COLLECTANEA PHILOLOGICA XVI, 2013: 159173

Katarzyna CHIYSKA

INSPIRACJE GRECKO-RZYMSKIE
W IDEOLOGII NAZISTOWSKIEJ

GREEK AND ROMAN INSPIRATIONS IN NAZI IDEOLOGY

The paper focuses on ancient ideas, myths and texts, which has been adapted by Third Reich
in order to build Nazi ideology. Hitlers followers passionately read works of Plato, Plutarch and
Tacitus, however, their intention was not to learn about antiquity, but to fit ancient thoughts to
National Socialism. The same thing NSDAP tried to do with ancient art, architecture, gestures
(Roman salute) and symbols (swastika). Fhrers attitude towards Greek and Roman antiquity was
very complex. Psychological term to name this ambiguous relationship is double-bind.
Key words: Nazism, German culture, ancient Greek and Roman inspirations.

Jeli kto nas pyta o naszych przodkw, trzeba wci wskazywa na Grecj!
Adolf Hitler1

Hiszpaski kulturoznawca Rafael Argullol, ktry analizowa fenomen nazizmu, napisa: To prawda, e przeprowadzono wiele bada i wielokrotnie
potpiono narodowy socjalizm, zarwno z racji jego krwawej dziaalnoci, jak
i mtnej przeszoci intelektualnej. Lecz poza krgami akademickimi szybko
rozprzestrzeni si pogld, e w huragan, ktry wysmaga Europ, by po prostu
zem samym w sobie. Osabio to ch szukania rde tego za tak
w Niemczech, jak co byoby jeszcze waniejsze poza ich granicami. Nikt tak
naprawd nie pamita, e ogie, ktry wybuch na terenie Niemiec, karmi si
drwami najrozmaitszego pochodzenia2.
1
A. Hitler, Rozmowy przy stole 19411944: rozmowy w Kwaterze Gwnej zapisane na polecenie Martina Bormanna przez jego adiutanta Heinricha Heima, red. S. Dejkao, Warszawa
1996, s. 219.
2
R. Argullol, Wprowadzenie. Czarna krew, prze. Z. Jakubowska, [w:] R. Sala Rose,
Krytyczny sownik mitw i symboli nazizmu, prze. Z. Jakubowska, A. Rurarz, Warszawa 2006,
s. 12.

160

Katarzyna Chiyska

Jednym ze wspomnianych przez Argullola drew bya spucizna kulturowa

staroytnej Grecji3 oraz, ju w mniejszym stopniu, staroytnego Rzymu.
W doktrynie narodowego socjalizmu zdecydowana wikszo zapoyczonych
z antyku elementw (poj, gestw, symboli) zostaa zreinterpretowana w sposb,
ktry czsto wypacza sens i znaczenie oryginau. Elementy staroytnoci
grecko-rzymskiej s jednak obecne w wielu aspektach ideologii nazistowskiej,
poczwszy od koncepcji nadczowieka, a skoczywszy na sztuce i architekturze.
Jednym z najchtniej czytanych w III Rzeszy autorw staroytnych by
rzymski historyk Tacyt (ok. 55120 r. n.e.). Popularno przynioso mu dzieo
zatytuowane De origine et situ Germanorum, znane powszechnie jako Germania. Utwr wpisuje si w nurt popularnego w staroytnoci pimiennictwa
etnograficznego; zawiera nazwy poszczeglnych germaskich plemion, opis ich
zwyczajw i sposobu ycia.
Rzymski historyk, ktrego prace chtnie czytali ju niemieccy romantycy,
prawdziw popularno zdoby dopiero w XX w.4 Germani zaczto wtedy
traktowa jako dokument historyczny stworzony specjalnie dla narodu niemieckiego, aby mg pozna swoje staroytne korzenie5. Najpopularniejsze w Niemczech byy te fragmenty tekstu, w ktrych Tacyt wylicza cnoty oraz chwali
prostot, odwag i si Germanw:
Lud ten wolny jest od faszu i podstpu, odsania jeszcze tajemnice swego serca w swobodnych artach; przeto myli kadego s jawne i szczere (22, 3)6.

Szczeglne zainteresowanie budziy informacje dotyczce czystoci rasowej

plemion germaskich, ktre idealnie wpisyway si w program ideologiczny
3

Grecko-germaskie utosamienie rasowe byo czci niemieckiego wyksztacenia

w III Rzeszy. W krgach patriotycznych stao si [ono] aksjomatem, ktry dugo pokutowa
w niemieckiej wiadomoci. R. Sala Rose, op. cit., s. 97.
4
Por. Ch. B. Krebs, A Most Dangerous Book Tacituss Germania from the Roman Empire to the Third Reich, New York 2011.
5
Dzieo Tacyta miao dla ideologw nazistowskich tym wiksz warto, e stanowio waciwie jedyny godny uwagi tekst dokumentujcy staroytn dziaalno przodkw narodu niemieckiego.
Dla Hitlera najstarsze dzieje Germanw byy tematem draliwym. Albert Speer, niemiecki polityk
i architekt, w swoich wspomnieniach odnotowa: Gdy Himmler poleci naukowcom prowadzi
wykopaliska prehistoryczne, Hitler skomentowa to: Dlaczego demonstrujemy caemu wiatu, e
nie mamy adnej przeszoci? [] Udowadniamy tym tylko, e rzucalimy jeszcze kamiennymi
toporami i kucalimy wok ognisk pod goym niebem, kiedy Grecja i Rzym znajdoway si ju na
najwyszym szczeblu kultury. Mamy waciwie wszelkie powody, by milcze o tej swojej przeszoci. Zamiast tego Himmler obwieszcza wszystko caemu wiatu. Jak pogardliwie mia si musz
z tych odkry dzisiejsi Rzymianie. A. Speer, Wspomnienia, prze. M. Fijakowski, J. Kruczyska,
L. Szymaski, M. Witczak, Warszawa 1990, s. 117.
6
Wszystkie cytaty z Germanii Tacyta podaj za wydaniem: Dziea Tacyta I, prze. i wstpem
poprzedzi S. Hammer, Warszawa 1938.

Inspiracje grecko-rzymskie w ideologii nazistowskiej

161

partii nazistowskiej. To wanie dziki takim fragmentom Germania staa si

jedn z biblii narodowego socjalizmu:
Ja osobicie przyczam si do zdania tych, ktrzy sdz, e ludy Germanii wcale nie pokrzyoway si przez maestwa z innymi plemionami, lecz s ras odrbn, czyst i tylko
do samej siebie podobn. Std te wygld zewntrzny wszystkich Germanw, pomimo tak
wielkiej ich liczby, jest ten sam: grone, niebieskie oczy, rye wosy, ciaa rose i tylko do
ataku silne [] (4, 1).

Uwag przycigay take informacje Tacyta na temat organizacji systemu

druyn i naczelnikw, zasad moralnych obowizujcych w tej hierarchii oraz
stosunku Germanw do honoru i haby. Historyk pisa:
A ju niesaw na cae ycie i pitnem byo, by wycofa si z bitwy i przey swego naczelnika; jego broni, ochrania, nawet wasne bohaterskie czyny na karb jego sawy policzy
jest gwn zasad ich przysigi onierskiej [] (14, 1).
Tarcz porzuci uchodzi za najwiksz hab, a tak zhabionemu nie godzi si bra udziau
w ofiarach ani przychodzi na zebranie; tote wielu, wyszedszy cao z wojny, powrozem
kadzie kres swej niesawie (6, 4).

Sowa Tacyta sprawiy, e zakaz wycofania si z walki i nakaz bezgranicznego oddania dowdcy stay si wrcz mitycznymi zasadami panujcymi
w szeregach Wehrmachtu, a nawet poza nimi. W Hitlerze widziano naczelnika,
natomiast druyn miao stanowi nie tylko wojsko, ale cay nard niemiecki7.
Asymilacji dziea Tacyta do nowej ideologii sprzyjao silne zaakcentowanie
w nim elementw militarnych. Historyk podkrela, e Germanie adnej jednak
czy to publicznej czy prywatnej sprawy nie zaatwiaj inaczej jak tylko uzbrojeni (13, 1). Na potwierdzenie tych sw Tacyt przywoywa obrzdy towarzyszce momentowi przejcia z wieku chopicego w modzieczy: w Rzymie bya
to ceremonia nadania mskiej togi (ac. toga virilis), u Germanw chopcy
otrzymywali pierwsze uzbrojenie.
W nazistowskiej interpretacji dziea historyka pomijano fakt, e te houbione przez nazistw informacje nie stawiay Germanw w dobrym wietle:
nierozstawanie si z broni byo cech waciw barbarzycom, ktrych przeciwstawiano cywilizacji rzymskiej, symbolizowanej przez tog8.

Taki podzia rl potwierdzaj wydarzenia historyczne. 12 kwietnia 1945 r., tu przed upadkiem III Rzeszy, w Filharmonii Berliskiej odby si koncert, podczas ktrego wykonano m.in.
fragmenty Zmierzchu bogw Wagnera. Opuszczajcym filharmoni gociom dzieci z Hitlerjugend
rozdaway kapsuki z cyjankiem, aby w obliczu klski nazici mogli popeni samobjstwo.
Dawao to im moliwo zakoczenia ycia w taki sam sposb, w jaki niewiele pniej,
30 kwietnia 1945 r., uczyni to Fhrer. Por. R. Sala Rose, op. cit., s. 283.
8
Najpeniej wyrazi to Cyceron (10643 r. p.n.e.) w sowach: Cedant arma togae. Cicero,
De officis, 1, 77, 23.

162

Katarzyna Chiyska

Do staroytnych tekstw popularnych w III Rzeszy naleay rwnie te,

ktre opisyway ustrj staroytnej Sparty, np. ywot Likurga autorstwa Plutarcha. Nazistw fascynoway militarny charakter ustroju i zdyscyplinowanie
spoeczestwa Lacedemoczykw.
Jednym z najwaniejszych dla nazistw elementw spartaskiej struktury
spoecznej byo istnienie helotw duej grupy ludzi cakowicie podporzdkowanych penoprawnym obywatelom Sparty. W 1941 r. Hitler, mwic o agresji
III Rzeszy na ZSRR, porwnywa Niemcw do Spartan, podczas gdy w obywatelach zaatakowanego pastwa widzia helotw. Do tego porwnania Hitler
wraca wielokrotnie.
Wyjtkowo inspirujcy dla ideologw III Rzeszy okaza si jednak panujcy w Sparcie system wychowawczy, czyli agoge. Najlepszym tego przykadem
bya modzieowa organizacja Hitlerjugend, ktrej struktur, zasady dziaania,
a nawet wpajane czonkom wartoci otwarcie wzorowano na ideale spartaskim9. W III Rzeszy, podobnie jak w Sparcie, mali chopcy byli rozdzielani
z rodzin i wychowywani w grupie przez organizacj paramilitarn. W obu
przypadkach pozwalao to wyksztaci modzie lepo posuszn swoim przeoonym i gotow i na pewn mier. Plutarch tak opisa cele spartaskiej
agoge:
W ogle cae wychowanie sprowadzao si waciwie do umiejtnoci suchania rozkazw,
znoszenia trudw i odnoszenia zwycistw w walce (16, 10).
[] Lacedemoczycy uwaali, e ich ycie nie jest ich wasnoci, ale naley do pastwa
(24, 1).

W okresie ksztatowania si III Rzeszy powstawao wiele prac gloryfikujcych spartaski ustrj oraz wysawiajcych gotowo onierzy do stawiania
oporu za wszelk cen i do lepego posuszestwa dowdcy10. W krgach
nazistowskich istnia tzw. mit Termopil, idealizujcy postaw Spartan, ktrzy
zamiast wycofa si z pola bitwy, zostali tam na pewn mier11.
9

Por. J. M. Hall, A History of the Archaic Greek World: ca. 1200479 BCE, Padstow 2006,
s. 204; J.-D. Lepage, Hitler Youth, 19221945: An Illustrated History, North CarolinaLondon
2009, s. 96; T. Ferber, Die Erziehung der mnnlichen Spartaner im Vergleich zu der Erziehung
der Jungen zur Zeit des Nationalsozialismus unter Hitler, GRIN Verlag, 2010, s. 7 (wydawnictwo
dostpne on-line, 10.01.2013).
10
Ideolodzy nazistowscy pomijali oczywicie niewygodne dla nich elementy spartaskiej
rzeczywistoci, zwaszcza charakterystyczny dla tamtej kultury homoseksualizm, o ktrym czsto
wspominali staroytni autorzy.
11
Do takich samych wartoci odwoyway si hasa woskiego faszyzmu gloryfikujce powicenie ycia, nacjonalistyczny patriotyzm i posuszestwo. Warto przytoczy choby: Viva la
morte (Niech yje mier); Tutto nello stato, niente al di fuori dello stato, nulla contro lo stato
(Wszystko w pastwie, nic poza pastwem, nic przeciw pastwu); Credere, obbedire, combattere
(Wierzy, by posusznym, walczy), prze. K. Chiyska.

Inspiracje grecko-rzymskie w ideologii nazistowskiej

163

Walczcy na frontach II wojny wiatowej alianci wielokrotnie wspominali

o samobjczym fanatyzmie, ktrym odznaczali si onierze Wehrmachtu,
szczeglnie na pocztku wojny. Zachowanie modych nazistw byo dokadnie
takie, jak Germanw wedug Tacyta i Spartan wedug Plutarcha to wanie
stanowio cel Hitlera.
Wyjtkowo inspirujc dla hitleryzmu czci agoge okazaa si krypteja,
ktra z jednej strony stanowia prb odwagi i zaradnoci spartaskich modziecw, z drugiej jednak bya narzdziem pastwowego terroru, ktre umoliwiao trzymanie helotw w cigym strachu o ycie. Plutarch tak opisa dziaalno modziecw odbywajcych kryptej:
W nocy wychodzili na drogi i jeli schwytali helot, zaraz go zabijali. Czsto zdarzao si
te, e wyprawiali si na pracujcych w polu, a wwczas zabijali tych najsilniejszych i najmocniejszych (28, 45)12.

Kryptej czsto porwnuje si do akcji oddziaw SS wymierzanych

w nieprzyjaci Hitlera. Wystarczy przypomnie sawn noc dugich noy
z 1934 r., w czasie ktrej wymordowano przeciwnikw Fhrera dziaajcych
w NSDAP, oraz noc krysztaow w 1938 r., podczas ktrej odby si pogrom
niemieckiej ludnoci pochodzenia ydowskiego. Do tego rodzaju akcji mona
take zaliczy apanki, organizowane przez cay okres okupacji.
Warto rwnie przywoa zacytowane w ywocie Likurga sowa Arystotelesa, dotyczce spoecznego usprawiedliwiania kryptei: eforowie publicznie
wypowiadaj wojn helotom, by ich mordowanie uchodzio za czyn zbony
(28, 7). Taki sam cel miay nazistowskie dziaania propagandowe, ktre odczowieczay w oczach niemieckiego spoeczestwa rasy niearyjskie, gwnie
oczywicie nard ydowski.
Ostatnim elementem ustroju spartaskiego, o ktrym warto wspomnie
w kontekcie ideologii nazistowskiej, bya obecna w Sparcie polityka oceniajca
przydatno danego obywatela. Jej cel stanowio stworzenie spoeczestwa
silnego, zoonego jedynie z ludzi speniajcych okrelone warunki. Podobne
zaoenia w stosunku do spoeczestwa niemieckiego mieli ideolodzy nazistowscy, ktrzy chcieli wyeliminowa jednostki nisze i stworzy ras nadludzi
(bermensch). Z lektury dzie Plutarcha wiadomo, e w Sparcie:
Rodzic nie mg prawnie decydowa o yciu nowo narodzonego dziecka, lecz zanosi je do
miejsca zwanego wietlic, gdzie zasiadaa starszyzna fyli, ktra badaa niemowl. Jeli
stwierdzili, e jest chuderlawe i znieksztacone, odsyali je na urwisko na zboczach Tajgetu,

12

Cytaty z ywotu Likurga podaj za wydaniem: Plutarch, ywoty rwnolege, prze. i wstpem poprzedzi K. Korus, przypisami i komentarzem opatrzyli L. Trzcionkowski i K. Korus, t. 1,
Warszawa 2004.

164

Katarzyna Chiyska
byli bowiem przekonani, e bdzie lepiej i dla niego, i dla pastwa, gdy umrze, skoro od samego pocztku byo chore i bezsilne (16, 12).

Poza Spart, ktrej ustrj czsto uznawano za barbarzyski, podobne pomysy mona odnale u cenionego ju powszechnie Platona. W Pastwie filozof
pisa o ludziach lepszych i gorszych oraz spoecznych konsekwencjach
takiego podziau:
I dzieci lepszych ludzi, tak uwaam, [kobiety; K. Ch.] bd bray i zanosiy do ochronki, do
jakich mamek, ktre mieszkaj osobno w pewnej dzielnicy miasta. A dzieci tych gorszych,
gdyby si tym innym jakie uomne urodzio, to te w jakim miejscu, o ktrym si nie mwi
i nie bardzo wiadomo, gdzie by ono byo, ukryj, jak si naley (V, IX, 460, BC)13.

Platon twierdzi, tak jak wiele wiekw pniej ideolodzy nazistowscy, e

pastwo powinno mie wpyw na prokreacj swoich obywateli. Filozof wspomina take o koncepcji eugenicznej, nazywanej od XIX w. selektywnym
rozmnaaniem, czyli ograniczaniem liczby ludzi majcych prawo do ycia.
Realizacj tego pomysu na najwiksz skal by oczywicie Holokaust. Platon
pisa:
Kobieta poczwszy od swoich dwudziestu lat a po czterdziestk, powinna rodzi dla pastwa. A mczyzna, jak minie szczytowy okres sprawnoci w bieganiu, powinien od tego
czasu zapadnia dla pastwa a do pidziesitego roku ycia. [] I jeeli kto powyej lub
poniej tej granicy wieku pozwoli sobie wtrci si do rozmnaania pastwowego, powiemy,
e to ani sprawiedliwe, ani zbone [] (V, IX, 460, E).

W koncepcji Platoskiego pastwa obywatele niebdcy ju w wieku prokreacyjnym mog obcowa z kim zechc (z wyjtkiem osb, z ktrymi mogliby by spokrewnieni w linii prostej). Filozof skwitowa swoj koncepcj nastpujcym zdaniem:
Przy tym wszystkim bd mieli rozkaz stara si, eby najlepiej ani jeden owoc takiego stosunku nie ujrza wiata dziennego, jeeliby si zalg, a gdyby jednak na wiat przyszed
jako wbrew usiowaniom, to pooy to gdzie tak, eby nie byo poywienia dla takiego
(V, IX, 461, C).

W III Rzeszy, podobnie jak w staroytnej Sparcie i w pastwie Platona, dono do stworzenia spoeczestwa zoonego jedynie z penowartociowych
obywateli, przy jednoczesnej eliminacji jednostek niespeniajcych wyznaczonych kryteriw rasowych. W przypadku nazistw celem programu eugenicznego
byo przywrcenie czystoci legendarnej rasie aryjskiej.
13
Wszystkie cytaty z Pastwa Platona podaj za wydaniem: Platon, Pastwo, t. 1, prze. oraz
wstpem, objanieniami i ilustracjami opatrzy W. Witwicki, Warszawa 1958.

Inspiracje grecko-rzymskie w ideologii nazistowskiej

165

Kluczowy dla hitleryzmu termin rasa aryjska zosta stworzony w 1819 r.

przez Friedricha Schlegela, niemieckiego poet i jzykoznawc. Podczas swoich
bada nad niedawno wwczas odkryt indoeuropejsk rodzin jzykow uy
greckiego terminu arioi14 dla okrelenia wysoko rozwinitych ludw pierwotnie
zamieszkujcych pnocne Indie. Termin ukuty przez niemieckiego romantyka
nie mia adnych konotacji nazistowskich, jednak z czasem sta si synonimem
rasy panw.
Na gruncie narodowego socjalizmu przymiotnik aryjski by rozumiany
jako najlepszy (od greckiego sowa aristos), jednak jego wyczerpujca definicja wymykaa si nawet najgorliwszym nazistom. Ideolodzy III Rzeszy skoncentrowali swoje starania na odnalezieniu, czy moe raczej stworzeniu na gruncie
nauk (historii, etnologii, genealogii rasowej, antropologii oraz archeologii)
dowodw istnienia rasy aryjskiej. W 1935 r. powoano nawet w tym celu
specjaln organizacj badawcz, nazywan w skrcie Ahnenerbe15.
Ponadto zakadano, e rasa aryjska jest jedyn, ktra moga stworzy kultur i cywilizacj. Nazistowscy naukowcy prbowali wic odtworzy staroytne
wdrwki ludw aryjskich, a tym samym udowodni, e pastwa rozwinite
kulturowo i cywilizacyjnie, takie jak Persja, Egipt, Imperium Rzymskie, a przede
wszystkim Grecja, zawdziczaj to Aryjczykom16.
Szukano rwnie staroytnej kolebki Aryjczykw, skd przedstawiciele
nadludzi mieliby wyruszy na podbj antycznego wiata. I w tym wypadku
ideolodzy III Rzeszy skorzystali z dziedzictwa kulturowego Hellady. Mitem,
ktry okaza si szczeglnie podny dla hitleryzmu, bya opowie o Atlantydzie. Nazici poczyli kilka staroytnych historii dotyczcych legendarnych
14

Terminu tego uywa m.in. Herodot w Dziejach jako dawnej nazwy Medw (VII, 64, 4).
Pena nazwa organizacji brzmiaa Studiengesellschaft fr Geistesurgeschichte Deutsches
Ahnenerbe (Towarzystwo Badawcze nad Pradziejami Spucizny Duchowej, Niemieckie Dziedzictwo Przodkw). Duo wczeniej, bo ju w 1918 r., powstao zwizane z parti nazistowsk ThuleGesellschaft (Towarzystwo Thule), ktrego gwnym celem byo badanie pochodzenia rasy
aryjskiej. Dziaanie tych organizacji skutecznie podsycao rozwj charakterystycznego dla
ideologii nazistowskiej mitu aryjskoci.
16
Potwierdzaj to wytyczne Ministerstwa Spraw Wewntrznych III Rzeszy, przeznaczone
dla twrcw podrcznikw oraz nauczycieli historii z 1933 r.: W prahistorii naley podkreli, e
ca pnocn i rodkow Europ opanowaa rasa pnocna, tj. nordycka. Do Azji Mniejszej
i pnocnej Afryki, 5000 lat przed Chrystusem podaj Nordycy. Nordykami byli Hindusi,
Persowie, Medowie. Kultura egipska [] jest dzieem ludw rasy pnocnej. Histori Grecji
rozpoczynamy od terenw rodkowoeuropejskich w celu wykazania, e kultura grecka jest
dzieem rasy nordyckiej, natomiast przyczyny upadku Grecji przedstawiamy jako wynik przemieszania ras, skutkiem czego nastpio zanikanie krwi nordyckiej. W nauczaniu dziejw Rzymu
nieodzowne jest podkrelenie, e jego potga i kultura bya dzieem nordykw, walka plebejuszy
i patrycjuszy walk rasow. Upadek Imperium Rzymskiego spowodowany by przez zanikanie
krwi nordyckiej. Dziki wdrwce ludw pastwo rzymskie otrzymao wie nordyck
krew i dlatego tam, gdzie przeniknli Germanie, nastpi rozkwit kultury. Cyt. za.: K. Grnberg,
Hitler-Jugend, Toru 1998, s. 4748.
15

166

Katarzyna Chiyska

rajskich krain i w ten sposb Atlantyda (czsto utosamiana z Thule i Hiperbore) staa si mityczn ojczyzn rasy aryjskiej17.
Tekstem, ktry najsilniej wpyn na wyobraenie antycznej kolebki Aryjczykw, by dialog wspomnianego ju Platona, zatytuowany Kritiasz. Wedug
sw filozofa, na Atlantydzie miao znajdowa si wspaniae krlestwo opywajce we wszelkiego rodzaju bogactwa. Jego mieszkacy mieli by, uywajc
terminologii nazistowskiej, nadludmi, potomkami boga: [] Posejdon dosta
w udziale wysp Atlantyd i osadzi tam potomkw swoich i jednej kobiety
miertelnej []18. Kres Atlantydzie, jak pisa Platon, przyniosy trzsienia
ziemi, ktre zatopiy ca wysp.
Za ojczyste tereny plemion germaskich ideolodzy nazistowscy zgodnie
uznawali pnoc19, co potwierdzaaby lokalizacja Thule i Hiperborei, ale nie
Atlantydy, ktra wedug informacji pochodzcej od filozofa leaa niedaleko
Gibraltaru. Jak wida, wywody nazistw na temat pochodzenia Aryjczykw
byy mtne, a sposoby bada i uzyskiwane wnioski mao naukowe. Takie wanie podejcie do staroytnoci, charakterystyczne dla naukowcw III Rzeszy,
pozwolio na stworzenie dogmatu dotyczcego identyfikacji Aryjczykw
z Atlantami20 i nieuchronnie doprowadzio do zdefiniowania terminu aryjski
jako antonimu terminu ydowski.
Pisa o tym m.in. jeden z najbardziej gorliwych i wpywowych nazistw,
czonek Towarzystwa Thule, Alfred Rosenberg. W swojej ksice Mit XX wieku
(Der Mythus des 20. Jahrhunderts) przedstawi interpretacj dziejw ludzkoci.
Wedug jego teorii, ludy germaskie pochodziy z Atlantydy i wniosy do wiata
dobro i wszelki rozwj, podczas gdy ludy semickie przynosiy wiatu jedynie
17

O zaginionych, wiecznie szczliwych i bogatych miejscach pisao wielu staroytnych autorw: o Atlantydzie Platon (V/IV w. p.n.e.), o Hiperborei Hekatajos z Abdery (IV/III w.
p.n.e.), o Thule Pyteasz z Massalii (IV w. p.n.e.), Strabon (I w. p.n.e./I w. n.e.) czy Pomponiusz
Mela (I w. n.e.). O staroytnych teoriach dotyczcych mitycznej Thule mona przeczyta
w artykule: J. Dylewski, Ultima Thule Atlantyda pnocy, Collectanea Philologica 13 (2012),
s. 3948.
18
Platon, Kritias, [w:] idem, Timaios. Kritias, prze., wstpem, objanieniami i ilustracjami
opatrzy W. Witwicki, Warszawa 1951, VII.
19
Hitler wielokrotnie usprawiedliwia brak istnienia staroytnej cywilizacji germaskiej wanie klimatem, w ktrym przyszo y przodkom narodu niemieckiego: Surowy klimat pnocnej
ojczyzny zmusza ich [Germanw; K. Ch.] do ycia w warunkach, ktre staway na drodze
rozwoju ich twrczych zdolnoci. A. Hitler, Moja walka, prze. I. Puchalska, P. Marszaek,
Krosno 1992, s. 61.
20
Dogmat uznajcy Aryjczykw za Atlantw by tak silny, e doprowadzi do powstania na
poy magicznej doktryny nazywanej ariozofi, goszc wyszo rasy aryjskiej i konieczno jej
panowania nad wiatem. Wedug ariozofw [] wiara w to, e rasa aryjska wywodzi si od
Atlantw, w sposb nieunikniony czya si z koniecznoci zastosowania eugeniki do oczyszczania owej pierwotnej krwi []. R. Sala Rose, op. cit., s. 40. Pogld o wywodzeniu si rasy
aryjskiej z Atlantydy gosia take okultystka Helena Bawacka, ktrej pisma z upodobaniem
czytywa Hitler.

Inspiracje grecko-rzymskie w ideologii nazistowskiej

167

zo i nie stworzyy adnej kultury ani cywilizacji. Co ciekawe, za przedstawiciela narodu ydowskiego nie uwaa Chrystusa, ktrego biologicznym ojcem mia
by rzymski onierz germaskiego pochodzenia21.
Warto doda, e idea, zgodnie z ktr ojcem Jezusa by rzymski onierz, to
nie twr nazistowski. Informacja o tym, e Chrystus narodzi si z nieprawego
zwizku Maryi z rzymskim legionist o wdzicznym przydomku Pantera,
pochodzi od Celsusa (II w. n.e.)22. Antyczna tradycja stojca za rzymskim
pochodzeniem Jezusa sprzyjaa rozpowszechnieniu si tej koncepcji w nazistowskich Niemczech.
Fascynacje nazistw staroytn Grecj oraz Imperium Rzymskim wida
rwnie w charakterystycznych dla III Rzeszy sztuce i architekturze, a take
symbolach i gestach, we wszystkim, co mona nazwa opraw plastyczn
hitleryzmu.
Wedug nazistw, sztuka dzielia si na oficjaln, czyli propagandow, oraz
sztuk zwyrodnia (Entartete Kunst). W III Rzeszy gloryfikowano sztuk
wyraajc uwielbienie dla porzdku, harmonii, proporcji, jasnoci oraz realizmu i silnie sprzeciwiano si wszelkim nurtom awangardowym, nowoczesnym,
przedstawiajcym obrazy znieksztacone i nierealistyczne. Martyn Housden,
ktry analizowa twrczo artystyczn III Rzeszy, napisa:
True art was conditioned exclusively and statically by the way the Greek-Nordic race expressed itself. In other words, he believed, Greeks and also Romans (i.e. prime exponents of
the classical schools of art he so admired) were intimately related through race to the Germans, who should express their own art appropriately and classically23.

Wedug ideologw nazistowskich, klasyczny kanon pikna odzwierciedla

cechy rasy aryjskiej, podczas gdy postaci przedstawiane w sztuce nowoczesnej
reprezentoway jednostki nalece do ras niszych. Ponadto do gosu dochodzio
hellesko-germaskie utosamienie rasowe, ktre nakazywao tworzy sztuk
wzorowan na tej, jak tworzyli Grecy. Fhrer nawoywa:
21
Hitler wspomina o czym, co mona nazwa ideologiczn bliskoci Chrystusa i nazistw: Chrzecijastwo stanowio niszczcy wszystko bolszewizm. Przy czym Galilejczyk,
nazwany pniej Chrystusem, chcia cakiem czego innego. By on przywdc ludowym, ktry
zaj stanowisko przeciwne ydostwu. Galilea niewtpliwie bya koloni, w ktrej Rzymianie
osiedlali galijskie legiony, a Jezus na pewno nie by ydem. A. Hitler, op. cit., s. 94. W innym
miejscu Fhrer twierdzi: Chrystus by Aryjczykiem, ale Pawe uy jego nauki do mobilizacji
kryminalnego podziemia i zorganizowania proto-bolszewizmu, przez to wamanie stracona zostaa
pikna przejrzysto wiata antycznego. Ibidem, s. 150.
22
Dzieo Celsusa zagino, jednak due partie tekstu cytuje Orygenes (ok. 185254) w pimie zatytuowanym Przeciw Celsusowi. Informacje wspominajce Panter jako ojca Jezusa
mona rwnie odnale w ydowskich tekstach prawa zwyczajowego (Tosefta). Por. R. Zaroff,
Abdes Pantera w poszukiwaniu ojca Jezusa z Nazaretu (tekst dostpny na http://www.
racjonalista.pl/kk.php/s,2815, 10.01.2013).
23
M. Housden, Hitler: Study of a Revolutionary?, London 2000, s. 163.

168

Katarzyna Chiyska
Spjrzmy na Grekw, ktrzy take byli Germanami, a znajdziemy pikno przewyszajce to,
co potrafimy stworzy obecnie. To samo dotyczy ich aparatu pojciowego jako odbicia ich
kondycji. Brakowao im tylko naszej techniki24.

Jeli przyjrze si koncepcji Friedricha Nietzschego przedstawionej w wydanych w 1872 r. Narodzinach tragedii, gdzie definiuje on opozycj apollisko dionizyjsko, to wida wyranie, e sztuka nazistowska bya dziedzin
jedynie Apollona. Ideolodzy III Rzeszy zachwycali si Homerowymi opisami
wietlistego boga (pisa o nich wspomniany ju Rosenberg w Micie XX wieku).
Powstaway rwnie prace powicone krytyce tezy Nietzschego (np. Karl
Kynast, Apollon und Dionysos25). Jak trafnie zauwaya Rosa Sala Rose:
Nazizm ama tym samym tradycj pnego romantyzmu zachwyconego owym wieo odkrytym wymiarem kultury greckiej: wymiarem, ktry zwizany z upojeniem i chaosem
pozwala zerwa ze stereotypowym dostojestwem neoklasycznej twrczoci26.

Nurt klasycystyczny najbardziej uwidacznia si w rzebie. Przedstawiane

postaci byy najczciej nagie, wyidealizowane, uksztatowane zgodnie ze
staroytnymi kanonami pikna (mae piersi i genitalia). Po obejrzeniu rzeb
pochodzcych z okresu klasycznego Hitler powiedzia: Profil Grekw i cezarw to profil czowieka z naszej Pnocy i zao si, e mgbym znale dwa
tysice takich gw wrd naszych wieniakw27.
Wart wspomnienia jest take pewien epizod z 1935 r., kiedy to w komedii
opartej na motywach antycznych, zatytuowanej Amphitryon Aus den Wolken
kommt das Gluck (Amfitrion szczcie z chmur)28, w scenach zbiorowych
statystowali czonkowie elitarnej jednostki Waffen-SS, Gwardii Przybocznej
Hitlera (Leibstandarte SS Adolf Hitler). Jeli pamita si o nazistowskim poczuciu pokrewiestwa germasko-helleskiego, nie dziwi fakt, e Fhrer wyrazi
zgod, aby jego starannie wyselekcjonowani i najbardziej oddani onierze29
uyczyli swego wizerunku oddziaom tebaskiego wojska30.
W parze z uwielbieniem greckiego ideau pikna szed propagowany przez
III Rzesz kult ciaa31. Nazistowscy artyci tworzyli rzeby, obrazy i zdjcia
24

A. Hitler, op. cit., s. 237.

Por. R. Sala Rose, op. cit., s. 100.
26
Ibidem, s. 100.
27
A. Hitler, op. cit., cyt. za: R. Sala Rose, op. cit., s. 97.
28
Film nie nalea do nurtu kina propagandowego. Por. Amfitrion (program filmowy),
Mazowiecka Biblioteka Cyfrowa (tekst dostpny na http://mbc.cyfrowemazowsze.pl/dlibra/
docmetadata?id=122&from=FBC, 10.01.2013).
29
Ich hasem byy sowa: Meine Ehre heisst Treue (Mj honor nazywa si wierno).
30
Por. Anti-militaristic German Musical (tekst dostpny na http://www.imdb.com/title/tt0026069/
reviews, 10.01.2013) oraz R. Sala Rose, op. cit., s. 97
31
Wyrazem tego byo funkcjonowanie licznych stowarzysze nudystw. Po odwiedzeniu kolonii nudystw Lilian Mowrer, ona amerykaskiego dziennikarza, mieszkajca przed wojn
w Berlinie, napisaa: We wszystkich panuje taka sama, nieerotyczna, wymuszona atmosfera.
A. Nagorski, Hitlerland, prze. K. Bayska-Chojnacka, P. Chojnacki, Pozna 2012, s. 81.
25

Inspiracje grecko-rzymskie w ideologii nazistowskiej

169

przedstawiajce nagie postaci, ktre miay prezentowa hellesko-aryjsk

doskonao.
Jednak najlepsz okazj do gloryfikacji fizycznego pikna okazay si
igrzyska olimpijskie, ktre odbyy si w 1936 r. w Berlinie. Nazici poczynili
wiele stara, aby wszystkie kraje biorce udzia w zawodach dostrzegy
w III Rzeszy spadkobierc dziedzictwa staroytnej Hellady32.
To wanie w 1936 r. rozpoczto tradycj przenoszenia ognia z greckiej
Olimpii i zapalania nim znicza w miejscu, gdzie odbywaj si igrzyska33. Hitlerowski kontekst tej ceremonii szybko zosta zapomniany i tradycja biegu sztafetowego z ogniem olimpijskim trwa do dzisiaj.
Ponadto na igrzyskach w Berlinie zwycizcw honorowano wiecami dbowymi zamiast zwyczajowymi laurowymi i oliwnymi (co byo ju wczeniej
standardem w zawodach sportowych organizowanych w Niemczech, poniewa
db uwaano za wite drzewo Germanw). Architekt Werner March, autor
rozbudowy stadionu olimpijskiego, ogosi, e: db niemiecki zastpuje wit
hellesk oliwk, jaka rosa przed wityni Dzeusa 34.
Przestrzeni, w ktrej mona dostrzec fascynacj nazizmu antykiem, staa
si take architektura. W III Rzeszy, obok bardzo nowoczesnego budownictwa,
dominujcym nurtem podobnie jak w rzebie by styl miujcy ad i harmoni, wzorowany na staroytnej architekturze Grecji i Rzymu.
32

Dwa lata po igrzyskach w Berlinie Berta Helene Amalie Leni Riefenstahl (19022003),
niemiecka aktorka i reyserka, nakrcia film propagandowy, dokumentujcy olimpiad. Sala
Rose, ktra analizowaa film Riefenstahl, napisaa: [] wyranie wida, e kluczem do interpretacji klasycznego greckiego kanonu pikna jest ideologia rasowa. Sceny, w ktrych obrazy nagich
atletw z krwi i koci nakadaj si na ujcia greckich posgw, sprawiaj wraenie, jakby
antyczny idea obdarzony zosta yciem i ruchem przez niemieckiego sportowca bdcego
wcieleniem aryjskiej doskonaoci rasowej. Jednoczenie widz ma wraenie, jakby przeszo dwa
tysice lat dzielcych greck przeszo od niemieckiej teraniejszoci nagle gdzie znikno.
R. Sala Rose, op. cit., s. 103104.
33
Tradycja zapalania ognia olimpijskiego na igrzyskach nie wywodzi si bezporednio ze
staroytnoci, jednak sztafetowe biegi z pochodniami (lampadedromia) odbyway si w antyku
podczas witecznych obchodw, m.in. na Panatenajach. Przejcie tego zwyczaju miao dla
III Rzeszy wany wymiar symboliczny. Elementem silnie eksponowanym w sztuce nazistowskiej
bya pochodnia, z ktrej pomoc przenoszono grecki ogie do Niemiec. Pochodni rozumiano
gwnie jako pochodni cywilizacji przejt przez nard niemiecki z rk Rzymian, ktrzy
wczeniej przejli j od Grekw. W ten sposb nard niemiecki sta si tym, ktry ocali dziedzictwo antyku. Sala Rose napisaa: Nowoytne znaczenie pochodni jako rda wiata i postpu
zostao odpowiednio zaadaptowane do rasistowskich koncepcji nazizmu po tym, jak w 1842 r.
Brytyjczyk Thomas Arnold doszed do niebezpiecznego wniosku, e istnieje zaleno pomidzy
ras i postpem. Utrzymywa on, e pochodnia cywilizacji przechodzia z rk jednej rasy do
drugiej: najpierw pozostawaa we wadzy Grekw, potem Rzymian, a wreszcie w szczytowym
momencie rozwoju chrzecijaskiej kultury zachodniej przypada Germanom, ktrzy ocalili
dziedzictwo antyku i rozwinli cywilizacj redniowieczn. Ibidem, s. 190.
34
Ibidem, s. 66.

170

Katarzyna Chiyska

Hitler zachwyca si dzieami architektw tworzcych neoklasyczne budowle, m.in. Theophilem Edvardem von Hansenem (18131891). Podczas ogldania
projektu wiedeskiego parlamentu jego autorstwa, Fhrer nazwa budowl
helleskim cudem na niemieckiej ziemi35.
Najsynniejszy przykad uwielbienia nazistw dla klasycystycznej architektury stanowia trybuna na Zeppelinfeld w Norymberdze. Wzniesion tu przed
wybuchem wojny budowl, projektu wspomnianego ju Alberta Speera, wzorowano na staroytnym otarzu pergamoskim. Hitler by bardzo dumny, e
Wielki Otarz Dzeusa od pocztku XX w. znajdowa si wanie w Berlinie36.
Budowla nie tylko inspirowaa architektw, ale rwnie suya nazistowskiej
propagandzie. Przed igrzyskami w Berlinie Hitler zorganizowa przyjcie
czonkw Midzynarodowego Komitetu Olimpijskiego wanie przed otarzem
pergamoskim37.
Sherree Owens Zalampas w ten sposb pisa o stosunku Hitlera do staroytnej architektury:
He was, therefore, a willing supporter of theories fostered by writers of the period who believed that the Dorian Greeks, who were responsible for major aspects of classicism, were
Germanic peoples who had migrated from the north into the Mediterranean region. Hitler believed the ancient Greeks had a fresh and healthy view of life, which was expressed in their
architecture. To Hitler, Greek architecture represented the supreme combination of beauty
and function38.

Poza architektur Grecji zachwyt Hitlera budzia take urbanistyka Rzymu.

Fhrer zaplanowa przebudow stolicy Niemiec tak, aby miasto mogo dorwna wielkoci stolicy Imperium Rzymskiego i sta si centrum wiata. Plany
obejmoway rwnie zmian nazwy Berlin na pochodzc z aciny nazw
Germania.
Kiedy opisuje si elementy zapoyczone ze staroytnoci przez ideologi
nazistowsk, nie mona pomin gestw i symboli, ktrych hitlerowski kontekst
do dzisiaj jest silnie obecny w kulturze europejskiej. W przypadku dwch z nich:
salutu rzymskiego i swastyki, mamy do czynienia z diametraln zmian oryginalnego znaczenia39.
35

Cyt. za: ibidem, s. 102.

Zbudowany w II w. p.n.e. otarz pergamoski (Wielki Otarz Dzeusa) zosta odkryty w latach 18781880 przez niemieck ekspedycj, a nastpnie przewieziony do Berlina i zrekonstruowany. Od 1902 r. jest eksponowany w Pergamonmuseum.
37
Por. R. Sala Rose, op. cit., s. 102.
38
S. Owens Zalampas, Adolf Hitler: A Psychological Interpretation of His Views on Architecture, Art, and Music, Bowling Green 1990, s. 72.
39
Poza salutem rzymskim oraz swastyk nazizm przej ze staroytnoci take wizerunek ora, czsto uywanego w Imperium Rzymskim jako symbol wadzy. Charakterystyczny czarny
36

Inspiracje grecko-rzymskie w ideologii nazistowskiej

171

Pozdrowienie nazywane salutem rzymskim polega na uniesieniu prawej,

wyprostowanej rki z doni zwrcon ku doowi. Dugotrwae wykorzystywanie gestu najpierw przez faszyzm woski, a nastpnie przez nazizm przynioso
salutowi negatywne konotacje40. Pozdrowienie byo uywane przez przedstawicieli obu reimw w celu wykazania ich zwizkw ze staroytnym Rzymem
i stanowio prb odziedziczenia splendoru Imperium.
Podobn drog zwizan z tworzeniem nowego znaczenia przesza rwnie
swastyka sztandarowy znak ruchu nazistowskiego41. Ten niegdy jednoznacznie pozytywny i powszechnie rozpoznawalny symbol zosta przywaszczony
przez hitleryzm i nadal jest z nim tak silnie identyfikowany, e jego uycie budzi
powszechny sprzeciw42.
ksztat ptaka z rozpostartymi skrzydami by godem III Rzeszy, umieszczanym na nazistowskich
flagach i odznakach. Orze pojawia si rwnie w zwieczeniu sztandarw, ktre nazici wzorowali na sztandarach noszonych przez rzymskich legionistw, nazywanych aquila, czyli orze
(wicej informacji na ten temat mona znale w artykule: Sz. Modzelewski, Armia rzymska od
wita, czyli ceremonia wojskowy, Mwi Wieki 8 (2010), s. 2427). Przedstawienie ora
w locie, zwane potocznie gap, jest wci uywane na odznakach wojskowych si powietrznych
w wielu krajach, rwnie w Polsce.
40
Tzw. salut rzymski zosta wczony m.in. w obrzdowo scoutingu, w tym Zwizku Harcerstwa Polskiego. Od 1892 r. by te gestem towarzyszcym lubowaniu wiernoci fladze USA
(tzw. salut Bellamyego). Zrezygnowano z niego w 1942 r., kiedy jego zwizek z hitleryzmem sta
si dominujcy. Ciekawe informacje na temat salutu mona znale w pracy: T. Allert, Niemieckie
pozdrowienie: historia fatalnego gestu, prze. B. Baran, Warszawa 2008.
41
Swastyka nie tylko staa si gwnym symbolem ruchu nazistowskiego, ale bya take jednym z dowodw na nazistowsk teori istnienia i wdrwki rasy aryjskiej. Traktowano j jako
lad, ktry pozostawiali za sob Aryjczycy, aby zaznaczy tereny, na ktrych yli. Wystpowanie
swastyki niemal w kadym zaktku kuli ziemskiej wiadczyo, wedug nazistw, o wkadzie
Aryjczykw w rozwj niemal kadej kultury i cywilizacji. Szczeglne znaczenie miao odnalezienie swastyk na terenie Hellady, poniewa stanowio to kolejny dowd na pokrewiestwo germasko-helleskie. Warto doda, e dowodw tych dostarczy co prawda, niewiadomie niemiecki archeolog Heinrich Schliemann. Gdy prowadzi wykopaliska na grze Hisarlik (czyli prawdopodobnym miejscu istnienia Troi), w 1873 r. odnalaz wiele przedmiotw z ornamentem swastyki
(w Grecji nazywanej gammadion od ksztatu, ktry tworz cztery zoone wielkie litery gamma).
Odnalezienie swastyk na miejscu opisywanym przez Homera w eposach niezbicie wiadczyo
o tym, e Grecy i nard niemiecki nale do jednej rasy.
42
Swastyka to bardzo stary symbol (odnajdywany ju na malowidach naskalnych) znany
w caej Eurazji, w pnocnej Afryce i w obu Amerykach. Pochodzc z sanskrytu nazw mona
odda sowami przynoszcy szczcie lub rdo pomylnoci (za najbliszy swastyce symbol
uywany we wspczesnej kulturze europejskiej mona uzna czterolistn koniczyn). Swastyka
przynosia szczcie, odpdzaa zo, na wielu terenach kojarzono j z kultami solarnymi i ogniem.
Uywano jej w nazwach firm, wystpowaa w szyldach sklepw, bya znakiem wielu druyn
sportowych, wykorzystywano j w symbolice scoutingu, w kampaniach reklamowych (np.
koncernu Coca-Cola), na pocztwkach z yczeniami, monetach, w heraldyce. W wielu krajach
wci jest popularnym ornamentem architektonicznym, dla zapewnienia pomylnoci maluje si j

172

Katarzyna Chiyska

Ideolodzy nazistowscy dokonali wielu stara, aby uczyni z III Rzeszy

spadkobierc spucizny staroytnej Grecji i Rzymu. Frederic Spotts trafnie
podsumowa te dziaania:
In such ways did Hitler use ceremonies and ritual to create his ideal state a Germany incorporating the racial purity and martial discipline of Sparta, the aesthetic ideals of Athens and
the imperial power of the Romans43.

Proces adaptacji antycznych ideaw zakada rezygnacj z wiedzy o staroytnoci, ktr zdobyli przedstawiciele poprzednich epok. Nazizm siga ad
fontes, jednak nie po to, aby jak renesans odrzuciwszy sdy poprzedniej
epoki na nowo odkry antyk. Nazistowski powrt do rde mia na celu
jedynie dopasowanie grecko-rzymskiej staroytnoci do nowej epoki.
Adaptacja antyku na potrzeby hitleryzmu staa si moliwa dziki ignorowaniu niewygodnych faktw historycznych, negowaniu niektrych przejaww
antycznej kultury i ponownemu definiowaniu poj. W duej mierze przyczyni
si do tego charakterystyczny dla III Rzeszy sposb lektury dzie staroytnych.
Z greckich i aciskich tekstw wybierano jedynie fragmenty, czsto wyrwane
z kontekstu i pozbawione odniesie niezbdnych do waciwego zrozumienia
intencji ich autora. W ten sposb w literaturze antyku znajdywano solidne
podwaliny pod budowanie nowego porzdku wiata.
Ideolodzy nazistowscy wyraali ch przejcia ideaw antyku i utosamienia si z nimi przy jednoczesnym odrzuceniu licznych przejaww staroytnej
na domach i gowach dzieci, ozdabia si ni tkaniny i przedmioty codziennego uytku, jest take
symbolem buddyzmu, a nazw swastyka nosz miejscowoci i szkoy. W Polsce nazywa si j
swarg lub krzyykiem niespodzianym. Grale ryli j na ciupagach, widniaa na odznakach
Wojska Polskiego (np. odznaki pukw Strzelcw Podhalaskich) i na pieczci PTTK, niejednokrotnie zestawiano j z godem Polski. Grale czsto zdobili ni elementy konstrukcji domw,
nadal mona j zobaczy w schronisku Murowaniec na Hali Gsienicowej. Bya ulubionym
symbolem kompozytora Mieczysawa Karowicza (18761909), ktry zwyk sygnowa ni swoje
listy oraz malowa j na skaach podczas wdrwek po Tatrach. Swastyk do dzisiaj mona
zobaczy na szlaku wiodcym do Czarnego Stawu Gsienicowego na kamieniu upamitniajcym
miejsce mierci Karowicza. Obecnie trudno oddzieli swastyk od jej nazistowskiego kontekstu.
Istnieje jednak ruch, ktry podejmuje dziaania na rzecz rehabilitacji swastyki. W ostatnich latach
w Burkina Faso, Gabonie, Kanadzie, Kolumbii, Meksyku, USA, we Woszech, a co najwaniejsze
w Izraelu i Niemczech odbyy si uliczne happeningi majce na celu odczarowanie swastyki
i przywrcenie jej przedwojennej wietnoci. Zdjcia i relacje z dni rehabilitacji swastyki
mona znale pod adresami: http://www.proswastika.org/page.php?9, http://it.raelianews.org/
news.php?item.408.6; http://www.huffingtonpost.com/2012/06/22/swastika-rehabilitation-day_n_
1610551.html; http://www.thejewishweek.com/blogs/yad/can-swastika-be-rehabilitated (10.01.2013).
Wicej informacji na temat historii swastyki zob.: F. Budda, Swastyka w dziejach cywilizacji,
Toru 2000.
43
F. Spotts, Hitler and the Power of Aesthetics, London 2002, s. 107.

Inspiracje grecko-rzymskie w ideologii nazistowskiej

173

kultury, czsto dla niej fundamentalnych. Ten ambiwalentny stosunek do staroytnej spucizny kulturowej Grecji i Rzymu okrela si popularnym terminem
podwjne wizanie (double-bind)44.
44

Autorem terminu jest brytyjski antropolog kulturowy George Bateson (19041980). Pojciem tym okreli sytuacj, w ktrej kto otrzymuje od jednej osoby sprzeczne komunikaty lub
przeciwstawne dania. Prowadzi to do impasu jakikolwiek wybr zostanie dokonany, nie
bdzie on waciwy. Francuscy filozofowie, Jean-Luc Nancy (ur. 1940) oraz Phillipe LacoueLabarthe (19402007), w artykule zatytuowanym The Nazi Myth, jako pierwsi uyli terminu
podwjne wizanie na okrelenie specyficznej zalenoci pomidzy ideologi III Rzeszy
a spucizn kulturow grecko-rzymskiego antyku. Zob. Ph. Lacoue-Labarthe, J.-L. Nancy, The
Nazi Myth, Critical Inquiry 16 (1990), no. 2, s. 291312. Artyku Nancyego i Lacoue-Labarthea nie przeszed bez echa w rodowisku naukowym i zaowocowa wypowiedziami
rozwijajcymi koncepcj francuskich wacicieli. Filozof polityczny Todd May (ur. 1955) pisa:
In a coauthored article, Nancy and his colleague Phillipe Lacoue-Labarthe argue that the logic of
Nazism and indeed of fascism generally is that of trying to form an identity by means of the
contradictory attempt to imitate, and at the same time distinguish itself from, a model that mythically preexists one. For the Germans his model was that of the Greeks. Thus the task for Nazism
was to imitate the Greeks in such a way as to become themselves not Greeks but Germans. The
logic here is one of what Nancy and Lacoue-Labarthe call a double-bind. T. May, Reconsidering Difference: Nancy, Derrida, Levinas, and Deleuze, Pensylvania 1997, s. 30.