Seksualno

w zwierciadle
humanistyki
Tom pokonferencyjny

Stowarzyszenie Nowa Humanistyka

Pozna 2012

Seksualno
w zwierciadle
humanistyki
Tom pokonferencyjny

Stowarzyszenie Nowa Humanistyka

Pozna 2012

Tytu: Seksualno w zwierciadle humanistyki. Tom pokonferencyjny

ISBN: 978-83-62854-07-3
Seria: W zwierciadle humanistyki
Rok wydania: 2012
Redaktorzy tomu:
Anna Ponikowska
Katarzyna Kwiatkowska
Magdalena Kowalczyk
Karolina Szurkowska
Urszula Trybu
Skad:
Ewa Szwed-Paczkowska

Niniejsza publikacja moe by kopiowana oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wycznie

w formie dostarczonej przez Wydawc. Zabronione s jakiekolwiek zmiany w zawartoci
publikacji bez pisemnej zgody Wydawcy i/lub Autora. Zabrania si jej odsprzeday.
Wydawca:
Stowarzyszenie Nowa Humanistyka
ul. Wyspiaskiego 10/7c
60-749 Pozna
stowarzyszenie@nowahumanistyka.pl
www.nowahumanistyka.pl
Dystrybucja:
Niniejsza publikacja pochodzi z serwisu Biblioteka Humanistyczna
www.biblioteka.nowahumanistyka.pl

Spis treci
Przemysaw Dudziski,
Filmowa pornografia dla kobiet i feministyczne postporno prba rekonesansu.... 7
Hanna Grzesiak,
Prostytucja w czasach staroytnego Izraela.................................................................... 19
Kamila Luft,
Zmysowe zabawki i erotyczne gadety w praktykach seksualnych
(wczoraj i dzi)..................................................................................................................... 29
Agata uksza,
Maa rewolucja, czyli o narodzinach Playboya.......................................................... 41
Iwona Morozow,
Kazirodztwo tabu w kulturze i jego przedstawienia w kinie................................... 63
Nina Olszewska,
Mio homoseksualna w polskiej literaturze wspczesnej od brutalnej
fizjologii do romantycznych uniesie.............................................................................. 78
Weronika Pawlik-Kwaniewska,
Erotyka, magia i impotencja.............................................................................................. 90
Piotr Pirecki,
Poezja polskiego baroku wobec zmysw i spraw ciaa............................................... 97
Ewelina Stpie,
Opowiada o duszy (nie-)wiadomo kobieta zjawisko prostytucji
w XIX wieku......................................................................................................................... 112
Anna Winicka,
Midzy sztuk a pornografi. Twrczo Helmuta Newtona (19202004)
i jej wpyw na ksztatowanie si nowego kanonu kobiecego aktu.............................. 125
Marta Zambrzycka,
ycie seksualne chopa, czyli wiejska obyczajowo seksualna
oczami etnografw.............................................................................................................. 136
Natalia Zatka,
Hermafrodyci i transwestyci jako reprezentanci rnych wymiarw
kulturowej seksualnoci (na przykadzie kina wspczesnego).................................. 145

Przemysaw Dudziski

Filmowa pornografia dla kobiet

i feministyczne postporno prba
rekonesansu
[...] zobaczylimy jak rozpoczo si i zintensyfikowao, wraz z powstaniem w kocu XIX wieku maszyn widzialnoci, szalestwo widzialnego i jak sytuacja ta stworzya nowe dziwne formy lepoty. W tym samym
czasie zobaczylimy take, jak ta lepota, niemoliwo ukazania niewidzialnej przyjemnoci kobiety, jest najwaniejszym sabym punktem hard-coreu
imiejscem, gdzie feministki, ktre szukaj moliwoci oporu wobec monolitycznego, mskiego dyskursu seksualnoci w hard-corze, odnale mog si
oporu. To w duchu tego oporu podejmuj si badania rnych manifestacji
tego gatunku.
Linda Williams, Hard Core. Wadza, przyjemno i szalestwo widzialnoci

Pornografia, w tym pornografia filmowa, nie cieszy si szczeglnym zainteresowaniem wrd polskich badaczy, czego wiadectwo stanowi mizerny
stan pimiennictwa tylko Jerzy Szyak pozostawa dugo wierny temu tematowi w ramach bada nad komiksem. W latach 90. temat poruszyli filmoznawcy skupieni wok orodka krakowskiego. Spord czternastu tekstw
skadajcych si na pokonferencyjn publikacj Wstydliwe przyjemnoci,
czyli po co tak naprawd chodzimy do kina? a trzy powicone s pornografii. Charakterystyczne, e wszystkie trzy napisane zostay przez mczyzn.
Podczas gdy badaczki pisay o wzruszeniach i wewntrznych wahadach,
kotach i mrowieniu w ydkach, Krzysztofowi Losce, Andrzejowi Pitrusowi
iWojciechowi Damszowi wstydliwe przyjemnoci kojarzyy si jednoznacznie z tward pornografi1. Potem jednak, jak to w sytuacjach wstydliwych,
zapado dugie i krpujce milczenie.
Na nastpn istotn publikacj, powsta tym razem na gruncie socjologii,
w duym zakresie wspart jednak badaniami nad materiaem audiowizual1 Okrelenie twarda pornografia nie jest do koca tosame z pornografi hard core, jednak ze wzgldw stylistycznych bd one w niniejszej pracy uywane wymiennie.

nym, przyszo nam czeka do minionego roku, kiedy to ukazaa si monografia pira Lecha M. Nijakowskiego Pornografia. Historia, znaczenie, gatunki.
Istotnym brakiem tej szeroko zakrojonej pracy jest pominicie w podjtej przez
autora prbie mapowania wspczesnej pornografii skierowanej do widza kobiecego, oraz, niekoniecznie tosamej z t pierwsz, wytwarzanej z feministycznego punktu widzenia. Brak ten dziwi tym bardziej, e znajduj swoje
miejsce w narracji Lecha Nijakowskiego zjawiska nowe, z du byskotliwoci dostrzeone i skontekstualizowane jak fetyszyzm medyczny ujty przez
autora przez pryzmat biowadzy i duo bardziej marginalne pornografia
nekrofilska.

Odmienne duchy oporu, czyli pornografia

zperspektyw(y) feminizmu
Tymczasem pornografia skierowana do kobiet nie jest zjawiskiem ani
nowym, ani marginalnym najwiksze pornograficzne serwisy internetowe
posiadaj ju kategorie czy dziay female friendly, a w podobny sposb reklamowanych jest coraz wicej filmw penometraowych. Krajobraz kobiecej
pornografii jest jednak niezwykle rozlegy i zrnicowany, a prba nawet
krtkiego rekonesansu na tym terenie trudna. Spojrzenie obserwatora z zewntrz moe za okaza si zawodne, zwaszcza jeli jest to spojrzenie na
niewidzialn przyjemno kobiety.
Prby zdefiniowania pornografii podejmowano, z wysikiem godnym
moe lepszej sprawy, wielokrotnie na przestrzeni debat estetycznych, prawnych i politycznych. Poniej posugujemy si rozumieniem tego terminu tyle
prostym co skutecznym. Pornografia filmowa to materia audiowizualny, na
temat ktrego moemy z duym prawdopodobiestwem stwierdzi, e zosta wyprodukowany w taki sposb, by jego najwaniejszym i pierwotnym
celem byo wywoanie seksualnego podniecenia odbiorcy, rozadowywanego
nastpnie najczciej w akcie masturbacji.
Wewntrz szeroko pojtego ruchu feministycznego pornografia bya od
lat 70. jednym z kamieni niezgody. Skupione w ramach organizacji Woman
Against Pornography (dalej WAP) feministki, jak Adrea Dvorkin i Robin
8

Morgan, widziay w samej pornografii, jak i procesie jej produkcji akt przemocy seksualnej, a kontakt z ni mia prowadzi do zaburze funkcjonowania wspoeczestwie: Pornografia jest teori, gwat jej praktyk, twierdzia Robin Morgan2. Ten sposb widzenia pornografii wydawa si wyrasta
zszerszych pogldw na natur seksualnoci.
Slogan Robin Morgan rozmywa znaczenie tej rnicy (pomidzy agresywnym aktem seksualnym, a jego pornograficznym wyobraeniem przyp.P.D.),
podkrelajc zwizek mskiej ideologii dominacji (widzianej tu jako element
pornografii) z agresywnymi aktami seksualnymi, ktre z pornografii wynikaj.
Feministki przeciwne pornografii takie jak Robin Morgan, Andrea Dvorkin,
Susan Griffin, Catherine MacKinnon czy Susanne Kappeler postrzegaj przemoc jako nieodczn cz roli, ktr mczyni odgrywaj w normalnych
zwizkach heteroseksualnych. [] Najdalej w opisie tego zaoenia posuwa
si Andrea Dvornik, ktra w swojej najnowszej ksice Intercourse twierdzi,
e stosunek seksualny, okrelany jako akt inwazji-penetracji przeprowadzany
na biernym przedmiocie (kobiecie) przez czynny podmiot (mczyzn), jest
gwnym rdem seksualnej przemocy3. Do momentu zaprzestania dziaalnoci w poowie lat 90. WAP odnosi spore sukcesy, majc duy wpyw na
ostateczny ksztat Raportu Komisji Meesea opracowanego w USA, ogoszonego w 1986 r. sprawozdania rzdowego na temat szkodliwoci pornografii
ktry mia znacznie ostrzejszy wydwik, ni podejmowane za prezydentur Lyndona Johnsona i Richarda Nixona badania Komisji ds. Obscenicznoci
iPornografii. Wydaje si te, e do dzi w obiegowej opinii stanowisko WAP
jest uznawane za reprezentatywne dla caego ruchu feministycznego.
Tymczasem bardzo szybko pojawio si stanowiska przeciwne, uznajce
dziaania WAP za prb dziaalnoci cenzuralnej i z podejrzeniem patrzce na
dziaaczki feministyczne mwice jzykiem Richarda Nixona, ktry w takich
sowach odrzuca ustalenia Komisji z 1970 r.: Komisja upiera si, e mnoce
si nieprzyzwoite ksiki i sztuki teatralne nie wywieraj trwaego negatywnego wpywu na charakter czowieka. Wieki cywilizacji oraz dziesi minut
2 R. Morgan, Theory and practice: Pornography and rape, s. 139, cyt. za L. Williams, Hard Core. Wadza,
przyjemno i szalestwo widzialnoci, tum. J. Burzyska, I. Hansz, M. Wojtyna, Gdask 2010.
3 L. Williams, s. 2930.

zdrowego rozsdku mwi nam jednak co innego4. Na bazie tych stanowisk

okrelanych jako feminizm sex positive wyoniy si pierwsze prby tworzenia
pornografii skierowanej do kobiecego widza.

Wewntrz Pornopticonu
Candida Royale i Anna Span
Jestemy pierwszymi aktorkami porno, ktre stan si gwiazdami
stwierdzia Candida Royale, mwic w imieniu czonki Klubu 90, nieformalnego zrzeszenia aktorek produkcji pornograficznych powstaego w 1983 r.
Ju rok pniej Royale bya, wraz z mem, wacicielk pierwszej wytwrni
pornografii dla kobiet: Femme Productions. Royale od pocztku zdawaa sobie
spraw, e marketingowy potencja przedsiwzicia kry si nie tylko wtreci filmw ktre miay si charakteryzowa wikszym realizmem, lepsz jakoci
fabu i gr aktorsk ale te w sygnowaniu ich jej nazwiskiem, jako znanej ju
wwczas aktorki porno i brandowaniu caoci jako nowej jakoci dla zupenie
nowego rynku. Tak narodzia si pierwsza strategia produkcji kobiecego porno.
Reprezentujce j reyserki pracuj wewntrz pornobiznesu we wasnych wytwrniach, jak Royale, lub w ustabilizowanych firmach tworzcych rwnie klasyczny hard core. Nazwiska tych reyserek staj si markami, s rozpoznawalne,
co jest rzadkoci w hard-corze funkcjonujcym raczej na prawach zblionych do
star systemu gwiazdami produkcji s zwykle aktorki, rzadziej aktorzy.
Jedn z przedstawicielek tej strategii jest brytyjska reyserka porno Anna
Span. Span za modu niechtna pornografii, nadal twierdzi, e dua cz produkcji skierowanych do mskich odbiorcw jest do przeraajca studiowaa
reyseri w Central Saint Martins College of Art and Design. Jej praca dyplomowa, noszca tytu Towards a New Pornography miaa si wkrtce okaza manifestem, wedug ktrego powstawa bd filmy reyserki. Jej pierwszy film zosta pokazany w 1999 r. przez brytyjski kana telewizji kablowej dla dorosych
Channel X.
11 lat i 250 scen seksu (w przemyle pornograficznym to wygodniejsza jednostka rozliczeniowa ni cay film) pniej Span to jedno z najbardziej rozpozna4 Cyt. za: L. Nead, Akt kobiecy, sztuka, obscena i seksualno, Pozna 1998, s. 145.

10

walnych nazwisk brytyjskiego pornobiznesu: daje odczyty na uniwersytetach,

pisuje o niej prasa, jej filmy stay si mark sam w sobie, obrandowane jako
porno zarwno dla kobiet jak i mczyzn.
Span twierdzi, e reyseruje porno, poniewa jako takie sprawia jej ono przyjemno oraz aby promowa swj przekaz polityczny. Oba powody wymagaj,
by jej filmy oddaway w opisany przez Nancy Friday wiat kobiecych fantazji
erotycznych. Span uzyskuje to przez do delikatn subwersj w ramach klasycznego, reakcyjnego hard core. Trzeba jednak otwarcie przyzna, e w ramach
tak silnie skodyfikowanego gatunku, nawet drobne odstpstwa od normy bij
po oczach. Przede wszystkim w filmach Brytyjki pojawiaj si elementy spoza
kodu twardej pornografii: mska masturbacja czy kobiety w trakcie okresu. Jeden
z jej projektw Women love porn, majcy umoliwi debiut reyserski kobietom,
zawiera scen kobiecej ejakulacji. British Board of Film Classification prbowaa
wstrzyma dystrybucj filmu, argumentujc, e nic takiego jak kobieca ejakulacja nie istnieje i w zwizku z tym sceny te pokazuj pissing, nie do koca najwyraniej akceptowalny na Wyspach. Span bya gotowa do obrony: jej apelacja
zawieraa obszern bibliografi prac naukowych na temat fizjologicznych mechanizmw kobiecego wytrysku oraz owiadczenia biorcych udzia w scenie
aktorek i aktora. To ostatnie szczeglnie zapewne przekonujce, gdy aktor w
przyj rzeczony wytrysk w usta. Przypadek projektu ma znaczenie nie tylko ze
wzgldu na ewolucj przepisw cenzorskich. Brak jednoznacznych wizualnych
oznak kobiecego orgazmu mia do tej pory wpyw na ca struktur filmu pornograficznego i przypisywanie pciom (nie)odpowiednich rl.
Jak wida, twrczyni stara si, by jej filmy byy realistyczne. Reyserka powica wicej czasu ekranowego scenom prowadzcym do seksu, wicej jest tu
uj, ktre wedug niej odtwarzaj punkt widzenia heteroseksualnej kobiety, czyli ukazuj mskie ciao. Przede wszystkim wreszcie jest to ciao w caoci, a nie
tylko pozbawieni twarzy waciciele penisw5. Aktorzy, czy jak ich okrela sama
Span performerzy, wolni s te od powszechnych w pornobiznesie modyfikacji
ciaa tatuay czy piercingu. Istotne s rwnie w tym wietle deklaracje rey5 Na temat tej tendencji i jej rezultatw, mocniejszej jeszcze w fotografii pornograficznej ni wfilmie, obszernie pisze J. Szyak, Komiks i okolice pornografii: o seksualnych stereotypach w kulturze masowej,
Gdask1996.

11

serki na temat pracy z aktorami. Twierdzi, e nie wykonuj oni w jej filmach
czynnoci, na jakie naciska wielu innych reyserw z brany. Dla Span nie
znaczy nie i wystarczy, e usyszy je raz. Co wicej, reyserka, chcc zbi argument o uwaczajcym charakterze wystpw przed kamer, sama zapowiada pojawienie si w jednym ze swoich filmw. Mona te domniemywa, e
jest to ruch obliczony jako chrzest bojowy, ktry pozwoli reysercedoczy
do grona jej poprzedniczek, m.in. Royale, ktre zanim stany za kamerami,
wystpoway przed nimi.
Niewtpliwy sukces Span, przypiecztowany wieloma branowymi nagrodami, pokazuje, e istnieje zapotrzebowanie na pornografi filmow w kobiecych odcieniach. Nurt ten prawdopodobnie bdzie tylko wzrasta w si.
Pogld anarchizujcej feministki Wendy McElroy, zgodnie z ktrym wspczesne feministki zapominaj, e jeli kobiecie podoba si pornografia, to dzieje si tak dlatego, e ma inn przeszo, odmienny rys psychologiczny, inne
cele w yciu, czy niezwyke perspektywy. Nie dlatego, e jest ona niedorozwinita umysowo i jak trzyletnie dziecko nie potrafi wyrazi zgody w sprawach dotyczcych jej wasnego ciaa (...)6, zdaje si coraz bardziej rozpowszechnia.

Porn-noir i kowbojki, ktre mog nie tylko marzy

pornografia jakoci Marii Beatty
Sztuka i pornografia tkwi w sieci wzajemnego procesu definiowania
pisze Lynda Nead. Przykadem reyserki wiadomej tego zwizku i aktywnie
z niego korzystajcej jest Maria Beatty niezalena amerykaska reyserka,
producentka, wacicielka firmy Blue Productions, ktrej zdarza si rwnie
wystpowa we wasnych filmach. Strategi Beatty mona okreli jako pornografi jakoci, majc przekroczy tradycyjna pornografi, w ktrej reakcj
widza wzbudza temat, nie za formalne jakoci dziea7. Beatty wykorzystuje
wic w swoich filmach, na poziomie formy i mise-en-scne, szerokie spektrum
6 W. McElroy, Delegalizacja pornografii naraa kobiety na niebezpieczestwo, http://liberalis.
pl/2009/02/15/wendy-mcelroy-%E2%80%9Cdelegalizacja-pornografii-naraza-kobiety-na-niebezpieczenstw
o%E2%80%9D/, [on-line] 09 II 2011.
7 L. Nead, dz. cyt., s. 142.

12

atwo rozpoznawalnych inspiracji siga po niemiecki ekspresjonizm, film

noir, surrealizm, ale i film postapokaliptyczny.
Span zwrcia w swoich filmach uwag na konieczno realizowania innej
dugoci scen zblie w filmach porno przeznaczonych dla kobiet. Przyznajc
otwarcie, e jej filmy to maszyny wspomagajce masturbacj i stwierdza, e
kobiecemu ciau ta czynno zajmuje wicej czasu. Beatty rozwija to podejcie.
Jej filmy, zwykle redniometraowe, w caoci, od pocztku do koca, wypenione s przez jedno zblienie. W przeciwiestwie do reyserek zwizanych
zpierwsz strategi, Beatty nie przejmuje si motywacj postaci czy pogbianiem fabuy, a w jej filmach brak dialogw.
Kluczowym elementem filmw producentki jest jednak ukazywanie scen
BDSM, czy to w takiej formie jak w Ecstasy in Berlin, 1926 (2004) w caoci skadajcym si ze scen teatralnego biczowania, wizania, lizania butw etc., czy
to jak w Post Apocalyptic Cowgirls (2008), w ktrym jedna z bohaterek wyranie
dominuje nad drug, co zostaje w do ironiczny sposb przedstawione przez
noszony przez ni strap-on.
Sceny BDSM zostay przez Lind Williams zaliczone w poczet omiu numerw klasycznego hard core8. Jest to jedyna kategoria, ktr badaczka dodaa
do powstaej wewntrz przemysu porno listy Ziplowa obejmujcej: masturbacj kobiec, seks heteroseksualnej pary, seks lesbijski, seks oralny, mnage
trois, seks analny i grupowy. Wydaje si, e decyzja Williams bya nieco popieszna wiele przemawia bowiem za faktem, e pornografia BDSM w swojej
ostrzejszej wersji stanowi zupenie osobny od hard coreu rynek.
W podgatunku tym poszukiwano moliwoci peniejszego przedstawienia kobiecego orgazmu, odkrycia fizycznego cierpienia jako perwersyjnego substytutu niekontrolowanego aktu rozkoszy, ktry nieatwo dostrzec u
kobiety9. BDSM jest rwnie poszukiwaniem rozkoszy, czy raczej pary bl-rozkosz, poza uznanymi jej rdami przyjtymi strefami erogennymi i akceptowanymi metodami ich stymulacji. W istocie wic tworzenie pornografii
BDSM moe by wypowiedzi przeciw dominacji fallusa jako instrumentu
rozkoszy wtwardej pornografii.
8L. Williams, dz. cyt., s. 141142.
9K. Loska, Oblicza pornografii hard core [w:] Wstydliwe przyjemnoci, czyli po co tak naprawd chodzimy do kina?, red. G. Stachwna, Krakw 1995, s. 113.

13

Analizujc dyskurs pornografii BDSM, Lech Nijakowski uznaje, e jej

wspczesne wcielenia ukazujce wszelkie ukady dominacji, nie tylko te,
wktrych mczyzna dominuje nad kobiet (w filmach Beatty kobieta dominuje nad kobiet lub mczyzn) zwiastuj kres spoeczestwa patriarchalnego:
Pornografia BDSM dostarcza nam wszelkich konfiguracji, amicych utarte
hierarchie i normy spoeczestwa patriarchalnego. Czy nie jest to dowodem
jego schyku? Spoeczestwo patriarchalne zostao przeksztacone w wielk
narracj, na ktrej eruj pornograficzne fabuy10. W wypadku reyserki, ktrej filmy opieraj si o klasyczne mskie narracje jak film noir, czy western,
wida to moe nawet bardziej wyranie ni w przykadach analizowanych
przez socjologa, wykorzystujcych topos instytucji totalnych w rozumieniu
Ervina Goffmana wizie, szpitali itp.
Silna stylizacja, prba poczenia, a moe zamazania granicy midzy pornografi a sztuk wysok, intertekstualno, pozwalaj widzie w pornografii
jakoci Beatty filmowy odpowiednik literackiej pornografii wysokich lotw,
do ktrej Susan Sontag zaliczya m.in. Bataillea, de Berga, Ragea i oczywicie... de Sadea11. Duch libertyskiego filozofa transgresji patronuje jednak
chyba jeszcze bardziej ostatniej strategii kobiecej pornografii feministycznemu postporno.

Poza zasady i poza przyjemnoci feministyczne postporno

Do kategorii postporno zaliczy naley ca gam produkcji powstajcych
poza strukturami wytwarzania twardej pornografii i zarzucajcych funkcj
wspomagajc masturbacj. Nad treci pornograficzn wyranie dominuje
tu zawarto artystyczna, a kody hard core s przywoywane celem ich zamania i subwersji. Reyserki tych filmw czciej i wyraniej podpisuj si
jako feministki. Znakomitymi przykadami moe by zbir Dirty diaries (2009)
skadajcy si z trzynastu krtkich filmw szwedzkich twrczy: Ester Martin
Bergsmark, Mii Engberg, Sary Kaaman, Pelly Kagerman, Wolfe Madam, Elin
10 L.M. Nijakowski, Pornografia. Historia, znaczenie, gatunki, Warszawa 2010, s. 253.
11 S. Sontag, The Pornographic Imagination [w:] Styles of Radical Will, New York 1969, s. 3573.

14

Magnusson, Tory Mrtens, Marit stberg, Jennifer Rainsford, Nelli Roselli,

Ingrid Ryberg, Joanny Rytel i sy Sandzn. Film, majcy by w zaoeniu dzieem niekomercyjnym, powsta wok ogoszonego wczeniej manifestu twrczynie posuyy si kodem kojarzonym raczej z dziaalnoci awangardow.
Manifest ten warto przytoczy w caoci, wydaje si bowiem, e jego dziesi
punktw przedstawia nastawienie twrczy postporno nie tylko w Szwecji:
Pikne takie jak jestemy
Do diaba z chorymi ideaami pikna! Gboka nienawi do samych siebie wysysa
kobiec energi i kreatywno, ktre mogyby zosta uyte w eksplorowaniu wasnej
seksualnoci i siy, a marnuj si w dietach i kosmetykach.
Walcz o swoje prawo do bycia napalon
Mska seksualno postrzegana jest jako sia natury, ktr zaspokoi trzeba za wszelk cen. Kobieca jest akceptowana tylko, jeli zgadza si z msk. Bd napalona na
swoich wasnych prawach.
Dobra dziewczyna to za dziewczyna
Do mamy kulturowego stereotypu, wedug ktrego seksualnie aktywne i niezalene
kobiety s szalone, albo s lesbijkami, wic s szalone. Chcemy tworzy i oglda filmy, w ktrych Betty Blue, Ofelia, Thelma i Luise nie musz gin.
Rozbi kapitalizm i patriarchat
Przemys pornograficzny jest seksistowski, poniewa yjemy w patriarchalnym kapitalistycznym spoeczestwie. Przemys ten zarabia na ludzkiej potrzebie seksu i wykorzystuje do tego kobiety. By walczy z seksistowskim porno trzeba rozmontowa
kapitalizm i patriarchat.
Tak niegrzeczna jak chcesz by
Baw si, przejmuj kontrol, albo bd kontrolowana. Mw nie kiedy chcesz, ale pozosta zdolna do powiedzenia tak, kiedy sama chcesz.
Legalna aborcja jest ludzkim prawem
Kady ma prawo do swojego ciaa. Miliony kobiet cierpi w czasie niechcianych ci
i umieraj w trakcie nielegalnych aborcji kadego roku. Pieprzy moralne prawo do
kaza przeciw kontroli urodzin i edukacji seksualnej.
Walcz z prawdziwym przeciwnikiem
Cenzura nie moe uwolni seksualnoci. Niemoliwa jest zmiana obrazu kobiecej seksualnoci, jeli same te obrazy stanowi tabu. Nie atakujmy kobiet za pokazywanie
seksu atakujmy seksizm za prb kontroli naszej seksualnoci.
Pozosta queer
Wiele gosw przeciw erotyce jest homofobiczna i transfobiczna. Nie wierzymy w
wojn midzy pciami, ale w wojn przeciw pciom. Identyfikuj si, z jak pci chcesz
i kochaj si z kim chcesz. Seksualno jest zrnicowana.
Uywaj zabezpiecze
Nie mwi, ebycie poszli i robili to, ale jeli ju zabezpieczcie si (Missy Elliott)
15

Rb to sama
Erotyka jest dobra i potrzebujemy jej. Naprawd wierzymy, e moliwe jest stworzenie alternatywy dla pornografii gwnego nurtu przez tworzenie filmw o seksie,
ktre bd nam si podoba12.

Wikszo postulatw manifestu znalaza odzwierciedlenie w samym filmie. Inne, jak prawo do aborcji, z oczywistych wzgldw, nie. Obliczone byy
raczej na efekt sprzenia zwrotnego manifest wzbudza zainteresowanie towarzyszc mu produkcj i odwrotnie - film staje si wehikuem dodanej informacji o charakterze biopolitycznym.
Filmy skadajce si na Dirty diaries s niezwykle rnorodne, korzystaj
zrnorodnych technik od kamery z rki do animacji i pokazuj zrnicowane modele seksualnoci Fruitcake Sary Kaaman i Ester Martin Bergsmark
powicony jest wycznie pieszczotom mskich i kobiecych odbytw, ktry
stanowi tu figur strefy erogennej ponad podziaami pci. Phone fuck Ingrid
Ryberg jest prawdopodobnie pierwszym obrazem parapornograficznym seksu przez telefon pary lesbijskiej. Mwic krtko, w queerowym Dirty diaries
anything goes. Nie chodzi bowiem o to, aby rozwaa poszczeglne filmy,
ale aby oceni rnorodny krajobraz, jaki wytwarzaj jako cao. Obraz wiata, w ktrym mniejsze znaczenie ma pe (czsto nierozpoznawalna) a wiksze
wolno.
Podobny wydwik maj filmy Petry Joy, autorki, ktra podobnie jak
Span, zaczynaa jako teoretyczka i historyczka filmu. Jej Female fantasies (2006)
stanowi zbir utrzymanych w konwencji onirycznej, ale zrnicowanych stylistycznie sekwencji seksu poczwszy od pary pywajcej nago w basenie
filmowanej spod wody, koczc na czworokcie, w ktrym trzech uczestniczcych w nim mczyzn jest tak samo zainteresowanych sob nawzajem, jak
kobiet.

Pocztek zamiast zakoczenia

Pord wielu swoich grzechw, klasyczny hardcore dopuszcza si jednego przewinienia jest nieprawdopodobnie nudny i przewidywalny, sko12 http://www.dirtydiaries.se/ [on-line] 10 II 2011.

16

dyfikowany przynajmniej od koca lat 70. wedug tych samych, nieaktualnych dzi schematw. Pojawienie si na rynku kobiecej pornografii nie tylko
jest istotn zmian, ale wry te modyfikacje w zastanych formuach porno
gwnego nurtu i w konsekwencji w narracjach o seksualnoci czowieka
na pocztku XXI wieku.
Przeprowadzone w Instytucie Kinseya13 badania reakcji mczyzn i kobiet na fragmenty filmw pornograficznych wykazay, e kobiecy gos w pornografii moe by nie tylko nowy, ale te skuteczniejszy. Pokazywany badanym zbir klipw z heteroseksualnego porno zosta wybrany w poowie
przez mczyzn, w poowie przez kobiety. Ta druga cz okazaa si bardziej
podniecajca dla obu pci. W eksperymencie tym potraktowano jednak sam
pornografi jako zbir swoicie neutralny, a tak naprawd wwczas przecie
mski. Jego powtrzenie na zbiorze filmw nie tylko wybieranych, ale i produkowanych przez kobiety mogoby przynie jeszcze ciekawsze rezultaty.
Nieprzypadkowo w kocu wiele produkcji reyserek porno jest reklamowanych rwnie jako porno dla par.
Nawet, jeli formua kobiecej pornografii nie stanie si w przyszoci form
dominujc, to skoro istnieje zapotrzebowanie bdzie trwa. Parafrazujc
tytu nowelowego filmu Chacun son cinma (2007) kademu jego porno.

13 Cytuj za: P. Martin, Seks, narkotyki i czekolada, tum. A. Dzierzgowska, Warszawa 2010, s. 255256.

17

Bibliografia

Katrien Jacobs, Masochism, or The Cruel Mother in Maria Beattys Pornography, Critical
Studies 1997, nr 17.
Krzysztof Loska, Oblicza pornografii hard core, [w:] Wstydliwe przyjemnoci, czyli po co tak
naprawd chodzimy do kina?, red. G. Stachwna, Krakw 1995.
Paul Martin, Seks, narkotyki i czekolada, tum. A. Dzierzgowska, Warszawa 2010.
Lynda Nead, Akt kobiecy, sztuka, obscena i seksualno, Pozna 1998.
Lech M. Nijakowski, Pornografia. Historia, znaczenie, gatunki, Warszawa 2010.
Susan Sontag, The Pornographic Imagination, [w:] Styles of Radical Will, New York 1969.
Jerzy Szyak, Komiks i okolice pornografii: o seksualnych stereotypach w kulturze masowej, Gdask
1996.
Linda Williams, Hard Core. Wadza, przyjemno i szalestwo widzialnoci, tum. J. Burzyska,
I. Hansz, M. Wojtyna, Gdask 2010.

Filmografia

Hoxton honey, re. Anna Span, 2006.

Dirty diaries, re. Ester Martin Bergsmark et al., 2009.
Female fantasies, re. Petra Joy, 2006.
Under the covers, re. Candida Royale, 2007.
Ecstasy in Berlin, 1926, re. Maria Beatty, 2004.
Post-Apocalyptic Cowgirls, re. Maria Beatty, 2008.

18

Hanna Grzesiak

Prostytucja w czasach
staroytnego Izraela
Nie bez powodu mwi si, e prostytucja jest najstarsz profesj wiata.
Jej lady znajdujemy ju w staroytnoci. O ile jednak wspczenie prostytucja jest uprawiana gwnie dla pienidzy, o tyle w tamtych czasach miaa
rwnie funkcj religijn.
W literaturze staroytnego Izraela w szczeglnoci w Torze1 oraz
Talmudzie2 nie ma jednoznacznie i wyranie sformuowanych praw, ktre zakazywayby uprawiania prostytucji i korzystania z niej. W staroytnym Izraelu
istniay dwie jej formy: zarobkowa oraz sakralna. Prostytucja zarobkowa podejmowana bya dla korzyci materialnych. Nierzadko zdarzao si, e kobieta
uprawiaa nierzd dla kawaka chleba, aby nakarmi samotnie wychowywane
dzieci (Por. Prz 6.26). Prostytucja sakralna miaa zapewni prostytutce przychylno bstwa. Zarobek z nierzdu stawa si pniej ofiar zoon Bogu.
Trzeba jednak zaznaczy w tym miejscu, e w wietle obecnych bada naukowych nie jest pewne, czy w staroytnym Izraelu prostytucja sakralna istniaa.
Ostatnia publikacja Christine Stark, Kultprostitution im Alten Testament? Die
Qedeschen der Hebrischen Bibel und das Motiv der Hurerei, OBO 221, Fribourg
Gttingen 2006, zdecydowanie zaprzecza, i zjawisko prostytucji sakralnej
byo w staroytnym Izraelu kiedykolwiek obecne. Podobnego zdania s uczeni zajmujcy si wspczenie tym problemem.

Prostytucja w wietle Tory

W Torze pierwsze wzmianki dotyczce prostytucji odnajdujemy wKsidze
Rodzaju (34.31). Bracia Symeon i Lewi dokonali pomsty za zgwacenie ich sio1 Tora w wszym znaczeniu obejmuje Ksig Rodzaju, Ksig Wyjcia, Ksig Kapask, Ksig
Liczb oraz Ksig Powtrzonego Prawa. W znaczeniu szerszym natomiast, zwana jest rwnie Tanachem
iobejmuje Tor (pi wyej wspomnianych ksig), Nevim (Ksigi Prorokw) oraz Ketuwim (Pisma).
2 Talmud jest najwaniejszym rdem tradycji ustnej w judaizmie.

19

stry, poniewa nie mogli dopuci aby obchodzono si z ni jak z nierzdnic

zana. W jzyku hebrajskim to sowo oznacza te stosunki seksualne zabronione
przez prawo ydowskie czyli takie, ktre ma kobieta poza maestwem.
W dalszej czci Ksigi Rodzaju czytamy o historii Judy i Tamar, Tamar
bya on najstarszego syna Judy Ery. Po jego mierci, zgodnie z obowizujcym wczenie prawem lewiratu3 zostaa on Onana. Ten za nie chcia spodzi potomstwa, ktre zostaoby uznane za dzieci zmarego, w konsekwencji
czego Bg ukara go mierci. Te obieca, i zgodnie z prawem, take jego
trzeci syn, Szela, gdy tylko osignie odpowiedni wiek zostanie jej mem. Do
tego jednak momentu miaa powrci do domu swojego ojca w swoich wdowich szatach. Tamar jednak ucieka si do podstpu. Przebiera si za nierzdnic i staje przy drodze, ktr przejeda Juda. Jak czytamy w Torze:
A gdy powiedziano Tamar: Te twj idzie do Timny, aby strzyc swe owce,
zdja z siebie szaty wdowie i otuliwszy si szczelnie zason usiada przy bramie
miasta Enaim, ktre leao przy drodze do Timny. []. Kiedy Juda j ujrza, pomyla, e jest ona nierzdnic, gdy miaa twarz zasonit. Skrciwszy ku niej
przy drodze, rzek: Pozwl mi zbliy si do ciebie nie wiedzia bowiem, e
to jego synowa. A ona zapytaa: Co mi dasz za to, e si zbliysz do mnie?
Powiedzia: Przyl ci koltko ze stada. Na to ona: Ale dasz jaki zastaw,
dopki nie przylesz. Zapyta: Jaki zastaw mam ci da? Rzeka: Twj sygnet
zpieczci, sznur i lask, ktr masz w rku. Da jej wic, aby si zbliy do niej;
ona za staa si przez niego brzemienn (Rdz 38.1318)4.

Z historii tej wynika, e prostytucja bya czym powszechnym i bardzo

dobrze znanym. Juda bowiem nie by zdziwiony obecnoci prostytutki na
ulicy, co wicej, bardzo szybko nawiza z ni kontakt i zapaci jej za usug.

Prostytucja sakralna
Trzeba zaznaczy, i w powyszej opowieci Tamar, czyli kobieta uprawiajca nierzd, nazywana jest kadesa. W jzyku hebrajskim sowo to ma taki
sam rdze co hebrajskie sowo kodesz, ktre znaczy tyle co wity. Tym okrele3 W staroytnoci obowizkiem brata zmarego ma kobiety byo polubienie owej wdowy i spodzenie z ni potomstwa, jeli ta bya bezdzietna.
4Wszystkie cytaty w niniejszym tekcie pochodz z Biblii Tysiclecia.

20

niem nazywano rwnie kobiet, ktra uprawiaa prostytucj sakraln. Trudno

jest jednak stwierdzi, czy Tamar bya prostytutk sakraln, nie ma bowiem
adnych wzmianek o sakralnoci aktu Tamar i Judy. W tym miejscu trzeba
doda, e wrd ludw staroytnych prostytucja sakralna bya powszechnie
znana. Przyjmuje si, e zapocztkowali j Sumerowie, czczcy pocztek wiosny rozpustnymi uroczystociami. Ich punktem kulminacyjnym byo seksualne zespolenie krla z arcykapank, w ktrej upatrywano wcielenie bogini
mioci i podnoci Isztar5. Jej lady znajdujemy rwnie w Egipcie. Chocia
jedne teksty mwi, e jest kobieta, ktra pi w wityni Amuna w Tebach, nie
odbywajc jednake adnego stosunku seksualnego z mczyzn, to jednak
500 lat pniej, czyli 25 lat wczeniej przed narodzeniem Chrystusa podrnik
Strabo, bdcy w Egipcie informuje, e:
Bogowi Amunowi powicona jest dziewczyna z najlepszej rodziny Staje
si prostytutk i odbywa stosunek seksualny z kadym mczyzn, ktry tego
zapragnie6.

O prostytucji sakralnej wspomina rwnie Tora. Mwi o tym choby

Pierwsza Ksiga Krlewska:
Zacz si rwnie w kraju nierzd sakralny. Postpowali wedug wszelkich obrzydliwoci pogan, ktrych Pan wypdzi sprzed Izraelitw (1 Krl 14.24);
Asa, krl Judy, obj wadz w dwudziestym roku panowania Jeroboama, krla
Izraela, i krlowa w Jerozolimie w cigu czterdziestu jeden lat. [] Asa czyni to,
co jest suszne w oczach Pana, tak jak jego przodek Dawid, gdy kaza wysiedli
z kraju uprawiajcych nierzd sakralny (1Krl 15.912).

Jak wspomina Andrzej Zwoliski, kobiety uprawiay prostytucj sakraln take w obrbie wityni jerozolimskiej, w zabudowaniach sucych za
tkalni szat dla przybytku zwanych asera7. Nawizujc do Tamar, ktra jak ju
wczeniej zostao powiedziane nazwana bya kades, trudno jest jednak okreli, czy bya ona prostytutk sakraln czy te zwyk prostytutk, bowiem
w dalszej czci tej opowieci czytamy, e bya skazana na kar mierci przez
5 A. Zwoliski, Seksualno w relacjach spoecznych, Krakw 2006, s. 212.
6 L. Manniche, Sexual Life in Ancient Egypt, London, New York 1997, s. 1415.
7 A. Zwoliski, dz. cyt., s. 214.

21

spalenie (Rdz 38.24). Ta kara mierci bya stosowana tylko w przypadku zwykych prostytutek. Trzeba zaznaczy, e jak sugeruj wspczeni badacze
(wspomniaam ju o tym na pocztku niniejszego artykuu) jest rzecz wtpliw, czy prostytucja sakralna w tamtym okresie faktycznie istniaa. Zatem
by moe okrelenie kadesa, ktre kojarzone jest z prostytucj sakraln, miao
w tamtym okresie zupenie inne znaczenie.

Zakazy dotyczce prostytucji

Chocia nie byo jednego prawa, ktre zakazywaoby prostytucji, to jednak istniej zapisy, ktre mwi o tym, i crka kapana nie moe by prostytutk, o czym wiadczy fragment z Ksigi Rodzaju:
Jeeli crka kapana bezczeci siebie nierzdem, bezczeci przez to swojego
ojca. Bdzie spalona w ogniu (Kp 21.9).

Trzeba w tym miejscu zaznaczy, i w staroytnym Izraelu kapan, czyli

kohen by czowiekiem nalecym do kasty ludzi powiconych subie Bogu.
Kapani byli odpowiedzialni za skadanie ofiar w wityni Jerozolimskiej.
Penili zatem jedn z najwaniejszych funkcji w spoeczestwie. Szczeglnym
obowizkiem kapana byo zachowanie czystoci rytualnej, w zwizku z czym
nie wolno im byo mie adnego kontaktu ze zwokami (take przebywa
wdomu gdzie kto zmar), z wyjtkiem najbliszych czonkw rodziny (ojca,
matki, syna, crki, brata, siostry oraz maonki). Sami za po mierci byli chowani blisko bramy gwnej cmentarza albo w specjalnie wyznaczonych kwaterach, aby ich ciaa nie byy w bliskim kontakcie z innymi ciaami, ktre s
nieczyste. Z uwagi na konieczno przestrzegania czystoci rytualnej zakazywano kapanowi zwizku z prostytutk, o czym wspomina Ksiga Kapaska:
Nie wezm za on nierzdnicy lub kobiety pohabionej. Nie wezm kobiety wypdzonej przez ma, bo kapan jest powicony Bogu (Kp 21.7).

W Izraelu istnia przepis zabraniajcy skadania w ofierze Jahwe zarobku

nierzdnicy8. Poprzedzony by on wezwaniem z Ksigi Powtrzonego Prawa:
8 M. Babik, Wspycie seksualne w nauczaniu biblijnym, Krakw 2003, s. 100.

22

Nie bdzie nierzdnicy sakralnej wrd crek Izraela ani mczyzn uprawiajcych nierzd sakralny wrd synw Izraela (Pwt 23.18).

W odniesieniu do staroytnego Izraela trzeba wyranie zaznaczy, i

istniaa rnica pomidzy cudzostwem a uprawianiem nierzdu. Wiksze
potpienie ze strony spoeczestwa dosiga kobiet, ktra jest cudzoonic.
Mwi o tym fragment z Ksigi Ezechiela:
Uprawiaa wic znw nierzd z krajem kupieckim Chaldejczykw i take tym si nie nasycia. Jake sabe byo twoje serce wyrocznia Pana Boga
skoro dopuszczaa si takich rzeczy, godnych bezwstydnej nierzdnicy, skoro
budowaa szaas na pocztku kadej drogi, skoro urzdzaa sobie wzniesienia
na kadym placu, a gardzc zapat nie bya podobna do nierzdnicy, lecz do
kobiety cudzoonej, ktra zamiast swojego ma przyjmuje obcych. Wszystkim
nierzdnicom daje si zapat, a ty wszystkim swoim kochankom dawaa podarki i zjednywaa ich sobie, by przychodzili do ciebie zewszd i uprawiali z tob
nierzd. U ciebie dziao si odwrotnie ni u nierzdnic: nikt nie goni za tob. To
ty dawaa zapat, a ciebie nikt nie wynagradza. Tak, z tob byo wprost odwrotnie (Ez 16.2934).

Z pewnoci owe potpienie cudzostwa bardziej ni prostytucji jest zwizane z tym, e maestwo byo czym witym nierozerwalnym. Oczekiwano
od kobiety, e bdzie troszczy si o ognisko domowe i razem ze swoim mem bdzie przekazywa pozytywne wzorce dzieciom. Cudzostwo za byo
przykadem zego zachowania zasugujcego na potpienie.

Czynniki sprzyjajce prostytucji

W wietle literatury ydowskiej maestwo w modym wieku, czsto
w trzynastym czy te czternastym roku ycia, chronio przed prostytucj9.
Zgodnie bowiem z tradycj ydowsk, zamna kobieta musi ubiera si
skromnie. Wymaga si, aby zakadaa dug spdnic, bluzki z dugim rkawem, nie uywaa perfum oraz zakadaa chustk na gow, ktra zakryje jej
wosy. W pniejszym okresie kobiety nosiy rwnie peruki, eby przykry
naturalne wosy. Owe peruki nie miay jednak przycign uwagi innych m9 Pesahim 113a; por. S. Muntner, History of Medicine, Sexology in the Bible and Talmud, [b.m.] 1961, s. 66.

23

czyzn ani pobudza seksualnie, wrcz przeciwnie wosy uznawane byy za

symbol seksualny. Zakryte wosy zatem miay by informacj dla nieznajomego mczyzny, e kobieta ta pozostaje w zwizku maeskim. Take skromny
ubir i styl ycia suyy temu, aby nie wzbudza podania uinnych mczyzn. Trzeba zaznaczy, e owe zasady obowizuj do dnia dzisiejszego,
zwaszcza w rodowiskach ortodoksyjnych oraz ultraortodoksyjnych. W Mea
Szearim jednej z najbardziej ultraortodoksyjnych dzielnic Jerozolimy te zasady s przestrzegane po dzie dzisiejszy. Co wicej, liczne tablice i plakaty na budynkach nakazuj osobom zwiedzajcym t dzielnic przestrzeganie
obowizujcych tam zasad i ubieranie si skromnie. W rodowiskach ortodoksyjnych skromno kobiety nie prowokuje innych mczyzn do skadania
niemoralnych propozycji. Kobieta za wie, e od momentu zampjcia jest
przeznaczona jednemu mczynie, a jej najwaniejszym zadaniem jest wychowywanie dzieci i opieka nad domem.
W Ksidze Kapaskiej czytamy:
Nie wydawaj swej crki na hab, czynic j nierzdnic, aby kraj nie uleg
nierzdowi i nie by peen rozpusty (Kp 19.29).

Fragment ten Rabbi Akiba, jeden z najwybitniejszych ydowskich uczonych interpretuje nastpujco: Nie pozwl twojej crce dorasta zbyt dugo10.
Chodzi tutaj ponownie o to, aby wyda crk za m tak szybko, jak to moliwe. Inny uczony ydowski Rabbi Eliezer dodawa rwnie, e nie naley
wydawa crki za m za starego mczyzn11. Trzeba w tym miejscu doda,
e w staroytnym Izraelu obowizywao powszechnie prawo lewiratu. Wtym
kontekcie zwizek z duo starszym mczyzn powodowa, e kobieta bardzo szybko zostawaa wdow, co wicej, nie zawsze istniaa w tej sytuacji
moliwo polubienia brata zmarego ma i posiadania z nim potomstwa,
zwaszcza gdy mczyzna by w wieku, ktry uniemoliwia mu odbycie stosunku seksualnego. Nierzadko zdarzao si rwnie w przypadku starszego
ma, e obowizek lewiratu nie mg by speniony, gdy bracia zmarego
ma te ju nie yli. Trzeba zaznaczy, e kobieta bezdzietna uwaana bya
10 Sanhedrin 76a.
11 Tame.

24

za osob bezuyteczn. Posiadanie potomstwa byo i jest nadal uwaane za

bogosawiestwo Boe, zwaszcza wrd ydw ortodoksyjnych. W wietle
judaizmu kar za grzeszne ycie bya wanie bezpodno. Talmud dodaje nawet, e osoba bezdzietna uwaana jest za martw (Gen. R. 71.6). Bezdzietna
kobieta najczciej stawaa si prostytutk.

Cudzostwo a prostytucja
O zakazie cudzostwa mwi bezporednio jedno z przykaza (Wj 20.14).
Trzeba jednak zauway, e ten zakaz nie jest zbyt jasny. Nie wiadomo bowiem, jakie zachowania s zakazane. Podobnie nie wiadomo, czy przykazanie
to dotyczy wszystkich czonkw spoeczestwa oraz jaka kara grozi za jego
przekroczenie.
W Torze problem cudzostwa mona rozpatrywa z trzech rnych
punktw widzenia, kiedy:
wina ley po stronie kobiety,
wina ley po stronie mczyzny,
wina ley po stronie obojga partnerw.
Sytuacja pierwsza ma miejsce wtedy, kiedy kobieta wspya z mczyzn, ktry nie by jej mem. Trzeba zaznaczy, e dziewictwo byo wysoko
cenione. Kiedy okazywao si podczas nocy polubnej, e kobieta nie bya
dziewic, natychmiast oddalana bya od ma i grozia jej mier poprzez ukamienowanie. W tej sytuacji mczyzna, z ktrym wspya nigdy nie by winien i nigdy nie by karany, co wicej, nikogo nawet nie interesowao, kim on
jest. Wina bya tylko i wycznie po stronie kobiety.
W drugim przypadku wina bya po stronie mczyzny tylko wtedy, gdy
dopuci si gwatu na kobiecie. Trzeba zaznaczy, e w takiej sytuacji mczyzna mia obowizek zapaci ojcu dziewczyny kwot, jak skada si przy zalubinach z dziewic, co wicej, mia obowizek polubi zgwacon kobiet.
Jednoczenie nie mg w przyszoci wrczy jej listu rozwodowego.
Jeli mczyzna znajdzie mod kobiet dziewic niezalubion pochwyci j i pi z ni, a znajd ich, odda ten mczyzna, ktry z ni spa, ojcu modej ko-

25

biety pidziesit syklw srebra i zostanie ona jego on. Za to, e jej gwat zada,
nie bdzie jej mg porzuci przez cae swe ycie (22.2829).

Zgod na zwizek maeski take i w tym wypadku musia wyrazi ojciec. Chocia kobieta nie ponosia winy, to jednak bya naznaczana przez spoeczestwo, zwaszcza kiedy ojciec nie wyraa zgody na maestwo. Wtakich
sytuacjach dziewczyna najczciej nie miaa moliwoci polubienia innego
mczyzny. Nikt bowiem nie chcia polubi kobiety, ktra stracia dziewictwo
W przypadku kiedy mczyzna zgwaci kobiet, ktra bya zamna, grozia
mu kara mierci. O tym wspomina Ksiga Powtrzonego Prawa:
Lecz jeli mczyzna znalaz na polu mod kobiet zalubion, zada jej
gwat i spa z ni, umrze sam mczyzna, ktry z ni spa. Modej kobiecie za
nic nie uczynisz. Moda kobieta nie popenia przestpstwa godnego mierci.
Wypadek ten jest podobny do tego, gdy kto powstaje przeciw bliniemu swemu
i ycia go pozbawi: znalaz j na polu, moda kobieta zalubiona krzyczaa, a nikt
jej nie przyszed z pomoc (Pwt 22.2527).

Wina bya po obu stronach w sytuacji, kiedy mczyzna wspy z kobiet, ktra bya w zwizku maeskim. W tej sytuacji oboje byli ukarani.
Jeli si znajdzie czowieka picego z kobiet zamn, oboje umr: mczyzna picy z kobiet i ta kobieta. Usuniesz zo z Izraela. Jeli dziewica zostaa
zalubiona mowi, a spotka j inny jaki mczyzna w miecie i spa z ni, oboje
wyprowadzicie do bramy miasta i kamienowa ich bdziecie, a umr: mod
kobiet za to, e nie krzyczaa bdc w miecie, a tego mczyzn za to, e zada
gwat onie bliniego. Usuniesz zo spord siebie (Pwt 22.2224).

Mamzer
Mwic o prostytucji w staroytnym Izraelu, nie sposb nie wspomnie
opewnej osobie naznaczonej stygmatem, ktr by mamzer. Jest to dziecko urodzone ze zwizku zamnej kobiety z mczyzn, ktry nie jest jej mem,
zwizku kazirodczego bd te potomek z drugiego maestwa osb rozwiedzionych, jeli formalnoci zwizane z rozwodem nie zostay do koca dopenione. Mamzerem stawao si rwnie dziecko prostytutki.
Czowiek ten by naznaczony potrjnym stygmatem: religijnym, spoecznym oraz fizycznym. Ich gowy golono na yso, a skr myto specjalnym py26

nem, dziki ktremu wosy wicej nie odrastay12. Owa fizyczna stygmatyzacja
miaa by znakiem dla innych, e mamzer moe polubi jedynie osob o podobnym statusie bd konwertyt. W przypadku kiedy zamano zakaz, polubiona osoba podlegaa karze chosty, ktra bya w staroytnoci powszechnie
stosowana w przypadku naruszenia prawa religijnego. Mamzerskie pitno
przechodzio na dalsze jego potomstwo, a cakowite oczyszczenie bdzie mie
miejsce dopiero w czasach mesjaskich.
Warto w tym miejscu zaznaczy, e chocia wspczenie judaizm reformowany podchodzi do kwestii mamzera w sposb bardzo liberalny, to judaizm ortodoksyjny nadal przestrzega wszystkich zasad. Rwnie wspczenie
wIzraelu, gdzie zawieranie maestw jest pod nadzorem rabinatu ortodoksyjnego, zdarzaj si przypadki procesw sdowych majcych za cel ustali,
czy dana osoba naley do grupy mamzerw.

Zakoczenie
Jak wida na przykadzie staroytnego Izraela, prostytucja niejedno ma
imi. W czasach przedbabiloskich zdecydowanie mniej rygorystycznie podchodzono do kwestii prostytucji, co niewtpliwie zwizane byo z tym, e prostytucja bya czym powszechnym. Spojrzenie na prostytucj zdecydowanie
si zmienia w czasie niewoli babiloskiej, kiedy postrzegano j jako praktyk odcigajca Izrael od Jahwe. Sdzono, i prostytucja zagraa tosamoci
Izraela. Wspczenie w Izraelu judaizm ortodoksyjny, czyli ten sigajcy korzeniami do pocztkw judaizmu, surowo zakazuje prostytucji. Kobieta, ktra
si jej dopuszcza nierzadko jest usuwana poza grup spoeczn. Przechodzc
jednake ulicami izraelskich miast, zwaszcza Tel Awiwu czy te Hajfy, ktre
s najmniej religijnymi miastami, widzimy nierzadko ulotki zawierajce informacje o klubach nocnych, czy te kobietach wiadczcych usugi erotyczne, co
wiadczy o tym, e prostytucja nie jest czym niespotykanym w Izraelu.

12 S. Fishbane, Deviancy in Early Rabbinic Literature, Leiden, Boston, Brill 2007, s. 6.

27

Bibliografia

Babik M., Wspycie seksualne w nauczaniu biblijnym, Krakw 2003.

Fishbane S., Deviancy in Early Rabbinic Literature, Leiden, Boston, Brill 2007.
Manniche L., Sexual Life in Ancient Egypt, London, New York 1997.
Pesahim 113a; por. S. Muntner, History of Medicine, Sexology in the Bible and Talmud, [b.m.]
1961.
Sanhedrin 76a.
Stark Christine, Kultprostitution im Alten Testament? Die Qedeschen der Hebrischen Bibel
und das Motiv der Hurerei, OBO 221, Fribourg Gttingen 2006.
Zwoliski A., Seksualno w relacjach spoecznych, Krakw 2006.
Wszystkie cytaty w niniejszym tekcie pochodz z Biblii Tysiclecia.

28

Kamila Luft

Zmysowe zabawki i erotyczne gadety

w praktykach seksualnych
(wczoraj i dzi)
Czym s gadety erotyczne? Co to takiego seks zabawki? Oczywicie
mona by wymienia rnego rodzaju przedmioty tj. wibratory, pornograficzne czasopisma, kulki gejszy, skpe stroje, skrzane bicze, pluszowe kajdanki
iim podobne artefakty. Warto jednak z tej definicji enumeratywnej wyabstrahowa istot pojcia. Przez gadety erotyczne rozumie bd wszelkie rekwizyty, ktrymi posuguj si ludzie podczas kontaktw natury seksualnej. Na
wstpie warto zauway, e wspczenie tego typu przedmioty stay si bardzo popularne, dawniej obarczone pewnym tabu, obecnie coraz atwiej dostpne, coraz bardziej podane. Jednak erotyczne akcesoria to nie wymys
naszych czasw. Niektrzy archeolodzy uwaaj, e towarzyszyy one czowiekowi od pradziejw. Nie wiadomo, czy historia tego typu przedmiotw
w istocie siga tak daleko wstecz. Potwierdzona natomiast jest ich obecno
wwiecie staroytnym.
Asortyment owych gadetw majcych dostarczy przyjemnoci jest
szeroki. Chiskie opowieci epoki Ming zalecaj stosowanie rnych akcesoriw podczas zblie erotycznych. Midzy innymi piercieni nakadanych na
nasad Jadeitowego Konaru (uywajc chiskiej poetyki), ktre wykonywano, wzalenoci od sytuacji materialnej posiadacza, z koci soniowej lub pasw materiau. Piercie przymocowywano opaskami do bioder. Gwnym
jego zadaniem byo przeduenie erekcji oraz dostarczenie dodatkowych dozna partnerce poprzez stymulowanie miejsca zwanego przez mieszkacw
Pastwa rodka Tarasem Klejnotw. Nie tylko mczyni mogli korzysta
zerotycznych instrumentw. Chinki umieszczay w pochwie dwie kulki, jedn wydron, ktra zawieraa odrobin rtci, drug ze sprynk. Ten mechanizm samozaspokojenia Zachd odkry w XVIII w., jednak najwiksz po29

pularnoci kulki gejszy zaczy cieszy si w szalonych latach 20. ubiegego

stulecia. Naley jednak zaznaczy, e owe intymne artefakty maj rdo wpowszechnie stosowanych przez mczyzn rin no tama maych srebrnych lub
oowianych dwiczcych kulkach umieszczanych w nacitej skrze mskich
narzdw pciowych. Wielkim honorem byo otrzymanie od wadcy owej kulki1. Kilka wiekw pniej w kulturze europejskiej seks gadety to popularny
prezent z okazji wieczorw panieskich i kawalerskich, czyli momentw ycia, ktrych erotyka jest niejako zasad immanentn, koniecznoci kulturow,
czynnikiem, wok ktrego buduje si cay kontekst zachowa ludycznych.
Synny Milet, bogaty orodek handlowy w Azji Mniejszej, znany z wytwarzanych w nim bardzo dobrej jakoci tkanin, by take najwikszym producentem i dystrybutorem artefaktu o nazwie olisbos wspczesne dildo. Sztuczne
czonki wyrabiane byy przez szewcw z drewna lub wypchanej skry. Przed
uyciem namaszczano je oliw z oliwek. Jak dowiadujemy si z fragmentu tekstu datowanego na III w. p.n.e. w modzie byo ich stosowanie, a panie czsto
poyczay sobie w instrument2, co stanowio powszechn praktyk. Dzi dostpny jest szeroki asortyment gadetw w najrniejszych postaciach, cznie
z wykonywanymi na specjalne zamwienie przedmiotami tego typu. Takie
custom-made-dildo oferuj ju londyscy projektanci nowoczesnych gadetw.
W ich ofercie mona znale produkty wykonane z metali szlachetnych, sterowane komputerowo lub stymulowane przez fale radiowe.
Niemniej jednak dildo suyo nie tylko do samozadowolenia, przez pewien czas uznawano je za przyrzd leczniczy. W wieku XIX i jeszcze na pocztku XX w. psychoanalitycy uywali tego instrumentu podczas sesji terapeutycznych majcych na celu wyleczenie kobiet z na poy mitycznej jednostki
chorobowej zwanej histeri. Lekarstwem na t przypado miao by doprowadzenie pacjentki do orgazmu. Wanie temu medycznemu wtkowi w historii owego instrumentu ludzko zawdzicza pewn cakiem now jako w
sferze erotycznych ekstensji. Pierwszy elektromechaniczny wibrator stworzy
podobno okoo 1880 r. dr Joseph Mortimer Granville, ktry by zmczony do1 R. Tannahil, Historia seksu, Wydawnictwo Ksika i Wiedza, Warszawa 2001, s. 185186.
2 Tame, s. 104.

30

prowadzaniem swoich pacjentek do orgazmu w tradycyjny sposb, tzn. za pomoc dildo. Wynalazek ten opatentowano w 1902. Pocztkowo zwano go manipulatorem i pod tym mianem reklamowano w katalogach wysykowych.
Na pocztku XX w. losy urzdzania byy cile zwizane zprocesem elektryfikacji gospodarstw domowych, trafi on bowiem pod strzechy domostw mniej
wicej w tym samym czasie co elazka, elektryczne maszyny do szycia i tostery, jednak na dugo przed odkurzaczami. Dzi niejako powraca do swojej genezy stajc si rekwizytem przeznaczonym dla kobiecej intymnoci, pokazujc, i seks to nie tylko prokreacja, to finezyjna gra zmysw i dozna, pewna
dynamiczna rwnowaga, cielesna harmonia, tak krucha, e samo mwienie
oniej jest niestosowne.
Cho z drugiej strony naley zauway, e tabu zwizane ze sfer erotyczn zaczyna powoli zanika. Nie jest to proces, ktry charakteryzuje jedynie
XXI wiek. W historii ludzkoci mona wyrni bardziej i mniej pruderyjne
okresy. Wydaje si, e obecnie zmierzamy w kierunku otwartoci i braku zahamowa w tej sferze. By moe ta rewolucja jest pozorna i erotyka nie wyzwala
si spod jarzma cenzury, a jedynie zaczyna podporzdkowywa si reguom
owej cenzury.
Jak pisze G. Bataille moliwo mioci indywidualnej dana jest z chwil,
gdy czowiek staje si rny od zwierzcia3. Jednak taka mio w jego przekonaniu jest ahistoryczna, gdy angauje jedynie jednostk a nie spoeczestwo. Samozaspokojenie nie buduje relacji midzyludzkich, izoluje czowieka
w sposb mentalny, a przede wszystkim fizyczny, odbiega wic od kultury.
Dlatego byo ono pitnowane na przestrzeni dziejw. Groziy za nie liczne
sankcje, towarzyszyo mu wiele przesdw. W epoce wiktoriaskiej starano
si nie dopuszcza do masturbacji wrd chopcw. W tym celu podpinano
ich narzdy pciowe do swego rodzaju alarmu, ktry sygnalizowa rodzicom
nocne polucje potomka. Tamszenie naturalnych odruchw ciaa miao gwarantowa czysto i pene uczestnictwo w spoecznoci kierujcej si wysokimi
standardami moralnymi, ktre jednak okazyway si powierzchowne.

3 G. Bataille, Historia erotyzmu, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2008, s. 208.

31

Wydawa by si mogo, e dzi kultura odchodzi od restrykcyjnego traktowania osb preferujcych przyjemno indywidualn. Przesdy zwizane
zmasturbacj ju nie strasz modziey, a i wikszo modych ludzi zaczyna
otwarcie mwi o swoich potrzebach. Jednak nie jest to oznak zmniejszenia
wadzy kultury nad sfer, ktra jej si cigle wymyka. Zamiast zakazw moralnych osaczajcych jednostk dc do samozaspokojenia pojawiaj si przyrzdy, ktre maj jej pomc w doznaniu przyjemnoci. Gumowe lalki, rne
rodzaje wibratorw, dildo, sztuczne waginy, asortyment jest szeroki. Wszystko
po to, by zaspokoi kad potrzeb beneficjenta owego fasadowego rozprzenia obyczajw i pozornej utraty kontroli kultury nad seksualnoci. Kady
gadet zastosowany podczas stosunku jest wprowadzeniem tego, co obce izewntrzne wobec natury do, wydawa by si mogo, jednej z najbardziej podstawowych, fizjologicznych czynnoci ludzkiego organizmu. Naturalny akt
seksualny, ktry w wiecie przyrody jest spenieniem instynktu, w rzeczywistoci kulturowej zostaje wtoczony w pewne ramy i formy tego, co dozwolone i tego, co zakazane. Kady krg kulturowy ustanawia oczywicie wasne
normy i standardy, ktre okrelaj sposb funkcjonowania czowieka w sferze
erotycznej. Jednak zawsze istniej pewne spoeczne sankcje regulujce sposb postpowania. To kultura dyktuje jak mamy je, pi, uprawia mio.
Gadety wykorzystywane podczas intymnych chwil to ekstensje, ktre maj
spotgowa przyjemno. Wydawa by si mogo, e ta ich funkcja wiadczy
o tym, e jednak pozostaj po stronie tego, co naturalne, tego, co dy do realizacji biologicznych, a nie kulturowych potrzeb. Jednak to wanie ich rola jako
artefaktw wzmagajcych doznania najsilniej przemawia za ich kulturow genez. Wywodz si one z jak najbardziej naturalnych de do osignicia peni szczcia. Stanowi jednak wytwr technologiczny, ktry ukierunkowuje
erotyczne dziaania, przyjemno, ktra jest przez nie dostarczana, jest zawsze
przyjemnoci kontrolowan.
Intymne instrumenty miay (i maj) za zadanie nie tylko zwikszenie rozkoszy kochankw, uczynienie zado dzom ciaa w samotnoci, czy zwikszenie moliwoci seksualnych partnerw. Ich rola moe by wrcz odwrotna. Wspczenie uywane erotyczne gadety symulujce pasy cnoty wziy
32

swoj genez z narzdzi represji stosowanych przez zazdrosnych mczyzn

wcelu poskromienia kobiecej seksualnoci. Pasy cnoty wynaleziono najprawdopodobniej okoo 1280 r. w Padwie4. Cho inne rda, nazywajce te artefakty opaskami syryjskimi, wskazuj na Jemen, Sudan, Somali i Etiopi, jako
kraje, z ktrych one pochodz. Niezalenie od miejsca, w ktrym powstay,
pasy cnoty stay si swoistym redniowiecznym symbolem sposobu traktowania niewiast, od ktrych wymagano zachowania czystoci. W rzeczywistoci niewiele wczesnych kobiet byo zmuszanych do stosowania tych niewygodnych narzdzi represji. Najprawdopodobniej byy to jedynie odosobnione
przypadki, ktre jednak dziaaj na wyobrani po dzi dzie, wiadczc opodejciu do kobiecej seksualnoci, ktra bya demonizowana i degradowana
przez patriarchaln hierarchi wadzy wieckiej i sakralnej. Materialny przedmiot zdaje relacj ze zmian, jakie dokonay si w podejciu do sfery erotycznej. Z czasem z pasw cnoty symboli ujarzmienia kobiecoci, wyewoluoway
wspczesne gadety erotyczne. Natomiast z dziewitnastowiecznych narzdzi medycznych, stanowicych lekarstwo na histeri, powstay dzisiejsze wibratory swoisty znak emancypacji.
Z jednej strony kultura zmienia znaczenia erotycznych akcesoriw, zdrugiej jednak nadal w spoecznym odbiorze tkwi przekonanie o pewnej niestosownoci tego typu przedmiotw. Nadal wywouj one wiele emocji. S tolerowane jedynie w pewnych momentach ycia. Choby wspomniane obrzdy
przejcia zwizane z zawarciem maestwa, wtedy jednak peni funkcj
ludyczn, stanowi element zabawy. Nie maj jednak racji bytu w yciu publicznym. Korzysta mona z nich jedynie w zaciszu sypialni, gdy, mimo e
wspczesny wiat wydaje si by coraz mniej pruderyjny, wci istnieje przekonanie, e tego typu gadety s nieprzyzwoite, niewaciwe. Z czego moe to
wynika? Czyby ludzie podskrnie wyczuwali swoiste wynaturzenie, jakie
wprowadzaj te artefakty w naturalny akt miosny?
Caa gama erotycznych ekstensji jest podstaw sadomasochistycznych zachowa. Najlepszy wyraz da temu oczywicie markiz de Sade. Paradoksalnie
4 G. Bechtel, Cztery kobiety Boga. Ladacznica, czarownica, wita, gupia g, Wydawnictwo Akademickie
Dialog, Warszawa 2001, s. 72.

33

jednak najbardziej perwersyjna pod tym wzgldem wydaje si by wiktoriaska Anglia. Ta synca z pruderii epoka to czas, w ktrym powsta przyrzd
zwany koniem Berkeley. Swoj nazw zawdzicza synnej w owym czasie
londyskiej prostytutce o nazwisku Berkeley. Owy wynalazek przypomina
nieco drabin dopasowywan kadorazowo do klienta, ktry mia by do tej
maszyny rozkoszy przypity. Unieruchomionego okadano rzgami lub biczowano. Urzdzenie przynioso due zyski, co wiadczy o znacznej liczbie amatorw podobnych dozna, do ktrych zalicza si podobno take angielski krl
Jerzy IV5. Po mierci pomysodawczyni wynalazek trafi do muzeum nauki,
gdzie mia wiadczy o wkadzie prostytucji w rozwj przemysu. Oczywicie
dom publiczny Teresy Berkeley nie by jedynym miejsce oferujcym tego typu
usugi. Czasy najwikszej pruderii, w ktrych kobiety podczas wizyty u lekarza badano przez liczne warstwy materiau, i to jedynie w obecnoci przyzwoitki, to zarazem okres seksualnego rozpasania. A bya to przecie epoka
synca z wyrubowanych zasad moralnych, w ktrej chopcom zakadano
alarmy majce sygnalizowa polucje oraz klatki na genitalia, by zapobiega
masturbacji. Owa podwjna moralno z jednej strony po cichu tolerujca
erotyczne ekscesy, z drugiej potpiajca wszelkie przejawy seksualnoci w yciu publicznym i prywatnym, i hodujca restrykcyjnym zasadom dotyczcym
ciaa, tj.zakaz mycia miejsc intymnych bya znakiem tamtych czasw. Jednak
take i dzi mamy do czynienia z podobn ambiwalencj, ktrej proporcje s
odwrcone. Swoboda seksualna ugruntowana przez liczne rewolucje obyczajowe XXwieku, poczynajc od manifestw sufraystek a na ruchu hippisowskim koczc, dzi ciera si z frontem czystoci i wstrzemiliwoci. Ten
ostatni jest reprezentowany przez zrzeszenie Silver Ring Thing6. Czonkowie
SRT nosz srebrne obrczki z wygrawerowanym wersetem z Biblii:
5 R. Tannahil, dz. cyt., s. 404.
6 Silver Ring Thing zaoy w 1995 r. Danny Pattyn, ewangelicki duszpasterz modziey z Yumy w
Arizonie, jako sposb walki ze wzrastajcym odsetkiem chorb wenerycznych i ci wrd nastolatkw.
Silver Ring Thing to program wstrzemiliwoci seksualnej zachcajcy nastolatkw do zachowania czystoci
przedmaeskiej. W zamyle zaoyciela grupa ma stanowi ochron przed niezdrow obsesj na punkcie
seksu, ktra wedug Pattyna jest skutkiem rozwizoci wywoanej przez rewolucj seksualn lat 60. SRT opiera si na teologii chrzecijaskiej i jest finansowany ze rodkw federalnych USA. Zewntrznym wyrazem
przynalenoci do zrzeszenia jest noszenie przez czonkw srebrnego piercienia; www.silverringthing.com
(25.07.2011).

34

Jest wol Boga, abycie byli wici. Powstrzymajcie si od nierzdu. Niech

kady z was wie, e wasne ciao naley traktowa z szacunkiem jako wite.
(Pierwszy List do Tesaloniczan 4, 34)

Srebrne obrczki jako znak rozpoznawczy grupy postulujcej czysto

cielesn mona rozpatrywa jako swoisty antygadet, atrybut promujcy odmienn postaw wobec seksualnoci. Tym samym mona go zestawi
zinnymi symbolami represji takimi jak pasy cnoty czy wspomniane klatki na
genitalia.
Z jednej strony seksualno staje si czym niestosownym, wskazane jest
jej ukrywanie przed spoeczestwem Jest spraw wstydliw, ktr naley podda kontroli. Jednak napicie powodowane przez zewntrzny nacisk kultury musi znale ujcie w ukrywanych praktykach seksualnych. W znaczeniu,
jakie nios z sob przedmioty zwizane ze sfer seksualn zauway naley
ambiwalencj, ktra wiadczy o cigej dyskursywnoci zjawiska jakim jest
erotyzm. Historia artefaktw stosowanych podczas miosnych uniesie pokazuje jak nieustannie zmienia si podejcie do tej przestrzeni ycia. Ustawiczne
przechodzenie od rygoryzmu do swobody praktyk miosnych ukazuje jak niestabilna jest to dziedzina. Nie ma w niej miejsca na stao, jedyn pewnoci
jest cigo przemian. Wynika to z popdowej strony natury ludzkiej, ktra
steruje zachowaniami seksualnymi, a ktr kultura stara si ujarzmi.
Tam gdzie pojawia si Eros7 pojawia si take niepewno wynikajca
znieprzewidywalnoci instynktu. Dlatego z zewntrz wprowadza si rozmaite rodki majce pokierowa zachowaniami intymnymi. Popd zostaje skanalizowany, lecz nie sublimowany, w erotycznej grze moemy mu ulec. Nie
bez podstaw przyrwnuje si relacj intymn do gry. Czy nie chodzi w niej
o pewne zachowania ludyczne majce cechy zabawy? Caillois uwaa, e zabawa jest wczeniejsza od kultury, daje rado i przyjemno, a przy tym nie
jest ona sprowadzona jedynie do biologicznych reakcji, lecz pozwala na ukonstytuowanie wzajemnych relacji wedug pewnych regu. Seks jest zatem gr,
a przynajmniej w spoecznym mniemaniu powinien ni by. wiadcz o tym
rne akcesoria i zabiegi stosowane podczas miosnych igraszek. I tak prze7 Zob. Z. Freud, Kultura jako rdo cierpie, Wydawnictwo KR, Warszawa 1995.

35

bieranie si w rne stroje: frywolne koronki, krciutkie spdniczki, pontne

wdzianka pokojwek, pielgniarek, take modne ostatnio stroje dla panw to
wejcie w now rol na potrzeby zmysowych chwil. Zjawisko to nosi znamiona mimikry8, naladowanie to wprowadzanie fantazji w ycie. Dziki gadetom tworzona jest pewna sytuacja udawania, majca odpowiada na potrzeby
Erosa. Jednak erotyczna zabawa to nie tylko odzwierciedlenie naszych marze, to take element antagonizmu i wspzawodnictwa w deniu do realizacji freudowskiej zasady przyjemnoci.
Gra seksem odbywa si take na innym poziomie. Wszystko moe sta
si erotycznym gadetem, jeli tylko ujmiemy dany przedmiot w odpowiednim kontekcie. Popkultura penymi garciami czerpie ze sfery zarezerwowanej dotychczas jedynie dla intymnoci alkowy. Erotyczne ekstensje staj si
symbolami tej nowej jakoci odsaniania seksualnoci, s swoistymi metonimiami nioscymi wiele znacze, ale nie mwicymi wszystkiego. Uwodz nas
tymi niedopowiedzeniami. Zachowania ludyczne o zabarwieniu erotycznym
s powszechne. Seks odrywa si od biologicznych funkcji i staje si kulturow igraszk.
Na rynku akcesoriw seksualnych dostpne s, i to nie tylko w sex shopach, liczne gry erotyczne zarwno planszowe, karciane, jak i koci do gry
przedstawiajce pozycje rodem z Kamasutry. Gadety erotyczne mwi wprost
otym, jaki jest stosunek kultury do miosnego aktu. Stosunek w utraci dawne
zabarwienie moralne, stajc si konsumpcyjn postaw. Cywilizowana moralno zostaje obalona przez stworzenie harmonii miedzy popdow wolnoci i porzdkiem: popdy uwolnione od tyranii represywnego rozumu d
do ustanowienia swobodnych i trwaych stosunkw egzystencjonalnych dajcych pocztek nowej zasadzie rzeczywistoci9 tymi sowami H. Marcuse
okrela zaistniay w postmodernizmie stan rzeczy, ktry zmienia zaznaczony przez Freuda podzia na zasad przyjemnoci i rzeczywistoci. Zauwamy
jednak, e nowa zasada rzeczywistoci jest jedynie kolejnym wystosowanym
przez kultur kompromisem, dziki ktremu moe ona zagarn to, co natu8 Zob. R. Caillois, ywio i ad, PIW, Warszawa 1973.
9 H. Marcuse, Eros i cywilizacja, Wydawnictwo Muza, Warszawa 1998, s. 199.

36

ralne na nowych zasadach. W tym kontekcie erotyczne ekstensje to materialne

przejawy Id, urzeczywistnienie naszych najskrytszych pragnie sprowadzone
do formy plastiku lub gumy, zmaterializowane fantazje Erosa.
Technika dy do zaspokojenia kadego erotycznego marzenia. A moe
wanie sama kreuje nowe? Czy naprawd w ludzkiej naturze tkwi potrzeba
zaspokojenia rzdz w rytm muzyki, do ktrej dostosowuje si dildo podczone do ipoda najnowszej generacji, czy stosowanie kulek gejszy? Czyby ludzie
nie wyobraali ju sobie miosnego spenienia bez asysty przedmiotw wprowadzanych z zewntrz, ze wiata kultury. To cige denie do urozmaicenia
poycia jest wyrazem stale rosncej tendencji do mityzacji seksualnoci, do
tworzenia pewnej nasyconej oczekiwaniami i pragnieniami struktury coraz to
nowych potrzeb wok naturalnego aktu. Wszelkiego rodzaju gadety s de
facto jedynie nienaturalnymi dodatkami do wypywajcego z natury-biologii
czowieka sposobu realizacji potrzeb seksualnych.
Wiele gadetw erotycznych nie jest zwizana cile z samym kontaktem seksualnym, czsto maj one za zadanie pobudzi partnerw, s elementem gry wstpnej. Znowu, zatem pojawia si motyw gry zwizanej z erotyk,
ta gra potrzebuje pewnych zabawek. Problematyka kusych i perwersyjnych
strojw zostaa ju poruszona, dlatego w tym momencie warto skupi si na
przedmiotach, ktre maj niejako zainicjowa podniecenie. Dzisiejsze pisma
dla panw czy te pornograficzne filmy to spadkobiercy o wiele duszej voyeurystycznej tradycji. Historia sztuki pena jest egzemplifikacji twrczoci
o zabarwieniu erotycznym. Zdarzao si, e take przedmioty codziennego
uytku zdobiy nieprzyzwoite sceny. Krl Francji Franciszek I prawdopodobnie posiada porcelanowy serwis dekorowany miniaturami, ktre wywoyway rumieniec wstydu u jego synowej Katarzyny Medycejskiej10. Inny przykad
to figurki z wiedeskiego brzu. Te mae, czsto rcznie malowane przedmioty byy bardzo popularne w drugiej poowie XIX wieku. Stanowiy nie tylko
prestiowy i kosztowny prezent, byy rwnie przedmiotem kolekcjonowania. Szczeglnie cenione artefakty pochodziy z pracowni Franza Bergmanna,
10 E. Wataa, Seks w krlewskich alkowach, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2009, s. 56.

37

Harolda Bermana, Piotra Tereszczuka. Te urocze bibeloty nosiy w sobie pewien sekret, po uruchomieniu ukrytego mechanizmu figurka odkrywaa swoj frywoln tajemnic. Pozornie przyzwoite dzieo sztuki ujawniao swoj czasem ocierajc si o pornografi tre: po otworzeniu egipskiego sarkofagu
ukazywaa si naga posta Egipcjanki, po odsoniciu rzebionego paszcza
ukazywaa si naga kobieta pod nim schowana. Takie upominki zdobiy biurka i gabinety szanowanych gentelmanw wczesnej epoki. Ch podgldania
nie stanowi wic novum. Nie jest tajemnic, e bodce wzrokowe pobudzaj
take inne zmysy, dlatego skonno do voyeuryzmu wydaje si by czym
naturalnym. Niemniej jednak naley zauway, e nowe media zmieniaj sposb percepcji wiata, w tym take sfery erotycznej. Powstaj liczne portale internetowe dostarczajce rnego rodzaju podniet dla oka. Internet wrcz kipi
od treci erotycznych, jednak jako medium zaporednicza on relacj seksualn
i skupia si jedynie na jej wizualnej (ewentualnie akustycznej) stronie. Cho
niewykluczone, e postp techniczny ju niedugo dostarczy nam mechanizmw umoliwiajcych odbywanie stosunkw seksualnych na odlego.
Problematyka relacji seksualnoci i nowych mediw jest niezwykle ciekawa
iobszerna, dlatego te pragn tu zaznaczy jedynie jeden z jej aspektw.
Erotyczne gadety to swoiste przeduenia ciaa majce dostarczy intensywniejszych dozna i wikszej satysfakcji. Ekstensje te stoj po stronie kultury oddzielajc seks od jego podstawowych prokreacyjnych funkcji. Zagarniaj
sfer seksualnoci, steruj zachowaniami erotycznymi. Cho wywodz si
zpopdw i stanowi ich materialn realizacj, to zostaj przyswojone przez
kultur, wdroone w jej ramy. Ten proces ma swoj genez w najdawniejszych
czasach, gdy towarzysz one aktom miosnym od zarania dziejw i odpowiadaj na rne potrzeby od tych najbardziej niewinnych po te perwersyjne.
Stanowi tym samym materialny dowd rnorodnoci zachowa seksualnych homo sapiens.
Zabawki erotyczne s zwizane z ludycznoci jako przestrzeni zawieszenia regu obowizujcych w spoeczestwie, lecz jedynie tylko po to by na
powrt w to spoeczestwo si wpisa. S wic atrybutem kultury wprowadzonym do najnaturalniejszego, najintymniejszego zachowania ludzi, by je
kontrolowa.
38

Obecnie asortyment zabawek erotycznych jest bardzo szeroki, odbywaj

si nawet specjalne targi powicone tej tematyce, na ktrych mona znale
wiele interesujcych akcesoriw od niewinnych przyrzdw do masau po
najwymylniejsze stroje sadomasochistyczne. Erotyka wydaje si by wszechobecna, na wskro przenika kultur, nie tylko t, ktr nazwano popularn czy masow, ale take tzw. kultur wysok11. I jakkolwiek ocenimy to
zjawisko, czy uznamy je za upadek obyczajw, czy za syndrom wyzwolenia,
naley przyzna, e zachodzi ono powszechnie i mwi niezwykle wiele okulturze, w ktrej yjemy. Jest to bardzo szeroki problem, a niniejszy artyku stanowi jedynie przyczynek do dalszych rozwaa.

11 W tym miejscu nie byo moim zamiarem jakiekolwiek waloryzowanie rnych sfer czy paszczyzn
kultury, ale jedynie wykazanie, e omawiane zjawisko dotyka wielu jej aspektw. Jest mechanizmem wielopaszczyznowym i wszechobecnym.

39

Bibliografia

Bataille G., Historia erotyzmu, tum. I. Kania, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2008.
Bechtel G., Cztery kobiety Boga. Ladacznica, czarownica, wita, gupia g, tum. K. Pachniak,
Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2001.
Caillois R., ywio i ad, tum. A. Tatarkiewicz, PIW, Warszawa 1973.
Freud Z., Kultura jako rdo cierpie, tum. J. Prokopiuk, Wydawnictwo KR, Warszawa 1995.
Marcuse H., Eros i cywilizacja, tum. H. Jankowska, A. Pawelski, Wydawnictwo Muza,
Warszawa 1998.
Tannahil R., Historia seksu, tum. G. Woniak, Wydawnictwo Ksika i Wiedza, Warszawa
2001.
Wataa E., Seks w krlewskich alkowach, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2009.

Netografia

www.silverringthing.com (25.07.2011)

40

Agata uksza

Maa rewolucja,
czyli o narodzinach Playboya
Niewiele jest tak znaczcych dat w historii jak rok 1953. wiat obiega
wwczas wiadomo o mierci Stalina, oznaczajcej koniec najbrutalniejszego
okresu w dziejach pastw socjalistycznych. Jednak data, ktra dla nas staa si
zwiastunem odwily politycznej, w dalekich Stanach Zjednoczonych Ameryki
zapowiadaa zmiany o zgoa innym charakterze. Za oceanem w 1953 r. rozpocza si rewolucja obyczajowa, o tyle rna od pniejszych wydarze z lat
60. i 70., e jej aktywistami i beneficjentami byli niemal wycznie mczyni.
W grudniu 1953 r. ukaza si pierwszy numer nowego magazynu dla
mczyzn, ktry propagowa wyklte kawalerstwo, rozbija wity idea rodziny i eksponowa zakazan kobiec nago. Hugh Hefner da Amerykanom
Playboya, a tym samym rozpocz swoj krucjat przeciwko dominujcej
w amerykaskim spoeczestwie moralnoci purytaskiej. Jak trafnie to uj
David Halberstam, autor monografii o latach 50. w USA: [Hefner] goszc
kazania o przyjemnoci, poruszy waciw strun we waciwym czasie1.

Dziewczyna rekruta lat 40.

Pierwsze szwy w amerykaskim gorsecie moralnym pky ju w latach 40.
XX wieku. II wojna wiatowa powanie zakcia podstawy organizacji spoecznej i utrwalonego wielowiekow tradycj podziau pracy. Po raz pierwszy na tak masow skal kobiety zajy miejsce wysanych na front mczyzn
w biurach i sklepach, urzdach i fabrykach. Zmiana przestrzeni domowej
na publiczn przeksztacia mentalno znacznej grupy kobiet, ktre z wiksz miaoci zaczy decydowa o swoim yciu osobistym, w tym rwnie
o relacjach seksualnych. O tym, jak kolosalna zmiana nastpia w zachowa1 D. Halberstam, The Fifties, Villard Book, New York, London 1993, s. 576.

41

niu iwiadomoci Amerykanek, ktre na skutek wojennej zawieruchy przekroczyy granice dotychczas nieprzekraczalne, wiadczy kariera femme fatale

w amerykaskim czarnym kryminale. Ten kobiecy stereotyp, wyrastajcy

zrzekomo wrodzonej skonnoci kobiety do czynienia za, jest przecie wyrazem lku przed wyzwolon ze spoecznych restrykcji, a przez to zagraajc mskiemu porzdkowi, kobiec si2.
Tymczasem w rozsianych po caym globie anglosaskich okopach rozprzestrzenia si praktyka, ktra do dzi uchodzi za jeden z wyznacznikw
amerykaskoci. Mowa o pin-up girls, bez ktrych by moe nigdy nie narodziaby si synna rozkadwka Playboya. Oczywicie ju w pocztkach
XX w. mczyni wycinali z gazet zdjcia lub rysunki dziewczyn pontnych
iroznegliowanych, czsto gwiazd filmowych i teatralnych, i przypinali (ang.
pin up) je do cian. Jednak dopiero w czasie II wojny wiatowej zjawisko to zostao oswojone, zyskujc niemal powszechn akceptacj. Pin-up girls zdobiy
nie tylko ciany koszar i onierskie szafki, nie mogo ich zabrakn rwnie
w czogach i bombowcach. W pimie Yank, zaoonym przez Hartzella
Spencea po ataku na Pearl Harbor, specjalnie dla mczyzn odbywajcych
sub wojskow, pin-up girl stanowia gwn atrakcj. Bezkonkurencyjnym
numerem 1 wrd onierzy bya aktorka Betty Grable, szybko obdarzona
przydomkiem dziewczyny rekruta.
Symbolem tej burzliwej epoki pozostaj rwnie Varga Girls, rysowane
piknoci wybitnego peruwiaskiego grafika, Alberto Vargasa, zamieszczane
w pimie Esquire. Pierwsza Varga Girl pojawia si na pocztku lat 40., gdy
wydawca Esquire zakoczy wspprac z innym wielkim rysownikiem,
Georgeem Pettym. W ten sposb Petty Girl, firmowy znak Esquire z lat
30., ustpia miejsca bardziej zmysowej i pocigajcej dziewczynie Vargasa.
Czytelnicy zareagowali nad wyraz entuzjastycznie. Przygotowany przez pismo kalendarz z Varga Girls na rok 1944 rozszed si w nakadzie 2,5 miliona
egzemplarzy.
2 Zob. J. Caputi, Everyday Pornography [w:] Gender, Race and Class in Media, pod red. G. Dines, J. M.
Humez, Sage Publications, Thousand Oaks, 2003, s. 438439.

42

Lata 40. w Stanach Zjednoczonych to niespokojny czas mierci i mioci.

Z jednej strony wojna, rozka, strata bliskich, z drugiej ycie wedug zasady
carpe diem, przelotne znajomoci i pin-up girls. Coraz wicej seksu i o seksie
wprasie i na ulicy. Wystarczy spojrze, jaka cz kobiecej garderoby staa si
dobrem najbardziej podanym cud techniki, objawione wiatu we wczesnych latach 40. nylonowe poczochy z charakterystycznym szwem rozchodziy si wwczas jak ciepe bueczki. Nylon okaza si wietnym materiaem nie tylko na poczochy, ale take na spadochrony, czego nie omieszkao
wykorzysta wojsko rekwirujc w caoci to tworzywo podczas apogeum
wojny. Kobiety uciekay si wic do fortelu i kredkami do oczu maloway
na nogach lini imitujc upragniony szew. Gdy w 1948 r. Alfred Kinsey
opublikowa swj pierwszy raport o yciu seksualnym amerykaskich mczyzn, wyszo na jaw, e purytaskie zasady obowizuj jedynie na papierze,
apastwo pozostaje absurdalnie daleko wtyle za spoeczestwem. Wedug
Kinseya 85% biaych mczyzn utrzymywao stosunki przedmaeskie,
prawie 70% miao kontakty z prostytutkami, i co najciekawsze, cho w 44stanach za cudzostwo groziy sankcje prawne, 50% badanych przyznao si
do maeskiej zdrady3. O ile raport Kinseya do dzi spotyka si z rnorodnymi zarzutami natury metodologicznej lub ideologicznej np. Bataille
w swoim synnym eseju o erotyzmie zarzuca autorom bada naiwno
wdeniu do reifikacji ludzkiej seksualnoci4 o tyle jego przeomowa i demaskujca rola w debacie publicznej na temat zachowa seksualnych wydaje
si bezsporna.

Pozory raju w latach 50.

Lata 50. XX w. w Stanach Zjednoczonych upyway pod znakiem widocznej poprawy materialnych warunkw ycia, lecz towarzyszyy jej, stopniowo narastajce, ukryte napicia kulturowe i spoeczne. Wydawaoby si,
3 Dane procentowe cytuj za: J. R. Petersen, Stulecie seksu. Historia rewolucji seksualnej 19001999 wedug
Playboya, prze. A. Jankowski, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2002, s. 205.
4 Zob. G. Bataille, Erotyzm, prze. M. Ochab, Wydawnictwo sowo/obraz terytoria, Gdask 2007,
s.145160.

43

e kolejna dekada bdzie konsekwentnie rozwija trendy zapocztkowane

wlatach 40. Stao si jednak wprost przeciwnie.
Po trudach walki amerykascy mczyni zapragnli spokojnego gniazda, w ktrym co dzie czekaaby na nich z obiadem zadbana i potulna ona,
otoczona gromadk rozkosznych dzieciakw. Kobiety powrciy zatem w domowe zacisze, gdzie cakowicie powiciy si deniu do osignicia prezentowanego w reklamach ideau gospodyni. Oczywistym iniekwestionowanym
przeznaczeniem kobiety byo zosta on, podobnie jak na miano prawdziwego mczyzny zasugiwa wycznie mczyzna z obrczk na palcu i intratn
posad. Rozpocz si zoty okres rodziny, i to rodziny, w ktrej obie pcie
byy zobowizane do odgrywania wyznaczonych im sztywnych rl. Nigdy
wczeniej, i nigdy potem w amerykaskich statystykach nie odnotowano tak
wysokich wskanikw liczby zawieranych maestw. Nowoecy przenosili
si zwykle do domku na przedmieciach, gdzie wsplnie usiowali realizowa
jedyny akceptowany wwczas model ycia, tzw. togetherness, czyli bycie razem. To rzekomo bajeczne ycie na amerykaskich przedmieciach w latach
50. przedstawi Gary Ross w filmie fabularnym Miasteczko Pleasantville, ajego
tragiczny wymiar znakomicie sportretowa bezlitosny komentator amerykaskiej mentalnoci Sam Mendes w obrazie Droga do szczcia.
Amerykanie z rozmachem korzystali z powojennego boomu gospodarczego, stopniowo przeksztacajc si we wzorcowe spoeczestwo konsumpcyjne,
w ktrym coraz czciej o czowieku wiadczyy przede wszystkim posiadane dobra materialne5. Trzeba byo wiedzie, co i gdzie kupi, jak si pokaza,
jak si zachowywa, a czego pod adnym pozorem robi nie wolno, tak by
zyska podziw i aprobat ssiadw. A bez ich podziwu i aprobaty y si nie
dao. Normy czerpano gwnie z telewizji, bowiem telewizor sta si wlatach
50. niezbdnym elementem wyposaenia kadego porzdnego domu. O ile
w1951 r. telewizyjna widownia w USA liczya 10 mln odbiorcw, o tyle do
1959 r. liczba ta wzrosa piciokrotnie6. Nowe medium natychmiast znalazo
5 Zob. P. Boyer, The Postwar Period through the 1950s [w:] Encyclopedia of American Social History, vol I,
pod red. M.Kupiec Cayton, E. J. Gorna, P. W. Williamsa, Charles Scribners Sons, New York 1993, s. 205.
6 Encyclopedia of Contemporary American Culture, pod red. R. Gregga, G. W. McDonogh, C. H. Wong,
Routledge, London, New York 2001, s. 715.

44

si pod czu opiek obrocw wartoci, ktrzy dokadali wszelkich stara,

aby nie przedostay si do niego adne niepokojce treci.
Nie trzeba byo dugo czeka, aby idylliczne amerykaskie marzenie przerodzio si w codzienny koszmar. Cige ycie na pokaz, w wietle spojrze ssiadw, cile przykrojone do rygorystycznych norm, nadmiernie krpujcych
potrzeby i rozwj jednostki, przypominao ycie wiziennych skazacw.
Zarwno kobiety, jak i mczyni wpltani w nieustajc gr pozorw, musieli kierowa ca yciow energi na utrzymanie misternie wzniesionej fasady, ktra moga run z hukiem przy najdrobniejszym potkniciu. Polityczne
zawirowania i rozgrywki dodatkowo zaostrzay kryteria porzdnego
Amerykanina. W 1950 r. na scen wkroczy przecie senator Joseph Raymond
Joe McCarthy.
Mccarthyzm pogry amerykaskie spoeczestwo w oparach paranoi. Panowaa atmosfera wzajemnej podejrzliwoci, faszywych oskare
ioszczerczych donosw. Czerwonym wrogiem, elementem wywrotowym zagraajcym bezpieczestwu kraju mg, wskutek najlejszej insynuacji, zosta
dosownie kady. Jakiekolwiek zachowanie odbiegajce od normy wskazywao na zwizki z radzieckim wywiadem. Wraz z kampani antykomunistyczn
ruszya nagonka szefa FBI, J. Edgara Hoovera na homoseksualistw zboczecw seksualnych szerzcych zepsucie moralne wrd niewinnych amerykaskich obywateli. W wiecie, w ktrym z dnia na dzie ludziom rujnowano karier i ycie osobiste, nikt nie mg by pewny niczego.
Cenzura obyczajowa tropia obscena z godn podziwu wytrwaoci. Na
czarn list wpisane zostay nie tylko niezliczone paperbooks, ale take komiksy dla modziey, w ktrych upatrywano rda demoralizacji. Argumenty?
Komiksy podkrelay w stopniu przesadnym mskie i kobiece cechy pciowe,
rozwijajc w nastolatkach niezdrowe zainteresowanie seksem. Co gorsza, eksponowanie poladkw miao sprowadza chopcw na grzeszn drog homoseksualizmu. W efekcie wydawcy komiksw stworzyli, wzorowany na hollywoodzkim kodeksie Haysa, wasny, rwnie restrykcyjny zbir wytycznych,
ktrych zaczli skrupulatnie przestrzega. Jednak bez wzgldu na wysiki
strw moralnoci, utopijny plan wprowadzenia absolutnej kontroli nad yciem osobistym Amerykanw nigdy nie zosta w peni zrealizowany.
45

Druga strona medalu

Bunt lat 50. nie by buntem kobiet, ktre jeszcze przez kolejn dekad
wmilczeniu, czsto uciekajc si do pomocy rodkw uspokajajcych, prboway radzi sobie z narzuconymi normami i realizowa obowizujcy modelpodmiejskiej ony kultywujcej mit piknego domu7. Powietrza brakowao rwnie mczyznom, przykutym do roli ywiciela rodziny. Poniewa
seks i podanie byy tematami tabu, mskie fantazje zaczy w ukryciu przybiera do radykalne formy. Zgodnie z duchem epoki, powszechnym kultem otaczano cukierkowe blond gwiazdki komedii romantycznych, lalki, jak
mwi Marcello ze Sodkiego ycia, amerykaskie glamourous girls, m.in. Debbie
Reynolds i Doris Day. Tytu ulubienicy fotografw i krlowej mskich magazynw nalea jednak do kruczowosej Bettie Page, nie bez powodu nazywanej Czarnym Anioem, ktrej image bezpardonowo odbiega od oficjalnie
lansowanych wzorcw. Z jednej strony, dziki swojej dziewczcej urodzie odpowiadaa ona na msk potrzeb kobiety niewinnej, a z drugiej staa si
obiektem znacznie mniej grzecznych pragnie, pozujc w czarnym gorsecie
i z biczem w doni, do zdj fetyszystycznych i sadomasochistycznych. Bettie
Page bya bowiem ywym fantazmatem swoich czasw.
Czy nie jest to znamienne, e wanie w tej nieskalanej i pruderyjnej dekadzie rozkwitao zapocztkowane w latach 40. imperium rozbieranych pism,
tzw. cheescake Roberta Harrisona? Beauty Parade, Eyeful czy Titter bynajmniej nie znikny z rynku wraz z nastaniem zotej ery rodziny, a wprost
przeciwnie w okresie tym sigay po nie setki tysicy Amerykanw. Co wicej, co raz czciej do cheescake przenikay treci fetyszystyczne i sadomasochistyczne, kwalifikowane jako materiay graniczne, transgresyjne (ang. borderline) i dotychczas znajdujce si poza gwnym obiegiem. Okazao si bowiem,
e nadzwyczaj pozytywnie wpywaj one na wysoko sprzedanego nakadu.
Harrison przyjmowa do druku rysunki najbardziej znanych dziaaczy sceny
sadomasochistycznej, m.in. Johna Couttsa, ktry pod dwuznacznym pseudo7 Zob. J. Chaasiski, Kultura amerykaska. Formowanie si kultury narodowej w Stanach Zjednoczonych
Ameryki, Ludowa Spdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1973, ss. 322324, 345351.

46

nimem John Willie8 od 1946 r. wydawa, rozprowadzany niemal wycznie

w prenumeracie magazyn Bizarre. Gwn atrakcj stanowiy tam kobiety
zkneblami w ustach i kajdankami na rkach, poddawane mniej lub bardziej
wymylnym torturom. Pocztki erotyki fetyszystycznej i sadomasochistycznej
w USA sigaj lat 30. XX w. i wi si z dziaalnoci Charlesa Guyettea.
Jednak to wanie w latach 50. szczeglnie wzroso zainteresowanie t estetyk, a samo rodowisko, pomimo wzmoonej czujnoci ilicznych kontrdziaa
podejmowanych przez strw moralnoci9, znaczco roso w si.
Niebagateln rol w przeamywaniu tabu seksualnego odegra w USA
rocknroll. Za jego ojca uznaje si Alana Freeda, ktry w 1952 r. zacz prezentowa czarne rytmy w swoim programie radiowym wanie pod kryptonimem Rocknroll. Trudno przeceni wpyw tej muzyki na przenikanie
seksu do oficjalnej kultury seksualno przecie bya wpisana w jej rytm.
Erotyzmem emanowa odwany i nieposkromiony taniec, w ktrego wir rzuciy si niezliczone rzesze nastolatkw. Naley przy tym pamita, e pomimo
komponentw rewolucyjnych, pod wieloma wzgldami rocknroll odzwierciedla i podtrzymywa dominujce wartoci. Jak pisze Richard Aquilla: Wczesny
rocknroll wyraa niektre pogldy i stereotypy klasy redniej. Muzyka ta,
podobnie jak amerykaskie spoeczestwo, traktowaa kobiety jak obywateli drugiej klasy. W licznych przebojach byy one przedstawiane jako bierne
obiekty seksualne10. Rebelia lat 50., do ktrej przyczy si Hefner, bya bowiem rebeli msk, walk o kawalerskie prawo do zabawy i przyjemnoci.

Mska rzecz
Pierwsze magazyny skierowane do mskiego czytelnika pojawiy si
wStanach Zjednoczonych ju w latach 20. XIX wieku. W niewielkim stopniu
przypominay jednak wspczesn pras msk reprezentowan przez pisma
8 Willie to w jzyku angielskim nie tylko imi w jzyku potocznym oznacza rwnie s i u s i a k a .
Za polski odpowiednik willie mona uzna sowo w a c e k .
9 Zob. Robert V Bienvenue II, American Fetish, rozprawa doktorska dostpna na www.americanfetish.net/sexresearch.us/Dissertation.html, 18.01.2011.
10 R. Aquilla, Rock Music [w:] Encyclopedia of American Social History, vol. III, pod red. M. Kupiec
Cayton, E.J. Gorna, P.W.Williamsa, Charles Scribners Sons, New York 1993, s. 1798.

47

takie jak GQ czy cay zastp lad mags11 z tytuami FHM i Maxim na czele. Do wiodcych tematw dawnych magazynw naleay: zbrodnie izbrodniarze, wydarzenia sportowe oraz przygoda i rozrywka poza domem (outdoor recreation), np. mylistwo i wdkarstwo. Ponadto, na przeomie wiekw
XIX iXX zaczy si ukazywa magazyny techniczne, m.in. Popular Science
(1872) i Popular Mechanics (1902), a take pisma zajmujce si wycznie
tematyk sportow, pord ktrych czoowe miejsce bezspornie naleao do
Sporting News (1886). Rekordy popularnoci do lat 30. XX w. bia zaoona
w 1845 r. The National Police Gazette, pozornie porzdne pismo powicone zagadnieniom zwizanym z policj, a w rzeczywistoci tabloid, dostarczajcy solidnej dawki adrenaliny, poprzez ociekajce krwi artykuy i obrazki ze
skpo odzianymi dziewczynami12.
Przez wiele lat znakomita cz Amerykanw rozczytywaa si w zamieszczajcych pene potu i krwi opowiadania pulp magazines13, zwanych take pulp fiction, ktrych rozkwit przypada na lata 20. i 30. XX wieku. Gdy narodzi si Playboy, magazyny te stopniowo znikay z rynku, ustpujc pola
telewizji, komiksom i tanim powieciom. Na krtko zatriumfoway jeszcze
wpisujce si w nurt pulp fiction magazyny przygodowe potocznie nazywane
the sweats (ang. sweat oznacza pot), co pozwala domniemywa, e byy to
magazyny dla naprawd mskich mczyzn np. Argosy, True, Saga.
By to jednak ich abdzi piew. Bohaterowie ratujcy porwane przez nazistw
piknoci, walczcy z siami natury i dzikimi bestiami i odbywajcy egzotyczne podre do najdalszych zaktkw wiata porzucali magazyny na rzecz
innych mediw.
Czytelnicy o bardziej wymagajcych gustach mogli zagbi si w lektur pism ekonomicznych, takich jak Forbes (1917) lub sign po ambitnego New Yorkera (1925), trudno jednak skategoryzowa te magazyny jako
11 Lad mags to brytyjskie okrelenie na magazyny skierowane do modych mczyzn, ktre zamieszczaj artykuy o mskich przyjemnociach (gadety, samochody, alkohole, pikne kobiety) oraz erotyczne
zdjcia atrakcyjnych dziewczyn. Fotografie w lad mags, w przeciwiestwie do zdj publikowanych w pismach takich jak Playboy, nigdy nie pokazuj cakowicie nagich kobiet.
12 Wicej na temat pocztkw amerykaskiej prasy dla mczyzn: M. A. Blanchard, History of the
Mass Media in the United States, Fitzroy Dearborn Publishers, Chicago, London 1998, s. 332.
13 Nazwa pulp pochodzi od taniego papieru nienajlepszej jakoci, na ktrym drukowane byy te pisma. Bogatym rdem na temat magazynw, w ktrych przewaaj gatunki beletrystyczne (ang. fiction magazines) jest strona internetowa: www.philsp.com.

48

stricte pras dla mczyzn. W 1933 r. wyszed natomiast pierwszy numer

pisma otwarcie skierowanego wycznie do panw, i to panw z wyszych
klas (upper-middle class), drastycznie zrywajcy z dotychczasow tradycj.
Pisma, nad ktrym warto si chwil zastanowi, bo przygotowao ono grunt
pod Playboya14, co wicej, skonstruowao nowego odbiorc, zapocztkowujc radykaln przemian mskiej prasy. Mowa o dziecku Arnolda Gingricha,
do dzi jednym z wiodcych magazynw w swojej kategorii, Esquire: The
Magazine for Men.
W historii Esquire interesujca jest przede wszystkim pierwsza dekada istnienia magazynu, gdy kierowa nim Gingrich, czyli lata 193346.
Rewolucyjno Esquire polegaa na wprowadzeniu mczyzny do wewntrz, na oswojeniu przestrzeni domowej dotychczas postrzeganej jako
przestrze wycznie kobieca, a przez to degradujca prawdziwego mczyzn, ktremu przypisywano aktywno tylko w sferze publicznej bd w lenej
guszy. Wreszcie mczyzna mg bez uszczerbku na swoim drogocennym
mskim honorze ugotowa kolacj, wybra meble do salonu, podyskutowa
o najnowszych trendach odzieowych lub wybra si na zakupy! Lepiej. Nie
do, e mg, a wrcz powinien, to w kadej z tych dziedzin przewysza kobiet pod wzgldem umiejtnoci i dobrego smaku. Pomys Gingricha by wic
genialnie prosty. Przej formu wypracowan przez luksusowe magazyny
kobiece, np. Vogue czy Harpers Bazaar, a jednoczenie poprzez mizoginiczne artykuy udowodni niszo kobiet po to, aby wieo zaanektowana
sfera staa si dla heteroseksualnych mczyzn bezpieczna. Tylko czy deprecjacja zahukanej gospodyni domowej bya zabiegiem w peni wystarczajcym?
Kenon Breazeale wskaza kolejny strategiczny element Esquire: Od samego pocztku twrcy Esquire obawiali si, e propagowane przez ich magazyn zainteresowanie wygldem, jedzeniem czy wystrojem wntrz moe sprawi, e bdzie on postrzegany jako pismo skierowane do homoseksualistw.
Musieli absolutnie jednoznacznie pokaza, e kobiety s naturalnym obiektem
podania ich czytelnikw15. Zdjcia i rysunki dziewczyn z jednej strony byy
14 Pewn rol odgrywa take wtek biograficzny. Hefner zanim zaoy Playboya pracowa w dziale kolportau Esquire. Mia wic okazj, by zobaczy, jak powstaje magazyn dla mczyzn od kuchni.
15 K. Breazeale, In spite of Women: Esquire Magazine and the Construction of the Male Consumer [w:]
Gender, Race..., s. 235.

49

bardzo skutecznym wabikiem na czytelnikw, a z drugiej podkrelay mski charakter pisma i chroniy zarwno jego twrcw, jak i odbiorcw przed
zarzutem homoseksualizmu lub zniewieciaoci.
Gingrich rozumia jednak, e kady kij ma dwa koce. Erotyka wEsquire
bya niezbdna, lecz jednoczenie moga pogry magazyn, spychajc go
wstos nieobyczajnych pisemek, czytanych, co prawda, a moe raczej ogldanych, lecz wstydliwie i w ukryciu. Naleao wic wprowadzi jaki element
nobilitujcy, ktry wytworzyby wok magazynu intelektualn otoczk. Do
tej roli znakomicie nadaway si fragmenty ambitnej prozy, a wic na dobry pocztek w pierwszym numerze Esquire ukazay si m.in. opowiadania Hemingwaya i Dos Passosa. Priorytetowym zadaniem Gingricha stao si
utrzymywanie stanu rwnowagi, a waciwie napicia, pomidzy dyskretnym zapewnieniem o rozkosznie lubienym charakterze Esquire, a znacznie
jawniej artykuowanym twierdzeniem, e mamy do czynienia z magazynem
szacownym i powanym, ktrego miejscem jest stolik w salonie, a nie szuflada
ze skarpetkami w sypialni na pitrze16.
Wyranie wyaniaj si trzy kluczowe komponenty okrelajce tosamo Esquire: lifestylowy, erotyczny i intelektualny. Brzmi znajomo? Nic
dziwnego. Autorsk formu Gingricha, podchwyci Hefner, a z kolei jego
Playboy sta si wzorem dla dziesitkw magazynw dla mczyzn, ktre
zaczy wyrasta jak grzyby po deszczu w drugiej poowie XX wieku. Dzi
nie dostrzegamy w niej nic oryginalnego, jednak w 1933 r. bya niczym powiew wieego powietrza. Esquire niejako wychowa swojego czytelnika,
stwarzajc rwnoczenie podstawy pod nowy model mskoci, nazywany
pniej Mczyzn Playboya17: oto mczyzna szykowny i wyrafinowany,
inteligentny i wraliwy na sztuk, a zarazem agresywnie i jednoznacznie heteroseksualny. Mczyzna-konsument otaczajcy si piknymi przedmiotami
i piknymi kobietami. Mczyzna, ktry postrzega pe przeciwn niemal wycznie przez pryzmat jej wygldu, o czym wiadczy choby seria artykuw
publikowanych w Esquire w 1940 r. pt. Typy amerykaskiej urody. U samych
16 Tame.
17 Zob. B. McNair, Seks, demokratyzacja podania i media, czyli kultura obnaania, prze. E. Klekot,
Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2004, s. 314.

50

podstaw ideologicznych tego, utrzymanego w duchu klasycznej fizjonomiki projektu, leao przekonanie, e charakter i osobowo, a take koleje losu
kadej przedstawicielki pci piknej mona wyczyta z jej cech zewntrznych.
Gdy Hefner skada pierwszy numer Playboya, ten mczyzna ju chodzi
po amerykaskiej ziemi, cho moe wci jeszcze nie w peni uksztatowany,
cierpliwie czekajcy na ostatnie pocignicia duta. Na pocztku lat 50. zmczony walk z przeladujcym go Urzdem Poczty Esquire nie mg jednak
zwieczy swojego dziea, potrzebny by bowiem ruch miay i zdecydowany.
Zamiast wycofywa si na pozycje obronne, naleao zaatakowa odwaniejsz form. Ruch ten wykona Hefner.

Wejcie krlika
Playboy jest pismem zwrconym do chopcw, ktrym dano do rki
wszystkie najwspanialsze zabawki wiata18 pisa Krzysztof Teodor Toeplitz
w poowie lat 70. minionego wieku, formuujc niebywale trafn charakterystyk pisma, ktrego powstanie byo namacalnym znakiem przewrotu w mentalnoci amerykaskich mczyzn.
Na synnym logo Playboya widnieje krlik zwierz, ktre z racji tempa i czstotliwoci rozmnaania, od wiekw symbolizowao podno, chociaby jako atrybut Afrodyty i Erosa. W sztuce chrzecijaskiej wyraa natomiast jeden z siedmiu grzechw gwnych, grzech nieczystoci seksualnej
lub zwycistwo nad nim, jeli znajdowa si pod stop Marii Dziewicy. Krlik
(zajc) wystpowa ponadto w wielu pogaskich rytuaach urodzaju, czego
pozostaoci jest jego dzisiejsza obecno na wielkanocnym stole19. Hefner
sam przyznaje, e wybra krlika ze wzgldu na towarzyszce mu silne konotacje seksualne oraz aur swawoli i figlarnoci. Playboy nie mia by jednak
zwykym magazynem z podtekstem erotycznym, lecz wyrafinowanym magazynem z podtekstem erotycznym a to znaczca rnica. Krlik musia nabra
18 K. T. Toeplitz, Filozofia play-boya [w:] tego, Kultura w stylu blue jeans, Pastwowy Instytut
Wydawniczy, Warszawa 1975, s. 99.
19 W. Kopaliski, haso zajc (szarak, krlik) [w:] tego, Sownik symboli, Wyd. Wiedza Powszechna,
Warszawa 1997; oraz J. Hall, hasa: krlik, siedem grzechw gwnych, zajc [w:] tego, Leksykon symboli sztuki
Wschodu iZachodu, prze. J. Zaus i B. Baran, Wyd. Baran i Suszczyski, Krakw 1997.

51

nieco ogady, zosta wic przyodziany w eleganck muszk. Logo Playboya

mwi o nim niemal wszystko.
Krlik zgodnie ze swoj natur okaza si imponujco podny. Nie chodzi wycznie o setki najrniejszych akcesoriw, od kieliszkw po skarpetki, przyozdobionych synnym znakiem, ale take o ca klas wywodzcych
si od niego kobiet, tzw. krliczkw (ang. bunnies). Seksowne krliczki dzi
uwietniaj organizowane przez Playboya imprezy, a dawniej umilay czas
bywalcom nieistniejcych ju luksusowych Klubw Playboya (Playboy Clubs),
ktre kwity w latach 60. i 70. XX wieku. Czonkostwo w Klubie kosztowao bagatela, 25000 dolarw i przez jaki czas uchodzio za bardzo prestiowe. Kim jest jednak krliczek? Tu oddaj gos Toeplitzowi: jest to oczywicie
pikno ubrana w kusy kostiumik, eksponujcy biust i poladki, a surowy
regulamin krliczkw przewiduje, e jeli ktra z tych czci ciaa zaczyna
ujawnia braki, krliczek rozsta si musi ze swoj posad. Rwnoczenie jednak dziewczyna ta, bdca ucielenieniem zabawki erotycznej, przybrana jest
w infantylne rekwizyty krlicze uszy na gowie i krliczy ogonek na siedzeniu20. Krliczki pracoway w Klubach Playboya jako ekskluzywne kelnerki na
ktre zgodnie z polityk Hefnera mona byo patrze, lecz ktrych nie wolno
byo dotkn (look, but dont touch policy) do 1975 r. klientw Klubw obowizywa absolutny zakaz umawiania si z krliczkami.
Kostium krliczka automatycznie przeistacza kobiet w seksualny obiekt
przeznaczony do ogldania przez mskie oko. W ten sposb nastpuje wyznaczenie statusw obojga pci oraz jasny podzia na mczyzn-podmiot i kobiet-przedmiot, by uy sw Pierrea Bourdieu dostpny, przykuwajcy
wzrok, gotowy do uycia21. Co wane, krliczek to obraz kobiecej seksualnoci ujarzmionej, ktra nie stwarza ju adnego zagroenia dla mczyzny,
wrcz przeciwnie, jej raison dtre sprowadza si do usugiwania mu, zapewniania rozrywki i dobrego samopoczucia. Ju sam gorset mona uzna za foucaultowskie narzdzie dyscyplinujce22, ktre zniewala, nienautralnie uciska
20 K. T. Toeplitz, dz. cyt., s. 113.
21 P. Bourdieu, Mska dominacja, tum. L. Kopciewicz, Oficyna Naukowa, Warszawa 2004, s. 82.
22 Por. S. Lee Bartky, Foucault, kobieco i unowoczenianie wadzy patriarchalnej [w:] Gender, perspektywa antropologiczna, t. 2, Kobieco, msko, seksualno, pod red. R. E. Hryciuk i A.Kociaskiej, WUW, Warszawa 2007.

52

i formuje ciao tak, aby stao si bardziej atrakcyjne. Z drugiej strony, kobieta
wgorsecie, zwaszcza czarnym, jak dowodz rysunki publikowane w Bizarre
czy kontrowersyjne zdjcia Bettie Page, reprezentuje dla mskiego obserwatora seksualno dominujc i agresywn. W przypadku bunnies zostaje ona jednak poskromiona i zneutralizowana przez doczenie do kostiumu krliczych
atrybutw: ogonka i uszu. Krliczki nie wyraaj wic samowiadomego kobiecego erotyzmu, ktry wymykaby si mskiej kontroli i zrozumieniu. Ich
seksualno to seksualno ulega, zamknita w bezpiecznych ramach, okrojona i przystosowana do mskich potrzeb oraz wyobrae. Krliczek prowokuje, ale nie niepokoi. Niewiele ma wsplnego z rzeczywistoci, raczej wywodzi si z barwnego, lecz niegronego wiata dziecicych bajek. To dlatego
Toeplitz dostrzega wyran analogi midzy parkami rozrywki dla dzieci
a stworzonymi przez Hefnera lokalami dla mczyzn, wskazujc na czc
Kluby Playboya i Disneylandy symbolik animalistyczn. W gruncie rzeczy
niewiele dzieli hefnerowsk bunny od Myszki Mickey.

Chopiec lubi zabaw

Zostawmy jednak krliczki i przyjrzyjmy si czytelnikom Playboya,
a waciwie wyobraeniu czytelnika, mitycznemu playboyowi. Play to
zabawa, boy chopiec, a wic w wolnym tumaczeniu playboy oznacza
bawicego si chopca bd chopca lubicego zabaw. Chopca, a wic
jeszcze nie-mczyzn. Podczas gdy msko wie si z brzemieniem odpowiedzialnoci, szczliwy chopiec jest go wci pozbawiony, co pozwala
mu utrzymywa obuzerski dystans wobec rzdzcego si surowymi reguami wiata dorosych. Jednak niewtpliwie chopiec nie jest te rwnoznaczny zdzieckiem. Dziecko jest przecie nijakie, a chopiec ma pe. I to msk
pe. Dawniej nikt nie chcia by chopcem, poniewa chopiec nie cieszy si
pen niezalenoci, nie mia swobody dziaania i decydowania. W jzyku
polskim dugo funkcjonoway agodniejsze okrelenia, dzi uchodzce ju za
starowieckie, takie, jak kawaler czy mody czowiek. Tymczasem w latach 50. amerykascy mczyni na wasne yczenie zamienili si w chopcw,
awkadym razie marzyli o tym, by si nimi sta, poniewa podstawow ko53

notacj chopca przesta by niewygodny brak samodzielnoci. Chopiec zacz kojarzy si z kuszcym brakiem wizw i obowizkw. Chopiec to kto,
komu wci wolno popenia gupstwa. Nie musi myle o innych i za nikogo
nie odpowiada. Przede wszystkim jest stanu wolnego: nie ma ony idzieci.
Taki niefrasobliwy wzorzec by odtrutk na forsowany po wojnie wzr mczyzny jako pracujcego ojca rodziny i trafia do skrytych pragnie pokanej
czci Amerykanw.
Playboy nie jest oczywicie zwykym chopcem. Jak sama nazwa wskazuje, cay czas i wszystkie swoje siy powica na zabaw. Playboy nie wie, co to
praca, nie rozmawia na ten temat i nie wykazuje adnego zainteresowania t
sfer. Playboy jest z urzdu hedonist i to przez wielkie H, zajmuje si wycznie rozrywk i cigym dowiadczaniem przyjemnoci, robic przerwy tylko
na sen, ktry zreszt te jest przyjemny. Hefner od pocztku okrela swoje
pismo jako entertainment for men (rozrywka dla mczyzn), umieszczajc to
haso na okadce kadego amerykaskiego numeru z pierwszym wcznie. Na
tabliczce znajdujcej si przed wejciem do chicagowskiej rezydencji zaoyciela Playboya widniaa wiele mwica aciska inskrypcja Si non oscillas
noli tintinnare (Jeli nie balujesz, nie dzwo). W jzyku polskim playboy przyj si jako synonim rozrywkowego podrywacza, o czym wiadcz sownikowe definicje tego zapoyczenia. Wedug Andrzeja Markowskiego playboy to:
mody mczyzna, ktry uwodzi kobiety, spdza czas na zabawach i oddaje
si innym uciechom ycia23. Znaczenie zaproponowane w Wielkim Sowniku
Wyrazw Obcych PWN brzmi niemal identycznie: mczyzna uwodzcy kobiety, oddajcy si z upodobaniem zabawie i drogim rozrywkom24.
ycie playboya nie ma ciemnych stron i kropka, za to peno w nim najrniejszych zabawek, bo przecie chopcy zabawki bardzo lubi. Hefner pomg
wiatu odkry zabawki. Powiedzia: Bawmy si, zabawa jest w porzdku25
to sowa Artura Kretchmera, wieloletniego pracownika magazynu. Playboy
potrafi wic przemieni w zabawk niemal kady przedmiot, do przypo23 A. Markowski, Leksykon najnowszych wyrazw obcych, Wydawnictwo Ksikowe Twj Styl,
Warszawa 1996, s.124.
24 Wielki Sownik Wyrazw Obcych PWN, pod red. M. Baki, PWN, Warszawa 2003, s. 984.
25 D. Halberstam, dz. cyt., s. 576.

54

mnie legendarne okrge ko Hefnera obracajce si o 360 stopni. Status kobiety w tej ukadance niewiele si rni od statusu kadej innej zabawki, cho
waciwie mona zaryzykowa stwierdzenie, e ze wzgldw praktycznych
iemocjonalnych, samochody playboy zmienia rzadziej ni kobiety.
Kopaliski uwypukla w swojej definicji playboya jeszcze jeden istotny
komponent, piszc: bogaty modzieniec unikajcy pracy, oddajcy si gwnie zabawom i uciechom ycia26. Bogaty playboy nie musi wic martwi si
o pienidze. Wprost przeciwnie, moe mie wszystko, czego zapragnie. Nie
ma nic dziwnego w tym, e w Playboyu wielokrotnie przedrukowywano
twrczo Iana Fleminga. Jego bohater, agent James Bond, to czysta esencja
playboya. Przystojny, byskotliwy, zadbany dentelmen z klas, zachowujcy
ironiczny dystans do rzeczywistoci, dysponujcy fantastycznymi gadetami
oraz nieograniczonymi zasobami finansowymi, prowadzcy ycie przypominajce nieustajc gr i zabaw. Do tego kawaler, romansujcy z boskimi
dziewczynami, ktre nic wicej oprcz upojnej nocy od niego nie oczekuj. Jak
mona przeczyta w artykule Ilustrowana historia Playboya, zamieszczonym
w pierwszym numerze polskiej edycji magazynu: James Bond i Playboy od
pocztku byli dla siebie stworzeni27. Nic tak nie czy, jak umiowanie gadetw i dziewczyn. Agent 007 odtwarzany przez Seana Conneryego objawi
si zreszt na ekranie jako czonek londyskiego Klubu Playboya w filmie
Diamenty s wieczne Guya Hamiltona.
Playboy to mczyzna narcystyczny, ktry ma bardzo niewiele lub
w ogle nie ma gbokich zwizkw z kobietami. () Wzr playboya, stojc
w sprzecznoci z tradycyjnym wyobraeniem mczyzny ciko pracujcego
na utrzymanie rodziny, nie zmienia jednak w aden sposb charakteru stosunkw midzy pciami i dominujcej pozycji mczyzn28 pisze Krzysztof
Arcimowicz, uwaajc model playboya za przejaw tradycyjnego paradygmatu
mskoci, ktrego podstawowym wyznacznikiem jest imperatyw podporzd26 W. Kopaliski, haso playboy [w:] tego, Sownik wydarze, poj i legend XX wieku, PWN, Warszawa
2000, s.316.
27 Ilustrowana historia Playboya, Playboy 1992, nr 1, s. 93.
28 K. Arcimowicz, Obraz mczyzny w polskich mediach. Prawda fasz stereotyp, Gdaskie Wydawnictwo
Pedagogiczne, Gdask 2003, s. 210.

55

kowywania sobie innych mczyzn, kobiet i dzieci. Tradycyjny paradygmat,

ktry podkrela asymetri i specjalizacj rl pciowych, a wyszo mczyzn
w kulturze, polityce, yciu spoecznym czy rodzinnym uzasadniania natur
bd boym zamysem, by waciwie jedynym paradygmatem a do lat 60.
i70. XX w., kiedy to zosta zakwestionowany przez ruchy feministyczne i gejowskie. Playboy dzielnie broni konserwatywnego typu relacji midzy pciami.
Jego wywrotowo w latach 50. polegaa na odrzuceniu obrczki i pieluch, na
przyznaniu mczynie prawa do wolnych zwizkw i niezobowizujcego
seksu, na zdjciu pitna odszczepieca z kawalera.

O hefneryzmie
Czas najwyszy odda gos sprawcy caego zamieszania, Hugh Hefnerowi.
We wstpniaku do pierwszego numeru napisa: Jeli jeste mczyzn pomidzy 18. a 80. rokiem ycia, Playboy jest dla ciebie. Jeli lubisz rozrywk
serwowan z humorem, wyrafinowan i pikantn, Playboy stanie si twoim
ulubionym pismem. Chcemy, eby to byo jasne od samego pocztku, nie jestemy magazynem rodzinnym. Jeli jeste czyj siostr, on albo teciow
i wzia nas przez pomyk do rki, prosz przeka nas mczynie w twoim
yciu i wracaj do lektury swojego Ladies Home Companion [poczytny magazyn
dla gospody domowych A..]29. Trudno o bardziej radykalne rozdzielenie
pci, w dodatku ufundowane na wykluczeniu kobiet i pozbawieniu ich prawa
do samostanowienia. W tym fragmencie Hefner definiuje kobiet poprzez jej
relacj z mczyzn, przy czym nie sposb oprze si wraeniu, e czyni to
zpaternalistycznym pobaaniem. Rodzinny aspekt kobiety cakowicie j dyskwalifikuje. Playboy zwraca uwag wycznie na te reprezentantki pci piknej,
ktre s wyrwane z domowego kontekstu, a zatem usytuowane poza kategori cnotliwych kobiet. Tym samym rewolucjonista Hefner potwierdza trwao, bardzo silnie zakorzenionego w amerykaskim spoeczestwie, modelu lady, straniczki domu, wysublimowanej i uduchowionej, a jednoczenie

29 www.playboy.com/worldofplayboy/faq,18.01.2011.

56

zdeseksualizowanej pani-matki30. Playboya interesuje bezproblemowa, lekko

nierealna kobieta-go, kobieta, ktra na jego yczenie przychodzi z wizyt,
aby mogli razem mio spdzi wieczr lub dwa: lubimy nasze mieszkanie.
Sprawia nam przyjemno przygotowanie drinkw i przystawek, wczenie
nastrojowej muzyki i zaproszenie znajomej [ang. a female acquaintance] na cich rozmow o Picassie, Nietzschem, jazzie, seksie pisa w dalszej czci
wstpniaka. Obok sistr, on i matek funkcjonuje druga grupa kobiet znajomych uprawnionych do dyskutowania na intelektualne (i nie tylko) tematy frapujce playboya. Nie oznacza to jednak, e Hefner postuluje partnerski
ukad midzy pciami. Kobieta zjawia si w apartamencie mczyzny, gdy on
poczuje tak potrzeb, na warunkach i w okolicznociach przez niego ustalonych. Hefner bardzo aktywnie uczestniczy w rewolucji seksualnej. W 1962 r.
rozpocz w Playboyu cykl artykuw, ktre po kilku latach zoyy si na
tzw. Filozofi Playboya. Zarzuca amerykaskiemu spoeczestwu hipokryzj i obud, oskara je oograniczanie praw jednostki, o bezustanne potpianie natury ludzkiej i rozbudzanie niezdrowego poczucia wstydu oraz grzechu.
Jeli czowiek ma prawo i wasn drog do Boga, ma rwnie prawo i
wasn drog do Diaba31 pisa, a take: Biblia specjalnym bogosawiestwem wyrnia cichych i ubogich duchem. Chcielibymy doda nasze wasne: bogosawiony niech bdzie buntownik bez niego nie byoby postpu32.
Hefner apelowa przede wszystkim o jedno: oswobod seksualn, co wizao
si z redefinicj samego pojcia seksu. Seks, wedug Hefnera, zosta w toku historii sprowadzony do grzesznego przejawu ludzkiej saboci, a jego jedynym
uzasadnieniem pozostawaa prokreacja. Dla twrcy Playboya seks staje si
natomiast wartoci autoteliczn, nie tylko wyrastajc ponad kwesti pomnaania gatunku, ale take ponad mio midzy dwojgiem ludzi. Seks moe by
celem samym w sobie, a przez to awansuje na jeden z waniejszych rodkw
sucych szczciu i samorealizacji jednostki. Filozofia Hefnera (hefneryzm)
jest przepeniona optymizmem, hedonizmem, entuzjastyczn aprobat, wrcz
apologi czowieka, a w szczeglnoci jego ciaa oraz liberalizmem, przedka30 Zobacz: J. Chaasiski, dz. cyt., s. 352356.
31 H. Hefner, Filozofia Playboya, Playboy 1993, nr 4 (5), s. 26.
32 Tame, s. 27.

57

dajcym jednostk nad spoeczestwo i pastwo. Playboy traktuje ycie jak

pikn przygod i czerpie z niego penymi garciami. Poza tym ceni sobie wolno myli, ma szerokie horyzonty i otwarty umys. Gdy na pocztku lat 60.
ruch Afroamerykanw o rwnouprawnienie ledwie co nabiera rozpdu, powane Wywiady Playboya przeprowadza czarnoskry pisarz Alex Haley. Jego
pierwszym rozmwc by rwnie czarnoskry jazzman Miles Davis. Krtko
mwic Hefner by zawsze krok do przodu.

Towarzyszka zabawy
Pierwszy numer, niemal w caoci przygotowany przez Hefnera, liczy sobie 44 strony, kosztowa 50 centw i wyszed w nakadzie 70tys. kopii, zczego, ku zdumieniu samego zaoyciela, sprzedao si prawie 55 tys. Dzi amerykaska edycja o gruboci ok. 200 stron, wci redagowana pod okiem Hefnera,
rozchodzi si w 3 mln egzemplarzy w USA i w 4,5 mln w skali wiatowej.
Jest czci Playboy Enterprises Inc., prawdziwego imperium, ktrym kieruje
obecnie crka Hefa, Christie Hefner.
Legendarny numer z grudnia 1953 r. zawiera m.in. opowiadanie Arthura
Conana Doylea z serii o Sherlocku Holmsie, fragmenty Dekameronu Boccaccia,
stron z dowcipami, erotyczny komiks VIP on Sex, projekty nowoczesnych
biurek. I oczywicie zdjcie nagiej Marilyn Monroe na czerwonym atasie
z1949r., ktre Hefner odkupi od niewielkiej chicagowskiej firmy produkujcej kalendarze, za niewygrowan sum 500 dolarw. Pod koniec 1953 r. moda aktorka bya ju na jzykach wszystkich, a kina wzdu i wszerz Ameryki
gray jej najnowsze kasowe filmy Mczyni wol blondynki i Jak polubi milionera. Hefner, publikujc zdjcie boskiej Marilyn w stroju Ewy, wywoa skandal
i przycign uwag caego kraju.
MM cakiem niewiadomie znalaza si na pierwszej rozkadwce
Playboya. Rozkadwka usytuowana w samym rodku magazynu byskawicznie staa si jego znakiem rozpoznawczym, a z czasem obrosa wasn
legend. Poczwszy od drugiego numeru dziewczyny z rozkadwki otrzymyway doywotnio tytu Playmate of the Month (PMOM). Samo okrelenie
playmate, zachowane we wszystkich krajowych edycjach, wiele mwi o ko58

biecej roli i statusie kobiety w Playboyu. Rzeczownik mate funkcjonuje w jzyku amerykaskim w najrniejszych kontekstach, od kumpla po wspmaonka. Playmate oznacza dosownie towarzysza/towarzyszk zabawy,
przy czym dopiero w roku 1954, gdy zostao wykorzystane przez Hefnera,
nabrao konotacji seksualnych. Ciekawe, e staroytni Grecy niemal tak samo
okrelali kobiety wyjte poza system domowo-rodzinny i zawodowo trudnice si umilaniem czasu mczyznom hetera oznacza przecie towarzyszk.
Playmate jest realizacj pewnej mskiej fantazji, marzenia o kobiecie atrakcyjnej
i bezpruderyjnej, ktra z wasnej woli i dla obustronnej przyjemnoci dotrzyma mczynie towarzystwa, przede wszystkim w ku, nie dajc niczego
w zamian. Kryterium wyboru PMOM jest waciwie tylko jedno: pikne ciao,
ktre zostaje nastpnie wyidealizowane i wystawione na pokaz, stajc si po
prostu wyrobem rynkowym, produktem konsumpcyjnym.
Formua Playmate wyklarowaa si w cigu pierwszych lat istnienia pisma.
Pocztkowo Hefner kupowa zdjcia na rozkadwki, jednak w lipcu 1955r.
na jego prob PMOM zostaa kierowniczka dziau prenumeraty Playboya
Janet Pilgrim, ktra nigdy wczeniej nie miaa do czynienia z zawodowym pozowaniem, a tym bardziej w negliu. W tym czasie pomys, aby przyzwoita
dziewczyna pokazaa si w pimie nago, by szokujcy. Oburzajcy i bardzo podnoszcy na duchu tych mczyzn, ktrzy mieli nadziej, e seks nie
musi by tak plugawy ani tak peen poczucia winy, jak im mwiono33. Jak
du rol w decyzji Hefnera odegrao poczucie misji spoecznej, wie pewnie
tylko on sam. Fakt faktem, od tamtej pory, przynajmniej teoretycznie i oficjalnie, na rozkadwce ogldamy tzw. dziewczyny z ssiedztwa (ang. girl next-door), ktre maj by zaprzeczeniem odlegych i nieosigalnych kobiet ze
wiata show-biznesu. Dziewczyna z ssiedztwa to jeden z najsilniejszych
inajbardziej ywych amerykaskich stereotypw kobiecoci, przy czym uosabia ona wanie dziewczco, czyli kobieco niewinn. Skromna, delikatna
i naiwna, mieszkajca tu za rogiem dziewczyna niekobieta, stoi w opozycji
nie tylko do znajdujcych si poza zasigiem bogi kina i estrady, ale take do
33 Ilustrowana historia Playboya, dz. cyt., s. 90.

59

wszelkich wariacji zepsutej, prowokujcej i nieprzeniknionej femme fatale. Nic

dziwnego, e rednia wieku amerykaskich Playmates wynosi 22 lata.
Amerykaskie spoeczestwo rozpoczo dekad lat 50. XX w. w stanie
swoistej schizofrenii, rozdarte pomidzy rygorystyczn oficjaln norm, a nieprzystajcymi do niej rzeczywistymi potrzebami i pragnieniami. Pczniejce
konflikty natury moralnej, etycznej i obyczajowej byy ju zbyt dotkliwe, by
po cichu rozpyn si w nurcie historii. Rok 1953 jawi si jako pocztek maej
rewolucji, ktra poprzedzia wstrzsy epoki hippisowskiej i dokonaa wyrazistego przewartociowania modeli spoecznych. Playboy Hefnera to jeden
z najbardziej znamiennych symboli tego okresu, zarazem efekt ju niemoliwych do powstrzymania przemian amerykaskiej obyczajowoci, jak i ich
skuteczny akcelerator. Ta maa rewolucja rozegraa si przede wszystkim w
wiecie mczyzn, zmczonych wymagajcym wzorcem statecznego ojca rodziny, przygniecionych obowizkiem odpowiedzialnoci i powagi. Wzorzec
ten zosta wic zakwestionowany przy rwnoczesnej aprobacie tradycyjnego
paradygmatu mskoci, ktry zacz budzi kontrowersje dopiero w kolejnych
dekadach XX wieku. Z tsknoty za yciem niefrasobliwym 60 lat temu narodzi
si playboy, rozrywkowy chopiec otoczony piknymi dziewcztami idrogimi
zabawkami, ktremu do dzi nie urosy wsy.
(Artyku zosta po raz pierwszy opublikowany w czasopimie Kultura i Historia
nr20/2011; http://www.kulturaihistoria.umcs.lublin.pl/archives/2553.)

60

Bibliografia

Aquilla Richard, Rock Music [w:] Encyclopedia of American Social History, vol. III, pod red.
Mary Kupiec Cayton, Elliotta J. Gorna, Petera W. Williamsa, New York: Charles
Scribners Sons, 1993.
Arcimowicz Krzysztof, Obraz mczyzny w polskich mediach. Prawda fasz stereotyp,
Gdaskie Wydawnictwo Pedagogiczne, Gdask 2003.
Bataille George, Erotyzm, prze. Maryna Ochab, Wydawnictwo sowo/obraz terytoria,
Gdask 2007.
Bienvenue II Robert V., American Fetish, www.americanfetish.net/sexresearch.us/
Dissertation.html, 18.01.2011.
Blanchard Margaret A., History of the Mass Media in the United States. Chicago, London:
Fitzroy Dearborn Publishers, 1998.
Boyer Paul, The Postwar Period through the 1950s [w:] Encyclopedia of American Social History,
vol. I, pod red. Mary Kupiec Cayton, Elliotta J. Gorna, Petera W. Williamsa, New York:
Charles Scribners Sons, 1993.
Bourdieu Pierre, Mska dominacja, tum. L. Kopciewicz, Oficyna Naukowa, Warszawa 2004.
Breazeale Kenon, In spite of Women: Esquire Magazine and the Construction of the Male
Consumer [w:] Gender, Race and Class in Media, pod red. Gail Dines, Jean M. Humez,
Thousand Oaks: Sage Publications, 2003.
Caputi Jane, Everyday Pornography [w:] Gender, Race and Class in Media, pod red. Gail Dines,
Jean M. Humez, Thousand Oaks: Sage Publications 2003.
Chaasiski Jzef, Kultura amerykaska. Formowanie si kultury narodowej w Stanach
Zjednoczonych Ameryki, Ludowa Spdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1973.
Encyclopedia of Contemporary American Culture, pod red. Roberta Gregga, Garyego W.
McDonogh, Cindy H. Wong, London, New York: Routledge 2001.
Halberstam David, The Fifties, Villard Book, New York, London 1993.
Hall James, Leksykon symboli sztuki Wschodu i Zachodu, prze. Jan Zaus i Bogdan Baran, Wyd.
Baran i Suszczyski, Krakw 1997.
Hefner Hugh, Filozofia Playboya, Playboy 1993, nr 4 (5).
Ilustrowana historia Playboya, Playboy 1992, nr 1.
Kopaliski Wadysaw, Sownik symboli, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa
1997.
Kopaliski Wadysaw, Sownik wydarze, poj i legend XX wieku, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2000.
Lee Bartky Sandra, Foucault, kobieco i unowoczenianie wadzy patriarchalnej [w:] Gender,
perspektywa antropologiczna, t. 2, Kobieco, msko, seksualno, pod red. R. E. Hryciuk
iA. Kociaskiej, WUW, Warszawa 2007.
Markowski Andrzej, Leksykon najnowszych wyrazw obcych, Wydawnictwo Ksikowe Twj
Styl, Warszawa 1996.
McNair Brian, Seks, demokratyzacja podania i media, czyli kultura obnaania, prze. Ewa Klekot,
Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2004.
Petersen James R., Stulecie seksu. Historia rewolucji seksualnej 19001999 wedug Playboya,
prze. Andrzej Jankowski, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2002.

61

Toeplitz Krzysztof Teodor, Filozofia play-boya [w:] tego, Kultura w stylu blue jeans, Pastwowy
Instytut Wydawniczy, Warszawa 1975.
Wielki Sownik Wyrazw Obcych PWN, pod red. Mirosawa Baki, PWN, Warszawa 2003.

Netografia

www.playboy.com/worldofplayboy/faq, 18.01.2011.
www.philsp.com, 18.01.2011.

62

Iwona Morozow

Kazirodztwo tabu w kulturze

i jego przedstawienia w kinie
Tabu jest enigm, ktra nie poddaje si jednoznacznym definicjom, jest
ambiwalentne, wywodzce si z caociowej wizji wiata, ktrej istotnym
skadnikiem jest transcendencja. Mircea Eliade wie je z sacrum mitycznym
pocztkiem, Mary Douglas za z binarn opozycj czystoci i zmazy1, jednak
oba te stanowiska odsyaj nas do pojmowania go jako reakcji na to, co niejednoznaczne, obce, intrygujce i jednoczenie wzbudzajce odraz. Jego cech
wyrniajc je spord innych zakazw jest sankcja nadnaturalna, ktr antropolodzy klasyfikowali niegdy jako prymarn dla typologizacji. Nie naley
jednak zapomina, i jego naruszenie oddziauje take spoecznie, a zamanie
grozi rozpadowi struktury. Tabu dziaa ponadto na rnych poziomach, wymykajc si definitywnym kategoriom, gdy fakt, i chroni sacrum nie wyklucza take ochrony ycia codziennego przed skalaniem czy ingerencj nieznanych, demonicznych si.
Tabu kazirodztwa, rozumiane jako stosunki seksualne midzy rodzicami
a dziemi oraz midzy rodzestwem, uwaane jest za najbardziej prymarne
ipowszechne spord rnych rodzajw zakazu, a jego istnienie uwaane jest
za decydujce w procesie budowania ludzkiej kultury i spoeczestwa, w czym
te tkwi gwne rdo pochodzenia zakazu w rozumieniu antropologicznym.
Jego pojawienie si wyznacza, zdaniem Claudea Lvi-Straussa, granic midzy postpowaniem przedstawicieli gatunku homo sapiens, kiedy kierowali si
prawem natury, a czasem, kiedy zaczli si kierowa normami tworzonymi
kulturowo. Zakaz kazirodztwa wystpuje od zarania dziejw w mitach, opowieciach, reglamentacjach religijnych2 czy prawnych, stojc na stray dys1 Zobacz: M. Eliade, Sacrum i profanum. O istocie religijnoci, prze. R. Reszke, Wyd. KR, Warszawa
1999; M. Douglas, Czysto i zmaza, prze. M. Bucholc, PIW, Warszawa 2007.
2 Dla przykadu mona przywoa: Nie ecie si z niewiastami, ktre byy onami ojcw waszych,
jest to wystpek, jest tu cieka do zguby; lecz jeli si ze stanie, zachowaj tw niewiast. Nie wolno wam

63

tynktywnych kategorii wszechwiata, lokalnego konsensusu oraz intelektualnego i spoecznego adu. Bez wzgldu na charakter rda, z jakiego si je
wywodzi ma wymiar totalny, cho jego granice i formy maj rne warianty.
Motyw kazirodztwa w mitach, pochodzcych z rnych tradycji kulturowych, pojawia si najczciej pord bstw, ktre nie podlegaj ludzkim
prawom i ocenom. W tego typu opowieciach akceptowano take kontakty
seksualne osb spokrewnionych, ktre sprawoway wadz, zwaszcza jeeli
uwaano, e maj one pochodzenie boskie, co wpywao wrcz na podniesienie ich autorytetu oraz zachowanie wadzy w obrbie rodziny. Warto zauway, i wedug poda w pocztkowych stadiach rozwoju ludzkoci stosunki
midzy ludmi miay taki wanie charakter, a echa tego pierwotnego chaosu mona odnale wmitologiach kosmogenicznych i teogonicznych, gdzie
przedstawianie incestu miao charakter naturalny, a wrcz naiwny. W pocztkach epoki historycznej kazirodztwo byo ju jednak pitnowane, zakazane
iwzbudzao odraz3.
W najbliszej naszej kulturze mitologii greckiej, motywy kazirodcze
bez powiza natury moralnej pojawiaj si u bogw: Kronosa i Gai, Zeusa
iDemeter (bracia i siostry), Kory (Persefony) i Hadesa (siostrzenica/bratanica
i stryj/wuj) etc. W mitologii egipskiej odnajdziemy je w do drastycznej opowieci o Izydzie i Secie (prba gwatu) oraz Ozyrysie iNeftydzie (porzucenie
dziecka), natomiast w mitologii japoskiej motyw ten wie si zurodzeniem
synw przez mczyzn (Amaterasu i Susanoo). O ile jednak incest by dopuszczalny u bogw, to w tych samych opowieciach, pojawiajce si konotacje kazirodcze u ludzi niosy ze sob surow kar. Oczywicie idealnym przykadem jest powszechnie znany mit o Edypie, ktry pokazuje skal sankcji,
jaka grozi po zamaniu zakazu. Kara jest bowiem tak ogromna, i dziaa nawet
w przypadku niewiadomej zbrodni, ktra mimo wszystko wci stanowi
tutaj obraz bogw i narusza zasady wspycia midzy ludmi4.
eni si: z matk, z waszymi crkami, siostrami, synowicami, mamkami, ich crkami, z matkami on waszych, z crkami niewiast, ktrymi si opiekujecie, chyba bycie nigdy nie mieszkali z ich matkami. Nie bdziesz take pojmowa: twoich pasierbic, ani dwie yjce siostry; jeeli wystpek popeniony. Koran 4:2627;
6 Nikt z was nie bdzie si zblia do ciaa swojego krewnego, aby odsoni jego nago. Ja jestem Pan! Stary
Testament, Kp 18, Maestwa midzy krewnymi s zakazane.
3 K. Imieliski, Seksuologia kulturowa, PWN, Warszawa 1980, s. 7980.
4 Tame, s. 8082.

64

W mitach powizanie zakazu incestu wie si ze sfer sacrum, gdzie jest

ona niedostpna izakazana dla czowieka, nie przynaley do porzdku ludzkiego i stanowi granic, ktrej czowiek pod grob powanych konsekwencji
nie powinien przekracza.
Zanim przejd do omwienia wybranych sposobw przedstawiania kontaktw kazirodczych w kinie, reprezentujcym krg kultury zachodniej, warto przejrze si kilku koncepcjom, ktre niewtpliwie mog rzuci wiato
na wag i charakter tego tabu, a take pomc przy analizie jego filmowych
przedstawie.
Oczywicie najbardziej znan koncepcja jest ta autorstwa Zygmunta
Freuda, ktr zawar w swym pamitnym dziele Totem i tabu5 (oryg. 1913).
Analizujc reguy judaizmu, Freud posuguje si histori mwic o zabjstwa
ojca. Wedug omawianej opowieci, synowie wwyniku ojcobjczego aktu zyskuj nieograniczony dostp do kobiet, jednak drczeni wyrzutami sumienia,
sami narzucaj sobie zakaz, a autorytet ojca przywracaj w postaci totemu oraz
prawa6. Echa freudyzmu mona odnale u antropologa filozoficznego, Ren
Girarda, w jego interpretacji mitw i rytuaw za pomoc mechanizmu koza ofiarnego. Wmniemaniu badacza u podstaw wszystkich instytucji kultury
ley przemoc. Schemat wyglda za nastpujco pojawia si kryzys wywoany mimetycznym podaniem kobiet zgrupy krewniaczej i w ten sposb
narasta agresja, ktra grozi rozbiciem spoecznoci. Sytuacja ta musi zosta
rozadowana, dzieje si to za za spraw przeniesienia winy na koza ofiarnego, w ktrego umierceniu bierze udzia caa spoeczno. W wyniku tego
ustanowione zostaje tabu kazirodztwa, ktre ma zapobiec dalszej rywalizacji
oraz wzmocni integracje spoeczn7.
Etnolodzy zakaz kazirodztwa umieszczali zwykle na przeciciu kultury i natury. Tabu jest przede wszystkim [] zachowaniem normatywnym,
ktre ogranicza stosunki seksualne i zwizki maeskie midzy krewnymi,
czy raczej osobami uznanymi za takowe w danym systemie pokrewiestwa.
5 Z. Freud, Totem i tabu, prze. J. Prokopiuk, M. Porba, Wyd. KR, Warszawa 1993.
6 Zob. J.S. Wasilewski, Tabu, WUW, Warszawa 2010, s. 5657; J. Kristeva, Potga obrzydzenia. Esej
owstrcie, prze. M. Falski, WUJ, Krakw 2007, s. 5758.
7 J.S. Wasilewski, dz. cyt., s. 58.

65

[] to z doboru kulturowego w rodowisku ludzkiej rodziny nuklearnej

wzio si tabu incestu8. Wrozumieniu strukturalistw, w tym Claudea Levi-Straussa na czele, tabu kazirodztwa traci ten nadany mu przez Freuda i Girarda
prymarny charakter. Zakaz ten ma tutaj bowiem konotacje natury spoeczno-ekonomicznej. Podstaw teorii s zasady matrymonialnej wymiany kobiet
iwicej si z tym reguy egzogamicznej, ktra suy rozbudowie struktury
spoecznej, zacienianiu wizi midzy grupami oraz wymianie dbr i informacji. W takim ujciu tabu jest skutkiem klasyfikacyjnej dziaalnoci ludzkiego
umysu, wprowadzajcy ad spoeczny oraz symboliczny, lecy u podstaw
struktury, ktrej zburzenie grozi chaosem9.
Koncepcja Mary Douglas, ktra zaliczana jest do nowoczesnego nurtu
mentalistycznego, mwi, e lk przed przekroczeniem tabu (w interesujcym nas aspekcie tabu incestu) wywoany jest przewiadczeniem o nieczystoci pewnych rzeczy czy zachowa. Zakazy z jednej strony stanowi rdo
przymusu, z drugiej stanowi analogie do oglnej wizji porzdku spoecznego.
Wedug Douglas, brud/zmaza powstaje ze stanu niezrnicowania, wktrym
rnicujcy umys postanawia wprowadzi porzdek. Nieczysto wyania si
zatem jako produkt uboczny tego procesu i jest czym, co wzbudza niesmak,
wywouje wstyd (w przypadku przeamania granicy z nim zwizanej). Brudne
samo w sobie nie jest nieczyste, zostaje tak zakwalifikowane w ramach intelektualnego procesu kategoryzacji. Zmaza/nieczysto jest za tak uwaana, gdy
odstaje od ustalonego porzdku logicznego10.
Na koniec przegldu koncepcji warto wspomnie o amerykaskim teoretyku zajmujcym si psychohistori, Lloydzie DeMause, ktry kwestionuje
uniwersalno zakazu kazirodztwa, posugujc si przykadami pochodzcymi z dawnych kultur, gdzie poszczeglne jego przypadki w pewnych sytuacjach s dozwolone. Seksualno w jego mniemaniu jest niezwykle wraliwa
na rnice kulturowe. Swoje racje pokazuje na przykadzie powizania tabu
ze sposobami, w jakich w okrelonych kulturach traktowano dzieci. Jako eg 8 Tame, s. 59.
9 Zob. C. Levi-Strauss, Myl nieoswojona, prze. A. Zajczkowski, PWN, Warszawa 1969; Tene, The
Elementary Structures of Kinship, Beacon Press 1971.
10 Zob. M. Douglas, dz. cyt.

66

zemplifikacje podaje spoecznoci, ktre charakteryzoway si infanticidal mode

of childrearing (dzieciobjczym modelem wychowywania), gdzie potomstwo
byo mordowane (np. ze wzgldw religijnych) oraz podlegao tak mocno
wadzy rodzicielskiej, e stanowio take przedmiot ich kazirodczych aktw.
Wrd analizowanych pod tym ktem s wczesne hordy myliwych i zbieraczy, kultury rolnicze, ludy Mezoameryki oraz najwiksze staroytne cywilizacje11. Psychohistorycy, ze wspomnianym DeMausem na czele, wychodz
zperspektywy etnocentrycznej, przewiadczonej o liniowym kierunku historii, o postpie i moliwoci regresu. W takim wietle kazirodztwo jest symbolem zacofania, degeneracji, gdzie cywilizacja jawi si jako ta, ktra szczliwie zakoczya okruciestwo wobec dzieci oraz na dobre wprowadzia
zakaz incestu.
Pogos obrazu, w jaki DeMause kreli zwizek midzy kazirodztwem
apunktem rozwoju spoecznego, mona znale oczywicie w populistycznym rozumieniu tego tabu. Kino posikuje si t wizj, nierzadko przedstawiajc motyw kazirodczy z nalen mu dawk perwersji, obrzydzenia, a nawet
za. Zwaszcza jeeli w gr wchodz najbardziej pitnowane zwizki midzy
rodzicami a potomstwem, jawice si jako przemoc (gwnie w relacji ojciec
crka) lub ambiwalentne freudowskie pitno, odnoszce widza do obcego,
prymarnego stanu niewiadomoci.
W australijsko-woskim, niskobudetowym filmie Bad Boy Bubby (1993,
re. Rolf De Heer), mamy do czynienia z sytuacj, ktra w psychoanalitycznym, ale i strukturalistycznym wymiarze stoi u progu kultury. Film jest surow mieszank dramatu i komedii, ktra w twrczy sposb prowadzi widza na
wskro edypowego losu. Jednoczenie film niesie ze sob wymiar antropologicznego rytuau przejcia od stanu natury do kultury, a take charakterystyczn dla dziedziny postaw zdziwienia, ambiwalencji i obcoci.
Film rozpoczyna si od sekwencji majcych miejsce w piwnicy, gdzie widzimy ok. 5060 letni Flo (Claire Benito) matk oraz 35-letniego Bubbyego
(Nicholas Hope), ktry mimo dojrzaego wygldu, zarostu i ysiny, zachowuje
si i posuguje si jzykiem kilkuletniego chopca. Bubby nigdy nie by na ze11 T. Krzywinska, Sex and the Cinema, Wallflower Press, LondonNew York 2006, s. 161.

67

wntrz, gdy matka wmwia mu, e powietrze jest skaone (sama wychodzi
na zewntrz gazowej masce, przeznaczonej tylko dla niej). Matka Bubbyego
jest dla syna przede wszystkim piastunk, wyrczajc go w niemal wszystkich czynnociach. Pojawiajca si ju jednak na wstpie scena, w ktrej Flo
myje swoje olbrzymie, matczyne piersi i skoncentrowanie oka kamery na zafascynowanej twarzy Bubbyego, wskazuje, i moe ona by dla niego take
kim wicej. Jak mona si domyla, matk i syna yjcych w odosobnieniu
od wiata czy kazirodczy zwizek, ktrego pokazanie przeciwstawia zachowanie surowej matki, upominajcej dziecko w kwestii zachowania, i czuej,
chwalcej kochanki, powtarzajcej Good boy, good Bubby (Dobry chopiec,
dobry Bubby). Rutyna bohaterw zostaje przerwana poprzez pojawienie si
po trzydziestu piciu latach ojca, byego kochanka Popa12, ktry zastpuje
syna w ku i pozbawia go bezpiecznego schronienia na matczynej piersi.
Oczywicie ten freudowski trjkt musi skoczy si tragicznie. Bubby, ktry
nie zna pojcia mierci i skutkw niektrych dziaa, zabija ojca i matk za
pomoc folii spoywczej. Pozostawiony sam sobie protagonista, niewiadomy
swojej zbrodni, wychodzi na zewntrz, gdzie zastaje dystopijn rzeczywistoci, z ktr nie potrafi sobie poradzi, a ktr i my widzowie przemierzamy
razem z nim. Bohater, aby poradzi sobie z niezrozumiaym dla niego otoczeniem przebiera si w klerykalny strj ojca i niejako przybiera tosamo
jedynej, znanej my osoby z zewntrz, nazywajc siebie od tej chwili Popem.
Wzewntrznym wiecie Bubby jest dzikusem, obcym, ktry nie zna spoeczno-kulturowego systemu nakazw i zakazw, nie potrafi odrni dobra od
za, jest naiwny niczym dziecko, lecz poprzez swj mski wygld, wzbudza
fascynacj i zarazem groz. Co interesujce, caa historia Bubbyego nie koczy
si tutaj tragicznie. Bohatera nie spotyka kara za niewiadome zbrodnie. Zanim
jednak dociera on do punktu rdmiejskiej idylli, czeka go wiele etapw traumatycznych, ktrych symboliczny wyraz daje podczas wystpw zrockow
kapel (przypominajc Nick Cave and the Bad Seeds), pokazujc i mityczne
pitno fascynacji wasn matk, w ktrej zastpstwo znajduje wkocu wspo12 Jest to tylko prawdopodobne imi bohatera, ale jego strj moe sugerowa inne konotacje w filmie kwestia ta nie jest wyjaniona.

68

tkanej w orodku dla niepenosprawnych pielgniarce Angel, wci wnim

drzemie. Angel nie wydaje si by bliska Bubbyemu tylko przez wzgld na
jej fizyczne podobiestwo do jego matki, lecz take z powodu tego, i jest ona
piastunk, ktra pozwala bohaterowi pozosta chopcem. Ponadto s oni poczeni dowiadczeniem silnego uzalenienia od rodzicw, ktrych wadza
mocno wykracza poza konwencjonalnie przyjte w kulturze ramy.
Film ten nie jest tylko przykadem ukazania freudowskiego schematu roli
kazirodztwa w kreacji osobowoci, bowiem to take antropologiczna refleksja
nad pojciem normalnoci, ktra ewidentnie jawi si tutaj jako wypadkowa
racjonalnie stworzonego porzdku spoecznego13.
We francuskim filmie Moja matka (Ma mre, 2004, re. Christophe Honor),
bdcego ekranizacj skandalizujcej powieci Georgesa Bataillea o tym samym tytule, spotykamy si z zupenie innym, bardziej sensualnym obrazem
kazirodczej fascynacji - midzy 17-letnim chopcem, a jego atrakcyjn, 43 letni
matk. Obraz nie moe by interpretowany, bez odwoania do filozofii transgresji autora.
Cele filozofii i dawanie jej upustu w powieciach s bardzo zbiene
z tymi stawianymi przez Sadea integralnemu potworowi i nadczowiekowi
Nietschego. Markiz De Sade, aby osign stan absolutnej wolnoci indywidualnej, proklamowa wyzbycie si wszelkich ludzkich ogranicze, wprowadzenie w siebie w stan apatii, ktra bya dla niego przekroczeniem perspektywy
ludzkiej rwnoznacznej ze stanem boskoci. Rozum czysty jest nadludzki
a osignicie integralnej suwerennoci prowadzi do autodestrukcji spoecznie
wyznaczonej blokady. Integralny potwr jest jedynie stranikiem gatunkowego istnienia, respektujc stadne popdy i wartoci, gdzie prym wiedzie instynkt
przetrwania i reprodukcji14. Analogonem potwora De Sadea jest nietzscheaski Nadczowiek, ktremu do osignicia wolnoci rwnie potrzebna jest
mier Boga. Nadczowiek podobnie jak integralny potwr dy do pokonania
w sobie czowieka, bowiem tylko dziki przekroczeniu ludzkich, spoecznych
13 Szczegowej analizy tego obrazu, a take zestawienia go z innym Oedipus Rex, dokonaa Tanya
Krzywinska na amach swojej ksiki, do ktrej zainteresowanych odsyam: T. Krzywinska, dz. cyt., s. 171178.
14 Zob. B. Banasiak, Sade. Integralna potworno. Filozofia libertynizmu, czyli konsekwencje mierci Boga,
Thesaurus, Wrocaw 2006.

69

ogranicze stanie si bogiem sam dla siebie, dysponujc wol mocy i dziaania15. Zbieno pogldw wszystkich wymienionych filozofw, jeeli przyjrzymy si im bliej, zmienia si jedynie w podobiestwo. Co prawda, kady
z nich za przeszkod uzna ludzki, moralny i spoecznie wyznaczony kodeks
kulturowy, ale w przeciwiestwie do Sadea i Nietzschego, Bataille uzna, e
niemoliwie jest cakowite wyzbycie si wszelkich ogranicze i, w zwizku
ztym, jego transgresje miay si realizowa w dowiadczeniu wewntrznym,
rezygnujc z suwerennej (suwerenno w jego rozumieniu wolno) egzystencji a wystarczy musiaa tylko cz i to cz nie-z-tego-wiata, cz
wykraczajca poza ten wiat, cz nie naleca ju do naszej egzystencji tu-i-teraz. Bataille swoj filozofi zbudowa wok opozycji sacrumprofanum,
gdzie to pierwsze odsyaa do kontestujcych spoeczno-kulturowy wiat erotyzmu ekskrementw, ekstazy, natomiast drugie oddawao oderwany od stanu naturalnego wiat zakazw, racjonalnej pracy, przewiadczony o swojej
jedynej moliwej wizji wiata. Celem jednostki jest przekroczenie wasnych
granic, lecz nie po to by zakwestionowa ich sens, ale eby dokona osobistej
transgresji, dowiadczenia sztucznoci kulturowych zakazw i w ten sposb ich interioryzacji16.
W kinie nazywanym New French Extreme, ktre za cel postawio sobie
ogldanie tego co niedostpne, amanie tabu, skupianie si na seksie i przemocy oraz porzucenie konformizmu na rzecz indywidualnej i artystycznej wizji
jednostki, wida mnstwo zapoycze z quasi-religijnej filozofii pisarza i teoretyka. Kazirodztwo i rola jego zakazu w kulturze jest w takim zaoeniu idealn figur suc osignicie postawionego celu spotkania transcendencji.
W Ma mre mamy do czynienia z erotyczn, wrcz promiskuityczn relacj matki i syna, jaka zawizuje si po mierci ojca. Matka, ktra cae ycie
skupiaa si na poszukiwaniu batailleowskiego sacrum, poprzez sw seksualn rozwizo wprowadza syna w wiat hedonistycznych gierek, gdzie granice wyznaczane s jedynie poprzez wyobrani. Pierre (gwny bohater) od
samego pocztku fabuy jest wyranie zaabsorbowany swoj matk, z ktr
15 Zob. F. Nietzsche, Tak mwi Zaratustra: ksika dla wszystkich i dla nikogo, 14, prze. G. Sowiski,
Zielona Sowa, Krakw 2005.
16 Zob G. Bataille, Dowiadczenie wewntrzne, prze. O. Hedemann, Wyd. KR, Warszawa 1998.

70

wdziecistwie mia ograniczony kontakt, poniewa ta oddaa go na wychowanie do babci. Zanim dochodzi do punktu kulminacyjnego fabuy, w ktrym
oboje dowiadczaj batailleowskiej transgresji, maj miejsce liczne sytuacje,
gdzie napicie midzy nimi rozadowuje substytut w postaci innej kobiety,
ktra jest dla nich granicznym narzdziem. Za jej pomoc bohaterowie wyadowuj swoje seksualne frustracje, stajc si w ten sposb take obserwatorami wasnych erotycznych zabaw. Graniczna scena, w ktrej matka onanizuje
swojego syna a nastpnie dokonuje samobjstwa, staje si spenieniem owej
transgresyjnej idei suwerennoci. Po pamitnej scenie nastpuje co jeszcze.
Pierre interioryzuje matczyn filozofi, dajc wyraz tego w nekrofilnej masturbacji, przy szklanej trumnie matki.
Zupenie inny charakter maj przedstawienia kazirodczych zwizkw
wrelacji ojcieccrka, gdzie najczciej stereotypowo pokazuje si je jako przejaw przemocy. Patriarchalny ojciec, wykorzystuje sw wadz, podporzdkowujc sobie biern ofiar crk. Feministki wielokrotnie podkrelay, e kobieco w kinie czsto stereotypowo pokazywana jest wanie przez pryzmat
ofiary, ktra musi by ratowana. Przemoc kazirodcza ma tutaj zatem podwjne
znaczenie, bowiem z jednej strony jest dosown, fizyczn przemoc sprawcy
wobec ofiary, z drugiej, staje si symbolicznym aktem posiadania patriarchalnej wadzy17.
The War Zone (Strefa wojny, 1999, re. Sarah Radclyffe i Tim Roth) jest lun ekranizacj ksiki Alexandra Stuarta, ktra w przeciwiestwie do pierwowzoru, przenosi sens kazirodczych relacji na grunt seksualnej przemocy18.
Ojciec (Ray Winstone) to typowy prymarny ojciec, ktry dziery wadz i ma
dostp do wszystkich kobiet w grupie. Nie wiadomo kiedy zaczy si jego
17 Jedna z skrajnie abiologicznych teorii, tumaczcych pochodzenie zakazu kazirodztwa autorstwa Nancy Thornhill skupia si wok tumaczenia go poprzez zbir zasad dotyczcych zwierania maestw, wymylonych przez dziercych wadz mczyzn w celu uniemoliwienia akumulacji majtku
wendogamicznych grupach, co wskazuje wanie na wadz, jako rdo powstania zakazu. Zob. Matt Ridley,
Czerwona krlowa. Pe a ewolucja natury ludzkiej, prze. J.J. Bujarski, A. Milos, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna
2001, s.304.
18 Nie od dzi wiadomo, i to co przystoi literaturze, moe okaza si zbyt dosowne dla widzialnego kina. Podobnie jest w tym wypadku. W ksice Jessie jest nie tyle ofiar, co wspwinn caej tragedii
rodzinnej, ktra po jej rozpadzie kusi brata, domagajc si wyjtkowej bliskoci wizw krwi. Tim Roth wielokrotnie podkrela, e zaleao mu przede wszystkim na poruszeniu problemu przemocy seksualnej w rodzinie, dlatego te inne, moe i nazbyt kontrowersyjne treci ksiki zostay pominite, bd pokazane jedynie
szcztkowo. A. Stuart, Strefa wojny, C&T, Warszawa 2004.

71

seksualne kontakty z nastoletni crk Jessie, lecz tajemnicza choroba jej niemal nowo narodzonej siostry (krwawienie analne), moe wskazywa, e dziao si to od najwczeniejszego dziecistwa. Cay obraz zarwno w warstwie
wizualnej, muzycznej, jak i fabularnej, ma wyraz wysoce realistyczny, ale
pesymistyczny charakter. Wykorzystywana dziewczyna, przy jednoczesnej
potrzebie uczucia, ktrego w filmie nie dowiadcza aden bohater, jest rozdarta pomidzy poczuciem winy, wstydu i bezsilnoci. Kazirodczy zwizek
stawia j na granicy i zaburza jej rodzinn pozycj, co wpywa destrukcyjnie
na wszystkich. Relacje ojca i crki obserwujemy z perspektywy Toma (brata
isyna), ktrego pocztkowa wcieko w stosunku do siostry przeradza si
wkocu w nienawi do ojca, zakoczon jego zabjstwem.
Najbardziej wymowna dla caego filmu jest scena, w ktrej Tom podglda
jeden z aktw seksualnych, gdzie ojciec, w betonowym, opuszczonym budynku, dokonuje analnej penetracji Jessie, co jest dla niej nie tylko upokarzajce, ale
i fizycznie bolesne. Poprzez inny ni z on akt seksualny, mczyzna dokonuje symbolicznego rozdziau midzy swoim podwjnym yciem. Wszystkie
kobiety s jego ofiarami, a Tom koczy jego rzdy, dajc, w psychoanalitycznym sensie, wyraz swych podwiadomych pragnie.
Podobne, bo majce charakter przemocowy, relacje mona znale w takich obrazach jak Chinatown (1974, re. Roman Polaski), Volver (2006, re.
Pedro Almodovar), Good Dick (2008, re. Marianna Palka). W filmie Polaskiego
patriarchalny ojciec, jest wpisany w szerszy kontekst filmu noir, gdzie jest on
take uosobieniem najwikszej zgnilizny miasta, ktra czai si pod fundamentem rozrastajcego si Los Angeles. Noah Cross w przeszoci wykorzystywa swoj crk Evelyn, ktra urodzia crk z tego kazirodczego zwizku.
Wmrocznym wiecie noir, nie czeka nas jednak happy end, prawo istnieje tu
tylko na papierze, femme fatale ginie, a rak nadal toczy moralno przedstawionego wiata. Rwnie Raimunda w Volver powija owoc kazirodczego zwizku z ojcem, jednak jej crka nie pozwala ju sobie na bycie ofiar. Gdy pijany
ojczym dobiera si do Pauli, ta znajdujc zrozumienie w oczach matki, zabija go noem. Ciekawe przedstawienie kwestii kazirodztwa odnale mona
wGood Dick. Film buduje swoj fabu wok dziwnej relacji midzy Kobiet
72

i Mczyzn, ktrzy poznaj si w wypoyczalni filmw pornograficznych,

do ktrej Kobieta udaje si co wieczr. Gwna bohaterka nie potrafi znie
bliskoci, w szczeglnoci tej cielesnej, a swoje frustracje seksualne wyraa za
pomoc masturbacji i ogldania mechanicznych aktw cielesnych na ekranie
telewizora. Kazirodztwo pojawia si tutaj jedynie jako sugestia. Widz moe
si tylko domyli, e u podstaw problemw bohaterki, ley fakt jej wykorzystywania przez ojca, ktrego poznajemy pod koniec filmu, jako statycznego, bogatego biznesmena, ktrego nie cz z crk ju adne relacje, poza
jej finansowym uzalenieniem. Na koniec Kobieta przeamuje swoj bierno,
dokonujc symbolicznego aktu - ostatecznego wyrwania si z pod jarzma ojcowskiej wadzy.
Kazirodcze relacje brat siostra mimo rwnie mocno osadzonego w tabu
kultury zachodniej, s przedstawiane w nieco lejszy sposb, czsto stajc si
nawet symbolem zwykej dziecicej zabawy. W Upiornym wicie (The House of
Yes, 1997, re. Mark Waters), powstaym na podstawie sztuki Wendy MacLeod,
stykamy si wanie z tak erotyczn zabaw. Film jest niezwykle charakterystyczn mieszank czarnej komedii i gotyckiego horroru, opartego na schemacie tragedii greckiej. Akcja toczy si w domu rodziny Pascalw, podczas huraganu, ktry pozbawia go prdu, kiedy to na wito dzikczynienia powraca
do domu brat bliniak Marty, przywoc ze sob swoj narzeczon. Ju od
samego pocztku widz moe zauway, e co dziwnego dzieje si midzy
nim, a jego siostr bliniaczk Jackie-O. Okazuje si, i przed laty podczas odgrywania na przebieranym przyjciu roli Johna i Jackie Kennedych, doszo
midzy nimi do kazirodczego aktu seksualnego.
W wielu kulturach (wyspa Bali, Indianie Ameryki Pnocnej Mohave)
bliniaki majce przeciwn pe s uwaane za kochankw, bd polubionych sobie jeszcze w matczynym onie. Matka Jackie-O i Martyego wielokrotnie podkrela fakt, i s oni sobie przeznaczeni, mwic, e nawet przy
porodzie Jackie-O trzymaa w doni penisa swojego brata. W filmie odnale
mona jeszcze inny kulturowy trop, ktry odsya nas do konkretnego kontekstu. Jackie-O mwi: Now you and I Marty, have a great deal in common:
parents, DNA, bone structure (Ty i Marty macie razem tyle wsplnego: rodzi73

cw, DNA, struktur koci), a przeraony tym faktem modszy brat Anthony
wykrzykuje, i: Its like fucking a mirror! (To jak pieprzy si z lustrem!).
Gail Finney w swoim artykule dotyczcym powizania narcyzmu z kazirodztwem, mwi, i erotyczna energia przenoszona jest z narcystycznej jednostki
na podmiot, ktry najbardziej przypomina jego samego19, umieszczajc w ten
sposb tego typu rodzaj relacji w ramach psychoanalitycznej teorii. W takim
rozumieniu, to take romantyczny symbol izolacji jednostki od spoeczestwa,
czego wyraz znajdziemy take w filmie, gdzie przestrze domostwa rzdzi si
swoimi prawami, ale to co w nich uchodzi, za nic nie znajdzie miejsca wwiecie zewntrznym. Marty i Jackie wznawiaj swoj dziecico-erotyczn zabaw,
ktra ma pomc wrci im do normalnoci, koniec jednak nie jest dla nikogo
szczliwy. Jak na tragedi greck przystao kto musi umrze, bowiem dla
Jackie mier Martyego jest atwiejsza do przyjcia, ni fakt, e mgby nalee do innej kobiety.
Kazirodztwo jako wyraz zabawy jest pokazany rwnie w filmie Z zamknitymi oczami (Close My Eyes, 1991, re. Stephen Poliakoff, Francesca Archibugi),
gdzie dominujca erotycznie Nathalie, rozkochuje w sobie swojego modszego
brata Richarda. W filmie po raz kolejny mamy do czynienia z syndromem rozdzielonych krewnych, u ktrych nie wytworzya si familijna wi. Nathalie
jest zamna, ale w filmie nie pada sowo romans, podobnie jak kazirodztwo.
Wszystko mona zawrze w sowach niegrzeczna gra. Samo zakoczenie
ich zwizku ma zreszt charakter dziecicej szarpaniny, po ktrej nastpuje
zmieszanie i rozmowa z Sinclairem, mem Nathalie. Eksces zosta przemilczany, nienazwany romans nie istnieje naprawd, karnawa si skoczy, ich
relacje musz ponownie nabra wycznie bratersko-siostrzanego rysu.
W ciekawy sposb, co zreszt jest zasug surrealistyczno-cyrkowego stylu tego filmu, zostay pokazane relacje brata i siostry w kanadyjskim filmie
Cadavres (2009, re. Eric Canuel). Le cadavre, to trup, ale to take sowo, jak
wskazuje Julia Kristeva, pochodzce od czasownika cadere czyli upada. To
co, co odsuwamy od siebie permanentnie eby y20. Kristeva pisze: Te wy19 Zob. G. Finney, Self-Reflexive Siblings: Incest as Narcissism in Tieck, Wagner, and Thomas Mann, The
German Quarterly, 2004, t. 56, Nr 2, s. 243.
20 J. Kristeva, dz. cyt., s. 9.

74

dzieliny, ta nieczysto, to gwno w mierci s tym, co ycie znosi z wielkim

trudem. Jestem tu na granicy swojej kondycji ywej istoty. [] trup najobrzydliwszy ze wszystkich odpadw, to granica, ktra zgarna wszystko. [] Trup
ogldany bez Boga i nie z perspektywy nauki to szczyt wstrtu. To mier
pustoszca ycie. Wy-miot21. Powysza refleksja zdaje si by kluczowa przy
analizowaniu wiata przedstawionego w filmie. Z trupami mamy do czynienia od samego pocztku sjuetu, kiedy samobjstwo popenia Solange (matka gwnego bohatera). Wszystko co nastpuje potem, to seria absurdalnych
wydarze, ktrego wynikiem s przypadkowe mierci. Cay przedstawiony
wiat toczy jednak owa zgnilizna. Po mierci matki, do domu Raymonda wraca dugo niewidziana siostra Angle, ktra od samego pocztku prowokuje
seksualnie swojego brata. W finale obrazu, ten dokonuje na picej siostrze
gwatu. Jednak siostrzana prowokacja bya jedynie dobr zabaw, po wszystkim Anglea wykrzykuje How could you think I wanted you to fuck me, you
dirty rat! (Jak moge myle, e chc aby mnie pieprzy, ty pody szczurze!);
Youre not allowed to! (Nie wolno ci!); All the others can jump my bones,
but not you! Youre a pig like all the others, Raymond Marchildon! Every fucking one of them! (Wszyscy inni mog mnie wykorzystywa, ale nie ty! Jeste
tak sam wini jak wszyscy, Raymondzie Marchildon! Kurwa jak kady jeden z nich!). Akt kazirodztwa jest tu dopenieniem zego, zepsutego wiata, to
ostateczny wy-miot, ktry sprawia, e bohaterowie zabijaj si nawzajem.
Na koniec chciaabym wspomnie o Adwokacie diaba (1997 re. Taylor
Hackford), gdzie majcy nastpi kazirodczy akt pomidzy przyrodnim rodzestwem ma doprowadzi do poczcia Antychrysta, co odwouje nas gwnie do Biblii, lecz take moe przywoywa konotacje mitycznego stanu powrotu do chaosu, z ktrego ma wyoni si nowy wiatowy porzdek. Kazirodztwo
poprzez grzech i nadprzyrodzone sankcje ma tu zwizek z sacrum, jest aktem
zerwania kolejnego zakazanego owocu.
Poruszanie przez kino tematu kazirodztwa, z racji samego wyboru tematu zagniedone jest w kontekcie tabu, jednak spord przywoywanych
przykadw ani kino popularne, ani nawet francuskie extremum nie dokonuje
21 Tame, s. 910.

75

na tym poziomie adnego przekroczenia. Mwi do nas jzykiem jakiego oczekujemy, wybierajc bd to denotacje przemocy, grzechu, transcendencji, mitycznego pitna, czy bachtinowskiego karnawau22. Reprezentacje odpowiadaj dominujcym oczekiwaniom i schematom. Narracyjne formuy oscyluj
wok nieprzyzwoitoci, niekontrolowanej namitnoci, seksualnej inicjacji,
czy powrotu ucinionych. adne z omwionych filmowych przedstawie
nie zaryzykowao szczliwego zakoczenia kazirodczej mioci, wszystko bowiem jest jednie przedmiotem fikcjonalnej rozrywki, obrazujcej potg tego
wci trwajcego kulturowego tabu.

22 Michai Bachtin wprowadzi do literaturoznawstwa pojcie karnawau na okrelenie zawieszenia

i zakwestionowania normalnie rzdzcych wiatem praw i hierarchii w ramach utworu literackiego. Bachtin
podj si prby przeniesienia na literatur praw rzdzcych ludow tradycj karnawau, czasu witego.
Wtakim kontekcie karnawa w rozumieniu bachtinowskim okrela cechy wiata na opak, w ktrym odrzucone s powszechnie rzdzce prawa spoeczne, waciwe zwyczajom i stosunkom midzyludzkim. Karnawa
jest ekscentryczny, cechuj go elementy blunierstwa, bazenady, parodii, groteski, skandalizujcego jzyka,
mieszania poziomw hierarchii, etc. Por. M. Bachtin, Problemy poetyki Dostojewskiego, prze. N. Modzelewska,
PIW, Warszawa 1970, s. 186201.

76

Bibliografia

Bachtin M., Problemy poetyki Dostojewskiego, prze. Modzelewska N., PIW, Warszawa 1970.
Banasiak B., Sade. Integralna potworno. Filozofia libertynizmu, czyli konsekwencje mierci
Boga, Thesaurus, Wrocaw 2006.
Bataille G., Dowiadczenie wewntrzne, prze. Hedemann O., Wyd. KR, Warszawa 1998.
Douglas M., Czysto i zmaza, prze. M. Bucholc, PIW, Warszawa 2007.
Eliade M., Sacrum i profanum. O istocie religijnoci, prze. Reszke R., Wyd. KR, Warszawa
1999.
Finney G., Self-Reflexive Siblings: Incest as Narcissism in Tieck, Wagner, and Thomas Mann, The
German Quarterly 2004, t.56, Nr 2.
Freud Z., Totem i tabu, prze. Prokopiuk J., Porba M., Wyd. KR, Warszawa 1993.
Imieliski K., Seksuologia kulturowa, PWN, Warszawa 1980.
Koran, prze. Chlewiski D., Domeyko I., [b.m.w.] 2010.
Kristeva J., Potga obrzydzenia. Esej o wstrcie, prze. Falski M., WUJ, Krakw 2007.
Krzywinska T., Sex and the Cinema, Wallflower Press, LondonNew York 2006.
Levi-Strauss C., Myl nieoswojona, prze. Zajczkowski A., PWN, Warszawa 1969.
Levi-Strauss C., The Elementary Structures of Kinship, Beacon Press 1971.
Nietzsche F., Tak mwi Zaratustra: ksika dla wszystkich i dla nikogo, 14, prze. Sowiski G.,
Zielona Sowa, Krakw 2005.
Pismo wite Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiclecia, wyd. V, 1999.
Ridley M., Czerwona krlowa. Pe a ewolucja natury ludzkiej, prze. Bujarski J.J, Milos A., Dom
Wydawniczy Rebis, Pozna 2001.
Stuart S., Strefa wojny, C&T, Warszawa 2004.
Wasilewski J.S., Tabu, WUW, Warszawa 2010.

Filmografia

Adwokat diaba, re. Taylor Hackford, Niemcy, USA 1997.

Bad Boy Bubby, re. Rolf De Heer, Australia, Wochy 1993.
Cadavres, re. Erik Canuel, Kanada 2009.
Chinatown, re. Roman Polaski, USA 1974.
Good Dick, re. Marianna Palka, USA 2008.
Moja matka, re. Christophe Honor, Austria, Francja, Hiszpania, Portugalia 2004.
Strefa Wojny, re. Sarah Radclyffe, Tim Roth, Wielka Brytania, Wochy 1999.
Upiorne wito, re. M. Waters, USA 1997.
Volver, re. Pedro Almodvar, Hiszpania 2006.
Z zamknitymi oczami, re. Stephen Poliakoff, Francesca Archibugi, Wielka Brytania 1991.

77

Nina Olszewska

Mio homoseksualna w polskiej

literaturze wspczesnej
od brutalnej fizjologii
do romantycznych uniesie
Wydawa by si mogo, e orientacja seksualna jest spraw tak intymn, e nie powinna by tematem spoecznych dyskusji, ani teoretycznych, ani
tym bardziej w odniesieniu do konkretnych osb. Nie powinna te by w aden sposb wartociowana. Preferencje seksualne, o ile nie s przestpstwem,
jak na przykad pedofilia, nie naruszaj drastycznie zasad poycia spoecznego, nie maj wpywu na wolno innych osb, powinny wic by szanowane
ichronione chociaby w ramach konstytucyjnie gwarantowanych praw czowieka. Powinny by chronione i s niestety, czsto jedynie w przypadku, gdy
mieszcz si w heteronormatywnych standardach.
Pod hasem debata spoeczna rozumie mona oglne postrzeganie,
wywodzce si gwnie z odbioru mediw i kultury popularnej. Media, gwnie telewizja, ksztatuje, jeli nie narzuca pogldy i opinie.
Przez dugi czas homoseksualici penili w mediach rol etatowych
czarnych charakterw. Powstaa na ten temat midzy innymi praca Iwony
Zieliskiej Panika moralna, mniejszoci seksualne i mowa nienawici. Autorka przeanalizowaa teksty dotyczce homoseksualizmu, ktre ukazay si w latach
20042007 w polskich mediach. Stao si to wystarczajcym materiaem badawczym do omwienia zjawisk zwizanych z mow nienawici. Co ciekawe,
epatowanie nienawici, ironia, wyzwiska oraz manipulowanie informacjami
to dziaania, ktre miay miejsce nie tylko na amach Naszego Dziennika, ale
te gazet takich jak Rzeczpospolita, czyli dziennikw, ktre, mimo posiadania okrelonej orientacji politycznej, nie powinny publikowa tekstw amicych elementarne zasady etyczne czy wrcz prawa czowieka1.
1 I. Zieliska, Panika moralna, mniejszoci seksualne i mowa nienawici [w:] Emocje a kultura i ycie spoecz-

78

To jak o ile w ogle kochaj osoby homoseksualne, jak wygldaj ich

zwizki, relacje, definicja rodziny to tematy wci obecne w debacie publicznej, od dyskursu naukowego poczwszy na doniesieniach portali plotkarskich
i publikacjach tabloidw skoczywszy. Duy wpyw maj na to dziaania artystyczne, w tym literackie, oraz obecno w mediach bohaterw caej sprawy.
Ptla: literatura media spoeczestwo w wypadku postrzegania homoseksualizmu, jest nierozerwalna.
Jestem troch kurw z natury2 poinformowa w autobiografii Jacek
Poniedziaek, popularny aktor teatralny i telewizyjny, jedna z twarzy najwaniejszego serialu TVP. Poniedziaek tumaczy, e geje s w oczach wiata
i tak nienormalni, wic atwo rezygnuj z przestrzegania zasad moralnych,
jakby potwierdzajc t domnieman dysfunkcj emocjonaln. Aktor wystawia wiadectwo sobie i rodowisku przy okazji, wiadectwo chtnie cytowane
w mediach, a wic odnotowywane przez miliony Polakw. Ciekawe jest to,
jak ciepo i emocjonalnie Poniedziaek potrafi mwi o relacji homoseksualnej w tej samej ksice. Niestety, chwytliwy cytat jest lepiej znany i bardziej
rozpowszechniony ni cao wywiadu, podobnie zreszt jak szeroko dyskutowany wtek ycia w trjkcie z pewnym maestwem, z osobami, ktrych
personalia nie zostay ujawnione w ksice, co jednak nie byo szczeglnym
problemem dla dnych sensacji mediw. Okrelenie kurwa z natury czy
dyskusyjna moralnie relacja naruszajca godno rodziny sprowadza homoseksualistw do poziomu poznawczego czy interpretacyjnego osb heteronormatywnych, z bardzo negatywn ocen.
Drug stron medalu stanowi chociaby Berek Marcina Szczygielskiego,
ktrego partner, Tomasz Raczek, napisa we wstpie ksiki: Aby zrozumie
gejw, trzeba przyj, e maj oni swj wasny wiat: ani gorszy, ani lepszy od
wiata wikszoci. Rwnolegy3. Raczek napisa te o mioci i nadziei, doskonale oddajc klimat romantycznej i nieco infantylnej powieci gejowskiej.
Szczygielski i Raczek nie tylko literacko skaniaj si ku opcji mioci gejowskiej innej ni heteroseksualna, ale romantycznej i wzruszajcej ponad pone, pod red. P. Bindera, H. Palskiej, W. Pawlika, [b.m.] [b.r.] [b. w.].
2 J. Poniedziaek, Wyjcie z cienia, Warszawa 2010.
3 M. Szczygielski, Berek, Warszawa 2007.

79

dziaami. Takie samo stanowisko znale mona w wywiadach tej najpikniejszej pary wedug magazynu Gala. Szczygielski i Raczek odegnuj si
od heteroseksualnych okrele rodzina, maestwo, nie chc uzurpowa sobie prawa do wzorw funkcjonujcych w wiecie innym ni ich, ani gorszym,
ani lepszym, o tyle innym, e powszechnie akceptowanym, ale wci dla homoseksualistw po prostu rwnolegym.
Literatura homoseksualna, nie tylko ta tworzona przez celebrytw, wci
wzbudza emocje, bo sam homoseksualizm wci jest w Polsce tematem trudnym. Kada publikacja klasyfikowana jako homoliteratura, bez wzgldu na to,
czy kontekst homoseksualny wynika z orientacji autora czy z fabuy ksiki,
wywouje dyskusje, gdy z reguy odczytywana jest przez pryzmat autora, a dodatkowo wpywa na spoeczne postrzeganie caego rodowiska. adna ksika
nigdy nie bya obiektem bada, ponownie odczytana, jak to miao miejsce chociaby w przypadku Gombrowicza, ani analizowana pod ktem orientacji seksualnej, tylko dlatego, e autor okaza si heteroseksualny. Heteroseksualno
jest czynnikiem w literaturze neutralnym. Homoseksualizm bd jego domniemanie to czynnik analizowany na zasadzie wyznacznika wiatopogldu.
Heteroseksualizm jest obojtny, homoseksualizm podlega wartociowaniu, nie
jest przezroczysty.
Jeli dodatkowo autor jest postaci znan, mediom naturalne wydaj si
publiczne analizowanie najbardziej intymnej strefy ycia i wartociowanie jej.
Ksiki, ktrych autorzy s ujawnionymi homoseksualistami, analizowane s
na kilku paszczyznach: zarwno literackiej, jak i osobistej, a autor rozliczany
jest nie tylko ze swojej twrczoci, ale te z ycia prywatnego. Paszczyzna literacka w tym przypadku nie jest dominujc.
Jak susznie zauwaya Marta Cuber, recenzujc Lubiewo Michaa
Witkowskiego: miem wtpi, czy ksika Witkowskiego jest rzeczywicie
czytana. Obawiam si, e im wicej si o niej mwi, tym bardziej pozostaje niedoczytana. Umieszczanie jej w jednym szeregu z reklamwkami progejowskimi powiada tylko o skali problemu, stawia powie w roli sucej druyn bojwkarskich w ich walce o wolno i sprawiedliwo. Tymczasem nie zauwaa
si faktu podstawowego: e do czynienia mamy z literatur4.
4 M. Cuber, Pamitnik z powstania pedalskiego, Twrczo 2005, nr 5.

80

Czy homoseksualni literaci dbaj o PR rodowiska? Jaki wizerunek wiata

emocji osb homonormatywnych tworzony jest przez media i literatur?
Znaczna ilo ksiek o tematyce homoseksualnej, ktre pojawiy si
w statnich latach w Polsce, pozwala ju na pewne usystematyzowanie i prb
scharakteryzowania wtkw tam poruszanych. Co mwi o homoseksualnej
mioci uczuciach i seksualnoci wspczesna polska literatura? W jakim
stopniu wpywa to na spoeczne postrzeganie zjawiska, na ile potwierdza stereotypy, w jakiej czci jest nimi sterowane?
Kilka lat temu Lubiewo Michaa Witkowskiego byo istotnym wydarzeniem nie tylko dla wskiego grona badaczy, ale dla caej Polski i wpyno na
dyskurs chociaby w warstwie leksykalnej. Podobnie rzecz miaa si z ksikami Jerzego Nasierowskiego, utrzymanymi w podobnym klimacie przypadkowych parkowych znajomoci. Autobiograficzna ksika Jacka Poniedziaka
wstrzsna show-biznesem zanim jeszcze zostaa wydana. Witkowskiego
oskarano o tworzenie wizerunku gejw jako wulgarnych, aosnych ciot, za
Ann Arendt i Marcina Szczygielskiego o omieszanie zwizkw homoseksualnych w nienaturalnie przesodzonych homoromansach. Co pomogo rodowisku gejowskiemu bardziej: Witkowski, ktry nagoni temat, ale wsposb dyskusyjny, czy Bartosz urawiecki, z humorem opisujcy w ksice ycie
mniejszoci seksualnej jako naturalne i oczywiste?
Wedug Wojciecha Kuczoka Lubiewo: To jest wrcz komunonostalgia po
pedalsku Radykalna jzykowo, czsto przekraczajca granice pornografii,
ale moe wanie dlatego tak przejmujca. W tej opinii zasygnalizowane s
wane kwestie: kontrast pedalstwo a gejostwo, homoseksualizm przedstawiony w sposb pornograficzny, seksualno ograniczona do fizjologii, brutalny
jzyk opisu, wulgarne nazewnictwo5.
Debata nad Lubiewem toczya si zarwno w prasie kulturalnej, jak i wtabloidach, co nierozerwalnie ze wzgldu na tematyk i aluzje w tekcie
czyo si take z zainteresowaniem osob autora, a przede wszystkim jego
orientacj seksualn. Oprcz recenzji w niskonakadowej prasie literackiej pojawiy si sesje zdjciowe dla magazynw oraz pierwsze sensacyjne wiado5 http://free.art.pl/michal.witkowski/dorobek/lubiewo.php.

81

moci na portalach plotkarskich. Nie liczc tych wypowiedzi Witkowskiego,

w ktrych oglnie negowa informacje o swoim homoseksualizmie i zasania
si artystycznym kreowaniem wizerunku, wywiady z nim koncentruj si na
homoseksualizmie takim, jakie przedstawione jest w Lubiewie. Witkowski nie
mwi o uczuciach, zwizkach czy emocjach, ale o seksualnoci lubienej, prymitywnej i brudnej.
Analogiczne historie homoseksualnoci szaletowo-parkowej znale mona u Nasierowskiego. Przygody z lujami, czasy PRL-u, pikno robotniczego
ciaa to stae elementy wspomnie Nasierowskiego, zawarte m.in. w ksice
Nie moje ycie.
Wracajc jednak do Witkowskiego, warto zwrci uwag na najczciej
pojawiajcy si w recenzjach cytat z ksiki: To jest ohydne. Ohydne i ciekawe jednoczenie. Nie opublikuj tego przecie. No bo jak? Co ja mam z tego
zrobi? Reporta dla Polityki? Na wasne oczy? Jak? Mona zrobi o tirwkach, o zodziejach, o zabjcach, o zomiarzach, o zdrajcach, tylko o tym
jako nie da rady. Nie ma jzyka, eby o tym mwi, chyba, e dupa, chuj, obciga i luj. Chyba, eby tak dugo powtarza te sowa, a wypior si z caego
koszarowego nalotu. Nie dziwi si, e nikt nigdy nie napisa o tym reportau!6. Teoretycznie zarwno autor i pniejsze odwoania recenzentw do
tego fragmentu wskazuj dwie drogi interpretacji: sfera jzykowa, odczarowanie terminologii homoseksualnej oraz pocztek dyskusji na temat do tej pory
martwy dla mediw.
Niektre wypowiedzi krytykw pokazay, e Lubiewo wywoao oddwik
zupenie inny. Wojciech Rusinek, recenzujc ksik, zauway: Lubiewo jest
wulgarne i niesmaczne, ale w takim nateniu wulgarno sama siebie uniewania7. Jednoczenie Rusinek deklaruje, e ma nadziej, i gdy przebrzmi znaczenie spoeczne ksiki przed popadniciem w niebyt uratuje j
literacko.
Abstrahujc od orientacji seksualnej Witkowskiego, zmiennej w zalenoci od wywiadu, gazety czy rozmwcy, bohaterami Lubiewa s homoseksuali6 M. Witkowski, Lubiewo, Krakw 2005.
7 W. Rusinek, Barokowy Witkowski, FA-art. 2005, nr 1.

82

ci i ich seksualno, bo seksualno jest osi ksiki, a nie tem czy okolicznoci towarzyszc. Bohaterowie opisani s jednak w ujciu odbiegajcym od
standardowego.
Jak pisze Krzysztof Uniowski: Nowoczesnemu gejowi, ktry od normalnego przedstawiciela klasy redniej miaby si rni tylko orientacj seksualn, Witkowski przeciwstawia pedalstwo w starym stylu, to jest zachowujce
si w kobiecy sposb (ale nieudajce kobiet)8. Patrycja, Lukrecja i koleanki
postaci Witkowskiego oraz ich losy skoncentrowane wok poszukiwania
i wspominania erotycznych przygd, stanowi atak na poprawno polityczn, estetyczn i kulturow. Zabawa stereotypami, polegajca gwnie na ich
amaniu i balans na granicy dobrego smaku, to zdaniem Uniowskiego nie jest
prba odkrycia prawdy o polskich homoseksualistach, ale ujcie klisz w cudzysw, rozbrojenie ich, odsonicie narracyjnoci, eksploracja, a tym samym
ujawnienie fabularnego potencjau9.
Jak wpyno Lubiewo na spoeczne, powszechne postrzeganie homoseksualistw? Opinie krytykw s rne, czsto dla Witkowskiego negatywne. Najbardziej radykaln opini na temat szkd, ktre przysporzy Lubiewo
spoecznemu postrzeganiu homoseksualizmu napisa Dariusz Nowacki
wGazecie Wyborczej. Jego opinie cytowane byy przez wielu innych krytykw, przewanie majcych skrajnie odmienny pogld na spraw. Nowacki
stwierdza, e Lubiewo upublicznia najgorsze zachowania gejw, wspiera homofobie i podziay w rodowisku. Zaznacza te, i jego zdaniem bohaterowie
Witkowskiego s niesympatyczni i za adne skarby nie chciaby si z nimi
zaprzyjani10.
Podobne zastrzeenia do spoecznego wydwiku Lubiewa prezentuje
Dunin-Wsowicz w tekcie Oldskulowe pikiety: [Lubiewo] moe zosta odebrane jako fatalne public relations dla spoecznoci homoseksualnej. Umacnia
bowiem stereotyp pedaa zniewieciaego, lubienego (std tytu ksiki), nastawionego wycznie na doran przygod, zwykle wbrew woli przypadkowego partnera-luja11.
8
9
10
11

K. Uniowski, Peda mj blini, Opcje 2005, nr 2.

Tame.
D. Nowacki, Niech o nas czytaj, Gazeta Wyborcza 04.01.2005.
P. Dunin-Wsowicz, Oldskulowe pikiety, Lampa 2005, nr 1.

83

Na wtpliwoci wspomnianych wczeniej krytykw odpowiedziaa ostro

Kinga Dunin w felietonie dla Wysokich Obcasw: Witkowski wspiera homofobi donosi na koleg Dariusz Nowacki w Gazecie Wyborczej. Robi
homoseksualistom zy pijar martwi si Pawe Dunin-Wsowicz w najnowszym numerze Lampy. () Niepokj recenzentw zwizany z szerzeniem
homofobii przez Witkowskiego wydaje mi si mocno nieszczery. Za to satysfakcja, e przyoy on gejom co zanadto zasymilowanym, sabo skrywana.
A przecie ci nudni geje s mniej wicej tak samo nudni jak Nowacki i Dunin-Wsowicz12. Na usprawiedliwienie Dunina-Wsowicza, zaznaczy naley,
e opinia, ktra wzbudzia protesty Kingi Dunin, jedynie wyrwana z kontekstu zdaje si by negatywna dla Witkowskiego.
Najtrafniej by moe spraw Lubiewo a stosunek do homoseksualistw
podsumowuje Andrzej Skrendo w recenzji opublikowanej przez Pogranicza:
Ksika Witkowskiego jest zbyt dobra, aby si daa sklasyfikowa jako prolub antyhomoseksualna13. Sam Witkowski w wywiadzie dla Nie zapytany
o stawiane ksice zarzuty dotyczce braku politycznej poprawnoci i niekorzystne przedstawianie rodowiska, odpowiada: Mam to gdzie 14.
Bez wzgldu na ocen Lubiewa nie mona nie przyzna, e jest to ksika wana spoecznie, tak jak interesujce jest spoeczne znaczenie jej autora.
Wdo oczywisty sposb literatura, zwaszcza zaangaowana, zwaszcza homoseksualna, wyranie dzieli si na przed i po Lubiewie.
Kierujc si okolicznociami czasu, epoki historycznej, w ktrej umiejscowione s wydarzenia, mona Witkowskiego porwnywa z Nasierowskim, jeli za chodzi o atwo wchodzenia w relacje homoseksualne i powierzchowno kontaktw, warto wspomnie o ksice Ja, czyli 66 moich mioci Bartosza
urawieckiego. Ksika, ktr trudno jednoznacznie sklasyfikowa jako powie, stanowi pewn gr z czytelnikiem i to na kilku poziomach. Zmienia si
narrator, zmieniaj si okolicznoci, osi zdarze jest poszukiwanie mioci,
jednak sowo mio odmieniane przez wszystkie przypadki czsto czy si
tu z jednorazowymi przygodami i pornograficznymi opisami mniej lub bar12 K. Dunin, To nasz cyrk i nasze cioty, Wysokie Obcasy 29.01.2005.
13 A. Skrendo, Miejsce ujawnienia, Pogranicza 2005, nr 1.
14 A. Kowalczyk, Ja gejopis, Nie 03.03.2005.

84

dziej wyrafinowanych technik seksualnych. Mona pokusi si o tanie psychologizowanie i przyj, e bohater urawieckiego poszukuje mioci, ale wci
trafia na czyst seksualno, pozbawion emocji. Takie mniej wicej s spostrzeenia czytelnikw czy recenzentw, ktrych wypowiedzi znale mona
na forach internetowych.
Jarosaw Czechowicz napisa na swoim krytycznoliterackim blogu:
Tytuowe 66 mioci to postacie przewijajce si niczym w szaleczym kalejdoskopie zdarze. Wielokrotne i bezpodstawne uywanie pojcia mio, jak
rwnie znamienny tytuowy zaimek odmieniany w powieci przez wszystkie
przypadki wskazuje z jednej strony na zagubienie i bolesn samotno wyobcowanych gejw i lesbijek, z drugiej za w ironiczny sposb podkrela czste
skonnoci do narcyzmu, samouwielbienia homoseksualistw wynikajce tak
naprawd z licznych posiadanych przeze kompleksw15. Parafrazujc: homoseksualici swoje cakowicie normalne potrzeby emocjonalne czy chociaby obaw przed samotnoci realizuj w sposb czysto seksualny.
Ze wzgldu na czas publikacji, Lubiewo czsto porwnywane jest z inn
ksik urawieckiego Trzech panw w ku, nie liczc kota. Zabawna opowiastka o gejowskim trjkcie, onglerka stereotypami dotyczcymi wspczesnych
homoseksualistw, pene ujawnienie bohaterw to pena realizacja opcji gejowskiej wymiewanej przez Witkowskiego w Lubiewie. Ksika urawieckiego,
mimo e humorystyczna i nieco przemiewcza, ma pewn ukryt si: homoseksualne zwizki s w niej traktowane naturalnie, ujawnienie si jest oczywiste i problemy akceptacji, wykluczenia, walki o prawa nie s tematem, a powie nie jest oczywistym orem dla gejowskich aktywistw.
Ksiki Witkowskiego i urawieckiego zostay porwnane midzy innymi na amach Kresw przez cytowanego wczeniej miej.
W Kresach recenzent skoncentrowa si na ustaleniu, ktra ksika staa si przeomem w literaturze mniejszoci i odbiorze spoecznym tego typu
pisania. Publikacja ma form obrony sabiej ocenianego przez recenzentw
urawieckiego. mieja przekonuje, e sabszy artystycznie, ale lejszy i spokojniejszy w formie, przyjemniejszy w odbiorze i mniej szokujcy romans
15 http://krytycznymokiem.blogspot.com/

85

pasywny efektywniej przyblia wiat homoseksualistw heteroseksualnej

wikszoci. Jednoczenie, w postscriptum tekstu, recenzent nieco artobliwie
zauwaa, e bez wahania uy w tekcie wielokrotnie sw takich jak peda czy
pedalski, nie ubierajc ich w cudzysw, a takie oswojenie nazewnictwa moe
by spowodowane lektur jedynie Lubiewa16.
Trudno jednoznacznie osdzi, czy skandalizujcy Witkowski, czy raczej
humorystyczny urawiecki bardziej przyczyni si do wyprowadzenia homoseksualistw z podziemia, jeszcze trudniej powiedzie, kto w sensie wizerunkowych bardziej przysuy si rodowisku.
Warte omwienia s te rnice midzy literatur lesbijsk a gejowsk.
Kobiecy homoseksualizm jest tematem rzadziej poruszanym, wywoujcym
mniejsze emocje. Seksualno jest pokazywana w sposb bardziej jednorodny,
z reguy romantyczny, jak choby u Ewy Schilling czy wspomnianej ju Anny
Arendt. Moe paradoksalnie brak skandalu jest jedn z przyczyn podwjnego
wykluczenia kobiet homoseksualnych?
Lesbijek nie ma. Nie ma ich w show-biznesie, w historii ani literaturze
(). Lesbijek nie ma. Nie ma ich w telewizji, w kinie ani w kolorowych czasopismach (). Lesbijek nie ma. Podlegaj one podwjnemu wykluczeniu.
Kiedy mwi si o kobietach, wspomina si matki, ony i kochanki, nie myli
si o lesbijkach. Kiedy mwi si o homoseksualistach, wspomina si gejw,
pedaw i cioty, nie myli si o lesbijkach17 to komentarz Marzeny Lizurej
do instalacji pod tytuem Lesbijki? Przecie nas nie ma!.
Zjawisko wykluczenia lesbijek zauway te Baej Warkocki w czasie
dyskusji na temat homoseksualizmu w literaturze, ktra odbya si kilka lat
temu w warszawskiej siedzibie Lambdy: gej jest napitnowany najbardziej
w sferze publicznej, wic w literaturze si go mocniej zauwaa18, po czym
stwierdza, e w Polsce pisaniem zajy si jedynie queerowa Izabela Filipak
ilesbijska Ewa Schilling.
Ostronie zasygnalizowa mona te za Warkockim tendencj do umieszczania homoseksualnych wtkw w ksikach modych pisarek, takich jak
16 W. mieja, Pedalska powie dla kucharek?, Kresy 2005, nr 4.
17 M. Lizurej, Lesbijki? Przecie nas nie ma! [w:] Homofobia po polsku, pod red. Z. Sypniewskiego,
B.Warkockiego, Warszawa 2004, s.229-231.
18 http://homiki.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=3133.

86

Marta Dzido. We wspczesnej prozie pisanej przez kobiety, motyw lesbijski romansu midzy kobietami pojawia si do czsto, ale pisarka, ktra
uywa tego lesbian label i pisze powieci lesbijskie jest tylko jedna [Schilling]19
podsumowuje krytyk, co puentuje Kinga Dunin: Kobiety s zawsze dyskryminowane20.
Graupmann, analizujc tematy tabu, stwierdza: W przeciwiestwie do
mskiego wariantu homoseksualizmu, mioci midzy kobietami nigdy nie
poddawano wyranym przeladowaniom ani represjom. Mona to wytumaczy faktem, e kobiety nie trwoni adnego nasienia, co z kolei zarzucano homoseksualistom mskim 21. Trudno stwierdzi, czy to kwestia nasienia, faktem jednak jest, e nawet w yciu publicznym w Polsce zdecydowanie wicej
jest gejw ni lesbijek.
W literaturze, midzy innymi u wspomnianych Schilling i Arendt, seksualno zdominowana jest przez uczuciowo, nie ma przygd, parkw i szaletw, ale jest potrzeba mioci, akceptacji, zrozumienia, budowanie zwizkw,
mio, ewentualnie dramatyczne rozstania. Mio kobiet jest romantyczna,
a seksualno stanowi jej dopenienie, bardziej sygnalizowane ni opisywane ze szczegami. W warstwie jzykowej take widoczna jest przepa midzy pornograficzn bezporednioci Witkowskiego a delikatnoci Schilling.
Reasumujc, co przecitny odbiorca mediw i literatury powiedzie moe
o seksualnoci osb homonormatywnych? Na pierwszy plan na pewno wybijaj si przekazy dotyczce emocjonalnych brakw i rozwizoci gejw, niebezpiecznie skontrastowane ich walk o prawo do legalizacji zwizkw czy
adopcji. Nawet w sferze artw i dowcipw naturalne jest, e homoseksualici
nie tworz trwaych struktur, a raczej realizuj niemal zwierzce instynkty.
Wci, mimo e doniesienia ze wiata nauki ju dawno przecz temu stereotypowi, to homoseksualici s kojarzeni z problemem HIV i AIDS. Parkowoszaletowe opowieci Witkowskiego raczej nie poprawiaj gejom PR-u, a przecitny czytelnik niekoniecznie zdaje sobie spraw z kulturowego wymiaru
ksiki, niekoniecznie obeznany jest z teori queer czy campem.
19 http://homiki.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=3133.
20 Tame.
21 J. Graupmann, Leksykon tematw tabu, [b.m.w.] 2007, s.105.

87

Z drugiej strony sielankowe historie Szczygielskiego podtrzymuj wizerunek gejw ukobieconych, zniewieciaych, przesadnie delikatnych i emocjonalnych, a jego Berek jest niemal nierealny w swojej sodyczy, co te budzi
moe i budzi negatywne opinie. Niemniej jednak mona si pokusi o stwierdzenie, e polska literatura wspczesna prezentuje peen przekrj sposobw
opisu seksualnoci homonormatywnej, cho do najszerszej grupy odbiorcw
itak trafi przekazy o najbardziej szokujcym charakterze.

88

Bibliografia
Czasopisma

Cuber M., Pamitnik z powstania pedalskiego, Twrczo 2005, nr 5.

Dunin K., To nasz cyrk i nasze cioty, Wysokie Obcasy 29.01.2005.
Dunin-Wsowicz P., Oldskulowe pikiety, Lampa 2005, nr 1.
Kowalczyk A., Ja gejopis, Nie 03.03.2005.
Nowacki D., Niech o nas czytaj, Gazeta Wyborcza 04.01.2005.
Rusinek W., Barokowy Witkowski, FA-art 2005, nr 1.
Skrendo A., Miejsce ujawnienia, Pogranicza 2005, nr 1.
mieja W., Pedalska powie dla kucharek?, Kresy 2005, nr 4.
Uniowski K., Peda mj blini, Opcje 2005, nr 2.

Ksiki

Graupmann J., Leksykon tematw tabu, [b.m.w.] 2007.

Lizurej M., Lesbijki? Przecie nas nie ma! [w:] Homofobia po polsku, pod red. Z. Sypniewskiego,
B. Warkockiego, Warszawa 2004.
Poniedziaek J., Wyjcie z cienia, Warszawa 2010.
Witkowski M., Lubiewo, Krakw 2005.
Zieliska I., Panika moralna, mniejszoci seksualne i mowa nienawici [w:] Emocje a kultura i ycie
spoeczne, pod red. P. Bindera, H. Palskiej, W. Pawlika, [b.m.] [b.r.] [b.w.].

rda internetowe

http://free.art.pl/michal.witkowski/dorobek/lubiewo.php.
http://homiki.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=3133.
http://krytycznymokiem.blogspot.com/

89

Weronika Pawlik-Kwaniewska

Erotyka, magia i impotencja

Owieceniowa pornografia, przedmiotowe postrzeganie kobiet i magicznie zadawana impotencja to tematy, ktre wi si z grzechem, intryg i buntem. Odnale je mona we francuskich powieciach, osiemnastowiecznej poezji i teologicznych traktatach. Kobieta owieceniowa to posta prawie zawsze
erotyzowana, za czsto zalena od mczyzny, zbyt rzadko mwica wasnym
gosem. Dlatego warto przedstawi dwie postaci Borysawy (Astolda) i Marysi
(Podolanka), bohaterek utworw, ktre powstay w wieku iluzorycznej dominacji kobiet1, epoce racjonalizmu, patriarchatu i pornografii.
Zanim Anna z ksit Radziwiw Mostowska napisaa Astold, zanim
Borysawa zbuntowaa si przeciwko bogom, a bracia postanowili walczy ze
sob na mier i ycie, Manon Lescaut Abb Prevosta staa si kobiet nieustajcej przyjemnoci2, Thrse markiza dArgens stworzya z Bois-Laurier
lesbijski zwizek, a Juliette Sadea poddaa si mistycznej wadzy mczyzny3.
Zanim Borysawa zapragna zmusi Sper do kochania jedynie jej, Pani (okrelenie Jerzego Kroczaka) z sielanki Jana Gawiskiego Odczary na Simonidesowe
Czary zmienia za pomoc magii ma swojej rywalki w impotenta4. Zanim
bohaterka Astoldy podwaya mskie prawo do ontologicznego wydziedziczania kobiet z kultury, Jan Chryzostom Bohomolec zakwestionowa zdolno demonw do aktu seksualnego z kobietami i mczyznami5.
Borysawa nie jest sprzedajn, libertysk i niesta w uczuciach Manon
Lescaut6. Nie posiada jej boskoci, erotyzmu i zdolnoci do mimetycznego
upodabniania do siebie swoich kochankw. Anna Mostowska pozbawia j
1M. Jastrzbiec-Mosakowski, Strategie wymazywania: kobiece bohaterki w mskich tekstach francuskiego
Owiecenia, Gdask 2007, s. 12.
2Okrelenie Marka Jastrzbca-Mosakowskiego. Zob.: M. Jastrzbiec-Mosakowski, dz. cyt.
3M. Jastrzbiec-Mosakowski, dz. cyt., ss. 66, 250.
4J. Kroczak, Szymon Szymonowic i Jan Gawiski a magicznie zadawana impotencja [w:] Amor vincit omnia.
Erotyzm w literaturze staropolskiej, pod red. R. Krzywego, Warszawa 2008, s. 54.
5D. Kowalewska, Magia i astrologia w literaturze polskiego owiecenia, Toru 2009, s. 102.
6M. Jastrzbiec-Mosakowski, dz. cyt., s. 27.

90

boskiej perwersji i drapienoci. Borysawa nie wchania w siebie mczyzn,

nie zaraa ich sob, nie ubezwasnowolnia i nie przysya im do ka kurtyzan7. Autor kobieta naznaczya j jednak grzechem, nieczystoci i tajemnic
tytuowej bohaterki powieci Prevosta8. Wyposaya, przynajmniej na chwil,
w diaboliczn si oczarowywania, magiczn moc pozwalajc dominowa
nad mczyznami. Daa jej moliwo wadania tym, ktrego kocha, szans
na decydowanie o wasnym losie i odwag pozwalajc na zamanie klasycystycznej zasady przyzwoitoci. Zasada ta, stanowica jeden z kanonicznych
wymogw estetyki klasycyzmu francuskiego, zabraniaa kobietom publicznie
przemawia, wygasza wasne opinie, dzieli si swoimi spostrzeeniami, nawet na prywatnym, salonowym forum9. Borysawa milczy w obecnoci Spery,
nie buntuje si na zamkowym dziedzicu, nie protestuje podczas wizyty u pustelnika. Jednak pod oson nocy, w staroytnym gaju, wrd zaroli wzywa
Furie, modli si o zemst, nieprzyzwoicie przemawia wasnym gosem. Jczy
i pacze, skada ofiary boginiom pieka i za ich pomoc cnot zamienia na jad.
Staje si antytez Astoldy, jej przeciwiestwem i wrogiem. Podszywajc
si pod Perewit, krytykuje patriarchat, ojcowski i religijny, msk dominacj
i zasad przyzwoitego milczenia. Jej Perewita staje si kobiet skazan na szalestwo, przymusowo umieszczon w subie Peruna, zmuszon przez ojca
do pozostania w stanie panieskim. Jest postaci buntujc si przeciwko wykluczeniu-marginalizacji kobiet przez doywotni zsyk do eskiego klasztoru, kobiet wydziedziczon ontologicznie z kultury przez mczyzn jako
ofiara nieodwzajemnionego uczucia i jako ofiara tyranii ojcowskiego porzdku
symbolicznego. Ojciec w imieniu stworzonych przez siebie i dla siebie praw
pozbawia j poczucia podmiotowej autonomii wasnego ciaa i prawa do swobodnego przemawiania jzykiem jego rytmw. Skazuje na ycie pozbawione
mioci, wymagajce posuszestwa i wiernoci wobec boga grzmotw i piorunw, wypenione sub wiecznie nieobecnemu sowiaskiemu Absolutowi.
Hektor Kolonna nie przybdzie po ni na biaym koniu, nie odwzajemni jej
uczucia, nie odjad razem na tle zachodzcego soca, nie uciekn pod oson
7Tame, s. 2931.
8Tame, s. 31.
9Tame, s. 75.

91

nocy. Niekochana, zmuszona do pilnowania witego ognia zostaje skazana

na cierpienie, samotno, rozpacz.
Suzanne Simonin, narratorka i gwna posta kobieca La Religieuse
Diderota odmawia zoenia lubw zakonnych, wyraa sprzeciw wobec powszechnie praktykowanego w osiemnastowiecznej Francji zwyczaju doywotniego umieszczania ponadliczbowych potomkw w klasztorze, nie zgadza si
na funkcjonowanie w wiecie irracjonalnej gorczki erotycznej. Poznaje klasztorny lesbianizm, staje si kochank przeoryszy, opisuje jej orgazm, tworzc
tekstualny afrodyzjak dla mskiego odbiorcy. Mwi o caowaniu jej czoa, policzkw, oczu i ust, o jej absolutnej, seksualnej wadzy nad zakonnicami, o jej
prawie do nadawania pierwszej sygnatury drugiej kobiecie. Powie Diderota
postuluje totaln przejrzysto owiecenia, czytelno dc do usunicia
wszystkich nieprzenikliwych dla rozumu miejsc, w tym religii katolickiej
ijej klasztorw. Przeprowadza lustracj eskich zakonw, poddaje mskiej
inspekcji kobiet niepojt dla porzdku symbolicznego, zdoln do mioci
lesbijskiej, kobiet posiadajc organ skazujcy j na silne i obce mczynie
spazmy. Wyraa denie owieceniowych encyklopedystw do tworzenia
obiektywnej wiedzy, do wnikliwej penetracji rzeczywistoci i do odsaniania
ukrytych mechanizmw rzdzcych wiatem, denie, ktre sprawio, e wiedza nabraa wyranie erotycznego wymiaru10. Thrse podglda przez dziur
w cianie orgazm radice i ojca Dirraga, kobiety pragncej osign stan witoci i jej spowiednika, typowego przedstawiciela owieceniowej pornografii11.
Hrabia Michaa Dymitra Krajewskiego podglda Podolank przez szpar w
pododze, patrzy na nagie ciao wizionej w piwnicy kobiety, funkcjonuje jako
podmiot eksperymentu przeprowadzanego na wasnej crce. Marysia staje si
w powieci instrumentem umoliwiajcym obserwowanie czowieka w stanie
natury, narzdziem pozwalajcym na zbadanie skutkw wychowania z dala
od kultury, kobiet erotyzowan przez autora mczyzn.
Podolanka, yjca ponad dwadziecia lat w piwnicy, zawsze naga, zawsze niewinna, zawsze podgldana, stanowi pole dowiadczalne dla mskie10Tame, ss. 216218, 220, 223, 225226.
11Tame, s. 100101.

92

go rozumu pragncego odkry tajemnice natury. Razem z ni skacze, biega

ipilnuje koszyka z jedzeniem Ao, jej towarzysz, przyszy m, mczyzna zaczynajcy dostrzega wasn seksualno. Niezdajcy sobie sprawy, czym jest
dziewictwo, cia i dobre obyczaje Ao pragnie kocha si z Marysi. Ich cnoty strzee jednak wadca piwnicy. Karze uczestnikw swojego eksperymentu
brakiem jedzenia. Oddziela ich od siebie krat, trzyma w ryzach, pozbawia
prawa do decydowania o wasnym ciele. Owieceniowy rozum dajcy absolutnej jasnoci i klarownoci12, stworzy Suzanne Simonin i Marysi, opiera si na kartezjanizmie i pornografii, walczy z zabobonami i szuka prawdy. Nieuwiadomione jeszcze nocne praktyki masturbacyjne jedenastoletniej
Thrse doprowadzaj do jej konfrontacji ze spowiednikiem matki, ksidzem
posugujcym si jawnie erotyczn metafizyk. Przestrogi i zakazy duchownego rozbudzaj jeszcze bardziej kobiece podanie13, poniewa erotyka czy
si w owieceniu z wiedz, a podgldanie z jej zgbianiem.
Borysawa, w przeciwiestwie do Marysi, nie zostanie idealn on, nie
urodzi posusznych crek i nie stworzy dla swojego ma patriarchalnej utopii. Zamiast tego sprbuje przej kontrol nad yciem tego, ktrego kocha.
Opuci noc zamek, pjdzie na cmentarz, zejdzie do krypty i pozwoli swojej
opiekunce czarowa. Krew, mio i kosmyk wosw pozwol na stworzenie
magicznego napoju, ktrego kropla pozwala na uzalenienie od siebie mczyzny, dwie sprawiaj, e umiera. yk umoliwia zniewolenie serca tego, ktrego si kocha, dwa daj odrzuconej kobiecie upragnion zemst. zy, skargi
iprzeklestwa prowadz Borysaw do Praxedy, kobiety, znajcej nauki podziemnych bstw, kobiety, ktra wytrca jej sztylet z rki i za pomoc czarnoksiskich sw zapala trzy pochodnie. Burza, las, mogiy, bose stopy Borysawy
i jej powiewajca na wietrze suknia tworz odpowiedni sceneri do rzucania
zakl, skadania ofiar Furiom, czczenia tego, co ukrywa si w mroku nocy.
Wukrytej pod ziemi rotundzie, wrd czarnych cian powiconych gusom,
przy otarzu z marmurowym posgiem Hekate, Praxeda czyta z magicznej
ksigi. Uywa koowrotka, ktry raz wprawiony w ruch nieustannie si krci,
12Tame, s. 215.
13Tame, s. 9698.

93

ukada w misterne figury koci zmarych. Inwokacje, oguszajcy stukot koowrotka, skrzyda nietoperzy rzucane w ogie, dym z palonych zi, magiczny
cyrku i Praxeda jest gotowa da Borysawie szans na uzalenienie od siebie
ksicia. W sielance Odczary na Simonidesowe Czary Pani, kochanka niewiernego ma, walczy z jego on za pomoc magicznego koa wyrysowanego na
ziemi, rytuau amania korzenia, czarw wywoujcych impotencj. Bohaterka
Czarw, sielanki Szymona Szymonowica zmusza do powrotu swojego ma
bawicego u kochanki, wykonujc nastpujce czynnoci magiczne: roznieca
ogie, pali licie jesionu, topi wosk, krci wrzeciono, gotuje nietoperza, pali
zioa14. Kobieta czarownica, ona i kochanka walcz o prawo do swojego wybranka, dominuj nad nim, zagraaj mskiej dumie i by moe, dlatego inkwizycja rozpali dla nich stosy.
Owieceniowa erotyka wie si z wiedz i diabem, rozumem i demonami, dziaalnoci encyklopedystw i magi czarownic. Osiemnastowieczna
pornografia francuska dya do wypracowania strategii filozoficznej dekonstrukcji kultury, obnaaa tradycj Zachodu, demaskowaa rzdzce ni mechanizmy. Jej autorzy wyjawiali prawd o naduyciach ksiy, mwili o walce
z obskurantyzmem monarchw absolutnych, przygotowywali grunt pod rewolucj francusk15. Polskiej powieci wieku owiecenia brakuje scen kowych, buduarowych szalestw, libertyskiej nagoci, nawet diabe jest mniej
obsceniczny. Jan Chryzostom Bohomolec w przeciwiestwie do demonologw zachodnich o dewiacjach seksualnych domniemanych czarownic wspomina sporadycznie i bez delektacji, o czym zadecydoway zapewne wzgldy
obyczajowe16.
Thrse sprzeciwia si ksidzu, Madame C*** nie zgadza si na bycie on
i matk, Suzanne Simonin odmawia zoenia lubw zakonnych17. Borysawa
nie stanowi ich kopii, lustrzanego odbicia, wiernej kliszy. Jest jednak postaci
walczc o prawo do decydowania o wasnym losie, wyraa bunt bohaterek
tekstw francuskiego owiecenia przeciwko byciu jedynie towarem handlo14J. Kroczak, dz. cyt., s. 5254.
15M. Jastrzbiec-Mosakowski, dz. cyt.
16D. Kowalewska, dz. cyt.
17M. Jastrzbiec-Mosakowski, dz. cyt.

94

wym krcym na mskim rynku podania18, dy do zaznaczenia podmiotowoci wasnego ciaa. Pojawia si w powieci gdzie erotyka wie si
zwalk o kobiet, gdzie brat wyzywa na pojedynek brata, a przyjaciel przyjaciela. Znagrody, za ktr warto zgin, staje si zawodnikiem o ni walczc,
zprzedmiotu odwiecznej rywalizacji staje si jej podmiotem, z ulegej kobiety
morderczyni. Pomaga jej w tym czarownica, Furie i demony, poniewa diabe preferuje niewiasty19. Dziaania Borysawy, przeklestwa Perewity, funkcje Podolanki sprawiaj, e pozornie aseksualne powieci staj si bardziej erotyczne, a ich bohaterowie mniej jednoznaczni.
Owieceniowa kobieta nie jest postaci jednowymiarow. Zajmuje si
domem i krytykuje patriarchat. Rodzi dzieci i zabija ukochanego. Jest wierna i przebiega. Posuszna i mciwa. Wszystko rozumie i niczego nie wybacza. Potrafi by kim wicej ni tylko sielankow pasterk i postaci wymian wstanisawowskiej satyrze. Potrafi, przynajmniej czasami, nieprzyzwoicie
przemawia wasnym gosem.

18Tame.
19D. Kowalewska, dz. cyt.

95

Bibliografia
Bibliografia podmiotowa

Chmielowski B., Nowe Ateny albo Akademia wszelkiey scyencyi pena, wyb. i oprac. M.iJ.Lipscy,
Krakw 1968.
Krajewski M. D., Podolanka wychowana w stanie natury ycie i przypadki swoje swe opisujca,
wstp i oprac. I.ossowska, Warszawa 1992.
Mostowska A., Astolda, ksiniczka z krwi Palemona, pierwszego ksicia litewskiego, czyli
Nieszczliwe skutki namitnoci. Powie oryginalna z historii litewskiej, t. 1 i 2, Wilno 1807.

Bibliografia przedmiotowa

Kowalewska D., Magia i astrologia w literaturze polskiego owiecenia, Toru 2009.

Kroczak J., Szymon Szymonowic i Jan Gawiski a magicznie zadawana impotencja [w:] Amor
vincit omnia. Erotyzm w literaturze staropolskiej, pod red. R. Krzywego, Warszawa 2008.
Jastrzbiec-Mosakowski M., Strategie wymazywania: kobiece bohaterki w mskich tekstach
francuskiego Owiecenia, Gdask 2007.

96

Piotr Pirecki

Poezja polskiego baroku

wobec zmysw i spraw ciaa
Literatura polskiego baroku, nie tylko liryka, rozwijaa si pod skrzydami tematyki moralistycznej: religijnej lub wieckiej, a czsto w jednym dziele
spotykao si ich wzajemn asymilacj. Nie oznacza to wszake braku kwestii
cielesnych w kulturze polskiego baroku, wrcz przeciwnie istniay cakiem
bogate literackie przejawy ycia zmysowego w XVII wieku. Co symptomatyczne: literatura tej doby wcale nie wyrniaa si, na tle pozostaych epok,
jak szczegln gloryfikacj ciaa, czy te kultywowaniem jego moliwoci.
W tym aspekcie wida jaki rys ascetyzmu i niemiaoci pozwalajcy sdzi,
e interesujcy nas okres kultury stworzy wyraziste kryteria obowizujcych
wwczas norm i wzorcw obyczajowych.
W wiadomoci czytelniczej doby baroku sprawy ludzkiego ciaa, seksu,
szeroko pojtej zmysowoci nie istniay jako samodzielna, kulturowa kategoria estetyczna. Owe pojcia byy elementami-figurami zupenie innych zagadnie: staway si czstkami estetyki manierystycznej, konceptystycznej bd
sztuki pisania pod patronatem Marina oraz tendencji neoplatoskich. Dusza
iciao byy wzgldem siebie dualistyczne, a najlepszym tego przykadem s nacechowane egzystencjalnym niepokojem Sonety Mikoaja Spa Szarzyskiego.
Cielesny realizm liryki barokowej budzi niepokj i zgorszenie, stanowi wic
nieco utajon dziedzin tabu. Jak susznie zauwaa Andrzej Vincenz, to rezultat braku utrwalonego przez wiele lat trwania staropolskiej kultury szerszego oddziaywania na ni zachodniej poezji prowansalskiej i goliardowej,
w ktrych to nurtach upodmiotowiona bya sfera ludzkiego ciaa, dusza za
znajdowaa si w poetyckich wariantach miosnej kultury Zachodu na dalszym planie1. WPolsce, podobnie jak i w innych krajach, do gosu dochodziy
1 Por. A. Vincenz, wstp do: Helikon sarmacki. Wtki i tematy polskiej poezji barokowej, oprac. M. Malicki,
Wrocaw 1989, BN I 259, s. LXXIX.

97

tendencje skrajne z jednej strony rozpasana seksualno i zmysowo posunite wrcz do granic absurdu, z drugiej skrajny ascetyzm. To w sferze ycia
publicznego, zarwno wrd szlachty, jak i ludnoci pochodzenia nieszlacheckiego. Brakowao wszake szerszego odzwierciedlenia owych tendencji czy
zjawisk w dzieach literackich. Niby naleaoby mwi o samodzielnej dykcji
polskiej poezji XVII w. w zwizku z tematyk zmysow czy wrcz seksualn,
ale literackie dokumenty poezji prawdziwie erotycznej s zgoa przypadkowe, niedojrzae i niepewne, jakby choway si za rozlegym instrumentarium
spraw znacznie waniejszych. A przecie sprawy ludzkiego ciaa interesoway
publiczno literack w rwnym stopniu co kwestie duchowe.
Zatem dla naszych rozwaa spraw zupenie podstawow jest, aby do
tematyki miosnej podej zgoa wybirczo. I to zupenie nie w duchu przedstawionym przez Jadwig Kotarsk w skdind pionierskiej ksice o erotyku staropolskim2. Dla nas decydujcym wzgldem uznania danego utworu
za speniajcy wymagania postawione w temacie s trzy aspekty: autentyzm
erotycznego opisu, jego koncentracja na ciele przy jednoczesnym zepchniciu na dalszy plan przeycia duchowego, jzykowa dosowno, grubiasko
(zrzadka) i dosadno poetyckiego przekazu. Przeprowadzona analiza skonia nas do wniosku, e wbrew pozorom takich utworw nie jest wcale tak mao.
Przedstawiaj one co prawda jeden pierwiastek staropolskiego ycia, jakim
byo przeycie (i uycie) seksualne, ale jak ju wczeniej zostao nadmienione,
problemy ciaa i realizacja potrzeb fizycznych czowieka naleay do tematw
zakazanych, o ktrych gono i publicznie nie wypadao rozmawia. w zakazany bd skrywany owoc staropolskiej fascynacji ciaem cile wspgra
z modelem barokowej mioci, gdzie religijny ascetyzm sta w sprzecznoci
ze zmysowym postrzeganiem osoby, ktra staa si przedmiotem podania.
Polska obyczajowo od wiekw skrpowana rozlicznymi konwenansami tolerowaa jednoczenie czarny rynek pornografii budzcej powszechne zainteresowanie gwnie wrd warstw uprzywilejowanych3. Czsto bowiem,
na przekr obowizujcym normom moralnym, pojawiay si wiadectwa pi2 J. Kotarska, Erotyk staropolski. Inspiracje i odmiany, Wrocaw 1980.
3 Z. Kuchowicz, Mio staropolska. Wzory uczuciowo obyczaje erotyczne XVIXVII wieku, Warszawa
1982, s. 427.

98

sane i niepisane poddajce w wtpliwo sens literatury upikszajcej alkowiane relacje midzy kobiet i mczyzn. Do rzadkoci nie naleay opisy
zgoa drastyczne, ujmujce sfer ludzkich dozna intymnych i zmysowych
od strony poda cielesnych. W nich wanie miecia si rwnie zdrada
maeska przynalena do kategorii profanum, sprzecznej z sacrum - czyst
mioci maesk. Ta tematyka, sprzeczna z normami religijnymi i spoecznymi, miecia si w centrum zainteresowania czytelnikw i stawaa si na tyle
atrakcyjna literacko, e poeci doby baroku opisywali odstpstwa od czystej
mioci maeskiej, ycia rodzinnego i duchowego. Pierwiastek cielesny egzystencji od zawsze pociga pisarzy, ktrzy swym fantazjom i obserwacjom
nadawali plastyczny ksztat literacki Bo kwestie przez nas rozwaane nale
do dziedziny o bardzo delikatnej i wtej materii, std ich realizacja odbywa
si w atmosferze kameralnego spotkania dwojga kochankw, bd fascynacji
drug osob. Zatem nie mio jako stan duszy, lecz uniesienia i doznania ciaa
stanowi gwn materi naszych rozwaa. Antropomorfizacja uczu, a wic
i miosnych stanw prowadzia w liryce barokowej wprost do chci spenienia
fizycznych, bliskich sobie wzajemnie fascynacji. Potga ciaa, ar jego drgnie
i wzrusze nada skomplikowanym relacjom damsko-mskim nowy wymiar
isens. I w tym wanie tkwi prawdziwa sia i moc barokowego obrazowania:
nie ma w nim co prawda wycznoci na seksualne uniesienia, bo przecie wzr
dla takich utworw zosta stworzony ju wczeniej, w czasach, gdy zainteresowanie czowiekiem i jego ciaem osigno swoje apogeum. Wrenesansowych
lirykach Mikoaja Reja (niektre spord Figlikw) oraz Jana Kochanowskiego
(we Fraszkach) sfer cielesnoci ujmowano przez pryzmat dozna zmysowych, ktre s niczym pneuma istniej gdzie daleko, w oddali i zazwyczaj
tkwi wukryciu niedopowiedziane. Znamienit ilustracj takiej wraliwoci
estetycznej jest fraszka Kochanowskiego Na matematyka:
Ziemie pomierzy i gbokie morze,
Wie, jako wstaj i zachodz zorze,
Wiatrom rozumie, praktykuje komu,
A sam nie widzi, e ma kurw w domu
(Jan Kochanowski, Na matematyka)

99

Barok zmienia szesnastowieczne konwencje i czyni to udanie. Nad siedemnastowieczn liryczn erotyk zaciy stosunek poetw do Owidiuszowego
Ars amandi oraz do petrarkizmu i antypetrarkizmu4. Pisarskie efekty zabiegw
emulacyjnych (jakociowe przewyszenie wzorw literackich) nie zawsze
przynosiy zadowalajce rezultaty. Zupenie nieudane byy jeszcze pnorenesansowe prby liryczne Sebastiana Fabiana Klonowica (np. Filtron). Z kolei Kasper Twardowski w Lekcjach Kupidynowych oraz Daniel Naborowski
wTryumfach Mioci, tumaczeniu poematu Petrarki, waciwie spoytkowali
osignicia woskiej liryki miosnej. W ich dzieach nastpio wrcz przeamanie petrarkicznego schematu: Twardowski zdecydowa si na obrazowanie
bliskie obscenicznemu naturalizmowi.
Wzgldy formalne i estetyczne zadecydoway o kryteriach doboru tekstw, jak rwnie o hermeneutycznym ich odczytaniu. Wybrane zostay te
spord licznej rodziny barokowych wierszy, ktre najwyraniej potrcaj
osfer ludzkiej cielesnoci. Trzeba przyzna, e wybr nie by atwy, chodzio
bowiem o zaprezentowanie tej czci liryki barokowej, ktra dla wspczesnego odbiorcy brzmi atrakcyjnie i nowoczenie, a jednoczenie nie bya powielaniem szkolnej lektury.

W objciach Amora
W liryce miosnej doby baroku obowizyway trzy modele miosnego
spenienia, nawizujce do wczesnych sposobw kategoryzowania zjawisk
erotycznych. Pierwsz i najszersz grup stanowi wszelkie upostaciowania
Amora, mitologicznego boka mioci, ktry w polskiej tradycji literackiej
oprcz najczstszego rozrnienia pomidzy Amor Vulgaris i Amor Coelestis,
bdcych w pocztkowej fazie niemal wycznie symbolami mioci zmysowej, pod wpywem neoplatoskiego chrystianizmu przeistoczyli si w szczytn ide Amora Boego5. Od tej chwili, a wic gdzie od pocztku XVII w.,
wyksztaci si w liryce polskiej podzia na mio ziemsk i mio czyst,
4 Wicej o tych zjawiskach pisaa A. Nowicka-Jeowa (Madrygay staropolskie. Z dziejw liryki miosnej
w epoce renesansu i baroku, Wrocaw 1978, Studia Staropolskie, t. XLVII) oraz J. Kotarska (dz. cyt., s. 4849).
5 Por. L. lkowa, wstp do: Sz. Zimorowic, Roksolanki, Wrocaw 1983, BN I 73, s. XXI.

100

sankcjonowan autorytetem Boga, czyli maesk, Niewtpliwie pod wpywem tendencji mistycznych do konsekwentnie zaczto uywa Amora do
wyraania mioci czystej i piknej, ktra bya pozbawiona skojarze seksualnych. Na szczcie owa kategoryzacja nie bya wystarczajco wyranie przestrzegana, std i w tym wypadku naleaoby przynajmniej niekiedy mwi
o zmysowych formach obrazowania ludzkich uczu, odczu i emocji. Jak
bardzo byy one uzalenione od penych powabu wyobrae i fantazji, wida najlepiej na przykadzie Atalanty, ktra jest w cigym biegu i w stanie
metamorfozy. Stara si umkn nieuchronnym wyrokom mioci ziemskiej
i zmysowym urokom cielesnych rozkoszy, o ktrych z atencj wyraa si
w Zimorowicowych Roksolankach Dziewosb6. Jednak jej starania z gry s
skazane na niepowodzenie. Nie mona unikn swego przeznaczenia, zapisanego w zmiennych koleinach kaprynego losu bo: Kt nie wiadom uporu
krnbrnej Atalanty7?
Podobnie rol Atalanty wpisanej w odwieczny cykl ludzkiego przemijania
postrzega Samuel ze Skrzypny Twardowski w Nadobnej Paskwalinie. W poemacie Zimorowica bogini jest uparta i krnbrna, trwa przy swym postanowieniu
odnowy moralnej. Przed pokusami chroni si niczym w niezdobytej fortecy
w chwalebnym zakonie. Zgoa inaczej w dziele Twardowskiego: Atalanta
ucieka przed mioci i dz pokus prosto przed siebie, majc nadziej na
pozostawieniu daleko za sob w tyle natrtnych zalotnikw:
Staroytny Sylenus szacujc si fanty,
Czego pilno ebrze u piknej Atalanty
Ktra potem ucieka, a o korzy czyj
Zdradzony Enomausz amie z woza szyj [...]8.

Cho zamieniona w lwic przez zazdrosn Wener nie udaje si jej unikn przeznaczenia wytyczonego przez bogw. Zatem trud ucieczki przed
dz i zmysami bywa daremny, nie naley unika swego losu, bo wszelkie
prby jego przezwycienia okazuj si bezcelowe.
6 Wicej o przernych kreacjach wiatronogiej Atalanty i wpywie filozofii Bacona na barokow
kultur pisa K. Mrowcewicz (Trivium poetw polskich epoki baroku: klasycyzm manieryzm - barok, Warszawa
2005, s. 7879.
7 Cyt. za: Zimorowic, dz.cyt., s. 20.
8 Cyt. za: S. Twardowski, Nadobna Paskwalina, oprac. J. Oko, Wrocaw 1980, s. 12.

101

W podobny, a jednoczenie w zgoa inny bieg wydarze wika si Apollo.

Ten, zdawaoby si, jedyny spord bogw arbiter elegancji wypad zgoa groteskowo i aonie, gdy w zaciekym podaniu zapragn da upust
swym erotycznym podszeptom nikczemnie adorujc Dafne. Ucieczka przed
przeznaczeniem nie jest moliwa; tragiczny, a jednoczenie ofiarny los bogini umykajcej przed pohabieniem musia przynie antytetyczne rezultaty
tragiczne i szczliwe zarazem9.
Wyobrania pisarzy barokowych bya niemal nieskoczona, obracaa
si wok spraw najwaniejszych, a wic rwnie spraw ciaa. Poetyka wierszy zXVII w. udowodnia jednoznacznie, e nie ma granic, ktrych poeta nie
odway si przekroczy, e esencj jego dziaa stao si zaskoczenie i innowacja, dialog z czytelnikiem pozbawiony ogranicze10. Zacieraa si bowiem
istotna granica pomidzy nadawc i odbiorc. Ten ostatni by wprowadzony
wswoisty kod jzykowych struktur, znanych w jednakowym stopniu autorowi iczytelnikowi. Wanie ta dyspozycja wsplnoty myli i oczekiwa pozwolia twrcom na zdecydowanie lepsze ni w dobie renesansu reagowanie na
potrzeby odbiorcw. Std by moe tak powszechne zainteresowanie erotyk
i to gwnie jej zmysow si, odpowiednie take pokazywanie czytelnikom
zmysowych stron ycia. Do gosu doszed bowiem podnoszony ju przez
Arystotelesa w Etyce nikomachejskiej model mioci kojarzony z przyjemnoci, przy odrzuceniu dwch pozostaych: dla korzyci i zachowania cnoty11.
Trzeba wszake przyzna, e cakiem liczne w baroku konterfekty tryumfujcej Wenus z Amorem u boku znalazy swoje metaforyczne ujcie gwnie
wliryce. Zazwyczaj symboliczne obrazy powstaway wok jednego, realnego pojcia, np. oczu. Pozycjonowanie w tekcie wielkiego przymiotu damskiej
urody pozwolio na stworzenie metody piercienia, nanizanego niczym na
okrgu. W nim mieci si gwna tematyka oddajca hod nieskoczonemu
9 Mit o Dafne bezskutecznie prbujcej si wyzwoli spod wpywu gorcej namitnoci Apollina
by kwintesencj barokowego mylenia o grzechu, niewinnoci, sensie istnienia i metafor ludzkiego losu
(S.Twardowski, Dafnis drzewem bobkowym przemieniona).
10 O wyobrani barokowej pisa w ostatnim czasie A. Borowski, Lotne sonie i wiata konie, czyli
o granicach wyobrani czytelnika barokowego [w:] Dzieo literackie i ksika w kulturze. Studia i szkice ofiarowane
Profesor Renardzie Ocieczek w czterdziestolecie pracy naukowej i dydaktycznej, oprac. I. Opacki i B. Mazurkowa,
Katowice 2002, s. 294 i295.
11 Por. Kotarska, dz. cyt., s. 82.

102

piknu oczu ukochanej. Cho zdradliwe i nikczemne w swych przewrotnych

wyborach, to jednak zachwycay piknem i podaniem:
Oczy przyjemne, ale niespokojne,
Haniebn z sercem mym stoczywszy wojn,
Plac otrzymay: nie dziw, gdy oboje
Na jedno serce nacieray moje
Do tego zdrad, pod paszczem przymierza,
Gdy si tajemnic oczom serce zwierza,
Ostr artkoci wzrok zahartowany
Niespodziewane zada sercu rany.

(Sz. Zimorowic, Filoret, w. 18)12

Zaprezentowany fragment Roksolanek Szymona Zimorowica wyraa niezwyky kunszt techniki manierystycznej, obracajcej si wok jednego pojcia
(oczy), ktremu zostao przeciwstawione czyste uczucie zadekretowane wsercu. Poeci baroki z entuzjazmem wykorzystywali zdobycze retoryki, wwczas
przedmiotu nauczanego powszechnie w szkoach jezuickich. Artystyczna modzie wynosia z gimnazjw i kolegiw spore umiejtnoci praktyczne, ktre znajdoway w nastpstwie odwzorowanie w wierszach. Kunszt poetyckiej
wyobrani wynika ze swobodnego przenoszenia literackich fantazji na grunt
zapisywanej kartki, a tam dominoway paradoksy i antytezy (w opozycyjnym
zestawieniu: serce i oczy). Efektownie rwnie wyglday prby posikowania
si retoryczn figur acucha (sorytu), gdzie jeden element dawa pocztek
nastpnemu. Najpierw wic s oczy przyjemne, tyle e niespokojne; dopiero po nich pojawia si stumione i kajdanami skrpowane serce.
Oczy staway si nader czst inspiracj dla miosnych uniesie i odniesie. W nich bowiem tkwia te tajemna sia kobiecoci i powabu, pikna tyle
widzialnego, co wyobraanego i afektowanego. Bardzo czsto w oczach wanie dostrzegano magi erotyzmu, zgodnie zreszt z barokow maksym, e
chcc dotrze do kobiecej duszy, najpierw naley zagbi si w jej oczy. Myl
ta jest aktualna rwnie i dzisiaj.
Dla twrcw doby baroku magiczna potga zmysowych dozna zwizanych z oczami czy si nieodmiennie z rozkosz chwili, z czasem ktry jest
12 Zimorowic, dz. cyt., s. 37.

103

tu i teraz. Poniekd porednio poetycka fraza pod wpywem symboliki oczu

nabywa funkcji konceptycznych, stanowic dominant kompozycyjn wiersza, jak choby w synnym dialogu Ruggiera i Alcyny z poematu Stanisawa
Serafina Jagodyskiego:
[...] Co wejrzenie to zranienie
I ju bych mia dokoczenie,
Gdyby kochane, nadobne
Oczy twe, gwiazdy ozdobne,
Oczy, skd na mi lec tak srogie postrzay,
Tak uleczy jak zrani serca nie umiay [...]
(Wybawienie Ruggiera z wyspy Alcyny, w. 7479)13

Jeli jedn z przyczyn zmysowych inspiracji s oczy, to zgodnie z kanonem barokowej estetyki istnie musi ich przeciwiestwo, kojarzone z twardoci i z kamieniem. To czsty, opozycyjny topos: oczy i kamie, wany dla
celw komunikacyjnych, ale take istotny dla relacji, jakie rodz si pod wpywem namitnoci pomidzy kobiet i mczyzn. Jake czsto w baroku agodnoci i piknu niewiecich oczu towarzyszyy wyobraenia zjawisk zgoa
przeciwstawnych, w adnym razie nie kojarzcych si ze zmysow potg
geniuszu damskiego ciaa. A wszystko dlatego, e kobieta od wiekw w literaturze pokazywana bya jako wszetecznica, marnotrawczyni miosnych zwizkw, sroga i mroczna moc depczca mskie dusze. I skutecznie zniewalajca
take ich ciaa. Nie dziwi wic nader czsto stosowane emotywne apostrofy
o znaczeniu oksymoronicznym, jak chociaby w wierszu Do oczu Aleksandra
Teodora Lackiego:
O oczy ! skay nieme! Pogaskie kamienie!
Dla ktrych dusz tak wiele szo na potpienie!
Jako le zaywacie swych darw wasnoci,
Gdy pierwszymi bywacie wodzami do zoci [...]14.

(w. 14)

Symbolika metafory dla poetw barokowych bya swoistym wyzwaniem,

a jednoczenie nie mniej wanym sprawdzianem intelektualnym dla czytel13 F. Saracinelli, Wybawienie Ruggiera z wyspy Alcyny, tum. S. S. Jagodyski, Krakw 1628, s. 12 (pierwodruk).
14 A. Lacki, Do oczu [w:] H. Hugo SJ, Pobone pragnienia, tum. A.T. Lacki, Krakw 1673, s. H3v-Har.

104

nikw. Nie lada wysiku wymagao rozszyfrowanie poukrywanych znacze.

Niemal kady z zastosowanych sw by swoistym kluczem, ktrym naleao otworzy odpowiednie drzwi, by sens utworu i jego przesanie znalazy
potwierdzenie w autorskich intencjach. Zo bowiem nie oznacza gwatownego stanu emocji, lecz jest pochodn za. Olnionego widokiem zimnych
oczu mczyzn sprowadza na drog katastrofy i ostatecznej poniewierki.
Podobnie z metafor duszy jako wynionej fortecy, do ktrej mona si dosta tylko przez oczy. I w tym wanie tkwi prawdziwy dramat egzystencjalny: oczy staj si prawdziwym rdem nieszczcia i pokus, wiod nieszcznika ku rozpaczy, a co gorsza ku potpieniu. Oczy bowiem speniaj rol
amplifikacyjn, gdy s odzwierciedleniem prnoci niewieciej, damskich
skonnoci do uciech i umiowania wiatowych marnoci, eby tylko sparafrazowa myl Pascalowsk, nieco wczeniej wyoon przez Mikoaja Spa
Szarzyskiego wreligijnych sonetach. Kraina wiatowych rozkoszy15 krya
si za gbi zimnych, zmysowych oczu, ktre wycznie zwodz i oszukuj,
nie ofiarowujc nic oprcz zguby i ziemskich podoci16:
Lecz wy barziej kochacie wiatowe marnoci,
Mio was tej cignie do ziemskich podoci
(w. 1516)

Rozkosze Wenery i zmagania Kupidyna

Jeli w liryce doby baroku Amor symbolizowa mio bardziej duchow
ni cielesn, chocia w tak rozchwianym pojciowo, synkretycznym okresie
granice pomidzy znaczeniami niesionymi przez mitologiczne figury znaki
wielekro si zacieray, to w przypadku Kupidyna, bdcego synonimem mioci ziemskiej i w peni cielesnej, wtpliwoci ju nie ma. Z postaci antycznego boka czono podanie i zmysowo. Jego bardziej znan i kojarzon
15 wiatowa rozkosz, cykl poetyckich refleksji Hieronima Morsztyna na temat wartoci ziemskich
i duchowych, sta si kanw metodologicznych pomysw Czesawa Hernasa, ktry jeden z rozdziaw
wmonografii Barok zatytuowa Poezja wiatowych rozkoszy.
16 Na marginesie warto przytoczy drobne dopowiedzenie, wyartykuowane przez K. Mrowcewicza.
Badacz zwrci uwag nie na ziemski, lecz niebiaski, Boski wrcz kontekst wprowadzany przez metafor
oczu. W Emblematach Zbigniewa Morsztyna s one wiatem duszy, s wrotami, przez ktre wiat uwodzi
dusz (por. Mrowcewicz, dz. cyt., s. 256).

105

jednoznacznie z Erosem siostrzyc bya Wenera, w ujciu pisarzy barokowych

wymiennie identyfikowana z Wenus. Tak rozumiano kategorie mitologiczne
znane ze wiata Grekw i Rzymian, przeniesione wprost do poezji barokowej. Posugiwanie si nimi byo dowodem erudycji i wyksztacenia: z jednej
wic strony poeci popisywali si sprawnoci w opanowaniu skomplikowanej
materii mitologicznej, z drugiej jednak w ten sposb zwracali si wprost do
czytelnikw, ktrzy oczekiwali wanie takich znacze, poukrywanych za mitologicznym wiatem symboli. Ich rozszyfrowywanie nie nastrczao adnych
trudnoci, albowiem owe figury mitologiczne i symboliczne funkcjonoway
wcodziennym obiegu jako tzw. powszechniki, czyli zjawiska dobrze kademu
znane i nie tylko osobom dobrze wyksztaconym.
Wiersze pisane pod patronatem Kupidyna bd Wenery wyrniaj si
znacznie wiksz dosownoci, realizmem przekazu, cho wiadomo, e bezwzgldnie zalecano jeszcze przestrzegania zasad decorum, a wic zgodnoci
midzy tematem a ksztatem literackim dziea. W tym powizaniu widziano
bowiem przejaw barokowego klasycyzmu, zgoa odmiennego od renesansowych uj tego samego zagadnienia. Pomimo szerokiego oddziaywania czarnoleskiej muzy, literaci barokowi do chtnie podejmowali si trudu tzw. renovatio poesis, czyli odnowy jzyka w nowym duchu i nowym stylu. Poczynali
sobie przy tym rwnie bezceremonialnie, co ich florenccy poprzednicy, gdy
formuowali program nowego sodkiego stylu. Starano si rwnie nada
poezji rang sodyczy, std rodki literackie speniajce wprost oczekiwania
komunikacyjne publicznoci. Czstokro stosowane pytanie retoryczne miao potn si perswazyjn: nie do, e stopniowao poetyckie napicie, to
jeszcze w manierystyczn poetyk wploto materi dedukcyjn. Rama utworw wiele razy bya upikszana retoryczn teori acucha, gdzie jeden element wynika z nastpnego, mio za nabieraa cakiem realnych i zmysowych ksztatw. Strzay Kupidyna raziy na tyle skutecznie, e obrona przed
ich ciosem okazywaa si cakiem nieskuteczna. Wespazjan Kochowski w cyklu drobnych wierszy zamieszczonych w Nieprnujcym prnowaniu pokaza, dziki zastosowaniu metaforycznej amplifikacji, owych zapasw Wenery
z Kupidynem. Boek zazwyczaj w barokowej ikonografii przedstawiany by
106

jako may, nagi chopiec, realizujcy zamysy i polecenia zmysowej i powabnej Wenery. Wielokrotnie sta przy jej boku, gdy pragn tego samego: zatopi
si w wiecie zmysowych rozkoszy. Przy realizacji takich zalece barokowa
vanitas i melancholijna roztropno zupenie zanikaj, a w ich miejsce pojawia si pogo za uciechami i hedonistycznym spenieniem, ktrych usymbolizowaniem jest wanie may, zoliwy Kupido. Jego nadrzdnym celem jest
zniewalanie i poraanie umiejtno manipulacji ludzkimi namitnociami
i zmysami doprowadzi do perfekcji, si za jego argumentowania nie jest
powab intelektu, lecz talent i byskotliwo ucznika:
Opisanie mioci
Czyj to chopiec? Wenery. Czem z sajdakiem chodzi?
Bo z niego mniej ostronym czsto ludziom szkodzi.
Czemu nago? Bo pieszczoch nierad chodzi w sukni.
Czemu dzieckiem? Bo modzi id za nim chutni.
Czem skrzydlato? Bo lotnym niestatek go czyni [...]
[...] Kt go Bokiem uczyni? Ludzie; ta przyczyna,
By szpetn mio kryo bstwo Kupidyna.
(w. 15, 910)17

Szpetna mio to zgrabna metonimia mioci cielesnej, ktrej oddaje

si modzie. Kupidyn ze swoim bogatym sajdakiem jest najlepszym przedstawicielem wartoci cielesnych, poddanych przez Kochowskiego gwatownej
krytyce: szpetna mio bowiem sprowadza czowieka podajcego za zgubnymi marnociami wiata do funkcji wycznie fizycznych, bez szans na zbawienie duszy.
Od podania kobiecych ksztatw a iskrzy w kolejnym utworze
Kochowskiego Kto fortunat?. Poeta wyranie mwi, e pikno (a wic i pikno
barokowe) nie spoczywa na dnie duszy, lecz kryje si w doskonaoci kobiecych czonkw, albowiem: Kto na ci patrza, Damo urodziwa/Szczliwy,
kogo ten Fawor potyka (w. 23). Warto jeszcze doda: irracjonalizm barokowego pikna wie si z niedopowiedzeniem i metafor, przemilczeniem i, co
paradoksalne, z abrewiacj, ktra pojawia si antynomicznie wobec amplifika17 Cyt. za: W. Kochowski, Opisanie mioci [w:] Kochowski, Pisma wierszem i proz, Wyd. K. J. Turowski,
Bibl. Pol., z. 1418, Krakw 1859, s. 56.

107

cji. Susznie wic Karol Estreicher twierdzi, e estetyka cielesnej doskonaoci

wynikaa w baroku z pogodzenia sprzecznoci, e niekiedy pojawiay si konstrukcje w sztuce co dotyczy take literatury bdce zapowiedzi nowych
czasw, zgoa nam wspczesnych, gdy walczono o konkret pod paszczem
metafory i o sowo. Im bardziej byo ono skondensowane i krtkie, tym lepiej
wyraao zawarte treci18:
Najszczliwszy ten, co choby mg, Pani,
Dosta ci, mio serca mu nie zrani.
(w. 56)

Wacaw Potocki wypowiada si podobnie. Jego zbir lirykw Ogrd fraszek naleaoby interpretowa raczej w konwencjach podry czowieka mylcego po krainie penej zakrtw i niespodzianek. Niezwyke s trwae lady
tej wdrwki: skada si ona z Platoskiego umiowania pikna i mioci, a na
przeciwlegym biegunie zmieciy si wietnie odmalowane scenki obyczajowe, ktrych najgbszy sens dotyczy dualistycznego, wrcz dychotomicznego
traktowania natury czowieka, w tym jego cielesnoci. Sensualizm i zmysy
skrywane pod paszczem podania staway si orem w poszukiwaniu nowej estetyki i w peni dojrzaej sztuki poetyckiego wyrazu. W Ogrodzie fraszek prno doszukiwa si wierszy ogarnitych pasj neoplatoskiego szau
twrczego, jakich peno chociaby w Moraliach. Liryki zgromadzone w tomie
przez nas omawianym zaskakiway prostot i bystr obserwacj szczegw
wraliwego poety-artysty, ktry umie w sposb niezwykle skondensowany
irozwany operowa rnymi stanami emocji i wyczucia nastroju czytelnika.
Czas wolny od onierki upywa Potockiemu na szczcie nie na typowym,
ludzkim prnowaniu, lecz na nieprnujcym prnowaniu, wypenionym radosnym i pogodnym otium i zwizanym z tym okresem rozkoszami:
Frasunek
Nie mylc, e gospodarz siedzi na jaboni,
Kadzie si dziewka pod ni, a parobek do niej.
Skoro po komplemencie byo, rzecze owa:
Jeli urodz syna, kto go te uchowa?19
(w. 14)
18 Por. K. Estreicher, Historia sztuki w zarysie, Warszawa 1988, s. 447.
19 Dzieo cytowane: W. Potocki, Frasunek [w:] tego, Wiersze wybrane, oprac. J. S. Gruchaa, wstp
S.Grzeszczuk, Wrocaw 1992, BN I 19, s. 121.

108

Erotyczny koncept oparty zosta na zabawnej intrydze, majcej swoje uzasadnienie w realiach ycia. Dziewka obawia si utraty swojej godnoci, parobek przecie dzielnie sposobi si, aby j posi. Obie postaci bohaterw
literackich byy w dobie staropolskiej synonimami figur do niepowanych,
wrcz komicznych, zreszt swoim pojawieniem na kartach dzie literackich
taki komizm wywoyway. Dziewka kojarzona z chopk w tradycyjnym przekazie spoecznym znamionowaa wybuja, rozrodcz seksualno, podobnie
jak i jej mski odpowiednik parobek. On z kolei tosamy niemal z mitycznym Erosem, wyraa bowiem mskie tsknoty seksualne zgbiania tajnikw
kobiecego ciaa. A w przewrotnej fraszce Potockiego w podzia rl zosta zabawnie zatarty: pojawiaa si troska o przyszo zawarta w niespodziewanym
pytaniu, dotyczcym ewentualnych konsekwencji ciy (jeli urodz syna,
kto go te uchowa?).
Parobek Maciek nie daje jednak za wygran, prbuje przekona swoj
wybrank seksualn (i wycznie tak!), aby nie obawiaa si konsekwencji,
gdy materialne skutki ciy poniesie ten, ktry siedzi na gazi:
[...] Ubogam. Na to Maciek: Ale ten bogatym,
Ktry siedzi nad nami.
(w. 56)

Najbardziej wartociowa z literackiego punktu widzenia jest puenta utworu, zadziwiajca czytelnika eliptyczn zdolnoci do syntezy myli:
Mam swoje dzieci, diabu porwony bkarty.
(w. 8)

Przewrotny i komiczny charakter utworu uzasadnia dobrze tez, e

Potocki nalea do twrcw dla ktrych ywioem i gwn materi literack bya obserwacja i rodzajowo oparte na yciu. Std zamierzona komiczno utworu, zbudowanego z bardzo skromnych rodkw: zaledwie trojka
bohaterw i dyskusja toczca si wok jednego tematu, zakoczona konceptyczn antytez.
Przeprowadzona w skrcie analiza, chocia w istocie nie wyczerpuje tematu, gdy jest zaledwie jego dotkniciem, skania do niewesoego wniosku:
109

wpolskiej liryce barokowej brakuje wierszy erotycznych, skrzcych si konceptami, ktrych sens zawiera si w epatowaniu cielesnoci i ktre odwzorowuj
ludzk, naturaln skonno do grzechu. Wiersze barokowe, cho nie stroni
od spraw mioci, to erotyk traktuj niemiao, jakby z zawstydzeniem, Jake
inny stosunek do literatury miay spoeczestwa zachodnie: zarwno poezja
angielska (sztandarowy przykad to utwory Johna Donnea) oraz francuska
(Rabelais) czy woska (Petrarka, Boccacio) nie stroniy od problematyki erotycznej, eksponujc j w pierwszym planie. Swoista ascetyczno obyczajowa
polskiej literatury XVII w. ma gbsze uzasadnienie, gwnie historyczne: czasy byy niespokojne, Rzeczpospolita trawiona rozlicznymi konfliktami, std
poeci i pisarze nadawali swej twrczoci aktualny charakter, odnoszc j do
spraw dziejcych si tu i teraz. Zabrako ju czasu, czy te moe talentw? do
rozwaa stricte erotycznych.

110

Bibliografia
Teksty

Kochowski W., Opisanie mioci [w:] Kochowski, Pisma wierszem i proz, Wyd. K. J. Turowski,
Biblioteka Polska, z.148, Krakw 1859.
Lacki A., Do oczu [w:] H. Hugo SJ, Pobone pragnienia, tum. A. T. Lacki, Krakw 1673.
Potocki W., Frasunek [w:] Potocki, Wiersze wybrane, oprac. J. S. Gruchaa, wstp S. Grzeszczuk,
Wrocaw 1992, BNI19.
Twardowski S., Nadobna Paskwalina, oprac. J. Oko, BN I 117.
Zimorowic Sz., Roksolanki, oprac. L. Lkowa, Wrocaw 1983, BN I 73.

Opracowania

Borowski A., Lotne sonie i wiata konie, czyli o granicach wyobrani czytelnictwa
barokowego [w:] Dzieo literackie i ksika w kulturze. Studia i szkice ofiarowane Profesor
Renardzie Ocieczek w czterdziestolecie pracy naukowej i dydaktycznej, oprac. I. Opacki
iB.Mazurkowa, Katowice 2002.
Kotarska J., Erotyk staropolski. Inspiracje i odmiany, Wrocaw 1980.
Kuchowicz Z., Mio staropolska. Wzory uczuciowo obyczaje erotyczne XVIXVII wieku,
Warszawa 1982.
Michaowska T., Staropolska teoria genologiczna, Wrocaw 1974.
Mrowcewicz K., Trivium poetw polskich epoki baroku: klasycyzm manieryzm barok, Warszawa
2005.
Nowicka-Jeowa A., Madrygay staropolski. Z dziejw liryki miosnej renesansu i baroku, Wrocaw
1978, Studia Staropolskie, t. XLVII.
Vincenz A., wstp do: Helikon sarmacki. Wtki i tematy polskiej poezji barokowej, oprac.
M.Malicki. Wrocaw 1989, BN I 259.

111

Ewelina Stpie

Opowiada o duszy1
(nie-)wiadomo kobiet
a zjawisko prostytucji w XIX wieku
Kto z nich dwojga jest blisze prawdy? Czy mczyzna, ktry pogodzi si ze stanem rzeczy, przyj i zaadaptowa go, a nawet poniekd umiowa () czy ona kobieta ze sw namitn egzaltacj, pragnieniem zupenej doskonaoci, awrazie zawodu dyszca caa uczuciem nienawici.
G. Zapolska, O czym si nawet myle nie chce

Problem prostytucji w XIX w. ogranicza si gwnie do dyskusji o zdrowiu, pozostawiajc na dalszym planie zagadnienia moralne2. wiadcz o tym
m.in. akty prawne, ktre nakazyway policjantom ledzenie kobiet podejrzewanych o oferowanie usug seksualnych, w celu ich zarejestrowania i sprawowania nad nimi opieki medycznej, ktra miaa zapobiega rozprzestrzenianiu si chorb wenerycznych3. Przyczyn istnienia tak duej liczby nierzdnic
upatruje si nie tylko w czynnikach ekonomicznych, ale w uksztatowaniu si
dwch wizji kobiecoci: madonny i dziwki4. W XIX w. byo bardzo silne,
przekonanie o przymusowym wrcz zaspokajaniu popdw pciowych przez
mczyzn5. Natomiast kobiety obowizywaa zasada czystoci przedmaeskiej. Te dwie odmienne normy prowadziy do paradoksalnej sytuacji, w wyniku ktrej egzystencja prostytutek stawaa si konieczna i na trwale wpisywaa si w obraz spoeczestwa XIXwiecznego6. Jolanta Sikorska-Kulesza w
1 Tytu jest nawizaniem do artykuu wiat 1914, nr 22, s. 8. Dotaram do tego artykuu, posikujc
si opracowaniem J.Czachowskiej, Gabriela Zapolska. Monografia bio-bibliograficzna, Krakw 1966.
2 Zob. J. Sikorska-Kulesza, Zo tolerowane. Prostytucja w Krlestwie Polskim w XIX wieku, Warszawa
2004, ss. 39, 51, 71; J.Zacharska, O czym kobiecie wiedzie nie wypada [w:] Krytyka feministyczna: siostra teorii ihistorii literatury, pod red. G. Borkowskiej i L. Sikorskiej, Warszawa 2000, s. 94103.
3 J. Sikorska-Kulesza, dz. cyt., ss. 4447, 55, 67, 68, 81, 9293, 217, 219.
4 N. Roberts, Madonny i Magdaleny. Pitno kurwy w XIX stuleciu [w:] Dziwki w historii. Prostytucja wspoeczestwie zachodnim, prze. L. Engelking, Warszawa 1997, ss. 289, 336.
5 Zob. M. Podraza-Kwiatkowska, Schopenhauer i chu, Teksty 1974, nr 2, s. 2535.
6 J. Sikorska-Kulesza, dz. cyt., s. 72, 7475; A. Grnicka-Boratyska, Chcemy caego ycia. Antologia
polskich tekstw feministycznych z lat 18701939, Warszawa 1999, m.in. ss. 282, 258259.

112

ksice Zo tolerowane pisze, e prostytucja naley do zjawisk, ktre sprawiaj

olbrzymie trudnoci badaczom, ze wzgldu na XIX-wieczny zakres znaczeniowy tego sowa oraz podanie rzeczywistej liczby kobiet zajmujcych si nierzdem. Prostytucja, jak trafnie zauwaa Kulesza, jest zjawiskiem niejednorodnym
inieusystematyzowanym. Wedug autorki ksiki Zo tolerowane pozyskanie
danych o prawdziwym rozmiarze prostytucji jest niemoliwe, gdy zachowana dokumentacja nie uwzgldnia liczby kobiet zajmujcych si prostytucj okresowo, utrzymanek czy prostytutek niezarejestrowanych. Wduym
stopniu liczba nierzdnic7 bya uzaleniona od jakoci dozoru policyjnego. Ich
liczba stale si zwikszaa, poniewa przepisy dotyczce prostytucji zmuszay
suby porzdkowe do wikszego zaangaowania i poprawienia monitorowania prostytucji nielegalnej8.
Gwnym celem niniejszego szkicu nie jest charakterystyka i przyblienie wspczesnemu czytelnikowi problemu prostytucji w XIX w., lecz udowodnienie, na podstawie powieci Gabrieli Zapolskiej O czym si nawet myle
nie chce, e wyej scharakteryzowane zjawisko nie dotyczy tylko tych kobiet,
o ktrych si nie mwi9, ale przede wszystkim matek, ktre nie powinny
by wiadome istnienia nierzdnic i konsekwencji ich wspycia z obecnymi
iprzyszymi partnerami. Szkic ten obrazuje, w jaki sposb Marysia bohaterka powieci Oczym si nawet myle nie chce, mierzy si z wasn seksualnoci,
dla ktrej prostytutki staj si istotnym elementem w osigniciu dojrzaoci
iwiadomoci10: cielesnej oraz duchowej. Rozwaania i wnioski zawarte w referacie opieram gwnie na pracy Simone deBeauvoir Druga pe oraz artykule
Jadwigi Zacharskiej O czym kobiecie wiedzie nie wypada.
Powie Gabrieli Zapolskiej O czym si nawet myle nie chce jest wana
w dorobku Gabrieli Zapolskiej11, poniewa stanowi zapis jej dowiadcze
iprzemyle dotyczcych zwizkw zmczyznami, o czym wiadcz sowa
zawarte w licie do wydawcy, Jzefa Wolffa :
7 J. Sikorska-Kulesza, dz. cyt., s. 6162. Kulesza na podstawie dokumentw dotyczcych nierzdu odtwarza i podaje liczb kobiet, dzielc Krlestwo Polskie na poszczeglne powiaty. Liczba nierzdnic
w1841r. wynosia 823 prostytutki zarejestrowanie i 4427 kobiet, ktre trudniy si nielegalnym nierzdem.
8 Tame, ss. 11, 13, 15, 2126, 219.
9 M. Turzyma, Handel kobietami [w:] Chcemy caego ycia, s. 206.
10 Zob. J. Zacharska, dz. cyt., ss. 96, 98.
11 Por. J. Czachowska, Gabriela Zapolska. Monografia bio-bibliograficzna, Krakw 1966, s. 477478.

113

Powie jest na tle u nas nie poruszanym zupenie. Marzyam o napisaniu

jej od lat, ale zawsze niesporo mi byo si do niej zabra. () Jest to dzieo nad
ktrym rozmylaam i zbieraam materiay cae ycie. Do ju sentymentw nad
dziewkami, ktrym si bardzo dobrze dzieje12.

Zapolska po raz kolejny postanowia zabra gos13 w kwestii bardzo

wanego problemu wczesnego spoeczestwa prostytucji, ktr charakteryzuje oczami wieo polubionej matki, dla ktrej maestwo miao by
wzorem mioci idealnej, opartej na czystoci cielesnej i duchowej. Zwizek
uwicony sakramentem dla kadej kobiety staje si kontynuacj narzuconej
im roli spoecznej i ksztatuje ich samowiadomo, jednak dla Marysi staje
si powodem do rewaloryzacji atrybutw kobiecoci, zmusza do dostrzeenia
swojej cielesnoci oraz rozbicia poczucia wasnej tosamoci zoonej przede
wszystkim z ideaw romantycznych14:
() chciaa, aeby w jakim piknym () ogrodzie kto mdry, doskonay, pikny caowa delikatnie jej rce, a dreszcze, ktre by ja przebiegay byyby
delikatne () I to, co ten kto mwiby do niej, niosoby z sob zmieszane razem
oddwiki miosnych pieni, hymnw powolnych ()15.

Bohaterka z powodu braku wiedzy o sferze seksualnej16 nie moe pogodzi ze sob dwch sprzecznych wizji kobiecoci, dlatego tak wane jest przeledzenie historii jej maestwa pod ktem relacji seksualnej z mem i zrozumienie istoty pierwszych krokw stawianych wwiecie erotyki17. Dodajmy,
e socjalizacja, ktra w znaczcy sposb wpywa na uwewntrznienie norm
kulturowych obowizujcych w danej epoce, okrela sposb oceny wasnej
cielesnoci oraz kontaktu fizycznego18.
Simone de Beauvoir zaznacza, e defloracja jest jednym z najwaniejszych
i najdoniolejszych momentw w yciu kobiety:
12 Cyt. za: Tame, s. 477478.
13 Jest to nawizanie do ksiki Gos maj kobiety, pod red. S. Walczewskiej.
14 A. Janicka, Maestwo w projekcie emancypacyjnym Gabrieli Zapolskiej [w:] Kobieta i maestwo.
Spoeczno-kulturowe aspekty seksualnoci. Wiek XIX i XX, pod red. A. arnowskiej i A. Szwarca, s. 297310. Zob.
J. Zacharska, dz. cyt., s.96.
15 G. Zapolska, O czym si nawet myle nie chce, t. IX, Krakw 1957, s. 191.
16 Zob. S. Walczewska, Damy, rycerze i feministki. Kobiecy dyskurs emancypacyjny w Polsce, Krakw
2006, s. 22, 25 oraz J.Zacharska, dz. cyt., s. 9495.
17 S. Beauvoir, Wtajemniczenie pciowe [w:] Druga pe, prze. G. Mycielska i M. Leniewska, Warszawa
2009, s.408409.
18 Zob. A. Gajewska, Socjalizacja [w:] Haso: Feminizm, Pozna 2008, s. 102168.

114

Na og wszelkie przejcie napawa lkiem ze wzgldu na swj ostateczny,

nieodwracalny charakter: sta si kobiet, to znaczy bezpowrotnie zerwa zprzeszoci. Ale to ostatnie jest bardziej dramatyczne ni jakiekolwiek inne, gdy nie
tylko stwarza przepa midzy wczoraj a jutrem, lecz ponadto wytrca dziewczyn z wyimaginowanego wiata, w ktrym upywa wiksza cz jej istnienia
iwtrca j w wiat rzeczywisty19.

Powyszy cytat w peni oddaje sytuacj egzystencjonaln Marysi, dla ktrej pierwszy kontakt fizyczny jest bardzo przykrym przeyciem, ktremu towarzysz pacz, lk, szloch ofiary, zdumienie jagnicia, gdy o wszystkim
miaa si dowiedzie w swoim czasie, czyli wtrakcie nocy polubnej20.
W dalszej czci pracy Beauvoir poddaje rewizji pierwsz inicjacj seksualn wplatajc w dyskurs uwarunkowania socjologiczne i psychologiczne:
Na zakazy, na tabu dyktowane przez wychowanie i przez spoeczestwo,
nakada si wstrt i odmowa, ktre te maj rdo w przeyciach erotycznych.
Jedne i drugie potguj si wzajemnie, tak, e po pierwszym stosunku kobieta jest
czsto coraz bardziej zbuntowana przeciw swemu seksualnemu przeznaczeniu
ni przed nim21.

Przypomnijmy, e pierwsze kroki w dziedzinie erotyki maj bardzo due

znaczenie iwpywaj na dalszy caoksztat ycia22, a gdy jeszcze do tego powyszego obrazu dochodzi wiedza o wczeniejszych kochankach ma, o ktrych bohaterka dowiaduje si w trzy tygodnie po lubie, to moemy wysnu
wniosek o nieakceptowaniu swojej seksualnoci23.
Cakowita niewiedza o kontakcie fizycznym Marysi, nie wzbudza
wZdzichu podania24, wrcz przeciwnie wywouje niesmak i niezadowolenie, ale jest rwnie powodem do dumy przynajmniej mam on, ktra nie
jest jak ciastko w cukierni25. Bohater jest typowym przedstawicielem mczyzny z przeomu wiekw26, ktry rol kobiety w maestwie, wedug rozwaa Beauvoir, ogranicza do przedmiotu, ktry suy mu do zaspokojenia dz
19
20
21
22
23
24
25
26

S. Beauvoir, dz. cyt., s. 408409.

G. Zapolska, dz. cyt., s. 21.
S. Beauvoir, dz. cyt., s. 416.
Tame, s. 400.
Tame, s. 400416.
G. Bataille, Erotyzm, prze. M. Ochab, Gdask 2009, s. 130.
G. Zapolska, dz. cyt., s. 24.
I. Gubernat, Przedsionek pieka, Supsk 1998, s. 103

115

cielesnych: Marysieka miaa mu zastpi rol dotychczas spenian przez

tysic i jedno bezimiennych cia27, Rowe kretony i biust Syngalezki oddawano mu wspaniaomylnie na wasno28. W chwili poznania przyszej ony
najwaniejszym jej przymiotem stay si: jej dziewczce piersi bardzo rozwinite29, ktre s istotnym obiektem podania oraz gwarantem przyszego
zaspokojenia namitnoci30.
Marysia po raz pierwszy o istnieniu nierzdnic, dowiaduje si przypadkiem, gdy wraca ze Zdzichem z teatru. Z pierwszego spotkania prostytutki
s dla niej kobietami pozbawionymi swojej historii i tosamoci. Okrela je
mianem zwierzt i odcina kobieco od wszystkiego, co jest zwizane z seksualnoci, suc tylko zaspokajaniu popdu pciowego31:
Co ci si w takiej mogo podoba? sykna, a w syku tym zna byo uniesienie gniewne.
Pocieszna jeste przecie to s kobiety ()
To nie s kobiety
Rcz ci, e najbardziej kobiece kobiety32.

Powysza pochlebna opinia oraz inne pozytywne uwagi czynione przez

Zdzicha o prostytutkach w obecnoci ony, zapocztkowuj u Marysi proces
poczucia utraty wasnej wartoci, ktrej osobowo zbudowana jest z tradycyjnych wartoci obowizujcych w XIX wieku33. Dlatego Marysia podwiadomie
ocenia warto swojej osoby w odniesieniu do wzorcw kultury patriarchalnej,
poddaje si zalenoci mskiej, spycha si do roli przedmiotu, a jej samoocena
ronie wraz z docenieniem jej urody, stroju i gustu przez Zdzicha34.
Odkrywanie prawdy o naturze mczyzn i kobiet jest przygotowaniem
do penej dojrzaoci35, do ktrej, jak si wydaje Marysia nie chce dorosn
zadraa () i przej j lk, e zrozumie. e bdzie musiaa zrozumie36.
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36

G. Zapolska, dz. cyt., s. 23.

Tame, s. 23.
Tame, s. 22.
G. Bataille, dz. cyt., s. 141.
Tame, s. 133. Zob. J. Zacharska, dz. cyt., s. 98.
G. Zapolska, dz. cyt., s. 29.
Zob. J. Zacharska, dz. cyt., s. 95.
G. Bataille, dz. cyt., s. 127.
J. Zacharska, dz. cyt., s. 98.
G. Zapolska, dz. cyt., s.27.

116

Pierwszym uczuciem, jakie pojawia si w stosunku do tych kobiet37 jest

wstrt, odraza oraz zazdro retrospektywna38. Prostytucja burzy idea mioci i zmusza do poszukiwania, wasnej wizji cielesnoci. Wyraa take denie do obiektywnego poznania drugiego czowieka i siebie po to, aby mc
wiedzie, jaki jest naprawd, albo raczej aby przezwyciy zudzenia, irracjonalnie znieksztacony obraz, jaki sobie o nim wyrobiem39.
Zdzich ugruntowa w Marysi przekonanie o koniecznoci zaspokajania
chuci, ktrego nie moe ona zrozumie, i ktre nie ma zwizku z mioci,
rozwojem duszy i czowieczestwa40, dlatego pozwol sobie przytoczy w caoci dwa bardzo wakie fragmenty:
Wejcie w wiat erotyczny stpio w niej wszystkie inne pojcia i denia.
Poza sfer miosn nie interesowaa si na razie niczym. To byo zupenie naturalne. Zbyt silnie uderzyy w ni te wraenia41.

Dalej za czytamy:
Bya, jak kada wieo w wiat zmysw wrzucona kobieta, niezdolna jeszcze do brania udziau w misteriach rozkoszy. On, typowy egoista, mao troszczy
si o istotny stan rzeczy. Nie mg przypuci nawet, e do punktu kulminacyjnego dochodzi on sam tylko a w p drogi zatrzymuje si jej sensacja, zdawiona nagle straszn, brutaln, elazn rka widm, towarzyszek nieodcznych i ju
nieuniknionych.
Z tamtymi tak samo!...
Krpowa si jednak troch i nakada wizy na rodzaj swych pieszczot. Ona
czua instynktem, e nie daje jej wszystkiego, e jeszcze s inne, bardziej wyrafinowane rozkosze. Nie dla ciekawoci lub zadowolenia siebie chciaa pozna
w s z y s t k o , lecz dlatego, aby wiedzie, co dziao si z tamtymi. Wiedzie do
ostatka42.

W postrzeganiu erotyzmu interesuje mnie aspekt kontaktu fizycznego,

ktry prowadzi do rozwoju duchowego i pogodzenia ja biologicznego z ja
37 Zob. M. Turzyma, Handel kobietami [w:] Chcemy caego, s. 206.
38 G. Zapolska, dz. cyt., s. 28.
39 E. Fromm, Teoria mioci [w:] O sztuce mioci, Pozna 2003, s. 42.
40 M. J. Olszewska, Kilka sw na temat wojennego erotyzmu [w:] Literatura Modej Polski. Midzy XIX
aXX wiekiem, pod red. E. Paczoskiej i J. Sztachelskiej, Biaystok 1998, ss. 239, 243.
41 G. Zapolska, dz. cyt., s. 41.
42 Tame, s. 4243.

117

kulturowym43. W przypadku bohaterki erotyzm, po odkryciu istnienia nierzdnic, nie spenia swojej podstawowej roli, wmyl wyej przytoczonych pogldw wrcz przeciwnie chwile namitnoci traktuje jak narzdzie suce do pogbiania wiedzy o prostytutkach44. Dla Marysi kontakt fizyczny,
przed poznaniem prawdy o przeszoci ma, by dopenieniem maeskiej
mioci, suy osigniciu porozumienia45, stanowi: mistyczny wdzik oddawania si i odbierania ofiary wsplnych uniesie46. Bohaterka chce skonfrontowa i zbada obraz wasnej seksualnoci, porwnujc si do nierzdnic.
Jedn zpierwszych prb dotarcia do natury prostytutek, obok rozmw z mem, jest woenie sobie ry za podwizk, ktr Marysia widziaa udwch
spotkanych prostytutek: Ta r zwaszcza stawaa si koniecznoci, bojowym sygnaem, czym jakby pitnem, odznaczajcym t a m t e od tych, do
ktrych ona naleaa47. Tym samym bohaterka wyraa paradoksaln ch
zobaczenia w sobie prostytutki, poznania ich uroku, tajemnicy uwodzenia
mczyzn. Ra rani skr Marysi i pozostawia ran na ciele, ktra jest symbolem ladu na duszy, spowodowanym istnieniem nierzdnic. Drugim wakim momentem konfrontacji Marysi z tamtymi kobietami, staje si wizyta
w teatrze, gdzie bohaterka oglda przedstawienie, w ktrym obserwuje scen przyjcia prostytutki do adwokata. Marysia, w czasie trwania spektaklu,
odnajduje prawdziw przyczyn swojego nienawistnego zachowania wobec
tych kobiet. Jej poczucie wasnej wartoci cakowicie znika wtedy, gdy dostrzega wabice ubranie aktorki przemienionej w dziwk oraz reakcj swojego
ma, ktry z podziwem i podaniem patrzy na jej gr. W myl rozwaa
Beauvoir Marysia uwiadamia sobie, e m sprowadza j do roli narzdzia
zaspokojenia swojej namitnoci, wywoanej przez obserwacj aktorki prostytutki. Uczucie to jest ambiwalentne w stosunku do odczuwanej w chwili
przyjcia do teatru, dumy ze swojej urody i pikna stroju, gdy czu si kobiet, to znaczy czu si obiektem godnym podania, to znaczy czu si podan i kochan48.
43
44
45
46
47
48

M. J. Olszewska, dz. cyt., s. 235.

Zob. J. Zacharska, dz. cyt., s. 98.
D. Densmore, O celibacie [w:] Nikt nie rodzi si kobiet, prze. T. Howka, Warszawa 1982, s. 306.
G. Zapolska, dz. cyt., s. 19.
Tame, s. 36.
S. de Beauvoir, Kochanka [w:] ta, dz. cyt., s. 694.

118

Prostytutki stanowiy obiekt podania, poniewa posuguj si wszystkimi atrybutami potrzebnymi do wzbudzenia w mczyznach dzy i namitnoci. S ekskluzywnym towarem na sprzeda49, a ona bya obowizkiem, podczas gdy tamte byy zawsze wolnym wyborem, dokonanym z chci
i upodobania50. Marysia zauwaa, e na ich tle owa cnotliwo przedstawia
si tak szaro, sucho i niepocigajco51. Obserwuje rwnie sposb porozumiewania si tych kobiet z porzdnymi mczyznami, ktrzy przybyli na
sztuk wtowarzystwie on. Bohaterka rozumie, e korzystanie z usug prostytutek nie musi koczy si w chwili zawarcia zwizku maeskiego.
Marysia, chcc uwolni si od zwierzcej namitnoci52 Zdzicha, przyjeda do domu rodzinnego i teraz jako matka, jest dopuszczona do wiedzy
o prostytutkach tajemnicy pilnie strzeonej przed modymi dziewczynami.
Dla bohaterki najtrudniejsze bdzie zaakceptowanie cichego przyzwolenia
matki na obecno pokojowych, ktre zajmuj si prostytucj. Matka Marysi
godzi si na ich obecno, gdy moe im paci mniejsz pensj za wykonywan prac. Nie zamierza ona rwnie protestowa przeciwko takim ukadom spoecznym. Dla niej najwaniejsze jest to, e pokojowe pozostaj pod
sta opiek lekarsk, a ich istnienie jest uzasadnione stacjonowaniem wojska. Matka Marysi konstatuje: Nie mam nic przeciwko ustawom i rozporzdzeniom wadz w tym kierunku. Zreszt gdyby to nie byo konieczne, pomyl tylko, co by si dziao! Tylu mczyzn nieonatych53. Zgoda matki
na tolerowane prostytutki powoduje rozpad wizi i zerwanie przymierza
z matk, ktre nie zostanie odbudowane, a jego materialnym znakiem54 jest
zatajenie wiadomoci o ciy Marysi nie pragna rki matki, nie chylia si
ku niej ztsknot55. W tym kontekcie symptomatyczny jest podzia na te
i tamte kobiety, ktry okrela relacje midzy nimi iustanawia dla nich nieprzekraczaln granic, ktra w powieci wyraa si poprzez sposb mwienia
49
s. 187197.
50
51
52
53
54
55

G. Bataille, Przedmiot podania a prostytucja [w:] Historia erotyzmu, prze. I. Kania, Warszawa 2008,
G. Zapolska, dz. cyt., s. 241. Por. G. Bataille, Historia erotyzmu, ss. 168, 207209, 215217.
Tame, s. 69.
Okrelenie Bataillea zawarte w ksice Historia erotyzmu.
G. Zapolska, dz. cyt., s. 88.
L. Irigaray, Ciao w ciao z matk, prze. A. Araszkiewicz, Krakw 2000.
G. Zapolska, dz. cyt., s. 117.

119

onierzdnicach56. Bohaterka nie nazywa tych kobiet wprost prostytutkami,

posuguje si, natomiast, niedomwieniami toprzez t e ! przez t e 57, tam
mieszkaj rwne jej kobiety () tamtych nie ma58. Poprzez jzyk Marysia
oddziela si od nierzdnic. Nie jest on jednak symbolem niechci poznania
ich istoty i natury. Nie moe zrozumie prostytutek, poniewa ich kontakty
z mczyznami pozbawione s mioci. Marysia akceptuje, jednak, oddanie
si fizyczne kobiety mczynie poza maestwem, wiadczy o tym okazane
wspczucie Zoce kucharce, ktra jest w ciy. Wtedy, gdy okazuje si ona
t kobiet wyrzuca j z domu.
Kolejnym etapem w yciu Marysi jest macierzystwo, ktre jest wedug
Jadwigi Zacharskiej form nagrody za nieudane maestwo59. Jest to okres,
w ktrym bohaterka poszukuje odpowiedzi na elementarne pytanie dotyczce sposobu przekazania wiedzy o seksualnoci i prostytutkach swojej crce.
Trauma zwizana z odkryciem zwierzcej strony osobowoci czowieka jest
tak silna, e Marysia myli nawet o usuniciu dziecka, aby uchroni je przed
wiedz o popdach. Pyta sam siebie: zakry wszystko jak najduej i chowa t istot wrd wiata pozornej doskonaoci. Pierwsze oszczdzi blu
() drugie natomiast przyniesie t podejrzliwo patrzenia na wszystko ()
ten brak bani, legendy60. Rwnorzdno wystpowania po sobie przedstawionych powyej scen, wskazuje na dramatyczne poszukiwanie tosamoci
cielesnej przez Marysi oraz ostateczne, negatywne, ustosunkowanie si do
zwierzcej natury czowieka61.
Znaczcy jest sposb opisywania postaci Marysi, ktr na kocowych
kartach powieci narrator porwnuje do Madonny pdzla Paula Gauguina,
oraz portretw Thomasa Gainsborough. Nawizania do malarstwa peni
w powieciopisarstwie Zapolskiej wany wtek i su charakterystyce postaci kobiecych, ktre s nieskaone zwierzc seksualnoci. Uosabiaj, jak
56 A. Janicka, Figury tosamoci. O jzyku bohaterek w prozie Gabrieli Zapolskiej [w:] Literatura Modej
Polski, s.166174.
57 G. Zapolska, dz. cyt., s. 36.
58 Tame, s. 48.
59 J. Zacharska, dz. cyt., s. 98.
60 G. Zapolska, dz. cyt., s. 157.
61 S. de Beauvoir, Narcyzm [w:] ta, dz. cyt., s. 684. Por. J. Zacharska, dz. cyt., s. 96.

120

zauwaa Irena Gubernat, kobiet pikn, dziewicz62. Ten wtek odsya do

tekstu publicystycznego autorstwa Zapolskiej Pikno w yciu kobiety, w ktrym autorka analizuje koncepcje pikna kobiecego utosamianego z piknem
wewntrznym izewntrznym, ktre starczy jej [powinno] w chwilach zwtpienia i rozpaczy za si i dwigni63. Czyby Zapolska na kartach powieci Oczym si nie mwi poddawaa rewizji pogld wyraony po raz pierwszy
w1902 roku? Marysia prbuje uciec od wiata, swojego domowego przeznaczenia izwierzcej natury Zdzicha, czytajc literatur romantyczn i religijn np. Myli pobone Krasiskiego pisane dla cudownej kochanki Bobrowej, ktrych
to lektura wywoaa silne wzruszenie u Marysi Tak tak by kochan choby
przez chwil jedn, choby chwil kaa jej drca pier i wysche od pragnienia usta64. Wyej wymienione ksiki pomagaj jej chwilowo zaagodzi
cierpienie wywoane chorob dziecka i w konsekwencji pogbiaj nieprzystawalno ycia do marze oraz dramatyczno rozstania z tajemniczym mczyzn, ktrego uwaa za jedyn osob nie podporzdkowujc si wadzy
instynktw. Wkonsekwencji jednak okaza si on podobny do jej ma, ktry
szuka zaspokojenia dzy w ramionach prostytutek. Wiedza o zwierzcej
namitnoci prowadzi bohaterk do odrzucenia kontaktw z mczyznami,
ktrzy poddaj si instynktom. Porozumienie duszy, ktre jest pozbawione
czystoci cielesnej ze strony mczyzn i kobiet, nie moe sta si dla Marysi
integraln czci mioci.
Na wstpie zaznaczyam, e jest to kolejne zabranie gosu, ktre stao
si polemik zwzorem mioci uksztatowanym przez literatur romantyczn oraz wychowaniem kobiet w iluzji i niewiedzy o kontakcie fizycznym65.
Krytycy, ktrzy na amach prasy omawiali powie Zapolskiej, uwaali e opisywanie instynktw pciowych moe rozpali wyobrani modych dziewczt,
a wynikiem publikowania takich powieci mog by nieudane maestwa66.
62 I. Gubernat, dz. cyt., s. 107. Zob. A. Janicka, Maestwo w projekcie emancypacyjnym Gabrieli Zapolskiej
[w:] Kobieta i maestwo, s. 309.
63 G. Zapolska, Pikno w yciu kobiety [w:] Publicystyka, cz. III, oprac. J. Czachowska, Wrocaw 1962,
s. 277.
64 G. Zapolska, O czym si, s. 210.
65 Por. J. Zacharska, dz. cyt., ss. 96, 98.
66 Zob. Co i jak czyta (Kobiety autorki), Praca 1906, nr 49. Dotaram do tego artykuu, posikujc si
opracowaniem I.Gubernat, Przedsionek pieka, Supsk 1998.

121

Powie Zapolskiej daa rwnie asumpt do dyskusji nad rol literatury, ktra nie powinna poszerza znajomoci fizyologii i pogbia pesymizmu
czowieka, ktry poddaje si wadzy instynktwale opowiada o duszy67.
Autor w drugiej czci recenzji powiela pogld wyraony w tekcie publicystycznym przez Zapolsk, nie dostrzegajc, w przeciwiestwie do autorki
Kaki Kariatydy, e sama wiedza o duszy, bez poznania cielesnoci czowieka
nie prowadzi do szczcia i autentycznoci ycia.
Nieprzypadkowo w powieci O czym si nawet myle nie chce pojawiaj
sowa odsyajce do gonego wystpienia Nakowskiej w 1907 r.68: Rozumie
zaczynaa, i po to, aby ona pozostawaa czyst jak dziewica, spokojn jak matka, w boto rozpusty spa musiay cae falangi innych dziewic69, ale co
one winne te dziewczta, w panieskich, adnych sukienkach () eleganckie
na ciele i duszy wycigajce tak chtnie i bezwiednie swe rczki po zarczynowy piercionek? A to one wanie bd tak bi o szyby w pusty, smutny
wieczr70. Marysia pozostaje blisza tej drugiej prawdzie, ktra staa si jej
indywidualn histori, gdy:
Wiedziaa, i zawsze pozostanie t, ktra przyjdzie po nich, po tych bdcych
waciwie radoci, umiechem i upojeniem ycia, albo i bdzie rwnoczenie
z n i m i na miosnym szlaku. Tylko ona bdzie sza w nimbie szacunku, aureoli
boyszcza smutnego i niezajmujcego, one za spija bd radosne, weselne szay
z tamtych ust , ktre dla niej prcz szablonowych pocaunkw nic mie nie bd.
Izrozumiaa, e to ona waciwie jest w cieniu, a tamte w wiatoci, i e cnotliwo jej jest jedn wielk melancholi i nuda ycia. Porwnanie musiao wypa
na jej niekorzy i wszystkie wysiki, jakie by czynia, aby sta si zajmujc it,
ktra gruntuje swe prawa byy niezrczne, nadte i bez znaczenia. Namitno jej
bya wstrtn, niezgrabn, mieszn i czynia j szpetn i odraajc71.

Ten moe nieco dugi cytat przytoczony powyej daje asumpt do ostatecznej konstatacji o uwiadomieniu sobie przez Marysi swojej narzuconej
67 wiat 1914, nr 22, s. 8.
68 Zob. Z. Nakowska, Uwagi o etycznych zadaniach ruchu kobiecego [w:] Chcemy caego ycia, s. 325:
Przyczyn prostytucji jestemy my, kobiety uczciwe, my, ktrych cnota, ktrych etyczne ideay czystoci uwarunkowane
s li tylko przez istnienie prostytucji. Roniemy na niej jak sztuczne kwiaty na bagniei my to bez niej obej si nie
moemy, nie mczyni.
69 G. Zapolska, O czym si, s. 239.
70 Tame, s. 40.
71 Tame, s. 240241.

122

przez spoeczestwo biernej inieciekawej roli, w ktrej kobieta, taka jak ona,
nie ma prawa do penej i prawdziwej realizacji namitnoci cielesnej. Nie
moe rwnie podj wiadomej decyzji o macierzystwie, wyrazi gotowoci
na kontakt fizyczny, gdy nic o nim nie wie72. Zapolska w przeciwiestwie do
Nakowskiej, pojmuje ten problem szerzej, stara si pokaza, e niewaciwe
wychowanie przyczynia si do nieprawidowego pojmowania natury kobiecej73, co moe si sta powodem powanych problemw w akceptacji swojej cielesnoci. Powie Gabrieli Zapolskiej na tle innych opowieci o prostytutkach
jest zaskakujca, poniewa autorka nie ogranicza si w niej do analizowania
przyczyn prostytucji, ale poszerza problematyk nierzdu nie zamykajc jej
w ciasnych granicach74, co zostaje ju zasugerowane przez tytu. wiadomo
i wiedza oprzeszoci mczyzn i ich kontaktw z nierzdnicami jest zabroniona, kobieta nie ma prawa do tego rodzaju prawdy, nawet jeli materialnym
znakiem przeszoci ma jest mier dziecka, spowodowana lepot, ktra
bya wynikiem choroby wenerycznej Marysi, przekazanej jej przez Zdzicha,
ale inne pary jemu znane przeyway takie sprawy cicho inajczciej ze strony kobiet w niewiadomoci75.

72 K. Bujwidowa, U rde kwestii kobiecej [w:] Chcemy caego ycia, s. 317.

73 Por. J. Zacharska, dz. cyt., s. 96.
74 Nickie Roberts zwraca uwag na bardzo wany szczeg dotyczcy XIX rozwaa o prostytucji.
Pisze, e badania ograniczaj si do stwierdzania dewiacji seksualnych u kobiet, wykluczajc mczyzn, co
wskazuje na du hipokryzj spoeczestwa. Zob. G. Zapolska, O czym si nie mwi, Warszawa 2005. Problem
prostytucji pojawia si w poszczeglnych tekstach publicystycznych zawartych w antologii Chcemy caego
ycia pod redakcj Anety Grnickiej-Boratyskiej.
75 G. Zapolska, O czym si, s. 235.

123

Bibliografia
Bibliografia przedmiotowa

Zapolska G., O czym si nawet myle nie chce, t. IX, Krakw 1957.
Zapolska G., Pikno w yciu kobiety [w:] Publicystyka, cz. III, oprac. J. Czachowska, Wrocaw
1962.

Bibliografia podmiotowa

Bataille G., Erotyzm, prze. M. Ochab, Gdask 2009.

Bataille G., Historia erotyzmu, prze. I. Kania, Warszawa 2008.
Beauvoir S., Druga pe, prze. G. Mycielska i M. Leniewska, Warszawa 2009.
Co i jak czyta (Kobiety autorki), Praca 1906, nr 49.
Czachowska J., Gabriela Zapolska. Monografia bio-bibliograficzna, Krakw 1966.
Gajewska A., Haso: Feminizm, Pozna 2008.
Gos maj kobiety, pod red. S. Walczewskiej, Krakw 1992.
Grnicka-Boratyska A., Chcemy caego ycia. Antologia polskich tekstw feministycznych z lat
18701939, Warszawa 1999.
Gubernat I., Przedsionek pieka, Supsk 1998.
Fromm E., Teoria mioci [w:] O sztuce mioci, Pozna 2003.
Irigaray L., Ciao w ciao z matk, prze. A. Araszkiewicz, Krakw 2000.
Janicka A., Maestwo w projekcie emancypacyjnym Gabrieli Zapolskiej [w:] Kobieta i maestwo.
Spoeczno-kulturowe aspekty seksualnoci. Wiek XIX i XX, pod red. A. arnowskiej
iA.Szwarca, Warszawa 2004.
Kulesza-Sikorska J., Zo tolerowane. Prostytucja w Krlestwie Polskim w XIX wieku, Warszawa
2004.
Kwiatkowska-Podraza M., Schopenhauer i chu, Teksty 1974, nr 2.
Literatura Modej Polski. Midzy XIX a XX wiekiem, pod red. E. Paczoskiej i J. Sztachelskiej,
Biaystok 1998.
Nikt nie rodzi si kobiet, prze. T. Howka, Warszawa 1982.
Roberts N., Madonny i Magdaleny. Pitno kurwy w XIX stuleciu [w:] Dziwki w historii. Prostytucja
w spoeczestwie zachodnim, prze. L. Engelking, Warszawa 1997.
wiat 1914, nr 22.
Walczewska S., Damy, rycerze i feministki. Kobiecy dyskurs emancypacyjny w Polsce, Krakw
2006.
Zacharska J., O czym kobiecie wiedzie nie wypada [w:] Krytyka feministyczna: siostra teorii
ihistorii literatury, pod red. G. Borkowskiej i L. Sikorskiej, Warszawa 2000.

124

Anna Winicka

Midzy sztuk a pornografi.

Twrczo Helmuta Newtona (19202004)
i jej wpyw na ksztatowanie si nowego
kanonu kobiecego aktu
Nago, podobnie jak artystyczne prby jej utrwalania, towarzyszy gatunkowi ludzkiemu od zarania cywilizacji, przybierajc rozmaite formy estetyczne1. Przygldajc si aktom na przestrzeni dziejw, daje si jednake zauway
pewna oglna tendencja, ktra zdominowaa sztuk na bez maa kilka tysicy lat mitologizacja. Bezpieczna kotara chronica widza przed zgorszeniem,
dziki ktrej zamiast realnych kobiet ukazywano boginie, nimfy, personifikacje Wszystko po to, by unikn konfrontacji z prawd, czsto niewygodn,
sprzeczn z normami obyczajowymi, doktryn religijn, dobrym smakiem
Odbiorca by wic karmiony plejad nagich kobiet. Nie byo jednak intencj
artysty zaprezentowanie ich samych, a jedynie ich cia, ktre wygadzone, pozbawione ludzkiego pierwiastka niedoskonaoci czy brzydoty, stay si jedynie iluzj, uud, ktrej jak w zym nie nie mona byo odczarowa, by na
powrt staa si rzeczywistoci.
Pierwsze prby walki o prawd, o kobiet, o akt podjto dopiero wXIXwieku. Twrc, ktremu zawdzicza si pierwszy artystyczny przeom doby nowoczesnoci by douard Manet2. W 1863 r. wiat ujrza jego najodwaniejsze
wformie i wyrazie ptno Olimpi. Prostytutka leca nago na poduszkach to
ju nie wyidealizowana bogini. Manet nie potrzebowa kamuflau, usprawiedliwienia dla nagoci. Ciao jest piknem samym w sobie, najdoskonalszym
studium natury i emocji, jakie mona sobie wyobrazi. Olimpia wywoaa skan1 L. Nead, The Female Nude. Art, Obscenity and Sexuality, London 1992; B. Kokoska, Akt w malarstwie
polskim, Krakw 2009.
2 T. W. Gaehtgens, Zur Franzsischen Malerei des 19. Jahrhunderts, Franzsische Meisterwerke des 19.
Jahrhunderts [Ausstellungskatalog], Berlin 2007, s. 1523.

125

dal obyczajowy. Francuski eseista George Bataille twierdzi, e trudno dzisiaj

zrozumie, co wtedy najbardziej szokowao. Powstay skandal zakada istnienie konwencji, ktre nie zasugiway na przeycie. Nowe dzieo stawao pod
prd, byo artystycznym wyzwoleniem, ktre na dodatek ujawnio olniewajc technik malarsk3. Dzieo budzio niewtpliwie oglnospoeczny sprzeciw. Poruszyo lawinow seri pyta o granice sztuki. Ludzie zapewne bali si
prawdziwej kobiety. To ju nie bya odrealniona, senna jawa, antyczna bogini
czy personifikacja zjawiska. To stuprocentowa kobieta, ktra wie, jak wielkie
budzi emocje. Jest niewzruszenie dostojna, pena chodu i godnoci. Zaprasza
odbiorc do swego wiata, z ktrego nie ma ju ucieczki
Manet dokona rzeczy dotychczas niemoliwej ukaza prawd. Rewolucja
obyczajowa miaa jednak dopiero nadej za spraw fotografa Helmuta
Newtona (w. Helmut Neustdter), dla ktrego prawda okazaa si nie by
wystarczajca Urodzi si on w 1920 roku w Berlinie, gdzie spdzi dziecistwo i wczesn modo. Tam te obudziy si jego dwie wielkie yciowe
pasje fotografia i kobiety, ktrym pozosta wierny do koca swych dni. Ju
jako nastolatek praktykowa w atelier fotograficznym Else Neulnder-Simon4,
artystki znanej jako Yve. Newton w swych wspomnieniach czsto wraca do
tamtego okresu, przywoujc atmosfer miejsca: W kady czwartek wieczorem Yve pozwalaa nam korzysta ze studia, moglimy fotografowa swoich
przyjaci, wiczy i robi co nam si podoba5. To wanie atelier Yve stao si
miejscem pierwszego kontaktu modzieca z fotografi mody widzian oczami kobiety-fotografa. Beztroskie czasy przerwa rok 1938, kiedy Newton, ze
wzgldu na swe ydowskie pochodzenie, musia opuci Niemcy. Rozpocz
wwczas samotn podr do Singapuru, gdzie spdzi dwa lata, pracujc dla
podrzdnego wydawnictwa Straits Times. W roku 1940 uda si do Australii,
do koca wojny, suc w tamtejszej armii. Tam rwnie pozna pocztkujc
aktork June Browne, jego pniejsz on, ktra z czasem zostaa znanym
fotografem, tworzc pod pseudonimem Alice Springs6. Pobyt w Australii to

1955.

3 G. Bataille, Historia erotyzmu, tum. I. Kania, Warszawa 2011; G. Bataille, A. Skira, Manet, New York
4
5
6

M. Beckers, Yva. Photographien 19251938 [Ausstellungskatalog], Berlin 2001.

H. Newton, Autobiografia, tum. E. Penksyk-Kluczkowska, Gdask 2008, s. 66.
J. Newton, Mrs. Newton, New York 2004.

126

okres wzmoonej pracy fotografa dla magazynw mody, w tym dla tamtejszej
edycji Vogue. Mimo ogromnych sukcesw Newton wiedzia jednak, e nie
zdoa na australijskim rynku osign nic wicej poza stabilizacj materialn.
Podj wic ryzykown prb zaistnienia w Europie i Stanach Zjednoczonych.
Mimo trudnych pocztkw udao si mu si wypracowa w latach 50. siln
pozycj na brytyjskim rynku fotografii. Dziki sukcesom w Anglii i zawizanym tam znajomociom podj wspprac z francuskim Vogue, na amach
ktrego opublikowana zostaa wikszo jego prac, o ktrych traktuje niniejszy tekst. Sam artysta, mwicy o swojej twrczoci w autobiografii, tak oto
wspomina ten okres: Wiedziaem dokadnie jakie fotografie chc robi. I oni
wiedzieli, e jeli bd mieli takie yczenie, dostan co naprawd sexy7.
Styl Newtona rzadko nazywany by przez krytykw tak eufemistycznym
okreleniem jak sexy. Trudno bowiem, szczeglnie w spoeczestwie przyzwyczajonym do grzecznej fotografii mody, mwi bez emocji o pracach
oscylujcych gdzie midzy sztuk, pornografi, fetyszyzmem, masochizmem,
a jednoczenie bez wtpienia bdcych dzieami sztuki
Aby jednak mc rozpocz jakkolwiek polemik ze spucizn Newtona,
czy tym bardziej prbowa zakwalifikowa jego prace jako pornograficzne,
naleaoby przyjrze si definicji samej pornografii. Wikipedia podaje, e pornografia to przedstawienie ludzkich zachowa seksualnych i nagoci wsposb rozpustny lub perwersyjny, ktrego celem jest wywoanie u odbiorcy pobudzenia seksualnego, ale odmiennego od erotyki8. Wybr rda definicji
nie jest przypadkowy. Zastanawianie si nad tak szerokim zjawiskiem wymaga odwoania si do definicji, ktra jest oglnie dostpna i zrozumiaa dla
szerokiego grona odbiorcw. Jednak ju na wstpie rozwaa napotyka si na
liczne trudnoci. Jakie kryteria naley przyj, by okreli co mianem rozpustnego bd perwersyjnego? Czy granice przyzwoitoci bd tzw. dobrego smaku s jednakowe dla wszystkich? Bez wtpienia nie s. Jest wiele
uwarunkowa przyczyniajcych si do konkretnego sposobu odbioru nagoci:
wyznawana religia, krg kulturowy, indywidualny gust, prg wstydu i szereg
7
8

H. Newton, dz. cyt., s. 177.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Pornografia, stan z dn. 27.05.2011.

127

innych, ktre sprawiaj, e trudno jest podda dziea bdce na granicy pornografii i erotyki jednoznacznej ocenie. Pornografia jest czym odmiennym
od erotyki. Problem polega wic na wyznaczeniu tej jake cienkiej granicy,
ktra bywa zbyt subtelna, by j uchwyci Naley wic pokornie przyj, e
dla pewnych odbiorcw treci propagowane przez Newtona s quasi-pornograficzne, dla innych jedynie kipi erotyk. Bez wtpienia s tematem wielu dyskusji, co wiadczy o ich ogromnej sile oddziaywania. Ju Oscar Wilde
napisa, e: rozmaito zda o dziele sztuki dowodzi, e dzieo jest nowe,
skomplikowane i zdolne do ycia9. Prbujc zrozumie znaczenie pornografii
wdobie newtonowskiej, naley rwnie pamita, i dla rozwoju pornografii
wiek XX mia ogromne znaczenie. By bowiem okresem nie tylko rewolucji
obyczajowych i gbokich wstrzsw spoecznych, grzebicych stare, tradycyjne, opresyjne struktury dominacji, ale take intensywnego rozwoju technik komunikacji, ktre otworzyy przed pornografi nowe wiaty spoeczne.
[] Wiek XX by nie tylko wiekiem wojen czy ludobjstwa, ale take wiekiem
pornografii10.
Podstawowym problemem, jaki pojawia si w odniesieniu do prac artysty to fakt, i on sam nazywa bardzo czsto swoje zdjcia fotografiami
mody. Pojawiay si bowiem gwnie w periodykach powiconych temu
zagadnieniu, takich jak Vogue, Queen czy Harpers Bazaar. Nie miay one jednak nic wsplnego ze zdjciami typu fashion, ktrych wiodcym
celem jest prezentacja ubra. Wrcz przeciwnie. Newton jakby na przekr
sprowadza nieliczne ubrania pojawiajce si na zdjciach do roli nic nie
znaczcego sztafau, ktry podkrela jedynie ostentacyjn nago modelek. Co wicej, sama nago prezentowaa niespotykany dotd rodzaj dwuznacznoci. Ustawione obok siebie naga i ubrana kobieta, obie tak samo
prowokujco obojtne na spojrzenia widza, stojce w ciemnych zaukach to
jeden z motyww, ktry fotograf czsto powtarza. Klimat ten mg by reminiscencj atmosfery midzywojennego Berlina, gdzie nastoletni wwczas
Helmut widzia prostytutki przechadzajce si owietlonymi ulicami mia 9
10

O. Wilde, Portret Doriana Graya, tum. M. Feldmanowa, Krakw 2002, s. 7.

L. M. Nijakowski, Pornografia. Historia, znaczenie, gatunki, Warsza.wa 2010, s. 167.

128

sta. Kobiety stojce na ulicach ukazywa w tym czasie rwnie na czarno-biaych fotografiach wgierski artysta Gyula Halsz tworzcy pod pseudonimem Brassa11, jednak modelki pojawiajce si na jego zdjciach przekazyway
zupenie inne treci. Newton pewnych konwencji nie chcia zaakceptowa od
pocztku swojej kariery, nie chcia si te im w najmniejszym stopniu podporzdkowa: Pamitam jak zrobiem zdjcie dziewczyny opartej o latarni,
aredaktor powiedzia mi: Helmut, dama nigdy nie opiera si o latarni. Nie
umiaem si tam odnale12. Do tych samych wspomnie odwouj si widoki kobiet w futrach, przywodzce na myl czasy modoci artysty. Tosamy
rodzaj dwuznacznoci artysta uzyskiwa obierajc za sceneri swych zdj pokoje hotelowe, kojarzce si wwczas bezporednio z relacj prostytutka-klient.
Zawsze bardzo mnie interesowaa prostytucja wspomina. W kupowaniu kobiety jest co, co mnie podnieca. Jak afrodyzjak dziaa na mnie to sprowadzenie kobiety do rangi zwyczajnego towaru13. O samych hotelach rwnie wzmiankuje: Nie byo burdeli. Tylko hotele. Klient wybiera towar
i paci za pokj. Dziewczyna braa rcznik od konsjerki, ktra kasowaa
pienidze za pokj14.
By to jeden z pierwszych zarzutw stawianych fotografowi przez oponentw popularyzacja prostytucji, sprowadzenie jej do roli spoecznie akceptowalnej mskiej formy rozrywki. Co wicej organizacje dziaajce w obronie
praw kobiet oraz radykalne ruchy feministyczne widziay w Newtonie wroga
rwnouprawnienia, ktry promuje w swych zdjciach bardzo przedmiotowe
traktowanie kobiet, czsto silnie zwizane z przemoc i gwatem.
Zarzuty te mijay si jednak z prawd, bowiem newtonowska kobieta
ukazana jest w kontekcie dobrowolnego poddania si mczynie, ulegoci,
wrcz gotowoci do bycia ofiar. Osiodane modelki, klczce przed mczyzn, posuszne do granic moliwoci, akceptuj sw seksualn pozycj wwiecie zdominowanym przez mczyzn. S te w jego pracach modelki wstereotypowo kobiecych rolach gotujce, piorce, ale nagie, bo chodzi przecie oto,
11
12
13
14

D. . Poirier, Brassa: an illustrated biography, Michigan 2005.

H. Newton, dz. cyt., s. 159.
H. Newton, dz. cyt., s. 165.
H. Newton, dz. cyt., s. 167.

129

by sprawi przyjemno mczynie, ktrego potrzeby ma spenia wanie

kobieta. Ciekawie prezentuj si te zdjcia, gdzie dochodzi do bezporedniej
konfrontacji kobiety z mczyzn, gdzie kobieta, mimo, i wydaje si silna
iwyzwolona, spenia bez cienia sprzeciwu dania mczyzny.
Mona jednak przewrotnie zapyta, czy Newton szerzy taki model kobiecoci poprzez swoje prace, a moe w swoich pracach ukazywa jedynie to,
co pozostawao do tej pory tylko w sferze fantazji seksualnych? Czy jest wic
rzecz suszn posdzanie go o to, e ukaza jedynie powszechnie znan tendencj, bez pruderii, bez zakamania?
Przygldajc si wielu seriom zdj Newtona przedstawiajcym kobiece
ciaa, pojawia si pewien dysonans, bdcy prawdopodobnie znakiem wspczesnoci mianowicie dua cz fotografii przedstawia ch kobiecej dominacji, wyzwolenia, pewien rodzaj seksualnej agresji zwrcony w stron mczyzn. Te serie prac szokuj agresj, ktra poczona jest z ogromn si i pasj.
Artysta dostarcza jake sugestywnych obrazw kobiet z noem czy pistoletem
w doni, ktre demonstruj sw brutaln si. Seria tzw. Wielkich Aktw ukazuje kobiet, ktra nabiera cech wadczych, dominujcych, niebezpiecznie wrcz
mskich. Te jeszcze niedawno sptane przez swego mistrza modelki zaczynaj zachowywa si jak ich wczeniejsi oprawcy prba si, konfrontacja
dwch wiatw, odwieczna walka kobiet i mczyzn o wadz i dominacj,
poczona jednoczenie z wzajemnym przyciganiem jest tematem wielu jego
aktw. Wyzwolenie kobiet manifestuje si w pracach Newtona w jeszcze inny
sposb mianowicie poprzez sceny homoseksualne. Caujce si lub dokonujce na sobie aktu przemocy kobiety stay si przedmiotem wielu kontrowersji
wwiecie sztuki.
Bardzo wyrana w fotografiach artysty jest kwestia poszukiwania przez
kobiety miejsca we wspczesnym wiecie, dylemat, czy lepsze jest denie
do wyzwolenia i samowystarczalnoci, czy wrcz co odwrotnego ulego
ipoddanie si woli mczyzny. Kobiety, ktre stosunkowo niedawno otrzymay peni nalenych im praw, musz odnale si w zupenie nowym dla siebie
rodowisku, musz walczy, dy do wadzy, osiga sukcesy. Newton nie
ba si porusza tych jake trudnych a jednoczenie aktualnych kwestii w swo130

ich pracach. Dobr stosowanych prze niego rodkw wyrazu zaburza jednak
czsto taki wanie (waciwy?) odbir wielu jego dzie. Problem dwoistoci
kobiecej natury pojawia si na wikszoci zdj Newtona. Nagie, pene dzikiego erotyzmu ciao daje szans ukazania zoonych problemw spoecznych,
nierzadko przeplatanych fantazjami erotycznymi i chci przeamania granic
wstydu i pruderii. Wszystko to doprawione seksem, oczywicie w newtonowskim stylu , czyli dosownie, bez niedomwie. Nie pozostawia si miejsca na
tajemnice w obrbie ludzkiego ciaa, wszystko jest wyraone wprost, z ogromn doz pikanterii mistrza.
Motywy sadomasochistyczne, wprowadzenie blu i rozkoszy jako rwnorzdnych sobie dozna seksualnych sprawio, e Newtona zaczto coraz
czciej posdza o popularyzacj pornografii. Kajdanki, pistolety, pejcze pojawiajce si w aktach nie pozostawiay wtpliwoci, jak tematyk autor podejmuje. Przebiego artystyczna pozwalaa mu jednak przemyca te treci
wmagazynach modowych czy pismach dla mczyzn, ktrych profil daleki
by jednak od pornograficznego. Bawi si on wwczas form z pozoru niewinne reklamy kobiecych szpilek przemienia w kipice erotyk zdjcia fetyszw. Kampanie reklamowe stay si swoistym polem prezentacji drapienoci kobiety.
Jako rasowy prowokator Newton bawi si z widzem, wpltuje go w skomplikowan gr pozorw, gdzie prawda miesza si z faszem, nie dostarczajc
nigdy jednoznacznych odpowiedzi. Nie do koca wiadomo jakie byy intencje
artysty stosujcego tak wielowymiarow symbolik w swych pracach. To artysta kompletny, potrafi wic bez problemu manipulowa widzem, szokowa
go, gorszy, ale te doprowadzi to tego, e nie moe oderwa wzroku od jego
prac, wrcz zmusza odbiorc, by patrzy dokadnie tam, gdzie Newton chce.
Nazwa to mona przebiegoci albo raczej mistrzowsk kompozycj. Widz
gubi si w ogromie moliwoci interpretacji newtonowskich fotografii. Z jednej
strony rozpatruje je jako prb rozszyfrowania kobiety, jej ukrytych pragnie
i potrzeb niewspmiernych do roli spoecznej, ktr jej narzucono. Z drugiej
strony zdjcia Newtona nie budz wtpliwoci, e artysta z premedytacj wybra wanie takie rodki wyrazu aby ukaza z penym realizmem ciao kobiety
131

w rozmaitych sytuacjach, bawic si konwencjami. Nago nie bya pretekstem do ukazania pewnych zjawisk, to wanie zjawiska byy pretekstem do
ukazania nagoci, seksu, zwierzcych instynktw. Kobieta i jej ciao byy artystycznym celem samym w sobie. Ubrania stanowiy konieczny, niewygodny czsto dodatek, zapewniajcy zdjciom moliwo publikacji. Po zdobyciu
sawy Newton realizowa projekty aktw niezalenie od magazynw mody,
publikujc je jako oddzielne albumy: Wielkie Akty15, Biae kobiety16 czy Sumo17.
Fotografie artysty od wielu lat stanowi podstaw sporu o granice dobrego smaku w sztuce XX wieku. Akty kobiece jego autorstwa przez lata budziy
ogromne kontrowersje ze wzgldu na swj erotyczno-perwersyjny charakter.
Modelki Newtona byy nad wyraz prowokujce, ustawione w dwuznacznych
pozach, bezwstydnie epatujce wasn cielesnoci. Niezwyka umiejtno
przycigania spojrze poprzez kontrowersyjn tematyk i realizacj projektw zjednaa Newtonowi szereg fanw, jak rwnie przysporzya jeszcze
wiksz rzesz wrogw. Fotograf-pornograf, jak nazywali go wspczeni
krytycy, sta si jednak ikon swych czasw, budzc skrajne emocje od zachwytu poczwszy na zgorszeniu koczc. Nie sposb jednak zaprzeczy, e
ukaza cay wachlarz kobiecych typw, emocji i zachowa, pozbawionych jakiejkolwiek otoczki faszu czy hipokryzji. Mona pokusi si o stwierdzenie,
e Newton pokaza nag prawd, jakkolwiek kuriozalnie w jego przypadku
by to nie brzmiao.
O popularnoci jego prac wiadczy szereg wystaw monograficznych, jakie
mu powicono. Retrospektywa18 w Neue Nationalgalerie w Berlinie w2000r.
bya swoistym hodem, jaki oddaa artycie jego ojczyzna, ktra przed laty
tak brutalnie zmusia go do opuszczenia jej granic. Dla niego samego wystawa miaa zarwno charakter prestiowy, biorc pod uwag skal przedsiwzicia, jak i sentymentalny ze wzgldu na miejsce w jakim si odbya. Na
pewno potwierdzia przyjcie Newtona do tympanonu wybitnych artystw
wspczesnych. Jednak prawdziwym wyznacznikiem siy oddziaywania prac
15
16
17
18

H. Newton, Big Nudes, Munich 2004.

H. Newton, White Women, Munich 2010.
H. Newton, Sumo, New York 2009.
M. Heiting [ed.], Helmut Newton [Ausstellungskatalog], Berlin 2000.

132

Newtona s liczni artyci, ktrzy garciami czerpi inspiracje z repertuaru

proponowanych przez niego rodkw. Zaaprobowanie nowego kanonu aktu,
silnie nasyconego seksualnoci, dwuznacznoci, czasem wulgaryzmem
wfotografii mody i reklamie, doczekao si w kulturze masowej i nowomowie
wasnej nazwy nudevertisement. W tym duchu tworz tacy artyci jak Terry
Richardson19, Oliviero Toscani20 czy David Lynch. Jest to bez wtpienia dowodem na to, e newtonowski geniusz okaza si silniejszy ni pruderia, wstyd
czy normy obyczajowe. Jest to jednoczenie znak czasw, w ktrych bardzo
ciko jest dotrze do odbiorcy, szczeglnie w kulturze masowej, co wymusza
stosowanie coraz bardziej radykalnych rodkw przekazu wizualnego, ktry
na duej pozostanie w pamici widza. Najlepszym sposobem na osignicie
tego celu jest nasycenie erotyk tematw, ktre wydawa by si mogo, z erotyk niewiele maj wsplnego.
Szukajc odpowiedzi na pytanie, czy prace Newtona to jeszcze sztuka,
czy ju pornografia naley rozway wiele kwestii. Biorc pod uwag czasy,
w ktrych zdjcia powstay i fakt, e by on niejako prekursorem tego typu
fotografii mona mie pewne wtpliwoci czy nie przekroczy on granicy
obowizujcych norm obyczajowych. Z drugiej jednak strony rozwaany jest
w tym tekcie jedynie pewien mainstreamowy punkt widzenia wiata oraz
sztuki. Ogranicza si go do tego, co mg zobaczy og odbiorcw, co byo powszechnie sprzedawane w prasie. Naley bowiem pamita, e na rubieach
kultury popularnej od wielu setek lat pojawiaj si nurty typowo pornograficzne, szerzce treci zgoa odmienne od prac artysty.
Zastanawiajc si nad prb klasyfikacji prac Newtona, warto wzi pod
uwag jego sowa: Jak wielu fotografw luno rozwaaem pomys robienia
pornografii. Ale zawsze si wahaem. Miaem wbudowany hamulec bezpieczestwa, ktry po wszystkich tych latach z Vogue powstrzymywa mnie
przed przekroczeniem progu. Wyjtkiem s zdjcia pary uprawiajcej seks,
o czym mwi tak: Wiele lat pniej mj diler przyprowadzi kolekcjonera
pornografii, w nadziei, e kupi on te zdjcia. Klient przejrza starannie katalog,
19
20

G. McInnes, Terryworld, London 2008.

L. Pagnucco Salvemini, Benetton Toscani: Storia di una avventura, 19842000, Roma 2002.

133

spojrza na mnie i powiedzia: Panie Newton, te zdjcia s nie do ostre do

mojej kolekcji21. Dowodzi to, jak bardzo upyw czasu zmieni percepcj newtonowskiej sztuki, jak bardzo zmienili si jej odbiorcy
Odwane, nowatorskie podejcie do dobrze znanej tematyki aktu prezentowane przez fotografa kae zastanowi si nad tym czy nago, temat tak
wielokrotnie podejmowany w historii sztuki, moe wci szokowa. Gdzie jest
granica midzy sztuk a prowokacj; midzy sztuk a pornografi? Jak dalece
sigaj granice ludzkiego wstydu, norm obyczajowych? I wreszcie: czy mona dzi jeszcze mwi o przekraczaniu jakichkolwiek granic? Mimo upywu
czasu akty, o jake dosownym przekazie seksualnym, wci nie pozostawiaj odbiorcy obojtnym. Akt w obiektywie Newtona sta si czym wicej ni
tylko sztuk, sta si prb konfrontacji z prawdziw seksualnoci, ktrej to
konfrontacji baa si wikszo artystw na przestrzeni wiekw.

21

H. Newton, Autobiografia, s. 272.

134

Bibliografia

Von Brauchitsch Boris, Maa historia fotografii, Warszawa 2004.

Carr-Gomm Philip, Historia nagoci, Warszawa 2010.
Heiting Manfred, Helmut Newton. Twrczo, Warszawa 2007.
Helmut Newton, Polaroids [katalog wystawy], Berlin 2011.
Historia fotografii od 1839 roku do dzi [op. zb.], Warszawa 2010.
McInnes Gavin, Zahm Olivier, Terryworld, Berlin 2009.
Newton Helmut, Autobiografia, Warszawa 2007.
Newton Helmut, Big Nudes, Berlin 2004
Newton Helmut, Private Property, Mnchen 2003.
Newton Helmut, Sex and Landscapes, Berlin New York 2004.
Newton Helmut, Newton June, Helmut Newton SUMO, Berlin 2009
Newton June, Alice Springs Photographs, Berlin 2010.
Nijakowski Lech, Pornografia. Historia, znaczenie, gatunki, Warszawa 2010.
Koetzle Hans-Michael, Synne zdjcia i ich historia, cz. 1 i 2, BerlinNew York 2008.
Pincas Stephane, Historia reklamy, Warszawa 2009.

135

Marta Zambrzycka

ycie seksualne chopa,

czyli wiejska obyczajowo seksualna
oczami etnografw
Owiane tajemnic, znane jedynie z lakonicznych notatek na marginesie
opisu obrzdowoci rodzinnej i norm obyczajowych, ycie seksualne chopa polskiego nigdy nie zostao poddane wnikliwej analizie badawczej, a to,
co o nim wiemy, stanowi zbir powtarzanych od XIX w. stereotypw i schematw mylowych. Niedobr informacji nie dziwi o tyle, e temat to trudny
ize wzgldu na swj intymny charakter niepoddajcy si bezporedniej obserwacji badawczej. A jednak wikszo z nas zapytana o wiejsk obyczajowo
seksualn opowie bez wahania o wiecu niewinnoci, zym losie bkarta
i potpieniu jego niezamnej matki. Opowie rwnie o witoci instytucji
maestwa i w ogle zgodzi si ze stwierdzeniem, e jednak tradycyjna wie
stanowia ostoj moralnoci i wzr wszelkich cnt. Skd to wiemy? No wanie
z ksiek. I to nie z literatury piknej, a z opisw etnograficznych zarwno
tych dawnych, jak i cakiem wspczesnych.
Chcc zrozumie, dlaczego wiejska obyczajowo seksualna utrwalia
si nam w postaci zbioru schematycznych opinii o wiejskim przywizaniu do
norm i zasad moralnych, warto przypomnie, i na specyfik pierwszych polskich koncepcji ludoznawczych ogromny wpyw wywary warunki polityczne,
przede wszystkim sytuacja porozbiorowa. Celem nauki stao si, jak podkrela Aleksander Posern-Zieliski podtrzymywanie ducha i tradycji narodowej1. Cele te sploty si z romantycznym wiatopogldem, ktry zdominowa
wczesn europejsk literatur, nauk i sztuk. Badania nad tradycj ludow
stay si w tym czasie rwnoznaczne poszukiwaniu narodowych korzeni i odkrywaniu skarbnicy tradycyjnych wartoci ludu. Mimo e koncepcje roman1 A. Posern-Zieliski, Etnografia jako samodzielna dyscyplina naukowa [w:] Historia etnografii polskiej, pod
red. Marii Terleckiej, Krakw, Gdask 1973, s. 42.

136

tyczne straciy popularno w drugiej poowie XIX w., badania ludoznawcze

w dalszym cigu okrelay jako swj gwny cel odkrycie rda rdzennych
cech kultury narodowej. Cele, jakie wyznaczaa sobie etnografia, wpyny
wogromnym stopniu na sposb pisania o spoecznociach wiejskich.
Opisem literatury etnograficznej drugiej poowy XIX w. zaj si Zbigniew
Libera, ktry w tekcie Lud ludoznawcw: kilka rysw do opisania fizjonomii i postaci
ludu naszego, czyli etnograficzna wycieczka po XIX wieku podkrela ogromn rol,
jak na ksztat owej literatury wywara z jednej strony ideologia romantyzmu,
z drugiej za zasady stylistyki realistycznej. Romantyczne w sferze ideologicznej, realistyczne w formalnej i konstrukcyjnej, stanowiy teksty ludoznawcze
rodzaj literatury piknej. Libera pisze: istnieje niezwyka zgodno modelu
monografii etnograficznych z modelem etnografii literackich. Dowiadczenia
realizmu w literaturze uksztatoway () metody i jzyk opisu, kompozycje,
zawarto, a nawet tytuy (). Monografie etnograficzne s odmian monografii artystycznych2. Co wicej, cytowany wyej autor zauwaa, i wczeni
etnografowie z wyksztacenia poeci, pisarze, nauczyciele poruszali si nie
tyle w obrbie realnej kultury wiejskiej, co w obrbie dotyczcych jej tekstw
(poradniki dla zbierajcych rzeczy ludowe, instrukcje dla badaczy, poprzednie opisy), co rwnie wywaro ogromny wpyw na ksztat opisw ycia wsi.
Podajc tokiem badawczym Zbigniewa Libery, moemy pokusi si
o stwierdzenie, e obyczajowo ludowa, w tym rwnie obyczajowo seksualna, stanowi w pracach etnograficznych wieku XIX i przeomu wiekw
XIXiXX zbir konwencjonalnych opinii, mieszczcych si najczciej w kanonie romantycznego rozumienia kultury wiejskiej i uzalenionych od zaoe
badawczych autora. Informacje dotyczce wiejskiej obyczajowoci seksualnej
i odstpstw od norm w tej dziedzinie ycia wi si w tekstach etnograficznych z trzema zasadniczymi kwestiami takimi jak: stosunek mieszkacw wsi
do przedmaeskich kontaktw seksualnych (i zwizanym z tym znaczeniem
dziewictwa w kulturze ludowej), z kwesti dzieci nielubnych oraz z problemem zdrady maeskiej. Informacje dotyczce wiejskiej obyczajowoci sek2 Z. Libera, Lud ludoznawcw: kilka rysw do opisania fizjonomii i postaci ludu naszego, czyli etnograficzna
wycieczka po XIX wieku [w:] Etnologia polska. Midzy ludoznawstwem a antropologi, pod red. Aleksandra Poserna-Zieliskiego, Pozna 1995, ss. 141, 142.

137

sualnej ukadaj si w dwa wyrane cigi tematyczne, z ktrych jeden kreuje

oglny obraz obowizujcych w rodowisku wiejskim norm i nakazw seksualnych, drugi za stanowi list kar i sankcji przeznaczonych dla jednostek
dewiacyjnych.
Opierajc si na romantycznej idei kultury ludowej jako skarbnicy wszelkich cnt i wartoci, wikszo ludoznawcw podkrelaa, i tzw. czysto
obyczajw stanowia bezwzgldnie wcielany w ycie fundament ludowej
moralnoci, ogromn rol przypisujc kwestii dziewictwa oraz aksjomatowi
witoci zwizku maeskiego. Symbolika wieca dziewiczego zajmuje znaczce miejsce w wielu wczesnych opisach wiejskiej moralnoci, czego przykadem s ponisze cytaty: Prostota obyczajw, prawo w kadym
wzgldzie dawnych Sowian i bliszych przodkw naszych i przywizanie
wielkiej wagi do znakw dziewictwa3. Lub: Na Rusi zwaszcza do znakw
dziewictwa nader wielka przywizana waga i biada, gdzie ich nie ma. Lecz jake to rzadki u skromnych i cnotliwych zwykle dziewic przypadek4. Podobnie
twierdzi Oskar Kolberg: Jak u wszystkich ludw tak i u naszej prostoty wyobraenie dziewiczej niewinnoci religijnym jakim obleczone urokiem, jest
godem doli i bogosawiestwa dla domu () dowodem skromnego wychowania ()5.
Kwestia wieca niewinnoci jest w tekstach ludoznawczych nieodcznie zwizana z barwnymi opisami kar czekajcych dziewczta, ktrych
obyczaje nie odpowiaday uznanej normie. Autorzy przedstawiaj szeroki wachlarz sankcji, ukadajcych si w trzy wyrane grupy pitnowania fizycznego, symbolicznego i psychologicznego. Repertuar sankcji fizycznych, opisywanych najczciej jako ju nieistniejce, a funkcjonujce jedynie w spoecznej
wiadomoci teksty ludoznawcze zamykaj w kilku podstawowych punktach,
do jakich nale: publiczna chosta, oprowadzanie winnej przestpstwa po wsi
na powrle, zakopywanie w gnoju i zamykanie w kostnicy. Oskar Kolberg
pisze: Niegdy za rozpust karano dziewk w ten sposb: dziad prowadzi
opasan powrozem () naokoo cmentarza kocielnego, potem wsadzano j
3
4
5

. Gobiowski, Lud Polski, jego zwyczaje, zabobony, Lww 1884, s. 49.

Tame, s. 33.
O. Kolberg, Dziea wszystkie, t. 52, BiaoruPolesie, Wrocaw-Pozna 1968, s. 262.

138

do () kostnicy. Albo te prowadzono przez wie i musiaa jecha na miotle do krzya lub supa, tam plackiem upa i baga Boga o miosierdzie6.
Podobn relacj mona znale w Weselu Henryka Biegeleisena: W rnych
stronach Polski pitnuje opinia publiczna pogard i barbarzyskimi karami
rozpust kobiet. Wszetecznic uwaa lud za gorsz od zwierzcia i nie majc
dla niej litoci za kar zakopywa w gnoju zmieszanem z wapnem albo jak na
Kujawach i w Kaliskiem wsadzano do kostnicy7. Skarbnic szczegowych
opisw kar i sankcji grocych za niemoralne zachowanie jest prasa etnograficzna i ludoznawcza z przeomu wiekw, midzy innymi roczniki Ludu
(Organ Towarzystwa Ludoznawczego we Lwowie, wydawany od 1895 roku)8
czy miesicznik Wisa (miesicznik geograficzno-etnograficzny, wydawany
w latach 18871905 i 191617 w Warszawie).
Drug grup sankcji wymienianych najczciej w literaturze etnograficznej przeomu wiekw stanowi symboliczne formy naznaczania dziewczyny,
utrzymujcej przedmaeskie kontakty seksualne. Do najczciej wymienianych naley publiczne obcicie warkocza i oczepienie w karczmie lub pod
karczm, wrd drwin i docinkw wiejskiej spoecznoci. Kary te stosowane miay by gwnie wobec dziewczt, ktre zaszy w przedmaesk ci, przy czym wikszo materiaw etnograficznych zalicza je rwnie do
ju nieistniejcych. Oskar Kolberg, opisujc zwyczaje mieszkacw Pokucia,
stwierdza: Dawniejszymi czasy (dziewce, ktra zasza w przedmaesk
ci) obcinano publicznie kos przed karczma na mieciach9. Barwne opisy
pitnowania panny z dzieckiem znajdujemy w cytowanym ju Weselu Henryka
Biegieleisena: dziewki, ktre si kozaczyy kara surowo zwyczaj ludowy.
Opowiadaj starzy ludzie nadrabscy, e na mocy wyroku, ktry wydawa dawny sd gromadzki golono gow takim dziewcztom i wrd urga posplstwa prowadzono je w niedziel przez koci na powrole. () Przybywszy
pod koci, wystawiano dziewk na cmentarzu tu przy drzwiach wchodz6 O. Kolberg, Dziea wszystkie, tom Kujawskie, 1962, s. 50.
7 Tame, s. 13.
8 Do tekstw opisujcych szczegowo kary za przedmaeskie stosunki seksualne naley midzy
innymi Zarys prawa litewskiego, Lud. Organ Towarzystwa Ludoznawczego we Lwowie, 1898.
9 O. Kolberg, Dziea wszystkie, tom Kujawskie, 1962, s. 210.

139

cych do babica, a przechodnie pluli jej w twarz10. Ostatnim wymienianym

w literaturze etnograficznej rodzajem sankcji s zwyczajowe formy okrelania dziewczyny, ktrej zachowanie stao w sprzecznoci z uznanymi normami
seksualnymi. Najczciej pojawiajce si okrelenia to: pokrytka, zawitka, kozaczka, skozaczona, skoczka.
Niewiele lepiej ni los dziewki, ktra si skozaczya przedstawia si
w literaturze etnograficznej przeomu wiekw sytuacja dziecka nielubnego.
Charakterystycznym przykadem opisu sytuacji yciowej takiego dziecka jest
fragment tekstu Zygmunta Wasilewskiego Stosunki spoeczne, ssiedzkie i towarzyskie we wsi Jagodne: Los nieprawych dzieci, bastrukw, pozostajcych
w pogardzie u ludzi bywa zazwyczaj opakany. () na pierwszy rzut oka
mona wyrni z masy innych te wychude, obdarte dzieci, wystraszonym
okiem spogldajce na gospodarzy i ich dzieci. Pdz one ywot popychade
i kopciuszkw, spotykaj wzgard, suchaj szczegw swojego przyjcia na
wiat, opowiadanych ze miechem kademu, kto chce sucha11. Powszechnie
w literaturze przeomu wiekw pojawiaj si informacje dotyczce nadawania dzieciom nielubnym obraliwych okrele takich jak: bkart, b, znajduch,
znajdor, znaleziak.
Majc wiadomo niewystarczajcej iloci przytoczonych przykadw,
pokusimy si o stwierdzenie, i opisy etnograficzne pochodzce z przeomu
wiekw opieraj si na charakterystycznym schemacie mylenia wprowadzajcym podzia na obowizujc norm i bezwzgldnie pitnowane odstpstwo.
Specyfika wczesnych bada ludoznawczych oraz waciwa im metoda opisu kultury wiejskiej nie pozwala na ustalenie rzeczywistego obrazu wiejskiej
obyczajowoci seksualnej. Niemoliwe jest ustalenie jak czsto dochodzio do
amania norm seksualnych ani jaki by rzeczywisty stosunek opinii wioskowej
do osb wykraczajcych poza ustalony kanon zachowa. XX-wieczna etnografia zmienia zarwno cele jak i metod badawcz, co w wikszoci przypadkw nie pozwala na proste porwnanie jej literatur ludoznawcz XIX wieku.
Zestawienie takie jest jednak w pewnym stopniu moliwe w przypadku opisu
10
11

H. Biegeleien, Wesele, Lww 1928, s. 13.

Z. Wasilewski, Stosunki spoeczne, ssiedzkie i towarzyskie we wsi Jagodne, tom III, Wisa 1889, s. 68.

140

zagadnie zwizanych z wiejsk obyczajowoci seksualn, poniewa ta dziedzina nigdy nie zostaa poddana wnikliwym badaniom.
Ryszard Tomicki w pracy Norma, wzr i warto w yciu seksualnym tradycyjnych spoecznoci wiejskich, stwierdza, i rwnie w XX-wiecznych badaniach
etnologicznych istnieje tendencja do przedstawiania tradycyjnej kultury wiejskiej jako idealnego modelu, charakteryzujcego si duym stopniem zbienoci normy z praktyk12. Autor charakteryzuje t postaw badawcz jako idealizujce postpowanie wychodzce od oglnie znanych norm i modeli oraz,
oile to moliwe, od opinii formuowanych przez czonkw danej spoecznoci.
Zebrane w ten sposb informacje prowadz zawsze do stwierdzenia uderzajcej zbienoci normy i praktyki; opisywana spoeczno wiejska staje si idealnym, zunifikowanym modelem, silnie pitnujcym jednostki przekraczajce
granice wyznaczone norm i obyczajem. Postawa taka uwidacznia si przede
wszystkim wanie w opisach obyczajowoci seksualnej, jako e jest to najsabiej zbadana sfera wiejskiej obyczajowoci. Rwnie w XX-wiecznych pracach
etnologicznych czytamy: Gwacenie obyczajowoci seksualnej, jako podstawy i nienaruszalnej zasady ycia rodzinnego jest poddane szczeglnie surowej
kontroli13 lub: W ramach spoecznoci wiejskich wyksztacio si swoiste pojcie prawa karnego (). Surowo oceniano niemoralne prowadzenie si kobiety i dziewczyny (). Pann z nielubnym dzieckiem, wiaroomstwo, wspycie bez lubu kocielnego () amicy te normy napotykali na ostre sankcje
caej spoecznoci wiejskiej14. Nie ujmujc cytowanym pracom niewtpliwej
wartoci oglnej, warto zwrci uwag, i stwierdzenia powysze stanowi
przede wszystkim zbir stereotypowych opinii powtarzanych w literaturze
etnograficznej od XIX wieku.
Podobnie jak w pracach pierwszych etnografw, w literaturze etnologicznej drugiej poowy XX w. znajdujemy du ilo informacji, dotyczcych stosunku wiejskiej spoecznoci do jednostek niemoralnych, zwaszcza za do
12 R. Tomicki, Norma, wzr i warto w yciu seksualnym tradycyjnych spoecznoci wiejskich [w:]Etnografia
Polska 1977, t. 21, z. 1, s. 4372.
13 M. Wieruszewska-Adamczyk, Sankcje systemu kontroli spoecznej wobec rodziny wiejskiej [w:]dzkie
Studia Etnograficzne, 1971, s. 112.
14 J. Burszta, Spoecznoci lokalne [w:] Etnografia Polska. Przemiany Kultury Ludowej, t. 1,
1973, s. 437.

141

panien z nielubnym dzieckiem. Sposb w jaki autorzy przedstawiaj sytuacj

panny z dzieckiem niejednokrotnie sprawia wraenie kalki z wczeniejszych
opisw etnograficznych: Za opinia, wrogo otoczenia, wiadomo niechci
jaka otaczaa pann z dzieckiem decydoway o jej marginesowej pozycji we wsi.
Znamienne s tu relacje przedstawicieli starszego pokolenia, ktrzy wspominajc czasy swojej modoci, mwi: Taka panna bya bez praw i na wiat si nie
pokazywaa (). Sytuacj upodlenia i upokorzenia kobiety pogarsza jeszcze
wrogi stosunek do jej nielubnego dziecka15. O sytuacji dziecka nielubnego
czytamy: Dziecko kobiety niezamnej byo w chopskiej kulturze tradycyjnej
wyrzutkiem, usunitym poza nawias spoeczny i towarzyski. Haba i grzech
matki przechodziy na nie, pitnoway jego nieprawe pochodzenie ()16.
Podsumowaniem charakterystyki ycia seksualnego wsi polskiej widzianego oczami etnografw moe by fragment pracy cytowanego ju Ryszarda
Tomickiego, ktry stwierdza: Oglnie mwic, wikszo badaczy skonna
jest zaakceptowa charakterystyk dawnej moralnoci seksualnej, zawart
w trzech zasadniczych punktach: traktowanie spraw pci jako rodzaju tabu
spoecznego, znaczna surowo obyczajowa () oraz pne uwiadomienie
seksualne modziey. Przy tym najwaniejszym argumentem, majcym wiadczy o akceptacji normy czystoci i jej faktycznym przestrzeganiu przez rodowisko wiejskie s chtnie wskazywane przypadki stosowania rnego rodzaju
kar wobec nieprzestrzegajcych jej jednostek17.
Na zakoczenie warto wspomnie, i w literaturze ludoznawczej i etnograficznej nie brak jest obserwacji stanowicych przeciwiestwo wyej zaprezentowanego obrazu wiejskiej obyczajowoci seksualnej, obserwacji skaniajcych do wnioskw zgoa przeciwnych, podkrelajcych najoglniej mwic,
swobod ycia seksualnego na wsi. Do najbardziej znanych relacji tego rodzaju nale opisy obyczajowoci Podhala autorstwa Ludwika Kamieskiego (lub
Kamiskiego, autor uywa obu wersji nazwiska). Jego praca O gralach tatrzaskich przez duszy czas pozostawaa jedynie w mao znanym rkopisie,
15 M. Wieruszewska-Adamczyk, dz. cyt., s. 137.
16 K. Kwaniewicz, Zwyczaje i obrzdy rodzinne [w: ]Etnografia Polska. Przemiany Kultury Ludowej,
t.II, 1974, s.109.
17 R. Tomicki, dz. cyt., s. 48.

142

ale informacje w niej zawarte byy wielokrotnie wykorzystywane przez badaczy Podhala, w tym przez Seweryna Goszczyskiego. O swobodzie obyczajowej grali tatrzaskich pisa rwnie Oskar Kolberg, a w XX w. obserwacje te
kontynuowaa midzy innymi Hanna Kowalska-Lewicka, autorka prac takich
jak: Modzie wiejska na Podhalu czy Tradycyjne normy obyczajowe w kontaktach
modziey na Podhalu18.

18 H. Kowalska-Lewicka, Tradycyjne normy obyczajowe w kontaktach modziey na Podhalu [w:] Roczniki

socjologii wsi, 1974 oraz ta, Modzie wiejska na Podhalu, Warszawa 1971.

143

Bibliografia

Biegeleien Henryk, Wesele, Lww, 1928.

Burszta Jzef, Spoecznoci lokalne [w:] Etnografia Polski. Przemiany Kultury Ludowej, t.I,
1973.
Gobiowski ukasz, Lud Polski, jego zwyczaje, zabobony, Lww 1884.
Kolberg Oskar, Dziea wszystkie, t. Kujawskie, 1962.
Kolberg Oskar, Dziea wszystkie, t. 52, BiaoruPolesie, Wrocaw-Pozna 1968.
Kwaniewicz Krystyna, Zwyczaje i obrzdy rodzinne [w:] Etnografia Polska. Przemiany
Kultury Ludowej, t. II, 1974.
Libera Zbigniew, Lud ludoznawcw: kilka rysw do opisania fizjonomii i postaci ludu naszego,
czyli etnograficzna wycieczka po XIX wieku [w:] Etnologia polska. Midzy ludoznawstwem
aantropologi, pod red. Aleksandra Poserna-Zieliskiego, Pozna 1995.
Posern-Zieliski Aleksander, Etnografia jako samodzielna dyscyplina naukowa [w:] Historia
etnografii polskiej, pod. red. Marii Terleckiej, Krakw, Gdask 1973.
Tomicki Ryszard, Norma, wzr i warto w yciu seksualnym tradycyjnych spoecznoci wiejskich
[w:] Etnografia Polska 1977, t. 21, z. 1.
Wasilewski Zygmunt, Stosunki spoeczne, ssiedzkie i towarzyskie we wsi Jagodne, t. III, Wisa
1889.
Wieruszewska-Adamczyk Maria, Sankcje systemu kontroli spoecznej wobec rodziny wiejskiej
[w:] dzkie Studia Etnograficzne, 1971.

144

Natalia Zatka

Hermafrodyci i transwestyci
jako reprezentanci rnych wymiarw
kulturowej seksualnoci
(na przykadzie kina wspczesnego)
Hermafrodyta i transwestyta. Czy to inni? Interseksualizm oraz eonizm
istniej od wiekw. Przejawy seksualnych praktyk tych kobiet i mczyzn
wci s przedmiotem bada i maj charakter wtrny wobec zaburze zakorzenionych w umyle, dotyczcych identyfikacji i roli pciowej. Autorka niniejszego opracowania chce zarysowa problematyk pci kulturowej gwnych
bohaterw filmw XXY oraz niadanie na Plutonie, nieznanych szerszemu gronu badaczy. W argentyskiej produkcji Lucii Puenzo bdzie okazja stan twarz w twarz z nastolatkiem/nastolatk: osob bdc pod spoeczn presj,
atakowan i nierozumian. W filmie Neila Jordana poznamy modego transwestyt, zagubionego w relacjach wasnego ciaa i psychiki oraz w uczuciach
zwizanych z poszukiwaniami biologicznej matki. Obie historie w przystpny sposb opowiadaj o zmaganiach z samym sob, o stawianiu czoa stereotypom, wykluczeniu, ale take o bagatelizowaniu rzeczywistych problemw
tych grup. By mc waciwie rozpatrywa powysze kategorie, naley wyjani, czym s a czym nie hermafrodytyzm oraz transwestytyzm.
Interseksualizm nie jest klasyfikowany jako jednostka chorobowa t
kwesti uznaje si natomiast za zaburzenie rnicowania pci. Jednoznaczne
okrelenie pci jest trudne i nie pozostaje bez wpywu czynnikw zewntrznych. Kobieco i msko w duym stopniu zale od niepenej oceny pci fenotypowej. Zapomina si o pozostaych kryteriach j okrelajcych. Niezbdny
w tym zakresie jest proces identyfikacji pciowej. Kazimierz Imieliski podkrela, e ju od momentu narodzin pe dziecka odgrywa bardzo istotn rol
wksztatowaniu si stosunkw midzy nim a rodzicami, a to z kolei rzutuje na
ksztatowanie si jego zdolnoci do nawizywania wizi z drugim czowiekiem
145

w dalszym yciu w tym zwizkw erotycznych1. Hermafrodytyzm na og

dzielimy na prawdziwy, rzekomy mski lub rzekomy eski. Wedug sw
Janusza Krzyowskiego prawdziwy hermafrodytyzm widuje si wyjtkowo
rzadko i cechuje si wystpowaniem jednoczenie u tego samego osobnika zarwno jder, jak i jajnikw, a narzdy pciowe zewntrzne zblione s wygldem do obu pci2. Obojnactwo rzekome mskie to wystpowanie eskich
zewntrznych narzdw pciowych (i fenotyp eski), przy jednoczesnym posiadaniu wyksztaconych gonad mskich. Obojnactwo rzekome eskie wystpuje u osoby, ktrej zewntrzne narzdy pciowe przypominaj wygldem
mskie, a mimo to posiada ona eskie gonady (i fenotyp mski). W praktyce
niekiedy cechy te mog ukada si w bardziej skomplikowany sposb.
Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych pod redakcj Wadysawa
Kopaliskiego podaje, e transwestyta to osoba majca skonnoci do noszenia
ubiorw, przejmowania sposobu bycia (czsto rwnie roli seksualnej) pci odmiennej3. Sownik encyklopedyczny. Mio i Seks Zbigniewa Lwa-Starowicza dodaje, e transwestytyzm ma podoe seksualne4. W przeciwiestwie do kwestii
interseksualizmu, transwestytyzm to powane zaburzenie identyfikacji pciowej bd preferencji seksualnej. Zaley od rodzaju tego, dlatego zgodnie
zpowyszym mwimy o transwestytyzmie podwjnej roli albo fetyszystycznym. Uznaam za niezbdne podkrelenie tych rnic, poniewa oba pojcia
wci s mylone i sprowadzane wycznie do fetyszyzacji. Pierwszy typ zaburze objawia si poprzez ubieranie elementw garderoby nalecych do pci
przeciwnej ma to na celu wizualne upodobnienie si i poczucie przynalenoci do niej. Nie czy si z osiganiem podniecenia seksualnego, nie wykazuje
take znamion denia do trwaej zmiany pci. Transwestytyzm podwjnej roli
jest zwizany z aseksualnym charakterem spenienia wycznie emocjonalnego; takiego, ktre przyniesie wewntrzny spokj. Transwestytyzm zwiza1 K. Imieliski, S. Dulko, Przeklestwo Androgyne. Transseksualizm: mity i rzeczywisto, Warszawa
1988, s. 15.
2 J. Krzyowski, Psychopatologia zaburze rnicowania pci, Warszawa 2002, s. 11.
3 Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych, pod red. W. Kopaliskiego, http://www.slownik-online.pl/kopalinski/51A0CC160F9B8E6F412565AF007EEE32.php [dostp: 3 kwietnia 2011]
4 Transwestytyzm definicja i podstawowe informacje, (http://www.crossdressing.pl/main.
php?lv3_id=6&lv1_id=9&lv2_id=6&lang=pl [dostp: 3 kwietnia 2011 r.]

146

ny z fetyszyzacj przewiduje nastpujcy repertuar zachowa: osoba zakada

ubir charakterystyczny dla pci przeciwnej bd bielizn, bd inne, mniej
intymne stroje, zmienia rwnie pozostae elementy wizerunku: fryzur, makija, gesty, sposb mwienia itp. Ostatecznie ma to na celu wywoanie podniecenia seksualnego lub satysfakcji emocjonalnej oraz osignicie orgazmu.
Po nim nastpuje zrzucenie przebrania, czemu czsto towarzyszy odraza
wobec stroju, ktry jeszcze przed chwil miao si na sobie. Upodobnienie do
przedstawiciela odmiennej pci pozwala jednostce poczu si jej reprezentantem, a ten wanie typ transwestytyzmu wystpuje na og u mczyzn podobnie jak inne zaburzenia identyfikacji pciowej. Jeeli sfera psychiczna stara
si przynalee do pci przeciwnej, zjawisko to charakteryzuje si krtkoterminowoci. Na og ludzie ci tworz zwizki heteroseksualne. Zazwyczaj
nieuzasadnione jest czenie transwestytyzmu z homoseksualizmem, bowiem
typowy crossdresser to zwyky mczyzna, ktry wykazuje potrzeb realizacji
dwu wzorcw zachowa. Nie bez powodu przychodzi na myl skojarzenie
postaci Dra Jekylla i Mra Hydea dwch osobowoci stoczonych w jednym
ciele. Co interesujce, wyniki bada potwierdzaj, e wraz z biegiem czasu pojawia si tendencja przechodzenia od transwestytyzmu do transseksualizmu.
Lucia Puenzo z pewnoci naley do nurtu mniejszoci reyserskiej,
eksponujcego tematy marginalne. Skoncentrowana na twrczoci literackiej
doprowadzia do adaptacji prozy wasnego ma, Sergia Bizzio opowiadania pt. Cynizm. Pomys na napisanie scenariusza XXY narodzi si po lekturze historii nastolatka, ktry urodzi si z zaburzeniem tosamoci pciowej.
Pewne wtki zaczerpnito z kontaktw z niemieckim interseksualist, Alexem
Jrgenem (zapewne std imi gwnej bohaterki). Ten wany i trudny temat
zosta przedstawiony w kompozycyjnych ramach filmu z pogranicza gatunku
fabularnego i dokumentalnego, ktry nie ma charakteru sprawozdawczego
ani elementw oceniajcych.
Gwn postaci przedstawianego obrazu jest Alex, 15-letni (-letnia)
hermafrodyta z Urugwaju. Jej/jego problemy zwizane z jednoczesnym byciem dziewczynk i chopcem, wpyny na decyzj opuszczenia rodzinnego Buenos Aires. Ojciec, matka i dziecko mieszkaj w drewnianym domu
147

w odludnym miejscu. Pewnego dnia do rodziny Alex przyjedaj znajomi.

Zamiejscowy chirurg plastyczny przyj zaproszenie wycznie ze wzgldu na
Alex i w trosce o jej stan zdrowia. Wizyta niesie ze sob powane skutki: syna
chirurga, Alvaro oraz nastoletni/nastoletniego hermafrodyt zaczyna czy
wzajemna fascynacja, seks, uczucie. Mimo pocztkowej niechci midzy nastolatkami pojawia si ni porozumienia. W tym samym czasie Alex zaczyna
by przedmiotem nadmiernego zainteresowania lokalnej spoecznoci. Miasto
wre od plotek. W przeciwiestwie do jego mieszkacw, ktrzy chc wiedzie
w czym tkwi fenomen innoci Alex, reyserka nie wartociuje ukazywanych przekona. Przedstawia stan rzeczy subtelnie, bez osdw i z ogromn
dawk tolerancji.
Cho dominanta kompozycyjna filmu oscyluje wok trzech postaci,
zuwagi na myl przewodni tego opracowania, zajmijmy si gwn bohaterk. W celu ujednolicenia rozwaa i maksymalnej oszczdnoci sw, od tego
miejsca Alex bdzie nazywana dziewczyn. Osoba ta jest przykadem nastolatki poszukujcej wasnej drogi ycia, pciowoci, a co z tym zwizane seksualnoci. Chocia Alex z wygldu bardziej przypomina mod kobiet, jej ubir
skrywa tajemnic posiadania narzdw obu pci. Natura wyposaa j wznami, ktre unieszczliwia i jest przyczyn trudnych wyborw. Pojawiaj si
emocje, burzliwe zmiany, pytania. Dziewczyna dojrzewa. Ma problem z decyzj, nie jest przekonana kim chce by. Alex jest delikatna, wraliwa, dynamiczna, stanowcza tym samym realizuje androgyniczny idea peni.
Prawdopodobnie pierwszym osobnikiem pci mskiej, uczestniczcym
wyciu intymnym Alex, jest Vando. Chopakowi nie udaje si sprosta wymaganiom, jakie stawia przed nim ciao Alex zawodzi jako potencjalny kochanek, wic dziewczyna amie mu nos. W dodatku sytuuje j w centrum sensacji
okraszonej cynizmem ssiadw. Osoba Alex poraa szczeroci. Ju na pierwszym spotkaniu z Alvarem pyta chopaka, czy ten nie ma ochoty uprawia seksu, na co on reaguje zaskoczeniem i niechci. Wszelkie pniejsze zachowania
Alex odznaczaj si naturalnoci, brakiem zahamowa przed postpieniem
w zgodzie z sam sob. To hermafrodyta prowokuje stosunek pciowy, to ona
dominuje. Dotkliwe przeycie w jaki sposb zmieni t dwjk modych lu148

dzi, poczy ich wspln tajemnic, stanie si przebudzeniem. Scena miosna pomidzy nastolatkami nie jest tak kluczowa, jak mogoby si wydawa.
Ich cielesny kontakt wcale nie musi oznacza, e Alex jest zdeterminowana, by
i wkierunku mskiego toru ycia, a Alvaro by zosta zadeklarowanym homoseksualist. Zrobili tylko to, na co mieli ochot. Po zaistniaej sytuacji oboje
czego nie rozumiej Alvaro: rwnoczesnego bycia chopakiem i dziewczyn
Alex: rodzcego si uczucia. Alex przeprasza, Alvaro proponuje ponowne
zblienie. Oboje deklaruj, e chc czego innego. Czego? adne z nich nie potrafi sprecyzowa. Wraz z upywem czasu ich intymno zaczyna si pogbia
nastolatki tocz rozmowy o seksualnoci, bardzo czsto wsplnie milcz.
Sceny z ich udziaem s treciowo najbogatsze. Interesujcym momentem jest
kadr z play, przedstawiajcy lecego na brzuchu Alvara oraz pochylon nad
nim Alex. Chopak rysuje jak sam twierdzi rzadki gatunek owada (prawdopodobnie uka). Alex rozgniata go palcem i stwierdza ze zoci, e chopak
nie moe nic wiedzie o gatunkach, bdc w domu hermafrodyty. Rozgniewana odchodzi.
Prawdziw ostoj Alex okazuje si jej ojciec Kraken ktry jest biologiem.
Niemoliwe jest pominicie faktu jego zainteresowania wiami morskimi
gatunkami chronionymi a zwaszcza pasjonowanie si ich seksualnoci. Nie
jest ona jednoznaczna na pierwszy rzut oka; naukowiec bada wic zwierzce obojnactwo. Ojciec jest wyrozumiay wobec Alex. Nazywa j rnie: crk,
synem Szanuje jej uczucia, jest przygotowany na kady wybr. Swoj solidarnoci i rozmaitymi prbami pomocy daje przykad najszczerszej mioci.
Matka dziecka z hermafrodytyzmem Suli to matka zagubiona, zmagajca si z trudem akceptacji dziecka obojnaka. Zaley jej na tym, by Alex
zadecydowaa o swojej pci. Kocha j, ale jest zmczona i zniechcona (oczekiwaniem? niepewnoci?) pragnie odmiany. W zwizku z tym zaprasza do
swojego domu chirurga plastycznego, by ten przekona crk do zadeklarowania eskoci. Chciaaby, by Alex zgodzia si na operacj. Nie sugeruje
jednak zbyt nachalnie jest wraliwa na potrzeby crki.
Film pozwala ujrze wizi pomidzy dzieckiem a rodzicami. W domu
Alex obecna jest atmosfera niepokoju. Rodzice i ona sama odczuwaj lk przed
odrzuceniem, wstyd, przekonanie o susznoci tajemnicy. Gdy Kraken widzi
149

Alex i Alvara w niedwuznacznej sytuacji, czuje zaenowanie i niesmak, lecz tylko przez chwil. Uwiadamia sobie, e Alex nigdy nie bdzie kobiet. Nestora
wci mona traktowa jak poplecznika Alex. Usytuowany w roli podgldacza powoduje, e widz moe si z nim identyfikowa. Odbiorca filmu Lucii
Puenzo postawiony jest bowiem przed wyzwaniem podpatrywania niekiedy
z ukrycia. Najpierw jest ciekawy, co skrywa rozcignita bluza bohaterki. Gdy
oglda niewielkich rozmiarw piersi, chce zobaczy reszt. Ludzka ciekawo
nie zostaje zaspokojona. Teraz przedmiotem zainteresowania staj si krtkie
spodenki, a raczej to, co w nich. Aspekt ten staje si motywem dziaania grupy
chopcw na play. Kiedy dostrzegaj samotnie spacerujc Alex, ich pragnienie zobaczenia staje si jak amok. Agresja i napastliwe wcibstwo powoduj, e dziewczyna zostaje powalona na piasek. Na ratunek przybywa Vando.
Wybawia Alex od podej ciekawoci, a tym samym nadal pozwala reyserce
unika dosownoci.
W jednej ze scen Suli wyznaje, e nadatlantyckie skay byy miejscem poczcia fenomenalnej Alex. Zdaniem Krzysztofa Kopotowskiego w ten sposb nawizuje do mitycznego stworzenia wiata. Jest to aluzja do dnia stworzenia wedle Ksigi Rodzaju, kiedy Bg znis obojnactwo wiata, oddzielajc
wody od ldu staego u pocztku wszelkiego ycia5. Stan obojnactwa by zatem stanem pierwotnym, naturalnym. Kultura zadaje cios swobodzie przyrody, dziery w swych spoecznych szponach hegemoni, a nieuzasadnionym
gwatem prbuje stamsi to, co pikne.
Film koczy si scen, ktra ukazuje port i odpywajcy statek. Przyjezdn
rodzin egna caa rodzina gospodarzy. Moment poegnania nastolatkw
skania Alex do wyznania mioci Alvarowi. Alvaro prbuje j pocaowa, ale
hermafrodyta do tego nie dopuszcza odpycha chopaka, lecz nie odchodzi.
Pokazuje mu swoje niezwyke narzdy pciowe. Czy tylko tyle zostanie w pamici po intensywnej mioci? Przypuszczalnie wisiorek otrzymany od Alex
na dugo spocznie na piersi Alvara, a gwna bohaterka poprzez zdobyte dowiadczenie spojrzy na siebie zupenie inaczej, zajrzy na nowo w gb siebie.
Puenta filmu jest optymistyczna Alex nie chce ju y w ukryciu. Chce
5

K. Kopotowski, Skaa dry, Rzeczpospolita 2008, nr 022, s. A25.

150

walczy, by szczliwa. Nie chce zabiegu, okaleczenia i kreowania. Chce za to,

by o jej niezwykoci dowiedzia si wiat. Niech ludzie dowiedz si, e ycie
nie jest jednolite i czarno-biae: odcienie szaroci s konieczne i dobre, aprzy
tym wci przybieraj nowe ksztaty. To tak niewiele, by poczu si dobrze
zsamym sob. XXY to obraz, ktry trudno umieci w kategoriach dobry zy,
podoba si nie podoba. Po seansie trzeba spdzi chwil czasu wzadumie,
pytajc siebie, czy pe i seksualno mwi cokolwiek o czowieku.
niadanie na Plutonie jest kolejn ekranizacj ksiki Patricka McCabea,
dokonan przez zrczne oko kamery Neila Jordana. Ta irlandzka produkcja
z 2005 r. przenosi nas w lata 70. XX wieku. W katolicko-konserwatywnej miecinie yje Patrick Kicia Braden, mczyzna przekonany o nieodpowiednim
ciele, ktre otrzyma dla swojej duszy. Oprcz nieodpowiedniej cielesnoci,
taki wydaje si jednoczenie fakt pojawienia si na wiecie tego chopaka
owocu mioci ksidza i gosposi. Patrick zosta podrzucony na plebani, a jego
wychowaniem zaja si przybrana matka. Od najmodszych lat przejawia
nietypowe zainteresowanie damskimi strojami, obuwiem, kosmetykami. Jego
delikatna uroda, sposb zachowania, image i dziewczce rysy sprawiy, e zaczto okrela go mianem kici. Zdaniem Zdzisawa Pietrasika Patrick ()
ma problemy nie tylko z pciowoci, ale z tosamoci w ogle zarwno
w wymiarze osobistym, jak i spoecznym6. Jednoczenie niespecjalnie zaley mu na penym zdefiniowaniu siebie. Mody transwestyta nie jest w stanie odnale swojego miejsca tam, gdzie przebywa, dlatego wybiera podr
do Wielkiej Brytanii w Londynie zamierza odnale biologiczn matk. Ku
zaskoczeniu ta decyzja sprowadzi na niego rozmaito zaskakujcych, wzruszajcych, zabawnych i trudnych zdarze, ale przede wszystkim obdarzy najpikniejszym prezentem od losu: prawdziw, dugo oczekiwan mioci i palet realnego szczcia.
Odwany, stanowczy, delikatny. Zabawny, budzcy sympati, niestrudzony w dziaaniach. Peen wewntrznego ciepa, uczynny, uroczy. Sprytny,
konsekwentny, wyrozumiay. To tylko cz dobrych cech Patricka. Mimo to
chopak jest zmuszony do stawiania czoa niepochlebnym opiniom na jego
6

Z. Pietrasik, niadanie na Plutonie, Polityka 2006, nr 43, s. 66.

151

temat, przemocy fizycznej, krzywdzcym wyobraeniom skonstruowanym

przez ssiadw i oglnej dezaprobacie oraz panoszcej si w powietrzu hipokryzji. Dla otoczenia przestaje liczy si to, kim jest czowiek, a zaczyna dominowa przekonanie o jakoci czowieczestwa, budowanej w oparciu opreferencje seksualne czy upodobania zwizane z penieniem okrelonej roli. W tym
przypadku predyspozycje jednostki w zakresie spoecznego obaskawienia
s naprawd mocno rozwinite, dlatego Kicia wychodzi obronn rk niemal
ze wszystkich trudnych sytuacji. Nie zmienia to jednak faktu nieistniejcej
wyrozumiaoci, tolerancji, mioci dla bliniego i braku tworzenia pochopnych ocen. Nie chroni katolickiego ksidza przed swoistym linczem wiernych
(podpalenie plebanii) a zatem tych, ktrzy w imi mioci do boga krzywdz
innych co zarwno McCabe jak i Jordan mocno akcentuj, jednoczenie pitnujc taki schemat zachowania.
Wanym wtkiem zwizanym z gwnym bohaterem jest cakowita akceptacja i pozytywne uczucia, jakie Patrick kieruje w stosunku do Anglikw.
Gdy trafia na realia poddane biegowi konfliktu irlandzko-brytyjskiego, nie
ulega wzorcowi nienawidzenia Angoli, cho trafia w sam rodek star bojownikw. Neguje ca t wojn, nie rozumiejc denia mczyzn do sprzyjania zu, zwaszcza kosztem relacji midzyludzkich. Opowiada si po stronie
biernych i czekajcych kobiet. Krytykuje rwnoczenie zbytni powag w postrzeganiu zjawisk.
Jedynymi przyjacimi Patricka s dwie osoby: Charlie, dziewczyna ktra akceptuje go bezwarunkowo, zawsze jest blisko, nie opuszcza w potrzebie oraz magik, ktry rwnie przyjmuje chopaka takim, jaki ten jest (cho
w tej sytuacji mona mie pewne zastrzeenia co do bezinteresownoci).
Relacje Patricka Bradena z rodzicami s adne. Matka i ojciec nie uczestniczyli
wksztatowaniu si jego osobowoci. Istnieje w nim ogromna pustka, a braki
s kompensowane m.in. za porednictwem przebierania si w damskie fataaszki. Nieznona tsknota za matk prowadzi do transwestytyzmu podwjnej roli. Patrick nie czujc obecnoci matki w swoim yciu, wciela si w rol
kobiety, materializujc tym samym nieco skrzywione wyobraenie ideau kobiecoci. Stanowczo, wrcz z premedytacj, wykracza poza ukonstytuowane,
152

czsto oderwane od rzeczywistoci schematy. Inno (nie tylko seksualna)

pozwala w tym przypadku omieszy brak sensu oraz przekona si o prawdziwych i najwaniejszych wartociach ycia. Pozorne uznanie wytyczonych
norm zawsze prowadzi do ukazania ich nonsensu, pozwala te na zachowanie dystansu do wiata. Patrick wystpuje przeciwko mao skomplikowanemu
istnieniu ludzkiemu. Barwno i nieprzecitno tego mczyzny niektrych
drani, prowokuje, innych rozbawia, ale on konsekwentnie pracuje na miano outsidera. WLondynie przeywa kolejne przygody: poznaje i rozstaje si
z kochankami, pracuje jako prostytutka, tancerka, asystentka magika, zostaje
zapltany w irlandzki terroryzm. Bohater nie raz wpada w powane tarapaty,
ociera si o wizienie i mier, bywa bezdomny, godny, wymiewany i poniany za swoj tosamo, ale niewyczerpane zapasy optymizmu i urok osobisty pozwalaj Kici ratowa si z kadej opresji i na przekr trudnociom, by
sob7. Tu na myl przychodzi imi gwnej postaci. Niewtpliwie jest znaczce. wity Patryk, biskup Irlandii, krzewiciel ewangelizacji, opiekun upadych
na duchu w pewien sposb patronuje yciu Bradena. Czy po czci jego zadaniem nie jest nawracanie niewiernych tych, ktrzy odwracaj si od innych,
upychajc ich bez powodu na samym dole drabiny bytw?
Opowie wedug scenariusza i w reyserii Neila Jordana ukazuje nam
posta transwestyty w sposb peen dystansu, wywaenia, z nacechowaniem
komediowym i z inteligentnym dowcipem. Historia Patricka, w rol ktrego wciela si utalentowany Cillian Murphy, jest naszpikowana ironi, sarkazmem. Nosi cechy pouczajcej powiastki filozoficznej, dramatycznej i optymistycznej. Pod ktem fabularnym produkcja jest mao dynamiczna i luna pod
wzgldem kompozycji. Pewne wtki nie zostaj zakoczone, inne z kolei s
skomentowane niekompletnie. W konwencji filmu odnajdujemy elementy bani dla dorosych. Niewtpliwie jednak ogldamy mistrzowsk synchronizacj
obrazu, wzbogaconego retrospekcjami i wizualizacjami wyobrae bohaterw
i muzyki, ktra przyciga a nawet wciga uzupeniajc klimat okresu rewolucji seksualnej. Wszystkie sceny okazuj si nadzwyczaj poprawne. Wzasadzie nie ogldamy sposobw uprawiania mioci ani brutalnych czynw
7

http://www.alekino.pl/program/?full/sniadanie-na-plutonie_19609

153

zudziaem kogokolwiek. Zdaje si, e Kicia parokrotnie cauje si na oczach

widza, lecz pozostae skadowe jego seksualnej aktywnoci s okryte cudownie niewypowiedzian zason domysw. Ponadto niadanie na Plutonie jest
podzielone na ponad trzydzieci zatytuowanych rozdziaw, co nadaje filmowi znamion literackoci, a ju na pewno przywodzi na myl form pamitnika.
Mona omieli si stwierdzi, e ta produkcja to film jednej postaci, co pozwala na skoncentrowanie uwagi na wszelkich poszukiwaniach Patricka: samego
siebie, mioci, przyjani, sensu ycia. Po seansie w kadym z nas mog zosta
jedynie dobre emocje i umiech.
Tytuowa karowata planeta doskonale oddaje pooenie jednostki, jak
jest Patrick w ziemskiej wersji Ukadu Sonecznego. Cho znajduje si na obrzeach spoeczestwa, jego sia jest na tyle dua, by w wyniku procesu swoistego
odbijania si od przeszkd mg odnale wewntrzny spokj i odpowiednie
dla siebie miejsce. Podr do Londynu to podr od dziecistwa, kiedy Patrick
uwiadamia sobie swoj niezwyko, do dorosoci, ktra niesie ze sob dojrzao, akceptacj, waciwe rozpoznanie wasnych potrzeb. Kicia Braden
dostaje szans ycia po swojemu szans nowego poranka, z now jakoci,
energi ycia i godem bliskoci drugiego czowieka. Co pozostaje? niadanie
czas zacz.
Postaciom w obu filmach udaje si nie ulec najoglniej mwic presji
otoczenia, przez co dowiadczaj przyjemnoci bycia tym, kim chc, czujc si
dobrze we wasnym ciele, bdc w zgodzie z wasnym umysem. Decyduj o
wasnym losie, nie pozwalaj na zduszenie ich prawdziwego ja. Ponadto zarwno Puenzo, jak i Jordan wyciskaj pewne pitno: w postaci pyta i wzmoonej refleksji nad kondycj bycia inn jednostk, rwnie w aspekcie erotycznego queer.

154

Bibliografia

Maciejewski ., XXY, Machina 2008, nr 22.

Ociepa K., Kandyd naszych czasw, Opcje 2006, nr 3.
Pietrasik Z., niadanie na Plutonie, Polityka 2006, nr 43.
Pil A., Panie na prawo, panowie na lewo. A reszta?, Replika 2008, nr 11.
Sienkiewicz M., XXY, Homo Faber 2008, nr 31.
Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych, red. W. Kopaliski, http://www.slownikonline.pl/ [dostp: 3 kwietnia 2011 r.].
Strona filmu niadanie na Plutonie: http://www.sniadanienaplutonie.spinka.pl/ [dostp:
7kwietnia 2011 r.].
Strona programu Ale Kino!: http://www.alekino.pl/ [dostp: 30 marca 2011 r.].
Transwestytyzm definicja i podstawowe informacje: http://www.crossdressing.pl/main.
php?lv3_id=6&lv1_id=9&lv2_id=6&lang=pl [dostp: 3 kwietnia 2011 r.].

Filmografia

niadanie na Plutonie, scen. i re. N. Jordan, Irlandia, Wielka Brytania 2005, 129 min.
XXY, scen. i re. L. Puenzo, Argentyna, Francja, Hiszpania 2007, 91 min.

155