(N00 Aan sn ro emnngopAl
Ns oN
ad
> ESCUELA OFICIAL RURAL MIXTA,
fais CANTON PACUCHA, /
SAN PEDRO LA LAGUNA, SOLOLAPROYECTO
FORTALECIMIENTO EDUCATIVO ALAS TRES
AREAS LINGUISTICAS DEL DEPARTAMENTO
DE SOLOLA
AUTORES: Alumnos de: ir
Cecio OF cal Parl Matto carton ete Sen
Pedro La Laguna, Solold
Revisodo por: Profa. Olga Leticia Tuch Novichoe.
Correccién de texto Tzutyji
__ Prof Santas Quiacin Charney Poblo pd
yUipinctoistemige Fenner)
Disefio dela
Prof. Rafael Gonzdlez Cotuc
Groficacién
Pablo Ujpin y Ujpdn
RUMAALTIYOXIXITK
Chi re jor Ajaaw, rumacl ja ryaoon Kin
rusijpaan ja naa‘ooj chi qe.
Chi re ja rutzalemaal tincamit pa Kuchad’,
rumaal xuujaq ja breey chi qaawach chi
rusamajixiik ja Kiya b'anikiil
DEDICATORIA
A Dios, por la sabiduria y la inteligencia que
nos ha regalado.
‘A Cantén Pacuhed por abrinnos la puertas,
«a la interculturalidad.
A la embajada de Japén por el apoyo al uso
de la lengua maya en las escuelas.
APEMBI-GTZ, por promover el bilingiiismo y
la interculturalidad en las aulas de la escuela
primaria y por editar este texto generedo por
los alumnos de primer grado del ciclo escolar
2004.RUKUSTIIK
Ja chi ke ja tag ak‘aalaa’ jar ee Ko chi
aan ja nab'eey ruwega’ rupalib‘aal ajtijaal
rixiin Escuela Oficial Rural Mixta Pacuché,
jun nimalaj kikoteemaal ja xogkoowiini
Xqaonuk rubjajnitk ja jun wuuyj ri’ rubindaan
“JA KIB'AANIKIIL JA TAQ CHIKOOPAA™
rukaan ja tag cholon tziij Kin tag tziij jo
branataanag chi paan ja tinaamit Tz'utujil
Joa wa’ wuuj ri, jun rwach rixiin ja
kisaamaaj ja taq ak‘aalaa’ k'in tijooneelaa’
Presentacién
Para los clumnos de Ire, Grado primaria de
la Escuela Oficial Rural Mixta del Cantén
Pacuchd, es una satisfaccién haber podido
elaborar este texto de lectura “EL MUNDO
DE LOS ANIMALITOS" que recoge fdbulas
y hechos reales de la literatura Tz'utujil,
Este texto es el resultado del entusiasmo de
los alumnos y el esfuerzo de la maestra, por
‘todo ello aspiramos a que esta publicacién sea
motivo de animar a otros escritores de
nuestra comunidad Tz'utujil; especialmente
alos del nivel primario,
OKIB'AL TZIDT
Ja taq cholib’al tziij pa qatzijob’al qanij ma
Jjuunaan chik ta. rukiiil toq nq'eaxax chi pacn
ja. kaxlan tj.
Chagaa’, qiaxnag chik na ja kiuxlaal_ ja to
eje'ee’ jar akaalaa’ nech'ob'o wi
Joa awa’ ja xqatzijb'aj ri’, ma Ko Kaaxean
" qaniij Kaa xkeechob’ ja taq aKaalaa.
Katkiikot Ka chi rusikixiik ja ti wuj
INTRODUCCION
Es casi imposible que la literatura en el Idioma
“Tutu tenga la misma gracia al ser traducida
al castellano, Es més, la literatura de los
pequefios es ain mas graciosa y se puede
disfrutar. En este caso no existe ninguna
recopilacién de datos; es creacién puramente
de nifios de primer af, Disfrute pues con
nosotres su lectura.
Profa. Martha Gonzélez Peneleu
Directora del plantel.Ruchoolagjiil indice
Rumaaltiyoxixiik Dedicatoria
Rukujtiik Presentacién
Péginas
Jun ti umul to'oonee!
El Conejito Defensor. . 5
Ja piich’ to'onee!
El Pajaro Defensor. 7
Taq tzikin ee b'oochiineelaa
Los Pajaros Animadores. 10
Ja ti xiixil noqooneel
El Grillo Molestén. 13
Itzel Tz’
El Perro malo. anes 16 Eel
Ttzel qiijrixiin ja ri chiooy JUN TE UMUL TOOONEEL
Mal dia para el Patoncite,..rmn 18 5
Jar utiiw kin jo titzit Xuub‘an jutiij jun ti kuuk gas ti b'iineel,
Los Amigos.. a xblatatax rumaal jun nimalaj chikop, gas Ka
‘un ti wuuch’ kojol ri’ b’atataan ja ti kuuk tog xtz‘etetaj to rumaal
El Tacuazin Tntrometido, 24 | dun tiumul.
Ja ti alaa’ k’in ja ti waakax
EI Nifio y la Vaquita 27 EL CONEJO DEFENSOR
Ja ti utzalaj si -
ia Gatita Noble. 30 Una ardilla andalona fue sorprendida por un
Ta Kuch tijooneel animal feroz y no tenia escape, pero aparecié
El Zopilote Cazader... 33 una conejita
4 5Ja ti umul xuumaj xojooj chi ruwach jar itzel
chikop, Kajk‘aa ri’ ja ti kuuk xuto'el rif
La conejita se acerca bailando ante el feroz
conimal, quien lo distrajo y al fin la ardilla pudo
escapar.
No‘o0j: qato’o' qi toq k’o rukayeewaal
‘Ayudémonos los unos a los otros en los
problemas.
Autora: Marta Andrea Gonzélez
JA PIICH TO'OONEEL
Ja jut jun ti Kisik' Kastaaneem nuub‘an toq
xuuwil chik jun ti Kisik’, chaga ke ri’
keemajanojoj ch’o'e0j, toq xkutumaj to jun
piich’ xuumaj kitzoopiik k’in xeeruujach.
EL PAJARO CARPINTERO DEFENSOR
Tbe paseando una cabra y se encuentra con
otra cabra, de repente se ponen a pelear, en
eso aparece un pdjaro carpintero las separé
déndoles piquetazos.Ka jakari’ xbliix chi ke , mautz janeeb'an
chico} xa ruKamoon to rukayeewaal, ja utz
looq) ngaana’ git
Les dijo que es malo pelearse, porque trae
grandes problemas, lo mejor es apreciarse.
Kik'eaxaj tziij ja taq chikopac’, q'anij chi ee
oxi xe'ok utzalaj taq kachab'iil ii’
Les parecié muy buena la idea y los tres
animales fueron muy buenos amigos.
Moraleja: Qas utz ja toq ee kiiy jar
awachabiiil.
Es mejor tener muchos amigos.
Autor: Antonio Geovanny Petzey—
JA TAQ TZIKIN EE BOCHIINEELAA’
Xuub‘an jutiij ja ti xpeq, xub‘atataj jun ti
yo'laj xixil, laj k'a xkoowiini xuuchap.
Tog Ka xmeloj to xuuwil jun kumatz, xani
Ja xpeq Kin xkutuj to'on riil chi re jun tz’.
LOS PAJAROS ANIMADORES
Una rana correted a un grillo pequefio, pero
cual fue la sorpresa, a él le aparecié una
culebra lo corretearon también y le pidid
auxilié a un perto y él perro intenté espantar
ala culebra,
10
‘Ja ti xpeq, xb’oochiix kumaal julee’taq tzikin
kin xbliix chi re, ma ka‘aanaq chik ta ja taq
xixil utz Ka ma Katnaag chik atet rumaal ja
kumatz.
Unos pajaritos lo consolaron diciendo -no
molestes mas a los grillos, ellos son amigos
también.
uee
: JA TI XIXIL NOQOONEEL
Ja Ka ti tz’ laj xtiij rumacl jun koj chi ruwach
ja ti xpeq, xuxib'ej ri’ Kin xumaj oog'ee|
Ko jun ti xixil gas nrupupi Kin nb'iixaani, xa
Ka chi runaagagj niqaax wi’ jun ti sanik iigan
p 4 rxaq taq chee!
Pero cerca estaba un leén y el perro se asusté eae
y se fue, la ranita se puso a llorar de! miedo EL GRILLO MOLESTON
‘Autora: Rosario Chavajay
QR
12
Vuela y canta el grillo y cerca de él pasa una
hormiguita cargando hojitas.
1Bi «6
Ja ka toq ng‘aaxi ja ti sanik, ja xixil ani
riuumaj kaan ja ruuxag taq chee’ chi re, Ja
i sanik xuumaj coq'ee)
Cada vez el grillo le quitaba lo que la
hormiguita llevaba y ella siempre resultaba ——-
Horando,
Ko Ka jun kuuk ntzeto to kixiiin, xqaj to
po ruwichee’ Kin xuruto'oo qaaj ja sanik.
Hasta que una ardilla la ayudé
‘Moraleja: Taq nookoowiini qoto'coni.
Cuando es posible, hay que ayudarnos.
Autora: Rosario Bixcul
4 16‘e-
lt’
ITZeL ZT
Xuub‘an jutiij jun ti tz’, xuutz'et jun wuuch’
naab'eey, Kaj Kari’ xuutz'et chik jun ti
ch'ooy K'in nuraajo’ xutij ja ti ch’ooy.
EL PERRO MALO
El perro de lejos vio aun tacuazin ya un
ratoncito,
16
Ja ka ti wuuch’ itzee! xuuna’ gaaj, rumaa’ ja
nuutzet, xuuto’ ja ti ch’ooy Kin xub\ilj chirre
Jatitzi'~ma utz ta ja naab‘an, ta Kexa’ jar
‘ana'oo)
Quiso comerse al ratoncito pero el tacuazin
salié a defenderlo porque no le habia gustado
lo que habia pasado.
Moraleja: Loog qi’ ronojeelal taq qi
‘Siempre es bueno apreciarnos
‘Autor: Venancio Salquil
7ITZEL QTIJ RIXIIN JA TE CHOOY
Xuub‘an jutijj jun ti chooy, qas xel to pa jul
+09 Iaj xtiij rumaal jun chikop, rubotatan rit
xuk’agel ri’ pa ruujuul.
MAL DTA PARA LA RATITA
Contento un dia el ratoncito se levanté y
salid «la puerta al momento se le aparece un
conimal desconocido
18
Taka itzelalaj chikop, xb'e, Kaj Ka xtel to
pa jul tog laj xtiijeel chik rumaal jun tz‘
Asustado se escondi
Después de un rato quiso salir y un perro lo
correted.
19Xa ka jutiij xk’eje’ chi paan ja ti rujuul, xubiij
qagj, utz ja nk'aaj nuwach chuwach ja nintiijeel.
El ratoncito pensé, prefiero que me asusten
Y no que me coman
Moraleja: Utz naach’ob’ opon ja naquun
naab'eey Kajk’aa ri’ naab‘ana’.
Mas vale prevenir que lamentar.
Autor: Felix Quiem
20
JA TE UTIIW KIN JA TI 1ZT
Xkeeb‘an jutiij jun ti utiiw kin jun ti tz’,
xe'eeKastan pa Kach'eelagj, tog chi qajalaal
xel to jun b'aalam chi kiij Kin xetaralab‘ex
eel
LOS AMIGOS
Un dia los amigos se fueron a Ia selva,
distraidos pasaron cerca de un tigre, quien
los siguié.
ateee
Xkibiilj chib'il ki’ ja tag chikop, chi nkeechap
Ja bealam ja tarab‘eyoon kixiin, Klin nraajo’
nerrutij.
Pensaron ~quiere comernos.
22
ey
Kibjatataaj ja b'aalam, xekoowiini keechap qas
ki keeku'x, kibiijel Ka chirre, mautz ta naab‘an
itzeel chi ke awach'aalaal.
De un solo se voltearon y entre los dos lo
corretearon hasta atraparlo. Le hicieron ver
que era malo hacer dafio entre hermanos.
Autor: Antonio Sequec
23JUN TI WUUCH' KOJOL RIT’
Xuub‘an jutiij jun ti chlooy xuuwil jun ti si
xkeemaj rutzijoxiik ja kikasleemaal, chaga
ke ri’ xopon jun ti wuuch’ kin xuukoj ri’
kuukiin ja taq chikoopaa’, xKaxaj chi ke naq
nkitziijooj.
EL TACUAZIN INTROMETIDO
Conversaban una ratita con una lagartija
acerca de sus vidas. De repente aparece un
tacuazin diciendo -éde qué hablaban?
24
Ja ti s'k xubiiij chi re ja ti ch’ooy, kinawayab'e}
nna, ne’ chi re, xutz’elewachiij ja wuuch’ k'in
xub'ij chi re -ma taakoj ta aawii’ chi paan ja
naquun ja ma aweotag ta.
La lagartija corté la platica mirando al tacuazin
le dijo -no te metas en las cosas que no te
interesan.
25Ja ka ti wuuch’ kixab‘al xuuna’.
Entonces el tacuazin sintié vergtienza
Moraleja: Ma utz ta ja chaqa naminala' caw
No es bueno meterse en asuntos
ajenes.
Autor: Salvador Bixcul
JA TI ALAA KIN JA TE WAAKAX
Xuub‘an jun ti waokax jutiij, neetzaan rukiin
jun ti akaal q‘anij ka kow xuukiiyag rif’ ja
waakax k'in xuutzagee! ja ti ak’aal.
EL NINO Y LA VAQUITA
Tugando un dia el nifio con una vaquita, la
monté y de la alegria la vaquita brincé y el
nifo se cays,
a7lr, OSA
Toq xk'aaxaaj ja waakax chaqa’ xuumaj
nimalaj oq’eej ~ kewari’ muu’ muu! muu’ muu’,
ee Ko Ka julee’ ok‘aalaa’ xkeetz’ct opén
Kajkaa ri’ xeeto'coni,
La vaquita al escuchar se asust y lloré -muu
muu muu muu, entonces unos nifios se dieron
cuenta de lo sucedido y consolaron al nifio.
Moraleja:Qanij qoto’on wi
Siempre ayudemos a los demés.
Autor: Andrés Garcia Toc
Toq xtzaageel jar aka! q'anij xKopix rumaal
Jun tz’, ja xuuchiob’ ja t2'’ wackax xuuto.
Tulee’ tag tzikin ee Ko pa ruwi’ jun chee’,
xkeetzat ja b'anataji k’in kow xeeb'ixaani
El nifo al caerse un perro lo mordié, creyendo
que estaba molestando a la vaquita, unos
pajaros vieron lo que habia pasado y cantaron
recio queriendo ayudar.
28JA TI MIX QAS TE UTZ RUKUXAAT
Xuub‘an jutilj jun ti mix xuuwil jun ti meeb'aa!
alaj tz, xkeemaj tziij xe'ok utzalaj kachabil
kil.
Ja ti mix jutiij, xuk’amel ja ti tz’ po
roochooch, ee k’o ee jo'oo' raal ja ti mix
LA GATITA NOBLE
Un dia la gatita encontré a un pobre perrito,
Lo llevé a vivir en su casa y compartié la
comida de sus cinco hijitos con él.
30
Ja Ka toq xeoponi, ja t2' ganij nerubatataj
ja tog mix.
Alestar unos dias el perro empezé a corretear
alos gatitos de la casa
31Ja te'eej mix xuutzet chi ma utz ta jo jun
Zi’, xusaluj to,
Al ver la gatita que era un mal agradecide lo
sacé de la casa
Moraleja: Ma titz'ee’ ta qaawach chi kiij ja
winagii’ ja ma qootaq ta keewach.
No confiemos en los desconocidos.
32
JA KUCH TIJOONEEL
Xuuban jutiij jun kuch, xuutzet jun ti raat
|, Mraajo’ Ka nuutij xuturaab'ee}
Kin xuupach,
EL ZOPILOTE CAZADOR
Un dia el zopilote encontré un lindo pollito
quien quiso comerse.
33Kajka xtuutij, toq_ xopon jun nimalaj ak’, jun
mama’ xuumaj rutolik ja ti ok’ pa ruuga’ Kuch,
toq k'a xtzuri xuumaj ki pixab‘eaxiik chi
ee ka’,
‘Al momento de comerse, aparecié un gallo
ayudando al pollito.
34
Xuub'ij chi re ja ti ak’, ma utz ta natbiiini
ayoon pa tag becey.
Le dijo que no es bueno que salgas solo.
35Xubiij chi re ja Kuch, ma utz ta naab'an itzel
chi ke jar awachab’ iil
Y dijo al zopilote no es bueno hacer dao
a los hermanos.
Autor: Ivan Rolando Sequec
Este folleto experimental
se terminé de imprimir en agosto de
2004 en los talleres de
Centro Impresor PS, 5. A.,
Guatemala.
Edicién de 500 ejemplares
36o5ibn dy
Sa:
ow
Ste Tntet™
Ministerio de Educacién
Proyecto de Educacién Maya Bilingiie Intercultural
Cooperacién Alemana para el Desarrollo
4a. Avenida 1-74 zona 9, Colonia La Floresta, Quetzaltenango.
Teléfono: (502) 76: 107 y 767 5166 Fax: 767 5167 y 767 51 68
E-mail: pembi@guate.net
ERIO DE EDUCACION
LG JAI
dl Astana
p
liter