Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
HISTORIA CHIN
NOWE
SPOJRZENIE
Ksinica Pomorska
OHOOOOOII'346664
M
MARABUT
& 2 44& MC
3 d l . 0 '_
f
(^"(oik^OU)
ISBN 83-85893-79-2
Wilmie
i naszym crkom
Laurze i Holly
Przedmowa
Przedmowa
legendarnych dynastii Shang i Xia z epoki brzu. Startujemy zatem majc wyrany
obraz niebywaej cigoci owej niezalenej w duym stopniu cywilizacji.
Nastpnie przeledzimy proces rozwoju pastwa, autokracji imperialnej, elity
i spoeczestwa, ktrym rzdziy. Nowe badania wikszych okresw - Han, Tang, Song,
Ming i Qing - pozwalaj nam doceni wyrafinowanie chiskich dokona. Nigdy tak
niewielu nie rzdzio tak dugo tak wieloma. Niemniej ten sukces autokracji i elityzmu
pozostawi po sobie pewien problem. Imperialna mieszanina - rytualne przywdz
two wadcy, autoindoktrynacja elity w dziedzinie zasad moralnych, mdre samoregu
lujce si mechanizmy biurokracji wrd ludu i surowe kary trzymane w rezerwie wszystko to uksztatowao samowystarczaln i samoodtwarzajc si cywilizacj. Nie
wytworzya ona jednak pastwa narodowego z rzdem, ktry miaby motywacj do
torowania drogi modernizacji.
Kiedy przyjrzymy si historii Chin w ostatnich dwu tysicach lat, dostrzeemy
wielki paradoks niepokojcy dzi wszystkich patriotw chiskich. W wieku X I i X I I
Chiny pod wieloma wzgldami wyprzedzay cywilizacyjnie Europ, lecz w wieku XIX
i XX znalazy si daleko w tyle. Kiedy Francis Bacon zauway koo roku 1620, e druk,
proch strzelniczy i magnes zmieniy wiat, nie myla o tym, e wszystkie te trzy rzeczy
pojawiy si najpierw w Chinach. Dzisiaj jednak powszechnie si przyznaje, e w roku
1200 n.e. Chiny byy oglnie biorc dalej ni Europa. Dlaczego zatem zostay w tyle
i jak to si stao? Dlaczego wrd wielkich narodw wiata wanie one tak si opniy
w drodze ku nowoczesnoci? Jeli warunki i udogodnienia yciowe w Chinach i Euro
pie byy na og porwnywalne jeszcze w X V I I I wieku, to dlaczego Chinom nie udao
si dotrzyma kroku Europie w dziedzinie industrializacji? Na tak zasadnicze pytanie
nie ma prostej odpowiedzi, nie mona te ograniczy si do jednej tylko przyczyny.
W czci drugiej popatrzymy na t intrygujc kwesti z kilku punktw widzenia.
W czci trzeciej przyjrzymy si dochodzeniu do wadzy Komunistycznej Partii
Chin pod wodz Mao Zedonga (Mao Tse-tunga), a w czci czwartej zdumiewajco
zmiennym kolejom jej losu od roku 1949. Od chwili gdy w latach 90-tych XIX wieku
w chiskim myleniu rozpocza si nowoczesna rewolucja, stao si jasne, e aden
obcy model nie przystaje do chiskiej sytuacji, e bdzie si stosowa wiele modeli,
lecz aden nie okae si odpowiedni, i e twrczy chiski nard bdzie musia znale
wasn drog do zbawienia. Majc jedyn w swoim rodzaju przeszo, Chiczycy bd
mie jedyn w swoim rodzaju przyszo.
Ta niepokojca dla wielu konkluzja zbiega si obecnie z uwiadomieniem sobie
na caym wiecie faktu, e gatunkowi Homo sapiens sapiens (jak si teraz sam uspo
kajajco okrela) jako takiemu grozi niebezpieczestwo. Wiek XX widzia ju wicej
zadawanych przez czowieka cierpie, mierci i zagroe rodowiska ni wszystkie po
przednie stulecia razem wzite. By moe Chiczycy doczyli do reszty wiata we
waciwym momencie, eby uczestniczy w jego upadku. Kilku nastawionych mniej
pesymistycznie obserwatorw wierzy, e tylko taka zdolno przeycia, jak demon
strowali Chiczycy przez trzy tysiclecia, moe nas ostatecznie uratowa.
Nowe, wiee i kompetentne spojrzenie na dugie dzieje Chin, wielorakie reformy,
rebelie i rewolucje, a take na rejestr ich imponujcych sukcesw i dotkliwych klsk
w naszym wieku, pozwoli odkry dugofalowe tendencje i wspczesne uwarunkowania,
ktre bd ksztatowa przyszo Chin i wpywa na nasz wasn przyszo.
JKF
12 wrzenia 1991
Wstp
10
11
12
13
14
padku ledwie starcza dla utrzymania upraw. Tak znaczna zmienno iloci
rocznych opadw to staa groba suszy i godu.
Ostre kontynentalne zimy w pnocnych Chinach, podobnie jak na ame
rykaskim rodkowym Zachodzie, ograniczaj okres wegetacji do okoo p
roku. Na samym poudniu Chin okres wegetacji trwa przez cay rok, a ry
zbiera si dwu- a nawet trzykrotnie. To wyjania, dlaczego wikszo Chi
czykw yje na bardziej urodzajnych obszarach na poudniu. Uprawa ryu,
wymagajca wicej wody i wikszego wkadu pracy, a do czasw obecnych
dawaa dwa razy wicej ywnoci ni uprawa pszenicy.
Zarwno w pnocnych, jak i poudniowych Chinach zasoby naturalne uzu
peniane s dziki niestrudzonym zabiegom czowieka. Jedn z bardziej spek
takularnych form takich zabiegw jest choby system nawoenia ziemi odchodami ludzkimi. Bez takiego nawoenia lub stosowania nawozw chemicznych
w adnym regionie Chin nie mona by wyprodukowa ywnoci w ilociach wy
starczajcych do wyywienia obecnej populacji. Kady orodek miejski utrzy
muje okalajce go gospodarstwa warzywnicze w taki wanie sposb. Z lotu
ptaka wida, e miasta chiskie okolone s pasem gstej zieleni upraw, ja
niejszej na miejskich peryferiach.
Dawni podrnicy przyrwnywali Chiny do Europy pod wzgldem zrni
cowania jzykowego i rozmiarw poszczeglnych prowincji (zob. Mapa 4.). Na
przykad, trzy regiony lece nad rzek Yangzi, a mianowicie prowincja Sichuan
na zachodzie, bliniacze Hubei na pnocy i Hunan na poudniu oraz delta
w dolnym biegu Yangzi - wszystkie dorwnuj wielkoci terytorium Niemiec
i s od nich ludniejsze. Gwne prowincje Chin maj swoje wasne dialekty,
kuchnie i tradycje^o^okultyrrow, ktre mog wywoywa nie koczce si rozmowy przy obiedzie. W zasadzie jednak prowincje stanowi polityczne czci
skadowe rzdu. Jednym z nowych sposobw dzielenia Chin dla celw anali
tycznych moe by podzia na regiony wedug kryteriw geografii gospodarczej.
W ostatnim wierwieczu badania nad marketingiem i urbanizacj sko
niy G. Williama Skinnera do podzielenia Chin na makroregiony obejmujce
dorzecza rzek (zob. Mapa 5.). W kadym regionie znajduje si ludny i y
zny obszar centralny nad szlakiem wodnym oraz mniej ludne i mniej wydajne
obszary peryferyjne na terenach grzystych i suchych. Obszar centralny jest
naturalnie silniejszy we wszystkich kwestiach istotnych dla ludzi, peryferie za
przystosowuj si do roli terenw podporzdkowanych i marginesowych. Na
przykad, deforestacja, uprawa ziemi, erozja gleby na peryferiach bdzie powo
dowaa przesunicie uytecznej gleby aluwialnej w stron obszaru centralnego,
powikszajc rnic w yznoci.
Dokadne granice i wzajemne relacje tych analitycznie zdefiniowanych ma
kroregionw zostan jeszcze dopracowane i skorygowane. Dla historykw ma
kroregiony s uyteczne, poniewa odzwierciedlaj rzeczywisto gospodarcz
15
Rd ludzki a przyroda
Wszystkie elementy cywilizacji - narodowe czy kulturowe - nagromadzone
w Chinach zintegroway si w odrbnym, chiskim sposobie ycia, uwarunko
wanym i ograniczonym przez poczciw matk-ziemi i jej uytkowanie. Po
dajmy jeden tylko przykad: od czasw neolitu (12 tysicy lat temu) do wsp
czesnoci ludzie w pnocnych Chinach dryli jamy mieszkalne bd budo
wali domy jaskiniowe w miakim, tym, nawiewanym lessie, ktry pokrywa
okoo 259 tysicy kilometrw kwadratowych pnocno-wschodnich Chin war
stw o gruboci 45 i wicej metrw (zob. Mapa 3.). Less odznacza si korzystn
do tych celw pionow upliwoci. Wiele setek tysicy ludzi yje_do_dzi w_pomieszczeniach wydronych w pionowych lesj^w^ch^cjariach; domostwa te
w lecie s chodne, zim ciepe, a niebezpieczne tylko w razie trzsienia ziemi.
Tam, gdzie kraj by poronity lasami, Chiczykom podobnie jak innym
dawnym ludom i niedawnym pionierom w Ameryce udao si je zlikwido
wa. Powstaa na skutek tego erozja zmienia w cigu wiekw oblicze kraju
i do dzi pozostaje powanym problemem. Osady lessowe naniesione przez
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
Tabela 1.
Waniejsze okresy w historii Chin do upadku cesarstwa
771-256 p.n.e.
403-221 p.n.e.
221-206 p.n.e.
206 p.n.e. - 8 n.e.
25-220 n.e.
220-589
386-535
589-618
618-907
960-1125
1127-1279
1279-1368
1368-1644
1644-1912
Cz I
Powstanie i upadek
autokracji imperialnej
28
Rozdzia 1
Paleolit w Chinach
Jednym z wczesnych przejaww zachodniego imperializmu kulturowego
wobec Chin byo przekonanie niektrych luminarzy i archeologw, e chi
ska cywilizacja nie ma swojej wasnej prehistorii, e powstaa jako cywilizacja
przez osmoz" na skutek stopniowego rozprzestrzeniania si z Azji Zachod
niej przez Azj Centraln pszenicy, ceramiki, pisma czy wozu konnego. Do
mniemania owe wynikajce z ignorancji zostay dawno obalone i znaczenie
przywizywane do rozprzestrzeniania si cech kulturowych ustpio miejsca
przekonaniu, e midzy prymitywnymi ludami zapewne istniay przez wieki
powane kontakty.
Studia nad prehistori z pomoc wykopalisk nale w Chinach do naj
nowszych osigni. Dzisiejsza modernizacja kraju ma duo do zawdziczenia
nieustannemu rozwojowi archeologii od lat 20-tych naszego wieku. Naukowe
odkrycia dotyczce prehistorii Chin dorwnyway modernizacyjnym wysikom
rzdw zarwno narodowych, jak i komunistycznych w ostatniej fazie rewo
lucji. Opowie rozwija si nadal. Jej znaczenie polega na tym, e odkrywa
cigo kulturow. Charakterystyczne cechy dzisiejszego ycia w Chinach, jak
na przykad rzdy autokratyczne, wywodz si w prostej linii z czasw pre
historycznych.
Dwa pasma grskie cign si w Chinach z pnocy na poudnie - jedno
z przerwami wzdu wybrzea, z pnocnego wschodu (dawniej zwanego Man
duri) przez prowincj Shandong i poudniowo-wschodnie wybrzee a do
30
Hongkongu i wyspy Hainan. W gbi kraju biegnie drugi acuch grski wzdu
wschodniej krawdzi wyyny rodkowoazjatyckiej, od prowincji Sharon na po
udnie przez Sichuan do poudniowo-zachodniej wyyny chiskiej. Na wschd
od niego na pnocy rozciga si Rwnina Pnocnochiska. Wrd wapien
nych wzgrz na jej skraju, czterdzieci trzy kilometry na poudniowy zachd
od Pekinu, w pobliu dzisiejszej wioski Zhoukoudian znajduje si pewna liczba
jaski. Jedna z nich, szczeglnie wielka, pierwotnie miaa rozmiary boiska fut
bolowego (152 metry na 60 i w pewnym miejscu wysoko 36 metrw od ziemi
do sklepienia). Mniej wicej przed 400 tysicami lat w jaskini tej z niewiel
kim wejciem od pnocnego wschodu schronili si prymitywni ludzie i miesz
kali w niej przez 200 tysicy lat, dopki jej wntrza kompletnie nie zape
niy warstwy odpadkw.
Co za skarb dla archeologw! W roku 1921 pojedynczy zb z tego sta
nowiska zidentyfikowano jako nalecy do prymitywnego gatunku czowieka.
Pierwsz czaszk znaleziono w roku 1929. Podczas pieczoowicie prowadzonych
w latach 1921-1937 i po roku 1959 prac wykopaliskowych wykopano okoo 100
tysicy kamiennych narzdzi, ponad 100 zbw, 14 czaszek i wiele innych koci
ponad 40 osobnikw Homo erectus, tego samego gatunku wczesnego czowieka,
jaki znaleziono na Jawie (1891), w Europie, na Bliskim Wschodzie i w Afryce.
Homo pekinensis by may. Mczyzna mia okoo 158 cm wzrostu, kobieta
okoo 145 cm. Koci czaszki mieli bardzo grube, a podbrdek cofnity, jed
nak pojemno czaszki wynoszca 850-1300 cm szeciennych porwnywalna
jest z pojemnoci czaszki czowieka z Jawy (775-900 cm ) i wczesnego Homo
sapiens (1350 cm ). Trudnili si owiectwem, rybowstwem i zbieractwem, uy
wali ognia do owietlania jaskini i gotowania misa, w 70 procentach misa
zwierzyny powej, cho znaleziono tam rwnie koci lampartw, niedwiedzi,
tygrysw szablozbych, hien, soni, nosorocw, wielbdw, bawow wod
nych, dzikw i koni. W jaskini nie natrafiono na pochwki ani na kompletne
szkielety. Niektre czaszki ludzkie zostay roztrzaskane, co sugeruje, e Homo
pekinensis by na ma skal kanibalem albo przynajmniej owc gw i ama
torem mzgu. W sumie, jak pisze K. C. Chang (1986), skamieliny Homo peki
nensis stanowiy najwiksz gratk, jaka trafia si paleoantropologom".
3
31
3000-2200 p.n.e.
2200-500 p.n.e.
2200-1750 p.n.e.
1750-1040 p.n.e.
100-256 p.n.e.
600-500 p.n.e.
32
Chiny neolityczne
l[pia neolitujktry rozpocz si w Chinach mniej wicej przed 12 tysicami
lat,Harakterystyczne byo upowszechnianie si osiadych wsplnot rolniczych.
W tym czasie Rzeka ta i Yangzi jeszcze nie naniosy caej tej aluwialnej
gleby, ktra tworzy^zijrowniny midzy zachodnimi a wschodnimi acuchami
grskimi. Tam, gdzie dzis midzy Shanxi* a Shandongiem rozciga si Rw
nina Pnocnochiska, znajdoway si gwnie jeziora i bagna - Shandong by
niemal wysp oddzielon od kontynentu. Dzisiejsze prowincje Hebei i Henan pokryway trudne do zamieszkiwania moczary. [W centralnych Chinach
Yangzi tworzya olbrzymie jezioro.JZiemie dzisiejszych prowincji Hubei i H u nan nie nadaway si nawet pod upraw ryu. Gry byy zaronite gstym
lasem, zwierzyny obfito. Udomowienie takich zwierzt jak pies i winia sta
nowio mniejszy problem ni udomowienie" zb. Mrozoodporne byliny, kt
rych myliwsko-rybacko-zbierackie wsplnoty mogy stopniowo zacz uywa
jako poywienia, musiano zastpi jednorocznymi rolinami nadajcymi si do
sadzenia i zbierania plonw, krtko mwic, do uprawiania. W owym czasie
ciepy i wilgotny klimat paleolitycznych Chin jeszcze si nie zmieni na bar
dziej suchy i chodniejszy klimat dzisiejszy. Neolityczne rolnictwo mogo si
najatwiej rozwin na tych granicznych terenach, gdzie wyynny las ustpowa
miejsca nadajcemu si do uprawy stepowi i gdzie obfito rolin i zwierzyny
umoliwiaa ycie ludziom nawet bez efektywnej uprawy roli.
^Odkrycia w tysicach neolitycznych stanowisk ukazuj pocztki osiadego
rolnictwa poniej poudniowego uku Rzeki tej na granicy midzy zalesio
nymi wyynami a podmokymi nizinamhJNa przykad wieniacy z Banpo (obec
nie cz miasta Xi'an) yjcy okoo 4 tysicy lat p.n.e. ywili si prosem i tym,
co upolowali i zowili. Z konopi wyrabiali tkaniny. Ich budowane blisko siebie
domostwa sugeruj istnienie grup powizanych pokrewiestwem.Jjroty strza
wskazuj na uywanie ukw do polowa/)Wieniacy hodowali winie i psy jako
gwne zwierzta domowe, a ziarno przechowywali w ceramicznych naczyniach
zdobionych motywami ryb, zwierzt i rolin, a take symbolami bdcymi nie
wtpliwie znakami klanu lub lineau. Ta kultura malowanej ceramiki" z p* W nazwach prowincji czsto wystpuj wyrazy shan gry", xi zachd", bei pnoc", nan
poudnie" i hu jezioro". Shanxi to na zachd od gr", Hunan - na poudnie od jeziora".
33
34
35
mas ludzkich wiele cudw takich jak egipskie piramidy, w Chinach jednak
zwyczaj ten przetrwa do dzi.
W roku 1957 prace wykopaliskowe prowadzone w Erlitou (w miecie Yanshi, niedaleko od Luoyangu, na poudnie od Rzeki tej) odsoniy inne sta
nowisko z wielkimi paacami - zapewne stolic dynastii Xia. Kultura Erlitou
bya szeroko rozpowszechniona w pnocno-zachodniej czci prowincji Henan i w poudniowej czci prowincji Shanxi. Bezporednio nawizywaa do
kultury czarnej ceramiki Longshan i poprzedzaa wczesny okres Shang. Da
towanie metod rozpadu izotopu wgla wskazuje na lata 2100-1800 p.n.e.
Wprawdzie identyfikacja ta nie jest ostateczna, jednak dynastie Xia i Shang
wchodzce w skad legendarnych Trzech Dynastii zyskay przez to uchwytny
ksztat. Co wykopaliska te mwi nam o pocztkach Chin?
Po pierwsze, wydaje si, e przejcie od niezliczonych neolitycznych wsi
kultury Longshan do stoecznych miast Trzech Dynastii w wieku brzu jest
pynne i moemy mwi o kolejnych fazach jednego rozwoju kulturowego.
Sdzc z narzdzi i broni, garnkw i naczy z brzu, udomowienia zwierzt
i zb, architektonicznych zaoe osad i miejsc grzebalnych, praktyk religij
nych i dziaa wadz, mamy do czynienia z wysokim stopniem homogenicznoci
i cigoci kulturowej. Dynastie zajmoway miejsce swoich poprzedniczek na
drodze wojny, nie ma jednak wiadectw gwatownego wtargnicia jakiej obcej
kultury. Co wicej, dynastie Xia, Shang i Zhou miay swoje centra w r
nych regionach i wspistniay obok siebie (zob. Mapa 6.). Sukcesja" dynastii
Shang i Zhou zwizana bya z tym, e to one stay si dominujcym centrum
staroytnych pnocnych Chin.
Po drugie, owe staroytne stolice dowodz potgi krlestwa opartego na
osiadym rolnictwie, a nie na mobilnym eglugowym handlu z innym regionami.
eby nie byo wtpliwoci, muszle znalezione w Anyangu musiay pochodzi
z wybrzea morskiego, a neolityczni mieszkacy Azji Wschodniej stali si e
glarzami, gdy tylko nadarzya si po temu okazja. Wnioskujemy to z faktu, e
pewne neolityczne stanowisko na pnocy Tajwanu datowane na lata 4000-2500
p.n.e. (i pniejsze neolityczne stanowisko na poudniu Tajwanu datowane na
lata 2500^100 p.n.e.) zostao odkryte na wyspie, ktra dzi oddalona jest o 160
kilometrw od wybrzey prowincji Fujian. Nie prowadzi tu z ldu aden most,
a gboko morza, wprawdzie wwczas nieco pytszego, nie bya na tyle maa,
by przebycie go mogo by atwiejsze ni dzi. Musimy zatem wycign wnio
sek, e neolityczne ludy yjce nad brzegiem morza dysponoway technikami
eglarskimi nie ustpujcymi neolitycznym technikom rolniczym. Dlaczego
wic w Chinach nie rozwin si na wielk skal handel morski, ktry daoby si
porwna z handlem na Bliskim Wschodzie i w basenie rdziemnomorskim?
Przyczyny naley szuka w pooeniu geograficznym - do niewielu innych wcze
snych wsplnot w Azji Wschodniej mg dotrze z Chin handel przybrzeny
v
36
37
38
39
40
41
pewno nie mogy istnie w izolacji. Moemy zatem wnosi, e istotne wpywy
z Azji Zachodniej docieray z ca pewnoci do Chin jakby przez osmoz",
lecz nigdy w takim stopniu, eby naruszy homogeniczno chiskiej kultury.
Konkluzja ta stoi w sprzecznoci z wczesnymi sugestiami pierwszych ar
cheologw, gwnie zachodnich, e decydujcy impuls, ktry pchn staroytne
Chiny ku cywilizacji, nadszed przez Azj Centraln z Bliskiego Wschodu.
Nowe wiadectwa przecz take nowszej koncepcji, w myl ktrej staroytna
chiska cywilizacja wyrosa na jednym pocztkowo obszarze pnocnych Chin
i e rozwj w epoce Xia i Shang mia charakter wyjtkowy - wedug Ping-ti
Ho moemy mwi o kolebce Wschodu". Na pewno poczenie informacji
z kronik epoki Zhou o dynastiach Xia, Shang i Zhou z wykopaliskami prowa
dzonymi po roku 1920 sytuuje Trzy Dynastie na centralnym miejscu w historii
staroytnych Chin. Jednake wykopaliska w Azji Wschodniej jako caoci, cho
dopiero rozpoczte, ju odkryy odrbne, cho pokrewne kultury ceramiczne
na poudnie od Yangzi, na poudniowo-wschodnim wybrzeu Chin i w p
nocnym Wietnamie.
Jednym ze rde siy dynastii Xia i Shang by ad spoeczny narzucony
przez pokrewiestwo i uszeregowanie lineay wedug hierarchii, to znaczy, e
lineae boczne pozostaway podporzdkowane lineaowi rodzicw. Kady czo
wiek mia okrelony status w swojej grupie rodzinnej, a lineae powizane byy
relacjami podporzdkowania i nadrzdnoci a po dzierc wadz dynasti.
Najwysza pozycja wadcy opieraa si te na jego ostatecznym autorytecie
zarwno w szamanistycznej religii kultu przodkw, w ktrej posugiwano si
brzowymi naczyniami rytualnymi, jak i na wojnie, w ktrej uywano wozw
bojowych i broni z brzu. Podczas pogrzebw krlw w tym ju znacznie roz
warstwionym spoeczestwie skadano ofiary z ludzi.
Z drugiej strony nie byo rozwinitej eglugi, a wic handel i innowacje
techniczne miay raczej drugorzdne znaczenie dla umocnienia si central
nej wadzy politycznej. To odkrycie archeologw trudne jest do pojcia dla
zachodnich historykw, poniewa w dziejach Zachodu, a zwaszcza basenu
Morza rdziemnego, nie brak dowodw na to, e wczesne miasta powsta
way przy szlakach handlowych, a imperia rosy w potg dziki opanowaniu
handlu, szczeglnie morskiego. W staroytnym spoeczestwie chiskim kupcy
mieli o wiele mniejsze znaczenie, nie rozwin si bowiem handel morski,
i z zasady nie cieszyli si szacunkiem. To uatwio wadcom Qin i Han, gdy
doszli do wadzy, zapewnienie sobie kontroli nad kupcami, ktrzy pojawili
si w ich spoeczestwach.
Wreszcie, prymat wadcy opiera si na monopolu przywdztwa nie tylko
w zakresie obrzdw i wojen, lecz take pisania na kociach wrebnych i na
uce historycznej w nich zawartej. W systemie pisania w epoce Shang wida ju
42
konstrukcje skadniowe podmiot - czasownik - dopenienie oraz metody tworzenia znakw z piktogramw prostych, opisowych piktogramw abstrakcyj
nych i fonopiktogramw, ktre pozostay do dzi podstaw pisma chiskiego.
Znaki chiskie powstaway jako obrazy lub symbole. Dawny znak
zna
czy drzewo", dwa drzewa
oznaczay las", a trzy drzewa 3 gstwin".
Symbole Z- H
s na pewno atwiejsze od wyrazw jeden, dwa, trzy".
Znak G oznacza miejsce ogrodzone" lub otacza", may kwadracik to
znak dla ust", a przez poszerzenie zakresu znaczeniowego oznacza dziur",
przejcie", port" itp.
We wczesnej fazie chiski jzyk pisany nie mg si rozwija wycznie na
bazie piktograficznej (jak to widzielimy poprzednio, gdy poczenie dwu pro
stych piktogramw drzewo" dawao nowy znak las"). Trzeba byo wprowa
dzi zapis dwiku. W rezultacie wikszo znakw chiskich jest kombinacj
dwu rnych prostych znakw, z ktrych jeden wskazuje znaczenie zasadni
cze, a drugi okrela brzmienie.
Wemy dla przykadu znak 3|C wschd". W dialekcie pekiskim znak ten
czytamy dong" (jak w imieniu Mao Zedonga). Znak chiski czyta si jak
pojedyncz sylab, a poniewa mwiony jzyk chiski dysponuje niewielu sy
labami (jest ich zaledwie okoo 400), dlatego utrapieniem s homofony, czyli
wyrazy brzmice tak samo jak inne, jak w angielskim soul" i sole" czy all"
i awl" [polskie brud" i brd", ld" i lud"]. Wyraz marzn" brzmia
dong", tak samo jak belka nona dachu". Tak wic, gdy Chiczycy chcieli
zapisa wyraz marzn", wzili znak oznaczajcy wschd" i postawili przed
nim znak ld" y, co razem dao znak gfc (czyta si dong", znaczy mar
zn"). eby zapisa wyraz brzmicy dong" i oznaczajcy belk", posuyli
si znakiem wschd"
i przed nim dodali znak drzewo"
, co dao &
(czyta si dong", znaczy belka").
To s proste przykady. Waciwie wszystkie czci skadowe jzyka chi
skiego same w sobie s proste. Trudno polega na tym, e tak wiele trzeba
zapamita, takie mnstwo znacze i aluzji. Kiedy leksykografowie w pniej
szych czasach zamierzali uporzdkowa i uoy w sownik tysice chiskich
znakw, to wobec braku alfabetu musieli opracowa list 214 elementw, czyli
pierwiastkw", z ktrych jeden zawsze si znajdowa w znaku. Tych 214 pier
wiastkw, na uytek sownikw, odpowiada 26 literom naszego alfabetu, cho
nie s tak jednoznaczne i korzystanie z nich sprawia wicej kopotw. W za
pisach z epoki Shang ju si spotyka pierwiastki" takie jak drzewo", usta",
serce", rka", ktre wskazuj kategorie znaczenia. Od samego pocztku
moliwociami, ktre dawao chiskie pismo w zakresie rzdzenia, dysponowa
wadca. Pisanie suyo bardziej organizacji lineau ni handlowi.
Jeli zbierzemy w jedn grup szamanw-kapanw, wojownikw, skry
bw, gowy lineay, nadzorcw rzemielnikw, moemy dojrze zalki elity
43
44
Rozdzia 2
Pierwsze zjednoczenie:
konfucjanizm imperialny
Uyteczno dynastii
A do naszego wieku wikszoci wadcw dostarczay ludzkoci rody dy
nastyczne. Pokrewiestwo tworzyo wewntrzn sie powiza wspierajcych
wadc (lub rywala), jak rwnie zasad, zgodnie z ktr rozwizywano (lub
dyskutowano) zapaln kwesti dziedziczenia wadzy. Jednake adna spord
europejskich dynastii, jak Kapetyngowie we Francji (987-1328), dynastia normaska i Plantageneci w Anglii (1066-1485), Habsburgowie (1273-1919) czy
Romanowowie (1613-1917), nie rzdzia tak wielkim pastwem jak Chiny, ani
nie dysponowaa takim monopolem scentralizowanej wadzy. Wielkie chiskie
dynastie jako instytucje rzdzce stanowi klas sam dla siebie. A n i Japo
nia, ani Indie czy Persja nie stworzyy systemu rzdw porwnywalnego co do
rozmiarw i potgi. Klan L i u da Chinom trzynastu cesarzy Wczeniejszej Dynastii Han, a czternastu za czasw Pniejszej Dynastii Han, klan L i dwudzie
stu trzech cesarzy dynastii Tang, klan Z h u siedemnastu cesarzy dynastii Ming,
a linea Aisin Gioro dziewiciu cesarzy dynastii mandurskiej (zob. Tabela 1.).
Dynastie europejskie, dla porwnania, byy w ramach chrzecijaskiej ekumeny prowincjonalnymi potentatami rzdzcymi krlestwami regionalnymi.
Jak wskazuje Jacues Gernet, pierwsze nowoytne pastwo, krlestwo Francji,
znajdowao si pod koniec wieku X V I I wanie w trakcie organizacji, podczas
gdy Chiny od dawna byy wielkim, scentralizowanym imperium rzdzonym
przez jednolity system administracyjny". I znw na Wschodzie i Zachodzie
cesarze byli czym zupenie innym. W nowoytnych czasach w Europie, na
46
47
48
Ksita i filozofowie
Instytucja cesarstwa, ktra zdominowaa chiskie spoeczestwo, dojrzaa
i zyskaa trwao dziki dugiemu dowiadczeniu. W roku 772 p.n.e. wadca
Zhou przenis swoj stolic z doliny Wei w pobliu Xi'anu na wschd do
Luoyangu, rozpoczynajc w ten sposb epok Wschodniej Dynastii Zhou. Po
tga dynastii Zhou ju stopniowo malaa na skutek rozkwitu wielu arysto
kratycznych rodw i ich pastw znajdujcych si poza kontrol centrum. Do
okresu Wiosen i Jesieni (722-481 p.n.e.) istniao okoo 170 takich pastw,
ktre miay swoje centra w obwarowanych stolicach. Tworzyy one alianse i ligi,
i angaoway si we wszelkiego rodzaju zmagania dyplomatyczne i wojenne,
wchaniajc inne. Do okresu Walczcych Pastw (403-221 p.n.jj.) we wsp
zawodnictwie pozostao tylko 7 pastw, wikszo z nich na ludnych terenach
Rwniny Pnocnochiskiej (zob. Mapa 7.).
W tym czasie stay si ju widoczne dwa komponenty ostatecznej formy
rzdu imperialnego - wadcy wojskowi i uczeni-nauczyciele. Jedni i drudzy byli
zainteresowani sprawowaniem obrzdw i ceremonii, eby utrzyma ludzk
spoeczno w naleytej harmonii z porzdkiem kosmicznym, ktrego cz
stanowia. Praca Marka Edwarda Lewisa (1990) o usankcjonowanej przemocy
jako kluczu do wadzy i porzdku spoecznego w staroytnym pastwie chi
skim przyczynia si ostatnio do lepszego zrozumienia przez nas roli wadcy.
Stwierdzi on, e autorytet wadcy w kadym pastwie opiera si na rytualnie
ukierunkowanej przemocy w formie ofiar, dziaa wojennych i polowania".
Polowanie jako przemoc wobec zwierzt stanowio przygotowanie do wojny
przeciwko ludziom, a zatem skadanie ofiar i wojna byy faktycznie dwiema
gwnymi sferami dziaa pastwa. Obie wymagay zrytualizowanego odbiera
nia ycia i to okrelao domen wadzy politycznej. W epoce Zhou, tak jak i za
Shangw, czczono przodkw, skadajc ofiary zarwno ze zwierzt, jak i lu
dzi, i posugiwano si przy tym najwikszymi osigniciami sztuki - rytualnymi
naczyniami z brzu - wadc legitymizowaa jego dziaalno liturgiczna. Po
lowania dostarczay zwierzt, a wojny jecw na ofiary. Wojna jako taka bya
49
Kodeks konfucjaski
Rozumowe uzasadnienie dla organizacji spoeczestwa konfucjanizm wy
wodzi z porzdku kosmicznego i jego hierarchii relacji midzy nadrzdnoci
a podporzdkowaniem. Rodzice sprawuj zwierzchnictwo nad dziemi, m
czyzna nad kobiet, wadca nad poddanymi. Dlatego kady ma swoj rol do
odegrania, czyli istnieje, jak to ujmuje Thomas Metzger (w: Cohen i Goldman,
1990), umownie ustalony zbir spoecznych oczekiwa, do ktrych powinno
si dostosowa zachowanie jednostki". Te oczekiwania okrelone przez auto
rytety kieroway zachowaniem jednostki zgodnie z naleytym ceremonialnym
zachowaniem. Konfucjusz powiedzia (do zwile): ,Jun jun, chen chen,fufu,
zi zi" co w kontekcie znaczy: Trzeba, by wadca postpowa tak, jak si godzi
50
wadcy, minister - jak przystoi ministrowi, ojciec - jak ojcu naley, a syn - po
synowsku"*. Jeli kady postpuje zgodnie ze swoj rol, porzdek spoeczny
bdzie utrzymany. Elita, znana innym ze swojego zachowania, bya uzale
niona od opinii i oceny moralnej otaczajcej j spoecznoci. Brak szacunku
ze strony wsplnoty oznacza katastrofaln utrat twarzy i szacunku dla siebie,
na co jedynym lekarstwem byo samobjstwo.
Gwn przesank konfucjask stanowio przekonanie, e czowiek moe
si doskonali. W okresie Walczcych Pastw myliciele gwnych szk zwr
cili si przeciwko zasadzie dziedziczenia przywilejw, ktr wprowadzili wadcy
wielu rodw-pastw, i podkrelali naturaln rwno ludzi w chwili urodzenia.
Pogld Mencjusza, e czowiek jest z natury dobry i ma wrodzone poczucie
moralnoci, zyska powszechn akceptacj. Ludzi mona prowadzi waciw
drog przez wychowanie^ szegTme dTki ich wasnym wysikom i pracy nad
sob, a take przez naladowanie wzorw. Na jednostk w jej deniu do wa
ciwego postpowania mona oddziaywa za porednictwem przykadu mdr
cw i wybitnych ludzi, ktrzy potrafili naleyte postpowanie uczyni wartoci
nadrzdn. To akcentowanie przez staroytnych Chiczykw moliwoci mo
ralnego wychowania czowieka przetrwao do dzi i nadal inspiruje rzd do
moralnego wychowywania spoeczestwa.
Kodeks konfucjaski podkrela take ide naleytego zachowania zgod
nie z pozycj spoeczn" (//). Konfucjaski czowiek szlachetny" (czowiek
doskonay" - junzi) kierowa si zasadami li zapisanymi w tekstach, ktre
stay si ksigami kanonicznymi. Kodeks ten nie dotyczy pierwotnie prostych
ludzi, ktrych postpowanie miao by regulowane raczej nagrodami i karami
(co podkrelali legici) ni zasadami moralnymi, dla elit rzdzcych natomiast
mia absolutnie zasadnicze znaczenie. Takie byo uzasadnienie nacisku, z jakim
Konfucjusz podkrela wag waciwego postpowania wadcy, co wyranie od
biegao od wszystkiego, co znamy na Zachodzie. Gwnym punktem tej teorii
rzdzenia za pomoc dobrego przykadu bya idea cnoty zwizanej z waci
wym postpowaniem. Postpowanie zgodne z zasadami naleytego zachowa
nia, czyli li, dawao samo przez si presti i pozycj czowieka moralnego.
Z kolei presti moralny dawa wpyw na lud. Lud jest jak trawa, wadca jak
wiatr", jak wiatr zawieje, tak trawa si ugina. Waciwe postpowanie zapew
niao rzdzcemu wadz. Konfucjusz powiedzia: Kiedy osobiste postpowa
nie wadcy jest naleyte, jego rzdy s skuteczne bez wydawania rozkazw.
Jeli jego osobiste postpowanie nie jest naleyte, wadca moe wydawa roz
kazy, lecz nie bd wykonywane".
* Dialogi konfucjaskie, prze. Krystyna Czyewska-Madajewicz, Mieczysaw Jerzy Kiinstler,
Zdzisaw Tumski, Ossolineum, 1976, s. 121.
51
Taoizm
Trafnie powiadano, e wyksztacony Chiczyk piastujc urzd by konfucjanist, a taoist, gdy stanowiska nie zajmowa. Taoizm, kwitncy wrd prostych
ludzi, by szko najbardziej opozycyjn wobec elitarnych norm konfucjanizmu.
Tao (waciwie dao) znaczy cieka", droga". Na taoizm skadaa si naturalistyczna kosmologia-prostego ludu i wiara w niewidzialne duchy natury,
ktr w pewnym stopniu podzielaa wyksztacona elita. Taoizm to ogromny
rezerwuar ludowej wiedzy o wiecie. Dawa take szans ucieczki od konfu
cjanizmu uczonym, ktrzy odwracali si od nadmiernego rytualizmu klasykw.
By ucieczk ze wiata aktywnoci.
Tradycyjnie taoizm wywodzi si od Laozi (dosownie Stary Mistrz"), ktry,
jak twierdzili jego wyznawcy, y wspczenie z Konfucjuszem i by od niego
starszy. Przypisywana mu szkoa filozoficzna staa si skarbnic rozmaitych
wierze i praktyk, ktre konfucjanizm odrzuci, w tym wczesnego ludowego
animizmu, alchemii, staroytnej magii, poszukiwa eliksiru zapewniajcego
niemiertelno i Wysp Szczliwoci, wczesnej chiskiej medycyny i w ogle
mistycyzmu, zarwno rodzimego, jak i importowanego z Indii.
52
53
54
55
56
niego sprawowa rzdy. Przestrzegao tych zasad p tuzina rodzin cesarzowych. Cesarz jednak mg polega w paacu na eunuchach, ktrzy dziki ka
stracji nadawali si do pilnowania kobiet wybranych do cesarskiego haremu.
Majc kilku synw, mg ywi nadziej, e wybierze spord nich godnego
nastpc. Eunuchowie, cakowicie uzalenieni od modego cesarza jako su
dzy i towarzysze, mogli by te jego jedyn spolegliw opor wobec rodziny
cesarzowej. Paac by orodkiem intryg.
Cesarz, pragnc kontrolowa mieszkacw stolicy Wczeniejszej Dynastii
Han (Chang'an), podzieli miasto na 160 obwodw. Wszystkie otoczone byy
murem z wasn bram i nadzorowane przez wybran grup mieszkacw,
przypominajc dzisiejsze komitety uliczne. Pastwo prbowao take zdo
minowa ycie gospodarcze. Cay handel miejski skoncentrowano na rzdo
wych targowiskach, gdzie urzdnicy ustalali ceny towarw i pobierali opaty od
handlu odprowadzane bezporednio do dworskiego skarbca. Zarejestrowani
w miastach kupcy byli wyranie dyskryminowani: zabraniano im posiadania
ziemi, nie mogli zosta urzdnikami, nie wolno im byo y w luksusie (zakaz
noszenia jedwabnej odziey i konnej jazdy!) Bogacili si natomiast nie reje
strowani kupcy, ktrzy prowadzc handel z innymi miastami i obcymi krajami
byli klientami prywatnych zajazdw przy szlakach pocztowych. Mieli konek
sje wrd urzdnikw, stawali si wielkimi wacicielami ziemskimi, gromadzili
towary, spekulowali, czerpali ogromne zyski, eksportujc zoto i jedwab przez
oazy Jedwabnego Szlaku do zachodniej Azji i Rzymu. Krtko mwic, han
del skania urzdnikw do korupcji. Kompleks kupiecko-urzdniczy" mg
by uzyska pewne wpywy w rzdzeniu, gdyby wartoci konfucjaskie tak ka
tegorycznie nie potpiay chci zysku. Ze wzgldu na ideologi konfucjask
przez nastpne 2 tysice lat w oficjalnych owiadczeniach bdzie si generalnie
oczernia kupcw, a urzdnicy tymczasem bd czerpali korzyci z udzielania
licencji, nakadania podatkw i robienia z kupcami interesw. Uzalenienie
kupcw od urzdowej zgody czy wsppracy rzadko skaniao do podejmowa
nia ryzykownych przedsiwzi.
Rzd wprowadza take, kiedy tylko si dao, rnonopol na gotowe towary,
poczynajc od soli (niezbdnej codziennie przy zboowej diecie) i elaza (po
trzebnego do produkcji narzdzi i broni). W roku 117 p.n.e. pastwo zao
yo 48 odlewni zatrudniajcych tysice pracownikw. U podstaw monopolu
solnego lega myl, e licencjonowani producenci soli bd sprzedawa swj
produkt rzdowi albo licencjonowanym kupcom, a rzd bdzie czerpa do
chd na poszczeglnych etapach produkcji, transportu i sprzeday. Po wielu
eksperymentach z biciem miedzianych monet przez kupcw i lokalne wadze,
bicie^pjenidza" - miedzianej monety z kwadratowym otworem porodku objto rwnie monopolem pastwowym. W I wieku p.n.e. dla ludnoci l i
czcej prawie 60 milionw bito rocznie przecitnie okoo 220 tysicy sznurw
57
pienidzy (na kady sznur nizano 1000 monet). Nie wiadczy to o wysoko
rozwinitej gospodarce pieninej.
W czasie trwajcego cztery wieki panowania dynastii Han doszo w Chi
nach do wielkich zmian. Wzrosa nie tylko liczba ludnoci, lecz take ziemskie
latyfundia lokalnych magnatw. Przechodzia w ich rce ziemia zbiedniaych
chopw nie mogcych spaci dugw, ktr nastpnie im dzierawiono. Poda
tek gruntowy by niewysoki, od jednej dziesitej do jednej trzydziestej plonw,
tymczasem renta pacona przez dzierawc wacicielowi ziemi moga wynosi
od poowy do dwch trzecich plonw. Obowizek odpracowania przez chopa
w cigu roku jednego miesica na rzecz pastwa, czyli szarwark, stopniowo
zamieniano na opaty pienine. Chopi nadal pacili podatek od gowy (pogwne). W miar jak saby rzdy Hanw, rezygnowano z monopoli i kontroli
rynkw, a lokalna arystokracja ziemska i kupcy roli w si.
W cigu tych czterech stuleci grna warstwa spoeczestwa staa si grup
dominujc. Powizana bya wizami pokrewiestwa ze stanem urzdniczym,
ale lokalnie niezalena i reprezentowana przez jednostki wychowywane na lu
dzi wysoko postawionych. O ich wystawnym sposobie ycia, zamiowaniach
literackich i artystycznych wiadcz wymownie trzy grobowce pochodzce z lat
186 p.n.e. - 168 n.e. odkryte w Mawangdui w pobliu Changsha w roku
1974. Doskonale zachowanemu ciau ksiniczki Dai w ostatniej z czterech
wodoszczelnych trumien towarzyszyo 1000 przedmiotw, w tym malowida,
teksty pisane na bambusie lub jedwabiu, rnobarwne jedwabie, z ktrymi pod
wzgldem pikna i doskonaoci nie mogyby rywalizowa stroje wspczesnych
ksiniczce Rzymianek. Wrd innych luksusowych przedmiotw znajdoway
si wyroby z laki, ceramika, brzy i stal przeznaczona na bro i kuta z dwu ga
tunkw elaza o rnej zawartoci wgla. Metalurgia elaza moga pojawi si
w Chinach pniej ni na Bliskim Wschodzie, lecz potem szybko si rozwijaa.
Wzrost gospodarczy pnocnych Chin wpywa stymulujco na handel za
graniczny i ekspansj wojskow. Za rzdw najbardziej energicznego z wad
cw Han, Cesarza Wojownika (Han Wudi, panowa w latach 140-87 p.n.e.),
wojska chiskie wkroczyy do poudniowej Mandurii i Korei, do pnocno-wschodnich, poudniowych i poudniowo-zachodnich Chin oraz do pnoc
nego Wietnamu. Na obszarach tych ustanowiono komanderie zarzdzajce
ludnoci rolnicz. Niestabilne pozostao tylko pogranicze na pnocy i p
nocnym zachodzie.
Polityka zagraniczna dynastii Han zrodzia si z koniecznoci uoenia sta
bilnych stosunkw z rozleg konfederacj plemienn tureckich n o m a d w Xiongnu - skd ucznicy na koniach zwyczajowo najedali pnocne Chiny
dla zdobycia upw i zaopatrzenia. W czasach swojej potgi Hanowie byli silni,
postarali si o pastwiska dla koni i szkolili wasnych konnych ucznikw, zapew
niajc sobie na og pomoc sprzymierzonych nomadw, a take najemnikw.
58
Konfucjanizm imperialny
Codzienny reym ceremonii i obrzdw wadcw Han wymaga przewod
nictwa nadwornych uczonych. Szczeglnie Han Wudi popiera wiedz i nauk
jako jedn z metod - obok rekomendowania - rekrutacji urzdnikw. W edu
kacji widzia sposb na wzmocnienie nowej klasy wyszej wobec rodw arysto
kratycznych. Przyj konfucjanizm jako ideologi, w ktrej powinni by szkoleni
59
60
Kosmologia korelatywna
Chiczycy z epoki Han dostrzegali zgodnoci czy te wzajemne wpywy
midzy Niebem, ziemi a czowiekiem, to jest midzy zjawiskami niebia
skimi, wiatem natury na ziemi a spoecznoci ludzk. I na ich podstawie
snuli wyobraenia o nalenym im miejscu we wszechwiecie. T korelatywna
kosmologi" albo, jak to nazywa John B. Henderson (1984), zgodnoci mi
dzy mikrokosmosem czowieka a makrokosmosem natury" wida na przykad
w Huainanzi - dziele z epoki Han, mniej wicej z roku 139 p.n.e. Wyjania si
tam, e okrgo gowy przypomina niebo, a kwadratowo stp przypomina
ziemi. Niebo ma cztery pory, pi faz, dziewi odcinkw i 366 dni. Podob
nie czowiek ma cztery koczyny, pi wntrznoci, dziewi otworw i 366
staww. Niebo ma wiatr i deszcz, zimno i spiekot. Podobnie czowiek bierze
i daje, raduje si i gniewa [...]. Tak wic oczy i uszy s socem i ksiycem,
a krew i oddech wiatrem i deszczem".
61
62
63
Cesarz i uczeni
Zjawiska natury konfucjaski doradca mg wykorzysta do wywarcia
wpywu na postpowanie cesarza. Dziki korelatywnej kosmologii ze znaki
mona byo przedstawi wadcy tak, jak to czynili szamani w Anyangu. Uwa
ano, e ksigi klasyczne oferuj wgld w sztuk rzdzenia i odsaniaj - jed
nake tylko ludziom wyksztaconym - ukryte znaczenia. D a o to szans takim
nadwornym uczonym jak Dong Zhongshu (175-105 p.n.e.), by sta si specja
listami od orzekania, jakie ma by miejsce wadcy w kosmosie i z kolei, jaki
wpyw na wadz wywiera kosmos. Benjamin Schwartz (1985) zauwaa, e ko
smologiczny konfucjanizm Donga potwierdza kosmiczny status uniwersalnego
krla", lecz zaraz dodaje, e w przypadku Han Wudi Dong zapewne pojmowa
go jako or sucy zakazom i przymusowi". Innymi sowy, jak powiada Derk
Bodde (1991), niekiedy ze wzgldw politycznych mona byo sobie zmyli
pojawienie si zowrbnych znakw.
Konfucjanici wyszli zwycisko z rywalizacji z innymi szkoami filozoficz
nymi epoki Walczcych Pastw, poniewa twierdzili, e s nieodzownymi do
radcami cesarza, i tak si rzeczywicie stao. W szerszym kontekcie historycz
nym oznaczao to, sowami Arthura F. Wrighta, e pimienna elita [...] wesza
w alians z monarchi. Monarcha dostarcza symbole i realn moc: tron, policj,
wojsko, organy kontroli spoecznej. Uczeni dostarczali wiedz o precedensach
i umiejtnoci rzdzenia, co legitymizowao wadz i umoliwiao funkcjono
wanie pastwa. Zarwno monarcha, jak i uczeni zwizani byli z dwuklasowym
spoeczestwem opartym na rolnictwie".
Cesarze Han kadli nacisk na kult Nieba jako gwn liturgi i utrzymy
wali setki wity powiconych zmarym cesarzom, lecz wysocy urzdnicy na
dworze najbardziej interesowali si precedensami ustanowionymi przez wcze
niejszych wadcw i odnotowanymi w ksigach kanonicznych. Konfucjanizm
epoki Han osign to, o co mu chodzio, gdy w roku 124 p.n.e. powstaa
cesarska akademia. Znaleli si w niej znawcy Picioksigu Konfucjaskiego:
64
65
66
67
Rozdzia 3
Rozbicie
Wraz z postpujc dezintegracj Chin zjednoczonych pod panowaniem
dynastii Han zyskiwa zwolennikw buddyzm importowany z Indii w poowie
I wieku n.e., a konfucjanizm pastwowy chyli si ku upadkowi. Barbarzystwo
i religia towarzyszyy rozpadowi imperium Han podobnie jak w przypadku
imperium rzymskiego. W Chinach jednak skutki byy odmienne ni w Europie.
Zasadniczy mechanizm upadku dynastii Han by taki jak zawsze - powsta
wanie lokalnych czy regionalnych orodkw wadzy, ktre przymi wadz
centraln. Sabo centrum miaa wiele przyczyn: dziedziczenie tronu przez
nieudolnych cesarzy, zdominowanie ich przez rodziny cesarzowych, uzurpowa
nie wadzy przez eunuchw i liczne rywalizujce ze sob koterie na dworze.
Protekcja i korupcja przyczyniay si do mianowania na stanowiska nieod
powiednich osb, do zachannej eksploatacji i ucisku ludu, do lekcewaenia
interesw rodw kupieckich i magnackich i do osabienia siy militarnej dyna
stii. Taka sabo centrum miaa wpyw na narastanie potgi wadzy lokalnej
i regionalnej, znajdujcej si w rkach rodw arystokratycznych, ktre dyspo
noway dobrami ziemskimi, warownymi miastami, jak rwnie znajdujcymi si
w nich wytwrniami. Ostateczn katastrof przyniosa w roku 220 n.e. rebe
lia koczujcych dawniej w pnocnych Chinach rodzin arystokratycznych oraz
ich poddanych, ktrzy osiedli w obrbie Wielkiego Muru, ale zachowali swoje
umiejtnoci i skonnoci do wojaczki.
W czasach tej rebelii przebiegay dwa procesy, ktre doprowadziy w efek
cie do rozbicia Chin na Pnoc i Poudnie, rozbicia trwajcego ponad trzy-
69
sta lat; pierwszy - nieustajce najazdy koczownikw na pnocne Chiny i drugi (czciowo jako rezultat pierwszego) - przenoszenie si Chiczykw
Han na cieplejsze i yniejsze obszary doliny Yangzi dalej na poudniu. Pro
ces ten pooy podwaliny pod dwoisty rozwj maych regionalnych dynastii
na pnocy i na poudniu. Po okresie znanym jakoJTrzy Krlestwa, w latach
220-265 n.e., i czasowym zjednoczeniu kraju w latach 280-304, w poudnio
wych Chinach, na terenach lecych wzdu i poniej Yangzi, w latach 317-589
pojawio si kolejno Sze Dynastii, a w pnocnych rywalizowao ze sob
w sumie Szesnacie Krlestw.
Na pnocy gwnymi najedcami nie byli ju turecko-tatarscy Xiongnu,
poniewa ich konfederacja si rozpada, lecz koczowniczy protomongolski lud
znany jako Xianbei, ktry zaoy swoje pastwa w Gansu na zachodzie i w Hebei i Shandongu na wschodzie. Zamiast barbaryzowa miejscow chisk kul
tur ci mniej cywilizowani najedcy szybko przejli sztafa chiskich rodw
arystokratycznych, zwizali si przez maestwa z miejscow ludnoci i urz
dzali swoje dwory w chiskim stylu. Najwybitniejsi byli Turcy Toba, ktrzy zao
yli Pnocn Dynasti Wei (386-535), najpierw w Datongu na pnocy Shanxi,
a pniej (po zdobyciu i zjednoczeniu pnocnych Chin) w swojej drugiej sto
licy, pooonym niedaleko na poudnie od Rzeki tej Luoyangu - niegdy
stolicy Pniejszej Dynastii Han. W niemaej mierze do osigni Pnocnej
Dynastii Wei zalicza si jej entuzjastyczny stosunek do buddyzmu i wielkie
rzeby skalne, ktre powstay w pobliu obu stolic.
Buddyzm szerzy si szybko nie tylko na pnocy, lecz take w krajach Sze
ciu Dynastii na poudniu. W wielkiej epoce buddyzmu w Chinach od wieku
V do I X konfucjanizm pozostawa na og w cieniu, a nauka oraz sztuka
buddyjska wywary gboki wpyw na chisk kultur zarwno na pnocy,
jak i na poudniu.
Nauka buddyjska
Budda, ktry y prawdopodobnie w V I wieku p.n.e. w Nepalu, wywodzi
si z arystokracji. Porzuciwszy paac, jego harem i przepych, dozna - medytu
jc - owiecenia, w czasie ktrego pozna wielk regu koa prawa lub inaczej
koa Buddy. Mona to okreli jako teori uzalenionego pocztku" ycia:
wszystko uwarunkowane jest przez co innego i wystpuje w cisym nastp
stwie, a wic w rezultacie cierpienie w yciu zaley od pewnych warunkw
i przez ich usunicie mona wyeliminowa samo cierpienie. I tak podanie ktre ostatecznie prowadzi do cierpienia - rodzi si z uzalenienia od dozna,
co z kolei ma swj pocztek w uzalenieniu od kontaktu i od szeciu zmy
sw, i tak dalej. Dlatego celem staje si w buddyzmie przerwanie acucha
70
71
72
buddyzm mia wpyw taoizm, ktry sam te z kolei podlega wpywowi buddy
zmu^ W jakim stopniu - o tym dyskutuje si do dzisiaj. Powstay nowe sekty
odpowiadajce chiskim potrzebom. Najlepiej nam znana dziki swoim wpy
wom na sztuk Wschodu jest szkoa szukajca owiecenia w praktykach medy
tacyjnych (w Chinach zwana chan, po japosku zen). Wszystko to chyba do
przekonujco wskazuje na bardzo zoon interakcj midzy takimi elemen
tami jak indyjski buddyzm, barbarzyscy najedcy, rodzimy taoizm i w kocu
rozkwit i upadek chiskiego buddyzmu.
73
74
Buddyzm i pastwo
Porwnanie roli buddyzmu w Chinach z rol chrzecijastwa w Europie
ukazuje jedn uderzajc rnic na paszczynie politycznej. Po przywrce
niu przez dynasti Tang wadzy centralnej stopniowo pod wpywem buddyzmu
zaczto oywia konfucjanizm, by mie w nim oparcie dla silnych rzdw.
Cesarska biurokracja miaa w kocu wprowadzi cisy nadzr nad Kocio
em buddyjskim.
Dostosowanie buddyzmu do chiskich obyczajw widoczne jest, na przy
kad, w owiacie. Jak zauway Erie Zurcher (1959), buddyjska droga", kadc
nacisk na moralne zachowanie, przypominaa konfucjanizm. Buddyjski nowi
cjusz musia si nauczy niezliczonych zasad postpowania i nieustannie wal
czy z grzechem, podaniem i przywizaniem. Musia przestrzega piciu
75
76
77
78
79
80
81
wczesne stosunki polityczne w pnocnych Chinach sugeruj, e interregnum, jeli chodzi o wadz centraln, trwao faktycznie przez cay czas od
buntu w roku 755 do roku 979. Wojskowi gubernatorzy, ktrzy przeyli upadek
dynastii Tang, oraz ich nastpcy ustanawiali scentralizowane, osobicie przez
nich kierowane reymy wojskowe, ktre stay si modelem rzdzenia w czasach
interregnum i wczesnym okresie Pnocnej Dynastii Song.
Ostatnie pwiecze dynastii Tang moe suy jako lekcja pogldowa anar
chii. Urzdnicy, zarwno cywilni, jak i wojskowi, stali si tak cyniczni i sko
rumpowani, a chopw tak bezlitonie uciskano, e na porzdku dziennym
byy rzeczy wrcz odraajce. Znikna lojalno, w kraju panoszy si bandy
tyzm. Coraz liczniejsze bandy przeksztaciy si w uzbrojony motoch, pldru
jcy wszystko, co na drodze i najedajcy jedn prowincj po drugiej. Cesarze,
ich eunuchowie i urzdnicy tracili wadz, a zyskiwali pogard. Przez sze lat
(878-884) synny bandyta Huang Chao wodzi swoje hordy tam i z powro
tem po caym terytorium Chin, od Shandongu po Fuzhou i Kanton, potem
do Luoyangu i Chang'anu, ktry zniszczono. Przed rokiem 907, oficjalnym
kocem dynastii Tang, turecko-tatarskie i inne niechiskie ludy zajy wiksz
cz pnocnych Chin, a w pozostaych zapanowaa dyktatura wojskowa.
Z gruzw wyoniy si pastwa regionalne, spord ktrych te w pnoc
nych Chinach znamy jako Pi Dynastii, a te w centralnych i poudniowych
Chinach jako Dziesi Krlestw. Sytuacj wszechobecnej dyktatury wojskowej
miaa zmieni dopiero dominacja armii cesarskiej w nowej stolicy przyszej
dynastii Song, ktra zostanie zaoona w roku 960.
Rozdzia 4
Rozkwit materialny
' Dziwna anomalia przeladuje trzy stulecia panowania dynastii Song. Z jed
nej strony by to wspaniay twrczy okres, ktry wysun Chiny przed reszt
wiata w dziedzinie inwencji technicznych, produkcji materialnej, filozofii po
litycznej, rzdzenia i elitarnej kultury. Drukowane ksiki, malarstwo i sys
tem egzaminacyjny umoliwiajcy rekrutowanie urzdnikw pastwowych wszystko to wiadczy o chiskiej wyszoci. Z drugiej strony wanie w tym
okresie rozkwitu plemienni najedcy z Azji Wewntrznej zyskali stopniowo
wojskow i administracyjn kontrol nad chiskim pastwem i ludem. Czy osi
gnicia kulturalne epoki Song miay zwizek z ostateczn dominacj ywiou
niechiskiego? Podstawowe to pytanie, cho nieatwo na nie odpowiedzie.
W roku 960 dowdca stray paacowej ostatniej z Piciu Dynastii w p
nocnych Chinach zosta przez swoje oddziay obwoany nowym cesarzem. Zhao
Kuangyin, w ten sposb wyniesiony na tron, zaoy dynasti Song. On i jego
nastpca, obaj rozwani i utalentowani, posali na emerytury generaw, za
stpili gubernatorw wojskowych urzdnikami cywilnymi, cignli najlepsze
oddziay do swojej armii paacowej, zbudowali z osb, ktre zday egzaminy,
administracj pastwa i scentralizowali dochody. Byo to wzorowo przeprowa
dzone podporzdkowanie sobie wojska i ustanowienie nowej cywilnej wadzy.
Ptora wieku panowania Pnocnej Dynastii Song (960-1126) bdzie jednym
z najbardziej twrczych okresw w historii Chin, przypominajcym pod pew
nymi wzgldami renesans, ktry rozpocznie si w Europie dwa wieki pniej.
Dynastia Song
83
84
strzelniczy pocztkowo stosowano w lancach ognistych, granatach i bombardach. W staroytnoci obleganie miast bywao ryzykowne,"poniewa obleni
majc zmagazynowan ywno czsto mogli przetrzyma oblegajcych, zmu
szonych do zaopatrywania si w spustoszonej okolicy. Nowy sprzt Songw
mg teraz rozwala mury i bramy, wybucha jako miny, wznieca poary
w warownych miastach.
Na nieszczcie dla Pnocnej Dynastii Song t technik wojskow wkrtce
przejli najedcy Ruzhen, ktrzy w pnocnych Chinach po zdobyciu w roku
1126 Kaifengu zaoyli dynasti Jin. Now stolic Songw zosta Hangzhou
na poudniu.
W czasach swojej wietnoci na pocztku X I I I wieku ta wielka stolica Pou
dniowej Dynastii Song cigna si wzdu ujcia rzeki Cjiantang na odlego
ponad 30 kilometrw, liczc od poudniowego przedmiecia z okoo 400 ty
sicami mieszkacw, przez cesarskie miasto otoczone murami i majce p
miliona mieszkacw, a po pnocne przedmiecie, gdzie mieszkao okoo 200
tysicy ludzi. Miasto Hangzhou - jak zauway Marco Polo - przypominao pod
pewnymi wzgldami Wenecj. Czysta woda z wielkiego Zachodniego Jeziora
pyna przez miasto dwudziestoma lub wicej kanaami, ktrymi na wschd
do rzeki i morza spyway nieczystoci. W obrbie murw miao ponad 18 k m
powierzchni, a dzielia je na dwie czci szeroka Cesarska Droga biegnca
z poudnia na pnoc. Przed podbojem mongolskim w roku 1279 Hangzhou
liczyo ponad milion mieszkacw (niektre szacunki mwi o 2,5 milionach),
co czynio je najwikszym miastem wiata. Wenecja Marco Polo miaa moe
50 tysicy mieszkacw, atwo wic zrozumie, dlaczego ycie miejskie w Chi
nach zrobio na nim takie wraenie.
W czasach Poudniowej Dynastii Song handel zagraniczny mia duy udzia
w dochodach rzdu, chyba jedyny raz przed wiekiem X I X . Popyt w Hangzhou
na luksusowe towary, szczeglnie korzenie importowane z Indii Wschod
nich (dzisiejsza Indonezja) Szlakiem Korzennym do Chin i Europy, odgrywa
znaczn rol w gwatownie rozwijajcym si handlu zagranicznym. Popyt by
tak wielki, e importu nie pokrywa synny chiski eksport jedwabiu i por
celany ani miedziane monety. Islamska diaspora, ktra dotara do Hiszpanii
i wywara gboki wpyw na E u r o p , w podobny sposb przyczynia si w epoce
Song do wielkiego rozwoju handlu morskiego w takich portach jak Kanton,
Ouanzhou (Zayton), Xiamen (Amoy), Fuzhou i Hangzhou. Chiskie statki
co prawda pyway wzdu wybrzey Azji Wschodniej do wysp indonezyjskich
i do Indii, a nawet do wschodniej Afryki, lecz handel na tym obszarze w cza
sach Poudniowej Dynastii Song na og nadal pozostawa w rkach Arabw.
Obcienie go opatami pozwolio pastwu opiera si bardziej na podatkach
od soli i handlu ni na tradycyjnej podporze imperium - podatku gruntowym.
Jednym ze skutkw rozwoju handlu by powrt do papierowych pienidzy,
2
Dynastia Song
85
86
Dynastia Song
87
88
Powstanie neokonfucjanizmu
Konfucjanizm ustanowi surowe normy doskonaego, altruistycznego po
stpowania, a poniewa niepoprawni grzesznicy byli w Chinach rwnie pospo
lici jak gdzie indziej, konfucjanici okresowo nawoywali do poprawy. I rze
czywicie, zaoyciele dynastii na og zdobywali wadz po to, eby zaradzi
zu. Kiedy system egzaminacyjny zapuci korzenie i urzdnicy pastwowi mieli
jednakowe wyksztacenie klasyczne, w ich gronie w sposb naturalny zaczli si
pojawia reformatorzy. Obserwujc ten stale powracajcy aspekt konfucjani
zmu, trzeba odnotowa dwie rzeczy: zwolennicy reform wrd urzdnikw za
zwyczaj ywili nadziej, e cesarz udzieli im penomocnictw dla przeprowadze
nia reform. Zakadali, e cesarska autokracja jest rdem wszelkiej wadzy
politycznej. Mogli j wzmacnia lub z niej korzysta, lecz nigdy nie starali si
poza ni wykroczy i myle o innych formach wadzy w pastwie i spoe
czestwie. Po drugie, przyszli reformatorzy traktowali wielkie rzesze pospl
stwa jako biernych adresatw dobroczynnego despotyzmu, ktry zamierzali
wdraa. Uwaali, e kupcy s owadnici zgubn chciwoci, wojskowi za
maj skonno do przemocy. Rol reformatorw byo utrzymywanie ich na
waciwym miejscu i zapewnienie mdrego uytku z jednolitej wadzy central
nej reprezentowanej przez cesarza. Tak pojmowane reformy byy wzniosym
powoaniem, miay prowadzi do zachowania cesarskiego adu i zapewnienia
korzyci ludowym masom (a jednoczenie ich kontroli).
Jednym z wczesnych konfucjanistw-reformatorw by Fan Zhongyan,
a o jego oddaniu wiadczy maksyma: Uczony zatroskany jest losami wiata,
zanim reszta wiata si o nie zacznie troszczy, a raduje si jako ostatni".
James T. C. Liu (1957) podsumowuje to tak: Fan Zhongyan bdc pierwszym
ministrem za panowania Pnocnej Dynastii Song, forsowa reformy w admi
nistracji zwalczajce protekcjonizm, zabiega o wprowadzenie do egzaminw
przedmiotw praktycznych, chcia umoliwi lokalnym urzdnikom poleganie
raczej na dochodach ni na apwkach i wymuszaniu, w sprawach obronnych
dy do wzmocnienia lokalnej milicji i tak dalej. Pewne rezultaty przynio
so nawoywanie do wprowadzenia szerszego systemu szkolnictwa. Fan znany
Dynastia Song
89
90
Dynastia Song
91
92
93
94
lodzy nazwali Chiny pastwem gentry", a nawet proci ludzie mwi o klasie
uczonych i ziemian". Nie naley jednak w chiskiej gentry widzie angiel
skiego ziemiastwa z jego rostbefami i polowaniami na lisa z wesoych cza
sw Tudorw, poniewa gentry" w odniesieniu do Chin jest terminem tech
nicznym o dwch gwnych znaczeniach i pewnej wewntrznej dwuznacznoci.
Wymaga wobec tego specjalnego traktowania. Niej podana charakterystyka
zostaa wywiedziona z epoki Qing (1644-1912), ktr zbadano najpeniej. Spo
eczestwo gentry w swoim instytucjonalnym uporzdkowaniu przeszo dug
i zrnicowan ewolucj, a jego nieskoczon rnorodno uwidaczniaj te
raz badania lokalnych elit. Jeli jednak mamy naleycie oceni to zrnico
wanie, najpierw musimy uzyska obraz oglny, model szeroki jak Chiny, jak
to staraj si robi pionierscy badacze.
Niemarksici powszechnie zgadzaj si co do tego, e po pierwsze, gen
try nie bya jedynie feudaln klas wacicieli ziemskich, poniewa chiskie
spoeczestwo nie wytworzyo systemu, ktry mona by nazwa feudalizmem,
z wyjtkiem moe okresu przed rokiem 221 p.n.e. Aczkolwiek okrelenie feu
dalny" moe nadal suy jako uyteczny epitet, jego warto jako zachodniego
terminu zastosowanego do Chin jest niewielka. Na przykad podstawowa ce
cha feudalizmu w tym znaczeniu, w jakim wyraz ten stosowano w odniesieniu
do redniowiecznej Europy i Japonii, to niezbywalno wasnoci ziemi. re
dniowieczny chop paszczyniany by przywizany do ziemi i nie mg jej po
rzuci czy ni dysponowa, tymczasem chop chiski, zarwno wedug prawa,
jak i faktycznie, mg swobodnie, jeli mia po temu rodki, nabywa ziemi.
Prawdopodobnie to wanie obrt maymi, a wic nie nazbyt drogimi dzia
kami, przyczyni si do maksymalnej parcelacji ziemi uprawnej i powstania
malekich poletek. Oczywicie to, e nie okrelamy yciowej sytuacji chi
skich rolnikw jako feudalnej", w adnym przypadku nie oznacza, e bya
mniej ndzna. Jeeli jednak wyraz ten ma zachowa swoje znaczenie dla eu
ropejskich i innych instytucji, do ktrych pierwotnie si odnosi, to nie mona
sensownie go stosowa w kontekcie chiskim.
Pojcie chiskiej gentry, tak jak jej instytucje si uksztatoway w okre
sie od Song do Qing, mona rozumie jedynie w dwojakim, ekonomicznym
i politycznym znaczeniu, jako zwizane zarwno z wasnoci ziemi, jak i po
siadaniem tytuu uzyskanego na podstawie egzaminw. Wsza definicja przy
znawaaby status gentry tym j e d n o s t k o m , ktre miay tytu uzyskany
normaln drog przez zdanie egzaminw lub przez rekomendacj, ewentual
nie kupno. Ta wsza definicja jest bardziej konkretna, a nawet wymierna. D o
gentry w tym sensie naleeliby wszyscy posiadacze tytuw wymienieni w urz
dowych rejestrach, a nie ci, ktrych pozycja spoeczna zalena bya od zasobw
ekonomicznych, szczeglnie od wasnoci ziemi, co niezmiernie trudno ustali
na podstawie rde historycznych. Ponadto mniej wicej milion posiadaczy
95
96
Dynastia Song
91
98
poszczeglnych dynastii byo: w epoce Han 1180, Sui - 1255, Tang - 1235,
Song - 1230, Yuan - 1115, Ming - 1385 i Cjing - 1360, a liczba ludnoci moga
siga 60 milionw w roku 80 n.e., 80 milionw w 875, 110 milionw w 1190,
200 milionw w 1585 i 425 milionw w roku 1850. A zatem naczelnik po
wiatu w czasach Hanw odpowiada za 50 tysicy osb i za 300 tysicy pod
koniec dynastii Cjing. Skinner przypuszcza, e administracja pastwa Cjing po
prostu nie mogaby funkcjonowa, gdyby miaa obejmowa 8,5 tysica powia
tw kierowanych z Pekinu. Zamiast mechanicznie rozbudowywa administra
cj do takiego niesterowalnego poziomu, pastwo w miar swojego rozwoju
wzmacniao powiaty na ludnych, rdzennych obszarach i tworzyo nowe na pe
ryferiach. Rwnoczenie redukowao swoje funkcje w lokalnej administracji.
Na przykad gdy po epoce Tang zarzucono urzdowy system miejskich targw,
rzd powstrzyma si cakowicie od szczegowego regulowania spraw han
dlowych" i systematycznie wycofywa z oficjalnego angaowania si w sprawy
lokalne. Na jego miejscu pojawia si gentry, obejmujc swoje lokalne funkcje.
W ten oto sposb cesarska administracja pozostaa od czasu Songw nad
budow o mniej wicej takich samych nominalnych rozmiarach. W epoce Tang
na przykad byo 18 tysicy stanowisk urzdowych, w epoce Song 20 tysicy
i w epoce Qing rwnie 20. (Schematy organizacyjne przejmowano.) Rzd
nie ingerowa bezporednio na wsi, poniewa opiera si na gentry jako swo
jej bazie. Liczne funkcje publiczne miejscowych posiadaczy tytuw tworzyy
pod cesarsk administracj jakby platform i pozwalay urzdnikom na dziaa
nie z zadziwiajc pynnoci i pozornie niezalenie od miejscowych korzeni.
Waciwie za mianowany przez cesarza naczelnik powiatowy mg zarzdza
jedynie przy wsppracy miejscowej gentry. W kraju o ponad 400 milionach
mieszkacw byo przed wiekiem mniej ni 20 tysicy urzdnikw cesarskich,
za to okoo 1,25 miliona posiadaczy tytuw uzyskanych po zdaniu egzaminw.
Utrzymujc si nadrzdno rodw gentry nad masami chopskimi zapew
niaa nie tylko wasno ziemi, lecz take fakt, e to z jej szeregw wywodzi
si gwnie uczony i czowiek z ogad" (shi), kontynuator wielkiej tradycji
kaligrafii, malarstwa, literatury, filozofii i ycia urzdniczego. Jeli spojrzymy
wstecz na chiskie spoeczestwo gentry i porwnamy je z E u r o p niedawnych
czasw, to nieuchronnie musi ono wywrze na nas due wraenie. W wielce
zmienionych okolicznociach dnia dzisiejszego system przekona neokonfucjanistw moe znw, w jakiej odpowiadajcej czasom formie, cieszy si szacun
kiem, a nawet aprobat. Naczelne przesanie neokonfucjanizmu o przemonej
potrzebie dyscypliny wewntrznej w subie porzdku spoecznego znajduje
zrozumienie u wielu osb.
Specyficznie chisk potrzeb porzdku (i std autorytetu) analizuj tacy
antropolodzy spoeczni jak Patricia Ebrey (1984), ktrej praca na temat Regu
ycia towarzyskiego, dziea napisanego przez urzdnika z epoki Song, ukazuje
Dynastia Song
99
zdrow reakcj wobec nauk filozofa. W 200 hasach jego autor radzi, jak po
stpowa z krewnymi, jak doskonali wasne postpowanie, jak kierowa spra
wami wielkiej rodziny. Pewne realia rzucaj si w oczy natychmiast: przede
wszystkim niezwyka zoono relacji midzyludzkich, w ktrych reguy rz
dz rolami wynikajcymi ze stosunku pokrewiestwa, z wieku, pci i prawa.
Przypomina si nam o istotnym znaczeniu suby, konkubin i innych w minipastwie" wielkiego domu. Czytelnikowi proponuje si praktyczne i sensowne
rady godne Chesterfielda czy Anny Landers: jak bi sug (nie czy tego sam),
jak kupowa niewolnic, jak wychowywa syna. Generalna regua postpo
wania ze sucymi i konkubinami to zachowanie ostronoci w poczynaniach
i przezorno co do tego, czym rzecz moe si skoczy".
Najbardziej uderza wysoki stopie kontroli, ktrej poddawano kadego,
z panem domu wcznie. Sprawowano j w znacznej mierze poprzez grupow
opini etyczn. W przeciwiestwie do ideau filozofa mwicego o absolutnym
trzymaniu si zasad, gowie domu gentry zaleca si mylenie o przyszoci,
rozwaanie wszystkich ewentualnoci i gotowo do kompromisu.
Rozdzia 5
Symbioza wen i wu
Kiedy w epoce Song szczytowy punkt osigaa chiska wynalazczo w za
kresie techniki, sztuki rzdzenia, myli, twrczoci artystycznej, organizacji spo
ecznej i tak dalej, rwnie wielkie sukcesy odnotowyway ludy plemienne z Azji
Wewntrznej w najedaniu Chin i przejmowaniu nad nimi wadzy. Wydaje si
zdumiewajcym paradoksem fakt, e u szczytu rozwoju cywilizacyjnego Chiny
musiay zosta podbite przez outsiderw. Tajemnica si pogbia, jeli zwa
ymy, e podbj nie dokona si nagle, lecz rozpocz si w gruncie rzeczy ju
w roku 907, jeszcze przed zaoeniem dynastii Song, i trwa z przerwami przez
ponad trzy i p wieku do roku 1279. Tak dugo trwajcego procesu nie mona
nazwa przypadkowym. Jakie kryy si za nim dugofalowe tendencje?
Jednym z elementw saboci pastwa Song by rozwj biurokratyzmu, na
ktry nakaday si koszty obrony. Paul J. Smith (1991) stwierdza nawet, e z
nadejciem Poudniowej Dynastii Song pastwo stao si pasoytnicze". Krya
si za tym pogarda dla wojskowych, ktrych konfucjanizm klasyfikowa jeszcze
niej ni kupcw. Niech owa tak si gboko zakorzenia, e nie umiesz
czono ich na konfucjaskiej licie czterech profesji czy klas: uczonych (shi),
rolnikw (nong), rzemielnikw (gong) i kupcw (shang). Derk Bodde (1991)
uwaa, e tego podziau spoeczestwa na cztery grupy nigdy nie proponowa
Konfucjusz czy Mencjusz i prawdopodobnie po raz pierwszy pojawi si w pi
smach legistw pod koniec epoki Zhou i na pocztku Han. Od tamtych czasw
101
102
nad wojskiem bya czci systemu kontroli elity rzdzcej nad pastwem, ale
osabiaa je militarnie. Jeli chodzi o liczebno wojska i zasoby, pastwo Song
dorwnywao co najmniej Jinom (a pniej Mongoom), lecz cywilne sfery
urzdowe nie miay zamiowania do przemocy. Charles Hucker (1975) i inni
badacze doszli do wniosku, e chiska cz imperium skadajcego si z Chin
i Azji Wewntrznej osigna taki poziom cywilizacyjny, i zapomniaa o cno
tach bojowych i utracia poczucie odrbnoci etnicznej (jako przeciwiestwa
kulturalizmu) niezbdne dla odparcia najedcw, ktrzy zazwyczaj obiecy
wali rzdzi wedug chiskich wzorw. W praktyce konfucjanici znakomicie
nadawali si do administrowania krajem, lecz nie do utrzymania najwyszej
wadzy cesarskiej. Ostatecznie szkolono ich na urzdnikw suby pastwo
wej w dosownym tego sowa znaczeniu i potrafili przewidzie, e uciekanie
si do przemocy jeszcze j spotguje. Powiedziawszy to wszystko, trzeba jed
nak take odnotowa fakt, e Poudniowa Dynastia Song trzymaa w szachu
przez czterdzieci pi lat, niemal przez dwie generacje, Mongow, ktrzy
dokonywali niebywaych podbojw.
Chronologiczny przegld kolejnych opanowujcych stepy plemion, opraco
wany przez Thomasa J. Barfielda, ukazuje w historycznej perspektywie relacje
chiskich wadcw z Azj Wewntrzn. Barfield doszed do wniosku, e w cza
sach potgi zwizki Chin z ktrym z silnych plemion sprzyjay jego hegemonii
w Azji Wewntrznej. Tak wic w epoce Han i w czasach wczesnej potgi w i
dzimy dugotrwa dominacj Xiongnu w Azji Wewntrznej, a w epoce Tang
dominacj ujgurskich Turkw. Wywaonemu pogldowi na takie relacje stoi
na przeszkodzie fakt, e dowody pochodz gwnie ze strony chiskiej.
Brak kontaktu z Azj Wewntrzn komplikowa sytuacj pastwa Song,
poniewa utrudnia pozyskiwanie koni dla wojska. Dynastie Qin i Han oraz
Sui i Tang utrzymyway zawsze przez kupcw i posw kontakty z politycznymi
konfiguracjami Azji Wewntrznej. Zrcznie wyszukiway sojusznikw i wyko
rzystyway jedne ludy przeciwko innym. Nieudolno dyplomacji Songw pocztkowo Chiny pomagay Ruzhenom przeciw Qidanom, a pniej zostay
przez Ruzhenw pokonane, nastpnie udzieliy pomocy Mongoom przeciwko
Ruzhenom, a potem zostay podbite przez Mongow - przypuszczalnie wy
nikaa z braku bezporednich kontaktw i z marginesowego jedynie udziau
w yciu Azji Wewntrznej. Ostatecznie pastwo Song wspistniao z kilkoma
peryferyjnymi pastwami - Wietnamem na poudniu, Nan Zhao na poudnio
wym zachodzie, Tybetem, tanguckim Zachodnim Xia (Xixia) na pnocnym
zachodzie i Liao Qidanw na pnocy - tak e Chiny w rzeczywistoci, jak
dyplomatycznie pisze Morris Rossabi (1983), znajdoway si pomidzy rw
nymi". Pretensje dynastii Ming do oglnej wyszoci pojawi si dopiero po
tem, gdy da przykad w X I I I wieku imperium Mongow.
Wewntizna
103
104
105
106
107
108
109
110
* Wnukowie Czyngis-chana.
111
112
113
114
115
Rozdzia 6
117
118
119
z dynastii Ming musieli rzdzi przy pomocy swego osobistego otoczenia (We
wntrznego Dworu), co zmuszao ich do polegania na eunuchach w sprawach
administracyjnych, wojskowych, a take innych. Ostatecznie na dworze cesar
skim bdzie 70 tysicy eunuchw.
Problemy fiskalne
Najbardziej jaskrawe niedostatki spucizny po cesarzu Hongwu, zdaniem
historyka skarbowoci Raya Huanga (1974), mona dostrzec w finansach.
Przede wszystkim nie byo rozdziau funduszy rzdowych od cesarskich. Trzeci
cesarz, Yongle (1402-1424), uzurpowa sobie tron w czasie wojny domowej
i przenis stolic do Pekinu, poniewa tu znajdowaa si jego osobista do
mena, a take punkt strategiczny umoliwiajcy trzymanie w szachu Mongo
w. W Miecie Cesarskim otaczajcym Miasto Zakazane (kompleks paacowy)
w Pekinie na obszarze 8 k m miecio si ponad 50 instytucji usugowych czy
warsztatw zaopatrzeniowych, ktre zatrudniay blisko 100 tysicy rzemielni
kw i innych pracownikw zaspokajajcych potrzeby cesarskiego paacu bez ja
kiegokolwiek rozrniania jego funkcji publicznych od prywatnych. Wizao si
to z faktem, e osobiste ycie cesarza i sprawowane przez niego rytuay stano
wiy istotn cz dziaalnoci pastwowej i pod wieloma wzgldami podlegay
krytycznej obserwacji i ocenie ze strony konfucjaskich uczonych-moralistw.
2
120
121
122
123
Chiny si zamykaj
Epoka Song i Yuan przyniosy wielki postp w budownictwie okrtowym,
technice eglarskiej i handlu morskim z Japoni, Azj Poudniowo-Wschodni
i Poudniow. Kraje, ktre w roku 1400 prowadziy handel morski z Chinami
epoki Ming, znano od stuleci. Chiskie statki handlowe woziy do nich jedwab,
porcelan i miedziane monety. Jednoczenie z wysaniem piciu wojskowych
ekspedycji na pnoc przeciwko Mongoom cesarz Yongle rozkaza Wielkiemu
Eunuchowi Zheng He wysa ekspedycje na poudnie morskimi szlakami han
dlowymi. Zheng He by muzumaninem, pierwotnie nazywa si Ma, a jego
ojciec odby pielgrzymk do Mekki. Sta na czele grupy gorliwych eunuchw,
ktrym cesarz poleca wykonanie specjalnych zada.
Siedem wypraw Zheng He w latach 1405-1433 nie zaliczao si do pro
stych przedsiwzi (zob. Mapa 18.). Tylko stocznie pod Nankinem zbudoway
w latach 1403-1419 dwa tysice statkw, w tym niemal sto wielkich o dugo
ci 112-134 metrw i 45-55 metrw szerokoci. J. V. Mills ocenia, e kady
124
z nich musia mie wyporno okoo 3 tysicy ton. Miay od czterech do dzie
wiciu masztw o wysokoci do 27 metrw, tuzin wodoszczelnych komr, ru
fowe stery i a pidziesit kabin, i mogy zabiera na pokad 450-500 ludzi.
Na pierwsz wypraw w latach 1405-1407 wyruszya flota skadajca si przy
puszczalnie z 317 jednostek, z ktrych 62 to byy wielkie statki. (Hiszpaska
Wielka Armada w roku 1588 skadaa si w sumie ze 132 okrtw.) Zheng
He towarzyszyo 70 eunuchw, 180 osb personelu medycznego, 5 astrologw
i 300 oficerw dowodzcych 26 800 ludmi. Pierwsze trzy ekspedycje skie
rowano do Indii i wielu portw po drodze. Czwarta zmierzaa poza Indie,
do Cieniny Ormuz, a podczas trzech ostatnich poeglowano do portw na
wschodnim wybrzeu Afryki, a do Malindi na poudniu (w pobliu M o m basy), dokd porcelana songowska i miedziane monety docieray ju o wiele
wczeniej. Cz floty odczono i przeznaczono na specjalne wypady, midzy
innymi do Mekki. Jednym z gwnych zada, jakie wyznaczono Zheng He, byo
przewiezienie posw z danin do Chin i nastpnie odwiezienie ich z powrotem.
Zheng He zajmowa si troch handlem, lecz przede wszystkim zaangaowa
si w rozlege dyplomatyczne kontakty z blisko 30 krajami. Rzadko ucieka si
do przemocy i agresji, niemniej stoczy kilka bitw.
Trzy rzeczy warte s odnotowania. Po pierwsze, te oficjalne ekspedycje nie
byy wyprawami eksploracyjnymi, jakie przedsiwzili Vasco da Gama czy Ko
lumb. eglowano po morzach na wschd od Afryki szlakami ustalonymi przez
kupcw arabskich i chiskich. Po drugie, chiskie ekspedycje miay charakter
dyplomatyczny, nie handlowy, a tym bardziej nie piracki czy kolonizacyjny.
Wymieniano dary, wcigano na list patnikw daniny i przywoono informa
cje geograficzne i naukowe ciekawostki, takie jak yrafy, ktre uwaano za
jednoroce przynoszce szczcie. I wreszcie po trzecie, rzecz najbardziej ude
rzajca, po roku 1433, gdy zaniechano tych wypraw, nie podjto ich ju nigdy
wicej. Sprawozdania z nich zostay przez zastpc ministra wojny okoo roku
1479 zniszczone, a chiski handel morski a do roku 1567 podlega surowym
ograniczeniom. W wielkiej erze eglugi, ktra wanie na wiecie si rozpoczy
naa, Chiny epoki Ming byy potencjalnie daleko na przedzie, lecz odmwiy
dalszego w niej udziau. Europejczycy potrzebowali niemal caego pwiecza,
eby dopiero wystartowa. Musiao upyn nastpnych 37 lat od roku 1433,
zanim na zachodnim brzegu Afryki portugalscy odkrywcy dotarli do Zotego
Wybrzea na poudniu i 59 lat do chwili, gdy Kolumb podnis agle i wypyn
z trzema maymi statkami o cznej wypornoci 450 ton.
Edward Dreyer pisze, e wielkie chiskie wyprawy morskie wstrzymali
urzdnicy o konfucjaskiej mentalnoci, z zasady przeciwni handlowi i kontak
tom z zagranic. Ray Huang natomiast podkrela znaczenie kryzysu skarbo
wego, ktry faktycznie uniemoliwia znalezienie funduszy na te bardzo kosz
towne przedsiwzicia. Na przykad zbrojna interwencja pastwa Ming w p-
125
126
Polityka koteryjna
Idee ma stanu i filozofa Wang Yangminga (Wang Shouren, 1472-1529)
zyskay wrd uczonych wielu zwolennikw, skaniajc ich do zainteresowa
nia si nowym kierunkiem w neokonfucjanizmie. Wang Yangming by wy
soce kompetentnym uczonym-urzdnikiem i generaem, przez wiele at tu
mi rebelie, powica si take budowaniu lokalnej wsplnoty na zasadach
umw wsplnotowych (xiangyue). Bya to jedna z instytucji najbardziej zblia
jcych konfucjanizm do ruchu na rzecz odrodzenia. Jako filozof Wang Yang
ming szed ladami L u Xiangshana, myliciela wspczesnego Z h u X i , roz
wijajc mniej nastawione na praktyk, a bardziej na kontemplacj podejcie
do wychowania moralnego i kultywowania wasnej osobowoci. Naucza, e
wiat zasad jest jednoci i znajduje si zarwno wewntrz czowieka, jak
i na zewntrz. Dlatego trzeba zdoby umiejtno kierowania si intuicyjn
wiedz na drodze przemyle i medytacji. Byy w tym podteksty buddyj
skie. Sawne obstawanie Wang Yangminga przy jednoci teorii i praktyki na
prawd wymagao, jak zauwaa Willard J. Peterson (1979), jednoci wiedzy
m o r a l n e j
i
s p o e c z n e g o
dziaania". Koncepcje Wang
Yangminga cieszyy si wielkim uznaniem i miay znaczny wpyw zarwno na
Japoni, jak i Chiny.
Po upadku dynastii Ming pniejsi krytycy z czasw Qingw odrzucali
idee Wang Yangminga jako nadmiernie abstrakcyjne, pasywne i zerodkowane
wok jednostki. Przyczynio si to do opinii, e nauka w czasach Mingw da
waa pierwszestwo moralnoci przed praktyk i technik. Neokonfucjaskie
klasyczne wyksztacenie w szkoach Zhu X i i Wang Yangminga uczyo urzd
nikw dynastii Ming podkrelania, e moralne postpowanie stanowi funda
ment dobrych rzdw, natomiast technika to sprawa rzemielnikw i ludzi
niskiego stanu.
Nacisk na zasady moralne z kolei dostarcza materiau atakujcym si wza
jemnie i rywalizujcym ze sob grupom uczonych-urzdnikw. W ten sposb
koteryjne interesy motywoway umoralniajce wypowiedzi biurokratw, ktrzy
krytykowali bdy cesarza i zwalczali szkodliwe wpywy eunuchw. Najbardziej
127
znana spord licznych walk koteryjnych rozpocza si podczas czterdziestoomioletniego panowania cesarza Wanli (1573-1620).
W pierwszym dziesicioleciu jego rzdw Wielki Sekretarz (Zhang
Juzheng) wprowadza z wielk determinacj oszczdnoci i gromadzi fundusze
w centralnych skarbcach. Nie ba si nastpowa ludziom na odciski i atakowa
synekur, pod warunkiem, e mia na to zgod cesarza. Dy nie do reformy,
lecz do wypacalnoci pastwa. Jednake ignorowa przepisy i lekceway kon
wencje. Kiedy zmar, potpiono jego bezwzgldne metody.
Cesarza Wanli tak dalece rozczaroway moralizatorskie ataki i kontrataki
urzdnikw, e cakowicie straci zainteresowanie swoj rol cesarza. Na ko
niec ucieka si do mciwej taktyki blokowania lub ignorowania dziaalnoci
administracji pastwowej. Doszo do tego, e odmawia przez cae lata w i
dywania swoich ministrw i nie reagowa na memoriay. Odmawia te do
konywania koniecznych nominacji. Na najwyszych szczeblach administracji
pastwa zaczo brakowa personelu. Krtko mwic, Wanli stara si za
pomnie o cesarskich obowizkach i chowa co si dao do swojej prywat
nej sakiewki. Jeli si wemie pod uwag to, e cesarzowi przypisywano rol
sworznia pastwa, to owa osobista rebelia przeciwko administracji oznaczaa
nie tylko bankructwo, lecz i zdrad.
Naduycia Wanli i korupcja panoszca si wrd potnych eunuchw
przyczyniy si do powstania nowego pola walk koteryjnych na terenie pro
wincji lecych nad dolnym biegiem Yangzi. Ich produkcja bya wiksza, ni
proporcjonalnie wynikaoby to z podatku gruntowego odprowadzanego do
dworskiego skarbu i liczby wysokich urzdnikw. Powsta tu ruch reforma
torski skoncentrowany w Akademii Donglin (wschodni las") w pobliu Wuxi.
Tu grupa szlachetnych konfucjaskich uczonych demonstrowaa wielk trosk
o moralno i z pasj atakowaa wyszych i niszych urzdnikw. Praktyczne
problemy rzdzenia rzadko pojawiay si w zasigu ich wzroku, natomiast za
sady konfucjaskie wychwalano pod niebiosa, a obiekty ataku w administracji
pastwa odpowiednio osdzano. Stwierdzenie, ktra grupa dysponowaa lep
szymi argumentami, stao si trudne, poniewa dotyczyy one postulatw etycz
nych i miay charakter osobistych obelg, a w mniejszym stopniu wizay si
z praktycznymi problemami rzdzenia krajem. W latach dwudziestych X V I I
wieku eunuch dyktator, ktry przechwyci wadz po mierci cesarza Wanli,
stosujc przemoc, terroryzowa uczonych z Donglin - niektrzy z nich jednak
przeyli i mieli ostatnie sowo. Pod koniec epoki Ming walki koteryjne po
dzieliy doradcw i prowadziy do bezczynnoci wanie wtedy, gdy dynastia
potrzebowaa energicznego przywdztwa.
Na pocztku X V I I wieku holenderska i brytyjska Kompania Wschodnioindyjska obok ju istniejcych portugalskich i hiszpaskich kontaktw handlo
wych przyczyniy si wraz z japoskimi i chiskimi kupcami oraz urzdnikami
128
Rozdzia 7
Podbj mandurski
Podbj mandurski w roku 1644 raz jeszcze pokaza, e zdobycie Chin
z zewntrz moe by atwiejsze ni zwycistwo od wewntrz, poniewa podsta
wow mieszank militaryzmu i cywilnej administracji, wen i wu, atwiej byo
przygotowa poza Wielkim Murem ni po jego wewntrznej stronie. Pooe
nie geograficzne odegrao tu zasadnicz rol. W X V I wieku w Mandurii za
czto uprawia ziemi intensywn metod chisk tylko na poudniu, poniej
Mukdenu (obecnie Shenyang). Dynastia Ming uznawaa pograniczny charak
ter tego regionu, dzielc go raczej na okrgi wojskowe ni cywilne jednostki
administracyjne. Lokalizujc dziedziczne i rejestrowane jednostki wojskowe
w punktach strategicznych, niezalenie od cywilnej administracji terenw rol
niczych, Mingowie chcieli utworzy wojskowy bufor przeciwko najazdom no
madw i jednoczenie zabezpieczy si przed separatystycznymi tendencjami
lokalnych chiskich urzdnikw. Nie mogli bowiem nie dostrzega tego, e
poudniowej Mandurii grozi niebezpieczestwo odcicia od pnocnych Chin
w okolicy Shanhaiguanu, gdzie Wielki M u r schodzi do morza (zob. Mapa 19.).
Mandurowie, rosnc w potg, w peni wykorzystali swoje strategiczne
pooenie na pograniczu, gdzie mogli si uczy chiskich metod, a jednocze
nie nie by cakowicie poddani chiskiej wadzy. Zaoyciel pastwa, Nurhaczy
(1559-1626), rozpoczyna karier jako niewiele znaczcy wdz na wschodnim
kracu rolniczego obszaru w poudniowej Mandurii. Rzdzony przez niego
lud by pochodzenia mieszanego, cho skada si gwnie z potomkw pko-
130
131
Adaptacja instytucjonalna
Pierwszym problemem dla Mandurw byo wzniesienie si ponad po
lityk plemienn. Rozwizali go, tworzc na swoich ziemiach mniej wicej
od roku 1601 jednolit administracj terenow rwnolegle z organizacj woj
skow, ktra obejmowaa wszystkich mandurskich wojownikw podzielonych
132
133
134
135
136
Powstanie
i upadek
autokracji
imperialnej
Jezuickie interludium
Okres przejciowy midzy dynasti Ming a dynasti Qing w pierwszej po
owie X V I I wieku zbieg si z przybyciem drog morsk do Azji Wschodniej
Europejczykw. Szlakami handlowymi przybywali misjonarze. Pierwszy kon
takt Chin z Europ by niezwykle podny, poniewa jezuiccy misjonarze byli
ludmi wyksztaconymi i potrafili utrzymywa stosunki z chiskimi uczonymi
i urzdnikami na wysokim poziomie intelektualnym. W roku 1601 woski jezu
ita Matteo Ricci uzyska jako zachodni uczony zezwolenie na pobyt w Pekinie
i cesarsk pensj. Jego nastpcom powierzano urzd do spraw astronomii,
ktry ustala oficjalny kalendarz. Sukcesowi, jaki odnieli jezuici, posugujc
si astronomi, kartografi, europejskimi zegarami, technikami wiczenia pa
mici i innymi egzotycznymi osigniciami, ktre miay wywoa zaintereso
wanie chiskich uczonych, towarzyszya mdra polityka adaptacji". Jezuici
akceptowali wczesny konfucjanizm jako staroytn etyk, atakowali jedynie
buddyzm i neokonfucjanizm, sankcjonowali u neofitw kult przodkw jako
wiecki obrzd", dajcy si pogodzi z wiar chrzecijask.
W Europie zakon jezuitw atakowano na kilku frontach. Wkrtce ebrzcy
mnisi z zakonu dominikanw i franciszkanw, przybywajcy do Chin z hisz
paskich Filipin i prbujcy naucza prosty lud, potpili jezuitw jako tych,
ktrzy su gwnie chiskim elitom. Spr przedstawiono papieowi, a ten wy
sa dwu posw, eby wyjanili chiskiemu cesarzowi zasad zwierzchnictwa
papiea w kwestiach religijnych. Jezuici zaczli si take wcza w mandur
sk polityk dworsk. W rezultacie w roku 1724 cesarz zakaza chrzecijastwa
jako heterodoksji. Jezuitom pozwolono pozosta tylko w Pekinie.
137
138
Na Dalekim Zachodzie s gry i pustynie chiskiego Turkiestanu. Tu Cjingowie mieli do czynienia z niepewnymi rubieami, gdzie plemiona Zachodnich
Mongow stay si w wieku X V I i na pocztku X V I I wojownicz i ekspan
sywn si zagraajc mandurskiemu panowaniu w Mongolii. eby przeciw
dziaa temu zagroeniu, chorgwie Cjingw wyruszyy na wyprawy szlakami
znanymi ich poprzednikom z epoki Han i Tang i w latach 50-tych X V I I I wieku
ujarzmiy Zachodnich Mongow w Y i l i .
Jak typowi zdobywcy Mandurowie uznali za niezbdne opanowanie s
siednich oaz Kaszgarii na poudnie od Tianshanu i tu zetknli si z jeszcze
jedn, i to potniejsz, wsplnot religijn - z islamem. W Kaszgarii ludno
na og ya w zgodzie z islamskim kalendarzem, a ycie religijne, kulturalne
i owiata zdominowane byy przez przywdcw religijnych. Kiedy po podboju
w poowie X V I I I wieku ustanowiono wadz Cjingw, narzucono muzuma
skiej ludnoci nowy porzdek, wyznaczajc lokalnych wodzw jako guberna
torw (begw). Prawne spory begowie jako muzumanie pozostawiali do roz
strzygnicia islamskiemu prawu. Cesarze w Pekinie cigali podatki, zwaszcza
z handlu, i starali si o utrzymanie porzdku. Imperialny konfucjanizm jednak
nie potrafi strawi samowystarczalnego i uniwersalnego systemu islamskiego
i tylko niekiedy z nim wsppracowa.
W ten sposb dynastia Qing, bdc u szczytu swojej potgi, poszerzya tery
torium cesarstwa daleko poza granice, jakie miao za Mingw. Krtko mwic,
kontrol nad Azj Wewntrzn przejli teraz wadcy w Pekinie, a sukces ten
bez wtpienia czciowo wzi si z faktu, e sami Mandurowie wywodzili si
z Azji Wewntrznej i ideologicznie byli bardziej elastyczni. Hegemonia Cjin
gw nad Azj Wewntrzn po roku 1755 zapocztkowaa now er w staym
wzajemnym oddziaywaniu rolniczych Chin i stepowych plemion. Chiny dla no
madw byy magazynem zboa, jedwabiu i innych podanych towarw. Chi
czycy i plemiona Azji Wewntrznej tworzyli geopolityczn wsplnot. W X X
wieku jednak nard chiski bdzie mia do czynienia z wasn wersj kolo
nialnego imperium w Azji Wewntrznej.
Na okres od schyku dynastii Ming do roku mniej wicej 1800 przypada
cigy twrczy rozwj Mandurw, lecz w kontekcie narastajcych problemw.
Kiedy odnotowujemy, e ostateczny podbj Zachodnich Mongow przez Cjin
gw w latach 50-tych X V I I I wieku skonsolidowa ich wadz nad Mongoli,
Azj Centraln i Tybetem, musimy take pamita o tym, co si dziao na Za
chodzie. Na skutek walki imperium francuskiego z brytyjskim w czasie Wojny
Siedmioletniej w latach 1756-1763 Kanada i Indie znalazy si w sferze bry
tyjskiej morskiej potgi i przedsibiorczoci. Tak wic gdy Cjingowie zyskali
kontrol nad marginalnymi szlakami karawanowymi w pustynnej Azji Cen
tralnej, Wielka Brytania przystpia na wyszym szczeblu potgi do zdoby
wania wiatowych mrz.
139
140
141
142
143
144
145
146
Cz II
148
149
Rozdzia 8
Wzrost populacji
Wzrostowi populacji zazwyczaj towarzyszy (i faktycznie go uatwia) roz
wj handlu. Jedno raczej nie moe si zdarzy bez drugiego. Z dowiadczenia
Zachodu wynika, e handel stworzy warunki umoliwiajce rozpoczcie indu
strializacji, co z kolei prowadzio do postpu w naukach cisych, technologii,
przemyle, transporcie, komunikacji, do przemian spoecznych i tak dalej - do
tego wszystkiego, co my obejmujemy oglnym pojciem rozwoju. W Chinach
takiego rozwoju nie byo, przynajmniej nie na tak skal jak na Zachodzie.
Badacze, jak na przykad Philip Huang (1990), wierz, e patrzc na Chiny,
musimy zrezygnowa z obiegowych zaoe, wynikajcych z europejskich do
wiadcze i z opinii, jakie wyraali europejscy teoretycy gospodarczy tacy jak
Adam Smith i Karol Marks. Chiska ekonomika miaa swoje specyficzne pro
blemy. Wemy pod uwag choby to - Chiny s tak wielkie, e w tym sa
mym czasie w rnych regionach znale mona byo dowody istnienia bardzo
rnych warunkw i tendencji.
Na pocztku trzeba stwierdzi, e znaczny wzrost liczby ludnoci, przypi
sywany pocztkowo w Europie industrializacji, nastpi w tym samym czasie
take w Chinach, cho nie doszo tu do porwnywalnego uprzemysowienia.
Szacunkowej liczbie 60 milionw ludnoci w 2 roku n.e. w poowie panowa
nia dynastii Han mniej wicej odpowiadaj dane o populacji w poowie epoki
Tang, co sugeruje, e przez tysic lat liczba ludnoci, wahajca si w gr
i w d, wzrosa minimalnie. Potem w epoce Song szacunkowa liczba prze-
151
152
153
154
155
156
Podporzdkowanie kobiet
We wszystkich opisach systemu rodzinnego w dawnych Chinach jest mowa
0 niskiej pozycji kobiety. Samo stwierdzenie jednak, e kobiety wydawano za
m i musiay opuszcza rodziny, w ktrych si urodziy, e nie miay wa
snego majtku i rzadko byway wyksztacone, nie daje dociekliwemu czytelni
kowi do wyrazistego obrazu. Ten niedostatek mona czciowo zrekompen
sowa, koncentrujc uwag na niezwykle charakterystycznym zwyczaju kr
powania stp.
Kiedy na pocztku lat 30-tych mieszkalimy z on przez cztery lata w Pe
kinie, trzy rzeczy uderzay nas jako niezwyke. Po pierwsze, nie bylimy Chi
czykami, ale na skutek dawniejszych imperialistycznych inwazji zagranicznych
mocarstw cieszylimy si przywilejami przysugujcymi elicie chiskiej klasy
rzdzcej. Policja nas nie niepokoia. Po drugie, wobec tak wielkiego nadmiaru
taniej siy roboczej najdostpniejszym dla nas rodkiem transportu bya riksza,
ktr cign czowiek zaprzony midzy dyszlami w charakterze inteligent
nego konia. Mg biec szybciej, jeli si go poprosio. Kiedy bieganie kusem
1 zalewanie si potem na chodzie doprowadzao go do kaszlu i plucia krwi,
zawsze potrafi znale nam nastpc. Po trzecie, wszystkie kobiety w red
nim wieku lub starsze miay skrpowane stopy, chodziy z trudem na pitach,
zupenie jakby amputowano im przedni cz stp. Podrujc po piciu p
nocnych prowincjach, nigdy nie spotkalimy wieniaczki powyej trzydziestki,
ktrej stopy nie byyby skrpowane. Wszystkie te trzy niepodane zjawiska specjalne przywileje dla obcokrajowcw, nadmiar siy roboczej i skrpowane
stopy kobiet - stanowiy nieodczn cz kultury.
W starych Chinach kobiety byy przed wszystkim produktem i wasnoci
swoich rodzin. Jeszcze w naszym stuleciu ich podporzdkowanie podkrela
i wzmacnia zwyczaj krpowania stp. Chiczycy tak unikali tego tematu, e
wspczesna rodzima literatura powicona tej kwestii jest nader skpa. Ludzie
Zachodu zajmujcy si Chinami zarazili si naturalnie ow chisk wraliwo
ci, a niewielu z nich jest z natury skonnych do skandalizowania. Niemniej
krpowanie stp przez kilka wiekw kado si cieniem na yciu wikszoci
chiskich kobiet i miao swoje spoeczne i psychologiczne reperkusje, ktre
wymagaj historycznej oceny. Najbardziej widoczne byy straty ekonomiczne
wynikajce z osabienia mini kobiet, a wic zmniejszenia ich przydatnoci
do pracy fizycznej.
Przede wszystkim trzeba powiedzie, e stopy po skrpowaniu nie prze
staway rosn. Rosy i przybieray zdeformowany ksztat. Wyobramy sobie,
e jestemy dziewczynk, ktra - przez sze do dziesiciu lat, od pitego smego roku ycia a do lat trzynastu - pitnastu, to jest przez lata dzie
cistwa i rozwoju - ma stopy cay czas skrpowane dugimi pasami ptna,
157
158
159
160
161
162
Symbioza kupiecko-urzdnicza
Urzdnik trzyma w szachu kupca jako sprzymierzeca, ktrego dziaal
no moga by wykorzystana i wyzyskana bd w interesie prywatnym urzd
nika, bd w interesie pastwa. Jak wskaza Etienne Balazs, transakcje han
dlowe zawsze byy nadzorowane i opodatkowywane przez urzdnikw. M o
nopole pastwa w zakresie takich podstawowych artykuw, jak sl i elazo
w dawnych czasach albo herbata, jedwab, tyto, sl i zapaki w czasach nam
bliszych, wiadczyy o nadrzdnych prerogatywach gospodarczych pastwa.
Nie pozwalano na to, eby powstao niezalene kupiectwo i te prerogatywy
zakwestionowao.
Zapewniano to w praktyce przez lekcewacy stosunek urzdw do wa
snoci prywatnej, co oznaczao, e dla ochrony kadego wielkiego przedsiwzi
cia niezbdny by urzdowy patronat i poparcie. W efekcie kupca i urzdnika
czya wsplnota interesw. Obaj mogli odnie korzy tam, gdzie oddzielnie
aden z nich nie mg zyska niczego. Dlatego kupcy, bankierzy, porednicy
i handlowcy wszelkiego rodzaju tworzyli zwizan z biurokracj klas ludzi
uzalenionych. Dysponujc towarami i kapitaem, pomagali urzdnikom w wy
udzaniu nadwyek nie tylko z handlu, lecz take z rolnictwa.
W pnym okresie imperialnym kupcom przyznano pozycj, ktra od
zwierciedlaa znaczenie bogactwa w rozwijajcej si gospodarce. atwiej mogli
163
164
165
Granice prawa
Pewnym paradoksem jest to, e dynastyczne Chiny posiaday dobrze roz
winity system prawny, ktry jednak w niewielkim stopniu sprzyja powstaniu
kapitalizmu. Wedug dawnych standardw chiskie kodeksy byy dzieami po
mnikowymi. Wielki kodeks dynastii Tang z V I I I wieku i nastpne z czasw
dynastii Song, Yuan, Ming i Cjing nadal czekaj na analiz. Na wczesnych
europejskich obserwatorach chiski system sprawiedliwoci robi due wrae1 nie. Dopiero po reformach praw i kar dokonanych w X V I I I i X I X wieku na
Zachodzie chiskie prawo zaczo si wydawa zacofane".
Niemniej chiskie pojcie prawa rnio si zasadniczo od koncepcji praw
nych na Zachodzie. Przede wszystkim prawa nie uwaano za zewntrzny i nie
zbdny element w spoeczestwie; nie byo wyszego prawa" danego ludz-
166
167
168
169
Rozdzia 9
171
Inwazje
Wzrastajca militaryza
cja pod kierownictwem
lokalnej elity
Stumienie rebelii
Angielsko-francuska
1856-1860
Chiskich muzumanw
Pd.zachd 1855-1873
Pn.zachd 1862-1873
Restauracja Qing
ok. 1861-1876
Ruch wzmocnienia pa
stwa 1861-1894
Francuska 1883-1885
Chisko-j aposka
1894-1895
Ruch reform
1895-1898
Wtargnicie imperialis
tw 1898
Bokserzy 1898-1901
172
173
174
zdawiono, niemniej, jak twierdzi Susan Nauin (1976), w trakcie walk zgi
no 70 tysicy ludzi.
Kiedy niepokoje chopskich rebelii kady si zowieszczym cieniem na
pierwsze dziesiciolecia X I X wieku, w stosunkach z krajami zamorskimi po
wstaa rwnie grona sytuacja. I tu zwiastunami zych wieci byli Chiczycy,
nie obcokrajowcy. Chodzio jednak o Chiczykw, ktrzy wyemigrowali za
granic, buntujc si przeciw zakazom w czasach Mingw i wczesnym okresie
panowania Ojingw. Ten zaniedbywany odam chiskiego spoeczestwa mia
sta si wan si w historii tego kraju.
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
Rozdzia 10
Rebelia i restauracja
Rebelia i restauracja
189
190
Rebelia i
191
restauracja
oku wiksze cele. Pod koniec roku 1850 okoo 20 tysicy wiernych stawio si
na wezwanie Hong Xiuquana i ruszyo do boju z cesarskim wojskiem, wysa
nym, aby ich rozproszy. 11 stycznia 1851 roku, w dniu swoich trzydziestych
smych urodzin, Hong Xiuquan ogosi si Niebiaskim Krlem Niebiaskiego
Krlestwa Wielkiego Pokoju.
Wojujca wiara taipingow inspirowaa armi zagorzaych bojownikw, kt
rzy przestrzegali we wczesnych latach surowej dyscypliny moralnej, pomagali
prostym ludziom, swoim oddaniem sprawie przycigali nowych wyznawcw
i budzili groz wrd przeciwnikw. Uywali wielu flag i chorgwi, czciowo
dla identyfikacji swoich oddziaw. Taipingowie nie podgalali sobie czoa i nie
nosili warkocza, czego daa dynastia Cjing jako oznaki lojalnoci (co za
uchwytny symbol!), pozwalali rosn wosom w naturalny sposb i std zy
skali sobie miano dugowosych rebeliantw". U zwolennikw istniejcego
porzdku ich wygld wywoywa jeszcze wikszy wstrzs ni ten, ktry wywoali
sto lat pniej studenccy rebelianci zachodniej kontrkultury.
Wojna domowa
Wojna szalejca w latach 1851-1864 przyniosa straszliwe straty w ludziach
i majtku (zob. Mapa 21.). Z rk do rk przechodzio okoo 600 warownych
miast i czsto towarzyszya temu masakra ludnoci. O ile amerykaska wojna
domowa na pocztku lat 60-tych X I X wieku bya pierwsz wielk wojn ery
industrialnej, w ktrej podstawowymi elementami stay si koleje i parowce
oraz precyzyjna bro, o tyle wojna taipingow z cesarstwem w Chinach bya
ostatni z wojen przednowoczesnych. Armie poruszay si na wasnych nogach
i objaday kraj. Nie dysponoway sub medyczn, nowoczesnymi mapami
ani telegrafem. Podczas oblenia niekiedy uywano artylerii, lecz najbardziej
lubian taktyk byo wykopanie tunelu pod murem, podoenie prochu strzel
niczego i wysadzenie murw miasta w powietrze. Flotylle donek i sampanw
walczyy na Yangzi i na wielkich jeziorach na poudnie od niej; parowce nale
ay do rzadkoci. Uywano muszkietw, ale do najwikszych rzezi dochodzio
w walce wrcz na miecze, noe, piki i kije. Taka walka wymagaa raczej mo
tywacji ni wyszkolenia technicznego.
Atakujca armia moga uzupenia straty, rekrutujc ludzi wrd miejsco
wej ludnoci lub nawracajc na swoj wiar wzitych do niewoli. Dowdca
jednak nie zawsze mg liczy na to, e takie oddziay nie oddadz swoich
pozycji, a jeszcze mniej na to, e zaatakuj przeciwnika. Generaowie cesar
scy przyprowadzali ze sob mandurskich i mongolskich wojownikw z rodw
onierskich, lecz wilgotne poudnie im nie suyo, a ich jedcy wrd pl
ryowych tracili na skutecznoci. Walka toczya si gwnie midzy Chiczy-
192
Rebelia i restauracja
193
194
Rebelia i restauracja
195
196
Rebelia i restauracja
197
Rozdzia 11
Wczesna modernizacja
i upadek wadzy Qingw
Qingw
199
200
go jako agenta przy zakupie maszyn i jako tumacza. Propozycja Yung Winga,
eby wysya studentw za granic, zostaa wzita pod uwag dopiero pitna
cie lat po jego powrocie. W roku 1872 sta na czele misji edukacyjnej, ktra
przywioza 120 chiskich studentw w dugich chaatach do Hartfordu w stanie
Connecticut. Wraz z nimi przybyli tam tradycyjni nauczyciele, eby przygoto
wa tych przyszych modernizatorw Chin do egzaminw z klasykw, nadal
niezbdnych, jeli mieli zosta urzdnikami. Yung Wingowi rwnie przydzie
lono jako koleg obskuranckiego uczonego, ktrego zadaniem byo pilnowanie,
by kontakty z Zachodem nie poderway konfucjaskiej moralnoci studentw.
W roku 1881 cay projekt zarzucono.
Tego rodzaju postawy utrudniay wczesn industrializacj. Konserwatyci
obawiali si, e kopalnie, koleje i linie telegraficzne narusz harmoni mi
dzy czowiekiem a natur (fengshui) i stworz najrozmaitsze problemy - za
kc spokj cesarskich przodkw, spowoduj gromadzenie si buntowniczych
grnikw, pozbawi zajcia przewonikw i tragarzy, pochon fundusze rz
dowe, uzaleni kraj od obcych maszyn i technikw. Nawet jeli udawao si
pokona takie obawy, modernizatorzy musieli stawia czoo ogromnym trud
nociom praktycznym, brakowi menederskich umiejtnoci i kapitau. Wielkie
przedsiwzicia musieli sponsorowa wysocy urzdnicy, najczciej w myl for
muy urzdowego nadzoru i dziaalnoci handlowej". To oznaczao w praktyce
sparaliowanie przedsiwzicia przez biurokratyzm. Menederowie handlowi
pozostawali pod kontrol swoich urzdniczych patronw. Obie grupy odsysay
z nowych przedsibiorstw dla siebie biece zyski, tak e te nie byy ponow
nie inwestowane. Nigdy nie osignito nieprzerwanego procesu samoistnego
rozwoju przemysu przez ponowne inwestowanie zyskw.
Tak wic industrializacja Chin pod koniec X I X wieku generalnie si nie
powioda, mimo e wiele oficjalnie sponsorowanych projektw zapowiadao si
obiecujco. Na przykad, zaoona przez L i Hongzhanga w roku 1872 Chi
ska Kompania Handlowej eglugi Parowej otrzymywaa subsydia na przewz
z delty Yangzi ryu niezbdnego do wyywienia stolicy. Po roku 1415 niemal
nieustannie due flotylle donek wiozy ry Wielkim Kanaem. Teraz mona go
byo szybko przewie drog morsk z Szanghaju do Tianjinu. W roku 1878 na
pnoc od Tianjinu, w Kaiping, powstay kopalnie wgla, ktre miay zaopatry
wa parowce, a w trzy lata pniej uruchomiono pierwsz sta lini kolejow
do przewozu wgla. A jednak do koca wieku te wzajemnie si wspierajce
przedsiwzicia niezbyt si rozwiny. Chiska Kompania Handlowej eglugi
Parowej, grabiona przez protektorw, menederw i pracownikw, przegry
waa w konkurencji z eglug brytyjsk. Powanie zaduone u cudzoziemcw
kopalnie w Kaiping przejte zostay w roku 1900 przez Herberta Hoovera i in
nych. Chiny zaniedbyway budow linii kolejowych, popieray j po roku 1898
tylko imperialistyczne pastwa w swoich strefach wpyww.
Qingw
201
202
Yalu zatopili bd zniszczyli jego flot. Dowodzi ni stary genera, kawalerzysta, ktry ustawi okrty obok siebie jak szarujc konnic, a Japoczycy
oskrzydlili j z dwch stron. Turyci zwiedzajcy dzi marmurowy statek nad
jeziorem w Letnim Paacu pod Pekinem powinni wyobrazi sobie na nim na
pis: In memoriam: tu znajduje si to, co mogo by marynark nieboszczki
dynastii Cjing".
Z naszej dzisiejszej perspektywy zdumiewajce jest to, e brzemi pierw
szej chiskiej wojny nowych czasw zoono na barki prowincjonalnego urzd
nika, jak gdyby chodzio jedynie o obron odcinka granicy, za ktry odpowia
da. Dynasti mandursk oczywicie oskarano o niepatriotyczn gupot, lecz
problem tkwi gbiej, nie tylko w jej niechiskim pochodzeniu. Bd wyranie
tkwi w samej monarchii, w powierzchownoci zarzdzania krajem, w ustrojo
wej niezdolnoci rzdu do stania si nowoczesnym rzdem centralnym.
Dynastia Cjing przetrwaa rebelie chiskiego ludu, teraz jednak sprawy
stosunkw zagranicznych wymkny jej si z rk. Na skutek japoskiego zwy
cistwa nad Chinami Daleki Wschd czekao dziesiciolecie imperialistycznej
rywalizacji. Chiny zaduyy si u europejskich wacicieli obligacji, eby spaci
odszkodowanie. W roku 1898 Rosja, Niemcy, Wielka Brytania, Japonia i Fran
cja zajy bd zaday dla siebie stref wpyww w Chinach. Na og tereny
te obejmoway duy port jako baz dla marynarki, lini kolejow biegnc na
jego zapleczu i kopalnie, ktre mona byo wzdu linii zbudowa. Chiny chcc
zaszachowa Japoni, zaprosiy do Mandurii Rosj, ktra po wojnie rosyjsko-japoskiej w roku 1905 musiaa si zadowoli pnoc, podczas gdy zwyciska
Japonia umocnia si w poudniowej Mandurii i Korei.
Wszystko to zdawao si zapowiada upadek Chin. Czy mogo pospieszy
im na ratunek nowe pokolenie z now nauk? Czy nowa nauka moga dopro
wadzi do narodowego odrodzenia pod siln wadz?
Qingw
203
204
Qingw
205
Ruch reform
Dugo trwao, zanim w pnym okresie imperialnym tendencje, ktre poja
wiy si w chiskiej nauce, zbliyy j do kierunku zainteresowa dominujcego
w stosunkach Chin z zagranic. W tych samych latach, gdy tak si rozrasta
chiski handel, w nauce pojawi si trend od filozofii do filologii", jak to okre
li Benjamin Elman (1984). Jego istota sprowadzaa si do tego, e zamiast
troszczy si o sdy moralne i zasadnicze pryncypia, chiscy uczeni intereso
wali si bardziej cisymi naukami technicznymi, mniej zwizanymi z oglnymi
zagadnieniami kultury. Zapewne dawao to lepsze przygotowanie do rozwi
zywania specyficznych nowoczesnych problemw.
Delta dolnej Yangzi, gdzie pod koniec X V I I I wieku skoncentrowa si
w znacznym stopniu nowy handel midzyregionalny, staa si w tym samym
czasie rwnie orodkiem nauki nowego typu, znanej jako badanie dowo
dw" (kaozhengxue). Przeraenie z powodu upadku Mingw na pocztku X V I I
wieku przyczynio si do precyzyjnego okrelenia stanowiska wobec neokonfucjaskiej filozofii z jej subteln domieszk buddyjsko-taoistycznej abstrakcji.
Uczonych nie zadowalay empirycznie nieweryfikowalne idee, ktre przeni
kay" interpretacj konfucjanizmu w epoce Song i Ming. Nacisk kadziony na
pryncypia moralne (songowski neokonfucjanizm znany by jako bcue, nauka
o pryncypiach") prowadzi do moralnego potpiania rozmaitych rzdzcych
koterii, co sparaliowao administracj pastwa pod koniec panowania dyna
stii Ming. Dlatego w czasach mandurskich niektrzy uczeni odwrcili si od
filozofii i zajli filologi, a take matematyk astronomiczn, szczeglnie za
analiz konkretnych tekstw, ich autentycznoci, interpolacji, cisego znacze
nia. Jednym z rezultatw byo odkrycie - na podstawie wewntrznych dowo
dw - faszerstw w otoczonych czci tekstach klasycznych. Przestano uwaa
je za uwicone.
Ten nowy prd w nauce za Cjingw zosta upamitniony opublikowaniem
w roku 1829 zbioru 180 prac siedemdziesiciu piciu autorw z X V I I i X V I I I
wieku, z ktrych poowa legitymowaa si najwyszym tytuem jinshi. To wiel
kie dzieo naukowe powstao dziki edytorskiemu kierownictwu Ruan Yuana,
znakomitego bibliofila, a jednoczenie najwyszej rangi urzdnika cesarskiego
nadzorujcego prowincj Guangdong i handel europejski.
206
Qingw
207
208
Qingw
209
210
Qingw
211
212
Qingw
213
Demoralizacja
W konfucjaskim systemie rzdw kadziono nacisk na nienaganne zacho
wanie wadcy, urzdnikw, gw rodw i przywdcw spoecznoci, co miao
sankcjonowa ich zwierzchno i przywileje. Chinami w niezwykle wysokim
stopniu rzdzi presti. Cesarze mogli by nikczemnikami lub gupcami, lecz
instytucja cesarstwa bya wita. U r z d o w e owiadczenia miay podtrzymywa
i poprawia wizerunek ludzi wadzy. Przegrywajcych pitnowano jako ludzi
niemoralnych, co miao by przyczyn ich poraki. Zachowanie przez m
czyzn dobrego imienia byo rwnie wane jak zachowanie ycia, a zasada ta
miaa jeszcze wiksze zastosowanie w przypadku kobiet. Ludzie, ktrych repu
tacja doznaa uszczerbku, mogli si oczyci przez samobjstwo. W rzdzie jak
i w spoeczestwie liczya si nade wszystko dobra reputacja. W tym kontekcie,
w ktrym opinia moralna znaczya wicej ni aspekty prawne, demoralizacja
moga by faktem o niezwykej doniosoci. W X I X wieku nieszczcie to miao
wiele form - utraty wiarygodnoci, ponienia, osobistej lub kolektywnej utraty
twarzy, wiadomoci bdu w postpowaniu.
W najoglniejszym sensie zatem ostatnie stulecie panowania dynastii Qing
jawi si w retrospekcji jako okres obfitujcy w demoralizacj na wielu frontach.
Rozpoczo si nieprawdopodobn korupcj faworyta OJanlonga, Heshena,
co zaszkodzio reputacji cesarza. Jednoczenie niepowodzenia mandurskich
chorgwi w tumieniu powstania Biaego Lotosu oznaczay porak dynastii,
ktra musiaa rekrutowa nowe siy spord ludnoci chiskiej.
Zwracajc uwag tylko na jaskrawsze przypadki katastrofy moralnej, mu
simy odnotowa rozwj handlu opium w Kantonie i jego ekspansj wzdu
poudniowo-wschodniego wybrzea. Opium, od dawna potpione jako nie
moralne, spowodowao kryzys fiskalny, doprowadziwszy do odpywu srebra
i podwaenia relacji wymiennej srebra i monet miedzianych, co z kolei ude
rzao w rolnikw kupujcych srebrny kruszec, eby zapaci podatki. Przyjcie
przez Chiny brytyjskich warunkw w Nankinie w roku 1842 negocjatorzy mogli
przedstawia jako umiejtne odsunicie zagroenia ze strony cudzoziemcw,
ale w caym cesarstwie widziano, e opium nadal napywa, i to w coraz wik
szych ilociach, i e problemy, jakie mia Kanton, jedynie zwielokrotniono
otwierajc dla handlu dalsze cztery porty. Byy to wprawdzie drugorzdne
problemy pogranicza, niemniej w Pekinie przekaday si na walk midzy
wyczulonymi na kwestie pienine zwolennikami ustpstw a zwolennikami
zakazu zgodnego z zasadami moralnymi. Nie mona byo usun komisarza
Lin Zexu bez potpienia jego postawy moralnej. Zalegalizowany w traktacie
z roku 1858 handel opium korumpowa chiskich urzdnikw, a dwr mu
sia si z tym godzi, tracc twarz. Niedugo po wojnie opiumowej wybucha
214
Qingw
215
Rozdzia 12
217
218
finansowanej i kierowanej przez gentry, jeli nie znalaza si ona pod cis
kontrol naczelnikw powiatu w systemie urzdowego nadzoru i zarzdzania
przez gentry" (guandu shenban). Na tej zasadzie mona byo organizowa na
wielkich obszarach tysice milicjantw w setkach wiosek w reakcji na urzdowe
polecenia przekazywane przez szeroko rozgazione stowarzyszenia gentry.
W takiej mobilizacji pomocne mogy si okaza istniejce ju siatki po
wiza. Jedn z nich by system wzajemnej kontroli baojia, obejmujcy swoim
rejestrem wszystkie gospodarstwa domowe oraz sprawnych fizycznie mczyzn
zamieszkujcych w nich. Inn - lineaowe sieci czce ludzi przez pokrewie
stwo, wsplny majtek, obrzdy odprawiane w wityniach przodkw. Jeszcze
inn tworzya wsplnota wsi obszaru targowego. System milicyjny przeplata
jcy si z tymi wszystkimi sieciami - administracyjn, spoeczn i gospodarcz
- dysponowa potencjaem pozwalajcym nie tylko na kontrolowanie obsza
rw wiejskich, lecz take na zastpienie tam rzdowej kontroli. I tak w latach
50-tych Pekin powierza zaufanym urzdnikom jak Zeng Guofan zorganizo
wanie milicji w rodzinnych stronach, lecz jedynie jako ostateczno i w przy
musowej sytuacji.
Wiarygodno systemu milicyjnego polegaa na tym, e czonkowie milicji
mieli lokalne powizania i mona ich byo atwo zidentyfikowa. Tajne sto
warzyszenia takie jak Triada, ktre dziaay wrd przemytnikw na szlakach
transportowych i rzesz uciekinierw zalewajcych kraj w czasach godu, po
wodzi, inwazji czy innych katastrof, skaday si z rnorodnych elementw
trudnych do kontrolowania. Najgroniejsi byli czonkowie buntowniczych sekt,
jak taipingowie, ktrych oywiaa i czya specyficzna wiara.
Dwch rzeczy zatem potrzebowano, eby ukrci fanatyzm taipingow.
Jedn z nich byo odrodzenie konfucjaskiej ideologii porzdku spoecznego,
wyraajcej si w osobistych relacjach midzy dowdcami a oficerami oraz
oficerami a onierzami. Krtko mwic, skuteczne dowodzenie musiao mie
charakter osobisty, opiera si na interpersonalnych motywach lojalnoci, sza
cunku dla autorytetu i wzorowym przywdztwie. Szczegowe badania, zwasz
cza z terenu Hunanu, pokazuj, jak uczeni i dowdcy typu Zeng Guofana
metod prb i bdw wypracowali idee i praktyki, ktre w kocu pozwo
liy utworzy Armi Hunask oraz podobne siy regionalne i stumi rebe
li. Z lokalnej milicji oddziay te awansoway do rangi regularnych onierzy
(yong, odwani").
Drugim warunkiem sukcesu byo ciganie podatkw na finansowanie wy
siku wojennego. Gwnym rdem finansowym stay si datki od zamonej
gentry, od momentu gdy ta wiadomie wczya si w walk ideologiczn. Dy
nastia uciekaa si take in extremis do sprzedawania tytuw, a nawet urzdw.
219
220
221
Wpyw j a p o s k i
Zarwno pne reformy przeprowadzane przez dynasti Qing po
roku 1901, jak i rewolucja 1911 zrodziy si w Japonii. Poeta i dyplomata H u
ang Zunxian opublikowa w roku 1890 Traktat o Japonii, opisujc w nim swoim
rodakom modernizacj kraju, uwaanego przez chisk elit za kulturowe od
gazienie Chin, gdzie na przykad filozofia Wang Yangminga ( Y m e i ) cie-
222
223
1912-13
1913
1916
224
225
Konstytucjonalizm i samorzd
Reformatorzy z prowincji znaleli wiele szans dla siebie w dynamicznym
miejskim rodowisku portw traktatowych. Ta trzecia generacja elity pnego
okresu Qing nie miaa ju swojej bazy na wsi. Ich rent dzierawn cigali
skarbnicy, a dawny osobisty zwizek midzy wacicielem ziemskim-patronem
a dzierawc zanikn. Joseph Esherick (1976) uwaa, e ta warstwa ludzi nie
naleaa ju do klasy gentry, a jeszcze nie zaliczaa si do buruazji, i dla
tego nazywa j miejsk elit reformatorsk". Na obcy imperializm zarea
gowaa, przyczajc si do ruchu Odzyskania Praw, by walczy przeciwko
obcej kontroli nad chiskim przemysem, a szczeglnie kopalniami i kole
jami. W latach 1901-1911 inwestowaa w przemys, zwyczajowo korzystajc
z urzdowych koneksji, praw monopolowych, rzdowych poyczek, ulg podat
kowych, tego wszystkiego, co przypominao biurokratyczny kapitalizm ruchu
na rzecz wzmocnienia pastwa. Kiedy niedoinwestowanie jej projektw i brak
popytu na rynku zmuszay do zacigania zagranicznych poyczek, stawao to
w sprzecznoci z celem ruchu Odzyskania Praw. Menederowie biznesu, wy-
226
227
228
229
230
231
232
233
234
Cz III
236
Chin na boczny tor. Agresja japoska, ktra przesza w drug wojn wiatow,
pogbia desperacj ludu chiskiego.
Era warlordyzmu w latach 1916-1927 odznaczaa si osabieniem pastwa,
co paradoksalnie czyo si ze znacznymi osigniciami kulturalnymi, spoecz
nymi i ekonomicznymi. Wzgldna swoboda rozwoju w tych dziedzinach bdzie
kontrastowa z biurokratyczn kontrol zaprowadzon z powrotem po roku
1927. Ten kontrast bdzie uwypukla dwie kwestie istniejce nadal w erze dyk
tatury partyjnej. Pierwsza to autorytarny etatyzm, prymat budowania pastwa,
poczynajc od lojalnoci wobec autokratycznej wadzy centralnej i wynoszenia
nade wszystko politycznej jednoci. Druga - twrczo kulturalna i poprawa
warunkw spoecznych jako czci procesu rozwoju spoeczestwa. Ta kwestia
uwidaczniaa si w autonomicznym rozwoju, nie podlegajcym bezporedniej
urzdniczej kontroli, w sferze adaptacji Chin do nowoczesnego wiata, lecz nie
dawaa wielkiej nadziei na zjednoczon wadz w pastwie.
Rozdzia 13
W stron
chiskiego spoeczestwa obywatelskiego
Granice chiskiego liberalizmu
Spoeczestwo obywatelskie mona zdefiniowa jako demokratyczny typ
spoeczestwa, ktre pojawio si w Europie Zachodniej wraz z powstaniem
miast niezalenych od systemu feudalnego. Jest to spoeczestwo plurali
styczne, w ktrym Koci na przykad jest niezaleny od pastwa, istnieje
rozdzia religii i wadz, a wolnoci obywatelskie (ostatnio rozszerzone jako
prawa czowieka) ubezpiecza nadrzdno prawa. Spoeczestwo obywatelskie
to kwestia stopnia wolnoci, rzadko precyzyjnie okrelonego. Jest czci ustro
jow pastwa i spoeczestwa danego kraju, cieszy si jednak pewnym stop
niem autonomicznoci, wolnoci w okrelonych granicach. Nie znajdziemy go
w krajach islamu ani w nowoczesnych totalitarnych reymach faszystowskich,
nazistowskich czy komunistycznych, ani te w chiskich dynastycznych impe
riach opisanych w czci pierwszej.
W Chinach pod koniec cesarstwa pojawiy si nowe tendencje zmierza
jce ku tworzeniu instytucji, funkcji i indywidualnych zawodw, caego sektora
spoecznego, nie znajdujcego si pod bezporedni kontrol pastwa. Ta ge
neralna tendencja staa si jasna najpierw dla obcokrajowcw w portach trak
tatowych, cho wyzwalajcy j impuls zapewne przyszed raczej z Chin ni ze
wiata zewntrznego, szczeglnie z coraz bardziej aktywnej elity gentry w pu
blicznej (gong) sferze ycia spoecznego. D o tej tradycji nieoficjalnej aktywnoci
elity doczyo po roku 1911 kilka nowoczesnych czynnikw: rozwj chiskiej
prasy, owiaty, przedsibiorczoci. Spoeczestwo obywatelskie byo nieodcz-
238
239
240
241
242
szk podstawowych sigaa od 1 miliona w roku 1907 do 6,6 w roku 1922, pod
czas gdy liczba uczniw szk rednich w tym samym czasie wzrosa z 31 do
183 tysicy, co w kraju, ktry ma 400 milionw mieszkacw, stanowi bar
dzo niewielki odsetek.
Liberalne wysiki zmierzajce do stworzenia chiskiego spoeczestwa oby
watelskiego trzeba wic postrzega jako zwiastuny rozwoju, jak zarodniki ho
dowane na poywce w biologicznym laboratorium, rozsiane na duej prze
strzeni. Gdyby mieli wystarczajco duo czasu, kada grupa przedsibiorczych
reformatorw - spoecznych, naukowych, medycznych, owiatowych - mogaby
rozwin swoj dziaalno tak, aby dotrze do wielu Chiczykw. Problemy
ludu chiskiego byy jednak tak ogromne, e tylko pastwo mogo si z nimi
zmierzy.
243
nowe", ktre zdoby na Zachodzie. Lecz w latach 80-tych mia nadal may
krg odbiorcw.
Jak to si stao, e chiskie dziennikarstwo przy tak wietnych pocztkach
mogo przez 20 lat sta w miejscu, a dopiero kryzys lat 90-tych zdoa zainspi
rowa reformistyczne pisma zaoone przez Liang Cjichao i innych w Szanghaju
oraz w takich orodkach prowincjonalnych jak Changsha? Przyczyn, krtko
mwic, byo to, e gentry surowo ostrzeono, eby nie wkraczaa w sfer decy
dowania o polityce, zastrzeon dla reymu. Swoje pogldy moga przedstawi
tronowi dopiero po uzyskaniu ode specyficznego zezwolenia. Wiernopoddacze opinie (ingyi) uczonych lat 70-tych i 80-tych zawieray wicej moraliza
torskich emocji ni rzeczywistej informacji. Dopiero gdy dynastia Cjing zostaa
pokonana w roku 1900 przez w s z y s t k i e mocarstwa z Japoni wcznie,
mandat zacz jej si wymyka z rk. Polityczne czasopisma Liang Cjichao pu
blikowane w Japonii odnotoway t zmian, kiedy miejska elita reformistyczna
przesuna swoje dziaania na teren prowincji.
Liczba wydawanych w protekcyjnym rodowisku miast portowych chi
skich gazet, czasopism i ksiek zwielokrotnia si w cigu nastpnych 20 lat.
Po roku 1896 liczba ich czytelnikw rosa dziki nowej cesarskiej poczcie, jak
rwnie rozwojowi szkolnictwa podstawowego i zmniejszaniu si analfabety
zmu. Zakadajc za Zhang Pengyuanem, e kady egzemplarz czytao przecit
nie 15 osb, Leo Lee i Andrew Nathan (w: Johnson i inni, 1985) oszacowali
ogln liczb czytelnikw pod koniec epoki Cjing na 2 do 4 milionw, czyli
mniej wicej 1 procent chiskiej populacji. Nowi miejscy czytelnicy i kryzys
lat 90-tych przyczynili si do gwatownego wzrostu czytelnictwa. (W roku 1893
liczba ludnoci miejskiej sigaa mniej wicej 23,5 miliona, jakie 6 procent
caej ludnoci.)
Jednake nawet jeszcze w latach 30-tych w Chinach ukazywao si tylko 910
gazet i mniej wicej tyle czasopism. Niektre gazety miay nakad 150 tysicy
egzemplarzy. Liczb czytelnikw mona szacowa na 20-30 milionw. A za
tem liczba mieszkacw, do ktrych docieraa prasa, bya nadal w porwnaniu
z innymi krajami niska. Mimo wszystko szanghajskie wydawnictwo Shangwu
yinshuguan (Commercial Press) po roku 1896 publikowao na wielk skal
podrczniki i czasopisma. Pisarze tworzcy now literatur stwierdzili, e czy
telnicy w miastach poszukuj gwnie rozrywki. Tak zwana szkoa kaczek mandaryskich i motyli", specjalizujca si w prozie romantycznej i sentymental
nej, ktr bada Perry Link (1981), wyprodukowaa w latach 1910-1930 okoo
2200 powieci. Brakowao jedynie publicystyki politycznej. Wynikao to take
z faktu, e szkolnictwo wysze jak na tak wielki kraj byo nadal sabo rozwinite.
Nowoczesne dziennikarstwo polityczne w Chinach miao charakter gene
ralnie polemiczny, koncentrowao si na krytyce i obronie, nie stawiao sobie
natomiast jako gwnego celu informowania o faktach. Leo Lee i Andrew
244
Nathan cytuj tu znw Liang Cjichao: Trzeba chcie, eby sowa zmieniay
wiat. Inaczej po co je wypowiada?" Prasa, pomimo niewielkich rozmiarw,
staa si wanym narzdziem polityki.
245
246
247
248
Ruch 4 maja
Incydent z 4 maja 1919 roku zosta sprowokowany przez decyzj wersal
skiej konferencji pokojowej o pozostawieniu w japoskich rkach dawnych
niemieckich koncesji w Shandongu. Wiadomo o tej decyzji skonia 3 tysice
studentw z Uniwersytetu Pekiskiego i innych pekiskich uczelni do urzdze
nia masowej demonstracji na Placu Tiananmen w Pekinie, przy bramie do pa
acu cesarskiego. Manifestanci spalili dom projaposkiego ministra i poturbo
wali chiskiego ambasadora w Japonii. Studentw zaatakowaa policja. Potem
studenci ogosili strajk, rozesali telegramy do studentw w innych miastach,
zorganizowali patriotyczne grupy, ktre rozdaway ulotki i wygaszay przem
wienia do ludnoci. D o podobnych demonstracji doszo w Tianjinie, Szanghaju,
Nankinie, Wuhanie, Fuzhou, Kantonie i innych miastach. Kilku studentw zgi
no, inni zostali ranni. Wizienia wkrtce zapeniy si demonstrantami.
Duch protestu rozszerzy si, gdy kupcy zamknli sklepy w ramach strajku,
ktry ogarn gwne orodki w czerwcu roku 1919. Strajk zamieni si w boj
kot towarw japoskich i starcia z japoskimi rezydentami. Przez ponad rok
patriotycznie nastawieni studenci agitowali ze znacznym skutkiem za znisz
czeniem japoskiego rynku w Chinach. Jednoczenie i w sposb niezmiernie
znamienny niedawno powstae zwizki zawodowe organizoway strajki. Przy
czyy si w ten sposb do najwikszej demonstracji uczu narodowych, do
jakiej kiedykolwiek doszo w Chinach.
Zdumiewajc rzecz by fakt, e na czele tego ruchu stali intelektuali
ci, ktrzy poczyli w antyimperialistycznym programie zarwno idee nowej
kultury, nauki i demokracji, jak i nowy patriotyzm. W stopniu wyszym ni
kiedykolwiek przedtem studenci wzili na siebie odpowiedzialno za losy
Chin. Za porednictwem organizacji studenckich zaczli nawet dociera do
zwykych ludzi.
Wielk rol w mobilizacji inteligencji odgrywaa literatura, powieci i opo
wiadania w nowym jzyku literackim. Wikszo pisarzy bya znakomicie wy
ksztacona i pochodzia z wyszych klas. Czoowi literaci studiowali w Japonii,
ale powrciwszy do Chin, yli w biedzie, czsto nkani przez policj. Ich czy
telnicy rekrutowali si gwnie spord studentw w miastach, zaangaowa
nych tak jak oni sami w dziaalno na rzecz rewolucji spoecznej. Oponowali
przeciwko wizom systemu rodzinnego, domagali si prawa do odsaniania
wasnego wntrza, w tym take do wolnoci seksualnej. Dla surowej obyczajo
woci konfucjaskiej szokujcy by romantyczny indywidualizm i autoekspresja niektrych pisarzy, relacjonujcych wszystkie swoje przeycia w pierwszej
osobie lub w formie dziennika.
Wybitny pisarz lat 20-tych, L u X u n (1881-1936), pochodzi z zamieszkaej
w prowincji Zhejiang rodziny gentry, ktra popada w nieask. Zda egzamin
249
250
251
252
W stron chiskiego
spoeczestwa
obywatelskiego
253
254
wej sytuacji, zmuszeni do trudnego wyboru midzy dwiema moliwociami pragnieniem autonomii, a wczeniej jeszcze koniecznoci silnego rzdu, ktry
mg si rwna autokracji.
W otoczonej murami stolicy, Pekinie, przemys i handel odgryway dru
gorzdn rol, na pierwszym planie znajdowaa si spoeczno mandurskich
czonkw chorgwi i kupcw obsugujcych gwnie dwr cesarski. Po zajciu
miasta w roku 1900 przez obce wojska zaoono z japoskiej inicjatywy akade
mi policyjn, ktra miaa naladowa japoskie i europejskie wzory w rekru
towaniu i szkoleniu umundurowanych policjantw, gwnie byych czonkw
chorgwi, ktrzy mieli by opacani i powaani jako urzdnicy pastwowi no
wego typu. Yuan Shikai potem wprowadzi rwnie w innych wielkich miastach
systemy policyjne. David Strand (1989) odnotowuje, e nawet w rozcieczo
nej postaci konfucjaska mentalno ze swoj skonnoci do ajania, wtr
cania si i poredniczenia inspirowaa skuteczn dziaalno policyjn", nie
mwic o klientyzmie i zwyczajowej korupcji.
Pekiska Izba Handlowa, zaoona w roku 1907, bya kolejn now insty
tucj. Cho zrzeszaa tylko 17 procent z 25 tysicy handlowych przedsibiorstw
w miecie, reprezentowaa ich wsplny interes, na przykad w takich sprawach,
jak zapobieganie inflacji papierowego pienidza. Byo rzecz nieuniknion, e
w erze warlordw jej kierownictwo zostao uwikane w polityk. W Pekinie
dziaao od niepamitnych czasw ponad 100 gildii kupieckich i rzemielni
czych. Gildia lepych opowiadaczy liczya na przykad blisko 500 czonkw.
Producenci tradycyjnego chiskiego tuszu mieli 200 wyszkolonych i 300 niewy
kwalifikowanych pracownikw. Kiedy podczas ruchu 4 maja szukano proleta
riackiej bazy dla radykalnej polityki", odkryto, e zwizki zawodowe w nowych
fabrykach s mniej potrzebne, poniewa istniej gildie.
Poruszanie si za pomoc riksz po miecie byo nowym wynalazkiem, efek
tem skrzyowania taniej siy mini ng z koem na oysku kulkowym, i upo
wszechnio si na Dalekim Wschodzie po roku 1870 a do 1940 i pniej.
W Pekinie w roku 1920 byo 60 tysicy rikszarzy, a w czasie zamieszek w 1929
napadli oni i uszkodzili 60 z 90 pojazdw towarzystwa tramwajowego.
W latach 20-tych w Pekinie mnoyy si obywatelskie grupy domagajce
si samorzdu, kontroli urodzin itp. Wobec bitw toczonych midzy warlordami
i dewastacji kraju, wybitni obywatele zaoyli stowarzyszenie na rzecz zachowa
nia pokoju, ktre organizowao dowz ywnoci, zakadao kuchnie wydajce
zupy dla 80 tysicy biednych dziennie i opacao pokonane oddziay warlor
dw, eby spokojnie opuciy miasto. Taka dziaalno miaa wiele preceden
sw w Pekinie, gdzie na przykad w 1644 roku rebeliant L i Zicheng opanowa
miasto i zosta z niego wyparty przez Mandurw. W latach 20-tych pojawia
si mieszanina starych i nowych zachowa waciwych dla spoeczestwa oby-
255
watelskiego, lecz nie moga z nich si zrodzi sia militarna. Musiaa przyj
z zewntrz, jak to uczynia w roku 1928 armia narodowa.
Badania przeprowadzone nad takimi miastami, jak Hankou, Szanghaj i Pe
kin, ukazay wiadome swojej roli spoecznoci, oywiane od czasu do czasu
duchem moralnej jednomylnoci. Chodzio zazwyczaj o sprawiedliwo albo
wsplne dobro (minsheng), kwestie wywoujce zatroskanie wrd obywateli
dziaajcych poprzez ustanowione grupy i instytucje. Nie trzeba podkrela,
e tego rodzaju moralna wsplnota bya dziedzictwem konfucjanizmu i jako
taka czsto dla ludzi z zewntrz trudno uchwytna, poniewa czyo si w niej
ludowe poczucie prawoci z podporzdkowaniem (wojskowej) wadzy. Pautonomiczne elementy w spoeczestwie obywatelskim chiskiego typu w konfron
tacji z si pastwa wydaway si rwnie bezbronne, jak konfucjascy uczeni-urzdnicy wobec cesarza. Ich moralna prawo nie moga ostatecznie niczego
rozstrzyga.
256
257
258
Rozdzia 14
260
261
262
szy narodowy zjazd odby si w styczniu 1924 roku i wybra komitet centralny
sowieckiego typu jako gwn wadz partii. Borodin przygotowa jej statut.
Poza pomoc dla rewolucji narodowej ostatecznym celem Kominternu by
rozwj KPCh i ustawienie jej w strategicznej pozycji w obrbie G M D tak,
aby na koniec przej nad nim kontrol. Czonkw KPCh przyjmowano do
G M D , cho KPCh nadal istniaa jako odrbna organizacja. To przyjmowanie
komunistw do G M D , strategi tworzenia wewntrznego bloku", KPCh za
akceptowaa tylko na skutek nalegania przedstawiciela Kominternu. Sun Jatsenowi wydawao si to do przyjcia, poniewa komunistw byo niewielu,
obie partie jednoczy antyimperializm, a G M D zamierza przewodzi szero
kiemu, narodowemu, wieloklasowemu ruchowi i unika walki klas. Wydawao
mu si take, e midzy zasad dobrobytu ludu a komunizmem (w kadym
razie takim, jakim si jawi w leninowskim NEP-ie) rnica jest w gruncie
rzeczy niewielka i e chiscy komunici to tylko grupa modzikw", ktrzy
chc zmonopolizowa rosyjsk pomoc, a Rosja w razie potrzeby si od nich
zdystansuje, by wsppracowa z G M D .
Ze swej strony chiscy komunici szukali zdecydowanego poparcia kla
sowego wrd miejskich robotnikw, biednych chopw i studentw. Zdawali
sobie jednak spraw z tego, e to zaplecze klasowe jest nadal sabe. Dlatego
starali si wsppracowa z ruchem narodowym, wykorzystywa go bez an
tagonizowania jego wanych, niekomunistycznie nastawionych czonkw. Nie
naley zapomina, e KPCh znajdowaa si wwczas wci jeszcze w powija
kach. W roku 1922 liczya nie wicej ni 300 czonkw, zaledwie 1500 w 1925,
podczas gdy G M D w roku 1923 mia ich okoo 50 tysicy. Tony Saich (praca
w druku) w przegldzie dokumentw wczesnej KPCh napomyka o faszywym
poczuciu postpu komunistw w ramach strategii wewntrznego bloku". Fak
tycznie bowiem ulokowanie czonkw KPCh na wanych stanowiskach w G M D
nie dao im wadzy, lecz tylko wpywy. Kiedy KPCh gosia w maju 1926 roku,
e przewodzi ponad milionowi robotnikw jedynie na tej podstawie, e ich
reprezentanci wzili udzia w trzecim kongresie zwizkw zawodowych zdo
minowanych przez KPCh, skonstruowaa nie tyle kolosa, ile raczej b u d d "
na glinianych nogach. W Pierwszym Zjednoczonym Froncie w latach 20-tych
KPCh nie udao si uzyska trwaej bazy ani w miastach, ani na wsi.
Tak wic od pocztku przymierze guomindangowcw i komunistw byo
niepewne i utrzymywao si dziki korzyciom, ktre jedna strona dawaa dru
giej, dziki wsplnemu wrogowi - imperializmowi - i dopki y Sun Jatsen,
dziki jego dominacji nad antykomunistycznymi elementami w jego narodo
wej partii.
W roku 1925 przez Chiny przesza wielka fala nastrojw antyimperialistycznych, wywoana przez demonstracje studentw i strzelanie do nich przez
imperialistw 30 maja w Szanghaju i 3 czerwca w Kantonie. To dramatyczne
263
264
nach i w Tokio i odziedziczy konwencjonalny, sinojaposki, konfucjaski (nieliberalny) wiatopogld. W roku 1927, gdy region Szanghaju i Nankinu znalaz
si w jego rkach, zdoa z pomoc wojska zablokowa komunistw i skonso
lidowa swoj pozycj. W kwietniu tego roku w Szanghaju stany naprzeciw
siebie obce wojska i okrty wojenne z jednej strony, a z drugiej zwizki zawo
dowe, kierowane przez komunistw, ktre lokalnie przejy wadz. Na pole
cenie Kominternu oczekiway Jiang Jieshi jako swojego sprzymierzeca, tym
czasem jego oddziay wspomagane przez Zielony Gang szanghajskiego wiata
przestpczego zaatakoway je w akcie krwawej zdrady i zlikwidoway.
Jiang Jieshi na swoj stolic wybra Nankin, a niedugo potem pewien
lokalny genera przej wadz w Wuhanie i rozpdzi lewicowy rzd. Niekt
rzy z jego przywdcw uciekli do Moskwy. Nowy rzd w Nankinie wykluczy
komunistw z szeregw G M D i rozpta w caym kraju terror, dc do zda
wienia komunistycznych rewolucjonistw. Chwilowo wysiki te przyniosy suk
ces. Niewielkie kontyngenty wojsk dowodzone przez komunistw zbuntoway
si, a w grudniu 1927 roku komunici prbowali dokona przewrotu w Kanto
nie. Po niepowodzeniu tej prby wycofali si do wiejskich okrgw grskich,
zwaszcza w prowincji Jiangxi w rodkowych Chinach.
Ta sromotna klska laboratoryjnego eksperymentu rewolucyjnego Komin
ternu miaa zwizek z walk o wadz w Moskwie. Trocki i jego stronnicy kry
tykowali wysiki Kominternu, ktry usiowa dziaa za porednictwem G M D .
Przewidywali te zdrad Jiang Jieshi i forsowali niezaleny program rozwoju
w Chinach rad robotnikw i chopw pod czysto komunistycznym kierownic
twem. Stalin i jego poplecznicy argumentowali jednak, e niezaleny ruch
komunistyczny w tak zacofanym kraju zostaby tym szybciej zdawiony. L i
czyli na pniejszy etap rewolucji, kiedy, wedug sw Stalina, komunici bd
mogli si pozby swoich sprzymierzecw z G M D jak wielu innych wyci
nitych cytryn".
Liczne nieudolnoci Kominternu niewtpliwie wynikay z jego oddalenia
od sceny wydarze. Stalin nie mg za pomoc dialektyki marksistowskiej od
nie sukcesu w zdalnym kierowaniu chaotycznymi pocztkami rewolucji w ta
kim punkcie jak Szanghaj, gdzie proletariat ledwie zacz si organizowa.
Spisek Kominternu w Chinach nie powid si take na skutek jego wcze
niejszej decyzji o zapewnieniu G M D scentralizowanego wedug radzieckich
wzorw aparatu partyjnego. Taki aparat o wiele trudniej byo zneutralizowa
ni otwarte partie parlamentarne w stylu zachodnim.
Zerwanie Jiang Jieshi z komunistami oznaczao prb skonsolidowania
zdobyczy rewolucji narodowej na pewnym poziomie rewolucyjnego procesu,
byo nagym zatrzymaniem si na progu walki klasowej, rewolucji spoecznej
i przeksztacenia ycia chopw na wsi. Ta konsolidacja w rzdzie nankiskim
w poczeniu z kampaniami zmierzajcymi do stumienia rewolucji umoliwiy
265
266
267
niecae 550 tysicy, z czego 280 tysicy to byli wojskowi. W Szanghaju zrzesza
gwnie urzdnikw i policjantw.
G M D , daleki od popierania buruazji, zniszczy poowiczn autonomi
szanghajskich przedsibiorcw. Stosujc takie gangsterskie metody jak uprowa
dzanie i zabjstwa, terroryzowa kupcw i zmusza ich do wielkich wiadcze na
rzecz wojska. Budujc struktury paralelne do izb handlowych, przegrupowujc
gildie i zmieniajc personel, zmusi do zamknicia Powszechnej Izby Handlo
wej i zastraszy kupieck elit. Nowy Urzd do Spraw Spoecznych nadzorowa
teraz organizacje zawodowe, rozstrzyga konflikty, zbiera dane statystyczne,
zajmowa si dziaalnoci charytatywn, dba o higien i bezpieczestwo, or
ganizowa projektowanie miast. Urzdy przejy zarzdzenia od kupcw.
G M D przej take w swoj gesti bojkoty handlu japoskiego, ktre te
raz organizowao i finansowao pastwo. Bojkoty stay si masowymi ruchami
na p spontanicznymi, na p kontrolowanymi i mona je byo skierowa
przeciwko wielkim kupcom. Bergere twierdzi, e zarzd municypalny wiel
kiego Szanghaju roci sobie pretensje do tego, co rwnao si prawu nad
zoru nad urzdnikami dzielnicy midzynarodowej". Ludzie Zielonego Gangu,
liczcego 20, a moe nawet 100 tysicy czonkw, stali si agentami G M D ,
gotowymi ledzi przywdcw zwizkw zawodowych i komunistw, tak jak
terroryzowali bogatych kupcw, ktrzy odmawiali finansowania rzdu. Tereny
szanghajskiej koncesji midzynarodowej przestay ju by bezpieczn przysta
ni dla Chiczykw.
Bankierzy szanghajscy, podobnie jak bankierzy z Pekinu i Tianjinu, zbijali
teraz fortuny, udzielajc rzdowi publicznych poyczek. W latach 1927-1931
podpisywali wikszo krajowych poyczek wynoszcych w sumie okoo mi
liarda dolarw. Obligacje rzdowe sprzedawano poniej nominalnej wartoci
i przynosiy one bankom dwudziestoprocentowy albo i wyszy zysk.
Do pozytyww za czasw rzdu nankiskiego naley zaliczy zniesienie po
datku likin i odzyskanie autonomii celnej. Powstaa nowa mennica, a w marcu
1933 zniesiono taela (uncj). Ustanowiono Narodow R a d Ekonomiczn,
ktra miaa si zaj obsug funduszy pochodzcych z pomocy zagranicznej.
miae posunicie w roku 1935 doprowadzio do powstania czterech wielkich
bankw grajcych rol banku centralnego i ustanowienia narodowej kierowa
nej waluty podlegajcej inflacji. Rzd uzyska kontrol nad dwiema trzecimi
sektora bankowego, nakada na przedsibiorcw coraz wiksze podatki, po
biera scalone podatki z produkcji i podnis opaty celne.
W sumie wydawao si, e triumfujcy aparat biurokratyczny mia wa
nie raz jeszcze zdusi ducha przedsibiorczoci", jak zauway E. Balazs. Wy
socy urzdnicy dyli do osobistych korzyci, rzd za posugiwa si nowocze
snym biznesem, eby wzmocni swoj wadz, a nie gospodark przez inwe-
268
269
Saboci systemowe
Rzd nankiski roszczenia do uznania ze strony zagranicy opiera przede
wszystkim na swojej nowoczesnoci. Wielkie ministerstwa spraw zagranicznych,
finansw, gospodarki, owiaty, sprawiedliwoci, cznoci, wojny i marynarki
zbudoway sobie w Nankinie pod kuratel dziau wykonawczego (yuan) rzdu
imponujce gmachy. Jako dodatek do dziau prawodawczego i sdowniczego
ustanowiono dzia kontrolny, to jest cenzorski i rewizyjny, oraz egzaminacyjny
dla urzdnikw suby pastwowej. Do tych nowych ministerstw rekrutowano
wyksztaconych i utalentowanych modych ludzi, w peni wiadomych ponia
jcego miejsca zajmowanego przez Chiny w wiecie. Zaczli oni stosowa
osignicia nowoczesnej nauki do starodawnych chiskich problemw. Na po
cztku zapanowaa atmosfera nowych nadziei.
Lecz te zderzyy si z kolejn saboci rzdu, a mianowicie jego ograni
czonymi moliwociami wobec 400 milionowej masy ludzi. W dziedzinie wy
posaenia i nowoczesnoci fabryk Chiny w czasach G M D niewiele miay do
pokazania. W produkcji przemysowej ustpoway Belgii, ich siy powietrzne
i morskie byy bez znaczenia, wyposaenie w sprzt i urzdzenia uatwiajce
ycie nie byoby wystarczajce nawet w jednym stanie na amerykaskim rod
kowym Zachodzie. Przy tym te mae i niewiele znaczce nowoczesne Chiny
chciay ogarn cay zmienny jak kameleon, energiczny nard w rozlegym
i staroytnym kraju. Oglnie biorc, lud chiski nie by oboony wielkimi po
datkami. Thomas Rawski (1989) stwierdzi, e we wczesnych latach 30-tych
podatki centralne, prowincjonalne i lokalne wynosiy w sumie tylko 5-7 pro
cent cakowitego chiskiego produktu. Jednake nankiscy modernizatorzy
pragnli popiera nowoczesne rolnictwo, rozbudow kolei, sieci drg, pras
krajow i system cznoci, a take nowoczesn ide szans dla modziey i ko
biet. Dla swoich tendencji westernizacyjnych rzd nankiski znajdowa naj
wiksze poparcie w miastach portw traktatowych, jego najlepsze dochody
pyny z Urzdu Ce Morskich, ktry ciga nalenoci z handlu zagranicz
nego, a najwiksze trudnoci mia w docieraniu do chopskich mas. Poczt
kowo kontrolowa faktycznie tylko prowincje nad doln Yangzi. Nieustannie
zajmowa si polityczn, a czsto zbrojn walk o dominacj nad reymami
prowincjonalnych warlordw.
I wreszcie, rzd narodowy od pocztku trapiy saboci systemowe, ktre
wizay si z kwesti personelu. Przed Pnocn Ekspedycj w roku 1926 G M D
w Kantonie mia w swoich szeregach zarwno czonkw Ligi Rewolucyjnej
z generacji Sun Jatsena, jak i modszych, idealistycznie nastawionych akty
wistw, czsto nalecych jednoczenie do G M D i KPCh. Wkad Zwizku
Radzieckiego, reprezentowanego przez Borodina, czy si z rosnc rol mi
litarnego przywdztwa Jiang Jieshi. W cigu piciu lat jednake energiczny
270
271
272
Rozdzia 15
274
276
277
278
Przebudowa rolnictwa
Wobec powszechnego i rosncego zainteresowania zagadnieniem prze
budowy rolnictwa" wyranie uwidacznia si w dziesicioleciu rzdw Nankinu
brak szerzej zakrojonej rzdowej pomocy dla wsi. W kilku wybranych regio
nach badano ycie wieniakw i opracowano metody likwidacji analfabetyzmu
i poprawy warunkw ycia. W dziaalnoci tej przodowali misjonarze. Ludzie
Zachodu najlepiej znaj eksperyment, finansowany czciowo przez Funda
cj Rockefellera i prowadzony przez dynamicznego chrzecijanina Yan Yangchu (Jamesa Yena) w Dingxian w pnocnych Chinach. Rzd ustanowi te
modelowy powiat w pobliu Nankinu. Interesujcego pionierskiego zadania
podj si w Shangdongu uczony Liang Shuming, ktrego Guy Alitto (1979)
susznie nazywa ostatnim konfucjanist". Te reformatorskie wysiki zmierzay
w istocie do zapewnienia wieniakom pewnego stopnia edukacji obywatelskiej,
niektrych usug zdrowotnych oraz do naukowego ulepszania hodowli zwie
rzcej i rolinnej.
279
280
281
282
283
284
285
286
288
289
Rozdzia 16
Trudnoci Guomindangu
Prba podbicia Chin przez Japoni rozpocza si zdobyciem Mandurii
w roku 1931 i zamienia w pen inwazj w latach 1937-1945 (zob. Mapa 23.).
Japoscy historycy wyraali opini, e Japonia kroczy ladami mandurskich
zdobywcw z roku 1644, a tokijscy modernizatorzy uwaali, e Japonia wpro
wadza Chiczykw w nowoczesny wiat. Czasy si jednak zmieniy i agresja
japoska tylko nasilia nowy nacjonalizm w Chinach.
Podczas omiu lat wojny wikszo Chiczykw znajdowaa si na tere
nach okupowanych przez Japoczykw, gwnie w miastach przybrzenych
i wzdu linii kolejowych. Pozostaa cz ludnoci znalaza si na rzdzo
nych przez G M D terenach, zwanych Wolnymi Chinami. Najmniejsza cz
kraju z Yan'anem jako gwnym miastem naleaa do komunistw. Historycy
zdradzaj tendencj do zajmowania si genez, do szukania rde rnych
zjawisk, a poniewa przyszo Chin nabieraa ksztatu w Yan'anie, klsk Ja
poczykw i potem G M D zbadano w znacznie mniejszym stopniu ni drog
KPCh do wadzy. Sukces jest twrczy i interesujcy, a niepowodzenie smutne
i nieciekawe. Kto by chcia czego takiego? Ponadto Yan'an mia mniejszy ob
szar i skromniejsz dokumentacj, wic atwiej byo go podda badaniom ni
rozlege i urozmaicone dowiadczenia terenw okupowanych oraz Wolnych
Chin. Te dwa obszary, cho wiksze od terenw znajdujcych si pod kontrol
Yan'anu, zbadano w mniejszym stopniu.
Zarwno G M D , jak i KPCh co do formy byy dyktaturami partyjnymi,
politycznie jednak stanowiy organizacje bardzo rne. G M D miaa dwa wcie-
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
Wojna z japoskim
najedc 1937-1945
301
302
Wojna z japoskim
najedc 1937-1945
303
304
305
306
307
Rozdzia 17
309
310
wojny domowej, pomijajc inne funkcje penione przez rzdy w subie spo
eczestwa. Liberalni chiscy krytycy reymu G M D oskaraj go, e pozwoli,
by KPCh uzyskaa wiksz popularno. Resztki istniejcego jeszcze wrd
klas posiadajcych poparcia dla G M D zostay zniszczone przez reform pie
nin" w roku 1948, kiedy to wszystkie zasoby gotwki i walut obcych zostay
przymusowo przeliczone na nowy zoty yuan". Na mocy dekretu ceny miay
by ustabilizowane i inflacja powstrzymana. Jednake ceny wkrtce wzrosy
85 tysicy razy w cigu p roku. Klasy posiadajce zostay raz jeszcze oszu
kane. G M D straci wszelk szans na rzdzenie w Chinach. Tak oto Rzd Naro
dowy z pasj odegra rol przypisywan w chiskiej historii ostatniemu zemu
wadcy" dynastii. Nowoczenie wyksztacona sinoliberalna elita na terenie Wol
nych Chin nie przesza na stron komunistw, ale raczej stracia wiar w G M D .
Konsolidacja si KPCh po roku 1946 nastpia przede wszystkim wrd rol
niczej ludnoci wsi w pnocnych Chinach. Tutaj wadze komunistyczne powr
ciy znowu do reformy rolnej, ktr generalnie wstrzymano z chwil powstania
zjednoczonego frontu w roku 1937. Reforma rolna oznaczaa wywaszczenie
i neutralizacj lub likwidacj ekonomicznego i spoecznego wpywu obszarni
kw i innych miejscowych potentatw oraz odpowiednie awansowanie akty
wistw spord biednego chopstwa, ktre pod kierownictwem KPCh miao
zdominowa wsie. Zneutralizowawszy lub zredukowawszy w ten sposb bo
gatych chopw, kierownictwo KPCh mogo przystpi do dalszych reform.
Skutkiem tego imponujcego wysiku miao by zapewnienie poparcia wsi dla
komunistycznego wojska na terenie caych pnocnych Chin.
311
312
314
315
bya bardziej zaawansowana ni w wikszoci prowincji chiskich okresu warlordyzmu i rzdw G M D . Ceglane domy wieniakw tajwaskich wyposaone
w urzdzenia elektryczne, osigny w tym czasie wyszy standard ni byo to
norm na terenie Chin kontynentalnych.
316
Republika
Chiska
1912-1949
317
Chisk a Stanami Zjednoczonymi, podobnie jak stosunki japosko-tajwaskie, utrzymywane s w ramach specjalnych umw dyplomatycznych.
Pomylny rozwj ekonomiczny Tajwanu musia si naturalnie przyczyni
do zmian politycznych. Guomindangowski rzd nadal uwaa, e jest prawo
witym rzdem caych Chin, jedynie czasowo ograniczonym do prowincji Taj
wan i przybrzenych wysp prowincji Fujian. Jiang Jieshi i jego centralny rzd
usunity z Nankinu rzdzi w Tajpej, majc nadrzdn pozycj nad wadzami
prowincji Tajwan z siedzib w Taizhong. Nienawi tajwaskich Chiczykw
do mniej wicej 2 milionw okupujcych" ich kontynentowcw" saba do
wolno. Jednake z czasem urodzeni na Tajwanie Chiczycy uzyskali wikszo
zarwno w partii, jak i w wojsku. Niezalenym politykom tajwaskim pozwo
lono zaj stanowiska burmistrzw gwnych miast. Mniejsze partie, poczt
kowo zwalczane, zostay w kocu dopuszczone do wyborw. Jiang Jieshi zmar
w roku 1975 i zastpi go na stanowisku przewodniczcego partii i premiera
jego syn, Jiang Jingguo. Przed swoj mierci w 1988 Jiang Jingguo znis stan
wyjtkowy (obowizujcy przez czterdzieci cztery lata), zezwoli na p o d r
owanie do ChRL i zliberalizowa polityk wewntrzn. Jego nastpc zosta
Tajwaczyk, ktry studiowa w Japonii i Stanach Zjednoczonych. Osignito
pewien stopie pluralizmu.
Porwnanie Tajwanu z ChRL utrudniaj rozmiary tych krajw. Kada
z prowincji ChRL, gdyby miaa tak korzystn jak Tajwan koncentracj japo
skich, amerykaskich i innych zagranicznych inwestycji, wysoki poziom higieny,
owiaty publicznej i kwalifikacji, nowoczesn infrastruktur komunikacji, ban
kw, cznoci i tak dalej, mogaby osign rwnie due sukcesy (najbliszy
tego jest Guangdong), gdyby nie jeden fakt geograficzny: prowincja Tajwan jest
wysp i broniy jej kolejno marynarka brytyjska, japoska i amerykaska. Nie
przeya inwazji po roku 1947 ani nie oboono jej podatkami na pokrycie po
trzeb innych prowincji. Jiang Jieshi utrzyma kierownictwo i by zwolennikiem
rozwoju, a nie rewolucji. ChRL natomiast, jak zobaczymy, utrzymywana bya
za wszelk cen pod kontrol centraln, a jednoczenie rewolucjonizowana
przez masowe ruchy inspirowane agresywn ideologi. Brzemi rzdzenia lud
noci, ktrej liczba wzrosa z 500 milionw do 1,2 miliarda, zamieszkujc cay
subkontynent, jest wiksze od brzemienia tego, kto rzdzi 20-30 milionami lu
dzi na niezbyt wielkiej wyspie. Ci, ktrzy chc porwnywa Tajwan z ChRL,
musz pamita o tych faktach; trudno mwi o dokonywaniu sensownych
porwna, poniewa fakty s tak rne.
Cz IV
320
Rozdzia 18
kowej fazie zarzdzay nimi komisje wojskowe, ktre zniesiono w roku 1954.
KPCh uwaaa, e uzdrowienie gospodarki i mobilizacja ludu potrwa trzy lata,
zanim bdzie mona przystpi do transformacji spoeczestwa.
Pierwsz decyzj byo pozostawienie na stanowiskach wikszoci lokalnych
urzdnikw guomindangowskich. Ten dawny personel otrzymywa w dalszym
cigu pensje i wykonywa swoje obowizki. Ostatecznie w gr wchodziy ja
kie 2 miliony osb, a KPCh wwczas miaa maksymalnie 750 tysicy ludzi
mogcych przej ich prac.
Nastpnym krokiem byo opanowanie inflacji przez skoordynowane uy
cie kilku instrumentw: 1. dziki przejciu caego systemu bankowego zyskano
kontrol nad wszystkimi kredytami; 2. dziki ustanowieniu na terenie caego
kraju stowarzysze handlowych w zakresie wszystkich gwnych towarw zy
skano kontrol nad towarami; 3. dziki wynagradzaniu personelu w kate
goriach koszyka rynkowego, to znaczy obliczania pensji nie w pienidzach,
lecz w podstawowych artykuach konsumpcyjnych - tyle ziarna, tyle oleju, tyle
ptna i tak dalej - uspokojono og spoeczestwa. Tak wic uniezaleniajc
indywidualn pensj od inflacji i tworzc w ten sposb stabiln podstaw dla
handlu, zrwnowaono obrt dbr i pienidza, a inflacj obniono do mniej
wicej 15 procent rocznie. By to dosownie ratunek dla ludzi yjcych z pensji.
Odbudowa kolei i wznowienie eglugi parostatkw nie stwarzay wikszych
trudnoci logistycznych, ale zaangaowanie si chiskich komunistw w wojn
koreask zaledwie w rok po zdobyciu wadzy wydawao si w owym czasie kro
kiem ryzykownym. W padzierniku 1950 roku chiscy ochotnicy" zaskoczyli
i rozgromili Amerykanw zbliajcych si do rzeki Yalu stanowicej granic
chisko-koreask. C h R L wysaa do Korei razem wziwszy ponad 2,3 min
onierzy, stanowicych mniej wicej dwie trzecie armii, artyleri, lotnictwo
i wszystkie posiadane czogi. Amerykanie dziki swojej sile ogniowej zadali
oddziaom chiskim do czerwca roku 1953, to jest do zawarcia rozejmu, ol
brzymie straty. Mimo pewnej pomocy ze strony Moskwy wojna ta powanie
nadszarpna chiskie zasoby. Z drugiej strony bya uyteczna przy reorga
nizowaniu spoeczestwa. Publiczna kampania pod hasem Przeciwstawi si
Ameryce, pomaga Korei" sankcjonowaa rygory czasw wojennych - podob
nie jak przedtem wojna japoska i wojna domowa - w imi ktrych mona
byo dokona drastycznej reorganizacji spoeczestwa.
W pocztkowej fazie po roku 1949 w miastach zapanowaa euforia zwi
zana z rosncym zaufaniem do KPCh. Oto zwyciska armia zoona z wiejskich
chopakw, zdyscyplinowanych, grzecznych i chtnych do pomocy, a na prze
ciwlegym biegunie grabicy i gwaccy onierze z oddziaw warlordw, a na
wet odchodzcy narodowcy. Oto ofiarny rzd, ktry rzeczywicie porzdkowa
sprawy - zajmowa si nie tylko ciekami i ulicami, lecz take ebrakami, pro
stytutkami i drobnymi przestpcami, ktrych wyapywano i resocjalizowano.
323
Oto nowe Chiny, z ktrych mona byo czu si dumnym, ktre opanoway in
flacj, zniosy przywileje cudzoziemcw, zlikwidoway palenie opium i korupcj
i zachciy spoeczestwo do wielorakiego gromadnego dziaania przy robotach
publicznych, w zwalczaniu analfabetyzmu, chorb, brataniu si z najniszymi
warstwami i studiowaniu Nowej Demokracji i myli Mao Zedonga. Wszyst
kie te dziaania otwieray nowe drzwi przed idealistycznie nastawion i am
bitn modzie, ktra dopiero pniej si przekonaa, e owa Ziemia Obie
cana zasadza si na systematycznej kontroli i manipulacji. Stopniowo KPCh
spenetrowaa spoeczestwo, ustanowia wzorce zachowa, okrelia mylenie
i ukrcia indywidualne odchylenia.
W podobny sposb wyzwolono kobiety spod mskiej i rodzinnej domi
nacji - przynajmniej w teorii. Nowe prawo maeskie dawao takie same
prawa onie jak mowi i umoliwiao rozwd. Wydawao si, e to nowe
jutro dla kobiet. Dopiero pniej si okazao, e wyzwolone kobiety stay si
pracownicami na penych etatach, ale wycznie na gorzej patnych posadach.
A tymczasem nadal odpowiaday za dom, w znikomym stopniu miay dostp
do rodkw antykoncepcyjnych i jak zwykle byy obiektem gwatw ze strony
mczyzn. Wobec braku lodwek musiay wystawa bez koca w ogonkach,
eby kupi artykuy codziennego uytku.
Zanim KPCh moga przystpi do prby przeksztacenia ycia ekonomicz
nego i spoecznego mas, stana wobec koniecznoci stworzenia nowej ad
ministracji, ktrej mogaby powierzy przeprowadzenie rewolucji, poniewa,
gdy nowe kadry KPCh przenikay do administracji rzdowej, pozostawiono na
stanowiskach przedsibiorcw, jak rwnie guomindangowskich urzdnikw.
Najpilniejszym zadaniem stao si wic dokonanie czystki i usprawnienie sa
mego aparatu rzdowego. Obiektem Kampanii Trzech Anty (przeciwko korup
cji, marnotrawstwu i biurokratyzmowi) prowadzonej w latach 1951-1952 byli
urzdnicy w rzdzie, w przemyle i w partii. Rwnoczesna Kampania Piciu
Anty atakowaa klas kapitalistw, ktrych pocztkowo zostawiono w spokoju.
Prawie kadego pracodawc mona byo postawi przed sdem pod zarzu
tem przekupstwa, uchylania si od podatkw, kradziey majtku pastwowego
czy wykradania gospodarczych tajemnic kraju. Chodzio o wzicie pod kon
trol fabryk i wycinicie kapitau z kapitalistw. Wielu z nich wyelimino
wano w atmosferze terroru, niektrym pozwolono dalej funkcjonowa jako
pracownikom pastwowym.
Posunicia te umoliwiay dwa mechanizmy. Pierwszym by nowy zjedno
czony front, ktry utworzono w roku 1949, powoujc Ludow Polityczn R a d
Konsultatywn Chin jako przewodni, cho doradczy, organ publiczny, skada
jcy si zarwno z czonkw partii, jak i z przywdcw niekomunistycznych.
Wsplny Program zaaprobowany przez ni w roku 1949 wzywa do stopnio
wego postpu. W utworzonym rzdzie pocztkowo na czele wikszoci mi-
324
i wsi
325
326
i wsi
327
328
329
Tabela 6.
Jednostki administracji rolnej i ich przecitne
charakterystyki w latach 1974 i 1986
Rolnictwo skolektywizowane 1974
rda: Tabela przedrukowana z: Jean Oi, State and Peasant in Contemporary China:
The Political Economy of Yillage Government, University of California Press, 1989, s. 5.
* Dane te nie obejmuj 20 630 000 ha ziemi uprawianej przez pastwowe gospo
darstwa rolne.
Pastwo podjo to wyzwanie, dokonujc bardzo sprytnej dwuetapowej
sztuczki. Najpierw utrzymywao podatek rolny na poziomie minimalnym. Po
cztkowo wynosi on okoo 10 procent zbiorw i stopniowo zosta obniony do
okoo 4,5 procent. Nikt nie mg zatem twierdzi, e chop jest ciko opo
datkowany". Nastpnym krokiem byo ustalenie poziomu, powyej ktrego to,
co zebrano, stawao si nadwyk", a wwczas proszono kady zesp pro
dukcyjny o odstpienie zboa (gwnie ryu lub pszenicy) pastwu po niskiej
i staej pastwowej cenie. Ktry zesp moe da najwicej przewodniczcemu
Mao? Rolnik, jeli by odpowiednio atwowierny, a takich nie brakowao, mg
uwaa si za dobroczyc, a nie za chopa paszczynianego!
Zbiory dzielono nastpujco: najpierw pacio si pastwu podatek rolny,
nastpnie odkadano na bok trzy nie podlegajce podziaowi fundusze", prze
znaczone na przyszoroczne ziarno, na pasz dla zwierzt i na przydziay zboa,
330
331
Pocztki industrializacji
Zwycistwo komunistw w roku 1949 zachcio do migracji ze wsi z powro
tem do miast. Liczba mieszkacw miast wzrosa gwatownie z mniej wicej
57 milionw w roku 1949 do niemal 100 milionw w 1957, a w roku 1960
ju 131 milionw. Na skutek trwajcej nadal migracji z terenw rolniczych
w miastach utrzymywao si wysokie bezrobocie a do momentu, gdy zarwno
pracownikw rolnych, jak i robotnikw przemysowych objto instytucjonaln
kontrol. Trudno oszacowa proletariat" Chin - robotnikw zatrudnionych
w przemyle - w okresie republiki, poniewa niewykwalifikowan si robo
cz rekrutowali po wsiach werbownicy wsppracujcy z kierownikami fabryk
w zwalczaniu zwizkw zawodowych. 60 procent przemysowej siy roboczej
w roku 1949 tworzyli wci rzemielnicy pracujcy we wasnym zakadzie.
Do roku 1957 wikszo z nich wchony miejskie spdzielnie rzemielni
cze, a tymczasem sia robocza si podwoia i wicej ni poowa jej praco
waa w fabrykach.
Stalinowski model industrializacji faworyzujcy przemys ciki kosztem
rolnictwa by nieodpowiedni dla Chin z powodu wielkiej przewagi wsi w go
spodarce. Jednake wczesnoindustrialne cele zostay osignite i pojawia si
ju mentalno skoku" w prbach zsocjalizowania przemysu.
Monopolowi pastwa w przemyle sprzyja fakt, e guomindangowska Ko
misja Zasobw Narodowych ( K Z N ) obja ju kontrol dwie trzecie inwestycji
przemysowych Chin. W roku 1949 kierownictwo K Z N i 200 tysicy jej pracow
nikw pozostao na kontynencie. Pragnli budowa gospodark kontrolowan
na sposb radziecki przez pastwo i byli przeciwni amerykaskiemu modelowi
332
333
Edukacja i inteligenci
Jak moe rewolucja odnie zwycistwo, jeli inteligencja nadal pozostaje
wierna konfucjaskiemu modelowi mentorskich napomnie, a modzie wci
uczy si w szkoach wedug programw klasycznych i liberalnych? Mao Ze
dong nie mia zbyt wielkiego pojcia o liberalnym wyksztaceniu, ale wiedzia,
334
czego chce - inteligencji, ktra bdzie popiera reym, i edukacji, ktra obej
mie i przeksztaci masy chopskie. Poniewa w tej dziedzinie spotkaa go osta
tecznie klska, zatrzymajmy si na chwil i zobaczmy, jak wygldaa chiska
owiata w przeszoci.
W czasach cesarstwa ludmi wyksztaconymi niemal zawsze byli kandy
daci do egzaminw i dlatego na og wychowywali si na klasykach i byli
konserwatystami. Wikszo wielkich dzie chiskiego pimiennictwa powstaa
w tych wanie ramach - akceptacji porzdku spoecznego i wadzy centralnej.
Nie znajdziemy tu jak w Europie sanktuariw klasztornych, konfliktw mi
dzy sekciarskimi wierzeniami, rozdziau Kocioa od pastwa, ktre mogyby
zrodzi rnorodno. Wiedza utrzymywaa si w duym stopniu w oficjalnych
kanaach i wielcy protagonici szk filozoficznych, tacy jak Zhu X i i Wang
Yangming, mieli za sob karier urzdnicz.
W czasach wspczesnych z tej tradycji wyniky dwie rzeczy. Po pierwsze,
chiscy uczeni w X I X wieku niechtnie przejmowali obce idee i inicjowali pro
ces reform. Po drugie, kiedy upad stary porzdek, duch patriotyzmu okaza si
tak silny, e zarwno reformatorzy, jak i kontrrewolucjonici wrd inteligencji
powicali si gwnie ratowaniu Chin". Nadal zorientowani byli na pastwo.
Orientacja ta zawieraa w sobie sprzecznoci, poniewa rola uczonego-urzdnika zawsze bya dwojaka - nie tylko sprawowa urzd w cesarskiej
administracji, lecz take suy wadcy rad i w razie koniecznoci go napo
mina. Przekonanie, e uczeni wiedz, co robi, i wobec tego maj obowizek
zaoferowa swoj rad, zostao uwicone na przykad w doktrynie jednoci
erudycji i dziaania - uczona erudycja powinna owocowa w dziaaniu, a dzia
anie powinno oddziaywa na erudycj.
Kiedy uczeni z Ruchu Nowej Kultury po roku 1912 domagali si oddzie
lenia nauki od polityki, byli doprawdy rewolucyjni. Lecz po roku 1931 podczas
najazdu japoskiego nawet oni suyli pastwu jako oficjalni doradcy i admini
stratorzy. Wielki krytyk upadku Chin, L u Xun, przedsiwzi kroki majce na
celu utworzenie Ligi Pisarzy Lewicowych. Zachcajc do krytyki i publikowa
nia, mia na myli ulepszenie porzdku spoecznego i sprawniejsze dziaanie
pastwa, a bynajmniej nie wycofanie si z polityki.
Po zdobyciu wadzy w roku 1949 KPCh coraz silniej odczuwaa potrzeb
starannie przemylanych koncepcji. W teorii przejcie od wojny rewolucyjnej
do sprawowania po nowemu rzdw wymagao skierowania bojowej aktywno
ci ku osiganiu rewolucyjnych celw na drodze raczej przekonywania ni przy
uyciu przemocy. W drugiej poowie X X wieku budowanie nowego pastwa
wymagao rezerw intelektualnych nie tylko w zakresie inynierii czy ekono
miki, lecz take nauk spoecznych, historii i literatury. Tego rodzaju nowocze
sn nauk wysoko obecnie ceniono w dojrzaych spoeczestwach cywilizacji
postindustrialnej, podczas gdy Mao Zedong i KPCh uwaali, e najpilniejszym
i wsi
335
336
i wsi
337
338
339
340
Rozdzia 19
Wielki Skok
1958-1960
Czynniki ta
W latach 1958-1960 okoo 20-30 milionw ludzi stracio ycie na sku
tek niedoywienia i godu spowodowanego przez polityk narzucon im przez
KPCh. Dane statystyczne o wzrocie miertelnoci dowodz, e bya to jedna
z najwikszych katastrof w dziejach ludzkoci. Jakkolwiek bezporednio wywo
any przez Mao Zedonga, Wielki Skok by rwnie wyrazem gorliwoci wielo
milionowej rzeszy wieniakw. Gdzie popeniono bd?
W Wielkim Skoku moemy dostrzec dziaanie kilku czynnikw, cho nie
udao si nam jak dotd ustali ostatecznego ich wpywu. Zacznijmy od zano
towania pewnych aspektw chiskiego dziedzictwa - przede wszystkim tego,
e wadze pastwowe miay niekwestionowan kontrol nad ludnoci wiejsk.
Podzia spoeczestwa na rzdzcych i rzdzonych, kierownikw i wytwrcw
mg teraz by lepiej ni kiedykolwiek przedtem wykorzystywany przez kierow
nictwo KPCh. Z chwil wprowadzenia stalinowskiej gospodarki nakazowej,
komunici mogli, posugujc si przekonujcymi metodami wypracowanymi
w Yan'anie, rzeczywicie komenderowa chopstwem.
Wszystkie centralne polecenia musiay jednak wciela w ycie lokalne wa
dze. Czci chiskiego dziedzictwa byo to, e ich morale, ich lojalno wobec
centrum miay by gwnym wyznacznikiem osignitych rezultatw. Teraz ge
neralnie dziaacze KPCh odziedziczyli pozycj lokalnych przywdcw, jak zaj
moway nisze warstwy gentry w czasach cesarstwa. Mogli naladowa dawne
praktyki biurokratyzmu suce pozyskaniu aprobaty zwierzchnikw zamiast
342
suenia ludowi. 'Kiedy morale byo wysokie, wadze lokalne mogy gorliwie
przeciga si w sprawozdaniach o tym, jak dobrze wypeniaj polecenia cen
trum. Poza hurraoptymistyczn i faszyw sprawozdawczoci mogy rwnie
wymusza na ludnoci osiganie zakadanych celw. Kolektywizacja rolnictwa
w latach 1955-1956 przebiega znacznie szybciej, ni przewidywano, lecz oka
zao si pniej, e wiele Rolniczych Spdzielni Produkcyjnych zaoono zbyt
popiesznie i w gruncie rzeczy nie mogy one funkcjonowa, jak utrzymywano.
I U podoa tej sytuacji lea inny odziedziczony czynnik, potulno chi
skiego chopstwa, przyzwyczajonego do wypeniania polece wadzy, ktra re
prezentowaa pokj i porzdek, od czego zaleao ich utrzymanie. Wizja kie
rownictwa moga zosta przekazana ludnoci, poniewa w latach 50-tych KPCh
i spoeczestwo nadal czya wsplna sprawa budowania nowych Chin. Ludzie
wierzyli przewodniczcemu Mao. To natychmiast utorowao drog utopizmowi
i iluzji, gdy kadry partyjne, wywodzce si w coraz wikszej mierze z wyszych
warstw chopstwa, byy gotowe arliwie wsppracowa, poda za przywdc
i pocign za sob masy. Tak wic lokalne posuszestwo wobec partii plus
osobisty kult Mao Zedonga mogy wytworzy masow histeri, kiedy to ludzie
pracowali we dnie i w nocy i porzucali ustalone zwyczaje.
/impulsem dla Wielkiego Skoku stao si szokujce odkrycie, do ktrego
dosza KPCh pod koniec 1957 roku, a mianowicie e stalinowski model rozwoju
przemysowego nie pasuje do warunkw chiskich. Liczba ludnoci w Chi
nach w roku 1950 bya czterokrotnie wiksza od liczby ludnoci w ZSRR
w roku 1920, a poziom ycia w Chinach osign zaledwie poow wysoko
ci standardu radzieckiego.(Mimo powszechnej kolektywizacji produkcja rolna
wyranie nie wzrosa.!w latach 1952-1957 ludno wiejska powikszya si
o 9 procent, podczas gdy liczba mieszkacw miast wzrosa o 30 procent, tym
czasem nie poprawiy si w ogle zbiory zb, a pastwo musiao zacz spaca
radzieckie poyczki produktami rolnymi. Radziecki model budowy przemysu
kosztem opodatkowania wsi utkn na lepym torze. Ponadto urbanizacja, wy
przedziwszy industrializacj, stworzya w miastach bezrobocie przy niepenym
zatrudnieniu na ludnej wsi. Pierwszy Plan Picioletni da oczekiwane rezultaty,
ale gdyby Drugi Plan Picioletni posuwa si naprzd w tym samym z grubsza
kierunku, sprowadzioby to katastrof.
Ekonomicznym lekarstwem na ten problem zamiast Wielkiego Skoku by
oby zmniejszenie tempa wzrostu inwestycji w przemyle cikim, sigajcego
na pocztku 48 procent, i skierowanie czci rodkw do przemysu lekkiego,
ktry mg produkowa artykuy konsumpcyjne. Poda artykuw konsump
cyjnych z kolei dostarczyaby materialnego bodca dla dziaalnoci produk
cyjnej chopw. Ministrowie centralnego rzdu przy takim podejciu graliby
te wiksz rol, a kwalifikacje byyby waniejsze ni gorliwo. Skutkiem by-
343
344
345
346
347
348
349
350
351
Rozam chisko-radziecki
Wracajc do roku 1960, moemy teraz zobaczy wyranie, e Chiczycy
i Rosjanie zmierzali do rozamu. Faktem jest, e kontakty Ameryki z Chinami
przez Pacyfik byy znacznie szersze i dawniejsze ni wpywy rosyjskie przez
Syberi i Mongoli. Rosyjskie prawosawne kolegia nie istniay i nie ksztaciy
chiskiej modziey. Drugim jzykiem chiskiej warstwy wyszej by angielski,
nie rosyjski. Wizy z Rosj natomiast zapewnia ruch komunistyczny i kilka ty
sicy Chiczykw, ktrych wysano do Moskwy. Wpyw ten datuje si dopiero
od lat 20-tych, a w miar jak chiscy i rosyjscy komunici poznawali si le
piej, niekoniecznie stawali si lepszymi przyjacimi. Kierownictwo KPCh nie
mogo zapomnie, e Stalin popiera z strategi w latach 20-tych i jeszcze
w roku 1945 zawar traktat z Chinami guomindangowskimi ze wzgldu na in
teresy rosyjskie w Mandurii. Krtko mwic, wizi radziecko-chiskie byy
sabe i mogy zosta rozerwane, gdy tylko KPCh zacza rozwija swj wa
sny styl narodowego komunizmu. Jednym z czynnikw osabiajcych te wizi
sta si fakt, e kiedy Chiny uznay znowu konieczno uzyskania zagranicz
nej pomocy dla rozwoju ekonomicznego, Stany Zjednoczone i ich sojusznicy
mogli zaoferowa znacznie wicej ni Zwizek Radziecki.
Rozam chisko-rosyjski dojrzewa w pnych latach 50-tych na wielu
szczeblach. Przewodniczcy Mao pojecha po raz drugi do Moskwy zim
1957 roku na obchody czterdziestolecia ZSRR. Wyrazi nadmiernie pochlebn
opini o radzieckim przywdztwie w midzynarodowym ruchu komunistycz
nym. Posun si nawet dalej, ni yczyliby sobie Rosjanie, twierdzc przed
wczenie, i wystrzelenie na orbit pierwszego radzieckiego satelity, Sputnika,
dowodzi, e wschodni wiatr przewaa nad wiatrem zachodnim" i dni kapitali
zmu s policzone. W tym okresie podpisano rne radziecko-chiskie umowy
o wsppracy technicznej, wrd nich o pomocy przy produkcji bomb nukle
arnych. Chiny nadal miay zapewnion przy rozwoju przemysu pomoc okoo
10 tysicy radzieckich specjalistw.
Stosunki zaczy si pogarsza, gdy Nikita Chruszczow zacz otwarcie
krytykowa Wielki Skok. Podczas dwu wizyt w Pekinie w roku 1958 i 1959
Chruszczow nie dogada si z Mao Zedongiem. Przywdca radziecki uwa-
352
353
354
Rozdzia 20
Rewolucja Kulturalna
1966-1976
Fundamenty
Ostatnie dziesiciolecie Mao Zedonga - od roku 1966 do jego mierci
w roku 1976 - to okres wewntrznych zmaga politycznych, ktre wstrzsay
caym krajem, nieustannie zadziwiay wiat zewntrzny i dokonay przeraa
jcych spustosze. By to stosowny fina dwudziestu straconych lat rozpocz
tych w roku 1957 Kampani Przeciwko Prawicowcom, w czasie ktrej pozbyto
si tak wielu inteligentw. Kataklizm mia bardzo szeroki zasig i obj bez
porednio okoo 100 milionw ludzi, tote caa jego historia nie jest jeszcze
ani spisana, ani nawet znana.
Amerykanie, prbujc zrozumie Rewolucj Kulturaln, musz zacz od
przekroczenia przepaci, jaka dzieli chisk i amerykask kultur polityczn.
Wyobramy sobie, e prezydent w Waszyngtonie wezwa uczniw szk rednich
z caych Stanw Zjednoczonych, eby zaoywszy na rami opaski zaczepiali,
krytykowali i nkali ludzi na ulicy i w domach, a w kocu zdobywali ratusz,
lokalne przedsibiorstwa, agencje rzdowe i instytucje. Gdyby uczniowie szk
rednich prbowali co takiego robi, zostaliby jeszcze przed zapadniciem
zmierzchu aresztowani. W Stanach Zjednoczonych przeladowanie pautonomicznych sektorw spoeczestwa - wolnych zawodw, handlu, wiata pracy,
Kocioa, mediw i tak dalej - nie moe by tolerowane.
Patrzc zatem na Rewolucj Kulturaln w Chinach, zmuszeni jestemy wy
obrazi sobie spoeczestwo, ktrym moe rzdzi Wielki Przywdca i dykta
tura partii po prostu dlatego, e jego obywatele s politycznie bierni i posuszni
356
357
358
W Chinach moc spywa z gry, co uznawano nawet w linii mas", tote kiedy
KPCh znalaza si przy wadzy, jej przywdca sta si witym, wyniesionym
ponad reszt ludzkoci; nie tylko przedmiotem kultu, lecz take uznawanym
zwierzchnikiem wszystkich czonkw partii. Mao Zedong w tak znacznym stop
niu przyczyni si do powstania KPCh, e mona j uzna za jego twr, dla
tego jeli pragn parti zreformowa, to mia do tego prawo. Tylko wtedy gdy
zobaczymy w nim monarch, nastpc licznych cesarzy, bdziemy mogli po
j, dlaczego ludzie z kierownictwa KPCh, wywiczeni w lojalnoci, godzili si
z napaci z jego strony i destrukcj ich wszystkich.
Ta wyjtkowa pozycja zajmowana w umysach ludzkich umoliwiaa Mao
Zedongowi, rwnie urzeczonemu wasn osob, traktowanie faktu wytwo
rzenia si elity jako klski rewolucji, na co lekarstwem musia by powrt
do egalitaryzmu, nawet jeli mona si byo o to pokusi jedynie dlatego, e
sam Mao nie by rwny innym. Ten agodny despotyzm stanowi dokadne
przeciwiestwo polityki znanej spoecznociom zachodnim, gdzie ten, kto ma
najwiksz wadz, jest zazwyczaj gwnym obiektem krytyki. Mwic inaczej,
Mao mia tak wyjtkow i oglnie uznawan pozycj, e mg praktycznie
zrobi wszystko, czego chcia.
Co jednak Mao, w swojej wasnej opinii, robi? By moe daoby si to
podsumowa jako prb uczynienia centralizmu demokratycznego" bardziej
demokratycznym i mniej centralistycznym. Widzia, e nowa biurokracja nala
duje odwieczny wzorzec autokratycznych odgrnych rzdw. A to prowadzio
masy chopskie tam, gdzie zawsze byy, na samo dno spoeczestwa, gdzie wy
zyskiwaa je nowa elita. eby zwalczy t tendencj, Mao chcia uy linii
mas", za pomoc ktrej partia powinna j ujawni i zareagowa na niepo
koje chopskie. Nowemu stylowi rzdzenia skierowanemu w d miaa pomc
decentralizacja administracji. Lokalne decyzje nie powinny by cakowicie za
lene od biurokratw w Pekinie. Celem rzdw powinien by dobrobyt i in
doktrynacja mas chopskich, a nie jedynie przestarzaa wizja dawnego ruchu
bogatego pastwa i mocnej armii".
Byo to kategoryczne zaprzeczenie jednego z podstawowych dogmatw
chiskiej tradycji politycznej, mianowicie tego, e masy musz by rzdzone
przez starannie wyszkolon i lojaln elit ministrw i podporzdkowanych im
urzdnikw, oficerw armii wysokiej rangi i organizatorw partyjnych o spe
cjalnych prerogatywach. Rewizjonizm" okreli Mao jako porzucenie celw
rewolucji i zaakceptowanie za w postaci specjalnego statusu i gromadzenia
dbr materialnych, co mona by nazwa przywrceniem kapitalizmu.
Wywoujc spoeczne konwulsje i manipulujc nimi, Mao instynktownie za
atakowa grup bdc u wadzy, jakkolwiek sam pomg j zainstalowa. Uza
sadniajc to, opiera si na swojej analizie walki klasowej, ktra jego zdaniem
nadal istniaa w socjalizmie. Do walki przeciwko rewizjonizmowi" w Chinach
359
360
Porwnywalny proces przebiega w Chinach. Wojskowa Akademia Whampoa za czasw Jiang Jieshi w Kantonie stworzya armi partyjn, ktra staa si
czowk Ekspedycji Pnocnej. Po rozamie w roku 1927 Jiang Jieshi budowa
profesjonalne siy zbrojne, nie polegajc na pomocy mas w walce partyzanckiej
czy te na wojnie ludowej". Tymczasem KPCh w oddalonych od wiata re
gionach musiaa si ratowa starodawnymi metodami chopskich rozbjnikw
- ruchliwoci maego oddziau, uciekaniem si do podstpw i zwizkami ze
spoecznoci wiejsk danego regionu. Nawet w Jiangxi grupa kierownicza ska
dajca si z kilkunastu komunistycznych dowdcw wykazywaa jednak wielk
wiar w profesjonalizm. Kilku studiowao metody dziaa wojennych w Mo
skwie, a reszta te przeja radzieckie pogldy. Gwnym oponentem wobec
nich wszystkich by Mao Zedong, ktry wierzy wicie - wtedy i pniej w mobilizowanie mas wiejskich w wojnie totalnej".
Reasumujc, KPCh od pocztku miaa grup wyszkolonych i dowiadczo
nych gwnych dowdcw, ktrzy opowiadali si za specjalizacj, organizacj
i dyscyplin prawdziwie profesjonalnej armii. Zajmowali oni stanowiska poli
tyczne lub wojskowe, zalenie od potrzeby: W czasie zdobywania wadzy przez
KPCh niektrzy z nich dowodzili polowymi armiami, ktrych pod koniec byo
pi. Kada z tych armii miaa pewne lokalne korzenie, pewn cigo do
wodzenia i pewne wsplne dowiadczenie, co w sumie mogo prowadzi do
regionalizmu i rywalizacji. Jednake centralne kierownictwo (Mao Zedong,
Zhou Enlai, Peng Dehuai i inni) pieczoowicie przemieszczao kadry dowd
cze, eby zapobiec powstaniu klik. Przywdcy polityczni, bdc sami dowd
cami, wiedzieli, jak utrzymywa jedno.
W latach 60-tych Armia Ludowo-Wyzwolecza zachowywaa si w istocie
defensywnie wobec obcych mocarstw, ale odgrywaa podstawow rol w kraju,
popierajc ustrj polityczny. Byo okoo 38 jednostek wojskowych gwnej
siy" lub armii", ktre rozmieszczono po caym kraju w 11 rejonach wojsko
wych. Wojska gwnej siy mona by przeciwstawi wojskom regionalnym po
dzielonym na 28 prowincjonalnych okrgw wojskowych. Wojsko regionalne
byo gorzej uzbrojone i szkolone jedynie w zakresie lokalnej obrony (cz
nie z mobilizowaniem Milicji Ludowej i korpusu produkcyjno-budowlanego,
ktry liczy dziesitki milionw niepenoetatowych onierzy). Rozrzucone byo
niewielkimi oddziaami w terenie i nie szkolono go, by tworzyo wsplne ar
mie polowe. Przypomina to pnocesarski system za dynastii Qing, w ktrym
Liiying, czyli Armia Zielonego Sztandaru" suya jako policja rozproszona
na mae jednostki, eby pilnowa porzdku, podczas gdy czonkowie chor
gwi tworzyli si uderzeniow.
Podobnie jak zwierzchni wadz wojskow dysponowa cesarz, tak
i w ChRL gwnodowodzcym by przewodniczcy KPCh, ktry zazwyczaj zaj
mowa rwnoczenie stanowisko przewodniczcego Komisji Wojskowej KC.
361
362
Ostatecznym krokiem w procesie cementowania si stojcych za Mao Zedongiem byo aresztowanie pod koniec roku 1965 szefa sztabu generalnego
A L - W Luo Ruiqinga, ktry nie zgadza si z marszakiem L i n Biao. Oskarono
go, przesuchiwano i w kwietniu 1966 roku usunito ze wszystkich stanowisk.
Miao to zlikwidowa rnice pogldw w wojsku. D o podobnego ataku ru
szono wrd intelektualistw, atakujc wiceburmistrza Pekinu, Wu Hana, za
opublikowanie - pod wpywem sugestii samego Mao Zedonga - sztuki, w ktrej
ganiono staroytnego cesarza za niesprawiedliwe zdymisjonowanie urzdnika.
Mao podobno by przekonany, e mia to by atak na niego za zdymisjonowa
nie w roku 1959 marszaka Peng Dehuaia na Lushanie. Wysoki funkcjonariusz
partyjny i burmistrz Pekinu, Peng Zhen (nie spokrewniony z marszakiem)
uwaa oczywicie, e atak na jego zastpc to atak wymierzony przeciwko
niemu samemu. Dochodzenie w Pekinie oczycio go z zarzutu zych intencji,
ale wtedy Mao zorganizowa forum w Szanghaju, na ktrym Peng Zhen zosta
zdemaskowany i w kwietniu 1966 roku usunity ze wszystkich stanowisk. To
wydarzenie ukazao wszystkim, skd wieje wiatr.
[ W tych wstpnych posuniciach Mao pozby si dziaaczy nastawionych
obojtnie do jego programw i zapewni sobie zgod kierowniczych krgw
partyjnych^ reprezentowanych przez Zhou Enlaia, L i u Shaoi i Deng Xiaopinga. Wszycy oni byli przyzwyczajeni do kroczenia u boku tego wielkiego
czowieka. Nie wiedzieli, e prowadzi ich na gr i do krateru wulkanu. Biuro
Polityczne utworzyo teraz Centraln G r u p do Spraw Rewolucji Kulturalnej,
skadajc sprawozdania bezporednio jego Staemu Komitetowi, w ktrym
Mao mia wielu stronnikw. Dziki reorganizacji rozmaitych wydziaw stron
nicy Mao znaleli si na najwaniejszych stanowiskach.
' Nastpnie w okresie tak zwanych Pidziesiciu D n i , od czerwca do sierp
nia 1966 roku, zaatakowano gwatownie rewizjonizm i nie wymienionych z na
zwisk czonkw partii, kroczcych drog kapitalistyczn". W tym okresie mo
bilizowano radykalnie nastawionych studentw do zaatakowania wadz uniwer
syteckich w gazetkach ciennychT/Sam Mao Zedong przebywa nadal w ustro
niu w centralnych Chinach, pozostawiajc swemu zastpcy i gowie pastwa,
Liu Shaoi, ukadnemu organizatorowi KPCh, odpowiedzialno za sytuacj
w Pekinie. L i u zawsze skonny do dbania o interes partii nie mg ustpi
pierwszestwa masowym organizacjom. cPrbowa stumi agitacj, wysyajc
zespoy robocze, eby kontroloway nisze szczeble partyjne w wikszych insty
tucjach, zarwno uniwersytetach, jak i fabrykach. Okoo 400 zespow, kady
liczcy mniej wicej 25 osb, co w sumie daje 10 tysicy ludzi, wysano do
pracy w organizacjach partyjnych. To popsuo szyki Mao, ktry prbowa dzia
a poprzez organizacje masowe.
Kiedy strona radykalna i strona konserwatywna stay si bardziej agre
sywne, Zhou Enlai wystpi jak zawsze w funkcji mediatora, prbujc je pogodziT Jeszcze w lutym 1967 roku przewodniczy spotkaniu radykaw z Cen-
363
364
365
Zagarnicie wadzy
I
366
Sprawy zagraniczne
Stosunki Chin z zagranic w okresie Rewolucji Kulturalnej ucierpiay po
dobnie jak ich polityka wewntrzna na skutek tego samego bezsensownego
fanatyzmu, poniewa ferwor rewolucyjny kierowano nie tylko przeciwko temu,
co stare, lecz take przeciwko temu, co obce. Tendencjom antyinteligenckim to
warzyszya ksenofobia. W roku 1965, kiedy Zhou Enlai jako chiski ambasador
dobrej woli wybra si na dugi objazd Afryki i Azji, chiska polityka poszerza
nia programw pomocy, takich jak budowa linii kolejowej Tanzania-Zambia
w Afryce, zacza si wiza z zapaem rewolucyjnym i szpiegostwem. Pod
jta przez Chiny prba zorganizowania Konferencji Pastw Trzeciego wiata
w Algierii i wykluczenia z niej ZSRR skoczya si fiaskiem. Tymczasem Ko
munistyczna Partia Indonezji wyreyserowaa prb zamachu stanu i zostaa
niemal cakowicie zlikwidowana przez wadze indonezyjskie. Takie klski zmu
siy Chiny do przycichnicia podczas Rewolucji Kulturalnej.
Niemniej szaleczy styl atakw czerwonogwardzistw zepsu stosunki
ChRL z zagranic, zwaszcza po przejciu przez nich Ministerstwa Spraw Za
granicznych w czerwcu 1967. Ich oddziay systematycznie niszczyy protokoy
i akta i cakowicie przerway cigo stosunkw zagranicznych. Minister spraw
zagranicznych Chen Y i by zmuszony kilkakrotnie skada samokrytyk przed
tysicami szydzcych z niego uczniw, ktrym przewodniczy Zhou Enlai. Po
lityka zagraniczna, w takim zakresie, na jaki zezwalano, musiaa by prowa
dzona przez biuro Zhou Enlaia.
368
369
370
371
mys wiejski, jak twierdzi Christine Wong (w: Joseph i inni, 1991), by gw
nym filarem strategi rozwoju Mao". Do roku 1979 blisko 800 tysicy przedsi
biorstw plus niemal 90 tysicy maych hydroelektrowni zatrudniao 24 miliony
robotnikw i dawao 15 procent produkcji przemysowej Chin, w tym wszyst
kie narzdzia gospodarskie i wikszo maszyn rolniczych mniejszej i redniej
wielkoci, ponad poow nawozw sztucznych, 75 procent produkcji cementu
i 45 procent wgla drzewnego.
Gdyby wszystkie te osignicia finansowano ze rodkw lokalnych, jak
twierdzili propagandzici, byyby rzeczywicie modelowe. Z najnowszych ana
liz statystycznych wynika jednak, e w gr wchodzio znaczne dofinansowanie
ze strony pastwa. Samodzielno" bya mitem. W porwnaniu z duymi za
kadami, takimi jak fabryki nawozw sztucznych, lokalne fabryczki okazay si
nieefektywne i kosztowne. Wiele z nich uruchomiono zbyt pospiesznie i rozbu
dowano nadmiernie jak na miejscowe moliwoci. System bodcw ekonomicz
nych okaza si wadliwy, poniewa stratami mona byo obciy pastwo, pod
czas gdy zyski pozostaway na miejscu. Kalkulacja kosztw wasnych rwnie
okazaa si wadliwa - na przykad budowano nowe zakady ponad potrzeby,
wykorzystujc fundusze czerpane z zakadanych strat" produkcyjnych. Byo
to moliwe, poniewa nikogo nie interesowaa rentowno. Zamiast poda
nej samodzielnoci opierajcej si na lokalnych zasobach i lokalnej inicjatywie
program budowy przemysu rolniczego sta si ofiar maoistycznych eksce
sw" (Wong w: Joseph i inni, 1991). Zbyt wielu kierownikw z KPCh stao si
nieodpowiedzialnymi fantastami na koszt pastwa.
Na pocztku lat 70-tych Chiny miay trzy sektory wymagajce inwestycji nie dokoczone przedsiwzicia Trzeciego Frontu, zdecentralizowane i czsto
nieefektywne drobne zakady wadz prowincjonalnych i lokalnych oraz nowy
sektor importowanej technologii, w tym cae zakady wymagajce rozwoju
portw i infrastruktury na wschodnim wybrzeu. Cay ten rozwj gospodar
czy w okresie Rewolucji Kulturalnej przerasta moliwoci zarzdzania KPCh.
W chwili mierci Mao w roku 1976, jak pisze Naughton, chiskie kierownictwo,
nadal podzielone na Band Czworga i jej oponentw, utracio faktycznie kon
trol nad gospodark. Jednoczenie jednak nadal nie zmniejszyo si tempo
rozwoju ekonomicznego i przyrostu ludnoci w Chinach. Znaczne inwestycje
podniosy w latach 1969-1976 wskanik wzrostu przemysowego rednio do
13,5 procent, a liczba ludnoci zwikszya si z 725 milionw w roku 1965
do okoo 919 milionw w 1975. Tymczasem wydajno na wsi i stopa yciowa
nie wzrastay. W rezultacie gwnym beneficjentem decentralizacji przemysu
staa si nowa klasa zoona z kadr partyjnych i kierownikw, ktra utworzya
teraz now lokaln elit - czyli zupenie nie to, czego chcia Mao.
372
373
Po tym jak przez wiele lat tworzono publiczny wizerunek L i n Biao jako
przywdcy najbliszego przewodniczcemu Mao, jego nieoczekiwana zdrada
ostatecznie poderwaa zaufanie ludzi do Mao Zedonga. Uznano, e ten sta
rzec albo by gupcem, skoro wierzy L i n Biao, albo niegodziwcem, bo te
raz go oczernia.
374
Nastpstwa
Jakkolwiek radykaowie z Szanghaju z Band Czworga na czele na po
cztku lat 70-tych dominowali nadal w rodkach przekazu i w kulturze, nie
zdoali jednak, nawet przy poparciu Mao Zedonga, przej w swoje rce ad-
376
Rewolucja
Kulturalna
1966-1976
377
Rozdzia 21
379
cym Komisji Spraw Wojskowych. Walka klas ustpia miejsca reformie ekono
micznej i rozwojowi. Maoistowskie slogany Decyduje polityka" i Czerwono
ponad kwalifikacje" zastpiono dawnym pastwowotwrczym sloganem Szu
kaj prawdy w faktach". Ideologia zesza w cie.
Zapowiedziano nadejcie nowych dni w stosunkach z zagranic, gdy
ChRL znowu si otworzya i zacza wita z zadowoleniem kontakty z innymi
krajami. Normalizacj stosunkw chisko-amerykaskich rozpoczt w roku
1972 zakoczono w styczniu 1979. Wicepremier Deng Xiaoping podrowa
po Stanach Zjednoczonych, ukazujc, e ten, kto przey Rewolucj Kul
turaln, potrafi sobie poradzi z banalnymi nonsensami polityki ameryka
skiej. Wkrtce 10 tysicy chiskich naukowcw i technikw zaczo studiowa
w USA, a 100 tysicy amerykaskich turystw przywozio swoje dolary do Chin.
Pod pewnymi wzgldami przypominao to dawne czasy. Polityka otwarcia"
Deng Xiaopinga potwierdzaa, e chiska gospodarka moe si rozwija jedy
nie przy wikszym napywie technologii i kapitau, a obie te rzeczy osigalne
byy za granic. Gwnym celem sta si transfer technologii. Kontrakty z za
granicznymi firmami na nowe maszyny, fabryki, procesy produkcyjne, hotele
turystyczne, wydobycie wgla i ropy naftowej zapewniay jednoczenie transfer
kapitau i technologii. Na nieszczcie z rozwojem przemysowym wizay si
powane problemy skaenia rodowiska. Wprawdzie istniay przepisy regulu
jce te efekty uboczne, ale jak w wikszoci pastw nie przestrzegano ich
w sposb zadowalajcy.
Cztery Modernizacje miay dotyczy rolnictwa, przemysu, nauki i techniki
oraz obrony. adna z tych modernizacji nie zapowiadaa reform politycznych,
ktre zdaniem kadego socjologa powinny pociga za sob zmiany w gospo
darce. W marcu roku 1979 Deng Xiaoping, eby ubiec i uniemoliwi przetargi
w kwestii reform politycznych, usuwajc je z listy spraw do dyskusji, ogosi
Cztery Podstawowe Zasady: Chiny musz i 1. drog socjalizmu, 2. dyktatury
proletariatu, 3. przywdztwa partii i 4. marksizmu-leninizmu-myli Mao Ze
donga. Bya to zapowied tego, e samozwacza dyktatura KPCh, jak kada
dynastia, bdzie nadal mie monopol na wadz.
Piln koniecznoci dla reymu Deng Xiaopinga byo przywrcenie prawa
do rzdzenia przez przyznanie si do popenionych bdw. Prbowano zrewi
dowa i naprawi niesprawiedliwe wyroki wobec kilku kategorii ludzi: milionw
obszarnikw i bogatych chopw we wczesnych latach 50-tych, 500 tysicy lub
wicej uznanych za prawicowcw" w latach 1957-1958, kilku milionw na wsi
nazywanych elementami antysocjalistycznymi" we wczesnych latach 60-tych
i wobec co najmniej 3 milionw kadr partyjnych bdnie osdzonych, a ponadto
300 tysicy innych osb niesusznie skazanych za przestpstwa podczas Rewo
lucji Kulturalnej. Wraz z rodzinami byo to w sumie zapewne 100 milionw
ludzi. Wielu rehabilitacji, jak na przykad rehabilitacji L i u Shaoi, ktry zmar
380
381
Rozwj rolnictwa
Przez dwadziecia lat wzrost produktu rolnego pozostawa w tyle za nadzie
jami i oczekiwaniami. Area ziemi ornej zmniejszy si o 11 procent na skutek
zabierania jej pod zabudow. Ludno, jak szacowano, wzrosa z 586 milio
nw w latach 1953-1954 do 630 milionw w roku 1957, 820 milionw w 1970,
880 milionw w 1974, do ponad miliarda na pocztku lat 80-tych i do 1,2
miliarda w roku 1989. Wzrost ten pochon przyrost produkcji spowodowany
przez zielon rewolucj rolnicz i nadwery rezerwy przestrzenne i miesz
kaniowe jak rwnie sub publicznych. Ponadto ta nadmierna sia robocza
bya niedoksztacona, a czwarta cz ludnoci, lub jeszcze wikszy jej procent,
niepimienna. Gwarantowanie pracy i zarobkw zahamowao wzrost wydajno
ci. Preferowanie przemysu cikiego i eliminacja ubocznej przedsibiorczoci
na wsi przyczyniy si do powstania na terenach rolnych rzeszy 40-90 milio
nw bezrobotnych, a w miastach 10-30 milionw. Pomimo (albo z powodu)
wielkich inwestycji w przemyle nie podnosia si stopa yciowa na wsi.
382
384
386
387
388
389
Nauka i technika
W dziedzinie nauki i techniki Chiny miay na swoim koncie wielkie wyna
lazki, takie jak papier, druk, proch strzelniczy i kompas. Biego techniczna
modernizatora, podobnie jak biego w klasycznym pimiennictwie tradycyj
nego uczonego, teraz moga si cieszy szacunkiem. Kiedy antyintelektualizm
Mao Zedonga zosta zastpiony przez pragmatyczne haso Deng Xiaopinga:
Szukaj prawdy w faktach", przed naukami technicznymi otworzyy si znowu
moliwoci rozwoju.
Oya Chiska Akademia Nauk oraz Komisja Nauki i Techniki obejmu
jca odrbne pionowe struktury podlege poszczeglnym ministrom. Trudnoci
w kooperacji i komunikacji midzy resortami, a zwaszcza z wojskowymi, do
prowadziy w roku 1983 do utworzenia Kierowniczej Grupy do Spraw Nauki
i Techniki bezporednio przy Radzie Pastwowej. Trzeba byo zreformowa
sched po pionowym szufladkowaniu na wzr radziecki i bardziej zintegro
wa wsplnot. Dziaania te obejmoway rwnie obalenie europejskiego typu
bariery midzy prac naukow prowadzon wycznie w akademiach a na
uczaniem w uniwersytetach.
Jeszcze pilniejsz koniecznoci byo powizanie prac badawczych z pro
dukcj. Przegld 3500 instytutw naukowych na terenie caego kraju w roku
1984 ukaza, jak informuje Tony Saich (1989), e w produkcji znalazo za
stosowanie mniej ni 10 procent dokona naukowych". W roku 1985 pre
mier Zhao Ziyang wezwa do tworzenia niezliczonych organicznych powi
za" midzy pracami badawczymi a produkcj. W czasopismach naukowych
i na konferencjach 138 fachowych organizacji zwalczano star tendencj jed-
390
Partia i spoeczestwo
Po roku 1978 reformy miay na celu usprawnienie dyktatury partyjnej, na
przykad prbowano zredukowa struktur administracyjn i zdyscyplinowa
kadry. W cigu trzech lat 1979-1982 partyjne komisje kontrolne, reagujc na
skargi ludnoci, rozpatrzyy 7,7 milionw listw i przyjy 2,6 miliona osb,
robic przynajmniej gest. Usiowano rwnie oywi system wyborczy w ze
spoach roboczych i wrd mieszkacw, tak by grupy te mogy dokonywa
wyboru kadr majcych wej w skad komisji w fabrykach pastwowych, zwiz
kach zawodowych i rejonach mieszkalnych zarwno miejskich, jak i wiejskich.
Innym obszarem zainteresowania bya prasa, poniewa publiczne przy
zwolenie na panujc dyktatur KPCh zapewniaa sobie czciowo za pored-
391
392
393
pomniki, a Mao Zedong chcia mie zapor. Jego sukcesorzy, cho znajdowali
si pod wpywem wielu argumentw wysuwanych przeciwko zaporze, skonni
byli mimo wszystko realizowa jej budow.
Problemy ekologiczne, jak te zwizane z zapor, wcigaj Chiny w sfer
spraw midzynarodowych. Rne grupy wystpuj z protestami do Banku
wiatowego przeciwko finansowaniu projektu Trzech Przeomw. Obawy przed
globalnym ociepleniem skaniaj inne kraje do wywierania nacisku na Chiny,
eby zmniejszyy niepokojco due zanieczyszczenie powietrza. W przyszoci
Chiny zapewne nie bd mogy ignorowa tego rodzaju presji na wspprac
transgraniczn. Istniejce projekty ochrony rodowiska w Chinach pocztkowo
uruchamiano czsto ze wzgldw propagandowych, na przykad ratowanie
pandy olbrzymiej, jednak niektre programy ochrony gatunkw, rodowiska
i lasw zyskay du popularno.
Ruch Demokratyczny
Zmiany i rozwj ekonomiczny w latach 80-tych coraz czciej stawiay
na porzdku dziennym kwesti reform politycznych poza granicami wytyczo
nymi przez Cztery Podstawowe Zasady (socjalistyczna droga, dyktatura pro
letariatu, kierownicza rola KPCh i marksizm-leninizm-myl Mao Zedonga),
za pomoc ktrych Deng Xiaoping w roku 1979 usiowa zapewni trwao
kontroli partyjnej. Reformy polityczne wydaway si nieuniknione po otwar
ciu", dziki ktremu idee demokratyczne zalay Chiny. Leninowski styl indu
strializacji w warunkach kolektywistycznej gospodarki nakazowej chyli si ku
kocowi, jak to spektakularnie zademonstruje upadek komunizmu w Europie
Wschodniej w roku 1989. Gospodarka rynkowa natomiast zakadaa istnienie
wolnego rynku w sferze pogldw. Chiny bd mie kopoty, przyjmujc to
pierwsze bez drugiego.
Ruch Demokratyczny zrodzi si w padzierniku roku 1978, kiedy w Pe
kinie pojawiy si gazetki wielkich znakw dazibao (wwczas legalne), oma
wiajce kwestie polityczne. W zimie roku 1978-1979 na Murze Demokracji
umieszczano codziennie gazetki pisane przez najrozmaitszych ludzi, w tym
studentw. Ich wypowiedzi gorliwie zbierali - w przekadach - zagraniczni
dziennikarze jako wyraz politycznego niezadowolenia, ktrego KPCh nie mo
ga ignorowa. W kwietniu 1979 roku Wei Jingsheng, elektryk i wybitna osobi
sto w Ruchu Demokratycznym, bronicy demokracji jako pitej moderni
zacji", zosta aresztowany, a nastpnie sdzony pod problematycznymi zarzu
tami i skazany na 15 lat, co miao by ostrzeeniem dla innych. Mur De
mokracji przesta istnie.
Poza mnogoci szczegw dotyczcych tego ruchu kry si dominujcy
fakt, e tak wielu Chiczykw, nie tylko studentw, zrazio si do partii. Leni-
394
395
396
ono im uzyska wysze wyksztacenie, pozostawali tworami aparatu partyjno-pastwowego zobowizanymi do kierowania si posuszestwem i koneksjami.
Wrodzona akceptacja wadzy stanowia cz ich wasnych problemw.
Drugi czynnik tkwi w ich myleniu. Przez wieki chiskie klasyczne wy
ksztacenie ksztatowao wiar w czyste zasady bez podych kompromisw,
w dobro publiczne bez dopuszczania egoistycznych interesw. Thomas Metzger
(1988) tak zreasumowa najwysze cele" wysuwane w chiskiej myli politycz
nej: system gospodarczy wolny od wszelkiego nieuczciwego, egoistycznego
przywaszczania bogactwa, ustrj pastwowy, w ktrym egoistyczne interesy
nie maj wpywu na kluczowe decyzje przywdcw, midzynarodowy status
rwny statusowi dwu supermocarstw, ycie intelektualne wolne od mylcych
sprzecznoci (fenyuan) i wniesienie wszystkich prawd, moralnych i faktycznych,
do jednego zunifikowanego systemu doktrynalnego (huiong), cywilizacja wolna
od wszelkiego ucisku, nieszczeroci i egoizmu, spoeczestwo, w ktrym status
kadego czowieka oparty jest skutecznie i obiektywnie na jego osigniciach".
Obserwatorzy znajdujcy si na Placu Tiananmen w swoich komentarzach
zwracali uwag na przepa dzielc osobiste potrzeby studentw od ich pu
blicznych wypowiedzi. Potrzebowali lepszego jedzenia i ubrania, wicej prze
strzeni mieszkalnej, wicej ksiek do czytania i wikszych szans wypowiadania
si w mowie i pimie. Lecz byy to potrzeby egoistyczne, niegodne i niesto
sowne na forum publicznym. W swoich wypowiedziach posugiwali si wobec
tego abstrakcjami - demokracj, wolnoci, swobod, moralnoci (przeciwko
korupcji), sprawiedliwoci (przeciwko protekcjonizmowi) i honorem narodo
wym (przeciwko zagranicznym obelgom). Studenci nie mieli intelektualnego
przyzwolenia, by otwarcie przedstawi fakty. Nie wysunli nawet konkretnych
da, w przypadku gdyby doszo do konkretnych negocjacji.
Wrcz przeciwnie, jak sugeruje J. W. Esherick i J. N . Wasserstrom
(w: Wasserstrom i Perty, 1992), demonstracje na Placu Tiananmen najle
piej mona zrozumie w kategoriach tradycyjnych chiskich rytuaw i przed
stawie teatralnych. Manifestanci przez marsze, slogany, okrzyki i zbiorow
solidarno ukazywali przed wielk widowni swoje moralne zaangaowanie
w spraw skadania skarg, a jednoczenie potwierdzali swoj lojalno wobec
reymu. W rzeczy samej posugiwali si teatrem ulicznym, eby zoy skarg
do wadz, nie kwestionujc pocztkowo ich autorytetu.
Jednake demonstracje nabray charakteru ambiwalentnego. Jak w oficjal
nych kampaniach mobilizoway opini publiczn do ataku na wyznaczone cele.
Strajk godowy na Placu Tiananmen demonstrowa cakowit bezinteresow
no, szlachetne mczestwo w interesie publicznym, mocny symbol protestu.
W rezultacie wiekowi przywdcy KPCh potraktowali ten ruch na rzecz demo
kracji jako atak na ich monopol wadzy. Zdecydowali, e musz go zniszczy,
zanim on zniszczy ich. Musz mie wadz absolutn.
397
Epilog
400
Epilog
Epilog
401
402
Epilog
Epilog
403
W takich gaziach nauki jak inynieria czy aeronautyka, chemia czy nowocze
sna medycyna nie moe by mowy o komenderowaniu z centrum politycz
nego. Prby politycznej kontroli natykay si na bariery specjalnej wiedzy,
ktre nie daway si atwo pokona. Technika nuklearna, cho potencjalnie
wielka niwelatorka, jest ideologicznie neutralna. Krtko mwic, nowa na
ukowa technologia implikowaa pastwo z rozsianymi na jego terenie enkla
wami autonomii. Prawowierno zatem ma swoje granice, rezultatem moga
wic by rnorodno.
Spadkobiercw chiskiej autokracji szczeglnie irytowa fakt, e chiscy
nowoczeni intelektualici rocili sobie pretensje nie tylko do integralnoci ba
da, ale rwnie to, e w intelektualnych krgach za granic pluralizmowi przy
pisywano tak fundamentalne znaczenie. Chiska myl, w przeszoci zawsze
krajowego pochodzenia lub zsinizowana, wymkna si spod kontroli wadz:
dzi zbyt wielu chiskich naukowcw moe uczestniczy w wiatowej nauce.
Jeli chodzi o rozwj ekonomiczny, to zagraniczni obserwatorzy i wielu
Chiczykw podzielaj pogld, e i w tej dziedzinie nie mona zaj zbyt daleko
bez wikszego udziau ludzi w polityce. Niezbdny dla modernizacji jest roz
wj nie tylko obu tych dziedzin. Przy nadmiarze ludnoci podstawow spraw
dla rozwoju gospodarczego bdzie przeamanie inwolucji (wzrostu produktu
bez zwikszenia wydajnoci na roboczogodzin), ktra przez wieki ograniczaa
wzrost stopy yciowej. Z inwolucj nadal mamy do czynienia w rolnictwie za
rzdw Mao. Jak twierdzi Philip C. C. Huang, inwolucj nie wystpowaa jako
istotna koncepcja w europejskim myleniu o gospodarce rolnej. Jednake jej
wpyw na chiskiego rolnika sta si oczywisty, gdy tylko zaczto owego uza
lenienia szuka, co najmniej od epoki Ming. Prawo malejcych dochodw
(z powodu nadmiaru ludzi) wci hamuje Chiny, jakkolwiek historycy eko
nomii, ksztaceni na europejskich modelach rozwoju, nie kwapi si z uzna
niem tego faktu.
Gdzie szuka rodkw zaradczych? Sceptyczny Thomas Metzger widzi
podstawowy problem w typowo chiskiej skonnoci do optymistycznego w i
dzenia tego wiata", w tym, e uporczywie przedstawia si fakty tak, jak po
winny wyglda, a nie takimi, jakie s naprawd, i potpia alternatywy jako
niemoralne. On sam doradzaby Chinom przyjcie trzech pluralizmw" czy
te trzech rynkw", mianowicie ekonomicznego wolnego rynku, intelektu
alnego rynku idei i rynku politycznego sprzecznych i negocjujcych grup in
teresw i partii politycznych, z ktrych kada legalnie dy do osignicia
przynajmniej czciowo egoistycznych celw".
W oczach Zachodu walka toczca si w Chinach moe wydawa si walk
midzy monopolem a konkurencj, za ktr przemawia wiksza produktyw
no. Chiczycy natomiast mog j ocenia bardziej w kategoriach moralnych
404
Epilog
System transkrypcji pinyin wprowadzony przed paru laty przez Pekin wysi mie przyszo, dlatego stosujemy go w caej ksice przy transkrybou chiskich nazwisk, nazw i terminw. Tam, gdzie starsze formy zapisu s
ziej znane czytelnikowi (na przykad Czang Kaj-szek zamiast obecnie oboujcej formy Jiang Jieshi), przy pierwszym uyciu form znan podajemy
wiasie'. [W wydaniu polskim zachowujemy wyte ju nazwy miast: Pekin,
ghaj, Kanton, Nankin, Charbin, podajc w nawiasie oficjalny zapis.]
Cytowane w tekcie dziea oznaczane s nazwiskiem autora i dat wydania,
jtkiem cytatw z The Cambridge History of China, do ktrych odnosi
krt C H O i numer tomu.
Od wydawcy amerykaskiego
Od wydawcy amerykaskiego
407
Mapy
Mapy
411
Mapy
413
414
Mapy
3. Cechy geograficzne
Mapy
415
. .
v^
*-~vy
)
}
Xining.
QDNGHAI
<
(X
Unzhou\Z
GANSU
x i
/
Im
Kunming.
YUNNAN
\
Gu-ya-ng
)
^
Chaagsha.
HUNAN
Hefe.f,
ANHUI
^2~JL
\XZHEJIANG
1
Jj
r \ ^ J
*
>
Furtouf
/FUJIAN
G
w-.Szansha
/Hangzhou
^
J
^ | - ~ )
^_ / ' ^ ^ G m l i n
"
S
GUANGX1
\ % \
/ Nanchang
C'""""^
r-GUIZHOU <
)
r - w _
*VW\<
i
^Ot*
\ r
t l n / ^
J
f
/
TAJWAN j
l
/
1 ^
S \
(
\
Granice prowincji
c?
K^T
HAINAN
4. Prowincje
^<
Wuhan.
;
/
^
1
HUBEI
Chongqmg.
\ 1
y
n
ir^~ish~\
iiitnr-i
Chengdu
HENAN
V
"**
SICHUAN
LA---W
~{
LIAONING
.Jinan
' SjL
r ^ T 1 Zj^Kou .
}*VS
'
A-S
<--4
HEBEI
t
(Yinehuan
/ <
v- J
! *{
^
' 0^
v Baoding
/*
- '-:'M&^
J*
]
/
~\
/V
" '
Mapy
416
Tianjin
A /
PNOCKTO-ZACHODN^
'
CHINY
jJ}
^ '
^
-Wc^iT
Kaifeng
r"
Nankih
SRO
M'dnchang(T
Cham-.shn
Gzi'
.--'POUDNTOWOZACHODNIE
V
J
Ppt/PNIQWO-
^/yy^cHo^NiE
Fu/huu
WYRgZEE/O
TAJWAN
5. Makroregiony
Mapy
417
Mapy
419
4-
lo
Mapy
421
422
Mapy
Mapy
423
13. Imperium Pnocnej Dynastii Song i Liao (Qidan) okoo roku 1000
Mapy
424
Mapy
426
Mapy
427
Mapy
428
18. W y p r a w y Zheng He
Mapy
429
19. P a s t w o M a n d u r w
Mapy
430
Mapy
431
21. X I X - w i e c z n e rebelie
Mapy
432
6.
7.
8.
9.
10.
Pnocna Jiangsu
rodkowa Jiangsu
Poudniowa Jiangsu
Wschodni Zhejiang
Pnocna Huai
22. W i e l k i marsz
11.
12.
13.
14.
15.
Poudniowa Huai
rodkowa Anhui
Hubei-Anhui
Kanton
Hain.au
Mapy
433
434
Mapy
Mapy
435
Spis tabel
Tabela
Tabela
Tabela
Tabela
Tabela
Tabela
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Spis map
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Alitto Guy S., The Last Confucian: Liang Shuming and the Chinese Dilemma of Modemity, University of California Press, 1979.
Balazs Etienne, Chinese CMlization and Bureaucracy: Vaations on a Theme, ed. Arthur
Wright, transl. H . M . Wright, Yale University Press, 1964.
Barfield Thomas J., The Perilous Frontier: Nomadic Empires and China, Basil Blackwell, 1989.
Bartlett Beatrice S., Monarchs and Ministers: The Grand Council in Mid-Ch'ing China
(1723-1820), University of California Press, 1991.
Bary William Theodore de, The Libera Tradition in China, Columbia University Press,
1983.
Bary William Theodore de, 77ze Trouble with Confucianism, Harvard University Press,
1991.
Bergere Marie-Claire, China from the Opium Wars to the 1911 Revolution, Pantheon,
1976.
Bergere Marie-Claire, The Golden Age of the Chinese Bourgeoisie, transl. Janet Lloyd,
Cambridge University Press, 1989.
Blunden Caroline (and Elvin Mark), Cultural Atlas of China, Facts on File, 1983.
Blusse Leonard, Strange Company: Chinese Settlers, Mestizo Women, and the Dutch in
VOC Batavia, Foris Publications, 1986.
Bodde Derk w: The Cambridge History of China, gen. eds. Denis Twitchett, John K.
Fairbank, Cambridge University Press; Vol. 1: The Ch'in and Han Empires, 221
BC - AD 220, ed. Denis Twitchett, Michael Loewe, 1986.
440
Bodde Derk, Chinese Thought, Society, and Science: The Intellectual and Social Background of Science and Technology in Pre-Modern China, University of Hawaii
Press, 1991.
Boi Peter K., This Culture of Ours": Intellectual Transitions in Tang and Sung China,
Stanford University Press, 1992.
Bowers John Z., Hess J. William and Sivin Nathan (eds.), Science and Medicine in
Twentieth-Century China: Research and Education, Center for Chinese Studies,
University of Michigan, 1988.
Chaffee John W., The Thorny Gates of Learning in Sung China, Cambridge University Press, 1985.
Chan Hok-lam, Legitimation in Imperial China: Discussions under the Jurchen Chin
Dynasty, University of Washington Press, 1984.
Chang K. C. (Chang Kwang-chih), The Archeology of Ancient China, Yale University Press, 1986.
Chao Kang, Man and Land in Chinese History: An Economic Analysis; Stanford University Press, 1986.
CHO zob. The Cambridge History of China, gen. eds. Denis Twitchett, John
K. Fairbank.
Ch'ii T. T. (Ch'ii T'ung-tsu), Law and Society in Traditional China, Mouton, 1961.
Cohen Paul A., Between Tradition and Modernity: Wang Tao and Reform in Late Ch 'ing
China, Harvard University Press, 1974.
Cohen Paul A., w: The Cambridge History of China, Vo. 10: Late Ch'ing, 1800-1911,
Part I , ed. J. K. Fairbank, 1978.
Cohen Paul A., Goldman Merle (eds.), Ideas Across Cultures: Essays on Chinese
Thought in Honor of Benjamin J. Schwartz, Council on East Asian Studies, Ha
rvard University, 1990.
Crossley Pamela Kyle, Orphan Warriors: Three Manchu Generations and the End of the
Qing World, Princeton University Press, 1990.
Dirlik Arif, The Origins of Chinese Communism, Oxford University Press, 1989.
Dreyer Edward, Early Ming China: A Political History, 1355-1435, Stanford University Press, 1982.
Duara Prasenjit, Culture, Power, and the State: Rural Norih China, 1900-1942, Stan
ford University Press, 1988.
Eastman Lloyd, The Abortive Revolution: China under Nationalist Rule, 1927-1937,
Harvard University Press, 1974.
Eastman Lloyd, Seeds of Destruction: Nationalist China in War and Revolution,
1937-1949, Stanford University Press, 1984.
Ebrey B. Patricia, Family and Property in Sung China: Yuan TsaUs Precepis for Social
Life, Princeton University Press, 1984.
Elman A. Benjamin, From Philosophy to Philology: Intellectual and Social Aspects of
Change in Late Imperial China, Council on East Asian Studies, Harvard University, 1984.
Elman A. Benjamin, Classicism, Politics, and Kinship: The Ch'ang-chou School of New
Text Confucianism in Late Imperial China, University of California Press, 1990.
441
Elvin Mark, The Pattern of the Chinese Past, Stanford University Press, 1973.
Elvin Mark (Blunden Caroline and Elvin Mark, 1983), Cultural Atlas of China, Facts
on File, 1983.
Esherick Joseph, Reform and Revolution in China: The 1911 Revolution in Hunan and
Hubei, University of California Press, 1976.
Esherick Joseph, The Origins ofthe Boxer Uprising, University of California Press, 1987.
Esherick J. W., Wasserstrom, J. N., Popular Protest and Political Culture in Modem
China: Leaming from 1989, Westview, 1992.
Evans John R. w: Bowers John Z., Hess J. William and Sivin Nathan (eds.), Science
and Medicine in Twentieth-Century China: Research and Education, Center for
Chinese Studies, University of Michigan, 1988.
Fairbank John K. and Reischauer Edwin, East Asia: The Great Tradition, Houghton Mifflin, 1960.
Farmer Edward L., Early Ming Government: The Evolution of Dual Capitals, East
Asian Research Center, Harvard University, 1976.
Feuerwerker Albert w: Heritage of China: Contemporary Perspectives on Chinese Civilization, ed. Paul S. Ropp, University od California Press, 1990.
Fincher John, Chinese Democracy: The Self-Govemment Movement in Local, Provincial,
and National Politics, 1905-1914, St. Martin's Press, 1981.
Fletcher Joseph w: The Cambridge History of China, Vol. 10: Late Ch'ing 1800-1911,
Part I , ed. J. K. Fairbank, 1978.
Fogel Joshua, Politics and Sinology: The Case of Nait Konan (1866-1934), Council
on East Asian Studies, Harvard University, 1984.
Frank Herbert w: Foundations and Limits of State Power in China, ed. Schram Stuart,
SOAS, University of London, 1987.
Freedman Maurice, Chinese Lineage and Society: Fukien and Kwangtung, Humanities Press, 1971.
Friedman Edward, Pickowicz Paul, Selden Mark, and Johnson Kay Ann, Chinese Village, Socialist State, Yale University Press, 1991.
Gernet Jacues, Daily Life in China on the Eve of the Mongo Invasion, 1250-1276,
transl. H. M . Wright, Stanford University Press, 1962.
Graham A. C, Disputers of the Tao: Philosophical Argument in Ancient China, Open
Court, 1989.
Guy R. Kent, The Emperors Four Treasuries: Scholars and the State in the Late Ch 'ien-lung Era, Council on East Asian Studies, Harvard University, 1987.
Hartwell Robert, Demographic, Political, and Social Transformations of China,
750-1550, Harvard Journal of Asiatic Studies", 42.2 (Dec. 1982) pp. 365-442.
Hayford Charles W, To the People: James Yen and Village China, Cambridge University Press, 1990.
Henderson John B., The Development and Decline of Chinese Cosmology, Columbia
University Press, 1984.
Ho Ping-ti, The Craddle ofthe East: An Inuiry into the Indigenous Origins of Techniues
and Ideas of Neolithic and Early Historie China, 5000-1000 BC, University of
Chicago Press, 1976.
442
Hsiao Ch'i-ch'ing, The Military Establishment of the Yiian Dynasty, Council on East
Asian Studies, Harvard University, 1978.
Hsu Cho-yun, Linduff Katheryn, Western Chou Civilization, Yale University Press, 1988.
Huang Philip C. C , The Peasant Family and Rural Development in the Yangzi Delta,
1350-1988, Stanford University Press, 1990.
Huang Philip C. C , The Paradigmatic Crisis in Chinese Studies, Modern China",
17.3 (July 1991).
Huang Ray, Tcaation and Govemmental Finance in Sbcteenth-Century Ming China, Cam
bridge University Press, 1974.
Hucker Charles O., China: A Ctical Bibliography, University of Arizona Press, 1962.
Hucker Charles O., Chinas Imperial Past: An Introduction to Chinese History
and Culture, Stanford University Press, 1975.
Hymes Robert R, Statesmen and Gentlemen: The Elit of Fu-chou, Chiang-hsi, in Nor
thern and Southern Sung, Cambridge University Press, 1986.
Johnson David, The Medieral Chinese Oligarchy, Westview, 1977.
Johnson David w: Popular Culture in Late Imperial China, University of California
Press, 1985.
Johnson Kay Ann, Friedman Edward, Pickowicz Paul and Selden Mark, Chinese Village, Socialist State, Yale University Press, 1991.
Joseph William A., Wong Christine P. W. and Zweig David (eds.), New Perspectives on
the Cultural Revolution, Council on East Asian Studies, Harvard University, 1991.
Keightley David N., Sources of Shang History: The Oracle Bone Inscriptions of Bronze
Age China, University of California Press, 1978.
Kirby William C, Germany and Republican China, Stanford University Press, 1984.
Kuhn Philip A., Rebellion and Its Enemies in Late Imperial China: Militarization and
Social Structure, 1796-1864, Harvard University Press, 1970.
Kuhn Philip A. w: The Cambridge History of China, Vol. 10: Late Ch'ing, 1800-1911,
Part I , ed. John K. Fairbank, 1978.
Kuhn Philip A. w: The Cambridge History of China, Vol. 13: Republican China,
1912-1949, Part 2, ed. John K. Fairbank and Albert Feuerwerker, 1986.
Kuhn Philip A., Soulstealers: The Chinese Sorcery Scare of 1768, Harvard University
Press, 1990.
Kwong Luk S. K.,A Mosaic of the Hundred Days: Personalities, Politics, and Ideas of
1898, Council on East Asian Studies, Harvard University, 1984.
Langlois John D. Jr. (ed.), China under Mongo Rule, Princeton University Press, 1981.
Lao Yan-shuan w: China under Mongo Rule, ed. John D. Langlois Jr., Princeton
University Press, 1981.
Lee Leo and Nathan Andrew, w: Popular Culture in Late Imperial China, University
of California Press, 1985, eds. David Johnson, Andrew Nathan and Evelyn Rawski.
Levine Steven, Anvil of Victory: The Communist Revolution in Manchuria, 1945-1948,
Columbia University Press, 1987.
Levy Howard S., Chinese Footbinding: The History of a Curious Erotic Custom, Wal
ter Rawls, 1966.
Lewis Mark Edward, Sanctioned Yiolence in Early China, SUNY Press, 1990.
443
Linduff Katheryn, Hsu Cho-yun, Western Chou CMlization, Yale University Press, 1988.
Link Perry, Mandan Ducks and Butterflies: Popular Fiction in Early Twentieth-Century
Chinese Cities, University of California Press, 1981.
Liu Binyan, A Higher Kind of Loyalty, trans. Zhu Hong, Random House, 1990.
Liu James T. C. w: Chinese Thought and Institutions, University of Chicago Press, 1957
Liu James T. C, China Turning Inward: Intellectual-Political Changes in the Early Twelfth
Century, Council on East Asian Studies, Harvard University, 1988.
Liu Kwang-Ching w: The Cambridge History of China: Vol. 10: Late Ch'ing, 1800-1911,
Part I , ed. John K. Fairbank (1978), Vol. 11: Late Ch'ing, 1800-1911, Part 2, ed.
J. K. Fairbank and Kwang-Ching Liu (1980).
Liu Kwang-Ching, Orihodoxy in Late Imperial China, University of California Press,
1990.
Mair Victor w: Popular Culture in Late Imperial China, eds. David Johnson, Andrew
Nathan, Evelyn Rawski, University of California Press, 1985.
Mann Susan, Local Merchants and the Chinese Bureaucracy, 1750-1950, Stanford University Press, 1987.
McMullen David, State and Scholars in Tang China, Cambridge University Press, 1988.
Metzger Thomas, The Internal Organization of Ch 'ing Bureaucracy: Lega, Normative
and Communications Aspects, Harvard University Press, 1973.
Metzger Thomas, Escape from Predicament: Neo-Confucianism and China 's Evolving
Political Culture, Columbia University Press, 1977.
Metzger Thomas, Confucian Thought and the Modern Chinese Quest for Mora Autonomy, w: Renwen j i shehui kexue jikan (Journal of Social Sciences and Philosophy)", Taibei, I . I (Nov. 1988) pp. 297-358.
Metzger Thomas w: Ideas Across Cultures: Essays on Chinese Thought in Honor of
Benjamin I. Schwartz, eds. Paul A. Cohen and Merle Goldman, Council on East
Asian Studies, Harvard University, 1990.
Mills J. V. G., Ma Huan: Ying-yai sheng-lan, The Overa.ll Survey ofthe Oceans Shores"
(1433), Cambridge University Press, 1970.
Mote Frederic w: The Cambridge History of China, Vol. 7: Ming China 1368-1644,
Part I , Cambridge University Press, 1988.
Myers Ramon, The Chinese Peasant Economy: Agricultural Development in Hopei and
Shantung, 1890-1949, Harvard University Press, 1870.
Nauin Susan, Mienarian Rebellion in China: The Eight Trigrams Uprising of 1813,
Yale University Press, 1976.
Nauin Susan and Rawski Evelyn, Chinese Society in the Eighteenth Century, Yale
University Press, 1987.
Nathan Andrew, Peking Politics, 1918-1923: Factionalism and the Failure of Constitutionalism, University of California Press, 1976.
Nathan Andrew w: Popular Culture in Late Imperial China, eds. David Johnson, An
drew Nathan and Evelyn Rawski, University of California Press, 1985.
Naughton Barry w: New Perspectives on the Cultural Revolution, eds. William A. Jo
seph, Christine P. W. Wong and David Zweig, Council on East Asian Studies,
Harvard University, 1991.
444
Needham Joseph, Science and CMlisation in China, Cambridge University Press, 1954.
Ocko Jonathan w: Orthodoxy in Late Imperial China, ed. Kwang-Ching Liu, University of California Press, 1990.
Oi Jean C, State and Peasant in Contemporary China: The Political Economy of Yillage
Govemment, University of California Press, 1989.
Perdue Peter, Exhausting the Earth: State and Peasant in Hunan, 1500-1850, Council
on East Asian Studies, Harvard University, 1987.
Perkins Dwight, Agricultural Development in China, 1368-1968, Aldine, 1969.
Perkins Dwight and Yusuf Shahid, Rural Development in China, John Hopkins University Press, 1984.
Peterson Willard J., Bitter Gourd: Fang I-chih and the Impetus for Intellectual Change,
Yale University Press, 1979.
Pickowicz Paul G., Edward Friedman, Mark Selden, Kay Ann Johnson, Chinese Village,
Socialist State, Yale University Press, 1991.
Polachek James M., The Inner Opium War, Council on East Asian Studies, Harvard
University, 1992.
Rankin Mary, Elit Actirism and Political Transformation in China, Zhejiang Province,
1865-1911, Stanford University Press, 1986.
Rawski Evelyn S., Education and Popular Literacy in Ch'ing China, University of M i
chigan Press, 1979.
Rawski Evelyn S. and Nauin Susan, Chinese Society in the Eighteen Century, Yale
University Press, 1987.
Rawski Thomas G., Economic Growth and Employment in China, Oxford University Press, 1979.
Rawski Thomas, Economic Growth in Prewar China, University of California Press,
1989.
Reischauer Edwin and Fairbank John K., East Asia: The Great Tradition, Houghton Mifflin, 1960.
Riskin Carl, Chinas Political Economy: The Quest for Development sice 1949, Oxford
University Press, 1988.
Riskin Carl w: New Perspectives on the Cultural Revolution, eds. William A . Joseph,
Christine P. W. Wong, David Zweig, Council on East Asian Studies, Harvard
University, 1991.
Rossabi Morris, China among Euals: The Middle Kingdom and Its Neighbors, University of California Press, 1983.
Rowe William T, Hankw: Commerce and Society in a Chinese City, 1796-1889, Stan
ford University Press, 1984.
Rowe William T, Hankw: Confict and Community in a Chinese City, 1796-1895,
Stanford University Press, 1989.
Saari Jon, Legacies of Childhood: Growing up Chinese in a Time of Crisis, 1890-1920,
Council on East Asian Studies, Harvard University, 1990.
Saich Tony, Chinas Science Policy in the 80's, Humanities Press International, 1989.
Schoppa R. Keith, Chinese Elites and Political Change: Zhejiang Province in the Early
Twentieth Century, Harvard University Press, 1982.
445
Schoppa R. Keith, Xiang Lake: Nine Centuries of Chinese Life, Yale University Press,
1989.
Schram Stuart R. w: The Cambridge History of China, Vol. 13: Republican China,
1912-1949, Part 1, ed. J. K. Fairbank (1983).
Vol. 15: The Peoples Republic, Part 2: Revolutions within the Chinese Revolution
1966-1982, eds. Roderick MacFaruhar and John K. Fairbank (1991), opubli
kowane te jako The Thought of Mao Tse-tung, Cambridge University Press, 1989.
Schram Stuart R. (ed.), Foundations and Limits of State Power in China, SOAS, University of London, 1987.
Schwarcz Vera, The Chinese Enlightenment: Intellectuals and the Legacy of the May
Fourth Movement of 1919, University of California Press, 1986.
Schwartz Benjamin I., In Search of Wealth and Power: Yen Fu and the West, Belknap
Press of Harvard University Press, 1964.
Schwartz Benjamin, The World of Thought in Ancient China, Harvard University Press,
1985.
Selden Mark and Edward Friedman, Paul Pickowicz, Kay Ann Johnson, Chinese
Yillage, Socialist State, Yale University Press, 1991.
Shue Vivienne, The Reach of the State: Sketches of the Chinese Body Politic, Stan
ford University Press, 1988.
Sivin Nathan and Nakayama Shigeru, (eds.), Chinese Science: Explorations of an An
cient Tradition, MIT Press, 1973.
Sivin Nathan, Traditional Medicine in Contemporary China, Center for Chinese Studies,
University of Michigan, 1987.
Skinner G. William, The City in Late Imperial China, Stanford University Press, 1977.
Smith Paul J., Taxing Heaven's Storehouse: Horses, Bureaucrats, and the Destruction
of the Sichuan Tea Industry, 1074-1224, Council on East Asian Studies, Harvard
University, 1991.
Spence Jonathan D., Emperor of China: Self Portrait of Kang-hsi, Knopf, 1974.
Spence Jonathan D., 77ze Memory Palce of Matteo Ricci, Viking Penguin, 1984.
Spence Jonathan D., The Search for Modern China, Norton, 1990.
Strand David, Rickshaw Beijing: City People and Politics in the 1920's, University of
California Press, 1989.
Struve Lynn, Southern Ming, 1644-1662, Yale University Press, 1984.
Tsien Tsuen-hsuin w: Science and CMlisation in China, Vol. 5, Part I : Paper and Pnting,
Cambridge University Press, 1985.
Twitchett Denis w: The Cambridge History of China, Vol. 3: Sui and Tang China,
589-906, Part I , ed. Denis Twitchett, 1979.
Viraphol Sarasin, Tribute and Profit: Sino-Siamese Trade, 1652-1853, Council on East
Asian Studies, Harvard University, 1977.
Vogel Ezra, One Step Ahead in China: Guangdong under Reform, Harvard University Press, 1989.
Wakeman Frederic Jr., Strangers at the Gate: Social Disorderin South China, 1839-1861,
University of California Press, 1966.
446
Wakeman Frederic Jr., The Great Enterprise: The Manchu Reconstmction of Imperial
Order in Seventeenth-Century China, University of California Press, 1985.
Walder Andrew G., Communist Neo-traditionalism: Work and Authority in Chinese Industry, University of California Press, 1986.
Walder Andrew w: New Perspectives on the Cultural Revolution, eds. William A. Joseph, Christine P. W. Wong, David Zweig, Council on East Asian Studies, Harvard University, 1991.
Waldron Arthur, The Great Wall of China: From History to Myth, Cambridge University Press, 1990.
Wang Gungwu, China and the Chinese Overseas, Singapore Select Books, 1991.
Wasserstrom Jeffrey N . and Perry Elizabeth J., (eds.), Popular Protest and Political
Culture in Modern China: Learning from 1989, Westview, 1992.
Watson James L., Emigration and the Chinese Lineage: The Mans in Hong Kong and
London, University of California Press, 1975.
Watson James L. w: Popular Culture in Late Imperial China, eds. David Johnson,
Andrew Nathan, Evclyn Rawski, University of California Press, 1985.
Weber Max, The Religion of China: Confucianism and Taoism, transl. Hans Gerth,
Free Press, 1951.
White I I I Lynn X, Policies of Chaos: The Organizational Causes of Violence in Chinas
Cultural Revolution, Princeton University Press, 1989.
Will Pierre-Etienne, Bureaucracy and Famine in Eighteenth-Century China, transl. Elborg Forster, Stanford University Press, 1990.
Wittfogel Karl A., and Feng Chia-sheng, History of Chinese Society: Liao 907-1125,
American Philosophical Society, 1949.
Wittfogel Karl A., Oriental Despotism: A Comparative Study of Total Power, Yale University Press, 1957.
Wong Christine, William A. Joseph and David Zweig (eds.), New Perspectives on the
Cultural Revolution, Council on East Asian Studies, Harvard University, 1991.
Wright Arthur w: Chinese Thought and Institutions, ed. John K. Fairbank, University of Chicago Press, 1957.
Wright Arthur E, Buddhism in Chinese History, Stanford University Press, 1959.
Wright Mary Clabaugh, The Last Stand of Chinese Conservatism: The T'ung-chih
Restoration, 1862-1874, Stanford University Press, 1957.
Yang Benjamin, From Revolution to Politics: Chinese Communists on the Long March,
Westview, 1990.
Yeh Wen-hsin, The Alienated Academy: Culture and Politics in Republican China
1919-1937, Council on East Asian Studies, Harvard University, 1990.
Young Ernest, The Presidency of Yuan Shih-k'ai: Liberalism and Dictatorship in Early
Republican China, University of Michigan Press, 1977.
Yu Ying-shih, Trade and Expansionism in Han China: A Study in the Structure of Sino-Barbarian Economic Relations, University of California Press, 1967.
447
Yusuf Shahid, and Perkins Dwight, Rural Development in China, Johns Hopkins University Press, 1984.
Zarrow Peter, Anarchism and Chinese Political Culture, Columbia University Press,
1990.
Zelin Madeleine, The Magistrates Tael: Rationalizing Fiscal Reform in Eighteenth-Century CWing China, University of California Press, 1984.
Zurcher Erie, The Buddhist Conuest of China: The Spread and Adaptation ofBuddhism
in Early Medieval China, 2 Vols., Brill, 1959.
Bibliografia wybranych
publikacji w jzyku polskim
Dzieje Chin pod red. Szang Jue, przel. B. Dbrowski, St. Dembowski, R. Sawi
ski, B. Kowalska, T. bikowski. Przekad opracowa W. Rodziski, PWN, War
szawa 1960.
C. P. Fitzgerald, Chiny. Zarys historii kultury, prze. A. Bogdaski, PIW, Warszawa 1974.
J. Gernet, Chiny staroytne, prze. M. J. Kiinstler, PIW, Warszawa 1974.
M. Granet, Cywilizacja chiska, prze. M . J. Kiinstler, PIW, Warszawa 1973.
Dialogi konfucjaskie, red. M. J. Kiinstler, prze. K. Czyewska-Madajewicz,
M. J. Kiinstler, Z. Tumski, Ossolineum, 1976.
M. J. Kiinstler, Dzieje kultury chiskiej, Ossolineum, Wrocaw 1994.
M. J. Kiinstler, Pierwsze wieki cesarstwa chiskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa
1972.
M. J. Kiinstler, Sprawa Konfucjusza, Iskry, Warszawa 1983.
M. J. Kiinstler, Sztuka Chin, Wiedza Powszechna, Warszawa 1991.
W. Jaboski, Z dziejw literatury chiskiej, Wiedza Powszechna, Warszawa 1956.
J. Needham, Wielkie miareczkowanie, prze. I . Kauyska, PIW, Warszawa 1984.
W. Rodziski, Historia Chin, Ossolineum 1974, wyd. 2, przejrzane i uzupenione, Wro
caw 1992.
R. Sawiski, Geneza Chiskiej Republiki Ludowej, Instytut Krajw Socjalistycznych
PAN, Warszawa 1987.
Szy-cing. Ksiga pieni, prze. Marzenna Szlenk-Iliewa, Wyd. Alfa, Warszawa 1995.
L. S. Wasiljew, Kulty, religie i tradycje Chin, prze. A. Bogdaski, PIW, Warszawa 1974.
Indeks osb
D a i ksiniczka 57
352, 357
Cbd cesarzowa 194, 195,
201, 210-212, 223,
226, 227, 232
Czagataj (syn Czyngis-chana) 110
Czang Kaj-szek (zob.
Jiang Jieshi)
Dahangir 180
B
Bacon Francis 7
Bakunin Michai A . 255
Batu-chan (wnuk Czyn
gis-chana) 110
Bluntschli Johann 239
Borodin Michai 261,
263, 269
Breniew Leonid 368
Budda 49, 69, 70
E
Eisenhower Dwight 352
Engels Fryderyk 302
Euklides 137
452
F
Fan Zhongyan 88
Fryer John 199
Fu Sinian 249, 255, 315
G
Gibbon Francis 46
Gong ksi 194, 214
Gorbaczow Michai 395
Guan Yu (Guandi) 141,
177
Guangxu cesarz 209, 223,
224, 232
H
Hakka lud 188, 189-190,
195
Hammurabi 40
Han Chiczycy 24, 25,
106, 107, 188
Han dynastia 7, 10, 24,
25, 26, 41, 46, 47, 49,
55-64, 68, 69, 72-78,
83, 90, 97-105, 107,
110, 116, 138, 143,
150, 174, 193, 195,
206, 208, 217, 285,
399
Han Wudi 57, 58, 63
Hart Robert sir 185, 197,
201, 214
Hersey John 241
Heshen 165, 209, 213
Hitler Adolf 190, 271
Hobson John Atkinson
171
Hong Ren'gan 193
Hong Taiji (Abahai) 130
Hong Xiuquan 189-193,
302
Hongwu (Zhu Yuanzhang) cesarz 116,
119, 121, 140, 402
Hoover Herbert 200
H u Shi 247, 253, 255
Hua Guofeng 376
Indeks osb
Huang Chao 81
Huang Zongxi 145
Huang Zunhian 221
Hulagu (wnuk Czyngis-chana) 110
Hurley Patrick J. g e n e r a
305
Huxley Thomas 239
It ksi 226
J
Jardine William dr 183
Jiang Jieshi (Czang
Kaj-szek) 260, 261,
263-268, 269-272,
276, 280, 283, 284,
285, 286, 287, 288,
291, 292, 304, 305,
306, 307, 312, 313,
315, 317, 325, 360
Jiang Jingguo 317
Jiang Menglin 252
Jiang Qing 359, 361
Jiaing cesarz 173
Jerzy I I I 401
Jezus Chrystus 189, 193,
204, 302
Jin dynastia (Ruzhenowie) 84, 90, 102, 104,
106, 107-109
K
Kang Youwei 208-210
Kangxi cesarz 131, 133,
135, 140, 143, 145,
339
Kaszgarzy 152, 153, 197,
198, 201
Kolumb Krzysztof 124
Konfucjusz 38, 46, 49,
50, 51, 59, 64, 66, 80,
89, 90, 100, 132, 141,
166, 209
Kropotkin Piotr 255
L
Landers Anna 99
Laozi 51
Legge James 242
Lenin 171, 260
L i Dazhao 256, 257
L i Hongzhang 198-201,
208, 210, 212, 214,
231, 380
L i Zicheng 130, 131, 254
Liang Fa 189
Liang Qichao 209-210,
239, 243, 244
Liang Shuming 278
Liao dynastia (Oidano
wie) 102, 104-106,
109, 112, 115, 134
L i n Biao 311, 321, 325,
357, 362, 363, 364,
367, 372, 373, 377,
391
L i n Zexu 182, 183, 206
L i u Kunyi 224
L i u S h a o i 288, 321, 324,
338, 347, 348, 362,
363, 365, 376, 379,
391
L u Xiangshan 114, 126
L u X u n 248-249, 301,
334, 374
Luce Henry 304
Luo Jialun 249
Luo Ruiing 362
Luter Marcin 193
M
Macartney George lord
179, 401
Indeks osb
Mandurowie 9, 24, 104,
158, 180, 217, 254,
400
Mao Zedong 7, 10,
257-258, 280-285,
287, 288-289,
293-303, 305, 312,
318, 321, 323, 324,
326, 329, 331, 333,
334-335, 337-340,
341-354, 355-373,
374, 375, 376, 377,
378, 380, 384, 389,
391, 393, 394, 402,
403
Mahomet 175
Man-houng L i n 181
Marco Polo 84, 85, 112
Marshall George C . ge
nera 306, 312
Marks Karol 150, 162,
299, 302
Meiji cesarz 201, 209
Mencjusz 49, 50, 59, 90,
100, 107
M i l i John Stuart 239
Ming dynastia 7, 26,
54, 91, 98, 102, 109,
111, 115, 116-136,
140-148, 151, 155,
163, 164, 165, 172,
174, 176, 177, 205,
215, 220, 229, 232,
284, 285, 353, 354,
374, 401, 402, 403
Mojesz 166, 193, 284
Mongoowie 24, 102,
104, 109, 119, 123,
125, 132-134, 158,
400
Morrison Robert 203
Mussolini Benito 271
N
Nie Qigui 252
Nie Rongzhen 287, 321
453
Qiang prototybetaski
lud 35, 38
Qianlong cesarz 133,
143, 144, 165, 172,
173, 179, 209, 213,
374, 401
Q i n dynastia 26, 41,
46-47, 52-55, 66,
72-73, 102, 104-105,
110, 174, 193, 217,
298
Qing dynastia 7, 9,
26, 58, 67, 94-98,
108-109, 114, 118,
126, 129-148, 151,
155, 164-188, 191,
194-215, 216-234,
238-243, 246, 247,
274, 286, 360, 374,
385, 400, 401, 402
R
Reagan Ronald 164
Ricci Matteo 136, 137
Richard Timothy 207
Roberts Issachar Jacox
189
Roosevelt Franklin D .
210, 303, 305, 306
Ruan Yuan 205-206
454
T
Tang dynastia 7, 26, 46,
72-81, 83, 85, 86, 90,
97, 98, 102, 104, 105,
107, 110, 111, 116,
123, 138, 143, 150,
161, 165, 176, 195,
285, 399
Tanguci 80
Timur (Tamerlan) 110
Trocki 264
Turcy 175, 185
Turcy Toba 69
Tz'u-hsi (zob. Cixi)
Indeks osb
B
baihua 247
bao 277
baogan 383
baojia 120
begowie 138
bund 184
fa 52-53
fatuan 225
fengjian 39
fengshui 200
fenyuan 396
fubing 76
jia 277
jianmin 77
jiansheng 140
jinshi 107
jinwen 206
j u 223
chan (zen) 72
cun 329
cun xiaozu 329
D
daiban 184
danwei 347
darugaci (daluhuachi)
112
dazibao 393
de 59
gan 61
ganying 62
gentry (shenshi) 93-99
gewu (ke-wu) 93
gong 96
gongfu 211
gongshe 329
guan 96
guandu shenban 218
guanxi 78
juan 143
kaozheng 143
hang 178
hegin 58
huitong 396
jun 53
juntian 76
junxian 53
junzi 50
kaozhengxue 205
ketou 183
kulisi 184
456
li (idea naleytego za
chowania zgodnie z
pozycj spoeczn")
50
li (forma) 90
lijia 119
likin (lijin) 216
lixue 205
luan 139
sangha 75
shang 100
shengchan dadui 329
shengchan xiaodui 329
shengyuan 143
shi 77, 78
shibosi 177
Shi huangdi 52
shu 77
shuyuan 258
si 96
M
minban 337
minsheng 255
mu (mou) 154
N
nei 43
nong 100
O
ordo 105
T
tao (dao) 51, 71, 90
taotie 37
ti 238
tian 39
tianming 39
tongwen ( d b u n ) 222
tuanlian 217
tuntian 361
wenyan 247
wenzhi 107
wewei 52
wu 59, 65-66
wuchan jeiji 298
wuwei 52
X
xian 53, 97
xiang 275
xiangyue 75, 91-92
xiongdi 103
Y
yahang 97
yamen 112
yanlu 339
yin, yang 20
yin (przywilej rekomen
dacji) 86
yiyuanhua 294
yong 238
W
Q
qi 62
ingyi 209
qu 275
R
ru 60
wai 43
wai xiongdi 193
wang 52
weiyuan 230
wen 59, 65-66
wenhua 43
wenren 101
Z
zhen 160
zhengtong 107
zhi 61
zhongguo 43
zhongxing 194
zhongyuan 39, 43
Indeks autorw
D
D i r l i k A r i f 256, 440
Dreyer Edward 124, 440
Duara Prasenjit 23, 97,
141, 274, 275, 440
E
Eastman Lloyd 270, 271,
292, 440
F
Fairbank John K . 66
Farmer Edward L . 117,
441
Fe i Xiaotong 278
Feuerwerker Albert 10,
198, 441
Fincher John 227, 441
Fletcher Joseph 180, 183,
441
Fogel Joshua 114, 441
F r a n k Herbert 112, 441
Freedman Maurice 21,
441
458
Friedman Edward 327,
339, 441, 442
Indeks autorw
Kwong Luk S. K. 210,
442
H
Hartwell Robert 153, 441
Hayford Charles W. 279,
441
Henderson John B. 60,
441
Ho Ping-ti 41, 95, 441
Hsiao Ch'i-ch'ing 111,
441
Hsu Cho-yun 39, 442,
443
Huang Philip C. C. 17,
150, 155, 162, 382,
403, 442
Huang Ray 119, 120,
121, 123, 124, 442
Hucker Charles O. 102,
118, 442
Hymes Robert P. 87, 442
J
Johnson David 78, 142,
442, 444
Johnson Kay A n n 327,
442
Johnson Linda Cooke
186
Joseph William A . 371,
422, 446
K
Keightley David N . 38,
442
Kirby William C. 268,
313, 442
Kuhn Philip A . 144, 192,
217, 219, 276, 442
Kiinstler Mieczysaw Je
rzy 50 (przypis)
M
Mair Victor 140, 141,
443
M a n n Susan 219, 443
McMullen David 80, 443
Metzger Thomas 49, 66,
167, 396, 403, 443
Mills J. V. G. 123, 443
Mote Frederic 117, 443
Myers Ramon H . 273,
443
N
Nait Konan 114, 115
Naquin Susan 145, 146,
174, 443
Nathan Andrew 243-244,
325, 391, 442, 443
Naughton Barry 370,
371, 444
Needham Joseph 11, 60,
76, 92, 106, 154, 444
O
Ocko Jonathan 20, 444
O i Jean C. 328, 330, 444
P
Perdue Peter 154, 444
Perkins Dwight 152, 154,
382, 444, 447
Peterson Willard J. 126,
444
Pickowicz Paul G. 327,
441, 442, 444
Polachek James M . 182,
444
R
Rankin Mary 220, 444
Rawski Evelyn S. 145,
146, 241, 443, 444,
445
Rawski Thomas G. 273,
382, 444
Reischauer Edwin 66,
441, 444
Riskin Carl 369, 370, 444
Rossabi Morris 102, 444
Rowe William T. 159,
160, 161, 444
S
Saari Jon 21, 95, 244,
444
Saich Tony 258, 262, 283,
389, 445
Schoppa R. Keith 154,
233, 445
Schram Stuart R. 44, 445
Schwarcz Vera 240, 445
Schwartz Benjamin I . 63,
65, 239, 445
Selden Mark 327, 441,
442, 444, 445
Shue Vivienne 384, 445
Sivin Nathan 11, 62, 440,
441, 445
Skinner G. William 14,
97, 98, 445
Smith Paul J. 100, 445
Spence Jonathan D . 134,
137, 215, 445
Strand David 254, 445
Struve Lynn 130, 445
Szlenk-Iliewa Marzenna
38 (przypis)
Indeks autorw
bjmski Zdzisaw 50
(przypis)
iien Tsuen-hsuin 85,
445
witchett Denis 92, 114,
445
Wakeman Frederic Jr
130, 188, 217, 446
Walder Andrew 347, 374,
446
459
159,
Baotou 333
Beijing (zob. Pekin)
Bliski Wschd 30, 35, 40,
41
C
Changsha 57, 243, 256
Changzhou 209
Chonging 276, 291, 292,
293, 294, 303, 305,
306, 312
Charbin (Ha'erbin) 108,
252
Czampa 113
Chengdu 276, 291
E
Egipt 40, 175
Europa 10, 11, 14, 17,
25, 30, 65, 84, 85,
105, 113, 146, 150
152, 161, 163, 174,
175, 178, 179, 237,
242, 245, 247, 251,
260, 266, 271, 278,
288, 300, 324
F
Fen rzeka 161
Filipiny 136, 176, 177
Francja 9, 64, 147, 175,
183, 184, 187, 202,
203, 225, 226, 279,
286, 287
Fujian prowincja 35, 142,
160, 175, 177, 313,
317
Fuzhou 81, 84, 160, 177,
185, 248
462
Indeks
J
Gansu prowincja 69
Guangdong prowincja
159, 205, 220, 260,
317, 388
Guangxi prowincja 189,
190, 292
Guangzhou (zob. Kan
ton)
Gry Nieba (Tianshan)
137, 138
H
Hainan wyspa 30
Hangzhou 73, 84, 154,
155, 160, 252, 286
Han rzeka 39, 172
Hankou 231, 252, 255,
263
Hebei prowincja 32, 69
Henan prowincja 32, 33,
35, 151, 303
Hong jezioro 281
Hongkong 30, 184, 187,
208, 242, 251, 263,
368, 388
Huai rzeka 39, 80, 106,
196
Hubei prowincja 14, 32,
172, 195
Hunan prowincja 14, 32,
154, 159, 194, 195,
218, 257, 280, 282,
345, 376
Japonia
123,
179,
202,
211,
223,
242,
248,
272,
293,
309,
388,
K
Kanton (Guangzhou) 15,
54, 81, 84, 153, 160,
172, 174, 178, 180,
181, 183, 185, 186,
188, 189, 203, 206,
208, 209, 212, 213,
217, 226, 248, 249,
251, 256, 261, 262,
263, 265, 269, 281,
286, 299, 360
Kaifeng 83, 84, 106, 108,
155
Kaiping 200
Kagan (Zhangjiakou)
310
Kaszgar 180, 183
Kaszgaria 137, 138, 180
Kohong (Gonghang)
178, 181, 198
Kokand 180, 181, 183
nazw
geograficznych
M
Makau 178, 260, 388
M a n d u k u o (Manzhouguo) 132, 313
M a n d u r i a 24, 29, 36, 57,
104, 105, 129, 133,
137, 160, 202, 222,
223, 261, 266, 272,
286, 290, 306, 311,
312, 313, 321, 351
Mawangdui 57
Mongolia 9, 24, 105, 130,
133, 137, 138, 351,
372
Morze Poudniowochiskie 13
Mukden (dzi Shenyang)
129, 130, 132, 286
N
Nan Zhao 102
Nanchang 287
Nankin (Nanjing) 34, 72,
116, 123, 189, 192,
193, 194, 214, 231,
248, 259, 263, 264,
266, 268, 269, 270,
276, 278, 289, 291,
292, 304, 307, 312,
317
Indeks nazw
Niemcy
202,
272,
Ningbo
250,
geograficznych
O
Ordos 31, 54
Q
Q i 52
Qiantang rzeka 84
Qidan (Liao) 26, 102
Quemoy wyspa 352
Quanzhou (Zayton) 84,
175, 177
P
Pamir 58, 74, 77, 180
Pekin 9, 12, 30, 34, 73,
95, 108, 109, 119,
125, 130, 131, 132,
134, 136, 137, 138,
145, 156, 173, 178,
179, 180, 182, 183,
184, 186, 192, 194,
195, 197, 199, 202,
206, 210, 211, 212,
223, 228, 230, 233,
241, 242, 245, 246,
249, 252, 254, 255,
257, 261, 265, 267,
291, 293, 306, 312,
315, 327, 338, 351,
357, 358, 362, 364,
366, 376, 386, 392,
395
R
Rosja 109, 152, 170, 183,
184, 187, 202, 209,
222, 261, 263, 300,
351
463
Rwnina Pnocnochi
ska 13, 16, 30, 31,
32, 36, 40, 48, 52, 72,
76-77, 79, 106, 109,
196
Ruijin 281
Rzeka Zachodnia 15,
190, 214
Rzeka ta 13, 16, 31,
32, 33, 35, 36, 40, 69,
72, 83, 117, 196, 210,
211, 281, 287, 311
T
Tai jezioro 153
Taizhong 317
Tajlandia 40
Tajpej 210, 313, 316, 317,
394
Tajwan 33, 35, 142, 174,
313-317, 352
Tangshan 376
Tianjin 15, 73, 184, 200,
201, 211, 228, 248,
252, 256, 267, 286,
291, 306, 333
Tokio 216, 222, 226, 231,
245, 255, 260, 264,
303
Turkiestan (chiski) 24,
137, 138, 180, 181
Tybet 9, 24, 37, 138, 368
W
Wei rzeka 38, 72, 83
Wei dolina 48
Wielka Brytania 9, 11,
64, 83, 138, 179, 183,
184, 186, 187, 197,
201, 202, 206, 222,
263, 273
Wielki K an a 80, 83, 106,
120, 130, 159, 200,
206,
Wietnam 41, 57, 59, 74,
102, 113, 122, 125,
174, 296, 354, 368,
370
Wuchang 195, 231
464
Y
Yalu rzeka 322
Yan'an 288, 290, 291,
293, 294, 295, 297,
298,
304,
341,
361,
Y i l i (Ui) 138
Yunnan prowincja 284,
292
Zachodnie Jezioro 84
159,
172,
195,
206,
265,
296,
311,
382,
160,
191,
196,
209,
269,
297,
324,
392
Yanshi 35
Yichang 241
16,
39, 41,
80, 83,
127,
153,
161, 164,
192, 194,
200, 205,
214, 263,
275, 291,
303, 308,
345, 363,
Spis treci
Przedmowa
Wstp
Drogi do zrozumienia historii Chin
Rnorodno perspektyw historycznych
Geografia. Kontrast midzy Pnoc a Poudniem
Rd ludzki a przyroda
Wie - rodzina i linea
Azja Wewntrzna i Chiny: step i ziemia uprawna
9
9
12
15
18
24
Cz I
Powstanie i upadek autokracji imperialnej
27
29
29
32
33
36
38
40
45
45
48
Kodeks konfucjaski
Taoizm
Dynastia Qin dokonuje zjednoczenia
Konsolidacja i ekspansja w epoce Han
Konfucjanizm imperialny
Kosmologia korelatywna
Cesarz i uczeni
49
51
52
55
58
60
63
68
68
69
72
74
76
77
82
82
85
88
93
100
100
104
109
114
116
116
119
123
126
129
129
131
136
137
139
Cz I I
Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911
147
150
150
153
156
159
162
165
170
170
172
174
178
180
181
184
188
188
191
194
196
198
198
202
205
210
213
216
216
217
220
221
222
225
228
231
Cz I I I
Republika Chiska 1912-1949
Rozdzia 13. W stron chiskiego spoeczestwa obywatelskiego
Granice chiskiego liberalizmu
Granice chrzecijaskiego reformizmu
Powolny rozwj prasy politycznej
Rozwj rodowisk akademickich
Ruch Nowej Kultury
235
237
237
240
242
244
246
Ruch 4 maja
Powstanie chiskiej buruazji
Pocztki Komunistycznej Partii Chin
248
249
255
259
259
263
265
269
273
273
278
280
284
285
288
290
290
293
298
300
303
308
308
310
313
315
Cz IV
Chiska Republika Ludowa 1949-1991
319
321
321
326
328
331
333
338
341
341
344
347
348
Rozam chisko-radziccki
Wielki Skok jako ruch spoeczny
351
352
355
355
357
359
361
363
365
367
369
372
373
375
378
378
381
385
388
389
390
393
394
Epilog
399
405
406
409
437
438
439
449
451
455
457
461
NARODY I C Y W I L I Z A C J E
Paul Johnson
Albert Hourani
Els Roesdahl
R. Allen Brown
John King Fairbank
HISTORIA ANGLIKW
HISTORIA ARABW
HISTORIA WIKINGW
HISTORIA NORMANW
w przygotowaniu:
HISTORIA AFRYKI
Cyril Mango
BIZANCJUM
ISBN 83-85893-79-2
MA1ABUT