Politechnika Warszawska

Wydzia Budownictwa, Mechaniki i Petrochemii w

Pocku

Praca przejciowa
Otrzymywanie i zastosowanie plazmy wysokotemperaturowej w
unieszkodliwianiu materiaw niebezpiecznych

Jakub Nowakowski

Sprawdzi: dr in. Mirosaw Grabowski

Spis treci:

1. Wstp:
1.1. Co to jest plazma?
2. Reakcja syntezy:
2.1. Synteza jder pierwiastkw lekkich.
2.2. Warunki zachodzenia syntezy w plazmie.
3. Otrzymywanie plazmy wysokotemperaturowej:
3.1. Podstawowe problemy.
3.2. Magnetyczne utrzymywanie plazmy.
3.3. Inercyjne utrzymywanie plazmy.
4. Zastosowanie plazmy wysokotemperaturowej w unieszkodliwianiu
materiaw niebezpiecznych:
4.1. Wstp.
4.2. Koncepcja wykorzystania techniki plazmowej do termicznego
przetwarzania materiaw organicznych.
4.3. Instalacja do plazmowego przetwarzania materiaw
organicznych.
4.4. Wstpne wyniki bada plazmowego przetwarzania biomasy:
4.4.1. Materia do bada.
4.4.2. Przebieg plazmowego przetwarzania.
4.4.3. Analiza produktw powstaych podczas prb plazmowego
przetwarzania biomasy.
5. Podsumowanie i wnioski.
6. Literatura.

1. Wstp:
1.1. Co to jest plazma?

Plazma to zjonizowany gaz o odpowiednio duej koncentracji czstek naadowanych w

postaci jonw i elektronw. Proces powstawania w gazie jonw i elektronw nazywamy
jonizacj gazu. Na og gaz przed jonizacj jest elektrycznie obojtny, wic zgodnie z zasad
zachowania adunku wytworzona plazma bdzie rwnie obojtna, poniewa bdzie zawiera
jednakowe iloci adunkw dodatnich i ujemnych. Jednak na skutek termicznych ruchw
jonw, elektronw, atomw lub czsteczek w plazmie wystpuj chaotyczne, chwilowe
niejednorodnoci przestrzennego rozmieszczenia adunkw. Te niejednorodnoci wywouj w
plazmie szereg specyficznych zjawisk, dlatego plazm nazywamy quasi-obojtny
elektrycznie. Naadowane czstki plazmy oddziauj ze sob za porednictwem si
kulombowskich. S to siy dalekiego zasigu i plazmy nie mona traktowa jako gaz, w
ktrym czstki oddziauj ze sob jedynie podczas zderze. Dlatego te plazm mona
rozpatrywa jednoczenie jako orodek cigy (podobny do wasnoci cieczy) oraz jako
orodek skadajcy si z duych zbiorw pojedynczych czstek (podobnie jak gaz). Nie jest to
wic ani ciecz ani gaz i plazm traktujemy jako czwarty stan skupienia materii.

Siy dalekiego zasigu pojawiaj si jednak tylko wtedy, gdy dla danego rozmiaru
plazmy, jonw jest dostatecznie duo czyli jest odpowiednio duy stopie jonizacji. Aby to
wyjani trzeba przyjrze si procesom zachodzcym w otoczeniu naadowanej czstki.
Kada naadowana czstka znajdujca si w zjonizowanym gazie wytwarza wasne pole
elektryczne, ktre powoduje polaryzacj otaczajcego j orodka. Dookoa takiej czstki
grupuj si czstki naadowane przeciwnie, co w pobliu czstki, osabia praktycznie do zera
pole elektryczne. Takie zjawisko nazywamy ekranowaniem. Rozmiary przestrzeni, w ktrym
zachodzi ekranowanie nazywamy promieniem Debye'a. Jeeli obszar zjonizowanego gazu jest
duo wikszy od promienia Debye'a to siy dalekiego zasigu si ujawniaj i gaz ma
wasnoci plazmy. Promie Debye'a ronie wraz z temperatur i maleje wraz ze wzrostem
adunku i koncentracji otaczajcych go czstek. Wic o tym czy zjonizowany gaz ma
wasnoci plazmy, decyduje nie tylko temperatura i koncentracja czstek naadowanych, ale

te najmniejszy rozmiar przestrzeni wypenionej plazm. Czym mniejszy jest obszar to w

danej temperaturze koncentracja jonw powinna by wiksza.
Plazma silnie oddziaywuje z zewntrznym polem elektrycznym i magnetycznym. Jest
rwnie dobrym przewodnikiem prdu elektrycznego. Opr elektryczny plazmy maleje wraz
ze wzrostem temperatury i w wysokich temperaturach plazma jest lepszym przewodnikiem
ni metale.
Plazma wysya silne promieniowanie w zakresie wiata podczerwonego, widzialnego,
nadfioletowego i rentgenowskiego. Przy niskich temperaturach emituje przede wszystkim
widmo dyskretne (w wietle s tylko poszczeglne dugoci wiata) zwizane z przejciem
elektronw midzy okrelonymi poziomami energetycznymi atomw lub jonw. Ze wzrostem
temperatury (a wic i jonizacji) wzrasta udzia promieniowania o widmie cigym,
pochodzcych z procesu zobojtniania (rekombinacji) jonw i elektronw oraz procesu
hamowania swobodnych elektronw w polu elektrycznym jonw. Emisja promieniowania jest
przyczyn stygnicia plazmy. Aby taki stan utrzyma przez duszy czas naley zapewni
stay dopyw energii. Kada substancja w odpowiednio wysokiej temperaturze moe przej
w stan plazmy w wyniku termicznej jonizacji. W bardzo wysokich temperaturach (powyej
miliona Kelwinw) materia jest ju cakowicie zjonizowana i taki stan materii wystpuje w
jdrze Soca i innych gwiazd. Wtedy w przypadku atomw lekkich istniej tam tylko jdra
atomowe i elektrony. Plazm jest rwnie obszar midzygwiezdny. Chocia temperatura
przestrzeni wynosi zaledwie 3K (-270C), ale zajmuje ogromny obszar (duo wikszy od
promienia Debye'a), jest to wic te stan plazmy. Jak si szacuje plazma jest najczciej
spotykanym stanem materii we Wszechwiecie i stanowi 99% znanej materii Wszechwiata.
Plazma wystpuje w jonosferze ziemskiej i w pasach van Allena. Waciwoci plazmy
decyduj o ochronnej funkcji ziemskiej atmosfery przed wiatrem sonecznym
promieniowaniem kosmicznym. Rwnie zorza polarna zwizana jest ze zjawiskami
zachodzcymi w plazmie jonosfery.
W warunkach ziemskich plazma wystpuje rzadko. Mona j spotka w wyadowaniach
atmosferycznych, pomieniu, w uku elektrycznym (jest to wyadowanie w gazie np.
powietrzu midzy dwoma elektrodami wglowymi lub metalowymi) oraz lampach
wyadowczych - wietlwki (lampy rtciowe) i lampy neonowe.

2. Reakcja syntezy:
2.1.

Synteza jder pierwiastkw lekkich.

Synteza jest rdem energii Soca i gwiazd. W wyniku syntezy na Socu, w

temperaturze 10-15 mln.oK, wodr przeksztaca si w hel. Powstaje na tyle duo energii, aby
podtrzymywa reakcje zachodzce wewntrz Soca i jednoczenie ycie na Ziemi.
Zakrojony na szerok skal, oglnowiatowy program badawczy ma na celu wykorzystanie
do produkcji elektrycznoci energii powstajcej w czasie syntezy. Jeli badania te zakocz
si sukcesem to w perspektywie najbliszych 30-40 lat powstanie alternatywne, w stosunku
do istniejcych, bezpieczne i przyjazne rodowisku rdo energii. Do wykorzystania w
warunkach ziemskich nadaje si reakcja pomidzy dwoma ciszymi izotopami wodoru:
deuterem (D) i trytem (T). Wszystkie izotopy wodoru zawieraj po jednym protonie i jednym
elektronie. Protium najbardziej rozpowszechniony izotop wodoru nie zawiera w jdrze
neutronu. Deuter posiada jeden a tryt dwa neutrony. Jeeli zmusi deuter i tryt do zblienia to
ich jdra ulegn fuzji. Nastpi ich przeksztacenie w jdro helu zawierajce dwa protony i
dwa neutrony. Nadmiar energii opuszcza obszar reakcji gwnie w postaci swobodnych

neutronw. Nadmiar energii pochodzi std, e produktem reakcji jest jdro bardziej stabilne
ni jdra substratw.

Plazma powstaje w bardzo wysokiej temperaturze jadra atomowe zostaj pozbawione

elektronw (rys. po prawej)

Energia uwalniana w czasie wikszoci

reakcji jdrowych jest wiksza ni
energia
uwalniana
w
reakcjach
chemicznych, dlatego, e energia
wizania nukleonw w jdrze jest wiksza ni energia wizania elektronw pozostajcych na
powokach. (rys. po prawej)

Synteza z zadawalajc
wydajnoci zachodzi jedynie w
ekstremalnie
wysokiej
temperaturze.
W
warunkach
ziemskich jest to ponad 100 mln.oK.
W tej temperaturze gazowy deuter i
tryt (D-T) przechodz w stan

plazmy. Plazma to gorcy, elektrycznie naadowany gaz. Elektrony odrywaj si od jder

atomowych przyjmujcych posta jonw. Aby nastpia synteza dodatnio naadowanych
jonw ich temperatura (lub energia) musi by na tyle znaczca, aby pokona siy odpychania.
W celu wykorzystania energii syntezy naukowcy i inynierowie opracowuj systemy suce
kontrolowaniu plazmy wysokotemperaturowej. Plazma niskotemperaturowa jest ju
powszechnie stosowana w warunkach przemysowych w szczeglnoci przy produkcji
pprzewodnikw.
Kontrolowanie plazmy wysokotemperaturowej wci nastrcza wiele problemw. W
szczeglnoci chodzi tu o podgrzewanie gazu do temperatury przewyszajcej 100 mln. oK
oraz utrzymywanie plazmy tak, aby moga zachodzi stabilnie reakcja syntezy.

2.2.

Warunki zachodzenia syntezy w plazmie.

Aby zachodziy reakcje syntezy w plazmie musz zosta spenione jednoczenie trzy
warunki. Dotycz one temperatury, gstoci oraz czasu utrzymania. Iloczyn tych wielkoci
nazywany jest iloczynem potrjnym lub fuzj. Aby zachodzia synteza deuter-tryt (D-T)
iloczyn potrjny musi by wikszy ni cile okrelona warto. Jest to kryterium Lawsona,
sformuowane w roku 1955 i nazwane od nazwiska angielskiego badacza, ktry je
sformuowa. Samozapon nastpi, gdy spenione zostanie kryterium Lawsona. Inaczej
mwic jest to punkt po przekroczeniu, ktrego energia pozyskiwana z syntezy przewysza
energie potrzebn do ogrzania i utrzymania plazmy.
Temperatura Reakcja syntezy zachodzi, z zadawalajc wydajnoci jedynie przy bardzo
wysokiej temperaturze. Wtedy dodatnio naadowane jony posiadaj energie przewyszajc
siy odpychania elektrostatycznego. W JET2, reakcja syntezy deuteru i trytu zachodzi w
temperaturze powyej 100 mln. oK (10keV). W przypadku innych reakcji np. D-D lub D-He3
w warunkach ziemskich wymagane s jeszcze wysze temperatury.
Gsto Aby synteza zachodzia z wymagan wydajnoci gsto jonowa paliwa
(mierzona w gramach na metr szecienny) musi by cile okrelona. Moc otrzymywana w
czasie syntezy ulega redukcji, jeli paliwo ulega zanieczyszczeniu przez inne atomy oraz
poprzez nagromadzenie jonw helu pochodzcych z samej reakcji syntezy. Tak, wic w
trakcie procesu syntezy nastpuje wypalanie paliwa i musi by ono uzupeniane. Hel stanowi
swoisty popi i naley si go pozbywa.
Czas utrzymania Energia Czas utrzymania plazmy jest miar dugoci zatrzymana energii
w plazmie przed jej utraceniem. Jest ona zdefiniowana jako stosunek energii termicznej
utrzymanej w plazmie do dostarczonej mocy sucej do uzyskania takich warunkw. W celu
utrzymania energii w plazmie tak dugo jak to jest moliwe w JET uywa si pola
magnetycznego. Izoluje ono gorc plazm od wzgldnie zimnych cian komory. Straty w
przypadku plazmy utrzymywanej magnetycznie maj gownie charakter radiacyjny. Czas
utrzymania wzrasta gwatownie wraz ze wzrostem objtoci plazmy. Wiksza ilo plazmy
utrzymuje lepiej ciepo. Szczeglnym przykadem jest Soce, dla ktrego czas utrzymania
energii jest olbrzymi.

Join European Torus (JET).

Tokamak znajdujcy si w Culham w Wielkiej
Brytanii.
Strza nr #64159 Obraz plazmy za
porednictwem kamery wideo (poprzez okno
kwarcowe).

Aby zasza synteza konieczne jest spenienie jednoczesne nastpujcych warunkw:

temperatura plazmy : (T) 100-200 milionw stopni Kelwina,
czas utrzymania: (t) 1-2 sekund,
gsto w osi: (n) 2-3 x 1020 czstek/m-3 (~1/1000 g m-3)

3. Otrzymywanie plazmy wysokotemperaturowej:

3.1.

Podstawowe problemy.

Zasadniczym problemem jest wytworzenie ekstremalnie wysokiej temperatury i cinienia

w zjonizowanym gazie - plazmie oraz utrzymanie jej w tych warunkach wystarczajco dugo,
aby zainicjowa emisj energii. Gdy si taki cel osignie i zajdzie wystarczajca liczba reakcji
syntezy, dostawa wieego paliwa powinna zapewni tworzenie energii w sposb cigy.
Warunkiem koniecznym dla produkowania energii w reaktorze termojdrowym przy plazmie
deuterowo-trytowej (w stosunku 1:1) jest spenienie tzw. kryterium Lawsona, ktre gosi, e
iloczyn gstoci jder w plazmie i czasu utrzymania plazmy w temperaturze zaponu plazmy
powinien przewysza warto progow 1020-1021 s/m3.
Konieczno utrzymania wysokiej temperatury oznacza, e plazma nie moe znale si
w kontakcie ze cianami jakiegokolwiek naczynia. Jest rzecz oczywist, e adne cianki
materialne nie s w stanie wytrzyma tak wysokich temperatur a realizacja reakcji syntezy
jdrowej na Ziemi stanowi niezwyke wyzwanie dla uczonych i technikw. Dlatego te naley

wypracowa specyficzne techniki utrzymywania plazmy. W centrum Soca, w ktrym

panuje temperatura rzdu 107 K, a gsto dochodzi do 100 kg/dcm3 panuj idealne warunki
do utrzymywania plazmy. Utrzymywanie to nazywamy z naturalnych wzgldw
grawitacyjnym. Opis cykli syntezy termojdrowej w Socu i innych gwiazdach
zawdziczamy fizykowi niemieckiemu, Hansowi Albrechtowi Bethemu (1916 - 2005), rys.
3.1. Ten typ puapkowania grawitacyjnego nie jest jednak moliwy w warunkach ziemskich.

Rys 3.1. Hans Albrecht Bethe

Prcz metody grawitacyjnej istniej jeszcze dwie inne metody utrzymania plazmy w
zamkniciu, a mianowicie: magnetyczna i inercyjna.
W wypadku metody magnetycznej, gdzie gsto czstek przewysza okoo 1020/m3 ,
czas utrzymywania plazmy, zgodnie z kryterium Lawsona, powinien przewysza 1 s. Przy
inercyjnym utrzymywaniu plazmy gsto czstek jest mniejsza od okoo 1031/m3, a czas
utrzymywania plazmy duszy od 10-11 s. Reakcj, ktr si wykorzysta w przyszoci, jest
synteza deuteru i trytu, cho rozpatruje si te syntez dwch atomw deuteru. Deuter mona
atwo znale w wodzie (30 g na metr szecienny). Tryt jednak musi by wytworzony albo w
reaktorze jdrowym, albo powsta w reaktorze termojdrowym z litu - pierwiastka, ktry
znajduje si w duych ilociach w skorupie ziemskiej. Taki reaktor termojdrowy skadaby
si z grubego (ok. 1 m) paszcza litowego, zawierajcego take beryl, otaczajcego rdze
reaktora. Sam lit pochaniaby neutrony spowalniane w tyme paszczu. Ostatecznie lit
przeksztacaby si w tryt i hel. Wyzwalana energia ogrzewaaby paszcz litowy i byby to
punkt startowy do wytwarzania energii uytecznej. Beryl jest natomiast niezbdny dla
podtrzymania liczby neutronw w ukadzie.

3.2.

Magnetyczne utrzymywanie plazmy.

Ruchem czstek naadowanych w plazmie mona sterowa przy uyciu pola

magnetycznego. W ukadach tworzcych zamknite puapki magnetyczne, w reaktorach
zwanych Tokamakami, grzeje si i gromadzi plazm (na przykad deuterowo-trytow) o
gstoci okoo 1021 lub mniej czstek na metr szecienny. W przeciwnym wypadku plazma
natychmiast si schadza i zachodzenie reakcji syntezy staje si niemoliwe. Przy
atmosferycznej gstoci czstek (okoo 1027 na metr szecienny) i ich energii termicznej

wynoszcej 10 keV, cinienie magnetyczne musi przewysza 108 hPa. Tak wielkiego
cinienia nie mog wytrzyma ani cewki pola magnetycznego, ani zwizana z nimi
mechaniczna konstrukcja! Aby zmniejszy cinienie naley obniy gsto czstek.
Poniewa jednak reakcja syntezy zachodzi, gdy czstki zderzaj si ze sob, gorc plazm
trzeba utrzyma przez do dugi okres. Z tego wzgldu, aby zasza konkretna reakcja
syntezy, naley speni wspomniane ju kryterium Lawsona, podajce warto krytyczn
iloczynu gstoci czstek i czasu ich zgromadzenia w temperaturze zaponu plazmy. Dla
20 3
plazmy deuterowo-trytowej ma ono posta n0 >310 m s . Dla plazmy deuterowej i
reakcji d-d powyszy iloczyn powinien przekracza 1022 m-3s.
Jak si okazao, najefektywniejsz konfiguracj pola magnetycznego jest konfiguracja
toroidalna. Wyglda ona jak pczek amerykaski i tworzy zamknit "butelk magnetyczn".
Dla zapewnienia stabilnoci plazmy linie pola magnetycznego powinny ukada si na helisie.
Taki typ puapki tworz ukady znane pod nazw tokamakw, stellaratorw i ukadw
pinchu (z samozaciskajcym si sznurem plazmy) z odwrconym polem magnetycznym
(RFP - od ang. Reversed Field Pinch).
W Tokamaku (nazwa pochodzi od ros. toroidalnaja kamiera, magnitnaja katuszka), wok
reaktora w ksztacie torusa znajduje si szereg cewek pola magnetycznego. Rdze
transformatora przechodzi przez rodek Tokamaka, prd w plazmie tworzy za uzwojenie
wtrne. Zmienne pole magnetyczne w rdzeniu transformatora generuje wewntrz toroidu
wirowe pole elektryczne, ktre przyspiesza jony i elektrony plazmy. Prostopade do pola
toroidalnego pole magnetyczne (tzw. poloidalne) wytwarzane jest bezporednio przez
indukowany w plazmie prd. Prd ten take ogrzewa plazm do wymaganej temperatury
okoo 106 K (mamy tu do czynienia z tzw. grzaniem omowym). Z kolei pole magnetyczne
wytwarzane przez prd pyncy przez plazm wywouje efekt samozaciskania si sznura
plazmowego (tzw. pinch effect), skutkujcy zwikszeniem gstoci plazmy. Dodatkowe cewki
nawinite na obwodzie torusa wytwarzaj pole magnetyczne stabilizujce sznur plazmowy.
Opisana konfiguracja pl magnetycznych powoduje, e czstki w plazmie poruszaj si po
torach rubowych wzdu osi torusa, nie dotykajc cianek komory. Pomys Tokamaka
pochodzi od fizykw rosyjskich: Andrieja Sacharowa i Igora Tamma. Najwiksz wad tych
urzdze jest fakt, i zakres moliwych parametrw ich pracy jest silnie ograniczony.
Pierwszym zbudowanym na wiecie tokamakiem by tokamak uruchomiony w Instytucie
Energii Atomowej w Moskwie. Pokazujemy odpowiednio jeden z najmniejszych na wiecie
tokamakw: Novillo i najwikszy zbudowany dotd - JET (od ang. Joint European Torus).

Rys 3.2 . Zasada tokamaka z pokazanym sznurem plazmowym (rys. oryg. Forschungszentrum
Jlich GmbH)

Rys 3.3. Jeden z najmniejszych na wiecie tokamak Novillo

Podobnie, jak w wypadku reaktorw jdrowych tak i w budowie tokamakw mona
wyrni kilka generacji. I tak, do generacji I zaliczamy ukady mae i rednie, ktre
budowano gwnie do lat 1970. Kolejna generacja II obja cztery ukady duej skali, a
mianowicie wspomniany ju JET oraz TFTR (Tokamak Fusion Test Reactor w USA), JT60
(w Japonii) oraz T15 w b. ZSRR. Warto zwrci uwag, e typowe natenia prdw w
tokamaku, to wiele megaamperw.

Rys 3.4. Schemat JET

Generacja III, to rozpoczty wanie projekt oglnowiatowy budowy tokamaka o nazwie
ITER (od ang. International Thermonuclear Experimental Reactor), w ktrej objto komory
bdzie dziesiciokrotnie przewysza komor w JET, a o rozmiarze caoci moe wiadczy
sylwetka czowieka u dou rys. 3.6. Po stacji orbitalnej Alfa jest to obecnie najdroszy projekt
naukowy realizowany na wiecie (ok. 10 miliardw Euro), a uczestnicz w nim Unia
Europejska, USA, Rosja, Japonia, Korea Poudniowa i Chiny. Wyniki uzyskane na instalacji
ITER maj posuy do zbudowania tokamaka czwartej generacji DEMO, bdcego ju
przygotowaniem do budowy prototypu pierwszej elektrowni termojdrowej PROTO. Ta
ostatnia by moe nawet nie bdzie budowana i od razu przystpi si do budowy regularnej
elektrowni.

Rys 3.5. Wntrze komory

tokamaka JET

Rys 3.6. Schemat

reaktora ITER.

Innym rozwizaniem technicznym dla utrzymania plazmy jest stellarator, w ktrym pole
magnetyczne wytwarzane jest przez cewki o silnie zdeformowanym (lecz precyzyjnie
obliczonym) ksztacie. Rys. 3.7. pokazuje ksztat takich cewek. Oczywicie pole wytwarzane
przez takie cewki prowadzi rwnie do specyficznego ksztatu sznura plazmowego.
Stellaratory s budowane w kilku krajach. Najwikszy z nich LHD (od ang. Large Helical
Device) zosta zbudowany w Japonii, patrz rys. 3.8.

Rys 3.7. Wygld cewek pola magnetycznego stellaratora

Rys 3.8. Najwikszy na wiecie ukad stellaratora w Japonii. Z prawej pokazany jest ksztat
sznura plazmowego w tym stellaratorze

3.3.

Inercyjne utrzymywanie plazmy.

Idea puapki inercyjnej sprowadza si do przygotowania pastylki z paliwem

termonuklearnym, a nastpnie spowodowania znacznej jej kompresji przez bombardowanie
silnymi, dobrze zogniskowanymi, symetrycznymi impulsami wiata laserowego lub
wizkami jonw. Powierzchnia pastylki w tych warunkach odparowywuje i tworzy koron
plazmow. Rozszerzajca si plazma tworzy fal uderzeniow biegnc w kierunku pastylki,
co skutkuje implozj pastylki i krtkotrwaym zajciem reakcji syntezy. Schematyczny
przebiegu caego procesu ilustruje rys. 3.9. Najbardziej zaawansowanym ukadem, w ktrym
wykorzystuje si ten typ puapki plazmowej jest NOVA w Lawrence Livermore Laboratory w
USA (rys. 3.10.). Pokazano tam, e podczas ciskania plazmy mona otrzyma gstoci 600
razy wiksze ni gsto cieczy D-T (deuterowo-trytowej) i 20 razy wiksze ni gsto
oowiu. Niestety raczej niska sprawno laserw nie pozwala na bardzo efektywne
wykorzystanie metody utrzymywania inercyjnego.

Rys 3.9. Przebieg wywoania reakcji syntezy jdrowej z utrzymywaniem inercyjnym

Rys 3.10. Instalacja NOVA w Lawrence Livermore Laboratory (USA)

rednica komory wynosi 10 m, waga za (aluminium), to 450 ton. Jake przy tym
maleka jest pokazana wyej kuleczka mieszaniny D+T (pelet), bdca rwnowana w mocy
wybuchu 50 kg TNT.
Przyjte rozwizanie cechuje si kilkoma wadami:
Stosunek energii uzyskanej z syntezy do energii niezbdnej do jej zainicjowania wynosi (dla
rwnomiernie grzanego peletu D+T) okoo 225.
Niska efektywno laserw i rde jonw powoduje konieczno dostarczenia do ukadu
energii co najmniej 104 razy wikszej.
Zainicjowanie syntezy wymaga energii 100 kJ, co oznacza, e zbudowanie reaktora
wymagaoby laserw o mocy kilku megawatw. A ju obecna hala laserw (rys. 7.15)
wyglda imponujco.
Trudnoci zagwarantowania odpowiedniej czstoci repetycji laserw i wytrzymaoci ich
okien.
W Stanach Zjednoczonych w Sandia National Laboratories miast laserw korzysta si z
nanosekundowych impulsw promieniowania rentgenowskiego o energii okoo 1 keV,
wysyanego z tzw. ukadu Z. Ukad ten wykorzystuje opisane przez nas wczeniej zjawisko
samozaciskania (pinchu) sznura plazmowego w tokamakach. Odpowiednia technologia
pozwala na wyzwalanie impulsw elektrycznych duej mocy podczas rozadowania baterii
kondensatorw. Dziki poczeniu tych impulsw ze zjawiskiem Z-pinchu i wytwarzanym
promieniowaniem rentgenowskim mona inicjowa reakcje syntezy w kuleczkach z paliwem
deuterowo-trytowym. Technika ta ma, jak dotd, tylko skal laboratoryjn.

4. Zastosowanie plazmy wysokotemperaturowej w unieszkodliwianiu

materiaw niebezpiecznych:
4.1. Wstp.
Plazma, bdca w wikszym lub mniejszym stopniu zjonizowanym gazem, bywa
uwaana za czwarty stan materii. W technologiach plazmowych plazm dzieli si na trzy typy,
mianowicie: plazm wysokotemperaturow (ang. high temperature plasma, equilibrium
plasma), plazm niskotemperaturow (ang. thermal plasma, quasi-equilibrium plasma) i
plazm wystpujca pod nazwami nietermiczna, zimna (ang. nonthermal plasma, nonequilibrium plasma, cold plasma). Plazma jest ju stosowna w technice od ponad stu lat, ale
nadal prowadzone s badania podstawowe oraz aplikacyjne nad jej wykorzystaniem i stale
napywaj informacje o nowych obszarach jej zastosowa. Ostatnio due zainteresowanie
skupia si na wykorzystaniu plazmy termicznej w procesie utylizacji odpadw komunalnych,
w tym szpitalnych i odpadw przemysowych, zwaszcza niebezpiecznych organicznych
zwizkw chemicznych (fenol, chlorowane bifenyle i dioksyny, PCBs, PCDDs). Na
szczegln uwag zasuguj badania nad wykorzystaniem plazmy termicznej w procesie
spalania i gazyfikacji organicznych materiaw staych (biomasa i tworzywa sztuczne).
Wpyw na rozwj bada nad wykorzystaniem techniki plazmowej do utylizacji odpadw
ma promowana polityka proekologiczna krajw wysokorozwinitych, zwaszcza czonkw
Wsplnoty Europejskiej. Wyniki pilotaowych bada wskazuj, e zastosowanie techniki
plazmowej do pozyskiwania paliw pynnych z biomasy i odpadw komunalnych moe okaza
si efektywne, jak rwnie bezpieczne dla rodowiska. Rwnie wiatowy wzrost ceny ropy
naftowej spowodowa zainteresowanie systemami pozyskiwania paliw ze zgazowania wgla i
alternatywnych paliw, takich jak odpadowe tworzywa sztuczne, biomasa, osady ciekowe i
odpady organiczne. Istotny jest take fakt pozyskiwania w procesie zgazowania biomasy
znacznych iloci wodoru uwaanego za paliwo przyszoci
.

4.2.

Koncepcja wykorzystania techniki plazmowej do termicznego

przetwarzania materiaw organicznych.

Wykorzystanie plazmy do termicznego przetwarzania materiaw organicznych moe

przyczyni si do rozwizania powanego problemu zwizanego z utylizacj odpadw
(komunalnych, szpitalnych, recyklingu itp.) skaonych zarwno bakteriologicznie, jak i
chemicznie, zwaszcza zwizkami wglowodorowymi.
Plazma stanowi wysokotemperaturowy, silnie zjonizowany orodek w ktrym nastpuje
szybki rozkad termiczny substancji organicznej. Po schodzeniu produktw odgazowania
wydzielaj si z nich skadniki gazowe (np. CO, CO2, CH4, C2H6, N2), cieke
(kondensujce, jak: woda, alkohole, kwasy i aldehydy, smoa) i stae (pozostao koksowa).
Plazma czyni przetwarzan mieszank bardziej reaktywn w wyniku dysocjacji termicznej
wielu produktw gazowych z wytworzeniem rodnikw (C, S, CN, OH, NH, CH, CH3...).

Wystpuje ponadto jonizacja produktw rozpadu z tworzeniem si jonw dodatnich (C+,

H+, N+, CO+, O+, Si+, K+ i inne) oraz ujemnych (O-, H-, N- i inne), co uatwia przebieg
procesu zgazowania/pirolizy. Przykadowo podczas plazmowego zgazowania odpadw
(szpitalnych) zawierajcych celuloz (papier), polietylen (plastik) i wod reakcje zgazowania
mona przedstawi w sposb uproszczony wg poniszego schematu:
Celuloza C6H10O5 + plazma CH4 + 2CO + 3H2O + 3C nCO + mH2
Polietylen (CH2-CH2)n + plazma + H2O xCH4 + zCO + rodniki nCO + mH2.
Wedug wynikw bada zawartych w pracy do zgazowania 1 kg odpadw szpitalnych o
skadzie wagowym 60% papieru, 30% tworzywa sztucznego i 10% wody zuywa si ok. 1
kWh energii elektrycznej, a z powstajcego gazu syntezowego (CO i H2) mona uzyska, po
uwzgldnieniu konwersji do energii elektrycznej, ponad 3 kWh s to przesanki wiadczce
o opacalnoci przedsiwzicia. Dua zawarto wodoru w gazie syntezowym dodatkowo
przemawia za atrakcyjnoci plazmowego zgazowania odpadw uznawanych za paliwa
alternatywne. Obecnie standardow i najtasz metod produkcji wodoru na skal
przemysow jest katalityczny reforming parowy wglowodorw. Jednak takie wytwarzanie
wodoru jest na tyle technologiczne skomplikowane, e jest to produkcja scentralizowana,
prowadzona na du skal, zatem przypisana do konkretnego miejsca. Do tzw. produkcji
rozproszonej przydatna moe okaza si metoda plazmowego zgazowania zwizkw
organicznych. Przemawia za tym fakt, e zgazowanie plazmowe jest efektywne zarwno w
duej, jak i maej skali. Ponadto plazmowa produkcja gazu o duej zawartoci wodoru jest
stosunkowo prosta i wydajna w porwnaniu do katalitycznego parowego reformingu, a
wynika to z faktu, e sama plazma wykazuje waciwoci katalityczne.

4.3.

Instalacja do plazmowego przetwarzania materiaw

organicznych.

Przedstawiona w pracy pilotaowa instalacja do plazmowego przetwarzania materiaw

organicznych (docelowo odpadowych tworzyw sztucznych i odpadowej biomasy) w paliwa
pynne opiera si na szybkiej pirolizie. Zawiera ona nastpujce elementy funkcjonalne:
wze przygotowania surowca staego do reaktora plazmowego (rozdrobnienie lub stopienie),
czon obrbki termicznej (zgazowanie plazmowe), ukad szybkiego schadzania gazw,
instalacj oczyszczania paliwa syntezowego (docelowo), ukady pomiarowe, zbiorniki na
pozyskane paliwo. Co schematycznie zilustrowano na rysunku 4.1.

Rys 4.1. Schemat instalacji do plazmowego zgazowywania materiaw organicznych.

W reaktorze zgazowujcym, jako rdo plazmy zastosowano plazmotron wnkowy,
bazujcy na wyadowaniu ukowym w staym polu elektrycznym DC. Kana plazmowy w
plazmotronie wnkowym cechuje si du gstoci energii i wysok temperatur sigajc
kilku tysicy K, a w samym jdrze kanau plazmowego temperatur szacuje si na kilkanacie
tysicy K. Ze wzgldu na wysokie temperatury w kanale plazmowym, elektrody w
plazmotronach s zwykle chodzone wod. Dowiadczenia wasne wykazay, e redni czas
ycia elektrod miedzianych z chodzeniem wodnym zawiera si w przedziale 50-150 h w
rodowisku utleniajcym i do 300 h przy zastosowaniu gazu ochronnego. Czas ycia elektrod
uzaleniony jest rwnie od materiau elektrod. Zasadniczym elementem instalacji jest blok
plazmowego zgazowania. Stanowi go reaktor zgazowujcy wraz z plazmotronami, widoczne
na rysunku 4.2.

Rys 4.2. Reaktor do plazmowego zgazowywania materiaw organicznych.

W przeprowadzonych wstpnych pracach nad plazmowym zgazowaniem materiaw
organicznych w celu pozyskiwania paliw pynnych, jako czynnik plazmotwrczy
wykorzystywano azot. W zakresie bada przewidziane jest rwnie wykorzystanie pary
wodnej, jako plazmotwrczego czynnika zgazowujcego. W plazmotronach ukowych
czynnikiem plazmotwrczym najczciej s takie gazy jak: argon, azot, CO2, para wodna lub
ich mieszaniny. Podczas prb rozdrobniony materia (przechodzcy przez sito o oczku 630

m) podawano do reaktora plazmowego podajnikiem pneumatycznym przez grny otwr

rewizyjny znajdujcy si nad stref pomienia plazmowego (widoczny na rysunku 4.2).
Wanym elementem instalacji jest chodnica do szybkiego schadzania produktw
powstaych podczas plazmowego przetwarzania. Waciwa szybko schadzania produktw
zgazowania jest bardzo istotna dla najwikszego uzysku frakcji pynnych. To chyba
najtrudniejszy etap w technologii szybkiej pirolizy wytwarzania paliw pynnych. Przy
zaoeniu pozyskiwania w procesie plazmowego zgazowania ciekych frakcji paliwowych, w
tym smolistych, zdecydowano si na wykonanie chodnicy, jako wymiennika pytowego
(rysunek 4.3), w ktrym czynnikiem chodniczym jest woda sieciowa. Zastosowana autorska
konstrukcja chodnicy umoliwia szybkie schadzanie gazw procesowych dziki stosunkowo
duej powierzchni wymiany jak i spowolnieniu prdkoci ich przepywu. Umoliwia ona
rwnie bezporedni odbir skroplonej frakcji ciekej (do analizy lub magazynowania) przez
otwory spustowe znajdujce si dolnej czci chodnicy.

Rys 4.3. Elementy konstrukcyjne chodnicy gazw procesowych.

Otwory robocze i rewizyjne chodnicy umoliwiaj rwnie podczenie analizatorw
gazw do oznaczania skadu produktw powstajcych podczas zgazowania w czasie
rzeczywistym celem dobrania optymalnych parametrw procesu. Widok zasadniczych
elementw pilotaowej instalacji do plazmowego zgazowania przedstawiono na rysunku. 4.4.

Rys 4.4. Widok zasadniczych elementw instalacji do plazmowego zgazowania.

Do analizy w czasie rzeczywistym skadu gazw procesowych powstaych podczas
plazmowego przetwarzania wykorzystano stacjonarny analizator gazw procesowych GAS
3000R z detektorami NDIR na cztery gazy, takie jak: (CO: 0-50%, CO2: 0-25%, CH4: 010%, H2: 0-25%).

4.4.

Wstpne wyniki bada plazmowego przetwarzania biomasy.

4.4.1. Materia do bada.

Do bada nad moliwoci plazmowego przetwarzania biomasy w przedmiotowej
instalacji w celu pozyskiwania paliw pynnych wybrano pyy trzech materiaw: - wytoki z
buraka cukrowego, - miskantus olbrzymi, - wierzba konopianka. Wytypowane materiay
biomasy rolinnej przed waciwym procesem zgazowania zostay wstpnie rozdrobnione, a
nastpnie zmielone w mynie firmy Retsch typu SM100 i przesiane przez kalibrowane sita
laboratoryjne do uzyskania frakcji pyu < 630 m. W celu okrelenia jakoci rozdrobnienia
materiaw poddawanych plazmowemu przetwarzaniu wykonano analiz sitow, ktrej
wyniki przedstawiono w tabeli 4.1.1.

W tabeli 4.1.2 podano wyniki analizy technicznej, a w tabeli 4.1.3 wyniki analizy
elementarnej materiaw wykorzystanych w procesie (analizy wykonao Laboratorium Analiz
Elementarnych Wydziau Chemicznego Uniwersytetu Wrocawskiego).

Przeprowadzona analiza techniczna i elementarna wskazuje na due podobiestwo skadu

chemicznego badanych surowcw biomasy rolinnej. Istotnym parametrem dla procesu
zgazowania jest zawarto czci lotnych. Wszystkie poddane procesowi plazmowego
przetwarzania rodzaje biomasy cechuj si zawartoci czci lotnych powyej 60%.

4.4.2. Przebieg plazmowego przetwarzania.

Eksperyment przebiega dwuetapowo. Pierwszy to etap przygotowawczy: komora
reaktora bya wygrzewana grzak elektryczn do temperatury rzdu 500-600C w celu
uniknicia zniszczenia obmurza reaktora. Ten etap obejmowa rwnie przygotowanie i
uruchomienie wszystkich ukadw i instalacji pomocniczych, niezbdnych do
przeprowadzenia procesu pirolizy. Drugi etap to waciwy proces pirolizy wybranego surowca
biomasy. Badania wstpne plazmowej pirolizy biomasy wykonano przy wykorzystaniu
jednego plazmotronu. Po uruchomieniu plazmotronu instalacja pracowaa na biegu jaowym
przez okoo 5 minut, a do momentu ustabilizowania cieplnych warunkw procesu, po czym
nastpowao podawanie biomasy ze staym ustalonym wydatkiem. We wszystkich prbach
strumie czynnika zgazowujcego (N2) wynosi okoo 15 m3/h. Py biomasy podawano
bezporednio nad obszar oddziaywania plazmy. Dziki stycznemu wprowadzeniu plazmy do
reaktora materia przyjmowa wirowy kierunek ruchu postpujcy w stron wylotu z reaktora.
Za reaktorem znajduje si cyklon odpylajcy, ktry usuwa z otrzymanego gazu procesowego
sta pozostao (karbonizat). Nastpnie gaz trafia do chodnicy pytowej, gdzie zachodzio
jego wychodzenie. W trakcie bada rejestrowane byy podstawowe parametry techniczne
procesu, ktre dla wybranych prb przedstawiono zbiorczo w tabeli 4.2.1. Dokonano
kilkunastu prb pirolizy dla wybranych materiaw zmieniajc ich wydatek w zakresie od 1
do 4 kg/h. Zaobserwowano, e wraz ze wzrostem wydatku podawanego paliwa temperatura
procesu pirolizy ulega zmniejszeniu. Najprawdopodobniej jest to zwizane z faktem, i
wiksza ilo podawanej biomasy absorbuje wicej energii cieplnej dostarczanej do reaktora
na reakcje przemiany (pirolizy).

4.4.3. Analiza produktw powstaych podczas prb plazmowego

przetwarzania biomasy.
W celu oceny jakoci procesu plazmowego przetwarzania badanych surowcw biomasy
wykonano analizy podstawowych skadnikw gazu procesowego. Analizator gazw
dokonywa biecej (w czasie rzeczywistym) rejestracji stenia H2, CO, CH4 i CO2.
Dodatkowo po zakoczeniu kadego cyklu prb do dalszej analizy pobierano pozostao
sta (karbonizat) i pozostao ciek/bezpostaciow. Tabela 4.3.1 zawiera udziay
podstawowych gazw uzyskanych podczas procesu plazmowej pirolizy wybranych surowcw
biomasy. Produktem staym uzyskiwanym podczas plazmowego przetwarzania biomasy by
karbonizat ktry posuy do okrelenia skutecznoci odgazowania materiau wejciowego.
Skuteczno procesu plazmowego przetwarzania wyznaczano z zalenoci:
k
= 1 a 100 gdzie:

( )

zawarto czci lotnych w karbonizacie,

a

zawarto czci lotnych w biomasie nieprzetworzonej.

(Oznaczenie zawartoci czci lotnych wykonano zgodnie z PN 98 G-04516).

Wyniki oszacowania skutecznoci plazmowego przetwarzania biomasy dla

przeprowadzonych prb podano w tabeli 4.3.2.

Obok produktw gazowych i pozostaoci staej (karbonizatu), w procesie plazmowego

przetwarzania biomasy otrzymano niewielk ilo frakcji ciekej i sm osadzajcych si na

ciankach chodnicy. Materia cieky do analizy pobrano z komr chodnicy pytowej (przez
specjalne krce umoliwiajce odbir wykroplonej cieczy widoczne na rysunku 3.3).
Badaniom poddano ciecz pochodzca ze zgazowania zmielonej wierzby konopianki.
Charakterystyk fizykochemiczn tej frakcji podano w tabeli 4.3.3.

Reasumujc, z przeprowadzonych dowiadcze wynika, e jako (warto opaowa)

otrzymanych produktw gazowych (paliw) ronie wraz we wzrostem wydatku podawanej
biomasy. Najlepszy gaz uzyskano zgazowujc wytoki z burakw cukrowych. Dla wydatku 4
kg/h uzyskano gaz o kalorycznoci okoo 1,4 MJ/Nm3. Naley jednak zaznaczy, e dla
porwnywalnych wydatkw kaloryczno otrzymanych gazw jest zbliona. I tak dla
wydatku 3 kg/h warto opaowa gazu pirolitycznego otrzymanego z przemiany trzech
rnych surowcw biomasy wahaa si w granicach 1 MJ/Nm3. Otrzymany gaz jest na
granicy palnoci. Oszacowana skuteczno plazmowego przetwarzania dla wszystkich
przebadanych rodzajw biomasy i prb wiadczy o zbyt niskiej sprawnoci procesu.

5. Podsumowanie i wnioski.
W pracy opisano istot plazmy, ukazano j jako czwarty stan skupienia materii, ktry w
warunkach ziemskich wystpuje np. w postaci pomienia czy wyadowania atmosferycznego.
Dodatkowo przedstawiono do szczegowo syntez/ fuzj jdrow, reakcje czenia si
jder lekkich z jdrami ciszych pierwiastkw (deuteru i trytu). Udowodniono e odpychanie
si dodatnio naadowanych jder pierwiastkw mona przezwyciy zbliajc je do siebie, a
to najatwiej osign w wysokich temperaturach (rzdu 107 K). Ponadto przedstawiono
urzdzenia do wytwarzania plazmy w warunkach ziemskich, jakimi s tokomaki, stellaratory
czy Z-pinch. Plazma uzyskiwana jest w komorach tych urzdze poprzez stworzenie silnego
pola magnetycznego, ktrego zadaniem jest utrzymanie plazmy w torrusie. Wikszo z tych
bada sprowadza si do budowy reaktorw termojdrowych.
W pracy przedstawiono take ide metody pozyskiwania paliw w procesie plazmowego
przetwarzania odpadw, w tym biomasy rolinnej. Podano koncepcj plazmowego
przetwarzania materiaw organicznych i przedstawiono opracowan na tej podstawie
prototypow instalacj do plazmowego zgazowania/pirolizy. Opisano ogln zasad dziaania
plazmowej instalacji zgazowujcej i rol jej poszczeglnych elementw w procesie
przetwarzania. Podano podstawowe parametry pracy instalacji wyznaczone w trakcie prac nad
jej rozruchem. Podano rwnie kierunki dalszych prac nad optymalizacj dziaania powstaej
instalacji, majcych na celu opracowanie efektywnej technologii pozyskiwania paliw
pynnych ze zgazowania/pirolizy odpadw organicznych, w tym zawierajcych zwizki
organiczne zakwalifikowane jako odpady niebezpieczne.
Reasumujc, wstpne prace wykazay, e w prezentowanej prototypowej instalacji jest
moliwe plazmowe przetwarzanie materiaw organicznych z uzyskaniem pynnych frakcji
paliwowych. Oceniajc skuteczno plazmowego przetwarzania stwierdza si, e dobrane
parametry procesu pirolizy nie powoduj cakowitego przeksztacenia badanego materiau na
oczekiwane wysokokaloryczne pynne frakcje paliwowe (gaz syntezowy i cieke frakcje
paliwowe). Wynika to m.in. z budowy chemicznej biomasy rolinnej, ktra nie jest
korzystnym substratem/skadnikiem odpadw do uzyskiwania paliw pynnych w procesie
przetwarzania plazmowego. Zaznaczy jednak naley, e zaproponowana w niniejszej pracy
nowatorska metoda plazmowego przetwarzania biomasy odpadowej moe okaza si
alternatyw do obecnie stosowanych klasycznych metod zgazowania i pirolizy. Przemawia za
tym stosunkowo nieskomplikowana budowa instalacji, jej moduowy charakter oraz krtki
czas rozruchu i wyczenia z eksploatacji. Dlatego celowym wydaje si prowadzenie dalszych
prac nad udoskonaleniem zaproponowanej metody. W pierwszej kolejnoci, aby usprawni
proces plazmowego przetwarzania, naley podnie temperatur w reaktorze plazmowym.

6. Literatura.
A. Bartczak, Nowe stany skupienia materii,
http://fizyka.net.pl/aktualnosci/aktualnosci_no5.html (dostp 08.09.2015);
L. Dobrzyski, Elementy fizyki jdrowej i reaktorowej rozdzia VII, 19.06.2013
http://ncbj.edu.pl/zasoby/wyklady/ld_stud_podypl/07. En_termo.pdf (dostp
08.09.2015);
S. Jednorg, M. Karpiska, ITER (INTERNATIONAL THERMONUCLEAR
EXPERIMENTAL REACTOR) PANACEUM NA KOPOTY ENERGETYCZNE,
30.09.2006 http://www.if.pw.edu.pl/~pluta/pl/dyd/mtj/ITER-SJ.pdf (dostp 09.09.2015);
T. Mczka, R. Miller, W. Kordylewski, E. liwka, Treatment of waste biomass using
plasma technology, 03.04.2013
yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.baztech-88e078e7-4a1e-46a4-8b3e64f0974b73d1/c/Maczka.pdf (dostp 09.09.2015);
Jacek Tyczkowski, Neony, plazma, warstwy; Wiedza i ycie 7/2002;
Encyklopedia fizyki wspczesnej;
Czesaw Bobrowski, Fizyka - krtki kurs;