11.

Midzynarodowy Festiwal Opowiadania, edycja 2015

Rozstrzygnicie konkursu na przekad opowiadania z jzyka hiszpaskiego
Analiza przekadw
Konkursowe opowiadanie Penlope zamieszkaego w Stanach Zjednoczonych
boliwijskiego pisarza Edmundo Paza Soldana (1967) pochodzi z wydanej w 2004 roku
ksiki Desencuentros [dosownie: Niespotkania], ktra obejmuje opowiadania z dwch
pierwszych zbiorw: Las mscaras de la nada [Maski nicoci] z 1990 roku i
Desapariciones [Zniknicia] z 1994 roku. Opowiadania te, do rnorodne zarwno pod
wzgldem tematycznym jak i formalnym (teksty kilkustronicowe ssiaduj z krtkimi,
zwartymi formami, a niekiedy wrcz kilkuzdaniowymi miniaturami, tzw.
mikroopowiadaniami), w obrbie kadego zbioru zgrupowane s w spjne serie. Nalece
do drugiego zbioru opowiadanie Penlope liczy sobie niemal pi stron i ukazuje na nich
topos odwrcony: po jednej namitnej nocy bez przyszoci, beznadziejnie zakochany
mczyzna czeka na powrt ukochanej, ktra z podry po wiecie posya mu puste
pocztwki.
Proza Edmundo Paza Soldana charakteryzuje si jzykiem wyrazistym, a przy tym
naturalnym w odbiorze i, przynajmniej na pierwszy rzut oka, atwym do tumaczenia co
pozwala zrozumie ilo nadesanych na konkurs przekadw (a 118). Tym bardziej
frapujcy jest fakt, e wikszo z nich jest do siebie bliniaczo podobna i w zasadzie
powiela podobne bdy przy czym adne tumaczenie nie jest wolne od ktrej z
powtarzajcych si systematycznie usterek. Pomijajc ok. 10% konkursowych prac, ktre s
najzwyczajniej niechlujne, napisane w popiechu i tak usiane literwkami, e przypominaj
zadania domowe odrobione pod przymusem i na kolanie, a nie teksty wiadomie nadesane
na konkurs reszta tumacze daje wiadectwo dwch tendencji: albo niewolniczej wiernoci
wobec sowa pisanego, albo hiperaktywnoci translatorskiej. Niewolnicza wierno,
postulowana w tekstach religijnych, jest trudna do obronienia w przypadku potoczystej prozy
wspczesnej, niszczy naturalne frazowanie w jzyku polskim i rodzi rozmaite niezrcznoci
(jak np. w scenie, gdzie przytomna i zdecydowana na wyjazd bohaterka nagle wybekotaa
lub wyjkaa sowa poegnania, podczas gdy czasownik balbucear a prosi si o to, by
przetumaczy go jako mamrota lub wrcz szepta). Hipertranslacja jest rwnie
powanym bdem przekadowym, bo tumacz popisujcy si wasn inwencj,
systematycznie szukajcy odpowiednika moliwie najdalszego od oryginau, zaciera tym
samym wyznaczniki stylu danego autora, o ktrym decyduje m. in. dobr sownictwa,
dugo frazy, rytm zdania czy te wydwik poszczeglnych zda (np. komiczny lub
ironiczny). Pomidzy tymi dwiema ekstremalnymi strategiami daje si wyczu trzecia:
taktyka omijania problemu. Polega ona tym razem nie na dopisywaniu, a usuwaniu: w
efekcie z tumaczenia znikaj cae fragmenty zda, przewanie te, ktre tumaczowi
sprawiaj problem.
Przykadem niech bdzie pocztek zdania inaugurujcego opowiadanie: Ernesto
conoci a Nicola en Amberes un martes a la hora del crepsculo, cerca de la catedral sitiada
por turistas deseosos de conocer una catedral sitiada por turistas czyli, w tumaczeniu
1

dosownym : Ernesto pozna Nicol we wtorek w godzinie zmierzchu, obok katedry

oblonej przez turystw pragncych poznania katedry oblonej przez turystw. Niestety,
zarwno rytm tego prostego w gruncie rzeczy zdania, jak i jego ironiczny wydwik zgubi
si w niejednym przekadzie:
- We wtorek o zmierzchu Ernesto spotka Nicol w Antwerpii, w pobliu katery otoczonej
przez chccych j zobaczy turystw.
- Poznali si pewnego wtorkowego wieczora w Antwerpii, niedaleko katedry obleganej przez
turystw spragnionych wizyty w katedrze obleganej przez turystw.
- Ernest pozna Nikol w Antwerpii pewnego wtorku, gdy zapada ju zmierzch. Spotka j w
pobliu Katedry Najwitszej Marii Panny wypenionej mrowiem turystw, ktrzy chcieli
zobaczy katedr znan z tego, e zawsze peno tam turystw.
- Ernesto pozna Nikol w Antwerpii pewnego wtorkowego wieczoru, w pobliu katedry
penej zewszd j otaczajcych turystw , dnych jej poznania.
- Ernesto zapozna Nicol w Antwerpii. Pewnego wtorku, o zmierzchu, bedac w pobliu
katedry oblonej przez zwiedzajacych turystw, zmierza w kierunku swojego mieszkania.
[pisownia oryginalna, cznie z literwkami]

Jak mona si przekona, konkursowe opowiadanie, mimo wspomnianej pozornej

prostoty, stwarzao tumaczom szereg konkretnych trudnoci. adna z prac nie zdoaa
unikn wszystkich puapek stawianych przez tekst, przy czym najwicej problemw
pojawio w kontekcie nazw wasnych i elementw kulturowych (jak w przypadku
tumaczenia imienia Ulises jako Odyseusz, rezygnujc tym samym automatycznie z szeregu
intertekstualnych tropw).
Szczegowa analiz bdw napotkanych w 118 pracach zajaby prawdopodobnie
kilkadziesit stron, wic wspomnijmy tylko o tych najistotniejszych (pomijajc ewidentne
pomyki, w stylu nazwania wtorku czwartkiem, czy blond czupryny rud). Ok. 10% prac
zawiera podstawowy bd, polegajcy na pozostawieniu w przekadzie nazwy miasta
Amberes, w ktrym toczy si akcja: by to bd dyskwalifikujcy prac, wynikajcy z
braku kompetencji tumacza, z jego niewiedzy i lenistwa: kombinacja tych cech nie daje
szansy na powodzenie w tym zawodzie. Tymczasem Amberes to hiszpaska nazwa
belgijskiego miasta, ktrego francuska nazwa brzmi Anvers, flamandzka i niemiecka
Antwerpen (nie zapominajmy, e Belgia ma trzy jzyki oficjalne, a dzieli si na Region
Flandryjski i Waloski), a polska Antwerpia. Tylko jedna tumaczka pokusia si o
zrczne uprzytomnienie czytelnikowi, mimochodem, gdzie toczy si akcja: w Antwerpii, w
pnocnej Belgii.
Kwestia jzykw jest o tyle istotna, e powraca w drugiej czci opowiadania, gdzie
wyobcowanie bohatera podkrela niezrozumiay jzyk pyncy z radia. W oryginale jest to
holands, w przypadku jzykw oficjalnych Belgii zwany jednak niderlandzkim czy
wrcz flamandzkim (chocia wrd specjalistw jest to kwestia sporna). Poowa tumaczy
kae jednak bohaterowi sucha belgijskich radiostacji nadajcych w jzyku holenderskim, co
wiadczy o olimpijskiej obojtnoci wobec geografii i podziaw politycznych. Spora cz
tumaczy zignorowaa rwnie wystpujce w tekcie rozrnienie na la casa de Rubens i
Rubenshuis w oryginalnym brzmieniu, piszc w obu przypadkach o domu Rubensa czy
muzeum Rubensa, mimo i autor wiadomie podkrela obco tego wyraenia.
2

Jeli chodzi o szereg nazw wasnych pojawiajcych si na pustych pocztwkach,

nadsyanych zakochanemu Ernestowi przez Nicol: Napoli, Roma, Firenze, Venezia, Viena,
Munich, Heidelberg, Amsterdam... Bruselas! to zaledwie kilka osb w ogle zauwayo, a
nastpnie uszanowao decyzj autora, e pierwsze miasta zachowuj pisowni oryginaln, jak
na pocztwkach (Napoli, Roma, Firenze, Venezia), a druga poowa nazw, bliej Antwerpii,
pojawia si ju w brzmieniu hiszpaskim (Viena, Munich, Heidelberg, Amsterdam,
Bruselas). W takim wypadku tumacz wiadomy geograficzno-kulturowych gierek powinien
najpierw uy nazw: Napoli, Roma, Firenze, Venezia, a potem: Wiede, Monachium,
Heidelberg, Amsterdam, Bruksela i na wszelki wypadek opatrzy tekst zwizym
przypisem, jak to zrobia jedna z tumaczek.
Kolejny element kulturowy, ktry okaza si problematyczny dla modych tumaczy,
to niewinne sformuowanie: despus de una cena de tallarines y vino blanco. Una cena to
kolacja, vino blanco biae wino, natomiast sownikowa definicja tallarn to krajanka,
(makaron). Cz tumaczy uya bezrefleksyjnie tego sowa, tworzc komiczne zderzenie
w stylu: po kolacji, na ktr bya krajanka z biaym winem przy czym polskie sowo
krajanka oznacza zarwno rcznie krojony makaron, jak i drobno krojone warzywa, z
ktrych co si dopiero ugotuje. Kolejne cztery osoby uznay, e sowo tallarines jest
nieprzetumaczalne: po kolacji na bazie makaronu tallarines i biaego wina; po kolacji z
biaym winem i tallarn jako daniem gwnym; po kolacj zoonej z tallarines i biaego
wina [pisownia oryginalna]; po kolacji zoonej z tallarin1 i biaego wina przy czym
ostatnia z nich postanowia tak wany element kulturowy opatrzy starannym przypisem:
1Rodzaj peruwiaskiego dania z makaronu, nie dbajc o to, e gwny bohater jest z
Boliwii. Zdecydowana wikszo tumaczy nie korzystaa jednak ze sownika, tylko z
wyszukiwarki Google, ktra nie tylko wywietlia im ilustracj sowa tallarines w formie
talerza z makaronem, ale i podsuna sowo tagliatelle. Skorzystaa z niego poowa z nich.
Sowo to jednak, dobrze znane Polakom jako cz menu woskich restauracji, rzadko
wystpuje samotnie i std pojawienie si w tumaczeniach np. porcji tagliatelle z sosem,
zakrapianym biaym winem, czy te sugestii, e zaserwowano kolacj. I znowu wymowa
zdania, rejestrujcego domow, studenck kolacj boliwijskiego studenta ekonomii ze
spotkan przypadkowo dziewczyn, rozmya si zupenie.
Na koniec, najwiksz trudno sprawi wszystkim nastpujcy fragment: Dejemos
hablar al viento, dijo, y a Ernesto le gust la frase, la encontr muy original. Despus,
dejaron hablar al viento. W dosownym tumaczeniu, ktre jednak nic nie traci z uroku
oryginau : Pozwlmy mwi wiatrowi powiedziaa, a Ernestowi spodoba si to zdanie,
uzna je za bardzo oryginalne. Po czym pozwolili mwi wiatrowi. Niektrym polskim
tumaczom jednak nie spodobao si to zdanie, a moe uznali je za niezrozumiae, bo ich
propozycje wyraay szereg innych moliwoci, coraz bardziej odlegych od tekstu
wyjciowego (pisownia oryginalna):
Do tego gadania po prnicy powiedziaa, a Ernestowi bardzo spodobao si to
powiedzenie - uzna je za niezwykle oryginalne. Przestali wic gada po prnicy.
Przestamy rzuca sowa na wiatr, powiedziaa, a Ernesto pomyla, e bardzo podoba mu si
to zdanie, uzna je za niesychanie oryginalne. Pniej przestali rzuca sowa na wiatr.

Przestamy mwi do wiatru, powiedziaa, a Ernesto spodobao si to zdanie, uwaa je za

bardzo oryginalne. Potem przestali mwi do wiatru.
Nie strzpmy jzyka, powiedziaa, a Ernestowi spodobao sie to zdanie, uwaa je za
bynajmniej oryginalne. Nastpnie przestali strzpi jzyk.
"Skoczmy rozmawia z wiatrem", powiedziaa, a jemu wydao si to bardzo oryginalne. A
potem ju, skoczyli rozmawia z wiatrem.
Zdajmy si na los, powiedziaa, a Ernestowi spodobao si to zdanie, uzna je za bardzo
oryginalne. Pniej zdali si na los.
To rwnie ulotne jak wiatr, rzeka, a Ernestowi spodobao si to zdanie, uzna je za do
oryginalne. Pozwolili, eby porwa ich ten wicher.

Tylko dwie osoby rozpoznay bardzo oryginalne sformuowanie Nicoli jako aluzj
do tytuu iberoamerykaskiej powieci czy te, cile rzecz ujmujc, tylko dwie
poinformoway o tym czytelnika, korzystajc z dobrodziejstw przypisu tumacza. Zacytujmy
ten bardziej lakoniczny z nich: W oryginale Dejemos hablar al viento tak samo brzmi
tytu powieci autorstwa Juana Carlosa Onetti, traktujcej o niepowodzeniach mczyzny w
rnych sferach ycia (przyp. tum.); drugi przypis mia ju formu mikro-wykadu z
literatury, ktra moe niekoniecznie nadaje si na przypis. Tak czy inaczej, obie te osoby
zasuguj na wyrnienie ze wzgldu na swoje niezaprzeczalne kompetencje tumaczeniowe,
do ktrych naley poredniczenie midzy autorem a czytelnikiem oraz wychwytywanie
intertekstualnych gier i aluzji. Naley im yczy wytrwaoci na dalszej drodze doskonalenia
warsztatu tumacza.
Ostateczny werdykt
Reasumujc, po przeczytaniu i porwnaniu 118 przekadw konkursowych, z ktrych
aden nie by wolny od mniejszych lub wikszych usterek, a wikszo uparcie powielaa
podobne rozwizania i podobne bdy, na nagrod wydaje si zasugiwa praca wyjtkowa w
sensie stylistycznym, napisana pynn polszczyzn i na tyle sprawnie, by mc zosta
opublikowana bez wikszych ingerencji redakcyjnych, a przy tym w znacznym stopniu
respektujca wikszo wyborw autora (bo nie wszystkie). Jest to praca nr 106 Natalii
Wojciechowskiej i zasuguje ona na przyznanie III nagrody.
Na wyrnienia ksikowe zasuguj prace, ktrych autorki zaday sobie trud
wyjanienia czytelnikom elementw istotnych dla zrozumienia tekstu:
- praca 68 pani Moniki Raab,
- praca nr 111 pani Aleksandry Wurst,
- praca nr 114 pani Joanny Wyszyskiej.

Marta Eloy Cichocka