Je suis Charlie was hysterie - NRC Handelsblad van zaterdag 3 oktober 2015

5/10/15 22:16

(http://www.nrc.nl/)

(//www.nrc
(http://www.nrc.nl/)
Proel

"

Zoeken

Menu

Demonstratie na de aanslagen op Charlie Hebdo. Emmanual Todd: De recent ontkerkelijkte neorepublikeinen onthouden de godsdienstvr

Je suis Charlie was

hysterie
Interview Emmanuel Todd

http://www.nrc.nl/handelsblad/van/2015/oktober/03/je-suis-charlie-was-hysterie-1540173

Pagina 1 van 5

Je suis Charlie was hysterie - NRC Handelsblad van zaterdag 3 oktober 2015

5/10/15 22:16

De behoudende krachten zijn na Charlie

doorgeslagen, betoogt de Franse demograaf
Emmanuel Todd. Maar de islam is het probleem niet;
Frankrijk maakt een religieuze crisis door omdat het
zelf van zijn geloof is gevallen.
Door
PETER VERMAAS (HTTP://ZOEKEN.NRC.NL/?
Q=PETER%20VERMAAS&AUTHORS=PETER%20VERMAAS&SORT=DATE)
3 OKTOBER 2015

en Franse premier krijgt veel over zich heen, maar het komt zelden voor
dat hij zich met een ingezonden stuk in de krant verweert tegen kritiek uit
een debat onder intellectuelen. Manuel Valls deed het wel,

verontwaardigd als hij was over de eerste verhalen in de pers over het nieuwe boek
van Emmanuel Todd, Qui est Charlie?
De gezaghebbende historicus, antropoloog en demograaf rekent daarin af met de
opwelling van patriottisme en republikeinse sentimenten na de aanslagen bij
Charlie Hebdo en de kosjere supermarkt in januari van dit jaar. Hysterie en
huichelarij, meent hij. We moeten weerstand bieden aan het heersende
pessimisme, schreef Valls in een stuk in Le Monde, waarin hij Todd beticht van
cynisme en zel"astijding.
Todd (64) was met de kritiek in zijn nopjes. Het enfant terrible van het Franse
denkersgilde weet hoe je een zich ontspinnende rel moet voeden. Valls optimisme
over Frankrijk deed hem denken aan dat van maarschalk Ptain tijdens Vichy,
reageerde hij op televisie. En hop, daar gingen weer een paar duizend boeken over
de toonbank. Na vertalingen in het Engels en het Duits verschijnt het boek
komende week als Wie is Charlie? ook in Nederland.
Dit boek is voor een onderzoeker een droom die werkelijkheid wordt, lacht Todd
in zijn bescheiden appartementje in het veertiende arrondissement van Parijs. Het
is zijn eigen experiment geworden: ik schrijf in de eerste zin dat Frankrijk in januari
een aanval van hysterie heeft doorgemaakt en op het moment dat het boek
verschijnt, begint de hysterie opnieuw. Dat is formidabel.
Heel onverwacht is dat niet. Hoewel Frankrijk
inmiddels is overgegaan tot de orde van de dag,
dreunt het geweld van januari nog na. De

EURO ONDERMIJNT FRANS BELEID

slogan Je suis Charlie, toen door miljoenen

Emmanuel Todd (1951) baarde in 1974 opzien

omhooggehouden, duikt op vele plaatsen in

met La Chute finale, waarin hij met

Parijs en daarbuiten nog geregeld op. Ondanks

demografische data de ondergang van de

de gruwelijkheden en hun constante drang

Sovjet-Unie vrij precies voorspelde. Hij is

naar negativisme, voelden de Fransen zich in

leerling van Emmanuel Le Roy Ladurie,

januari een moment goed over zichzelf.

historicus van de longue dure, die de invloed

Massaal waren ze in opstand gekomen tegen de

barbarij en hadden ze zich achter de intrinsieke

van zeer langzame geografische of culturele

veranderingen onderzoekt.

waarden van de republiek geschaard: vrijheid,

In het politieke debat keert Todd zich sinds

gelijkheid, broederschap en lacit, de neutrale

enige tijd fel tegen de euro, waardoor Frankrijk

rol van de staat tegenover religie.

niet meer op galit gestoeld economisch

beleid kan voeren. Dat leverde hem

En dan komt Emmanuel Todd vertellen dat de

ongevraagd de steun op van het Front

manifestaties in diepste wezen xenofoob en

islamofoob waren. Dat het bepaald geen
http://www.nrc.nl/handelsblad/van/2015/oktober/03/je-suis-charlie-was-hysterie-1540173

Pagina 2 van 5

Je suis Charlie was hysterie - NRC Handelsblad van zaterdag 3 oktober 2015

5/10/15 22:16

dwarsdoorsnede van de Franse bevolking was

National. Todd is verbonden aan het Institut

die de straat op ging: de arbeidersklasse

national dtudes dmographiques (Ined) in

ontbrak, de multiculturele banlieue idem. De

Parijs.

mensen die volgens zijn modellen wl

samenkwamen, waren in meerderheid wat hij
noemt zombie-katholieken: hogere middenklasse, voortgekomen uit traditioneel
katholieke bolwerken in de Franse periferie die de laatste decennia van het geloof
zijn gevallen.

Potloodjes
Klein probleem: Todd was er zelf ook niet bij. Terwijl vier miljoen mensen in
Frankrijk op zondag 11 januari voor de door president Hollande en premier Valls
opgeroepen republikeinse mars de straat opgingen, zat hij voor de televisie. Wat
hij zag was, in zijn woorden, een ash totalitaire, een its van totalitarisme. Voor
het eerst van mijn leven had ik het gevoel dat ik beter mijn mond kon houden, dat
het geen enkele zin had als ik met kritiek zou komen of de verkeerde grapjes zou
maken. Dat mensen mij dan niet als goede Fransman zouden zien, zegt hij.
Wat hij zag? Massas mensen uit de gegoede middenklasse die op commando, in
opdracht van hun regering en beschermd door hun politie, zich met potloodjes in
de hand solidair verklaarden met een islamofoob blad. O, wat waren ze allemaal
tevreden met zichzelf: ze stonden voor de waarden van de republiek, voor het
recht, nee, zelfs de plicht om karikaturen van Mohammed te tekenen, de centrale
guur voor een toch al zwakke groep in de samenleving.
Xenofobie, zegt Todd, was vroeger een
voorrecht van de arbeidersklasse, die vooral
moeite had met de Arabische zeden en
culturele gewoonten. Maar in januari zag je
voor het eerst hoe het de laatste jaren in de
sociale structuren omhoog is geschoten.
Islamofobie is veel intellectueler: mensen die
de Koran lezen en zeggen dat die niet
compatibel is met de Franse wetten.
Ook Todd was geschokt, natuurlijk. Hij was
bevriend met Bernard Maris, de economisch
columnist van Charlie Hebdo die om het leven
kwam. Er waren al Joden vermoord om hun

Emmanuel Todd: Wie is Charlie? Xenofobie en

de nieuwe middenklasse. De Bezige Bij, 176 blz,
22,50

Jood-zijn: in 2012 in Toulouse (door

scootermoordenaar Mohamed Merah) en in
Brussel (door een Franse ex-jihadist in het Joods Museum). Er knakte iets toen de
in Frankrijk geboren en getogen Amedy Coulibaly in de Hyper Cacher in Parijs, twee
dagen na het bloedbad bij Charlie, opnieuw het bewijs leverde van groeiend
antisemitisme in de banlieue.

De tolerante lacit dreigt nu zelf een geloof te worden: de

legitimatie om ongelimiteerd te beledigen

Hoe kun je tevreden demonstreren n een Frankrijk verdedigen dat zulke mensen
voortbrengt? Hoe kan het dat die verrotte Franse samenleving dit soort
antisemitisme produceert? Hoe kan het dat we een land zijn geworden dat
structureel 10 procent werkloosheid accepteert, vooral onder jongeren met een
migratie-achtergrond? De juiste morele reactie was geweest om niet te vervallen in

http://www.nrc.nl/handelsblad/van/2015/oktober/03/je-suis-charlie-was-hysterie-1540173

Pagina 3 van 5

Je suis Charlie was hysterie - NRC Handelsblad van zaterdag 3 oktober 2015

5/10/15 22:16

de emotie van het moment, maar tot zelfcontrole en zel"ritiek komen. Dat was
waardig geweest. Die manifestatie deed precies het tegenovergestelde en sloot
daarmee grote delen van het land uit. Dat was voor mij echt onverdraaglijk.
Uit pure woede begon hij demograsche kaarten te maken, die de basis zijn van
bijna al zijn onderzoek. Hij verzamelde gegevens van het aantal demonstranten per
Franse gemeente en zette dat af tegen het aantal inwoners. De hoogste percentuele
opkomst vond hij in het westen van Frankrijk, in Bretagne, maar ook in
bijvoorbeeld Lyon en Toulouse gingen veel mensen de straat op. Dat zijn gebieden
waar de hogere middenklasse domineert, maar ook waar de katholieke kerk lang
heer en meester was en de revolutie van 1789 pas laat voet aan de grond kreeg.
De kritiek op zijn werkwijze is fors. Demograaf Herv Le Bras, met wie Todd Le
mystre franais schreef, zei in Le Monde het niet eens te zijn met zijn
methodologie en zijn erg persoonlijke analyse van de statistische informatie.
Socioloog Nonna Mayer, die veel over racisme en extreem-rechts publiceerde, sprak
van simplisme. En de linkse krant Libration was vooral verontwaardigd:
Blasfemie tegen 11 januari, noteerde die op de voorpagina.
Frankrijk is een wankel evenwicht, zegt Todd. Er zijn eigenlijk twee Frankrijken
en het land heeft ze beide nodig. De meeste buitenlanders denken altijd in de eerste
plaats aan het liberale en ietwat anarchistische gebied rond Parijs en Marseille waar
de revolutie is begonnen. Dat Frankrijk daarnaast ook nog een goed functionerende
staat heeft en geen zwijnenstal is, komt door de rest van het land.
Daar vind je als antropoloog meer traditionele familieverhoudingen, minder
egalitair, minder individualistisch, daar is de ontkerkelijking pas in de jaren zestig
begonnen. Het probleem van de laatste jaren is dat dat deel van het land, het
antirevolutionaire deel, het Frankrijk van Ptain, controle heeft gekregen over het
nationale systeem. Om het in Frankrijk goed te laten gaan, heb je tweederde
anarchie en eenderde discipline nodig. Nu is dat andersom. Frankrijk is daarom
Frankrijk niet meer.

Blasfemeren
En dat is volgens hem in het bijzonder te zien aan de verhouding tot religie. Niet
voor niets is de ondertitel van de Franse editie Sociologie van een religieuze crisis. De
lacit, de traditionele scheiding van kerk en staat, was toen de katholieke kerk nog
dominant was, tolerant en tamelijk pragmatisch. Terwijl de lacit in tijden van
athesme nu een geloof op zichzelf is geworden of de legitimatie om
ongelimiteerd te blasfemeren in een samenleving die niet meer weet of ze gelooft
in gelijkheid of ongelijkheid, zegt hij. Wil de moslim erkend worden als goede
Fransman, schrijft Todd, dan moet hij verklaren dat het bespotten van zijn eigen
godsdienst een goede zaak is.
Franse scholen zijn dit nieuwe schooljaar op initiatief van de regering van Hollande
en Valls lessen begonnen over de scheiding van kerk en staat om ontsporingen als
die van Coulibaly en de broers Kouachi te voorkomen. Op veel scholen woeden felle
discussies over het al dan niet verplichten van varkensvlees in schoolkantines. Ik
zat ooit op een openbare school in de Franse periferie. Niemand sprak over religie,
maar naar goed katholiek gebruik kregen we wel iedere vrijdag vis in de
schoolkantine, herinnert Todd zich. Niemand die daar vragen over stelde of daar
problemen mee had. Door de angst voor de islam is die ontspannen vorm van lacit
totaal verdwenen en vervangen door een radicalere versie die een wig tussen
bevolkingsgroepen drijft. De recent ontkerkelijkte neorepublikeinen, zoals hij ze
noemt, onthouden de godsdienstvrijheid die ze zelf genoten hebben aan de
nieuwe gelovigen.

Zondebok
http://www.nrc.nl/handelsblad/van/2015/oktober/03/je-suis-charlie-was-hysterie-1540173

Pagina 4 van 5

Je suis Charlie was hysterie - NRC Handelsblad van zaterdag 3 oktober 2015

5/10/15 22:16

De islamofoben zeggen dat er een vreselijk probleem met de islam is. Ik zeg: nee,
de Franse samenleving gaat door een vreselijke religieuze crisis omdat ze net van
haar geloof is gevallen. Je moet religie serieus nemen, vooral als die verdwijnt. Je
kunt constateren dat iedere religieuze ondergang leidt tot een destabilisatie in
mentaliteit, en tot het zoeken van een zondebok. Het model is natuurlijk Duitsland,
waar tussen 1880 en 1930 het lutheranisme instortte. Mensen worden angstig.
Maar is die angst niet gewoon terecht na de aanslagen? Todd: Ik ontken niet dat er
een probleem is met de radicale islam. Maar je moet ook naar de volgorde kijken: in
Frankrijk is de islamofobie al begonnen voor de eerste aanslagen. De angst voor de
islam bestaat, net zoals er vrouwen zijn die bang zijn voor muizen. Mijn punt is dat
het probleem met de islam gecreerd is door de crisis van het christendom en de
immoraliteit van de autoriteiten. Is het niet opvallend dat 20 tot 30 procent van de
jihadisten die naar Syri gaan een christelijke achtergrond hebben? We zitten in een
samenleving die nogal wat jongeren, waarvan veel moslims, totaal gestoord maakt.
De oplossing is de islam te accepteren. Assimilatie komt dan ten slotte vanzelf.
Een versie van dit artikel verscheen op zaterdag 3 oktober 2015 in NRC Handelsblad.
Op dit artikel rust auteursrecht van NRC Media BV, respectievelijk van de oorspronkelijke auteur.

(h!ps://twi!er.com/share?
(h!ps://www.facebook.com/sharer/sharer.php?
(h!ps://plus.google.com/share?

via=nrc&text=%E2%80%98Je+suis+Charlie%E2%80%99+was+hysterie&url=h!p://www.nrc
u=h!p://www.nrc.nl/handelsblad/van/2015/oktober/03/jeurl=h!p://www.nrc.nl/handelsblad/van/2015/oktober/03/jesuis- suis- suischarlie-charlie-charliewas-

was- was-

hysteriehysteriehysterie1540173)
1540173)
1540173)

Lees meer
12 maart 2015

25 februari 2015

De lone wolves waren niet

alleen

De wederopstanding van
Charlie

(/handelsblad/van/2015/maart/12/de-

(/handelsblad/van/2015/februari/25/de-

lone-wolves-waren-niet-alleen-1477491)

wederopstanding-van-charlie-1469803)

19 maart 2015

9 augustus 2013

Kent Frankrijk twee maten

bij kritiek op joden en
moslims?

Verbied hoofddoekjes op
universiteit

(/handelsblad/van/2015/maart/19/kent-

hoofddoekjes-op-universiteit-1281087)

(/handelsblad/van/2013/augustus/09/verbied-

frankrijk-twee-maten-bij-kritiek-op-jodenen-1479612)
17 januari 2015

Als er Grigny op je cv staat

kun je het wel vergeten
(/handelsblad/van/2015/januari/17/als-ergrigny-op-je-cv-staat-kun-je-het-welverget-1456952)

http://www.nrc.nl/handelsblad/van/2015/oktober/03/je-suis-charlie-was-hysterie-1540173

Pagina 5 van 5