ARCHIEF

N.V. UITGEVERS MIJ ELSEVIER

ELSEYIER'S
GELLUSTREERD MAANDSCHRIFT
REDACTIE: HERMAN ROBBERS EN R. W. P. DE VRIES JR.

JAARGANG XVIII

JULI-DECEMBER

DEEL XXXVI* *

MCMVIII * * * *

AMSTERDAM - UITGEVERS-MAATSCHAPPY
64 N. Z. V O O R B U R G W A L * MCMVIII*

ELSEVIER"

* * * * * * *

EEN BEZOEK AAN 'S RIJKSMUNT

TE UTRECHT.
D D o DOOR F. FE1TH. 5 n
Onder de producten van moderne beschaving bekleedt geld zeker wel een van
de voornaamste plaatsen en toch zijn er onder
allen, die het
dagelijks gebruiken, slechts zeer
weinigen aan te
wijzen,
welke,
ook maar oppervlakkig, bekend zijn met
de wijze waarop
dit nuttige ruilmiddel gefabriceerd wordt.
Zooals
bekend is werden
niet altijd gestempelde munten gebruikt tot
het verrichten
van betalingen
en vindt men
zelfs nu nog
onder de onbeschaafde volken
alle
mogelijke
voorwerpen en
artikelen welke,
tot dat doel,
door den handel
gebruikt
worden. Waar oorl'.KVK.I. A A N I ) K
spronkelijk ruilingen werden
verricht tusschen personen zonder dat daarbij
van geld sprake was, bleek het, bij het toenemen der beschaving, spoedig noodzakelijk,
dat een ruilmiddel werd gezocht waarmede
men het in de hand had groote en kleine
betalingen te verrichten en dat tevens ten
alle tijde dezelfde waarde behield.
Door gebruik te maken van metalen platen

werd een doelmatig middel gevonden om

hieraan te gemoet te komen. Voor kleinere
bijdragen werden munten gebruikt uit koper
of brons terwijl
de kostbare edele metalen den
handel dienden
waar het grootere sommen betrof. Om de
waarde der verschillende munten vast te stellen werden zij
gestempeld, wat
tevens het namaken bemoeilijkte. Dat de
oude
munten
niet
aan de
eischen kunnen
voldoen, die aan
het
moderne
geld worden gesteld is duidelijk. Door de
betrekkelijk gebrekkige wijze
van vervaardigen, was het
moeilijk stukken
te verkrijgen van
het juiste geUUE C;KACH.

wicht,terwijl ook

de vorm niet altijd dezelfde was. Het meest doelmatige is

gebleken de munten eene ronde gedaante te
geven. Ook werd daarnaar reeds in den tijd
der Romeinen gestreefd. Daar echter een
zuiver cirkelvormige omtrek niet altijd verkregen werd en ook een randschrift of kartelrand niet kon worden aangebracht, werden
de munten niet zelden ,,gesnoeid" d.w.z. er
99

werden stukjes afgenomen echter op zoodanige wijze, dat het gesnoeide stuk toch
nog voor een goed geldstuk kon doorgaan.
Eene andere moeilijkheid levert het gehalte op.
De gouden munten hebben in de oudheid
steeds een gehalte gehad boven de 970
duizendsten. Eerst na den tijd van Vespasianus
zien wij het gehalte dalen zoowel der gouden
als der zilveren munten. Dat het alliage
langzamerhand werd verlaagd door bijmenging

en ook oneerlijkheid in de hand werkte, behoeft geen betoog. Ook in ons land heeft
men zich langen tijd moeten behelpen met
verschillende muntsoorten Zelfs nog in het
tijdperk van de stadhouders hadden de verschillende provincin hun eigen mnntstelsels.
Het snoeien kwam destijds zoo veelvuldig
voor, dat slechts weinig gouden en zilveren
munten hun volle waarde hadden.
Het recht om geld te doen slaan berustte

DE \VAI.S\VKRKITK;FN IN PK PI.ETTERIJ.

met goedkoopere metalen, geschiedde niet

slechts om daarmede voordeel te behalen,
maar ook omdat het bleek, dat dit bijmengen
van onedele metalen de muntspecie ten
goede kwam. doordat eene grootere hardheid
werd verkregen en zoodoende de sliitinsj
verminderde.
Het fabriceeren van munten is in elk beschaafd land opgedragen aan den Staat.
Vroeger kon ieder landsheer van eenige beteekenis munten doen slaan en waren er
landstreken, provincin en steden, die een
eigen muntstelsel hadden. Dat dit aanleiding
gaf tot groote belemmering van den handel
IOO

te allen tijde bij de overheid en het namaken

werd met strenge straffen bedreigd.
De toestand van het muntwezen in ons
land onderging in 1816 de eerste belangrijke
verbetering. In dat jaar kwam eene wet tot
stand waarbij aan de regeering werd opgedragen munten van een vast gesteld gewicht
en gehalte te doen vervaardigen. Daarbij
werd tevens de dubbele standaard ingevoerd.
Een ieder kon goud en zilver doen aanmuntcn. Voor dien tijd hebben wij steeds
den zilveren standaard gehad. Hij de wet
van 1816 werd het bestaande geld niet ingetrokken maar bleef naast het nieuwe bestaan.

De verhouding tusschen goud en zilver was

niet juist gekozen. In 1839 werd hierin verandering gebracht. Door het verbeteren van
onze geldmiddelen werd het in 1845 mogelijk
de oude munten in te trekken. Xiet minder
dan 86 millioen gulden werd ingetrokken. In
1847 werd de dubbele standaard veranderd
in den zilveren standaard waaraan volledige
uitvoering werd gegeven door de wet van
1850, waarbij het goud ontmunt werd. Het

woord standpenning niet meer voorkomt.

Nadat in 1877 de bestaande koperen munten
vervangen waren door bronzen stukken van
kleinere afmetingen, was ons muntstelsel ingericht op den schaal zooals wij het nu kennen.
In 1907 werd de nikkelen stuiver ingevoerd
ter vervanging van het zilveren 5 cent stuk.
Het is hier niet de plaats om uit te weiden
over onze muntpolitiek; daarom zij slechts
opgemerkt dat het hoofddoel der munt is,

DE RKKHANK [X I>F. I'I.KTTKKIJ.

Indische muntstelsel werd bij de wet van 1854

gereorganiseerd. Door de steeds dalende
zilverpriJ7.cn werd de vrije aanmunting van
zilver een gevaar voor de economische toestand van het rijk en werd daarom in 1873
de Munt voor zilver gesloten. Door eene
nalatigheid van de regeering is de aanmunting
van zilver weer opengesteld van 1 Mei 1(874
tot 20 Dec. van dat jaar. In dien tijd is
voor bijna 32 millioen zilver aangemunt.
Daarna is de Munt voor goed voor zilver
gesloten. Wij hebben dus nu den gouden
standaard ofschoon in de wet van 1901 het

om den handel ten allen tijde gelegenheid te

geven standaardmunt te doen slaan tegen
eene vaste vergoeding. Dat hiervan tegenwoordig weinig of geen gebruik gemaakt
wordt vindt zijn oorzaak in de nu gevolgde
Hankpolitiek waarbij het voor den koopman
voordeeliger is goud aan de Xederlandsche
Bank te verkoopen dan het te doen vermunten.
De fabricatie van pasmunt zou onder nauwkeurige controle van staatswege even zoo
goed aan de particuliere industrie kunnen
worden opgedragen en daarvoor geen munt101

fabriek van Rijkswege behoeven

te worden onderhouden. Bij de
firma Ralph Heatan & Sons te
Birmingham worden dan ook werkelijk munten voor verschillende
exotische staten vervaardigd. Eenigen tijd geleden werden door die
firma nog Engelsche Straits dollars
geslagen.
De Munt te Utrecht is een
gebouw, dat reeds vele jaren voor
dat doel gebezigd is. Reeds in
het jaar 1647 werden door gedeputeerde Staten van Utrecht maatregelen genomen om de provinciale muntfabriek, gelegen aan de
Kromme Nieuwe Gracht te verplaatsen naar een geschikt gebouw.
In datzelfde jaar slaagde men er
in voor dat doel aan te wijzen
het Sint-Cecilia Convent gelegen
aan de Neude en met een uitgang op de
Oude Gracht. Het is waarschijnlijk, dat ook
uit dien tijd de oude gevel aan de Oude
Gracht dateert, waarin zich tot op den huidigen dag de hoofdingang der muntfabriek
bevindt. Ook bestonden toen reeds de eigenaardige kelders, welke gelegen zijn onder
de straat en die een uitgang hebben op de

IN HET SMELTHCIS.
102

GI.OEIOVKNS.

werf van de Oude Gracht.

De stad Utrecht verheugt zich dus reeds
geruimen tijd in het be/.it van eene muntfabriek, en ofschoon in 1806 een besluit
werd uitgevaardigd, waarbij alle Munten in
het Rijk (er waren er te Dordrecht, Utrecht,
Hoorn en Kampen) werden opgeheven en
vervangen door cene Munt te Amsterdam, is
daaraan slechts
in zooverre gevolg gegeven,
dat wel alle andere
Munten
zijn opgeheven,
maar die te
Utrecht is blijven
bestaan.
Toen in 1841
eene aanzienlijke verbouwing
noodig
bleek,
werd andermaal
getracht de fabriek naar Amsterdam over te
plaatsen. Ook
ditmaal zonder
gevolg.
Wel
werd in 1855

DE MUNTZAAI..

een tweede gebouw met 22 muntpersen als

hulpmunt ingericht, om te voorzien in de
groote vraag naar koperen pasmunt voor
Indie, maar reeds in i860 werd die hulpfabriek tot stilstand gebracht en sedert dien
tijd worden alle munten voor Nederland en
zijne
kolonin
in Oost en West
geslagen in het
gebouw aan de
Oude Gracht.
Nog zij hieraan toegevoegd,
dat het oude
o-ebouw in de
naaste toekomst
verlaten en eene
nieuwe
muntfabriek betrokken worden zal,
welke meer overeenkomstig de
eischen der moderne industrie
zal ingericht zijn.
Eene
korte
beschrijving van

de inrichting der Munt moge hier

den lezer uiteenzetten wat er dan
wel achter dat typische, ouderwetsche poortje gebeurt.
Zooals reeds werd medegedeeld,
wordt tegenwoordig slechts zeer
zelden goud aangemunt. Voor
Indi worden nog dukaten vervaardigd, maar niet met het doel
om als wettig betaalmiddel te
worden gebruikt. In onze kolonin
kent men niet den waarborg op
gouden en zilveren werken. De
Javaan, die dukaten koopt, vindt
in den stempel op dat muntstuk
gedrukt den waarborg van het
gehalte, dat zeer hoog is (983
duizendsten.) Hij gebruikt de dukaten dan ook niet als munt,
maar vervaardigt er sieraden van.
Het ware te wenschen, dat eene
andere wijze gevonden werd om
hem dien waarborg te verschaffen,
daar de fabricatie van dukaten zeer moeilijk
is tengevolge van de zeer kleine ruimte in
gewicht en gehalte, welke bij deze muntsoort
wordt toegelaten. Over deze zoogenaamde
remedie" straks meer.
Voor het fabriceeren van munten wordt het

HET SPITS VAT I.V HET M.ANCIIIMKN'.

IO3

materiaal aan den muntmeester geleverd in

den vorm van baren of muntspecin. Voor
gouden tientjes mogen zoowel baren als
vreemde muutspecin worden geleverd, voor
dukaten alleen baren.
De wet van 1901 bepaalt dat:
Rijksdaalders, guldens en halve guldens
slechts kunnen worden aangemunt voor rekening van het Rijk, ter vervanging van zilveren
munten, die van Rijkswege aan den omloop
worden of zijn onttrokken.
De pasmunt wordt uitsluitend voor rekening
van het Rijk geslagen.
Voor de aanmunting van zilveren pasmunt
mogen alleen rijksdaalders gebezigd worden.
Door dit voorschrift wordt belet, dat de
hoeveelheid zilveren munt, die zoowel in
omloop als in den kelder van de Nederlandsche Bank aanwezig is, toeneemt. De
voorraad rijksdaalders vermindert dus steeds,
terwijl tevens de te veel gesleten munten uit
de circulatie worden verwijderd.
Het materiaal voor koperen, bronzen en
nikkelen munten wordt geleverd in den vorm
van bladen, strooken of muntplaatjes. In dit
laatste geval behoeft het nog slechts gestempeld te worden, om als munt in omloop te
kunnen worden gebracht.
Nog zij hier opgemerkt, dat het muntbedrijf
al zeer onregelmatig is. Wanneer, zooals
tegenwoordig, groote hoeveelheden munten
naar Indi worden gezonden, wordt er aan
de Munt het geheele jaar druk gewerkt. Het
is echter ook reeds voorgekomen, dat slechts
enkele dagen van het jaar gemunt kon worden.
Dat Indi tegenwoordig zooveel munt vraagt
is te verklaren uit het feit, dat in dit jaar
maatregelen zijn genomen om den Engelschen
Straitsdollar in de residentie Sumatra's Oostkust door Nederlandschc munt te vervangen.
Ook komen jaarlijks groote hoeveelheden
afgekeurde munt zoowel uit Indi als Nederland aan de Munt terug, om versmolten te
worden.
Ten einde een goed overzicht te geven
van de wijze waarop onze munten vervaardigd worden zullen wij nagaan hoe bijv. de
Indische dubbeltjes tot stand komen.
Zooals reeds werd opgemerkt worden tot
vervaardiging van zilveren pasmunt slechts
104

rijksdaalders gebruikt. Deze munten worden,

voor dat zij in de smeltkroes gaan op het
gehalte onderzocht, om nauwkeurig de hoeveelheid koper te kunnen bepalen, welke er
aan moet worden toegevoegd om een gehalte van 720 duizensten te verkrijgen. Echter
moet er reeds bij het allieeren van het mengsel
op gerekend worden, dat het gehalte van de
munten gedurende de bewerking verhoogd
wordt. Tengevolge waarvan die verhooging
van gehalte plaats heeft, zal beschreven worden bij de behandeling van het blanchiment.
Het pasmunt zilver wordt gesmolten in plumbago kroezen van 100 K.G. inhoud. De inhoud
bestaat uit rijksdaalders en koper zoodanig
verdeeld, dat een alliage van 714 zilver en
286 koper ontstaat. Plumbaga is een materiaal,
dat grootendeels uit graphiet en vuurvaste
klei bestaat. De smeltkroes wordt geheel door
gietcokes omgeven en daarmede wit gloeiend
gestookt. Wanneer de geheele massa vloeibaar is geworden na verloop van ongeveer
2 uur, wordt het zegel, waarmee de kroes
was afgesloten, verbroken en de massa goed
doorgeroerd. Deze bewerking is noodzakelijk
om te verkrijgen, dat het koper zich gelijkelijk door het mengsel verdeeld. Daarna wordt
het vloeibare metaal met een ijzeren lepel,
die met klei is bestreken, uitgeschept en gegoten in ijzeren vormen. Deze gietblokken
zijn vervaardigd in den vorm van een tang
waarvan de bekken 2 uitsparingen bevatten,
waarin het zilver wordt gegoten. Vier werklieden vinden steeds werk in het smelthuis,
n man schept het zilver uit, en giet het in
de vormen, een tweede opent de tangen,
zoodat een derde de gegoten staven er uit
kan nemen en een vierde man de vormen
met vet kan insmeren alvorens er opnieuw
in gegoten wordt.
De gietblokken zijn zeer zwaar om te voorkomen, dat ze gedurende het gieten te heet
worden. Voor het smelten van zilver voor
grove munt worden kroezen van 400 K.G.
inhoud gebruikt.
Wordt er goud gesmolten dan gebeurt dit
in kleine kroezen van 30 KG. inhoud, die uit
het vuur worden genomen om ze uit te gieten.
Hierbij is het gebruik van een lepel uitgesloten tengevolge van de hooge temperatuur

loopt als de anderen en die dient om de

tinnen zoo zuiver mogelijk af te leveren. Toch
is het niet mogelijk om alle onregelmatigheden in dikte met deze machines te verwijderen en het is daarom noodig de tinnen
o
gesmolten, zoodat ook weinigen in tie gele- nog tusschen 2 gehard stalen cylinders door
genheid zijn om de prachtige kleur van dit te trekken. Deze cylinders kunnen niet draaien;
metaal in gesmolten toestand te bewonderen. zij worden zuiver op afstand gesteld en de
De staven zilver (in de Munt tinnen" ge- tinnen, waarvan eerst het eene einde is dunner
naamd) worden in het smelthuis van onregel- gemaakt, worden er doorgetrokken door ze
matige randen, bramen, ontdaan, waarna ze met een duivelsklauw te grijpen, welke door
als zuivere staven de pletterij bereiken.
eene ketting zonder eind wordt meegenomen.
Om een goede controle in de fabriek mo- De klauw is zoodanig ingericht dat naarmate
gelijk te maken, wordt al het materiaal, voor er harder aan getrokken wordt, de tin stedat het eene afdeeling binnenkomt en nadat viger gegrepen wordt. Het werktuig waarhet die weder verlaat, gewogen. Deze wegin- mede deze bewerking geschiedt heet trekbank.
gen geschieden
Het is intusallen door den
schen omogelijk
zelfden persoon,
het metaal al
den
fabrieksdeze bewerkincontroleur, die
gen zonder onsteeds gebruik
derbreken
te
maakt van dedoenondergaan,
zelfde
balans.
daar het te hard
Op deze wijze
wordt. Om te
worden zoowel
zorgen, dat het
persoonlijke foumateriaal goed
ten als die,welke
bewerkbaarblijft
door gebreken
moet het gevan het weeggloeid worden.
\VEKi;.MACHINE.
werktuig ontHet wordt daarstaan kunnen, zooveel mogelijk vermeden.
om in de zoogenaamde gloeiovens gebracht,
De tinnen, die het smelthuis verlaten, zien waarin het zoolang blijft totdat het de geer onoogelijk uit; ze hebben een zwartachtige wenschte kleur van roodgloeihitte heeft aankleur en een oningewijde zou nauwlijks ge- genomen. Daarna wordt het in de lucht afloven, dat daaruit blinkende dubbeltjes ver
gekoeld en verder bewerkt. Niet alle alliages
vaardigd worden.
behoeven evenveel malen te worden gegloeid.
In de pletterij wordt het materiaal door Naarmate het metaal rijker is aan koper, wordt
middel van walsen uitgeplet totdat de ver- het harder, vereischt dus meer gloeingen.
eischtc dikte is verkregen. De walsen zijn
De gloeiovens bestaan uit zware bakken
machines, welke er uitzien als zware, ijzeren van gegoten ijzer, waaronder een groot vuur
mangels, waartusschen de staven worden ge- van turf wordt gestookt. Deze brandstof is
knepen en uitgerekt. De rollen van deze gebleken de beste te zijn voor de ovens bij
machines zijn gemaakt uit hard gegoten ijzer de Munt in gebruik. Niet minder dan 1500
of gehard staal. Zes dergelijke machines stuks turf zijn dagelijks noodig om de vermaken van de korte dikke staven lange eischte temperatuur te onderhouden.
dunne banden.
De tinnen zijn na het verlaten der trekDe walstoelen worden verdeeld in 2 groe- bank op de gewenschte dikte gekomen.
pen, grof walsen en fijn walsen. Van deze Alvorens er met de zoogenaamde doorlaatste soort is er een die 2 maal zoo snel snijders" plaatjes uit te stooten, worden zij
van vloeibaar goud. Wanneer wij in de kroes
met vloeibaar metaal kijken, zien wij er vuil
opdrijven. Dat is houtskool; het dient om de
inwerking van de lucht op het alliage te
voorkomen. Slechts zelden wordt er goud

XXXVI. Klsevier's Xu. 8.

105

gecontroleerd op dikte. Daartoe wordt er

een plaatje van vastgestelde diameter uitgeponst met cene handponsmachine.
Dit plaatje wordt gewogen en mag niet
meer dan een zeker aantal duizendstcn boven
of beneden het vastgestelde gewicht zijn. Voor
Indische dubbeltjes is het gewicht bepaald op
1.250 Gram, terwijl de ruimte in gewicht
'"/MIIIO bedraagt. Een plaatje mag dus
1.250 -f 0.0125 = 1.2625 Gr.
of ook
1.2500.0125 = 1.2075 Gr. wegen.
Blijkt uit het proefstukje dat de afwijking
van het gewicht binnen de wettige grenzen
valt, dan worden de tinnen op de doorsnijders uitgestooten. Wanneer de tin is uit-

afgeleverd zijn allen wat zwaarder dan het

wettig gewicht en hebben een zwarte kleur.
Deze kleur is het gevolg van een laagje
koperoxyde, dat op de oppervlakte is ontstaan tengevolge van het gloeien. Er moeten
echter zilverkleurige munten in omloop worden gebracht en het is daarom noodig dit
zwarte laagje te verwijderen. Dit wit maken
geschiedt in het blanchiment. De plaatjes
worden daartoe gebracht in een kegelvormig
vat, dat draait om een schuinliggende as. In
dit zoogen, spitsvat" worden 100 K.G. plaatjes
tegelijk gebracht met eenige emmers warm
water. Hieraan wordt eenig zwavelzuur toegevoegd en later een weinig kalium permanganaat. Door de inwerking van deze chemi-

BRONV.EN MODKI. VAX DKN NIKKELEN' STUIVER.

gestooten blijft een strip over waarin gaatjes

zijn geponst op regelmatigen afstand, zoodat
de dammetjes er tusschen ongeveer 2 mM.
breed zijn. De strippen gaan terug naar de
smeltkroes en worden daartoe opgevouwen
of wel door eene bizondere inrichting aan den
doorsnijder in kleine stukjes geknipt teneinde
het vervoer te vergemakkelijken. Een der ponsmachines is veel zwaarder gebouwd dan de
anderen en heeft een automatische aanvoer
van het materiaal. Daarmede kunnen meerdere
plaatjes tegelijk worden uitgestooten. Met
behulp van deze soort machines kan dit gedeelte van het bedrijf veel versneld worden.
De plaatjes, die door de plctterij worden
106

calin wordt het koperoxyde opgelost en

worden de plaatjes zuiver wit van kleur. Al
het koper aan de oppervlakte is door het zuur
afgebeten en zuiver zilver overgebleven.
Ten einde de plaatjes een hoogeren glans
te geven laat men ze nog gedurende 20
minuten in een koperen tonnetje met wijnsteenpoeder en water, wentelen. Daarna
worden ze afgespoeld en met zaagsel gedroogd. Door deze bewerking in het blanchiment hebben de plaatjes dus koperoxyde
verloren, zijn dus in gewicht verminderd,
terwijl het gehalte is gestegen. Het is nu
dus duidelijk, waarom men in het smelthuis
te laag moest allieeren.

Op de nu blanke plaatjes zijn alle kleine

fouten, die door de bewerking zijn ontstaan,
duidelijk zichtbaar. Gekraste en gevlekte
plaatjes mogen niet gemunt worden daar ze
geldstukken zouden opleveren, welke een
slecht voorkomen hebben. Daarom worden
ze aan een nauwkeurig onderzoek onderworpen. Om dit onderzoek te vergemakkelijken werd eene nieuwe machine in bedrijf
genomen, c plaatjes worden daarmede op
een transportband langs een werkman gevoerd,
omgedraaid en aan een tweede werkman
voorbijgevoerd. Het uitzoeken geschiedt daarmede sneller en beter.

DE

CHKI--STKMPKI.SNIJIIKR

J.

C.

De bewerking in het blanchiment is hiermede geindigd en de plaatjes worden nu

afgeleverd naar de weegzaal. Met behulp
van eene Amerikaanschc machine worden ze
hier nauwkeurig op dezelfde middellijn gebracht, terwijl tevens een opstaande rand
ontstaat, die den muntslag ten goede komt.
Ieder geldstuk toch heeft een opstaanden
rand, welkc dient om de gravure te beschermen en om het muntstuk een fraaier
aanzien te geven. Rij onze nikkelen stuiver
is die rand zeer breed gehouden. Voor
guldens en rijksdaalders is hier eene machine
aanwezig, waarmede het randschrift wordt
aangebracht. De stukken worden tusschen

2 stalen blokjes gerold waarvan het eene de

woorden ,,God zij" het andere de woorden
met ons" draagt.
Daarna worden alle zilveren en gouden
munten stuk voor stuk gewogen. Dit wegen
geschiedde vroeger uit de hand, maar sedert
1902 zijn weegmachines ingevoerd volgens
het systeem Seiss te Weenen. Iedere machine
heeft 10 balansen op ieder waarvan 5 stukken
per minuut worden gewogen. In de weegzaal
staan 6 dergelijke machines; dus kunnen per
dag ongeveer 150.000 stukken worden gewogen.
Deze weegmachines verdienen nog eenige

WIKNKCKK

AAN

I)K

VERKI.EINHA.NK.

nadere beschouwing. De eene schaal van de

balans is uitgevoerd in den vorm van een
mandje. Door eene vernuftige inrichting wordt
om de 12 seconden een stukje in het mandje
van iedere balans geschoven. Het andere
einde van de balans is belast met een stukje
van het normale gewicht. Xadat het stukje
in het mandje is gevallen, wordt de balans
gearreteerd en daarna gedurende 8 seconden
gelegenheid gegeven om den evenwichtstand
te vinden. Naarmate het stukje lichter is dan
normaal zal het mandje een hoogcren stand
innemen Na de 8 seconden wordt het mandje
van terzijde gegrepen door 2 kwauwen, welkc
het op den ingenomen stand vasthouden.
107

Daarna wordt de bodem van het mandje

geopend en valt het stukje naarmate den
stand, die het mandje had aangenomen in
een van 5 boven elkander gelegen goten.
Op deze wijze worden de stukken dus volgens het gewicht verdeeld in 5 soorten. De
goten voeren de plaatjes naar de bakken,
welke dus slechts stukjes van nagenoeg hetzelfde gewicht bevatten. No. 1 bevat platen,
welke te licht zijn, X". 2 en 3 zijn binnen
de wettige ruimte en Nu. 4 en 5 te zwaar.
De te lichte stukken gaan terug naar de
smeltkroes. De zware platen worden met
behulp van puinsteen afgeschuurd in een
blancheertonnetje, waarna ze nogmaals de
weeg-machines
passeeren. De
plaatjes, welke
het juiste gewicht
hebben
behoeven nog
slechts gemunt
te worden om
als geld in omloop te worden
gebracht
Dit geschiedt
in de muntzaal
waar 8 muntpersen ieder ongeveer 60 stukken per minuut
afleveren. Deze
S T O O T S C I I K O K K IN
persen werken
geheel automatisch. De plaatjes worden in
een koker gestapeld waaruit, bij iedere omwenteling der as, een stukje in den muntring wordt
geschoven. Door een krachtig hefboomstelsel
wordt het plaatje geperst tusschen de 2 stempels (voor- en tegenzijde) terwijl het rondom
is opgesloten door den muntring. Deze ring
bestaat evenals de stempels uit gehard staal
en is glad afgewerkt (zooals bij stuivers,
guldens, rijksdaalders, enz.) of wel gekarteld
(zooals bij kwartjes, dubbeltjes, centen enz.)
Na een oogenblik verwijderen zich de stempels weder van elkaar en wordt het gestempelde stukje weggevoerd, terwijl een nog
ongemunt plaatje in den ring wordt gebracht.
Het geld wordt nu nogmaals nauwlettend
108

bekeken om de slecht gemunte stukken te

verwijderen. Daarna wordt het door den
muntmeester gekeurd en bij goedvinden, afgeleverd aan den controleur generaal. Deze
onderzoekt de afgeleverde partij nogmaals op
gewicht en gehalte, waarna hij de Nederlandschc specie aan de Nederlandsche Hank
of de betaalmeesters aflevert, terwijl de muntmeester het Indische geld ter expeditie terug
ontvangt.
De controle is hier te lande zeer streng;
wanneer bijv.: eene partij gouden of grove
zilveren munten wordt afgeleverd, wordt daarvan door de generale controle '/, gedeelte
stuk voor stuk gewogen. Komt er in dat
honderste gedeelte n stukvoor, dat buiten
de
wettelijke
ruimte valt, dan
wordt de geheelc partij afgekeurd en aan
den muntmeester terug gegeven, die ze dan
opnieuw moet
doen wegen om
alle stukken te
verwijderen, die
buiten de wettige ruimte vallen.
Niet slechts
I)K M K D A I L I . h F A H K l K K
de controle is
zeer streng, maar ook de wettelijke ruimte
is bij ons te lande kleiner, dan in het buitenland. Dit bemoeilijkt de fabrikatie en heeft
vooral bij pasmunt weinig nut.
De fabricatie van goudgele! geschiedt op
gelijke wijze als die van zilver. Slechts wordt
er bij het gloeien van gouden 10 gulden
stukken op gelet, dat geen oxydatie kan
plaats vinden. Daarom wordt dit materiaal
gegloeid in bussen, die met klei worden dicht
gesmeerd. Op deze wijze wordt de roodachtige tint bewaard. Dukaten worden geel
gemaakt door het koper aan de oppervlakte
weg te nemen op dezelfde wijze als met
zilver gebeurt.
Koper en brons wordt in plaatjes, strippen

of bladen geleverd en behoeft dus maar zeer

weinig bewerkt te worden. In de 2 laatste
gevallen zijn enkele pletgangcn noodig, waarna
uitgestooten, geblanchecrd en gemunt wordt
Afzonderlijk wegen der stukken in hier niet
noodig. De remedie is voor deze muntsoorten,
zoowel als voor nikkel veel ruimer gekozen.
Ken onafscheidelijk geheel met de nnintfabriek vormt de stempel- en medaille-werkplaats. Jaarlijks worden groote hoeveelheden
stempels gebruikt in de muntzaal, want zoomin
als eenig ander werktuig heeft een stempel
hel eeuwige leven. De dienststcmpels worden
vervaardigd uit staal, dat gehard wordt. Hij
langdurig gebruik blijkt ook dit materiaal niet

den chef slempelsnijder, den heer J. C. Wienecke

vervaardigd
Behalve deze dienststempels
worden door hem verschillende medailles en
plucques ontworpen en uitgevoerd; zooals
o.a. penning ter herinnering aan de laatste
vredesconferentie. In 't kort zal hier worden
nagegaan op welke wijze een nmntstempel
tot stand komt Eerst wordt door den chefstempclsnijder een model geboetseerd, waartoe
hem fotographieen als leidraad strekken, wanneer de beeldenaar van de Koningin op het
stempel voorkomt. Wanneer hij zoo ver met
het ontwerp gereed is, zal hij eenige zittingen
van Hare Majesteit aanvragen om zijn ontwerp
te kunnen voltooien.

I'OSTSTEMrKI.-flKAVia'RS.

bestand te zijn tegen den grooten druk waaraan

het wordt bloot gesteld. De stempels scheuren,
of wel worden onvlak; in 't kort, zij worden
onbruikbaar en moeten voortdurend door
nieuwe worden vervangen. Het stempel verbruik is echter niet voor alle muntsoorten
gelijk, maar hangt af van het materiaal, dat
gemunt wordt zoowel als van den vorm van het
stuk en de gravure die het draagt. Het ligt
voor de hand, dat zacht roodkoper minder
druk vercischt dan hard brons, dat een dik
stuk zich gemakkelijker laat munten, dan een
dun en dat eene ondiepe gravure eerder opkomt dan een diep relief.
Deze dienststempels zoowel als de stempels
voor medailles, worden onder toezicht van

Dit model is op veel grooter schaal vervaardigd dan voor de munt gebruikt wordt.
De gelijkenis is hier hoofdzaak. Van dit
model wordt een tweede gemaakt, waarbij
gelet wordt op de technische eigenschappen
waaraan een muntstempel moet voldoen. Met
het oog daarop wordt het relief veel lager gehouden. De 2 modellen zijn in was vervaardigd
Van het tweeden model wordt nu een afgietsel
in brons vervaardigd, dat na te zijn bijgestoken, op de verkleinbank wordt geplaatst.
Met behulp van deze machine is het mogelijk
een model in nagenoeg iedere verhouding
te verkleinen, waarbij men het dan nog in
de hand heeft het relief te verhoogen naar
willekeur. Men heeft dus verkregen een stalen
109

model van dc gcwenschte diameter. Deze

stalen reductie wordt bijgestoken en gehard,
waarna ze gebruikt wordt om er een afslag
mede te maken.
Waar de eerste stempel ,,en haut" was
uitgevoerd, wordt de tweede .,cn creux'.
Zij heeten respectievelijk poingoen en matrijs.
Deze matrijs wordt wederom bijgewerkt en
het fond gepolijst, waarin dan nog de letters
worden geklopt en de rand eraan gedraaid,
waarna zij gehard wordt.
Wij hebben dus nu gekregen:
i".
2".
3".
4".
5".

de origineele poiDQoen, waaruit vervaardigd wordt

matrijs,

generale poingoen

malrijs

,, reproductie poingoen

Deze 5 stempels zijn de zoogen, leggers"

en moeten, ten einde steeds verzekerd te
zijn, dat de munten volkomen gelijk zijn, zoo
weinig mogelijk gebruikt worden.
Dat eene zoo grootc serie gemaakt wordt,
is om te zorgen, dat, ook al worden een of
meer der leggers onbruikbaar, men niet in
de noodzakelijkheid vervalt een nieuwen
stempel te ontwerpen. Ten slotte worden
van de reproductie poingoen de dienststempels gemaakt, door tusschenkomst van nog
een patrijs en poingoen.
Het blijkt hieruit wel hoeveel arbeid er
verricht moet worden, alvorens een nieuwe
stempel tot stand is gekomen, daarbij nog
niet eens gelet op alle ontwerpen, die gemaakt moeten worden voordat het goedgekeurde model gereed is.
Het maken van de afslagen van de verschillende poingoenen en matrijzen geschiedt
met de stootschroef. Dit werktuig bestaat uit
cene zware schroef, waarop een groot gewicht is bevestigd en waaraan door middel
van stoomkracht een zekere snelheid wordt
gegeven. Op deze wijze kan gedurende een
oogenblik een zeer groote druk worden uitgeoefend.
Ook medailles worden met de stootschroef
geslagen. Zij hebben in het algemeen een
veel hooger relief dan munten en kunnen
daarom niet met de muntpers worden ge-

slagen. Bij de meeste medailles is het niet

mogelijk de gravure met n stoot van dc
stootschroef volkomen scherp op te brengen.
Ze worden dan meerdere malen aan den druk
onderworpen en omdat ook onder deze bewerking het metaal hard wordt, is gloeien
tusschentijds noodzakelijk.
Alle medailles voor rekening van het Rijk
worden aan de Munt geslagen, maar ook
voor particulieren bestaat gelegenheid medailles te doen slaan tegen een vast tarief. Het
bedrijf in de medaille fabriek is ook zeer
onregelmatig. In 1907 werden meer dan 4500
medailles geslagen, waartegenover in 1906
slechts 1785 stuks.
Alle stempels voor den waarborg van
gouden en zilveren werken worden ook in
deze afdeeling vervaardigd. Een geheel afzonderlijk bedrijf, dat ook onder dc direktie
van den muntmeester staat, is de poststempel
fabriek. Hier worden de stempels vervaardigd,
welke op de brieven worden gedrukt. Dc
nieuwe raderstempels zijn geheel uit staal
gemaakt. De oudere, zooals ze nog voor
Indi worden vervaardigd, zijn van gietijzer.
De karakters worden voor deze laatste soort
gegoten en bijgewerkt. Ook de bestellersstempels en cachetten ten dienste van het
Rijk worden op die wijze gemaakt. Voor het
maken van dit zeer fijne gietwerk is eene
kleine gieterij ingericht. De raderstempels
worden geheel uit de hand gegraveerd, terwijl
voor het vervaardigen van het eigenlijke
stempelblok en de raadjes, waarop de karakters worden aangebracht, eene werkplaats
aanwezig is, voorzien van de noodije frais en
draaibanken.
Kleine herstellingen aan de muntwerktuigen,
alsmede het afslijpcn van de walsen geschieden
in eigen beheer in een daartoe ingcrichtte
herstel werkplaats.
De geheele fabriek wordt gedreven door
een Compound stoomwerktuig van 85 P.K.
Het aantal werklieden aan de Munt is afwisselend tengevolge van het onregelmatige
bedrijf. Totaal zijn op 't oogenblik ongeveer
120 opzichters en werklieden in dienst.

110