dr in.

WODZIMIERZ BORO
mgr in. TOMASZ GSIOR
dr in. ARTUR KOZOWSKI
mgr in. JERZY ZDRZAEK
Instytut Technik Innowacyjnych EMAG

Zastosowanie systemu zarzdzania energi w firmie

zgodnie z wytycznymi norm i standardw

Artyku dotyczy aktualnej tematyki zwikszania efektywnoci energetycznej w firmach.

We wprowadzeniu omwiono problem coraz wikszego zapotrzebowania na energi
w skali caej gospodarki. Jednoczenie zwrcono uwag na nieefektywne wykorzystywanie dostpnych zasobw energii i wymieniono gwne przyczyny tej sytuacji. Nastpnie scharakteryzowano oferowane na rynku nowoczesne komputerowe systemy zarzdzania energi (EMS Energy Management System) oraz wskazano zalety stosowania takich systemw. Przedstawiono etapy budowy systemu EMS i dziaa organizacyjnych wymaganych do wprowadzenia zarzdzania energi do struktury organizacyjnej firmy, zgodnie z wytycznymi normy PN-EN ISO 50001 oraz oglnie stosowanymi standardami ISO 9001 i ISO 14001. W kocowej czci artykuu zaprezentowano
przykady systemw EMS zastosowanych w firmie telekomunikacyjnej i w zakadzie
grniczym. W podsumowaniu wyraono nadziej, e korzyci wynikajce z zastosowania systemw EMS mog stanowi zacht dla zainteresowanych firm do ksztatowania swojej polityki energetycznej przy uyciu takich systemw.

1. WPROWADZENIE

W ostatnich latach zauwaalne s znaczce wzrosty

cen energii elektrycznej. Ma to wpyw na coraz wysze koszty eksploatacji obiektw. Wystpuj te
problemy zwizane z wikszym zapotrzebowaniem
na energi, uzalenieniem od dostaw energii i jej
nonikw z pastw niestabilnych politycznie oraz
podwyszeniem kosztw produkcji i eksploatacji
zasobw (cile wicym si z kwesti ochrony
klimatu ziemi i efektem cieplarnianym).
W celu przeciwdziaania powyszej sytuacji podejmuje si szereg inicjatyw, ktrych celem podstawowym jest podniesienie efektywnoci wykorzystania energii we wszystkich sektorach gospodarki (w tym ograniczenie zuycia), zwikszenie
wykorzystania alternatywnych i odnawialnych
rde energii, a take wzrost wiadomoci uytkownikw energii [2].

W dziaalnoci biznesowej jednym z najwaniejszych czynnikw wpywajcych na wypracowanie

zysku i utrzymanie konkurencyjnoci jest redukcja
zasobw. Jednak koszty materiaw, nakadw pracy
i utrzymania ruchu w firmie mog by trudne do
zredukowania bez zachwiania delikatnej rwnowagi
pomidzy jakoci produkcji i solidnoci procesw.
Zwykle atwiej mona zredukowa koszty energii
i poprawi efektywno energetyczn procesw produkcyjnych. W tym celu niezbdne s okrelone
dziaania organizacyjne speniajce zalecenia midzynarodowych standardw, umoliwiajce zarwno
optymalizacj zuycia energii, jak i racjonalne zarzdzanie kosztami energii. Dziaania te powinny by
wsparte wykorzystaniem odpowiedniego narzdzia w
postaci komputerowego systemu zarzdzania energi
(EMS Energy Management System), ktry pozwoli
na zautomatyzowanie wielu niezbdnych dziaa
i dostarczenie odpowiednich danych do podejmowania racjonalnych decyzji.

14

MECHANIZACJA I AUTOMATYZACJA GRNICTWA

2. KOMPUTEROWE SYSTEMY EMS

OFEROWANE NA RYNKU
x

Na rynku wiatowym oferowanych jest wiele rnorodnych komputerowych systemw typu EMS [1020]. W oglnie dostpnych materiaach informacyjnych mona znale opisy co najmniej kilkudziesiciu systemw EMS. Dlatego do analizy wybrano
reprezentatywne systemy czoowych firm lub bardziej rozpowszechnione systemy z rnych krajw,
na temat ktrych dostpne s informacje przydatne
do analizy:
x PowerLogic ION EEM Demand (Schneider Electric) system zarzdzania energi przedsibiorstwa. Do zastosowania w przemyle, od dyspozytorni do stanowisk na hali fabrycznej. Take w firmach uytecznoci publicznej, w budynkach, systemach infrastruktury. System jest odpowiedni dla
dowolnie duych firm o zoonych procesach i wielu lokalizacjach.
x PowerLogic EPO Energy Profiler Online (Schneider Electric) system wizualizacji obcienia
i analizy danych. Gwnie do zastosowania przez
firmy dostarczajce energi. System stanowi gwnie interfejs uytkownika i jest specjalnie dostosowany do oferowania w ramach usugi zarzdzania
energi w firmie z danymi przechowywanymi
w centrum danych oferenta. Oferowane rodowisko
jest odpowiednio zabezpieczone przed utrat danych, jak i wyciekiem informacji.
x PowerLogic System Manager (Schneider Electric)
system zarzdzania energi (software). Do zastosowania gwnie w centrach danych i systemach
infrastruktury miejskiej.
x GrinPoint Energy Manager (GrinPoint, USA)
platforma zarzdzania energi. Do zastosowa
w przedsibiorstwach, instytucjach, firmach uytecznoci publicznej, budynkach, domach, stacjach
adowania samochodw.
x AVReporter (Kensys, Wgry) oprogramowanie
zarzdzania energi. Do szerokiego zakresu zastosowa.
x GBI/VBI (Johnstone McLamb, USA) moduy:
Visual Business Intelligence, Energy Management
Support. Do szerokiego zakresu zastosowa. Graficzne i geograficzne przedstawienie danych zebranych w hurtowni. Analizy i wizualizacyjny business intelligence.
x EnergyCAP (EnergyCAP, USA) system zarzdzania energi (software). Do szerokiego zakresu
zastosowa. Wiele wykonanych aplikacji.
x SENTRON powermanager (Siemens) system
zarzdzania energi (software i urzdzenia). Do za-

stosowa w maych i rednich obiektach przemysowych oraz w budynkach.

cpmPlus EnergyManager (ABB) system zarzdzania energi. Do zastosowa przemysowych.
Liebert SiteScan Web System (Emerson, USA)
adaptacyjny proaktywny system monitorowania.
Do rnych zastosowa o znaczeniu krytycznym.
DIALOG lokalny software (Ladys & Gyr) system
monitoringu energii. Do szerokiego zakresu zastosowa.
EIServer (EnergyICT) platforma zarzdzania
danymi pomiarowymi (software). Dodatkowo
WebRTU moduy inteligentnych pomiarw. Do
zastosowa w firmach uytecznoci publicznej, infrastrukturze sieci energetycznych.
Evolution System (Evolution System) system
zarzdzania energi. Do szerokiego zakresu zastosowa. System oferowany w ramach usugi zarzdzania energi.

2.1. Funkcjonalno systemw EMS

Komputerowe systemy EMS charakteryzuj si
okrelon funkcjonalnoci poprzez moliwo
realizacji szeregu funkcji. Poniej zaproponowano
podzia najczciej spotykanych funkcji systemw
EMS na kategorie, w ramach ktrych wymieniono
zestawy poszczeglnych funkcji systemw.
Kategorie i funkcje systemw EMS:
x Pozyskiwanie danych:
 szeroki zakres rde danych,
 standardy komunikacyjne,
 pozyskiwanie danych w sposb automatyczny
i manualny,
 monitoring parametrw urzdze.
x Zarzdzanie danymi:
 gromadzenie danych w rodowisku relacyjnej bazy danych,
 hurtownia danych,
 zapewnienie bezpieczestwa danych,
 zdalny dostp poprzez przegldark internetow.
x Prezentacja danych:
 serwer internetowy,
 wizualizacja,
 nakadki wartoci biecych i trendw,
 wywietlanie i drukowanie raportw.
x Analiza energii:
 standardowe testy wzorcowe (benchmarking),
 modelownie zuycia energii, profile,
 analiza trendw,
 analiza jakoci energii,
 analiza energii odnawialnej.
x Analiza finansowa:
 analiza rachunkw,

Nr 1(503) STYCZE 2013

 analiza kosztw,
 przewidywanie kosztw energii.
Zarzdzanie energi:
 reagowanie na popyt,
 analiza kosztw dostaw energii.
Analiza emisji:
 analiza emisji zanieczyszcze,
 analiza jakoci zasobw,
 diagnostyka i analiza niezawodnoci urzdze.
Zarzdzanie zasobami sterowanie systemem automatyki budynku.

2.2. Architektura systemw EMS

Aktualnie oferowane komputerowe systemy EMS
charakteryzuj si jednorodn architektur opart na
trzech hierarchicznych poziomach (rys. 1). Na pierwszym poziomie realizowane s pomiary i monitoring
z wykorzystaniem rnych protokow komunikacyjnych oraz ewentualnie lokalne sterowanie. Pozyskiwane dane s zwykle zapamitywane w koncentratorach danych. Na drugim poziomie gromadzone
s dane w relacyjnej bazie danych, zwykle w postaci
hurtowni danych, oraz wykonywane s analizy danych, ktrych zakres moe by bardzo rozbudowany.
Bazy danych umiejscowione s zwykle na obiekcie, ale mog te znajdowa si w innej zewntrznej
lokalizacji, np. w centrum danych. Na trzecim poziomie znajduj si aplikacje typu front-end wykorzystywane do konfigurowania i zarzdzania systemem oraz wywietlania i wizualizacji informacji.

15

Gwne cechy architektury komputerowych systemw EMS to:

 warstwowa struktura systemu,
 standardowa komunikacja z urzdzeniami pozyskiwania danych,
 relacyjna baza danych i hurtownia danych,
 wykorzystanie informacji geograficznej typu
GIS,
 standardowe rodowisko oprogramowania,
 bezpieczestwo danych,
 standardowe interfejsy komunikacyjne,
 serwer internetowy,
 dostp zdalny poprzez przegldark internetow,
 dostp ze smartfonw, palmtopw,
 wizualizacja,
 skalowalno i moduowo,
 interoperacyjno z innymi systemami.
2.3. Dziaanie systemu EMS
Pozyskiwanie i zarzdzanie danymi
Dane pomiarowe gromadzone s w bazie danych.
Zwykle system zarzdzania relacyjn baz danych
(RDBMS) zapamituje i archiwizuje dane. RDBMS
wymaga zastosowania bazy danych, ktr jest zazwyczaj MySQL, Microsoft SQL Server, Oracle lub
rozwizanie wasne. Standardowymi jzykami komunikacji do zapyta i przesyania informacji midzy
rdami pomiarw i bazami danych jest Strukturalny
Jzyk Zapyta (SQL) lub jego odmiany, np. Jzyk
Proceduralny SQL (PL/SQL). Hurtownia danych
Uytkownicy

Zdalny dostp do systemu

Konfigurowanie
Zarzdzanie
Analiza trendw
Raportowanie
Detekcja anomalii

Lokalizacja na obiekcie
lub w centrum danych
Hurtownia danych,
wydobywanie i
przeksztacanie
Business Intelligence
(Data Mining, OLAP)

PC (Klient)

PC (Klient)

Przegldarka

Serwer
internetowy

Przetwarzanie
Serwer aplikacyjny
RDBMS
(MySQL, Oracle, etc.)
Baza danych
Koncentratory

Przechowywanie danych
Ukady sterowania
Koncentratory
Logery danych
Pomiary danych
Lokalizacja na obiekcie

Czujniki
Obiekt

Rys. 1. Architektura typowych systemw EMS (RDBMS System Zarzdzania Relacyjn Baz Danych) [9]

16

MECHANIZACJA I AUTOMATYZACJA GRNICTWA

systemu EMS moe by pojedynczym serwerem lub

klastrem serwerw, ktre mog by fizycznie
umieszczone na obiekcie lub u dostawcy systemu
EMS w centrum danych. Dane s przetwarzane
w trzech gwnych odrbnych fazach: najpierw
odbywa si transmisja do centrum danych, nastpnie
dokonuje si czyszczenie lub filtrowanie danych
i na koniec wykonywana jest archiwizacja w bazie
danych w celu pniejszego przetwarzania. Archiwizowane dane stanowi baz analiz specyficznych
dla danego obiektu w tym modelowania energii,
finansw, warunkw atmosferycznych i innych
czynnikw. W przetwarzaniu danych stosowne s
algorytmy oblicze podstawowych, przewidywania
obcienia, wykrywania awarii, szacowania kosztw energii. Do przetwarzania danych mona zastosowa przetwarzanie analityczne online (OLAP).
Wyniki analiz przesyane s do interfejsw internetowych typu front-end w celu wywietlania i raportowania informacji w programach aplikacyjnych
systemw EMS.

W systemach EMS zwykle dostpne s historyczne

wyniki zuycia energii w obiektach. Implementowane
s rozwizania bazujce na trendach lub na raportach,
podczas gdy bazowe modele znormalizowanych warunkw pogodowych lub implementacja standardowych metodologii nie jest wszdzie dostpna. W niektrych systemach zintegrowana jest take wiedza
ekspercka i heurystyczna. W celach porwnawczych
stosowane s wzorcowe testy jakoci energetycznej
budynkw i innych obiektw.
Gwne aspekty funkcjonalne testw wzorcowych
obejmuj:
 zoono grup porwnawczych: budynki firmowe
lub uytkownicy kocowi, klienci z baz sprzedawcw, inne zbiory danych,
 dostp uytkownika: wbudowany w statyczne raporty lub w dynamicznie dostpne funkcje,
 wywietlanie wynikw: numerycznie w tabelach
lub graficznie w wydrukach.

Prezentacja danych
Wszystkie systemy posiadaj moliwo wywietlania informacji, w tym profili obcienia i nakadek.
Uytkownik moe okreli przedziay czasu pozyskiwania danych, trendy zmiennych mog by agregowane za dany okres, mona nakada wiele trendw na jednym wykresie. Ponadto mona wywietli
nakadki rnych trendw o rnej skali czasu. Wan cech jest elastyczno wywietlania. Wywietlane parametry mog by dynamicznie zmieniane na
danie lub definiowane w opcjach konfiguracyjnych. Pokazywany jest take status zdarze, np. reakcji na popyt. Wykresy trjwymiarowe powierzchni
nie s stosowane we wszystkich systemach, gdy nie
s konieczne do wizualizacji analiz informacji na
temat energii. Zwykle wykorzystuje si wykresy x-y
lub korelacyjne, dynamicznie definiowane przez
uytkownikw lub statycznie definiowane w konfigurowalnej grafice.
Analiza energii
Analizy zwizane z zuywan energi dotycz np.
stosunku energii do dwutlenku wgla oraz wariantw
czasowych dla lokalnych przesuni obcienia.
Wan cech analizy energii jest normalizacja, oferowana jako opcja raportw przy definiowaniu wielkoci obliczeniowych lub w wystpujcych trendach
powstaych z innych powodw. Na przykad normalizacja wielkoci dotyczcych pogody dotyczy danych pochodzcych z odczytw czujnikw zintegrowanych z baz danych systemu lub zewntrznych
rde danych pogodowych.

Zaawansowana analiza energii

W systemach EMS istotna jest moliwo wykrycia
uszkodzonych lub brakujcych danych. Wykorzystywane s w tym celu nastpujce metody: identyfikacja poprzez flagi lub raporty sumowania, waciwe
oczyszczanie i korekcja lub wykorzystywanie programw zewntrznych w zakresie sprawdzania bdw, czyszczenia danych i interpolacji. Filtrowanie
danych i korekcja oferowana jest zwykle jako opcja
oddzielna. Stosowane jest take automatyczne wykrywanie bdw i diagnostyka na poziomie komponentw oraz wykrywanie anomalii lub odej od
normalnego zuycia energii lub wzorca trendu.
Dostarczane s proste estymacje kosztw energii
eksploatacji budynku, koszty oparte na modelu lub na
taryfach. Przewidywane s krtkoterminowe profile
obcienia, zwykle poprzez poczenie trendw historycznych z danymi o pogodzie i cenami lub danymi kosztw. Poziom wyrafinowania przewidywania zaley od potrzeb klienta. Moe by zastosowane
przewidywanie oparte na modelu lub algorytmiczne,
a take z zastosowaniem np. sieci neuronowych,
metodologii komrek czy rednich wagowych.
Przewidywanie, detekcja anomalii, testy wzorcowe s wykonywane czsto tymi samymi metodami
w rnych systemach EMS. Usprawnienie pomiarw i weryfikacji mona uzyska poprzez ocen
biecego stanu, normalizacj, obliczenia definiowane przez uytkownika, koszty oparte na taryfach.
Stosowane jest porwnanie odczytw licznikw
i rachunkw w celu weryfikacji dokadnoci, ale
take wyrafinowana i odporna analiza finansowa dla
potrzeb korporacji lub kierownictwa, co uzupenia
monitorowanie energii.

Nr 1(503) STYCZE 2013

Sterowanie i reakcja na popyt

Moliwoci sterowania w systemach EMS zwykle
wystpuj w dwch wersjach. Pierwsza z nich to
sterowanie zgodnie z ustalonym programem dziaania
poprzez gateway lub system automatyki budynku.
Druga to zdalne sterowanie z wykorzystaniem Internetu. Zdalne sterowanie jest zwizane z moliwoci reakcji na popyt.
W przypadku reagowania na popyt mona zwykle
wybra opcj rezygnacji z reakcji. Obliczane s przewidywalne oszczdnoci z danej odpowiedzi. Mona implementowa rne strategie reagowania na popyt, ktre
mona zastosowa, gdy podstawowa strategia redukcji
popytu nie daje rezultatw. Obliczanie potencjalnych
lub oczekiwanych oszczdnoci reagowania na popyt
moe by rozbudowane poprzez modele predykcyjne
lub inteligentne algorytmy. Istotna jest moliwo powrotu do stanu sprzed ograniczenia popytu.
W systemach EMS stosowane jest powiadamianie
o alarmie poprzez e-mail, telefon, pager. Obliczana
jest ocena biecego stanu zgodnie z formuami programu, testowane s zdarzenia i wykorzystywana jest
dokumentacja lub nagranie odpowiedzi. Nagranie
moe by formalizowane lub w prosty sposb przechwytywane do zbioru trendu historycznego. Odpowiedzi mog by wysyane w sposb automatyczny.
2.4. Modele biznesowe
Komputerowe systemy EMS oferowane s w rny
sposb. Wynika to z rnego stopnia dostosowywania oprogramowania do potrzeb uytkownika, konfigurowania, alternatyw zarzdzania infrastruktur
informatyczn i danymi, zakresu oferowanych usug
dodatkowych oraz patnoci. Mona jednak wyrni
kilka gwnych modeli biznesowych.
Standardowe produkty oprogramowania s zwykle
sprzedawane za jednorazow opat, udzielane s
licencje na okrelon liczb instalacji, obejmujce
ograniczone wsparcie bez dodatkowych usug.
Gwne modele biznesowe:
 aplikacje firmowe typu klient-serwer s licencjonowane na okrelon liczb uytkownikw i obejmuj jednorazow zapat oraz wsparcie i subskrypcj na aktualizacje,
 dostawcy usug aplikacyjnych (ASP) oferuj rozwizania, w ktrych dostawca jest wacicielem,
eksploatuje i utrzymuje w dziaaniu oprogramowanie i serwery dla aplikacji opartych na Internecie,
ktre s zwykle wyceniane jako miesiczne lub
roczne opaty,
 dostawcy rozwiza pod klucz oferuj pene
rozwizania, ktre zawieraj przeinstalowane

17

oprogramowanie, sprzt i akcesoria w jednym pakiecie.

Dostawcw systemw EMS mona podzieli na odrbne kategorie ze wzgldu na nastpujce kwestie:
 dostawcy usug aplikacyjnych (ASP) lub tradycyjna wasno: zalenie od tego, kto jest wacicielem
i kto utrzymuje serwery oraz oprogramowanie aplikacyjne,
 usugi w pakiecie lub dodatkowe: zarzdzanie infrastruktur informatyczn i danymi, kastomizacja
interfejsw, analiza danych zwizanych z energi,
 specjalni uytkownicy kocowi: zarzdzajcy
obiektami lub firmami dostarczajcymi media
energetyczne, integratorzy systemw, operatorzy,
dostawcy usug energetycznych,
 wymagania sprztowe: sprzt uytkownika specyficzny, tylko dla potrzeb uytkownika (sprzt
moe by niewymagany),
 opcje patnoci: od lokalizacji, od uytkownika,
czstotliwo pacenia rachunkw, subskrypcja,
jednorazowa patno.
Sposb oferowania systemu EMS ma istotny
wpyw na wymagan funkcjonalno i cechy architektury systemu.

3. WDRAANIE SYSTEMU ZARZDZANIA

ENERGI W FIRMIE

Wdraanie systemu zarzdzania energi w firmie powinno przebiega zgodnie z zaleceniami midzynarodowego standardu zawartego w normie PN-EN ISO
50001 [8]. Podstawow kwesti jest systemowe i strategiczne podejcie do zarzdzania energi. W tym celu
naley powoa specjalny zesp do spraw efektywnoci
energetycznej. Zesp musi zebra informacje o wielkoci zuywanej energii i potencjale jej oszczdnoci.
Prawidowe okrelenie biecego zuycia energii,
wskazanie miejsc, gdzie to zuycie jest zbyt due
i gdzie naley podj dziaania suce poprawie efektywnoci energetycznej, a nastpnie monitorowanie
efektw tego wdroenia to kluczowe dziaania zarwno na etapie wdraania, jak i funkcjonowania systemu
zarzdzania energi, ktry z zaoenia ma by procesem
cigym i wielopaszczyznowym.
3.1. Audyt energetyczny
Kolejnym krokiem powinno by wykonanie audytu
energetycznego. Najlepsze rezultaty przynosi zlecenie
audytu energetycznego zewntrznym doradcom i firmom specjalizujcym si w tego typu usugach. Zalet
audytu zewntrznego jest obiektywizm, poparty szerok

18

MECHANIZACJA I AUTOMATYZACJA GRNICTWA

wiedz i dowiadczeniami z audytw wykonanych na

innych obiektach. Audytor zewntrzny moe wesprze
firm w definiowaniu celw polityki energetycznej.
Zakres jego dziaania obejmuje okresow identyfikacj
potencjau oszczdnoci w przedsibiorstwie oraz
dziaania weryfikacyjne, ktrych gwnym celem jest
ciga poprawa wskanikw wydajnoci i tym samym
obnienie energochonnoci procesw technologicznych. Powierzenie audytu wasnym pracownikom
firmy zwykle nie przynosi zadowalajcych efektw,
poniewa pogodzenie dotychczasowych obowizkw
z nowymi, dotyczcymi oceny potencjau oszczdnoci, jest na og trudne i nie pozwala na dostateczne
zaangaowanie. Pracownikom trudniej te dokona
obiektywnej analizy pracy urzdze, ktre na co dzie
eksploatuj. Niezbdna jest natomiast wsppraca
pracownikw z audytorami zewntrznymi ich wiedza na temat pracy instalacji i urzdze jest nieoceniona. Firmy audytorskie posiadaj zesp specjalistw
rnych dziedzin i dysponuj aparatur pomiarowobadawcz. W wielu przypadkach kierownictwo firmy
poszukuje bezstronnego potwierdzenia zasadnoci
rozwiza sucych poprawie efektywnoci energetycznej zaproponowanych przez wasn kadr inyniersk. Audyt energetyczny i przeprowadzone analizy
pomagaj w podjciu decyzji, ktre z przedsiwzi
naley wdroy w pierwszej kolejnoci.
Obecnie w coraz szerszym zakresie stosowne s
w firmach systemy informatyczne. Rwnie do wdroenia systemu zarzdzania energi niezbdne jest
zastosowanie narzdzi informatycznych. Na rynku
oferowane s rne komputerowe systemy EMS, charakterystyce ktrych powicony by rozdzia drugi.

Zastosowanie komputerowego systemu EMS uatwia

wdroenie i utrzymanie systemu zarzdzania energi
w firmie.
Wymagania stawiane komputerowemu systemowi
EMS powinny by opracowane z uwzgldnieniem
wymaga dotyczcych systemu zarzdzania energi
w firmie, jako dziaania organizacyjnego, zgodnie
z wytycznymi midzynarodowego standardu PN-EN
ISO 50001.
Wytyczne zostay opracowane w celu uatwienia
wprowadzenia zarzdzania energi do struktury organizacyjnej firmy. Pozwalaj na opracowanie efektywnego i udokumentowanego systemu zarzdzania
energi, ktry pozwoli na oszczdnoci energii, kosztw oraz popraw wskanikw energetycznych
i biznesowych. Wytyczne te s zgodne z oglnie
stosowanymi standardami ISO 9001 i ISO 14001.
W standardzie PN-EN ISO 50001 wykorzystywana
jest metoda cigych ulepsze, czyli postpowanie
zgodnie z modelem: planuj, wykonuj, sprawdzaj,
dziaaj (Plan-Do-Check-Act). Na rysunku 2. przedstawiono schemat takiego modelu organizacyjnego
systemu zarzdzania energi w firmie.
3.2. Niezbdne dziaania organizacyjne
w firmie
Poniej przedstawiono wybrane wymagania objte
wspomnianym standardem, dotyczce wdraania
systemu zarzdzania energi w firmie. Ukazano je
w postaci wymaganych dziaa organizacyjnych:

Polityka dotyczca energii

Cige ulepszanie

Planowanie
Implementacja i dziaanie

Sprawdzanie i dziaanie
korekcyjne

Monitorowanie,
pomiary i analizy

Dziaania korekcyjne
i prewencyjne
Audyt wewntrzny

Przegld przez
kierownictwo

Nr 1(503) STYCZE 2013

19

Rys. 2. Model organizacyjnego systemu zarzdzania energi w firmie

zgodnie ze standardem PN-EN ISO 50001 [8]
powysze wymagania bd zastosowane odnonie
Wymagania oglne
zuycia energii.
x Opracowanie dokumentu okrelajcego zakres
x Okrelenie celw i zada odnonie funkcji, pozioi ograniczenia systemu zarzdzania energi.
mw, procesw lub obiektw wewntrz firmy. Musz by wielkociami mierzalnymi i moliwymi do
Odpowiedzialno kierownictwa
uzyskania w ustalonym czasie.
x Zapewnienie cigych ulepsze w firmie, aby pox Ustalenie planu dziaa zarzdzania energi w celu
prawi efektywno energii.
urzeczywistnienia celw i zada. Plan ten powinien
x Powoanie zespou ds. zarzdzania energi w firobejmowa:
mie.
 opracowanie i wprowadzenie systemu zarzdzania energi oraz stosowanie go zgodnie
Polityka dotyczca energii
z midzynarodowym standardem,
x Okrelenie polityki dotyczcej energii dokument
 raportowanie zarzdowi wynikw dziaania syspowinien zawiera stanowisko firmy w kwestii dtemu zarzdzania energi,
enia do poprawy charakterystyk energetycznych
 raportowanie zarzdowi ulepsze w zakresie zaobiektw w firmie.
rzdzania energi,
 proces identyfikacji pracownikw majcych duPlanowanie
y wpyw na zuycie energii i praca z nimi
x Okrelenie profilu energetycznego obiektw.
w zakresie efektywnoci energii,
x Analiza zuycia energii na podstawie pomiarw
 plan i dziaania zwizane z wspieraniem polityi innych danych obejmujca:
ki dotyczcej energii w firmie,
 identyfikacj aktualnych i potencjalnych rde
 definiowanie i wprowadzanie uprawnie i odenergii,
powiedzialnoci w celu uatwienia zarzdzania
 ocen przeszego i obecnego zuycia energii,
efektywnoci energii.
 oszacowanie przyszego zuycia energii.
x Na podstawie analizy zuycia energii zidentyfikoImplementacja i dziaanie
wanie obszarw istotnego zuycia energii poprzez:
x Organizacja niezbdnych szkole.
 identyfikacj obiektw, urzdze, systemw, prox Organizacja odpowiedniego dokumentowania dziacesw i pracownikw, ktrzy pracuj na rzecz
a i zdarze.
firmy i istotnie wpywaj na zuycie energii,
x Organizacja okresowej kontroli dokumentacji.
 identyfikacj innych odpowiednich zmiennych
x Organizacja kontroli prowadzonych dziaa.
wpywajcych na zuycie energii,
x Organizacja komunikowania wewntrz firmy kwe okrelenie aktualnych charakterystyk obiektw,
stii zwizanych z zarzdzaniem energi.
urzdze, systemw, procesw i pracownikw,
x Organizacja procedur wprowadzania zalece wyniprzyczyniajcych si istotnie do zuycia energii.
kajcych z zarzdzania energi do projektw inwex Identyfikacja i ustalenie priorytetw w celu poprastycyjnych firmy.
wy charakterystyk energetycznych, w tym uycie
x Organizacja procedur zakupu energii i zmian doodnawialnych rde energii.
stawcw.
x Okresowe uaktualnianie profilu energetycznego.
x Bazowa charakterystyka energetyczna obiektw
Sprawdzanie dziaa i wynikw
okrelona na danych obejmujcych co najmniej 12
Gwne cechy procesw wpywajcych na charakmiesicy. Zmiany w charakterystykach energetyczterystyk
energetyczn powinny by mierzone, moninych powinny by odnoszone do bazowych charaktorowane i analizowane. Minimalne wymagania to:
terystyk energetycznych obiektw, ktre mog by
 profil energetyczny,
zmodyfikowane, gdy Wskaniki Charakterystyki
 istotne odbiorniki energii,
Energetycznej nie odzwierciedlaj ju zuycia
 efektywno planw dziaa w osiganiu celw
energii przez firm. Wskaniki Charakterystyki
i zada,
Energetycznej su do okrelania charakterystyk

okresowe sprawdzanie zgodnoci dziaa z regulaenergetycznych i pozwalaj na sukcesywne oceny
cjami prawnymi,
spenienia celw i zada. Musz by opracowane
 okresowe audyty wewntrzne dziaania systemu
metody ich obliczania.
zarzdzania energi,
x Identyfikacja i udostpnienie wymaganych regulacji prawnych istotnych dla firmy; wykazanie, jak

20

MECHANIZACJA I AUTOMATYZACJA GRNICTWA

 organizacja procedur korekcji wykrytych nieprawidowoci i dziaa prewencyjnych,

 organizacja sprawdze jakoci i bezpieczestwa
wykonywanych zapisw dokumentujcych dziaania w zakresie zarzdzania energi w firmie.
Przegld systemu zarzdzania energi przez najwyszy szczebel kierowniczy firmy
Najwyszy szczebel kierowniczy firmy powinien
okresowo dokonywa przegldu systemu zarzdzania
energi w firmie, aby utrzyma jego due znaczenie,
zapewni odpowiednio i efektywno.

tw i usug oraz zapewnienie odpowiednich warunkw wzrostu innowacyjnoci.

x Dodatkowe korzyci wynikajce z integracji systemu zarzdzania energi z dotychczas funkcjonujcymi systemami zarzdzania.
5. PRZYKADY MOLIWYCH ZASTOSOWA
SYSTEMU EMS

4. KORZYCI

Efektywne zarzdzanie energi jest jednym z warunkw krytycznych do osignicia sukcesu w kadej dziaalnoci gospodarczej. Najlepszym rozwizaniem jest
zwykle wdroenie i utrzymywanie systemu zarzdzania
energi. Zapewnia to wzrost efektywnoci energetycznej, a take uatwia obnianie kosztw i zmniejszanie
emisji gazw cieplarnianych, zapewniajc firmie przewag konkurencyjn. Poniej zostay wskazane najwaniejsze korzyci, jakie moe uzyska firma poprzez
wdroenie systemu zarzdzania energi:
x Zmniejszenie kosztw zuycia energii poprzez
uporzdkowane podejcie do identyfikacji, pomiaru
i zarzdzania zuyciem energii.
x Poprawa efektywnoci firmy poprzez zwikszenie
wydajnoci na skutek wskazania odpowiednich
rozwiza technologicznych oraz wpywanie na
zmian zachowa pracownikw firmy w celu
zmniejszenia zuycia energii.
x Biznesowy sukces systemu wynikajcy z zaangaowania najwyszego kierownictwa.
x Zapewnienie zgodnoci z obecnymi oraz przyszymi wymaganiami prawnymi oraz regulacjami dotyczcymi poprawy efektywnoci energetycznej i redukcji emisji gazw cieplarnianych.
x Zmniejszanie emisji gazw cieplarnianych, a tym
samym spenienie oczekiwa interesariuszy, a take wszelkich naoonych wymogw zarwno
obecnie, jak i w przyszoci.
x Zdefiniowanie polityki energetycznej oraz jej celw poprzez promowanie polityki zarzdzania
energi i ugruntowanie mylenia w kategoriach
efektywnoci energetycznej w firmie.
x Zabezpieczenie dostaw energii poprzez umoliwienie zrozumienia zagroe zwizanych z energi
oraz zidentyfikowanie obszarw firmy najbardziej
na nie naraonych.
x Rozwj gospodarki niskoemisyjnej poprzez stworzenie moliwoci rozwijania si nowych produk-

Poniej zaprezentowane zostay dwie rne firmy,

w ktrych komputerowy system EMS moe w duym
stopniu usprawni dziaanie systemu zarzdzania
energi [1,4,7,9]. Na przykadzie tych przedsibiorstw rzeczywistych, wspdziaajcych z Instytutem EMAG ukazano konkretne wymagania dotyczce funkcjonowania systemu oraz sposobu realizacji zada.
5.1. Operator sieci komrkowej
Operator sieci komrkowej dysponuje zwykle sieci obejmujc kilka tysicy stacji bazowych nadawczo-odbiorczych i centra przeczania. Uytkownicy
sieci dysponuj mobilnymi terminalami, w wikszoci w postaci telefonw komrkowych.
Koszty wydatkw na energi stanowi od 15 do
30% kosztw prowadzenia dziaalnoci. Na infrastruktur sieciow przypada do 86% energii, z czego okoo
65% to energia zuywana bezporednio przez urzdzenia sieciowe. Pozostaa cz przypada na inne
urzdzenia i dziaalno ekip serwisowych.
Stacje bazowe zuywaj najwicej energii. Na cakowit moc stacji bazowej skadaj si nastpujce
czci skadowe: moc urzdze niezbdnych do prowadzenia transmisji (urzdzenia radiolinii i urzdzenia radiowe obsugujce ruch generowany przez
uytkownikw), moc wypromieniowana przez anteny
oraz moc dodatkowa pobierana przez urzdzenia
pomocnicze (klimatyzacja, centralka alarmowa, adowanie akumulatorw).
Pobr mocy w poszczeglnych stacjach bazowych
jest rny i zaley od rodzaju urzdze nadawczoodbiorczych, liczby systemw obsugiwanych przez
stacj, liczby anten, wielkoci obsugiwanego obszaru
(komrki), mocy zainstalowanego klimatyzatora.
O wielkoci mocy pobieranej przez stacj decyduje
zatem jej konfiguracja sprztowa. Zuycie energii
w stacji bazowej mona podzieli w nastpujcy sposb: urzdzenia radiowe na napicie zmienne 60%
energii, urzdzenia zasilane na napicie stae 11%,
chodzenie i klimatyzacja 25%. Stacje zlokalizowane
w obszarach miejskich zazwyczaj zuywaj najwicej
energii. Moc pobierana przez stacje bazowe praktycznie nie zaley od natenia ruchu w sieci, ale gwnie

Nr 1(503) STYCZE 2013

od warunkw wyprowadzania ze stacji ciepa wydzielonego przez urzdzenia zasilajce i transmisyjne.

Najwiksze rezerwy w optymalizacji zuycia energii
w stacji bazowej daj system nadawczo-odbiorczy
i chodzenie, a take ewentualna zmiana topologii sieci.
Moliwe s rne przedsiwzicia zmniejszajce
zuycie energii przez stacje bazowe:
 zastosowanie urzdze podstawowych o wikszej
sprawnoci energetycznej powodowaoby to
zmniejszenie pobieranej mocy przez te urzdzenia,
ale rwnoczenie zmniejszenie iloci ciepa wydzielanego we wntrzu stacji,
 wprowadzenie zmiany cyklu sterowania klimatyzacj i wykorzystanie w wikszym stopniu chodzenia pasywnego oraz zwikszenie dopuszczalnej
wartoci temperatury wewntrznej w stacji moe
da oszczdnoci rzdu 10-20% oszczdnoci te
nie wymagaj zaangaowania inwestycyjnego,
 eliminacja uycia generatorw na paliwo pynne,
 zastosowanie trybu czuwania i wyczania czasowego czci nadawczej przy maym ruchu w sieci,
 minimalizacja liczby stacji bazowych zwikszenie
pojemnoci stacji lub pokrycia obszaru (komrki).
Popraw bilansu energetycznego w stacjach bazowych mona uzyska take, stosujc rda energii
odnawialnej, czyli poprzez uycie paneli fotowoltaicznych i maych siowni wiatrowych.
Wdroenie nowoczesnego komputerowego systemu EMS moe w duym stopniu usprawni dziaanie
systemu zarzdzania energi, wspomagajc takie
dziaania, jak:
 zdalny monitoring i sterowanie zuyciem energii
w lokalizacjach,
 monitorowanie rodowiska w celu porwnywania
dziaania stacji w podobnych warunkach,
 lepsze zarzdzanie sieci,
 redukcja wizyt na stacjach,
 zastosowanie proaktywnego utrzymania ruchu
poprawa czasu ycia infrastruktury,
 zwikszenie bezpieczestwa w lokalizacjach,
 audyty energetyczne stacji dokumentowanie
i wykorzystywanie informacji,
 okrelenie lub aktualizacja charakterystyki energetycznej wanych obiektw i caej stacji z wykorzystaniem odpowiednich wskanikw,
 okrelenie lub aktualizacja profilu energetycznego
stacji,
 organizacja i aktualizacja procedur zakupu energii
i zmian dostawcw,
 organizacja procedur uruchamiania zlece odnonie
efektywnoci energii,
 analiza taryf koszt energii za ostatni okres, porwnanie, koszt zmiany dostawcy energii dla grup
stacji,

21

 analiza zuycia energii wzgldem umowy na dostaw energii,

 weryfikacja rachunkw poprzez porwnanie
z kosztami wyliczonymi na podstawie zebranych
danych pomiarowych,
 raporty o jakoci energii wartoci i przekroczenia
dopuszczalnych wartoci wedug normy,
 analiza wywietlanych przebiegw wartoci mierzonych w czasie,
 analiza zestawie okresw eksploatacji poszczeglnych urzdze w stacji.
Do przykadowych wskanikw pozwalajcych ilociowo mierzy skuteczno dziaa w zakresie efektywnoci energetycznej zaliczy mona:
 koszt energii pobieranej przez stacj bazow
w ustalonym czasie,
 stosunek energii (lub mocy redniej) pobieranej
przez urzdzenia podstawowe stacji do energii (mocy redniej) cakowitej pobieranej przez stacj.
Urzdzenia podstawowe realizuj procesy zwizane z obsug ruchu telekomunikacyjnego (jednostka centralna, modu nadawczo-odbiorczy, modu
czenia torw, konwerter sygnau elektryczny/optyczny).
Komputerowy system EMS zastosowany w firmie
typu operator sieci komrkowej powinien charakteryzowa si takimi cechami, jak wysoka skalowalno czy dostpno (czas bezawaryjnego dziaania),
a take zapewnia wysokie bezpieczestwo danych.
5.2. Przedsibiorstwo grnicze
Przedsibiorstwo grnicze moe obejmowa jedn
lub wicej kopal, w ktrych wykorzystuje si zwykle nastpujce rodzaje mediw energetycznych:
energia elektryczna i cieplna, sprone powietrze,
woda pitna oraz cieki komunalne i przemysowe.
Gwne odbiory energii elektrycznej to: przy wydobyciu, wentylatory, maszyny wycigowe, pompy, przerbka, sprarki. Wikszo kupowanej energii elektrycznej w kopalniach jest zuywane w silnikowych
napdach elektrycznych, gwne uycie ciepa to
ogrzewanie pomieszcze i przygotowanie wody uytkowej.
W kopalniach wystpuj czsto specyficzne czynniki majce wpyw na gospodark energetyczn:
 metanowo zoa zwikszenie zuycia energii
elektrycznej na wentylacj, produkcj spronego
powietrza, utrzymanie w ruchu stacji odmetanowienia,
 wysoki stopie geotermiczny konieczno stosowania urzdze klimatyzacyjnych,
 konieczno czstej wymiany powietrza w celu
usuwania metanu,

22

MECHANIZACJA I AUTOMATYZACJA GRNICTWA

 maa grubo pokadw wgla due zanieczyszczenie urobku kamieniem,

 trudne warunki geologiczno-grnicze zoa dugie drogi odstaw, ogrzewanie mokrych szybw
w zimie, due dopywy wd naturalnych.
W takich warunkach wydatki poniesione przez
przedsibiorstwo na media energetyczne stanowi
okoo 6% kosztw dziaalnoci gospodarczej.
W przedsibiorstwach grniczych wdroone s systemy zarzdzania energi odpowiadajce przyjtej
strategii. W realiach i zagroeniach grniczych bardzo wane jest spokojne i rozwane podejcie do
zmian techniczno-organizacyjnych w przypadku
rozpoznania ponadnormatywnego zuycia energii.
Eliminowane jest ono metodami bezinwestycyjnymi,
ograniczaniem skadnikw staych w opatach, czyli
obnieniem poziomu mocy zamawianej energii elektrycznej i cieplnej. W kopalniach do najwaniejszych
przedsiwzi zwizanych z modernizacj wyposaenia technicznego w kierunku ograniczenia zuycia
energii [3, 5, 6] nale:
 wsplny system pomiarowo-rozliczeniowy energii
elektrycznej i cieplnej dla caego przedsibiorstwa,
monitoring rozpywu i zuycia energii elektrycznej,
dokadna kontrola poboru mocy,
 instalacja licznikw ciepa i modernizacja wzw
cieplnych,
 centralna dyspozytornia energetyczna, transmisja
online, ukady pomiarowe,
 automatyczna kompensacja mocy biernej,
 zmniejszenie zuycia na duych odbiorach, poprawa sprawnoci, zmiana parametrw pracy modernizacja wentylatorw gwnego przewietrzania,
pomp gwnego odwadniania, maszyn wycigowych, napdw,
 oczyszczalnia wd doowych, w celu ograniczenia
zakupu wody pitnej i ograniczenia ciekw doowych,
 zmiany w instalacjach spronego powietrza, pozwalajce na obnienie cinienia w sieciach energooszczdne sprarki, monitorowanie i sterowanie
przepywu spronego powietrza,
 automatyzacja ruchu urzdze, nowe napdy na
przenonikach tamowych,
 energooszczdne stacje wentylatorw gwnych,
 racjonalizacja ogrzewania szybw optymalizacja
ukadw przesyania gorcego powietrza do szybu,
nadne sterowanie wymian ciepa, automatyzacja
ruchu nagrzewnic,
 inne energooszczdne technologie, instalacje
i maszyny.

systemu zarzdzania energi, wspomagajc takie

dziaania, jak:
 program aktywnego controllingu ilociowo-jakociowego zuycia energii zwaszcza elektrycznej,
 sukcesywny controlling kosztowo-finansowy,
 optymalizacja zuycia mediw energetycznych
poprzez:
 prowadzenie dobowego porwnawczego controllingu ilociowo-jakociowego,
 raporty na bieco w postaci tabel, obrazu i opisw,
 wdraanie wnioskw i opracowanych procesw,
 wewntrzna miesiczna kontrola controllingu
kosztowo-finansowego,
 rozbudowa systemu pomiarowo-rozliczeniowego i dziaania motywacyjne procesw racjonalizacji energii,
 wejcie na konkurencyjny rynek energii elektrycznej,
 modelowanie zuycia energii kopal.

Wdroenie nowoczesnego komputerowego systemu EMS moe w duym stopniu usprawni dziaanie

Do wskanikw pozwalajcych ilociowo mierzy

skuteczno dziaa w zakresie efektywnoci energetycznej nale przede wszystkim:
 wskanik energochonnoci (MJ/t),
 zmiana jednostkowego zuycia energii elektrycznej na
ton produkowanego wgla (%),
 zmiana jednostkowego zuycia energii cieplnej na
ton produkowanego wgla (%),
 zmiana jednostkowego zuycia spronego powietrza na ton produkowanego wgla (%),
 zmiana jednostkowego zuycia wody pitnej na ton
produkowanego wgla (%),
 zmniejszenie wartoci elektrycznej mocy zamwionej (%).
Zastosowanie komputerowego systemu EMS
w kadej firmie stosujcej system zarzdzania energi musi by powizane z programem wczenia
w proces poszanowania zuycia mediw energetycznych caej zaogi, uwiadamiania zaogi o koniecznoci takich dziaa i egzekwowanie programu na kadym szczeblu zarzdzania procesem produkcyjnym.
Jednoczenie naley dy do bezporedniego wpywu racjonalizacji zuycia energii na obnianie kosztw produkcji i powizanie uytkownikw energii
z kosztami jej zuycia.

6. POSUMOWANIE

Koncepcja efektywnoci energii w ostatnich latach nabiera znaczenia w zwizku z coraz wikszym
wzajemnym wpywem gospodarki, rodowiska
i kwestii geopolitycznych. Unia Europejska okreli-

Nr 1(503) STYCZE 2013

a zadanie poprawy efektywnoci energetycznej

o 20% do 2020 roku.
Istnieje wiele sposobw na zwikszenie efektywnoci po stronie wytwarzania energii, np. optymalizacja spalania paliwa przez stosowanie nowoczesnych systemw sterowania. Obecnie oprcz tradycyjnych rde energii rozszerza si wykorzystanie
odnawialnych rde energii, czyli energii soca,
wiatru i wody, a take ogniw paliwowych. We
wszystkich tych instalacjach wytwarzania energii
znaczna ilo energii jest tracona. Jednak due rezerwy tkwi take w dystrybucji energii i u odbiorcw kocowych.
Odbiorcy kocowi energii mog przyczyni si do
zwikszenia efektywnoci poprzez stosowanie energooszczdnych odbiornikw energii oraz odpowiednie
jej uytkowanie. W firmach najlepsze efekty mona
uzyska, wprowadzajc odpowiednie zarzdzanie
zuyciem energii. Korzyci z poprawy efektywnoci
energetycznej s jednoznaczne. Mniejsze zuycie
energii to nisze koszty, take mniej gazw cieplarnianych emitowanych do atmosfery i zaoszczdzenie
nieodnawialnych zasobw paliwa.
Z wielu dostpnych obecnie metod i technik ograniczenia zuycia energii w firmach zalecane jest
wdraanie systemw zarzdzania energi zgodnie
z midzynarodowym standardem ISO 50001.
W procesie wdroenia i utrzymania systemu zarzdzania energi niezbdne jest zastosowanie odpowiednich narzdzi informatycznych. W tym celu na
rynku oferowane s rne komputerowe systemy
EMS (Energy Management System). Wany jest
odpowiedni dobr systemu do okrelonych wymaga
firmy. Kada firma posiada wasn specyfik, co
pokazano na przykadach duych firm z rnych
sektorw gospodarki. Odpowiednie dziaania organizacyjne i modernizacyjne mog da wymierne efekty
ekonomiczne, ekologiczne i spoeczne. Obecnie
wikszo firm prowadzi dziaania w zakresie racjonalnego wykorzystania energii, ale coraz czciej
dziaania te bd musiay by wspomagane odpowiednim komputerowym systemem EMS.

Literatura
1.

2.

3.

4.

Analiza trendw rozwoju brany: Media i Telekomunikacja,

Polska Konfederacja Pracodawcw Prywatnych Lewiatan, Warszawa 2010.
Boro W.: Komunikacja typu PLC w inteligentnych sieciach
energetycznych (Smart Grid). W: Zasilanie, informatyka techniczna i automatyka w przemyle wydobywczym, Materiay Konferencji Naukowo-Technicznej EMTECH 2010 nt. Innowacyjno
i bezpieczestwo, Ustro, 19-21 maja 2010, s. 63-74.
Gatnar K., Pytlik P.: Racjonalizacja zuycia energii jako element
obniania kosztw wydobycia wgla na przykadzie JSW S.A. W:
Przegld Grniczy, 1999 nr 7-8, s. 30-35.
Grucza R., Gettlich P.: Climate change and Green ICT, Nokia
Siemens Networks Press Workshop, Warszawa, 7 stycznia 2009.

23
5.

6.

7.

8.

9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.

Halama A., Hefczyc M., Okienko J.: Innowacyjno we wdroeniu w KWK Staszic systemu aktywnego dobowego controllingu
ilociowego zuycia mediw nieelektrycznych. W: Zasilanie, informatyka techniczna i automatyka w przemyle wydobywczym,
Materiay Konferencji Naukowo-Technicznej EMTECH 2010 nt.
Innowacyjno i bezpieczestwo, Ustro, 19-21 maja 2010,
s. 153-160.
Lasek S., Borsucki D.: Efektywno procesu zarzdzania energi
w kopalniach KHW S.A. W: Napdy i sterowanie, 2006 nr 2,
s. 100-102.
Lubritto C., Petraglia A., Vetromile C., Curcuruto S., Logorelli
M., Marsico G., D'Onofrio A.: Energy and environmental aspects
of mobile communication systems. In: Energy, Vol. 36, Issue 2,
2011, pp. 1109-1114.
Systemy zarzdzania energi Wymagania i zalecenia uytkowania, Polska Norma, PN-EN ISO 50001:2011, PKN Warszawa,
listopad 2011.
Wykonanie analizy energetycznej obiektw typu BTS, opracowanie wasne, Instytut EMAG, Katowice 2011.
www.schneider-electric.com
www.PowerLogic.com
www.gridpoint.com
www.konsys.pl
www.energycap.com
www.siemens.com/lowvoltage
www.abb.com/product
www.emersonnetworkpower.com
www.landisgyr.com
www.energyict.com
www.evosystem.pl

Artyku zosta zrecenzowany przez dwch niezalenych recenzentw.