Vous êtes sur la page 1sur 5

SoPaulo,domingo,15dejulhode2001

TextoAnterior|PrximoTexto|ndice

OenigmaMerquior
PauloCerciari/FolhaImagem

Odiplomata,
ensastae
crticoliterrio
JosGuilherme
Merquior
(19411991),
autorde
"Razodo
Poema"e"De
PragaaParis"

OMais!ouviufilsofos,socilogoseescritoresparaavaliar
olegadodaobradeJosGuilhermeMerquior,que,de
marxistaa"portavozdadireita"e"renovadordacrtica
literria",seguedividindoopiniesdezanosapssua
morte

porAndrSinger
PassadaumadcadadamortedeJosGuilhermeMerquior,todavianoestclaroopapelquea
histriaintelectualdoBrasillhereservar.Hquemoqualifiquede"amaiorintelignciabrasileira
dasegundametadedosculo20",comodeclaraopoetaBrunoTolentino.Hquemoconsidere
apenasum"alunohiperaplicado",conformeescreveunaFolhaoutropoeta,NelsonAscher.Entre
umaeoutraopinio,podesecolhervastagamadeavaliaesdistintassobreodiplomatacarioca
quediscorriasobreliteratura,filosofiaepolticacomraraerudio.Desdeserapenasomais
"talentosoportavozdadireita",segundodeclarouMarilenaChaui,professoradefilosofiada
UniversidadedeSoPaulo,quandooadversriomorreu,atseconstituirno"rbitrodaatualizao
culturalbrasileira",deacordocomocientistapolticoCandidoMendes,reitordaUniversidade
CandidoMendes,noRiodeJaneiro,Merquioraindarecebeavaliaesmuitodistintas.parte
duascondiesreconhecidasportodosadeserumeruditoeamarapolmica,ameterica
carreiradeMerquior,quecomeouaescreverjnaadolescnciaemorreucommenosde50anos
semparardepublicar("comoseelesoubessequetinhapoucotempo",afirmaTolentino),foi
desconcertanteparagregosetroianos.Homemdotadodeumacapacidadedeleituradescomunal
("quasenuncameaconteceudetermencionadoumlivroqueelenohouvesselido",contao
filsofodeorientaomarxistaLeandroKonder,professordefilosofianaPontifciaUniversidade

CatlicadoRiodeJaneiro),Merquiorfoiautorde22volumes"ehaindavriospstumospor
sair",segundooeditorJosMrioPereira,daTopbooks,quepretendereunir,nosprximosanos,
osescritosdispersoseinditosdoamigo.AdificuldadeemfixaraimagemdeMerquiordecorre,
emparte,dadiversidadedesuaproduo.Entre"RazodoPoema"(1965)e"OLiberalismo"
(1991),opolemistatransitouaoimpressionanteritmodequaseumlivroporanopordiferentes
reasdeinteresseeposturasideolgicas."Asuacarreiratemmaiscurvasdoqueaestradade
Santos",afirmaoacadmicoEduardoPortella,exministrodaEducao(governoFigueiredo,
19791985).Comeounacrticaliterriaeterminounateoriapoltica.Iniciousesimptico
esquerdaeacabouemumaadesomilitanteaocredoliberal.Enfim,asmudanasdeMerquior,
apesardenoserembruscasouerrticas,foramlargasosuficienteparaimpedirumaapreenso
simplesdosignificadodaobraquedeixou.Obalanodoseulegadonecessitardetrabalhos
acadmicosdeflegoeterquecomearpordistinguirpelomenosdoisMerquiores.Existeo
jovemMerquior,queapareceu,desurpresa,em1959,nocenrioculturaldoRiopormeiode
crticasliterriaspublicadasno"SuplementoDominical"do"JornaldoBrasil",oqual,
curiosamente,saaaossbados.Oresponsvelpelocaderno,ReynaldoJardim,recebeuoprimeiro
textopelocorreio.Ocontedoeratobomquedecidiupubliclo,mesmosemconheceroautor.
Estabeleceuse,assim,umarotinaemqueocolaboradorenviavaostextospeloserviopostaleera
entoaproveitadosemquehouvessecontatodiretocomoeditor.
Precocidadeexcepcional
Certavez,Merquiordecidiuentregarumdosartigosemmos.Foiredaodojornalepassouo
envelopeaojornalista."Olha,digaaseupaiparaaparecer",disseJardimaorapazdepelemuito
brancaecaradegaroto,caractersticasqueoacompanharamatamorte."MaseusouJos
GuilhermeMerquior",respondeuoquasemeninoparaasurpresadeJardim,queoconvidaria,em
1960,aassumiracolunadecrticadepoesiadosuplemento.
Konder,queconheceuMerquiorem1961duranteumfestivaldecinemasovitico,confirmaa
lendaquecercavaafiguradocrticoadolescentee,naquelapoca,simpticoesquerda:"Muita
genteachavaqueelenoexistia".Nascidoem1941,naTijuca,emumafamliabemposta,porm
semintelectuaisderenome,Merquiorfoideumaprecocidadeexcepcional.Bastaobservaro
impactoquetiveramalgunsdaquelesensaiosiniciais,redigidosporvoltados20anosedepois
reunidosnolivrodeestria,"RazodoPoema".
"ASereiaeoDesconfiado",deRobertoSchwarz,e"RazodoPoema",ambospublicadospela
CivilizaoBrasileiraem1965,"foramverdadeirosrenovadoresdacrticaliterriabrasileira",
afirmaoeditorPedroPauloSenaMadureira,hojenaSiciliano."Derepente,apareceram,umem
SoPauloeoutronoRiodeJaneiro,doisjovenspensadoresdegrandevigor."
AsensibilidadedeMerquiorparaapoesia,demonstradaemanlisesdepeasclssicascomoa
"CanodoExlio",deGonalvesDias,oudepoetasmodernos,comoMuriloMendes,tambm
consensual."Elefoiumexcelentecrticodepoesia",dizopensadordeinspiraomarxistaCarlos
NelsonCoutinho,professordeteoriapolticanaUniversidadeFederaldoRiodeJaneiro.Em
homenagemaMerquiorrealizadanoPenClubdoRiodeJaneiro,omaisimportantetericoda
literaturabrasileira,AntonioCandido,professoremritodaUniversidadedeSoPaulo,afirmou
que"MerquiorfoisemdvidaumdosmaiorescrticosqueoBrasilteve".
E,paraexemplificaraqualidadedafaturadeMerquior,Candidomencionajustamenteoestudo
sobrea"CanodoExlio"."Elemostrouqueasuaeficincia[dopoema"provmnaverdadedo
fatodesertodoele,virtualmente,umaespciedegrandeexpressoadjetiva",disseCandido.
AprimeirafasedeMerquior,emqueoapegoliteraturapredominasobreosinteresses
ideolgicos,seestendeporcercadeumadcada.Nela,almdeaprofundarogostopelapoesia,que
iriaresultar,porexemplo,natese"VersoUniversoemDrummond",defendidanaUniversidadede
Parisequeresultouem"umbelolivro",segundoCarlosNelsonCoutinho,elepassaaestudar
outrosgnerosliterrios."AinterpretaoqueelefazdeMachadocontmnovidadesimportantes",
afirmaPortella,referindose,sobretudo,aotexto"MachadodeAssiseaProsaImpressionista",
contidonovolumeumde"DeAnchietaaEuclides,BreveHistriadaLiteraturaBrasileira"(1977).
Significativamente,ovolumedoisdaquela"brevehistriadaliteraturabrasileira"jamaisseria
escrito.queemmeadosdadcadade70,emLondres,paraondesehaviamudadoaconvitedo
entoembaixadorRobertoCampos,ofocointelectualdeMerquiorcomeouasedeslocarparaa
temticapoltica.

Nodifcilperceberquehaviaumelocomumnosataques
deMerquior;tratavasedecombatercertaculturade
esquerdaqueelequalificavaderomnticaeatrasada

AatenoconjunturasemprefizerapartedocotidianodeMerquior,atporquedeladependiao
seufuturocomofuncionriodoMinistriodasRelaesExteriores.Merquiornuncadescuidoude
ascendernoItamaraty.AdmiradorconfessodeFranciscoClementinodeSanTiagoDantas(1911
1964),omticochanceleredepoisministrodaFazendadopresidenteJooGoulart(196164),
procurouseguirlheospassos."ConheciJosGuilhermeem1963,noalmooemqueseconvidou
SanTiagoDantasparaseroparaninfodaturmadelenoRioBranco",contaoexministroda
FazendaMarclioMarquesMoreira(governoCollor,19901992).Formadoemdireitoefilosofia
pelaantigaUniversidadeNacionaldoRiodeJaneiro,Merquiorfizera,emseguida,noInstitutoRio
Brancoaformaoparaingressarnacarreiradiplomticaesetornouoradordaturmaparaninfada
porSanTiago.Formado,foilogodepoistrabalharemBraslia.ContaTolentinoque,quando
sobreveioogolpede1964,MerquiorquaseembarcounoavioquelevariaDarcyRibeiro,ochefe
doGabineteCivildeJango,paraoexlio.Impedidopelamulher,HildaVieiradeCastroMerquior,
deseguiroschefesdogovernodeposto,Merquiortevequeenfrentar,noBrasil,processointerno
noItamaratyporvnculoscomoantigoregime."AjudeiafazeradefesadeleedeSergioPaulo
Rouanet",lembraMarquesMoreira.
Mergulhonapoltica
Apsserabsolvido,MerquiorfoienviadoembaixadaemParis,ondepermaneceuatofinaldos
anos60.FindooperodofrancseapsumapassagemporBonn,naAlemanha,eoutraem
Braslia,Camposolevaem1974paraLondres.JdoutoremletraspelaSorbonne,Merquior
decide,ento,matricularsenaLondonSchoolofEconomicsandPoliticalScienceparaobterum
segundodoutorado,dessafeitaemcinciapoltica.Comea,ento,aapareceroMerquiorda
maturidade,aquelequemergulharnapoltica.Dopontodevistaintelectual,aponteentreumae
outrafasefoirealizadapelostrabalhosanterioresdeMerquiornareadecrticadacultura,uma
extensonaturaldamilitncialiterria.Aofinaldaturbulenta"eradeAqurio"quecaracterizouos
anos60,Merquiorescreveu"ArteeSociedadeemMarcuse,AdornoeBenjamin"(1969),
significativamentededicadoaSanTiagoDantas."Foioprimeirotrabalhoasairnopassobrea
EscoladeFrankfurt",contaPortella.DeacordocomJosMrioPereira,graasaMerquior,que
havialidoosautoresalemesnatraduoitaliana,oBrasilteriatomadoconhecimentodos
frankfurtianosantesqueelesfossemestudadosemdeterminadospasesdaEuropa.Comuma
linguagemclaraumdostraosdaprosamerquioriana,"ArteeSociedade"antesdemaisnada
"explica"opensamentodostrsconesdaesquerdaparaemseguidacriticloapartirdeumatica
heideggeriana.Concordeseounocomacrtica,ocarterdidticodaexposioanteriorproduz
aqueleefeitode"atualizaocultural"aqueserefereCandidoMendes.Omergulhonomundo
neohegelianoalemofoi,noperodoqueprecedeuLondres,partedeumaamplapesquisavoltada
paraofenmenoesttico.Nessepercurso,Merquiorprincipiaaafastarsedomarxismo,queo
haviaestimuladonoinciodadcadade60."Lembromedeumacarta,docomeode1964,em
queelereviaLukcseaderiaaLviStrauss",relataKonder.EmParis,Merquiorestabelece
contatodiretocomomestredaantropologiaeescreveumensaiointitulado"AEstticadeLvi
Strauss".Comosev,ocaminhoquelevariaMerquiordacrticaliterriateoriapolticaseriaao
mesmotempoopercursodaesquerdaaoliberalismo,aindaqueemtemposdiferentes.Atribuise,
semrazo,aoambientepopperianodaLondonSchool,onde,sobaorientaodosocilogoErnest
Gellner,odiplomataescreveu"RousseauandWeberTwoStudiesintheTheoryofLegitimacy"
(RoutledgeeKeganPaul,1979),aconversoliberaldeMerquior.Naverdade,ateseantes
favorvelaRousseaudoqueaWeber."Em1978,achavameaindarazoavelmenteimpregnadodo
utopismodeMaio,queeuviveradezanosantesemsuasedeparisiense",escreveuMerquior,como
parajustificarsedafaltadeliberalismo,noprefcioediobrasileira,publicadaapenasdezanos
maistarde.Ocaminhoparaoliberalismofoilento,eaverdadeiracruzadaliberaldeMerquior
ocorrerapenasnosanos80.TransferidodoReinoUnidoparaoUruguaiedepoisparaoBrasil,
Merquiorseengajaremumasriedepolmicasnocomeodadcadaque,noporacaso,

marcariaoespalhamentodoneoliberalismopelomundo.Apartirdessapoca,ofuturoembaixador
mostrousepoucointeressadoemconciliar,aomenosnoplanododebatepblico.Atacoua
psicanlise,cutucouojornalistaPauloFrancis,entoodemaiorevidncianopas,esculhambou
CaetanoVeloso,dolodajuventudeintelectualizadae,acimadetudo,comprouumabrigademorte
comMarilenaChaui,umadasmaisbrilhantespensadorasdaescolauspiana,aoacuslade"plgio
nodoloso"dofilsofofrancsClaudeLefort.MarilenarespondeuqueeratradutoradeLefortpara
oportugus,almdeterformaocomumeintercmbiointelectualcomele,danofazersentido
aidiadeplgio.
Espadachimconservador
NodifcilperceberquehaviaumelocomumnosataquesdeMerquior.Tratavasedecombater
certaculturadeesquerdaqueelequalificavaderomnticaeatrasada.Nomeado,nomesmo
perodo,paraassessorarochefedaCasaCivil(governoFigueiredo),LeitodeAbreu,oexcrtico
literriolukacsianopassouafrequentarodebatepolticocomoespadachimconservador.
Aofogocruzadodoinciodos80segueseumasriedelivrosemqueMerquiorrecmeleitopara
aAcademiaBrasileiradeLetrasbuscadarsustentaocrticadacrticaanticapitalista."A
NaturezadoProcesso"(1982),"OArgumentoLiberal"(1983),"OMarxismoOcidental"(1987)e
"OLiberalismo,AntigoeModerno"(1991),todospublicadospelaeditoraNovaFronteira,colocam
Merquiornomesmodiapasoqueoutrosintelectuaislatinoamericanosquehaviammigradoda
esquerdaparaoliberalismo(edaliteraturaparaapoltica),comoMarioVargasLlosaeOctavio
Paz,comquemmanteveintensocontatoduranteoperodoemquefoioembaixadordoBrasilno
Mxico,entre1987e1989.
"ComamortedeMerquior,ns,marxistas,perdemosumtimointerlocutor",afirmaCarlos
NelsonCoutinho."Sintofaltadele",corroboraLeandroKonder.
AfaltaaqueserefereKonderdizrespeitoqualidadedaargumentaomerquioriana,queobriga
ointelectualdeesquerdaarefinarosargumentossequisermantersealturadoadversrio."Acho
queelefoioprimeirocrticoconservadordomarxismonoBrasilqueefetivamenteleuMarx",
afirmaKonder.
ParaCandidoMendes,aculturaeaintelignciadeMerquioroteriamlevadoasuperaro
liberalismo.DeacordocomMendes,amorte"eliminouamaturidadecompletadeumpensamento
queiriagarantiratarefacrticanoBrasilcomoumarazooperantesemasservidesdaideologia
oudapequenadialtica".Nomnimo,afirmaMendes,precisoentenderqueoliberalismode
Merquiornodescartava,antespressupunha,"aretomadadodesenvolvimento".
Comefeito,Merquiorapagouse,derepente,noaugedeumabatalhaintelectualepolticaque
ningumsabeexatamenteaondeolevaria.EngajadonasustentaoideolgicadogovernoCollor,
produziu,apedidodopresidente,otextoqueseriaabaseprogramticadeumpartidosocialliberal
aserconstrudopelopolticoalagoano."Eulhedisseparacairfora,queaquiloeraumabarca
furada",contaKonder,quepermaneceuamigodeMerquiorapesardasdesavenasdoutrinriasej
perceberaoaventureirismodaempreitadacollorida.
PorqueMerquiornoouviuosconselhos?Umahiptese,aventadaporoutroamigo,oadvogado
PauloMercadante,precisarserlevadaemcontaquandoforcompostaabiografiadefinitivado
polemista."Merquiortinhasonhospolticos",cogitaMercadante."Certavez,elemedisseque
haviasepreparadointelectualeculturalmenteparadaropulonapoltica,talcomoofizera,
dcadasantes,SanTiagoDantas."
ltimosdias
Poressasestranhascoincidnciasdodestino,astrajetriasdeumedeoutroseriaminterrompidas
peladoena.Surpreendidoporumcncerdevastadorefatalemagostode1990,Merquior,naquele
momentoemParis,reagiucomestoicismoaproximaodaParca,apontodecontinuaraproferir
confernciaseescreverquaseatoltimodia."Euachoqueomaisimportantefoiaticadasua
morte",afirmaMendes."Essacapacidadedeterumavigliaabsolutamenteromana",explica
Mendes,"nosentidodeignoraramorteeiradiante,querdizer,comoseacontemplaodelej
tivessesefincadonaeternidade".
Naltimaapariopblica,emdezembro,nacapitalfrancesa,Merquiorapresentavapalideze
magrezacadavricas."Masiluminouseaocomearafalar",contaEduardoPortella.Defendeuo
estabelecimento,noBrasil,deum"neocapitalismoprodutivo",queseopusessetantoao"projetode
Repblicasindicalista"quantoaocapitalismo"especulativo".PropugnavaporumEstado

"promotordeestratgiasglobaisdedesenvolvimento"e"protetordessasimensascamadasda
populaoqueestoaindasemteto,semaalimentaoapropriada,semescolaesemacesso
Justia".
Mortoemjaneirode1991,impossvelsaberoqueMerquiordiriadiantedosurtoneoliberalque
comeounogovernoqueeleapoiavaetevecontinuidadenaeratucana.Sejacomofor,obalano
desuaobra,quandoforfeito,iluminarnosacontribuioespecficadeumdosprincipais
intelectuaisbrasileirosdosculo20comoopercursodepartedaintelectualidadenacionalantes
queasestruturasdesenvolvimentistasdasquaisMerquiorfoifrutocomeassemaserdesmontadas.

AndrSingerprofessordecinciapolticanaUSPereprterespecialdaFolha.Autorde
"EsquerdaeDireitanoEleitoradoBrasileiro"(Edusp)e"OPT"(Publifolha).

Vous aimerez peut-être aussi