alex

haley
W

i nsan

insan yaynlar : 2
edebiyat: 1
altnc bask stanbul 2003
isbn 975-574-295-6
orijinal ismi
the autobiography of malcolm x
malcolm x
alex haley
evirn
yaar kaplan
idz.en
insan
kapak d^zeni
erhan akaolu
bask-cilt

kurti matbaaclk
www.kurtismatbaa.com
insan yaynlar
keresteciler sitesi, mehmet akif cad.
kestane sok. no: 1 merter-istanbul
tel. 0212. 642 74 84 fax. 0212. 554 62 07
wwwunsanyayinlari.com.tr
insan@insanyayinlari.com.tr

Malcolm X
ALEX HALEY

eviren
Yaar Kaplan

insan y a n l a r

ALEX HALEY
1921'de profesr bir baba ile retmen bir annenin ocuu
olarak New York'ta dnyaya geldi. 1937-39 yllar arasnda
Elizabeth City Teachers College'de okudu. 1959'dan sonra
serbest gazeteci ve yazar olarak alt. 1962'lerde Playboy
iin seri rportajlar hazrlad; Readers Digest, New York
Times Magazine ve Atlantic gibi sreli yaynlara yaz ve
aratrmalaryla katld, nceleri baarl bir gazeteci olarak
hayatn srdren Haley, nemli bir siyah yazar olarak
nn The Autobiography of Malcolm X adl almasyla
salad. Amerika'daki siyah mslmanlar hareketinin eks
eninde duran Malcolm X ad, Haley'in anlatsna gerekli
canll kazandrm aya gerekten yetm iti. 1965'de
yaynlanan bu kitap aslnda yazarla kahraman arasndaki
ikili grm elerin bir rndr. Malcolm X ile ilgili
almasnda yalnzca bir "zgemi"in, kahramannn
azndan nakledicisi konumunda olan Haley, daha sonraki
yirmi yl srecek kiisel aratrmasyla nn pekitirdi.
Amerika ve Afrika'da yllar sren aratrmalar sonunda
ulat ey, kendi ailesinin kkleriydi. Bu yzden onun
Kkler romanna eletiri evreleri ayn zamanda bir tarihsel
metin gzyle de bakmaktadr. Haley bu aratrmasnn
servenini de My Search for Roots balkl dier bir
anlatsnda dile getirmitir.

ii nd ekiler

nsz ... 7

1. Kbus ...101
2. Maskot . ..131
3. "Hemerim" .. .151
4. Laura ...173
5. Harlemli ... 193
6. Detroit'li Kzlolan ...213
7. Dmenci ...245
8. Kstrl ... 271
9. Yakalan ...281
10. blis ...305
11. Kurtulu . ..329
12. Kurtarc ... 355
13. Vekil Malcolm X ...379
14. Siyah Mslmanlar . ..409
15. carus ...449
16. hra ...479
17 Mekke ...519
18. El-Hacc Malik el-ahbaz ...547
19. 1965 ...575

NSZ

955 dolaylarnda, New York televizyonunda yayma giren Nefretin

Dourduu Nefret programnn ardndan kamuoyunun yava yava
Mslmanlarn farkna varmaya balad sralarda ben San Franciscodaydm ve Birleik Devletler Sahil Muhafaza Tekilatndaki yirmi yl
lk hizmetimden sonra emekli olmaya hazrlanyordum. Memleketi
Detroite yapt ziyaretten dnen bir bayan arkadam bana rktc
bir siyah adamlar dininden, bir Islm Cemaatinden sz at. Onu asl
artan eyse, kendi ailesinin de topluca bu dine girmi olmasyd. Asl
itibariyle siyah olan insanlar lgn bilgin Yakupun genetik yoldan a
lamak suretiyle nasl beyazlatrm olduunu, inanmaya inanmaya
dinledim. Bu rgtn lideri Muhterem Elijah Muhammed olarak anl
yordu ve Vekil Malcolm X diye birisinin de kurmay takmnn ba ol
duu anlalyordu.
New York Ctyde serbest bir yazar olarak ie koyulduktan sonra,
Harlem dolaylarndan bir hayli arpc malzeme topladm ve bunun ar
dndan Readers Digest'a bu mezheple ilgili bir yaz yazma nerisi gtr
dm. Harlemdeki Mslmanlar lokantasn ziyaretim srasnda, Vekil
Malcolm Xi nasl bulabileceimi sormam zerine, bana hemen arkam
daki telefon kabininde konuan adam gsterdiler. Az sonra adam ka-

8 MALCOLM X

binden kt. Dalyan boylu, csseli, kzl-kahverengi tenli bir adamd; o

zamanlar otuzbe yandayd; ne amala geldiimi anlatnca tepesi bir
den att, kaln kemik ereveli gzlklerinin ardndan bana yiyecekmi
gibi bakyordu. Sen de beyaz adamn ajanlk iin yollad maalardan
birisin! diye iddetle kt bana. Yaz yazmak iin hukuk ruhsatmn
bulunduunu syledim kendisine ve derginin benden Mslmanlarn
kendileri hakkndaki dncelerine de, Mslmanlarn muarzlarnn
dncelerine de yer veren dengeleyici, tarafsz bir yaz yazmam iste
yen mektubunu gsterdim. Malcolm X, hibir beyazn szlerinin, ze
rine yazld kat paras kadar bile deer tamadn syledi bana
burnundan soluya soluya; bununla birlikte bana yardmc olup olama
yacana karar verebilmesi iin biraz zamana ihtiyac olduunu da ek
ledi. Bu arada bana, Harlemde, Yedi Numaral Mabette yaplan toplan
tlarn bazlarna katlmam salk verdi, nk bu mabet Mslman ol
mayan Zencilere de akt (bu mabetler daha sonralar cami olarak
anlmaya balanmtr).
Mslmanlar lokantas evresinde, hepsi de tertemiz giyinip kuan
m, hepsi de insan mahcup edecek derecede nazik, sonradan hidayete
ermi daha baka kimselerle de karlatm. Hepsinin tavr ve davran
larnda rgtlerinin kendilerinden istedii Sparta askeri disiplininin iz
lerini bulmak mmknd ve hi birisinin azndan slm Cemaatinin
klielemi cmlelerinden baka birey kmyordu. Havann gzel olu
unu bile, Allahn Muhterem Elijah Muhamnedin yz suyu hrme
tine bahettii bir ltf olarak gryorlard.
Sonunda, Vekil Malcolm X, kendisinin kiisel bir sorumluluk altna
girmek istemediini bildirdi bana. Byle bir yaz iin dorudan doru
ya Sayn Muhammedle grmemin daha yerinde olacan syledi. Bu
nu memnuniyetle kabul ettiimi belirttim, bir randevu ayarland ve der
hal Chicagoya gittim uakla. Narin yapl, mahcubiyeti yznden oku
nan ve yumuak sesli bir adam olan Sayn Muhammed, oturduu o m
kellef evde ailesiyle birlikte bir akam yemei iin davet etti beni. Asln
da yemekte FBln ve Gelirler ldaresi'nin, rgtn ok yakndan izle
mekte olduunu, hatt ilerde bir meclis soruturmasnn alaca sy
lentilerinin ortalkta dolatn anlatrken, bir yandan da ok dikkatli
bir ekilde beni incelemekteydi; bunun farkndaydm. Ama benim
bunlarn hibirisinden de korktuum yok; ben, bana gerekli olan hereye sahibim: geree yani, dedi Sayn Muhammed. Benim yazmak is

O N S O Z 9

tediim yazdan her nedense hi sz almad, ama dnmde Malcolm X bana yardm etmeye ok daha istekli grnyordu.
Benimle Mslmanlar lokantasnda beyaz rtl bir masaya oturdu
ve New York basnndan kendisine gelen telefonlara bakmak iin kabi
ne gidi gelileriyle sk sk blnen konumamzda sormaya frsat bula
bildiim sorularmn hemen hepsine de olduka evklendirici cevaplar
verdi. Kendisine teki kentlerdeki Islmi faaliyetleri de grp greme
yeceimi sorduumda, teki vekillerle de grerek, Detroit, Washington ve Philadelphiadaki mabetlerin toplantlarna gidip gelmemi de
ayarlad hemen.
Sayn Muhammed Diyor ki baln tayan yazm 1960n ilk ay
larnda yaynland ve bu Siyah Mslmanlar olayna bir derginin ilk
dikkat ekiiydi. Hemen ardndan, Sayn Muhammedin yazmda taraf
sz davranacama dair verdiim sz tuttuumdan dolay beni tebrik
eden bir mektubu geldi, ve ayrca bana telefon eden Malcolm Xten de
aa yukar ayn vgleri aldm. Yine o sralarda, Dr. C. Eric Lincolnun
Amerikadaki Siyah Mslmanlar adndaki kitab yaymlanm ve Siyah
Mslmanlar her geen gn artp giden bir ilginin konusu olmaya ba
lamt. 1961 ve 1962 boyunca Saturday EveningPost beni, Al Balk adn
daki bir beyaz yazarla birlikte, hacimli bir makale hazrlamakta grev
lendirdi: daha sonra da ben, soracam sorulara verilecek cevaplar har
fi harfine yaynlayacana dair soz veren Playboy dergisi iin tek bama
Malcolm Xle bir sylei yaptm. Birka gn sren bu sylei srasn
da Malcolm X, Hristiyanlk aleyhinde ya da beyazlar aleyhinde sarf et
tii zehir zemberek szlerinden sonra: Sen de biliyorsun ki o iblisler
bunlar basmayacaktr! diye tekrar ve tekrar kkremiti. Ne var ki,
Playboyun verdii sz tuttuunu grnce kendisi de hayli ard
Btn bunlardan sonra Malcolm X bana bir para snmaya bala
mt. lkedeki sreli yaynlarn sahip olduklar gcn farkndayd, ve
bana da srf bunun iin, amaca yaklatran bir ara olarak grldm
iin, hl biraz kukuyla bakmakla birlikte saygl davranyordu. Artk
bana zaman zaman telefon ap radyoya, televizyona verecei demele
ri, yapaca daha baka konumalar dinlememi salk veriyor ya da Si
yah Mslmanlarn dzenledii panayrlara, teki toplu almalara
katlmam iin davet ediyordu.
te, 1963 balarnda i danmanm, Plcyboyda yaymlanan sylei
min kendisinde Malcolm Xin hayat hikyesi dncesini douran, bir

10 MALCOLM X

yayncyla birlikte bana geldiinde, kendisini genellikle Amerikann

en kzgn siyah adam olarak takdim eden Malcolm Xle ilikilerim bu
minval zereydi. imdi memleketin her bir yannda tannan o atepre
adam, en ince ayrntlaryla btn hayatn anlatmas iin ikna edebile
ceimi aklmn kesip kesmedii soruluyordu bana. Buna hemen bir ce
vap veremeyeceimi, ama konuyu kendisine ileteceimi syledim ya
yncya. Yaync, byle bir kitabn en canalc noktalarn yle ksaca
anlatmamn mmkn olup olmadn sordu bana. Ve ben daha konu
maya balar balamaz, yaptm onca syleiye ramen Malcolm Xin ki
ilii hakknda ne kadar az ey bildiimi kavradm. Bu soru sayesinde
unun farkna vardm: Malcolm X kendisini her zaman geri planda tut
maya ve lideri Elijah Muhammedi daima n plana karmaya ne kadar
da dikkat sarf etmekteydi. Bunu aynen syledim yayncya.
Gerekten de, Malcolm X hakknda bildiim tek ey, Siyah Mslmanlar arasna katlmadan nceki hayatnn crmler ve hapisler iin
de getiini bir cmleyle geitirdiini duymu olmamd. Bunu syle
dim. Bana birok defalar: Gemiimi anlatsam kulaklarnza inanamaz
snz, demiti; bakalarndan da onun bir zamanlar esrar ve kadn sat
tn, silahl soygunlara kartn duymutum.
Malcolm Xin zaman konusunda fanatiklie varan bir yanlgs oldu
unu biliyordum. Bir defasnda bana, Benim hi tahamml edemediim
kimseler, saat kullanmayan kimselerdir, nk bu tip insanlar zamann
farknda olmazlar, demiti. Her iimizde, zamana verdiimiz deer ve
duyduumuz saygdr baary ya da baarszl belirleyen. Malcolm X
nerede bir konuma yapacak olsa oradaki Siyah Mslmanlarn saysnn
arttn sylediklerini duymutum ve Malcolm Xin kendi mahkmiyet
devresinde olduu gibi birok hapishanedeki Zenci mahkmlarn slm
dinini kefetmelerinden gurur duyduunu biliyordum. Onun sadece bir
Siyah Mslmann (tercihen kars Bettynin) piirdii yemekleri yedii
ni, hergn kremayla hafifletirdii saysz kahve itiini, ierken de ine
li bir ekilde, Kahve, uzlamaktan holandm tek eydir, dediini bi
liyordum. Btn bunlar konutuumuz yemek masamzdan kalkarken,
yayncya ve danmanma gayr-i Mslimlerin huzurunu Malcolm Xin
nasl kolayca karabileceini anlattm; rnein bir keresinde beni araba
syla metroya kadar gtrmeyi teklif etmiti de, ben de arabada sigara
yakmaya yeltenince souk bir glmsemeyle beni szerek: Yakarsan
arabamda sigara ien ilk ve son insan sen olacaksn, demiti.

NSZ 11

Malcolm Xe, yaynlanmak zere hayat hikyesini bana anlatp an

latmayacan sorduum zaman, tereddtl baklarla beni bir sre sz
d. Bu an, kendisini tandmdan bu yana kararsz olarak grdm
nadir anlardan biriydi. Sonunda, Bir kitap iin hayli dnmem ge
rek, diyebildi. ki gn sonra, bana telefon ederek benimle Mslmanlar lokantasnda bulumak istediini bildirdi. Raz olacam dedi. Sa
nyorum ki hayat hikyem, Sayn Muhammedin siyahlar nasl kurtar
dn insanlarn daha iyi anlamalarna yardmc olacaktr. Ama benim
bu giriimimin hi kimse tarafndan yanl yorumlanmasn istemem;
kitabn geliri son kuruuna kadar slm Cemaatinin eline gemelidir.
Elbette byle bir i iin Sayn Muhammedin de onayn almak gereki
yordu ve Sayn Muhammedle de ben bizzat grp ricada bulunmak
durumundaydm.
Bunun zerine uaa atlayp bir kez daha grmeye gittim Sayn Mu
hammedi, ama bu kez Phoenixteydi (Arizona). Mzmin bronitine iyi
gelir dncesiyle slm Cemaati kendisini bu scak, kuru iklime getirip
bir eve yerletirmiti. Onunla bu sefer yalnz grtk, yelerinin oun
luu tahsil yapmam Mslmanlar olduu halde rgtnn ne kadar
gelitiinden, siyah rk iindeki yetenekli kimselerin desteinin salana
bilmesi halinde bu rgtle siyahlar lehine dev admlar atlabileceinden
szetti bana. Ve sonra, En ok ihtiya duyduumuz eylerden birisi de
yazarlardr, dedi; ama beni bu sze bir karlk vermeye de zorlamad.
Sonra aniden ksrmeye balad. Bu ksrmesi o kadar uzad ki oturdu
um sandalyeden korku iinde kalkarak kendisine doru yrdm ama
o eliyle iaret ederek benden oturmam istiyor ve merak edilecek bireyi
olmadn anlatmaya alyordu. Bu arada soluk solua, bana yazmak
istediim kitaba Allahn rza gsterdiini hissettiini syledi. Malcolm benim en bata gelen vekillerimdendir dedi. ofrne beni Phoenix Havaalamna gtrmesini tembihledikten sonra Sayn Muhammed,
aceleyle bana veda etti ve ksrkler arasnda hzla odadan kt.
New Yorka dndmde Malcolm X yayn szlemesini dikkatle
okudu ve imzalad, sonra czdanndan zerine kendi yayvan elyazsyla bireyler yazlm bir kat paras karp bana uzatt. Bu kitabn it
haf bu olacak dedi. Okudum: Bu kitab, beni Amerikada, yeryz
nn en irkef uygarlk ve toplumunun bataklk ve pislikleri iinde bu
lan, beni oradan ekip karan, beni arndran, ayaklarm zerinde dur
duran ve beni bugnk halime getiren Muhterem Elijah Muhammede
ithaf ediyorum.

- MALCOLM X

Kitabn Malcolm Xe getirecei btn gelirlerin k i Numaral Mu

hammet! Camii emrine denecei yazlyd szlemede, ama Malcolm
X bunu yeterli bulmad. Daktilo ettikten sonra imzalamas iin getire
yim diye bana unlar dikte etti: Szlemede yer alan mal hkmler
gereince, hisseme den her trl gelirin tamam, yaynevi tarafndan
iki Numaral Muhammed Camii emrine denecektir. Para havaleleri
aadaki adrese kartlacaktr: Raymond Sheriff. 4847 Woodlawn Avenue, Chicago 15, Illinois.
Buna karlk, ben de Malcolm Xten bana mahsus olmak zere y
le bir taahht imzalamasn rica ettim: Kendisi ne kadar megul olursa
olsun, hayatn btn ayrntlaryla anlatacak ekilde dnlm olan
tam tanma 100.000 kelimelik ifah kitabn hazrlanmasnda bana n
celikle zaman ayracakt. Aylar sonra, Malcolm Xle benim yazdklarm
birlikte gzden geirirken; kendisi hakkmdaki dncelerimi ayr bir
blm halinde yazmama izin vermesini, ama hereyiyle bana ait olacak
olan bu blme hibir ekilde karmamasn rica etmitim ve o da bu
ricam kabul etmiti.
Bu anlamalarmzn ardndan, Malcolm X beni hergn ziyaret et
meye ve bana iki bazan da saatini ayrmaya; Oldsmobile marka
mavi arabas ile benim o zamanlar Greenwich Villagede bulunan std
yomun nnde her gn durmaya balamt. Malcolm X, elinde ona
sanki ok sk alan bir avukat grnts veren byk deri antasy
la her akam saat dokuz-on sralarnda grnyordu kapda. Gayet ta
bi, btn gn aralksz sren meguliyetlerinden sonra epey yorgun
oluyordu, hatt baz gnler pek bitkin grnyordu.
Birlikte almamz ok kt balamt. Onun ok houna giden bir
kelime kullanarak anlatmak gerekirse, her ikimiz de pek tekin deil
dik. te urada, karmda duran bu adam Malcolm Xti. O atepre Mal
colm X, kendisini kzdran Zencilere kar da, tpk ou zaman beyaz
lara kar olduu gibi adeta bir asit kesilen Malcolm X. Televizyon ko
numalarnda, basn toplantlarnda ve Mslmanlarn dzenledikleri
mitinglerde, teki Zenci yazarlara Tom Amcalar, yanamalar, beyaz
klkl siyah adamlar kabilinden szlerle ok sert saldrlarda bulundu
unu biliyordum, tte ben byle bir adamn, gerek kirli ilerle geirdii
eski hayatnda, gerekse slm rgtlerdeki hiyerarik dzen ierisinde
adeta bir gizlilik fobisi gelitirmi olan byle bir adamn karsna ge
mi ondan bir yl boyunca en mahrem srlarn demesini istiyordum.

ONSOZ 13

stelik benim orduda yirmi sene hizmet vermi olmam ve Hristiyanltn da bir dezavantajd; nk Malcolm X bu gibi eyleri Zenciler iin
kltc buluyordu ve bunlar aktan aa alaya alyordu. Geri be
ni lke apnda yayn yapan eitli dergilerde Mslmanlar lehine yaz
lar yazmaya dolayl olarak tevik ediyordu ama gene de zaman zaman,
eitli vesilelerle, bana Siz mesleki yetenekleri bulunan siyahlar, g
nn birinde uyanacaksnz ve kurtuluunuz iin Muhterem Elijah Muhammedin liderlii altnda birlemekten baka arenizin bulunmad
n anlayacaksnz, demekten de geri durmuyordu. stelik Malcolm X,
FBIn benim stdyomu bceklediine yani stdyoya dinleme cihaz
yerletirdiine inanyordu; hatt byk bir ihtimalle bu konuda benim
de onlara yardmc olduumu bile dnyordu. lk birka hafta, al
ma odamza girerken, Ses kontrol, ses kontrol; bir, iki, ... demeksi
zin adm atmyordu ieri.
Zaman zaman aksilikler de kt. Bir akam Malcolm X stdyoma
beklediim saatten erken kageldiinde ben stdyoda bir beyaz arka
dala birlikteydim; arkadam karken Malcolm X de ieri geliyordu ve
koridorda karlamlard. O akamki almamz boyunca Malcolm
Xte sanki, en ok kukuland o eyler olduu gibi doru kmas
na garip bir hal vard. Baka bir gn de Malcolm X, elinde tuttuu pa
saportunu sallaya sallaya bana Islmi rgtn meziyetlerini anlatrken,
birden, elindeki pasaportun zerine delinmi numaray okumaya al
tm farkedince fkeden kpkrmz oldu ve pasaportunu ani bir hare
ketle burnuma dayayarak kkredi: Numaray doru al, ama doru al
san da bu beyaz eytann zaten bilmedii birey deil. Pasaportu bana
kendisi verdi.
Ben belki bir ay kadar, bu gidile ortaya kitap falan karamayacaz
diye baya korktum. Malcolm X bana hl olduka resmi bir azla
Efendim! diye hitabediyordu ve not defterimde de Siyah Mslman
felsefesinden, Sayn Muhammedin gklere karlmasndan ve beyaz
eytann yapt eytanlklardan baka birey yoktu. stelik onu, ya
zacam kitabn kendi hayatn anlatan bir kitap olmas gerektiini ha
trlatmaya kalksam buna ok kzaca da ortadayd. Nitekim bu konu
da ilk mitlerin belirmesinden nce, ben yayncya gidip akas bu
iin stesinden gelemeyeceimi bildirmeyi bile dnyordum. Dikkat
ettim ki Malcolm X konuurken elinin altnda bulunan herhangi bir ka
da elindeki krmz tkenmez kalemiyle bireyler karalayp duruyor

14 MALCOLM X

du. Bu i iin bazan yannda getirdii bir gazetenin kenarlarndaki bo

luklardan, bazan da krmz kapl randevu defterinin arkasnda saklad
fihrist kartlarndan yararlanyordu. Bunun zerine, ben de, kendisi
ne her kahve ikram ediimde yanma iki de kt peete brakyordum;
Malcolm X zaman zaman peeteler zerine de bireyler karaladnda
benim bu numaram baya ie yaryordu ve ben de o gider gitmez pee
teleri kapyordum hemen, ite bunlardan birka rnek:
Burada btn KDleri ldren BDler iin savaan bir SD tarafndan
ldrlm bir SrD yatmaktadr. (Malcolm X tanndktan sonra, bunu
deifre etmek de zor deildir. KD, kzlderili; BD, beyazderili; SD, siyahderili ve SrD de sarderili anlamna gelmektedir).
Sebepsiz hibirey olmaz. SDnin bu hale dmesinin sebebini BD
bilmek istemez. BD iledii crmleri rtbas etmekten baka birey
dnmez.
Almanyada hristiyanlk yayor olsayd, o alt milyon yahudi de
yayor olacakt.
BD ikide birde SDye Bak senin iin neler neler yapmaktaym! de
meye pek merakldr. Hayr! Bizim iin neler yaptna deil, bize neler
yaptna bak sen!
SD gzlerimizi oymu olan BDye toz kondurmuyor; gzlerimizi
oymular, imdi de gremiyoruz diye bizi knyorlar!
Tarihi deitirebilenler, ancak ve ancak insann kendisi hakkndaki
dncesini deitirmeyi baarabilmi olanlardr. sa kadar Hitler de, Bu
da kadar Stalin de deitirmitir tarihi... Muh. Elijah Muhammed de...
Ben ite bu karalamalardan ilham alarak bir kse hazrladm ve Mal
colm X de bu kseye tutuldu. Kt peetelerden birinin zerine: Ka
dnn alayp durmas, paay ancak alarsa kurtarabileceine inanmasndandr, diye yazmt. Ben de birgn tuttum laf kadn konusuna ge
tirdim. Malcolm X, bir yandan kahvesini yudumlamalar, bir yandan da
nndeki kda bireyler karalamalar arasnda birden kadn konusun
daki eletirel tutumunu ve pheciliini azndan karverdi. Hibir
kadna yzde yz gvenemezsiniz, dedi. Ben yzde yetmibe gve
nilebilecek bir tek kadn tandm onunla da evlendim. Bunu kendisine
de sylemiimdir, dedi. Aynen sana sylediim gibi ona da sylemi
imdir ki, ben, hanmlar ya da dostlar tarafndan mahvedilen nice in
sanlar tandm.

 N S Z 15

Hi kimseye tam olarak gvenmem, diye devam etti, kendime

hile. Kendi kendilerini mahveden bir sr insan tammmdr ben. Ba
kalarna olan gvenim sfrdan balar ykselir gider, tpk Muhterem
Elijal Muhammede olduu gibi. Malcolm X, bundan sonra bana dik
dik bakt: Size de yzde yirmibe civarnda gveniyorum.
Malcolm Xi elimden geldii kadar konuturabilmek iin bu kadn
konusunu kurcalamaya devam ettim, nk gerekten de deiyordu. Ol
duka muzaffer bir eda ile haykrd, Benedict Arnold neden vatan haini
oldu biliyor musunuz? Kadn yznden. Sonra yle dedi: Kadnn y
le ya da byle olmas neyse ne de, kadnn ne olduuna aldrdm yok
benim, ama kadnlk kendini beenmekle balar. Bunu size kantlayabili
rim, isterseniz kendi kendinize de kolayca kantlayabileceiniz bireydir
bu. Baknz ben neden konutuumu biliyorum, bizzat denemiim. Ol
duka sert grnl, olduka huysuz ve srekli somurtan bir kadn d
nnz, ite byle bir kadna, hergn karsna dikilerek gzlerinin ta
iine baka baka sizi ok gzel buluyorum deyiniz ve sonra baknz neler
oluyor. Kadn ilk gn sizi iddetle azarlayabilir, ve ikinci gn de azarlaya
bilir; ama siz ylmaynz, devam ediniz, bir sre sonra bir de bakacaksnz
ki birgn daha sizi grr grmez glmsemeye balayacaktr.
O gece gene, Malcolm X ayrldktan sonra ben hemen onun karala
d peetelere saldrdmda grdm ki Malcolm X belli bir konuda ko
nuurken aklndan bambaka eyler geirebilmekteydi; peeteler bunu
aka ortaya koyuyordu:
Zenciler yerden ge kadar hakllar. BD, Bu memlekete ben gz
koyuyorum, nasl etsem de burada yaayan birka bin SDyi sepetlesem
diyor.
Beni anlayan, anlamyorsa bile en azndan anlyor grnen bir
karm var.
SDler nce kendi birleik cephelerini kurmadklar srece, SD da
vas dardan hibir destek gremez.
Hadi oturaym, kafalarna gvendiim adamlarla konuaym; hepi
mizin ihtiya duyduu ey ayn, bir para lgnlk.
MEMle gizli gizli gren SD liderlerinin isimleri aklanrsa yer
yerinden oynar. (Buradaki MEM de, Muhterem Elijah Muhammedin
ba harflerine tekabl ediyordu.)
Sonra bir gece, Malcolm X stdyoma geldiinde adeta ayakta dura
cak hali kalmamt. Byleyken, iki saat boyunca, odada kzgn kzgn

16 MALCOLM X

volta atarak, Elijah Muhammede ve kendisine saldran teki Zenci li

derler aleyhinde uzun bir nutuk ekmekten de geri durmad. O srada
nereden aklma geldi bilemiyorum ama bir ara nefes almak iin konu
masn ksa bir an kestiinde soruverdim: Annenizden birazck szeder
misiniz acaba diyecektim?
Bir aa bir yukar dolap duran Malcolm X bu sorum zerine ol
duu yerde kalakald ve yzme yle bir bakt ki bu bakndan rastgele sorduum sorunun her nedense onu gerekten sarstn anladm.
imdi o n yeniden anmsyorum da, diyorum ki kendi kendime, Mal
colm Xi bedenen ok zayf bir halde yakalamtm adeta, yle ki kendi
sini savunacak durumda bile deildi.
Az sonra Malcolm X yava yava konuarak anlatmaya balad. Bu
kez de odann iinde bir daire izerek dolanyordu. Annem hep ocan
yannda olur, o gn yemek iin ne bulabildiysek onu piirip kotarmaya
alrd. Baz zamanlar o derece a kalrdk ki, alktan bamz dnme
ye, gzlerimiz kararmaya balard. Annemin giydii elbiselerin rengini
de anmsyorum: soluk gri entariler giyerdi hep... Ve bylece afak o
kene kadar anlatt, anlatt; sonunda ylesine yorgun dmt ki, o ko
ca ayaklar birbirine dolayordu yrd yerde. Birdenbire boanan
bu hatra selinden ben de bu kitabn balang blmleri olan Kbus
ile Maskotun iskeletini kardm. O geceden sonra Malcolm X tam iki
yl boyunca bana zel hayatnn en zel ayrntlarn bile anlatmakta as
la tereddt gstermedi. Annesinden sz etmesi, bir anlamda hereyin
balangc oluyordu.
ocukluk dnemini anlatrken de Malcolm X kh skntl kh ac
masz bir hale giriyordu. Gzlerinin almasna yolaan ilk hayat dersi
ni nasl aldn stne bastra bastra anlatn hi unutmam: Gcr
damayan menteeyi yalamazlar. Anlarn anlatrken sz dnp dola
p vey ablas Ellann yannda kalmak zere Bostona gittii gnlere
gelince, Malcolm X Zenci mahallesinin sokaklarnda hesap temizleye
rek gnn gn edilerine kahkahalarla glmeye balad. Ya ite, o za
mandr bu zamandr aklmn ucundan bile geirmediim eyler bu size
anlattklarm, diyordu bir yandan da. Daha sonra Malcolm Xi asl ken
dinden geiren ey, Harlem gnlerini anlatmaya balamas olmutu. Bir
gece, birdenbire ve lgnca bir hareketle oturduu koltuktan frlad ve
inanr msnz, o dehet saan siyah hatip, zplayarak, parmaklarn
krdatarak re-bop-de-bop-blap-blam diyerek anlamsz arklar mrl

O N SO Z 17

danmaya balad ve sonra salondaki stunlardan birisine (damnn be

lini kavrar gibi) bir eliyle sarlarak, ceketinin eteklerini savura savura,
uzun bacaklaryla ve kocaman ayaklaryla adeta uarcasna, o Harlem
gnlerini yeniden yaar gibi lindy-hop dans yapmaya balad. Sonra yi
ne ani bir ekilde ciddileiveren Malcolm X yerine oturdu ve o geceki
almamzn geriye kalan blmnde kastl olarak ok hrn davran
d. Daha sonraki gnlerde yine Harlem hayatn anlatmaya koyulmu
ken Malcolm X yine skmd bir havaya girmiti. O zamanlar hatal
bulduum tek ey, bir hata yaparken yakalanmakt. Bende bir vah or
man kafas vard, vah bir ormanda yayordum, yaptn hereyi de
hayatta kalabilmek iin ve igdsel olarak yapyordum. Ama bu ara
da iledii sularn hibirisi iin pimanlk duymadn da vurgulad,
nk btn bunlar, beyaz adamn Hristyan dnyasnda yaamakta
olan binlerce ve binlerce siyah insana reva grlen eylerin sonucu ola
rak yaplmt.
Konu mahpusluk gnlerine gelince Malcolm, Xin neesi yeniden
admaya balad. Bakn size o beyaz eytan mahkmlara, hatta gardi
yanlara bile her istediimi nasl yaptrtyordum onu anlataym. Dedii
mi yapmazsan ben de senin aslnda ak tenli Zenci soyundan geldiine
ama sanki beyazm gibi geinip gittiine dair bir dedikodu salarm or
tala, diye fsldardm kulaklarna, ite bu olgu, beyaz eytann siyah
insanlar hakkndaki dncelerini ortaya koymaya yeter. Beyaz eytan,
Zenci olmaktansa lmeyi ye tutar! Hapishanede frsat bulup da oku
duu kitaplar hakknda konuurken de unlar sylemiti bana: Okur
ken ne yaptmn tam olarak farknda deildim ama iten ie kitaplar
bir tr zihin vitamini olarak gryordum ve ondan seviyordum. Ve
baka bir zaman da unlar demiti: Bugnn hzl dnyasnda tefek
kre ya da derin dnceye yer yok. Bir mahkmun iyiye kullanabile
cei bol vakti oluyor. Bir insann dnmeye ihtiyac varsa, gidebilece
i en iyi yer, bana sorulursa, niversiteden sonra hapishanedir. nsan
tevik edilirse hapishanede hayatn deitirebilir.
Bir defasnda da u dncelerini amt bana Malcolm X: Bir in
san bir kere hapse dt m, artk ne kendisini ayn gzle grebiliyor,
ne de teki insanlar. leri tkrnda giden dardaki o namusu-btnler ieri girip km birisine burun kvrp geerler. Ama o namusubtnler bir batakla saplansalar, ieri girip km birisi onlara daha
onurlu davranr.

18 MALCOLM X

O gece peetenin zerine unlar karalaml (hem kendi tuttuum

notlanma hem de kt peetelere tarih attm iin bunu syleyebiliyo
rum): Bu BD atom bombas yapt ve beyaz olmayanlarn banda pat
latt; BD imdi de kalkm btn dikkatleri Kzllara ekmeye alyor
ve huyunu suyunu bildii teki BDnin ayn bombay bizim bamzda
patlatabilecei korkusuyla yayor.
Yine ayn gece yazdklarndan: Erdemi, hereyi gren ama kendisi
ne gelince kr kesilen gz ehlinden ren. Fars iiri.
Malcolm X zaman zaman bana u noktay zerine basa basa hatr
latrd: Baknz, ben bu kitapta okuyucuya kendimi ok nemli birisi
sandm izlenimi verecek tek satrn bulunmasn istemiyorum ha.
Ben de kesinlikle byle bir izlenim vermemek iin elimden geleni yapa
cam belirterek ona teminat verirdim ama istedii her an, yazdm
nottan sayfa sayfa inceleyebileceini, hatta gerekli grrse ilk provalar
bile gzden geirebileceini de eklerdim. Daha baka bir zaman da, be
yaz adam iin veryansn ettii konumalarn not alma bakarak, y
zme bara bara szlerini yle tamamlamt: O eytan bunlar bas
maz! nanmyorum verdii sze! Ben de, yayncnn olduka balayc
bir anlamaya imza attn, hatta yklce bir avans da dediini hatr
latmtm kendisine. Bunun zerine Malcolm X de demiti ki bana: Siz
beyazlara gveniyorsunuz, ama ben gvenmiyorum. Siz onlarn okulla
rnda okudunuz; onlar sizden neler renmenizi istediyse onlar ren
diniz. Ben sokaklarda okudum, hapishanelerde okudum; zaten gerek
ler oralarda renilir.
Gndzleri karlat olaylar Malcolm Xin o akamki syleide
girecei havay ok yakndan etkilerdi. Gndz kendisini duyguland
ran herhangi birey olmusa, o akam olduka ili ve hassas bir konu
ma yapard. Bir keresinde, rnein, Harlemde Siyah Mslman dahi ol
mayan bir Zenci iftin yeni doan ocuklarna kendi adndan esinlene
rek Malcolm adn verdiklerini syledi. Peki siz ne diyorsunuz buna?
diye de sordu bana heyecanla. Artk o aamalar geip daha baka ko
nulara gelmi olduumuz halde, ayn gece gene ocukluuna dnerek,
Hectors Hillde nasl srtst yatp dncelere daldm uzun uzun an
latt. Yine ayn gece sylemiti unlar da: Snf mmessili seildiim
gn hayatta unutamam. Audrey Slaugh diye bir kz vard, babas bir
otomobil tamirhanesinin sahibiydi, ite beni o kz aday gstermiti.
kinci aday olarak da James Cotton diye bir olan gsterilmiti. Snfta

NSZ 19

seim olurken retmen beni darya karmt. Snfa tekrar girdiim

de artk snf mmessiliydim. nanasm gelmiyordu bir trl.
Malcolm X, okuduu herhangi bir ilgin kitap vesilesiyle iindeki
kitap sevgisini aa vuruverirdi hemen. nsanlar tek kitabn bile bir
insann hayatn deitirmeye yetebileceini bir trl anlamyorlar. Sk
sk hapishanedeyken okumu olduu kitaplara getirirdi sz. Birgn
bana, Dilin Dokusunu okudnuz mu?" diye sordu ve ben de okuma
dm syledim. Mutlaka okumalsnz. Filoloji, gerekten esasl bir
ilim; nerede karnza karsa ksn bir szcn nasl tannacandan
szediyor. Szgelimi Caesar ele alalm. Bu Ltince bir szcktr, L
tincede Kaiser eklinde telaffuz edilmektedir, yani Cnin serti olan K
ile okunuyor. Biz bu szc ngilizceletirerek almz ve yumuak C
ile okumuuz. Ruslar da buna Czar diyorlar ve ayn anlama geliyor. Bir
baka Rus lehesinde de Tzar eklinde okunuyor. Jacob Grimm en
nemli filologlardan biridir; onun Grimm Kanununu hapishanedey
ken incelemitim; sessiz zerine bir aratrma. Filoloji, szcklerin k
kenleriyle ilgilenen etimolojiyle dorudan balants olan bir bilimdir.
Ben ikisiyle de biraz uratm zamannda.
Not defterimin bu sayfasn eviriyorum ve bir sonraki sayfada Mal
colm Xin bana telefon ettiini bildiren bir notla karlayorum; tele
fonda unlar sylemi: Birka gnlne bir yere gidiyorum. O za
man ben de onun yine bir yerlerde bir konferans vereceini ya da ba
ka bir slm! faaliyete katlacan dnm, dolaysyla almamza
bir fasla girmi olduundan dolay da biraz sevinmitim. Bylece ben
de o zamana kadar aldm notlar tasnif etmeye ve hangi balklar al
tnda toplamak gerekiyorsa ona gre blm blm dzenlemeye vakit
bulabilecektim. Ama Malcolm X dndnde, zaferden dnen bir ko
mutan edasyla u haberi verdi bana: Sizi artacak bir haberim var.
Annem hakknda konutuumuz o ilk gnden beri aklm fikrim hep
ondayd. Sonra unu anladm ki, ben annemi oktan kafamdan silip at
mtan; onun yirmi u kadar yldr bir akl hastanesinde yatmakta oldu
unu dnmek hi de i ac birey deildi gerekten. Sonra yle
konutu: Ben bundan kendime bir pay kartmak niyetinde deilim as
la. Aslnda annemizi hastaneden karmamzn pek l mmkn olabi
leceini dnen kzkardeim Yvonne oldu. Yvonne, meseleyi Wilfrede,
VVesleye ve Philberte de am ve ben de varp katldm aralarna. So
nunda ii halleden de Philbert oldu.

20 MALCOLM X

>JBu olay benim kendimle ilgili bir gerekle yz yze gelmeme ne

den oldu, dedi sonra Malcolm X. Annemizi ben oktan silip altmm
kafamdan. Meselenin zlebileceini hi aklm kesmedii iin, mese
leyi rtbas edip unutmaktan baka arem kalmamt. Bu hareketim iin
bilinaltmda birtakm savunma mekanizmalar da gelitirmitim. te
beyaz adam da aynen byle yapar. Yzyze gelmek istemedii mesele
leri zihninden silip atar ve bunlar iin de bilinaltnda birtakm savun
ma mekanizmalar gelitirir. Ben de, zihnimin baz meselelere nasl da
kapanvermi olduunu anladm ve zihnimi o meselelere derhal atm.
te benim beenmediim huylarmdan bir tanesi de budur. zemeye
ceimi anladm bir meseleyle kar karya gelirsem, o meseleyi gr
mezlikten gelip geiyorum. Kendimi yle bir mesele olmadna inan
dryorum. Ama gene de o mesele ortadan kalkmyor.
Bu szlerden sonra duygulanma sras imdi de bana gelmiti. Ara
dan fazla bir zaman gemeden Malcolm X yeniden birka gnlne bir
baka yere gitti. Bu seferki dnnde de, aabeyi Philbertin evine git
tiini aklamt ve demiti ki, Nihayet yllardan sonra ilk kez anne
mizle birlikte bir sofraya oturup hep birlikte yemek yedik! Demiti ki,
Annem altmalt yanda ama hafzas benimkinden bile iyi; ok iyi
grnyor ve sal da yerinde. Aznda kendisini tmarhaneye d
renlerin azndakinden ok di var daha.
Gndz kendisini kzdran bir olay olmusa Malcolm X o akam ba
na, krmz yz fkeden daha da kzarm olarak gelirdi ve artk o ge
ce iddetli saldrlarla, sert eletirilerle geip giderdi. Bir seferinde Los
Angeles polisi baz Mslmanlarn zerine ate am, Mslmanlardan
birisini de ldrmt ve Malcolm Xin hemen oraya gitmesi gerekmi
ti. Los Angelesdan dnnde adeta bir yerine inme inmi gibi kendi
sini bir hafta toparlayamad. Zaten Malcolm X, hem beyazlarn hem de
siyahlarn iddetli tepkilerine yol aan o cmlesini bu ruh-hali iinde
sarfetmi olmalyd. Malcolm X, Paris yaknlarndaki Orly Havaalann
da meydana gelen ve ou Atlantadan (Georgia) olan otuz ksur Ame
rikalnn lmyle sonulanan bir uak kazasn kastederek, Los Angelesdayken, Biraz nce sevinli bir haber duydum! demiti. (Bildiim
kadaryla Malcolm X bu szn kamuoyu nnde hibir zaman geri al
mad, ama ok sonralar bana unu syledi: Hayatta bana keke sylemeseydim dedirten szlerimden birisi de ite budur.)

NSZ 21

Ne zaman bir yerde imdiki Federal Flakim Thurgood Marshalln

ad geecek olsa Malcolm X adeta ldracak gibi olurdu. nk bu
Marshall yllar nce NAACPnin ba avukatyken yle bir sz sarfetmiti: Mslmanlar hapishanelerden toplanan ve Araplar tarafndan
beslendiklerinden asla kuku duymadmz bir avu ekya idare et
mektedir. Malcolm X ise bu szleri ac bir hatra olarak hi unutma
mt. Malcolm Xin azndan duyduum kfr saylabilecek tek sz,
halt olmutu. Bir seferinde Dr. Martin Luther King, Malcolm Xin ko
numalarnn Zencilere eza edilmesine yol at yolunda bir deme
vermiti de, Malcolm X bunun zerin; bu szlere cevap niteliinde ba
na, Ne halt etmeye syleyebilir bunu? Su hep Zencilere yklr zaten.
Beyaz adama hi laf yok! demiti. Kendisine yneltilen ar ve dema
gog sulamalarna da ok kzard Malcolm X. Evet, ben ar bir ada
mm. ite u Kuzey Amerikadaki siyah rk ar derecede kt bir du
rumda. Siz bana ar olmayan bir tek siyah adam gsteriniz ben de si
ze onun psikiyatrik tedavi altna alnmas gerektiini kantlayaym!
Bir defasnda da unlar sylemiti: Aristo, insanlar oke etti. Char
les Darvvin, insanlara hakaret etti. Aldous Huxley, milyonlar kepaze et
ti! Ama hemen bu szlerin ardndan da unlar ekledi: Ama bu syle
diklerimi sakn basmayn, yoksa okuyanlar kendimi bu saydklarmla
bir tarttn zehabna kaplrlar. Herhalde breylere ok kzm oldu
u bir baka gn de, Bu Tom Amcalarn bana ettiklerine bakyorum da,
sa Peygamberin de kendi memleketinde ayn ekilde kt muamele
grm olduunu dnmekten kendimi alamyorum! diye bir cmle
kvermiti azndan. Ama bunu syler sylemez derhal yerinden frla
d; son derece sakin bir ekilde benim elimdeki not defterimi ald ve bu
szlerini kaydettiim sayfay yrtp katlayarak cebine soktu. Artk o ge
ce bu olaydan sonra olduka sakin bir ekilde srdrd konumasn.
Bir keresinde konuurken Malcolm X bana bir gazete kupr gs
termiti. yi hatrlyorum, bir Zenci bebein bir fare tarafndan yendii
ni bildiren bir haberdi bu. Malcolm X dedi ki: Bir okuyun unu, bir
okuyun da dnn bir dakika bunun zerinde. Farzedin k bu szn
ocuunuzdu! Hem de bu sefalet yuvas nerdeymi? uzakta deil, Niami sahillerinde bir yerde! Artk o gnk syleimiz boyunca Malcolm
X kkredi durdu. almamzn bitiminde, ge saatlerde Harlem de bir
konuma yapmak zere ktnda ben kendisine refakat etmedim. l
gin bir olayn getii bu konumay, ertesi gn New York Postta Helen
Dudar yle anlatyordu:

22 MALCOLM X

Malcolm X Harlemde yapt bir konuma srasnda konumaya

alnmasna izin verilen birka beyaz muhabirden birisine dik dik bak
maya balad ve unlar syledi: Bakn urada bir muhabir var ki yarm
saattir tek kelimelik bir not bile almad, ama ben Yahudiler hakknda
konumaya balaynca derhal kaleme sarld ve harl harl not almaya
balad; akl sra benim bir Yahudi aleyhtar olduumu kantlam ola
caktr bu yazdklaryla.
Bu esnada, muhabirin arkasndan, Gebertin pii! Gebertin hepsi
ni! diye haykran bir erkek sesi duyuldu. Bunun zerine ok tedirgin
olan gen muhabir bozuntuya vermemek iin sinirli sinirli glmseme
ye alt ve bunu gren Malcolm de alayc bir edayla unu syledi: As
lnda gld falan yok, sadece dilerini gsteriyor! Ortalkta ok ger
gin bir hava dolat. Malcolm daha sonra yle devam etti konumaya:
Beyaz adam glmesini beceremez. Sadece dilerini gsterir o. Ama biz
biliriz nasl glneceini. Katla katla glmesini biliriz biz, ta iimiz
den. Bunun zerine btn dinleyiciler hep birden katla katla glme
ye baladlar ve byk bir maharetle birden bire gerginletirdii o hava
y Malcolm yine ayn ekilde, ayn maharetle yumuatmasn da baard
bir nda. Belki yersiz, ama ustaca bir gsteriydi dorusu.
Ben sonradan Malcolm Xin bu muhabire telefon ederek kendisin
den zr dilediini ya bir yerden okudum, ya da bir yerden duydum, i
te bu, Malcolm X olayn ok yakndan takip edenlerin hemen tmnn
de durumu btn ciddiyetiyle deerlendirdikten sonra, Malcolm Xin
Amerikada bir Zenci ayaklanmas balatabilecek ya da byle bir ayak
lanmay durdurabilecek tek kii olduu grnde birlemelerine yol
aan olaylardan birisiydi. Bu yargy, kendisinden yorum bekleyen bir
hava iinde ona ilettiimde, beni terslemesine unlar syledi: Bir
ayaklanma balatabilir miyim bilmiyorum. Ama byle bir ayaklanma
balarsa durdurmak ister miyim onu da bilmiyorum. Bu cevab, tam
onun bayld trden bir cmle olmutu.
Aradan aylar getikten sonra Malcolm Xin hanmyla yava yava
bir tr telefon ahbapl kurmaya balamtm ve kendisine, Mslmanlardan duyduum gibi Betty Bac diye hitap ediyordum. Onun, hem o
zamanlar saylar olan kk kzlarna bakmak ve hem de Malcolm
Xe gelen btn telefonlara cevap yetitirmek durumunda olduu bir
evi tek bana ekip evirmesine hayran kalyordum. Aslnda Malcolm
Xe gelen telefonlar iin zel bir sekreter tutulsa yeriydi. Bazan Malcolm

ONSOZ 23

X benimle birlikteyken evini telefonla arar, bu arada kendisi iin eve b

raklan notlar defterine kaydetmek iin epey zaman harcard.
Betty Bac, telefonda benimle gayet samimi konuurdu, bazan da i
ten gelen bir serzenile, Adamn gzne bir dirhem uyku girmiyor!
diye iini dkerdi bana. Gerekten de Malcolm Xin gnde onsekiz sa
atten az alt pek nadirdi. ou zaman stdyomdan sabaha doru
saat drtte ayrlrd ve Long tsland, East Elmhurstteki evine de arabay
la en az krk dakikada giderdi ama buna ramen kendisini sabah saat
dokuzda telefonla evden aramam sylerdi bana. Bunu da ounlukla
bir yere birlikte gitmemize karar verdii zamanlarda isterdi benden ve
eve urayp ilerini grr, telefon ettiimde de nerede ve saat kata bu
luacamz bildirirdi. (Bu yzden benim de ou zaman feci ekilde
uykusuzluk ektiim olmutur.) Malcolm Xin yannda mutlaka ya Ja
mes 67X (yani Harlemdeki Yedi Numaral Caminin cemaati arasna ka
tlm olan James adndaki altmyedinci adam) ya da Charles 37X gi
bi Mslman arkadalarndan biri bulunurdu, ya da ben bulunurdum.
Ama yannda arkadalar olduu zaman Malcolm X benim kendisiyle
gelmemi hibir zaman istemezdi. Yksek okullarda ve niversitelerde,
birok radyo ve televizyon programnda, eitli yerlerde eitli neden
lerle dzenlenen birok ak hava toplantsnda yapt konumalarda
onunla birlikte ben de hazr bulundum.
Arabayla bir yere birlikte giderken, yollardaki br arabalardan
Malcolm Xe el sallarlard; benim teki hretlerde de tank olduum
gibi, Malcolm Xi grdklerinde beyazlarn da Zencilerin de yzlerin
den bir heyecan dalgas gelip geerdi. Artk hosteslerin ou onu tan
yordu, nk Malcolm X uakla ok seyahat ediyordu; onu grdkle
rinde hostesler tatl tatl glmserlerdi, tabi buna mukabil Malcolm X
de centilmenliinin gereini en gzel ekilde yerine getirirdi. Derken
onun uakta olduu ister istemez herkes tarafndan renilirdi ve onun
oturduu koltuun yanndan geen aralkta tuvalet trafii acaip br e
kilde artard. Gideceimiz yere vardmz zaman da, uaktan iner in
mez, Aaa, Malcolm Xe bak!, Hani nerde?, u uzun boylu olan!
gibi szler duymaya almtm artk iyice. Beyazlar da Zenciler de ya
nndan geerlerken Malcolm Xe dnp dnp bakarlard. Her iki rk
tan olanlar da, ama tabi daha ok Zenciler, onu grdklerinde selam
verirler ve tebrik ederlerdi. Beyazlarn byk bir ounluu onun var
lndan gzle grlr bir ekilde huzursuz olurlard; hele hele bu be-

24 MALCOLM X

raberlik asansr falan gibi hayli dar yerlerde olursa, huzursuzluk daha
da belli ederdi kendisini. Kendilerine gerei sylediini bildikleri bir
siyah adamla ilk defa birlikte oluyorlar da ondan, diye bir aklama
yapmt bana bir defasnda Malcolm X. Byle kaacak delik aramalar
kendi sularndan dolaydr, benden deil. Bir baka zaman da demi
ti ki: Beyaz adam gerekten korkuyor. Gerek, beyaz adamn nefesini
tkyor, takatini kesiyor; ona kk bir gerekten sz edecek olsanz ba
kn nasl kzaracaktr yz.
Bu adamn bulunduu bir yerde her ey bir baka olurdu. Orada
baka kim olursa olsun havaya Malcolm X egemen olurdu. Sadece ka
pal yerlerde deil ak havada da byle olurdu: ok iyi anmsyorum,
Harlemde bir zamanlar bir ak hava toplants yaplmt da, Malcolm
X krsde Senatr Adam Clayton Powell ile Manhattann eski kayma
kam H ulanjackin arasnda oturuyordu ve toplant sona erdiinde ka
labaln hemen tm Malcolm Xin etrafn sarvermiti. Bir keresinde
de onunla birlikte Netw York Cityden Philadelphiaya bir tren yolculu
u yapmtk; orada Malcolm X Philadelphia Konferans Salonunda Ed
Harveyin WCAU radyosu iin hazrlad bir programa katld. Prog
ram yapmcs, radyo dinleyicilerine Malcolm Xi takdim ederken, Sy
lendiine gre siz, Btn Zenciler fkelidir, ama ben hepsinden de f
keliyim diyormusunuz, doru mu bu? diye bir soru yneltmiti Mal
colm Xe. Malcolm X de gayet cokun bir ekilde, Bunu syleyen do
ru sylemi! diye karlk verince, muhabir de Malcolm Xin etrafna
toplanm olan seyirciler de hayretler iinde ona bakarak adeta donup
kalmlard.
Philadelphiaya gelirken yerlerimizi yatar koltuklardan ayrtmtk.
Ben bir kompartmana tklp kalamam, kompartmanda ban belaya
girer benim, demiti nk Malcolm X. Trende yatar koltuklarn bu
lunduu vagona giderken bir vagon restorandan gemitik de Malcolm
X bayla iaret ederek, te ben buralarda alrdm, demiti. Yolda
giderken daldmz sohbet srasnda da, Elijah Muhammed hakknda
bilgi vermesi iin FBIn kendisine nasl rvet teklifinde bulunduunu
anlatmt. Ayn sohbetimizde o sralarda yeni km bir kitab, Charles
Silbermann Siyah-Beyaz Bunalm adndaki eserini mutlaka okumam is
temiti benden, Tandm beyazlar iinde gerekleri syleyebilme ce
saretini kendisinde bulabilen birka yazardan bir tanesi, diye aklaya
rak. Bu arada, New York Posiun ke yazar Helen Dudara bir telefon

NSZ 25

ederek ona son yaz serisini ok beendiini ltfedip sylemem iin bir
not almam istemiti benden; bu vgy kadna kendisi sylemek iste
miyordu Malcolm X.
Ed Harveyin hazrlad radyo program bittikten sonra, New York
Cityye dnmek zere gene trene bindik. lerini halledip memleketle
rine dnmek zere trendeki yerlerini alm ve koltuklarnda rahat rahat
gazetelerini okuyan iadamlaryla tklm tklm dolu olan vagonda, Mal
colm Xin ieriye girmesiyle birlikte hava birden gerginleti. Beyaz ce
ketli bir Zenci hamaln bizi tanmaya almak iin yanmzdan birka
kez bize baka baka gemesi zerine. Malcolm X benim kulama eile
rek. Zenci hamaln bize tekrar yaklamakta olduu srada, Bu adam be
nimle alrd, adn unuttum, ite bu trende birlikte almtk. Benim
kim olduumu tand. imdi nasl davranmas gerektiine karar vere
memenin aknl iinde dolanyor, dedi. Hamal yanmzdan gene ge
ip gitti; bu kez tam bir kararszlk iindeydi. Ama adam yeniden bize
yaklarken Malcolm X birden koltuundan dorulup hamala glmse
di. Bak u ie yahu! Ben seni tanyorum! diye sevinle, avaz avaz ba
rd hamal. Bu trende bulaklk yapardn ya! Ben de daha demin ar
kadalara senin benim vagonumda olduunu sylyordum. Hepimiz
arkandayz senin!
Vagondaki gergin hava ok gemeden bakla kesilmi gibi snver
di. Sonra, hamal, Malcolm Xin yanma yeniden gelerek etrafa duyura
duyura konumaya balad. Yolcularmzdan birisi sizinle tanmak is
tiyor. Bunun zerine, temiz giyimli genten bir adam yerinden kalkp
geldi, Malcolm Xe elini uzatt ve Malcolm X de tebessmle dorularak
kendisine uzatlan eli hararetle skt. Vagondaki yolcularn hepsi de el
lerindeki gazeteleri gz hizasndan biraz aa indirerek olup bitenleri
izlemeye balamlard. Gen beyaz adam sze dorudan doruya gire
rek, yksek sesle, kendisinin bir sre arkta bulunduunu ve imdi de
Columbia niversitesinde okuduunu aklad. Sizin sylediiniz
hereye katlmyorum ama, slbunuza da hayran kalmamak elde deil
dorusu dedi sonra Malcolm Xe.
Cevap verirken Malcolm Xin sesi btn itenliini ortaya koyuyor
du. Efendim, Amerikay bir utan br uca dolasanz bile, her konu
da ayn dnceleri tayan iki kii bulabileceinizi hi sanmyorum.
Az sonra yanma gelip elini skan yal ve beyaz bir iadamna da dobra
bir ekilde unu syledi: u anda neler hissettiinizi anlyorum Efen

26 MALCOLM X

dim. Pek ok konuda bana bu kadar hak verdikten sonra, tutup bana
kar konumanz gerekten ok zor birey dorusu. Bu konumalar
dan sonra, artk gazetelerin ardna saklanma gerei duymayan baklar
altnda New Yorka girdik.
VVashingtonda Malcolm X, hkmetin Zenci meselesi konusunda
olumlu admlar atmakta gsterdii geveklii ve vurdumduymazl
iddetli bir ekilde eletirdi. Kulama geldiine gre, onun bu eletiri
leri Beyaz Sarayn bile dikkatini ekmi. Ben birka gnlne Mal
colm Xle olan syleime ara verip, Beyaz Sarayn o zamanki Basn Sek
reteri Pierre Salingerla Playboy dergisi iin bir sylei yapmak zere Be
yaz Saraya gittiimde, adama bir ara Malcolm Xin hayat hikyesini yaz
makta olduumu da amtm; bunu duyunca adamn yz ekimiti.
Bir baka zaman da, yine Malcolm Xten birka gnlne ayrlp Birle
ik Devletler Nazi Partisi Genel Bakan George Lincoln Rockwellle bir
sylei yapmaya gitmitim de o da Malcolm Xin cesaretine hayran ol
duunu ak ak sylemiti bana ve ayrca gene ayn samimi edasyla
Malcolm Xle ikisi birlikte btn Birleik Devletleri dolasalar ve ko
numalar yapsalar bu rk sorunu iin gerek bir zm bulabilecekleri
ne, yani Zencilerin beyazlardan ayrlarak Afrikaya geri dnmeleri hare
ketini balatabileceklerine inandn da belirtmiti. Dnmde bunu
Malcolm Xe naklettiimde Malcolm X kahkahalarla glerek, Rockvvell
galiba aptal sanyor beni! Ne demek benim gidip de bir blisi karma
alarak konumam! Gene bir baka zaman, Atlantaya gitmi ve Playboy
iin Martin Luther Kingle bir sylei yapmtm. Ona Malcolm X hak
knda hemen hemen hi kimsenin bilmedii birka birey syleyince
bunlarla zel olarak ilgilendi baya; tedenberi kamuoyu nnde Mal
colm X hakknda fazlasyla ketum davranan Dr. King, bu sefer Malcolm
Xle bir frsatn bulup da grebilirse bundan ok memnunluk duya
can belirtti. Ben bunu Malcolm Xe anlattmda verdii cevap biraz
alaycyd: Ne yani, kendisine bir telgraf ekip telefon numaram m bil
direyim istiyorsun? (Ama Malcolm Xin eitli zamanlarda bana syle
dii eylerden kardm kadaryla, aslnda o, Dr. Kinge kar elinde ol
madan bir hayranlk da duymaktayd.)
Sonunda Malcolm Xle olan ilikilerimiz yle bir noktaya ulat ki,
her ikimiz de karlkl olarak, hibir zaman kelimelere dklmemi ol
sa bile, scack bir dostluu paylar olduk. Hi kuku yok ki benim iin
Malcolm X hayatta tandm en ekici kiiliklerden birisiydi. Ya onun

ONSOZ 27

iin ben? Anladm kadaryla ben de onun iin btn duygularn sami
miyetle ve bakalarnn kulana falan gidebilir kabilinden hibir endie
duymakszn syleyebileceine inand bir kimseydim. Srekli bir geri
lim iinde yaamak durumunda olan herkes gibi Malcolm X de, kendi
sine huzur verecek birinin yannda olmaktan zevk duyuyordu. Artk ben
ne zaman bir seyahate kacak olsam, Malcolm X, New Yorka dnece
im zaman kendisine telefonla haber vermemi istiyordu benden. ou
zaman da kendi ilerini yoluna koyabilirse, gelip beni havaalanndan
karlyordu. O geni admlaryla, o yayvan, prl prl glmsemesiyle
karmda beliriveriyordu. Arabasyla beni New York merkezine gtrr
ken de, ben yokken olup biten ilgin eyleri bir bir anlatrd bana. Birgn havaalannda, Malcolm Xin aslnda rksal bak asn asla elden b
rakmadn ortaya koyan bir olay meydana geldi. Bagajlarmn uaktan
indirilmesini bekliyorduk, o srada insan gerekten duygulandran bir
aile kavumas sahnesi seyrettik. Hoplayp zplayan, yabanc bir dilde c
vl cvl bireyler syleyen sevimli mi sevimli birka ocuk da bu sahne
nin grntleriydi. Onlara bakarak, Malcolm X, Yarma kalmaz renir
ler ilk ngilizce kelimelerini; pis zenci (nigger), diye mrldand.
Malcolm X, San Francisco ya da Los Angeles gibi uzak yerlere gitti
inde ben onunla birlikte gidemezdim, ama o gittii yerlerden sk sk ve
ou zaman da gecenin ge saatlerinde beni telefonla arayp Kitap na
sl gidiyor? diye sorar, dndnde ne zaman buluacamz sylerdi.
Bu konumalardan kolay kolay unutamayacam bir tanesi, sabaha kar
saat drtte beni uyandran bir telefon konumasyd ki, sanrm o sa
atte kendisi de Los Angelesda yeni uyanmt. Telefondaki ses, Alex
Haley? dedi. Ben de uykulu uykulu, Evet? ah, hey, Malcolm!" dedim.
Sonra, Sana yzde yetmi gveniyorum dedi ve telefonu kapatt. Ben
bir sre Malcolm Xi dndm ve sonra smscak duygular iinde bu
konumann sevinciyle tekrar yatama dndm. imdi bile bu konu
may anmsadka bana bireyler oluyor. Ama o gnden sonra her iki
miz de bu konuma hakknda birbirimize hibirey sylemedik.
Malcolm X, beyazlar hakknda syledii eylere kar bir kii olarak
kapal kalm ve bu konularda yeterli bilgisi olmayan ya da kendisiyle
bir insan olarak uraan baz beyazlara kar giderek artan bir saygyla
ilgi gstermekteydi. Dahas, Malcolm X, bir insanla konumak suretiy
le o insan hakknda hayli fikir edinilebileceine inanyordu. Dinleme
sini bilmek de bir sanattr, demiti bana. Birisi konuurken onun se-

28 MALCOLM X

sinin akn can kulayla dinlerim. Samimiyetini anlyabiliyorum bylece. Hemen hemen tm gazeteciler iinden zaman iinde onun takdi
rini kazanabilmi tek gazeteci, New York Timesta M.S. Handler olmutu.
(Bu kitabn Amerika basks iin Handlerm bir Takdim yazs hazrla
dn renince ok sevindim; eminim ki Malcolm X de ok sevinecek
ti buna.) Malcolm X, onunla yeni tant zamanlarda bana Handlerdan ilk defa szederken konumasna, Bu eytanla konuurken...
diye balam, ama derhal susarak farkedilebilir bir mahcubiyet iinde,
Timestan Handler adndaki bir muhabirle konuurken... diye dzelte
rek srdrmt konumasn. Malcolm Xin Handlera kar duyduu
sayg gnden gne artp gitti, ve tabi! Handler da kendi apnda Mal
colm Xi iten ie etkilemekteydi. Aylar sonra Handlerdan sz ederken
Malcolm X bana, imdiye dein tandm beyazlar iinde nyargl
davranmaktan en ok uzak kii. Konumalarna hep kulak veriyorum,
dikkatle, demiti.
Yksekokullarda ve niversitelerde byk ounluu beyazlardan
oluan renci kitlelerine verdii konferanslardan sonraki sohbetlerde
Malcolm Xi birok defa ylesine neeli ve etrafna nee saan birisi ola
rak grdm ki, insan byle birisinin kalbinde zerre kadar beyaz d
manl olmadna inanrd. Amerikann tek umudu bu gen beyazlar
ve tabi gen siyahlardr, demiti bir defasnda bana Malcolm X. On
lardan baka hepimiz bir yalann iinde yzp gidiyoruz ite. Tand
m Zencilerden anmsayabildiim kadaryla birka Malcolm Xi hayli
etkilemilerdi. (Bu arada, Malcolm Xin hi sevmeyip adeta kendilerin
den irendii baka Zenciler de geliyor aklma ama onlarn adn bura
da anacak deilim.) Malcolm Xin gznde pek yksek bir yeri olduu
nu bildiim kimselerden biri, ou zaman Hayat dergisi iin alan n
l fotoraf Gordon Parkst. Zaten Parksn, Islmn Semeresi Siyah
Mslman tekilatnn ok gizli bir ekilde yrtt o kendini savun
ma eitim programna katlp Hayat dergisinde yaynlanmak zere re
sim ekmesine izin verilmesi, Malcolm Xin Elijah Muhammedi bizzat
etkilemesi sonucu gereklemiti. Bylece, tabii ki Siyah Mslmanlara
intisap etmi birisi gibi grnerek mslmanlar arasna szmaya al
an gizli polisleri ya da baka rgtlere mensup ajanlar hari tutacak
olursak, Parks, bildiim kadaryla, mslman olmad halde bu faali
yetlere katlabilen tek kii sfatna sahip oluyordu. Bir keresinde Mal
colm X, Onun beyaz adamlar arasnda kazand baar hibir zaman

ONSOZ 29

siyah realitesine kar kaytsz kalmaya gtrmedi onu, demiti

Parkstan sz ederken.
Ayn ekilde, Malcolm Xin houna giden bir baka siyah da aktr
Ossie Davisti. Birgn birlikte yaptmz bu almalardan birisinin tam
orta yerinde, bambaka bir konu zerinde dururken Malcolm X bana
birdenbire, ssie Davisi tanyor musun? diye soruvermiti. Tanma
dm sylemitim ben de. Seni birgn mutlaka tantraym onunla,
demiti sonra, siyahlarn en tatllarndan birisidir. Malcolm Xin, Harlemde kmakta olan haftalk gazete Amsterdam Nevvs alanlaryla da
pek ok ii olmutu ve bu ileri dolaysyla tand Yaz leri Mdr
James Hicksi ve bayazar James Booker ok taktir ederdi. Hicks iin,
uyank ve beyazlardan hi ekinmeyen bir adam eklinde konuuyor
du. Bookern da ok becerikli bir rportajc olduunu sylyordu. Ta
ntklarnda Bayan Booker da Malcolm Xi bir hayli etkilemiti.
Beni bugnk arkadalarmn ikisiyle tantran Malcolm Xtir. Bu
iki arkadamdan birisi, o zamanlar Amerikada Siyah Mslmanlar ad
n tayan kitab yeni yaynlanm olan Dr. C. Eric Lincolndu. tekisi
de yine o zamanlar mslmanlar hakknda birok makale yaynlamak
ta olan Louis Lomax't. Malcolm X, Dr. Lincolnun aratrma yaparken
gsterdii titizlik ve dikkate son derece sayg duyuyordu. Lotnax da,
kula delik birisi olduu ve olaylar sca scana hemen haber ald
iin taktir ediyordu. u alak Lomaxn bir yere seirttiini grsem ben
de derhal apkam kaptm gibi taklrm peine, demiti bir keresin
de Malcolm X, nk bilirim ki mutlaka bir iz zerindedir! Yazarjatnes Baldvviti de ok takdir ederdi Malcolm X. ylesine kafas alan
birisi ki, kat zerindeki kelineleri bile beyaz adamn feleini art
yor. Ve bir baka zaman da, Muhterem Elijah Muhammed hari, be
yaz adamn rahatn en ok karan birisidir o, demiti.
Malcolm Xin, Zenci hatipler hakknda olumlu konutuu ok na
dirdi ve bunun en byk nedeni de muhtemelen bu Zenci hatiplerin Si
yah Mslmanlara kar karak saldrlarda bulunmalaryd. Dr. Martin
Luther Kinge elinde olmakszn duyduu hayranl bir yana brakacak
olursak, bu konuda onun bir tek kii hakknda olumlu eyler syledii
ni anmsyorum ki o da Harlemdeki byk Presbiteryen Kilisesinde
grev yapan Rahip Eugene L. Callenderd. O geri bir papaz ama ayn
zamanda siyah adam iin mcadele eden bir sava da, demiti Mal
colm X onun iin. Daha sonra salam bir kaynaktan rendiime gre,

30 MALCOLM X

bu Rahip Callender, Malcolm Xle gizli bir grme yapm ve onun

Zenci din adamlarnn tmn birden hedef alan saldrlarn ho kar
lamadn sylemi kendisine. Malcolm X, Rahip Adam Clayt.on Povvell da Kongrede oynad siyasal rolden dolay ok beenirdi: Washingtonda onun gibi on tane siyah adam olsayd, ben kendi keme e
kilir otururdum, derdi onun iin de. imdilerde New York Eyalet Mec
lisi yesi olan ve o sralarda NAACPnin avukatln yapan Percy Sutton iin de buna benzer duygular beslerdi ve zaten Sutton sonradan
Malcolm Xin zel avukat olmutur. niversitelerde ve yksekokullar
da verdii konferanslar dolaysyla tant bir sr Zenci retim g
revlisi iin bir ift olsun olumlu bir sz ettiini duymuluum yoktur
diyeceim ama bunun da bir mstesnas var: Dr. Kenneth B. Clark
Onun hakkndaki dncesini Malcolm X, eski gnlerinin argolu ko
numa biimiyle ve ksaca, Bir tane de olsa, tahtas eksik olmayan bir
siyah var, diye aklamt bana. Malcolm Xin, meslek sahibi Zenci ay
dnlarn tmn de ayn kefeye koymak gibi bir saplants vard asln
da. Siyah Mslmanlar a saldranlarn ounluu bu aydn kesimde yer
almaktayd. Onun iindir ki, Zencilerin devam ettii yksek renim
kurumlarnda verdii konferanslar srasnda, gya mrekkep yalam
Tom Amcalar, Prof. Dr. Tom Amcalar kabilinden en iddetli saldrlar
n bu kesimden insanlara yneltiyordu.
Malcolm X, kendi ifadesiyle siyahlarn sahte liderlerinin siyah kit
lelerin istatistik merkezi diye andktan Harlem sokaklarnda gnlk
kk turlarm dedii gezintilere kard sk sk ve ben de kimileyin bu
gezilerinde ona katlma frsat bulurdum. Malcolm Xin kendi rkdalarmz arasnda yaad en mutlu ve en rahat haline ite bu gezintiler s
rasnda tank olmuumdur. Bu gezintilerinde Malcolm, Harlemin anacaddesi saylan 125inci Caddede pek dolamak istemezdi; ama daha
ok ara sokaklara, zellikle de kendi ifadesiyle benim ktm irkefe
siyahlarn en ok batt yer olarak and, her kesinde rastlanan ay
yalaryla, uyuturucu madde mptellaryla sefaletin kol gezdii yerle
re sapard. Malcolm X buralarda gerek bir kahramand. Kaldrmlarda
dolarken rastlad herkesi o ocuksu glmsemesiyle adet ykayp
paklyordu ve herkesle olduka sakin, olduka samimi konumalar ya
pyordu. Bak kardeim, zaten beyaz eytann istedii senin ite bu hal
lere dmen deil mi, diyordu bir sarho grecek olsa, beyaz eytan
senin byle sarho gezmeni istiyor ki kafana kafana vurmas iin bir ba-

ONSOZ 31

hane geirsin eline. Bir defasnda da Maicolm Xin gezintimiz srasn

da karlatmz birka yal kadn durdurarak gleryzl selamlad
n ve onlara, Hemireler, size birey soracan, dediini, size bir
zarar vermeyen ya da sizden bir yarar salamayan bir tek beyaz tand
nz m hi? diye sorduunu anmsyorum. Bir anlk bocalamadan son
ra, bu kadnlardan birisi, Narasn! diye haykrmt da bunun zerine
teki kadnlar da kahkahalarla onaylamlard kadnn sylediini. Son
ra biz de, Maicolm Xle, arkamzdan Adam hakl! diye baran kadn
lara geriden geriye el sallayp yolumuza devam etmitik.
Bir keresinde de, akamn ilk saatlerinde bir keyi dner dnmez,
bir yznde Amerikan bayra bulunan bir tahta sand ters evirip
zerine km nutuk atan pejmrde klkl bir adamn etrafna halkalanm kk kalabaln arasna bizim de kartmz anmsyorum.
Zerre kadar sayg duymuyorum, inanmyorum ben bu Allahn bels
bayraa, ama ne yapalm ki ya onu buraya dikeceksin, ya da beyaz ada
mn seni ieriye tkmasn sineye ekeceksin. Zaten ben de huzurunuza
onu sylemeye ktm; u baldr-plak beyazlar sizin ve de benim hal
kmn kanmz emerek, iliimizi smrerek ykn tutuyorlar! diyor
du adam. Bunun zerine Maicolm X, Bunda i var! demiti glmse
yerek bana dnp.
O parlak, halledilmi sal Zencilerle kar karya geldiinde Mai
colm Xin nce bu sa konusunda karsndakine bir ta vurmadan ko
numaya gemesi ok nadir bireydi. Bu gibilerine olduka sevecen bir
ifadeyle: Aaaah kardeim, beyaz eytan seni kendinden ylesine nefret
eder hale getirmi ki, bak sen de tutmu srf san onunkine birazck
benzesin diye kafana o yakc sodal suyu dkmsn, derdi.
Gene birgn Maicolm Xle birlikteydik ve o konuurken ben bir ara
ondan ayrlarak birey almak iin kar kaldrma gemitim. Dkkann
n kadnlarla doluydu. Ben dkkandan karken kadnlardan biri
brlerine, Maicolm Xin Harlemdeki Yedi Numaral Mabette verdii
konferans anlatyordu. le bir bozdu u beyazlar, le bir giy
dirdi ki onlar, eh artk... eh artk! Onun dediine gre bizler hepimiz
siyah krallarn, kralielerin soyundan geliyormuuz. Aman Rabbim, hi
duymadydm ben bunu!" diyordu kadn. Bir baka kadn da, Pekiy de
imdi sen buna inanyorsun demek? diye soruyordu ve ilk kadn hid
detle cevap veriyordu buna: Evet, tabi inanyom!

32 MALCOLM X

Ve gene hatrlyorum ki, bir seferinde de pejmrde kyafetli bir gi

tarist tek bana bir kaldrma melmi kendi kendine bireyler alp
syleyerek vakit geiriyordu. Bam yle bir kaldrp baktnda kendi
sine sokulan admlarn sahibini nnda tamd, Vaay-yaa! diye haykr
d gitarist, sonra hemen yerinden srayp dorularak maskaraca hazrola geerek bir selam akt: Vaay, Adamm!
Malcolm X btn bu insanlar seviyordu. Ve onlar da Malcolm Xi
seviyorlard. Hi kuku yoktu ki, ister bir sokak lambasnn yannda o
dalyan boyuyla dikilip ayyalarla sohbet ederken olsun, ister radyo ve
televizyon konumalarnda grmedii milyonlarca insana ate pskrrken olsun, ister kk gruplar iinde bulunduu sralarda beyazlar,
Benim en holandm ey Zencileri tahrik etmektir ki siz bunlara Zen
ciler demek yerine zincirliler gibi birey gevelersiniz aznzda.. kabi
linden szlerle inelerken olsun, Malcolm X bir karizma, bir kudret sa
hibiydi. Bununla birlikte, nasl olur da bir insan hem bu derece rkt
c ve bu yanyla uluslararas bir ne kavuur, hem de bu baarlarm
kendisine maletmez, gerek kamuoyu nndeki konumalarnda gerek
se zel konumalarnda, kendi baarsnn tamamn Muhterem Elijah
Muhammede maleder diye ap kalan yalnz ben deildim. Ben kendi
siyle birlikteyken bu konudaki grlerinin tmn de ou zaman not
etme frsat bulabiliyordum. Hatt deiik iki defter tutuyordum. Bir de
fasnda Malcolm X benim not alrken bir defterden tekine getiimi
grm ve bana sormutu, Niye byle yapyorsun? diye. O anda ona
aklma geliveren bireyler syleyerek ii geitirmeye altmsa da, as
lnda defterlerden birisine onun sylediklerini not etmekteydim, teki
sine de benim kendisi hakkndaki kiisel dncelerimi not etmektey
dim; bunu sylemedim, syleseydim herhalde pek alnacakt buna.
Herhalde imdiye kadar yazdklarn bir milyon kelimeyi bulmutur,
dedi Malcolm X bir ara. Ben de bunun zerine, Herhalde, diye cevap
verdim. Bu beyaz adam akln oynatm anlalan, diye sylendi ken
di kendisine sonra. Bunu kantlyacam sana. Tpk benim kendisine
yaptm gibi beni yerden yere alan birisini poplerletireceimi mi sa
nyorsun?
Bana bak, doru syle imdi, demiti bana bir aksam Malcolm X,
sen ok seyahat ediyorsun. Gittiin yerlerde bireyler alnyor mu ku
lana?

ONSOZ 33

Bunun zerine ben de, gerekten, sz nereye getirmek istediini

bir trl anlayamadm belirttim kendisine. Bu cevabmdan sonra da
Malcolm X hi stelemedi ve baka bir konuya geti.
Bundan nce de Malcolm Xin bizzat kendisinden duyduum ya da
kendisinde mahade ettiim birka tuhaf ey dorusu hayli merakm
ekmi ve baya dndrmt, ne var ki bu tuhaflklarn ard gelme
yince ben de zerinde durmam, unutup gitmitim. Birgn onun ara
basyla bir yere giderken bir kavakta krmz kta beklediimiz srada
geriden gelip yanmza yanaan bir baka arabann direksiyonundaki
beyaz adam Malcolm Xi farkeder etmez hemen atld ve Seni tercih et
melerinden dolay yandalarn knamyorum. Ben de bir Zenci olsay
dm emin ol ki ben de senin arkandan giderdim. Mcadeleye devam!
diye seslendi Malcolm Xe. Malcolm X de adama byk bir samimiyet
le, Keke tandm beyazlarn bir ksm olsun sizin gibi olabilseydi,
diye cevap vermiti. Sonra yeil k yanp da arabalarmz hareket eder
ken bana olduka sert bir ekilde ve telala unlar syledi: Bunu yaz
mak yle dursun, baka bir yerde azna bile almyacaksn. Elijah Muhammedin nbeti tutar sonra. Bu kk olayn asl nemli olan yan
n ben ok sonralar anlayabilmitim: Malcolm X, Elijah Muhammedden szederken ilk defa olarak hrmette kusur ediyordu.
Hemen hemen ayn gnlerde Malcolm Xin bir kt peete zerine
iziktirdii eyler de ok muammalyd; tpk bir ifre zer gibi soktrnceye kadar akla karay setiim cmle yleydi: Benim hayatm za
ten hep bir bozuk parayd.
Baka bir zaman da, 1963 Eyllnn bir gecesinde bulumaya mo
rali son derece bozuk bir ekilde gelmiti ve o gece btn almamz
boyunca da hep yle kalmt. Sonradan Amsterdam Nevvsn o haftaki
saysn grp okuduumda, Malcolm Xin, Jimmy Bookern stunun
daki bir makaleye fena ierlemi olduunu tahmin ettim. Jimmy Booker, Malcolm Xle Elijah Muhammedin aralarnn eker rengi olduu
nu duymu. (Bookern sonradan akladna gre, yazsnn yaynlan
masndan hemen sonra kendisi bir yere tatile gitmi; Malcolm Xin, ya
nnda arkadayla birlikte byk bir hiddet iinde Amsterdam
Nevvsn ynetim evinden ieri frtna gibi daln, Nerede o Jimmy Booker denilen adam! Yazd eyler hi houma gitmedi. Elijah Muhammedle benim aramda hibir ekime yok. Ben Sayn Muhammede ina
nyorum ve kendimi onun yolunda feda etmeye de her an hazrm! de
yiini de ancak tatil dnnden sonra renebilmi. )

34 MALCOLM X

Ayn ekilde, zaman zaman, Siyah Mslmanlarn teki baz nem

li simalaryla karlatmda, zellikle de Malcolm Xle birlikteyken
ama tabi Malcolm X o anda bir an iin aramzda bulunmuyorsa, onla
rn, bu nl arkadalar hakknda pek de ona hayran olduklar anlam
na alnamyacak szler ettiklerini duyuyor, ters yorumlanabilecek hare
ketlerde bulunduklarn gryordum, ama sonradan sonraya da kendi
kendime lp tartyordum, bana yle geliyor, ben yanl anlyorum ga
liba diye dnyordum. O gnlerde, Dr. C. Eric Lincoln ile telefonla
sk sk gryorduk. Bu konumalarmzda Malcolm Xle Elijah Muhammedin ilikilerini gndeme getirmeden duramyorduk; Malcolm X,
Elijah Muhammedi n planda tutmaya ne kadar dikkat sarfediyor olur
sa olsun, btn yayn organlar ve dolaysyla kamuoyu dikkatlerinin ve
ilgilerinin byk bir ksmn Malcolm X zerinde toplamlard sonu
olarak. Ortadaki bu gerein ilerde birtakm sorunlar karaca da ka
nlmaz gibiydi, ama ben gene de Malcolm Xin bana gelebilecekleri
hayal bile edememitim dorusu. Elijah Muhammedle aralarndaki an
lamazlk rtbas edilemez bir ekilde ortaya kncaya kadar Malcolm X
bu konuda, hi deilse bana, bir ift laf bile etmemitir.
Malcolm X, szn ettiim o gece benim yanmdan sabaha doru
saat iki dolaylarnda ayrld ve benden kendisini sabah saat dokuzda te
lefonla aramam istedi. East Elmhurstteki evinde alan telefon, her za
mankinden hayli ge ald ve Betty Bac telefona ktnda ok sinir
liydi, sesi boazna tkanp kalacakm gibi geliyordu. Sonradan telefo
na gelen Malcolm Xin sesi de her zamanki gibi deildi. Radyo dinle
din mi ya da gazetelere bir goz atabildin mi? diye sordu bana. Ben,
Yoo! diye cevap verince de, yleyse oku! dedi ve beni daha sonra
arayacan syledi.
Ben hemen gidip gazetelere sarldm. Malcolm Xin Siyah Mslmanlar tekilatndan Elijah Muhammed tarafndan geici olarak ihra
edildiini hayretler iinde okudum; buna gereke olarak da ferik olma
dan horozluk taslamak gibi bireyler gsteriliyordu. Ne gariptir ki Mal
colm X de bir sre nce Bakan Kennedynin ldrlmesiyle ilgili ola
rak buna benzer bir yorum yapmt.
Bir saat kadar sonra Malcolm X dedii gibi telefonla arad beni; bu
nun zerine, camilerinden ve lokantalarndan Lenox Caddesine doru
birka blok tedeki Siyah Mslmanlarn gazete ynetimevinde bulu
tum Malcolm Xle. Malcolm X, buradaki ak kahverengi metal masa-

NSZ 35

snda oturuyordu, apkas da nndeki yeil sumenin zerinde duru

yordu. Yelekli ve koyu renk bir takm elbiseyle beyaz bir gmlek giymi,
ince kravatn da o her zamanki srayan yunus eklindeki inesiyle
tutturmutu. Prl prl parlatlm ayakkablar iindeki kocaman ayak
laryla oturmakta olduu dner koltuu tpk bir sarka gibi bir ileri bir
geri sallaya sallaya, gelen telefonlara cevap yetitirmeye alyordu.
Kendi payma Sayn Muhammede yaplan en kk bir saygszlk
beni her zaman yaralar... Evet Efendim... Muhterem Elijah Muhammed
bireye karar verecek de ben buna itiraz edeceim, benim ne haddime.
Onun erdemine ve dirayetine olan inancm tamdr. O daha ahizeyi ye
rine koyar koymaz telefon tekrar alyordu. Sayn Peter Goldman!
oktan beri sesinize hasret gittik! ey, efendim, u sralar o ilek ene
mi biraz tutmam gerekiyor da. Sonra da Nevv York Timesa cevap yeti
tiriyordu: Efendim? Ha, evet... kendileri beni bir sre iin kalabalk
huzuruna kmaktan menettiler. Bu karara ben de yrekten katlyorum
elbette. Size de tekilerine sylediim eyi syleyeceim: Sayn Mu
hammenin kararna sonuna kadar uyacam, nk ok iyi biliyorum
ki onun tm kararlar salam bir dncenin eseridir. Sonra da CBSe
unlar sylyordu: yle sanyorum ki, bakalarna eki dzen verme
ye alan bir kimse, herkesten nce kendisine bir eki dzen vermesi
ni renmelidir.
Malcolm X, ite bu piman olan adam imajn, byk gayretler sarfederek birka hafta daha srdrebildi. Ama onu her grmde hidde
tinin her geen gn daha da artp gitmekte olduunu farkediyordum.
Kamuoyu nnde apak aalanmasna kar duyduu fkeyi o sra
larda daha dile getirmi deildi. Hem artk, syleilerimizi ok seyrek
olarak yapabiliyorduk; o sralarda haddinden fazla meguld, telefon
lardan ban bir trl alamyordu ama gene de bu durum benim am
dan nemli bir sorun tekil etmiyordu. nk zaten yazacam hayat
hikyesi iin o gne kadar bir hayli malzeme toplam bulunuyordum.
Beni ksa bir sre iin ziyaret frsat bulabildii bir baka gnse zihni
baka eylerle ylesine meguld ki, fkenin ve hareketsizliin, onun
iinde bir irin gibi biriktiini ta iimde duyuyordum adeta; ama Mal
colm X btn bunlar gizleyebilmek iin azami gayreti sarfediyordu.
Malcolm X, bir gece kt peete zerinde unlar yazmt. Diye
lim ki bir insan susturdunuz, ama onu dncelerinden asla dndremezsiniz. John Viscount Morley. Gene ayn gece, neredeyse okunama-

36 MALCOLM X

yacak kadar berbat bir yazyla u satrlar karalamt: O beni elimden

tutup kaldrncaya kadar yoku aa yuvarlanyordum , ama dndk
e anlyorum ki biz birbirimizi ayaa kaldrdk."
Birka gn var ki onu grmemitim, sonra bir mektup aldm: "Bir
ka hafta iin btn toplantlarm ve grmelerimi iptal etmi bulu
nuyorum. Dolaysyla, bu zaman zarfnda kitab bitirmemiz mmkn
olabilir. Son zamanlarda olaylarn hzla gelimesine baklrsa, bugnden
tezi yok yaplacak yaplmal, sylenecek sylenmeli, yoksa yarn ok
ge olabilir, hatt bu akam bile ok ge olabilir. Malcolm X.
Bunun zerine ben de kendimi zorlayp ilk bolm olarak dnd
m Kbusu onun gzden geirebilecei bir hale getirdim. Bu bolmn
okunabilecek bir karalamasn hazr edince de Malcolm Xe telefon et
tim. Malcolm X de, mmkn olan en ksa zamanda arabasna atlad
gibi soluu benim yanmda ald. Bu geliine bakarak, hibirey yapma
dan eve kapanp kaimemin Malcolm X iin ne etin bir snav olduunu
anlamakta glk ekmiyordum. Kendisi neyse ne ya, mizacn az ok
bildiim iin ben asl Betty Bacya acyordum.
Malcolm X, hazrladm taslak blm ilk okuyuunda sayfalar
arasnda kaybolup gitti adeta, sonra cebinden kard krmz tken
mez kalemiyle nndeki metnin orasn burasn adeta sngleyerek
btn blm batan sona bir kez daha okuyup bitirdi. Bir yerde gz
ne taklan takdis szcn hamde evirirken, Allah takdis edil
mez! diye de bir aklama yaparak belirtti itiraznn nedenini. Bir ba
ka yerde de, kendisiyle erkek ve kz kardeleri hakknda kullanlm
"biz krpeler tabirini grnce zerine ekti krmzy. Krpe diye o
laklara derler! diye bir de kt serte.
Bir sre sonra, Malcolm X ailesiyle birlikte bir uaa atlayp Miamiye gitti. Cassius Clay, Malcolm Xe ve Betty Bacya evliliklerinin al
tnc yldnm hediyesi olarak bir davette bulunmutu; onlar da by
le bir daveti haliyle byk bir memnuniyetle kabul etmilerdi. Bir Siyah
Mslmann hanm olarak alt yldr youn bir megale iinde geen
evlilik hayatnda Betty Bacnn ilk tatili olacakt bu; bu mnasebetle,
Malcolm X iin de ortalkta grnmemek ve bu arada bireylerle ura
mak iin iyi bir frsat domu oluyordu.
Miamiye gittikten ksa bir sre sonra Malcolm X bana bir telgraf e
kerek kalmakta olduu motelin telefon numarasn bildirdi. Kendisini
telefonla aradmda bana dedi ki, Bak sana birey syleyeyim. Ben ar-

NSZ 37

tk hibir ekilde bahse tutuup kumar oynamyorum. Ama sen oynuyorsan Cassiusa oyna, Listonu dvecek ve greceksin, kazanacaksn.
Bu sz zerine gldm ve nyargl konutuunu syledim Malcolm
Xe. Dedi ki, yleyse bu dediklerimi matan sonra hatrlarsn." Daha
sonraki gnlerde Malcolm Xten bir kart aldm. Kartta Miamideki May
munlar Ormamndan bir empanze resmi vard ama resim ok canlyd.
Kartn arkasndaysa Malcolm Xin bana yazdklar yer alyordu: I Savatan bu yana yz yl geti aradan, ama gene ele bu empanzeler Ame
rikada bizim halkmzdan daha makbul, daha saygdeer ve daha zgr.
Kard. Malcolm X . Bir seferinde de bir zarf gelmiti ve ierisinde de
Chicagoda yaymlanmakta olan Sun-Times yazarlarndan Irv Kupcinetin stunundan kesilmi kupr vard. Malcolm Xin krmz tken
mez kalemi u satrlarn bulunduu blm daire iine almt: lgili
evreler Siyah Mslmanlar iinde byk bir atlan meydana gelece
ini tahmin etmektedirler. Tekilatn ikinci adam olarak n salm bu
lunan Malcolm Xin tekilattan kopanlarla birlikte Elijah Muhammede
kar yeni bir grup kurmas beklenmektedir. Bu satrlarn yanmaysa
Malcolm X, Dnebiliyor musun bunu! diye bir not dmt.
Gerekten de Clay, Listou resmen dvd ve yer yerinden oynad.
Malcolm X hemen o gece telefonla arad beni, telefonda kendi sesinden
baka heyecanl konumalar, lklar, birbirine karan kahkahalar da
duyuluyordu geriden. Malcolm Xin dediine gre, kalmakta olduu
motelde Clayin zaferini kutluyorlarm. Malcolm X telefonda bana
olup bitenleri tek tek anlatyordu, orada bulunanlarn bazlarndan szetti ksaca ve arsikletin yeni kralnn o anda biraz kestirmekte oldu
unu, yan(i aki odada, benim yatak odamda diye haber verdi. Bana ma
hakkndaki tahminini hatrlattktan sonra, Clayi bundan sonra yakn
dan izlemem gerektiini syleyerek onun ok ksa zamanda dnya a
pnda nemli bir sima haline geleceine dikkatimi ekti ve dedi ki, Bil
mem ilk defa bir Mslman ampiyon kmasnn dnya apndaki
neminin ne olduunu tam anlyabiliyor musun?
Bu konumann ertesi sabah Cassius Clay bir basn toplants d
zenleyerek kendisinin artk bundan sonra bir Siyah Mslman olduu
nu aklyordu, ve bu haber btn gazetelere manet olarak geiyor, l
kenin drt bir yannda yanklanyordu. Bunu takip eden gnlerdeyse,
yeni arsklet ampiyonunu Birlemi Milletlerin New Yorktaki genel
merkez lobilerinde Afrikal diplomatlarla tantran Malcolm Xin boy

38 MALCOLM X

boy resimleri yer alyordu gazetelerde. Malcolm X daha sona Claye tm

Harlemi ve daha baka yerleri dolatrd; dediine gre, bunu Clayin
dostu ve din! danman sfatyla bir grev olarak yapyordu.
Frsattan istifade bu arada ben de kitab bitirmeye alyordum.
Malcolm Xle drt gnde bir mutlaka bir telefon grmesi yapyor
duk. Malcolm X son zamanlara doru, artk Siyah Mslmanlar teki
latndaki grevine bir daha hi dnmeyebileceinden sz etmeye bala
mt ya, imdi de Elijah Muhammedi ak ak eletiren szler sarfetmekten ekinmiyordu. Playboy benden yeni ampiyon Cassius Clayle
bir sylei yapmam istemiti; bunun zerine ben de Malcolm Xe duru
mu atm ve beni Clayle tantrmasn rica ettim. Malcolm X bu istei
mi renince bir sre tereddt geirdi ve, Bu ii bir bakas yapsa her
halde daha uygun olur, diye cevap verdi. Byle bir cevap vermesi kar
snda ok ardmsa da hibirey sormadm, nk Malcolm Xe yk
lenerek onun azndan birey kaplamyacan ok iyi biliyordum. Der
ken bir sre sonra bir mektup aldm.
Azizim Alex Haley: ok acil bir konu. Kitabn btn gelirlerinin
Mslim Cami Biri., ya da benim lmm halinde dorudan doruya
eim Bayan Betty X Little emrine verilebilecek ekilde kontrat deitir
memize imkn verecek bir tezkere hazrlayabilir misiniz? Tezkere ya da
kontrat zerinde bu deiiklik ne kadar abuk yaplrsa benim iim de
o kadar rahat olacak.
Malcolm Xin imzasnn altndaysa yle bir not yer alyordu: Za
ten bu kadar abuk deien bir dnyada bir insann hayat hikyesini
yazmak nasl mmkn olabilir ki?
ok gemeden, eitli gazetelerde Malcolm Xin lmle tehdit edil
diine dair dedikodularn dolamaya baladn okudum. Sonra o ara'
Amsterdam Nevvste bir makale yer ald: Manet byklndeki bal,
Malcolm X lmle Tehdit Edildiini Sylyor eklindeydi, ve Mal
colm Xin konuyla ilgili olarak, daha nceden New York camiinden ta
ntklar baz yakn arkadalarnn kendisini kllar kprdamadan l
drecek bir frsat kollamak zere, zerine zel bir mfreze gnderdik
lerini syledii anlatlyordu makalede. Allaha krler olsun ki, on
larn bu tezgahlarn beni ldrmeleri iin zerime gnderilen karde
lerden renmi bulunuyorum. Bu kardeler, benim Sayn Muhammedi
temsil ve tasdik eden birisi olduumu, hakkmda dzlen yalanlara he
men kanvermeyecek ve kendilerini aydnlatmam iin bana baz sorular
soracak kadar bilen kimselermi.

NSZ 3s

Malcolm Xe hemen telefon edip gemi olsun dedim. Sesi ok bez

gin geliyordu. Bana artk kendisini en ok ilgilendiren eyin, daha nce
yazp gnderdii mektubunda da belirttii zere, bu kitaptan dolay eli
ne geecek herhangi bir meblan yeni kurduu tekilatna ya da han
mna kalmas olduunu syledi. Sonra unlar syledi bana: Artk bir
de vasiyetname hazrlamam gerekmektedir, imdiye kadar byle bireye gerek duymadmsa bakalarna vasiyet edecek hibireyim bulunmayndand. Ama u durumda bama herhangi birey gelirse ve bir vasi
yetname de hazrlatmadan gidersem, iler epeyce karabilir. Kendisi
adna kayg duymaya baladm aklamam zerine, Sen hi merak
etme, kendimi korumasn bilirim ben, dedi. Evinde dolu olarak hazr
da beklettii bir tfei olduunu syledi.
Malcolm Xin konumasnda geen Mslim Camii Biri., kendisinin
yeni kurduuna iaret ettii bir tekilatt ve bu tekilatn, Elijah Muhammedin liderliini tanmayp ondan ayrlan krk elli kadar mslman yesi bulunuyordu.
Malcolm X nihayet Cassius Clayin yakn bir dostunu tavsiye etti
bana, ben de tavsiye edilen bu kimse vastasyla arsiklet ampiyonun
dan bir randevu kopararak Playboyun benden istedii syleiyi yapmak
zere uakla New York Cityye hareket ettim. Telefonuma kan Betty
Bacnn dediine gre, Malcolm X ksa bir sre iin seyahate km
bulunuyordu ve Betty Bac sert bir ifadeyle konumutu telefonda. Bu
arada, benim nceden tandm ve Malcolm Xe hayran bir bayan mslman vard, onunla konutum. Bana kendisinin asl izgisini koruma
y tercih ettiini syledi, sonra unlar ekledi: Ama size cami evresin
de pek ok kimsenin dilinde dolasan bireyi de syleyeyim kardeim.
Hani biliyorsunuz ki bir insan einden boansa bile gene de onunla arasra grmeyi gnl arzular ya, ite bu durum da onun gibi birey.
Harlemdeki Therasa Otelinin odal dairesinde Cassius Clayle yap
tm sylei srasnda sz ister istemez Clayin mslman oluuna ge
lip dayand. Frsattan istifade, Malcolm Xle aralarndaki o eski samimi
yetin srp srmediini sordum Claye. Clay ihtiyatl bir ekilde unla
r syledi: Sayn Muhammedi yle bir kenara demezsiniz ve ona kar
gelemezsiniz. Artk onun hakknda bundan sonra herhangi birey sy
lemek istemiyorum.
Clayin evresindeki mslmanlardan birisinin bana sylediine
gre, Chicagodaki karargahnda Elijah Muhammedin huzurunda ne

40 MALCOLM X

zaman Malcolm Xin zikri geecek olsa, bunun Elijah Muhammed ze

rinde duygusal bir etkisi oluyormu. Sylentilere gre, Elijah Muham
med yle diyesiymi: Malcolm Karde sonunda byk bir adam oldu.
Onu byk yapan elbette ki benim. Hatt onu muazzam bir adam yap
mak zereydim. Elijah Muhammede olan balln srdren mslmanlar, Yedi Numaral Camiiden ayrlarak Malcolm Xe katlan mslmanlarn ksa bir zaman sonra ondan yz evirerek tekrar geri dnecek
lerini sylyorlard. Bu durumda olanlar iin ayrca, Doru yoldan
saptklarn nasl olsa anlayacaklar, diyorlard. tekilerse, Riyakrlk
yapanlar Allah tarafndan byk bir cezaya urayacaklardr diyorlard.
Sylentilere gre, bir baka zaman da Sayn Muhammed una benze
szler sarfetmiti: Malcolm kendi kendisini mahvediyor. Ayn zaman
da, Elijah Muhammedin, Malcolm Xin lmesi gibi bireyi asla grmek
istemediini, yaayp da ihanetinden dolay zdrap ekmesini grme
yi arzu etmekte olduunu syledii de ortalkta dolaan sylentiler
arasndayd.
Harlemli gayr-i mslim zencilerden kendileriyle konuma frsat bu
labildiim kimseler arasnda yle bir kan yaygnd: Malcolm X her ge
en gn ok etkili ve nfuz sahibi bir hatip haline gelmekteydi, onun iin
de, cemaati iki dman kampa ayrmas pek beklenmedik birey deildi.
Yani en azndan, nasl olsa Elijah Muhammedin New York Citydeki ka
ytsz artsz hakimiyeti birgn u ya da bu ekilde sona erecekti.
Malcolm X bir sre sonra dnd. Dediine gre, Bostona ve Phileadelphiaya gitmiti. Hotel Americanann 1936 numaral odasnda bol
bol alma imknmz oluyordu artk Malcolm Xle, ama bu sefer gn
dzleri alyorduk tabii. Malcolm X artk eskisi gibi rahat deildi. Ara
da bir kapya gidiyor, anszn ayor kapy ve koridorda kimsenin olup
olmadna bakyor, sonra da kapy ihtiyatla kapyor, konumasna kal
d yerden devam ediyordu. in garibi, btn bunlar da son derece
normal eylermi gibi yapyordu. Bir ara, Bu kitap ktnda ben hl
hayatta olursam, bu bir mucize olur, demiti, aklama kabilinden.
Bunu ac eken birisi olarak sylemiyorum... Sonra eildi ve yatan
zerindeki devety rty yakalayarak dedi ki: Nasl bunun bir ya
tak rts olduunu sylyorsam, onu da ylece sylyorum.
Sonra ilk defa olarak, son zamanlarda olup biten eyleri btn ay
rntlarna varncaya kadar anlatt bana. Siyah Mslmanlardan ihra
edilmesinin nedeninin, Bakan Kennedynin lm zerine yapt

NSZ 41

aklama olmadn belirtti. Neden bu deildi kesinlikle. Daha nce

leri daha edit aklamalarda bulunmutum ve kimse de birey deme
miti bana. Sonra, gerek nedenin, Chicagonun kskanl olduunu
syledi, ve ben ahlknn herkesten yksek olduunu iddia eden biri
sinin ahlkszlna kar ktm nk diye de ekledi
Malcolm X, kendisi mslman olduu sralarda yaklak olarak 400
civarnda yesi bulunan slm Cemaatinin ye saysn 40.000e kadar
ykselttiini syledi. Ben bu tekilata girdiim zaman tekilatn btn
lke apndaki saysnn 400den fazla olduunu hi sanmyorum, hi
ama hi. Onlarn da ou ihtiyar kimselerdi ve hibirisi de Sayn Muhammedin adn bile doru drst syleyecek durumda deillerdi, za
ten kendisi de ou zaman geri planda kalyordu.
Malcolm X belli etmemek iin ok gayret sarfediyordu ama gerek
ten morali ok bozuktu. Birgn kt peetenin zerine unlar karalamt: Eylem halindeki cehaletten daha korkun birey olamaz, Goethe Birka sefer de Cassius Claye imal bir ekilde dokunmutu, ve ben
Clayle yaptm syleiden sz anca da dayanamad ve Clayin kendi
si iin neler sylemi olduunu sordu sonunda. Bunun zerine, daha
nceden daktilo edilerek hazrlanm kendisiyle ilgili sorunun alt ks
mna Clayin kendi elyazsyla yazd cevabn bulunduu kart kartp
uzattm. Malcolm X bana yle bir gz attktan sonra baklarn pence
reden dar evirdi ve daha ayaa kalkarak odann iinde dolamaya
balad. Onu ben hep bir kankardei gibi grmtm, derken zn
ts sesinden belli oluyordu. zntsnn sesine bu derece yansma
sna ok az ahit olmutum. Bir sre sustu. Gene de ona kar deilim.
Ho bir delikanl. Zeki. Ancak bakalarnn kendisini kullanmasna,
yanl yola srklemesine ses karmyor.
Bir keresinde de Malcolm X, gene ayn otel odasnda, neredeyse a
lamamak iin kendisini zor tutmutu. Onu ilk defa bu halde gryor
dum ve ayn ekilde, kendi rk iin o malum kelimeyi kullandn da
ilk defa o zaman iitmitim. New York Cityye gidiinin ilk gnlerinde
Mslman tekilatn kurabilmek iin nasl canla bala alp rpnd
m anlatyordu ki birden bouk bir sesle haykrmt: Siyahlarn o g
ne kadar kurabildikleri en iyi tekilat kurmutuk, ama u Zenciler
mahvettiler bu tekilat!
Birka gn sonra Malcolm X, not defterlerinden birisine unu yaza
cak ve her naslsa benim de okumama izin verecekti: Byklerin o-

42 MALCOLM X

cuklardan alaca bir ders vardr; baarszla uramaktan utanmamak,

toparlanp bir daha denemek. Ama bykler olarak bizim oumuz y
lesine korkak, ylesine ekingen, ylesine tedbirli ve bu yzden de y
lesine iine kapank ve ylesine yreksiziz ki, birok insann baarsz
la uramasnn nedeni de bundan baka birey deildir. Ortayallarn
pekou kendilerini baarszlktan emekliye ayrmlardr oktan.
Benim kaldm otel odasnda Malcolm Xle altmz sralarda za
man zaman kendisini telefonla arayanlar olurdu, ya da bazen kendisi e
itli yerlere telefon ederdi. Ama btn bu telefon grmelerinde Mal
colm X gayet st kapal bir ekilde konumaya dikkat ederdi. Akas
benim bu konumalar hakknda malmat sahibi olmam istemiyordu.
Ben de bylesi zamanlarda daha rahat konusun diye banyoya girerdim
ve mrltlarnn kesildiinden emin olmadka da kmazdm oradan.
Daha sonra, Malcolm X, bu konutuu kimselerin, hal Elijah Muhammede balymlar gibi tekilatta kalan kendi adamlar olduunu syle
yecekti bana. Birgn byle bir konuma yaptktan sonra, Ben mimlen
mi bir adamm, dedi. Hemen her yerde, yapacam herhangi bir ha
reketten nce beni ikaz edebilecek adamlarm var. Bu cmlenin ardn
dan biraz dnd. Aileme herhangi bir ekilde zarar gelmedii sre
ce, ben kendi payma zerre kadar korkmuyorum. Bana yle geldi ki,
Malcolm X, tekilatn kendisini mahkemeye vererek, ailesiyle birlikte
oturmakta olduu evden kartlacam ta o zamandan biliyordu.
Tabi ben bu arada Malcolm Xin Siyah Mslmanlarda geirmi ol
duu yllar anlatt blmleri tekrar gzden geirmek isteyip isteme
yeceini, bu blmlerde baz deiiklikler yapmak yoluna gidip gitme
yeceini baya merak etmeye balamtm. Memlekete gitmek iin New
York Cityden ayrlmamdan bir gn nce, bu konudaki endiemi Mal
colm Xe atm. Bunu ben de dnp duruyorum bir sredir, dedi.
O zamandan beri kafamdan geirdiim, sylemeyi tasarladm ok ey
oldu, ok ey grdm, ok ey duydum o zamandan bu yana. Ama b
tn bunlar aklmdan silip atmak istiyorum. Sana anlattklarma kesin
likle dokunmayacam, herey olduu gibi kalsn. Kitabn ilk tasarlad
mz gibi olmasn istiyorum.
Sonra -26 Mart 1964 tarihinde- Malcolm Xten bir not geldi: nem
li Afrika lkelerinden birkan grme, bu arada slmn Kutsal Kentle
ri Mekke ve Medineye hacc ziyaretinde bulunma imkn salayabilecek
bir seyahate kma ihtimalim var. 13 Nisandan sonra kabilirim. Kim
seye birey tlatmayn.

NSZ 43

Malcolm X yurtdndayken, ok yakndan tand hemen herkese

kartlar atyor, mektuplar yazyordu. Yazd mektuplar artk F.l-Hacc
Malik El-ahbaz olarak imzalyordu.
Sonra, Mays ortalarnda Betty Bac beni telefonla arad, bir mjde
verecei zaten sesinden belli oluyordu; Malcolm X dnyordu. Uakla
hemen New York City:ye gittim. Maysn 21inde, kalmakta olduum
otelin telefonu ald ve Betty Bac, Bir dakika ltfen... diyerek telefonu
bir bakasna verdi, arkasndan hafif bouk bir ses, sordu: Naslsn?
Vaay! El-Hacc Malik El-ahbaz! Ya sen naslsn?
Birazck yorgunum, o kadar, dedi. Pan-American Havayollarna
bal bir uakla saat drt buukta gelmitim. Saat yedide de Hotel Theresada bir basn toplants yapacakt. Seni saat alt buukta 135inci
Sokakta Lenox Caddesinin kesitii yukar keden alacam, tamam
m? dedi.
Mavi Oldsmobile kararlatrlan yerde kararlatrlan zamanda dur
du ve hemen atladm ieri. El-Hacc Malcolmn yznde tatl bir tebes
sm vard, bukleli kumatan yaplma bir elbise geirmiti srtna. Kzl
salarn bir para uzatm ve bir de sakal brakmt. Hanm Betty Ba
c da arabadayd. Haftada birka kez telefonla konutuum Betty Bacy bir yl askn bir zamandr ilk defa gryordum. Birbirimize glm
sedik. Koyu renkli bir gzlk takm, bol bir elbise giymiti; hamileydi,
bu onun drdnc ocuu olacakt.
Skyline Bale Salonunda n taraflarda kendilerine iyi bir yer kapma
ya alan elli civarnda kameraman ve muhabir bulunuyordu. Salon,
Malcolm Xin taraftarlaryla, sempatizanlaryla ve merakllarla tklm
tklm dolmutu. Malcolm X salona admn atar atmaz flalar ard ard
na yanp snmeye, projektrler kendisini adm adm izlemeye balam
t. Malcolm X, Betty Bacnn koluna nzik bir ekilde tutunmutu. Betty
Bacnn yzndeyse bylesine bir erkee sahip olmann gururunu yan
stan yaygn bir tebessm vard. Times dergisinde alan M.S. Handler
hemen tandm ve kendimi tanttm ona. Dosta el sktk ve iki sandalyal bir masaya birlikte oturduk. Muhabirler ok skk bir halde ve
bir yarm daire oluturacak bir biimde podyuma, Malcolm Xin hemen
nne oturdular ve onu soru yamuruna tuttular. Dorusu Malcolm
Xin tam oniki yllk hatiplii, onu bundan sonraki hayatnda brakaca
bu yeni imaj iin gerekten ok mkemmel bir ekilde hazrlamt.
Malcolm X bunu kantlad o gn.

44 MALCOLM X

Artk btn beyazlarn eytan olduunu dnmediinizi ak

kalplilikle renebilir miyiz?"
Dorudur efendim! Mekkeye yaptm seyahat, gzlerimi at. Ar
tk rkla iltifat etmiyorum. Bu konulardaki dncelerimi dzeltmi
bulunuyorum ve artk beyazlarn da insan olduklarna inanyorum -bu
can alc noktada bir an duraksad- Zencilerle olan beer mnasebet
lerinde bu inanc ykc davranlarda bulunmadklar srece tabi.
Daha nceden brakt rk imajna deindiler. Irk falan dei
lim ben. Beyazlar, beyaz olduklar iin sulamyorum, ama yaptklarn
dan dolay suluyorum. Beyazlarn hibir istisna gzetmeksizin topyekn bizim halkmza reva grdkleri davranlar hedef alyorum.
Malcolm X o gn btn salona srekli olarak o sevgi dolu ocuksu
glmsemesinden bol bol datt. Bir ara yeni brakt krmz sakaln
svazlad. Bunun zerine sz sakala getirerek sakaln kesip kesmeye
ceini sordular. Bu konuda henz bir karar olmadn, sakaln kesme
sinin ya da brakmasnn sakalna alp alamyacana bal olduunu
syledi. imdi acaba, daha nceleri iddetli saldrlarla kar kt te
mel hak ve zgrlkler savunucusu liderlere katdacak myd? Bu soru
ya biraz dolayl bir ekilde cevap verdi Malcolm X: Ben konuyu ylece aklayacam efendim. Farzediniz ki baz insanlar bir arabaya bin
miler ve akllarna koyduklar bir hedefe doru basp gidiyorlar, ve siz
bu insanlarn yanl yolda olduklarn biliyorsunuz. Fakat onlar kendi
lerinin doru yolda olduklarndan asla kuku duymamaktadrlar, bu
durumda siz de onlarla birlikte ayn arabaya binersiniz ve konua ko
nua gidersiniz. Sonunda bu insanlar gittikleri yolun yanl olduunu,
varmak istedikleri hedefe bu yoldan gidilemiyeceini grp anlarlar ve
sonra siz de onlara hedefe varmak iin hangi yolu izlemek gerektiini
anlatrsnz, sizi ancak o zaman dinlerler. Malcolm X, kendisine ynel
tilen sorulara ll cevap vermekte, nazik sorular ustaca savutur
makta hibir zaman bylesine baarl olmamt hemen hemen.
Yanmda oturmakta olan Times yazar Handler, bir taraftan not al
yor, bir taraftan da, inanlr gibi deil, inanlr gibi deil! diye mrl
danyordu kendi kendisine. Ben de aa yukar ayn eyleri dnyor
dum o srada. Zaman zaman da, u anda Malcolm Xi arkasnda bulu
nan pencereden aaya bir ta atlsa, bu tas, bu konumalar yapan u
adamn yllar nce sekiz kat aada uyuturucu madde satabilmek iin
volta att kaldrmlara decek, diye geirdiim oluyordu aklmdan.

ONSOZ 45

Ben geri dnp de tekrar kitab yazmaya koyulduumda, Malcolm

Xten periyodik mektuplar gelmeye balamt. nallah kitap hzla ilerliyordur, nk benim hayatm ilgilendiren olaylar ylesine hzla geli
iyor ki, imdiye kadar yazlm olan blmler aydan aya deerini yiti
rebilir rahatlkla. Hayatta hibir ey ebedi deildir; hatt hayatn kendi
si bile (glmse). O bakmdan, zerine var gcnle eilerek kitab
mmkn olduu kadar erken bitirmeni tavsiye ediyorum sana. zel
ulak olarak yollad bir baka mektuptaysa bana kan bir ton sezili
yordu: yaynevinden, mukavelenin imzalanndan dolay kendisine
denen 2.500 dolarlk ekle ilgili olarak bir mektup alm. imdi be
nim bundan dolay ahs gelir vergisi demem gerekiyormu. Sen de bi
liyorsun ki, ben iin ta bandan beri btn ilemlerin Camiyi muhatap
alarak ve taraf kabul ederek yrtlmesi gerektiini tekrar tekrar belirt
mitim. iin dorusu da u ki bugne kadar ben szkonusu bu eki de
grm deilim.
Bu mesele Malcolm Xin istedii ekilde halledildi ve ben bu arada
kendisine baz blmlerin msveddelerini gnderdim, okumas iin.
Msveddeler bana geri geldiinde hayal krklna uramtm, nk
Malcolm X, Elijah Muhammedle adeta bir baba-oul ilikisi ierisinde
bulunduunu anlatt birok yeri krmz tkenmeziyle karalayp at
mt. Malcolm Xe hemen telefon ederek, bu konuda daha nceden ver
mi olduu karar hatrlattm, ve bu blmlerde okuyucu iin sonraki
blmlerle ilgili olarak ihbar saylabilecek kimi eylerin bulunmas ha
linde tasarlanm olan kurgunun bolukta kalacan ve kitabn gerilimini dorudan doruya yitireceini zerine basura basura anlatmaya
altm. Malcolm X, Benim hayatm anlatmyor mu bu kitap?" diye
ters ters sylenince ben de yle tabii, dedim ve benim sadece kitabn
yazar sfatyla itirazda bulunduumu belirttim. Malcolm X, bu konuda
biraz dnmesi gerektiini syledi. Bu arada ben onun btn kitab
yeni batan ele alarak Elijah Muhammede kar bir polemik haline ge
tirebilecei ihtimalini dndke, dorusu dm kopuyordu. Ama ay
n gece ge saatlerde Malcolm X telefon etti: zr dilerim. Sen hakl
sn. Baka bireyden dolay asabm biraz bozuktu da. O benim deitir
diim yerlere aldrma, olduu gibi kalsn herey. Ondan sonra ben de
hibir blm gzden geirmesi iin yannda benim bulunmayacam
zamanlarda kendisine vermedim. Birok defa Malcolm Xin hazrlanan
blmleri okurken duyduu tedirginlii ve kalarnn atlp gidiini

46 MALCOLM X

kendisine sezdirmeden seyretmiimdir ama gene de ondan sonra, bata

sylemi olduu eylerden bir tanesini bile deitirme isteinde bulun
mad. Yalnz, hayatnda keke daha baka trl yaanabilseydi diyebile
cei bir eyin bulunduuna bir tek yerde iaret etti, onda da Laura b
lmn okuyordu. Dedi ki: Zeki bir kzd, iyi bir kzd. Beni adam et
mek iin elinden geleni yapt, ama bak ben onu hangi yola drdm:
esrarkelik ve fahielik yoluna. Sebebi ben oldum o kzn.

Malcolm X, artk ok megul birisiydi; otelde kaldm odama yle

sk sk gelemiyordu, zaten geldiinde de oda adeta Merkez Garna d
nyordu bir anda. Belli ki artk ya telefonlar Malcolm X iin alacakt
ya da kendisini aramadklar anlardan istifade ederek, yanndan hi
ayrmad o mehur defterini karp kendisi eitli yerlere telefon s
tne telefon edecekti. stelik imdi New Yorkta bulunan bir sr Orta
Doulu ve Afrikal vard ki onlarla falan grr olmutu. Bunlardan
bazlar da kendisini grmek zere ta otel odasna kp geliyorlard, ilk
zamanlar, onlar kapnn hemen arkasnda alak sesle bireyler konuur
larken ben de pencere kysna ekilip bireyler okumakla megul g
rnmeye alyordum. Bu gibi durumlarda Malcolm X tekrar tekrar
zr dilemek zorunda hissediyordu kendisini ve ben de aldrmadm,
bunlarn nemli olmadn sylyordum kendisine; ama daha sonrala
r ben dar kp koridorda dolamaya ya da denk derse asansre at
layp aaya, lobiye inerek gene ayn asansrden ziyaretilerin kp gi
decekleri an beklemeye balamtm. Birgn, ok iyi hatrlyorum, ard
ardna gelen telefonlar hi nefes aldrmamt; CBS, ABC, NBC, New
York Cityde kan hemen btn gazeteler, hatta Londradan Daily Expres, btn bunlar yetmiyormu gibi kiisel olarak arayan kimselerin de
haddi hesab yoktu. Malcolm Xle ikimiz o gn hibir i yapma frsat
bulamadk; derken ardndan bir kamera ekibi skn etti, oday hnca
hn doldurdular. Kameralar, ABC yorumcusu Bili Beuteln televizyon
iin Malcolm Xle yapaca bir rportaj filme almak iin gelmiti Ama
ekip kameralarm hazrlayp da tam ekime gemek zereyken Daytondan (Ohio) bir radyoevi aryordu ve Malcolm Xle bir telefon syle
isi yapmak istiyorlard. Malcolm X kendisini ertesi gn ablas Ellann
Bostondaki evinden aramalarn sylememi rica etti benden. Hemen ar
dndan, Gana Enformasyon Bakan arad. Ben, Bakann notunu Mal-

NSZ 47

colm Xe ilettiim srada, yorumcu Beutel de ona, Sizin fazla vaktinizi

almayacam, belki de aptalca karlanacak birka soru soracam sade
ce, diyordu. Malcolm X de benim uzattm nota goz atarken, Beutela,
Sadece sorulmam sorular aptalcadr, dedi. Ondan sonra da bana d
nerek, Kendilerine daha sonra arayacam syleyiverin, ltfen, dedi.
Beutel ve Malcolm Xin konumaya balamalaryla birlikte kameralar da
almaya balamt ki, tam bu srada gene telefon ald, bu sefer de Ha
yat dergisinden muhabir Marc Cravvford aryordu. Kendisine odann va
ziyetini alak bir sesle anlatmaya altm. Cravvford cretkr karak,
ahizenin rportaj kendisinin de dinleyebilmesine imkn verecek ekil
de ak braklarak uygun bir yere yerletirilmesini istedi, ben de istei
ne uydum, rportajn baka trl akamete uramadan bitirilemiyeceini dnerek telefonu ak braktm ve rahatladm.
Malcolm Xin incelemesi iin kendisine verdiim metin artk daha
iyi bir ekle sokulmu bulunuyordu. Malcolm X, hemen her sayfay
kendisini tamamyle kaptrarak ve satr satr okuyor, arada srada da ba
n metinden kaldrarak bireyler sylyordu. Biliyor musun, diye
sze balad birgn, bu lkede benim baya etkili birisi haline gelii
min nedeni, benim bu lkenin zayf taraflarn iyi biliyor olmamdr. Bir
baka nedeni de u ki, beyaz adam benim sylediklerime havladka,
meselenin can damarna el attm daha iyi anlyorum. Bir baka za
man da, incelemekte olduu metni birden bire yatan zerine brak
verdi ve oturduu sandalyeden ayaa frlad. Elini enesine atarak oda
nn iinde bir aa bir yukar gezinmeye balad. Sonra bana dnd.
Bu blmde bir yer var hani, biliyorsun, hrsz etemi kurduum za
man ilk toplanty yaparken toplu tabancamn namlusunu kafama daya
yp da tetii ekivererek onlara nasl gzda verdiimi sana anlatm
tm ya, ite oras; ey... diyerek bir an duraksad, bunu sana sylesem
mi, sylemesem mi bilemiyorum, ama neyse, iin dorusunu syleye
yim hadi. Gzlerimin iine bakyordu kurnaz kurnaz. Kurunu av
ucumun iinde saklamtm. ikimiz de glmeye baladk. Dedim ki,
Peki yleyse, ver o sayfay bana da dzelteyim oray. Bunun zerine
Malcolm X kararl bir ekilde atld, Sakn ha, brak olduu gibi kalsn.
Yoksa derhal bir sr adam dklr ortaya ve benim bugn de ayn e
yi yaptm, yani blf yaptm syleyiverir.
Gene bir seferinde de, yatt hapishanenin ktphanesini kefediini anlatt blm okurken, Malcolm X kafasn birden kaldrd.
Aman Yarabbi! O khne aardvark mrm olduka unutamam! Erte-

48 MALCOLM X

si akam da, odama admn atar atmaz, bu i iin kalkp ta Tabiat Tari
hi Mzesi ne gittiini ve bu aardvark kelimesi hakknda biraz bilgi
edindiini anlatmaya balad. Meer aardvark kelimesi aslnda earth
hog anlamna geliyormu. te bu, kelimelerin kkenlerine dair gzel
bir rnek, hani sana bir ara bahsetmitim ya! nsan filoloji bilimiyle u
ranca, sessizlerin nasl ekilden sekile girerek asln yitirdiini gr
yor, ama gene de dilden dile dolamasna ramen bir kelime asl kimli
ini her zaman koruyor. Bu olayn beni asl artan yan uydu: o gn
biliyordum ki Malcolm Xin program ok yklyd, bir televizyon ve
bir radyo konumas yapacakt ve bir de canl yayn programna ka
cakt. Ama o yine de btn bu ileri arasnda aardvark hakknda bilgi
elde etmek iin gidip aratrma yapmaya vakit bulabilmiti.
Aradan ok gemeden Malcolm X bir basn toplants dzenleyerek
kamuoyuna u aklamay yapt: Yeni kurmu olduum Afro-Amerikan Birlii Tekilt dini bir tekilat olmad gibi, mezhebi bir tekilat
da deildir; Afro-Amerikallar nsan haklarn elde edilmesine ynelik
yapc bir program erevesinde birletirmeyi amalayan bir tekilattr.
Bu yeni OAAUnun rengi, biraz militanca bir siyah nasyonalizmine a
lyordu. Malcolm X, kendisiyle yaplan eitli syleilerde muhabirle
rin sorduklar birok soruyu cevaplandrrken, OAAUnun Zencileri ii
ne dtkleri pasiflikten kurtarmak suretiyle btn Amerikada hkm
sren beyaz stnl karsnda aktif hale gemi bir benlik mdafa
asna yneltmeye alacan sylyordu. zleyecekleri politikalar ko
nusunda konuurken syledikleriyse kelimenin tam anlamyla bir mu
amma durumundayd. ster kurun atyor olunuz, ister oy atyor olu
nuz, hedefinizi iyi semelisiniz; kuklay vurmamaksnz, kuklacy vur
malsnz. Malcolm X kurduu bu tekilatla bellibal bir alma alan,
bellibal bir program gzetiyor muydu? Zencilerin benden yardm ta
lebinde bulunduu her alanda her trl mcadeleye atlmaya hazrm.
teki Zenci tekilatlaryla birlemek, ortaklaa hareket etmek konusun
daki dnceleri? Bu konudaki sorulara kar da, Zenci liderlerin ciddi
ve sekinleriyle biraraya gelerek bir tr birleik cephe kurmay dne
bileceini sylyordu. Sorulan sorular bu ynde arlk kazanmaya ba
laynca, aklamalarn genileten Malcolm X, aslnda NAACP tekilat
nn pek fena almadn kabullendi. Kurmu olduu OAAUya herhangibir beyaz ye olarak katlabilecek miydi acaba? Jo.hn Brown ha
yatta olsayd belki onu kabul edebilirdik. Kendisine yneltilen eletiri-

ONSOZ 49

leriyse, Mississippiye silahlandrlm gerillalar gnderebilecei ek

lindeki cmlelerle cevaplandryordu. Bu konuda son derece ciddiyim.
Bu silahlandrlm gerillalar sadece Mississippiye deil, ayn zamanda,
siyah halkn hayatnn beyaz banazlarca tehdit altnda tutulduu her
yere gndereceiz. Yoksa Mississippinin Kanada snrnn gneyinde
yer almasndan baka bir zellii bulunmamaktadr benim amdan.
Bir baka zaman da, Pittsburgh Courierdan Evelyn Cunningham Malcolm Xe alayc bir edayla, Gazetedeki kem iin arpc birey syle
yin, demiti de Malcolm Xin cevab u olmutu: Benim yolumdan y
rmek ve hareketime katlmak isteyenler, gerek anlamda zgrle
kavumadan nce hapishaneye, hastahaneye ve kabristana gitmeyi g
ze almak zorundadr. Yazsnda bu konuya deinen Evelyn Cunning
ham, yle bir aklamada bulunmutu: Geri o bunlar glmseyerek
sylyordu, ama aslnda son derece ciddiydi.
Bu arada Malcolm Xin drdnc ocuu, yani bir kz ocuu daha
dnyaya gelmiti. Betty Bacyla birlikte bebee Cemile Lumumbah is
mini vermeyi kararlatrdlar. Harlemde Malcolm Xin, kendisiyle g
rmek isteyenlere ou zaman adres olarak verdii Kulp Yirmiiki
adnda bir yer vard; ite orada garson olarak alan Helen Lanier adl
gen bir kz Malcolm Xin bu yeni doan bebei iin bir takm amar
hediye etmiti. Bu jest Malcolm Xi ok etkiledi: u ie bak, ben bu kz
caz doru drst tanmyordum bile!
New York Timesm New York City Zencileri arasnda yapt bir anket
sonularna gre, Zencilerin drtte , Zenciler iin en iyi alan
adam olarak Dr. Martin Luther Kingi semilerdi, ankete katlanlarn
yaklak bete biri de NAACP lideri Roy Wilkinse oy vermilerdi ve bu
arada Malcolm Xe oy verenlerin says da sadece yzde alt civarndayd
ki bu sonularn Malcolm Xi son derece kzdrd her halinden belli
oluyordu. Anket sonularyla ilgili olarak, Bak kardeim, demiti bana,
tarihin en byk liderlerinden bazlarnn lp de toprak altna girme
dikleri mddete kadri bilinememitir, bunun farkndasndr deil mi?
1964 yaznn ortalarnda birgn Malcolm X beni telefonla arayarak:
nmzdeki u iki gn iinde birbuuk aylk bir yurtd gezisine
kmay tasarladn haber verdi. Bu grmemizden sonra onunla ilk
kez Kahireden aradnda grebildim, ki o sralarda nice zamandr
beklenip duran uzun, scak yaz aka gtrmez bir ekilde balyordu
artk ve Philedelphiann kenar mahallelerinde, Rochesterda, Bro-

50 MALCOLM X

oklynde, Harlemde ve teki ehirlerde birbiri ardna kan Zenci ayak

lanmalarna, toplu direnilere ahit olunuyordu. O sralarda New York
Timesta kan bir habere gre, Zenci entelekteller arasnda yaplan bir
toplantdan sonra toplantya katlanlarn hepsi de u grte birlemi
lerdi ki, Dr. Martin Luther King orta ve st tabakaya mensup Zencilerin
devlete itaat etmelerini salayabilir belki ama, alt tabakaya mensup
Zencilerin bakaldrmalarn nleyebilecek tek adam varsa o da Malcolm Xtir: Zenciler Dr. Kingi ve Malcolm Xi saymaktadrlar, nk
bu iki liderin Zencileri asla satmayacan bilmektedirler. Malcolm Xi
ayartmak mmkn deildir. Zenciler bunun farkndadrlar ve zaten bu
yzden sayg duymaktadrlar ona. Zenciler gene bilmektedirler ki, Mal
colm X, tpk kendileri gibi, tabandan gelme birisidir ve bundan dolay
da Malcolm Xe kendilerinden birisi olarak deer vermektedirler. Mal
colm Xin korkun roller oynayaca gnler pek yakndr, nk rk
mcadelesi artk btnyle Kuzeyin yerleim blgelerine kayp git
mektedir... Dr. King on yllk parlak bir liderlik gemiini feda etmeye
ikna edilebilirse, imdiye kadarki yaklamlarm yeniden gzden geir
mek zorunda braklacaktr. Bu durumda Dr. Kingin ynelebilecei tek
hedef vardr, o da Malcolm Xin hedefidir. Ben bu haberin bir kupr
n Kahirede bulunan Malcolm Xe yolladm derhal.
Artk, en azndan Waslington D.C.de ve New York Cityde bulunan
g odaklar, zel ve resm tm ajanslar, nfuz sahibi kimseler Malcolm
Xe kulak kabartmlard ve yurtdnda neler sylediini, neler yapt
n ok yakndan izlemeye, bunun yan sra Malcolm Xin Amerikaya
dnnde neler syleyebilecei hatt neler yapabilecei konusunda
kendilerince birtakm tahminlerde bulunmaya balamlard. O sralar
da ben tarada bulunuyordum. New Yorkun merkezinde oturan yakn
bir arkadamdan bir telefon geldi. Arkadam, Malcolm Xle ilgilenen
ok yksek mevkideki bir yetkilinin, kendisiyle grmem iin karar
latrlacak herhangi bir gnde New York Cityye gelip gelemeyeceimi
renmesi konusunda arkadamdan ricada bulunduunu bildiriyordu.
Ben de derhal bir uaa atlayp ehir merkezine geldim. Beni arkadam
karlad ve birlikte medeni haklar konusundaki almalar ve bala
ryla n kazanm bulunan olduka tekilatl zel bir vakfn genel mer
kezine gittik. Vakfn bakan ile tantm, o da beni alp Adalet Dairesi
Medeni Haklar Blm efi Burke Marshall ile tantrmaya gtrd.
Marshall daha ok Malcolm Xin paray nasl temin ettiiyle, zellikle

NSZ 51

de Siyah Mslmanlardan ihra edildiine gre bunca geni apl seyahatlare nasl kabildiiyle ilgileniyordu. Btn bildiklerimi ortaya ko
yarak anlatmaya altm ki, Malcolm Xin balca geliri, baz konuma
larnn karl olarak ald cz! miktarlarn yan sra yayncnn za
man zaman kendisine dedii meblalardan meydana gelmektedir. Ay
rca, yeni kurduu tekilatna da baz balarn yaplmakta olabilecei
ni unutmamak gerekiyordu. Ayrca Malcolm X bana yapmakta olduu
u son seyahati iin ablas Elladan bor para aldn sylemiti ve ayr
ca Saturday Evening Post da hazrlamakta olduumuz kitabn zetini ya
ynlama hakkn klliyetli bir miktar karlnda satn almt, bu para
nn da bu yaknlarda denmesi bekleniyordu. Marshall btn bu anlat
tklarm sakin sakin ve dikkatli bir ekilde dinledikten sonra Malcolm
Xin hayatnn daha baka ynleriyle ilgili olarak da birka soru sordu,
cevaplarmdan dolay da bana teekkr etti. Ben hemen o gece oturup
Malcolm Xe bir mektup yazarak bu grmeden haberdar ettim kendi
sini. Malcolm X nedense bu konu zerinde hibir zaman durmad.
Saturday E vening Post, foto muhabiri John Launoisi, Malcolm Xi bu
lup renkli resimlerini eksin diye Kahireye kadar yollad. Derginin 12
Eyll tarihli says kar kmaz bir tane alp uakla Malcolm Xe yolla
dm. Birka gn iinde, hayat hikyesinin bana takdim yazs olarak
derginin koyduu aklamaya duyduu kzgnl ifade eden ineleyici
bir mektup aldm. (Derginin takdim yazs yle balyordu: Malcolm X
bir Zenci olmasayd, onun hayat hikyesi de anormal bir psikolojinin
gnlnden, bir soyguncunun, bir esrar mptelasnn, bir uyuturucu
tccarnn, bir hapishane kuunun, -aileden gelme irsi bir delilikle- mesihvar hlyalara dalan tersyz edilmi bir kardee dmanlk dini
kurmaya rpman birisinin hikyesinden pek de farkl olmayacakt.
Malcolm Xin bana yazd ineli mektubuna karlk ben de ona bir
mektup yazarak, derginin hazrladm metinden ayr olarak koyduu o
takdim yazsndan dolay beni sorumlu tutmasnn doru birey olma
dn bildirdim. Sonra o da zr dileyen bir mektup yazd, Ama bun
dan sonra azam dikkatin sarfedilmesi gerekmektedir, eklinde bir de
uyarda bulunuyordu mektubunda.
Malcolm Xin Afrikadan dn Hacc iin gittii Mekkeden dn
nden daha da byk bir olay oldu. Taraftarlarndan ve sempatizanla
rndan oluan byk bir Zenci kalabal, Kennedy Havaalannn Deni
zar Yolcular Binasn tklm tklm doldurmulard. Ben binaya girdi-

52 MALCOLM X

imde grdm ki, ikinci katta mevzilenmi bulunan baz beyazlarn el

lerinde fotoraf makinalar vard ve ieriye admn atan herkesin foto
rafn ekiyorlard; ayrca, sivil polis olduklar her hallerinden belli olan
birok Zenci de ierdeki salonda cirit atyordu adeta. Malcolm Xi kar
lamaya gelenler, zerinde Hogeldin Yurduna, Malcolm yazl bir
pankart B.D. Gmrk Muayene binasnn karsndaki vitrinlere boy
dan boya asmlard.
Biraz sonra, Gmrk Muayene kuyruklarndan birinde Malcolm X g
rnd; kar binann st katlarndan gelen sevinli lklar duyan Mal
colm X, yznde mutlu bir glmsemeyle yukardakilere bakmaktayd.

Malcolm X, bu son gezisinin kitapta yer almasn istedii izlenimle

rini bana tm ayrntlaryla anlatmak niyetiyle, benimle halvet olmak
istiyordu. Bana anlattklarnn sadece ve sadece not defterinin anabalklar olduunu, yoksa ok titiz bir ekilde tuttuu gnln hepsini
anlatmaya kalksa onun da ayr bir kitap oluturabileceini sandn
sylyordu. Benim otel odamda sk sk biraraya gelerek almak iin
yeteri kadar zamanmz oldu; bu grmelerimizde o bana tuttuu gn
lnden setii blmleri okuyordu ve ben de bunlardan kendime g
re notlar karyordum. nemle vurgulamak istediim u ki, ben bizim
sorunumuzu uluslararas bir dzleme aktarmaya alyordum bu seya
hatimde, dedi Malcolm X bana, Afrikallarn, biz Afro-Amerikallarla
aramzdaki bu hsml hissetmelerini salamaya. Bu konu zerinde,
yani onlarla bizim birer kankardei olduumuzu ve bizim hepimizin de
ayn cedlerin torunlar olduumuzu dnmelerini salamaya altm
ste Afrikallarn beni sevmelerinin nedeni budur, dindar olduum iin
Asyallar da ok sevdiler beni.
Birka gn sonra Malcolm X gene benimle grmeye bile vakit bu
lamayacak kadar megul olmaya balamt. Olsa olsa telefonla bir zr
dileyebiliyordu gremediimiz iin; bir yn problemin iinde bou
lup kalmt adeta. Bu problemlerin bir ksmn kendisinden duyuyor
dum, byk bir ksmn da daha bakalarndan duyuyordum. Malcolm
Xin bandaki en nemli dert, yeni kurmu olduu OAAU iindeki ra
hatszlklard. Malcolm Xin yurtdma kp da dneceini syledii za
mandan misli daha fazla kalmas, tekilat iindeki kilit adamlarn bi
le moralini bozmutu; bundan ayr olarak da Malcolm Xin ilgisinin ta-

ONSOZ 53

rahatlarnn kendisinden beklediklerine cevap veremeyecei yolunda

genel bir kan hakim olmaktayd havaya. yelerden birisinden duydu
uma gre, giderek byyen bir hayalkrkl btn tekilat iinde ra
hatlkla hissedilebiliyordu.
Artk Harlemin hemen her yerinde, barlarda, lokantalarda, ke
balarnda, kap nlerinde Malcolm X eletirilmekteydi, hem de mrn
de imdiye kadar hi rastlamad biimde iddetli ve aleni olarak ele
tirilmekteydi. Eletiriler ok deiik ekillerde ortaya konulmu olsa da,
asl itibariyle iki madde etrafnda toplanabilirdi. ikayet konusu edilen
eylerden bir tanesi uydu: Malcolm X sadece konuuyordu, oysa teki
meden-haklar mcadelesi veren tekilatlar i yapyordu boyuna.
Onun yapt bir tek ey vardr, konumak; oysa CORE ve SNCC gibi
tekilatlarn Dr. Kingin adamlarndan bazlarnn yaptklarna bir ba
kn. Onlar kellelerini bile ortaya koymaktan ekinmemektedirler. Mal
colm Xin ikayet konusu edilen ikinci yan da, uzun sre ardndan gi
dilemeyecek kadar karmak ruhlu birisi olmasyd. Dorusu neye ina
nacan kestiremiyor. imdi birsey sylemi, bir de bakmsnz ki he
men dncesini deitirmi ve biraz sonra baka birsey syleyiver
m i Balca iki noktada toplanan bu ikayetlerin her ikisi de o eski
atepre Malcolm X imaj iin son derece zararl oluyordu; stelik yeni
kurduu kk, gen OAAUsunun ihtiya duyduu toplumsal ilgiyi
ekmeleri asndan da bu eletiriler hibir ie yaramyordu.
O sralarda Malcolm Xin ailecek oturmakta olduklar Elmhurstteki
evi tahliye ederek hukuken yeni sahipleri kabul edilen kimselere, yani
Elijah Muhammedin Islm Cemaatine teslim etmesi gerektii yolunda
kesinlemi bir mahkeme karar da kmt. Malcolm Xin kar kar
ya bulunduu bir sr problem ierisinde, mal skntlar da bulunu
yordu artk. teki masraflara neyse ya, bir zevceyle drt kz ocuun
nafakasn temin etmesi gerekiyordu. Bunjn yan sra da OAAU merke
zinde tam mesai alan en azndan bir tane grevli bulundurulmas zo
runluydu. Afrikadan dnd sralarda, kitab yaynlayacak olan irket
Malcolm X adna yazlm baya yksek rakaml bir ek vermiti bana;
ama aradan fazla bir zaman gememiti ki Malcolm X bir karlama
mzda bana yle diyecekti glmseyerek: Btn para uup gitti. Ne
reye gitti bilmiyorum!
Malcolm X youn bir faaliyet yknn altna girmiti. niversite ve
yksekokullardan kendisine yaplan eitli konferans ve akoturum
davetlerini kabul ettiine dair oturup mektuplar yazmakla, telefonlar

54 MALCOLM X

etmekle meguld srekli olarak. Bylece hem dncelerini anlatm

oluyordu, hem de yol masraf ktktan sonra 150-300 dolar arasnda
deien zahmet karlklar kazanyordu. New York Cityde bulunduu
zamanlarda, hemen hemen btn zamann, Hotel Theresanr asma ka
tnda bulunan OAAUnm daha tam olarak denememi olan brosun
da tekilatn krdm haline gelmi problemlerine zmler aramak
la geirmekteydi. O gnlerde tekilatn ka yesi bulunduunu merak
eden bir muhabire Cssemizi rakamlarla ifade etmek istemem, ek
linde kaamakl bir cevap veriyordu. Biliyorsunuz ki, bir aacn en
salam yeri kkdr, ama tutup da gstereceim diye kk sker ka
rrsanz aa kurur. u kadarn syleyeyim ki bizim de byle envai e
it gizli yelerimiz vardr. teki liderlerin aksine, ben bu memlekette
ki her eitten Zenci ile irtibat kurabilecek bir esneklie sahip bulun
maktaym teden beri.
Yemek saatlerinde, o ok sevdii Klp Yirmiikide ya da Harlemin
daha baka bir yerinde bulunduu o saatlerde bile, gerek kendi kiisel
sorunlaryla ilgili olarak gerekse uluslararas birtakm sorunlarla ilgili
olarak grlerini renmek, neler dnmekte olduunu anlamak
amacyla kendisiyle grmek isteyenlerden bam bir trl alamyor,
yemeini bile doru drst yiyemiyordu. Zaten yap itibariyle de, bu gi
bi isteklere Hayr! diyecek birisi deildi. Onun iin de zamanlarn
gnll olarak Malcolm Xe hasretmi bulunan yardmclara dahi, OAAUnun ok ok nemli sorunlarn, hatt ve hatt Malcolm Xin kendi
kiisel sorunlarn bile eilerek kulana sessizce arzedebilmek iin
uzun zaman beklemek zorunda kalabiliyorlard ve adeti olmad halde
Malcolm X bunlar bile nerdeyse sabrszlk iinde dinliyordu. Bu du
rum da haliyle, yardmcs mevkiindeki arkadalarnn sk sk bariz bir
ekilde gcenmelerine yol aabiliyordu. Ayrca, haftada en azndan bir
defa, genellikle de Pazar akamlar, New York Citynin mehur Columbia Presbiteryen Tp Merkezinin yanbanda bulunan, Broadvvay ve St.
Nicholas Caddeleri arasndaki 166. Bat Sokak zerinde yer alan Audubon Elence Salonunda, azdan yaplan duyurularla ya da teksir edil
mi el ilanlaryla oraya toplanabilmi bir Zenci kalabalna hitaben bir
konuma yapmas gerekiyordu.
Her nedense Malcolm X o sralarda Elijah Muhammede kar id
detli bir saldrya gemiti ve artk o 'sahte dindarlk, ahlakszlk kabi
linden ar sulamalarnda eskiden olduundan ok daha ileri gidiyor-

NSZ 55

du. Herhalde, ei ve ocuklaryla birlikte senelerden beridir oturmakta

olduklar Elmhustteki o rahat evin boaltlmas iin kendisine mahke
me tarafndan verilen mhletin sonunun yaklam olmas, Malcolm
Xin fkesinin byle gnden gne artmasna neden olmaktayd. Ve Betty
Bac gene hamileydi. Mahkemenin evle ilgili olarak vermi olduu ka
rardan szederken bir seferinde, Evliliimizden bu yana Bettyye vere
bildiim tek ey bu evdi, demiti Malcolm X bana, ve imdi adamlar
onu da elimden ekip alyorlar. Yarabbim ben bu kadn bunca alkan
tlar arasnda oradan oraya srkleyip duramam, zaten ektii yeter be
nim yzmden... Yarabbi ben bu kadn sevmem de ne yaparm!
Artk polise, eitli gazetelere, OAAUnun brosuna, Malcolm Xlerin oturduu Elmhurstteki eve ard ardna lm tehditleri yadran te
lefonlar edilmekteydi son zamanlarda. Bu sralarda Malcolm X, evi bo
altmamak iin son bir rpn olarak mahkemeye gittiinde, yannda
sekiz OAAU yesinden, yirmi resm ve oniki de sivil olmak zere top
lam otuziki polisten oluan adeta kk bir muhafzlar mfrezesi tara
fndan korunmaktayd. Malcolm Xin bu giriimleri hibir sonu verme
yecek ve mahkeme kararn geri almayacakt. Malcolm X Long Islanddaki evine dndkten sonra onun telefon numarasn eviren bir
taraftan, karsnda Malcolm Xi deil de telefon irketinde alan bir
santral memurunu buluyordu ve memurun dediine gre OL 1-6320
numaral telefon kesilmi durumdayd. Bu haber zerine apar topar
Long Islanda giden bir araba dolusu Malcolm X taraftan, Malcolm Xi
ve ailesini sa salim bulunca ferahladlar. Mesele telefon irketinden so
rulduunda, Mrs Small diye birisinin, tatile kaca iin bu numaral
telefonunun kesilmesini istedii anlalmt. Sonra OAAU taraftarlar
Harleme dndler. 116. Sokakla Lenox Caddesinin kesitii kede yer
alan Siyah Mslmanlar lokantasnn nnde, Malcolm X taraftarlary
la Elijah Muhammed taraftarlar kar karya geldiler, hava olduka
elektrikliydi. Bunun zerine polis olaya annda mdahale ederek olayn
bymesini nledi ve OAAU taraftarlarnn bulunduu arabada yaplan
arama sonucu iki silah ele geirildi, alt OAAU yesi de tutukland.
O gnlerde Malcolm X, daha nceden kararlatrlm olduu ze
re Bostonda bir konferans verecekti. Ama ok megul olduu iin ken
disi gidemedi ve yerine OAAU tekilatnda grevli bir yardmcsn gn
derdi. Malcolm Xin temsilcisini, dnnde Boston Havaalanna getir
mekte olan araba Dou Boston Tneline girdiinde bir baka araba ta-

56 MALCOLM X

rafndan sktrlmt. Dediklerine gre, Malcolm Xin temsilcisinin

bulunduu arabay sktran teki arabadan eli bakl adamlar skn
etmeye balam, ama Malcolm X kuvvetlerinin de silahlarna davran
mas zerine bakl saldrganlar tabanlar yalamak zorunda kalmlar
Malcolm X, kendisine yneltilen eitli saldrlarn ve ard arkas
kesilmeyen tehditlerin kayna olarak Siyah Mslmanlar tekilatn
gstermekte, onlar devaml olarak itham etmekteydi. Birleik Devlet
leri kar kar tarasanz bu tehditleri Siyah Mslmanlar tekilatndan
daha iyi becerecek bir baka tekilat daha bulamazsnz, diyordu Mal
colm X. Bunu ok iyi biliyorum, nk bu ileri onlara bizzat ben
rettim. Ortaln biraz yatm gzkt sralarda, kendisine, neden
Siyah Mslmanlara ve Elijah Muhammede kar saldrya getiini so
ranlara, Onlar beni rahat braksalard, ben o sulamalarn hibirisini
de yapacak deildim, eklinde cevap vermiti. Yine o gnlerde, elinde
ift namlulu, ift tetikli ve tam otomatik bir karabina tfekle, evinde
resminin ekilmesine izin vermiti ve kendisine ynelik herhangi bir
saldrya, muhtemel bir suikast giriimine kar kendisini her bakmdan
savunmaya hazr bulunduunu aklyordu Malcolm X. Bu silah kul
lanmasn karma da rettim ve eve zorla girmeye kalkacak herhangi
birisi karsa, ister beyaz, ister siyah, isterse sar, kim olursa olsun g
znn yama bakmadan ate amas iin talimat verdim.
Ben, kitaba son olaylar da dahil etmek iin elimdeki msveddelere
yaptm eklemeleri Malcolm X bir gzden geirsin diye Aralk aynda
kalkp New York Cityye gittim. Bu gidiimde bana yle geldi ki, Mal
colm X o gne kadar ahit olduum kendisine gvenen halinden ok da
ha fazla gvenmeye balamt artk kendisine. Kendi hayatna ynelti
len tehditler konusunda sylediklerini basnn ciddiye almadndan ya
knp duruyordu. Bunlar sanki laf olsun diye sylyorum sanyorlar,
diyordu. Bir ara sz yeniden Saturday Evening Post dergisinin kendi ha
yat hikyesini yaynlamaya gemeden nce batarafa koymu olduu o
takdim yazsna getirdi. Yayn ileriyle uraan bu adamlara gven ol
maz. Sana verdikleri szlerin hibirisine de itibar etmiyorum ben, de
di. O sralarda, kitab basacak olan yaynevinin bir temsilcisi benim kal
makta olduum otele, kitabn yabanc dillerdeki basm haklaryla ilgili
olarak bir szleme yollamt bana; bu szlemenin geerlilik kazana
bilmesi iin hem benim, hem de Malcolm Xin imzas gerekiyordu. Ben
imzam hemen onun gz nnde attm ve imzalasn diye kalemi Mal-

ONSOZ 57

colm Xe uzattm. Szlemeyi eline ald ve yle batan aa kuku do

lu baklarla bir szdkten sonra, Bu zmbrty avukatma bir gsterip
dncesini alsam iyi olacak, diyerek ikiye katlayp ceketinin i cebine
yerletirdi. Yaklak bir saat kadar sonra onun arabasyla Harleme doru
yola koyulmutuk ki, Malcolm X, 135. Sokaktaki YMCA binasnn
nnde aniden durdurdu arabay. Cebinden szlemeyi kararak bast
imzay ve bana uzatt. Sana gvenim var, dedi ve yeniden gazlad
Yaklaan Noelle birlikte, birgn iimden geldi tuttum Malcolm Xin
iki byk kz iin, suratlar kahverengine boyanm ve sol ellerinden
tutulunca yryen cinsten koca koca birer bebek aldm hediye olarak.
Bebekleri almdan sonra, Malcolm Xin benim Hotel Wellingtondaki
odama ilk geliinde, Noel hediyesi olarak Attilaya ve Kubilaya vermen
iin bak sana ne aldm, diyerek bebekleri karp yrttm. Malcolm
Xin yznde nce bir aknlk sonra da geni bir tebessm ifadesi be
lirdi. Hay Allah, bunlar da neyin nesidir byle! Sonra yere melip
bebekleri incelemeye koyuldu. Ne kadar duyguland yzndeki ifade
den anlalyordu. Bir sre sonra bana dnerek, Biliyor musun, dedi,
geri sylerken gsm kabartacak birey deil belki ama, ocukla
rm iin bir gn olsun bir hediye almlm yoktur. Oyuncak cinsinden
ellerine ne gemise, ya Betty tarafndan alnmtr, ya da daha bakala
r tarafndan alnmtr ocuklara, ama hibirisini de ben alm deilim
dir o oyuncaklarn. Ho birey deil bu elbette, biliyorum. Ben her za
man, haddinden fazla megul birisi olmuumdur.
Ocak aynn balarnda ben New York eyaletinin tarasndan Kennedy Havaalanna geldim ve gelir gelmez de Malcolm Xin evine telefon
edip havaalannda olduumu, Kansas Cityden son seimlerde senatr
seilen kk kardeim Georgeun yemin treninde hazr bulunmak
zere Kansas Cityye kalkacak ua beklediimi syledim. Kardeine
benim yerime unu syle ki, biz kenar mahallelileri aklndan karma
sn, dedi Malcolm X. unu da syle ona, o ve onun gibi biryerlerde
bireyler olabilen btn lml Zenciler unu akllarndan asla karma
maldrlar ki, onlarn bugn bulunduklar yerlere gelmeleri bizim gibi
arlar sayesinde mmkn olabilmektedir! Daha sonra da benden,
Kansastan ayrlmak iin hazrlklarm tamamlayp da New Yorka dn
mek zere kesin karar verdiimde durumu kendisine telefonla haber
vermemi istedi. Msait olursa o zaman buluabilecektik. Dnmde
ona telefon ettim ve Malcolm X, Kennedy Havaalamnda beni karlad.

58 MALCOLM X

Ancak, o anda ok az bir zaman vard; ok skk olduunu syledi ba

na; daha nceden kararlatrlm bir konferans iin bizzat kendisinin
gitmesi gerekiyormu ve leden sonra yola kacakm. Onun iin,
New York Cityden taraya kalkacak olan ilk uaktan kendime bir yer
ayrttktan sonra, hava terminalinden ktk ve Malcolm Xin dardaki
park yerine brakt arabasna gidip oturarak bir sre sohbet ettik. Mal
colm X, hangi yana baksa eitli basklarla kar karya olduundan ya
knyor, kendisi hakknda hi kimsenin eski nefret ve iddet imajm
dedii o eyler dnda adeta hibir ey dnmek istemeyii karsnda
urad hayal krklklarndan sz ediyordu. Dediine gre, o szde
lml medeni haklar savunucusu tekilatlar Malcolm Xten fazla mili
tanca olduu gerekesiyle uzak durmaya alyorlard. Bunun yansra,
szde militanlar da fazla lml olduu gerekesiyle ondan uzak duru
yorlard. Keyi dnmeme izin vermeyecekler anlalan, diye yaknnt bir seferinde de; kapana kslm gibiyim!
Sevindirici haberler faslna getiimizde de, eh kulandaki yeni be
bekten konutuk bir sre. Seri halinde ardarda dizilip giden drt kz
anp gltk. Ama bu seferki olan olacak," dedi Malcolm X. Sonra
glmseyerek, Bu seferki olmazsa, gelecek seferki olur, dedi. Mal
colm Xe uamn kalkma saatinin yaklam olduunu sylediimde,
o da, kendisinin de zaten hemen kalkmak zorunda olduunu syledi.
Betty Bacya ok selam syle benden, dedim ve o da Hayhay," dedi;
el sktk ve ben otomobilden indim. Malcolm X mavi Oldsmobilei
park yerinden karrken bir kenarda dikilip onu seyrettim. Sonra, G
rmek zere! diye seslendim geriden ve o da gaza basarken bana el
sallayp veda ediyordu. Bunun Malcolm dnya gzyle son grm
olacan nereden bilebilirdim k.
Malcolm X, 19 Ocakta Kanada televizyonunda Pierre Bertonun
sunduu bir programa kt ve siyah-beyaz kaynamas ile siyah-beyaz
evlenmeleri konusunda kendisine yneltilen bir soruyu cevaplandrr
ken unlar syledi:
Ben her insann insan yerine konulmas gerektiine inanyorum;
yani, beyaz olarak, siyah olarak, kahverengi ya da krmz olarak deil,
ancak ve ancak insan olarak grmek gerekir insan. Zaten asl itibariyle
btn insanl bir tek aile olarak kabul ettikten sonra, siyah-beyaz kay
namas ya da siyah-beyaz evlenmeleri diye birtakm problemler de kal
mayacaktr ortada. O zaman mesele, sadece bir insann baka bir insan-

ONSOZ 59

la evlenmesinden, bir insann daha baka insanlarla birarada yaama

sndan ibaret olacakt. Bununla birlikte, unu syleyebilirim ki, bu me
selenin siyahlarn srtna yklabilecek bir mesele olduu kansnda de
ilim ben; bu meseleyle ilgili herhangi bir durumu savunma sorumlu
luu sadece siyahlarn srtna yklamaz asla; nk herkese bilinmek
tedir ki, siyahlarla beyazlarn birlikte yaamalarna kar kan, siyahlar
la beyazlarn birbirleriyle evlenmelerine kar kan, birlik yolunda at
lan btn admlara kar kan siyahlar deildir, beyazlardr. Bundan
dolay, ben bir siyah olarak, hele hele Amerikal bir siyah olarak bu ko
nuda daha nceleri ortaya koyma frsat bulduum dncelerimi san
myorum ki bundan sonra da hep savunmak zorunda kalaym, nk
ne de olsa btn bunlar topluma kar gelitirilmi bir tepkidir, elbette
bu tepkiyi douran da toplumun kendisidir; demek oluyor ki kar ko
nulmas gereken o eyi ortaya karan toplumun kendisidir; yoksa bu
tepki, u olumsuz toplumun kurban durumuna dumu olan insanlar
arasnda kendiliinden gelien bir tepki deildir.
Yukardaki szlere bakarak unu rahatlkla sylemek mmkndr
ki, lmnden bir ay kadar nce Malcolm X, siyah-beyaz evlilii konu
sundaki grlerini yeniden gzden geirmi ve bu meseleyi sadece ki
isel bir mesele olarak grecek duruma gelmiti.
TWA irketinin 28 Ocak gn New Yorktan havalanp leden son
ra sularnda Los Angelesa inen 9 Uu Numaral uanda Malcolm
X de bulunuyordu. Bir zel istihbarat ekibi Malcolm Xin Los Angelesda Edward Bradley ve Ailen Cemal adndaki iki yakn arkada tara
fndan karlandn, Startler-Hilton Hotelin 1129 numaral odasna
yerletirildiini rapor ediyorlard. Daha sonraki soruturmasnda Brad
ley yle ifade verecekti: Biz otelin lobisine girer girmez arkamzdan da
alt kii damlad otele. Altsn da tehis ettim, hepsi de Siyah Mslmanlardand. Malcolm X, odasndan lobiye indiinde, yine ayn ifade
ye gre, kendisini dorudan doruya bir sr Siyah Mslman iinde
buluverdi. Siyah Mslmanlar aknlk iindeydiler. Malcolm Xin y
zn buz gibi bir ifade kaplamt, ama gene de bozuntuya vermeden
yryne devam etti. O zaman anladk ki bir tehlikeyle kar karya
bulunmaktaydk. Sonra Malcolm Xin arkadalar kendisini bir araba
ya bindirerek, Elijah Muhammed aleyhine babalk davas am olan
iki eski sekreteri ile grtrmeye gtrdler. Sonra oradan o sekre
terleri de alp hep birlikte, hayli renkli bir kiilie sahip olan Los Age

60 MALCOLM X

les basavcs Gladys Roota gittiler. Bayan Root sonradan, o gn Malcolm Xin Elijah Muhammedin eski sekreterleriyle olan mnasebetleri
konusunda birtakm ithamlarda bulunduunu syledi.
Akam yemeinden sonra arkadalar Malcolm Xi yine otele brak
tlar. Bradley in verdii ifade yleydi: Etrafta Siyah Mslnanlardan
geilmiyordu. Bazlar arabalarnn iinde oturup bekleiyorlard, baz
lar da otelin evresinde gezinip duruyorlard. Oteli adeta kuatma alt
na almlard. Malcolm X vaziyete yle bir bakt, biraz dnd, sonra
arabadan dar frlad. Kendisini gzetlemem konusunda beni uyardk
tan sonra koa koa otelin lobisine att kendisini ve Los Angelesda bu
lunduu srece de otel odasndan darya adm atmad.
Bradleyin ifadesine gre, Malcolm Xi kald otelden alp havaala
nna gtren araba da takip edilmiti. Olayla ilgili olarak daha sonra
unlar anlatmt Bradley: ehir dna daha yeni kmtk ki, Siyah
Mslmanlara mensup iki araba dolusu insann bizi takip etmekte ol
duunu grdk. Arabalar bize iyice sokulmaya balamlard. Bunun
zerine Malcolm X, elimdeki bastonumu ald ve ucunu sanki bir silah
m gibi arka pencereden hafife kard. O zaman arabalarn ikisi de
yavalayp geride kaldlar. Biz de hzmz artrp havaalanna o hzla
girdik ve terminal binasnn nnde durabilmek iin ok sert bir fren
yapmak zorunda kaldk. evrede bekleen polisler vard ve Malcolm
Xi altgeitten geirerek uaa gtrdler. Sonra Malcolm uaa bi
nerken grdm.
Ayn akam saat sekizde uak Chicagonun OHare Havaalanna in
diinde, polis zaten tedbirini alm bekliyordu. Malcolm X bir arabaya
bindirilerek Bristol Oteline gtrlp yerletirildi ve odasna bitiik
odalar da emniyet mensuplarna ayrlarak emniyet altna alnd. Chica
goda kald gn boyunca srekli koruma altnda tutuldu. slm Cemaatiyle ilgili tahkikat yrtmekte olan Illinois Eyaleti Basavclna
gtrlen Malcolm X, orada baz aklamalarda bulundu. Baka bir gn
de, Irv Kupcinetn hazrlad bir televizyon programna kt ve bu
programda kendisini ldrmek iin yaplan giriimleri anlatt bir bir. O
akamki programda, masasnn zerinde bir mektup bulunduunu ve o
mektupta kendisini ldrmek isteyenlerin isimlerinin tek tek yazl ol
duunu da sylemiti. Programdan sonra Malcolm X, polis gzetiminde
oteline dndnde, en azndan onbe Zenci, rktc suratlaryla et
rafta gezinip duruyorlard. Malcolm X yanndaki Dedektif Komiser Ed-

NSZ 61

ward McClellana unlar fsldad: Bunlarn hepsi de Siyah Mslmanlardan. En azndan u ikisinin New Yorklu olduunu biliyorum. yle
grnyor ki Elijah benim yapacam her hareketi ok iyi biliyor. Da
ha sonra, odasna ktnda da ayn dedektife unlar syleyecektir:
Bunlarn bana saldrmalar artk bir an meselesidir. Siyah Mslman
lar fazlasyla tanyorum ben. Ama onlarn tehditleri beni dndkle
rimi yapmaktan alkoymaya yetmeyecektir. O geceyi de otelde geirdik
ten sonra Malcolm X, gene polis kordonu altnda OHare Havaalamna
gelerek Nevv York City Kennedy Havaalamna giden bir uaa bindi.
O sralarda Elmhurstteki evi tahliye etmesi iin bir mahkeme kara
r tebli edilmiti kendisine. Tarada bulunduum yere telefon ederek
beni arad. Hayli sinirli olduu anlalyordu sesinden. Karar temyiz et
tirmek iin mracaatta bulunduunu syledi. Ertesi gn de, daha nce
den kararlatrlm baz konumalar yapmak, konferanslar vermek
zere nce Alabamaya, sonra da ngiltere ve Fransaya gidecekti. Bu se
yahatinden dner dnmez de, ubatn ondokuzunda Jocksona (Mississippi) gidip orada Demokratik Mississippi Hrriyet Partisine bir ko
numa yapacakt. Bunlar anlattktan sonra, dedi ki: Haley, sinirlerim
ok bozuk, kafaca da hayli yoruldum. Bana ilk defa byle bir itirafta
bulunuyordu. Mississippiden dndkten sonra benim bulunduum
kasabaya gelip iki gnlne kalmak ve kitabn msveddelerini y
le yeni batan bir daha okumak istediini sylyordu. Sen orann sa
kin bir kasaba olduunu sylyorsun. Benim de zaten u anda ihtiya
duyduum tek ey, hi deilse birka gnlk huzur ve sknet." Ben de
ona, gelirse ok memnun olacam, ama butun kitab yeni batan oku
masna hi hacet olmadn belirttim. Zaten onun ksa bir sure nce ki
tab batan sona inceleyiinden bu yana sadece nemsiz birka deiik
lik yapmtm o kadar. Ama ben gene de butun kitab bir kere daha
okumak istiyorum, dedi, nk kitap olarak basldktan sonra okuya
bileceimi hi sanmyorum. Bunun zerine, Mississippiden dnn
den sonraki ilk hafta sonunu benim bulunduum kasabada geirmesi
iin Malcolm Xle szletik. Kararlatrdmz bu gnler. 20-21 ubat,
Cumartesi ve Pazar gnlerine rastlyordu.
Malcolm Xin, Bar renciler Koordinasyon Komitesinin daveti
zerine Selma (Alasama) kasabasnda yapt seyahatle ilgili haberler Jet
dergisinde yaynlanmtr. Dr. Martin Luther King de o sralarda Selma
hapishanesinde yatmaktayd. Onun iindir ki, Malcolm Xin kasabaya

62 MALCOLM X

gelii, Dr. Kingin Gney Hristiyan Liderlii Konferans yneticilerini

adeta pike iniine gemek zorunda brakmtr. Gney Hristiyan Lider
lii Konferans tekilatnn Asbakan Rahip Andrew Young ve Rahip Ja
mes Bevel ilk frsatta Malcolm Xi ziyaret ederek herhangi bir kkrtma
da bulunup olay kmasna sebebiyet vermemesi yolunda Malcolm
Xten ricada bulundular ve kasabada bulunmasnn birtakm iddet ha
reketlerine yol aabileceini iaret ederek kendisini uyardlar. Malcolm
Xi kalabalk bir kitleye hitabedecei o toplant iin bir Zenci kilisesine
gtren SNCC tekilatnn sekreteri Miss Faye Bellamy, Btn bu sy
lediklerimizi glmseyerek dinledi, diye anlatyordu. Sonunda Mal
colm X, Miss Bellamyye unu sylemiti: unu unutmaynz; kimse
benim szm azma tkamaz. Miss Bellamyye anlattklarna gre,
Malcolm X, aa yukar iki hafta kadar sonra bir Gney gezisine ka
rak merkezi Harlemde bulunan kendi OAAU tekilatna ye kaydetme
yi tasarlamaktayd. Dr. Martin Luther Kingin karsnn sonradan Jet
dergisine anlattklarna gre, konuma yapaca kilisede Malcolm X,
platformda oturmakta olan Bayan Kingin yanna oturmu, hatta bir ara
da kulana eilerek, yardm etmenin yollarn aacan fsldamt.
Bayan King daha sonraki konumalarn u cmlelerle anlatyordu:
Malcolm X, beyazlara bir seenek daha sunmak niyetinde olduunu
syledi ki bu durumda beyazlar kendisinin (Malcolm Xin) nerilerini
dinledikten sonra, Martinin dncelerini daha bir kolaylkla benimse
yeceklerdi. ilkin ne demek istediini pek anlayamamtm. Niyetinin
glk karmak ve ileri sarpa sardrmak olmadn, bunun tersine,
hereyin kolaylamasn ve yoluna girmesini salamak olduunu Mar
tinin anlamasn ok arzu ediyordu anlalan (...). Daha sonra, darda
da ayn nokta zerinde durdu. Olduka samimi grnyordu...
Dergideki haberlere gre, kilisedeki toplant srasnda Malcolm X,
kalabalklara yle seslenmiti: Ben iddet savunuculuu yapmyorum,
ama adam durup dururken gelir benim ayama basarsa, ben de onun
ayana basarm. (...) Aslnda beyazlar, siyahlarn Martin Luther
Kingin etrafnda toplanmasndan memnunluk duymaldr, nk bu ii
o baaramazsa, onun yerini almak zere srada bekleen daha baka
gler girecektir devreye.
Malcolm X, New Yok Cityye dndkten ksa bir sre sonra uakla
Fransaya gitti. Program gereince orada Afrikal renciler Birliinin
bir toplantsndan nce bir konuma yapacakt. Ama Fransada konu-

NSZ 63

ma yapmasna izin verilemeyecei konusunda resmen uyarld; bundan

da te, kendisini Fransa iin resmen mrboyu istenmeyen adam iln
edilmi sayabilecei de bildirildi kendisine. Fransay terketmesi isten
di, Malcolm X de kendisinden isteneni yapt, ama byk bir fke iin
de. Fransadan uakla Londraya geti ve burada Britanya Yayn Kuru
mu (BBC) muhabirleri onu alp Smethwicke gtrerek, bir rportaj ge
zisi dzenlediler. Smethv/ick, Birmingham yaknlarnda ve nfusunun
byk bir ksm da beyaz olmayan insanlardan meydana gelen bir kasa
bayd. Bu rportaj gezisi zerine, kasabada yaayan birok ngiliz,
BBCnin, gerginliin zaten son haddine ulat bir toplumda rkl
krkleyen bir parti gibi davrand yolunda bir eletiri frtnas kopar
dlar. Malcolm X, bu gezisi srasnda Londra iktisat Fakltesinde de bir
konuma yapmt.
Malcolm X, 13 ubat Cumartesi gn New York Cityye dnd. Cumartesiyi takibeden Pazar gecesi, btn aile uykudayken, sabaha kar
e eyrek kala dehetli bir patlama oldu evinde. Betty Bacnm sonradan
bana anlattna gre, Malcolm X, avaznn kt kadar bara bara
emirler yadrarak, korkudan feryatlar ayyuka kan ocuklar kapt
gibi btn aileyi arka kapdan baheye karm ve emniyete almt. n
camdan ieri hem yangn karc hem de sis yapc molotof kokteyller
frlatlmt eve. tfaiyenin gelip de yangn sndrmesi bir saat almt.
Evin yars yanmt. Malcolm Xin yangn sigortas falan da yoktu.
Olup bitenler karsnda akna donen hamile Betty Bac ve drt
kk kz aile dostlarnn evlerine yerletirildiler. Malcolm X ise, sanki
hibirey olmam gibi, daha nceden kararlatrlm bir konuma iin
kendisini sabaha Detroite ulatracak bir uaa ne edip edip yetiti. O
gn ceketinin altna yakas ak bir gmlek giymiti. Orada iini bitirir
bitirmez derhal bir uaa atlayp tekrar New Yorka dnd. Pazartesi sa
bah, Malcolm X, ailesini acil olarak yeni bir eve yerletirebilmek iin
bir zm yolu aramakla megulken, kendisini ileden karan bir ha
ber duydu: Elijah Muhammedin New York Yedi Numaral Camiide g
revli vekili James X, Malcolm Xin evine yangn bombasn popler ol
mak iin kendisinin attn aklamt basma.
Pazartesi akam Malcolm X, ayann alk olduu o Audubon E
lence Salonunda bir grup dinleyiciye hitaben bir konuma yapt. Geri
Malcolm X elik gibi sinirli birisiydi ama o gne kadar insan iine k
tnda bunu pek belli etmemeye almt; oysa imdi yle konumu-

64 MALCOLM X

yordu: Gnah benden gitti artk! diye bas bas baryordu, beyz ka
dar dinleyicisinin karsnda. Aileme bir zarar vermeyecek olsalar, ken
dim iin zerre kadar endie tamyorum! Sonra unu aka ifade etti:
Benim evim Siyah Mslmanlar tarafndan bombalanmtr. Sonra da
bir bakma bir intikam imasnda bulundu. Avclar vardr, ama ayn za
manda avc avlayan avclar da vardr!
Sah gnyd, ubatn onalts, Malcolm X beni telefonla arad. Ko
numasn olduka ksa kesmeye alarak, evine bomba atlmasndan
sonra ortaya kan baz meselelerin btn planlarn altst ettiini,
onun iin de, hafta sonunda benim bulunduum kasabaya geleceine
dair nceden verdii sz yerine getiremiyeceini bildirdi. Ayn zaman
da, Jacksona (Mississippi) gitmek iin verdii karardan da vazgemek
zorunda kaldn, Jacksona daha sonra gitmeyi dndn syledi.
Sonra, ok acele olarak bir randevuya yetimek zorunda olduunu be
lirterek telefonu kapatt. Daha sonradan bir yerlerde okuduuma gre,
ayn gn yakn arkadalarndan birisine de unlar sylemiti Malcolm
X: nmzdeki be gn iinde infaz edilmek zere lm fermanm
imzaland. Beni ldrmek iin seilip grevlendirilen Siyah Mslman
larn isimlerini dahi biliyorum. Bu isimleri toplantda aklyacam.
Malcolm X baka bir arkadana da, Emniyet Mdrlne mracaat
ederek tabanca tama izni isteyeceini sylemiti. Ben sabkal birisi
olduum iin, ruhsatl tabanca tamama izin verilir mi, verilmez mi
bilmiyorum ki.
Perembe gn Malcolm X, kendisiyle yaplan ama ancak lmn
den sonra yaynlanabilen bir rportajda, kendisiyle konuan muhabire
unlar sylyor: u andaki felsefemin ne olduunu tam anlamyla or
taya koyacak birey syleyemem size, ama u kadarn syleyeyim ki es
nek bir dnceye sahibim.
OAAU tekilatnn brosundaki ilan tahtasnda yelerin ve ziyaret
ilerin gzne yle bir ilan arpt: Malcolm Kard. 18 ubat Per. saat
22.30da WINS Merkezinde bir konuma yapacaktr. O Perembe er
ken saatlerde, ailesi iin yeni bir ev ayarlayabilmek amacyla Malcolm X
bir emlak komisyoncusuyla grt. Cuma gn, Hayat dergisinin es
kiden beri beenip sayd fotoraf-yazar Gordon Parks ile bir rande
vusu vard Malcolm Xin. Parks daha sonra Hayat dergisinde, Malcolm
X o gn gayet sakin grnyordu; enesindeki sakalyla ve bandaki
astragan kalpayla olduka yakklyd da, eklinde yazacaktr. Mal-

NSZ 65

colmn o eski nefret ve iddet duygularndan sanki hibir eser kalma

mt, ama ayn keskinliini ve kendine olan gvenini hl olduu gibi
korumaktayd. Malcolm X, Yedi Numaral Camiinde geen gnlerin
den sz ederken, Kt bir devreydi o devre kardeim. Neydi o gnler
deki hastalm, lgnlm yle... Allaha kr ki kurtuldum onlarn
hepsinden de. imdi devir ehitlerin devridir. Bu ehitlerden birisi de
ben olacaksam, kardelik yolunda gerekleecektir ehitliim. Bu mem
leketi kurtaracak olan tek ey de zaten bu kardeliktir. Bunu enmek
bana ok pahalya maloldu; ama olsun, sonunda rendim ya...
Parks, Malcolm Xe kendisini ldrmek iin takip ettiklerinin doru
olup olmadn sormutu. Malcolm X de, te u anda bizim burada bir
likte bulunmamz ne kadar gerek bireyse, beni takip etmeleri de o ka
dar gerektir, eklinde cevap vermi ve szn yle srdrmt: Ge
en iki hafta iinde iki defa teebbs ettiler. Parks, polisin kendisini ko
rumak iin herhangi bir giriimde bulunup bulunmadn sorduunda
da Malcolm X buna glmt. Bak kardeim, insan bir Mslmana
kar gene bir baka Mslman ancak koruyabilir; ya da hi deilse Mslmanlar tarafndan eitilmi ve onlarn taktiklerini bilen birisi. Ben bili
yorum bu taktikleri. Zaten bu taktiklerin ounu icad eden benim."
Bir zamanlar, niversite rencisi olan bir gen kz Malcolm Xle
konumak isteiyle Siyah Mslmanlar lokantasna kp gelmi ve
Malcolm Xe, Ben sizin iin ne yapabilirim acaba? diye sormutu; o
da, Hibir ey! diye cevap vermiti kza; kz da bunun zerine gzya
lar iinde terk etmiti lokantay, ite Malcolm X bu olay hatrlatarak
Parksa, Bu olaydan dolay sonralar ok pimanlk duyduum olmu
tur, diye bir aklamada bulunmutur. Afrika ktasnn birok yerinde
siyahlara yardm eden pekok beyazla karlatm. Byle birey, birok
tartmay geersiz hale getirmektedir. Zaten Mslman olduktan son
ra da Mslmanlk adna yaptm birok eyden imdilerde pimanlk
duymaktaym. O zamanlar aslnda b.en de, tpk btn Siyah Msl
manlar gibi, robot gibi birisiydim sanki; bylendikten sonra belli bir
yne evrilmi ve uygun adm ileri komutuyla ortaya srlm birisi
gibiydim. Ne bileyim, bana yle geliyor ki, bir insann kendi bana bir
takm budalalklara kalkmas iin, bunun bedelini demeye de hazr
lkl olmas gerekmektedir. Ben bunun bedelini oniki senemi vererek
demi bulunuyorum.
Cumartesi sabah, Malcolm X, hanm Betty Bacy alarak bir emlak

66 MALCOLM X

komisyoncusuna gtrd. O zaman emlakmn onlara gsterdii ve

Malcolm Xin de pek beendii ev, gene Lond lslanddayd ama bu sefer
yahudilerin hayli bol olduu bir kesimdeydi, ancak evi kiralayabilmeleri iin pein olarak 3.000 dolar verilmesini art kouyorlard. Evi Betty
Bacnm da beenmesi zerine, Malcolm X emlakya evi alacaklarm
bildirdi. Sonra, Betty Bacy, ocuklaryla birlikte kalmakta olduklar
arkadalarnn evine geri getirirken yolda, evi almak iin yapacaklar
masrafa 1.000 dolar kadar da tanma masrafnn ekleneceini hesabettiler. Malcolm X o gn ikindi vaktine kadar o arkadann evinde Betty
Bacyla birlikte kald, oturup dertletiler. Malcolm X, karsna, onun ne
byk bir sknt iinde olduunu ok iyi anladn ve bu duruma ken
disinin de olduka zldn syledi. kindi yaklanca da, Manhattana gitmek zere kalkp apkasn eline aldnda, holde ayakst un
lar sylemiti Betty Bacya: Bundan sonra artk hep birlikte olacaz.
Artk daima ailemin yanmda bulunmasn arzu etmekteyim. Aileler
paralanmamak. Bundan sonra sen yanmda olmadan hibir uzun yol
culua kmayacam. ocuklara bakacak birini buluruz. Artk bundan
sonra seni hi bu kadar yalnz brakmayacam.
Bunlar duyduka ocuklar gibi sevinmekten kendimi alamyor
dum, diye anlatacaktr btn bunlar bana sonradan Betty Bac.
Betty Bacya, Malcolm Xin ayn gn saat 15.30 sularnda bana tele
fon ettiini sylediimde, evden ayrldktan sonra bir ara bir frsatn
bulup umum telefondan aram olabileceini syledi.
Aa yukar iki senelik bir aradan sonra o gn beni yeniden arad
nda, telefonu aar amaz karmdaki sesin Malcolm Xe ait olduunu
bir anda anlayamadm. ok iddetli bir nezleye tutulmu birisi gibi ko
numaktayd. Malcolm X, bana, o gece yars birka arkadayla birlik
te, bir nakliyat irketinde alan baz adamlarn da yardmlaryla -elin
de tahliye emriyle bir erifin kp gelerek her bireyi sokaa ymasna
mahal brakmadan- yangndan sonra evde kalan ie yarayabilecek eya
lar vesaireyi tadklarn anlatt. Betty ile ikimiz satn almak zere ye
ni bir ev aryoruz, -bu arada yutkunmaya alyordu- biliyorsun ki
bugnlerde kimse evini kiraya vermiyor, yani bana! Daha sonra da,
Elimde de sadece 150 dolar kadar param var, dedi ve evin ilk taksidi
olarak 3.000 dolara, buna ilaveten tanma masraf olarak da 1.000 do
lara ihtiyac olduunu belirtti; bu durumda, kitabnn ilerde getirmesi
beklenilen gelirlerine karlk yayncnn kendisine avans olarak 4.000

ONSOZ 67

dolar verip vermeyecei konusunda benim dncemi sordu. Ben de

Malcolm Xe, temsilcimizin brosu Pazartesi sabah alr almaz tem
silciyi telefonla arayacam ve meseleyi yayncya gtrerek bunun
mmkn olup olmayacana dair bana bir bilgi ulatrmasn salayaca
m, aldm cevab da Pazartesi akam kendisine telefonla bildirece
imi syledim.
Malcolm X, daha sonra, geri evin parasn kendileri deyeceklerdi
ama, ilerde bagsterebilecek hesapta olmayan birtakm przleri gznnde bulundurarak, alacaklar evin senedeni kreini Bostonda otur
makta olan ablas Ellann zerine yaptrmak iin Betty Bacyla gr bir
liine vardklarn ve durumu Ellaya da bildirerek kendisinin iznini ala
caklarn anlatt bana. Bu arada Ellaya zaten 1.500 dolar borlu olduu
nu, Afrika seyahatine kmadan kendisinden alm olduu o bor paray
hl demediini syledi. Evin tapusunu bir sre sonra Betty Bac adna
tanzim edilmek zere deitirmek gibi bir tasarlar olduunu da syle
di; belki de'en byk kzlar Attilann adna tanzim ederlerdi tapuyu.
Sonra sz kar karya olduu tehlikelere getirdi. Fakat, biliyor
sun ki, bak sana birey syleyeceim kardeim; bu mesele zerinde daha
fazla kafa yorduka, yani son zamanlarda olup biten eyleri yle bir bir
dnyorum da, bunlarn hepsini de Siyah Mslmanlarn yaptn
bir trl kabul edemiyorum, buna ihtimal veremiyorum. nk Siyah
Mslmanlarn neleri becerebileceklerini, neleri beceremiyeceklerini
ok iyi biliyorum ve onlar son zamanlarda meydana gelen tertiplerin bir
ounu beceremezler. Bak sana soyluyorum ite, Fransada bama gelen
leri inceden inceye dndke, benimle uraanlarn Siyah Mslmanlar olduunu sylemekten vazgemem gerektiine inanyorum artk.
Sonra bana son derece tuhaf ve zamansz grnen bir biimde konu
yu deitiriverdi: Biliyor musun, biz Afro-Amerikallarla Afrikadaki
soydalarmz arasnda resmi balar kuran ilk kii olmaktan dolay byk
bir memnunluk duyuyorum. Sonra bana veda ederek telefonu kapatt.
Bu telefon konumasndan sonra Malcolm X Manhattana geti ve
53nc Sokak ile 54nc Sokak arasndaki Rockefeller Meydamnda
bulunan New York Hilton Oteline gitti. Mavi Oldsmobileini otelin ga
rajna braktktan sonra lobiye geti, kendisine onikinci kattan bir oda
verildi ve bir terifat ocuun refakatnda odasna kt.
ok gemeden, o dev otelin tklm tklm lobisine birka Zenci dam
lad. Bunlar, ortalkta dolamakta olan otel hizmetilerine Malcolm Xin

68 MALCOLM X

hangi odada kaldn sormaya baladlar. Otel personeli, kukusuz ki,

herhangi bir mteriyle ilgili olarak sorulan bu tr somlara kesinlikle ce
vap vermezdi, hele hele srekli olarak lm tehditleriyle sktrldn
New York City gazetelerinden duyup renmedik kimsenin kalmad
Malcolm X szkonusu olunca iler bsbtn deiiyordu; bu dnce
den hareketle otel personeli durumu derhal otelin gvenlik efine bildir
di. O andan itibaren de, Malcolm X ertesi gn otelden ayrlncaya kadar,
onun kald onikinci katta olaanst gvenlik tedbirleri alnd. Bu za-'
man zarfnda Malcolm X odasndan bir kere kt, o da otelin zemin ka
tndaki lo Bourbonm Yerinde akam yemeini yemek iin.
Long lslanddaki Betty Bac, Pazar sabah saat dokuzda kocasnn
kendisini telefonla aramasna armt. Malcolm X, Betty Bacya, drt
ocuunu da giydirip kuandrarak o gn leden sonra saat ikide Audubon Elence Salonunda yapaca konumaya getirmesinin kendisi
iin mmkn olup olmayacan soruyordu telefonda. Betty Bac da,
Tabii, niin mmkn olmasn! dedi. Halbuki Malcolm X hanmna
daha Cumartesi gn kendisinin ve ocuklarn bu konumaya gelmele
rinin mmkn olmadn sylemiti. Malcolm X daha sonra hanmna
unlar syledi: Bir saat nce ne oldu biliyor musun? Saat tam sekizde
odamdaki telefonun almasyla uyandm. Telefonda bir adam, Uyan
kardeim dedikten sonra telefonu kapatt. Malcolm X bu szlerden
sonra hanmna veda ederek konumasn bitirdi.
Bu konumalardan drt saat kadar sonra Malcolm X odasndan
karak bir asansre binip aaya, lobiye indi ve hesabn kapatp otelden
ayrld. Arabasna binerek Audubon Elence Salonuna gitmek zere, 21
ubat Pazar gn le sularnda, ak ve lk bir havada yola koyuldu.
Audubon Elence Salonu, 16nc Bat Sokakn gneyine, Broadway
ve St. Nicholas caddeleri arasna den iki katl bir binayd ve genellik
le dans partileri, eitli tekilatlarn faaliyetleri ve benzeri iler iin ki
ralanrd. Aslnda bir otelin resepsiyonunda grevli bulunan ama iin
den artan zamanlarnda OAAU tekilatnn ilerinde Malcolm Xe yar
dmc olan esmer, ince uzun boylu ve cana yakn gen bir bayann bana
sonradan anlattklarna gre, kendisi, Malcolm Xin konuma yapaca
salonda yaplacak birtakm ileri olduundan dolay, salona biraz erkence, aa yukar saat 13.30 dolaylarnda gelmiti. Bu bayan, salona
girince ierdeki 400 kadar sandalyenin dzenli bir ekilde ama tek blok
halinde yerletirilmi olduunu, sandalyelerle duvar arasnda boluklar

ONSOZ 69

braklmasna karn, sandalyelerin orta yerinde gei iin hibir bolu

un braklmadn grd; (isminin aklanmasn istemeyen) bu ba
yan daha sonra salonun n ksmnda birka kiinin erken erken gelip
yerlerini alm olduklarn da farketti, ama gen bayan bu erkenci din
leyicilerin bo salonda oturup beklemeleri zerinde durmad bile, n
k en n sralarda yer kapp Malcolm Xin yapt o sanatkrne konu
may zevkine vara vara dinleyebilmek iin baz kimseler onun konu
malarn byle erkenden gelip salonda beklemeye balarlard. Sahnede,
konumacnn bulunaca platformda sekiz adet kahverengi sandalye
tek sra halinde dizilmiti; konumac platformunun gerisindeyse sah
nenin fonunu tekil edecek ekilde yerletirilmi bir kr manzaras bu
lunmaktayd duvarda. Gen hanm yardmcnn o gn iin yapmas ge
reken iler arasnda, Malcolm Xin sahneye kmasndan nce bir ko
numa yapmas kararlatrlan Rahip Milton Galamisonla telefon irtiba
t kurup herhangi bir aksilie meydan vemeden ilerin yolunda gitme
sini salamak da vard. Szgeen bu Rahip Galamison, 1964 ylnda
rksal dengesizlik olgusunu protesto etmek amacyla New York
Citydeki btn okullarda birer gnlne iki defa Zenci boykotlar ya
plmasna nayak olmu militan yapl bir Brooklyn Presbiteryeniydi.
Gene ayn ekilde, bu gen bayan yardmc, dinleyicilerin Malcolm Xe
ve kurmu olduu tekilata yardmc olmak zere ellerinden gelen kat
ky esirgememelerini salayabileceine ve Zenciler zerinde etkili ola
bileceine inanlan daha baka Zenci zevatla da grmeler yapp ran
devular almt onlardan.
Elence salonuna girenlerin zerleri aranmad kapda. Son haftalar
da Malcolm X, bu tr aramalara sinirlenmi ve Dinleyicileri huzursuz
ediyor bu aramalar, diyerek kar km, bunun kendisine F.lijah Mu
hammedi hatrlattn belirtmiti. Bir seferinde de gene ayn konu a
lnca sinirli bir ekilde, Ben kendi cinsimden olan insanlar arasnda
kendimi emniyette hissetmezsem, baka nerde hissedebilirim, diye
sylenmiti. Ayrca Malcolm X o gn iin, siyah ya da beyaz oluuna ba
klmakszn btn basn mensuplarnn bu toplantya katlmalarn da
yasaklamt. Basnn son zamanlarda kendisine kar taknd ve Mal
colm Xin alayl olarak niteledii tavr karsnda almt bu karar; Mal
colm Xe gre, zellikle gazeteler, kendisinin hayatnn tehlikede oldu
u yolundaki aklamalarn pek ciddiye almamaktaydlar. United Press
International muhabiri Stanley Scott adndaki bir Zenci, nasl etmise

70 MALCOLM X

toplantya szabilmiti, bunu bana sonradan anlatt kendisi. Scottun de

diine gre, Malcolmun yardmclarndan birisi yle bir karar almt:
Siz Zencisiniz. sterseniz bu toplantya herhangi bir Zenci yurtta gibi
katlabilirsiniz, ama bunun iin de nce u basn kartnz karmanz
gerekmektedir. WMCA muhabiri Hugh Simpson da ayn lye vuru
larak ieri alnmt. Simpson da, Hugh da sahnenin hemen nndeki s
radan bir sandalye kapabilmek iin erkenden damlamlard salona.
Yine Malcolm Xin yardmcs gen bayandan sonradan rendiime
gre, Malcolm X o gn Audubon Elence Salonuna ancak saat ikiye
birka dakika kala gelebilmiti, ama bu sefer her zamanki o hzl, o kv
rak admlaryla deil de adet bitkin bir vaziyette, admlarn sryerek
gelmiti. Malcolm X geldiinde, yardmclarndan bazlar sahnenin ar
ka ksmnda yer alan bekleme odasna girip girip kyorlard. Malcolm
X, bekleme odasndaki bir iskemleye yanlamasna oturmu, uzun ba
caklar kvrlp iskemlenin altna girmi, bir dirseini de elence salo
nunda dansl toplantlar olduu gnlerde kzlarn makyaj tazelemek
iin kullandklar ve srlan dklmeye yztutmu bir aynann nnde
ki tezghms yere dayam vaziyette beklemekteydi. Koyu renk bir el
bisenin altna beyaz bir gmlek giymi ve ince bir kravat takmt. O s
rada etrafn saran yardmclarnn oluturduu kk bir gruba, o gn
k konumasnda kendi kiisel sorunlarndan hi sz etmeyeceini sy
lyor, Hi kimse buraya benim kiisel sorunlarm dinlemeye gelme
meli, diyordu. Sonra ayaa kalkp kk odann iinde volta atmaya
balamt. O gnk konumasnda, evine atlan bomba olayyla ilgili
olarak Siyah Mslmanlar sulamakta biraz acele davrandm akla
mak niyetinde olduunu sylyordu o srada. Bugne kadar meydana
gelen olaylar onlarn apn am bulunmaktadr. Onlarn ne yapabile
ceklerini ben biliyorum. Ama olaylar onlarn boyunu oktan at.
Kk bekleme odasndakiler, salonda saylar giderek artan ve
kendilerine bir yer bulmaya bakan dinleyicilerin uultusunu duyabili
yorlard. Bir ara Malcolm X, imden bir ses diyor ki bugn krsye
kesinlikle adm atmamaksn, dedi. Ama siyahlarn birbirlerine d
memesi gerektiini syleyip mevcut gerilimi azaltmam gerekiyor; n
k bizi birbirimize drp bizi birbirimize krdrma taktii, aslnda ta
mamen beyaz adamn evirdii o byk dalaverenin kk bir paras
durumundadr. Ben kimseye kar sava am deilim, yle bir niyet ta
dmz iin toplanm deiliz buraya. Bu arada bir yandan da zaman
zaman saatine bakyor ve Rahip Galamisonn gelmemesi karsnda sa-

NSZ 71

hrszlanyordu. Zaten insan bir rahiple randevulamsa, dedi Mal

colm X birden, gen bayan yardmcsna dnerek, kararlatrlan saat
ten iki saat nce armaldr onu, nk son anda szlerinden cayverir bu adamlar. Rahiplerin huyudur bu.
Ben de bir tuhaf olmutum, o an, sanki kabahat benimmi gibi bir
tuhaf olmutum ben de, diye anlatmt bana o gen bayan bunlar.
Toplantnn balama saati de gelip atmt. Malcolm Xin Rahip Galamison iin sarfettii szlerin ardndan, gen bayan yardmc, Malcolm
Xin sadk yardmclarndan olan ve olduka yetenekli bir hatip olarak
n salm bulunan Bnyamin Xe dnerek, Karde, siz konuamaz m
snz? diye sorduktan sonra, Malcolm Xe dnerek, O konusa olmaz
m acaba? Herhalde sizi o da takdim edebilir, dedi. Bu szleri duyan
Malcolm X, Byle bireyi benden onun yannda istememeniz gerekti
ini biliyorsunuzdur herhalde! diye kt bayan yardmcsna. Sonra
hemen kendisini toparlayarak, Peki, dedi. Bnyamin Karde, Mal
colm Xe ne kadar konumas gerektiini sordu. Malcolm X de saatine
bakarak, Yarm saat kadar konu Bnyamin dedi. Bunun zerine Bn
yamin X, sahneye alan kapya doru yneldi. Az sonra da bekleme
odasndakiler onun, bugn iin u Birleik Devletler denilen memle
kette yaayan siyahlar iin ihtiya duyulan eyler zerine yapt etki
leyici konumay iitmeye balamlard.
Rahip Galamison ve teki sekin davetliler saat e kadar toplant
salonuna gelmi deillerdi. Malcolm Karde hayli hayal krklna u
ramt, diye anlatyor bayan yardmc. Bana dnd ve Hibirinin ge
leceini sanmyorum, dedi. O anda ylesine zldm ki onun iin. G
rnen oydu ki hi kimse ona ilgi gstermiyordu. Malcolm Kardee,
Merak etmeyiniz Efendim, gecikmilerdir herhalde, birazdan burda
olurlar, dedim. (Ancak baka bir kaynak da, Rahip Galamisonn top
lantya gelemeyeceini telefonla nceden bildirdiini ve bu durumun
konuma yapmak zere krsye kmadan nce Malcolm Xe haber ve
rildiini kaydediyordu.)
Derken Bnyamin Kardein yarm saati dolmutu ve sahnenin ar
kasndaki bekleme odasnda bulunan Malcolm Xle gen bayan onun
konumasn bitirerek Malcolm Xi krsye armak iin sarfettii u
cmleleri duyabiliyorlard: Ve imdi, sz daha fazla uzatmadan, size,
sizler iin kendini seve seve ipe kadar gtrebilecek birisini, sizler iin
hayatn feda edebilecek birisini takdim ediyorum: ona kulak verin;
dinleyin, anlayn onu. Siyahlarn hzr ite huzurlarnzda!

72 MALCOLM X

Salonu dolduran dinleyiciler arasnda bir alk tufan koptu; bu s

rada Malcolm X, bekleme odasnn kapsnda bir an duraksadktan son
ra bayan yardmcsna dnerek, Demin sana bardm iin kusuruma
bakmayacaksn; ok akn bir haldeyim bugn," dedi.
Bayan yardmc da, zldnze demez vallahi Efendim! dedi
aceleyle; Sizi anlyorum.
Malcolm Xin sesi ok derinlerden geliyor gibiydi: Gerekten anla
yan birisi var m acaba, ok merak ediyorum dorusu... Bunlar mrl
danarak, tekrar ykselen alk tufan arasnda sahneye yrd; bir yan
dan da, bekleme odasna dnmeye hazrlanan Bnyamin Kardee g
lmsyor, onu bayla selamlyordu.
Bnyamin X kk bekleme odasna dndnde, bayan yardmc
odada toplamas gereken baz ktlar toparlamakla meguld. Bnya
min X odaya girer girmez bayan yardmc onun elini skt ve Harikay
d! diyerek kutlad onu. Bekleme odasnn hafif aralk duran kap ara
lndan alk tufannn hafifleyerek dindiini; bekleme odasndaki
Bnyamin X ve bayan yardmc duydular; ardndan da o mehur, o co
kulu hitap duyuldu: Esselm Aleykm kardelerim ve baclarm!
Dinleyicilerden bazlar bu selama, Ve aleykum Selm! diyerek
karlk verdiler.
nden itibaren sekizinci srada yer alan sandalyelerdeydi herhalde,
beklenmedik bir karklk kverdi. Birdenbire balaytveren bu iti ka
k iinde fkeli bir erkek sesinin ykseldii duyuldu: ek u elini ce
bimden! Bu grltnn kopmasyla birlikte hemen herkes ne olduu
nu anlamak iin arkaya dnmt. Krsde bulunan Malcolm X ise, va
ziyete hakim olmaya alarak, Durun! Durun! Telalanmayn! diyor
du, Sakin olun kardelerim!
te tam o anda kendi dikkati de o noktaya ekildii iin Malcolm
X kendisine ate edenleri belki de hi grmedi bile. En n sraya yakn
bir yerde oturan bir bayan dinleyici olay yle anlatyordu sonradan:
Arka sralarda kan kargaalk zerine ben de bir an iin geriye dn
m bulundum. Fakat ok gemeden baklarm yeniden Malcolm Xe
evirmitim ki tam o an en n srada oturanlardan en az kiinin ay
n anda ayaa kalkarak nian alp Malcolm Xe hep bir elden ate etme
ye baladklarn grdm. Tpk at talimi yapan bir manga gibiydiler.
Sonradan olayla ilgili olarak ifadelerine bavurulan dinleyicilerden he
men hepsinin de sylediklerine gre, ilk atelemelerden sonra biri t-

ONSOZ 73

fekli, teki de iki elinde iki tabanca bulunan iki kii sahneye doru fr
lamt. UPI muhabiri Stanley Scottn ifadesine greyse, Vzr vzr
mermi yayordu. Kadn, erkek, oluk ocuk herkes snacak biryerler
aryordu. Kimisi yerlere serilmiti, kimisi de drt bklm olmu sandal
yelerin altna girmeye alyordu. WMCA radyosu muhabirlerinden
Hugh Simpsonsa olay yle anlatyordu: Sonra birden susturucuyla
boulmu bir silah sesi duydum ve hemen ardnda, bir eli hl havada
duran Malcolm Xin isabet aldn arkasnda duran sandalyelerin ze
rine doru arkast devrildiini grdm. O esnada herkes lk layd. Bu arada hemen benim arkamda duran bir baka adamn daha ce
ketinin altndaki silahna davranp atelemeye hazrlandn grmemle
kendimi can havliyle yere atmam bir oldu. Adam sanki kovboy filmle
rindeki gibi bir taraftan ate ediyor, bir taraftan da geri geri kayordu.
Btn bunlar olup biterken kendisi de arkadaki kk bekleme
odasnda bulunan bayan yardmcysa bana sonradan bu konuda unla
r syleyecektir: Sanrdnz ki iki ordu birbirine girmiti. Neler olduu
nu azbuuk tahmin etmitim. Onun iin de kp bakma ihtiyac duy
madm. Malcolm Xin bende o gne kadar tandm imajyla kalmasn
istiyordum.
Kendisine isabet eden onalt kurundan ilkini yer yemez, Malcolm
Xin, dinleyicileri sakinletirmek iin havaya kalkm olan eli derhal
gsne dt. Sonra teki eli havaya kalkt. Sol elinin orta parma,
isabet eden bir kurunla paralanp umutu ve seyrek sakalnn kllar
arasndan kanlar szp iniyordu. Malcolm X kanl elleriyle gsn tu
tuyordu. Bu srada, kocaman gvdesi gerideki iki sandalyeyi de devire
rek yere gt ve ba sert bir ekilde sahnenin demesine arpt.
Herkesin barp art, lklar att, o yana bu yana kou
tuu o hengmede, dinleyicilerden bazlar da sahneye frlyordu. Ken
dini lk la alayan ocuklarnn stne atm bulunan Betty Ba
c da, bulunduu yerden frlayp sahneye kouanlar arasna katlmt
ve bir yandan da, Kocacm! ldryorlar kocam! diye ac ac fer
yat ediyordu. Bu srada, kimlii belirlenemeyen bir foto muhabiri, sah
nenin demesinde boylu boyunca yatmakta olan Malcolm Xin zeri
ne doru eilmi onun kanl gmleinin dmelerini zmeye, kravatn gevetmeye alan birok kiinin resimlerini ekip kayboldu. Bu
pozlar arasnda, Malcolm Xe azdan sun teneffs yaptrmaya abala
yan bir kadnla bir erkek de bulunmaktayd. Kendisini diplomal bir

74 MALCOLM X

hemire olarak tantan bu kadn, o an yle anlatyordu: Sahneye na

sl atldm bile hatrlyamyorum, fakat kendimi Malcolm sandm
birisinin stne atvermiim ne yaptm bilmeden. Baktm ki Malcolm
o deildi. O byk insan lmesin, onun yerine ben leyim istiyordum.
Kurunlar ona deil de bana gelsin diyordum kendi kendime. Sonra
Malcolm semiti gzlerim ama ne re ki silahlar da oktan susmu
tu artk ve bari hi deilse suni teneffs yaptraym ona diye davran
dm. Sonra kalabaln arasndan syrlarak Betty Bac yetimiti Malcolmn bana; kendisini tanyanlar geri ekilerek yol ayorlard ona.
Aslnda Betty Bac da diplomal bir hemireydi; hemen dizst kerek
kocasnn kurunlarla delik deik edilmi plak gsne dikti gzleri
ni; bir yandan da, ldrdler onu! diye alyordu, hkrklarla.
Darda devriye gezerken bir ara Audubon Elence Salonu nun ka
psnda duran 22 yandaki polis memuru Thomas Hoy ieriye kulak
kesilmiti. erden nce silah sesleri duyulmaya balad, sonra da san
dm ki yer yerinden oynamaktadr. Hoy, bunlar duyar duymaz hemen
ieriye komu ve Malcolm Xin sahnede boyluboyunca yatmakta oldu
unu, bu arada bir adamn da kalabalk bir grup tarafndan kovalan
makta olduunu grmt. Polis memuru Hoy, san yakalad.
Harlemde, Yedinci Caddeyle 125inci Sokakn kesitii kede yer
olan Mill Abide Kitabevinin sahibi Louis Michaux, konuyla ilgili ola
rak unlar sylyordu: Malcolm Xin beni zel olarak davet ettii bu
toplantya ben biraz ge kalmtm. Hzl hzl gelirken geriden, salon
dan soluk solua boalp kaan birok kimse grdm.
Komiser Alvin Aronoffla polis memuru Louis Angelos da telsizli
arabalaryla civarda devriye gezerken silah seslerini tesadfen duymu
lard. Aronoff yle diyordu: Biz olay yerine vardmzda kalabalk,
lk la kouuyor, kendilerini darya atmaya alyordu, kimi
leri de, Malcolm vurdular! diyordu, Yakalayn onu! Karmayn! di
ye haykryordu. Kamaya alrken kalabalk tarafndan yakalanp
hrpalanan bir Zenciyi kollarndan tutarak kalabaln elinden kurtarp
alan ite bu iki emniyet grevlisiydi. Bu grevliler; hrpalanan Zenciyi
kalabaln elinden kurtardktan sonra, fkeden kkreyen kalabaln
daha fazla sokulmamas iin havaya birka el ihtar atei aarak ellerin
deki adam polis arabasna attklar gibi uzaklatlar ve doru karakola
gtrdler.

ONSOZ 75

Bu arada salonda bulunanlardan birisi hemen 167nci Sokaktaki

Columbia Presbiteryen Hastahanesinin Vanderbilt Kliniine koarak
oradan bir sedye kapp Audubon Elence Salonunun sahnesine yeti
tirdi. Malcolm Xi sedyeye yatrdlar ve ite tam bu srada, belirleneme
yen bir foto muhabiri tarafndan belki de tam lm ann tespit etmi
olan bir resmi ekildi; hafif aralanan dudaklarnn arasndan dileri par
lyordu resimde. Malcolm Xi hemen alp sz konusu kliniin acil ser
visine kaldrdlar. Bir hastahane yetkilisinin daha sonradan yapt ak
lamaya gre, Malcolm X hastahanenin nc katndaki ameliyathane
ye alndnda saat aa yukar eyrek geiyordu. Bu yetkilinin de
diine gre, Malcolm X bu esnada ya lmt, ya da lm belirtileri
gsteriyordu.
Bir grup operatr, kalbine masaj yapmak iin Malcolmn gs
n yardlarsa da, saat buukta aresizlik iinde masaj yapmaktan
vazgetiler.
Hastahanenin basn brosuna doluan muhabirler, hastahanenin ba
sn szcsne soru stne soru yneltiyorlard, ama basn szcsnden
ters bir Bilmiyorumdan baka da bir cevap alamyorlard. Basn szc
s az sonra asansre binerek cil servisin ameliyathanesine kt. Tekrar
aaya indiinde, aada bekleenler arasnda Malcolm Xin yakn ar
kadalaryla Betty Bac da bulunuyordu. Basn szcs kendisini yle
bir toparladktan sonra u aklamada bulundu: sminin Malcolm X ol
duunu sylediiniz bay vefat etmitir. Vefatna sebep, alm olduu
kurun yaralardr. Kendisi hastahanemize byk bir ihtimalle l ola
rak getirilmitir. enesinden bir, gsnden de birok isabet alm.
Bu aklamann ardndan, kalabalk, hastahaneyi bir anda boaltt.
Zenci erkeklerin ilerinden geen dncelerle etin bir mcadeleye tu
tutuklar yzlerinden okunuyordu; bir Zenci bir elini smsk yumruk
yapm br elinin ayasna vurup duruyordu hrsndan. Kadnlar ara
sndaysa pekou yksek sesle alamaktayd.
Bu ac haber btn Harleme (ve tabii btn dnyaya) hzla yaylr
ken, Malcolm Xin OAAU tekilatnn genel merkezinin bulunduu Hotel Theresann nnde byk bir kalabalk toplanmaya balamt. Ha
berlerdeki son gelimeleri ellerindeki pilli radyolardan srekli olarak iz
leyen kalabalk, iki polisin olay yerinden yakalayp gtrd sank, ilk
sorgulamas srasnda adnn Thomas Hagan olduunu sylemiti (daha
sonradan da gerek kimliinin Talmadge Hayer olduu aklanacakt sa-

76 MALCOLM X

nn); polisler 22 yandaki sann pantolonunun sa cebinde, iinde

henz kullanlmam drt adet 45 kalibrelik mermi bulunan bir arjr
bulmulard, daha sonra yaptklar aklamalarda Yahudi Anda Hastalanesi doktorlarysa Hayerm sol kalasndan bir kurun yaras alm ol
duunu, alnnda bir bere ve bedeninin daha baka yerlerinde de eitli
dayak izleri bulunduunu bildiriyorlard. Komiser Aronoffsa, 'Biz onu
zamannda yetierek kalabaln elinden kurtarm olmasaydk, yzdeyz lin ederlerdi, diyordu. Gene haber ajanslarnn bildirdiine gre,
Hayer, Be.llevue Hastahanesi Tutuldular Kouuna nakledilmiti.
Saat onyediye doru, Hotel Theresanm nnde birikmi bulunan
kalabalk, polis tarafndan sakince, dikkatli bir ekilde datld ve bu
nun ardndan, Lenox Caddesiyle 116nc Sokakn kesitii kede yer
alan Siyah Mslmanlar Yedi Numaral Camii ile bu caminin bitiiin
deki lokanta, 28inci Blge Amiri Lloyd Sealynin emriyle geici bir ted
bir olarak kapatld. New York Cityde blge amirliine kadar yksele
bilmi ilk Zenciydi Lloyd Sealy. Bu gelimeleri takip eden saatlerde Si
yah Mslman lokantasna telefon eden muhabirler, telefona kan bir
erkek sesinden u cevab alyorlard: u anda hi kimse hibir ey sy
leyebilecek durumda deildir. OAAU tekilatnn Hotel Theresadaki
genel merkezine telefon edenlerse, uzun uzun alan bir zil sesinden
baka hibir cevap almyorlard. Az sonra, Blge Amiri Sealynin 125inci Sokakta elindeki bastonunu sallaya sallaya yalnz bana dolat ve
rastlad kimselerle konuarak onlar teskine alt grlyordu.
123nc Bat Sokaktaki 28inci Blge karakolunda grevli olup da
saat onaltda nbetlerini teslim ederek evlerine gitmeye hazrlanan krk
polis memuruna karakoldan ayrlmayp grev banda kalmalar emri
verildi; ayrca, iki otobs dolusu gayet iyi eitim grm Taktik Devri
ye Kuvveti polis de New York City Emniyet Amirliinin direktifiyle
blgeye sevkedildi. Yksek dereceli birok emniyet grevlisi zaman za
man basma aklamalarda bulunuyorlard. Harry Kaiser adl bir Taktik
Devriye Kuvveti Komiseri, asayiin korunduunu ve blgede o ana ka
dar olaanst hibir olay kaydedilmediini, ayn zamanda herhangi
bir naho olayn da beklenmemekte olduunu aklyordu. Walter Arn
adnda bir baka Komiser Yardmcs grevliyse yzlerce polisten olu
an bir takviye birliinin Harlemde grev banda olduunu, bunlar
arasnda zel Operasyon Masas elemanlannn da bulunduunu akla
d. Bamfetti Yardmcs Harry Taylor, katillerin kalabala karp e-

NSZ 77

letce salonunun n kapsndan karak kamadklarnn, fakat sahne

nin arkasndaki kapdan 165inci Sokaka karak oradan katklarnn
sanldn sylyordu. Akamn ilk saatlerinde. Emniyet Mdrl
Badedektifi Philip J. Walsh yllk iznini geirmekte olduu tatilini ya
rda keserek New Yorka dnyor ve katillerin yakalanmas iin girii
len operasyonu eline alyor, bu arada basn mensuplarna da uzun ve
gizli bir tahkikata balandn bildiriyordu. Polis ve foto muhabirleri
Malcolm Xin vurulduu sahnenin poz poz resimlerini ekiyorlard. Ko
numacnn bulunduu krsdeki be kurun delii imdi beyaz tebe
irle birer daire iine alnmt. Sahnenin gerisinde duvardan duvara ge
rilmi olan perdede de delikler vard. Bunlar herhalde Malcolm Xe isa
bet etmeyen ya da onun vcudunu delip geen kurunlarn izleriydi.
Polis bir taraftan da, Audubon Elence Salonunda cinayet annda ekil
mi bir filmin bulunduu yolunda Harlemde yaylan bir sylentinin as
l olup olmadn renmek iin soruturmalara balamt. Gene ayn
hzla yaylan bir baka sylentiye greyse Betty Bac cinayetten sonra
kocasnn bana meldii zaman kocasnn ceketinin i cebinden bir
zarf karp almt ve bu zarfta da Malcolm X in kendisini ldrmekle
grevlendirildiklerini rendii kimselerin isimlerinin yazl bulundu
u bir mektup vard.
Komiser Yardmcs Walter Arm, emniyetin Malcolm Xi korumak
iin elinden gelen btn abay gstermi olduu hususunu vurgulu
yordu. Komiser Yardmcs Armn aklamalarna gre, emniyet tekila
t Malcolm Xe ve yardmclarndan bazlarna en az yirmi kere kendile
rinin polise korunmalarn teklif etmi, ancak bu teklifler her seferin
de de reddedilmiti. Ayrca, OAAU tekilatna Audubon Elence Salo
nunda yaptklar haftalk toplantlarna, sonuncusu da son Pazar ol
mak zere, tam onyedi kez polis yollanmas teklif edilmiti. Malcolm
Xin eitli yerlerde, eitli vesilelerle ruhsatl bir tabanca almak niye
tinde olduunu aklad hatrlatldktan sonra bu konuda kendisine
yneltilen bir soruya da Komiser Yardmcs Arm, bildii kadaryla,
Malcolm Xin tabanca tama izni almak konusunda resmen herhangi
bir bavuruda bulunmam olduu eklinde cevap verdi.
Emniyet yetkililerinin buna benzer ifadeleri zihinlerde birok tered
dtlere yol aacaktr. Devriye gezen polis memuru Hoyun toplant sa
lonundan kamaya alrken yakalad san, bu konuda yayn or
ganlarnda kan yazlardan da aka anlald zere, kimsenin tan-

78 MALCOLM X

d yoktu. Komiser Yardmcs Armn Malcolm Xin koruma teklifleri

ni reddettii yolundaki aklamalarysa, Malcolm Xin ok yakn arka
dalarnn birounun ifadeleriyle eliiyordu. Yakn arkadalarnn
sylediine gre Malcolm X, zellikle ldrlmesinden nceki hafta
ierisinde, kendisinin polis tarafndan korunma altna alnmas yolun
daki bavurularnn polise ciddiye alnmamasndan defalarca yaknmt. Hem sonra emniyet yetkilileri toplantya oniki kiilik zel bir po
lis timinin yollandn, ayrca istihbarat ubesi ajanlarnn da toplant
da hazr bulunduklarn sylyorlard geri ama, ne cinayet srasnda ne
de cinayetten sonra ortada gzkmlerdi bu grevliler. Olay srasnda
ortada emniyet grevlisi diye bireye rastlanmamt, hatt cinayetten
hemen sonra kalabaln arasndan syrlp kamaya alrken pheli
bulunarak tutuklanan Talmadge Hayer bile salonda bulunduu syle
nen bu emniyet grevlileri tarafndan deil de, darda arabayla devriye
gezen iki polis tarafndan bir rastlant sonucu yakalanmt.
ehirleraras telefonlarla muhabirler Elijah Muhammedin Chica
godaki merkez olarak kulland malikanesini aradlar. Telefonlara Eli
jah Muhammed kmad geri ama, onun yerine bir szcs, Muham
medin bugn hibir yorum yapmayacak ama yarn muhtemelen baz
aklamalarda bulunabilecek olduunu bildirdi. Malcolm Xin Detroit
Siyah Mslmanlar Bir Numaral Camiinde imamlk yapan byk aa
beyi Wilfred Xten de o gn iin herhangi bir gr almak mmkn ol
mad. Wilfred Xi evinden arayan muhabirlerin karsna bir kadn ka
rak, kendisinin evde olmadn, New Yorka da gitmi olamayacan,
hatt gidebileceine hi ihtimal vermediini syledi. (mam Wilfred X
bir sre sonra evine dndnde, gelecek Pazar gn Chicagoda yap
lacak olan Siyah Mslmanlar kongresine katlmak iin o gn sabr
szlkla beklediini syledi. Kardeiyle ilgili olarak da yle dedi: Kar
deim ld artk ve onu geri getirebilmek iin de yapabileceimiz hi
bir ey bulunmamaktadr.)
O gn ortalk kararmaya yz tutunca, kadnl erkekli kalabalk bir
Zenci grubu Louis Michauxnn kitabevinin nnde toplanmaya bala
d. Zaten Harlemdeki Siyah Milliyetilik faaliyetlerinin byk ounlu
unda bu kitabevi s olarak kullanlrd. Malcolm Xin kurduu OAAU
tekilatnn yelerinden bir ksm da gidip Hotel Theresadaki genel
merkezlerini atlar, orada oturdular, ama gazetecilerin hibir sorusunu
da cevaplandrmadlar kesinlikle.

ONSOZ 79

Derken New Yorkun akam gazetesi Daily Nevvs, ilk sayfasn boy
dan boya dolduran Malcolm X, ldrld manetiyle gazete sergile
rinde grnd. Manetin altnda da Malcolm Xi sedyeyle hastahaneye
gtrrlerken ekilmi bir fotoraf yer alyordu. Manetten baka bir
de, Toplantda Vurdular seklinde bir alt-balk gemilerdi. Malcolm
Xin alt yandaki kz Attila, babasnn lmnden hemen sonra gt
rld Long Islanddan zene bezene bir mektup yazmt babasna:
Sevgili Babacm, seni yle ok seviyorum ki. Ah sevgili, sevgili baba
cm benim, ne olurdu sen lmeseydin.
Malcolm Xin -resmen tehis edilmediinden kaytlarda hl kimli
i mehul maktP olarak geen- cesedi Pazar gn ge saatlerde Birin
ci Cadde 520 numaradaki New York li Adli Tabipliine getirildi. Mal
colm Xin, kalbine isabet eden kurunlarla ld Adl Tp tarafndan
hazrlanan otopsi raporuyla tespit edildi. Adl Batabip Dr. Milton Helpernn ifadesine gre, lm, kalpte ve gste on yara aan bir kur
sun yamuru sonucu olmutu. Kaladaki ve bacaklardaki 38 ve 45 ka
librelik kurun yaralar ise, Malcolm Xe yere dtkten sonra da ate
edilmi olduunu gsteriyordu.
Pazartesi sabah, yannda avukat Percy Cutton, Malcolm Xin Bos
tondaki vey-ablas Ella ve Harlem Birlik Cenaze Evinin Genel Md
r Joseph E. Hail bulunduu halde Adl Tabiplie gelen Betty Bac tara
fndan ceset resmen tehis edildi. leye doru Adl Tptan ayrlp ce
nazeyle ilgili teki ilemleri tamamlamak iin giderlerken yolda Betty
Bac muhabirlere unlar syledi: Kimse inanmad Malcolmn syle
diklerine. Asla ciddiye almadlar onu, hatt evimiz bombalandktan
sonra bile, kendi evini kendisinin bombaladn syleyip ktlar!
Sonra oradan Sekizinci Caddenin dou yakasnda, 126nc Sokakla
127nci Sokak arasnda bulunan Birlik Cenaze Evine vardklarnda,
Betty Bac, iki metre on santim boyunda, ii yumuak kadife kapl bronz
bir tabut seti. Arzusu zerine cenaze treni ertesi Cumartesiye kadar
ertelenecekti, yani tam be gn geciktirilecekti. Cenaze evinin mdr
Hell, basna, Malcolm Xin nnn bir elbise giydirilerek tabuta kon
duktan sonra tabutun zerine cam bir kapak kapatlacan ve nnn
bu haliyle Saldan Cumaya kadar ziyarete ak olacan, cenaze trenininse Cumartesi gn Harlemdeki bir kilisede yaplacan aklad.
Bu aklamadan hemen sonra postalanm bir mektup geldi cenaze
evi mdrne; mektup El-Hacc Malik el-ahbaz adna gnderilmiti.

80 MALCOLM X

Brooklyndeki Amerikan Islm Misyonu bakam ehli snnet Mslman

eyh El-Hacc Davud Ahmed Faysaldan geliyordu bu mektup. Mektup
ta, cenaze trenini geciktirenin, bir Mslim kiinin na zerinden gne
in iki kez batmamas gerektii yolundaki slm gelenee aykr olduu
bildiriliyor, ayrca, Kurann da cesedin mmknse enge yirmidrt sa
at iinde defnedilmesini ngrd belirtiliyor.ve Mslmanlarn, ceset
souduktan sonra ruhun cesedi lerkettii ve mevta topraa verilince
mevtann tekrar canland yolundaki inanlar da hatrlatlyordu.
te yandan, polisin btn otobs terminallerinde, tren istasyonla
rnda, OHare Havaalamnda ve kentin btn girilerinde tedbirler ald
Chicagoda Elijah Muhammed ok sk emniyet tedbirleri altnda
oturduu katl maliknesinden unlar sylyordu: Malcolm kendi
yolunda ld. lahna gvenir gibi gveniyordu silahna. Zaten bu yz
dendir ki biz, byle birisini ho karlayamazdk. Onun yolu sava yo
luydu. Bizim yolumuzsa bar yoludur. Ancak saldrya urarsak sava
mamza cevaz verilmitir bizim; byledir Kitapta hkm, yani hem
Kuranda hem de Incilde. Fakat biz hibir zaman saldrgan olmayaca
z. Hele benim korkmaya bile hakkm yok, nk ben Allah tarafndan
seilmiim. Allah beni kt ellere teslim ederse, tevekkl ederim. Be
nim hayatm Allahn elindedir. Elijah Muhammed bunlar sylyordu
ya, maliknesinin drt bir yannda da hem Chicago polisinden hem de
slmn Nimetleri tekilatna bal genlerden bir sru muhafz nbet
tutuyordu. Gene ayn ekilde, bir o kadar muhafz da slm niversite
si diye bilinen lisenin ve Muhammed Diyor ki gazetesinin nnden ku
uurtmuyorlard.
Macolm Xin avukat Milletvekili Percy Cutton, Malcolmn kendi
sini ldrmekle grevlendirildiklerini syledii kimselerin isimlerinin
artk polisin elinde bulunduunu aklad. te yandan bir sr muha
bir Harlemde yaayan Zencilerle konuuyor, mikrofonlar srekli n
ne uzanacak bir az aranp geziyordu sokaklarda. Civardaki karakollar
da polisler ellerine kimi geirirlerse sorguya ekiyorlar, ifadelerine ba
vurulanlar karakollarn arka kaplarndan dar karlyorlard. Kuzey
Manhattan blgesi dedektiflerinin efi olan Bamfetti yardmcs Joseph Coyle, ok iyi planlanm bir suikast ile kar karyayz. Olay
annda salonda bulunan drtyz kadar sank arasndan bir eleme yap
makla megulz, diyordu. Coyle ayrca, bu i iin elli dedektifin grev
lendirildiini ve teki ehirler polisiyle bizzat kendisinin srekli irtibat
halinde olduunu da aklyordu.

NSZ 81

Lenox Caddesi 166nc Sokakta drt katl bir binann en sL katn

da bulunan Siyah Mslmanlar Yedi Numaral Camiinde meydana ge
len bir patlama geceyi adeta yrttnda saat aa yukar eyrek ge
iyordu ve btn Harlem uykudayd. Aada, binann giri kaplarnda
nbet tutan drt polis durumdan itfaiyeyi hemen haberdar ettiler. Bir
ka dakika iinde alevler btn aty sard gibi, atdan itibaren he
men hemen on metre kadar daha ykseliyor, ge trmanyordu, itfaiye
ciler geldikleri andan itibaren tam yedi saat su skmak zorunda kalacak
lard binaya. Yandaki binann atsnda be galoluk bir gaz tenekesiy
le zerinde gaz lekeleri olan kahverengi bir pazar antas ve bir miktar
da gazl paavra bulundu. RT metrosunun gney balants ve de
otobs hatt bir sre iin trafie kapatld. Binann hemen hemen be
yangn zili yksekliindeki o devasa duvarlarndan birisi kt; kn
t altnda kalan iki itfaiye arabas hurdaha oldu; biri ar olmak zere
be itfaiye eri ile gazete almak zere kar kaldrma gemekte olan bir
adam yaraland. afak skerken yangnn kontrol altna alnd ak
landnda, Siyah Mslmanlar Camii ile onun altndaki katta bulunan
Gethsemane Rabb Mesih Kilisesi tamamen yanp kl olmutu; ayrca,
Siyah Mslmanlar lokantas da dahil olmak zere, zemin katndaki ye
di dkkn da tamamen tahrip olmutu. Yetkililerin aklamalarna g
re itfaiye Amirliinin hasar gren ara-gerelerini yenilemek iin de
50.000 dolar civarnda bir masrafa girmesi gerekiyordu. Siyah Msl
manlar tekilatndan bir zamanlar Malcolm Xin sakolu durumundaki
joseph X, bu camiileri yanm olsa bile Elijah Muhammed taraftarlar
nn biri Brooklynde ve teki de Long Islandn Queens semtinde olmak
zere iki camiilerinin daha bulunduunu bildiriyordu. Bu iki camii de
srekli olarak polis kontrol altnda tutulmaktayd.
Memleketin br ucunda da Sah gn leden sonra iki polis me
muru San Francisco Siyah Mslmanlar Camiinin kundaklanmak is
tendiini zamannda farkederek yangn daha tam balamamken he
men sndrmeyi baardlar. Bu yangn ela kaldrmlara gazya dkle
rek ahap kapnn tee verilmesiyle balatlmt.
Malcolm Xin nnn Sah gn leden sonra saat ondrtotuzda
ziyarete almasna karar verilmiti. Cenazeyi grmek isteyenler cenaze
evine girebilmek iin uzun kuyruklar meydana getirmeye balamlar
d. Bu kuyruun nnde de bir polis barikat kurulmutu. Nereye bak
sanz polis arpyordu gznze; evrede de durmakszn devriye gezen

82 MALCOLM X

polis arabalar vard; hatt Birlik Cenaze Evinin civarndaki binalarn

teras katlar da keskin nianclarla doldurulmutu. Ancak, leden he
men sonra, cenaze evine bomba yerletirilmi olduu yolunda bir teh
dit savrulmutu telefonla. Yaplan ihbarlar zerine cenaze evi iki kez
boaltlarak emniyet mdrl bomba uzmanlarnca didik didik arandysa da ierde hibir ey bulunamad. Hatt telefonla New York Times
arayan adamn Malcolm Xle ilgili bir yazy ima ederek, Gazeteniz sa
at drtte havaya uacaktr, eklinde bir tehdit savurmas zerine New
York Times gazetesinin 43nc Sokaktaki btn brolar da didik di
dik aranyordu.
Harlem Birlik Cenaze Evine girenlerin elindeki btn paketler po
lis tarafndan tek tek atrld, btn elenkler, btn buketler tek tek
kontrol edildi; hatt bayan ziyaretilerin yanlarnda getirdikleri el an
talar bile titiz bir ekilde arand. Betty Bac, beraberinde yakn akraba
ve arkadalarndan drt kii bulunduu halde ve polislerin refakatyla
cenaze evine geldi; ard arkas kesilmeyen fla patlamalarnn aydnl
nda cenaze evine girdiklerinde saat onsekizi eyrek geiyordu. O ens
tantaneyi kastederek bir beyaz muhabir, Betty X, Siyahlarn jacqueline
Kennedysidir, diye yazacakt, Zarafet sahibi birisi; neyi ne zaman ya
pacan, kendisini gzelliiyle farkettirmesini de biliyor
Ailenin ve akrabalarn ziyaretlerini bitirip de cenaze evini terkettiklerinde saat ondokuzu on geiyordu. Bundan on dakika kadar sonra da,
darda bekleen kuyruun en nndekiler ieriye alnmaya baland.
Sonra ilerinde pekok beyazn da bulunduu o ikibin kiilik kalabalk,
gece yarsna kadar Malcolm Xin tabutunun nnden defalarca geti
durdu; zeri ak tutulan tabutta yatmakta olan Malcolm Xe koyu renk
bir takm elbise ve beyaz bir gmlek giydirilmi, koyu bir kravat takl
mt. Tabutun ba tarafndaysa bronzdan dikdrtgen seklinde kk
bir levha bulunuyordu: El-Hacc Malik El-ahbaz-19 Mays 1925-21
ubat 1965."
Makolm X taraftarlar gnden gne kabarp giden bir fke iinde,
Cumartesi gn Harlemde Malcolm Xin cenaze trenini yapabilecek
leri bir kilise arayp duruyorlard. Harlemin en byk kilisesi olan ve
Milletvekili Rahip Adam Clayton Powen da papaz olarak grev yap
t Habeistan Baptist Klisesinin szcs de dahil olmak zere birok
kilise yetkilisi, cenaze treni ile ilgili olarak kendilerine yaplan bavu
rular reddetmilerdi. Amsterdam News gazetesinin yazdklarna baklr

NSOZ 83

sa, Malcolm Xin cenaze trenini yapmay kabul etmeyen kiliseler ara
snda Williams C.M.E. Kilisesi ile Efendimiz hz. Mesih Kilisesi Mlteci
Mabedi de bulunuyordu. Sonunda, Amsterdam Caddesi 147nci Sokakta bulunan ve Rabb Mesih Kilisesi bnyesinde alan inan Mabedinde grevli Piskopos Alvin A. Childs cenaze trenini ynetmeyi ka
bul etti. Szkonusu bu inan Mabedi bir zamanlar sinema salonu olarak
kullanlrken onbe yl kadar nce mabede evrilmi, bin koltuk kapa
siteli bir salon olup ayrca ayakta yediyz kiiyi daha alabilecek geni
likteydi. 1964 ylnda Harlemin yerel belediye bakan seilmi olan
Piskopos Childs, basma yapt aklamada, cenaze treninin kendi ki
lisesinde yaplmasna izin vermesini insani bir davran olarak nitelen
diriyor ve Malcolm X iin de unlar sylyordu: Bir militan ve sesini
duyurabilmi bir hatip. Dncelerinin hepsine katlmammdr ama
bu onunla olan dostluumuzu fazla etkilememitir. Malcolm Xin ce
naze trenini yapmay kabullendii duyulur duyulmaz Piskopos
Childsn hem bizzat kendisine hem de karsna kendilerini bombayla
haklayacaklarna dair pepee telefonlar gelmeye, evlerindeki ve kilise
deki telefonlar bu tehditlerle almaya balamt.
Basn-yayn organlarnda Zencilerin ileri gelen simalarnn Malcolm
X konusundaki grlerine geni geni yer veriliyordu. Onlu psikolog
Dr. Kenneth B. Clark, Jet dergisine u aklamay yapyordu:
O insana hep derin bir sayg duydum. Ben una inanyorum ki, o,
saygnlk kazanaca ve her ynyle anlalabilecei uygun bir zemin
olmaya elverili dzeyde bir yer aryordu kendisine Medeni Haklar m
cadelesinde. Onun ykseliinin ite boylesi bir izgi zerinde seyretme
sini beklemiimdir hep. Gemiinin yle ya da byle olmasnn hi
nemi yok bence. Fakat uras ok acdr ki, arad saygnla kavu
masna ramak kalmken Malcolm Xin yolu birdenbire kesilivermitir.
te yandan Nevv York Timesn Londradaki muhabirlerinden birisi,
Malcolm Xin lm zerine bir basn toplants dzenleyen romanc
ve oyun yazar James Baldwinin Malcolm Xin lmn kastederek,
Bu olay Zenci hareketine indirilmi nemli bir darbedir, dediini bil
diriyordu. Baldvvin, Londrada yapt bu basn toplantsnda bir ara
parman beyaz muhabirlerin zerine evirerek onlar yle sulam
t: Siz ilediniz bu cinayeti... herkim ilemise artk, Bat dnyasnn,
Amerikan Cumhuriyetinin potasnda erimi birisidir nihayeti. Baldwin ayrca, AvrupalIlarn Afrikaya kar giritikleri saldrlarn da yeni

84 MALCOLM X

birtakm rksal sorunlar otaya kardn ve dolaysyla bunun da Mal

coim X iin sonun balangc olduunu sylemiti.
Harlemdeki o mehur byk kitabevinin sahibi ve Zenci toplmunun ileri gelen ahsiyetlerinden olan Louis Michaux, Amsterdam Ncwse
u aklamada bulunuyordu: "Malcolm Xin ldrlmesi bir bakma
bizleri birbirimize daha bir yaklatrd. Onun lm Kongoda Patrice
Lumumbann lm gibi oldu aynen... Gcmz hrlamak iin de
il, birlemek iin harcamalyz.
1963te Zencilerin gerekletirdii o grkemli Washington zerine
Yry hareketinin elebalarndan olan Bayard Rustin ise Malcolm X
iin yle konuuyordu: "Malcolm X birok gen Zencinin kendilerine
deiik bir gzle bakmalarn salamtr. te yandan CORE tekilat
nn Genel Mdr James Farmer tarafndan da Malcolm Xin ldrl
mesiyle ilgili olarak nc bir hizip sorumlu tutuluyordu. Konuyla il
gili grlerini aklarken Farmer, Malcolmun ldrlmesinin iddet
olaylarn ve cinayetleri artraca, intikam iin yeni cinayetlerin ilenilmesine yol aaca dnld ve Malcolm X bu hesaptan hareket edi
lerek ldrld, diyordu. Birka gn sonra da, Malcolm Xin ldrl
mesi olaynda Kzl in parma bulunabilecei yolunda dedikodular
yayldn hatrlatarak bu konudaki grlerinin ne olduunu soran
gazetecilere Farmer, Bunun da imkn dahilinde olmadn syleye
mem, diyordu.
Amerikadaki Siyah Mslmanlar isimli kitabn yazan Dr. C. Eric
Lincoln, konuk profesr ve aratrmac sfatyla bulunduu Providence
(Rhode Island) Brown niversitesinde gazetecilerin kendisine ynelt
tikleri sorular cevaplandrrken, Amerikadaki Zenciler iin, Malcolm
Xin lm, 1920lerde Marcus Garveyin snrd edilmesinden bu ya
na meydana gelen en meum olaydr, diyordu. Byle bir cinayetin
uluslararas boyutlar olduuna ihtimal vermiyorum. Bu muammann
zmn bu lkede aramak gerek. Muammann zmn, bugn
Amerikann, potansiyel olarak en ykl tabakas durumuna gelmi
olan siyah kitleler iinde cereyan eden blgesel liderlik ekimelerine
bulam taraflar arasnda aramal Renkli Halklar Ulusal Dayanma
Dernei dari Sekreteri Roy Wilkins ise Malcolm X iin unlar syl
yordu: Byleyici bir hitabet stad olmakla birlikte, Malcolm Xin
lmyle gerekletirdii hitap, hayattayken gerekletirdii hitaptan
ok daha yaygn ve etkili olmaktadr.

ONSOZ 85

Olayla ilgili soruturmay yrten New York li emniyet mdrl

mfettileri, yrtlmekte olan soruturmaya yardmc olmak konu
sunda Malcolm X taraftarlarnnisteksizlik gstermeleri karsnda zl
dklerini dile getiriyorlard. Emniyet mdrlnn talebi zerine gaze
telerde cinayetle ilgili olarak kimlii kesinlikle aklanmamak artyla
bilgi vermek isteyenlerin bavurular iin bir telefon numaras yaynlan
d: SW 5-8117. Bu arada Malcolm Xin fahr fedaisi olarak nam salm
olan Reuben Francisi polis yakalayp gzaltna almt: bir hafta nce Audubon Elence Salonunda Malcolm Xi ldrd ileri srlen Talmadge Hayer yaralayann da Francis olduu sanlyordu. O ise Hayer Bellevue Hastahanesi Tutuklular Kouunda ameliyat olmay bekliyordu.
Bir yandan cenaze evine ve Cumartesi gn cenaze treninin yap
laca nan Mabedine bomba konulaca yolunda tehditler savuran te
lefonlar durmakszn alyordu, bir yandan da binlerce kii Malcolm
Xin cesedini grmek iin cenaze evine doluuyordu. Bu arada Politik
Bamszlar Hareketi Federasyonu (FIPA) adndaki yeni bir rgtten,
Malcolm X ansna Perembe leden itibaren Pazar sabahna kadar
kapanmayacak olan iyerlerinin kuatlarak altrlmayaca yolunda
tehditler gelmeye balamt. FlPAnn szcs, mehur kira-grevinin
elebas Jesse Grey idi. Derken Harlem sokaklarnda, Kapanmaya ya
namayan dkkanlar olursa onlar dmanmz belleyeceiz, onun iin
de biz kapatacaz, alverii keseceiz onlarla. Dkkanlarn kapal ol
mas gereken o saatlerde 125inci Sokakta alveri yapmaya kalkanla
r da egemen glerin Malcolm Kardei kendi elleriyle ldrmelerine
gz yuman katil ibirlikileri olarak ilan edeceiz, gibi eyler yazl bil
diriler tututurulmaya baland gelip geenlerin ellerine. Louis Michauxnun kitabevinin nnde FlPAnn bir akam ge saatlerde dzenledi
i meydan mitinginde konuma yapan Jesse Gray, 1965 seimlerinde bir
Zencinin New York Belediye Bakanl iin Malcolm X adna adayl
n koymasnn yerinde olacan ve byle bir adayn 100.000 oy topla
yacan sylyordu. Bu akam mitinginden hemen sonra New York Ti
caret Odasna bal iadamlar da kendi aralarnda bir toplant yaparak
alelacele bir karar aldlar. Bu kararda, Harlemdeki btn iyerlerinin
ak kalmas ve mterilerine hizmete devam etmesi tevik ediliyor,
ancak Cumartesi gn Malcolm Xin cenaze trenine katlmak isteyen
iilere cretli izin verilmesi nemle tavsiye ediliyordu. Bu kararn ar
dndan, Harlemin teki liderleri de birbiri ardndan, FlPAnn kn

86 MALCOLM X

olduka sorumsuz bir karar olarak eletirmeye baladlar. Sonunda

Harlemin hemen hemen btn iyerleri ak kald, ancak yirmi kadar
FIFA mensubu bir ara Harlemin en byk maazas olan Blumsteinn
nnde kalabalk ederek mterileri engellenmeye altlar. Bu grubun
banda bulunan iki beyaz, ellerinde Btn Dkkanlar Kapanmal.
Malcolm Xe Sayg yazl pankartlar tayorlard.
Havalar birdenbire soumutu. Siyah Mslmanlarn Yedi Numaral
Camiinin bulunduu ve karlan o yangndan sonra bir harabe haline
gelmi olan binann ykk atsndan saak saak buzlar sarkmaya bala
mt. Ynetimevi Malcolm X'in nnn bulunduu cenaze evinden bir
sokak aada, Sekizinci Caddede yer alan Amsterdam News gazetesinde,
Artk dur, ey Anafor! balkl bir yorum kt. Bu yorumda, disiplinli
ve vakarl bir ekilde gerekletirilmi bir cenaze treninin Malcolm X
asndan ok daha anlaml olaca, siyahlarn onun mirasna ihanet
edecek bir davran iine girmelerinden son derece memnun kalacak
olan dmanlarn utandraca vurgulanyordu. Cenaze treninin yap
laca gn byk apl bir kitlesel ayaklanmann patlak verebilecei
korkusu giderek artyor ve havay hayli gerginletiriyordu; hatt denile
bilir ki havada belirsiz birtakm kvlcmlar uumaya balamt bile.
Harlemin liderleri arasnda yaygn olan kanya gre, aslnda Harlem sa
kin ve vakarl bir toplumdu ama havann son derece elektrikli hale ge
tirilmesi, Harlemi sansasyonel bir biimde anlatmay adet edinmi olan
beyaz basn yzndendi. Hatt bu grleri galip bir ittifakla kabul
eden Harlem Hatipieraras nan Birlii, beyaz basn ak bir dille kna
d da. Birlike yaynlanan bir bildiride u grlere yer veriliyordu:
Gazetelerimizin ounun adeta avaz avaz baran manetleri Harlemi
sanki her an patlamaya hazr bir barut fs gibi, silahlandrlm bir
kamp gibi gstermektedir. Aslna baklrsa Harlem sakinlerinin byk
ounluunun basnn olduka mbalaal bir ekilde ilemeyi adet ha
line getirdii o talihsiz iddet hareketleri ile hibir ilgileri bulunmamak
tadr. Haberlerin bu ekilde arptlarak verilmesi olsa olsa, ipin ucunu
karm ve ftursuz birtakm insanlarn yararlanaca bir ortamn do
mas sonucunu getirecektir.
Malcolm X Meteliksiz ld balkl bir manet atmt Amsterdam
News; gazetenin bu maneti Harlemlilerin ounu son derece artan bir
haber oldu. Malcolm Xin Siyah Mslman hatiplerden olmaya karar
verdii o gnlerde, grevini yaparken bir lokma bir hrkaya raz olaca-

ONSOZ 87

gna ve bundan baka hibir talepte bulunmayacana dair kendi kendi

ne yemin etmi olduunu, bunun sonucu olarak da tam oniki yl boyun
ca maa namna be kuru bile almakszn bu grevini yerine getirmi
olduunu pek az kii hatrlayabiliyordu galiba. (Ben Malcolm Xin Siyah
Mslmanlarda alrken seyahat masraflar dndaki giderleri ve ev
geimini temini iin kendisine haftada 175 dolar kadar bir para verildi
ini bir yerlerde okumutum.) Malcolm X hibir sigortas, hibir birik
mi paras, hibir gelir kayna olmayan drt kz ocuu ile hamile bir
zevce brakarak gitti, deniliyordu Amsterclam Nevvsteki yazda. (Hatt
buraya Malcolm Xin hibir vasiyetname brakmam olduu da eklene
bilirdi, nk avukatyla 26 ubat tarihi iin, yani lmnden be gn
sonras iin bir randevusu vard.) Hafta iinde Harlemde iki ekip olu
turuldu ve bunlar Harlemlilerden Betty Bac ve ocuklarnn eitimini
salamak iin yardm toplamaya giritiler. (Sonra da Harlemde 125inci
Bat Sokak 275 numarada faaliyet gsteren Mill Hrriyet Bankasnda
Malcolm Xin Kzlar Fonu ad altnda bir de hesap atrdlar.)
te yandan Bostonda, Malcolm Xin vey ablas Mrs Ella Mac Collins bir basn toplants dzenleyerek OAAU tekilatnn Malcolm Xten
sonraki liderinin kim olacana bizzat kendisinin karar vereceini ak
lad. Mrs Collins asl ii olarak Sarah A. Little Sanat Hazrlk Okulunda
yneticilik yapyordu ve dediine gre bu okulda ocuklara Arapa, Savahilice, Franszca, spanyolca ela retiliyordu. Mrs Collins, Siyah Mslmanlar tekilatna kardei Malcolm X tarafndan sokulmutu, ama
1956 ylndan sonra kardei gibi o da Elijah Muhammedden ayrlmt.
Harlemin dnda, Malcolm Xin salnda ziyaret edip konuma
lar yapt yerlerin basn da bu cinayet olayyla ilgili haberlere geni yer
veriyordu ve belki de srf bu yzden Birleik Devletler Haber Ajansnn
mdr Cari T. Rowan kplere biniyordu. Kendisi de bir Zenci olan
Rowan cinayet haberini ilk duyduunda neler hissettiini, Washingtonda Amerikan D likiler Derneinde yapt bir konumada dile
getirmiti. Rowan, bu cinayetin, Malcolm Xin niin mcadele ettiini
bilmeyen baz lkelerde ok yanl yorumlara yol aacan tahmin et
tiini sylyot, Birleik Devletler Haber Ajans olarak Afrika basnna
Malcolm Xi ve mcadelesine esas olan dncelerini tam anlamyla ta
ntabilmek iin hayli gayret sarfetmi olduklarn, 'bununla birlikte ge
ne de cinayetin Afrikada yanl bilgiler ve yanl yorumlar nedeniyle
muazzam bir tepki dourduunu ekliyordu szlerine.

88 MALCOLM X

Birleik Devletler Haber Ajans Mdr Rowan, ayrca yle diyor

du: Sizlere unu hatrlatmak isterim ki, rk ayrm taraftar ve beyazlar
dan nefret etme eiliminde bir Zenciydi o ve gene bir Zenci tarafndan,
byk bir ihtimalle de gene rk ayrm taraftar ve beyazlardan nefret et
me eiliminde olan bir baka tekilata mensup bir zenci tarafndan l
drld, stelik bu tekilatlarn her ikisi de Amerikada yaamakta olan
Zencilerin olduka cz! bir aznlndan baka birey de deildir. Rowan daha sonra birtakm yabanc gazeteleri elinde sallaya sallaya gste
rerek yle diyordu: Baknz btn bu yazlanlar sonradan fanatik bir
rk kesilen eski bir mahkm, eski bir esrarc iindir. Ben una inan
yorum ki biz Amerikallar baka uluslarn aklndan geen eylerden
sandmzdan da az haberdarz. Baka bir deyile, d basma bilgi ver
me ihtiyac biz Birleik Devletler Haber Ajansndakilerin sandndan
ok daha byktr.
Nijeryann Lagos kentinde yaynlanan Daily Times gazetesi, Mal
colm Xle ilgili olarak unlar yazyordu: Btn lml varlklar gibi
Malcolm X de elbette kusursuz birisi deildir... Ama o kendi kardele
rinin klelikten kurtulmas iin verilen mcadelenin bu yola bakoymu sadk bir eriydi, bundan hi kimse phe edemez... Malcolm X,
doru olduuna inand bir yolda savat ve ld. ehitler saraynda
ona da bir yer ayrlacaktr. Ganann Akra kentinde yaynlanan Ghanaian Times gazetesi de, Malcolm Xi siyah-beyaz kaynamas tezine kar
kan Afro-Amerikn liderlerin en popleri, en nls, militan bir li
der olarak nitelendiriyor ve onun adn John Brovvndan Patrice Lumumbaya kadar uzanan zgrlk yolunda ehit olmu Afrikal ve
Amerikallar zincirinde yer alm birisi sayyordu. Yine Akrada yayn
lanan Daily Graphic gazetesi ise u grlere yer veriyordu: Malcolm
Xin ldrlmesi, Medgar Evers ve John E Kennedynin ldrlmesin
den bu yana, Amerikadaki kaynama hareketine indirilmi en byk
darbe olarak tarihe geecektir.Pakistanda yaynlanmakta olan Karachi Hrriyet Malcolm Xi byk
bir Zenci lider olarak nitelendirirken, Pakistan Times da, Onun lm,
klelikten kurtulmak iin yrtlen Zenci hareketi asndan telafisi
mmkn olmayan bir duraksama olacaktr, diyordu. Pekinde yaynla
nan Halkn Gnl ise, Malcolm X 23.000.000 Amerikal Zencinin k
lelikten kurtulmas iin verdii mcadeleden dolay ldrlmtr, di
ye yazyordu. Ajanslarn bildirdiine gre, Cezayir basnnda olay duyu-

NSZ 89

lur duyulmaz atlan ilk manetlerde Malcolm Xin Ku Klux Klanlarca

ldrld ileri srlyordu. Komnizm taraftan Cezayir Cumhuriyet
ilerinin Sesi gazetesinin konuyla ilgili yorumunda da cinayetten dolay
Amerikan Faizmi sulanyordu. Times'n Cezayir muhabirinin bildir
diine gre, Cezayirliler Malcolm Xi ehitlik mertebesine ykseltme
eiliminde grlyorlard. ngiliz Ginesinde, Georgetowndaki Ameri
kan konsolosluu nnde cinayetten Amerikan Emperyalizmini so
rumlu tutan ve Amerikay sulayan gsteriler yaplmt. Bir baka Pe
kin gazetesi olan JenminJiphao ise, Malcolm Xin ldrlmesinin, zalim
emperyalistlere kar mcadele verirken iddete iddetle mukabele et
mek gerektiini ortaya koymu olduunu yazyordu. Moskovann
Pravdas da konuyla ilgili ksa haberlere yer vermekle birlikte hibir yo
rum yapmaya yanamyodu. Ne w York Timesn Moskova muhabiri, ola
yn Rusyada hemen hemen hibir tepki yaratmadn, Polonya muha
biri ise Malcolm Xi tanyan ya da rksal sorunlarla ilgilenen PolonyalI
saysnn bir elin parmaklarm gemeyeceini haber veriyordu. Yine
bildirildiine gre, olay, Kahire, Beyrut, Yeni Delhi ve Saygonda sradan
bir haber olarak geilmi ve zel bir ilgi uyandrmamt. Pariste ve Ba
t Avrupada ise sadece bir gnlk bir sansasyon yaratmaya ancak yet
miti Malcolm Xin lm. Bat Alman basn ise olay sanki Chicago
gangasterler geleneinin uzants bir cinayetmi gibi ele alyordu. Nevv
York Times bu konuda unlar yazyordu: Olay en uzun sre ve en yo
un bir biimde ileyen tek basn belki de ngiliz basn oldu, tabi ola
yn hep polisiye yn zerinde durarak. Gerek London Times ve gerekse
London Daily Telegraph gazetelerinde birok yorum yaynland, ama bu
gazetelerin her ikisi de Malcolm Xin byk kiilii zerinden hemen
hemen hi durmad. Nevv York Timesm Londra muhabiri, kendilerine
Afrika Tekilatlar Konseyi adn veren bir grubun Londrada cinayetten
dolay Birleik Devletlere iddetli bir dille saldrdn, bu grubun
Londradaki Afrikal rencilerden ve resm hibir sfat olmayan daha
baka birtakm Afrikallardan meydana geldiini haber veriyordu. Bu
grup tarafndan yaynlanm olan bir basn bildirisinde Malcolm X,
Amerikan emperyalizmine, zulme ve rkla kar mcadele veren bir
lider olarak takdim ediliyordu. Gene ayn bildiride, Patrice Lumumbay ldren canilerle Malcolm Xi gaddarca ldrenler ayn canavar
lardr, deniliyordu.

90 MALCOLM X

Cuma sabah New York City gazetelerinin cinayetle ilgili olarak ver
dikleri haberlerin balklarndan anlaldna gre polis katil zanls
olarak ikinci bir kiiyi tevkif etmiti. Yakalanan bu ikinci sank, tknaz,
ablak yzl, yirmialt yalarnda bir karateci olan Norman 3X Butler
adnda biriydi ve iddia edildiine gre Siyah Mslmanlardand. Bu
tevkifi, iki hafta sonra, yine Siyah Mslmanlardan olduu ileri sr
len Thomas 15X Johnson adnda birinin tevkifi izliyordu. Her iki sank
da daha nceleri, 1965in Ocak aynda, bir zamanlar Siyah Mslmanlar tekilatnda alm ama sonradan ayrlm ve New York City nfaz
Dairesinde memurluk yapan Benjamin Brovvn vurmakla sulanmlar
d. 10 Mart tarihinde okunan iddianamede bu iki Zenci. Talmadge Hayerla birlikte Malcolm Xi ldrmekle itham ediliyorlard.
Butlern tevkif edildii haberinin duyulmasyla ve onun hi deilse
ilk azda Elijah Muhammed tekilatnn bir yesi olarak takdim edil
mesiyle birlikte, dman gruplar arasndaki tansiyon yeniden ykseltil
di. En az gn srecei' tahmin edilen Siyah Mslmanlar Byk
Kongresinin de o Cuma gn Chicagoda toplanmas zaten daha nce
den karara balanm bulunuyordu. Cuma sabah erken saatlerde New
York Kennedy Havaalannda dzinelerce polis, Bakent Havayollarna
ait bir ua tam krk dakika uraarak didik didik araddar. Bakent Ha
vayollar daha nce de, 1964 ylnda Neve Yorktan Chicagoya Yedi Nu
maral Camiinin yelerini gtrmek zere zel bir sefer yapmay kabul
etmi ve 175.54 dolar tutarndaki gidi-dn cretini de pein olarak
talep etmemiti; New York Yedi Numaral Camii bu borlarn daha son
radan taksit taksit deyerek kapatmt.
Cuma gn, eitli byk kentlerdeki camiilerden gelen toplam bin civarndaki Siyah Mslman, kendilerince tpk bir Noel yortusu gi
bi karlanan o geleneksel Kurtarc Gn toplants iin Chicagoda
biraraya geliyorlard. eitli kentlerden ve camilerden gelmi olan grup
lar, Chicagoya geli srasna gre, kentin i merkezinin gneyinde ka
lan byk bir stadyumun nnde sraya sokuldular. Prl prl koyu
renk elbiseler ve beyaz gmlekler giymi her yatan Siyah Mslman er
keklerle uzun ipek elbiselere brnm, balar rtl Siyah Mslman
kadnlardan oluan bu kalabalk daha sonra ok sk bir aramadan gei
rilmek suretiyle teker teker ieri alnyorlard. Hem ylesine sk bir ara
mayd ki bu, polis yetkililerinin sylediklerine gre, o gne kadar bir
yabanc lke devlet bakannn ziyareti srasndaki aramalar hari, bylesine bir aramaya tank olmamt daha Chicago.

NSZ 91

Toplantya katlmak zere gelen baz gayri-Mslim Zencilerle, siyal

ve beyaz basn mensuplan ise daha da sk bir aramaya tabi tutularak
ieri alndlar. Siyah Mslmanlara mensup bir grevli, bir beyaz mu
habire, kar u apkan! Biraz saygl ol! diye kmt bir ara. Ka
pdaki aramadan geip de temize kan herkesin yanma slmn Ni
metleri tekilatndan bir muhafz taklyor ve 7500 kiilik stadyuma g
trlerek kendisine ayrlm olan yere oturtuluyordu. (Sonraki gnler
de, o gnk toplantda ancak yars doldurulabilmi olan stadyum iin
konuurken slm yayn organlar beyazlarn Zencileri blmesi yolun
da sulamalarda bulundular; ama 1964 ylndaki toplantda ayn stad
yumun tklm tklm dolmu olduunu hatrlatan baz gzlemciler de
birok gayri-Mslim Zencinin stadyuma bomba konulabileceinden
korkarak 1965 toplantsna gelemediklerini ileri sryorlard.) Ho
Geldin Elijah Muhammed-Seni Aramzda Grmek Bizi Memnun Edi
yor ve Bu lkenin Bir Ksm Bizim Olmal" yazl iki devasa afiin
nne oturan dinleyiciler kendi aralarnda alak sesle sohbete dalm
lard. (Bu ikinci afi, Elijah Muhammedin Amerika Birleik Devletle
rindeki bir ya da birka eyaletin Zenciler denen 23 milyon Zenciye ve
rilmesi yolundaki talebini dile getiriyordu. Elijah Muhammed bu tale
binin gerekesini aklarken, imdi sizlerin bizleri size eit olarak gr
mek istemediinizi ve byle bireye de hi niyetli olmadnz bize ak
ak sylediiniz bu zengin lkenin bu hale getirilmesine katk olarak
yz ksur yllk klelik devrinde akttmz kanmzn ve terimizin
karlnn sadece bir paras olarak bu talepte bulunuyoruz, diyor
du.) Yksek ve geni krsnn nne, Elijah Muhammedin nerdeyse
bir adamboyu bytlm iki fotoraf konulmutu. Krsyle dinleyi
ciler arasnda da slmn Nimetleri tekilatnn muhafzlar adeta bir
duvar gibi rlm olarak duruyorlard. Ayn tekilatn bir ksm adam
lar da sralar arasnda dikkatli dikkatli dolayorlar ve zaman zaman
dinleyicilerden bazlarna, Siz hangi camiidensiniz karde? diye ol
duka otoriter bir ifadeyle kimlik soruyorlard. Hatt tekilat mensup
larnn bir ksm da stadyumun dinleyicilere kapal olan eref tribn
n, soyunma odalarn, k tnellerini, at arasn ve aty srekli
olarak denetim altnda tutuyorlard.
Malcolm X'in kendisi yoktu ama ruhu stadyumdayd Mslmanlara adeta muhteem bir piyes gibi gelen bu programda, nce Elijah Mu
hammedin bir zamanlar Malcolm X taraftar olan olu YVallace Delaney

92 MALCOLM X

Mhammed kt dinleyicilerin huzuruna ve bir zamanlar dm ol

duu o sapklk iin btn dinleyicilerden zr diledi. Sonra Malcolm
Xin her ikisi de Siyah Mslmanlarn imamlarndan olan aabeyleri
Wilfred X ve Philbert X birer konuma yaparak Elijah Muhammedin et
rafnda saf tutulmasn ve birliin bozulmamasn istediler dinleyiciler
den. Detroit Camii imamlnda bulunan Wilfred X, Aksi takdirde gaf
lete dp yolumuzu aracaz ve birbirimizle uramaya, birbirimiz
le mcadele etmeye balayp gerek dmann kim olduunu unutup
gideceiz, gibi eyler syledi konumasnn bir yerinde. Lansing Camii
imam Philbert X de yle diyordu: Malcolm benim z kardeimdi, bir
kmd benim. Olup bitenler akna evirdi beni. Hi kimse ha
yatta kendi z kardeinin bir felakete doru gittiini grmek istemez.
Onun ok tehlikeli bir yolda, ok pervaszca yrmekte olduunu bili
yordum. Onu bu yolundan dndrmek iin az m aba sarfettim ben.
Malcolm hayattayken, hayatnn son bulmamas iin ok altm; ama
artk o lmtr, yapabileceim birey de kalmamtr. mam Philbert
X, yerinde oturmakta olan Elijah Muhammedi gstererek, O bana li
derlik yapt mddete, ben onun izinde yryeceim, diye bitirdi
konumasn. Sonra da, konumasn yapmak zere Siyah Mslmanlarm liderini krsye davet etti.
Etrafna adeta etten bir duvar gibi rlen ve aralarnda Cassius
Clayin de bulunduu slmn Nimetleri tekilatna mensup muhafzlar
Elijah Muhammedin sadece ba grnyordu, zeri altn ilemeli hi
lallerle, aylarla, yldzlarla ve gnelerle sslenmi olan bir fes vard ba
nda. Elijah Muhammed konumasnda u szlere yer verdi:
u anda benim konumakta olduum bu krsden Malcolm de
uzunca bir zaman hitap etti size. O gnlerde emniyetteydi Malcolm, se
vilmekteydi Malcolm. Bizzat Allah koruyordu Malcolm... Bir yl akn
bir zamandr, Malcolm babo braklmt. Gitmedik yer brakmad;
Asyaya gitti, Avrupaya gitti, Afrikaya gitti, hatt Mekkeye bile gitti,
herkesi bana dman etmek iin her yere gitti. Sonra da dnd ve d
manmzdan artk nefret etmememizi tlemeye balad. (...) Nefretini
kusmak ve amur atmak iin birka hafta nce dnd Amerikaya; b
tn ii gc beni gzden drmeye almakt. (...) Biz Malcolm l
drmeye niyet etmedik ve asla teebbs de etmedik. Bizden Malcolme
kesinlikle ktlk gelmez, bunu dnya lem bilir. Benim onu sevdiimi
herkes bilir. Kendi aptalca dnceleri srkledi onu bu akbete.

NSZ 93
(...)

Gerek bedenen gerekse ruhen ypranm olan Elijal Muhamned,

konumas srasnda zaman zaman bastran ksrk nbetleriyle tka
np kalyordu. O zaman da dinleyiciler, istirahat buyurun! Biraz nefes
aln! diye deta yalvaryorlard Elijah Muhammedc. Daha sonra un
lar syledi Elijah Muhammedi Onun beni inkar etme hakk yoktu! Bir
yldzd, ite kayd gitti! (...) Benim Malcolme hibir ktlk etmedii
mi herkes bilir, ama o bana kar aka sava at Sonra da, Malcolm
X Siyah Mslmanlar tekilatnda kalsayd ve tabii bir lmle olmu ol
sayd onu cenaze trenlerinin en muhteemi ile uurlayacaktk imdi,
dedi. Oysa imdi bir ikiyzlnn mezar banda duracaz! (...) Mal
colm, kime liderlik ediyordu? Kime ne retiyordu? Gerek nmna
birey yoktu onda! Biz Malcolm ldrmeye niyet etmedik asla! Onun
akbetini kendi aptalca dnceleri hazrlad! Ama ben onun gibi at
laklarn, Allahn sizlere ve bana bahettii gzel eyleri tahrip etmele
rine asla izin vermeyeceim!
Elijah Muhamned birbuuk saate yakn konuarak zaten ok az
olan enerjisini bsbtn tketti. Konumas srasnda, kendisine kar
tertiplenebilecek muhtemel bir sikaste kar da yle meydan okudu:
Elijah Muhammedin hayatna kasteden kimse eceline susam demek
tir! Kuran- Kerim bize saldrgan olmamz deil, kendimizi korumas
n bilmemizi emrediyor. Bizim de mcadelemiz ite bu minval zere
dir! Elijah Muhammed, kadn, erkek, ocuk bin kadar Syal Msl
mann Evet Efendimiz! sabet buyurdunuz!.. Muhammede hamdolsun! lklar arasnda konumasn bitirerek yerine dndnde va
kit ikindiydi.
Ayn saatlerde New York Citynin Harlem semtinde Birlik Cenaze
Evinde Malcolm Xin nn grmek iin gelenler; bir ara ieriye koyu
renk elbise giyinmi, beyaz sarkl, beyaz sakal gsne kadar uzanan
ve elinde atall bir asa tayan yal bir adam bakanlnda aa yuka
r oniki kiilik bir heyetin dalmas zerine son derece armlard. Mu
habirler hemen bu yeni ziyaretilerin yannda bittiler ama ilerinden bi
risi. Sessiz bir dil sahibini hibir zaman ele vermez. diye hafife g
lmseyerek yanlarndan uzaklatrmay baard. O yal adam eyh Ah
met Haan adnda Sudanl bir Snn Mslmand. Bu zat Mekkede
otuzbe sene hocalk yapm ve Malcolm Xle orada tanmt. eyh Ah
met Haan daha sonra Malcolm Xin din mavirliini yapmak, Mslim
Camii Birlii nde dersler vermek zere Amerikaya gelmi bulunuyordu.

94 MALCOLM X

eyh Haan bir sre sonra Malcolm Xn cesedini slm usullere g

re defne hazr hale getirdi. nce, tehir iin akta tutulan cesede giydi
rilmi olan Batl kyafetlerin hepsini de kard srtndan. Sonra cesedi
zel ve kutsal olduu anlalan yaa benzer bireyle ykad ve kefen de
dikleri bir rtye yedi kat halinde sarp sarmalad. Malcolm Xin sade
ce krmz bykl ve enesinde toplanm eyrek sakall yz kald ke
fenin dnda. eyh Haan ve beraberinde gelenler tabutun etrafna di
zildiler. Sonra eyh Kurandan baz ayetler okudu ve okumasn bitir
dikten sonra da cenaze evinin mdrne dnerek, Tamam, dedi, ce
set imdi defne hazr hale gelmi bulunmaktadr. Bu ilemlerden az
sonra eyh ve beraberindekiler cenaze evinden ayrldlar. Ceset bu sefer
de kefenle tehire ald. Ceset gmlmeden nce yaplan ilemleri du
yanlar, daha nceden ziyarete gelmi olsalar bile, Malcolm Xi bir defa
da slm defin kyafetleri iinde grebilmek arzusuyla tekrar cenaze
evine koup yava yava ilerleyen uzun kuyrua girdiler.
Cuma gn sessiz sedasz ilerleyen o kuyrua girenler arasnda
ben de vardm. Aa yukar iki yldr srekli beraber olduumuz Malcolm dnyordum boyuna. Dnml olarak srekli nbet tu
tan mavi niformal polisler, geriye boyanm tahta parmaklklarn
arasnda yava yava ilerleyen kuyruu gzlyorlard. Yolun tam kar
snda zerinde Yalnz Yldz Berber Salonu-Eddie Johns, Usta-William Ashe, 1dr. yazl olan canm ardna m bir sr adam da
rya, kuyrua bakyorlard. Polislerin arasnda vakit geirmek iin
birbirleriyle laflayan birka gazeteci vard. ok hafif bir kla aydnla
tlm, derin bir sessizlik iindeki serin ve geni salona girdik sonun
da. Uzun ve atafatl bronz tabutun iki ucunda iri yar, kapkara iki po
lis ayakta nbet bekliyorlard. Bunlarn baklar genellikle ilerde,
uzaktaki bir noktaya dalp dalp gidiyordu; ancak arada bir ziyareti
lerden herhangi birisi tabutun banda normalden biraz fazla oyalana
cak olursa o zaman dudaklar hafife kmldyordu. Birka dakika son
ra ben de bandaydm tabutun. Cam kapan altndaki gs tamamiyle kapatan ve ba kukuleta gibi saran ince, beyaz kefene yle bir
gz attktan sonra baklarm daha yukarlara kaydrarak dikkatimi
mmkn olduu kadar o yz zerinde toplamaya altm. O anda d
nebildiim tek ey, nmde duran cesedin o olduuydu; evet, Mal
colm Xti bu. ilerleyin. Polis memurunun sesi olduka yumuakt.
Malcolm bana bakyordu yle; son derece fkeli ama l olarak. Poli-

NSZ 95

sin eli yine beli hizasna kalkyor ve ilerleyin anlamnda sallanyordu.

Haydi, elveda, diye geirdim iimden. Ve ilerledim.
Geceyars saat yirmi sralarnda kuyruun sonu geldiinde, en
azndan yirmiikibin kii Malcolmn nn ziyaret etmiti. Gece yar
syla gnein douu arasnda da bir dzine polis arabas, yirmi kusur
sokak tedeki nan Mabedine doru sessiz sedasz ilerleyen cenaze
arabasna elik etti. Bronz tabut ieri alnd, koyu krmz renkli kaln
kadifeyle kaplanm bir platformun zerine zenle yerletirildi ve kapa
yeniden ald. Bo cenaze arabas oradan ayrld. Polisler nan Ma
bedinin hem iinde, hem de dnda ekipler halinde nbete kaldlar. Darda buz kesen bir ayaz vard.
Amsterdam Caddesinin dou kaldrmnda halk daha sabahn alt
sndan itibaren kuyruk oluturmaya balamt bile. Saat dokuz civarn
da, evre sokaklara da tamaya balayan ve saylar tahminen altbini ge
en insanlarn meydana getirmeye balad izdihamn yan sra, polisle
rin koyduu seyyar parmaklklarn arasndan ya da civardaki apartman
larn pencerelerinden uzanm balar, yangn merdivenlerine tnemi ve
souktan tiril tiril titremelerine aldrmakszn aadaki kalabal seyre
dalm insanlar ilgin bir manzara oluturmaktayd. Polis 145 ve 149.
sokaklar trafie kapatmt; sadece polis arabalarnn, basn arabalarnn
ve radyo-televizyon irketlerinin canl yayn arabalarnn gemesine izin
veriliyordu. Bir ksm da civardaki apartmanlarn atlarnda olmak ze
re yzlerce polis gze arpyordu ortalkta. Muhabirler, ellerindeki not
defterleri ve mikrofonlaryla kalabaln arasnda oradan oraya dnp
duruyorlard. Yirmi yalarnda bir beyaz kz, New York Timesn muhabi
rine, byleyici, son derece byleyici birisiydi Malcolm X, diyordu;
bir Zenci kadn da, Ben bu yzyln en byk siyah insanna sayglar
m sunmaya geldim buraya, diyordu; O bir siyaht. Renkli demeyiniz
ona. Baka bir Zenci kadn da televizyonun canl yayn arabasnn iin
deki metal balklar arabann ofrne gstererek glmsyor, Yoksa
nmzdeki yaz iin hazrlk m yaptnz? diyordu.
Saat 9.20de nan Mabedinin kaplar ald ve bir grup OAAU
mensubu ieriye girdi. Ondan sonraki onbe dakika iinde bu adamlar
dan yirmisi, ierdeki altyz koltuun sahiplerini yerlerine oturtmakla
megul oldular. Elli civarnda basn mensubu, foto muhabiri ve kame
raman da kilisenin mihrabnn arkasndaki din tasvirlerin altnda top
landlar. Muhabirlerden bazlar salonu daha iyi grebilmek iin sandal-

96 MALCOLM X

yelerin stne kmay yeliyorlard. Bir Zenci mhendis, niformal

sekiz erkek ve iki kadn polis tarafndan beklenen tabutla mihrap ara
snda ses tertibatn yerletirdi. kinci srada oturan ve yzn tamamiyle peeyle kapatm olan Betty Bacnm her iki yannda Zenci sivil
lerden birer polis vard. Tabutun kaldrlan kapa, nan Mabedi nin pi
rin aar kutusu ve amdanlarn kapatp gizliyordu; Brooklyndeki
Amerikan slm Misyonu Bakan eyh el-Tiacc Davud Ahmed Faysal,
merasim srasnda Hristiyanlktan eser tayan herhangi birey olursa
bunun merhumu kfir yani inansz yapabilecei yolunda bir uyanda
bulunmutu daha nceden. (eyh zaten, lm Allah ile kul arasnda
zel bir haldir, diyerek, mevtann ziyaretilere tehir edilmesine de
kar kmt ayn zamanda.)
Tren balamadan nce, OAAU mensuplar ieriye, zerine krmz
karanfillerden slmn hill ve yldz yaplm olan koca bir elenk ge
tirip braktlar.
Konumalara geilmeden nce aktr Ossie Davis ve ei aktrist Ruby
Dee, gelen basal telgraflarn ve telefon mesajlarn okudular. Bu
basal mesajlar, bellibal Medeni Haklar savunucusu rgtlerden
gelmekteydi; hemen hemen btn byk tekilatlardan mesaj gelmiti;
Dr. Martin Luther King gibi tannm ahsiyetlerden, Londra Ekonomi
Fakltesi Afrika-Pakistan ve Bat Hindistan renci Dernei, Gney
Afrika Pan-Afrikan Kongresi gibi Amerika dndaki rgtlerden; Nijer
yann Lagos Bykelisi, ve Gana Devlet Bakan gibi siyasi simalardan
basal mesajlar gelmiti. Gana Devlet Bakan Dr. Kwame Nkru
mah yle diyordu telgrafnda: Malcolm Xin lm beyhude bir lm
olmayacaktr.
Bu basal mesajlarndan sonra svire ve Amerika slm Merke
zi temsilcisi mer Osman krsye gelerek u konumay yapt: Biz
Malcolm Kardei zellikle geen yl Mekkeye yapt hacc ziyaretinden
sonra z kardeimiz olarak tanyp bilmiizdir. Bir Mslmanm eriebi
lecei en yksek mertebe, yatanda deil de mcadele meydannda l
mektir... mer Osman dinleyicilerden bazlarnn alklarnn dinmesi
iin bir sre bekledikten sonra yle srdrd konumasn: Din yo
lunda mcadele ederken lenler l deildirler, onlar diridirler! Bu
szlerin ardndan alklar daha da iddetlendi ve dinleyiciler arasndan,
Elbette, Elbette! diye haykranlar bile oldu mer Osman daha sonra
da, Birleik Devletler Haber Ajans Mdr Cari Rovvantn Washing-

 N S Z 97

tonda, Malcolm Xin lmnn d basnda uyandrd birtakm tepki

lerle ilgili olarak sarfetii szleri eletirdi. Bu arada dinleyiciler arasn
dan Rovvan protesto eden sesler ykseldi.
Sonra yeniden aktr Ossie Davis geldi krsye: O genizden gelen
sesi ile, kendisinin daha sonralar Harlem Zencileri arasnda eskisinden
de ok sevilip tutulmasna neden olan Malcolm Xe vgsn okudu:
Bu son saatte, bu sakin yerde, en parlak mitlerinden birine, ama
artk snm ve bizlerden ebediyyen uzaklap gitmi olan mitlerin
den birine elveda demeye geldi Harlem buraya...
Birok kii, bu frtnal, bu tezatl, bu gzpek gen kaptanda Harlemin necek ne bulduunu soracaktr bize, bizse bu soruya glp
geeceiz. (...) ok kii onun nefret yanls olduunu, fanatik bir rk
olduunu, onun mcadelemize zarardan baka birey getirmeyeceini
syleyecektir!
Ve biz onlara cevap olarak yle sesleneceiz: Siz hi oturup Mal
colm Kardele konutunuz mu? Ona hi dokundunuz mu, ya da size
bakarak glmsedii n yaadnz m hi? Siz hi can kulayla dinle
diniz mi onu? Hi pespaye birey yaptn grdnz m onun? Her
hangi bir iddet olayyla ya da toplumun huzurunu karc herhangi bir
olayla onun bir ilgisi grld m hi. ite isteseydiniz onu tanrdnz.
Ve onu tansaydnz, bizim neden onunla iftihar ettiimizi bilirdiniz:
Malcolm bizim insaniyetimizdi; bizim yaayan, siyah insaniyetimizdi!
Halk iin ite onun anlam buydu. Ve, bizler onu iftiharla anarken, ii
mizdeki en iyiyi iftiharla anm oluyoruz. (...) Biz onu gemite nasl
idiyse ve imdi naslsa yle bileceiz hep; bir Prens olarak, bizim gne
misali srekli parlayan kendi z siyah Prensimiz olarak! Bize duyduu
sevgiden dolay lmden bile ekinmeyen birisi olarak!
Sonra daha baka kimseler tarafndan da ksa konumalar yapld.
Bundan sonra da aile bireyleri, OAAU mensuplar ve salondaki teki
Mslmanlar ayaa kalkarak mevtay son bir defa grmek zere tabu
tun nnde sraya girdiler. ki sivil polis, kocasn son defa gstermek
zere Betty Bacy tabutun nne getirdiler. Berty Bac tabutun zerine
eilip de cam kapa pt srada gzyalar boanverdi birden. O ana
kadar tren srasnda kimsenin alad duyulmamt, ama Betty Bacmn hkrklarnn ardndan daha baka kadnlarn hkrklar da du
yulmaya balad.

98 M A L C O L M X

len her Mslman iin klnan ve aa yukar dakika kadar s

ren cenaze namaz, Elizabethli (Nevvjersey) El-Hacc Hiam Cabir tara
fndan Malcolm X iin de kldrld. Allah Ekber: Allah En Byktr
denirken salondaki btn Mslmanlar ellerini ak bir ekilde yzleri
hizasna kaldrp indiriyorlard. Namazn bitmesiyle birlikte, bir saatten
fazla sren cenaze treni de bitmi oldu.
Bir cenaze arabasndan, aile bireylerinin bindii arabadan, dost
ve yaknlarn bindii onsekiz arabadan ve oniki polis arabasyla alt da
basn arabasndan, ayrca, bunlardan baka elli kadar daha arabadan
oluan cenaze alay yola koyuldu. Cenaze alay, New York ekspres yolu
nu izleyerek Manhattandan onsekiz mil kadar uzaklat ve kentin Yedi
Numaral k kapsndan geip Ardleydeki Ferncliff Mezarlna ula
t. Yol boyunca cenazeyi gren btn Zenciler ellerini ya da ellerindeki
apkalarn kalplerinin zerine koyarak cenaze alay savuuncaya kadar
sayg duruunda bulunuyorlard. Manhattan yolu zerindeki her kpr
de polis arabalar beklemekteydi. Westchester Blgesi Emniyet Amirlii
de mezarla kadar btn yola belli aralklarla polisler dikmiti.
Mslmanlarn tabut banda okuduklar son dualar, eyh el-Hacc
Ham Cabir tarafndan okundu. Sonra tabut mezara indirildi ve mevta
nn ba slm usle gre douya gelecek ekilde yerletirildi. Cenaze
yi getirenler arasnda bulunan Mslmanlar mezarn banda diz kt
ler ve alnlarn topraa dedirerek Dou usl dua ettiler. Aile bireyle
ri mezarlktan ayrldktan sonra, Malcolm Xin arkadalar mezarn bi
raz tede beklemekte olan beyaz mezarclar tarafndan kapatlmasn
istemediler. OAAU tekilat mensuplarndan yedi kii tabutun zerine
plak elleriyle toprak atmaya balad-doldurdular ve zerini de tmsekletirdiler.
Sonra, bir zamanlar Malcolm X diye anlan, bir zamanlar Malcolm
Little diye anlan, bir zamanlar Koca Kzl ve iblis ve Hemerim
diye bilinen ve bunun gibi daha birok isimle arlan El-Hacc Malik elahbazn geride brakt tek ey olan o toprak birikintisine gece karan
l kt. Nevv York Times yazyordu; Kurana gre:
llerin cesetleri Ahiret Gnne, yani Hesap Gnne kadar mezarda ka
lr. Kyamet Gn geldiinde gkler yarlr, dalar pamuk gibi atlr, mezarlar
alr ve Allah insanlar hesaba arr.
Mafiret edilenler, yani dnyadayken Allahtan korkanlar; alakgnlll
elden brakmayanlar, yardmseverlikten geri durmayanlar, Allah yolunda

 N S Z 99

eza grp din yolunda cihada kanlar Cennet bahelerine giderler.

Orada, Peygamber Muhammedin bildirdiine gre, akan rmakla
rn kylarnda ipekli yastklara yaslanarak kara-gzl huriler ve pak
zevceler arasnda ebedi olarak zevk iinde yaayp giderler.
Lanete urayanlar, yani gnahkrlar, tamahkrlk edip de Allahtan
bakasna kulluk edenler ise Ebedi Ate'e atlrlar ve artk orada tek g
dalar kaynar sulardr, erimi madenlerdir. Kamaya altnz lm
gelip sizi bulacaktr diyor Kuran. Sonra hepiniz ak-gizli hereyi bile
ne dndrleceksiniz ve O size ilediklerinizi bir bir anlatacaktr.
Bu kitapla ilgili mukaveleyi imzaladktan sonra Malcolm X yzme
sert sert bakm ve Sadece bir yazar istiyorum ben, bir yorumcu deil,
demiti bana. Ben de tarafsz bir tarih yazar gibi hareket etmeye al
tm. mrmde tandm en gerilimli ahsiyetti Malcolm X ve onun ol
mu olmasna hl alabilmi deilim. Hl bana yle geliyor ki, o lmemitir de sanki bu kitabn tarihiler tarafndan yazlacak bir baka
blmne gmtr sadece.
Alex Hal ey

KBUS

nnemin sonradan anlattna gre, bir gece kukuletal bir suru Ku

Klux Klan atls Omahadaki (Nebraska) evimizi hedef alarak drt
nala geldiinde, annem bana hamileymi. Gelenler evi sarmlar, elle
rindeki tfekleri ve ifteleri sallaya sallaya barp ararak babam d
ar armlar. Ama kapy gidip annem am, kendisinin hamile ol
duunu grsnler diye de biraz dar km. Evde kk ocuuy
la yalnz olduunu, babamn evde bulunmadn, Milvvaukeeye vaaz
vermeye gittiini sylemi onlara. Klan rgtnn adamlar da anneme
bararak tehditler savurmular, kasabadan ekip gitmemizin bizim iin
daha iyi olacan, nk artk kasabadaki ivi Hristiyan beyaz halk ba
bamn vaazlarna, yani Marcus Garveyin gerisingeri Afrikaya dnme
dncelerini ileyen ve Omahanm iyi Zencileri arasnda da hzla ya
ylmaya balayp balarna dert olan vaazlarna daha fazla tahamml
edemeyeceklerini hatrlatmlar.
Bir Baptist Vaizi olan babam Rahip Earl Little, Marcus Garveyin
kurduu UNIA (Evrensel Zenci Dayanma Dernei) rgtnn al
malarna katlarak bu rgte adamt kendisini. Babam gibi inanl ta
kipilerinin de destekleriyle Garvey, New York Citynin, Harlem semtin
de kurduu kararghndan siyah rkn safl bayran ayor ve Zenci-

102 MALCOLM X

leri atalarnn anayurdu olan Afrikaya dnmeye tevik ediyordu. Garveyi dnya apnda ne kavuturan ve dnyann hemen hemen en ok
tartlan Zencisi yapan da ite bu gryd.
Annemi karlarna alp da savurduklar bir yn tehditten sonra
Klanlar atlarn mahmuzlayp naralar atarak evin etrafnda dnmeye
balamlar; bir yandan tehdit savurmaya devam ederlerken bir yandan
da dipik darbeleriyle evin btn camlarn tuz-buz edip yere indirmi
ler. Sonra da, ellerinde alev alev yanan mealeleriyle gecenin karanl
na dalmlar ve geldikleri gibi bir anda srra kadem basmlar.
Babam eve dndnde onlar renip son derece hiddetlenmi.
Hi deilse ben douncaya kadar orada kalmaya, ama ben doar do
maz ailecek oradan g etmeye karar vermi o anda. Zaten doumum
da ok yaknm. Babamn neden byle bir karar vermi olduunu do
rusu bilemiyorum; nk korkak bir Zenci deildi benim babam; o za
manki Zencilerin pekou ve bugnk Zencilerin birou gibi korkak
bir Zenci deildi o. Birdoksan boyunda, iriyar ve kapkara bir adamd.
Sadece bir gz vard. teki gzn nasl kaybettiini hibir zaman
renemedim. Reynoldsluydu (Georgia). Memleketinde nc snfa
kadar m, drdnc snfa kadar m ne okumu, ondan sonra da okulu
terkedip hayata atlmt. Marcus Garvey gibi o da Zencilerin u Ameri
kada hibir zaman zgrle, bamszla ve itibara kavuamayaca
na inanmaktayd. Bu yzden de, Amerikay beyazlara brakp kendi Af
rikalarna dnmeliydi Zenciler. Babamn bu felsefeyi benimsemesinin,
benimsemekten de te, her trl tehlikeyi gze alarak hayatn bu d
nceyi kendi rkdalar arasnda yaymaya adamasnn elbette birok
nedeni vard. Bu nedenlerden birisi de uydu: alt erkek kardeinden
drdnn beyazlarn ikenceleri sonucu ldn grmt onun gz
leri. ldrlen kardelerinden vurularak ldrlm, tekisi de
beyazlar tarafndan lin edilmiti. Tabii ki babam o zamanlar, kendi de
dahil olmak zere kalan kardeten, sadece Jim Amcamn yatanda
eceliyle leceini nerden bilebilirdi. Hayatta kalan kardeten Oscar
Amcam da daha sonra Kuzeyin polisleri tarafndan vurularak ldrl
d. Ayn ekilde, babam da en sonunda beyazlarn ellerinde can ver
mekten kurtaramad kendisini.
Ben kendi lmmn de byle hunharca olaca inancn iimde
hep tammdr. Kendimi byle bir lme hazrlamak iin de elimden
geleni yaptm.

KBUS 103

Ben babamn yedinci ocuuyum. lk evliliinden ocuu olmu

babamn: Ella, Earl ve Mary. Hepsi de imdi Bostonda oturuyorlar. Ba
bam annemle Philadelphiada tanp evlenmi. lk ocuklar, yani be
nim en byk z kardeim olan Wilfred orada dnyaya gelmi. Sonra
Philadelphiadan gp Omahaya yerlemiler. Hilda ve Philbert da
Omahada dnyaya gelmiler.
Sralamada ondan sonra ben geliyorum. 19 Mays 1925te, Omahann bir hastahanesinde beni dnyaya getirdiinde annem yirmisekiz
yandaym. Daha sonralar ailecek Milvvaukeeye gmz. Orada da
Reginald domu. Reginald doutan ftklyd; bu da mr boyunca
bedensel bir zr olarak kald onda.
Annem Louise Little, ngiliz Bat ndiasnda Grenadada dnyaya
gelmi olduundan, beyaz kadnlardan hibir fark yoktu adeta. Zaten
babas da bir beyazm. Dmdz siyah salar vard annemin ve ivesi
bile Zenci ivesine benzemezdi hi. Annemin beyaz babas hakknda,
annemin ondan son derece utan duyduundan baka birey bilmiyo
rum. Bir de annemin beyaz babasn kendisinin de hibir zaman grme
mi oluuna her zaman sevindiini sylediini hatrlyorum. Kukusuz
benim tenimin ve salarmn da byle kzl kahverengi olmasnn nede
ni de o beyazdr. Ailemizde ten rengi en ak olan ocuk bendim. Daha
sonralar dnyay tanyp da gzlerim almaya balaynca, New York ve
Bostonda ben de ak ten rengini bir bakma bir stnlk almeti ka
bul edecek ve insann doutan byle olmasnn gerek bir talih sayl
mas gerektiine inanacak kadar lgnlaan milyonlarca Zenci arasnda
bulunacaktm. Ama daha sonralar, kanmn o namussuz beyazdan ge
len her damlasndan nefret eder hale gelmitim.
Mihvaukeede ok az oturduk. Babam, yiyeceini kendi elleriyle ye
titirebilecei, hatt devaml bir i tutabilecei bir yer aryordu. Zaten
Marcus Garveyin felsefesi de beyazlara baml kalmamak gerektiini
nemle vurguluyordu. Sonra bilmediim bir nedenden dolay Lansinge
(Michigan) gtk. Babam orada bir ev ald. Adeti olduu zere, orada
da, blgenin Baptist Zenci kiliselerini dolaarak Hristiyanlm temel il
kelerini ileyen vaazlar vermeye balad. Marcus Garveyin dnceleri
ni Zenciler arasnda yayabilmek iin btn hafta boyunca oradan oraya
kouturup duruyordu
Bu arada, bir de dkkan amak iin para biriktirmeye balamt; za
ten teden beri ne zaman etrafndaki Tom Amca Zenciler bulunduklar

104 MALCOLM X

yerin beyazlan hakkndaki adeta ar saylan devrimci inanlarndan do

lay birtakm masallar uydurmaya kalksalar, her seferinde de babamn
iindeki o dkkan ama istei daha da krklenirdi. Ama bu sefer uydu
rulan bu masallarn yan sra, blgedeki beyazlarn kurduu bir dman
lk ebekesi olan Kara Tugay mensuplarnda da kasabadan bir an nce de
folup gitmemiz yolunda tehditler gelmeye balamt bile. Kara Tugaylar,
beyaz yerine siyah kukuletalar ve siyah pelerinler giyiyorlard. Artk bu
Kara Tugaylar babam nerde grseler ona dirlik vermiyorlar; dkkan a
mak istiyor diye, Lansingin Zenci mntkas dnda oturuyor diye, iyi
Zenciler arasna huzursuzluk ve nifak sokuyor gerekesiyle az dolusu
kfrler savurarak babama sylemediklerini brakmyorlard
Omahada olduu gibi annem gene hamileydi ve bu sefer en kk
kz kardeim doacakt. Yvonnenin dnyaya gelmesinden ok ksa bir
zaman sonra, 1929da, hayatmn ilk canl hatras saydm o unutul
maz kbus gecesini yaayacaktk. O gece can havliyle srayarak uyan
m, kendimi tabanca seslerinin, lklarn, duman ve alevlerin kor
kun hengmesi iinde buluumu hi unutamyorum; herey bugnk
gibi gzlerimin nndedir. Babam, lklar atarak evimizi kundakla
dktan sonra kamaya alan iki beyazn ardndan ate ediyordu. Alev
ler iinde yanan ev stmze kt kecekti. Biz korkudan neye u
radmz bilmez bir halde birbirimizi ineyerek kendimizi darya
atmaya abalyorduk. Annem kucandaki yeni domu bebeiyle ken
disini darya henz atmt ki, ev, etrafa kvlcmlar saarak kt. Ge
cenin yarsnda don-gmlek darda kalmz, feryatlar iinde dnmelerimizi hi unutamyorum. Olay zerine gelen beyaz polis ve itfa
iyeciler de etrafmza dizilip evimizin sonuna kadar yanp kl olmasn
bizimle birlikte seyretmilerdi.
Babam baz arkadalarn bize giyecek bireyler vermeye ve geici
olarak bizi evlerinde barndrmaya raz etti. Sonra da Dou Lansingin
kenar mahallelerinde bir yere tandk. O gnlerde Zencilerin karanlk
bastktan sonra Dou Lansingde darya kmalarna izin verilmiyor
du. imdi oraya Michigan Eyalet niversitesi kuruldu. Ocak 1963te
orada yapm olduum bir konumada, rencilerin oluturduu bir
dinleyici kitlesine bamzdan geen btn bu olaylar anlatmtm (ve
bu konuma vesilesiyle, orada psikoloji dalnda lisans-st almalar
yapan kk kardeim Robertla da nice zaman sonra ilk defa biraraya
gelmitik). Bu konumamda oradaki dinleyicilere Dou Lansing halk
nn bizi o zamanlar ne kadar bunalttn, bu yzden, bu sefer de kasa-

KBUS 105

bann tam iki mil dna, krlarn ortasna ekip gitmek zorunda kald
mz anlatmtm. Babam yeni tandmz bu krlarn ortasnda bize
kendi elleriyle drt odal bir ev yapp att. Artk bundan sonrasn ol
duu gibi hatrlyorum; nk bu ev benim bymeye baladm evdi.
O yangn olayndan sonra babamn arlarak, evi kundaklayan be
yazlarn ardndan ate ettii tabancann ruhsat olmad iin hayli sktrld da kmamtr aklmdan. Polislerin ikide birde evimize
damladklarn, yle bir bakmak iin ya da silah aramak iin teyi be
riyi kartra kartra evin altn stne getirdiklerini de hatrlyorum.
Polisler aradklar o tabancay hibir zaman bulamamlardr ama. Za
ten ruhsatsz olduundan bir yastn iinde srekli sakl tutulurdu.
Ama babamn 22 kalibrelik tfei ve iftesi akta asl duruyordu; bu
gibi silahlar o zamanlar ku, tavan falan avlamak ya da daha baka e
lenceler iin kullanmak zere herkes serbeste bulundurabilirdi.

Bunlardan baka, hatralarm arasnda, annemle babamn bitmek

bilmeyen ekimeleri de vard. Hemen hemen tartmasz bir gnlerinin
getii olmamtr annemle babamn. Bazan da babam annemi dverdi.
Belki de bu tartmalar annemin olduka iyi bir eitim grm olmasn
dan ileri geliyordu. Annemin nerede okuduunu bilmiyorum. Ama san
myorum ki baya mrekkep yalam bir kadn, mektep yz grme
mi bir erkei bir para hizaya getirme arzusuna pek kar koyamaz.
te annem bu yzden babama zaman zaman sylenir, babam da bunun
altnda kalmak istemez annemin stne yrrd.
Babam, benden baka teki ocuklaryla da atr dururdu. Kzd
eylerden birisini yapacak olsalar, byk kardelerimi adet gzleri
dnm birisi gibi evire evire dverdi. O kadar da ok ey tembih eder
di ki, gerekten insann bunlarn hepsini de aklnda tutmas ok zor
olurdu. Benim yediim dayaklarn hemen hepsi de annemdendi. Bunun
nedenleri zerinde ok kafa vormuumdur. Dorusu inancm u ki, ba
bam aslnda beyazlarn dman olduu halde, onun bilinalt dnyas
da beyazlarn o beyin ykama yntemlerinden, kendisi bunun farkna
bile varmadan nasibini fazlasyla almt. Bu yzden de ten rengi ak
olanlara biraz torpil geiyordu ve ben onun ten rengi en ak olan o
cuuydum. Zaten o gnlerde Zenciler pekou, adeta bir igd olarak,
nispeten ak tenli olan ocuklarn daha siyah olanlarna oranla daha

106 MALCOLM X

ok seviyorlard. Bu davran dorudan doruya klelik devrine ait bir

inantan, anas ya da babas beyaz olan melez Zencileri beyazlara da
ha yakn olduklar ten renklerinden gn gibi ortada olduuna gre, bi
rini dierine gre daha iyi sayan anlaytan kaynaklanyordu.
Babamn bende brakt teki iki imajn ikisi de ev dndaki halle
rine ait imajlardr. Bunlardan birisi onun bir Baptist rahibi oluudur. Ba
bam hibir zaman belli bir Baptist kilisesinde grev yapmad, hep bir
gezici vaiz olarak geirdi mrn. En houma giden vaazn da hi
unutmam: te o kk kara katar geldi geliyo ...yleyse her bir iimi
zi bitirip hazr olun! Herhalde bu vaaz Zencilerin Afrikaya dn ha
reketiyle, yani Marcus Garveyin Kara Katar Anayurda sloganyla da
bir paralellik arzediyordu. Benim bir bym olan Philbert kiliseye
ok dknd, ama kilise benim aklm hep kartrr, biraz da artr
d. Oturduum yerden, haykrarak, coarak vaazeden babama ve onu
dinleyen cemaate; bedenleriyle ve ruhlaryla okuduklar dualara, ilahi
lere garkolmu, vecde gelmi o cemaate, onlarn iyice alp buvum
gzlerine bakp kalrdm. O kck yama ramen, Hristiyanln la
h sa dncesine pek inanasm gelmezdi. Yirmi yanda bir delikanl
haline geldiim o aa kadar -ve tabii daha sonralar hapisteyken dehibir din adamnn benim iin hibir anlam olmamtr. Dinin temsil
cisi olan bu adamlarn ouna pek sayg duyamammdr.
Rahip olmas hasebiyle babamn Lansingdeki Zencilerle ok yakn
ilikileri oluyordu. Size bu Zencilerin ta o zamanlar da ok kt bir du
rumda olduklarn sylersem sakn inanmazlk etmeyin. Durumlar
imdi biraz daha farkl gibi grnse de, hl da kt drmdalar ya,
neyse. Demek istediim u ki, oralarda hani u hayatndan memnun g
zken, uyutulmu gya orta-snf Zencilerin ounlukta olmad bir
kasaba bilmiyorum ben; orta snf derken, renk stnlne inanm ve
onun iin de kendisine beyazlar arasnda bir yer bulmaya rpnan tip
ler vardr ya, ite onlar kastediyorum. Daha geenlerde. Birlemi Mil
letler binasnn lobisinde Afrikal bir diplomatla ve eiyle sohbet ediyor
dum, yanma bir Zenci geldi ve Beni tandnz m? diye sordu. Ben de
adamn hatrlamam gereken birisi olduunu sanarak biraz mahcup ol
dum dorusu. Sonra anlald ki adam Lansingdeki o hayatndan mem
nun ve kendini beenmi orta-snf tiplerden biriymi. Gzm hi tut
mad adam, hibir zaman Afrikayla btnleemeyecek bir tipti; en
azndan orta-snf Zenciler arasnda Afrikallarla arkadalk etmek mo-

KBUS 107

da haline gelmedike, Afrikal arkada olanlar toplumda daha stn

grlr hale gelmedike byleleri Afrikay akllarnn ucundan bile ge
iremezler!
Yeniden byme ama dnecek olursak, ocukluumda Lan
singde baar kazanm gzyle baklan Zenciler genellikle garsonluk,
ayakkab boyacl gibi iler yaparlard. Hele hele bir Zenci, kasabada
bir dkknda ayak ilerine falan bakyorsa, bu ii, ona sayg duyulmas
iin yeter de artard bile. Asl elit tabaka, yani byk adam saylan ve
rknn medar- iftihar olan Zenciler Lansing ehir Kulbnde garson
luk, hkmet binasnda boyaclk gibi ileri yapanlard. Paral Zenciler
se ya hara alanlard ya da kumarhane falan iletenlerdi; ya da asl b
yk ounluu oluturan yoksul zencilerin srtndan u ya da bu ekil
de asalak geinenlerdi. O zamanlar Lansingde o koca Oldsmobile ve
Reo fabrikalarnda hibir Zenciye i verilmezdi. (Reolar hatrlyorsu
nuz deil mi? Bu arabalar Lansingde imal edilirdi. Bu arabalara adn
veren iadam R.A. Olds da Lansingliydi. Fabrikaya ancak sava ktk
tan sonra biraz biraz Zenci ii almaya balamlard.) Zencilerin byk
ounluu da ya Refah fonu mudur WPA mdr nedir ondan geinirler
ya da yolsuzluk iinde kvranp giderlerdi.
Geri sonralar gn oldu bizim aile de ylesine bir yoksulluk ii
ne srklendi ki, yiyecek bir tek lokma bile bulamaz olmutuk. Ama
gene o halimizle bile kasabadaki Zencilerin oundan iyiydi durumu
muz. Nedenine gelince, kasabann dnda krlk bir yerde oturduu
muz iin, yiyeceimiz eylerin birounu orada kendimiz yetitirebiliyorduk. br dnya ve br dnyann nimetleri iin, yani beyazlarn
daha bu dnyadayken pein pein sahip olduklar o nimetler iin ba
bamla birlikte avazlarnn kt kadar bararak cokuyla dua eden
kasabann teki Zencilerinin durumuna bakarak gerekten ok iyiydi
bizim durumumuz.
Geimimizi daha ok, babamn vaazlarndan sonra kendisi iin ce
maatten toplanan paralarla temin ediyorduk. Babamn arasra baka i
ler yapt da oluyordu. Ama onun ileri arasnda beni en ok gururlan
dran ii, Marcus Garveyin dncelerini bir Hal neferi, bir militan
edasyla hem de Garvey azyla yaymaya almasyd; ite bu imaj hep
korumutur benim gzmde babam. O zamanlar hayli kk olduum
halde, kulama gelen eylerden babamn kendisini etin bir adam ya
pan bireyler sylemekte olduunun farkna varyordum. Bir gn yal

108 MALCOLM X

bir kadnn babama glmseyerek, u beyazlar milletinin korkudan

dn koparacaksn! dediini de hatrlyorum imdi.
Babamn beni teki kardelerimden ayr tuttuunu dnmemin ne
denlerinden birisi de u, ok iyi hatrlyorum, babam Garveyin UNIA top
lantlarna ocuklar ierisinde sadece beni alr gtrrd. Bu toplantlar
eitli kimselerin evlerinde gizli gizli yaplrd. Pek fazla adam olmazd bu
toplantlarda; bir toplantya olsa olsa yirmi kii getirilirdi. Ama bunlarn
hepsi darack bir oturma odasna ska ska oturunca, bu kadar bile
hayli kalabalk grnrd insann gzne. yelerinin ounluunu kili
sede coup vecdile ilahi okuyan o Zencilerin oluturduu bu toplantlar
da, herkesin nasl da birden deiiverdii ve bambaka bir insan kesiliverdii hi kamazd gzlerimden. Zaman zaman kilisedeki davranlarndan
pek farkl davranlar olan insanlar deilmi gibi grnseler bile, genel
likle bu toplantlarda gerek babam, gerekse tekiler daha gl, daha ze
ki, daha bir gereki oluyorlard. Bu hava, benim de kendimi ayn ekilde
deimi birisi olarak hissetmeme yol ayordu.
Adem cennetten kovulup Avrupann maaralarna suruldu, Af
rika Afrikallarndr, Habeler, Uyann! gibi sesler hl kulaklarm
da nlamaktadr. Babam da Afrikann sadece ve sadece Zenciler tara
fndan idare edilecei gnlerin pek yakn olduunu anlatrd; ama Zen
ci yerine de siyah adam tabirini kullanmay yelerdi bu konumalarn
da. Afrikann kurtulu saatinin ne zaman alacan kimse bilemez.
Esinti balamtr. Yaklap gelmektedir. Birgn, tpk bir frtna gibi,
burada da kopacaktr kopmas gereken," gibi eyler hatrlyorum baba
mn szlerinden.
Bu toplantlarda Marcus Garveyin elden ele dolaan byk, parlak
resimlerini grdm hatrlyorum. Babamda bu resimlerden ok var
d, byk bir zarf iinde saklard onlar ve o resimlerin tmn de bu
toplantdan o toplantya tar dururdu. Ben bu resimlerde Marcus Garveyi, ardndan gelen milyonlarca Zenciyle, yle saltanatl bir arabaya
kurulmu, zerinde de altn zrhtan gz kamatran bir niforma giyin
mi, banda uzun tl ve grkemli bir balk bulunan dev gibi bir
Zenci olarak grrdm. Onun sadece Amerikada deil, dnyann her
tarafndaki Zenciler arasnda ballar olduunun dilden dile dolat
n da hatrlyorum. Bu toplantlar hep, nce babamn syledii sonrada
dierlerinin makamyla okuduu ve birok kere tekrarlanan u szlerle
sona ererdi: Dorul ey muhteem rk! Ereceksin muradna artk!

KBUS 109

Nedenini hibir zaman kesin olarak anlayamammdr ama, bu

minval zere srp giden o toplantdarda buna benzer birok ey dinle
mi olmama ramen, ben siyahlarn Afrikaya dnmelerini hibir zaman
dnmemiifndir. O zamanlar Afrika denildiinde benim aklma, p
lak plak yerliler, yamyamlar, maymunlar, kaplanlar ve korku salan
baka girmemi ormanlar gelirdi.
Babam Lansing civarnda yaplan hibir toplanty karmamtr; bazan beni de kk siyah arabasna atarak o toplantlara gtrrd. Bir
seferinde gndz gzyle (aslnda toplantlarn ou geceleri yaplrd)
Lansinge krk mil uzaklkta bulunan ve Zenciler arasnda Beyaz Kent
diye bilmen Ovvossoda yaplan bir toplantya gittiimizi de hatrlyorum.
(Owossonun mehur bir yer saylmas iin elindeki en byk kozu da
Thomas E. Devveyin oral olmasyd.) Aynen Dou Lansingde olduu gi
bi Ovvossoda da Zencilerin hava karardktan sonra dar kmalar ya
saklanm olduundan, toplant gndz yaplabilmiti. O gnlerde Michigan kasabalarnn hibirisi aslnda birbirinden farkl deildi. Geri her
kasabada birka yerli Zenci bulmak mmknd, ama bazan bu mikta
rn bir tek Zenci aileye kadar indii bile olurdu. rnein komu ile mer
kezi Masonda Lyonslar diye bilinen bir tek Zenci ailesi vard. Mr. Lyons
bir zamanlar kasaba lisesinin futbol takmnda mehur bir yldz-futbolcuymu. Bu yzden Masonda adeta el stnde tutuluyor, dolaysyla da
kasabada birtakm sfli ilerde almasna izin veriliyordu.
Hatrlayabildiim kadaryla, annem srekli olarak alrd. Yemek
piirmekti, amar ykamakt, t yapmakt, evi silip sprmekti ve
bunlarn yan sra bir de sekiz ocukla baetmekti derken ban kaya
cak zaman kalmazd. Babamla ou zaman ya tartrd ya da hi sesi
kmazd. Aralarnda kan tartmalarn nedenlerinden bir tanesi de,
annemin domuz ve tavan eti gibi baz eyleri hem kendisinin yememe
si, hem de bizlere yedirmemekte kesin kararl olmasyd. Aksilik bu ya,
babam da bunlara ok dknd. Tam bir Georgia Zencisivdi babam ve
onun iin de bugn bizim Harlemde gneyli yemei dediimiz eyler
boazndan gemeden gzne uyku girmezdi.
Evde sadece annemden dayak yediimden szetmitim bir ara; ama
annem, artk komularn benim feryadm duyup da beni ldrmek
zere olduunu saftmalrndan ekinmedii zamanlar dvebilirdi beni.
nk ben daha annem elini bile kaldrmamken avazm kt kadar
barp alamaya balayarak yeri g velveleye verirdim. Hele o srada

110 MALCOLM X

etraftan geen birisi olursa annem ya dayak atmaktan vazgeer ya da

birka tokatla yetinirdi.
imdi daha iyi anlyorum ki, tenimin rengi teki kardeleriminkinden biraz daha ak diye babam bana iltimas geiyordu ya, annem de ge
ne ayn sebepten dolay beni daha ok paylyordu Kendi teni ak renk
li olduu halde, annem de teni daha koyu renkli olanlara iltimas gei
yordu. Hele Wilfred annemin sanki gzbebeiydi. Bana zaman zaman
dar kmam sylediini, Biraz gne yz gr de rengin kararsn,
dediini aynen hatrlyorum. Ten rengimin ak oluundan dolay benim
stnlk duygusuna kaplmam nlemek iin elinden geleni yapmtr
annem. Eminim ki bana byle davranmasnn asl nedeni, kendi teninin
renginin nasl ak hale geldiini kolay kolay unutamam olmasdr.
Bireyi elde etmek iin barp armak, kar kmak gerektiini ta
kk yalarda renmitim. Aabeylerim ve ablalarm okula baladk
lar sralarda, bazen eve girerler ve annemden bir dilim ekmekle ya fa
lan isterlerdi, ama annem onlara bir gzel krd, stelik istediklerini
de vermezdi. Bense istediim bir eyi elde edinceye kadar velvelelerle
alamaya balar, yaygara koparrdm. Annemin bana neden Wilfred gibi
akll uslu bir ocuk olmadm sorup durduunu iyi hatrlarm. Ama
ben, Wilfredin hep yle uslu ve kendi halinde bir ocuk olduu iin sk
sk a kaldn dnyordum! te boylesine bir ortamda geen haya
tmn ilk yllarnda rendim ki insan bireyler elde etmeyi kafasna
koyduu zaman, bir para amata yapmaktan da geri durmamaldr.
O zamanlar yalnz o koca bahemizi ekip dikmekle kalmaz, ayn za
manda tavuk da beslerdik. Babam ardan kck civcivler alr gelir
ve annem de bu civcivleri besler, bytrd. Hepimiz severdik civciv
leri; nk tavuk, babamla annemin zerinde tartmadklar tek yemek
ti hemen hemen. Anneme minnettar kaldm hatrladm baka bir
nokta daha var. Birgn annemden bana bahemizde ayr bir yer verme
sini istemitim de, o da tutmu istediim gibi kullanaym diye bahenin
bir kesini bana ayrmt. Minik bahemi ok sevmiimdir, ok iyi bakmmdr baheme. En ok da bezelye yetitirmeyi severdim ve yetitir
diim bezelyeler yemek olup da soframza gelince gerekten sonsuz bir
gurur duyardm. Bahemde boyvermek isteyen ayrk otlarn daha ilk fi
lizleri grnr grnmez ellerimle yolup yolup atardm. Fidelerin ara
snda dizlerimin ve ellerimin zerinde gezine gezine solucan, bcek arar,
bulduklarm da hemen ldrp gmerdim topraa. Ektiim eylerin
salkl bymesi iin gnlk bakmlarn eksiksiz olarak yaptktan son-

KBUS 111

ra fide sralarnn arasna srtst uzanr gkyzn, bulutlar seyre da

lar, aklmdan trl trl eyler geirir, binbir eit hayal kurardm.
Be yama gelince ben de okula baladm. Sabahlar Wilfred, Hilda, Philbert ve ben hep birlikte kardk evden. Devam ettiim okulun
ad Pleasant Grove School idi ve bir yllk hazrlk snfndan sonra se
kiz yl daha okunuyordu. Kasaba snrlarnn iki mil kadar dnda ka
lyordu bu okul.
O evrede bizden baka Zenci bulunmadndan dolay, sanrm ki
o zamanlar bizim o okula alnmamz hibir sorun karmamtr. O za
manlar Kuzeyli beyazlar genellikle birka Zenciyi aralarnda grmekten
pek rahatsz olmuyorlard; nk saymz az olduundan bizi kendileri
iin ciddi bir tehdit olarak grmyorlard. Okuldaki beyaz ocuklar da
bizimle yle pek uramazlard. Ancak u var ki, onlarn dilinde bizim
admz karaolan, arap, zenco faland. Bunlar o kadar ok sylerler
di ki bize kar, biz bile artk bunlar sanki bizim asl admzm gibi dav
ranmaya balamtk. stelik beyaz ocuklar bize bu isimleri aalama
kastyla da takmazlard; dilleri yle almt bir kere.

1931 ylyd; gnlerden bir le sonras Wilfred, Hilda, Philbert ve

ben hep birlikte okuldan eve dndmzde annemle babam her za
manki tartmalarndan bir tanesine daha tutumu bulduk. Son zaman
larda Kara Tugaylarn bsbtn artm olan tehditleri yznden zaten
evdeki gerginlik son kerteye ulam bulunuyordu. Herneyse, o gun ba
bam bahemizde beslediimiz tavanlardan bir tanesini tutup getirmi
vs annemden piirmesini istiyordu. Halbuki biz tavanlar aslnda be
yazlara satmak iin beslerdik, ama babam bahedeki tavanlardan biri
sini alp getirmiti ite. stelik tavann kafasn da ekip koparvermiti. Babam ylesine kuvvetli birisiydi ki, pililerin, tavanlarn kafalarn
koparmak iin baa falan hi ihtiya duymazd. Kocaman kara elleri
nin tek bir burkma hareketiyle hayvancazn kafasn koparp atar,
boynundan kanlar akan basz gvdeyi de annemin nne frlatverirdi.
Annem bir taraftan barp duruyor, bir taraftan da pimeye hazr
olsun diye tavan yzmekle urayordu. Ancak, babam o kadar kz
mt ki kapy arpp dar frlad, o fkesiyle kasabann yolunu tuttu.
Bunun zerine, olacak eyler annemin gznn nnde tek tek
canlanm o anda. Bu ynyle annem son derece ilgin bir kadnd ve

112 MALCOLM X

olacak eyleri nceden kuvvetli bir sezgiyle hep bilirdi. yle sanyorum
ki annemin ocuklarnn hepsinde de ayn sezgi gc vardr. Ben de bireyler olaca zaman iimde bir eyler hissederim, bireyler sezerdim.
Hayatmda hi beklemediim, beni tamamen gafil avlam bir olayn
meydana geldiini hi hatrlamyorum; ama bunun bir istisnas var. O
da yllar sonra, bir insan hakknda asla inanamayacam baz eyler
renmi olmam. Hem de yle eyler ki, bunlar duymadan nce ben o
adam iin gerektiinde canm seve seve verirdim.
Babamn kapy arpp kmasndan biraz sonra annem arkasndan
kapya koup vargcyle barmaya baladnda babam evden hayli
uzaklamtr. Early! Early! diye avaz avaz seslendi annem babama.
Sonra da bir eliyle uzun nln emreyip toparlarken, bir yandan da
koa koa sundurmadan aa seirtiyordu. Nefes nefese baheyi geip
yola kt. Annemin lklarn duyan babam bir an dnp arkasna
bakt. Annemi grd. Kimbilir ne sebeple, herhalde biraz da evden ne
kadar kzgn ayrlm olduunu gstermek iin, anneme bir el iareti
yapt. Fakat yolundan dnmedi.
Bana sonradan kendisi anlatmt; annem babamn sonunun geldi
ini anlam ve babamn bana gelecekler annemin gozunun nnden
bir film gibi bir bir gemiti. Zaten o gun de akama kadar pek kendin
de deildi. Vara yoa bard durdu. ok sinirli, ok tedirgin grnd.
Tavan piirdikten sonra soumasn diye kuzinenin lk bir kesine
yerletirdi. Bizim yatma saatimiz gelmiti ama babam gelmemiti. An
nem bizleri ikide bir kucaklayp barna basp duruyordu. Biz de bir tu
haf olmutuk, ne yapacamz armtk, nk annemiz o gne ka
dar hi byle davranmamt bize.
Annemin att bir lkla uyandm hatrlyorum. Yattm yer
den frlayp kalktmda da odamzdaki polisleri grdm; annemi sa
kinletirmeye alyorlard. Annem polislerle birlikte gitmek iin b
yk bir aceleyle elbiselerini srtna geirdi, onlarla birlikte kp gitti. Bu
manzara karsnda akna dnen biz ocuklar, hi kimse neler olup
bittiine ilikin tek kelime sylememi olduu halde, babamzn bana
feci birey geldiini hemen anladk.
Polisler annemi alp bir hastahaneye gtrmler, sonra da orada
bir odaya sokmular; ierdeki yatakta babam yatyormu ve zerinde de
boylu boyunca bir araf rtlym, araf kaldrp bakamam an
nem, bakmaya cesaret edememi. Bakmadna da iyi etmi herhalde.
Babamn kafasnn yars yokmu, ieri gm. Bunu bana sonradan

KBUS 113

sylemilerdi. Babamn ilkin bir saldrya urad, sonra da gelip geen

arabalar inesin diye gzden rak bir yola atlverdii, Lansingin Zen
cileri arasnda kulaktan kulaa fsldanp gelmitir. Babamn gvdesinin
de neredeyse yars ezilmi.
Ama o haliyle bile ikibuuk saat kadar yaam. O zamann Zenci
leri imdikilerden daha gl kuvvetliydi ne de olsa, hele hele Georgial Zenciler. Georgiada doan bir Zenci, hayatta kalabilmek iin g
l olmak zorundayd. Evde bekleen biz ocuklar babamzn lm ha
berini aldmzda sabah olmutu. Ben alt yandaydm ve o zaman ev
deki kargaay yle hayal meyal hatrlyabiliyorum. Dvne dvune
alayan insanlarla aklakalmt evimiz... Kara Tugaylar sonunda ba
n yedi onun, diye kederli kederli syleniyordu bazlar da. Annem kriz
stne kriz geiriyordu, ierde, yatak odasnda komu kadnlar, kendi
ne gelsin diye ona keskin kokular koklatmaya abalyorlard. Cenaze
kalkarken bile kendinde deildi annem.
Cenaze trenini de yle pek iyi hatrlayamyorum. Belki biraz garip
karlanacaktr ama, asl hatrmda kalan ey, cenaze treninin kilisede
yaplmam olmasdr. Bu durum gerekten ok artmt beni, unku
babam, bir din adamyd ve kendisi kilisede birok kimsenin cenaze t
reninde dualar ederken ben de bizzat yannda dururdum. Ama kendi
cenaze treni kilise yerine zel bir cenaze evinde yaplyordu.
Bir de unu hi unutamam; tren srasnda olduka iri bir karasinek
gelip babamn yzne kondu ve Wilfred oturmakta olduu sandalyesin
den ok gibi frlayp gelerek sinei eliyle kovduktan sonra sendeleye sendeleye gidip tekrar yerine oturdu (bizim iin konulmu kk katlanr
iskemleler vard ve biz hepimiz o iskemlelerde oturuyorduk); bir yandan
da sicim gibi yalar boanyordu Wilfredin gzlerinden. Tabutun yan
na sokulup iine baktmzda da, iyi hatrlyorum, babamn o kapkara
ve sert ehresi sanki una bulanm gibi grnmt bana. O anda, ke
ke bu kadar ok pudra srmeselerdi gibi bireyler gemiti aklmdan.
Cenazenin kalkndan sonraki bir, hatt birka hafta boyunca o drt
odal koca evimiz, bize basalna gelen ziyaretilerle dolup dolup bo
ald. Oniki mil tedeki Mason kasabasndan kalkp gelen Lyonslar gibi,
sonra Walkerlar, McGuirelar, Liscolar, Greenler, Randalphlar, Turnerlar gibi hep aile dostlaryd bu gelenler. Sonra daha baka kimseler de
gelmiti Lansingden. Civardaki komu kasabalardan da benim Garvey
toplantlarndan tandm bir sr adam gelmiti ziyaretimize.

114 MALCOLM X

Biz ocuklar babamzn lmne annemden kolay altk. Ama iler

de bekleyen zorluklar onun kadar gremiyorduk tabii. Ziyaretilerden
ba alr almaz, annem, babamn kaytl olduu iki hayat sigortasndan
para alabilmek iin uramaya balad; zaten zamannda babamn da tek
vn kayna hemen hemen bu sigortalaryd. Bir lm halinde aile
nin geride kalan bireylerinin geleceinin garanti altna alnmas gerek
tiini de hep syler dururdu. Bu sigorta irketlerinden birisi paray hi
bir glk karmadan dedi; miktar daha az olan sigortayd bu. Ne ka
dar olduunu bilemiyorum. Ama yle sanyorum ki bin dolardan fazla
deildi, belki de yars kadar bireydi
Bu para elimize getiinde de zaten ou cenaze treninin borlar
na ve ona benzer borlara gitmiti. O gnlerde annem hemen hemen
her gn kasabaya gidiyor, ama her seferinde de mitsiz bir ekilde git
tii gibi geri dnp geliyordu. Miktar fazla olan sigortay yapan irke
tin para demeye hi niyeti yoktu anlalan. Adamlar babamn intihar
ettiini ileri sryorlard. Bu arada ziyaretilerin arkas da bsbtn ke
silmi deildi, arada bir gene gelenler oluyordu ve konuma arasnda
sz dnp dolap beyazlara geldiinde ne kadar adi olduklar dile ge
tirilmeden edilemiyordu: babam kendi kafasna o kadar kuvvetli bir
darbeyi nasl indirebilirdi, sonra geen arabalar kendisini ezsin diye
kendi ayayla gidip de yolun ortasna nasl yatabilirdi?
te biz bylece ortada kalakaldk. Annem daha otuz-drt yanday
d ve ne bir kocas vard artk, ne bir himayecisi vard, ne de sekiz o
cuuyla kendisine bakacak bir kimsesi. Ama bizler daha bir sre bir e
it aile hayatmza devam ettik, ilk sigorta irketinden elimize geen pa
ra bsbtn suyunu ekinceye kadar da geinip gittik.
Son derece dengeli birisi olan byk aabeyim Wilfredin yandan
ok daha olgun hareket etmesi gerekiyordu artk. yle sanyorum ki, bi
zim hibirimiz de geleceimizi grmezken, ailemizi bekleyen ykmlar
Wilfred seziyordu. Sessiz sedasz okulu brakt ve kasabada i aramaya
balad. Artk kasabada bulabildii her ite alyor, ne i olursa olsun
yapyor ve akamlar da eve yorgunluktan haad km bir halde dn
yor, ne kazanabilmise hepsini de olduu gibi anneme veriyordu.
Her zaman sessiz ve kendi halinde davranan ablam Hilda da kasa
bada evlerde bebek bakcl yapmaya balad. Philbertle benim ise eve
hibir katkda bulunduumuz yoktu. Bizim iimiz gcmz hrgr
karp kavga etmekti. Evde olduumuz zamanlar birbirimizle kavga

KABUS 115

ederdik, okulda olduumuzda da srt srta verir beyaz veletlerle kapr

dk. Okuldaki kavgalarmzn bazan rk kavgasna bindii de olurdu ta
bi. Ama ounlukla sradan eyler iin kavga ederdik.
Kardeim Reginald de yava yava benim kanatlarm altna girmi gi
biydi. Emekleme devresini geirip de azbuuk yrmeye balamas bizi
birbirimize bir hayli yaklatrmt. Sanrm onun daha ufak oluu, ben
den kk oluu, beni de bir byk olarak grmesi houma gidiyordu.
Annem bu arada veresiye alveri etmeye de balamt. Babam sa
lnda veresiye alverie iddetle kar kard. Veresiye alveri et
mek, borlanmaya, dolaysyla da klelie doru atlm ilk admdr,
derdi hep bu konuda. Sonra annem kendisi de almaya balad. Lansinge gidiyor ve kasabada nne ne ii karsa, ev ii gibi, diki gibi de
iik iler yapyordu. Beyazlar ou zaman onun Zenci oluunun fark
na bile varamyorlard. Oralardaki beyazlarn byk bir ksm Zencile
rin kesinlikle evlerine ayak bastrmasn istemezlerdi. Annem, kim ol
duu, kimin dul kars olduu herhangi bir ekilde ev sahiplerinin ku
lana gelinceye kadar bir evde alrd. Sonra da kim olduu reni
lince o evden kibarca kovulurdu. inden olunca eve nasd alayarak
dndn hep hatrlarm; ama annem aladn hibir zaman belli et
memeye alrd; nasl alamasnd kadncaz, almak istiyordu, a
lmak zorundayd ve iinden kovuyorlard onu.
Birgn, hangimiz olduunu imdi hatrlayamyorum ama, biz o
cuklardan birimiz, bir ey iin annemin almakta olduu eve gitmek
zorunda kalmt. Ev sahipleri bizi grnce tabii annemin kken itiba
riyle bir Zem i olduunu hemen anladlar ve derhal kovdular annemi.
Annem gene alaya alaya, hem de bu sefer aladn gizlemeye bile
gerek duymakszn dnmt eve.
Sonra evimize Refah yardm kurumunun adamlar dadandlar. Biz
baz gnler okuldan dndmz zaman bu adamlar annemle konu
ur, annemi soru yamuruna tutar bulurduk. Bu adamlarn anneme ve
bizlere baklarnda, kendi evimizde bize kar olan davranlarnda
sanki bizim hibirimiz de insan deilmiiz gibi bir hava sezdirdi; en
azndan bana yle geliyordu. Onlarn gznde bizim hepimiz de birer
eya idik dpedz.
Anneme iki yerden aylk baland. Bunlardan biri Refah yardm, bi
ri de herhalde dulluk denei idi. Bunlarn bize epey yarar dokundu ta
bii. Ama biz hayli kalabalk bir aile olduumuz iin, bu aylklar da yet-

116 MALCOLM X

miyordu bize. Ayn birinde falan bu yardmlar elimize geince, en azn

dan birisini olduu gibi bakkal borlarna yatryorduk; tabii bakkal
borcumuza yetiirse bir tanesi. Elimizde kalan teki yardm ise fazla da
yanmyordu zaten.
Durumumuz hzla ktlemeye balyordu. Psikolojik kntmz
maddi kntmz kadar hzl gereklemedi. Annem bir defa hereyden nce olduka gururlu bir kadnd ve balanan yardmlar yznden
kendisini sanki dilenci durumuna dm gibi gryordu. Sonra onun
bu gibi halleri bize de bulamaya balamt.
Annem birgn bakkalda, borcumuzu fazla yazdn ama kendisinin
bunu anlamayacak kadar aptal birisi olmadn yzne haykrarak ba
kkalla kavga etmiti. Tabii adam da suunun yzne vurulmasna ok
bozulmutu. Sonra birgn de yardm kurumundan gelen grevlilere
kendisinin kocaman bir kadn olduunu ve kendi ocuklarna kendi ba
na pekla bakabileceini, kendilerinin ikide bir zrt zrt evimize kp
gelerek her iimize burunlarm sokmalarna hacet olmadn syleye
rek adamlar sert bir dille paylamt. Tabii adamlar annemin bu szle
rinden hi holanmadlar.
Ama bize yardm olarak verilen aylk paralar da adamlarn elindey
di ite. Onun iin de, yardm eklerini ellerinde gstere gstere evimize
her gelilerinde sanki biz onlarn malymz ve onlar da bizim sahibi
mizmi gibi davranrlard bize. Annem istedii kadar onlardan holan
masn, onlar evden kovabilecek durumda da deildi aslnda. Bu du
rumda annemi en ok fkelendiren ey de adamlarn biz byk ocuk
lar her seferinde ve teker teker kapnn nne arp ya da bir keye
ekip sorular sorarak azmzdan birbirimizin ya da annemizin aleyhin
de bir lf almaya abalamalar oluyordu.
Biz ocuklarsa o yamzla, devlet bize paket paket et, kesekatlar
dolusu patates ve meyve, her eitten kutu kutu konserve vermek iste
dii halde annemizin bunlar almaktan neden apak nefret ettiini bir
trl anlayamyorduk. Gerekten bir trl anlayamyorduk bu duru
mu. Ama ben aradan yllar getikten sonra anlamaya baladm ki, an
nem o zamanlar kendi gururunu, tabii bu arada kendi ocuklarnn gu
rurunu da, ayaklar altna almamak ve sonuna kadar koruyabilmek iin
mthi bir gayret sarfetmekteymi meer.
1934e doru zaten elimizde gururumuzdan baka koruyacak hibir
eyimiz kalmamt artk; nk o yu skntlarmzn doruk noktasna

KBUS 117

ulat bir yld. Tandklarmz arasnda da hi kimsenin kendisini ida

re edecek kadar bile yiyecei yoktu elinde. Eski aile dostlarmzdan ba
zlar zaman zaman bizi ziyarete geliyorlard. lk zamanlar bu ziyareti
ler gelirlerken beraberlerinde baz yiyecekler de getirirlerdi. Bu yiye
cekler de bir bakma bir yardm saylabilirdi geri, ama annem bunlar
kabul ederdi.
Wilfred geimimize yardmc olmak iin alyordu. Annem de her
hangi bir i bulabilirse, ne tr bir i olduum bile bakmakszn al
yordu. Lansingde bir frn vard; biz ocuklardan birkamz oraya gi
dip be sente bir, uval dolusu bayat ekmek ve rek alrdk. Sonra da
uval srtmza vurup iki mil yol teperek kasabann dndaki, krlarn
ortasndaki evimize gelirdik. Sanyorum ki annemiz bu bayat ekmekler
le ok deiik yemekler yapabiliyordu. Domatesle ekmek kartrlp
kaynatlnca bize bir yemek oluyordu rnein. Yumurtamz varsa, pide
bal gibi bireyler yapard bize annem. Ekmek tatls yapard sonra,
iine kuru zm de koyard bazan. Ekmei etinden kat kat fazla olsa da,
bazan hamburger yediimiz bile olurdu. Zaten ou ekmekten yaplm
olan bu yemekleri bir solukta siler sprrdk.
Ama be kuruumuzun dahi olmad zamanlarmz, alktan gz
mz kararp bamz dnecek kadar yokluk iinde kaldmz zamanla
rmz da oldu. Byle zamanlarda annem koca bir tencere dolusu kara
hindiba yapra kaynatrd ve biz de onu yerdik. Anlaysz bir komu
nun bunun farkna varp orada burada anlattn, bunu duyan ocuk
larn da bizi pimi ot yiyoruz diye kzdrdklarn hatrlyorum. Bazan
da ansmz yaver giderse, gnde n yulaf ya da msr lapas yer
dik; ya da sabahlar lapa, akamlar da msr ekmei yerdik.
Philbertla ben artk birbirimizle kavga etmeden geinecek kadar
bymtk. Boylarmz da babamzdan kalma o 22 kalibrelik tfee
uzanacak kadar bymt. Artk tavan vuruyor ve bu tavanlar yol
dan gelip geen beyaz komularmza satyorduk. Komularn bu tav
anlar srf bize yardm olsun diye aldklarn imdi anlyorum; nk
onlar da o havalideki herkes gibi, ihtiyalar olan tavanlar kendileri
vurabilirlerdi pekl, vuruyorlard da nitekim. Philbertla benim, yan
mza bazan kk Reginald da aldmz olurdu, hi unutmuyorum.
Geri Reginald gulu kuvvetli bir ocuk deildi ama, bizimle birlikte
bulunmas ona ylesine bir gurur veriyordu ki. Hep birlikte gidip evi
mizin arkasndaki derede kapanla su san avlardk. Sessizce bir ke-

118 MALCOLM X

ye sinip iri kurbaalarn meydana kmasn bekler, ktklarnda da ya

kalardk hemen. Sonra da bu kurbaalarn butlarn koparp evredeki
beyazlara iftini be sentten satardk. Grnd kadaryla, beyazlarn
perhiz listeleri o kadar kabark deildi.
Derken, tahminime gre 1934'n sonlarna doruydu, bize bireyler olmaya balad. Bir eit psikolojik rmeye mptela oldu ailemiz
ve artk gururumuzun ayaklar altnda kalmasna falan da aldracak du
rumda deildik. Bu da belki adamakll yoksullatmzn kesin, elle tu
tulur bir kantyd. Biz daha nceden yardm alan birtakm aileler oldu
unu biliyorduk, hatt onlarn bazlarn tanyorduk da. Ama kendimiz
yardm datlan o yere kesinlikle gitmiyorduk. Ondan dolay da, evde
hi kimse bunun szn etmese bile, kendimizi bakalarndan daha bir
gururlu gryorduk; gryorduk grmesine ama ite artk biz de onla
rn arasna karm bulunuyorduk. Biz de birdenbire, okulda kendimi
zi yardm alyor diye parmakla gsterilenler arasnda bulduk; hatt bu
nu bazan yzmze kar aka sylemekten de ekinmiyorlard.
Artk evimize giren her yiyecein zerinde Parayla Satlmaz dam
gas vard. Yardm alan kimseler, yardm olarak aldklar eyleri gtrp
bir bakasna satmasnlar diye Refah yardm kurumu, datt btn
maddelerin zerine bu damgay basyordu. Nasl olmutu da bizler bu
Parayla Satlmaz ibaresinin bir ticari marka olduunu sanmamtk;
alacak birey dorusu.
Baz gnler de okuldan ktktan sonra doru eve gideceim yerde,
iki millik yol yryerek Larsinge gidiyordum. Kasabada nnden ge
medik dkkan brakmazdm; darda, dkkanlarn nnde duran, iin
de elma vesaire olan kasalarn, kfelerin sepetlerin etrafnda dner du
rurdum ve bu arada bireyler yrtp kendime yle gzel bir ziyafet
ekmek iin frsat kollardm boyuna. Peki, biliyor musunuz neydi be
nim iin ziyafet saylan ey? Ne olursa! Bir de, akamlar tam yemek sa
atinde, tandmz ailelerin evlerine damlamay huy edinmeye bala
mtm. Benim ne maksatla geldiimi hepsi de bal gibi bilirdi tabii, bu
nun farkndaydm. Ama onlarn benim niin geldiimi bilmeleri beni
zerre kadar utandrmyordu. Akam vakti ben kagelince onlar bana
haliyle yemee kalmam sylyorlard, ben de bu lrsat karmayp kar
nm tka basa bir gzel doyuruyordum.
zellikle de Gohanalarn evine urayp onlar ziyaret etmek ok
houma giderdi. Yal ve iyi kalpli insanlard bunlar, stelik kilise cema-

KBUS 119

atinin en amaz devamllarndandlar. Babamn vaazlar srasnda ce

maat ierisinde herkesten nce vecde gelip coanlarn onlar olduunu
grrdm. Gohannalarn evinde bir de herkesin Kocaolan dedii ye
enleri vard; onlar bytyorlard yeenlerini. Ben bu ocukla ok iyi
anlayordum. Gohannalarn evinde kalan bir de, kiliseye hep onlarla
birlikte gelip giden Mrs Adcock vard. Herkese elinden gelen her trl
yardm yapmaya alan, kimseden bir ey esirgemek istemeyen bir ka
dncazd bu. Birisinin hasta olduunu duysa hemen ziyaretine koar,
giderken de o hastaya mutlaka bireyler gtrrd. Yllar sonra bile ha
trlayabildiim, aklmdan kolay kolay kmayan u sz bana syleyen
de bu kadnd: Malcolm, houma giden bir tarafn var senin. yi bir o
cuk deilsin aslnda sen, ama bunu gizlemeye de almyorsun, ikiyz
llk yapmyorsun.
Ben byle evden uzak kala kala, konu komunun eiini amdra
andra, dkkanlardan ufak tefek eyler yrte yrte bydke, is
tediklerimi elde etmekte daha bir saldrgan, daha bir sabrsz oluyor
dum giderek.
Hzla byyp geliiyordum ama bu gelime kafaca deil bedenceydi daha ok. Kasabada giderek daha iyi tannr hale geliyordum artk.
Bunun yannda, beyazlarn bana kar son derece tuhaf bir tavr takn
dklarnn da farkna varmaya balyordum. Beyazlarn bana gsterdik
leri tavrn babamla dorudan bir ilgisi olduunu anlyordum. Okuldaki
birok beyaz ocuun stkapal olarak, bazlarnn da aka syledik
leri eylerin byklere mahsus ekli saylrd bu tavr. Zaten ocuklar da
bir yerde analarnn babalarnn kendilerine anlatt eyleri dile getiri
yorlard: ben, Kara Tugaylarca ya da Klanlarca ldrlm bir babann
oluydum; ben, sigorta irketinin sigorta parasndan be kuru bile de
meyi reddettii, bir bakma daha beter bir lme mahkm ettii bir an
nenin oluydum.
Bu arada, ben dkkanlarn nnden bireyler alarken birka defa
enselenince, eve gelip giden Refah kurumunun adamlarnn dikkatleri
de benim zerimde toplanmaya balamt. Bu adamlarn beni evden alp
gtrmekten szetiklerinin ilk olarak nasl farkna vardm imdi hi
hatrlayamyorum. Bu konuda ilk hatrladm ey, annemin, kendi o
cuklarna kendisinin pekl bakabileceini syleyerek kyametler kopar
masdr. Annem, hrszla dadandm iin beni krbala dverdi, ben
de konu komudan birileri imdadma yetisin diye basardm yaygaray.

120 MALCOLM X

Yalnz, gsm kabara kabara andm ve bana her zaman gurur veren
bir ey varsa o da u ki, ben anneme hibir zaman el kaldrmammdr.
Yaz gnleri, gece bastnda, biz olanlardan bazlarmz, yapp dur
duumuz bir sr muzrlk yetmiyormu gibi bir de tutar yol gzetme
den kasabaya kadar uzanp bostanlardaki karpuzlar, beyazlarn deyi
miyle tilkilerdik. Beyazlar, her zaman karpuzlarla Zenciler arasnda
ok yakn bir ilgi kurmulardr; Zencilere taktklar bir sr ismin yan
sra bir de tilki derler Zencilere, onun iin de karpuz almak onlarn
gznde tilkilemek olur kar. Bu mantkla baklnca, beyaz ocuklar
karpuz alacak olurlarsa onlar tilkilere benzemi olmuyorlar da sadece
Zencilere benzemi oluyorlar. Zaten beyazlar ite hep byle Zencilerle
alay ederek, Zencileri knayarak kendi sularn rtbas etmesini, kendi
lerini daima hakl karmasn bilmilerdir.
Bir keresinde de, ok iyi hatrlyorum, Hortlaklar Gecesiydi, bir
grup ocuk o hortlak kyafetlerimizle darda toplanm ve krlardaki ha
rabe evlerin bahelerinde bulunan derme atma helalar ykmaya karar
vermitik. htiyar bir ifti meer, kendi ocukluunda byle epey hela
grm birisi olmal ki, bize bir tuzak kurmu. Hela olarak kullanlan
bu kulbelere, daima, arka tarafndan yavaa yaklarsnz ve hep bir
likte yklenip iterek devirirsiniz. Ama bu ihtiyar meer helasn lam
ukurunun tam nne yerletirmi. Neyse, biz ocuklar zifiri karanlk
ta tek sra halinde birbirimizin peinden baheye szldk, ama birka
adm sonra, ba eken iki beyaz ocuk lam ukuruna dp grtlakla
rna kadar pislie gomlverdiler. yle de pis kokmaya baladlar ki biz
teki ocuklar onlar ukurdan karncaya kadar burnumuzun direi
krld ve tabi o Hortlaklar Gecesi de orada bitmi oldu boylece. Az kal
sn ben de dyordum o ukura. Beyazlar her yerde nde gitmeye, her
ite ba ekmeye ylesine almlard ki, gelgeldim bu sefer bu huyla
r yznden lmn ta gbeine dp pislie garkolmulard.
Byle byle, birok eye girip karak birok ey rendim. ilek
toplardm, geri sepet bana ne kadar aldm imdi hatrlamyorum
ama, yle btn gn sk alrsam elime bir dolar kadar getiini iyi
hatrlyorum; o zamanlar iin bir dolar demek byk para demekti.
te gene byle bir dolar kazandm gnlerden birinde, ylesine ackm
tm ki aklm bamda deildi adet. Kafamda yle iyi bireyler alp ye
me dncesinden baka birey yoktu o anda ve yemek istediim ey
leri gzlerimin nnden geire geire kasabaya doru yol alyordum; i-

KBUS 121

te tam o srada, benden biraz byke bir beyaz ocuk olan Richard Dixonla karlatm yolda. Tanyordum bu ocuu. Yaz tura oynayp oy
namayacam sordu bana. Bende bir dolar vard ya, onda da bir sr
bozuk para vard. Ama yarm saat kadar sonra, kendi bozukluklaryla
birlikte benim bir dolar da onun elindeydi. Artk bana da, kasabaya gi
dip yiyecek bireyler almak yerine, meteliksiz bir ekilde eve dnmek
dyordu. Buna mthi bozulmutum tabii. Ama daha sonradan o o
lann hile yaptn anladmda duyduum fke yannda, ilk kzgnl
m hi kalacakt. Sonradan rendim ki, yaz tura oynarken paray ha
vada yaz istiyorsa yaz, tura istiyorsan tura gelecek ekilde yakalama
nn ve tutmann bir yolu vard. te bu olay, benim kumar konusunda
aldm ilk ders oldu; kumarda srekli olarak kazanan birisini grrse
niz, bilmelisiniz ki o adam oyun oynamyor, hile yapyordur. Ben de i
te bu olaydan sonra btn hayatm boyunca, kumar deilse de kumar
dan pek fark olmayan herhangi bir ite srekli olarak kaybediyorsam
gzlerimi drt ammdr. Amerikada beyazlar karsnda devaml ola
rak kaybeden Zencilerin durumu da bundan hi farkl deil. Beyaz
adam profesyonel bir kumarcdr; btn kozlar onun elindedir ve btn
mangrlar da o toplar nne; bizim halkmzla oynarken katlar iste
dii gibi kurar ve hep destenin altndan eker.
O sralarda, baz Yedinci Gn Adventist misyonerler de sk sk an
nemin ziyaretine gelmeye balamlard. Bu Adventist misyonerler bi
zim evin az tesinde bir eve tanmlard. Bunlar geldiklerinde annem
le saatlerce sohbet ediyorlar ve anneme okumas iin birtakm risaleler,
brorler, dergiler veriyorlard. Annem bunlar okurdu. Biz yardm al
maya baladktan sonra okula yeniden balayan Wilfred de ok dkn
d bunlar okumaya. Zaten Wilfredin akl fikri hep kitaptayd.
ok gemeden, annem vaktinin ounu o Adventistlerle geirmeye
balamt. Benim inancm u ki, bu misyonerlerin yeme-ime konu
sunda getirdikleri kstlamalarn ve koyduklar snrlamalarn annemin
bizlere hep retmeye alt ve uygulad yasaklardan bile fazla ol
mas, bu Adventistlerin annemi en ok eken yanyd. Bizim gibi onlar
da domuz ve tavan eti yemiyorlard kesin olarak. Tevratn yemek ko
nusundaki hkmlerine uyuyorlard. ift trnakl olmayan ya da gevi
getirmeyen hayvanlarn etini yemiyorlard. Bu arada bizler de annemin
yanna taklarak, daha uzaka yerlerde yaplan Adventist toplantlarna
katlmaya balamtk. Eminim ki biz ocuklar iin bu toplantlarn en

122 MALCOLM X

cazip yan, ikram edilen nefis yiyeceklerdi. Ama tabii konuulanlar da

dinlerdik. Bu toplantlarda civardaki kk kasabalardan gelen be
Zenci olurdu, fakat hemen hemen yzde doksandokuzu beyazd bu
toplantlara katlanlarn. Adventistler, artk hir zamanda yaamakta ol
duumuza, kyametin kopmasnn da ok yakn olduuna inanrlard.
Ama benim hayatmda tandm en samimi, en hasb beyazlard bu Ad
ventistler. Gene de biz ocuklarn dikkatinden kamayan ve eve dnd
mzde kendi aramzda szkonusu etmekten geri durmadmz bir
takm farkl yanlar vard bu beyazlarn; szgelimi, yemeklerinde fazla
baharat bulunmazd ve kokulan da bizim kokularmza benzemezdi.
Bu arada Refah kurumunun adamlar da annemin peini brakm
yorlard. Geri o gne kadar annem, kendilerinden nefret ettiini ve
evimize gelmelerini de istemediini bu adamlardan asla saklam deil
di, ama onlar evimize gelip gitme haklarndan asla feragat etmediler ve
hep kullandlar bu haklarn. Ben birok defa bu adamlarn biz ocuk
larla konuurken kafalarmza nasl nifak tohumlar ekmeye ve aramz
da nasl fitne karmaya altklarn apak grp anladm. Bize han
gimizin daha zeki olduu gibi eyler sorarlard. Bir de bana neden kar
delerimden 'bu kadar farkl olduumu sorarlard.
yle sanyorum ki, bu adamlar ocuklar evlerinden koparp baka
evlere evltlk olarak yerletirmenin kendi ilerinin kanuni bir uzants
olduunu dnyorlard. Bunu en kolay ekilde nasl gerekletire
ceklerini de pek iyi biliyorlard dorusu.
Annem bu adamlarla kavgaya tututuktan sonra bu konuyu anne
me ilk nce beni szkonusu ederek atlar. lk hedef bendim yani. Ben
hrszlk yapyordum; ite bu da gya annemin benimle yeterince ilgi
lenmediini gsteriyordu.
Biz ocuklar zaman zaman hepimiz yaramazlk ederdik geri ama
ben tekilerden daha da yaramazdm; bir kere Philbertla benim aram
da hi bitmeyen bir didime srp giderdi. te bu da annemin stn
deki bask unsurlarndan sadece birisiydi.
Refah kurumunun adamlar annemin akln yitirmeye balad d
ncesini ilk olarak ne zaman ve nasl ortaya atmlard, bunu kesinlik
le bilemiyorum imdi.
Ama bu adamlar, komularmzdan bizim evin biraz aasnda,
yolun kysnda oturan bir Zenci iftinin bize biraz domuz eti, hatt
btn bir domuz, hatt belki de iki domuz vermek istediini, ama an

KBUS 123

nemin bunu kabul etmediini rendikleri zaman anneme deli de

milerdi; bunu ok iyi hatrlyorum. Byle mis gibi bir eti kabul etme
dii iin annemin yzne kar deli dediklerini biz hepimiz duymu
tuk. Annem her ne kadar bizim imdiye kadar hi domuz eti yemedi
imizi, kendisi de zaten bir Adventist olduu iin domuz eti yemenin
inanlarna aykr deceini uzun uzadya dil dkerek anlatmaya a
ltysa da, annemin syledikleri adamn bir kulandan giriyor br
kulandan kyordu.
Adamlarn niyeti bir defa batan bozuktu, pein hkmlydler
nk. Anneme kar hibir gzel duygu, anlay, merhamet, sayg di
ye birey besledikleri yoktu kesin olarak. Adamlar bizlere, Anneniz de
linin teki, baksanza yiyecek vermiler de almam, dediler. te ondan
sonra da evimizde ne dirlik kald ne dzenlik. Derken zlme ald ba
n gitti. ok zor gnler geiriyorduk ve benim kimseye zerre kadar bir
yararmn dokunduu yoktu. Ama hereyi yoluna koyabilirdik ve aile
nin dalmasn nleyebilirdik. Yaramaz bir ocuk olmasna yaramaz
dm geri, annem iin balbama bir dert ve endie kaynaydm da s
telik, ama annemi seviyordum.
Sonra anladk ki adamlar gidip Gohanna ailesiyle grmler, Gohannalar da beni evlerine evlatlk olarak alabileceklerini sylemiler
adamlara. Annemin bu konudan haberi olunca, konuyu inceden inceye
dndyse de bir karara varamad; bundan sonra evdeki yaramazlk
lar da bir sre fazla gze batmaz oldu.
te Lansingli o iriyar, esmer adamn evimize gelip gitmeye bala
mas da o zamanlara rastlyordu. Annemle bu adamn nerede ve nasl ta
ntklarn pek hatrlamyorum. Her ikisinin de daha nceden tandk
lar bir arkadalar vastasyla tanm olabilirler. Adamn ne i yapt
n da hatrlamyorum. Zaten 1935te, Lansingde i saylabilecek bireyler tutabilmi Zenci de pek bulunmazd ki. Bu adam iriyar, karayaz
grnmyle bir nebzecik de olsa babam andryordu. Adamn ad h
l aklmda ama burada szkonusu etmenin gerei yok. Bekrd bu adam
o zamanlar. Annem de duldu ve daha otuzalt yandayd. Annem tabii
adamn biraz sert mizal olmasndan da holanyordu. Bizleri terbiye
etmekte hayli glk ekiyordu annem, yle olunca, bu adamn srf ev
de bulunmas bile ona byk bir destek salayabilirdi. Ayrca, banda
bir erkek olursa, artk Refah kurumunun adamlar da eve bir daha ko
lay kolay ayak basamazlard

124 MALCOLM X

Bu konuda fazla birey konuulmad halde, bunlar hepimiz anl

yorduk; ya da hi deilse ilerin byle gelimesine bir itirazmz yoktu.
Durumu normal karlyorduk, hatt aramzda biraz da elence konusu
bile oluyordu; o adamn gelecei zamanlar annem imknlar nispetinde
sslenmi, giyinip kuanm oluyor, davranlarna daha bir dikkat gs
teriyor, daha bir neeli ve nerdeyse en-akrak birisi oluyordu. Halbuki
bizler annemizi yllardr byle haller iinde grmemitik.
Bu durum yaklak bir yl kadar srd. Sonra, herhalde 1936da ya
da 1937de, o Lansingli adam annemi birdenbire terk etti. Artk anne
mi grmeye gelmez olmutu. Sonradan anladma gre, adam mesele
yi enine boyuna dnp tandktan sonra, evde ekmek bekleyen se
kiz boazn daha sorumluluunu stlenmeyi gze alamamt. Bizim bu
kadar kalabalk olmamz karsnda adamn gz korkmutu. Annemin
o zamanlar srtnda bizlerin de ykn tayan birisi olarak nasl bir
kmazda olduunu imdi daha iyi anlyorum. O adamn bylesine b
yk bir sorumluluu zerine almaktan neden kandn da gayet iyi
anlyorum tabii.
Fakat bu terk edili annem iin korkun bir darbe olmutu. Annem
iin gerein bitiinin balangcyd bu olay. Artk oturduu yerde ya da
evde dolarken kendi kendine sylenip konumaya balamt. Bizim
varlmzn farknda deildi adeta. Bu durum, gn getike rktc
bir hal alyordu.
Eve gelip giden Refah kurumunun adamlar, annemin gnden gne
nasl zlp gittiini farkediyorlard. te o zaman beni evden kopara
bilmek iin daha bir kararl davranmaya baladlar. Benim gnlm ho
tutmaya alyorlard. Gohannalarda hereyin bambaka ve ne kadar
gzel olacan, Gohannalarn, Kocaolann ve Mrs Adcockn zaten
beni ne kadar ok sevdiklerini, benim kendileriyle birlikte yaamaya
balamamdan da ne kadar memnun kalacaklarn bana ballandra bal
landra anlatmaya alyorlard.
Aslnda ben de Gohannalar ok seviyordum. Ama Wilfredden ay
rlmak istemiyordum. Bu aabeyime deer veriyor ve onu olduka be
eniyordum. Hdadan da ayrlmak istemiyordum; nk Hilda benim
iin ikinci bir anne gibiydi sanki. Philbert derseniz, onunla srekli hr
lamamzda bile kardee bir kaynamann izleri vard. Reginalda gelin
ce, o zaten ftkl olduu iin hayli elimsizdi. stelik Reginald beni,
tpk benim Wilfrede kar olan duygularm gibi, kendisine kolkanat

KBUS 125

geren bir aabey olarak gryordu. Ayrca, ufaklklarla yani Yvonneyle,

Wesleyle ve Robertla da hibir alp veremediim yoktu.
Annemin kendi kendine konumalar gnden gne arttka bize
kar olan zeni de gnden gne eksiliyor, bize kar gitgide daha bir
kaytsz, daha bir sorumsuz oluyordu. Evimiz artk pek derli toplu bir
ev saylmazd. Bizler de haliyle daha derbeder olmaya balamtk gn
getike. Artk yemeklerimizi bile ou zaman Hilda piiriyordu.
Biz ocuklar ilerin gitgide rayndan ktn gryorduk, yle bir
durumdu ki bu, hem mdahale edip gidii deitirmek isteseniz eliniz
den hibirey gelmiyordu, hem de, kap kurtulaym deseniz kap gi
demiyordunuz. ok kt eylerin olacan sezer gibiydik artk. Bu ara
da biz kkler, bizden biraz daha kuvvetli olan byklerimiz Wilfred
ve Hildaya gittike daha fazla yk oluyorduk.
Neyse sonunda evltlk olarak Gohannalarn evine giderken iten
olmasa bile en azndan dtan bir memnunluk duyuyordum. Hi aklm
dan kmaz, adamlar beni alp gtrrlerken annemin onlara syledii
tek ey uydu: Onlara sk sk tembih ediniz ki oluma domuz eti ye
dirmesinler.
Gohannalarn evi baz bakmlardan daha iyiydi benim iin. Kocaolann odasnda artk ikimiz birlikte kalyorduk ve gayet de iyi anla
yorduk. Adeta z karde gibiydik ikimiz. Gohannalar olduka dindar
insanlard. Kocaolanla ben onlarn yanma taklp birlikte kiliseye gidi
yorduk. Gohannalar artk Kutsal Rollers kilisesinin cemaatine katlm
lard. Bu kilisedeki vaazlar ve ayinler benim bildiim Baptist kilisedekilerden daha bir cokulu, daha bir canl oluyordu. Burada cemaat, cier
lerinin btn gcn kullanarak ilahiler okuyor, ileri geri akla evkle
sallanyor, alayp inliyor, tefler alarak ilahilere elik ediyor, hep birlik
te tempo tutuyordu. Btn bunlardan sonra kiliseden kp eve dner
ken, hayaletlerle, ruhlarla, hortlaklarla kuatlm bir atmosfer iinde
bulunmak pek de tekin gelmiyordu insana.
Gohannalarm ve Mrs Adcockn hemen hemen en byk zevkleri
balk tutmakt. Baz Cumartesiler, Kocaolanla ben de onlarla birlikte
bala gidiyorduk. Okulumu da deitirmitim artk; Lansingdeki West
Junior High Schoola devam ediyordum. Bu okul Zenci semtlerinin tam
ortasndayd. Okulda da sadece birka beyaz ocuk vard. Bizim Kocaolan gene de okuldaki arkadalarnn hibirisiyle samimi olamyordu.
Tabi ben de olamadm. Birlikte balk tutarken Kocaolann da benim

1
126 MALCOLM X

de hi hazetmediimiz birey vard ki, o da, hibirey yapmakszn otu

rup baln suyun iindeki mantar ekmesini ya da, o yolla balk tutu
yorsak, baln gergin misinay titretmesini bekleyip durmakt. Geri
daha baka trl nasl olabileceini kefedemedik ama, ben balk tut
mann daha akllca bir yolunun olmas gerektiini dnyordum hep.
Mr. Gohannann daha baka birtakm adamlarla da yakn dostluu
vard. Bunlar baz Cumartesileri tavan avna karken Kocaolan da
beni de yanlarna alrlard. Babamdan kalma o 22 kalibrelik tfei ben
kullanyordum. Annem ben evden ayrlrken tfei de beraberimde g
trmeme raz olmutu. Bu yal adamlarn tavan avnda uyguladklar
tek bir stratejileri vard. Bir taz bir tavana rastlayp da kovalamaya ba
lad zaman, tavan tazdan kaarken igdsel olarak bir daire izi
yordu ve bu hat zerinde kamasn srdrrken mutlaka ilk grld
noktadan geiyordu erge. Bu durumda, ihtiyarlarla birlikte bir yer
lere gizlenerek o noktaya nian almaktan ve oturup tavann tekrar o
noktaya gelmesini beklemekten baka yapacak i kalmyordu. Bunun
zerine bu konuda dnmeye baladm ve ben de kendime gre bir ta
sar gelitirdim. Ben onlardan ve Kocaolandan ayrlyordum ve dn
te nce benim nmden geeceini hesap ettiim baka bir yer tespit
ediyor ve orada beklemeye balyordum.
Benim bu tasarm ok ie yarad, tuttu tabi. Onlar tek tavan bile
vuramamken ben bazan drt tavan vurmaya balamtm. Asl a
lacak ey, bunun nasl olup da byle olduunu adamlardan hibirinin
de bir trl anlayamam olmasyd. Ancak hayretler iinde benim ne
keskin bir nianc olduumu syleyip duruyorlard. O zamanlar daha
ben oniki yamda falan ancak vardm. Aslnda benim yaptm tek ey,
onlarn stratejilerini biraz gelitirmekten ibaretti, bu ayn zamanda be
nim hayattan aldm byk derslerden birinin balangc oldu; insan
hayatta baka birinin, zellikle ayn meslekten olan birisinin kendisin
den daha baarl olduunu grrse, bilmelidir ki o adam kendisinin
yapmad bireyler yapmaktadr.
Gohannalarda kalrken bizim evi de sk sk ziyaret ediyordum. Ba
zan Kocaolan ve Gohannalardan biri, bazan da ikisi birden benimle
birlikte geliyorlard. Bazan da yalnz gidiyordum. Yanmda biriyle gider
sem daha ok memnun oluyordum, nk o zaman evdeki sorgu sual
fasl yle pek uzayp gitmiyordu.

KBUS 127

ok gemeden, devlet btn kardelerimi annemden ayrp evlatlk

olarak saa sola yerletirmek iin harekete geti. Annem artk neredey
se hi durmakszn kendi kendine konuur olmutu ve imdi de eve her
frsatta girip girip kan, yakaladklarn bitmek tkenmek bilmeyen so
rularyla bunaltan yeni yeni beyaz adamlar giriyordu iin iine. Bu yeni
memurlar Gohannalara kadar gelip beni bile sorguya ekiyorlard. Bazan kapnn nnde, bazan da arabalarna oturtarak sorguya ekiyorlar,
akla hayale gelmedik sorular soruyorlard.
En sonunda annem artk bsbtn ykld ve aklm yitirii mahke
me kararyla resmen tespit edildi. Onu alp Kalamazoodaki Devlet Akl
Hastahanesine gtrdler.
Bu hastahane Lansingden yetmi ksur mil uzaklktayd ve otobs
le birbuuk saat kadar ekiyordu. Lansingden McCleelan adnda bir yar
g bana ve btn kardelerime veli tayin edildi. Mahkeme kararma g
re bizler artk devlet ocuu idik. O bakmdan yarg McCleelan da ar
tk bizim zerimizde tam yetki sahibiydi. Bir Zencinin ocuklannn ba
na dikilmi bir beyaz! Nedir bu, yasal ve ada bir klelikten baka
birey midir? Ama kitabna uydurulmu ve iyi niyetli bir klelik tabi.

& '!6
Annem Kalamazoodaki o hastahanede yirmialt yl kadar yatt. Da
ha sonra, ben Michiganda byme ve gelime am yaarken sk sk
ziyaretine giderdim annemin. Annemin o ackl halini grmek kadar be
ni derin bir eleme boan baka hibir ey tasavvur edemiyorum. Anne
mi o hastahaneden 1963 ylnda kardk ve imdi Lansingde Philbert
ve ailesiyle birlikte yayor.
Bedensel bir rahatszlktan ok daha ktyd annemin durumu,
nk bedensel bir rahatszlk olsayd belki tehisi konulurdu ve teda
visi de mmkn olabilirdi, ila falan kullanlabilirdi. Annemi her ziya
ret ediimde, ziyaret saati bittii zaman onu hastahane numarasyla a
rp oturduumuz yerden kaldrarak ieri gtrdklerinde ben daha da
kt olurdum.
Son olarak 1952de ziyaret etmitim annemi, ve artk bu ziyaretimin
son ziyaret olduunu da biliyordum. Onyedi yandaydm o zaman.
Kardeim Philbert son ziyaretinde annemin kendisini zarzor hatrlaya:
bildiini sylerdi. Hayal meyal, demiti.

128 MALCOLM X

O son ziyaretimde beni hi tanmad annem.

Yzme yle bakp durdu. Kim olduumu bilmiyordu.
Onunla konumaya, ona kendimi tantmaya abaladm ama onun
akl baka yerlerdeydi. Anne, bugn gnlerden ne, biliyor musun? di
ye sordum.
Yzme yle donuk donuk bakp kalarak, Herkesler gitti dedi.
O anda neler hissettiimi anlatamam. Beni dnyaya getiren, beni
besleyip byten, bana tler veren, beni derek cezalandran, beni
can gibi seven o kadn beni hi tanmyordu artk. Sanki bir ty yn
nn tepesine trmanyor gibiydim. Gzlerimi yznden hi ayrmyor
dum. Btn dikkatimle konumasn dinliyordum. Ama elimden gelen
hibir ey yoktu ite.
una kesin olarak inanyorum ki, bu memlekette devletin sosyal
yardm kurumlan tarafndan yklp datlm bir yuva varsa o da bizim
yuvamzdr! Bizim istediimiz tek ey birarada yaayp gitmekti; bunun
iin elimizden ne geliyorsa yapyorduk. Bizim yuvamz ykmaya ne ha
cet vard. Ama onlarn Refah kurumlan bir sille vurdu bize, mahkeme
leri bir sille vurdu, doktorlar bir sille vurdu. stelik bu durumlara d
en tek aile de biz deildik.
Annemi ziyaret etmek iin akl hastahanesine artk bir daha hi git
meyeceimi biliyordum, unku orada biz Zencilere bir insan olarak de
il, sadece bir numara olarak, kaytlarna gemi herhangi bir vaka ola
rak baktklarn grmek beni ok kt durumlara itebilir, ok tehlikeli
birisi yapabilirdi. Hele hele annemin orada sadece ve sadece bir istatis
tik konusu olduunu bilmek; toplumun atr atr k, ikiyzll
, agzll yznden, toplumun merhametten ve efkatten yok
sunluu yznden, toplumun merhametten ve efkatten yoksunluu
yznden annemin orada olduunu bilmek.. Onun iindir ki ben de,
insanlar acmaszca ezen ve sonra da bu ar ykn altndan kalkam
yorlar diye insafszca cezalandran bir topluma kar, iimde zerre ka
dar merhamet ve efkat beslemiyorum.
Herhangi bir kimseyle konuurken annemden szettiim hemen
hemen hi grlmemitir, nk ben una inanyorum ki konuma s
rasnda kazara annem hakknda ters bir laf eden adam rahatlkla ld
rebilirim! Birtakm aptallar iine dsn diye tutup da kasten ukur a
mak niyetinde deilim.

KBUS 129

te ailemizin tam anlamyla dald o zamanlara, yani 1937 ylna

dnecek olursak yeniden, aabeyim Wilfred ve ablam Hilda hayli by
mlerdi. Onun iin de devlet onlarn evlatlk verilmeyip babamn ken
di elleriyle yapt o drt odal geni evimizde kalmalarna izin verdi.
Philbert alp Lansingde Bayan Hackett diye birinin yanma yerletirdi
ler, Reginald ve VVesleyi Williamlar denen bir ailenin yanma verdiler.
Annemin dostlaryd bunlar. Yvonne ile Robert da McGuirelar diye Ba
t ndial bir ailenin yanna yolladlar.
Bizler Lansing civarnda eitli yerlere bu kadar datldmz hal
de birbirimizle olan sk irtibatmz asla koparmadk; gerek okulda, ge
rekse okul dnda, nerede elimize bir frsat gemise orada birbirimizi
arayp sorduk. Aramzda yapay olarak yaratlan ayrlklara ve aramza
zorla sokulan mesafelere ramen, hepimiz birbirimize kar her zaman
iyi duygular beslemiizdir, birbirimize hep yaknlk duymuuzdur.

2. MASKOT

yln, yani 1937 ylnn yirmiyedi Haziranmda Joe Louis, yaptkla

r karlamada James J. Braddock nakavt ederek dnya arsiklet
boks ampiyonu olmutu. Bunun zerine, baka yerlerdeki Zenciler
arasnda olduu gibi Lansingdeki Zenciler arasnda da, rkmzn bu en
byk gururu lgnlar gibi elenilerek selmland ve bizim kuan
mrnde grp grecei en muhteem kutlama trenleri dzenlendi.
Artk yrmeye balayan her Zenci ocuk tpk Joe Louis gibi, gelece
in Esmer Bombas olmak hayaliyle yetiiyordu. Okulun zaten iyi bir
boksr olan aabeyim Philbert de ayn hayal peindeydi. (Bense bas
ketbol oynamaya alyordum. Boyum hayli uzundu ama yine de pek
iyi oynamazdm; ok hantaldm.) Ayn yln sonbaharnda Philbert,
l.ansing Prudden Spor Salonunda yaplan amatr malara katld.
Olduka etin malar kararak btn elemelerden syrld ve iyi bir
derece ald Philbert. Ben de srekli olarak spor salonuna gider ve onun
antremanlarm izlerdim. ok heyecanl olurdu bu antremanlar. te o
sralarda, belki, farkna bile varmadan, Philberte iin iin dman kesi
liyordum, bir tek ey yznden. O da uydu; kardeim Reginaldm ba
tan beri bana kar duyduu hayranlk ksmen de olsa artk Philberta
doru kayyordu, ben bunu adm gibi biliyordum ama bu deiikliin
nne gemek iin elimden birey de gelmiyordu.

132 MAI.COLM X

Herkes Philbert anadan doma bir boksr gibi grmeye balam

t. Ben de, madem ki ayn ailenin ocuklaryz yleyse belki ben de iyi
bir boksr olabilirim diye dnerek kendimi ringe attm lk mam
iin mracatm yaptmda onmde ya vardm ya yoktum, ama uzun
boyuma ve iri kemikli yapma gvenerek onalt yanda olduumu sy
leyerek ringe kmay baarmtm. nk ringe kmak iin en az
onalt yanda olmak art vard; kilom da 58 civarnda olduu iin ha
fif siklete alnmtm.
O karlamamda beni, Bili Peterson adnda benim gibi acemi bir
ocukla eletirdiler. Bu ocuu mrm olduka unutamam. Derken
amatr karlamalar gelip att; sra bizim maa geldiinde btn er
kek kardelerimi, kz kardelerim ve hemen hemen kasabada tandk kim var kim yoksa ma seyredeceiz diye tribnleri doldurmulard. As
lnda bunlar benden ok Philberttan dolay gelmilerdi maa, nk
Philbert kendine oktan olduka iyi bir taraftar kitlesi toplam bulunu
yordu; te imdi bunlar Philbertm kardeinin nasl deceini gr
meye gelmilerdi.
Tribnleri dolduran seyirciler arasndaki darack geitten aa in
dim ve ringe ktm. Bili Peterson ile beni seyircilere tanttlar. Sonra ha
kem bizi yanna ard. Efendi efendi dmemiz ve ayrl dendiinde
hemen ayrlmamz iin o malm eyleri mrldana mrldana hatrlatt
bize. Bunun ardndan gong vurdu ve kelerimizden ringin ortasna y
rdk. O anda korktuumun farkndaydm ama Bili Petersonn da ben
den korktuunu hi tahmin etmiyordum. Meer o anda o da benden
ok korkuyormu, sonradan kendisinden renmitim bunu. Benim
kendisimi hrpalayacamdan ylesine ok korkmu ki, bu korkuyla ba
na yumulduu gibi beni iki seksen uzatp nakavt ediverdi
Bu matan sonra Bili Peterson benim Zenci evrelerdeki itibarmla
ylesine oynamaya balad ki, artk ben de adeta herkesten kap gizlen
mekte bulmutum areyi. Bir zenci bir beyaz tarafndan dvldkten
sonra artk ortalkta ba dik gezemezdi; zellikle de o gnlerde. n
k o zamanlar Zencilere ak olan iki alan varsa bunlardan biri spordu,
tekisi de, bir lde, showdu. Yani ring, bir beyazn bir Zenciyi dvp
sonra da lin etmedii tek yerdi o zamanlar te ben de yenilgiden son
ra tekrar ortalkta grnmeye balaynca, tandm Zenciler bana yle
sine kt davrandlar ki, ben ne edip edip bireyler yapmam gerektii
ni anladm

MASKOT 133

Ama benim onuruma en ok dokunan ey asl kardeim Reginaldn

bana kar tutumu oldu. Reginald ma hakknda tek kelime sylemiyor
du. Bu da bana kar deimekte olduunu ve bana artk deer verme
diini, beni eskisi kadar tutmadn gsteriyordu. Ama ben tekrar spor
salonuna gitmeye baladm ve ok sk aniremanlar yaptm. Kum torba
lar yumrukladm, ipler atladm. Kpekler gibi soluyuncaya kadar, kan
ter iinde kalncaya kadar altm. Sonunda Bili Peterson ile bir rvan
ma yapmak iin mracaatta bulundum. Turnuvalar bu sefer Almada
(Michigan) yaplyordu. Buras da Bili Petersonn kendi memleketiydi.
Rvan mann iyi bir taraf varsa o da, seyirciler arasnda hemen he
men tandk kimsenin bulunmayyd; zellikle Reginaidn bu ma sey
retmemesine ok memnun oldum, nk daha gong vurur vurmaz bir
yumruk yedim ve tavan bama geti sandm, on saniye sonra da hakem
baucumda saymasn bitirmi ve on! demiti bile. Herhalde bu bizim
dnz boks tarihinin en ksa dou olmutur. Ringde yatarken
baucumda hakemin sayd btn saylar tek tek duyuyordum ama
kendimi bir trl kmldatamyordum. Dorusunu sylemek gerekirse,
aslnda kmldamak isteyip istemediimden de pek emin deildim.
Bylece o beyaz olan benim boks hayatmn balangc ve ayn za
manda sonu oldu. Daha sonraki yllarda, Mslman olduktan sonra bu
ma birok defalar aklma gelmitir ve dnmmdr ki o zaman beni
durduran Allaht; aksi taktirde o yolun yolcusu olsaydm halim harapt.
Bu matan bir zaman sonrayd, bir gn snfa kafamda apkayla gir
dim. Kastl olarak yapmtm tabii bunu. Gene bir beyaz olan retme
nimiz de bana apkam karmadan snfn iinde kendisi dur diyene
kadar durmakszn dolama cezas verdi. Bylece, dedi, btn snf
seni grm olur. Bu arada ben de buraya bireyler renmeye gelmi
olanlara derslerini anlatmaya devam ederim.
retmen krsden kalkp da bireyler yazmak iin tahtaya gidip
snfa arkasn dndnde ben hl ortalkta dolayordum. te tam
bu srada, herkesin baklar arasnda retmenin krssnn yann
dan geerken elimdeki raptiyeyi retmenin sandalyesine koyuverdim.
retmen yerine oturmak iin krsye yaklarken ben artk su ma
hallinden hayli uzakta, snfn ta gerilerinde gezinmekte idim. ret
men doruca gidip raptiyenin zerine oturdu, benim de retmenin fer
yadn duymamla kapya varp dayanmam bir oldu, kapdan szlp
kaarken de bana doru frladn grdm gz ucuyla.

134 MALCOLM X

Tabi bunun zerine, hal-ve-gidi belgemle birlikte okuldan atlma

kararm eve gelince de pek ardm
yle sanyorum ki o zamanlar ben, okula gitmeyecek olursam hem
Gohannalarla birlikte olabileceim, hem de kasabaya giderek gnlmce
gezip dolaabileceim, hatt biraz cep harlm olsun istiyorsam bir bi
le tutabileceim, dncesinden hareket ederek byle davranyordum
Ama yzn o gne kadar hi grmediim bir memur gelerek beni Gohannalardan alp da mahkemenin karsna karnca aklm bama gelmiti
Mahkemede bana artk bundan byle bir slahevi okulunda okuya
cam sylediler. Yine on yamdayken oldu bu da.
Ama slahevine gitmeden nce gzetimevinden gemem gerekiyor
du. Gzetim iin gideceim hapishane Lansingden oniki mil kadar
uzaklktaki Masondayd. Buras, lngham Blgesiden gelen btn k
t erkek ve kz ocuklarnn slahevine yollanmadan nabzlarnn bir
sre yokland bir yerdi. Beni gtren memur Mr. Maynard Ailen adn
da bir adamd. Bana kar davran da o gne kadar tandm btn
Refah kurumuna mensup adamlarn davranlarndan ok ok iyiydi.
Beni alp gtrrken Gohannalar, Mrs Adcack ve Kocaolan teselli
etme babndan birka sz bile syledi, nk onlarn hepsi de ala
yorlard benim ardmdan. Ama benim aladm falan yoktu. Varm yo
um birka eski psk giyecei bir kutuya tktrp yanma aldm ve
adamn arabasna atladm. Masona giderken yolda benimle epey ko
nutu Mr. Ailen. Okulda aldm notlara baklrsa, kendimi bir zaman
sonra toparlamam halinde adam olabileceimi syledi bana. Islahevi
okulu denildiinde oklarnn aklna kt eyler geldiini, ama aslnda
bunlarn hibirisinin de doru olmadn anlatt; sonra, slah szc
nn ne demeye geldiini aklad; deitirmek demekti slah, deitire
rek daha iyi hale getirmek. Onun iin slahevi okulu aslnda benim du
rumumda olan ocuklarn kendi hatalarn anlamalarna yardmc olan,
sonra da bu ocuklarn kendileriyle herkesin iftihar ettii yepyeni bir
hayata balamalarn salayan bir ocak saylrd Hem sonra, gzetimevine bakan Mrs. Svverlin adndaki kadnla kocasnn ok iyi insanlar ol
duundan szetti Mr. Maynard.
Dedii gibi, gerekten de iyi insanlard bunlar. Mrs. Svverlin, hatr
ladm kadaryla, kocasndan daha yalca bir bayand. ri yar, etli but
lu, gl kuvvetli, gle yzl, sakin ve bana kar bile ok kibar dav
ranan bir adamcazd.

MASKOT 135

Swerlinler de ok holanmlard benden. Mrs. Swerlinbana odam

gsterdi. O gne kadar yalnz bana ait olan ilk odayd buras. Odam,
yurda benzeyen o koca binalarn birindeydi. O zamanlar gzetim altn
da tutulan ocuklar buralarda yatp kalkarlard. Geri imdi de birok
yerde durum ayn ya. Sonra, yemekleri Swerlinlerle birlikte yiyebilece
imi rendim. Buna hayli ardm. Ta o bir zamanlar krsal yrelerde
yaptklar Adventist toplantlarndan beri, beyazlarla, hi deilse yeti
kin beyazlarla birlikte yiyeceim ilk yemek olacakt bu. Tabii ki bu sa
dece bana tannan bir hak deildi. Baz azl ocuklar hari, gzetimevindeki herkes, banda Swerlinlerin oturduu masalarda yiyordu ye
meklerini. O azl tipler de gzetimevinden katktan sonra tekrar yaka
lanp geri getirilenler faland, zaten byleleri kilit altnda tutuluyordu.
Beyaz bir ah yama vard gzetimevinin, ad da Lucille Lathropdu. (Tam yirmi u kadar yldr bunlar bir defa bile dnmediim
halde btn bu isimleri tek tek nasl da hatrlayabiliyorum, buna ben de
ayorum dorusu.) Evet, Lucille de bana iyi davranrd. Lucillein ko
casnn ismiyse Duane Latlropdu. Kocas baka bir yerde alyordu
ama hafta sonlarnda gzetimevinde, Lucillein yannda kalyordu. Bu
rada, beyazlarn biz Zenciler gibi kokmad ve yemeklerinin tadnn da
deiik olduu, Zenci yemekleri kadar baharatl olmad dikkatimi bir
kez daha ekecekti. Gohannalardayken Kocaolanla babaa vererek
yaptm gibi, gzetimevinde de ok gemeden ortaln silinip sprlnesiyle, etrafn tozlarnn alnmasyla ilgilenmeye baladm.
Bu gibi davranlarm herkesin houna gidiyordu. Bunun sonucu
olarak da, ok gemeden beni gzetimevinin maskotu olarak grmeye
baladlar; bunu imdi anlyorum. Artk ben aralarnda gezip dolarken
bile, sanki sevimli bir kanaryann kafesi yannda konuuyorlarmasna rahat davranyorlar, ekinmeksizin hereylerini konuabiliyorlard.
Sanki ben yanlarnda hi yokmuum gibi, sanki pis zenci szcnn
ne demek olduunu hibir zaman duymamm, hibir zaman bilmemi
im gibi benden ve pis zencilerden szediyorlard. Gnde belki yz kez
kyordu pis zenci szc azlarndan, ama yle sanyorum ki ken
di kafalarnda bu szce sanld kadar fena bir anlam vermiyorlard,
hatt belki de iyi bir anlamda kullanyorlard. Lucille ile kocas Duanne
de bunlarn arasndayd. Birgn, hi unutmam, Lansingden dnerken
Zenci mahallelerinden geen Mr. Swerlin, o her zamanki kibarlyla
karsna benim nmde, u zencolar onca yoksulluk iinde yzerken

136 MALCOLM X

nasl oluyor da bu kadar mutlu olabiliyorlar, ben bunu bir trl anlyamyorum, demiti. Bunun ardndan da, Zencilerin kulbe gibi evlerde
oturduklarn, ama kaplarnn nne de son model gcr gcr arabalar
ektiklerini sylemiti.
Ve ben orada, onlarn yannda dikilip dururken Mrs. Swerlin de ce
vap olarak, Bu pis zenciler yledir ite... demiti. Bu sahne hi aklm
dan kmamtr.
Swerlinlere gelen daha baka beyaz konuklarn davranlar da on
larnkinden pek farkl deildi. Bu konuklarn ou yerel politikaclard.
Sohbetlerde zerinde durulan belibal konulardan birisi de pis zencilerdi. Lansingde bana ve kardelerime veli tayin edilen yarg da bu ko
nuklar arasndayd. Swerlinlerin yakn dostuydu bu adam. Svverlinleri
ziyarete geldiinde benim de halimi hatrm sorard. Beni istediinde
ieriye arrlard. Yarg bey, yznde takdirkr bir ifadeyle beni s
zer, adet cins bir tay ya da cins bir kpek yavrusunu gzden geirir
mi gibi tepeden trnaa incelerdi beni, o zaman ben de, Swerlinlerin
ona benim nasl iyi davrandmdan ve nasl alkan olduumdan szettiklerini anlardm.
Demek istediim u ki, benim konuulanlar anlyabilecek durum
da olduum, benim irin bir hayvan yavrusu deil de bir insan evld
olduum hibirisinin de aklndan bile gemezdi; benim bylesi bir an
laya, bir duyarla ve zekya sahip olabileceime hi ihtimal vermez
lerdi. Ama te yandan, benim durumumda olan ben akran bir beyaz o
cuun, benim sahip olabileceimi hi ummadklar bu anlaya, bu du
yarla ve zekya sahip olacan rahatlkla kabul ederlerdi; hatt bir be
yaz ocuktan bunlar beklerlerdi bile. te bu durum, btn tarih bo
yunca beyazlarn Zencilere kar takndklar tavrn bir ninesidir. Biz
Zenciler beyazlarla birlikte olmalydk, ama hibir ekilde beyazlardan
biri olmamalydk. te Swerlinler aramzdaki bu kapy bana kar ara
lam gzkseler bile, kap aslnda hl kapalyd. Onun iin de, ben
aralarnda, onlarla birlikte olduum halde, beni grmyorlard bile.
Ben bugn iin beyazlarla birarada yaamay can-u gnlden iste
yen Zenciler iin, bu konuda hep hr dnceli beyaz dostlarn ya da
yaygn syleniiyle iyi beyazlar ne srerek onlar rnek gsteren Zen
ciler iin bu meseleyi akla kavuturmaya, bu meselenin aslnda bir
tenezzl meselesi olduunu anlatmaya alyorum. Bir kimsenin size
kar iyi davranmas nemli deildir; asl nemli olan ve akldan asla -

 137

katlmamas gereken udur ki, bir beyazn sizi kendisi gibi, kendi rkn
dan birisi gibi grmesi hemen hemen imknsz bireydir. Bir beyaz size
kar kt deil de iyi davranabilir. Ama gn gelip de kozlar fora edilin
ce, o beyazda adeta ruhu gibi benimsedii bir ey daha grrsnz ki,
bazan da bilin altna yerlemi olarak varln srdren o ey, bir be
yazn daima bir Zenciden stn olduu inancdr.
Ama ben gzetimevinde kaldm yllarda bu gerein farkna biraz
da olsa varabilmi saylmazdm pek. Orada ayak ilerini falan yapnca
herey tkrnda gidebiliyordu. Hafta sonlarnda yarm gnlne ya da
bir geceliine Lansinge gitmeme dahi izin veriyorlard. Aslnda yam
da birey yoktu daha, ama o zaman bile, gece vakti, Zenci mahallelerin
de de olsa, kimsenin bana sokaklarda ne aradm sormaya cesaret edemiyecei kadar byk grnyordum.
Artk aabeylerim Wilfred ve Philberttan bile irikym birisiydim
Onlar da okulun aylarnda ya da daha baka yerlerde kzlarla arkada
lk etmeye balamlard; hatt beni de birka kzla tantrmlard.
Ama benden holanan kzlarla ben kmyordum, benim holandm
kzlar da benimle kmyordu. Zaten dansetmeyi de pek beceremezdim;
hem sonra azck harlm oluyordu onu da kzlarla harcayamazdm.
Onun iin izine ktm o Cumartesi geceleri ben genellikle Zenci res
toranlar ve barlar civarnda aylak aylak dolaarak tek bama vakit ge
irmeye alrdm. Otomatik mzik dolaplarnda Erskine Hawkinsin
Tuxedo Kava, Slim ve Slamn Dztaban Floogie ve buna benzer
plaklar alnr dururdu boyuna. Neve Yorkun en byk topluluklar her
gece ayr bir yerde sahneye karak srdrdkleri turneler srasnda ba
zan Lansinge de urarlard. Ktrm ya da yatalak falan deilse hemen
hemen herkes Neve Yorkun o byleyici ikliminden gelen her sanat
y grmeye koard; gelen sanat kim olursa olsun. Ben sonralar Harlemde ok yakndan tanyacam Luck Thompsonun da Milt Jack
sonn da isimlerini ilk olarak bu ekilde renmitim.
Gzetimevine benden nce girenler, gnleri dolunca oradan slahevi
okuluna gnderildiler. Ama benim gnm dolduu halde, hatt, cezam
dan iki kat daha fazla yattm halde okula yollanmam hep erteleni
yordu. Bylece gzetimevine yeni yeni ocuklarn gelip gnlerini doldu
rarak okula yollandklarn grmeye artk almtm. Bu ite Mrs. Swerlinin parma olduunu adm gibi biliyordum. Rahatm yerindeydi, ha
yatmdan memnundum. Okula gitmeyi zaten ben de istemiyordum.

r
138 MALCOLM X

Sonunda birgn Mrs. Swerlin bana Masondaki ortaokula kaydmn

yaplacan syledi. Kasabadaki tek ortaokuldu bu. Gzetimevinden
gemi hibir ocuun, en azndan hl gzetimevinde kalan birisinin
dorudan doruya Masondaki okula nakledilmesi grlm ey deil
di. Bylece yedinci snfa kaydoldum. Okulda Zenci olarak benden ba
ka sadece Lyonslarn ocuklar vard. Onlar yaa benden ufakt ve da
ha aa snflarda okuyorlard. Zaten kasabada da Lyons ailesiyle ben
den baka Zenci yoktu ki. Lyonslar Zenci olduklar halde kasabada iti
barlar hayli yksekti. Mr. Lyons son derece zeki ve alkan bir insan
d. Mrs Lyons da ok iyi bir kadnd. Annemden duyduuma gre, Michigan taraflarnda zaten topu topu drt tane Bat ndial varm, onlar
dan birisi annem, birisi de Mrs. Lyonsm.
Bu okuldaki beyaz ocuklarn bazlar bana Lansingdeki ocuklar
dan daha dosta davranyorlard. Geri ocuklarn bazlar, hatt baz
retmenler bana pis zenci diye hitabediyorlard ama onlarn da tpk
Swerlinler gibi, bunu kt niyetle sylemedikleri belliydi. stelik de s
nfn tek zencisi olarak son derece popler bir ocuktum. Bunun bir
nedeni de herhalde benim onlar asndan bir deiiklik, bir yenilik saylmamd. Hep aranan, el stnde tutulan birisiydim. Hep gzdeydim.
Kasabann o en nemli kadnnn, Mrs. Swerlinin tuttuu bir ocuk ol
mamn bana kazandrd zel itibardan da ayrca yararlanmann yolla
rn biliyordum. Artk okulda birilerinin beni yana done arayp bularak
benden mnazara, basketbol falan gibi sosyal faaliyetlere katlmam ya
da ba ekmemi istemedii gnm olmuyordu hemen hemen. Ben de
haliyle bunlarn hibirisini de geri evirmiyordum.
Okula balamamn zerinden fazla gemeden, benim ancak kendi
aln terimle kazandm paray harcamak gibi bir huyum olduunu bi
len Mrs. Swerlin bana okul saatleri dnda alabileceim bir de i
ayarlad dedimse hani, oradaki lokantalarn birisinde bulaklk ya
pacaktm. Patronum da okulda ou saatlerimizi birlikte geirdiimiz
bir beyaz ocuun babasyd. Evleri lokantann hemen stndeydi. Lo
kanta olduka iyi i yapyordu. Her Cuma akam haftalm alp cebi
me sokunca artk gururumdan yanma yaklalmyordu adeta. Ka para
aldm imdi hatrlamyorum ama herhalde epeyce birey alyordum.
Zaten hayatmda ilk defa o zamanlar, zerimde hatrsaylr miktarda bir
para, hem de kendi param oluyordu. Kesem elverecek duruma gelir gel-

MASKOT 139

mez hemen kendime yeil bir elbiseyle birka ift ayakkab aldm. Ar
tk en azndan snftaki arkadalarm bana birey smarladklarnda ben
de onlara bireyler smarlayabiliyordum.
Okulda en ok sevdiim dersler ngilizce ve tarihti. ngilizce ret
menimiz, adn da hatrlyorum, Mr. Ostrowski diye birisiydi; derslerde
hep hayatta baarl bir insan olmann yollar zerine tler verir du
rurdu. Tarih derslerinin sevmediim bir yan varsa o da, retmenin
kendisiydi; Mr. Williams adndaki bu adamn ii gc pis zenciler hak
knda fkralar anlatmak, aklnca espriler yapmakt. Okula baladm ilk
haftayd, birgn snfa girip yerime otururken, bu adam da tuttu, szde
espri olsun diye yksek sesle ve makamna uydurarak unlar mrldan
maya balad: Sen yine de karki pamuk tarlasna bir urak vermeyi
ihmal etme; bazlarnn pis zenciler hrszlk etmez demelerine aldr
etme. Aman ne komik. Tarihi ok seviyordum ama bu dersten sonra o
Mr. Williams denen adama kar hi sevgi duyamadm. Daha sonra, ol
duu gibi hatrlyorum, kitapta Zencilerin tarihi blmne gelmitik
birgn. Zaten topu topu tek paragraft bu konu. Onu da Mr. VVillams bir
solukta geiverdi. Zencilerin bir zamanlar kle olduklarn, sonra ken
dilerine zgrlk verildiini, aslnda Zencilerin pek ounun son dere
ce tembel, geri zekal ve beceriksiz insanlar olduunu kitaptan yksek
sesle ve abuk abuk okuyup geti. Kitaptan okuduu bu bilgilere
retmenin kendisi de antropolojik bir dipnot dmekten geri durmad,
hatrlyorum, snftaki btn beyazlarn kahkahalar arasnda Zencilerin
ayaklarndan szederek, dedi ki: Zencilerin ayaklar o kadar iridir ki,
getikleri yerlerde ayak izi deil adeta bir ukur brakp giderler
Bunu sylerken biraz zlyorum ama ne yapaym ite, en sevme
diim ders de matematikti. Bunun nedeni zerinde ok dnmm
dr. Bunun nedeni, olsa olsa, matematiin tartmaya hi mahal brakmamasyd, baka bir neden gelmiyor aklma. Bir yerde yanl yapm
sanz orada artk herey bitiyordu.
Ama basketbol benim hayatmn bellibal uralarndan birisiydi.
Okulun basket takmnda oynuyordum. Zaman zaman Hov/ell ve Charlotte gibi komu kasabalara maa giderdik. Ben daha sahaya kar k
maz, tribnlerdeki seyirciler, bana pis zenci' ve tilki diye avaz avaz ba
rmaya balarlard. Ya da eytan diye seslenirlerdi. Takm arkadala
rmla antrenrmz bu gibi tezahratlara almlard ve hi aldrmaz-

140 MALCOLM X

lard. Dorusunu sylemek gerekirse benim de pek aldrdm yoktu

Benim o zamanki psikolojim, Zencilerin imdi bile kendilerini bir tr
l kurtaramadklar o malm psikolojiydi, beyazlarn kendilerine syle
dii bu eylere Zenciler her ne kadar iin iin zlseler bile, yaptklar
ilere bakarak Zencilerin baya ilerlemekte olduklarn beyazlarn
azlaryla ikrar etmesini beklerler hep. Zenciler bu gibi szleri o kadar
ok dinlemilerdir ki, byle olduuna yrekten inanmalar, en azndan
bunun byle olduunu kabullenmeleri iin adeta beyinleri ykanmtr.
Basket malarndan sonra okulda bir dansl ay toplants yapmak,
gelenek halini almt artk. Bizim takm, tabii aralarnda ben de oldu
um halde, ne zaman baka bir okulun ayna gitse, salonda birden esen
o souk havay hep sezerdim. Kar takmdan olanlar benim onlarn
arasna karmak niyetinde olmadm ya hep kendi takmmzdan bi
riyle birlikte olduumu ya da kendi kendime oyalandm grnce i
leri biraz rahatlar ve o souk hava da bir para dalrd. yle sanyo
rum ki ben evremdekilere de pek sezdirmeden, beyazlara karmamak
ve kendi kendime oyalanmak iin baz yollar bulmutum. Kendi okulu
muzda bile bu souk havann adet somutlap bir duvar haline geldi
ini sezerdim. Btn o in tebessmlere, btn gleryuzlere ramen,
kimse okulun maskotunun bir beyaz kzla dans etmesini istemezdi.
Bu durum adeta psiik bir mesaj gibi ortala yaylverirdi bir an
da; ama sadece onlardan deil, benden de. Kendi namma en azndan
bu kadarn dile getirebilmek bile bana gurur veriyordu. Bu dansl ay
larda ben de ortalkta yle bir iki dolamaktan, saa sola biraz tebes
sm datp bir iki lf etmekten, merubat iip sandvi yemekten ileri
gitmezdim ve sonra da bir mazeret ileri srerek erkenden ayrlrdm
beyazlarn arasndan.
Bu dansl aylar, kk kasaba okullarnda o zamanlar yaplagelen
tipik aylardan pek farkl olmazd. Bazan Lansingden beyazlardan ku
rulu bir orkestra getirtilirdi. Ama ou zaman masa zerine bir gramo
fon yerletirilir, sesi de sonuna kadar alr, Glenn Millern Ay Se
renad gibi eyler, yeri gelmiken belirteyim o zamanlar Millern or
kestras ok tutulan bir orkestrayd tabii, gene o zamanlar ok popler
olan Mrekkep Lekeleri topluluunun Dert Etmesem Ah adl paras
gibi eyler dinlenirdi, o czrtl plaklardan.
O zamanlar, bana son derece tuhaf gelen birey zerinde hayli d
nmmdr. Lansingdeki okulda olduu gibi, Ma.sondaki okulda

MASKOT 141

okuyan beyaz ocuklarn ou da, zellikle de benimle samimi olanlar,

benimle birlikte gezip tozanlar beni bir keye ekiyorlar ve beyaz kz
larn bazlarna, bazan da kendi oz kardelerine yakksz tekliflerde
bulunmam iin beni sktryorlard. Bana anlattklarna gre okuldaki
bu ocuklar, bana teklifte bulunmam syledikleri bu kzlara, kendi
kardeleri de dahil olmak zere, daha nceden sahip olmular ya da ol
mak istemiler de iin stesinden gelememiler. n ierisinde bir i ol
duunu ben ok sonralar anlamtm. Akllar sra bu olanlar, kzlan
benimle bir yerlerde buluturup o korkun tabuyu krma pozisyonuna
bir sokabilirlerse, artk bunu Demoklesin klc gibi kullanp kendileri
de kzlara istedikleri hereyi yapabileceklerdi.
yle grnyordu ki bu beyaz ocuklar, benim Zenci olduuma ba
karak, ak hakknda ya da seks hakknda benim kendilerinden daha
ok ey bildiimi dnyorlard. Yani onlarn kendi kzlarna ne sy
lemek ve nasl muamele etmek gerektiini benim igdsel olarak da
ha iyi bildiimi dnyorlard. Ben o kzlardan bazlarnn peine ger
ekten dtm, bazlarnn da bana sarkntlk ettiini hi kimseye
sylemedim. Bu kzlarn bazlar benimle ilgilendiklerini deiik yollar
la bana belli ediyorlard. Ama ne zaman konumalarmz samimi bir ha
vaya binecek olsa, ya da yaknlk douracak bir yola girecek olsa, kzla
benim arama sanki bir eit almaz bir duvar rlveriyordu. Aslna
baklrsa, benim gerekten elde etmek istediim birka kz varsa onlar
da Wilfredin ya da Philbertn bana Lansingde tantrdklar Zenci kz
lardan bir-ikisiydi. Ne var ki, onlara teklifte bulunmaya da ben cesaret
edememitim.
Sadan soldan duyduum eylerden ve Cumartesi geceleri Zenci
mahallelerinde tek bama yaptm gezintilerden Lansingde rk kar
mnn alp bam gittiini biliyordum. Belki tuhaf bir durum ama, bu
nun benim zerimde zerre kadar etkisi olmuyordu. Beyazlarn arabala
rm altlarna ekerek Zenci mahallelerinin baz mimli caddelerinde ci
rit attklarn ve buralardan eksik olmayan Zenci yosmalar arabalarna
atp atp gtrdklerini, herhalde Lansingde bilmeyen Zenci yoktur.
te yandan, bir de Zenci mahelleleriyle PolonyalIlarn oturduklar
semtler arasnda yer alan bir kpr vard ve beyaz yosmalar da arabala
ryla oraya gelip kprye yakn bir yerlerde kendileri iin bekleen Zen
ci erkekleri alp giderlerdi. Lansingin beyaz kadnlar ta o gnlerde bi

142 MALCOLM X

le Zenci erkeklere dknlkleriyle mehurdular. Ama ben, ou be

yazlarn byk cesaret isteyen bu mthi iin, bu cinsellik yarnn e
refini nasl olup da Zencilere braktklarn hl bir yere oturtamyo
rum. Lansingde bu rk karm sorununu kendisine dert eden ne bir
Zenciye rastlammdr, ne de bir beyaza. Sanyorum ki bu ii herkes be
nim gibi normal karlyor ve bunda hibir tuhaflk grmyordu.
Her neyse, demek istediim u ki, ben Lansingde, daha okul srala
rnda kk bir ocukken kazandm tecrbeler sayesinde, beyaz-kz
sorunundan en azndan daha birka yl uzat durabilecek kadar iyi bir
uzman olmutum.
Sonra, yedinci snfn ikinci smestrinde snf mmessili seildim.
Bu beni bakalarndan da ok artmt. Ama snfn neden beni seti
ini imdi anlyorum. Aldm notlar bir defa okulun en yksek notla
r arasndayd. Snfta da bir taneydim zaten; tpk bir pembe fino gibi;
stelik gururluydum da; burnu byk birisi olmadm syleyemem
dorusu. Hatt o zamanlar bir Zenci olduumun bile pek farknda de
ildim, nk elimden gelen her ite mmkn mertebe beyazlaabil
mek iin btn gcmle alyordum. te onun iindir ki, bugn ben
bu tecrbelerime dayanarak, kaynama iin rpman Amerikal Zenci
lere boyere uratklarn anlatabilmek iin mrmn byk bir bl
mn veriyorum. Benim bu ite epey tecrbem var; nk ben neler
yapmadm ki kaynaaym diye.
Snf mmessili seildiimi rendii zaman, Malcolm, seninle ne
kadar iftihar etsek azdr! diye haykrmt Mrs. Swerlin. altm lo
kantada da bunu duymayan kalmad. Hatt arasra beni grevi gerei
denetlemek iin urayan Maynard adndaki o memur bile beni ven
szler ediyor, o zamana kadar slahn ne olduunu benim kadar gzel
ispat eden bir baka ocua daha rastlanmadn syleyip duruyordu.
Bu adam ben de seviyordum sevmesine, ama bir huyu vard ki onu ho
karlyamyordum: adam olur olmaz zamanlarda annemin bizi dpe
dz perian ettiini ima eden szler karrd azndan.
Liyonslar sk sk ziyarete gidiyordum, onlar da bana sanki kendi
ocuklarymm gibi davranyorlard. Lansinge kardelerimi ve Gohannalar ziyarete gittiimde de ayn ekilde ok scak bir ilgiyle kar
lanyordum.
Hi aklmdan kmaz, o zamanlar beni zen birey olmutu: Rz
gr Gibi Geti filmi. Bu film Masonda oynarken seyretmeye gittiim

MASKOT 143

de salondaki tek Zenci bendim, perdede Butterfly McQueen adndaki

kadn oyuncu, roln yaparken ben neredeyse yerin dibine getim.
Hemen hemen her Cumartesi Lansinge gidiyordum. Artk yam
ondrde yaklayordu. Wilfred ve Hilda yine bizim o eski evimizde otu
ruyorlard. Hilda evi tertemiz tutuyordu. Tabii ki Hildann ii, ayann
altnda dolap duran, kabna smayan sekiz ocuk arasnda kalm anneminkinden elbette daha kolayd. VVilfred de nerede i bulursa orada
alyor ve yine eline geirebildii her kitab okuyordu. Philbert ise
eyaletin o mntkasndaki en iyi amatr boksrlerden biri olarak isim
yapmt, herkes onun erge profesyonel olacam mid ediyordu.
Benim tam anlamyla bir fiyasko olan o boks mamdan sonra Reginaldla da aray dzeltmitim. Mrs. VVillamsa gidip Wesleyi ve Reginald ziyaret etmek ok houma gidiyordu. Artk hi gzm krpma
dan, srf ceplerinde bulunsun, ellerini aldklarnda harcayacak bireyleri olsun diye her ikisine de birka dolar harlk veriyordum. Kk
Yvonne ile Robert da o Bat lndial kadn Mrs. McGuiren yannda ha
yatlarndan memnundular. Onlarn da her birine birer eyreklik harlk
veriyordum; onlarn nasl da serpilip geldiklerini grdke benim key
fime diyecek olmuyordu dorusu.
Hibirimiz annemizden fazla szetmiyorduk. Babamznsa adn bi
le anmyorduk. Sanrm hibirimiz de ne diyeceimizi bilemiyorduk bu
konularda. Herhalde baka bir kimsenin annemizden szetmesini de is
temezdik. Ama zaman zaman hepimiz Kalamazooya onu ziyarete gidi
yorduk. Biz bykler ou kere yalnz giderdik, nk bu ziyaretler y
le bireydi ki, yannzda, kardeiniz bile olsa, bir bakasnn bulunma
sn, grdklerinize bir bakasnn tank olmasn istemezdiniz.
Bu zaman zarfnda annemi birok defa ziyaret ettim, ama bunlar
arasnda, yedinci snfn sonlarna doru ziyaretine gidiim bugnk gi
bi aklmdadr hl. O zaman babamn ilk evliliinden olan yetikin k
z Ella da Bostondan kalkp bizi ziyarete gelmiti. Wilfred ve Hilda da
ha nceleri Ellayla bir sre mektuplamlard, hatt ben de Hildann
teklifi zerine, Swerlinlerde bulunduum bir srada Ellaya bir mektup
yazmtm. Ellann Larsinge bizleri grmeye geleceini bildiren mek
tubunu aldmzda hepimiz ok heyecanlanm ve sevinmitik.
Ellann geliinin, en azndan benim amdan en arpc yan u ol
mutu: Ella, hayatmda tandm gerekten marur ilk Zenci kadnd.

144 MALCOLM X

Ten renginin ok koyu olmasyla aka nyordu. Bu ise o zamanlar

Zenciler arasnda, hele hele Lansingde duyulmu ey deildi.
Ellamn hangi gn geleceini tam olarak bilmiyordum. Birgn le
den sonra okuldan kp gzetimevine vardmda, Ellay karmda bu
luverdim. Ella beni barna bast ve sonra biraz geri ekilip batan aa
szd. Mrs. Swerlinden bile daha heybetli, hkim edal bir kadnd.
Ten rengi de yle yabana atlr bir siyah deildi, babamnki gibi simsi
yaht. Oturuu, kalk, konumas, her hali ona her istediini tam ola
rak elde eden bir kadn havas veriyordu. Ailesinden ok kimseyi Georgiadan Bostona getiriiyle babamn sk sk undu kadn ite buydu.
Babam onun hali vakti yerinde birisi olduunu, onun sosyeteden biri
si olduunu sylerdi ikide bir. Ella Kuzeye be parasz gelmiti, ama
burada alp kazanm, artrm, yatrm yapmt, elindekini deer
lendirmesini bilmiti; sonra da Georgiadaki btn kardelerine ve ye
enlerine Kuzeye, Bostona gelmeleri iin para yollamaya balamt.
te imdi, benim onun hakknda nceden duyduum herey, onun gr
nnden ve davranndan olduu gibi okunuyordu. O gne kadar hi
kimse beni Ella gibi etkilememiti. imdi ikinci evlilik hayatn yayor
du Ella. lk kocas doktormu.
Ella benim neler yaptma dair soru stne soru yneltti bana. S
nf mmessili seildiimi zaten Wilfred ve Hdadan duymutu oktan,
zellikle notlarm sordu benden. Ben de koup karnelerimi getirdim.
Snfn en alkan rencisinden biriydim. Ella beni vd de vd
Ben de ona erkek kardei Earl ve kz kardei Maryyi sordum. Bana,
Earln Bostonda bir orkestrada ark syledii gibi mthi bir havadis
verdi. arkc olarak Jimmy Carleton adn ktlanyormu Earl. Mary de
hakeza iyiymi.
Ailenin o dalndan gelen teki akrabalardan da szetti Ella. Bunlar
dan benim adlarn o gne kadar hi duymadm byk bir ksmnn
Georgiadan Bostona gelmelerine yardm etmiti. Gelenler de ayn e
kilde bakalarna yardm etmilerdi. Ella, Biz Littlelar hep birarada ol
malyz, diyordu. Ellann bu sz, szn kendisinden ok syleni
ekli bana o anda ok dokundu. Ben okulun maskotu olmutum artk;
ailenin bizim taraftan olan yeleri darmadank olmutu. Hatt ben
Little ailesinin bir yesi olduumu bile unutmak zereydim. Ella bana
aileden birok kiinin deiik deiik ilerde altm, hatt bazlar
nn kk apta da olsa kendilerine ait bir dzen kurduklarn syledi.
Bunlarn ounun evleri bile varm.

MASKOT 145

Ella Lansingdek hz btn Littlelarm biraraya gelerek hep birlikte

annemi ziyarete gitmemizi teklif edince hepimiz buna son derece sevin
dik. Annem iin bireyler yapabilecek, onun ksa zamanda iyilemesine
ve hastahaneden kmasna yardm dokunacak birisi varsa onun da El
la olduunu hepimiz anlamtk. Her neyse, hepimiz ilk defa hep birlik
te Ella ile Kalamazooya gittik.
Ziyaret yerine getirdiklerinde annemin yznde bir glmseme
vard. Ellay grnce annem ok ard. kisinin, olduka zayf ve ne
redeyse beyaz saylabilecek bir kadnla, heybetli ve simsiyah bir kadnn
sarma dola kucaklamas arpc bir eliki oldu. Ziyaretin bundan
sonraki ksmn pek hatrlamyorum. Ama uzun uzun konuuldu. Ella
herey zerine ald. Biz hepimiz bu artlar altnda imdiye kadar hi
duymadmz bir gnl rahatlyla ayrldk annemin yanndan. lk de
fa o gn, sanki pek nemli saylmayacak bedensel bir rahatszlk gei
ren bir hastay ziyarete gitmiim gibi bir his duyduumu hatrlyorum.
Birka gn sonra da, her birimizi bulunduumuz yerlerde tek tek
ziyaret ederek vedalaan Ella, Lansingden ayrld ve Bostona dondu.
Ama gitmeden nce benden, kendisine dzenli olarak mektup yazma
m istedi. Bir de, istersem yaz tatilinde Bostona onun yanna gelmemi
teklif etti. Tabii ben de bu frsat karmak niyetinde deildim.
1940 ylnn yaznda, zerimde o yeil elbisem ve elimde mukavva
bavulumla, Lansingden Bostona alan o Greyhound otobslerinden
birine atladm. yle bir haldeydim ki, biri tutup da boynuma bir TA
RALI yaftas asm olsayd bile, grnm itibariyle yine de bende faz
la bir deiiklik yapmazd bu yafta. O zamanlar imdiki gibi tercihli yol
lar yoktu; otobsler kendine el kaldran her yolcuya durur, nerde bir
ky grse orda mola verirdi. Oturduum yerden yani tahmin edebilece
iniz gibi, otobsn en arkasndaki koltuumdan beyazlarn Ameri
kasn pencereden seyredip gidiyordum; sanki bir aydr yoldaymm
gibi geliyordu bana, oysa daha brbuuk gn olmutu yola kal.
Sonunda Bostona vardk Ella otobs terminalinde beni bekliyordu.
Oradan alp evine gtrd beni. Ev, Bostonun Harlemi saylan Roxburynin Sugar Hill taraflarnda, Waumbeck Caddesindeydi. Evde, E1lann o zamanlar asker olan ikinci kocas Frankla, Jimmy Carleton
adyla arkclk yapan kardei Earlle ve ablasndan ok farkl bir kz
olan Maryyle tantm. Maryyi, tpk Ella gibi kendi vey kardeim ola
rak dneceim yerde Ellann kzkardei olarak grmem aslnda biraz

146 MALCOLM X

tuhaf. Ama sanyorum ki bunun asl nedeni: Ellayla benim sivri tipler
olarak, hakim edal kimseler olarak birbirimize ok yakn olmamzdr.
Oysa Mary her zaman sessiz, sakin ve hemen hemen utanga bir kzd,
Ellann ok yakndan ilgilendii bir suru ey vard. Kimbilr ka
dernee yeydi; hatt oralarda siyah sosyete' olarak bilinen yresel ev
relerin ileri gelen simalarndand. O evrelerde ben daha sonralar yz
lerce Zenciyle tantm, yzlercesiyle karlatm. Bunlarn her birisinin
byk kentlere zg konumalar ve davranlar karsnda benim a
zm bir kar ak kalyordu.
Zaten bu insanlar farkl bulmam gibi davranmaya alsam da yapa
mazdm bunu. Sz arasnda ikide bir Chicagodan, Detroitten, New
Yorktan szediyorlard. zellikle Cumartesi geceleri, Roxburynin alve
ri merkezine dalga dalga akan o Zenci maherini grene kadar, dnyada
bu kadar ok Zenci olduunu bilmiyordum. Yanp snen neonlar, gece
kulpleri, oyun salonlar, barlar, vzr vzr geen arabalar! Lokantalardan
gelen, siyah alarn piirdii o ar yal bl baharatl yemek kokulan
caddeleri tutuyordu. Mzik dolaplarndan Erskine Hawkins, Duke Ellington, Cootie VVilliams bata olmak zere daha bir sr arkcnn plaklar
alnyordu srekli olarak. O zaman bin kp da birgn bu arkclarn
hepsiyle tek tek tanacam sylese, dnyada inanmazdm. En byk or
kestralar, yukarda szn ettiim arkclarn orkestralar da dahil, Bos
tonun Massachusetts Caddesi ndeki Roseland Devlet Konser Salonunda
bir gece Zenciler iin, bir gece de beyazlar iin alyorlard
Arada bir kolkola girip gezintiye km biri beyaz biri Zenci iftler
grlyordu ortalkta. Hayatmda ilk defa orada gryordum byle bireyi. Pazar gnleri Ella, Mary ya da baka biriyle kiliseye gittiimizde,
mrmde hi grmediim kadar deiik kiliseler grdm siyahlara ait.
Benim Masonda (Michigan) gittiim o kk beyazlar kilisesinden kat
kat gzeldi bunlar. Kiliselerde beyazlar sadece oturuyorlar ve kuru ke
limelerle ibadet ediyorlard; Boston Zencileri ise, benim kiliselerde gr
dm btn Zenciler gibi, tm bedenleriyle, ruhlaryla, vecd iinde
ibadet ediyorlard.
Lansingdeki herkese hitaben VVilfrede iki u defa Mektup yazdm.
Lansinge dnnce buralar anlatacam yazyordum mektuplarmda.
Ama ne yazk ki anlatamadm.
Masona dnp de sekizinci snfa balar balamaz, Masondan skl
maya baladm anladm; hatt bir huzursuzluk bagsterdi bende,

MASKOT 147

hayatmda ilk defa etrafmn beyazlarla dolu olmasndan duyduum hu

zursuzluktu bu.
Artk aklm fikrim Bostondayd; orada grdm eyleri, geirdi
im gnleri bir trl unutamyordum. imdi anlyorum ki bu, benim
kendi cinsimden olan topluluun ayrlmaz bir paras olduumu ilk
olarak anlaymd.
Etrafmdaki btn beyazlar, yani kendi snf arkadalarm, Swerlinler, altm lokantadakiler bendeki bu deiiklii hep farkettiler.
Son zamanlarda bir acaip oldun. Sanki kendinde deil gibisin, Malcolu. Neyin var? diye sorup duruyorlard bana.
Ama bu arada snfn gene en iyilerinden olmaktan da geri kalm
yordum, Hatrladma gre snf birincilii, ben, Audrey Slaugh adn
daki bir kz ve Jimmy Cotton adndaki bir olan olmak zere mz
arasnda dnp duruyordu.
Bu minval zere gnler geip giderken, btn smestr boyunca benim
huzursuzluum ve rahatszln da gnden gne artp gidiyordu. Sonun
da birgn, ilk dnemi baaryla bitiren rencilerin seneye lise birin A u
besine alnmak zere son smestre balayacaklar gnlerden bir gn bir
olay oldu ve ite bu olay benim hayatmn ilk byk dnm noktasyd.
O gn her naslsa snfta ngilizce retmenim Mr. Ostrowskiyle
yalnz kalmm bir ara. Mr. Ostrowski, uzun boylu, gr bykl, adeta
krmz tenli bir beyazd. Benim aldm en iyi notlar arasnda onun der
si de vard; o da beni beendiini her vesileyle hissettirmiti bana. Da
ha nce de szettiim gibi, adeta doutan danmand bu adam; ne
okunaca, ne yaplaca, herhangi birey hakknda ne dnlecei
konusunda, hemen hemen her konuda tler verir dururdu. Biz de
Mr. Ostrovvski hakknda pek nazik olmayan akalar yapardk kendi ara
mzda: bu adam snfta bize anlatp durduu o hayatta baar kazanma
nn yollarndan biraz da kendisi yryp daha iyi bir yere gitmek yeri
ne, neden Mason gibi kk bir kasabada retmenlik yapyordu yani?
Biliyorum ki Mr. Ostrovvski bana o gnk dn d.e iyi niyetle
vermiti. Bana kar kt bir niyeti olduunu hi sanmam. O gnk
dnn tek nedeni, onun beyaz Amerikal mizacnda yatar. Ben onun
en iyi rencilerinden biriydim, hatt okulun en iyi rencilerinden bi
riydim, ama onun sizin yerinize dnebildii gelecek, btn beyazla
rn siyahlar iin dndnden hi de farkl deildi.

148 MALCOLM X

Mr. Ostrovvski o gn bana unu sormutu: Malcolm, artk kendin

iin bir meslek dnyor olmalsn. Syle bakalm neye karar verdin?"
Aslna baklrsa ben o gne kadar bu konuda hi dnmemitim,
ama ona, ey, evet, efendim, avukat olmay aklmdan geiriyorum,
deyiverdim. Neden byle dedim bilmiyorum. Bunun nedenini imdiye
kadar bulabilmi deilim. Lansingde o sralar ne bir avukat vardr.
Zencilerden, ne de bir doktor vardr; arasanz bir tek kii bile bulamaz
snz; yle olunca, herhangi bir meslee gz koymanza yarayacak bir
tek imaj bile yoktu nmde. Ama o zamanlar kesin olarak bildiim birey vard ki o da, avukatlarn, benim yaptm gibi, bulak ykamak
zorunda olmadyd.
Benim cevabm zerine Mr. Ostrowski ok arm bir halde, san
dalyesinde yle bir geriye yasland ve ellerini ensesinde kenetledi. Y
znde hafif bir glmsemeyle unlar syledi bana: Malcolm, hayatn
bizden istedii ilk eylerden birisi de gereki olmaktr. Bak imdi bu
szlerimi yanl anlama sakn. Burada seni hepimiz severiz, sen de bili
yorsun bunu. Ama bu konuda daha gereki dnmelisin ve bir zenco olduunu aklndan karmamalsn. Avukatlk ha... Yok bak ite bu
meslek bir zenco iin gereki bir hedef deil. Senin hakikaten olmay
baarabilecein bir eyi dnmen gerek. Bak mesel ellerin baya ma
haretli: neler yapyor, neler! bilgisi dersinde marangoz atlyesinde
yaptn eyleri herkes beeniyor. Ne diye marangoz olmay dnm
yorsun? Sen buralarda sevilen bir insansn, marangoz olursan btn i
ler sana gelecektir.
Sonra sonra Mr. Ostrov/skinin syledii bu szler zerinde dn
dke, huzursuzluum bsbtn artmaya balamt. Bu szler kafamn
iinde burgu gibi dnp duruyordu.
Beni asl rahatsz eden eyse, Mr. Ostrov/skinin snftaki teki
rencilere, yani beyazlara verdii tlerdi. Zaten bu beyaz rencilerin
ou ona ifti olmak istediklerini sylyorlard; baba mesleini srdr
mek niyetindeydi bu ocuklar, bydkleri zaman ailelerinin iftlikleri
ni kendileri iletecekti, niyetleri buydu. Ama baba mesleini devam et
tirmek istemeyip de kendi yollarnda yrmek, deiik birey olmak is
tediklerini syleyenleri Mr. Ostrowski hep tevik ediyordu. renciler
den bazlar, daha ok da kzlar, retmen olmak istiyorlard. Birka ta
nesi de daha baka mesleklere girmek istiyorlard, rnein olanlardan
birisi blge temsilcisi olmak istiyordu, birisi veteriner olmak istiyordu;
bir kz da hemire olmak istiyordu. Deiik mesleklere girmek isteyen-

r
MASKOT 149

lerin hepsini de Mr. Ostrowskinin ok tevik ettiini, onlara srekli mo

ral vermeye altn sylyordu ocuklar. Ama bu rencilerin hibi
risinin de ald notlar benim notlarm kadar yksek deildi.
Bu konuda o zamana kadar hi bu ekilde dnmemi olmam a
rtc bireydi; ama bakalarndan neremin eksik olduu bir yana, o be
yaz ocuklarn hemen hepsinden daha zeki bir renci olduumu d
ndm. Ama gene de ben, onlarn gznde, kendi gnlmden geirdi
im birey olabilecek kadar zeki deildim.
te bu gerei anladktan sonra ben deimeye baladm; iin iin
Artk beyazlardan mmkn mertebe uzak durmaya alyordum.
Derslere dzenli olarak devam ediyor ve ancak bana birey sorulmas
halinde konuuyordum. Mr. Ostrowskinin derslerinde yerimde otura
bilmek bile artk adeta bedensel bir ikence oluyordu benim iin.
Eskiden zenco szn hi umursamazken, imdi bu sz her duy
duumda durup bu sz sarfedene sert sert bakyordum. Benim bu dav
ranm da onlar baya artyordu.
Ksa bir sre sonra etrafmda o 'zenco ve Neyin var? gibi szleri
bir daha duymaz oldum. Benim istediim de buydu zaten. retmenle
rim dahil, hi kimse bana ne olduunu tam olarak anlyamyordu. Sa
da solda benim bu halimin konuulduunu anlyordum.
Birka hafta sonra, altm lokantada ve Swerlinlerin gzetimevinde de ayn hava hakim olmutu.

Aradan ok gememiti ki birgn Mrs. Swerlin beni odasna ar

d; yannda Maynard Ailen adl o memur da bulunuyordu. Benim iin
yeni birtakm kararlar alndn yzlerinden okuyordum. Mrs. Swerlin
bana; okulda, iyerinde ve gzetimevinde kendimi o kadar sevdirmi
ken, hatt btn Masonda herkesin gzdesi durumuna gelmiken, son
zamanlarda onlara adet artk burada hayatmdan kesin olarak mem
nun olmadm dndrecek ekilde davranmaya balamam kimse
nin bir anlam veremediini syledi.
Kendisinin de artk benim gzetimevinde tutulmama hacet kalmad
m dndn szlerine ekledi. Bundan sonra, beni ok seven Lyons
ailesinin yannda kalmam iin gerekli ilemler yaplp bitirilmiti bile.
Sonra Mrs. Swerlin ayaa kalkarak elini uzatt. Herhalde sana en az
yz kere sormuumdur Malcolm, dedi, Canm skan eyin ne olduu
nu syler misin bana?

150 MALCOLM X

Ben de, bana uzatt elini skarak, Birey yok, Mrs. Swerlin, de
dim. Sonra gidip yukardan eyalarm toplayp getirdim. Dnp bakt
mda kapda Mrs. Svverlin gzlerindeki ya siliyordu. Bunu grnce
ben de bir tuhaf oldum. Ona herey iin teekkr edip darya ktm
ve beni Lyons ailesine gtrecek olan Mr. Allenn yanna gittim.
Sekizinci snf bitirene kadar iki ay boyunca yanlarnda kaldm
Mr. ve Mrs. Lyons ile ocuklar da benim neden skldm sylemem
iin srar edip durdular. Ama ben onlara da hibirey soyleyemedim.
Yine her Cumartesi Lansinge kardelerimi grmeye gidiyordum.
Mektup yazmam gerekse de, gerekmese de yazyordum. Bostona gelip
bundan sonra orada yaamak istediimi yazdm Ellaya bir seferinde.
Ella nasl etti, ne etti bilemiyorum ama, benim gzetimimi Michgandan Massachusettse nakletmeyi becerdi ve bylece ben de sekizin
ci snf bitirir bitirmez kendimi yine Bostona giden Greyhound otob
snde buldum.
O gndr bugndr bu yolculuumu zaman zaman dnmeden
edemem. Hayatmda hibir mekn deiiklii, dourduu sonular ba
kmndan bu kadar esasl ve derin olmamtr.
Michiganda yaamaya devam etseydim, bir defa byk bir ihtimal
le, Lansingde tanyp holandm o zenci kzlardan biriyle evlenirdim.
Sonra da hkmet konanda ayakkab boyacs ya da Lansing ehir
Kulbnde garson olurdum herhalde. Ya da o gnlerde Lansing Zenci
leri arasnda byk i saylan ayak ilerinden bir i bulurdum kendi
me; hatta marangoz bile olabilirdim.
imdiye kadar ben ne tr bir ie atlm olursam olaym, o ite mut
laka baar kazanmak iin ok almmdr. Bu bakmdan, Mr. Ostrowski beni avukat olmaya tevik etseydi ne olurdu acaba diye hayli d
ndm olmutur. O zaman da herhalde, bir byk kentin o profes
yonel Zenci burjuvazisi arasnda yerimi alr; bir yandan kaynama iin
ayaklarna kapandmz ikiyzl beyazlarn veballi sofralarndan bir
ka lokma artk daha kapabilmek iin lesiye yrtnrken, bir yandan da
kokteylimi yudumlayarak kendimi o ezilen Zenci kitlelerin szcs
hatt lideri diye yutturmaya alrdm.
Allaha binlerce krler olsun ki, Bostona gitmeyi kafama koy
mutum ve sonunda gittim de. Gitmeseydim herhalde imdi beyni y
kanm bir siyah Hristiyandan baka birey olmazdm.

3. HEMERM

am bir Lil Abnere benziyordum. Her yanmdan Mason (Michigan)

akyordu. Kvr kvr ve kzlms salarm taral usul kesilmiti
Briyantin bile srmyordum salarma. O eski yeil takmmn ceketi
nin kollar ta bileklerimin zerindeydi. Pantolonumun paalarysa ayak
bileklerimin nerdeyse parmak zerindeydi; oraplarm olduu gibi
gzkyordu. Lansingin byk maazasndan alman dar yakal ve k
salm paltomun rengi de elbisemin yeilinin bir ton ayd. Benim bu
grnm, vey ablam F.Ua iin bile dayanlacak gibi deildi. Ama Eila.Little ailesinin kyllemi baz yelerinin Georgiadan Bostona be
nim bu halimden daha beter bir halde geldiklerini de grm birisiydi.
Bunu bana sonralar kendisi sylemiti bit ara.
Ella benim iin at katnda kk ve irin bir oda hazrlamt. Bir
defa mutlaa, tencerelerinin, tavalarnn yanma girmeyegrsn, tam bir
Georgial Zenci kadn olduunu gsterirdi Ella. Tabanz gz ap yumuncaya kadar domuz butuyla, yeil sebzelerle, kavrulmu nohutlarla,
kzarm balklarla, lahanayla, patatesle doldurur; yemeklerin zerine
baharatn ve salasn bolca dker, msr ekmeini nnze yverirdi.
stelik siz ne kadar ok yerseniz o o kadar memnun olurdu. Byle

152 MALCOLM X

olunca, ben de F.llamn hazrlad masaya oturduumda sanki bu son

yiyiimmi gibi yumulurdum yemeklere.
Masonda ve Lansingde olduu gibi yine irikym, kapkara, samimi
ve gsterili bir hali vard Ellann. Ama benim bir yaz nce tantm
asker olan o ikinci kocas Franktan da benim gelmemden hafta ka
dar nce ayrlmt. Zaten normal olarak hibir erkek, ben de dahilim
buna, kendisiyle bir para ilgisi olan hereyi ve herkesi bizzat ekip e
virmeyi ihtiras haline getirmi bir kadnla uzun sre birarada yaaya
mazd. Ben bunu anlayabiliyordum ama tabii bu konuda hibir zaman
en ufak birey bile tlatmadm Ellaya. Orada yani Roxburyde daha
ikinci gnm faland, Ella bana, Bostona yeni gelen zencilerin ounun
yapt gibi hemen kendime bir i aramaya balamam istemediini sy
ledi pein pein. Zaten kendisinin Kuzey e getirdii herkese, ilk gnler
de iyi vakit geirmelerini, etraf doyasya gezmelerini, otobslere, met
rolara binmelerini, Bostonu yle iyice bir tanmalarn sylediim an
latt. Nedenine gelince, insan bir kere bir ie ban sokup da balann
ca artk yaad kenti grp tanmak iin bile bir daha eline frsat ge
mezdi. Ama benim almaya balama vaktim geldiinde, benim i bul
mam iin yardmc olacan da ekledi Ella.
Bylece ben de etrafta, Roxburynin Hill semtindeki Waumbeck ve
Humboldt caddelerinde aylak aylak dolamaya baladm. Buralar, be
nim daha sonra yaamaya baladm Harlemin Suyar Hill taraflarna
ok benziyordu. Gezip grdke, bu Roxbury Zencilerinin benim bildi
im Zencilerden ryamda bile gremeyeceim kadar farkl davranp
farkl yaadklarna tank oluyordum. Kendilerini Drt Drtlk olarak
nitelendiren, kendini beenmi zppe Zencilerdi bunlarn hepsi; onun
iin de Zenci gettolarnda ya da teki vey ablam Mary gibi ehir kesi
minde yaayan teki Zencilere pek tepeden bakyorlard.
Ben ilk olarak Roxburyde grdm bu zencileri o zamanlar, iyi bir
hayat sren, yksek mevkileri olan, byk iler yapan, eitim grm,
nemli adamlar sanrdm. Bu Zencilerin ie giderken, ziyaretlere ya da
kiliseye giderken de olduka marur ve vakur bir yry vard. Kal
drmlardan bir geileri vard ki grmeliydiniz, ama imdi biliyorum ki
bu Zenciler hi kukusuz bizim Lansing'in o byk adam olmu ayak
kab boyaclarnn ve garsonlarnn byk kent artlarndaki benzerle
riydi. Aradaki tek fark, Bostondakilerin beyinlerinin daha da beter bir
ekilde ykanm olmasyd. Boston Zencileri akllarnca kltrl,

HEMERIM 153

yontulmu ve itibarl olmakla nyorlard ve kendilerini ancak bir

ta atm tedeki Zenci gettolarnda yaayan renk kardelerinden muka
yese bile kabul etmeyecek derecede stn gryorlard. Bu Hill Zenci
leri, kendilerini gya daha stn yapan bu acnas yanl saplant iin
de, bir yandan da beyazlar taklit edebilmek iin didinip duruyorlard.
Boston evresinde iinde oturduu evin sahibi olacak kadar uzun
sre yaayan her Zenci aile, Hillin eraf kesimi arasnda saylyordu. ki
yakalarm biraraya getirebilmek iin kendi evlerinin bir-iki odasn ki
raya vermeleri bile bu yargy deitirmiyordu. Sonra, Gneyden Ella
gibi nispeten yakn zamanlarda gelmi olan kap komularm bile k
k gren Zenciler vard; New Englandn yerlisiydi bunlar. Aslnda
Hillde oturanlarn byk ounluunu Ella gibileri, yani son derece
gayretli ve maceraya atlmaktan ekinmeyen Gneyliler bir de Bat India Zencileri tekil ediyordu.
Bat ndiadan gelme Zencilere hem New Englandllar, hem de G
neyliler Kara Yahudiler diyorlard. Bunlar arasnda, sadece kendi otur
duu evin sahibi olmakla kalmayp kendilerine ek bir gelir getirebilecek
en az bir kiralk eve daha sahip olmay baaranlarn ou ya Gneyliy
di, ya da Bat lndialyd. Havalarndan yanlarna yaklalmayan o New
Englandllar teki Zencilerden daha az varlklyd.
O yllarda, Hillde retmen, rahip, salk memuru gibilerinden bir
mesleki titr sahibi olduunu iddia eden kimseler de kendilerini ustun
grrlerdi. Roxburyde oturan o Zenci postaclarn, istasyon hamallar
nn ve vagon restoranlarda garsonluk yapanlarn, sanki balarnda silin
dir apka, srtlarnda da bonjur varm gibi ortalkta kasla kasla dola
malar, kimbilir belki de birka dakikalna ancak grebildikleri o ya
banc diplomatlara benzeme arzularndan ileri gelmekteydi.
Ama yle sanyorum ki, tadklar btn arpc meslek titrlere
ramen, Roxbury Hillde yaayan her on Zenciden sekizi aslnda hiz
metilikte ya da teki ayak ilerinde alyordu. Bankada alyor, ya
da Emniyette grevli, gibi szlerin syleni biimi yok mu! Bu szle
ri duyunca insan, vakur pozlara giren kr sal bir banka hademesinden
ya da bir gmrk mstahdeminden deil de, sanki bir Rockefellerdan
yada bir Mellondan szedildiini sanrdn. Kkl bir ailenin yannda
ym, gibilerden bir sz de beyazlarn yannda a ya da hizmeti ola
rak alan Zencilerin ilerine itibar kazandrmak amacyla bavurduk
lar bir eit yceltme yntemiydi. Bu gibi alar ve hizmetiler Rox-

154 MALCOLM X

burydeki rkdalar arasnda bulunduklar zamanlarda ylesine yapma

ck bir dille konuuyorlard ki, ne sylediklerini anlyamazdnz bile.
Kimbilir siyah elbiseler ve beyaz gmlekler giymi ve yalar krka elli
ye varp dayanm ka ocuk Hillden kp ehre hkmetteki, mli
yedeki ya da adliyedeki ilerine gitmek zere yollara dklrd. Ben
o zamanlar da, imdi bu kadar ok Zencinin nasl olup da kendi kendi
sini bu ekilde aldatp gitmenin kltclne dayanabildiini bir
trl anlayamamm, buna her zaman ap kalmmdr.
ok gemeden Roxburyden daha telere uzanp btn Bostonu
batan baa taramaya baladm. Bam ne yana evirsem tarih binalar,
tarihi olaylarla mehur olmu adamlarn heykelleri, bu heykellerin kim
lere ait olduunu gsteren ve tarih olaylar hakknda ksa bilgiler veren
levhalar ve iaretler arpyordu gzme. Boston 11 dare Meclisi binas
nndeki bir heykel beni hayli artmt: Crispus Attucks adnda bir
Zencinin heykeliydi bu. O mehur Boston Katliamnda ilk ldrlen
adamm. Bunu o zamana kadar hi duymamtm.
Gezip grmedik yer brakmyordum. Bir keresinde hep ayn ynde
yrye yrye ta Boston niversitesine kadar gittim. Baka bir gun de
tutup hayatmda ilk defa olarak bir metroya bindim. Metrodakilerin o
unun indii bir durakta ben de inip pelerine takldm. Meer Cambridgemi oras, ben de hazr oraya kadar varmken tutup Harvard niversitesinin kampusunu ke bucak dolatm. Hakknda fazla bir ey bilmi
yordum geri ama, daha nceleri bir yerlerde duymutum Harvarddan
szedildiini. Tabii o zaman biri kp da bana, yirmi yl kadar sonra bu
Harvard niversitesi Hukuk Fakltesinin anfisinde bir konuma yapaca
m syleseydi buna kimse inanmayaca gibi kendim de inanmazdm.
ehir merkezinde de bir hayli keifte bulundum. Bir ehirde Gney
stasyonu ve Kuzey stasyonu diye iki tane byk tren istasyonunun
bulunmasna dorusu o zamanlar bir anlam verememitim. Ama her iki
istasyonda da bir kenara dikilip gelip geenleri uzun uzun seyretmi
tim. Ellann beni karlad o otobs terminalinde de ayn eyi yaptm.
Bu merakm beni limana, doklara kadar srkledi. Orada limana giren
eski gemilerle ilgili bilgiler veren levhalar tek tek okudum.
Sonra ayn zamanda Lansingdeki Wilfrede, Hildaya, Philberte ve
Reginalda bir mektup yazarak btn bu grdklerimi bir bir anlattm.
Kvrm kvrm dolanp giden parke ta deli o dar yollardan, birbiri
stne abanm evlerden szettm. Bostonun merkezinde benim m-

HEMERIM 155

rmde grmediim kadar byk maazalarn, beyazlara mahsus lokan

talarn, otellerin bulunduunu yazdm onlara. O klimatik cihazlaryla
donatlm gzel salonlarda oynayacak hibir filmi karmamay da ka
fama koymutum.
Massachusetts Caddesi zerinde bulunan Leow Devlet Tiyatrosu ile
Roseland Devlet Bale Salonunun insanda heyecan uyandran o devasa
binas yanyanayd. nlerindeki araf gibi afilerde, bu salonlarda daha
nceden konser vermi olan mehur Zenci ve beyaz orkestralarn resim
leri vard. Oraya ilk kez gittiimde, GELECEK PROGRAM Gleen Millern konseriydi. Bunu grnce, Masondaki okul danslarmzda btn
gece boyunca Gleen Millerin plaklarn dinlediimiz o gnler gelip ge
miti aklmdan, hatrlyorum. Acaba o dans partilerini dolduran o kala
balk Gleen Millerin plaklar yerine oturup kendisini ve orkestrasn
dinleyebilmek iin neler vermezdi? O zaman, ilerde bu Roseland salo
nuna ne kadar aina olacam da bilemezdim.
Ella da artk yava yava benimle biraz ilgilenmeye balamt; n
k etraf yeteri kadar gezip grdm halde yine de pek Hillde durdu
um yoktu. Ella artk kendi akranm olan iyi delikanllarn arasna ka
rmam ve kendime iyi arkadalar semem gerektiini ima edip duru
yordu. Herhalde evden iki sokak tedeki Townsend Pastahanesinde ve
buna benzer yerlerde kendime bu tip iyi arkadalar bulabilirdim. Ama
ben kendi yamdaki ocuklara daha Bostona gelmeden nce de ufak
lk muamelesi yapar, onlar kk kardeim Reginald gibi grrdm.
Onlar da sanki benimle kendileri arasnda hayli ya fark varm gibi
davranrlard bana kar. Tekrar Lansinge dnecek olursak, Masondayken hafta sonlarnda oradaki beyazlardan uzak kalmak iin gittiim
Lansingde aabeylerim Wilfred ve Philbertin arkadalaryla gezip dola
rdk hep, o Zenci mahallelerinde. Aslnda bu ocuklarn hepsi de ben
den en az iki ya daha byk olduu halde, gene de ilerinde en iri
yan olanlar bendim, hatt ya itibariyle de onlardan daha bykm
m sanlrdm.
Ellay hayal krklna uratmaya hi niyetim yoktu geri ama, ge
ne de onun btn tlerine ramen daha ierlerde yer alan asl Zenci
gettolarna gitmekten de kendimi alamyordum. Bu kesimlerdeki bak
kal dkkanlar, asansr falan olmayan binalar, ucuz lokantalar, bilar
do salonlar, barlar, mahalle aralarndaki kiliseler ve tefeci dkkanlar,
bana daha ekici gelen, daha doal bir dnyayd benim iin.

156 MALCOLM X

Elbette ki oralara gitmemin tek nedeni, Roxburynin bu kesimlerini

gezmemin daha bir zevkli oluu deildi; orada kendi doal hayatlarm
yaayp giden, etrafndakilere u ya da bu ekilde hava atma ihtiyac
duymayan Zenciler arasnda ben kendimi daha rahat hissediyordum.
Kendim Hillde otursam bile, kendimi teki Zencilerden stn grmek
gibi bir igudyle hareket etmiyordum; zaten hibir zaman da yle ha
reket etmemeye almmdr
Bostondaki ilk aym ite bylece, sada solda azm ayra ayra ge
zerek geirdim. Kebalarnda, bilardo salonlarnda, barlarda, lokanta
larda gnn gn edip duran ve grne baklrsa hibir yerde al
mayan, hibir i tutmayan o yakkl kediler beni kelimenin tam anla
myla bylyorlard. Bunlarn salarnn nasl olup da tpk beyazlarn
salar gibi dmdz ve parlak olduuna adeta bir mucize grmesine
amaktan da kendimi alamyordum; sonra Ellaya sorduumda buna
kafa dzeltmek' dendiini sylemiti bana. Ben daha o gne kadar a
zma bir yudum bile iki koymu ve bir nefeslik olsun sigara tttrm
birisi deildim. Oysa burada daha on oniki yama bile basmam ufack
ufack veletler zar atyor, kt oynuyor, kavgaya tutuuyor, bykler
den be-on sent szdrmann yollarna bakyor ya da buna benzer bir s
r halt kartryorlard. Konuurlarken benim o gne kadar hi duyma
dm kfrler savuruyorlard birbirlerine. Kendi aralarnda, toka, ke
di (delikanl), pili, serin (mkemmel), kala (uyank) gLbi, benim
iin gerekten ok yeni saylan bir yn argo lflar ediyorlard. Duydu
um bu lallar, her gece yatama girdiimde kafamn iinde dnp du
ruyordu. Zenci blgesinin merkezinde, Lansingde olduu gibi kuytu
bir keye gizlenmeye gerek grmeden aktan aa kaldrmlarda bir
Zenciyle kolkola gezen beyaz kzlara ve barlarda parlak neonlar altnda
kafa eken Zenci-beyaz iftlere hele hele hava karardktan sonra rastla
mak beni adet oke ediyordu. Wilfrede ve Philberta yolladm mek
tupta bunlara da deinmitim tabii.
Ellaya srpriz olsun diye kendi bama bir i bulmay kafama koy
dum. Birgn leden sonra bir bilardo salonunun nnde durmu,
camdan ieriyi seyrediyordum ki iimden bir ses ieriye girmemi syle
di bana. Zaten daha nceleri de birok sefer orada durarak camdan ie
riyi seyretmitim. O gn de canm bilardo falan oynamak istediinden
deildi ieriye bakmam; zaten o gne kadar elime bir defa bile isteka al
mlm yoktu. Beni ieriye eken ey, salonun orasna burasna kme-

HEMERM 157

lenp yeil uha kapl byk masalarn zerine abanp abanp dorulan,
brbrleriyle iddial malara tutuup parlak bilardo toplarm deliklere
sokmaya abalayan fiyakal delikanllarn manzarasyd. te szn et
tiim o gn camdan ieri bakarken, nasl oldu bilmem, ieriye girmek
ve oyuncularn bilardo toplarn getirip gtren kafasn dzeltmi ve
oradakilerin Shorty! diye seslenmelerinden adm da renmi oldu
um o tknaz Zenciyle gidip konuma cesaretim buldum kendimde. Za
ten brgn de bu Shorty salondan dar km ve benim orada yle di
kilip durduumu grnce glmseyerek, Merhaba Kzlolan! demi
ti bana. Onun iin ben de cana yakn ve insana yardm edebilecek biri
si olarak gryordum onu.
te bu dnceyle, mmkn olduu kadar dikkat ekmemeye al
arak ieri szldm, salondakilerden ekine ekme ve kenardan ke
den yryerek, salonun arka taraflarnda bir yerlerde, blardocularn
avularna srmeleri iin bir teneke kutuya pudra dolduran Shortynn
yanma sokuldum. Sonralar Shorty, benim ne istediimi, hatt neredeyde btn hayat hikyemi daha ilk bata anlayverdm syleyerek ok
taklmtr bana. kide bir glerek bana, Yahu, bu kedi hl tara koku
yor be! derdi. O ilk gnk izlenimlerini de u cmlelerle dile getirmi
ti: Kedinin bacaklar ylesine uzundu ve pantolonu da ylesine ksay
d ki, baldr bacak olduu gibi grnyordu, kafas dersen kafa deil
sanki allk mbarek!
Ama o gn, ben ieri szlp de Shortynin yanma sokularak eki
ne ekme, onunki gibi bir i bulabilmek iin ne yapmak gerektiini ba
na sylerse kendisine minnettar kalacam sylediimde, benim ne ka
dar taral bir grnmm olduunu hi yzme vurmamt.
ten kastn toplar getirip gtrmekse, dedi Shorty benim bildi
im, buralardaki bilardo salonlarnn hibirisi de byle bir adam aram
yor. Ama ne tr esaret olursa olsun benim iin farketmez mi diyorsun,
ha? Onun dilinde esaret demek megale demekti, yan bir i falan.
Shorty sonra bana o zamana kadar hangi ilerde altm sordu.
Ben de ona Masonda (Michgan) bir lokantada bulaklk yaptm
syledim. Bunu duyan Shorty o kadar ard ki, nerdeyse elindeki pud
ra kutusunu yere dryordu. Vay, Hemerim! diye bard, Dur ya
hu, yle bir bakaym sana! Yahu ben de Lansingliyim be!
Shortyye benim kendisinden on ya kadar kk olduumu hi
sylemedim, o da benim kadar kk birisi olduumu hi farketmedi.

""

158 MALCOLM X

kimiz akranmz gibi davrand bana. lk zamanlar benim kendisinden

ok kk olduumu sylemeye skldm nedense; sonra da zaten ya
fark aramzda hi mesele olmad. Shorty, L.ansing'de dokuzuncu snfa
kadar okumu sonra da okulu terketmiti. Daha sonra bir sre Detroitte amcasnn yannda kalm, imdi de alt yldr Roxburyde yeeniy
le birlikte oturuyormu. Shortyye Lansingdeki baz kimselerden ve ba
z yerlerden sz ettim, bunlarn ounu hl tanyordu; bunun zerine
sohbeti biraz koyulatrnca da sanki ocukluumuzdan beri ayn so
kakta oturuyormuuz gibi bir hava olutu aramzda. Shortynin bu rast
lantya gerekten ok sevindii her halinden belliydi. Tabi ki benim de,
onun gibi uyank olduu her halinden belli olan bir hemcriyc rastlad
m iin kendimi ne kadar talihli savdm sylemeye ne hacet!
Yahu anlayan iin acaip bir yerdir u Lansing be kardeim, dedi
Shorty. imdi bak, sen benim hemerimsin. Buralarn frldaklarna
kar seni ben yetitireceim yani. Aptal aptal glmseyerek yzne
bakakalmm Shortynin. imdi bir iin var m? diye sordu sonra. Bir
iin falan yoksa hani, benim mesai bitene kadar oyalan buralarda.
Shortynin hemen sevdiim bir yan, samimiyetiydi. Bostonda nere
de oturduumu syleyince, bana zaten bildiim bireyi, yani Zenci ma
hallelerinde oturanlarn Hill Zencilerini hi sevmediklerini syledi.
Ama bana arpa veren, evinde kaldm iin benden kira falan isteme
yen hatt benim iin bir esaret bile arama gerei duymayan bir ablann
pek de fena bir insan saylamyacan da szlerine ekledi. Shortynin
bilardo salonundaki esareti, borusunu almay renene kadar vaziyeti
idare etmek iindi. Birka yl nce piyangodan biraz para vurmu,
Shorty de tutup bu parayla bir saksafon almt. te imdi u dolapta
duruyor, akam derse gideceim de, derdi Shorty. Saksafon alabilmek
iin Shorty, kendisi gibi birka kula birlikte ders de alyordu. Gnn
birinde kendine ait kk bir topluluk kurmay koymutu kafasna.
Bu Roxburyde srten daha ok kiiye ekmek var, diye de aklad ba
na dncesini. Srf Sountun, Dukeun ya da falancann topluluunda
aldm diyebilmek iin byk bir toplulua girip de, hergn bir baka
memlekette gecelemek, diyar diyar srtmek bana gre deil arkada.
Shortynin kendi topluluunu kurma dncesi bence akllca bir iti.
Keke ben de bireyler almasn bilseydim, diye hayflandm o anda;
ama o zamana kadar hi byle bir imknm olmamt ki.
O gn akama kadar Shorty bir yndan saa sola top yetitirirken,

T
HEMERM 159

bir yandan da bana laf yetitirdi. Salonda gezmen ya da masalarda bilar

do oynayan heriflerden hangilerinin dokum ucu (esrarl sigara satcs),
hangilerinin kodesten yeni kma sabkal, hangilerinin perde gerisi
adam olduunu aznn bir kesiyle anlatp durdu. Bu arada piyango
ya da her gn en azndan bir dolar kaptrdn da syledi; ama bir de
vurursa eline geecek parayla hemen topluluunu kuracakt.
O zamana kadar hi piyango bileti falan almam olduumu itiraf
etmek beni biraz utandrd. 'Canm zaten senin imdiye kadar neye im
knn olmu ki, diye beni hogrerek, ama bir esaret bulacak olursan,
o zaman piyangoya da balarsn anlyor musun, hele bir de tutturursan
artk ikramiye ile bireyler alrsn, dedi Shorty.
Shorty, salondaki baz kumarbazlarla, baz muhabbet tellallarn
gsterdi bana. Bunlarn bazlarnn elinde beyaz fahieler bile olduunu
alak sesle anlatt. Bende yalan yok, burada ben de k dolara beyaz pi
li ayarlarm, dedi. 'Buralar geceleri muazzam hareketli olur ha, iler
de sen de greceksin ya. Ben de zaten birka defa byle eylere rastla
dm syledim. Peki imdiye kadar hi ibikledin oldu mu? diye
sordu o da.
Bu ilerin bsbtn acemisi olduumu utangalmdan anlad
Shorty. Brak imdi, yahu," dedi, utanlacak nesi varm bu iin. Ben
bu ii ta Lansingdeyken birka defa yapmtm, hani o kpr ban me
kn edinmi Polonya pilileri var ya, ite onlarla. Buradakilerin ou ya
talyan ya da lrlandal. Ama dert deil, beyaz olsun da nereli olursa ol
sun! Zaten bu i nerde olursa olsun ayn kapya kyor. Fakat yani on
lar Zenci yosmalardan daha iyi seviiyorlar diye birey sylenemez.
Ayn leden sonra Shorty beni bir sr bilardocuyla, bir sr ay
lakla tantrd. Hemerim olur, diyordu. aryor. Bildiiniz bir yer
varsa. Onlar da, Olur aklmzda olsun da, diyorlard.
Saat yedide gececi top taycs geldi, Shorty de hemen saksafon
dersine gitmesi gerektiini syledi bana. Ama ayrlmadan nce, o gn
eline geen alt yedi dolar kadar bozuk paray bana uzatarak, Arpa va
ziyetlerin nasl hemerim? diye sordu.
Ben param olduunu syledim; iki dolarm vard gerekten de. Ama
Shorty gene de bana zorla dolar daha verdi. ikinlesin cebin y
le biraz, dedi sonra da. Salondan kmadan, nce kutusunu aarak sak
safonunu da gsterdi bana. Yeil kadife muhafazasnda prl prl parla
yan bir alto saksafondu bu. Ayrlrken de, Serinlenmeye bak sen hem-

160 MALCOLM X

erim, dedi Shorty, yarn gene gel. Bu kedilerin bazlar sana bir esa
ret ayarlayacaklar.
Ben eve dndmde, Ella, Shorty diye birinin beni telefonla arad
n syledi. Bana bir not brakm Shorty: Roseland Devlet Bale Salonundaki ayakkab boyacs iini o akam brakyormu, Shorty de ona
iini bana devretmesini sylemi.
Ella bana bakarak, Ama senin ayakkab boyaclnda hi tecrben
yoktur ki Malcolm, dedi. Yz ifadesinden ve ses tonundan anlald
na gre, Ella, benim ayakkab boyacl yapmama pek raz deildi. Be
nim hibireye aldrdm yoktu, nk dnyann en mehur, en byk
topluluklarnn alaca bir yerde almak dncesi adeta beni mest ediyordu. O heyecanla akam yemeini bile beklemeden evden ktm.
Bale Salonuna vardmda btn klar yanmt. n kapda bekle
yen bir adam, Benny Goodman topluluunun mzisyenlerini ieriye
alyordu. Ona, ayakkab boyacs Sen yeni boyac msn yoksa? diye
sordu adam bana. Ben de, Herhalde yle olacak, diye cevap verdim.
Adam, Hadi bakalm, diye ylt, belki sana da bir piyango vururda
bir Cadillac da sen ekersin altna. Sonra da Freddieyi ikinci katta er
kekler tuvaletinin nnde bulabileceimi syledi.
Ama ben nce aa kata baktm. Bale salonunun byk salonuna
dalarak etrafa yle bir gz attm. Gzlerime inanamyordum, ne kadar
da bykt o cill dans pisti. Pistin ta br ucunda yer alan sahnede,
Benny Goodmann mzisyenleri tatl pembe klar altnda gidip geli
yorlar, aralarnda konuup akalayorlar, bir yandan da enstrmanlar
n ve partisyonlarn hazrlyorlard
Yukarda, erkekler tuvaletinin nnde, kahverengi tenli, kafasn
dzelttirmi srm gibi bir adam karlad beni, Gel bakalm, dedi. Bi
zim Shortynin hemerisi sensin deil mi? Ben, Evet benim, deyince
o da, kendisinin de Freddie olduunu syledi. Bizim ahbap Shorty gel
di buldu beni, dedi, piyangodan byk ikramiyenin bana ktn
duymu da, artk bu ii brakacam tahmin etmi. Freddieyc, kapda
ki adamn bir Cadillactan szettiini syledim. Gld ve dedi ki: Biz
Zencilerin kendimize birey almas bu beyaz kedileri ldrtyor. Ya ite,
ben de kendime bir Cadillac alacam dedim, srf onlara inat diye ha.
Freddie sonra bana, birazdan mterilerin gelmeye balayacan,
kendisi alrken benim onu ok dikkatli olarak seyretmem gerektii
ni syledi. Birka gn sonraki konserde kendi yerini alabilecek ekilde
beni yetitirmeye gayret edeceini de ekledi.

HEMERIM 161

Freddie bir yandan boya sandna bir eki dzen veriyor, bir yan
dan da bana anlatyordu: e erken gel... bezler, fralar ayakln ya
nndadr... boyalar, slalar, set fralar ite burada... herey yerli yerin
de olmal, yoksa ok skrsn, saniye bile kaybetmemek gerekiyor...
Bir yandan ayakkab boyarken, bir yandan da tuvaletten kanlara
bakmak gerektiini de rendim bu arada. Tuvaletten kanlara hemen
frlayp kk, beyaz bir el havlusu tutmanz gerekiyordu. Heriflerin
ounun ellerini falan ykayacaklar yoktur ya, dedi Freddie, bazan
sen havluyu kapp kotun mu baya utanrlar. Burada en iyi iin bu
havlu iidir ha. Kirlenince tanesini bir peniye ykatrsn, ama en azn
dan her havlu be sent kazandrr sana.
Hem ayakkab boyatanlarn, hem de rahathaneden kp havlu ku
llananlarn elbiselerine de yle birka fra atmak gerekiyordu. Be on
kuru bahi iin bu kadar yeter, dedi Freddie. Ama bir eyrektik fa
lan verenler olursa artk sen de onlara biraz Tom Amcalavereceksin,
beyaz kedilerin ok houna gider bu. Bazan bir dansta iki defa bile
geldikleri olur tuvalete.
Aadaki salondan mzik sesi ykselmeye balamt. Mzii du
yunca ben herhalde dnp aaya bakakalmm. Anlalan sen hi
byk dans grmemisin, yle mi? diye sordu Freddie. Hadi aa in
de biraz bak da gel, dedi sonra.
Pembe klar altnda baz iftler dansa balamlard bile. Ama be
ni asl heyecanlandran ey, salona doluan o muazzam kalabalkt. im
diye kadar grdm en ahane beyaz kadnlar; yalsyla, genciyle. Gi
eye sokulup bilet alan, sonra tomar tomar yeil papelleri ceplerine ge
ri tktran, hanmlarn mantolarn, krklerini karmalarna yardmc
olan, sonra da onlarn kollarna girip ieriye szlen beyaz kediler...
Ben tekrar yukarya ktmda Freddienin erkenci mterileri gel
meye balamt bile. Bir yandan ayakkab boyayp bir yandan da lava
boya yaklaanlara havlu yetitirmem iin havlular bana uzatrken Fred
die drt ii birden yapyor gibiydi, ite, elbise fras da burda, dedi,
iki fra atarsn yeter, ama fraladn belli et.
biraz yavaladktan sonra, Daha bu gece pek birey grmedin.
Hele dur, Zenci bozuntularnn dans olsun da sen o zaman gr baka
lm! Yahu u bizim Zenci milleti lgnlar adeta elenirken! Bu arada
Freddie vakit bulduka bana bireyler retmeyi de ihmal etmiyordu
Bak ayakkab balar da u ekmecede. Sen ne de olsa bu ie yeni ba-

162 M A L C O L M X

hyorsun. Bunlar benim sana hediyem olsun. iftini be sente alrsn

bunlar; heriflerin balar eskimise sylersin deitirirler, eyrek dola
ra da satarsn.
Benny Goodmanin o gne kadar dinlediim btn plaklar, yukar
dan bizim bulunduumuz yerden hafif hafif duyuluyordu. Mterilerin
arkas biraz daha kesilir gibi olunca, Freddie, mzik dinlemem iin be
ni yine aaya yollad. Mikrofonda Peggy Lee vard. Tek kelimeyle ha
rikaym! Bu toplulua yeni katlm, Kuzey Dakotalym ve daha n
ce Chicagoda bir toplulukta ark sylerken Mrs. Benny Goodman ke
fetmi onu. Mteriler kendi aralarnda konuurken onlarn azndan
kaptmz bilgilerdi bunlar. Peggy Lee arksn bitirince btn dinle
yiciler iddetle alklamaya balamlard. Byk bir yldzd o kz.
Buraya ilk geldiimde ben de senin gibi arplmtm byle, dedi
Freddie yukarya ktmda, glmsyordu bir yandan da. Ama im
di sen onu bunu brak da syle bakalm imdiye kadar hi ayakkab bo
yadn m?
Kendi ayakkablarmdan baka hi ayakkab boyamadm syle
yince de bast kahkahay. Bover, dedi sonra, ben de zamannda se
nin gibiydim. Haydi imdi ie koyulalm. Sonra doruldu Freddie ve
kendi ayakkablarn boyamaa balad. Fra, boya, fra, cila, kadife,
taban vernii... neler yaplacan nasl yaplacan teker teker gsterdi
bana Freddie.
Ama elini ok abuk tutman gerekir, diye ekledi. Bir saniye bile
kaybedecek halin olmaz! Sonra da bu ilerin abucak nasl yaplaca
n bana kendi ayakkablarm zerinde gsterdi. Artk i hemen hemen
bittii iin, tuttu bana bir de kadifenin kt fiek gibi nasl partlatlacam gsterdi. Sonra, aktn m numaray? diye sordu. Bir de yava ya
va yapt ayn hareketi. Sonra da ben onun ayakkablarnda ayn hare
keti yapmay denedim. in esasn kavramtm bir anda. Freddie, Bi
raz daha hzl yapsan tamam, dedi. Ses ksn, yeter. Kediler daha ok
bahi verirler o zaman. Bu ses knca kendilerine ok nem verdiini
ve ilerine titizlik gsterdiini sanyorlar.
Programn sonuna doru Freddie, ayakkablarn boyatmak isteyen
drt sarhoun iini bana havale etti. Sonra Freddienin ayakkablar
zerinde hzl boyamay renme talimlerine baladm ve ayakkablar
ayna gibi parlatmaya altm. imiz bitince, danstan sonra salonu temiz
lemekle uraan mstahdemlere yardm ettik; etrafa atlm ktlar, si-

H E M E R M 163

gara paketlerini, bo iki ielerini topladk. Bu i de bitince Freddie be

ni elden dme, kestane renkli Buick arabasyla Ellann Hilldeki evine
kadar gtrd, eksik olmasn. Cadillac alnca bu Buick' satacan syle
di Freddie. Yol boyunca hep konutu. yle sanyorum ki, birka dzine
prezervatif bulundurursan baka da bir eksiin kalmyor," dedi. Paketi
ni yirmibe sente alrsn, Dansn bitmesine yakn yukar kp benim ya
nma sokulan birka kedi oldu, bilmem farkettin mi? Yani bazlar kendi
leriyle gidecek yeni pililer bulurlarsa gelip sen den prezervatif alrlar. Ta
nesini bir dolara satarsn. Hatt fazladan bahi bile verirler.
Sonra dnp yzme bakt. "Sen daha baz dmenlerin acemisi sa
vlrsn, dedi. Heriflerin bazs da gelir senden iki isterler, kimi de es
rarl sigara bulacaktn diye tutturur. Ama sen imdilik prezervatiften
bakasna girme; polisi vardr, us vardr, busu vardr, kimin ne mal ol
duunu anlayncaya kadar temkinli ol.
Ellam apartmannn nnde arabadan inerken de, ler iyi giderseher dansta on oniki dolar alrsn, dedi Freddie. Ama unu hibir za
man unutma ki evirmesini bilene dnyada herey itir. Hadi eyvallah,
Kzlolan.
Freddieye bundan sonra ilk defa birka hafta sonra ehirde rastla
dm; ak gri bir Cadillac arabann iine iki dirhem bir ekirdek kurul
mu gece sefas yapyordu.
Beni tam yetitirdiinden emin misin ahbap? dedim. Gld, ne de
mek istediimi anlamt. Benim onun yerinde almaya balamamdan
sonra, onun asl iinin ayakkab boyayp havlu vermekten ok, iki ve
esrarl sigara satmak, bir de beyaz zamparalara zenci yosma bulmak ol
duunu anlamam pek fazla zaman almamt. Zencilerin dans gnnde
de her zaman iin salonda baz beyaz kadnlarn bulunduunu da ren
dim ayn zamanda. Bu beyaz kadnlarn ou zaten faheydi ve hem zi
yaret hem ticaret hesab, pezevenkler getiriyordu bu kadnlar oraya. Be
yaz kadnlarn kimileri de Zenci erkek arkadalaryla birlikte geliyorlar
d. Baz kadnlarsa orada sryle bulunan ateli Zenci erkekler arasnda
bir para ehev haz tadabilmek umuduyla yalnz bana geliyordu.
Beyazlarn dans gnnde tabii ieriye siyahlardan kimse kesinlikle
sokulmuyordu. Onun iin, siyah fahielerin pezevenkliini yapanlar da
ok gemeden, danstan sonra siyah pili' avna kan beyaz zamparala
ra orada bir telefon numaras ya da bir adres verebilecek yeni bir boya
c ocuk bulundurmann yollarn aradlar.

164 MALCOLM X

t
Roselanddaki danslarn ou sadece beyazlar iindi ve bu danslarda
alan orkestralar da hep beyazlardan kuruluydu. Ama hatrladm kada
ryla orada Zencilerin dans gnnde alan tek beyaz topluluk, Charlie
Barnet topluluuydu, iin gerei u ki, danseden Zencileri tatmin ede
bilecek beyaz topluluk bir iki tane ya kard ya kmazd. Fakat iyi bili
yorum ki, Charlie Barnet, o Cherokeesiyle, o Kzlderili Rumbasyla ok
mthi cotururdu o Zencileri. Yepyeni ipek saten elbiseleriyle, prl pnl
pabularyla, binbir eitte yaplm salaryla Zenci kzlar ve fiyakal el
biseleri, acaip biimde dzeltilmi kafalar ile yakkl Zenci erkekler sa
lonu tka basa doldururlard. Neeli ve yadan l l parlayan yzleriy
le halinden memnun grnrd bu Zencilerin hepsi de.
Orkestra elemanlarndan bazlar, saat sekize doru yukarya erkek
ler tuvaletine gelir ve dans balamadan ayakkablarn boyatrlard. Du
ke Ellington, Count Basie, Lionel Hampton, Cootie Williams, Jimmie
Lunceford gibi isimler, benim sandalyeme oturmu olanlardan sadece
birkadr. Bu sanatlarn ayakkablarm boyarken artk kadifeyi in
atapatlar gibi sesler kartarak.aklatmay da ihmal etmezdim. Duken byk alto saksofoncusu Johnny Hodges bizim Chortynin tapar
casna sevdii bir sanatsyd, ite bu Johnn Hodgesun bana hl bir
boya paras borcu vardr. Bir gece ben onun ayakkablarn boyarken o
da yannda dikilen arkada baterist Sony Greer ile birbirlerine taklp
duruyorlard. Ben boyama iinin tamamlandn bildirmek iin fras
nn bir ucuyla ayakkablarnn altna hafife tklatnca o da sandalyeden
kalkt, bana para vermek iin elini cebine soktu ama o anda konuma
nn harareti iinde bir el hareketi yapmak iin elini cebinden karver
di. Sonra da para vermeyi unutarak yryp gitti. Ben de artk bir boya
paras iin arkasndan seslenmedim, eh artk Daydream adl parann
bestecisi bu kadarck da unutkan olabilirdi.
Count Basie topluluunun byk caz arkcs Jimie Rushingle de
ksa bir sandk-ba sohbeti yaptmz hatrlyorum. (Bu sanat, Dn
Mektup Yazdm Sana ite Bugn Buradasn gibi paralaryla tannm
t.) Hatrladm kadaryla, Jimmienin ayaklar hem kocaman, hem de
bir acaipti. Btn byk ayaklarda olduu gibi uzun deil de, Jimmienin kendisi gibi tknaz, baskt. Hatt Jimmie beni Basie topluluu
nun Dester Young gibi, Hary Edison gibi, Buddy Tate gibi, Don Byasg-

r
HEMERM 165

bi, Dickie Wells gibi, Buck Clayton gibi teki baz elemanlaryla da ta
ntrmt. Sonralar bunlar tuvalete geldike, Merhaba, Kzlolan
diye selm vermeye baladlar bana. Onlar ayakkablarn boyatmak iin
benim nmdeki sandalyeye oturunca, artk benim kadife de, onlarn
kafamda srekli olarak almyormu gibi gelen paralarndaki bateri so
lolarn aratmayacak bir tempoyla patlar dururdu. Mzisyenlerin her
halde hibir yerde ayakkab boyaclar arasnda benim kadar ateli hay
ranlar olmamtr. Tabii .bu arada ben Lansingdeki Wilfrede, Philberta, Hildaya ve Reginala mektuplar yazarak btn bunlar anlatma
y da ihmal etmeyecektim.

Orada hibir zaman, Zenci danslarnn olduu gnler program ara

snda aldm kadar bahi alamazdm, nk o zaman dans eden Zen
cilerin keyfine diyecek olmuyor ve son derece eliak birisi gibi davra
nyorlard. Beyazlarn danslarndan sonra salonun temizlenmesine yar
dm ederken en fazla on onbe kadar bo iki iesi atardk, ama Zenci
danslarndan sonra sandk sandk yarmlk bo ieler atmak zorunda
kalrdk; hem de ne ikiler, yle berbat eyler de imezlerdi Zenciler,
hep iyi cins eylerdi bunlar, en ok da sko.
Dans srasnda erkekler tuvaletine gelen olmaynca ben be dakika
lna aa inerek dans seyrederdim. Beyazlar hep sanki sk bir eitim
den gemi gibi dansederlerdi: sol, bir iki, sa, drt. Sanki birileri on
lar gizlice idare ediyormu gibi ayn admlar, ayn donuk hareketler ay
n kararda srp giderdi. Ama ya Zenciler! Zencilerin dans srasnda ne
hissediyorlarsa onu yanstan o hareketli danslarnn koreograf iini
dnyada hi kimse yapamaz. Kendileriyle danseden elerini, hatt Zen
ci danslarn zellikle yeleyen o beyaz pilileri lopur lopur yiyip yuta
cakm gibi verirler kendilerini dansa. Belki benim siyah kardelerim
bunlar sylediim iin kzacaktrlar bana ama gene de sylemeden ge
meyeceim: o zamanlar birok Zenci erkein onca siyah kz gzleri bi
le grmezdi de, ayn Zenci erkekler, beyaz kadnlarla dansedebilmek
iin yrtnr dururlard; sanrdnz ki bu beyaz kadnlar, Tanrnn yery
zne indirdii meleklerdi. Oysa imdi zaten zaman deiti, bugnk
akllar olsayd o siyah kzlar da, o beyaz kadnlar da Zenci erkeklerin
peini dnyada brakmazlard.

166 MALCOLM X

Her neyse, baz iftler de yksek ve uzun sraylaryla, ilerindeki

duygularn yanstan figrleriyle ylesine kaptrrlard ki dansa kendile
rini, akllara durgunluk verirdi bu manzara adeta. O zamana kadar hi
dans etmediim halde o heyecan ta iliklerimde duyardm ve benim bi
le ayaklarm giderdi mzie.
Dans balyor! la birlikte millet haykrmaya balar ve bu curcu
na programn son dakikasna kadar da srerdi. En sonunda programn
bitmesine yakn, pistte kala kala birka dzine hzl ift kalrd. Kzlar
topuksuz beyaz lastiklerini giyerlerdi ve o zaman orkestra da lgnca
almaya balard. teki iftler de bu hzl iftlerin etrafna halkalanp
bararak, el rparak danslara elik ederlerdi. Sonra vahice bir reka
bet balard pistteki hzl iftler arasnda. Sonra herkes pistin drtte bi
ri kadar kk bir alanda birikirdi ve o zaman Roseland Devlet Bale Sa
lonu, artk, orkestrasyla, dans eden iftleriyle, seyircileriyle, denizde
alkalanan bir gemiye dnerdi. Devaml yanp snerek pembeden yei
le, sardan maviye dnp duran klar, lgnlar gibi zplayp srayan
iftleri aydnlatrd. Orkestra elemanlarnn Curcuna! Haydi Curcu
na! diye barmasyla birlikte millet lklar atmaya balard. Toplu
luktan nce biri, sonra teki iftler artk ayakta duracak gleri kalma
yp da nefes nefese, kan ter iinde seyircilerin zerine yklr gibi sendeleyinceye kadar srerdi bu curcuna. Baz zamanlar ben de aaya, salo
nun kapsna kadar iner ve orada zerimde gri stlm, cebimde de
elbise framla kendi kendime tepinir dururdum, sonra bir de bakardm
ki ynetici bama dikilivermi ve bana karak yukarda mterilerin
beni beklemekte olduunu ihtar etmektedir.
lk ikimi, ilk sigaram, hatt ilk esrarl sigaram ne zaman itiimi
imdi tam olarak hatrlayamyorum. Ama hemen hemen hepsi de ayn
zamanlara rastlamaktadr. Zar atmaya, kat oynamaya, piyangoya her
gn en azndan bir dolar yatrmaya, hep Shorty ve arkadalaryla gece
leri sokaklarda aylak aylak dolamaya baladm sralarda almtm
ikiye, sigaraya. Shortynin benim ilk zamanlar ne kadar da taral kok
tuum konusundaki taklmalar hepimizi glmekten krp geirirdi.
Geri o zamanlar bile hl taral bir havam vard, bunu imdi anlyo
rum. Ama o zamanlar onlarn aralarna artk kabul edilmi olduum
dan, bana taklmalarna ve akalarna hi aldrdm yoktu. Hepimiz,
iimizden birinin, ou zaman da kzlardan birinin evinde toplanr, ka
falarmzda esrarl sigaralarn hafiflii, iimizde viskinin yakcl, za-

HEMERIM 167

man kaynatr giderdik. Benim salarmn daha bir sre kvrck kalma
s gerektiini herkes kabullenmiti itirazsz. Salarm yeteri kadar uza
ynca Shorty dzeltecekti benim kafay. Gene byle gecelerden biriydi,
bir zoot almak iin gerekli parann hemen hemen yarsn tasarruf et
tiimi tlattm.
Tasarruf ha? diye heyecanla soran Shorty, sylediime adeta inanamyordu. Hemerim senin taksit diye bir numaradan hi haberin
yok mu? diye hayretle sordu bana. Sonra da, sabahleyin ilk ii olarak
en yakndaki bir konfeksiyon maazasna telefon edeceini ilan etti.
Ben de erkenden damlayacaktm oraya.
Ertesi sabah maazada gen bir yahudi olan tezghtar karlad be
ni. Siz Shortvnin arkadasnz deil mi? diye sordu. Evet, dedim
ben de. Shortynin bu kadar ok tandnn olmas beni artyordu.
Tezgahtar bir fie adm soyadm yazd, iyeri adresi olarak Roseland
Devlet Bale Salonunu, ev adresi olarak da Ellann dairesinin adresini
kaydetti. Kefilim olarak da Shorty kaydedildi fie. Shorty bizim en iyi
mterilerimizden biridir, dedi tezghtar.
Sonra benim beden lme bakt ve gidip bizim o zamanlar zoot
dediimiz bir elbise getirdi ki tek kelimeyle harika bireydi: dize kadar
geni giden, ama dizden itibaren ayak bileklerine kadar daralan gok ma
visi bir pantolon ve beli skan ama belden aa genileyip dizlerime ka
dar inen bir ceket.
Adam, maazann hediyesi olarak bana zerinde soyadmtn ba har
fi, yani E bulunan dar bir deri kemer vereceklerini syledi bana. Sonra
artk bundan byle bana bir de apka gerektiini hatrlatt. Ben de bu
nun zerine tutup kenarnda on santimlik bir de ty olan mavi bir
apka setim kendime. apkay da aldktan sonra bir eantiyon daha
verdiler bana: ceketimin kenarndan sarkarak sallanan, altn suyuna
batm iri taneli uzunca bir zincir. stediim kadar da kredi aacaklard
bana bu maazadan.
Yeni aldm elbisemi giyip de Ellann karsna knca Ella uzun
uzun inceledi beni. Eveet, nasl olsa eninde sonunda alacaktn bunla
r, dedi. Sonra gidip o ipaklarn birinde yirmibe sentlik mrekkep
rengi fotoraflardan ektirdim adet. Fotoraf ektirirken ben de
uyanklarn yeni elbiselerinin keyfini kartmak iin poz verdikleri gi
bi poz verdim: apka yana yklm, dizler birbirine yapk ama ayaklar
iyice alm, her iki elin iaret parmaklar da yere dorulmu vaziyette

168 MALCOLM X

bir poz. nsan stnde byle bir elbise varken bu ekilde poz verirse, o
uzun ceket, o sallanan zincir, o Pencap pantolon daha da bir fiyakal g
rnyordu. Bu fotoraflardan birinin arkasn imzaladm ve Bostonda
ne imrenilecek bir hayat srmekte olduumu anlasnlar diye Lansigdeki kardelerime yolladm, hem de uakla. Fotoraflardan birini
Ellaya verdim, ncv de Shortyye verdim. Bu fotoraf Shortyyi ba
ya duygulandrd; fotoraf verdiinde Eyvallah, hemerim deyiin
den anladm bunu. Ama bizim gibi uyank takmnn kitabnda bu gi
bi olaylar karsnda duygulandn belli etmek yazmazd.
Shorty ksa bir zaman sonra artk salarmn da dzeltilecek kadar
uzam olduuna karar verdi. Sonra da bu i iin berbere drt dolar
vermiyelin diye gerekli macunun nasl hazrlanacan ve insann ken
di kafasn nasl dzeltebileceini de bana reteceine sz verdi.
Macun yapmakta kullanlacak malzemeleri gsterir kk bir liste
kard ve bana verdi Shorty, ben de listeyi alp hemen bir spermarke
te kotum. Oradan bir kutu klsuyu, iki yumurta, orta-boy iki patates
aldm. Bilardo salonuna yakn bir eczaneden de byk bir kavanoz va
zelin, byk bir kalp sabun, biri seyrek dili biri de sk dili olmak ze
re iki tarak, ucu metal imbikli bir lastik balon, bir naylon nlk vc bir
ift de lastik eldiven aldm
Eczanedeki tezghtar bana lk defa m dzeltiyorsun kafay? diye
sordu. Ben de koltuklarm kabara kabara srtarak, yle cevabn ver
dim. Sonra da koa koa Shortyye gittim.
Shorty haftada alt dolar kira vererek, yeeninin oturduu eski bir
apartman dairesinin bir odasnda kalyordu. O gn de yeeni evde yok
tu. Zaten ou zaman dostunun yannda kalyor, bir bakma btn ev
benim saylr, dedi Shorty imdi dikkatle seyret beni bakalm.
nce patatesleri soydu Shorty, sonra da onlar orta boy bir kavanozun
iine, Mason meyve reellerinin kavanozlar vardr ya, ite o boy bir ka
vanozun iine rendeledi. Daha sonra da kl suyunu yava yava ilve ede
rek tahta bir kakla kartrmaya balad. Byle byle yandan biraz fazla
sn dkt klsuyunun. Bu arada bana dnp, Bunu yaparken metal ka
k kullanrsan olmaz" dedi, bu ilal su hemen karartr metal ka.
Klsuyuyla patateslerin karmndan kolaya benzer peltemsi birey
meydana geldi. Shorty tuttu bunun iine iki de yumurta krd ve baya
byk bir hzla kartrmaya koyuldu. ylesine hzl kartryordu ki,
dzeltilmi salar kara yzne dklyordu. Macunun rengi git gide

HEMERIM 169

ak sarya dnd. Kavanoza dokun bakalm, dedi Shorty. Kavanozu

iki elimle dtan kavradmsa da hemen geri ektim elimi. Korkma ca
nm, scak gryorsun ya, dedi. Klsuyundan oluyor bu scak. Tabii
ki artk bunu srnce kafann yanacan anladn deil mi, ama fena ya
kar ha. Ama dilerini ne kadar skarsan salarn da o kadar dz olur.
Sonra beni nne oturttu Shorty. Yeni aldm naylon nl boy
numa geirdi, adamakll balad ve al gibi salarm taramaya bala
d. Sonra vazelin kavanozundan bir avu dolusu vazelin alp salarm
ve kafa derimi actasya sert sert outurmaya geti. Enseme, kulaklar
ma ve alnma da bol bol srd vazelinden. Sonra ellerini ykayp kendi
lastik eldivenlerini giydi. bitip de kafan ykamaya sra geldi mi, y
karken kafann bir yerinde bir ar sz hissedersen hemen syle bana,
dedi. nln stne geirirken de beni bir daha uyarmadan edeme
di: unu hibir zaman aklndan karmamalsn ki, kafanda macun fa
lan kalrsa yakp yara eder ha.
Shorty hazrlad macunla salarm taramaya baladnda nce
lk bireyler hissettim kafamda, ama ok gemeden kafam adeta cayr
cayr yanmaya balad.
Dilerimi sktm ve mutfak masasnn kenarlarn iki elimle sk s
kya kavradm. Shortynin att her bir tarak darbesiyle kafamn derisi
yzlr gibi oluyordu.
Gzlerim sulanmaya, burnum akmaya balad. Artk dayanamyordum, lavaboya doru frladm. Shorty musluu ap kafam sabunlama
ya baladnda ben de ona aklma gelen btn kfrleri savurmakla
meguldm.
Shorty kafam sabunlad tekrar durulad, sabunlad tekrar durulad;
belki on on iki defa tekrarlad. Her seferinde suyu biraz daha ltryor
du. Sonunda tamamen souk suya dndnde, durulama biraz iyi gel
meye balamt.
Kafanda hl yanan, kanan bir yer var m?
Yok, diyebildim zorlukla. Dizlerim tiril tiril titriyordu.
Otur yleyse, dedi Shorty. Herhalde fena olmad.
Ama Shorty elinde kaln bir havluyla salarm sert sert outurarak
kurulamaya geince kafamdaki yanma da tekrar alevlenir gibi oldu. Ya
va aslanm, yava! diye bas bas baryordum.
En zoru ilk seferdir zaten, dedi Shorty de. Artk ksa zamanda
sen de alr gidersin. Fakat gerekten muazzam oldun, hemerim. Mu
azzam dzeldi kafan.

170 MALCOLM X

Shorty sonra beni kaldrp aynann karsna gtrd. Salarmn

krk, slak telleri saa sola dalmt. Kafamn derisi hl yanyordu,
ama eskisi kadar fazla deildi bu yanma, artk dayanabiliyordum.
Shorty elindeki omuzlarma, nln zerine brakt ve tekrar salar
m vazelinlemeye koyuldu.
Shortynin, salarm nce seyrek sonra da sk dili tarakla geriye
doru usul usul tarayn biraz hissedebiliyordum.
Sonra usturayla hafif hafif ensemi dzeltti. En son olarak da favori
leri dzeltti.
Btn bunlardan sonra aynada kendimi ilk defa grnce artk ac
namna birey kalmamt. Geri o zamana kadar ok mkemmel dzel
tilmi kafalar grmtm, ama insann bu dzelmeyi kendi kafasnda
grmesi bir baka oluyor. O zamana kadar hep kvr kvr duran sala
rnn dzelmi halini ilk defa olarak grmesi insan gerekten hayrete
dryor.
Arkamda duran Shorty de grnyordu aynada. kimiz de birbiri
mize bakarak srtp duruyorduk. kimiz de kan ter iinde kalmtk.
Artk kafamdaki o eski salar gitmi yerine yeni salar, bu dzgn ve
parlak krmz -hem de hakiki krmz- salar gelmiti; artk beyazlarn
ki kadar dzgnd benim salarm da.
Amma da sersemmiim o zamanlar! Shortynin odasndaki aynann
karsna geerek, artk beyazlarnkini aratmayan salarm hayran hay
ran seyre dalp kalacak kadar aptalmm demek. O Zaman, o gnden
sonra artk hep kafay dzelttireceime dair bir de yemin etmitim.
Uzun yllar tuttum da bu yemim.
te bu kafa dzelttirme ii, benim benliimi yitirmeme doru att
m en byk admlarn ilkiydi gerekten. Srf beyazlarn sama benze
sin diye tut sen kendi kafan bir iyice yak, bunun iin dnyann acsna
katlan, olur ey miydi! Amerikada siyahlarn daha dk -ve tabii bu
nun karsnda beyazlarn daha stn- olduuna inanacak kadar beyni
ykanm ve bu inanla beyazlarn llerine gre irin grnebilmek
iin Allahn kendilerine verdii bedensel zellikleri zorlamalarla boz
may bile gze alacak kadar bilinsizlemi bir yn Zenci arasna ben
de katlmtm sonunda.
Bugn bile etrafnza yle bir bakacak olursanz, en kk kasaba
dan en byk kentlere kadar, be paralk kantin masas kaynamalarn
dan Waldorf-Astoria Otelinin kaynam siyah-beyazlarn mterek

HEMERM 171

olarak kullandklar lobisine kadar her yerde kafasn dzelttirmi si

yahlara rastlayacaksnzdr. Ayn ekilde, siyah kadnlarn da yeil renk
li, pembe renkli, mor renkli, krmz renkli, platin renkli eit eit pe
ruklar takp taktrarak ortala dkldn grrsnz. amatal bir
komediden daha maskaraca birey deil de nedir bu! insan bu durum
karsnda, acaba bu Zenci kendi kiiliini bsbtn yitirmi mi, kim
olduunu tamamen unutmu mu diye dnmekten kendini alamaz.
Bugn yksek tabaka Zencileri denen bir sr Zencinin kafalarn
dzelttirdiklerini greceksinizdir, bu arada szkonusu etmekten hi
holanmyorum ama, sylemeden geemiyeceim ki Zenci sanatlarn
ou da yapmaktadrlar ayn eyi. Zaten benim bu Zenci sanatlar ara
snda Lionel Hampton gibi, Sidney Poitier gibi bazlarn zellikle tut
mamn asl nedenlerinden birisi de udur ki, bu sanatlar hem kendi
salarnn doal haline dokunmamlar, hem de sahalarnda zirveye
ulamay baarmlardr Ben, hayatnda kafasn hi dzelttirmemi
Zencileri de^-en sonunda benim de yaptm gibi- bu alkanlktan vaz
geecek kadar saduyu sahibi olan Zencileri de ok takdir ediyorum.
Kendi eliyle kendi gzelliim mahvetmekten baka birey olmayan
bu kafa dzelttirmelerin kimin iin daha utandrc olduunu bilemem
artk. Acaba bu durumu da ha iyi kavramas gereken orta tabaka ve
yksek tabaka Zencilerinin kafa dzelttirmesi mi daha utandrcdr,
yoksa o en yoksul, en ezilmi, en cahil Zencilerin kafa dzelttirmesi mi
daha utandrcdr? Yani benim kafam ilk defa, dzelttirdiimde oldu
um gibi, asgari cretle alp sefalet iinde yzen Zenci mahallelerin
de oturan Zencileri kastediyorum burada. Hatt bu zavall ve aptal Zen
ciler arasnda, kafasn Jemima Teyzenin bartsnden hi de fark ol
mayan kara bir mendille saranlara da ok rastlanr. Dzeltilmi salar
daha ok dayansn da, berbere daha az gidilsin diye yaparlar bunu. Bu
mendili ancak zel hallerde zerler ve dzelttirilmi kafalar da ancak
o zaman ortaya kar, kendilerinin ne kadar keskin ve uyank olduk
larn gstermi oluyorlar akllar sra. in asl matrak yan da u ki, ben
imdiye kadar ne bir beyaz kadnn, ne de bir siyah kadnn dzelttiril
mi satan holandn gsteren bir laf ettiini duymuumdur. Elbette,
bir siyahla beraber olan bir beyaz kadn adamn san dnecek deil
ya. Ama iinde bir parack rk gururu tayan bir siyah kadnn nasl
olup da, siyah olduu iin utan duyduunu btn dnyaya iln etmek
istercesine kafasn dzelttirmi bir siyah erkekle sokakta yanyana geze
bildiim ben bir trl anlayamyorum.

172 MALCOLM X

Benim kendi utancma gelince, ben bu sylediklerimin hepsini de

nce kendimi hedef alarak sylyorum, nk herhalde o zamanlar
benden daha mkemmel kafa dzelten bir baka Zenci daha gsterile
mezdi bana. Benim, bugn hl kafa dzelttiren siyah erkeklerle ve be
yazlara benzeyebilmek iin renk renk peruklar takan siyah kadnlarla il
gili olarak, kendi tecrbelerime dayanarak syleyeceim birey var ki o
da udur: bu insanlar salarna gsterdikleri itinann yarsn kafalarnn
iindeki beyinlerine gsterselerdi, durumlar imdikinden bin defa da
ha iyi olurdu.

4. LAURA

horty eitli pililerin ve kedilerin yuvalarnda evrilen mthi ve

lgnca numaralara gtryordu beni. Buralarda devrilen hafiflerle
ve yllanmlarla herkes kafay bulup iyice zom olur, sonra yeniden mazotlanp kendini bsbtn datrd. Ab- hayat gibi pililerle ve felket
uyank kedilerle tantm ben bu yuvalarda.
Yukardaki paragraf tabii kastl olarak byle ifade edildi; o gnlerde
benim uyank olduklarn kabul ederek beendiim sevip saydm
kimselerin ne biim bir argoyla konutuklarn bir para olsun anlata
bilmek iin byle konuuyorum. Ama unu da syleyeyim ki, ben hi
bir zaman gerek bir uyank gibi argo konuamammdr.
Kuzeyin byk kentlerindeki Zenci mahallelerine sonradan gelip
yerlemi ve yerleecek olan yzbinlerce taral gibi ben de bu Zenci
mahallelerinde moda olan hibireyden geri kalmadm, hereyi yapma
ya baktm. Anlattm gibi, zoot stili elbiseyse ondan geri kalmadm,
kafay dzelttirmekse ondan geri kalmadm; sonra, ikiyse, sigaraysa
bunlardan geri kalmadm, derken sonunda esrarl sigaraya da mptel
oldum. Butun bunlarla, utandrc gemiimi, tarallm silmi olu
yordum kendi aklmca. Fakat beni u halimle bile hl rezil edebilecek
bir eksiim vard o zamanlar; dans etmesini bilmiyordum.

174 MALCOLM X

Dans etmesini ne zaman renmitim? Bunu kesin olarak hatrlam

yorum imdi, yani belli bir geceden ya da belli gecelerden szedemiyeceim bu konuda. Ama dans, bizim yuva partilerimin vazgeilmez bir
unsuruydu. Onun iindir ki bana lindy-hop dansna balama arzusu
nun nasl ve niin geldii konusunda anlayamadm hibir nokta bu
lunmamaktadr u anda. Bam alkoln ve marihuanann etkisiyle d
nerken ve portatif pikaplarmzdan vahice bir mzik yaylrken, bana
Afrikal atalarmdan miras kalm olan dans igdlerimin kprdana
kprdana canlanmaya balamas iin herhalde pek fazla bir zaman ge
memi olmasa gerek. Bu konuda hatrladm tek ey, gene bylesi par
tilerden birisinde benim dmda hemen hemen herkesin dans ettii bir
gece, kzlarn beni de tutup zorla dansa kaldrmasyla kendimi bir anda
dans edenlerin arasnda buluverdiimizdir. Zaten o tr partilerde vazi
yete ou zaman kzlar hakim olur, elerini kzlar kendileri seerdi,
nk byle partilerde dans etmesini bilmeyen birisinin bulunabilecei
akllarndan bile gemezdi kzlarn.
Bylece ben de kendimi hi beklemediim bir zamanda, o itie ka
ka zplayan kalabaln arasnda buluverdim; derken birdenbire ve hi
ummadm bir ekilde meseleye vakf oluverdim. Sanki birileri kafam
daki bir dmeyi tam zamannda evirivermiti de beni annda deitirivermiti. O gne kadar bask altnda kala kala sindirilmi olan Afrika
l igdlerim sanki setlerini ykarak boamvermiti o anda.
Ben Masondayken beyazlar arasnda uzunca bir sre kaldmdan
olacak herhalde, bu dans denen eyin bilinen birtakm hareketlerin,
zel figrlerin falan belli bir srayla, birbiri ardna yaplmasndan ibaret
olduunu sanarak ekinirdim, dansetmekten korkardm. Beyazlar n
k byle yapar dans. Ama o partide, beyazlara gre nispeten daha ser
best danseden kendi rkdalarm arasnda dansn, ayaklarn, kollarn
ve btn vcudunu mziin uyandrd etkilere iten geldii gibi ce
vap verecek ekilde serbest olarak hareket ettirilmesinden baka birey
olmadm kavradm derhal.
Zaten ondan sonra da, benim ortaya atlp da kafam koparrcasna
sallaya sallaya lindy-hop dans yapmadm bir parti olmad hemen he
men, nk icabnda partiye davet edilmeyecek olsam bile, ben kendi
kendimi davet ediyordum.
Nedense ben yeni eyleri hep kolay kavrammdr. Dans konusun
da o gne kadar kaybettiim zaman da ylesine abuk telafi ettim ki

LAURA 175

ok gemeden kzlar kendilerini dansa kaldrmam iin yakam brak

maz oldular. Dans ederken eimi ok yorardm, zaten onlar da bundan
dolay can atyorlard benimle dansa kalkmaya.
Roseland Devlet Bale Salonunun erkekler tuvaletindeki iimin ba
ndayken bile kendimi zor tutuyordum. Elimdeki kadife, aada dans
salonunda alan mziin ritmine gre hareket ederek uyumlu sesler
karyordu. zellikle beyaz mteriler, ayakkablarn boyarken bir yan
dan da ayaklarmn arada bir durup sonra yeniden mzie gitmesini gr
dkleri zaman byk altndan glyorlard bana. Beyazlar, siyahlarn do
utan dans olduunu kabul etmekle isabetli dnyorlar elbette.
Gnmzn beyazlarla biraz fazla kaynam ve benim o zamanki ha
limden pek farkl olmayan birtakm Zencilerinde dans etme igds
bask altnda kaldndan, bu gibi Zencileri hari tutacak olursak, siyah
larn bacak kadar veletleri bile ok gzel dansederler. Hani u danseden
bebek dedikleri, flenince kollarn bacaklarn sallamaya balayan
oyuncaklar biliyorsunuz deil mi? Ben ite o zamanlar tam bu oyuncak
larn canls gibi bireydim, beni fleyip harekete geirense mzikti tabii.
Bostonun siyah sakinleri iin yaplacak bir programdan nce de gi
dip Roseland Devlet Bale Salonunun yneticisine istifam verdim. O
programda iyi hatrlyorum, Lionel Hampton orkestras alacakt.
Hem ayakkab boyamaya hem de dansetmeye vaktim yetimediin
den, bu iki ii birlikte gtremediim iin boyaclktan istifa ettiimi
syleyince Ella katla katla glmekten kendini alamad. Herey bir ya
na, ii braktma Ella ok seviniyordu, nk benim byle itibarsz bir
ite almam zaten daha ilk gnden beri Ellann houna gitmiyordu. i
braktm Shortyye syleyince, o da nasl olsa bir sre sonra bu boya
clk iinin beni sarmaz olacan daha nceden tahmin ettiini syledi.
Shorty aslna baklrsa fena dansetmiyordu ama gene de kendine g
re birtakm mazeretler ileri srerek byk dans programlarna hi katl
myordu. Shorty iin mzik tarafn seviyordu sadece. Saksafon almak
tan, elindeki plaklar dinlemekten baka bir eyi gz grd yoktu.
Shortynin gidip byk orkestralarn programlarn dinlemeye pek ku
lak asmamas da beni artyordu. Shortynin var you, taparcasna
sevdii bir alto saksafoncusu vard; Duke Ellington topluluunda alan
Johnny Hodgesdu bu. Gen mzisyenlerden pek ounun, byk top
luluklarda ayn enstrman alan sanatlar taklit etmekten baka birey yapmadn sylerdi Shorty. Tabii aslnda Shorty nin kendi mzi-

176 MALCOLM X

inden ve kendi topluluunu bir an nce kurarak Boston civarnda tur

nelere kmaya balamaktan baka bireyi fazla ciddiye ald yoktu.
Ben Roselanddaki iimi braktmn ertesi sabah jilet gibi giyin
dim ve erkenden o erkek konfeksiyon maazasna damladm. Adam el
lerindeki fileri, kaytlar falan bir kontrol etti; o gne kadar haftalk
taksitlerimi yalnzca bir kere aksatmm, bu bakmdan da maazann
en yksek kredi limiti saylan A-T kredisinden yararlanablyormuum.
Adama iimden daha yeni ayrldm syledimse de, adam bunun on
lar acsndan hibir sakncas olmadn, hatt zor durumda kalacak
olursam maazaya birka hafta taksit yatrmasam da olabileceini, nasl
olsa birgn benim vaziyeti dzelteceime inandklarn syledi bana.
Bunun zerine ben de bu sefer kendi bedenime uyan btn elbisele
ri gzden geirdim, asklklarda ne kadar elbise varsa hepsini inceledim.
Sonunda ikinci zootumu setim. Balk srt gri bir takmd bu. Kocaman
bir ceketin altnda, dize kadar uzanan balon gibi ikin bir pantolon, pa
alar dizden itibaren daralyordu, hatt paalar o kadar dard ki pantalonu giyip karrken ayakkablarn da karmam gerekiyordu her seferin
de. Tezghtarn nayak olmasyla tutup bir gmlek, bir apka, bir ift de
taban kt kadar ince, toparlak burunlu, kavunii, yani zamane genle
rinin ok tuttuu ve o mevsimin de modas olan bir ayakkab aldm. B
tn bu aldklarm hemen hemen yetmi seksen dolar kadar tuttu.
O gn benim hayatmn en nemli gnlerinden biriydi sanki; bu
ruh haliyle tuttum berbere bile gittim ve ilk defa olmak zere kafam
dzelttirdim. Shortynin de o zaman syledii gibi, bu sefer pek canm
yanmamt.
O gece, kalkp tam kalabaln akn ettii saate denk getirerek Roseland Devlet Bale Salonuna gittim. Tklm tklm dolu olan lobide,
Roxburynin o halis muhlis uyanklarndan birounun zerimdeki ye
ni elbisemi dikkatli dikkatli szdklerini farkettim; baz gzel kadnlar
da ayn ekilde bakyorlard bana. Ceketimin i cebindeki ufaklk ie
den birka yudum ekmek iin salma salna yukarya, erkekler tuvale
tine ktm. Benim yerime gelen ocuk korkak tipli, ufak suratl, kahve
rengi tenli, insanda nefesi kokan birisi izlenimi uyandran bir oland.
Kansas Cityliymi. Benim kim olduumu renince hayranln ve
merakn gizleyemedi. Ben de, gzn aarsa dnen dolaplar ksa s
rede kavrayacan syledim ona. Aaya inip salonda yerimi aldm
da keyfime diyecek yoktu dorusu.

LAURA 177

Hamptonn orkestras mzie balamt. O cill koca pist lgn

lar gibi lindy-hop dans yapan iftlerle aklakalmt; ine atsan yere
dmez hesab. Bu curcunada ben de hi tanmadm bir kza yaptm.
Ondan sonra da kendimi pistte o kzla birbirimize glmseye glmseye dans eder buldum, Eh artk bundan iyisi de can salyd herhalde
Ben bu dans daha nceleri sadece kck evlerin eyayla akl
darack oturma odalarnda yapmtm. Oysa imdi figrleri rahatlkla
yapabilmek iin yer hayli geniti. Ben de arlk yle bir alp comutum ki, pistin kysnda bekleen yzlerce kavalyesiz yalnz kzn birini
brakp birini kapyordum. Bu kzlarn hemen hemen hibirisi de dan
sa kalkmay reddetmiyordu. Zevkten lgna dnmtm adeta. Orkest
ra da comutu iyice. Kzlar yle hzl dndryordum ki etekleri ha
valarda uuuyordu. Siyah kzlar, kahverengi tenliler, kumrallar, hatt
birka beyaz da olmak zere, her cins kz vard orda. Srt srta verip de
kollarmz birbirine taktmz zaman, eimi ne eilerek havaya kald
rrken arln kalalarmn zerinde ve omuzlarmda duymak bir ba
ka oluyordu. O zamanlar daha onalt yam bile doldurmamtm ama,
uzun boyum ve irikym cssemle yirmibirinde falan gsteriyordum.
Daireler izerek, topuklarm yere vurarak, eimi yere indirirken diz se
viyesinde eilerek kanat rpan kartal, kanguru, makas gibi figrleri
yaparak dansediyor cotuka couyordum.
Artk o geceden sonra da, Bostonda kaldm srece Roselanddaki
hibir lindy-hop programn karmammdr.
Herey bir yana da, benim bu lindy-hop danslarndaki en esasl
eim Laura adndaki bir kzd. Lauray yeni girdiim ite tanmtm.
Ayakkab boyaclndan istifa edince Ella o kadar sevinmiti ki, hemen
benim iin bir i, yani kendi kafasna uygun bir i ayarlamak iin saa
sola bakmaya balamt. Ellann evinin iki sokak tesindeki Townasend Pastahanesinde servis ilerine bakan bir garson ocuun yksek
okula gidecei, bu yzden de iini brakmak zere olduu Ellann ku
lana gelmi.
Ella bana bu iten szettiinde, hi benimsemedim ben byle bir i
te almay. Benim o Hill tipi Zencilere tahammlmn olmadn bi
liyordu Ella. Ama o anda aklmdan geenler bir bir Ellaya sylemem,
Ellay deliye dndrebilirdi. Ben de byle bir eye mahal vermek niye
tinde olmadmdan, gidip o beyaz ceketi geirdim srtma ve masalar
da pinekleyip duran o zppe Hill Zencilerine gazozdur, dondurmadr,

178 MALCOLM X

muzlu tatldr, ikolatal sttr, pcmelbadr udur budur istedikleri

eyleri servis yapmaya baladm.
Akam sekizde iten dnp de eve geldiimde Ella her zaman n
allah burada sen akran ocuklardan salam pabularla tanrsn da on
larla arkadalk kurarsn, deyip duruyordu. Ama ben pastahaneye gelip
giden, ceplerindeki be kurula kendilerini birey sanarak milyoner
havalar atan o tiplerin gencine de yalsna da mthi bozuluyordum ta
bii. u Beacon Hilldeki beyazlarn yannda yatl olarak hizmetilik
eden, sonra da kalkp Yahudilerin pastahanelerine gelerek gel keyfim
gel edalaryla oturan, siyahlar iin yaplan o msr lapasndan baka bir
ey smarlamaya da gc yetmeyen tipler... zin gnnde boynuna bir
kedi krk dolayarak gelip pastahaneye kurulan ve yalan olduunu kar
sndakinin de bildiini bile bile karsndakine kendisini diyet uzma
n diye yutturmaya alan ama aslnda hastahanelerden birisinin kafe
teryasnda alan kadnlar... Hatt benim yamda olanlar, yani Ellann
sk sk szn edip durduu akranlarm... altm bu pastahane b
tn bu tiplerin urak yeriydi. Bu tipler o kadar yapmack bir dille konu
urlard ki, kendilerini grmeseniz de srf seslerini duysanz bunlarn
Zenci olduklarna ihtimal veremezdiniz; ite bu tiplerin byle yapmack
konumalar yznden benim almakta olduum iten ksa srede stkm syrld. Artk akamn sekizine kadar orada bulunmaya katlanamaz
hale gelmitim. Saat sekiz olup da ii braknca doru eve koup Ellann
o mehur Gney yemeklerinden biraz attrp yeni takm elbisemi giye
rek hemen dar frlyordum. Hillin o soytar Zencilerinden birazck ol
sun uzak kalabilmek iin dans etmek ya da baka eyler yapmak dn
cesiyle kapa arkadalarmdan birinin evine atyordum.
ok gemeden, orada Allahn her gn sekiz saat nasl kapanp ka
lacam kendim de bilemez hale geldim; hemen hemen hi tahamm
lm kalmamt. Hatt bir gece neredeyse ii brakyordum, hi unuta
myorum, nk o gece, hayatmda ilk defa, pastahanede katldm on
sentlik kk piyangolardan birinden ikramiye kazanmtm. (Hillde
ikramiye ekilileri dzenleyen bir sr insan vard ortalkta. O burnu
bir kar havadaki Zenciler bile katlyordu bu ekililere.) Bana altm
dolar kmt ve bu paray Shortyyle kafa kafaya verip bir gecede ez
mitik. O zamanlar, keke bu ikramiye pastahanede aldm o on sent
lik kk biletime deil de, ehirdeki bir piyangocudan hergn hi ak
satmakszn aldm ve bedellerini de haftadan haftaya dediim bir do-

LAURA 179

larlk biletlerden birisine ksayd diye epey hayflanmtm. Byle ol

sayd tabii ki ii hemen brakabilecektim, kendime bir araba ela alabile
cektim o zaman.
Neyse, Laura, altm pastahanenin karsndaki srada, keye
den bir evde oturuyordu. almaya baladktan ksa bir sre sonra,
ne zaman Laurann pastahaneye doru geldiini grsem hemen don
durmal muz tatls hazrlamaya koyulmay adet edinmitim. Dondur
mal muz tatls hastasyd bir bakma bu kz ve hergn de akama do
ru ayn saatlerde geliyordu pastahaneye. Sanyorum ki ben bu kzn te
kilerden hayli farkl birisi olduunu her naslsa yava yava kavramaya
balayncaya kadar yle bir be-alt hafta boyunca taban nne bra
kp brakp gittim. Pastahaneye gelenler iinde, Hillde oturduu halde
ve yapmacksz davranan tek kzd Laura.
Koltuunun altndan birka kitap hibir zaman eksik olmuyordu
ve hergn muzlu tatlsn yerken de yarm saat kadar oyalanyordu bu
kitaplarla. Onun ne okuduunu merak edip dikkat kesilmeye bala
mtm. Kitaplarnn hemen hepsi de olduka kazk okul kitaplaryd,
Latince gibi, Cebir gibi eyler yani. Onu bu haliyle izleye izleye, ken
dimin Masondan ayrldm ayrlal bir gazete bile okumam olduu
mu hatrlyordum.
Laura. Byle diyorlard ona; o pastahanede otururken sonradan ge
lenlerin byle hitap ettiklerini duymutum. Ama neden bakalarnn
onunla samimiyet kurmadklarn pek anlyamyordum, ksaca erhabadan teye gemiyordu konumalar. Hemen hemen aralarnda geen
tek konuma bu merhabalamayd. ine kapank bir kzd ve ben tatl
sn nne gtrdmde sadece, Teekkr ederim, diyordu bana da,
o kadar. Gzel bir sesti. Yumuack. Sakin. Ama baka tek kelime yok.
stelik Bostonlularn att gibi havalan falan da yoktu. Kendi halinde
bir kzcazd
Bu halinden ok holandm. Aradan ok gemeden de onunla ko
nuabilmek iin bir vesile buldum. lk olarak sze neden aarak girdi
imi tam olarak hatrlayamyorum ama o da hazr bir halde bekliyormu gibi hemen ald ve konumaya balad, gerekten ok candan bir
kzd. Lise te, okuduunu, iftiharlk bir talebe olduunu rendim.
Daha kck bir bebekken annesiyle babas ayrlmlard ve kendisini
bykannesi bytmt. Bykannesinin emekli maa varm; ok
sert, eski kafal ve ok dindar bir kadnm. Laurantn bir tek samimi ar-

180 MALCOLM X

kada vard, o da Cambridgede oturuyordu. Bu arkadayla ayn snf

ta okuyorlard. Laura hergn grrd bu kz arkadayla. Bykan
nesi, Laurann deil gnlere katlmasna, sinemaya gitmesine bile ok
nadir olarak izin veriyordu.
Fakat Laura okulu gerekten ok seviyordu. Liseyi bitirdikten son
ra yksekokula da gitmek istediini sylyordu. Hele hele cebire bay
lyordu, zaten yksekokula girerse, fen dalnda uzmanlamak niyetin
deydi. Benden bir ya byk olduu aklndan hayalinden gemezdi ta
bii Laurann. Kendisinden bir ya kk olduumu ben de dolayl bir
ekilde anlamtm. Laura beni grm-geirmi ve kendisinden ok
daha tecrbeli birisi olarak gryordu; iin dorusu da buydu. Ama ba
z gnler, o tatlsn yiyip gittikten sonra, Michigandayken o kadar sev
diim kitaplarla ilikimi o sralarda bsbtn kestiimi dnerek ken
di halime zlyordum hep.
Artk hergn okul dnnde Laurann pastahaneye uramasn
sabrszlkla bekler olmutum. Yedii tatlnn parasn falan da verdirtmiyordum artk; hatt fazladan bir de sade dondurma smarlyordum
ona. Artk o da benden holandn gizlemeye gerek grmeden ak
ak sylyordu.
Bir sre sonra, Laura, tatlsn yerken yanndaki kitaplarna gz at
may brakmt. Artk oturup tatlsn yiyor ve bir yandan da benimle
sohbet ediyordu. Bir zaman sonra da, beni konuturmak, azmdan
kendimle ilgili baz bilgiler alabilmek iin eitli yollara bavurmaya
balad. Lauraya bir zamanlar avukat olmak istediimi syledim ama, o
anda bunu syledikten sonra da baya mahzun oldum. Laura bu konu
da zlmemi istemiyordu anlalan. Bana, Malcolm, dedi, nerede b
rakmsan oradan balayp bir avukat olmaman iin hibir neden yok.
Ellann bana her trl yardm yapabileceini, elinden geleni esirgeme
yeceini dnyordu Laura. Little ailesinin bir yesinin -retmen,
doktor, avukat falan gibi- bir etiket sahibi olmas iin yardmda bulun
mak Ellann aklndan geen bir eyse, onun bu niyetini ldrmemek
iin, benim de birazck gayret sarfetmem gerekecekti ite o kadar.
Shortyye Lauradan hi szetmedim. Laurann onu ve onun gibile
ri anlayamayacan biliyordum. Onlar da Lauray anlayamazlard el
bette. Laura hi el dememi bir kzd daha; eminim ki azna daha bir
yudum iki de koymamt; dkntnn, dolmann yani esrarl sigara
nn unun bunun ne olduunu da hayatta bildii yoktu

LAURA 181

Birgn leden sonra Laura tatlsn yerken bir ara lindy-hop dan
sna bayldn sylediinde ok ardm. Dansa gitmek iin by
kannesinden nasl izin kopartabildiini sordum. O da lindy-hop dans
n, bu yl Harvarda giren bir Zenci arkadann ailesinin verdii bir par
tide grdn syledi.
Benim iten kma saatim yaklayordu ve Lauraya, bu hafta sonun
da Roseland Devlet Bale Salonunda Count Basie topluluunun program
olduunu syledim ve Benimle gitmek ister miydin? diye soruverdim.
Bunu duyunca Lauranm gzleri birden ald. Neredeyse dp
baylacak sandm, ylesine heyecanlanmt benim teklifim karsnda.
Laura, Roseland hakknda ok ey duyduunu, ama oraya daha adm
n bile atmadm syledi. Ne muazzam bir yer olduunu da tahmin
ediyordu.
Gitmeyi o kadar da istiyordu ki. Ama bykannesinden izin alma
dan bir yere kprdayamazd.
Ben de yleyse, baka bir zaman gidebileceimizi syledim.
Ama o programn olduu gn leden sonra Laura buyuk bir heye
can iinde pastahaneye geldi. Bykannesine imdiye kadar hi yalan
sylemediini, ama o gece okulun bir faaliyetine katlmak zorunda ol
duu eklinde bir yalan uyduruverdiini kulama eilerek fsltyla an
latt bana. Hl gitmek istiyorsam ve kendisini eve erken gtrecekolursam Roselanda benimle gelebilecekti Laura.
stm deitirmek iin eve uramak zorunda kalacamz syle
dim Lauraya. Biraz tereddt etti ama sonra kabul etti. Dkkandan ay
rlmadan nce Ellaya telefon ederek biraz sonra akam dansa gtrece
im kzla birlikte evde olacamz syledim. O zamana kadar hi by
le birey yapmam olduum iin, Ella aknln zor gizledi.
Kapy ap da karsnda kibar bir Hill kzyla beni birlikte grn
ce hayretten Ellann az nasl da ak kalmt; bu n sonralar hatr
ladka ben kendi kendime ok glmmdr. Kendisini ablama tan
trdmda Laura ok scak davrand. O sralar Ella da tahmin edecei
niz gibi, nc kocasyla yayordu.
Ellayla Laura alt katta oturup konuurlarken ben de hemen st ka
ta elbiselerimi deitirmeye ktm. O anda, daha nceden giymeyi ta
sarladm balksrt gri yeni takmm giymekten vazgeip ilk aldm
mavi takm giymeye karar verdiimi hatrlyorum. Laurayla bir yere gi
derken en klasik takmm giymem gerektiini dnyordum herhalde.

182 MALCOLM X

Ben aaya indiimde onlar sanki krk yllk dost gibi sohbeti koyulatrmlard oktan. Hatt Ella kala gz arasnda ay bile piirmi
ti. Ella keskin baklaryla zerimdeki o zoot elbisemi delik deik ede
cekmi gibi bakp duruyordu bana. Ama hi deilse mavi takm giymi
olduumdan dolay memnun kalm olmalyd. Ellann huyunu bildi
im iin, onu Lauraya o ksack zaman ierisinde gz ap yumuncaya
kadar btn hayat hikyesini anlattrdn tahmin ediyor ve evlilik ke
mendinin boynuma geer gibi olduunu gryordum. Evden ktk ve
Roselanda gitmek zere bir taksiye atladk. Giderken ben srekli ola
rak glmsyordum; iim iime smyordu, nk istersem Hill kzla
ryla bile gezip tozabileceimi Ellaya ispat etmitim ite
I.aurann ok iri gzleri vard. Arkadalarndan hibirisinin by
kannesini tanmadn syledi bana. Kendi bykannesinin de kilise
den baka bir yer bildii yokmu. Bu bakmdan kendisinin dansa geldi
i bykannesinin kulana gidemezdi. Zaten benimle Roselanda gide
ceini sadece o samimi arkadana sylemiti; tabii bunu duyunca arka
da da Laura gibi heyecanlanmt bu habere.
Derken kedimizi Roselandn cvl cvl kaynaan lobisinde bulduk.
Sadan soldan bana el sallayanlarn, glmseyenlerin, selm verenlerin
haddi hesab yoktu. Selm ahbap! diye, ya da Merhaba Kzlolan!
diye sesleniyorlard bana uzaktan yakndan. Ben de onlara ksaca Se
lm, karda! diye karlk veriyordum.
Daha nce Laurayla hi dans etmemitik ama bu aramzda hibir
sorun karmad. Zaten tek balarna dansetmesini bilen bir kii, birlik
te dansetmesini de pekla becerebilirdi. Bizde piste kp oradaki yn
la iftin arasna karverdik
Laurann ne esasl dans ettiinin farkna herhalde ancak mziin
ortalarna doru varabildim.
Hayatnzda bu lindy-hop dansm bir kere olsun yapm birisiyseniz
benim burada ne demek istediimi kolayca anlarsnz. Bu dansta kzla
rn ou ters ynde hareket ister; daire izerken, yana adm kartrken,
ilerlerken hep byledir bu. Einizin hangi kolundan tutuyorsanz o ko
lu yarm kvrk durur, ellerinizle de hafif hafif iter, eker, beline, omu
zuna, koluna dokunu dokuuverirsiniz. Siz einizi hangi yne doru
iterseniz o da o yne gider gelir, dner, kvrlr. Einiz iyi dansedemiyorsa arlm derhal hissedersiniz. Hareketleri ok yava ve zor olur. Ama
einiz gerekten iyi danseden bilisiyse, yapacanz tek ey itme-ekme

LAURA 183

hareketini hissettirmektir; bu yeter. Artk einizi hibir gayret sarf etme

den rahata idare eder, hatt ayaklarm yerden kesip havalarda uurur
sunuz ve einizin aya yere deip de size dnnceye dein siz de pist
te kendi solunuzu yaparsnz ve ayn anda ayn ayakta birleirsiniz
Ben o zamana kadar bir sr iyi dans eden ele dansetmitim. Ama
birdenbire farkna vardm ki, o zamana kadar dansettiim elerin hibi
risinde de zerime bu kadar az arlk gelmemiti, oysa Laura insana hi
yk olmuyordu! Neredeyse ben sadece bir manevray dnyordum ve
Laura da bana dndm bu harekete uygun olarak cevap veriyordu.
te bylece Laura kollarmn arasnda aa yukar srarken, ken
dinden gemiesine dansederken, ben de bir yandan onun dans stilini
inceliyor, bir yandan da ayak hareketlerini dikkatle izliyordum. imdi
gzlerimi kapasam, sisler iindeki bir bale gibi yine aynyla grebilirim
o hareketleri. Harika bireydi! Ya Laurann hafiflii! Glge gibi bireydi adeta! Bana dansta en ideal e kimdir diye soracak olsalar, ben, Laura
kadar kolay, hafif idare edilen ve yle sk bir mzik parasnn sonu
na kadar dayanacak gce sahip olan bir e varsa odur derim. Ama Laurann ie bu kadar gl olarak balayamayacan da biliyordum.
Yllar sonra Harlemde Pezevenk Sammy diye bilinen bir arkadam
bana birey retmiti, keke ben bu eyi o zamanlar biliyor olsaydm
da Laurann yzne bakp bireyler karmaya alsaydm. Sammynin
rettii ey byle bireydi ite; onun bir kadnn bilinle maskelenme
mi gerek kiiliinin ne olduunu anlamak iin kulland amaz bir
ls vard. Kalabalklar iinden ele geirerek fahie yapt onca ka
dn gznnde tutulursa, Sammy bu deerlendirmesini tam bir uzman
olarak yapyordu. Her neyse, Sammynin yemin billah ederek syledii
ne gre, bir kadn, yani herhangi bir kadn, hangi kadn olursa olsun,
kendinden geince ite tam o anda o kadnn gerek kiilii, ne mal ol
duu -en azndan neye eilimli olduu- yzne vuruyor ve o anda y
znden okunuyormu.
Geri ben Lauradaki hafif-merep mizacn zamanla su yzne k
m olduunu sylemek istemiyorum, ama gene de ortada bir gerek
var ki, kader Lauraya benimle tanmasndan itibaren ar darbeler in
dirmeye balamt. Benim burada demek istediim tek ey u ki,
Sammynin o hneri bende olsayd, o zaman ben Lauranm suyzne
ktnda bykannesini son derece artan o gizli zlemlerinin belki
bir ksmn farkedebilrdim.

184 MALCOLM X

O zamanlar akamn ge saatlerine kadar sren programn aa yu

kar te biri vokalle ve enstrmantal paralarla geerdi; asl hzl dans
ondan sonra balar ve pistte sadece esas lindy-hopular kalr, sonra
bunlar da birbirlerini elemek iin btn gleriyle yklenirlerdi dansa.
Dansetmeyen teki iftlerse artk ak ucunda orkestrann yer ald bir
U eklinde onlarn etrafnda halkalanrlard.
Bu yarmaya katlmak niyetinde olan kzlar bir ara kenara ekilip
ayaklarndaki yksek topuklu ayakkablar karrlar, dztaban beyaz las
tikler giyerlerdi. Dans yarlarnda topuklu ayakkabyla ortaya kan ya
rmay gtremez asla, yan yolda kalr. Bu yarlar arasnda her zaman
iin ei olmayan drt be tek kz da bulunurdu... Bu kzlar da bylece bu
dans iyi yaptklarn bildikleri erkekleri piste ekmeye alrlard.
te o gece de Count Basie topluluu dans gsterisi faslna gemek
iin hzl paralardan almaya balamt. iftlerin birou pistten ayr
larak gidip yarmay iyi grebilecekleri bir yere oturmulard. Yerlerini
aldktan sonra da tuttuklar iftlere tezahrat yapmaya baladlar. Bana
da tezahrat yapyorlar, Haydi bastr Kzlolan! diye baryorlard,
Harca onlar Kzlolan! O esnada ei olmayan kzlardan bir tanesi ba
na doru koarak sokuldu
Mamie Bevels adnda, garsonluk yapan bir kzd bu. Onunla daha
nce de birka kez dansetmitim de ordan biliyordum ki lgnlar gibi
dansederdi bu kz. Mamie yanma sokulunca Laura da orada ylece di
kilip kalmt. Ben o anda ne yapacam bilemedim. Ama Laura pistin
kenarna karak kalabaln arasna doru kayyordu, tabii bu arada
gzlerini de benden hi ayrmyordu.
Countun orkestras comutu. Ben bir anda Mamieyi kucaklayp
dansa baladm, iri yar, salam yapl, gl kuvvetli bir kzd Mamie,
binicisini zerinden frlatan bir at gibi dansediyordu tpk. Mamienin,
Roselandn sk danseden kzlar arasna girdii geceyi de hatrlyorum.
Bilmem hangi orkestrayd, gene lgnlar gibi alyordu ve Mamie aya
ndaki lastiklerini de karm, yalnayak kalmt pistte. Sonra da hay
krmaya ve Afrika ormanlarnda yaayan vahilerin lgn danslarndan
birini yapyormuasna vcudunun her bir yann sallamaya balam
t. Her hareketinde lklar atarak kendi kafasndan uydurduu bir
dansa kaptrmt kendisini. Mamie kendini gerekten o kadar dat
mt ki, onunla birlikte danseden olan Mamieyi kendine getirebilmek
iin neredeyse dvecekti kz. Millet byle herhangi bir kurala bal kal-

LAURA 185

makszm kendi kafasna gre danseden ve sonu olarak neeli bir gs

teri ortaya koyan danslar ok tutuyordu. Mamie ite o gnk dansy
la Roselandm nl danslar arasna girmiti.
Diyeceim, o gn ben de adeta bir ata biner gibi dans ettim Mamieyle, bylesinden de ok holanyordu zaten. Sonunda yarmann
birincisi olarak pistten ayrlrken ikimiz de terden srlsklamdk. Millet
bize tezahrat yapyor, bir yandan da srtmza vurabilmek iin birbirleriyle yanyordu adeta.
Lauray evine brakmak iin o danstan Laurayla birlikte erkenden
ktmz hatrlyorum. Laurann hi sesi kmyordu. Ondan sonraki
hafta boyunca ya da pastahaneye geldii zamanlarda da syleyecek faz
la bireyi kalmam gibiydi. Bense daha o zamanlar bile, kadnlar bireye karar veremiyorlarsa hi zerlerine varmamak gerektiini bilecek ka
dar tanyordum kadnlar. Bir karara varacak olurlarsa zaten kendilikle
rinden syleyeceklerdir size.
Artk Ellayla ne zaman kar karya gelsek, sabahlar dilerimi fr
alarken bile bana dirlik vermiyor, hemen sorgulamaya balyordu be
ni. Laurayla bir daha ne zaman buluacaktm? Onu eve bir daha ne za
man getirecektim? u Laura da ne ho kzm! Ella, Lauray bana ok
tan bagz etmiti bile.
Oysa byle bir dnce benim aklmdan bile gemiyordu. Kiisel
sorunlarma gelince, bir an nce iten kp zoot takmm giyerek jilet
olmaktan ve gerek Zenci mahallesine koarak Shorty ve kafadarlaryla
-ve tabi onlarn tandklar kzlarla- birlikte olmaktan, yani sizin anlyacanz o Allahn bels Hill denen yerden adeta milyonlarca mil uzak
kalmaktan baka bir ey yoktu benim kafamda.
Laura birgn pastahaneye gelip de benden kendisini Roselanddaki gelecek Zenci gecesine gtrmemi istediinde ben Lauray nerdeyse unutmutum bile. nmzdeki Zenci gecesinde Duke Ellington
topluluu alacakt Roselandda ve Laura da bunun heyecanyla o ge
ceyi iple ekiyordu adeta, ilikimizin akbetini dorusu ben de pek
kestiremiyordum.
Bu sefer kendisini evden almam istemiti Laura. Geri ben Laurann bana uzun uzadya anlatmasndan tandn tipte bir bykan
neyle kar karya gelmek istemiyordum pek ama, gene de gitmitim
evlerine. Kapy bykannesi at. Eskilerdendi Laurann bykannesi.
Buruuk yzl, kvrck beyaz sal, ya da hayli ilerlemi bir siyah ka-

186 MALCOLM X

dindi. Kapy ancak benim ieri girebileceim kadar at, eri gel, kpolusu, gibi bireyler bile syleme ihtiyac duymad. Hayatmda daha
sonra karlaacam silahl dedektifler ve gangsterler bile insana o ka
dn kadar dmanca davranmyorlard.
Eski sa tasvirleriyle, zerlerinde dualar yazl bulunan dokuma du
var rtleriyle, armha gerilmi sa heykelcikleriyle ve buna benzer da
ha bir sr dinsel eyayla btn duvarlar, raflar, masalarn st, he
men her yeri dolu olan o khne oturma odasn hi unutamyorum.
htiyar kadn benimle konumad iin ben de tabi onunla konu
muyordum. Ama dorusu o ihtiyara kar imdi iimde byk bir sem
pati duyuyorum. Benim o zirzoplara zg klk kyafetimi, dzeltilmi
kafam ve kavunii pabularm grr de benim hakkmda daha baka
ne dnebilir, nasl davranabilirdi ki kadncaz? Benim o halimi g
rp de feryad kopararak polis armamas bile bir ltuftu aslnda bi
zim iin. Bugn kapma, o gnk halimden pek farkl olmyan birisi
ksa gelse ve drt kzmdan birisini grmek istediini sylese, eminim
ki ben dayanamam patlatrm.
O gn ben bykannesiyle konumakszn karlkl olarak oturur
ken Laura hzla dald odaya ve ceketini ekip ald. O zaman Laurann
ne kadar kzgn ve sklm olduunu hemen anladm. Dar kp tak
siye bindiimizde de alamaya balad. Daha nce bykannesine yalan
syledii iin kendi kendine ok ierlemi ve bir daha yalan syleme
mek iin de bu sefer nereye gideceini tutmu ak ak sylemi. Bu
nun zerine de bykannesiyle aralarnda bir az kavgasdr alm y
rm. Laura da bu kavgann ardndan, bundan sonra istedii zaman
cannn istedii yere gideceini sylemi ihtiyar kadna; aksi takdirde
artk okula mokula gitmeyeceini, gerekirse bir ie girerek kendine ay
r bir ev tutacan sylemiti. Duyduklarna inanamayan bykannesi
de dayanamayp Lauraya bir yumruk vurmutu. Lauraysa kp git
mekten baka birey yapmamt.
Roselanda geldikten sonra, programn ilk ksmnda birbirimizle
ve deiik elerle dansettik. Nihayet Duke Ellington hzl dans fasln
balatt .
Aslnda ben de biliyordum, Laura da biliyordu ki, Laura orann
tecrbeli dans kzlaryla boy lecek durumda deildi, ama gene
de yarmaya katlmak istediini syledi bana. Ondan sonra Lauray
pislin kenarnda topuklu ayakkablarn karp dztaban lastiklerini

LAURA 187

giyen kzlann arasnda grdm. Bunun zerine de ei olmayan kzlar

dan birka bana doru yaklarken bamla hayr iareti yaparak on
lar geri evirdim.
Her zaman olduu gibi, seyirciler de orkestrayla birlikte coup elle
riyle tempo tutuyor ve Haydi Kzlolan, haydi bastr! diye haykryor
lard. Renkli ldaklarn ve tabii bu ldaklarla birlikte btn seyircile
rin dikkatlerinin bizim zerimizde toplanm olmas, ksmen benim Roselanddaki itibarm, ksmen de Laurann tpk bale yapar gibi dans et
mesi yzndendi. Millet o zamana kadar byle Laurann stilinde ty gi
bi hafif bir lindy-hop dans yapldn grmemiti. Laurann stili lindyhop dans iin btnyle yeni bir stildi. Oradakilerse bu gibi yeni stille
ri karmazlar, hemen farkederlerdi tabii. Ben de adamakll comutum.
Laurann ayaklar bsbtn yerden kesilmiti adeta. Onu kh yukar,
kh aa, kh yanlara atyor, etrafmda drt dndryor, srtma alp
havalara frlatyor, tekrar tutup frl frl dndryordum evremde.
Ildaklar en fazla bizim zerimizde dolayordu. Bu arada pistteki
drt be iftin, o katr gibi, vahi bir hayvan gibi gl kuvvetli kzlarn
da bize arada bir att kaamak baklar da gzmden kamyordu.
Ama kk Laura bende daha da comak arzusu uyandryordu. Salar
olduu gibi yzne yapmt, her yanndan oluk gibi terler boanyor
du. Onun bu kadar dayankl olabileceine inanasm gelmiyordu benim.
Seyirciler haykryor, varglerivle tezahrat yapyorlard. Yeni bir yldz
douyordu Roselandda; etrafmzda sanki lklardan rlm bir du
var vard. Bir sre sonra Laurann takatinin kesilmeye baladn farkettim. Artk ayakta durmaya savaan bir cengaver gibi dansediyordu ve
az sonra dans braktmzda Laura devrilircesine pistin kenarna ekil
di. Orkestra hl lgnlar gibi alyordu. Laura kollarmn arasna y
lp kalmt sanki. Ayakta duracak hali kalmamt ve bir bakma ben ta
yordum onu; nefes nefeseydi. Biz kenara ekilirken orkestrann birok
eleman bizi alklamt. Hatt Duke Ellingtonn kendisi bile piyano
nun taburesinden hafife doruldu ve eilerek bizi selmlad.
Roselanddaki danslarda seyirciler bir ittin dansn beenirlerse, on
lar pistten ayrlnca, tpk ampiyonluk kazanan bir takmn oyuncular
na yapld gibi onlarn etrafna doluurlar, onlar iteleyip kakalarlar,
yakalarlar, tebrik ediyoruz diye bir gzel hrpalarlar. te aynen o ekil
de, o gecede kalabaln bir ksm Laurann bana ar srs gibi
m, ayakkablarn kartarak ayaklarn rahatlatmaya alyorlard.

188 MALCOLM X

Takdirkr edalarla benim de srtma yumruklar iniyordu bu arada, ite

tam o srada gzlerim o sarn kzn gzlerine taklverdi. Bu sarn o
zamana kadar Roselandn Zenci gecelerinden eksik olmayan beyaz kz
lar arasnda hi grmemitim. Dpedz benim gzlerimin iine bakyor
du bu sanrn.
te o zaman, Amerikann hemen hemen btn Zenci semtlerinde
olduu gibi, Roxburyde de bir siyah erkein bir beyaz kadnla, ama y
le herkesin diline dm, fahielik eden bir kadnla deil doru drst
bir beyaz kadnla birlikte olmas olaanst bir stnlk saylyordu;
en azndan sradan bir siyah iin byleydi bu. Ve ite imdi karmda di
kilip duran ve aka gzlerimin iine iine bakan o sarn, inanlma
yacak kadar felket bireydi. Uzun salar omuzuna dklyordu, g
zel yapl birisiydi; olduka da pahal elbiseler giyinmiti.
Laura kendini kuatan kalabaln iinden gzleri falta gibi al
m bir halde syrdmay baarp da bana doru gelmeye abalarken, bu
rada utan duyarak itiraf ediyorum ki, ben Lauray unutmutum bile.
Sonra anszn olduu yerde akdakald Laura. Herhalde benim o sar
nla dansa kalktm anda, sarnn yzne -ve tabi benimkine de- ba
karak bir anda hereyi anlayvermiti.
Burada bu sarnn adna Sophia diyeceim ben.
Sophia pek iyi dansedemiyordu, en azndan Zenci standartlarna
gre iyi dansediyor saylmazd. Ama buna kimin aldrd vard ki za
ten? Etrafmzdaki teki iftlerin gzleri bizden hi ayrlmyordu, farkndaydm bunun. Sophiayla konumaya balamtm. ok iyi dansettiini syledim ona, bu kadar gzel dansetmeyi nerede rendiini sor
dum. Roselanddaki Zenci programna neden geldiini anlamaya al
tm. Aslnda beyaz kadnlarn ounun bu Zenci gecelerine niin gel
diklerini bilmeyen birisi deildim ben, ama bu kadnlar arasnda Sophia
gibilerine ok ender olarak rastlanrd.
Btn sorularm biraz stkapal cevaplar vermeye dikkat ediyordu
Sophia. Ama dansa devam ederken Sophiayla, Lauray eve brakmam
konusunda anlatk; ben bir yolunu hemen gidip Lauray eve brakacak
tm ve oradan bir taksiye atladm gibi tekrar Roselanda dnecektim.
Sonra da Sophiayla birlikte kp onun arabasyla bir gezinti yapacaktk,
yle istiyordu Sophia. Kendimi o kadar ansl hissediyordum ki.
Lauray evine brakp da izst tekrar Roselanda dnmem bir saat
kadar srd. Dndmde Sophia beni kapda bekliyordu.

L.AURA 189

Sophia spor arabasn be alt sokak teye park etmiti. Gidip bin
dik. Nereye gideceini, ne yapacan ok iyi biliyordu. Bostonun d
na gazlad doruca, sonra yan yollardan birisine sapt ve biraz ilerde de
kullanlmayan bir yola ekti arabay. Btn klar sndrd ve sadece
radyoyu ak brakt.
Ondan sonra Sophiayla bulumamz aylarca surdu. O beni alp ara
basyla ehir merkezine indiriyordu, ben de onu danslara, Roxbury ci
varndaki barlara gtryordum. Arabasyla gezmedik yer brakmyor
duk. Baz zamanlar Sophia beni Ellann evine braktnda neredeyse
gn maya balam oluyordu.
Sophiayla iyi hava atyordum. Zenciler Sophiadan holanyorlard.
O da btn Zencileri sever grnyordu haliyle. Haftann iki gece
sini birlikte geiriyorduk. Sophia ayn zamanda beyaz erkeklerle de bu
lutuunu gizlemiyordu. Ama beyaz erkeklerle 'srf laf olsun diye bu
lutuunu sylyordu. Beyazlardan bir tek erkein bile kendisini ilgi
lendirmediine dair yemin stne yemin ediyordu.
Sophianm ilk gece bana neden hibir ayak yapma gerei duyma
dan, dolaysz olarak yaklatn ok dndumse de bunun nedenini
karamammdr. Aklma hep onun daha nce baka bir Zenciyle bylesi bir maceraya girmi olabileceinden baka birey gelmemitir, ama
ben Sophiaya ne birey sordum bu konuda, ne de o birey syledi. Ka
dnlara hibir zaman baka erkekler hakknda soru sorulmaz. Sorulur
sa, bu konuda ya yalan sylerler, dolaysyla siz gerei gene hibir za
man renememi olursunuz. Ya da doruyu syleseler bile, belki de bu
gerek sizin hibir zaman duymak, renmek istemediiniz bireydir
bakarsnz.
Her neyse, diyeceim; Sophia benden ok holanr grnyordu.
Artk Shortyyi de olduka seyrek grmeye balamtm. Zaten Shortyyi
ve kafadarlarn ne zaman grecek olsam, Shorty tutup Yahu dne ka
dar hemerimin al gibi salarn kendi ellerimle ben dzeltiyordum,
u ie bakn ki, bugn hemenm gitti Becaon Hillden bir pili araklad
be, gibilerinden eleniyordu benimle. Ama aslnda beni yetitirmi
olan kimsenin Shorty olduu evredeki herkes tarafndan bilindii iin,
benim Sophiayla olan beraberliim Shortynin de itibarn hayli yk
seltmiti. Kendisini Shorty ile tantrdm zaman Sophia, Shortyyi
adeta kendi z kardei gibi barna basmt ve buna da Shorty kelime
nin tam anlamyla bitmiti. Shortynin o zamana kadar tand beyaz

190 MALCOLM X

kadnlar, sadece beyaz fahieler ve bir de u fabrikalarda alp da

Zencilerden erkek kefetmeye baylan ii kzlarn garibanlaryd.
Aslna baklrsa benim de Roxbury Zenci mahallesinde isim yapma
ya ve herkese tannmaya balamam, Sophiayla birlikte dolamaya ba
ladm zamanlara rastlamaktadr. O zamana kadar ben de zoot stili el
bise giyen ve kafasn dzelttiren bir sr Zenciden sadece birisiydim.
Oysa imdi, belki de o zamana kadar o taraflara ayak basm kadnlarn
en gzeli olan Sophiayla birlikte o barlar, gece kulplerini geziyor, s
telik gittiimiz her yerde Sophiann parasn eziyorduk, harcadm b
tn paray Sophia veriyordu; onun iin de, o taraflardaki btn o nl
Zenci dalavereciler ve sivri-zekllar, yani btn o kulp iletenler, ku
mar oynatanlar, piyango tertip edenler falan benim srtm svazlyor,
benim gnlm ho tutmaya alyor, bizi zel masalarda zel ikiler
ikram ederek arlyor ve adm bellerlermi gibi srekli olarak Kzlolan, diye diye yzme glp duruyorlard. Tabii ki onlarn neden
byle davrandklarn da ben adm gibi biliyordum: niyetleri kolumda
ki o gzel beyaz kadn elimden kapmakt.
Btn kentlerin kenar mahallelerinde olduu gibi Zenci mahallele
rinde de, bakalarna gpta ettirecek ekilde yaayarak onlardan stn
grnme kavgas hi durmakszn srp gider. Onalt yanda bir deli
kanl olarak benim durumum da bundan ayr deildi. Geri bir Cadil
lac alacak kadar param yoktu ama, o zamanlar arabalar iin kullanlan
tabirle, Sophiamn bir pabuu vard. Sophiaysa benimdi ve bu da Ca
dillac alacak kadar zengin olmaktan daha iyi bir durumdu kukusuz.
Ben o pastahanede almaya devam ettiim srece Laura oraya ar
tk bir daha uramad. Kendisini ondan sonraki grmde sanki bir
kadn deil de bir kadn-enkaz gibi bireydi Laura. Sk sk hapise girip
kmasyla btn Roxbury Zencileri arasnda ad km bir kadn du
rumuna dmt. Geri liseyi bitirmiti, ama liseyi bitirene kadar da
zaten oktan yoldan kmt. Bykannesinin szn artk hi dinle
meyen ve her gn gece ge saatlere kadar darlarda dolaan, ikici bi
risi olup kmt. Tuttuu bu yol sonunda Lauray, zamanla uyuturu
cu madde kullanmaya ve kendini erkeklere satmaya kadar gtrmt.
Kendisini bu durumlara dren erkee kar duyduu derin nefret Lauray ayn zamanda bir sevici yapmt, ite benim yllar yl zerinde
tadm utanlardan biri de, btn bu olanlarn tek sulusunun ben
olduumu dnmemdir. Benim tutup da Lauray beyaz bir kadn iin

LAURA 191

terketmi olmam, Laura iin normalin iki kat bir darbe olmutu bir ba
kma. Benim bu konuda ileri srebileceim bir tek mazeretim vardr ki,
o da udur: ben o zamanlar, bugn siyah kardelerimin pek ounun
bulunduu hal zere yaayp giden birisiydim, yani bir sardm, bir dil
sizdim, bir krdm ben o zamanlar.
Her ne hal ise ben Sophia ile tantktan ksa bir sre sonra da za
ten, Ella vaziyeti anlamt ve bir gn sabahn krnde pencereden aa
y dikiz ederken benim Sophiann arabasndan indiimi de grm
t. Tabii hi amamak gerekir ki, artk ondan sonra Ella bana tpk bir
engerek ylanymm gibi davranmaya balad.
Tam o sralardayd, Shortynin yeeni tutup akndan deli olduu
bir kadnla baka bir eve kt; Sophia da benim Ellann evinden ayrlp
o dairenin yan kirasn vererek Shortyyle birlikte oturabilmem iin be
ni paraca destekledi. Bunun zerine ben de pastahanedek iimi brak
tm ve kendime yeni bir i ayarladm.
Bostonun Parker House restorannda komi olarak almaya bala
mtm. Yakas kolal bir beyaz ceket giyiyordum iyerinde. Burada gar
sonlar mterilerin masalarndaki kirli tabaklan ve gumu takmlar
alp geni alminyum tepsilere koyuyorlard; benim iim de bu tepsile
ri alp mutfaktaki bulaklara gtrmekti.
Birka hafta sonra, bir Pazar sabah ie o kadar ge kalmtm ki, ko
a koa iyerine vardmda koulacama yzdeyz gzyle bakyor
dum. Ama btn mutfak personeli benim ge kalm olduumun fark
na bile varmayacak kadar akn ve heyecanlyd. Meer Japon uaklar
o gn Pearl Harbor diye bir yeri bombalamlar

5. H A R LEM 'L

//

ir

faydi, salaml, peynirliiii... sandvinler! Kahve var? eker var!

Kurabiyeler! Dondurmalar! New York, New Haven ve Hart
ford irketinin gnar sefere kan Yankee Clipper ekspresinde Boston-New York arasnda drt saat boyunca o darack koridorlarda gezi
nip durmak...
Yatakl vagonlarda hizmetilik yapan ve Ellann bir tand olan
Rountree adnda yal bir adam, benim demiryollarnda bir ie girmem
iin tavsiyede bulunmu Ellaya. Savan demiryolu iilerini silip s
prdn, bu yzden de yirmi bir yama basmam halinde kendisinin
beni demiryollarnda bir ie hemen sokabileceini sylemi adam.
Ella da benim Bostondan uzaklamam ve Sophiadan ayrlmam is
tiyordu. Bundan dolay da, Ella asndan beni, o gnlerde zaten Roxburyde her adm ba grlebilen izinli acemi erler gibi haki niforma
ve postallarla grmekten daha ho birey olamazd. Ne yazk ki benim
daha onalt yamda oluum byle bireye imkn vermiyordu.
Ama ben demiryollarndaki bu i teklifini, kendi amdan birtakm
hesaplardan hareket ederek kabul ettim. Uzun zamandan beri New York
kentini bir grmek istiyordum hep. Roxburyde bulunduum sre iin
de Byk Elma hakknda pek ok ey duyup duruyordum; gezmedik

194 MALCOLM X

yer brakmayan o mzisyenlerin, gemicilerin, satclarn, beyaz aileler

emrinde ofrlk yapanlarn hepsi, hemen hemen benim rastladm,
grp konutuum her insan byle diyordu New York iin: Byk El
ma. Esasnda ben daha Lansingdeyken bile New Yorkun ve zellikle
Harlemin ne dehetli bir yer olduunu iitirdim hep. Hatt babam da bi
ze Harlemi gurur duyarak anlatm ve Marcus Garveyin Harlemdeki ta
raftarlarnn dzenledii muazzam gsterilerin resimlerini gstermiti.
Byk Zenci boksr Louis Brown ne zaman bir beyaz rakibini yenecek
olsa, Chicago Dejender, Pittsburg Courier ve Afro-American gibi Zenci gaze
telerinin birinci sayfalarnda, Harlemdeki Theresa Otelinin balkonun
dan el sallayarak kendilerini selmlayan Esmer Bombay ve aada hay
krp coarak onun galibiyetini kutlayan derya gibi usuz bucaksz o
Zenci kalabaln gsteren koca koca fotoraflar kard. New York hak
knda duyduum herey bana mthi heyecan veriyor, beni adeta bylyordu. Broadvvayin yanp yanp snen o parlak klar, mehur top
luluklarn ald, arklarn ve danslarn ilk defa oradan karak me
hur olduu, Zenci yldzlarn ilk defa parlad yerler olarak Savoy Bale
Salonuyla, Apollo Elence Merkeziyle Harlem; hsl herey, herey.
Ama insan Lansing gibi, Boston gibi bir yerden, ya da buralara ben
zer yerlerden ha deyince kalkp da ta New Yorka gidemezdi; parasz
mmkn yok olmazd bu i. Bu bakmdan, imknm olmad iin ya
ni, ben de New Yorka gitmek iin fazla kafa yormazdm aslnda; ama i
te Ellann devam ettii kilisenin cemaatinden olan o yal adam Rountreenin Ellayla konumu olduu ey gerekleecek olursa benim bu
New York yolculuunu bedavaya yapabilmemin de mmkn olabilece
ini dnmeye balamamla iler deiiverdi.
Kukusuz ki Ellann bilmedii eylerden birisi de, ne olursa olsun
benim Sophiayla bulumaya devam edeceimdi. Sophia haftada ancak
birka gece dar kabiliyordu. Ona bu tren iinden anca, benim Bos
tona dndm gnlerde buluabileceimizi syledi bana; yani bu he
saba gre, istediim ii ayarlayabilirsem, gnar buluabilecektik Sop
hiayla. Sophiann benden ayrlmaya hi niyeti yoktu; yamn geldii
ni sandndan yaknda askere alnacam da hesaba katarak demiryollarndaki bu ii benim Orduya katlmam imdilik engelleyecek bir i
olarak gryordu.
Shorty de bu iin benim iin bulunmaz bir frsat olduunu dn
yordu. Kendisi, pek yaknda geleceinden emin olduu askerlik celp

r
HARLEM'L 195

pusulasn dndke adet hasta oluyordu. Siyah gettolarda yaayan

yzlerce Zenci delikanls gibi Shorty de askerlik muayenesinde kalbini
zrl gsterip re kmak iin birtakm maddeler kullanyordu.
Shortynin sava hakkndaki dnceleri de benim dncelerim
den ya da getto Zencilerinin hemen hepsinin ortak dnceleri sayla
bilecek o dncelerden hi de farkl deildi: Hereyin sahibi beyazlar,
herey onlarn elinde. imdi de bizden koup kendileri urunda kan
mz aktmamz istiyorlar ha? Gidip kendileri savasn.
Her neyse, ben gerekli ilemlerimi tamamlamak iin Dover Caddesinin aa taraflarndaki demiryollar personel dairesine gittiimde,
hayattan bezmi gibi bir hali olan ihtiyar bir beyaz memur vard orada.
Adam asl can alc noktaya getirdi sz: Yan ka, Little?" Adama,
Yirmibir, diye cevap verince gzlerini elindeki kalemden hi ayrma
d. Artk ie alndmdan emindim.
Boston-New York arasnda ileyen trenlerde alacak drdnc a
lk kadrosuna beni koyacaklarna dair sz verdiler bana. Ama bir s
re iin orada, Dover Street Manevra Sahas nda altm. Trenlerin resto
ranlar iin alnan yiyeceklerin hazrlanmasnda, yklenmesinde yar
dmc oldum. Geri, drdnc alk dedikleri kadronun aslnda bula
kln iirilmi ad olduunu biliyordum, ama nasl olsa bu ii ilk
defa yapacak deildim. Ben istediim yere gidip geldiim srece, yapt
m iin u ya da bu olmasnn benim iin nemi yoktu. Bir sre sonra
beni geici olarak, Washirgtona ileyen Colonial ekspresine verdiler.
Bu trendeki restoran personelinin efi, darack yerlerde bile inanl
maz bir gayretle alan Duke Vaughn adnda Bat Indial bir adamd.
Trenin sonu gelmeyen o tkrts arasnda garsonlar mterilerin sipari
lerini yetitirmek iin kouturup duruyor, alar makina gibi durup
dinlenmeksizin alyorlard ve tam be millik yol boyunca biriken o
kirli tabaklar, o tepsiler, o kap kaaklar dnp dolap sonunda benim
nme gelip ylyordu. Washingtona varnca da tabi oradaki bir ge
celik molamz srasnda kentin bellibal yerlerini gezip grmek iin
yle bir tur atmaya kyordum. Ama orada, lkenin bakentinde ste
lik, Kongre binasnn birka sokak tesinde, benim o zamana kadar
Roxburynin en sefil kelerinde grdklerimden bin beter denilecek
kadar sefil bir durumda yaayan binlerce Zenci olduunu grmek beni
ylesine byk bir hayrete drmt ki. Nasl hayrete dmeyeyim,
bu Zencilerin hepsi de Domuz Geidi ya da Kei Geidi gibi adlar olan

196 MALCOLM X

ve anlatlamyacak kadar pis, darack-sokaklarda, pislik iindeki derme

atma kulbelerde yayorlard. Daha nce pek ok eidini grmtm
dmencilerin, ama bu kadar esrarkein, bu kadar esrar satcsnn, bu
kadar fahienin, sokak ortasnda zar attan kumarbaz takmnn gece
yarlarnda sokak ortalarnda yalnayak ve yar plak dolap be ku
ru dilenmek iin gelip geenin eline bakan o kadar kk ocuun bir
arada bulunuunu mrmde ilk kez gryordum. Trendeki alardan
ve garsonlardan bazlar bana oralarda dolarken ok dikkatli olmam
sylemilerdi. Dediklerine gre, Beyaz Sarayn birka sokak ilerisinde
ki o perian Zenci mahallelerinde her gece bir sr saldr, adam soy
ma, baklama gibi olaylar oluyormu.
Ama Washingtonda nispeten iyi artlarda yaayan Zfcnciler de gr
dm; bu Zenciler eski tula evlerde oturuyorlard genellikle. almak
ta olduum Colonial ekspresin yal iileri bana Washingtonda bir
sr orta snf Zencisi bulunduunu da sylemilerdi; hatt bunlar ara
snda Idoward niversitesinden diplomallar bile varm. Ama bu Howard diplomallar bile ii, mstahdem, hamal, beki, ofr olarak an
cak i bulabiliyorlarm. Dediklerine gre Washingtonda yaayan bir
Zenci iin postaclk fevkalde forslu bir imi.
Byle byle birka Washington seferinden sonra elime bir frsat ge
ti. Trendeki gndzl iilerden bir tanesi, New Yorka sefer yapan Yankee Clipper ekspresindeki bir sandvii ocuun yerine geici olarak
alabileceimi sylemiti bana. Ben de bu frsat deerlendirdim. New
Yorka geldiimizde daha trenden bir tek yolcu bile inmemiken ben zoot takmm giyip oktan hazrlanmtm bile.
Alarn yanna takldm ve Harleme gitmek zere hep birlikte bir
taksiye atladk. New Yorkun beyaz kesimleri bir sinema eridi gibi n
mzden akp geiyordu. Ama biz Central Parkn yukar tarafndan 110.
Sokaka knca insanlarn ten rengi birden bire deiti.
Son derece hareketli o Yedinci Cadde zerinde Smallun Cenneti di
ye bir yer vard. Biz daha Bostondan hareket etmeden nce demiryolu
iileri bana Harlemdeki en iyi elence yerinin buras olduunu, oraya
uramadan gelen birisinin Harlemi gezmi saylamyacan sylemi
lerdi. Hayatmda Zencilere mahsus hibir yer beni bylesine cezbetmemitir. erde, daire eklindeki olduka lks grnl bir amerikan ba
ra oturmu iki iip kendi aralarnda sohbet eden ve ou erkek olan
otuz krk kadar Zenci vard.

HARLEM'L 197

Sanyorum ki beni ilk artan ey, bu Zencilerin son derece resmi

klk kyafetleri ve tavrlar oldu. Lasingdekileri hari tutacak olursak,
o zamana kadar, Bostonun neresinde iki ien on kiilik bir Zenci gru
bu grsem, orada hemen her zaman muazzam bir tantana olurdu. Oysa
burada, sohbet edip iki ien onca Harlemli olmasna ramen, sadece
alak sesli konumalardan doan hafif bir mrltdan fazla birey duyul
muyordu. Mteriler durmakszn deiiyordu. Barmenler mterilerin
ounun ne itiini zaten bildiklerinden, ikileri herhangi bir ey sor
maya gerek duymakszn hemen hazrlayveriyorlard. Kimi mterile
rin nnde de bir ie duruyordu.
Hem sonra, benim o zamana kadar tandm ne kadar Zenci varsa
hepsi de ka paralar olursa olsun bunu bara ara etrafndakilere du
yurmaya alrlard. Ama bu Harlem Zencileri amerikan barn zerine
pek belli etmeden bir kt para brakveriyorlard, imeye bakyorlar
d. Bu arada, en az mteriler kadar sakin ve telsz grnen barmen
onlarn braktklar parann stn vermeye hazrlanrken onlar gene
olduka sakin bir ekilde, yanlarnda bulunan bir baka arkadalarna
da bir kadeh iki doldurmas iin barmene iaret ediyorlard.
Adamlarn davranlar son derece doal gorunuyordu; hava bas
mak falan gibi bir davalarnn olmad belliydi. Saygyla kark bir ga
rip duygu iindeydim ben o ara. Smallun Cenneti denen o yere gireli
daha be dakika bile olmamt ki, ben kafamdaki Bostonu ve Roxburyyi oktan silip atmtm.
Bu grdm Zencilerin Harlemin tipik, sradan Zencileri olmad
n henz bilmiyordum ama. Harlemde de, her yerde rastlanan ama
tac, gsteri merakls Zencilerin yzlercesinin, binlercesinin bulundu
unu daha sonra, hatt hemen o gece renecektim. Smallun Cennetine gidip gelenler, Harlemdeki bu tiplerin nispeten yal, olgun ve
kaymak tabakasndan olanlaryd. O saatlerde numaraclar diye anlan
piyangocular paydos etmilerdi ilerini. Kumar ve bu gibi teki kirli i
lerin balama saatiyse daha gelmemiti. Gece hayatnn hergnk de
mirba simalar, gnlk ilerinden evlerine yeni dnmler, akam ye
meklerini yemekle falan meguldler. Bu saatte, Harlemde kirli iler e
viren dmenciler, Harlem'in drt bir yanndaki barlarda kendi yerlerini
almlar saat alt toplantsn yapyorlard.
Smalln yerinden taksiyle Apollo Elence Merkezine getim. (O ge
ce orada Jay McShann orkestrasnn aldn ok iyi hatrlyorum, n-

198 MALCOLM X

k bu orkestrada vokal yapan hani u 'Hooty Hooty Blues arksn di

linden drmemekle mehur olmu Walter Brovvnla sonradan can cier
iki arkada olmutuk.) Oray da grdkten sonra, yine Yedinci Caddede,
125inci Sokakn br yanndaki Theresa Otelinin o devasa, yksek ve
gri renkli binasn grdm. ehir merkezindeki otellere siyah mteriler
kabul edilmeye balanmadan nce bu Theresa Oteli uzun yllar New
York kentinde Zencilerin kalabilecei en gzel otel olmutur. (imdiyse
bu Theresa Oteli, Birlemi Milletleri ziyaretinde Fidel Castronun kald
yer olarak tannyor daha ok. Castro bu otelde kalmakla, ABDnin
ilerine bir darbe indirmi oldu. nk ileri onun Manhattandan
dar kmasn yasakladnda, gidip de Harlemde kalacan ve Zenci
ler arasnda byle bir izlenim brakacan hi tahmin etmiyordu.)
Braddock Oteliyse 125inci Sokakta, hemen Apollo Elence Merkezinin arka giriine yakn bir yerdeydi. Bu otelin barnn Zenci hretle
rin ura bir yer olarak isim yapm olduunu biliyordum. Bu dn
ceyle ieri daldm ve tklm tklm dolu olan o barda Dizzy Gillespie,
Billy Eckstine, Billie Holiday, Ella Fitzgerald ve Dinah Washington gibi
tannm sanatlar grdm.
Dinah Washington baz arkadalaryla birlikte bardan karken, bi
rinin onun Savoy Bale Salonuna gitmek zere kalktn syledii ald
kulama. O gece Lionel Hampton varm Savoyda ve Dinah da onun
topluluunda vokal yapyormu. Bunu duyunca ben de hemen Savoy
Bale Salonu'na kotum. Bostondaki Roseland bu Savoy Bale Salonunun
yannda pek ufak ve snk kalrd. Savoyda yaplan o lindy-hop dans
da bu salonun byklne ve grkemine lykt dorusu. Hamptonun
muhteem orkestras, Arnett Cobb, Illinois Jacquet, Dexter Gordon, Alvin Hayse, Joe Nevvman ve George Jenkins gibi sayl yldzlaryla son
derece cokulu bir mzik ortaya koyuyordu. Ben de kenarda bekleen
kzlardan birkayla pistte biraz dndm.
Pistin etrafndaki tribnlerin belki de te biri beyazlarla doluydu.
Bunlarn ou Zencilerin dansediini seyretmeye gelmiti. Ama Zenci
kzlarla dansedenler de vard aralarnda ve nihayet Bostondaki gibi Zen
ci erkeklerle danseden tek tk beyaz kadnlar da grlyordu. Herkes
Lionel Hamptona, Flayin Home (Memlekete Uu) parasn syle
mesi iin tezahrat yapyordu. Sonunda o da dayanamad ve syledi.
(Bostonda bu 'Memlekete Uu arksyla ilgili olarak anlatlan bir hi
kyeye ben inanabilirim yani. Bir gece Apollo Elence Salonunda

HARLEM'LI 199

Hampton bu paray sylerken Hampton dinleyen ikinci balkondaki

esrarke bir Zenci kendisinin de memlekete pekla uabileceine iten
inanmaya balam ve bunu denemeye kalkm, tutup kendisini ikinci
balkondan aa atm ve tabii bacan krm. Bu olay sonradan Earl
Hines tarafndan bestelenen kinci Balkondan Atlay adl mehur ar
kyla da adet lmszlemitir.) Ben o zamana kadar hi bylesine
ateli dans edildiini grmemitim. Programn bandaki birka yava
parayla sndktan sonra seyirciler Dinah Washington mikrofona ge
tirdiler. Dinah o dillere destan Salty Papa Blues parasn sylerken al
ktan, lktan neredeyse Savoyun tavan gecekti. (Zavall Dinahn
cenaze treni geenlerde Chicagoda yapld. Gazetelerden, 20.000den
fazla kiinin onun tabutu nnden getiini rendim. Aslnda benim
de onlarn arasnda olmam gerekirdi. Zavall Dinah! O gnlerde iyi iler
letmitik arkadalmz).
Benim Savoy Elence Salonuna bu ilk gidiim, hizmetilerin gele
neksel izin gecesi olan Perembeye denk gelmiti ve o gece de Mutfak
ileri Gecesiydi. Ondan dolay da, diyebilirim ki salondaki kadnlarn
says erkeklerinkinin iki misliydi. stelik hepsi de a ya da hizmeti
deildi bu kadnlarn. Kocalar askere alnm olan kadnlarla, savunma
hizmetlerinde alan iilerin karlar da vard salonda. Btn bu ka
dnlar yalnzdlar ve orada srekli aranyorlard. Nitekim Savoy Elen
ce Salonundan darya admm attmda, sokak ortasnda bir fahienin amatrlerin ortal kaplamas yznden piyasada profesyonellere
artk i kalmadndan ac ac yaknarak amatrlere lanet okuduunu
duymutum.
Lenox Caddesi, Yedinci ve Sekizinci Caddeler boyunca Harlem ba
tan baa rengrenk bir pazar yerini andryordu. Civarda benim gibi
gen ve akn yzlerce Zenci asker ve bahriyeli dolap duruyordu ay
lak aylak. O zamanlar beyaz askerlerin Harlem mntkasna girmeleri
resmen yasaklanmt. Baz saldr ve soygun olaylar cereyan etmi ve
birka beyaz asker ldrlmt Harlemde. Polis, sivil beyazlarn da
Harleme girmelerine engel olmaya alyordu ama isteyenler gene de
geliyorlard. Harlemdeki fahieler, yannda kadn bulunmayan her er
kee sokulup i teklif ediyor, Biraz elenmek ister misin nonoum?
diye aslyorlard. Muhabbet tellllar nerde bir kadnsz erkek grseler
hemen onun yanma yanap, Her eit kadn var Beyim, beyaz kadn
ister misin? diye fsldyorlard. kt satclarsa, Yz dolarlk y-

200 MALCOLM X

zk, efendi. Elmas yzk! Doksan dolarlk bir de saat; unlara bak, un
lara bak unlara. Ver bir yirmibe dolar, al git ikisini de, diye mallarn
yutturmaya alyorlard.
Ben iki yl iinde bu heriflerin topuna birden ders verecek hale ge
lecektim. Ama o ilk gece adeta hipnotize olmutum, Harlemde. te bu
dnya tam benim aradm dnyayd! Daha o gece bir Harlemli olmay
kafama koymutum. Ben de New Yorktaki u sekiz milyon insan iinde,
drt milyonu alan ve drt milyonu da onlarn srtndan bele geinen
bu nfus iinde en iflah olmaz asalak dmencilerden biri olacaktm.
Yankee Clipper ekspresinin Bostona dnnde ben sandvi tab
lasnn ve be galonluk alminyum kahve termosunun kaylarn
omuzlarma geirip koridorlarda bir aa bir yukar dolanrken, o gece
Harlemde grp duyduum eylere nerdeyse inanasm gelmiyordu.
Keke Ellayla aramz byle ekerrengi olmasayd da iimden neler ge
tiini ona anlatabilseydim diye hayflanmmdr. Ama btn grdkle
rimi Shortyye bir bir anlattm ve gidip en azndan Byk Elmann m
zik dnyasn bir tanmasn hayli srar ettim ona. Sophia da dinliyordu
anlattklarm. Beni dinledikten sonra Sophia, beni New Yorktan baka
bir yerin temizlemeyeceini syledi. Ne kadar haklyd bunda. Bir gece
iinde New York, hele de Harlem, narkozlayp atmt beni.
Benim yerini aldm sandvii ocuun tekrar ie balamas ok
zor grnyordu. Ben de tren koridorlarnda bara bara bir aa bir
yukar dolamaya devam ediyordum. Demiryollar levazm servisinin
tablam ve termosumu doldurup bana vermesiyle, benim sandvi, kura
biye, eker, dondurma, kahve gibi mallar kala gz arasnda satp bitir
mem bir oluyordu. Daha aradan bir hafta bile gemeden renmitim
ki, insann beyazlara birey satabilmesi iin yapmas gereken tek ey, bi
raz gsteriye kamasyd. Bunu yaparsanz alyordu adamlar, ne satarsa
nz satnz. Bu i de tpk boyaclkta kadifeyi aklatmaya benziyordu.
Bunu trenin restoranndaki garsonlar, Pulman hizmetileri de biliyor
lard. Onun iin hepsi de biraz daha fazla bahi koparabilmek iin be
yazlarn karsnda Tom Amcalamaktan ekinmiyorlard. Diyeceim
yle bir evrede yayordum ki, etrafmdaki Zenciler hem uaktlar,
hem de psikologdular; beyazlarn kendi stnlklerine, byklkleri
ne olan inanlarn nasl bir saplant haline getirdiklerini, kendilerine
hizmet edildiine ve nem verildiine akllar yatarsa ne kadar cmert
davrandklarn, gnlleri olunca bol bol bahi dattklarn btn
Zenciler ok iyi biliyordu

HARLEM'LI 201

Trenimizin New Yorktaki mola verdii her gece ben hemen Harleme kouyor ve yeni yeni yerler kefediyordum, ilk zamanlarda Harlemdeki Gen Hristiyanlar Birliinin bir odasnda kalyordum, nk
buras Smallun Cennetinden sadece birka sokak tedeydi. Sonra Mrs.
Fisher diye birinin Gen Hristiyanlar Birliinin yaknlarndaki pansiyo
nunda daha ucuz bir oda buldum. Demiryolu iilerinin ou da zaten
Mrs. Fisherin pansiyonunda kalyordu. Ben Harlemde sadece elence
yerlerini deil, en kalitelisinden en reziline varana kadar btn mahal
leleri; birok mehur yldzn yaad Sugar Hillden, her trl kanun
suzluun ve ahlkszln alp yrd Rolo Groundsun fare deliin
den fark olmayan sefil, harap kenar mahallelerine kadar her yeri gezip
grdm. Pislik, tam ve devrilmi p bidonlar; sarholar, esrarkeler,
dilenciler. Rezalet yuvas barlar, ilerinde avaz avaz ncil okunan derme
atma kiliseler, kelepirci maazalar, rehinci dkkanlar, cenaze salonla
r... Yal memleket yemekleri piiren lokantalar, ierdeki Zenci kadn
larn yanan salarnn duman ve kokusuyla dolu gzellik salonlar, kafa
dzeltme ustalarn reklm eden erkek berberleri. Caddelerdeki arabalar
arasnda hemen dikkati eken Cadillaclar elden dme ya da acenta...
Sanki Lansingdeki Bat Yakas yada Roxburynin Gney Blgesi bin
defa bym gibiydi buralarda. Bodrum katlarnda yer alan ve ilerin
de Kiralk ilanlar bulunan kk kk bir sr dans salonu... Kira
artlaryla mcadele toplantlarnn yaplaca gn ve saatleri gsterir
basl kartlar datanlar... Bu toplantlardan birisine ben de katlmtm;
darack bir apartman dairesine glkle dolumu otuz krk Zenci ter
ler iinde yiyor iiyor, dans edip oyun oynuyorlard; pikabn sesi sonu
na kadar almt; yannda patates salatas ve yeil sebzelerle servis ya
plan kzarm pilicin ya da buna benzer yiyeceklerin porsiyonu bir do
lard; bir kutu bira ya da bir kadeh ikiyse elli sente veriliyordu. Frsat
tan istifade, beyaz ve Zenci propagandaclar hemen yannza sokuluyor,
size bir Daily Worker satabilmek iin rpnrken hzl hzl konuuyor
lard; Bu gazete kiralarnzn kontrol altna alnmas iin alyor. (...)
Brakn gzdoymaz evsahibiniz evinde fare avlasn. (...) Bu gazete im
diye kadar Birleik Devletler Bakan Yardmcl iin ilk defa bir Zenci
yi aday gstermi bir partinin yayn organdr. (...) Yeter ki okumak is
teyin, fazla bir vaktinizi almaz. (...) u Scottsborodaki ocuklar kurtar
mak iin kim daha iyi mcadele verdi dersiniz? Gazeteyi satmaya al
an adam bana bu gazetenin Rusyayla bir ilgisi olduunu duyurur gibi

202 MALCOLM X

oluncaya kadar, ben onun sylediklerine benzer laflar nceleri de ok

duymutum. Ama o gnlerde bu gibi eyler de benim o zamanki bo ka
fam iin pek fazla birey ifade etmezdi, hem o zamanlar radyo yaynla
rnda ve gazetelerde mttefikimiz Rusyadan geilmiyordu ki zaten.
Gl kuvvetli, salam adaleli, ifti bir millet olan bu Ruslar, Hitler ve
Mussolini ile savamas iin Amerikaya yardm etmekle de arkalarn
salama almlard dorusu.
New York benim iin cennet demekti bir bakma. Harlem derseniz,
cennetten de te, Cennet-i l gibi bireydi benim gzmde. Artk
Smallun yerine ya da Baraddock barna o kadar fazla gidip gelir olmu
tum ki, daha ben buralarn kapsnda grnnce barmenler benim en
ok sevdiim iki olan burbonu hazrlamaya balyorlard. Bu iki yerin
devaml mterileri olan Smallun dmencileriyle Braddockm nl sa
natlar bana ainalk kazanmaya ve Kzlolan demeye balamlard
ki benim byk bir zenle dzeltilmi olan kafamdaki o kzl salarma
baklacak olursa, bana bu lkab takmakta haksz da saylmazlard hani.
Artk kafam srekli olarak Bostonda, Abbott ve Fogey berber salonun
da dzelttiriyordum. Buray bana tavsiye eden byk mzisyenlerin ifa
delerine gre, bu salon Amerikann btn dou sahillerinde en iyi ka
fa dzelten yerdi.
Artk arkadalarm arasnda, Duke Ellingtonn mehur bateristi
Sonny Greer ve kemanda byk isim yapm olan Ray Nance gibi m
zisyenler de bulunuyordu. Ray Nance, bilip-blip-de-blop-blam-blam
gibi anlamsz hecelerle ark syleyen, yaban pisi stilini benimsemi
birisiydi, Cottie Williams ve Eddie Vinson yani kelkafa Vinson da ar
kadalarm arasndayd. Bu Kelkafa Vinson, kafasn nasl dzelttirdii
ni anlatarak benimle kafa bulurdu, nk tek tel sa bulunmadndan
kafas imir gibi bireydi. O zamanlar, Benim Gzel Anneciim, B
yk Demir Karyolanda Uyut Beni arksyla ok byk bir n yapm
t. Ayn zamanda Sy Oliver tanyordum. Kzlderili bir kzla evliydi ve
Sugar Hillde oturuyorlard. O gnlerde Tommy Dorsey iin bir sr de
aranjmanlar yapmt Sy. En nl bestesi, sanyorum ki, Evet, Gerek
ten yle!" adl parasyd.
Yankee Clipper ekspresinde alan asl sandvii ocuk birgn
kageldiinde onu baka bir trene verdiler. Kendisinin benden kdemli
olduunu falan sylediyse de, benim ne kadar iyi sat yaptmn far
knda olan mdrler beni yerimden oynatmadlar, onun gnln de

T
HARLEM'L 203

baka bir ekilde aldlar. Garsonlar ve alar bana artk Sandvii Kzlolan demeye balamlard.
Bunlar o zamanlar, benim ok ksa bir zamanda ne kadar acaip ve
vahi bir Zenci delikanls haline gelmi olduumu szkonusu ederek,
sandvi satclnda ya da baka bir ite artk pek fazla kalamayacama
akayla kark yeminler ediyorlard. Kfrbazlk artk benim normal
konumam olup kmt. Kfr basacak yer geldi mi, karmda kim ol
duuna bakmyordum hi, mterilere, hatt askerlere bile basyordum
kfr; hi tahammlm yoktu bunlara kar. Hatt bir keresinde m
terilerden bazlarnn ikyetleri zerine idareden bana bir ihtar veril
mi olduunu hatrlyorum. Bunun zerine ben de konumalarma bi
raz dikkat etmeye balamtm. te o gnlerdeydi, koridorlarda dolap
sat yaparken, iriyar, adaleli, krmz yzl fkeli bir asker kt n
me. O kadar sarhotu ki ayakta duracak hali kalmamt, saa sola yal
pa yapp duruyordu. Durup dururken Gebertirim seni ulan pis zenci1
diye yle bir bar bard ki, vagonda duymadk kimse kalmad. Te
pem yle bir atmt ki, o an hl unutamam. Ama kendimi tuttum ve
glerek, Tabii, seninle drm ama senin zerinde ok ey var,
dedim adama. Herifin zerinde koca bir asker paltosu vard. Tuttu pal
tosunu kard, ama ben glmeye devam ederek zerinde hl bir sr
eyin olduunu syledim. Bu ekilde devam ederek o sarho herifin ba
canda yalnz bir don kalncaya kadar srtndaki btn amarlar
karttrdm. Vagondaki herkes onun bu haline baktka kahkahadan k
rlp geiyordu.-En sonunda baka birka asker geldi de herifi alp g
trdler. Ben de geip gittim. Ama bu olay ve o beyaz, o zaman kafam
da geirdiim gibi elime bir sopa alp gnlmce, eek sudan gelinceye
kadar demediim iin bir trl unutamammdr.
Bugn hl New Haven Demiryollar irketinin trenlerinde alan
alarn ve garsonlarn pek ou ihtiyar Cousins Babay mutlaka hatr
layacaklardr. Cousins Baba, Yankee Clippern vagon memuruydu, ve
tabi beyazd, Maineliydi. (Zenciler vagon restoranlarda otuz krk yl
dan bu yana alyorlar geri ama, o gnlerde New Haven Demiryolla
rnda Zenciler vagon memuru olamazlard.) Neyse, diyeceim bu Co
usins Baba viskiye ok dkn birisiydi ve trende alan herkesi de se
verdi, hatt beni bile. Yolcularn benim hakkmdak ikyetlerinin ou
nu Baba hasralt etmitir. Vagon restoranda alan teki yal bal
Zencilere, benimle biraz ilgilenmelerini ve beni biraz hizaya getirmele
rini sylerdi.

204 MALCOLM X

"Yahu buna laf sylenmiyor k i! diye yaknrlard onlar da. Gerek

ten de benim karma geip de tek lf edemezlerdi. Memlekete dnd
mzde, Roxburyde yanmda Sophia ve zerimde zppe ii o zoot el
biselerimle hava atarken grrlerdi beni. Sonra ie gelirken de, kafam
ikiyle ya da esrarl sigarayla yar dumanl bir halde, saa sola meydan
okuyarak gelirdim. Yolculara sandvi sata sata New Yorka varncaya ka
dar da bu halim devam ederdi. New Yorkta trenden inince Byk Mer
kez Garndan, ikindi saatlerinde fkr fkr kaynayan o kalabaln orta
sndan geer giderdim. Ben geerken beyazlardan birou aka durur
ve benim yrym seyrederdi bir sre. nsan uzun boyluysa, zoot
stili elbiselerin dkm ve kesimi zerinde ok iyi durur. Benim boyum
da o zamanlar 1.85ten fazlayd. Dzeltilmi salarm alev krmzsyd.
Bu halimle aslnda soytardan hi de farkm yoktu ama o zamanki ceha
letim yznden kendimi jilet gibi sanyordum. Ayamdaki yuvarlak
burunlu ve var m yanbakan diyen kavunii ayakkablarm da Florsheims markayd, aas kurtarmyordu. Bu marka ayakkablar o gnlerde
Zenci mahallelerinde ayakkablarn Cadillac saylyordu. (Baz ayakka
b firmalar bu ayakkablar srf Zenci gettolar iin yapyorlard, nk
buradaki cahil Zenciler, benim yaptm gibi, skse yapmaya elverili
hereyi byk paralar vererek alyorlard.) Sonra ite ben bu kyafetim
le Smallun Cennetini, Braddock Otelinin barn ve buna benzer daha
bir sr yeri, tabi cebimdeki yirmi yirmibe dolar param suyunu ekin
ceye kadar dolayordum. Oralarda iki iiyor, marihuana tttryor ve
saylan her geen gn kabarp giden kafadarlarmla Byk Elmann ta
dn karyordum. Sonra da bizim Yankee Clipper tekrar yola koyul
madan, gidip Mrs Fishern pansiyonunda birka saatliine szyordum.

*0
Trendeki iimden eninde sonunda nasl olsa koulacam zaten n
ceden belliydi. ime son verilmesine neden olan ey, bir yolcunun id
detli bir dille yazd ikyet mektubuydu. Kondktrler, benim hak
kmda o zamana kadar bir sr ifahi ikyet olduunu ve beni daha
nce defalarca uyarm olduklarn da bu mektupla birlikte idareye bil
dirmilerdi.
Ama benim iten koulmama falan aldrdm yoktu, nk o sava
gnlerinde yapabileceim ok iler vard. yle iler biliyordum ki beni

HARLEM'LI 205

yalvara yalvara arrlard. New Haven Demiryollar iime son verince,

Lansnge gidip oradaki kardelerimi yle bir ziyaret etmek iyi olur di
ye dndm. Demiryollarnda alrken bize verilen bedava seyahat
kuponlarnn ounu biriktirmitim.
Michigana kp vardmda karlarnda durann ben olduuma
kimseler inanamad. Sadece byk aabeyim Wilfred yoktu, onun d
nda hepsi de Lansingdeydi. Wilfred, Ohio Wilberforce niversitesinde okuyordu. Ama Philbert ve Hilda Lansingde alyorlard. K
klnde beni ok sevip sayan, bana ok deer veren o Reginald ise
yle bymt ki yandan ok fazla gsteriyordu ve yaknda ticaret
filosuna girip gemicilie balamay dnyordu. Yvonne, VVesley ve
Robert da okula gidip geliyorlard.
zerimdeki elbiseyle ve dzeltilmi kafamla Lansing iin yle acaip bir grnm vard ki, bu halimle sanki Merihten gelmi bir yara
tk gibiydim. Benim bu halim yznden kk bir otomobil kazas bi
le oldu. ofrn birisi beni klk kyafetle grnce hayretler iinde ba
na az ayrrken arabas birden duruyor ve arkasndaki araba da gelip
onun arabasna tosluyor. Benim bir zamanlar gptayla baktm ocuk
larn hepsini de kyafetim adet serseme eviriyordu. Onlarla tokalar
ken fiyakal bir ekilde elimi uzatp, Yak bakalm, cierim! diyordum.
Byk Elma hakkndaki anlattklarm, oradaki maceralarm, esrarl si
garalarm beni gklere ykseltiyor; nereye gitsem o topluluun gzbe
bei oluyor, el stnde tutuluyordum. Ben New York maceralarm an
latrken, Yok yahu!.. Deme Allah akna!.. Vay canna be! gibi szler
krla gidiyordu.
Oralarda benim ayaklarmn yere demesini salayan tek ey, Kalamazo devlet hastahanesinde yatan annemi ziyarete gitmem oldu. An
nem beni grnce, benim kim olduumu bir anlam gibi oldu, bir an
lamam gibi oldu.
Sonra Shortynin annesini aradm. Shortynin buna ok memnun
kalacan biliyordum. Shortynin annesi ihtiyar bir kadncazd. Be
nim olundan haber getirmem ne kadar da sevindirmiti kadncaz.
Annesine, Bostonda Shortynin ilerinin ok iyi olduunu, birgn me
hur bir mzik topluluunun kurucusu ve hatt efi olacan syledim.
O da benden, Shortyye kendisine mektup yazmasn ve biraz para yol
lamasn sylememi istedi.

206 MALCOLM X

Sonra da Mrs. Swerlini bir greyim diye Masona getim. Ne de ol

sa oradaki gzetimevinde benimle yllarca ilgilenmi bir kadnd Mrs.
Swerlin. Kapy ap da karsnda beni o kyafetle grnce, Mrs. Swerlinin az bir kar ak kald. Balksrt gri Cab Callovvayvan zoot el
bisem, uzun, dar, yuvarlak burunlu ayakkablarm, dzeltilmi alev
krmzs salarm, kafamdaki o uzun tyl ince grisi ftr apkam: Mr
Swerlin iin bile bu kadar da fazlayd dorusu. O anki aknl iin
de neden sonra zorlukla geri ekilebildi ve beni ieri buyur etti. Bu k
yafetimle olsun, konuma tarzmla olsun Mrs. Svverleni hayli sinirlen
dirmi ve rahatsz etmi olduumun farkmdaydm, o bakmdan ayrl
mak zere izin isteyip ayaa kalkmam her ikimiz iin de sevindirici
birey olmutu.
Ben Lansingden ayrlmadan bir gece nce, Lincoln Lisesinin spor
salonunda bir dans partisi veriliyordu. (Daha sonraki yllar bana ret
mitir ki, bilmediiniz bir ehirde hi kimseye sormakszn Zencilerin
hangi semtte oturduunu renmek istiyorsanz, yapacanz i telefon
rehberini alp Lincoln Lisesinin nerede bulunduuna bakmaktr. Zenci
mahallelerinin ortasnda hemen her zaman bir Lincoln Lisesi bulunur.
En azndan o gnlerde byleydi bu.) Geri ben Lansingden dansetme
ye frsat bulamadan ayrlmtm, ama bu sefer en cafcafl figrlerimle
kk kzlar omuzlanma kaldra kaldra, kalamda ata ata spor salonu
nun drt bir yannda dnp durdum. O gece kk orkestrann zaman
zaman neredeyse durur gibi olduu, hemen hemen herkesin pistten e
kilip fincan gibi bym gzlerle beni seyrettii ok oldu. O gee bir
oklarna imza bile verdim: Harlemli Kzlolan. Ve ardmda hayretler
iinde benim dedikodularmla alkalanan bir Lansing brakarak ayrl
dm oradan.
New Yorka dnnce aklm bama geldi biraz, hibir yerden hibir
geliri olmayan birisi olarak, aslnda azbuuk bildiim tek iin demiryollarndaki i olduunu dnmeye baladm. Bunun zerine kalkp Seebord Demiryollarna gittim, personel servisine bavurdum. O zaman
lar demiryollarnn eleman ihtiyac o kadar fazlayd ki, ie girebilmem
iin daha nceden New Havenda alm olduumu sylemem yeterli
oldu. Hemen iki gn sonra, Peterburg ve Miamiye alan Silver Mete
or ekspresinde ie baladm. Buradaki kuetli yolcularna yastk, pike
kiralama, kompartmanlar temizleme ve beyaz mterileri memnun et
me iinde de sandvi satclndaki kadar baar saladm.

HARLEM'L 207

ok gemeden orada kondktr yardmcs olarak alan Florida l

bir herifle taktm. New Yorka dner dnmez de, irketten bana ken
dime yeni bir i bulmam sylediler. Ama ben o gn leden sonra
Smallun Cennetine gidip biraz kendime geleyim diye oraya vardm
da, orada benim New Yorku ne kadar ok sevdiimi bilen barmenler
den birisi beni bir kenara ekerek demiryollarndan ayrlmak istersem,
barda alan ve yaknda askere gidecek olan gndzc bir garsonun
yerme ie girebileceimi syledi bana.
Barn sahibi Ed Small adnda bir adamd. Kardei Charlieyle onun
bir saniye bile ayr durduklar yoktu, ve sanrm ki Harlemde onlar ka
dar iyi tannan ve saylan iki kii daha yoktu. kisi de benim trenlerde
altm biliyorlard. Bu da garsonluk yapacak birisi iin en iyi bon
servis saylrd dorusu. Aslnda ben bu i konusunu yazhanede Charlie Small ile konumutum. O anda bir karara varmaz da, bekletip be
nim ne biim bir adam olduumu eski demiryolcu dostlarna sorup be
ni ondan sonra ie almak isteyebilir belki diye hayli de korktum. Charlie herhalde herkesin terbiyesiz, azgn olarak tand birisini tutup ie
alacak deildi ya. Ama neyse ki kendi kansna gre hareket etti, nk
kendisi benim barda sessiz sedasz, adet huu iinde oturup o dmen
ci takmn seyrettiimi birok defalar grmt. Sorduunda, o gne
kadar hibir sabkam olmadn da syledim kendisine. Gerekten de
o zamana kadar polislik hibir iim olmamt. Charlie bana altrdk
lar personelden neler istediklerini anlatt: ie ge gelmek, tembellik et
mek, teberi armak, herhangi bir mteriye kar zellikle de nifor
mal mterilere kar herhangi bir numara evirmek gibi eyler kesin
likle yok. Bu artlar kabul ederek ie alnmtm.
Yl 1942dir o zaman. Ben onyedime yeni basmm daha.
Smallun yeri Harlemde evrilen btn dmenlerin merkezi oldu
undan, oradaki masalara bakmak Cennetin Yedinci Katnn da yedi
kat stne kmak gibi bireydi. Charlie Small, hibir zaman beni ge
kaldm iin uyarma ihtiyac duymad; nk bir an nce barda olma
y o kadar arzu ediyordum ki ie bir saat erken geliyordum. Benim gel
memle birlikte gececi garson da serbest kalyordu. Zaten grnd ka
daryla onun iin havalar hotu, nk benim alma saatlerim en ten
ha, en az bahi getiren saatlerdi. Bu bakmdan o da benim ilen ka
rlmam hi istemiyordu ve baz gnler serbest kald o bir saatinin o
unu orada bana bireyler reterek geiriyordu.

208 MALCOLM X

Eksik olmasn, onun sayesinde yeni bir garsonun kendisini alara

ve barmenlere sevdirebilmesi iin mutlaka bilmesi gereken bir sr e
yi ksa zamanda renmi oldum. Aslnda bir garsonun ii ann ve
barmenin onu ne derece sevdiklerine baldr; duruma gre bu garson
luk ok zevkli bir i olabilecei gibi, ok ekilmez bir i de olabilir. Ben
de orada gerekli bir adam olmay kafama koymutum. Daha ilk hafta
nn sonunda, hem ayla hem de barmenle aray buldum Eskiden be
ri beni barda kendi aralarnda ierken gren mteriler imdi de garson
kyafetiyle karlarnda grnce hem aryorlar, hem de seviniyorlar
d. Ben de ylesine hevesli alyordum ki, eh artk o kadar olur!
Bir iki daha alr mydnz? (...), Derhal, efendim. (...) Yemek ister
miydiniz? (...) Yemeklerimiz ok enfes. (...) Size listemizi takdim ede
bilir miyim, efendim? (...) Bir sandvi mi isterdiniz?
Beni yetitirenler artk sadece, bana herey hakknda bilinmesi gere
ken hereyi biliyorlarm gibi gelen alar ve barmenler deildi, fakat
mteriler bile bana ok eyler retmeye balamlard, iim olmad za
manlar mterilerle ksa ksa konumalara dalyorduk ve bu konumala
rmz srasnda ben onlardan ok eyler reniyordum. Bazan mteriler
yemek yerken bir yandan da bana bireyler anlatp duruyorlard. Bazan da
eskilerle oturup uzun sohbetlere dalyorduk. Bu sohbetlerde szn et
mediimiz ey kalmyordu hemen hemen. Eskilerden kalma bu mteri
ler, Zencilerin Harleme ayak basmalarndan bu yana o evrelerdeydiler.
Harlem ta bandan bir Zenci mahallesi deilmi meer. te bu ger
ei renmem, beni en ok artan eylerden birisi olmutu o zamanlar.
Harlemde ta bir zamanlar HollandalIlar otururlarm, rendiime
gre byle. Sonra Avrupadan dalga dalga gmenler gelmeye balam.
Gelenlerin hemen tm de sefil, yar a yar plak insanlarm. Dnya
da neleri var neleri yoksa bir torbaya, antaya tkp tktrp srtlarna
vurduklar gibi soluu burada alyorlarm. lkin Almanlar gelmiler;
bunun zerine HollandalIlar da pilisini prtsn toplayp baka yerlere
tanmlar ve bylece Harlem batan aa Almanlarla dolmu.
Derken memleketlerindeki patates ktlndan kaan Irlandallar
gelmi. O zaman da Almanlar trlandallara burun kvrarak Harlemi on
lara brakmlar. Sonra Italyanlar gelmi ve yine ayn devir teslim hik
yesi: Irlandallar da onlardan kam. Gemiler Yahudileri boaltmaya
baladnda Harlem talyanlarn elindeymi ve tabii Yahudiler de tal
yanlar karmlar.

HARLEM'LI 209

Bugn, ite btn bu gmenlerin torunlar, o zaman yeni gelen

gmenlerin gemilerden inmesine yardmc olan Zencilerin torunlarn
dan vargleriyle kamaya, kap uzaklamaya alyorlar.
te bu gmenlerin adeta kekapmaca oynarcasna birbirlerini
srmeleri devam edip giderken, hatt daha gmenlerin ad san bile
yokken, meer Zenciler ta 1683ten beri New Yorkun her tarafna yayl
m oturuyorlarm; bunu Harlemin eskilerinden ilk duyduum zaman
o kadar armtm ki. Zenciler nceleri Wall Street taraflarnda oturur
larm, sonra yava yava Greenwich Village taraflarna doru itilmiler.
Ondan sonraki srgnleri, Pennsylvania stasyonu mntkasna olmu.
Zencilerin Harlemden nceki son duraklar da, 52nci Sokak merkez ol
mak zere o havali olmu. Zaten 52inci Sokak ite bu yzden amata
Soka adn alm ve Zenciler oradan ayrldktan sonra bile bu sokan
n uzun sre devam etmi.
Sonra 1920 ylnda, apartman sahibi bir Zenci nasl olmusa, Harlemde Yahudilerin oturduu apartmannn bir iki dairesini Zencilere ki
raya vermi. Bunun zerine apartmandaki Yahudiler birer ikier tan
maya balamlar. Derken sadece o apartmandaki Yahudiler deil, o so
kaktaki btn Yahudiler oradan ayrlmaya balamlar ve onlarn yeri
ne de baka Zenciler gelip oturmu. Sonra evredeki btn sokaklarda
ne kadar Yahudi varsa hepsi de baka yerlere tanm, onlardan boa
lan yerlere Zenciler gelmi. Yahudiler tanm Zenciler gelmi, Yahudi
ler tanm Zenciler gelmi. Bylece Harlem ksa zamanda bugunk
halini alm, yani batan sona tam anlamyla bir siyah getto olup km.
Sonra, 1920lerin balarnda, mzik ve elence Harlemde bir sana
yi halinde patlak vermeye balam; aslnda ehir merkezinde yaayp
da her gece bir yerlere gidip gece hayat yaamaya akn eden beyazlar da
nayak olmular buna. Bu iler aa yukar, Louis Satchmo Armstrong
adndaki kaba saba ve gen bir Zenci trompetinin New Orleansdan
New Yorka gelen bir trenden, ayaklarndaki ba bekisi arklaryla inip
Fletcher Henderson topluluunda trompet almaya balad zamanlar
da meydana gelmi. 1925te, Yedinci Caddeyi boydan boya dolduran
kalabalklarla birlikte Smallun Cenneti alm; 1926da Duke Ellington orkestrasnn be yl alt o byk Cotton Club alm; gene
1926da, hayli geri planlarda kalan sahnesi ve her taraf ldaklarla ay
dnlatrlar altm metrelik dans pistiyle, hemen hemen Lenox Caddesini boydan boya kaplayan cephesiyle Savoy Bale Salonu alm.

210 MALCOLM X

Zamanla Harlemin n ylesine yaygnlam ki, Harlem geceleri

dnyann drtbir yanndan gelen beyazlarn ar kovan gibi kaynat
bir yer olmu. Otobsler dolusu turist gelmeye balam Harleme. Cotton Club sadece beyazlara alm; bodrumlarnda gizli iki satlan da
rack yerlere varana kadar daha yzlerce kulp beyazlarn keselerine g
re elendirmeye balam. Connienin Ham, Lenox Kulp, Nest Kulp,
Baron un Yeri, Jimmynin Pili Dkkn, Mintonun Yeri gibi barlar, bun
larn en mehurlarndanm. Savoy, Altn Kap, Rnesans gibi elence
salonlar, daha fazla mteri ekebilmek iin birbirleriyle rekabete giri
miler, Savoy Bale Salonu, bu rekabet yznden Perembe Mutfak i
leri Gecesi gibi, gzellik yarmalar gibi yenilikler getirmi programla
rna; ya da Cumartesileri kura ile acenta bir otomobil vermeye balam.
Bu elence salonlarna da, Apollo ve Lafayette salonlarna da memleke
tin drtbir yanndan topluluklar gelip konserler vermeye balam. Baz
orkestralarn da, elbisesi ve apkas elmaslarla ssl Fess Williams gibi
renkli efleri oluyormu. Hele, beyaz tyl apkasyla, teki btn mo
delleri ortadan kaldran beyaz zoot elbisesiyle bir Cab Callovvay km
ve Tiger Rag, hi-de-hi-de, St James Infimary ve Minnie the Moocher gibi paralaryla btn Harlemi yakm kavurmu.
ehrin siyah kesimi ite bylece, merakl beyazlarla, muhabbet telllaryla, fahielerle, iki kaaklaryla, binbir eit dmenciyle, birok
renkli simalarla ve tabii polislerle ve iki kaaks avna km grev
lilerle aklakalm. O yllarda Zenciler, sanki o zamana kadar hi dans
etmemiler gibi coup dansediyorlarm. Smallun yerinde ben, o Har
lemin eskilerinden olup da Lindy hop dansn ilk yapanlar arasnda
bulunduklarn yeminle syleyen herhalde en az yirmi be kiiyle karlammdr. Zaten Lindy Hop dans, Lindberghin uayla Parise ka
dar umay baard o 1927 ylnda, ilk defa Savoydan km ve ismi
ni de Lindbergden alm.
O zamanlar, iinde sadece piyano olan o kck bodrum klple
rinde bile James P. Johnson ve Jelly Roll Morton gibi unlu sanatlar, Ethel Woters gibi arkclar alp sylerlermi. Klplerin hepsinin de ka
nunen sabaha kar saat drtte kapanmas gerekirmi, ama o saatten
sonra da Zencisiyle beyazyla butun mzisyenlerin otuzu krk toplanr
izinsiz alan yerlerinden nceden kararlatrlm olan herhangi biri
sine giderek ertesi gn akamna kadar srecek ikinci programlarna
balarlarm.

r
HARLEM'L 211

Ama 1929 ylnda tahvil borsasnda bagosteren bunalmlarla birlik

te bu elence hayat da snp gitmi. O zamanlar Amerikann Casbah
olarak nam alm Harlem Smallun bar da bu elence dnyasnn en
nemli paralarndan biriymi eskiden beri. te ben byle bir yerde
Harlem in eskilerinden btn o muazzam dnemlerin hatralarm din
leyip duruyordum gn boyu.
Hergn konumaktan, anlatmaktan holanan mterileri adet ken
dimden gemi bir halde dinliyordum ve dinlediim herey benim ei
timime katkda bulunuyordu sanki. Hele bazan baz mterilerin fazla
gvenesi geliverirse, ya da ikiyi ar karmalar falan olursa, o anlar
da, artk iyiden iyiye kendilerine ekmek kaps olarak setikleri herhan
gi bir dmen hakknda bu ilerin iyzne ilikin bir iki laf karrlar
sa azlarndan, adamlarn her sylediini kulaklarm kuru bir snger
gibi emiyordu. Hasl ben, piyangoculuk, pezevenklik, esrarclk, silah
l soygun dahil her eit hrszlk gibi dmenlerin ustalarndan aldm
dersimi ve gayet iyi yetitim.

6. DETROIT'L KIZILOLAN

I / * ergn, aldm bahilerin hepsini piyangoya yatryordum; tabii

f f'b u para bazan gnde onbe yirmi dolar buluyordu ve piyango bi
leti aldktan sonra da oturup bir sre byk ikramiye kacak olursa ne
ler yapacam konusunda hayaller kuruyordum.
Kendilerine byk ikramiye km birok kimsenin uzun zaman
lgnlar gibi para harcadklarn grmtm. Szn ettiim bu kim
seler, ceplerinde hemen her zaman bol paralar olan dmenciler deil,
sradan insanlard. Yani byk ikramiyeyi kazanamam olsalar
Smallun barna ve buna benzer yerlere adm atmalar imknsz kimse
lerdi. Dolaysyla, kazandklar para baya ykl bir paraysa ilerini
derhal brakyorlar ve ekip ayrlyorlard beyazlarn yanndan. ou
bir de Cadillac ekerdi altna ve, drt gn boyunca elerine dostla
rna ikidir, yemektir smarlar dururlard. Kendilerine byk ikramiye
vuranlarn ziyafetleri olduu zamanlar birka masay birletirmem ge
rekirdi ve bana da masaya her yemek brakmada iki dolar bahi
verirlerdi byle ziyafetlerde.
New Yorktaki yzbinlerce Zenci hergn ve zellikle de Pazar gn
leri bir sentten tutun da ok klliyetli miktarlara kadar para yatrrlar
d piyango iin. Genellikle de haneli rakamlara oynarlard bu Zenci-

214 MALCOLM X

ler. Bu piyangoda hedef, Borsann o gn duyurulacak olan toplam ha

slatnn ABD iinde ve dnda yaplan satlardan elde edilen gelire te
kabl eden meblan son rakamn tutturabilmekti.
Kazananlara biletlerinin deerinin 600 misli deniyordu; yani oyna
nan numarann tutmas halinde, bir sentlik bir bilet 6 dolar, bir dolar
lk bir biletse 600 dolar kazanyordu. Bu hesaba gre, benim 12 dolar
lk biletime ikramiye bir vurmu olsa tam 9.000 dolar alacaktm. te
byle byk ikramiye kazananlarn hret bulmalar, Harlemdeki, 840
rakam kombinezona sokulacak olursa, 840, 804, 048lik haline gelme
sine neden olmutu. Tabi o haneli sayy tutturma ihtimali binde
birdi. Birok kimse de kombinezon denilen usle gre belli numarala
ra para yatrrd. rnein, belli kombinezon iin mmkn olan alt
adet haneli saynn herbirine ayr ayr oynarlard. Diyelim ki, 840 ra
kam kombinezona sokulacak olursa, 840, 804, 048, 084, 408 ve 480
saylar elde edilir ki bunlarn hepsine de ayr ayr para yatrrlard.
Harlemin yoksulluk iinde yzen kesimlerinde bile hemen hemen
herkes hi aksatmakszn piyango bileti alrd. Hergn, tandklarnz
dan herhangi birisine ikramiye kmas kuvvetle muhtemeldi ve tabi ki
bu da hemen yaylrd evreye. Hele bir de kan ikramiye bykse, b
tn o havali sevinten hop kalkar hop otururdu adet. Kazanlan ikra
miyeler ou zaman kk olurdu, nk be sentlik, on sentlik ya da
eyrek dolarlk biletlere kard genellikle. Biroklar gnde bir dolarlk
biletle denerdi ansn, ama bu bir dolar farkl saylarn farkl kombine
zonlar zerine blerek oynarlard.
Harlemdeki bu piyango sanayii hergn sabahtan balar leden
sonraya kadar btn hararetiyle srerdi; tabii bu arada piyangocular,
apartman girilerinde, elence yerlerinde, barlarda, berber dkknlarn
da, maazalarda, kaldrmlarda hsl akla gelebilecek her yerde drt d
nerek bilet satarlard. Polisler de bunu grrlerdi tabii, bu balamdan,
kendi blgesinde greve km olan polislere bele birka yemlik ver
meyen satclarn ii ok gemez sarpa sarmaya balard. Aslna bakar
sanz, yasal hibir dayana olmayan bu tr piyangolar dzenleyen
kimselerin de emniyet yetkililerine daha byk rvetler verdii de her
kese bilinen bireydi.
Her sabah adet kk bir ordu gibi kente yaylan bu piyango sat
clar, bal olduklar temsilcilerden gn gnne sattklar biletler ze
rinden yzde on alrlard. (Ve ayrca ikramiye kazananlar da yzde on

DETROIT'LI KIZILOGLAN 215

bahi verirdi bu satclara.) Her temsilciye bal krk elli kadar bilet sa
tcs olurdu ve temsilciler de piyangonun asl dzenleyicisinden yzde
be alrlard. Numaray tutturanlarn ikramiyesini deyen de, polise
suspay veren de piyangoyu dzenleyen bankocu olurdu, ama iin so
nunda keyi dnen de gene ayn bankocu olurdu.
Baz piyango hastalarysa btn bir yl boyunca hep ayn numaraya
oynarlard. Biroklarnn elindeyse, daha nceki yllarda ikramiye ka
zanm numaralar gsteren bilmem ka yllk listeler bulunurdu. Bun
lar her bir numarann yeniden kma ansn hesaplamaya alrlar ve
buna benzer daha baka birok sistem uygularlard. Hibir sisteme iti
bar etmeksizin rastgele oynayanlar da olurdu tabii. Adreslerindeki her
hangi bir numaraya, yoldan geen bir arabann plaka numarasna, al
dklar bir mektubun, bir telgrafn, bir faturann zerinde grdkleri
herhangi bir numaraya para yatrrlard yani bunlar. Bir dolarn satlan
ve hangi ryann hangi numaraya iaret saylabileceini gsteren bir y
n rya yorumlar kitab satlrd piyasada. say anlata anlata gezip do
laan Evangelistler ve mistikler, bilet alanlara ikramiye kazanmalar ve
anslarnn ak olmas iin belli bir cret karlnda dua ederlerdi.
Bu yaknlarda, ikramiye, Harlemdeki eitli posta blgelerine gre
yeni numara alm bir postahanenin kod numarasna kt da, piyango
dzenleyen bankoculardan birisi neredeyse iflas ediyordu. te memle
ketin btn siyah mahallelerinde bu muazzam piyango dolab donedursun, (artk kesinlikle kumar oynamadm halde) ben bile sizinle o gul
hatrnz iin kk bir bahse tutuabilirim ki, u anda benim zavall si
yah kardelerim, benim aptal siyah kardelerim szgelimi u anda oku
duunuz sayfann numarasna, ya da ne bileyim bu kitaptaki toplam
sayfa saysn gsteren numaraya yani rastgele herhangi bir numaraya
hergn milyonlarca dolar para yatrmaktadrlar.
Smallun Cenneti barnda geen her gn bana daha bir ekici gel
mekteydi. Sizin anlyacanz, Harlem azyla konuacak olursak, b
tn Harlemin altn stne getirsem bu bardan daha iyi bir mektep bu
lamazdm kendime. Orada kendi akllarnca beni ok aylak bulan New
Yorkun en becerikli siyah dmencilerinden bazlar, bir sre sonra son
derece babacan bir ekilde Kzlolan yontmak iin ie koyuldular.
Yntemleri biraz dolaylyd bu dmencilerin. rnein, ou zaman
benim baktm masalardan birisine oturan ve grnyle iadam iz
lenimi veren, ok koyu tenli bir adam vard ve. bugn bu adan: birasn

216 MALCOLM X

masasna gtrdmde, yle bir dakika dur bakaym Kzlolan,

dedi bana. Sonra sar bir mezurayla zene bezene lm ald ve cep
defterine kaydetti. Ertesi gn leden sonra ie geldiimde, barmenler
den biri bana bir paket uzatt. Pakette, pahal kumatan biilmi ve ar
bir modelde dikilmi bir takm lcivert elbise vard. Dndrc bir
hediyeydi bu ve ne anlama geldii de akt.
Barmenler bana bu adamn o dillere destan Krk Haramiler etesi
nin ileri gelenlerinden olduunu tlattlar. Bu Krk Haramiler etesi
nin son derece rgtl bir propaganda ekibi vard. stediiniz her tr
giyim eyasn yirmidrt saat iinde ayanza getirirlerdi ve paray da
mal aldnzda derdiniz. Bu alnt mallar maaza fiyatlarnn te
birine satarlard.
Bu etenin byk vurgunlarn nasl gerekletirdiini duymutum.
etenin olduka iyi giyinmi ve davranlaryla hi phe uyandrma
yan bir eleman kapan saatine yakn bir zaman nceden tespit edilmi
olan bir maazaya giriyor, sonra bir keye gizleniyordu, maaza kapa
nnca da ieride kalm oluyordu. Polis devriyelerinin gei saatleri de
nceden tespit edilmi oluyordu tabii, ierde kalan eleman karanlk ba
sar basmaz maazadaki elbiseleri uvallara doldurmaya koyuluyor ve
bu arada alarm tertibatn da bozuyordu. Hazrln tamamladktan
sonra, darda bir yerlerde kamyonlaryla tetikte bekleyen mrettebata
telefon ediyordu. Kamyon, tabii gene devriyelerin gei saatlerini dik
kate alarak, maazann nne yanayor ve birka dakika iinde yk
n alp uzaklayordu. Sonradan bu Krk Haramiler etesinden epeyce
adam tamdm ben.
ok gemeden sivil polisleri de bir ba hareketlerinden, bir goz ka
plarndan tanyacak hale gelmitim. Dmenciler iin tek meselenin ev
redeki kanun adamlar olduunu biliyordum artk ve ben de o dmenci
ler gibi evrede herhangi bir kanun adamnn bulunup bulunmadn
sezmeyi renmitim. Zaten 1942 ylnn sonlarna doru, butun askeri
servislerin sivil istihbarat grevlileri ortalkta cirit atyordu. Bu istihba
ratlar evrede konuulan hereye kulak kabartyorlar, askerden kamak
iin evrilen dmenler ya da askerlerin bana gelen dmenler trnden
kendilerini ilgilendiren her konuda bilgi toplamaya alyorlard.
Gemi ykleme ve boaltma ilerinde alan iilerin bizzat kendile
ri ya da bunlarn paravana olarak kullandklar adamlar hergn barlar
tek tek dolap gemilerden yrtlen silah, fotoraf makinas, parfm,

DETROT'L KIZILOLAN 217

kol saati ve buna benzer daha birok eyay elden karmaya bakarlard.
Aslnda bu Zenci iilerin sattklar mallar, ayn ii yapan beyazlarn te
nezzl edip almadklar ve Zencilere braktklar mallard. Ticaret filo
sunda alan gemiciler ou zaman yabanc mallar, kelepir eyalar, gunja ve kisca denilen iyi cinslerden yaplm marihuana sigaralar getirirler
di. Afrikadan ve randan karrlard bu sigaralar gemiciler.
Harlemde gndz saatlerinde beyazlara son derece ll davranlrd. Gece gelen beyazlarsa daha bir hsnkabul grrlerdi. Harlemde
beyazlar tarafndan iletilen kulplerin amac da zaten gece hayatna
dadanm ve akn akn gelen beyazlan elendirip caz dinleterek adam
lar bir para yolmakt.
Etrafta askerlerin ahlkna gz kulak olmakla grevli o kadar ok
kanun adam vard ki; bunlardan birisi bir yere girecek olsa istediini
sessizce nne getirirler, birey sorarsa ksaca cevap verirlerdi ve birisi
kp da o kimsenin Harlemin yerlisi olduunu sylemedike byle
olurdu bu.
Bu arada rendiim eylerden bir bakas da, dmenciliin ilk ar
tyd; az son derece sk olan kendi ekibiniz dnda hi kimseye hi
bir zaman gvenmeyecektiniz. Kendi ekibinizde yer alan kimseleri de,
kendileriyle ilikiye girmeden ve yaknlk kurmadan nce uzun sre
dikkatle inceleyip takib ederek seecektiniz.
Bara devaml olarak gelip giden mterilerden hangilerinin daha
ok maa olarak kullanldn, hangilerinin asl dmenleri eviren
perde arkas simalar olduunu, hangilerin kirli ilerde parma bulun
duunu, hangilerinin polisle ya da siyasal evrelerle iliki ierisinde ol
duunu, hangilerinin gerekten cebidolu olduunu, hangilerinin gn
kazanp gn yediini, hangilerinin gerek bir kumarbaz olduunu, han
gilerinin ufak bir ikramiye kazanm olabileceini, hangilerinin hibir
konuda faka basmayacan barmenler bana anlatr dururlard.
Hibir konuda faka basmayan bu son tipler, Harlemde gayet iyi ta
nnrlard. Herkes onlardan ekinir ve sayg gsterirlerdi onlara. Bu tip
lerin kafalar bozulacak olursa hi tereddt etmeden adamn kafasn k
rabileceklerini herkes bilirdi. Ama bu tipleri, kendilerini hemen taban
caya baa sarlan birisi gibi tantmaya aba gsteren, parlamaya hazr,
daha toyluklarn atamam delikanl dmencilerle kartrmamak gere
kir, benim szn ettiim kimseler eski adamlard. Kara Sammy, Kar
delik Hulan, Kral Padmore, Bat lndial Archie gibilerinden szediyo-

218 MALCOLM X

rum ben. Bu etincevizlerin ou, zamannda HollandalI Schultzun ka

badays olarak almlard. Bu HollandalI Schultz, Harlemin piyango
ilerine, bu piyango sanayiinden ne byk serveder kazanldnn far
kna vardktan sonra, beyaz gangsterlerin nceleri pis zenci metelikle
ri diye kmsedikleri ufak paralarla girmiti; ama, sonunda bu piyan
go ekilileri beyaz haralar tarafndan pis zenci darphanesi olarak
anlmaya balamt.
Bu etinceviz Zencilerin hzl devreleri 1931den ncelere uzanyor
du, yani bu etincevizler, HollandalI Schultzun 1934te bir cinayetle te
mizlenmesine kadar bsbtn kertilmesine ve sahneden silinmesine
yol aan o byk Seabry Soruturmasndan nce yaamlard en hzl
devrelerini. Milletin kurun borularla, imento hamurlaryla, beyzbol
sopalaryla, pirin mutalarla, tekmelerle, yumruklarla, coplarla nasl
ikna edilmi olduunu anlatan bir sr hikye dinlemiimdir ben.
Bunlarn hemen hemen hepsi de bir sre sonra, olduu gibi yeniden pi
yasaya km ve ekililer dzenleyen byk bankocularm ba satcla
r olarak almaya kaldklar yerden devam etmeye balamlard.
Bu bell Zencilerle siyah polislerin hibir zaman tartmadklarna,
takmadklarna dair bir anlay yaygnd piyasada. Sanrm ki bu da,
byle bir tartma, bir takma meydana gelecek olsa, taraflardan birinin
mutlaka haklanacam her iki tarafn da ok iyi biliyor olmasndan ile
ri geliyordu. Evet, ayn zamanda ok zorlu Zenci polisler de vard Harlemde. Sugar Hill taraflarnda grev yapan Drt Svari, olduka zorlu
bir polis drtlsyd ve bunlarn en belllarnn illi olduunu da sy
leyeyim bu arada. Harlemdeki en siyah, en iriyar ve en dehetli polis
Bat ndial Brisbanedi. Bu adam 125inci Sokakta ya da Yedinci Caddede dolarken Zenciler onunla karlamamak iin kar kaldrma
atarlard kendilerini. Daha sonraki yllarda ben hapisteyken biri bana,
bu Brisbanein Harlemin yukar mahallelerinden Brisbanein ne bell
birisi olduunu bilecek kadar tanmayan, korkak, asabi gen bir ocuk
tarafndan vurularak ldrldn anlatmt.
Dnyann en emsalsiz muhabbet-telll da herhalde Cadillac Drake idi. Prl prl parlayan kel bayla futbol topu gibi yusyuvarlak bir
adamd bu Cadillac ve koca gbeinden minik kularn oyun sahas di
ye szedercii. Cadllac'n elinde siyahndan da beyazndan da Harlemin
en zayf, en rp gibi fahielerinden bir dzine kadar bulunurdu her za
man. leden sonralar bata geldiinde, Cadillac' ok iyi tanyan eski-

DETROIT'LI KIZILOGLAN 219

lerden bazlar barda, Yahu bu senin karlar senden vazgetik kendi ka

rnlarn zor doyururlar birader diye taklrlard Cadillaca. tekilerle
birlikte kahkahay patlatarak, irkin karlar daha ok i karr, deyi
i hl kulaklarmda nlamaktadr.
Gen, yakkl, kendi hesabna alan bir muhabbet telll olarak
Pezevenk Sammyse bu Cadillacn tam tersi bir adamd. Daha nceden
de bir ara szn ettiim gibi, Pezevenk Sammy, dans salonlarna gidip
orada dans eden kzlarn yz ifadelerine bakarak fahielie eilimi olan
lar tanr ve onlar araklard. Sammyyle ben zamanla ok samimi iki ar
kada haline geldik. Kentuckyli olan Sammy, sakin, aklbanda, iinin
ehli bir adamd, iiyse kadnlard tabii. Tpk Cadillac gibi Sammy de
hem siyah, hem de beyaz fahie altrarak kazanyordu hayatn. Ama
Samtnynin kadnlar en az baka yerlerde altrlan fahieler kadar g
zel, eline yzne baklr cinsten eylerdi, gzlerimin nndedir hl ba
zlarnn simalar. Sammynin kadnlarn, Sammyyi grmek, ona para
vermek ya da kendilerine bir iki smarlatmak iin Smallun barna gel
diklerinde grrdm.
Sammynin elindeki kadnlardan birisi, Alabama eftalisi diye bili
nen sarn bir beyazd, heceleri uzata uzata konumaya balad m her
kesi kahkahadan krp geirirdi. Smallun bar civarnda piyango temsil
cilii yapan baz Zenci kadnlar bile bu sarn beyaz gerekten sever
lerdi. Bardaki Zencileri en ok gldren ey de onun pis zenciyi he
celi olarak sylemesiydi. Ama, ooh siyeviyoom o pis ziyencileri"
eklinde konuurdu ou zaman. ki kadeh iki smarlayn, size bir
dakkaya varmadan btn hikyesini anlatsn, byle bir kadn. Alaba
mann kk bir kasabasndan gelmiti. Hatrlad ilk ey, evresinin
kendisinden pis zencilerden nefret etmesini istediinin farkna varma
s olayym. Sonra ilkokulda, yksek snflardaki kendinden byk
kzlarn pis zencilerin cinsel bakmdan daha gl ve iyi sporcu olduk
larn kendi aralarnda fsl fsl konutuklarn duymu. Byme an
da da, ilkokulda duyduu bu eyleri deneme arzusunu iinde gizlice ta
m hep. Sonunda, bu arzusunu gerekletirmek frsatn birgn, ken
di evlerinde babasnn yannda alan bir Zenci sayesinde ele geirmi.
Evde kimsenin bulunmad birgn tutmu evlerinde alan o Zenciyi
tehdit etmi, kendisiyle yatmazsa babasna adamn kendisine tecavze
yeltendii eklinde bir yalan uyduracan syleyerek korkutmu ada
m. Sonunda adamn onlarn yanndan ayrlmaktan baka aresi kalma-

220 MALCOLM X

m. Ondan sonra da liseyi bitirinceye kadar birok Zenciyle birok de

fa yatm; sonra gnlerden birgn her naslsa New Yorka gelmi ve do
ru Harleme komu. Daha sonra bir ara, Sammy bana o kadn Savoy
Bale Salonunda nasl gzne kestirdiini anlatmt. Dans ediini falan
izlemesine bile gerek kalmadan, daha pistin etrafnda dikilip dans eden
leri seyrederken ne mal olduunu anlayvermi Sammy. Bir defa
Sammynin eline dtkten sonra da, artk ii bitikti tabii. Kadnn ken
disinin de ifade ettii gibi, bir kere Zencilerle yatmaya balam bir ka
dnn bir daha beyazlar can ekmeyeceini ve artk gerekten hep Zen
cilere dolanmaya balayacan sylyordu Sammy. Bu Alabama eftalisinin akbetini hep merak etmiimdir.
Bir de Banknot adn taktmz irikym, imanca bir muhabbet
telll vard. Cebindeki Kansas Sity tomarm kartp etrafa gsterme
ye baylrd bu adam. Tomar da aslnda elli tane birer dolarlk kt pa
rayd. Ama bu destenin i yzne bir yirmi dolarlk, d yzne de bir
yz dolarlk yerletirirdi. Biri tutup da bizim Banknotun yz dolarlk
klfm alsa adam acaba ne yapacak diye hepimiz ok merak ederdik.
Bizim ihtiyar matrak Fiyakal o genlik gnlerinde olsayd, Bank
notun cebindeki btn tomar gzkapal yrtebilirdi. Fiyakal, be
yazlarn her gece arlarn kovana mesi gibi Harleme dolutuklar o
1920lerde Harlemin en naml cepilerindenmi. Ama sonralar o B
yk Buhran srasnda pek kt bir mafsal iltihabna yakalanm. Elle
rindeki parmaklarnn eklem yerleri o kadar imi, o kadar imi ki,
yumru yumru bir hal alm ve kimse ellerine bakamaz olmu; irenirmi ellerine bakanlar. Bizim ihtiyar Fiyakal, hava yamurluymu, kar
yayormu, sulusepken varm demeksizin her gn akama doru saat
alt sularnda Smallun barna damlar, eski gnlerin anlarna dalar, an
lattka anlatrd. Sonunda mterilerden birinin barmenden Fiyakalya
iki vermesini istemesi, benden de Fiyakalya yemek getirmemi isteme
si hergn tekrarlanan bir merasim haline gelmiti artk.
u anda bile, sanki hepimiz bir le sonras Smallun barnda otur
muuz da bir msmere seyredercesine Fiyakaly seyre dalp gitmiiz
gibi arpyor kalbim. kiyle kafay iyice bulduktan sonra Fiyakalnn
son derece vakur bir edayla masaya kuruluunu, peetesini yava yava
an, benim kendisine nazik bir ekilde uzattm gnlk yemek lis
tesini byk bir ciddiyetle inceledikten sonra bana yemeini smarlayn bir grmeliydiniz. Kimseye teekkr ettii, ya da birisinin Salna

DETROT'L KIZILOLAN 221

kadeh kaldrd grlm ey deildi. Yemeini sylerken mterimin

Fiyakal olduunu belirtirdim alara, alar da mutfan en iyi ye
meklerini verirlerdi. Ben de bu yemekleri alr, sanki bir milyonere ser
vis yapyormuum gibi Fiyakalnn masasna brakrdm.
Daha sonralar btn bu tiplerin Smallun barnda neden srekli
olarak toplanp durduklarn ok dnmmdr. Bizi orada birbiri
mize kenetleyen ey, bir anlamda, birbirimizde gven, samimiyet ve hu
zur aramamzd, ama bunun farknda olmuyorduk tabii. Her birimiz
szgelimi uzay aratrmalar da yapabilirdik; ama biz bunlar yapabile
cek insanlar durumundayken hibir ey yapamyorduk ve beyazlarn
Amerikasndaki sosyal dzenin kara kurbanlarndan baka birey de
deildik. Bir zamanlar ok nl bir yankesici olan bir ihtiyarn trajedi
si, baka bir adan, bardaki eski dmencilere Allahn inayetinin bir
belgiti gibi grnyordu adet. Yani hl zaman zaman tavan yakala
yabilen bu kurtlar, peneleri sklm, kocayp km bir kurdun bi
le asla a kalmayacan aka gryorlard bu manzaralarda.
Sonra bir hrsz Sakinatlar vard. Beyazlarn bizim iin kurduu
gettolarda, ykseklere gz dikmeden sefalet ierisinde, ancak hayatta
kalabilmeyi dnerek yaamaya, sefalet iinde hayat srmeye mah
km edilmitik biz Zenciler. Hayatta kalabilmeyi istemekse her toplum
da saygyla karlanan bireydi elbette. Bu bakmdan, tannm bir arak
nn beyaz evrelerin gidip geldii ortalama bir barn devaml mteri
leri arasnda bulunmasn, hele hele bu araknn kendisini orann en
sevilen simas haline getirebileceini belki hayal bile etmek gt. Ama
ite, bu Sakinatlar birka gn bizim bara uramasa hepimiz, onu zler,
merak ederdik ve birbirimize sorardk.
Ona Sakinatlar dememiz bouna deildi, nk beyaz mahallelerin
de hrszlk ederken, dediklerine gre damdan dama adaya atlaya gezer
mi adam ve bu ii ylesine sakin yaparm ki, son derece soukkanl
bir ekilde darack pencere kenarlarnda dolar, eilip bklerek, ayak
parmaklarnn ucunda dengesini kurarak ykseklerde rahat rahat gezer
ve dmenini yrtrm. Dengesini bir kaybedip de decek olsa yz
de yz lr adam. Evlere pencerelerden girermi bu Sakinatlar. Dedik
lerine gre, ylesine soukkanl birisiymi ki, ev sahipleri bir odada
otururken o br oday soyup geer gidermi. Bir zaman sonra ben bu
Sakinatlarn hrszla kmadan nce esrar ierek kafay dumanlayp
kendisini kilitlediini kefetmitim. Benim iin zor gnler gelip att-

222 MALCOLM X

nda ben de kendi hrsz etemi kurmutum. te o zaman bu Sakinatlarn rettii eylerin ok yarar dokunmutur bana.
unu bir daha vurgulamak isterim ki, aslnda Smallun ban kanun
suz adamlarn yuvaland bir yer deildi kesinlikle. Ben srekli olarak
dmencilerden szediyorsam belli ki, o zamanlar bana asl ekici gelen
eyler bu dmencilerin dnyasym. te yandan, srf gece hayat yaa
mak isteyenler iin de Harlemdeki en temiz iki u yerden biri duru
mundayd Smallun bar. Gerekten de, New York polisi Harlemde e
lenebilecek emin bir yer soran beyazlara hemen Smallun barn tavsi
ye ederlerdi.
Demiryollarndaki iimden ayrldktan sonra tuttuum ilk oda, St.
Nicholas Caddesinde 800nc bloktayd. (O sralarda Harlemin yar
s bylesi odalarda yaamaktayd.) Benim kaldm pansiyon yle bir
yerdi ki, odalardan herhangi birine dalp krkten fotoraf makinasna,
parfmden silaha, arabadan kadna kadar akla gelebilecek herey bula
bilirdiniz ve bunlarn hepsi de ya kaakt ya da alnt eylerdi; hatt bu
odalarda kaak buz bile bulabilirdiniz. Ben, bu pansiyonda kalan birka
erkekten biriydim. Bu anlattklarm sava zamanna, yani radyoyu ap
da Guadalcanalla ya da Kuzey Afrikayla ilgili bir haber duymamanzn
imkansz olduu zamanlara ait eyler. Pansiyonda kalan kadn mteri
lerin ou fahieydi. Mterilerin geriye kalan az bir ksmysa ya ete
cilik yapyordu, ya piyango bileti satcl yapyordu, ya esrarclk gibi
kirli ilere bulamt ya da buna benzer dmenler eviriyordu. Tabi bu
arada tahminlerime gre pansiyonda kalan hemen herkes eitli uyu
turuculara mptelyd. Bu anlattklarma bakp da sadece benim kald
m o pansiyonun ok kt bir yer olduunu dnmemek gerekir,
nk Harlemde hemen hemen herkes hayatn srdrebilmek iin
mutlaka bir kirli ie bulamak, bir dmen evirmek zorundayd ve bu
insanlarn hayatta kalabilmek iin yapmak zorunda olduklar onca hal
t unutmalar iin de kafay bulmaya ihtiyalar vard.
te ben o pansiyonda kalrken kadnlar hakknda baka yerlerde
rendiklerimden ok daha fazla eyler rendim. Pansiyonda kalan fa
hie kadnlar bana belki her kar kocann bilmesi gereken eyleri re
terek beni adamakll yetitirdiler. Ama daha sonralar, fahie olmayan
kadnlardan da kadnlarn ouna kolay kolay gveniimemesi gerekti
ini rendim; hatt yle grnyordu ki, fahieler arasndaki ahlk
kurallar ve kardelik duygular, bir yandan kiliseye giden ama bir yan

DETROT'L KIZIIOLAN 223

dan da srf zevk almak iin, fahielerin yatt erkeklerden daha ok sa

yda erkekle yatan bir sr kadn arasnda benimsenmi olan ahlki ku
rallardan ve kardelik duygularndan daha ok gelimiti. Evet, hem si
yahlar hem de beyazlar arasnda geerli olan breyden szediyorum
ben imdi. O sava gnlerinde, siyahlarn pekou, kocalar denizar
lkelerde savarken kendileri baka erkeklerle keyif atan ve stelik
kocalarnn maalarn da tuttuklar dostlarna yediren o beyaz kadn
larla aray adamakllrbulmulard. Ayrca, kocas ve ocuklaryla New
Yorkta oturan, bununla birlikte bir yandan onlara sahte bir e ve anne
rol oynarken, br yandan da harl harl fahielik eden ynla kadn
vard ortalkta.
Beyazlarn ahlknn lam ukurlarndan daha da pis olduu konu
sunda ilk derslerimi, bu konularda belki de en yetkili saylmas gereken
hocalardan yani gene beyazlarn kendi kadnlarndan aldm. Daha son
ralar, hayatmn o gnah dolu devresine doru ilerledike, beyazlarn
ahlki durumlarnn nasl olduunu ben kendi gzlerimle grp anla
yacaktm. Hatt ben hayatm, beyaz adamlarn peinde kotuklar ey
leri elde etmelerine yardmc olmak suretiyle kazanyordum o zamanlar.
Pansiyondaki kadnlarn gznde ben, barda alan ve onlar hi
bir ekilde rahatsz etmeyen bir ocuktan ibarettim. Galiba bana kar,
bir ablann kk kardeine kar hissettiklerinden farkl eyler de his
setmiyorlard pek. Bu kadnlarn bazlar ileri olmad zamanlar be
nim odama gelirlerdi. Birlikte oturup esrarl sigaralarmz tttre tttre sohbet ederdik saatlerce. ou zaman sabah faslndan sonra olur
du bu ziyaretler. Ama bunu anlatmadan nce sabah faslnn ne olduu
nu aklasam daha iyi olacak herhalde.
nsan fahielerin alt bir pansiyonda kalyorsa, gecenin her sa
atinde koridorlarn ve merdivenlerin gelip giden, inip kan siyah ve be
yaz erkeklerle akl olduunu grmesi pek de yadrganacak birey de
ildi tabii ki. Ama beni asl artan ey, sabahn altsndan yedibuuuna kadar akn akn gelen ve dokuz sralarnda da ekip giden o kalaba
ln karalts kesildikten sonra, yani saat dokuzdan sonra pansiyonda
benden baka bir tek erkein bile kalmamasyd.
Bu sabah faslalar, ilerine gitmeden nce bizim St. Nicholas Caddesindeki pansiyona urayabilmek amacyla evlerinden erkenden kp
yollara den evli erkeklerdi. Tabii ki hergn gelenler ayn simalar de
ildi ama hergn ayn kalabalk olurdu. Hatta sabah fasl iin bizim

224 MALCOLM X

pansiyona damlayanlar arasnda kentin daha i blgelerinden taksilere

atlayp gelen beyazlar da vard.
Bu sabah faslnn sorumlularysa, evdeki despota davranlaryla,
olur olmaz eylerden ikyet etmeleriyle ya da bir trl sonu gelmeyen
gereksiz istekleriyle kocalarn adet psikolojik olarak hadm etmi olan
kadnlard. Bu kadnlar herhalde ok huysuz, ok geimsiz olmalydlar
ve bu tutumlaryla kocalarn her frsatta ileden karyor olmalydlar
ki, adamlar erkek olmann hncn gidip bakalarndan karyorlard.
Evdeki bu gerilimden ve kendi karlar tarafndan kk drlme ih
timalinden kurtulabilmek iin bu zavall adamlar sabahn kornde kal
kar soluu bir fahienin yannda alrlard.
Fahieler de bu meslekte ala ala artk iyice insan sarraf olmu
lard. Sylediklerine gre erkeklerin ou o hzl yirmi ya dnemlerini
getikten sonra, srf kendi nefislerini tatmin etmek iin kadnlarla ya
tarlard, ama kadnlarn ou byle dnmediklerinden, kocalarnn
izzetinefislerine dokunur, onlar yaralarlard. Fahielerse bu gerei bil
diklerinden dolay, erkein gc ne kadar azalm olursa olsun, mte
rilerine en azndan bir sre iin, sanki dnyann en iktidarl erkeiymi
gibi davranyorlarm. Fahielerin sabah sabah o kadar ok mterileri
nin olmasnn asl nedeni de ite buydu. Kocalarnn en byk arzula
rnn erkek olmak olduunu bir kavrayabilselerdi, kocalarn zaptedebilen kadnlarn says ok ok fazla olurdu herhalde.
Pansiyondaki kadnlarn bana anlatmadklar yoktu. Beyazlarla si
yahlarn yataktaki muameleleri arasndaki farklar, fahielerin dikkatle
rinden kamayan kk matraklklar. Sapklklar! Sanrm ki ben daha
sonralar beyazlarn birtakm arzularn tatmin etmelerine yardmc olan
bir muhabbet telll olduumda, artk akla gelebilecek her trl sapklk
tan haberdar birisi durumuna gelmitim bile. Pansiyondaki herkes Daki
kas On Dolarlk Adam dedikleri o ufak tefek Italyandan ald m, gl
mekten kendisini alamazd. Her le vakti mutlaka gelirdi bu adam. Po
lo Grounds taraflarnda bir bodrum restoran altryordu. Kendisine bu
ismin taklm olmas, ierde iki dakikadan fazla kalmad halde, kadna
her seferinde de yirmi dolar brakp kmasndan ileri geliyordu.
Fahielerin dediklerine gre, erkeklerin pekou yumuak bal
kimselerdi. Mterileri hergn onlara, gnllerini gayet ho tuttuklar
ve sahip olduklar hereylerini verdikleri karlarndan szlanmadan ba
ka birey duymadklarn syleyerek dert yanyorlard. Fahieler, o mu-

DETROT'L KIZILOLAN 225

habbet tellllarnn bildii eyleri ou erkein de bilmesi gerektiini

sylyorlard. Kadnlara arasra, erkeklerin de bir kalp tadn, duy
gulu olduunu gstermeye yetecek kadar olmak zere, bebek muame
lesi yaplmal, ama bunun tesinde serte davranlmalyd. Bu pikin
kadnlar bunun kendileri iin bile byle olduunu sylyorlard. Btn
kadnlar yaratllar itibariyle nazik ve narindirler, bu yzden gl
kuvvetli olarak grdkleri erkekler onlara daima cazip gelmektedir.

Bu arada Sophia zaman zaman Bostondan beni grmeye geliyordu.

Onunla birlikte grnmek, Harlemin Zencileri arasnda bile benim iti
barmn artmasna yaryordu. Harlemdeki Zenciler de tpk baka yer
lerdeki Zenciler gibiydiler ne de olsa. Beyaz fahielerin ok para kazan
malarnn nedeni de buydu ya zaten. Lansingde de olsanz, Bostonda
da olsanz, New Yorkta da olsanz bu durumda hibir deiiklik grl
myordu: beyaz rklarn o zamanlar dillerinden drmedii ve bu
gn bile hl tekrarlayp durduklar ey o gnlerde halis muhlis bir ger
ekti. Sradan bir siyah batan karmak iin herhangi bir beyaz kz
onun yanna yaklatrmak yetiyor da artyordu bile. Geri siyah kadn
lar da beyaz erkeklerin azlarnn suyunu aktyordu, ama beyazlar bu
gerei saklayacak kadar kurnaz kimselerdi.
Sophia akama doru New Yorka giren bir trenle gelirdi her seferin
de ve doru Smallun barna gelip beni bulurdu. Ben de iim bitinceye
kadar onu oradaki btn mterilerle tantrrdm, nceleri Sophia be
nim pansiyonda fahieler arasnda yaamamdan baya endie duyuyor
du, ama fahielerden birkayla tanp konuunca, onlarn gayet iyi in
sanlar olduklarn sylemeye balamt. Fahieler, bana gz kulak ol
duklarn, o bakmdan hi merak etmemesini sylemilerdi Sophiaya.
Sophiayla birlikte Braddock Otelinin barna da gidiyorduk ve oraya
vardmzda, bardan ayaklar kesilmeyen tannm mzisyenler artk
beni krk yllk bir ahbaplar gibi karlyorlard. Vay, Kzlolan! Yahu
bakn kiminle merref oluyoruz! Tabii hepsi de Sophiaya baylyor
lard, bana ikilerimizin parasn bile verdirmiyorlard. O gnlerde dn
yada hibir Zenci bu mzisyenler kesimi kadar beyaz-kadn-delisi ola
mazd. Haliyle, elence yerlerinde alan bu adamlar toplumsal ve rk
sal tabulardan daha az etkileniyorlard.

226 MALCOLM X

rk zihniyete sahip olan beyazlar bunun tersinin de doru oldu

undan, yani baz beyazlarn da siyahlar iin deli olduundan hi szetmezler. Gecenin ge saatlerinde Sophiayla birlikte, resm kapan sa
atinden sonra alan o gece kulplerinin ve gizli gizli iki satlan yer
lerin bazlarn dolardk. ehirdeki elence yerleri kapandktan sonra
Harlemdeki elenme yerlerinin pek ou buraya akn eden beyazlarla
tklm tklm dolard. te bu beyazlar, Zencilere zg bir atmosfer iin
ve zellikle de Zenci ruhu yanstan yerler iin deli olurlard. Bazan Zen
ciler, bir sr beyazn bize nasl sokulmak istediini, nasl aramza gi
rip bizimle birlikte olmak istediini ama hibirisinin de buna yz bula
madn ballandra ballandra anlatrlard. Beyazlarn kadn da erkei
de adet Zenciler tarafndan bylenmi gibiydiler.
Bu durumun gerekten ok tuhaf bir rneini hatrlyorum: Savoy
Bale Salonuna srekli olarak gelen ve buradaki hibir program kar
mayan bir kz vard. Arkadam Sammy vurulmutu bu kza; birok de
falar bir kenara ekilip srf o kzn dansediini seyretmiti. Sadece Zen
cilerle dansediyordu bu kz, hem de kendinden geercesine dansediyordu. Kendisiyle bir beyaz erkek dansa kalkmak istese onun teklifini red
dediyordu. Artk sabaha kar salonun kapanma zaman gelince de Zen
cilerden biri onu alp metro istasyonuna kadar gtryordu. Ama hep
si buraya kadar. Nerede oturduunu bildirmek, adresini falan vermek
yle dursun, adn bile kimselere sylemiyordu bu kz.
Bakn bir de benim kendi bamdan gemi acaip bir olay anlata
ym size. Bu olay bana yle birey retti ki, bu gerek, hayatmda bin
lerce kez dorulanmtr. Bu olay benim iin beyaz adamlarn ounun,
bir Zencinin bir beyaz kadnla sk fk olduunu grdkleri zaman, da
ha nce o Zenci hakkndaki dnceleri ne olursa olsun, nasl birden
bire deiiverdiklerini, dncelerinden donverdiklerini en gzel e
kilde ortaya koyan ilk ders olmutur.
Harlem taraflarnda gen beyazlar arasnda yleleri vard ki, adet
Zencilerden daha Zenciymi gibi hareket ederlerdi; bu yzden de biz
onlara hippiler derdik her zaman iin. imdi benim szn edeceim
beyazsa bizim konutuumuzdan daha ar konuarak bizden daha
ateli olduunu kantlamak isterdi. Birisi rklar arasnda birtakm fark
llklar olduunu syleyecek olsa zerine atlp o adam debilirdi.
Braddock barndaki siyah mzisyenler onun elinden yakalarn zor kur
tarrlard. Beni her grnde, Vaay, ahbap! Hadi gidip biraz kafalar

DETROIT'L KIZILOLAN 227

ekelim, szlerinden baka birey dklmezdi azndan. Sammy bu

beyaz hippiye hi tahamml edemezdi ama gene de bu hippi devaml
ayak altnda dolar durur, her tan altndan kard. Hatt zoot stili
acaip bir elbise giyer ve kafas dzeltilmi gibi gzksn diye de sala
rn vck vck oluncaya kadar biryantinlerdi. Yuvarlak burunlu ayakka
blar, ceketinin yanndan sallanan uzun zinciriyle hereyi tekmil vazi
yette gezerdi. Bu hippi, beyaz kzlarla deil sadece siyah kzlarla dola
rd; stelik kk bir apartman dairesinde iki siyah kzla birlikte ya
ard, bir de deil.
Birgn sabaha kar saat drt sralarnda Creole Billin gizli mey
hanesinde bu hippiyle karlatk. nsann dnya ile hibir ilikisini b
rakmayan o marihuanna sarholuuna vurmutu ii. Onu Sophiayla ta
ntrdm; sonra da birka laf etmek iin baka birinin yanma gittim bir
solukluuna. Sophiann yanna dndmde hali bir tuhaft, ama Sophia oradan kncaya kadar hibir ey sylemedi bana. Sophiann son
radan anlattna gre, meer Zencilerden bile daha Zenci grnen o
hippi ona yle birey sylemi: Senin gibi bir beyaz kz ne diye ken
dini byle pis bir Zenci serserinin yannda harcasn?
Creole Bili de sonradan benim ok samimi arkadalarmdan biri ol
du. Anladnz gibi, New Orleanslyd Bili. Bizim Smallun bar kapan
dktan sonra hl imeye devam etmek isteyenler olursa onlar alr bu
Creole Billin gizli meyhanesine gtrrdm. Zaten benim klavuzlukta
ki ilk tecrbelerim de ite budur. Billin gizli meyhanesi dediimiz yer,
adamn kendi oturduu apartman dairesinden baka bir yer deildi tabii,
ama sanrm oturma odas biraz genilesin diye aradaki duvarlardan bi
risini kaldrmt. Apartman dairesi olmakla birlikte, atmosferi ve nefis
yemekleri buray, Harlemin en tatl yerlerinden birisi haline getirmiti.
Burada bir pikaptan devaml olarak hafif hafif mzik alnrd, iki
namna ne ararsan bulunurdu burda. Dahas, Bili, gumbo gibi, jambalaya gibi o baharatl ve enfes yemeklerin her eidini yapard. Servis yap
makta da, Billin dostu olan ho bir siyah kadn yardmc olurdu kendi
sine. Bili bu kadna Esmer eker derdi gide gide herkes byle hitap eder olmutu artk. Kalabalk bir mteri grubunun bastrmas halinde
Bili tutar yemekleri tencereleriyle kapp getirirdi mutfaktan. Esmer e
ker de tabaklar falan getirirdi. Sonra Bili herkesin tabana bol bol ye
mek doldururdu. Bu arada kendisine de bir tabak doldurmay ihmal et
mez ve bizimle birlikte masaya kerdi. Billin yemek yiyiini seyretmek

228 MALCOLM X

tam bir filmdi; kendi piirdii yemeklere baylrd, gerekten fevkalde

gzel olurdu Billin yemekleri. Pilav in usul piirirdi Bili, yani de
mek istediim, pirinler tane tane olurdu her seferinde de, ama bilmi
yorum acaba inliler deniz rnlerinden ve sebzelerden bizim Bili ka
dar lezzetli yemekler yapabilirler miydi?
Bili bu gizli meyhanesini ilete ilete, zamanla, Harlemdeki Creole
restorann aacak kadar paray kazand. Tam bir beyzbol hastasyd
Bili. Restorannn btn duvarlar, nl beyzbol oyuncdarnn imzal
resimleriyle doluydu.. Bu resimler arasnda, oraya yemee gelen ve be
raberinde arkadalarn da getiren nl politikaclarn ve artistlerin im
zal resimleri de vard. imdi bu Creole Bili nerelerdedir bilmem? Res
toran satlmt. Ondan sonra da kendisinden hibir haber alamadm.
Aklma gelirse o Yedinci Caddenin gediklilerine bir soraym; bilse bilse
onlar bilir Billin nerelerde olduunu.
Birgn Sophiayla grmek iin Bostona telefon ettiimde, Sophia
bana o hafta sonu New Yorka gelemiyeceini syledi. Meer o gnler
de oradan biriyle evlenmi. Hali vakti yerinde bir beyazm kocas.
Adam askerliini yapyormu ve o gnlerde izinli olarak Bostona gel
mi, birka gn iinde de dnecekmi klasna. Sophia, evliliinden
dolay aramzdaki ilikide hibir deiiklik olmayacan anlatmak ister
gibiydi. Ben de evlenmesine bir diyeceim olmadn syledim. Tabi!
ben bir zamanlar Sophiay arkadam Pezevenk Sammy ile de tantr
mtm ve baz geceler mz birlikte kar dolardk. Bu beraberlik
lerimiz srasnda siyah erkeklerin ve beyaz kadnlarn psikolojisini de
uzun uzun tartrdk Sammy ile. Bu bakmdan Sammyye bir teekkr
borluydum, nk beni bu tartmalarmz srasnda Sophiann evlili
ine iyice hazrlamt.
Beyaz kadnlarn son derece pratik olduunu syler dururdu
Sammy; zaten bir ok beyaz kadnn evlilik konusundaki dncelerini
bizzat kendi azlarndan dinlemiti. Beyaz kadn biliyordu ki toplum
da herey Zencilerin aleyhine ilemektedir; beyaz kadn biliyordu ki be
yazlarn topuklar Zencilerin ensesinden hibir zaman kalkmamaktadr
ve Zencilerin kprdanmasna bile frsat tannmamaktadr. Oysa beyaz
kadm rahat isterdi, kendi rkdalarndan iltifat grmek isterdi, ama be
yaz kadn ayn zamanda kadnlnn tadn karmak isterdi. Bu bakm
dan, birok beyaz kadn geleceini garanti altna alabilmek ve toplum
la uyum salayabilmek iin beyaz erkeklerle evlenirler, ama Zencilerle

r
DETROIT'L KIZLOLAN 229

de evlilik-d ilikilerini srdrrlerdi. Bu durum, ille de beyaz kadn

larn iliki kurduklar bu Zencilere ak olduklar anlamna gelmezdi el
bette; bu beyaz kadnlar ehvetin, zellikle de tabu haline getirilmi
olan o ehvetin ydlar.
Bir beyaz adamn, kendisine ylda on, yirmi, otuz, krk ya da elli bin
dolar kazandran bir iinin olmas duyulmadk birey deildi hi de.
Oysa beyazlarn egemenlii altndaki bir toplumda bir Zencinin ylda
be bin dolar kazanmas bile pek rastlanan birey deildi. Bu bakmdan
bir beyaz kadn bir Zenciyle birlikte yayorsa u iki nedenden dolay
yaamaktadr: ya lgnca bir akla bal olduundandr ya da ehev ar
zularn tatmin etmek iindir.
Ben Harlemde artk Harlemin devamllarndan saylacak kadar
kendimi gsterdikten sonra, bana da sonunda bir isim taktlar, dzeltil
mi kafal teki Kzlolanlarla kartrlmadan tannp bilinebilmem
iin bir de lkap gerekiyordu bana. Ben teki Kzlolanlarn ikisini de
uzaktan tanyordum, hatt daha sonralar bunlarn ikisiyle de alacak
tm. Bunlardan biri St. Louisli Kzlolan olarak anlrd ve profesyo
nel bir silahl soyguncuydu. Ben hapse girdiimde bu St. Louisli Kzlolan da New York Philadelphia treninde vagon-restoran memurlarn
dan birini soymaya teebbs etmekten hkml olarak yatyordu ier
de. Sonunda kmt hapisten, ama imdi de, duyduuma gre, New
York Citydek bir mcevherat dkkan soygunundan dolay ierdeymi.
Kzlolanlarm kincisi de Chicagolu Kzlolan d. Daha sonrala
r ben o gizli meyhanelerde garsonluk yaparken bununla ok ilerletmi
tik ahbaplmz. Bu Chicagolu Kzlolan dan daha matrak bir bula
k bulamazdnz: dnyada. imdi de hayatn, lke apnda hrete
kavumu bir komedyen olarak sahnede, gece kulplerinde kazanyor.
Ben o zamanlarn Chicagolu Kzlolannm bugnn Krmz Tlkisi olduunu burada aklasam, bundan dolay bana gceneceini hi
sanmyordum.
Her neyse. ok gemeden bana da bir lkap taktlar. Bu lkabn ba
na ilk ne zaman takldn imdi tam olarak hatrlamyorum, ama be
nim Michgan eyaletinden olduumu bilenler Michigann neresinden
olduunu sorar dururlard. New Yorklularn ou Lansingin adn bile
duymam olduundan, ben de Detroitli olduumu sylyordum onla
ra. Derken, bana Detroitli Kzlolan demeye balamlard. Bu isim
tuttu da.

230 MALCOLM X
* 0

1943 ylnn balarndayd; birgn leden sonra, hergnk o saat

alt kalabal bastrmadan nce bara bir siyah asker geldi. Benim masa
larmdan birine oturup yalnz bana imeye balad. Herhalde bir saat
ten fazla yle oturup durdu. Dnyaya ksm ve gariban bir hali vard
askerin; Gneyin taa alt kesimlerinden gelmie benziyordu. Bu askerin
masasna drdnc ya da beinci ikisini gtrdmde eilip masas
n silerken yavaa Kan ister misin? diye sordum.
Aslnda ok iyi biliyordum. Yalnz Smalln bar deil, kapsna bir
mhr vurulup da kapatlmasn istemeyen her meyhane iin geerli
olan bir kural vard: askerlerin ahlkn bozmak olarak nitelendirilebi
lecek herhangi bir ie kesinlikle girimemek ve askerlere kesin olarak
hibir dmen evirmemek gerekiyordu. Bu kurala uymadklar iin bir
ok iyerinin ba belya girmiti. Baz yerler askerlere yasaklanmt;
baz yerlerinse o il snrlan iinde ya da o eyalet snrlar iinde i yap
ma ruhsat iptal edilmiti.
Aksilik bu ya, ben de o gn meer byle yerleri tespit etmek iin ca
susluk yapan bir askere atmm. Ben adama kan isteyip istemediini
sorunca, o da bana stemez olur muyum hi! demi ve buna ok
memnun olacan eklemiti. Hatt ok ar bir Gney ivesiyle konu
mutu. Ben de adama, kaldm pansiyondaki fahielerden iyi tant
mz birisinin telefon numarasn vermitim.
Sonra sonra aklma kt eyler gelmeye baladka iim rahat etme
di bir trl. Askerin bardan kp gidiinden yarm saat kadar sonra o
numaraya telefon edip durumu reneyim dedim. Korktuum bama
gelmiti sonunda; asker masker gitmemiti pansiyona.
Telefon ettikten sonra ordan bara adm bile atmak gelmedi iimden.
Bar sahibi Charlienin yazhanesine gittim doruca.
Ben bir halt ettim, Charlie, dedim. Dorusu bunu niye yaptm
ben de bilmiyorum, ama yaptm bir kere; oldu ite. Sonra da olup bi
teni anlattm Charlieye.
Charlie dik dik yzme bakt Keke bunu yapmasaydn Kzlolan
dedi. Bu cmlenin ne anlama geldiini her ikimiz de ok iyi biliyorduk.
Bat ndial bir sivil polis olan Joe Baker geldiinde ben zaten onu
bekliyordum. Ona herhangi bir soru sorma ihtiyac bile duymadm. Be
raberce 135inci Sokak civarna geldiimizde etraf resm polislerle, ya-

DETROIT'L KIZILOLAN 231

kaladklar askerlerle birlikte dolamaya devam eden Ask. tz.lerle do

luydu. Burada daha baka polisler de beni tamdlar. Bunlar da tpk Joe
Baker gibi arasra Smallun barna urayan kimselerdi.
Bu olayda benim lehime olan iki ey vard. Hereyden nce, ben o
gne kadar hi polislik olmamtm, bir; bir de o siyah asker klnda
ki gizli polis bana bahi vermeye kalkmt ve ben de bahii kabul et
memitim; bunu da srf ona iyilik olsun diye yaptm sylemitim. Bu
nedenlerle, polisler Joe Bakerm bana yle ufak bir gzda vermesine
karar vermilerdi o kadar.
Bu olay zerine beni ilgili ubeye gtrp sabka kaydmn yaplma
sna bile gerek grmemilerdi ama ben bunlar farkedecek kadar uyank
deildim daha o zamanlar. Joe Baker beni blge karakoluna gtrd ve
dip taraflarda kk bir odaya soktu. Yandaki odada birinin krbalan
dn kulaklarmza gelen seslerden anlayabiliyorduk. rrak! rrak!
Krba sesleriyle birlikte, adamn, Yapmayn ne olursunuz! Yalvarrm
yapmayn! Ne olur yzme vurmayn, ben de geimimi byle temin
ediyorum ite ne yapaym! diye yalvard iitiliyordu. lk la
yalvaran bu adamn bir muhabbet telll olduunu anlamtm. rrak!
rrak! Vurmayn! Ne olur vurmayn!
(Bu olaydan ksa bir sre sonra, bu Joe Bakerm, bir siyah muhab
bet telllndan ve onun elindeki bir beyaz fahieden rvet alrken New
Jerseyde yakalandn duymutum. New York Cityde polislikten ihra
edilmi. New Jersey eyalet mahkemesinde de hkm giymi ve bir sre
de eyalet snrlar dna karlmt.)
Bama gelen bu ey, iten koulmaktan da beterdi benim iin.
Smallun barnda, artk iyiden iyiye gzden dmtm. Byle olduu
mu aka seziyordum. Ve artk polise mimli birisi durumuna gelme
misem de, bundan byle srekli olarak gzaltnda tutulacaktm. Tabii
te yandan Small kardeler de dzenlerinin bozulmamas iin bana kar
dikkatli olmak zorundaydlar.
Bu arada Sammy benim kt gn dostum olduunu kantlad. Ace
le yanma ard beni. Daha nceden Sammynin evine hi gitmemi
tim. Evi adeta kk bir saray gibi geldi bana. Elindeki kadnlar imdi
bir iin hakk Sammyye ok iyi bakyorlard. Sammyyle birlikte oturup
benim bu olaydan sonra nasl bir i tutmam, ne gibi bir dmen evir
mem gerektii konusunda grtk. Bu ziyaretim srasnda Sammy ba
na o gne kadar tatmadm gzellikte bir marihuana ikram etti.

232 MALCOLM X

Smallun barnn demirba mterilerinden olan birka piyango tem

silcisi, bana, piyango bileti satmam salk vermilerdi. Ama dediklerine
gre bu i, kendi mteri muhitimi yapncaya kadar bana fazla birey ka
zandrmazd. Sammynin yapt gibi muhabbet tellll da yapamazdm
ben. Biliyordum ki bu konuda hi de yetenekli birisi deildim. Tellll
n yapacak fahie bulana kadar her halde alktan lr giderdim.
Derken sonunda Sammyyle birlikte kararmz vermitik, benim
iin en iyisi esrarl sigara satmakt. Bir defa bu i nispeten bamsz, tek
bana yaplabilecek bir iti. Sonra bu i insana ksa srede iyi para ka
zandrabilirdi. Ayrca, kafas azck alan birisi iin, hele hele her eit
insanla ahbaplk kurmu olan birisi iin bu ite tecrbe sahibi olmaya
da hacet yoktu.
Bize kaak marihuana temin edebilecek gemicilerden ve daha ba
ka adamlardan Sammynin de benim de birok tandmz vard. te
yandan, aralarnda bir sr samimi ahbabm olan mzisyenler de esrar
l sigaralarn en paral ve devaml mterileri olurlard. Sonra istersem
ilerde bu mzisyenleri daha kuvvetli uyuturucu maddelere de altrabilirdim. Geri bu daha tehlikeli bir iti ama, paras da o oranda iyiydi.
nsan eroin ve kokain satndan gnde en azndan yz dolar para ka
zanabilirdi. Ama insann bu iten para kazanabilmesi iin, uyuturucu
madde kullananlar arasnda uzun zaman geirmi ve bu konuda byk
tecrbeler kazanm olmas da gerekiyordu.
Geri ben uyuturucu madde dknleri arasnda yle pek bulun
mamtm, ama resmi ve sivil polisler arasnda bir bakta onlar azbuuk tanyacak ya da hi deilse varlklarn sezecek kadar uzun sre kal
mtm. Ayrca, Smalln barna devaml gelen kdemli, son derece tec
rbeli dmencilerin ouyla bana gn geldiinde ok yarar dokuna
bilecek ahbaplklarm vard. Aslnda bu, Sammynin bana marihuana te
min etmesi kadar nemli bireydi, nk bir dmencinin iinde baar
kazanabilmesi iin ba sktnda kimlerin kendisine yardmc olabi
leceini bilmesi gerekiyordu. Ba darda kalm bir dmenciye resm ya
da sivil polislerin, hatt onlarn da stnde bulunan amirlerin bile yar
dm dokunabilirdi; ama ben ii daha o kadar ilerletmemitim. Bu ara
da Sammy bana yirmi dolar kadar da para vermiti, sanyorum yirmi
dolard verdii para, bylece beni bu ie iyice balamt.
Ama daha o gecenin ge saatlerinde Sammynin kapsn alp on
dan aldm bor paray geri dediim gibi, ihtiyac varsa kendisine bir

DETROT'L KIZILOLAN 233

miktar bor da verebileceimi syledim. lerim ylesine tkrnda git

miti. Sammynin evinden ktktan sonra, onun szn ettii bir esrar
satcsna gidip adam bulmu ve ondan biraz marihuana ile satacam
sigaralar sarmak iin biraz kat aldm. Esrarl sigaralar ancak kibrit
p byklnde olduundan, aldm az miktardaki marihuanayla
bir sr sigara sarp hazrlamtm. Sonra bu sigaralar da gtrp
Braddock Otelinin barnda alan tandk mzisyenlere satmtm. te
bu sattan nce Sammynin bana sermaye olarak verdii bor paray
geri verdikten sonra bu ie devam edebilmem iin bana da yetecek ka
dar para kazanmtm. Braddock Otelindeki mzisyenler, kendi kafa
darlarndan, kendi hayranlarndan birisi bildikleri beni karlarnda
imdi de bir dmenci olarak, ibanda birisi olarak grnce hayretle
rini gizlemiyorlar, Aman Yarabbi! Yahu sen ldrdn m Kzlolan?
diye baryorlard.
Hemen hemen her orkestrada o zamanlar mzisyenlerin en az yar
s esrarketi. imdi burada bu mzisyenlerin isimlerini tek tek sayacak
deilim, ama bunlar arasnda o gnlerde pop mzikte zirveye km,
halkn gnln fethetmi, hatt bugn bile hl ok tutulan mzisyen
ler bulunduunu syleyebilirim hi deilse. Hele bir orkestra vard ki,
bugn de ok tutulan bir orkestradr; bu orkestrann istisnasz btn
yeleri esrarketi. Hatt unu da syleyeyim ki, imdi size o nl ark
clardan birisinin esrarl sigaralar tavuk kemiinden yaplma bir az
lkla itiini sylersem, bu szmle kimi kastettiimi herhangi bir m
zisyen hemen anlayacaktr. Bu arkc tavuk kemiinden yaplma az
lyla o kadar ok dumanlanm olurdu ki, sonunda bo azln ucu
na yanan kibriti tutup bundan kan scakl emecek kadar kendinden
geerdi. te ancak bundan sonra, kendi tabiriyle ileri bir rabta kurma
s mmkn olabiliyormu.
Her geen gn kazancm daha da arttryordum. Esrar stoklarm
gnden gne arttndan satmn da ayn ekilde artmas iin hibir
gzkaralktan geri durmuyordum; uyku derseniz zaten hak getire.
Mzisyenlerin bulunduu her yerde bitiyordum. Cebimden bir tomar
para hi eksik olmuyordu. Hergn elli altm dolara artk para demiyor
dum. O gnler iin (hatt bugnler iin bile diyebiliriz, ne deiti ki o
gnden bugne Zenciler asndan,) onyedi yandaki bir Zenci iin bu
kadar para iyi bir servet demekti. O muazzam bamsz olma, kimseye
el amama duygusunu hayatmda ilk defa olarak tadyordum. Artk ben

234 MALCOLM X

de, bir zamanlar kendilerine hayranlk duyduum o gen dmenciler

arasna ne olup bittiini bile anlamaya kalmadan karp gitmitim.
ite tam o sralarda sinemaya da dadanyordum. Bazan yle oluyor
du ki, ehir merkezinde ya da Harlemde oynayan filmlerin hibirini ka
rmyor, bir gnde tam be filme gidiyordum. Humphrey Bogartm Kazablanka filmindeki o sert erkek karakterler ve filmin maceras ok ho
uma gitmiti. Ayn ekilde, Stormy Weather. Frtnal Hava ve Cabin
in the Sky: Gkte bir Kulbe gibi filmlerdeki o lgn danslar ve gste
rileri de ok beenmitim. O zamanlar sinemadan knca nce gidip es
rarm alr, sonra da sigaralarm sarmaya koyulurdum. Hava kararrken
de bu sigaralarm satabilmek iin ke bucak dolamaya balardm. Be
dolar verip on tane sigara almak isteyenlere bir iki tane de fazladan ve
rirdim. Sigaralar mterilerime verdikten sonra ekip gitmezdim de;
mterilerim dediim insanlar zaten ahbabmd tedenberi. ou za
man oturup ben de onlarla birlikte esrarl sigaram tellendirirdim. M
terilerimden hibirisi de benden fazla dalgada kalmazd; ilerinden en
ok esrar sarholuu iinde bulunan bendim yani.
Artk canmn istedii hereyi yapabilecek durumdaydm. Onun
iin birgn iimden geldi kalkp Bostona gittim, Ellay bir ziyaret ede
yim dedim. Ellaya bir miktar para verdim ve bu parann benim Lansingden ilk geldiim zaman bana yapt yardmlar iin bir kran ifa
desi olduunu syledim. Ne var ki Ella artk eski Ella deildi. Laura ko
nusunda beni hl affetmemiti. Ama ne Ella bana Lauradan szetmiti, ne de ben Ellaya Laura hakknda bir ey sormutum. Gene de Ellann bana davran, benim New Yorka gitmek zere Bostondan ayrl
dm gnlerdeki davranndan ok ok iyiydi. Aile bireylerimizin du
rumunu konutuk Ellayla. Aabeyim Wilfred kendi dalnda yle ilerle
mi, o kadar baarl olmu ki, Wilberforceda retim yesi olarak kal
mas isteniyormu. Ella bu ara, sonunda ticaret filosuna girmeyi baa
ran kardeim Reginalddan da bir kart almt.
Birgn Shortynin evinden Sophiaya telefon ettim. Sophia tam da
Shorty ie gitmek zere evden karken gelmiti. Sophiayla birlikte
kp Roxburydeki kulplerin bazlarn dolamak isterdim, ama Shorty
bize, New Yorkta olduu gibi Bostonda da polislerin o gnlerde adeta
siyah-beyaz iftlerin rahatn karmak iin harbi bir bahane olarak kul
landklarn, byle iftleri durdurarak Zenci erkeklere askerlik yapp

DETROIT'LI KIZILOGLAN 235

yapmadklarm yoklama kaa olup olmadklarn, celp durumlarn

falan sorduklarn syledi. Tabii bir de artk Sophiann evlenmi olma
s da bizi daha bir tedbirli davranmaya mecbur ediyordu.
Sophia bir taksiye atlayp evine gittikten sonra, ben de Shortynin
orkestrasn dinlemek zere evden ktm. Evet Shortynin bir toplulu
u vard artk. stelik orkestrasn 4-Klarn* dinleyebilecei orkestra
lar arasna sokmay da baarmt. Buna ben de ok sevinmitim, onun
iin de gbeimden ata ata gidiyordum orkestray dinlemeye. Geri
Shortynin orkestras, eh ite, yle byle bir orkestrayd. Fakat Shorty
kk kulplerde alyordu ve iyi de i yapyordu Bostonda. Eve dn
dmzde sabaha kadar sohbet ettik. Hemerim, sen bambaka biri
si olup kmsn yahu! deyip duruyordu Shorty. Ona Harlemde yap
tm lgnca ilerden bazlarm anlattm. Arkadalk kurduum kimse
lerden szettim. Tabii ki, Pezevenk Sammynin hikyesini de anlattm.
Sammy, asl memleketi olan Paducahda (Kentucky) bir kz hamile
brakm. Kzn anasyla babas bu ie ylesine sinirlenmiler ki, Sammy
de kalkp Harleme gelmi ve bir lokantada garsonluk yapmaya bala
mt. Sammynin alt lokantada tek bana yemek yiyen herhangi
bir kadn olursa ve Sammy de bu kadnn gerekten yalnz olduunu,
evli falan olmadn, dostu olmadn bir anlarsa, artk kendini kad
nn evine davet ettirmesi pek zor olmuyormu. Kadnn evine gittikten
sonra da akam iin yaknlardaki lokantalarn birinden yiyecek bireyler getireceim diye tuttururmu Sammy. karken anahtar da alp
karm ve elindeki yemeklerle eve dnerken bu anahtar ikileirmi ta
bii, yani Sammy bu anahtarn bir benzerini de kendisi iin yaptrrm.
Sonra kadnn evde olmad bir zaman da ieri girip kadnn btn ky
metli eyalarn toplar gidermi. Sonra da kadna biraz bor para verip
durumunu biraz dzeltmesine yardmc olurmu. Bu yardmsa birtakm
duygusal ve mali bamlln balangc oluyordu haliyle. Tabii Sammy
bu bamll, kadm kendisine adet kle yapacak kadar gelitirmeyi
ok iyi biliyordu.

O rdudaki K ara K uvvetleri, Hava K uvvetleri gibi kuvvet k om u tan lk lar, dola
ysyla O rdu m ensup lar kasted iliyor (ev.)

236 MALCOLM X

Harlem civarnda grev yapan narkotik ube sivil polisleri bir sre
sonra benim esrarl sigara sattmn farkna varmlard. Hatt bazan
peime taklp beni takip etmeye kalktklar bile oluyordu. zerinde es
rarla yakalanm birok satc imdi hapishanelerde ryordu, ama
ben enselenmekten kurtulmann yolunu bulmutum. Kanuna gre ze
rinizde esrar bulamazlarsa, sizi esrar satmakla sulayp da tutuklayamyorlard. i boaltlm ayakkab topuklarnda, apka astarlan arasnda
esrar saklamaksa artk hemen hemen btn polislerin ok iyi bildii, bu
yzden de modas oktan gemi bir numarayd.
Bense iinde elli kadar esrarl sigara bulunan bir paketi ceketimin
iinde, koltuumun altnda tayordum, o kolumu da gvdeme smsk
yaptryordum sigaralar dmesin diye. Ayrca, bu ekilde dolarken
gzm drt amak zorundaydm. Birinin beni takip ettiinden phe
lenecek olursam hemen kar kaldrma geip bir apartmana dalyor ya
da bir keyi dnveriyor ve derhal orada kolumu biraz kaldrarak kol
tuumun altndaki paketi dryordum. Zaten ben esrarl sigaralarm
daha ok geceleri sattmdan, beni takibeden birisinin karanlkta yap
tm bu numarann farkna varmas ok zordu. Hatt sonunda kimse
nin beni takibetmediinden emin olursam gidip sigaralar drdm
yerden aldm da oluyordu.
Ama byle byle bir sr sigaradan da oldum dorusu. Bazan da bir
polisi atlattm, bylece mahkemelerde srnmekten kurtulduumu
da anlyordum kesinlikle.
Bir sabah odama geldiimde, benden nce birilerinin odama girdi
ine dair izler gzme arpmt. Bu girenlerin polis olduundan emin
dim. Polisler yakalamak istedikleri birisi iin baka bir kant bulamaz
larsa, esrar satcsnn evinde hi akla gelmedik biryerlere bir para es
rar saklyorlar, sonra da gelip kendi elleriyle sakladklar bu esrar bu
larak adam tevkif ediyorlard, polislerin bu numaralarn ok dinlemi
tim bakalarndan. Bu bakmdan, bu durum karsnda ne yapacam
gayet iyi biliyordum. Hemen teberimi toparladm ve daha o gn baka
bir oda tuttum kendime ve oraya yerletim.
Ondan sonra da 25lik kk otomatik bir tabanca tamaya bala
dm. Bu tabancay bir miktar esrarl sigara karlnda bir hrszdan al
mtm. Adamn bu silah biryerlerden aldndan da emindim. Taban
cay kemerimin altnda ve tam belimin ortasnda tayordum. Bu ekil
de taman bir silah polislerin stnkr bir aramada kesinlikle bula-

DETROIT'L KIZILOLAN 237

mayacaklarn birilerinden duymutum. Ayrca tanmadm kalabaln

arasna da kesinlikle girmiyordum, nk biliyordum ki narkotik ube
ye bal sivil polisler byle kalabalklar arasnda arama yapma bahane
siyle giriirler ve baka trl yakalayamadklar esrar satclarnn cebi
ne kendi elleriyle esrar koyarlard. Hareket halinde olduum srece, darda, ak havada olduum srece kendimi emniyette hissediyordum.
0 zamanlar hangi kafaya hizmet ederek tabanca tadm imdi de pek
anlyamyorum aslnda. Ama yle sanyorum ki, o zamanlar, biri beni
sktracak olursa, gerektiinde bu silah kullanaym diye tayordum
herhalde; baka bir dnceden olmasa gerek.
Artk eskisi kadar ok sigara satmyordum, nk gzm drt a
ma zorunluluu hayli zamanm alyordu. Zaman zaman da, iimden
gelen bir sese kulak vererek, kalmakta olduum yerden kp baka bir
yere tanyordum. Nerede kaldm da Sammyden baka kimseye sy
lemiyordum.
Nihayet birgn, narkotik ube elemanlarnn beni kara listeye aldk
lar kulama geldi.
Artk sivil polisler hemen hemen hergn benim zerimi aramak is
tiyorlard. ou zaman da kalabalk bir yerde aramaya kalkyorlard.
Ben de onlardan nce davranp etrafmdakilerin de duyabilecek kadar
yksek bir sesle, zerimde hibir ey yok! Size de birey koydurt
mam! diye baryordum. O zaman memurlar da vazgeiyorlard niyet
lerinden, nk onlar da biliyordu ki Harlemde kanun zaten fazla skmezdi, kimin umurundayd kanun manun. Sonra byle bir durumda, o
srada orada bulunan baka Zencilerin de ie karp hr karabilecek
lerini de dikkate almak zorundayd polisler. Harlemdeki Zenciler zaten
gittike hrnlayordu. Bazan insan az sonra kacak bir ngarn ko
kusunu nceden almaya balyordu.
Ama o zamanlar benim iim gerekten ok zordu. Esrarl sigaralar
sat yaptm yerlerin yaknndaki eitli yerlere gizlemek zorunda ka
lyordum. Bo bir sigara paketinin iine be tane esrarl sigara koyuyor
dum ve bo gibi grnen bu paketi de bir elektrik direinin, bir p bi
donunun ya da bir p kutusunun yanma brakyordum. Mterilerden
de nce paray alyor, sonra sigaralarn nerede bulacaklarn tarif edi
yordum.
Ama benim demirba mterilerim iin bu numaram pek skm
yordu. Tannm bir mzisyenin gidip de plkte dolamas, p ku-

238 MALCOLM X

tularn kartrmas olacak ey deildi. Onun iin, ben de, sokak orta
snda, kafas baya iyi grnen adamlara yaptm satlarn bir ksmn
dan vazgetim. Sonra Kzlhan bo yara-band kutularndan bir sr
topladm ve sigaralar bu kutularn iine koyup saa sola brakmaya
baladm. Bu yntem ok tkrnda gidiyordu.
Gelgelelim Harlemin merkez blgesinde alan polisler beni rahat
brakmamak iin yle yollar denemeye baladlar ki, ben de sat yapt
m blgeyi deitirmek zorunda kaldm sonunda. Harlemin daha aa
mahallelerine, 110uncu Sokak taraflarna kaydm. Buralarda esrar
ienlerin says daha da kabarkt, ama bu insanlarn ou zrt kim
selerdi; nk buralar Zenci mahallelerinin en yoksullaryd ve her get
toda olduu gibi buralarda yaayanlar da kendi ac gerekleriyle yzyze gelmemek ve iinde yzdkleri sefaletlerini unutmak iin uyuturu
cu madde kullanyorlard. Bu blgede de fazla duramadm. Nasl dura
ym, mallarmn ounu heba ediyordum. Benden esrarl sigara alan
Zencilerin birou, adet hayvansal bir igdyle, beni takip ederek a
lma yntemimi anlamlard. Benim esrarl sigaralarm sakladm
apartman girilerine benden hemen sonra ok gibi frlayp sigaralarmn
stne atlyorlar ve tavuklarn darya mesi gibi kapyorlard siga
ralarm. Hasl insan bir gettoda bir defa hayvanlanca, bir defa akbabalanca, benim Harlemde olduum gibi, artk hayvanlarn, akbabala
rn dnyasna adamakll girmi oluyordu. Byle olunca da o an iin na
sl bir hayat srmek zorunda kalyorsa o hayata evet deyip gidiyordu.
ok gemeden Sammyden ve mzisyenlerden ufak ufak bor alma
ya balamtm. Bazan esrar almak iin, bazan kafay bulmak iin, bazan
da karnm doyurmak iin.
Sonra Sammy bana bir akl verdi.
Yahu Kzlolan, u demiryollarna ait eski kimlik kartn hl sen
de deil mi? dedi. Evet, bu kimlik kart bende kalmt ve hl da du
ruyordu. Her naslsa geri almamlard. Peki o zaman neden ortalk bi
raz yatncaya kadar birka seyahat yapmyorsun, dedi bana.
Haklyd Sammy.
Sonradan anladm ki, trende insan kondktre demiryollarnn
kimlik kartn gstererek geip giderse kondktr de el sallayp geme
sine izin veriyordu; kondktr sonradan grme bir beyaz bile olsa, siz
rica minnet dil dkmeye gerek duymadan dosdoru geip giderseniz
hibir mesele kmyordu. Kondktr tekrar yannza geldiinde de, si
zi trenin gittii yere kadar gtrecek bir zel bilet uzatyordu size.

DETROIT'L KIZILOLAN 239

Bu durumda aklma bir ey geliyordu; bu ekilde trenle btn Do

u sahillerini dolap, orkestrayla turneye km olan arkadalara es
rarl sigara satabilirdim.
Bende yalnz New Haven demiryollarnn kimlik kart vard. br
irketlerde de birka hafta alarak onlarn kimlik kartlarn da aldm,
sonra ie tam anlamyla koyulmak iin hazrdm artk.
New Yorkta bir hayli esrarl sigara hazrlayp paketliyordum ve bu
paketleri de kavanozlara gzelce yerletiriyordum. Kimlik kart numa
ras ok iyi gidiyordu. Hele bir de kondktr, seyahat etmekte olduu
nuz trenin ait olduu irkette alan ve ailevi bir meseleden dolay
memleketine gitmekte olan bir ii olduunuza inandrabilirseniz, adam
hibir eyini esirgemeden size elinden gelen kolayl gsteriyordu. Za
ten beyazlarn ou, Zencilerin kendilerini aldatp uyutacak kadar zeki
ya da cretkr olabileceklerine hibir zaman ihtimal vermezler ki.
Ben arkadalarmn orkestralaryla birlikte turnede olduklar kasa
balara ve ehirlere gidip onlar buluyordum. Vay, Kzlolan! diye kar
lyorlard beni. Onlar iin ben New Yorktan tandklar bir arkadatan
baka birey deildim. Esrar kullananlarsa beni, Braddock Otelinin ba
rndan tanyorlard. Aman Yarabbi! Bakn hele kim geliyor! diye ba
ryorlard beni grnce. stelik benim yanmda, Byk Elma mal es
rarl sigaralar vard. Herhalde o gne kadar kimse gezgin esrar satcs
grmemiti.
Belli bir orkestrann ardndan gittiim yoktu. Zaten her orkestrada
ki tm mzisyenler teki orkestralarn ertesi akam nerde alacaklarn
biliyorlard. Elimde mal kalmaynca New Yorka dnp mal alyor ve ye
niden koyuluyordum yoluma. Spor salonlarnn btn klar yanyor,
orkestrann turne iin zel olarak kiralad otobs salonun nnde du
ruyor, kasabann dans dknleri tepeden trnaa donanm olarak he
yecan iinde salonlar dolduruyorlard. Ben kapdan geerken mzis
yenlerden birinin kardei olduumu syleyip dalyordum ieri. Hatt
kapda duran grevlilerden birou beni de mzisyenlerden biri sanp
ben gelirken bana kendiliklerinden yol ayorlard. Dans boyunca ben
de o taral tiplerin gz gnl alsn diye lindy-hopun normal figr
leriyle yetinmeyip en zor figrlerini de sk sk denemekten geri durmu
yordum. Bazan bir kasabada bir geceliine kaldm oluyordu. Bazan da
orkestrann otobsne atlayp onlarla birlikte bir baka kasabaya gidi
yordum. Bu arada New Yorka dnp birka gnlne New Yorkta

240 MALCOLM X

kaldm da oluyordu. Artk ortalk duruluyor gibiydi. Harlemde; ora

dan ayrldm ve baka bir yere mekn tuttuum dilden dile dolap gi
diyordu. Narkotik ubede grevli elemanlara bu kadarck bir sylenti
yetmiti. te yandan, o kk kasabalarda herkes beni de orkestrann
bir eleman sandndan hibir prz kalmamt nmde, hatt gitti
im yerlerde bazan benden de imza isteyenler oluyordu. Hele bir sefe
rinde Buffaloda imzam almak iin etrafm saran kalabalk az kalsn s
tm bam paralyordu.
Birgn New Yorka geldiimde kardeim Reginald beni bekler bul
dum. alt ilep bir gn nce New Jerseyden gelmi ve New Yorkta
demirlemiti. Reginald benim hl Smallun barnda altm sand
iin iner inmez doru oraya komu ve oradaki barmenler de Reginald
Sammyye yollamlar. Sammy de onu ben gelinceye kadar alkoymu.
Kardeimi grmek beni ok sevindirmiti. Karmda grdm bu
koskocaman delikanlnn bir zamanlar benim peimsra emekleyerek
gezinen kk bir bebek olduuna inanmak ok zordu. Reginaldn bo
yu 1.80e yaklayordu ama gene de benden birka santim daha ksayd.
Teni benimkinden daha koyuydu, ama gzleri yeildi Reginaldn ve
salarnda yol yol beyaz teller vard, onlar da olmasa tpk benim sala
rm gibi koyu kzl olduu sylenebilirdi salarnn.
Reginald alp her yeri gezdirdim. Ona bakp tepeden trnaa sz
dke daha ok seviyordum kardeimi. Reginaldn kendine olan gve
ni, benim onalt yamdakinden ok daha fazlayd.
Reginald geldiinde New Yorkta kalacak bir yerim yoktu, ama ze
rimde biraz param vard, Reginaldda da para vard; biz de gidip Sugar
Hilldeki St Nicholas Otelinde kaldk. Sonralar ykld bu otel.
Otelde btn geceyi, Reginaldla Lansing ve ailemiz hakknda soh
bet ederek geirdik. Reginalda babamzdan ve annemizden szettim,
kendisinin hatrlayabilecei eyler anlattm. O da bana teki kardeleri
mizin durumunu anlatt. Aabeyim Wilfred, Wilberforceda retim
yesi olmu ve iini severek yrtyormu. Ablam Hilda hl Lansingdeydi ve son zamanlarda evlenmekten falan dem vurmaya bala
m. Philbert da ayn durumdaym.
Srada ondan sonra ben ve Reginald vardk. Kk kardelerimiz
Yvonne, Wesley ve Robert da hl Lansingdeydiler ve hepsi de okula
balamlard.

r
DETROIT'L KIZILOLAN 241

Kk aabeyim Philberttan szederken kendimizi tutamayp glm

tk, nk benim son grmde Philbert baya dindar bir ocuk olup
kmt. Dindarlarn giydii o yuvarlak hasr apkadan giyiyordu o da.
Reginaldn gemisi daha bir hafta kadar New York Limamnda kala
cakt. Geminin makinalarnda bir tamirat yaplmas gerekiyordu. Reginald geri bana hibirey sylemiyordu ama ben gene de anlyordum ki,
benim kafam kullanarak yaayp gitmemi taktir ediyordu. Tabii buna
ok sevinmitim. Reginald, edindiim izlenimlere gre, giyim kuam
na pek zen gstermiyordu. Srekli esrarl sigara sattm mterilerim
den birisini yakalayp Reginalda gzel bir takm, onun stne yle
ciddi bir de pardes ayarlamasn tembihledim. Benim renmi oldu
um bir noktay Reginalda da syledim: hayatta bir eyler elde etmek
istiyorsa insan, zaten birok eye sahipmi gibi davranmalyd.
Reginald New Yorktan ayrlmadan nce ona ilepteki iini brakma
s iin ok srar ettim, Harlemde bir i tutmas iin kendisine yardmc
olabileceimi syledim. Herhalde kendi ozkardeimin bana yakn olma
snn daha iyi olacan dndmden byle birey istiyor olmaly
dm o zamanlar. Reginaldn New Yorka yerlemesi halinde, etrafmda
gvenebileceim iki kii olacakt artk Sammyle birlikte.
Ama Reginaldn New Yorka yerlemeye hi niyeti yoktu. Ben onun
yandayken bana yle birey teklif edilseydi, herhalde New Yorka ve
Harleme gidebilmek iin trenin arkasndan koa koa gelmeye raz olur
dum. Gene de ayrlrken, Bir dneyim bakalm, demiti Reginald.
Reginaldn ayrlndan bir sre sonra ben, New Yorkun en zir
zopa zootunu dkkan dkkan araya araya buldum ve derhal srtma
geirdim. 1943 ylyd. Bu arada Boston askerlik ubesinden Ellann
evine bir celp pusulas gelmiti benim iin, ama oradan bir sonu al
namaynca New York askerlik ubesine intikal ettirmilerdi durumu,
Ben de bylece bizim Sammy sayesinde Tom Amcann Selmlarn al
m kabul etmitim.
O gnlerde dnyada beni korkutan ey vard: hapishane, i ve as
kerlik. Askere alma dairesine gitmem iin on gnm falan kalmt. O
gnden tezi yok hemen koyulmutum ben ie. Ordu stihbarat Servisine bal askerler yani o siyah casuslar ehir merkezindeki beyazlar
namna Harlemde oraya buraya kulak kabartarak dolap duruyorlard.
Bense toz koparmaya nereden balayacam ok iyi biliyordum. Sada
solda yksek sesle orduya katlmak iin can attm sylemeye bala
mtm, ama tabi Japon Ordusuna...

242 MALCOLM X

Artk etrafta bir siyah casusun bulunduunu sezecek olsam, hemen

ii delilie vuruyor, adet kafasyla aras iyi olmayan birisi gibi davran
yor, acaip hareketler yapyordum. Aslnda zaten Harlemdeki dmenci
lerin ou eninde sonunda gerekten kafay oynatyorlard. eit eit
uyuturucu maddeyi gittike daha yksek dozlarda ve uzun sre kul
lanmann ve dmencilik denen o kirli ilerle geen bir hayatn insan
mengene gibi sktka skmasnn kanlmaz bir sonucuydu artk l
drmak. Ben bir yandan hareketler yaparken, bir yandan da Tom Amcann bana selamlarn yollad celp pusulasn da karp bara ba
ra okuyordum herkesin nnde. stihbarat elemanlar adm iyi duy
sunlar da askere alma ubesine doru rapor etsinler diye byle yapyor
dum. (Harlemde beni hep Kzlolan diye ananlar asl admn ne oldu
unu belki de ilk kez o zaman duymulard.)
Askere alma dairesine gittiim gn tpk bir artist gibi giyinmitim.
zerimde en acaip zoot elbisem, ayamda yuvarlak burunlu sar ayak
kablarm vard ve salarm da krmzya kesmi bir allk gibi kvrp
kabartmtm.
Onu bunu iteleye kakalaya daldm ieri. Buru buru olmu ve biraz
da yrtlm celp pusulasn mracaat masasndaki beyaz askerin nne
frlattm. Hadi koum, dedim, bitir u bizim ii de basp gidelim. u
hengmede yle sraya miraya giremem anlyor musun, hadi aslanm! Sa
nyorum ki asker benim ne biim birisi olduumu pek anlayamamt.
ehirde grevlendirdikleri hafiyeleri beni ilgili mercilere oktan ih
bar etmi olmalydlar herhalde. Ama beni gene de sraya soktular. B
yk bekleme salonunda krk elli top asker aday vard. Ben ieri dalar
dalmaz azm bir ap da son srat gazlayp gitmeye balaynca salon
kendisine geldi ve tam bir sessizlie gmld; zaten azmdan da argo
dan baka birey dklmyordu. Gidip btn cephelerde savaacaktm:
general olacaktm, general! Oradaki kuzulara buna benzer sama sapan
eyler syleyip duruyordum.
Salondaki asker adaylarnn ou beyazd. Grnnden hanm-evld olduklar anlalanlar neredeyse benden korkup kaacakm gibi
pusmulard olduklar yere. Bazlar da ne bell bir pis zenciye attk gi
bilerinden surat asmaya balamlard. Bazlarysa benim gibi Harlem fr
latmas bir tipe rastlamay elenceli birey olarak grp glyorlard.
Salondaki on on iki kadar Zencinin bazlar da bana bakarak glenler arasna katlmt, ama geri kalan Zenciler ciddiyetlerini hi yitir-

DETROIT'L KIZILOLAN 243

miyorlar, sanki ta kesilmi gibi oturuyorlard. Sanki cepheye giderek

dman ldrmekten o anda vazgeip bana ynelecekler ve ldrmeye
benden balayacaklarm gibi bir halleri vard
Sra yava yava ilerledi. ok gemeden bana gelmiti. Ben de ze
rimde sadece klot kalncaya kadar soyundum ve salk muayenesi iin
girdiim her doktorun yannda bir an nce cepheye gitmeye can atyormuum gibi acaip acaip hareketler yapmay ihmal etmedim. Muayene
srasnda grdm btn beyaz nlkllerin 4 Klardan olduklar
gzlerinden okunuyordu.
Salk muayenesi sandmdan da uzun srmt. Sonunda beni bir
kenara ektiler. O beyaz gmleklilerden birisi beni ald ve beraberce bir
merdivenden ktk: adamn beni kafa muayenesinden geirmek zere
askeri ruh doktoruna gtrdn biliyordum tabii.
Psikiyatri kliniinin mracaat ksmnda bir Zenci hemire vard.
Hatrladm kadaryla, yirmibeten fazla gstermiyordu ve fena deil
di, yzne baklr birisiydi. Meslei dolaysyla da, bizim bir-numaralardan yani itibarl Zencilerden birisiydi.
Bu szlerimle ne demek istediimi anlamakta Zenciler glk ek
mezler. O sava yllarnda beyazlarn adama ok ihtiyac vard ve onun
iin de Zencilerin p dkme, yerleri paspaslama, toz alma gibi ileri
yapmasna izin vermek zorunda kalmt beyazlar; hal byle olunca, bu
Zencilerin ellerine birer kalem tututurarak bir masaya oturtup on para
etmeyen bir etiket sahibi olmalarn salamak da kanlmaz oluyordu
artk. Zenci gazetelerinde, byk adam olmu bu itibarl siyahlarn fo
toraflarndan geilmezdi.
Psikiyatristin yannda birisi daha vard. Ben darda beklerken, hi
bir numara yapmama hacet kalmadan, mracaattaki siyah kz daha g
rr grmez benden gck kapmt.
Derken kzn masasndaki zil ald, ama kz, doktorun yanma beni
sokaca yerde tuttu kendisi dald ieri. Neden girdiini biliyordum; kz
caz, daha doktor beni grmeden doktora benim hakkmda neler d
ndn, benim ne mal olduumu syleyip meseleyi aydnlatacakt.
te bu davran ekli bugn bile, siyahlarn kar karya bulunduklar
en byk sorunlardan birisidir. Szde st tabaka Zencilerin ou, ken
dilerinin teki ayaktakmndan olanlardan farkl olduklarna beyazlar
inandrabilmek iin rpnp durmaktadrlar her zaman. Bunu yaparken
de beyazlardaki btn Zencileri kk grme dncesini pekitirmeye
ve yaatmaya yardmc olduklarn bir trl anlayamamaktadrlar

244 MALCOLM X

Ve sonra hemire dar kt. Kendi stnln bir daha kantla

m birisi pozlarnda, ieri girmem iin bana bayla iaret etti.
Psikiyatristten almken unu belirteyim ki, adam gerekten ok
tarafsz davrand ve mesleinin gereini yerine getirmeye alt. Adam
caz daha tek laf etmeye bile frsat bulamadan, benim drt dakika
lk nutkumu dinlemek zorunda kalmt, ben konuurken adamcaz,
elindeki mavi kalemle nndeki not defterini karalamaktan baka hi
bir ey yapmadan oturakalmt.
Adamn taktii olduka sakin bir ekilde sorular sorarak, benim ni
in bu kadar ateli birisi olduumu anlamaya almakt. Ben de pek ace
le etmek zorunda brakmadm adam, ben de ardan aldm. Adamn y
zne dikkatlice bakarak meseleyi etrafl bir ekilde dnyormu gibi
yaptm. Adam, benden renmek istediini, bana syletmek istediini
sylyorum sansn diye byle davranyordum. Odann iinde bir aa
bir yukar gezinirken sanki arkamda birisi varm da beni srekli dinli
yormu gibi anszn durup durup arkama bakyordum. Biliyordum ki ben
odasndan kar kmaz psikiyatrist kitaplarna gmlp benim nasl bir
vaka olduumu tehis edebilmek iin kafa patlatmaya svanacakt.
Anszn frlayp odadaki iki kapy da biraz araladm ve bizi dinle
yen kimse var m yok mu gibilerden kaplarn ardn yle bir dikizle
dim. Bunlardan biri benim girdiim kapyd, tekiyse herhalde bir do
lap kapa faland. Sonra adamn yanma giderek kulana eildim ve he
yecanl heyecanl unlar fsldamaya baladm: Bak babalk, imdi sen.
de Kuzeydensin ben de Kuzeydenim. Hemeri saylrz burada, aramz
da kalacak tamam m... Ben Gneyc gitmek istiyorum. Oradaki Zenci
askerleri rgtleyeceim tamam m, aktn m dalgay? Ordunun silah
larn alp Gneyin beyaz fellahlarn toptan geberteceiz!
Bunlar duyunca psikiyatristin elindeki mavi kalem dt ve btn
o mesleki pozlar falan bir anda uup gitti. imdi artk bana sanki yu
murtadan yeni km bir ylanmm gibi bakyordu, bir yandan da te
lala krmz kalemini arama derdine dmt. Adam kafaya aldm
dan emindim artk. Adam, Tamam tamam, anlald. deyince dar
ktm ve bizim siyah Matmazel Muteber hanmn yanndan geip gittim.
Sonra, muayenede re karldma dair bir yaz aldm 4
Klardan, ondan sonra da ne Ordu beni arad ne de ben Orduyu. r
e karlmn nedenini renmek iin bile gitmeye gerek grmedim.

7. DMENC

renlerde beleten seyahat ederek turnedeki orkestra elemanlarna es

rarl sigara satma iinden ani bir kararla vazgetikten sonraki iki yl
iinde Harlemde evirdiim dmenlerin saysn bile hatrlamyorum.
O zamanlar demiryollarnda alan Zenciler grev yaptklar tren
lerin gelmesini beklerken Merkez Garnn bodrum katndaki soyunma
odalarnda otururlard. Orada trenlerin hareket saati gelinceye kadar is
kambil oynanr, byk poker evrilirdi. Bazan beyz dolara kadar
kard masann zerindeki para. Birgn ihtiyar bir a ktlar datr
ken hile yapmaya kalkmt da, tabancam ektiim gibi burnuna dayayvermitim ihtiyarn.
Bodrum katndaki kumar partisine ondan sonraki gidiimde sanki
iimden bir ses beni uyarm ve tabancay arkama, belimin tam ortas
na koymam sylemiti. Geen seferki olaydan sonra birinin beni mut
laka polise ihbar etmi olduundan emin olunabilirdi. Korktuum ba
ma geldi, triyar tombul yzl trlandal iki polis soyunma odasna dal
d ve doruca gelip benim zerimi aradlar. Tabii bulamadlar tabanca
m; sakladm yerde bir silah olabileceini ne bilsin adamlar.
Cebimde gideceim yere ait bir tren bileti bulunmad srece bir
daha bu Merkez Garna admm atacak olursam bana gstereceklerini
syleyerek polisler bir gzda verip gittiler. Bununla da kalmayacak, iyi
biliyordum ki ismim ertesi gn btn demiryolu irketlerinin personel

246 MALCOLM X

brolarna yollanacak ve kara listelere alnacakt. Bu bakmdan, artk

bir daha demiryollarnda ie girmeye teebbs bile etmedim.
Bylece yeniden Harlem sokaklarna, bir sr dmencinin, kt
nn arasna dndm. Ama artk esrarl sigara satamazdm; narkotik u
bede grevli sivil polislerin tm de beni ok iyi tanyordu. Gerek bir
dmenciydim artk. Doru drst tahsilim yoktu, namusumla bir i tu
taym desem bilgim ve tecrbem yoktu, stelik kendimi srf kafam a
ltrarak hayatm kazanabilecek kadar cesur ve uyank birisi olarak g
ryordum; karma kacak hibir av elimden karmam sanyordum.
Kendimi ufak birey iin bile rahatlkla her trl tehlikeye atabilirdim.
Bugn de her byk kentin Zenci mahallelerinde ite benim gibi
mektep yz grmemi, bir okula balamsa da bitirememi onbinlerce kiinin akl fikri bir dmen evirip de hayatn srdrebilmektedir.
Bu kesimde yer alan Zencilerin her birisi kanunsuzluk ve ahlkszlk
batana her gn daha beter olarak gmlmekten bir trl kurtulamaz
lar. Bir defa dmencilie balam ve btn mesaisini dmencilie har
car hale gelmi kimselerin artk durup da ne yaptn, nereye gittiini,
bu iin sonunun nereye varacan dnmeleri, kendi kendilerine bir
vicdan muhasebesi yapmalar iin en kk bir zamanlar bile kalmaz.
Bir dmenci her uyannda kendisini vahi bir ormandaym gibi his
seder; onun iindir ki, kendisi ardan alacak olursa etrafnda frl frl
dnp duran a kurtlarn, tilkilerin, gelinciklerin, akbabalarn gzleri
ni krpmadan kendisini avlayabilecekleri dncesi gerek pratik olarak
kafasnda gerekse bilinaltnda iyice yer etmitir.
te ben de ondan sonraki yedi sekiz ay iinde ilk hrszlklarm ve
yol kesmelerimi gerekletirmi oluyordum. Ufak apl operasyonlard
bunlar ama. Bu ileri New Yorkta deil de, hep New Yorka yakn kk
ehirlerde, kasabalarda yapyordum. Sonra da hemen oradan tyyor
dum. artlar onu gerektirdiinde, ok kuvvetli uyuturucu maddeler
kullanp kendimi iyice kilitledikten sonra yapyordum bu ileri.
Sammynin tavsiyesi zerine kokain ekmeye almtm.
Normal gnlerde sokaa ktmda, dtan baklnca pek belli ol
mayan, kk, yass, mavi elikten 25lik otomatik tabancam alyor
dum yanma. Ama ie ktm gnlerde, 32lik ya da 45liklerden biri
ni tayordum. Namlunun byk, kara deliine bakarken yzlerin nasl
birden geveyiverdiini, dudaklarn nasl annda sarkverdiini biliyor
dum. Karmdakiler bu vaziyetteyken benm her sylediimi gaipten

DMENC 247

gelen bir buyrukmu gibi davranyorlar ve her istediimi kuzu kuzu ye

rine getiriyorlard.
ki arasnda uyuturucu maddelerle kafay adamakll bulduum
da, sinirlerim pek gergin olmuyordu. Ama gene de, iimden gelen bir
sese kulak vererek, daha emin olaym diye kaldm yerden kp baka
bir oda buluyordum kendime. Haftalk kiras onbe yirmi dolar pek
gemeyen bu odalar genellikle, i icab benim daha ok tercih ettiim
147inci ve 150inci sokaklar arasnda, Sugar Hillin hemen yaknndaki
semtlerden tutuyordum.
Bir keresinde Sammy ile bir i evirirken az kalsn yakay ele veri
yorduk. Herhalde birileri bizi grmt. Tam iimizi bitirdik kayor
duk ki, birden arabalarn sirenlerini duyduk. Bunun zerine biz de ko
may brakp yava yava yrmeye baladk. Polis arabas ac bir fren
yaparak yanmzda durmaya niyetlenince biz de hemen yrmekte ol
duumuz kaldrmdan inerek polislerden bir adres falan soracakmz
gibi gayet soukkanl bir ekilde arabaya doru yrmeye baladk. Po
lisler de bizim onlara kaanlar hakknda bireyler syleyeceimizi sana
rak kfrler savura savura gazlayp gittiler. Gene bu olayda da, Zencile
rin kendilerine byle bir oyun oynayabilecei beyazlarn aklnn ucun
dan bile gememiti.
Giydiim elbiseler en iyi cinstendi, ama hepsi de alnt mal oldu
undan krk elli dolara alrdm her birini. Hayatm devam ettirebilmek
iin bana ne gerekiyorsa onunla yetinmeyi ve daha fazlasnn da peine
dmemeyi ilke haline getirmitim. Zaten grm geirmi dmencile
rin hangisine sorsanz, insan hapse gtren en kestirme yolun agz
llk, tamahkrlk olduunu syleyecektir size. Bam belya sokacak
yerleri ve durumlar hibir zaman aklmdan karmamaya alyor
dum. Cebimdeki para destesi baya incelmedike yeni bir i evirmeye
kalkmyordum.
Baz haftalar piyangoya byk paralar yatryordum. Biletleri de hep
ayn satcdan, Smallun Cennetinde alrken bilet almaya baladm
adamdan alyordum. ou gnler, iimden o anda geen iki numaraya
krk dolara kadar para yatryordum, her oynaymda da hep o bire altyz ikramiyeyi kazanma hayalleri iindeydim. Ama yatrdm byk
paralardan hibir zaman yle insann yzn gldrecek bir ikramiye
kazanamadm. Ama aslnda yanlp da bana bir seferde 10.000 dolar,
12.000 dolar gibi bir para ksa bununla ne yapacam da bildiim yok-

248 MALCOLM X

tu. Tabi hepten de bouna oynamyordum, ara sra birka rakam tuttu
rup biraz para aldm da oluyordu piyangodan. te o zamanlar hemen
Bostona Sophiaya telefon edip birka gnlne New Yorka bir kaa
mak yapmasn istiyordum.
Gene bol bol sinemaya gidiyordum. Ayrca, ister Harlemdeki b
yk elence salonlarndan birinde, ister 52nci Sokak civarnda bir yer
lerde alyor olsunlar, mzisyen arkadalarmn programlarn da hi
karmyordum.
Reginaldn alt ilep tekrar New Yorka uradnda gene bu
lumutuk. Ailemizden konutuk; kitap kurdu aabeyimiz Wilfredin
daha fazla ykselebilecei byk niversitelerden birine gitme imkn
bulamamasnn ne kadar kt olduundan sz ettik. Hi kimseye anla
tamadmz, hi kimseyle paylaamayacamz dncelerimizi atk
birbirimize.
Reginald, o sakin grn iinde, mzie ve mzisyenlere kar
lgnlk derecesine varan bir hayranlk besliyordu. Birgn alt ilep
New York limanndan demir ald zaman iinde Reginald yoktu. Bu
nun asl nedenlerinden biri de benim o heyecan dolu mzik dnyasn
btn hametiyle tantm olmamd. Mzisyenlerle kulislerde lgnca
elenerek ho vakitler geirmitik. Turnedeki orkestralara esrarl sigara
satma iine girip ktktan sonra Zenci mzisyenler arasnda 1944-45
yllarnda beni tanmayan kalmamt hemen hemen.
Reginaldla birlikte Savoy Bale Salonuna, Apollo Elence Salonuna,
Braddock Otelinin barna, gece kulplerine, gizli meyhanelere yani
Zenci mzisyenlerin bulunduu her yere gittik. Oralarda Lady Day gi
bi, Billie Holiday gibi byk sanatlar Reginald kucaklayp ona k
k birader diye hitap etmeleri bir bakayd. Onbinlerce Zenci gibi kar
deim Reginald da, Lionel Hampton orkestrasnn byk Zenci orkest
ralarnn en esizi olduuna inanyordu. Hampton orkestrasndaki m
zisyenlerin her birisi zaten ok samimi arkadalarmd. Reginald onla
rn her biriyle tantrdm. Hampn kendisiyle ve hem ei hem de menaceri olan Gladys Hamptonla da tantrdm. Dnyann en eker
adamlarndandr Lionel Hampton. Onu tanyan herkes ok iyi bilir ki
Hamp hi tanmad kimseler iin bile byk fedakrlklar yapar. Pa
rasnn ve iinin idaresi Gladysin elinde olmasa, imdiye kadar sebil gi
bi para kazanmasna, hl da ok iyi para kazanyor olmasna ramen
bugn be parasz kalrd Hamp. Kars Gladys, hayatmda tandm en

DMENC 249

zeki kadnlardan birisiydi. Bunu Apollo Salonunun sahibi Frank Schiffmana da sorabilirsiniz. Schiffman, orkestralarla genellikle belli bir haf
talk cret karl anlama yapard, fakat o gnlerde Gladysin Hampton iin yapt ilgin bir anlamay hatrlyorum; Lionel Hampton bel
li bir haftalk cret yerine haslattan yzde alacakt. Bundan sonra da
gnlk matine saysn iki misline -yanlmyorsam drtten sekize- ka
rarak hayli para kazanmt Flampton. Gladys Hampton benimle uzun
uzun sohbet eder ve bana her seferinde de, Uslan artk Kziolan, di
ye nasihatte bulunmay da ihmal etmezdi. Gladys benim ne kadar azgn
birisi olduumu kendi gzleriyle gryordu. Akbetimin ok kt ola
can da seziyordu ta o zamandan.
Reginaldn houma giden bir baka yan da, ben bazan ondan ayr
lp ie karken bana kesinlikle hibir ey sormamasyd. Reginaldn
Harleme yerlemesinden sonra ben ie daha sk kar olmutum. San
yorum ki bunun nedeni, nce kendime doru drst bir ev tutmak istememdi. Kardeim Reginaldn Harlem gibi bir yerde evsiz barksz birisi
olarak ortalkta srtp durmasn istemiyordum; hi deilse dolanp gel
diinde kapsn alabilecei, ev diyebilecei bir yeri olsun istiyordum.
Bu dncelerle dolu olarak, ilk defa odal bir ev tuttum. Kiras da
ayda yz dolar civarndayd herhalde ve Convent Caddesiyle St. Nicholas Caddesi arasnda, 147nci Sokakta yer alan bir evin bodrum katnda,
n cepheye den bir evdi buras. Arka cepheye bakan dairede de Harlemin en byk uyuturucu madde satclarndan birisi oturuyordu.
Artk evimiz karargh olmak zere, Reginald yava yava Creole
Billin yerine ve Harlemin teki gizli meyhanelerine altrmaya bala
mtm. Her gece ikiden sonra, ehir merkezindeki beyazlara alan ku
lpler kapandktan sonra Reginaldla birlikte Harlemin gizli meyhane
lerinden, kulplerinden birinin civarnda dolanp ierde neler dnmek
te olduunu anlata anlata Reginald yetitirmeye alyordum.
zellikle ehirdeki gece kulpleri kapandktan sonra, Zenci atmos
ferine en kk bir tahamml bile olmayan beyazlar taksilerle, zel
arabalarla akn akn Harleme tanmaya balarlard. Bu beyazlarn gel
dii kulpler baka bakayd. Jimmynin Pili Dkkamndan, Diskie
Wellsin Yerinden tutun da, kapdan girerken bir dolar aidat alman ve
bugn var yarn yok trnden o gstermelik derneklere kadar nice ni
ce yuvalar vard bu beyazlarn indii yerler arasnda.

250 MALCOLM X

Resmi alma saatlerinden sonra srekli ak tutulan bu gizli ku

lplerin hangisine girerseniz girin farketmezdi, gzleriniz dumandan
mahvolurdu. Buralarn hepsinde de en azndan Zencilerin drt misli be
yaz bulunurdu mutlaka. stisnasz hemen herkes kahve fincanlaryla
viski ier ve kzarm pili yerdi. ou zaman, yzleri ikiden kpkzl
kesilmi beyaz erkekler ve kendilerine arkadalk eden o boyac kp
ne dmten bin beter makyajlaryla, l l gzleriyle beyaz kadnlar
kahkahalardan krlasya glerek birbirlerinin srtna vurutururlar,
mzie tempo tutar, alklarlard. Birok beyaz kafay iyice bulduktan
sonra, sendeleye sendeleye yerinden kalkarak bir Zenciye yani ortalk
ta dolaan garsonlara, kulp sahibine, ya da masalardan birinde oturan
Zencilerden birine sokularak onunla el skr, hatt, onu kucaklamaya
alarak bara bara unlar sylerdi: Sen de benim kadar iyi bir
adamsn, bunu byle bilesin dostum! Gizli kulplerin en tannmlar
na, birbirleriyle ok iyi tanan, aralarndan su szmayan Zenci ve beyaz
yldzlar gelirlerdi. Szgelimi Jimmynin Pili Dkkannda ya da Dickie
Wellsin Yerinde sabaha kar saat drtte buralar istila eden derya gibi
o kalabalk, bir yanda Hazel Scoot piyano alarken br yanda Billie
Holidayin syledii Zenci arklaryla piyanoya elik ederek gelenleri
elendirmesi gibi eylere tank olurdu. Bu Jimmynin Pili Dkkan de
diim yerde sonralar ben de hasbelkader bir sre garsonluk yapmtm.
Gnmzn nl komedyeni Red Fox da ayn yerde bulak olarak
alyordu ve btn mutfak personelini kahkahadan krp geirirdi.
Bir sre sonra kardeim Reginaidn da bir dmen evirmekten ba
ka aresi kalmamt. Reginald iin hangi i iyi ve salam bir i olur aca
ba diye o zamanlar ok kafa yormutum. Ama Reginald benim setiim
ite karar klmaz da ilerde kendi yolunu kendi bana izdiinde daha
abuk zamanda daha ok para kazanmak isterse, o iin getirecei tehli
keleri gze almak da kendi bilecei bir iti elbette.
Benim Reginald iin dndm i aslnda son derece basit bir i
ti. Bu i, Zenci mahallelerinde yaygn olan psikolojiden azami derecede
yararlanma esasna dayanyordu. Reginald, belediyeye iki dolar falan
kadar bir para yatrarak kendine normal bir iportaclk izni kard.
Sonra Reginald alp birka imalatnn iyerine gtrdm. Oralardan
bir sr ikinci kalite defolu mal aldk. Gmlekler, i amarlar, ucuz
yelekler, kol saatleri gibi eyler; yani elde fazla kalmadan hemen satla
bilecek eylerdi bu mallarn ou.

r
DMENC 251

Ben Harlemde bu dmeni evirirken Reginald da benimle birlikte

geliyordu. Bylece ksa srede ii kavrad; berber dkkanlarna, gzel
lik salonlarna, barlara girip mterilere elindeki kk valizin iinde
kileri aralad kapaktan hafife gsterirken, nasl son derece heyecanl
ve sinirli birisi gibi davranacan ok gemeden rendi. aldklar en
iyi kalite mallan bile hemen ellerinden karabilmek iin gayet ucuz fi
yatlarla satmaya bakan ve heyecandan eli aya birbirine dolaan bir s
r hrsz gezinir dururdu Harlemde. te Harlemlilerin ou srf bu
artlanmlk yznden, gayet kanuni yollardan sata kartlan ucuz
ve kalitesiz mallar bile olduka yksek fiyatlarla kap kap almaya
dnden hazrd. Bir bavul dolusu mal ksa zamanda deerinin iki mis
li fiyatla satmak hi de g olmuyordu. Bu arada karsna bir polis
kacak olursa Reginaldn bundan da korkusu yoktu, nk cebinde
hem iportaclk izni vard, hem de satt mallarn faturas vard. Byle
olunca, Reginaldn dikkat edecei tek nokta, mterilerinden hibirisi
nin kendisinin gayet samimi bir sat yaptn anlamalarna meydan
vermemekten ibaret oluyordu.
Tandm Zencilerin pekou gibi Reginaldn da zamanla bir beyaz
kadna balanacan sanyordum. Bunu gzeterek, Zencilerden baka
syla mutlu olamayan beyaz kadnlar bulunduundan Reginalda szetmi ve kafasn altran bir Zencinin byle bir beyaz kadn parman
da rahatlkla oynatabileceini sylemitim. Ama sz buraya gelmiken
unu kesinlikle belirtmeliyim ki, beyaz kadnlardan hibir zaman holanmamtr Reginald. Onun Sophiayla bir karlamas vardr ki hi
unutamam; son derece souk davranmt Sophiaya, ylesine souktu
ki kzcaz ne yapacan armt bir anda. Benimse pek houma git
miti Reginaldn bu tutumu.
Reginald kendine bir siyah kadn buldu. Otuzunu gekin bir kadn
d ve eski toprak diye bildiklerimizdendi. Kadn ehir merkezinde bir
lokantada garson olarak alyordu. Sonunda gen bir dost edindii
iin o kadar seviniyordu ki, elinde avucunda nesi var nesi yoksa hepsi
ni de Reginald iin harcamaktan ekinmiyordu. Reginald kendi para
syla giydirip kuandryor, onun yemeini piiriyor, amarlarn yk
yordu; yani Reginald bir bebekmi gibi hereyiyle ilgileniyordu onun.
Kk kardeime duyduum saygnn artmasna neden olan eyle
rin banda da bu geliyordu zaten. Reginald, ou zaman da insan son
derece artan bir ekilde, kendinden iki misli daha yal ve tecrbeli

252 MALCOLM X

olan dmencilerden daha zekice davranlar gsterebiliyordu. O zaman

lar daha onalt yandayd Reginald. Ama 1,85 boyuyla yandan ok da
ha byk grnyor ve kendisinden beklenenden ok daha olgun ha
reket ediyordu.

Sava yllar boyunca Harlemin rk asndan durumu hi de parlak

olmam, her tarafta byk bir gerginlik hkm srmt. Sk sk g
rp konutuumuz Harlemin eskileri, o 1935 ayaklanmasndan bu
yana Harlemin hi bu duruma dmediini sylyorlard. O zamanlar
iletmekte olduklar kendi dkkanlaryla Harleme akan paray kendi
ceplerine indirmeye altklar halde Zenci ii altrmaya kesinlikle
yanamayan beyaz iadamlarnn bu tutumu karsnda ok fkelenen
binlerce Zenci sokaklara dklm ve milyonlarca dolarlk zarara yol
amlard.
kinci Dnya Sava yllarnda da Belediye Bakan LaGuardia, Harlemdeki Savoy Bale Salonunu resmen kapatmt. Harlemde bu bale
salonunun Zenciler beyaz kadnlarla dansetmesinler diye kapatld
sylentisi dolap durmutu kulaktan kulaa. Ama beyaz kadnlar kim
senin kolundan tutup da oraya zorla getirmediini sylyordu Harlemliler. Adam Clayton Powell byk bir mcadele verdi Savoyun alma
s iin. Daha nce Edison irketler Grubuyla ve New York Telefon irketiyle giritii mcadele baaryla sonulanm ve buralara Zenci ii
alnmaya balanmt. Bunlarn yansra, Birleik Devletler Deniz Kuv
vetleri ve Kara Kuvvetleri bnyesinde askere alman Zencilerin bir ara
ya toplanmas iin verilen mcadelede de epey yarar dokunmutu Povvelln. Ama Powell, Savoyun almas iin giritii bu mcadelede ba
arl olamad. Belediye Meclisi Savoyu uzun sre.kapal tuttu. te o za
manlar, Harlemde yaayanlarn beyazlardan bir kez deha nefret etmele
rine neden olan hareketlerden bir tanesi de gya liberal Kuzeyin bu tu
tumu olmutu.
Sonra bir gn, beyaz polislerin Braddock Otelinde bir Zenci askeri
vurduklar yolunda bir sylenti bomba gibi patlad. Ben o gn St Nicholas Caddesinden aa doru inerken bir anda nereden ve nasl pey
dahland anlalmayan bir Zenci kalabalnn barp ararak
125inci Sokaktan kuzeye doru koumalarla akp gittiini grdm.

DMENC 253

Zencilerden bazlarndaysa kucak kucak teberi vard, ellerine ne geir

milerse almlard yanlarna. O gn olup bitenleri bana nl orkestra
efi Fletcher Hendersonun yeeni Bcr Henderson anlatmt, oldu
u gibi hatrlyorum. Bcrn anlattklarna gre, Zenciler nlerine
kan vitrinin camlarn aaya indirmiler ve ne bulmularsa yamal
yorlar; mobilyasyd, yiyeceiydi, mcevheriydi, giyeceiydi, viskisiydi,
hasl ellerine geirebildikleri hereyi alp kayorlarm. Bir saata var
madan sanki New Yorkta polis kalmam Harleme dolumutu. Beledi
ye Bakan LaGuardia ile NAACP tekilatnn o zamanlar sekreterliini
yapan ve sonradan da hayli mehur olan Walter White krmz bir itfa
iye arabasna binmiler ortalkta drt dnyor ve etraftaki o kkreyip
kaynaan Zenci kalabala ellerindeki megafondan seslenerek evlerine
dnmelerini ve ortalk yatncaya kadar kmamalarn sylyor, Zen
cilere yalvarp yakaryorlarm.
ite ben Bcr Hendersonla Yedinci Caddede tam o srada karla
mtm. Bana yamalama srasnda meydana gelen bir olay anlatmt ki
hayli glmtk buna. Kadn ayakkablar satan bir dkkan talan edi
lirken Zencilerden biri de o telala be tane ayakkab kapp kam, ama
meer ayakkablarn hepsi de sol tekmi. Zaten bu olaydan sonra da
adamn lkab Sol Tek kalmt. Ayn gn, dkkann yamalanmasn
dan ok korkan bir inlinin yaptna da ok glmtk. Bu inlinin
kk bir lokantas vard ama buna kimse dokunmamt, nk ada
mn o kargaada telala yazverip lokantasnn kapsna ast levhay
gren Zencilerin aklna katla katla glmekten baka birey gelmiyor
du ki. Levhada unlar yazlyd: Ben de Beyaz Olmayanlardanm!
Bu yamadan sonra Harlemde iler son derece kesat gitmeye bala
d. Gece hayatna alkn insanlar ve btn gelirleri beyazlarn dktk
leri paralardan ibaret olan dmenciler iin durum gerekten iler ac
syd. Daha nceden meydana gelmi olan o 1935 yamas, 1920lerden
itibaren Harleme akmaya balayan, parann birden suyunu ekip adet
birka damla haline gelmesine yol amt ya, kinci Dnya Sava sra
snda cereyan eden bu yeni yama o son birka damlay da kurutup git
mi gibiydi.
Bugn artk Harleme elenmek iin gelen beyazlarn says bir elin
parmaklar kadar azalmtr nerdeyse. Bu kadar da olursa ancak hafta
sonlarnda olmaktadr tabii. Hem sonra bu beyazlar Smallun Cenne
tinden baka bir yeri de bilmezler ve orada twist, frug, watusi gibi g

254 MALCOLM X

nn moda danslarn yapp otururlar Smalln barn imdi nl basket

bol yldz Uzun Srk Chamberlain iletmekte ve o iri yar, efendi
Amerikan sporcusu havasyla da hayli mteri ekmektedir bara. Beyaz
larn ounun bugn Harleme gelmekten d kopar. Tabii ki bu kor
kularnn akla yatar nedenleri de vardr. Harlemde Zenciler iin bile
doru drst bir gece hayat kalmamtr artk. Bugn cebinde harcaya
cak paras bulunan Zencilerin ou gidip bu paray ehirde, Zencilerin
de kabul edildii, yani gstermelik bir kaynama havasnn salanma
ya alld bir yerlerde harcamaktadr. Oysa Zencilerin bugn can ata
ata gittikleri o yerlere zamannda hejhangi bir Zenci girmeye kalkacak
kadar gzkaralk etse de bunu sonunda baarabilseydi bile, beyazlar o
Zenciyi oradan karabilmek iin derhal polis arrlard. Bugn Karun! bir zenginlik iinde yzmekte olan o beyazlardan birileri kp da bizim-kaynama-delisi Zencilerin hatr iin baka bir gkdelen yapmn
bir an nce bitirip iletmeye amazlar; kendisine ait bir kulbecii da
hi bulunmad halde kotilyon danslar ve kongre almalar iin bu
gibi fantazi oteller yaplmasn isteyip duran bizim kaynamac Zencile
rimiz iin yeni bir gkdelen otel bile yapmazlar. in dorusu da u ki,
o beyazlarn Harlemde harcayacak ok paralar vardr, ama Zencilerin
ehirdeki beyazlara verebilecekleri tek kuruu bulunmamaktadr.

Sammy ve ben bir gn bir soygun srasnda az kalsn yakalanyor

duk, yreimiz azmza gelmiti.
Harlemde zamanla iler o kadar kesatlamt ki, baz dmenciler
asl ilerini terkedip herkesin alt gibi normal ilerde almak zo
runda kalmlard. Hatt fahielerin ou bile, ilerini brakp hizmeti
lik, brolarda gece temizlikilii gibi ilere girmilerdi. Bu durumda
muhabbet tellall da artk para etmez olmutu, onun iin, Sammy de
ister istemez benimle birlikte almaya balamt. kimiz kafa kafaya
verip, herkesin imknsz diyebilecei trden bir dmen ayarladk ken
dimize. Ama iin aslna baklrsa, nbetiler, bekiler falan ilerini o ka
dar gevek tutarlar ki ou zaman imknsz sanlan o ii yapmak dn
yann en kolay ii olup kar.
Ama biz iimizin tam ortasnda kt bir talihsizliin kurban olayazdk. Bizi gren bekilerin skt kurun Sammyi syrp geti. Can
mz zor kurtarmtk.

DMENC 255

Bereket versin ki Sammy yakalanmamt. Biz de derhal birbirimiz

den ayrlarak baka ynlere doru katk; bylesi daima daha akllca
bir iti ne de olsa.
Sonra ben afak skmeden Sammynin evine damladm. Sammynin
o gnlerde birlikte yaad kadn o gzel ama parlamaya hazr spanyol
Zencilerinden biriydi. Ben vardmda kadn Sammynin baucunda in
leyip szlayp duruyordu ve beni grr grmez haykrarak zerime atl
d ve beni trmalamaya balad. Sammynin benim yanmdayken vurul
duunu tahmin ediyordu. Kadn zerimden silkip attm bir kenara. Da
ha Sammynin onu neden byle barttna, azn tkamadna bile
akl erdiremeden bir de baktm ki, Sammynin eli silahna gitmektedir.
Sammyle sk fk olduumu: o zaman zarfnda, onun grebildiim
tek zayf noktas, ite dostunu bir kenara frlatp attma tepesi att
iin bana silah ekmesi olmutur. Sammy silahna sarlnca kadn da
lklar atarak ona yalvarmaya balamt. Benim gibi, kadn da anla
mt ki bir insan en yakn arkadana silah ekerse artk o anda o insa
nn akl bandan gitmi demektir ki, bu durumda karsndakinin kim
olduuna bakmadan rahatlkla ldrebilir. Neyse k kadn Sammyyi
ben kendimi dar atacak kadar zaptedebld. Ama gene de Sammy be
ni elinde silahyla bir sokak kadar kovalamadan sakinleemedi.
Aradan ok gemeden Sammyyle bartk, tabu gstermelik bir ba
rma oldu bu. Aramz artk o olaydan sonra hibir zaman eskisi gibi ol
mad; yle ya, bir kimse bir kere sizin cannza kastetmise artk ondan
sonra hereyn gene eskisi gibi srp gitmesi beklenemez ki!
igdmz bizi bir zaman ortalkta dolap gze arpmamaya ev
ketti. in en kt yan da o olayda grlm olmamzd. Komu blge
nin polisi eklimizi btn polis tekilatna bildirmi olmalyd.
Sammynin dostu yznden bama gelenler hi aklmdan kmad.
Bu olaydan sonra hayatmn sonuna kadar gvenebileceim tek kiinin
kardeim Reginald olduunu ok daha iyi anlamaya balamtm.
Ama unu da oktan anlamtm ki Reginald tembelin tekiydi. Benim
kendisi iin ayarladm ii brakmt temelli. Fakat aslna baklrsa be
nim buna pek aldrdm da yoktu, nk insan Reginald gibi kafay a
ltran birisi olduktan sonra istedii kadar tembellik etsin, dert deildi.
0 sralarda Reginald benimle oturmaz olmutu artk. ehirde olduu za
man o eski toprak kadnn evinde kalyordu, insann demiryolu irket
lerinde ok ksa bir sre alp bir kimlik alarak sonradan beleten seya-

256 MALCOLM X

hat edebileceini Reginald'a da retmitim. Reginald da ok seviyordu

gezmeyi. New York havalisini birok defa batanbaa gezip dolamt. Bu
arada kardelerimizi grmeye de gitmiti. Kardelerimiz artk yava yava
baka baka ehirlere dalmaya balamlard. Bostona gittii zamanlar
Reginald hep vey ablamz Maryye uruyordu; kendini Elladan ok
Maryye yakn hissediyordu. Bense kendimi Ellaya daha yakn hissedi
yordum. Bir yerde Mary de, Reginald da sakin, kendi hallerinde iddiasz
tiplerdi. Ellayla bense tam tersine, olduka sivri tiplerdik. Reginald Bos
tona gittii zamanlar bizim Shorty onu hep krallar gibi arlyor gezdirip
elendirmek iin gtrmedik yer brakmyordu.
Geen zaman iinde baya isim yapm olduumdan, piyango ebe
kesine girmek benim iin hi de zor olmamt. O gnlerde piyangocu
luk, Harlemin lmeyen tek ii durumundayd belki. Bir beyaz gangster,
kendisine yaptklar bir iyiliin karl olarak benim yeni patronumla
hanmna Bronx demiryolu civarndaki Motthaven Yards blgesinde alt
aylna piyangoculuk yapma izni vermiti. O zamanlar beyaz gangster
ler piyango satlacak yerleri blge blge taksim etmilerdi ve her blge
belli bir mddet iin birine verilirdi. Benim yeni patronun hanm da
1930larda, HollandalI Schultzun Harlemin btn piyangoculuk ileri
ni bilek zoruyla eline geirdii yllarda onun sekreterliini yapmt.
Yeni iim, hergn bir otobse atlayp George VVashington Koprsne giderek orada beni bekleyen bir adama elimdeki bir torba dolusu
piyango biletini teslim edip gelmekti. Adamla tek kelime bile konu
mazdk. Ben emaneti teslim eder etmez hemen karya geer ve yine bir
otobse atlayp Harleme dnerdim. O adamn kim olduunu hibir za
man renemedim. Teslim edip geldiim oynanm numaralar gsteren
o biletlerin parasn kimin aldn da hibir zaman renemedim. By
le ebekelerde soru sorulmazd.
Harlemde biri bu yeni patronun hanm, tekisi de Gladys Hampton olmak zere iki kadnn ticari zeksna sayg duymuumdur; bu ko
nularda bu ikisinin stne yoktu dorusu. Vakti elverdiinde ve konu
maya gnl olduunda patronun hanm bana ok ilgin eyler anlatr
d. HollandalI Schultzun zamanndan soz ederdi. Ne tank olduu b
yk dalavereleri anlatmad kalrd, ne polislerle dmenci avukatlar
dan tutun da emniyet tekilatnn ve siyasal hayatn en st makamlarn
da bulunanlara, en parlak simalara kadar bir sr insana verilen hedi
yeleri, denen rvetleri anlatmad kalrd. Benim yeni patronun ha-

DMENC 257

nm, btn sularn bir dereceye kadar adli mercilerden o kirli ilerde
parma olduu iin ilenip gittiini, bir trl nlenemediini kendi
tecrbelerinden biliyordu. Memleketin btn sosyal, politik ve ekono
mik yapsnda, kanunsuz ilere karanlarla kanunu temsil edenlerin ve
politikaclarn aslnda birbirinden asla ayrlmayan ortaklar olduunu da
patronun hanm gstermiti bana.
Piyango ebekesine girdiim o gnlerde piyango biletlerimi Smallun
Cennetinden eksik olmayan o adamdan almay da brakmtm. Adam iyi
bir mteri kaybettiine zld tabii, ama biletlerimi artk kendi alt
m ebekeye mensup birisinden almak istememi de anlayla karlad
haliyle. te ben Bat tndial Archieden bilet almaya bu ekilde balam
tm. Daha nceden de szn ettiim gibi, bu Archie, Harlemin gerek
ten bell Zencilerinden biriydi. Zamannda HollandalI Schultzun Har
lemin anasn alatan adamlarnn banda geliyordu Archie.
Ben Harleme gelmeden ksa bir zaman nce Archie, SingSing Ha
pishanesindeki cezasn doldurup kmt. Bizim patronun hanm da
onu eskiden beri tand iin hemen yanma almt. Archie o keskin ze
ks sayesinde Harlemin en sayl piyango satclarndan birisi olmutu.
Siz belli bir numarayla piyangoya katlsanz, hatt birka rakamn kom
binezonlarna oynam bile olsanz, Archie bu rakamlar kesinlikle yaz
maz, sadece kafasn sallar geerdi. Ama btn bu saylar, ka paralk
oynadnz olduu gibi aklnda tutard ve paralar Piyango tertipisinin temsilcisine teslim ettii zaman da hibir eyi birbirine kartrma
dan tek tek yazard. Bu bakmdan Archie ei bulunmaz bir piyango satcsyd, nk polisler onu hibir zaman zerinde biletle yakalaya
mazlard.
Zaman zaman bu Bat lndial Archie gibi mehur siyah piyango sa
tclarn dnmeden edemem. Bu adamlar baka bir toplumda yaa
m olsalard, bu matematik yeteneklerinden mutlaka daha iyi bir yn
de yararlanabilirlerdi. Ama ne yazk ki bu adamlar Amerikadaydlar ve
siyahtlar!
Her neyse! O gnlerde Bat ndial Archienin mterisi olarak bi
linmek bile insann itibarnn ykselmesine yetiyordu, nk Archie
belirli kimselere, yalnz hatrl kimselere sat yapard. Mterilerini d
rst ve itibarl kimseler arasndan semeye ok dikkat gsterirdi. Bileti
nizi alrken parasn hemen vermeseniz de olurdu, hafta iinde de de
yebilirdiniz. Archienin cebinden kendi paras olarak birka bin dolar

258 MALCOLM X

hibir zaman eksik olmazd zaten. Mterilerinden herhangi birisi ona

gelip de kk bir bilet iin szgelimi elli sentlik ya da bir dolarlk bir
bilet iin numaray tutturduunu syleyecek olsa, Archie o mterisi
nin yz ya da altyz dolarlk ikramiyesini hemen cebinden der,
kendisi de sonradan piyango tertipisinden alrd parasn.
Piyango borcumu Archieye her hafta sonunda muntazam olarak
derdim. Bazan elli dolara, hatt iimden gelen bir sese uyarak byk
bir miktara oynamsam yz dolara kadar kard haftalk borcum. Bir
iki kez kazanmtm da piyangoda; daha nce de akladm zere, hep
baz rakamlarn kombinezonlarna oynadm zamanlarda kazanmtm
ve her kazanmda Bat ndial Archie ikramiyemi bana hemen cebin
deki paraya davranarak demiti.
Patrona ve karsna o blgede piyango bileti satmalar iin tannan al
t aylk sre sonunda bitmiti. Bu alt aylk zaman zarfnda ok iyi i yap
mlard ama onun iin de patronla kars piyango tertipleyen teki bankocular tarafndan hemen kapldlar. Ben yine patronla karsnn yann
da kaldm ve onlarn atklar bir kumarhanede almaya baladm.

t
Harlemde bir arkadana ettiim bir iyilikten dolay bir randevuevi
patronuyla tantm. Bu kadn bana Harlemin gece hayatnn bambaka
bir ynn, ayaklanmann sndrmedii, sadece duraklatt bir yn
n tantt. Bu dnya, Zencilerin kapal kaplar ardnda cepleri ikin ve
zevklerine dkn beyazlara garip birtakm cinsel hazlar tattrd bir
dnyayd.
Tandm baz beyazlar ruhsatsz olarak alan gizli kulplerde
herkesin iinde siyahlara omuzlarn falan ovdurmaya baylrlard. Ama
bu yeni tandm dnyann insanlar, tekilerin tersine, Harlem taraf
larnda pek gze arpmak istemeyen, oralara geldiklerinin kimseler ta
rafndan bilinmesini istemeyen beyazlard. Harlem ayaklanmas bu be
yaz mterileri daha da rkek, sinirli yapmt. Eskiden etrafta bir sr
beyaz varken onlarn Harlemde ve civarnda dolamalar pek o kadar
dikkati ekmezdi. Ama imdi o taraflara geldiklerinde hemen gze
arpmalar bir yana, ortalkta sanki birer fazlalkm gibi srtp kalyor
lard; stelik Harlem Zencilerinin o gnlerde kabarp tam olan fke
lerinden de olduka ekiniyorlard. Bu bakmdan randevuevi patronu

DMENC 259

madam, byyp gelien iinin geleceini salama almak iin bana k

lavuzluk teklif etmi ve ben de bu teklifi kabul etmitim.
Sava zamannda insann evine telefon balatmas ok zor bir iti.
Ben birgn bundan yaknnca, randevuevi patronu madam bana ertesi
sabah evde oturup beklememi syledi. Sonra da birine telefon etti. Ki
minle konutu bilmiyorum ama, ben ertesi gn leden nce kendi
evimde kendime ait telefonumdan, rehberde kaytl olmayan telefo
numdan madamla konutum.
Kendi sahasuda tam bir uzmand bu madam. Elindeki kzlar bir
mterinin arzusunu yerine getirmezse, ya da getirmek istemezse, ma
dam beni baka bir yere gnderirdi. Bu yer ou zaman Harlem civarn
da bir apartman dairesi olurdu ve mterinin arzu ettii 'zel muamele
burada yaplrd.
Benim mterileri aldm yer, Astor Otelinin hemen n, yani
45inci Sokakla Broadvvayin her zaman kalabalk olan o kuzeybat kesiydi. Ben bu kede durup bekler, gelip geen arabalara bakar ve
iinde sinirli beyaz yzlerin; uzun boylu, kzl kahverengi tenli, yakas
na beyaz bir iek takan, koyu renk elbise ya da pardes giyen bir Zen
ciyi arayan o beyaz yzlerin bulunduu taksiyi, hususiyi ya da arabay
daha yavalamadan buluverirdim gzlerimle.
Mteri kendi arabasyla gelmise ve ofr de yoksa, direksiyona
ben geerdim ve mteriyi gideceimiz yere gtrrdm. Ama mteri
bir taksiyle gelmise ofre hep Apollo Elence Merkezine ltfen,
derdim, nk New Yorktaki taksi ofrlerinin bir ksm mutlaka polis
olurdu. Apollo Elence Merkezinin nnde iner ve orada ofr siyah
olan baka bir taksiye atlayp asl gideceimiz yere gelirdik.
Gittiim yerde istenen seks partisini ayarlar ayarlamaz madama te
lefon edip durumu bildirirdim. O da bana hemen taksiye atlayp yine
belirlenen bir saatte 45inci Sokakla Broadvvayin kesitii kede olma
m sylerdi. Randevularmza ok dakiktik. O kede be dakikadan
fazla durduumuz ok nadir olurdu. Sivil gezen ahlk zabtasnn ya da
resmi polislerin dikkatini ekmemek iin kede aklp kalmazdm ta
bi, dolar gibi yapardm.
Bylece gecede aa yukar on mteriye klavuzluk edip onlar
bireyler grmek, bireyler yapmak ya da kendilerine bireyler yaptr
mak gibi akla gelebilecek her trl muamele iin dzenlenen zel par
tilere gtryordum. Bu i iin aldm ve genellikle yksek rakamlara

260 MAl.COLM X

ulaan bahilerle gecede yz dolar kadar kazanyordum. Mterilerin

kin olduunu pek bilmezdim. Ama tandm ya da kim olduklarnn
bir rastlanl sonucu rendiim birka mterinin durumu hl aklm
dan kmaz; bu arada geenlerde tngilterede ortaya kan Profumo
skandalim da gz nnde bulundurup birlikte bir deerlendirme yap
yorum. Cinsel bakmdan tuhaflklar, sapklklar karlatrmak szkonus edilecek olursa, bu konuda Ingilizlcr, zengin ve itibarl Amerika
llarn yannda solda sfr kalr
Mteriler genellikle orta yal ve onun tesinde, hayatnn olgunluk
devresini oktan am zengin kimselerdi; yani bu mterilerin hibirisi
de mektep ocuklar deildi, mektep ocuklarnn muhterem babalary
d. Hatt dedeleri! eitli derneklerin bakanlar. Tannm politikaclar
Byk iadamlar. Bunlarn daha baka yerlerden gelen hatrl misafirle
ri. Vilayette nemli mevkilerde grev yapan memurlar. Her meslekten
her tr insan. Yldz saylabilecek artistler. Tiyatro ve sinema dnyasnn,
Hollywoodun byk hretleri. Ve tabii, antajclar, aralar
Harletn btn bu insanlarn gnah yuvas, ehvet pazar durumun
dayd iste. Bu beyazlar buralarda, tabulatrdklar siyahlarn arasna
kimselere farkettirmemeye alarak giriyorlar ve kendi beyaz dnyala
rnda takndklar antiseptik, hatrl, arbal maskelerini yzlerinden
karp atyorlard bir kenara. Bu adamlar, o sapk zevklerini birka sa
atliine tatmin edebilmek iin byk paralar harcamaktan geri durma
yan kimselerdi.
Ama bu siyah-beyaz yeralt dnyasnda kimse mterileri sulamaz
d. Mteri parasn bastrd m, siyahlar da onlarn dnebildii, ha
yal edebildii, kelimelere dkebildii hereyi, canlarnn ektii hereyi
yapar ya da yaptrrlard.
tngilterede ortaya kan Profumo davasnda, Christine Keeler'in ar
kada mterilerinden bazlarnn krbalanmak istediini sylemitir
ifadesinde. Klavuzluk ettiim evlerden biri de madamn evinde yerine
getirilmesi mmkn olmayan herhangi bir sapk istein yerine getiril
dii, en sapk zevklerin taltrid; bir yerdi rikiyn, marsk gibi kara,
kz gibi kuvvetli ve tpk bir liman iisi gibi adaleli bir siyah kzn
eviydi buras. in konuk taral, buraya gelen beyazlar, b gibi yerlere
gelen mterilerin en yallaryd Allah bilir ya, bu adamlar bu evde ye
dikleri onca krbatan sonra kolay kolay iflah olmazlard. Onun iin
olacak ki. kendilerini o eve, o siyah kzn nne di? kp onun att

DMENC 26J

kam darbeleri altnda haykrp yalvarmalar iin gtreyim diye be

nimle yine ayn yerde, 45'ici Sokakla Broadvvayin kesitii kede ye
niden bulumalar iin aradan havl uzunca bir zamann gemesi gere
kirdi. Bu ihtiyarlarn bazlar benim de orada kalp krbalanmalarn
seyretmem iin batta fazladan para verirlerdi. Bu siyah kz, kocaman bir
Amazonunkii andran bedenini, daha parlak ve daha siyah grnsn
diye tepeden trnaa yalard. htiyarlar krbalarken ele kk, rme
krbalar kullanrd; ylesine krbalard ki, adamlarn karm aktt
bile olurdu. Bu siyah kz, bu sayede, ihtiyar beyazlar krbalava krbalaya kk bir servet elde etmitir.
Orada grdm eylerin hepsini anlatmam mmkn deildir
Ama sonralar hapishaneye dtmde, btn bunlarn bir psikiyatrisi
iin ne bulunmaz eyler olduunu dnp durmuumdur. stelik o
sapk beyazlarn byk bir ounluu hayli yksek mevkilerde, sorum
lu makamlarda bulunuyorlard. Yani teki insanlara nder olmak, r
nek olmak, onlar ekip evirmek, onlar etkilemek, onlar zerinde n
fuz sahibi olmak durumundaydlar, sz sahibiydiler.
Daha sonraki yllarda hapishanedeyken zerinde srekli kafa yor
duum bir baka konu daha vard. Btn bu beyaz mteriler, istisna
sz hemen hepsi de tercihlerini ifade ederken siyah olsun. Zenci olsun
isterlerdi, J Ne kadar siyah olursa o kadar makbule geer!" derlerdi. Ma
dam da bu durumu uzun yllardan sonra kazand tecrbelerine daya
narak bildii iin evinde sapk zevklerin tatmininde, kullanlmak zere
en siyah tenli kzlardan bulundurmaya bakar, koyu siyah olmayan kz
lara itibar etmezdi.
Harlet'de geirdiim yllar boyunca, oraya gelen beyaz erkeklerin
bir defa olsun beyaz fahielere gittiini grmlm yoktur. Harlemde
sapk insanlara, zel zevk sahiplerine hitabeden bir sr yer vard ve bu
yerlerin bazlarnda beyaz kadnlar da bulundurulurdu. Ama bu beyaz
kadnlara den tek i, yakkl bir Zenciyle birlemelerini seyretmek
isteyen beyaz mterilerin bu isteklerini karlamakt; hemen hemen
bundan baka bir ie yaramyordu bu beyaz kadnlar. Acaba bu, beyaz
erkeklerin iten ie duyduklar cinsel korkuya tanklk etme isteinden
mi ileri geliyordu? Hatt birka kez yle partiler grdm ki, iftleme
yi seyretmeleri iin beyaz erkekler yanlarnda beyaz kadnlar da getir
milerdi. te kendi kocalar tarafndan getirilen beyaz kadnlara bu an
lattm eylerden baka birey iin klavuzluk etmedim. Yalnz bir de

262 MALCOLM X

baz beyaz kadnlar bildiim bir beyaz sevici kadnn yanma gtrr
dm. Bu kadn da lezbiyendi, baka bir eit zel zevk sahibi, sapk bir
kadnd yani.
Bu lezbiyen, gzel bir beyaz kadnd ve yannda her zaman iin bir
Zenci erkek bulunurdu. ok azbozuk bir kadnd. stek zerine, ke
sesi dolu beyaz kadnlara Zenci erkek temin ederdi.
Bu lezbiyen beyaz daha nceleri yannda sarn bir kzla Harlemin
barlarnda hep gen Zencilerle sohbet edip ierken grrdm. in i
yzn bilmeyen bir kimse bu beyaz lezbiyenin oralarda ne aradn
tahmin edemezdi. Ama bir gece ben o lezbiyene ve yanndaki sarn k
za birka esrarl sigara ikram etmitim de ok beenmilerdi ve benim
kilerin imdiye kadar itikleri en gzel esrarl sigara olduunu syle
milerdi. Bu lezbiyenle yanndaki sarn, ehirde bir otelde kalyorlar
d o zamanlar. Artk o gnden sonra zaman zaman beni de kaldklar
otele davet etmeye balamlard. Onlara esrarl sigara gtrdmde
oturup biraz da sohbet ediyorduk.
Bu beyaz lezbiyen bana bu iine nasl bir raslant sonucu balam ol
duunu anlatmt. Harlemin demirbalarndan olduu iin, beyaz ka
dnlar iin deli olan Zencileri zamanla tanmt. Bu ie balamas ise Do
u Yakas taraflarnda bir gzellik salonunda alrken oraya gelen ve
saatlerce aldklar eneleriyle kafa tleyen o zengin kadnlarn konu
malarna kulak kabarttktan sonra olmutu. Bu kadnlar cinsel bakmdan
yetersiz olan kocalarndan szederken bu beyaz lezbiyen de onlara Zen
ci erkekler hakknda o gne kadar duymu olduklarn aktarmt. Duy
mu olduu bu eyleri anlattka o kadnlarn bazlarnn nasl renkten
renge girdiini, heyecanlandn da grm ve sonunda onlar Harlemden tand baz Zencilerle kendi evinde buluturmaya balamt.
Derken ileri ilerleterek, ehirde kadn mterilerinin randevulap
Zenci erkeklerle buluabilmeleri iin apartman dairesi kiralamt.
Mterileri onun bu hizmetini kendi arkadalarna da duyurup reklam
ediyorlard tabii. Sonunda gzellik salonunu da kapatt, iyice bu ie s
vand, ama asl iini gizlemek iin de bir ulak servisi kurdu. Btn ile
rini telefonla grrd bu lezbiyen.
Beyazlarn renk tercihini bu lezbiyen da farketmiti. Acil bir durum
da beni kullanamayacan, bu ilerde kullanlamayacak kadar ak ten
li olduumu kahkahalar atarak sylerdi bana. Mterisi olan btn ka
dnlar ondan kara bir erkek istiyorlard her zaman, bana anlattklarna

DMENC 263

gre istisnasz btn beyaz kadnlarn istei buydu; hatt baz kadnlar
yle hakiki birey olsun isterlemi, yani kahverengi tenli Zencilere,
kzl tenli Zencilere raz olmayacaklarn, ille de kapkara bir Zenci iste
diklerini ak ak sylerlermi.
Bu lezbiyen kadn, ulak servisi kurma dncesini gelitirirken,
mterilerinin isteklerini dikkate almt. Mterilerinden bazlar Zen
ci erkeklerin iyice hesaplanarak telefonla kararlatrlan saatlerde kendi
evlerinde olmalarn istiyorlard. Bu kadnlar, kapclarnn generaller
gibi niformalar giyindii o muhteem apartmanlarda, o mermer kk
lerde oturuyorlard. Ama beyazlarn toplumu hizmeti rolndeki bir
Zenciyi sorguya ekmeyi hi dnmez. Onun iindir ki kapclar yu
kar daireye telefon eder ve Haa evet, yukar yolla onu James, buyru
unu duyunca da Manhattanm en itibarl kadnlarnn dediklerini bir
an nce yerine getirsinler diye, tertemiz giyinmi ulak rolndeki Zen
cileri hemen asansre bindirirlerdi.
in garip taraf u ki, bu beyaz kadnlarn o Zenci erkeklere duydu
u sayg, beyaz erkeklerin klelik devrinden beri kullandklar Zenci
kadnlara kar duyduklar saygdan fazla deildi. Tabii buna karlk,
Zenciler de birlikte yattklar beyazlar iin zerre kadar sayg duymazlar.
rnein ben, o zamanlar bile hl arasra New Yorka ardmda ko
a koa gelen Sophia iin neler dndm iyi hatrlyorum.
u Profumo skandalndaki Christine Keelerin Bat lndial dostu
I.ucky Gordon ve arkadalar da herhalde ayn eyleri dnmlerdir.
ngilterenin ileri gelen simalar bu kzlarla beraber olduktan sonra,
kzlara doymamlar ve tatmin olmak iin Zencilere komular ve es
rarl sigaralarn ekitire ekitire, o byk ngiliz soylularn aldatl
m boynuzlu aptallar durumuna drm kimseler olarak onlarla
alay edip elenmiler. Hi kuku duymuyorum ki Lucky Gordon mas
keli adam dedii kimsenin kimliini ve daha da tesini ad gibi bili
yordu. Hatt Gordon, beyaz kzlarn kendisine anlatt eylerin hep
sini aa vursayd, herhalde ngilterede ikinci bir Profumo skandali
daha ortaya kard.
te Amerikann en itibarl saylan beyaz evrelerinde olup bitenler
de bunlardan hi farkl deildi. Yirmi yl kadar nce ben, szn etti
im bu rezaletlerin binbir eidini her gece kendi gzlerimle grdm,
kendi kulaklarmla duydum.

264 MALCOLM X

kiyzl beyaz adam iki de bir Zencilerin 'ahlk bozuk olduun

dan szeder durur. Oysa dnyada beyazlardan daha ahlksz kim vardr
acaba? stelik bu kadar da deil, sadece st tabaka beyazlar da deil!
Daha geenlerde gazeteler New York Citynin kenar mahallelerinde pro
fesyonel telefonlu fahie olarak alan bir grup beyaz ev kadn ve an
nesinin hikyesini btn ayrntlaryla yaynladlar, uzun uzun yazdlar.
Bu beyaz kadnlarn bazlar kocalarnn izniyle, hatt nayak olmasy
la fahielik yapyorlarm! Baz kocalar da karlar ie ktnda evde
oturup ocuklara bakyormu. Ya mterileri kimler bunlarn! New
York Cityde yaynlanan byk bir gazeteden aynen aktaracak olursak:
Cuma gecesi yaplan basknda, iinde birou nemli sosyal, mali ve
politik mevkilerde bulunan 200den fazla mterinin isim ve adresleri
yazl 16 adet hesap defteri ele geirilmitir.
Ayrca, baz gen beyaz iftlerin bir araya geldiklerini, evlerinin
anahtarlarn bir apkann iine doldurduklarn, sonra da kocalarn
apkadan gzleri bal olarak birer anahtar ektiklerini ve o geceyi
ektikleri anahtarn ait olduu evin hanmyla geirdiklerini daha ge
enlerde okumutum. Zenciler arasnda, hatt en berbat mahallelerde
oturan, kck kck deliklerde, kpr altlarnda bir snt gibi
yaayan Zenciler arasnda bile bu tip eylerin yapldn mrmde
duymu deilimdir.

Harlemde bir gece sabaha kar, kafasna naylon kadn orab geir
mi, ince uzun boylu ve apkal bir Zenci bir bara dalm ve ierde ge
cenin haslatn saymakta olan Zenci mdr ve Zenci barmeni tehdit
ederek ellerindeki paralar alp kam. Harlemdeki barlarn ounda
olduu gibi, Zenciler tarafndan iletiliyormu gibi grnmekle birlik
te, barn asl sahibi bir Yahudiymi. O zamanlar herhangi bir yerde iki
sat izni alabilmek iin insann Devlet Mskirat daresinde mutlaka bir
adamnn bulunmas gerekiyordu. Bu kurulula aras en iyi olanlar da
tabii birbirlerini ok iyi tutan Yahudilerdi. Soyulan barn Zenci md
r soyguncuyu bulabilmek iin birka Zenci kabaday tutmu. Md
rn tarifi zerine bu kabaday Zenciler pheli kiiler listesine beni de
kaydetmiler. Ayn gnn gecesi, sabaha kar gelip kapma dayandlar.

DMENC 265

Gelen kabadaylara hibir eyden haberim olmadm, stelik o g

ne kadar da bu tip soygunculuk ilerine hi karmadm syledim.
Zaten o gece de kendi iimin banda olduumu, belki sabahn drd
ne kadar randevu evlerine klavuzluk yaptm, sonra da dosdoru evi
me gelip yatama girdiimi anlattm adamlara.
Kabadaylar aka blf yapyorlard. Bo atp dolu tutarak bu soygun
iini kimin yaptm anlamaya alyorlard. Benden baka phelendik
leri kimseler de vard bereket versin bylece paay kurtarabilmitim.
Adamlar gider gitmez ben de hemen stm giyindim ve bir taksi
ye atlayp iki kiiyi yataklarndan kaldrdm: randevuevi patronu mada
m ve Sanmyyi. Cebimde biraz param vard, ama madam biraz daha
verdi bana. Sanmy ye de Michigaa aabeyim Philberti grmeye gide
ceimi syledim. ler yoluna girdikten sonra bana haber etsin diye de
Sammyye gittiim yerin adresini vermeyi ihmal etmedim.
Bu gidiimde Michiganda iddetli bir k hkm sryordu, hatt
yle ki bir defasnda salarm dzelteyim diye kafama macun srd
mde bir de baktm ki banyoda ki su borular donmu, sular akmyor.
Bunun zerine, ilal su kafam yakmasn diye hemen kafam tuvaletin
iine soktum ve sifonu defalarca ekerek kafam ancak durulayabildim.
Sammynin telgrafn alncaya kadar o dondurucu Michiganda bir haf
ta geirdim. Kzl tenli baka bir Zenci soygunu kendisinin yaptn itiraf
etmiti de bylece ben de Harlemde yeniden yaama imknna kavutum.
Harleme dndmse de klavuzlua tekrar dnmedim. Bu ii neden
braktm imdi hatrlayamyorum. yle sanyorum ki o zamanlar bir
sre iin her trl dmeni brakmak, gece kulplerinde arkadalarla e
lenip uyuturucu kullanmann zevkine varmak gelmiti iimden. Zaten
ondan sonra da randevuevine, madamn yanna bir daha uramadm.
Hatrladma gre, hastalanmaya balamam da aa yukar o sra
lara rastlyordu. Devaml tyordum. Gece gndz hi durmadan
burnumu ekmek ve ikide bir burnumu silmek artk iyice sinirlerime
dokunur hale gelmiti. O sralarda o kadar sarho oluyor, kendimden o
kadar geiyordum ki adet srekli ryada yayor gibiydim. Artk arasra ehirdeki baz arkadalarla, baz sanat dostlarla afyon ekmeye ba
lamtm. Ayrca o zamana kadar itiimden ok daha fazla esrarl siga
ra iiyordum. stelik artk kibrit p byklndeki o esrarl sigara
lardan deildi itiklerim. Marihuanay hani nerdeyse avu avu ier ha
le gelmitim giderek.

266 MALCOLM X

Bir zaman sonra, ehirde bir Yahudinin yannda almaya baladm.

Onun hatr iin stesinden geldiim bir iten dolay beni gz tutmu
tu bu adamn. yapamaz hale gelmi olan lokantalar ve barlar devra
lp iletirdi bu Yahudi. Hyuieydi adamn ad. flasn eiindeki yerleri
devraldktan sonra biraz deiiklik yapyor, sonra dary bayraklarla,
flamalarla, neonlarla ssleyip grkemli bir al gecesi tertipliyordu.
Camlarndaki Yeni Ellerde Yeniden Ald afileriyle, ii tka basa do
lu olan byle yerler, elindeki paralaryla yatrm yapacak bir yerler ara
yan ve ou gene Yahudi olan speklatrlerin itahn kabartyordu. Bu
bakmdan Hymie, devralp elden geirdii yerleri bazan daha bir hafta
ya bile varmadan iyi bir krla elden karp bakalarna devrediyordu.
Hymie benden gerekten-ok holanyordu. Ben de ondan holan
yordum. O konumay seviyordu. Ben de dinlemekten zevk alyordum.
Hymienin iki sznn birisi Yahudilerle Zenciler hakkndayd. Dnya
da en ok kzd ey, Yahudilerin kendi gzelim isimlerini brakp da
ngiliz isimleri almalaryd. Kendi Musevi isimlerini brakp ngiliz
isimleri alanlar tek tek sayyor, onlara tkryor, dudak bkerek onla
r kmsyordu. Hymienin tkrd kimselerin bazlar, Yahudi ol
duklar kimsenin aklndan bile gemeyen tannm adamlard.
Bak Kzlolan, derdi Hymie, ben Yahudiyim sen de siyahsn. Bu
kfir hristiyanlar ne senden holanrlar, ne de benden. Yahudiler kendi
lerinden daha uyank olmasalard, inan ki bu kfirler Yahudilere sizin
siyahlara yaptklarndan daha da kt muamele ederlerdi.
Onun yannda alrken Hymie bana ok iyi para veriyordu. Bazan
haftada ikiyz yz dolar buluyordu bana verdii para. Ben de Hymie
iin hereyi gze alacak durumdaydm. Nitekim onun iin birok ey
ler yaptm da. Ama asl iim, Hymienin genellikle kendinin biraz dzel
terek bakalarna devrettii barlara satt kaak ikileri teslim etmekti.
Yanmda baka birisi daha olurdu ve birlikte Long Island taraflarn
daki bir kaak iki imalathanesine gider gelirdik. Yanmzda kaak iki
verdiimiz barlardan toplanm koli koli bo viski iesi bulunurdu; eti
ketli ama bo ieler. Kaak viskiyi be galonluk byk kaplarda alr ve
huni ile bu ielere taksim ederdik, sonra da Hymienin talimat dorul
tusunda o bara u kadar koli, bu bara u kadar koli datr dururduk.
O zamana kadar sadece ve sadece bilmem ne marka viski itiini, o

DMENC 267

marka viski dnda azna viski dedirmediini ne ne iddia

eden birok mteri de itiklerinin bakas deil sadece bir hafta nce
imal edilmi olan halis muhlis kaak Long tsland viskisi olduunu an
layamazlard bile. Viski ienlerin ou ite byle marka merakllaryd!
Bunun yannda, Hymienin de iznini alarak ben kendi hesabma Harlemde hl almakta olan baz gizli meyhanelere ve hatt tannm
barlarn birouna az miktarda da olsa kaak iki satmmdr.
Ama bir haftasonu Long Islandda Devlet Mskirat daresivle ilgili
bireyler dnd ortalkta. Devlet Mskirat daresinde grlen btn
rvet ve yolsuzluklarn ortaya karlmas, New York Eyaletinde son
yllarda meydana gelen skandallarn en by olarak nitelendirildi.
Benim de dahil olduum kaak iki ebekesinde yksek mevkilerde g
rev yapan birisi herhalde yklce bir paraya kanm olmalyd, ispiyon
cunun iten olduu yolunda bir dedikodu gitmiti Hymie ve teki ka
aklarn kulana. Vebirgn Hymie kendisinin tespit edip bana bildir
dii buluma yerine gelmedi. Ondan sonra da ondan hibir haber alma
dm. Ama daha sonralar, Hymienin denize atld geldi kulama. Za
vall Hymie, yzme bilmezdi.

Birgn Bronx taraflarnda bir Zenci, gezginci bir kumar ebekesinin

adam olan birka Italyan soymu. Her naslsa duymutum bunu. Bu
ii her kim yapmsa, aptaln teki olmas bir yana, uzun boylu, ok ak
tenli birisi olduu syleniyordu. Soygun srasnda kafasna da bir kadn
orab geirmi bu Zenci. Bir nceki bar soygununu yapan asl Zenciyi
gerekten yakalamlar myd, yoksa nlerine kan herhangi birisine
olayla ilgisi olup olmadna bakmadan dayak ata ata suu adamcazn
stne mi ykmlard acaba] Bunu zaten ta o zamandan beri merak
edip duruyordum. Fakat ne olursa olsun, bir nceki olayda benden p
helenmi olmalar bu olayda da phelerinin benim zerimde toplan
masna neden oldu.
O sralarda birgn Polo Groundsa bakan tepedeki ikonun Ba
randaydm ve bir ara telefon etmek zere telefon kabinine girmitim.
Bardaki -hatt Harlemdeki- herkes iki iiyor ve Brooklyn Dodgers ta
kmnn yneticisi Branch Rickeyin Zenci beyzbolcu Jackie Robinsonla
mukavele imzaladna dair gelen haberlerin heyecanyla olay kutlu-

268 MALCOLM X

yordu. Bu olay gerekten yediden yetmie herkesi ok heyecanlandr

mt. Dnebiliyor musunuz, Jockie Robinson artk Dodgers dman
Yurdunda oynayacakt Dontrealda. Yani demek ki anlattn eyler
1945 sonbaharnda meydana geliyordu.
Yarn dolarlk bir biletten kazandn ikramiyeyi o gn leden
sonra hemen gidip bat ndial Arclie'den almtm; Archie hemen ora
ckla kendi cebinden tan vz dolar demiti bana. Bunun zerine
ben ele Jean Parksa telefon ediyordum. Jean, Hai lem in gelmi gemi
en gzel kadnlarndan biriydi Bir zamanlar Bluebonnets topluluunda
Saral Vaughanla birlikte ark sylyordu. Earl Hines eliinde syle
yen bir drtlyd bunlarn ekibi. Bir sreden beri Jeanla bizim bir al
kanlmz peyda olmutu, arkadaa bir adet edinmitik ikimiz. Buna
gre hangimiz piyangodan byke bir para kazanrsak dierimize ha
ber veriyor ve o gece birlikte karak bunu kutlu yorduk. Benim son ka
zanmdan sonra o beni iki defa yemee karmt ve ite o gn de ben
ona telefon etmi, Neyse ki bu sefer ben seni davet ediyorum, demi
tim, glmtk bunun zerine. Sonra da 52ic Sokaktaki bir gece
kulbne giderek bir sreden beri turnede olan ve o gnlerde de New
Yorkta bulunan Billie Holidayh dinlemeye karar vermitik.
Telefonun ahizesini yerine asarken gzlerim, kendi kendimi telefon
kulbesine adet hapsolmu olan beni btn dikkatleriyle szp duran
gangster tipli, clz iki fellaha takld.
Vaziyeti anlamak iin igdye falan da hacet kalmamt. Aksi gibi
yanmda silah da yoktu o gn. Cebimdeki tek ey sigara paketiydi. Ama
belki adamlar korkutabilirim dncesiyle bir umuttur diyerek elimi si
lah ekecekmiim gibi yava yava cebime doru gtrmeye baladm.
Adamlardan biri hemen ileri frlayp telefon kulbesinin kapsn at.
Zeytin gzl, esmer iki Italyand bunlar. Benim elimse hl cebimdeydi.
k dar da hesabmz grelim, dedi birisi.
te tam o anda barn giri kapsnda bir polis belirdi. Polisi gren
gansterler hemen ortalktan toz oldular. Hayatmda hibir zaman polis
grdme o zamanki kadar memnun olmammdr.
Arkadam Pezevenk Sammynin evine geldiimde korkudan hl
tir tir titriyordum. Sammy bana az nce Bat lndial Archienin gelip be
ni sorduunu syledi.
Bazan olur btn bu bamdan geenleri tek tek hatrlarm da bu
gn hl nasl hayatta olduumu, dorusunu sylemek gerekirse, ben

r
DMENC 269

kendim bile anlayamam. Aptallan ve bebekleri Tanr korur elerler ham.

Ben de beni Allahm konulu diye dnmmdr her zaman. Hayal
mn o devresinde ben gerekten lm birisiydim; akl fikir yoktu ben
de o zamanlar. Ama ne yazk ki benim bundan haberim fiile yoktu.
Neyse de, o gn kendimden iyice geeyim diye, jea Parksla bulu
up Lady Dayi dinlemeye gideceim saate kadar vakit geirmek iin
Sammyle biraz kokain ektik. Samnynin o ara Bal ndial Archienin
beni aradm sylemesi benim aklma hibir ey getirmemiti, hi de
ilse o anda.

8. KISTIRILI

I^|iri kapy vuruyordu. Pijama ve bornozuyla yatann zerinde

K s uzanan Sammy Kim o? diye seslendi.
Bat tndial Archie, Benim, Archie! diye cevap verince, Sammy
elindeki zerinde azck kokain tozu -ya da daha dorusu kristali- kal
m olan iki tarafl tra aynasn somyann altna sokuverdi. Ben de kal
kp kapy atm.
Param isterim Kzlolan!
Silahn burnuma dayamt bile Archie. u 32-20 d e pek matrak si
lahtr dorusu. 32likten byktr ama 38lik kadar da yoktur. Geri
ben o gne kadar bir sr bell Zenciyle kar karya gelmitim. Ama
lmeye niyeti olmayan bir insan, akas, bu Bat ndial Archieyle takmazd.
Onun iin bu ie inanasm gelmiyordu. Archienin bu hali hayli kor
kutmutu beni. Bir anda olup bitenler beni ylesine artmt ki kafa
m toparlayp da iki lf edecek halim bile kalmamt.
Yahu Archie, ne oldu be?
Bat ndal Archie meseleyi anlatt. Ben ona gidip de numaray tut
turduumu, ikramiye kazandm sylediimde zaten o dakka iine bir
kurt dm, ama gene de yz dolar karp cebinden vermi, fakat

272 MALCOI.M X

sonradan gidip numaralar kaydettii biletleri kontrol edince iin

da aklna geldii gibi olduunu anlam; ben kazanan numaraya deil
de, baka bir numaraya oynamn aslnda.
Yahu sen deli misin bc? diye atldm hemen; nk gz ucuyla
Sammytin yava yava yastn altndaki 45lik silahna uzandn gr
mtm. "Yahu Archie, hi buna imkn var m? Senin kadar zek bir
adam, kazanmayan birine para der mi hi?
O anda 32-20 Sammyye doruldu ve Sammy olduu gibi donakal
d. Setli alnnn ortasndan zmbalardm ama neyse, dedi Archie. Son
ra tekrar bana dnd. Param harcadn m yoksa?
Herhalde evet gibilerden kafam salladm.
yleyse sana yarn on ikiye kadar msaade, dedi Archie.
Sonra bir elini arkasna gtrerek kapy at. Geri geri giderek oda
dan kt ve kapy stmze kapatt.
Dmenciliin klsik kmazlarndan biriydi ite bu durum. Aslnda
mesele para deildi. kramiye olarak aldm yz dolarn ikiyz h
l cebimdeydi. Asl mesele para olsayd, kalan yz dolar Sammy verir
di bana o anda. O anda yuz dolar yoksa bile, altrd kadnlar ona
hemen yz dolar getirirlerdi. Hatt Bat lndial Archienin kendisi bile,
istesem rahatlkla yz dolar bor verebilirdi bana; o gne kadar ken
disinden bilmem ka bin dolarlk bilet alm birisiydim ben ve aldm
biletlerin yzde onu da Archienin cebine gitmiti. Hatt bir seferinde,
benim parasz pulsuz kaldm duyunca Archienin kendisi beni ke
bucak arayp bulmu ve biraz para uzatarak, Sok unu cebine, diye
homurdanmt.
Asl mesele, onun yapt bu son hareketin ikimizi de nasl bir du
ruma drdyd. O zamanlar bizim o vahi kaldrm dnyamzda
bir dmenci iin en nemli eyler, yz olmak' ve onur gibi eylerdi.
Hibir dmenci uyutulmu olduunun, yan enayi yerine, aptal yerine
konulmu olduunun sada solda duyulmasn istemezdi asla. Bundan
daha kts de, hibir dmenci kendisine blf yaplabileceinin, teh
ditle korkutulup vldrlabileceinin etrafa gsterilmesine hi mi hi
katlanamazd.
Bat ndia'l Archie, bizim dnyamzda baz gen dmencilerin ka
zara, eski naml dmencileri tongaya bastrmalar halinde bunu nasl
her tarafa yavarak kendilerine nam saladklarn da bilen birisiydi ve
benim de byle birey peinde okluumu sanyordu kendince

KISTIRILI 273

Buna karlk kendisi de beni nasl tehdit ettiini her tarafa yayarak
kendi namn korumaya alacakt, bunda anlalmayacak birey yok.
te bu kanun yznden, Harlemde geirdiim yllar boyunca o s
ralar tehdit edilen, ehri terketmek zorunda braklan ya da gzden d
rlen yzlerce dmenci tanmtm.
Archieyle aramzda geen bu olay her tarafa duyulduktan sonra,
ikimizden birinin meselenin peini brakmas ve alttan almas kimsenin
beklemedii bireydi. Artk herkes gelimeleri ve iin sonunu bekliyor
du merakla.
Ayrca bu trden en azndan bir dzine daha hesaplama biliyordum
ki, verilen mddeti gemek taraflardan birini Mhlet Dolduundan Mh
lanm olarak morga, dierini de ya nefsi mdafaadan mrboyu hapse
ya da kasten adam ldrmekten elektrik sandalyesine yollamt.
Sammynin evinden karken Sammy 32lik tabancasn verdi. Ya
nmda hi silahm yoktu nk, hepsini de evde brakmtm o gn.
32lii cebime aldm ve elim de cebimde olduu halde evden ktm.
Kendi halime braklacam hi sanmyordum. O bakmdan, btn
igdlerimi, btn nsezilerimi kullanarak ilerlemek zorundaydm.
Regialdn Nevv Yorkta bulunmamasna baya sevinmitim. Byle na
zik bir durum karsnda beni korumak isteyebilirdi New Yorkta olsay
d, ama ben kardeimin Bat ndial Archie gibi birisi tarafndan alnnn
ortasndan vurulmasn hi istemezdim dorusu.
Dar knca kede bir sre bekledim. Btn uyuturucu mpte
llarnda olduu gibi, o ara kafamda bir sr ey ayn anda geiyordu.
Acaba Bat ndial Archie bana blf yaparak uyutmaya m alyordu?
Yoksa benimle dalga m geiyordu? Eski dmencilerin bazlar yenileri
iletmeyi pek severlerdi. Ama Archie yle bakalar gibi yz dolar do
landrmak iin bunu yapacak birisi deildi, bunu da biliyordum. Gelge
ldim herkes yle uyankt kil Harlemin u vahi dnyasnda insan ken
di z kardeini bile rahat dolandrrd. Piyango bileti satclar, ok faz
la uyuturucu madde kullanan baz mterilerinin kazandklar ikrami
yeleri inkr ediverirlerdi; nk bu durumdaki mteriler, piyangocu
biraz diretecek olursa hakikaten o kazanan numaraya oynayp oynama
m olduklarnda tereddde derlerdi.
Acaba gerekten bat ndial Archie hakl olamaz m diye dnme
ye balamtm. Yoksa ben mi oynadm numaray kartryordum? As
lnda iki numaraya para yatrdm kesin olarak hatrlyordum; dahas

274 MALCOLM X

Archieye bu iki numaradan birindeki rakamn btn kombinezonla

rna oynadm sylediimi de hatrlyordum. Acaba hangi numaradaki
rakamlarn kombinezonunu oynam olduumu mu armtm?
Bu arada Jean Parks evinden alacam saat de gelip atmt. Jeanla
Onyx Kulpe gidip Billieyi dinleyecektik. Kafam allak bullak olmutu.
Acaba Jeana telefon edip bir mazeret uydurarak bulumaktan vaz m
gesem diye dndm. Ama artk bu noktadan sonra kamann yap
labilecek en kt hareket olduunu da ok iyi biliyordum. Onun iin
bundan vazgetim ve gidip Jean evinden aldm. Bir taksiye atlayp
52inci Sokaka geldik. Kulbn nnde Billie Hollday ismi neonlarla
yazlm ve koca koca afileri klandrlmt. Kulbn ierisi ta duvar
diplerine kadar masalarla tka basa doldurulmutu. Zaten masalar da
ok kk olduundan, zerlerine iki kadehle drt dirsek zar zor s
yordu. Onyx ite yle kck yerlerden birisiydi
Billie mikrofona geldikten sonra Je a n la beni ancak birinci arksnn
bitimine doru farkedebildi. Beyaz tuvaleti klar altnda prl pnl yan
yordu. Yznde hep o bakirimsi kzlderili grn vard. San da her
zamanki gibi gene atkuyruu yapmt. kinci ark olarak Billie benim
ok sevdiimi bildii bir paraya balad: You Dont Know What Love
Is. Sen ak nedir bilmezsin, Her afaa uykusuz gzlerle girmedike,
Hi istemediin halde akn yitirmedike, Sen ak nedir bilmezsin.
Programn bitirdikten sonra Billie bizim yanmza geldi. Jeanla
uzun zamandr birbirlerini grmedikleri iin hasretle kucaklatlar. Bil
lie benim bireylere canmn sklmakta olduunu hemen anlad. Geri
benim uyuturucu maddeler yznden hemen hemen her zaman dalgn
durduumu biliyordu, ama durgunluumun bundan ileri gelmediini,
canmn baka bireye skldn anlayacak kadar iyi tanyordu beni ve
o her zamanki kfrl konumasyla bana neyimin olduunu sordu.
Ben de o zamanki tamtakr kelime hzinemle dilimin dnd kadar
hibir derdim olmadn anlatmaya altm. Bunun zerine Billie de
artk zerime dmedi.
O gece, kulbn fotorafs bir de fotorafmz ekmiti. O resim
de mz birden son derece samimi bir havada oturmu laflyoruz.
te o gn Lady Dayi son grm oldu benim. Billie lmt; uyuturu
cu maddeler ve byk kederler o sevgi dolu kalbi durdurmutu; kendi
sinden sonra kimsenin taklit edemiyecei o stili, o esiz sesi susturmu
tu. Lady Day btn arklarn adet yzlerce yllk bir hznle, bir ce-

r
KISTIRILI 275

fayla ykl bir Zenci ruhuyla sylendi. Ama ne utan verici bireydir ki,
o marur, o gzel, o siyah kadn, siyah rkn gerek byklnn tak
tir edildii bir yerde yaayamadan geip gitti.
O akam Onyx Kulpn tuvaletine gittim ve Sammynin verdii
kk bir paket kokainden biraz ektim. Sonra Jeanla bir taksiye atla
yp Haileme gemeye ve orada uygun bir yerde biraz daha imeye ka
rar verdik. Jean, 147nci Sokakla St Nicholas Caddesinin kesitii k
ede yer alan La Marry-Chen barnn nnde durmasn istedi ofrden.
Jean, srekli urak yerlerimden biri oia bu barn nnde durdurmu
tu taksiyi ama o gn olup bitenlerden hi haberim yoktu tabii. Ben de
ii bozuntuya vermeyeyim dedim, silahmn yanmda bulunuundan ce
saret alarak, biraz da ektiim kokainin etkisiyle, La Marry-Cheriye git
meye evet dedim. Orada da bir hayli itikten sonra, baya sarho ol
mutum, hatt Jeana kendisini eve gtremiyeceini, bir taksi tutup
kendi bana gitmesi gerektiini syledim. O da dediim gibi yapt. Jean ondan sonra hi grmedim.
Jean gittikten sonra aptallk ettim; bardan efendi elendi kp gitme
dim de orada oturup kaldm. Hem de ok budalaca bir ekilde, srtn
kapya dnk olarak oturdum ve baladm Bat indial Archieyi dn
meye. te o gndr bugndr ben artk hibir zaman srtm kapya d
nk olarak oturmammdr hibir yerde. Bundan sonra da oturmam.
Geri bir bakma o zaman yle oturmu olmam da ok iyi olmutu. Emi
nim ki srtm kapya dnk olarak oturmasaydm da Bat ndial Arc
hieyi kapdan ieri girerken grm olsaydm, mutlaka vururdum onu.
Ondan sonra hatrladm tek ey, Bat ndial Archienin birden
karmda bitiverdigidir. Elinde tabancasyla dikilen Archie, bir yandan
da bana yksek sesle kfrler savurmaktayd. Aslnda herkese duyur
mak ve bylece sarslm olan itibarn kurtarmak iin yapyordu bunu.
Azna ne gelirse syledi bana, svd, sayd, tehditler yadrd.
Bardaki herkes, barmenler, mteriler, olduklar yerde donup kal
mlard; kaldrdklar kadehlerini azlarna bile gtrememiler, hava
da tutuyorlard. Barn arka taraflarnda yer alan mzik dolabnda bir
plak alp duruyordu. O gne kadar Bat ndial Archienin sarho ol
duunu grmemitim. Ama eminim ki Archienin bu hali iki sarholu
u deildi. stelik dmencilerin ounun bir ie kmadan nce cesa
retlerini toplamak zere uyuturucu madde alarak kafay adamakll
bulduklarn da bilen birisiydim ben.

276 MALCOLM X

Archieyi biraz sonra geberteceim. Arkasn dner dnmez ekip

vuracam, sereceim onu yere, diye geiriyordum iimden o an. Ce
ketimin altnda kemerime soktuum 32lik tabancamn varln bede
nimde hissediyor, kaburgalarmn zerindeki sertliini duyuyordum.
Bat ndiad Archie, o anda sanki iimden geenleri bir bir oku
lmuasna, svp saymay brakt. Benim iin ok dokunakl szler et
meye balad.
Aklndan benden nce davranp beni ldrmek geiyor Kzlolan, dedi. Ama u sylediklerime iyi kulak ver. Yam gelmi altma.
Ya altm, ii bitmi bir adamm ben. Sing Singde bile yatmm. Yaa
yacam kadar yaamm zaten. Ama sen daha gensin, tstersen ek l
dr beni, ama olan yine sana olur. Hapse girdiinle kalrsn,
O zamandan beri ok dnmmdr. Sanyorum ki o zamanlar
Bat ndial Archie beni korkutup karmaya alyordu; bylece, beni
karabilirse hem itibarn kurtarm olacakt, hem de hayatn kurtar
m olacakt. Belki de o gn beni korkutabilmek iin kafay bulmutu.
Orada benim o gne kadar hi adam ldrmediimi bilen yoktu, ama
beni tanyan hemen herkes, kendim de dahilim buna, benim adam l
drebileceime tereddtsz inanrd
Neler olurdu bilemiyorum. Ama Harlende hkm sren kanunla
ra gre, Bat ndial Archie bana bu kadar kfr savurduktan, bu kadar
hakaret ettikten sonra elini kolunu sallaya sallaya kp gitseydi, arka
sndan benim de hemen kalkp onu takibetmem ve sokakta ekip vur
mam gerekirdi.
Ama Bat ndial Archienin baz arkadalar etraftaki masalardan
kalkp duruma mdahale ederek ona sokuldular ve yattrc bir sesle,
Archie... Archie! diyerek kendine gelmeye ardlar onu.
Sonra yavaa Archieyi tutup bir kenara ektiler; onlarn bu hare
ketine Archie de ses karmad. Sonra yanmdan geip giderlerken on
larn gz bende, benim gzm onlarda, birbirimize dik dik bakyor
duk. Barn en dip taraflarnda bir yere gtrdler onu.
Ben de hemen oturduum tabureden doruldum. Amerikan barn
zerine bir dolar braktm. Arkama bakmadan bardan ktm.
Dar knca bar tamamen grebileceim bir yerde durdum, elim
cebimde be dakika kadar bekledim orada. Bat ndial Archie gzk
meyince, ben de ekip gittim.
ehre inip, Altnc Caddenin yukar ksmnda, 45inci Sokaktaki

KISTIRILI 277

Howard Otelinde kaldm bildiim bir beyaz aktr uyandrdmda

herhalde saat sabahn bei falan olmalyd.
Sarho kalmam gerektiini biliyordum.
Ondan sonraki birka saat iinde, inanlmayacak kadar ok miktar
da uyuturucu madde aldm. nce o beyaz aktrden biraz afyon istedim.
Sonra bir taksiye atladm gibi eve gittim ve o afyonu olduu gibi ek
tim. Bir sivrisinek vzlts duysam silahma sarlacam, o hale gelmitim.
Derken telefonum ald. ehirde bir otelde kalan o lezbiyen beyaz
d telefon eden. Kendisi ve yanndaki o sarn arkada iin elli dolar
lk esrarl sigara getirmemi istiyordu.
imdiye kadar srekli yapmm bu ii de bundan sonra m yapmyacam, ite imdi tam sras, diye geti iimden o anda. Afyon beni ba
ya sersemletmiti. Banyoda bir ie benzedrin hap vard. Biraz kendi
me geleyim diye birka tane attm bu haplardan. Ustste aldm bu
eylerin etkisiyle kendimi iyice kaybetmitim adet; kafam ayn anda
farkl ynlere gidip gidip geliyordu.
Kalkp yandaki dairenin kapsn aldm. Orada oturan esrar satc
s bana veresiye marihuana veriyordu. Benim kafay adamakll buldu
umu grnce dayanamad ve esrarl sigaralar sarmak iin bana yardm
bile etti. Babaa vererek yz kadar esrarl sigara sardk. Ama sigaralar
sararken ikimiz de birka tane tttrdk bu arada.
nce afyon, sonra benzedrin ve bunlarn stne imdi bir de esrar
l sigara.
ehre giderken Sammynin evine uradm. Kapy akmak gzl Is
panyol Zencisi kar at. Sammy bu kadna aka maka derken balan
yordu galiba. Eskiden elindeki kadnlarn hibirini de yannda byle
uzun zaman barndrmazd, oysa bu sefer durum hayli farkl grn
yordu, imdi kapy bile bu kar ayordu. Sammy o zamana kadar kafa
y baya bulup arlam olmalyd ki beni bile zor tand. Yatt som
yann altna uzand ve o mehur tra aynasn kard. Kokain kristalle
rini nedense hep bu aynann stne koyuyordu Sammy. Biraz ekmem
iin iaret etti. Ben de reddetmedim tabii.
Oradan ayrlp ehre, esrarl sigaralar teslim etmeye giderken, anla
tlmas imknsz duygular iindeydim; ayn anda birok oluktan birbi
rinden farkl birok duygu boanr gibiydi stme. Bu hali en iyi anla
tacak kelime olsa olsa zamand-kalma olabilirdi herhalde. nsana o
haldeyken bir gn be dakikaym gibi ksack da gelebilirdi, yarm sa
at bir hafta kadar uzun da gelebilirdi.

278 MALCOLM X

Otele vardmda kimbilir ne haldeydim bilemiyorum. O lezbiyen

beyaz ve yanndaki kz arkada kapy ap beni o halde grnce hemen
tutup yataa uzanmama yardm ettiler. Yataa adet dtm ve annda
szp kaldm
O gnn gece yars kadnlar beni uyandrd zaman, Bat lndial
Archienin yz dolarn geri vermem iin bana tand son mhlet
oktan bitmi ve hatt zerinden de oniki saat gemiti. Sabaha kar
Harleme dnmtm tekrar. Mesele her tarafa yaylmt. Tandklarm
hemen bir frsatn bulup benim yanmdan uzaklamaya bakyorlard.
Biliyordum ki, hibirisi de, Archie ile atmaya girecek olursak iki ate
arasnda kalmak istemiyordu.
Ama o gn hibir ey olmad. Ertesi gn de olmad. Ben yine hep
sarho geziyordum.
Bu ara bir barda, dmencilie yeni yeni heveslenen gen bir olann
azn burnunu dattm. Olan bir sre sonra tekrar geldi ve bana b
ak ekmeye kalkt; ekip serecektim leini yere ama biri yetiti de tu
tup kaldrd olann karaltsn nmden. Bardan yaka paa dar atar
larken olan kfrler savurarak, Geberteceim seni! diye baryordu.
O anda, zerimdeki silah bir bakasna vermek geldi iimden. Bar
daki dmencilerden birine gz ettim. Daha ben belimdeki silah yava
a karp etrafa aktrmadan o dmenciye el altndan henz vermitim
ki br kapdan ieriye bir polis szd. Eli silahnn kabzasndayd. Harlemin drt bir yannda dolaan dedikoduyu polis de duymutu tabii. Bu
bakmdan, bana doru yaklaan polis benim silahl olduumdan yzdeyz emindi. Bana yava yava sokuldu. Klm kprdatmaya kalksam e
kip beni vuraca kesindi, geliinden belliydi.
Ellerini cebinden karp yukar kaldr, Kzlolan! dedi. Sakn
yanl bir hareket yapaym deme!
Ben de polisin szn dinledim ve dediini aynen yaptm. Zaten po
lis benim elimin bo olduunu grnce ikimiz de rahat bir nefes alm
tk. Adam beni nne katarak bardan dar kard Darda ikinci bir
polis, kaldrm kenarna park ettikleri devriye arabasna yaslanm bekli
yordu, arabann telsizi de akt. Yoldan gelip geenler etrafmza birikip
seyretmeye balamlard. Polisler zerimi batan ayaa aradlar orada.
Hibir ey bulamayp elleri boa knca, Ne aryordunuz ki? diye
sordum ben de.
Senin silah tadna dair bir ihbar aldk, Kzlolan dediler.

KISTIRILI 279

Evet bir silahm vard, dedim ben de. Ama nehire frlatp attm.
Bara girip beni dar karan polis dedi ki, Ben senin yerinde ol
saydm, bu ehirden ekip giderdim Kzlolan."
Ben de tekrar bara girdim. Aslnda silahn nehire attm syle
mekle polislerin evimde arama yapmalarn engellemitim. Tutup evi
aramaya kalksalard, orada bulacaklar eyler bana bir deil on silahtan
daha pahalya malolur ve onlara da bir terfi bile aldrablrdi.
Herey ylesine stste binmeye balamt ki, adet drtbir yanm
dan kskvrak sarlm gibiydi o ara. Sanki her kede bir pusu kurul
mutu benim iin. Bat ndial Archie elinde tabanca adm adm peimdeydi. Adamlarn benim soyduumu sanan gezginci kumar ebekesine
mensup o iki talyan gangster peimdeydi. Azn burnunu haat etti
im o aylak dmenci peimdeydi. Polis peimdeydi.
Geri o gne kadar drt yldr ansm yaver gittiinden ya da kafa
m altrmasn bildiimden hapse dmekten her seferinde de kurtul
mutum. Hatt tutuklanmak diye bir ey bile szkonusu olmamt be
nim iin. Ya da ne bileyim ciddi bir belya atmamtm o gne kadar
Ama biliyordum ki, artk her an bireyler olabilirdi.
Haberim olmadan Sammy benim iin yle bir iyilik yapmt ki,
keke imkn olsayd da ona bu iyiliinden dolay teekkr edebilseydim
diye ok germimdir iimden.
St Nicholas Caddesi boyunca kendi halimde yryp gittiim bir
srada, arkamdan bir korna sesi duydum. Ama benim kulaklarm her an
bir silah sesi beklemekteydi. O bakmdan, kornann bana alnm ola
bileceini hi dnemedim bile.
Hemerim!
Srayarak arkaya dndm; az kalsn silahma davranp ate edecektim.
Shorty, ta kendisi; Bostondaki Shorty!
Ben davrannca nerdeyse d kopacakt onun da1
Vay, kardeim benim!
O anda hibir ey beni bu kadar sevindiremezdi
Arabaya bindikten sonra Shorty, Sammynin kendisine telefon etti
ini, benim ne kadar zor bir durumda olduumdan szettiini, hemen
gelip beni en ksa zamanda New Yorktan uzaklatrmasn istediini an
latt. Shorty de hemen orkestrasnn iini ayarlam ve piyanistinin ara
basn alp doru New Yorka gazlamt

280 MALCOLM X

New Yorktan ayrlma teklifine herhangi bir itirazm olmad. Shorty

evin nnde dikilip etraf gzetlerken ben de gtrmeye deer buldu
um birka para eyam arabann bagajna tktrdm. Sonra yola ko
yulduk. Meer Shorty aa yukar otuzalt saattir uykusuzmu.
Shortynin bana daha sonra dediine gre, yol boyunca enem hemen
hemen hi durmam, sama sapan konuup gelmiim.

9. YAKALANI

i^o sto n a geldiimizde, benim New Yorkta yaadm srece nasl

olup da bu kadar dinsiz imansz ve bu kadar ele avuca smaz bi
risi olup ktm Ellann havsalas bir trl almad. una inanyorum
ki, bir erkek herhangi bir ii yapabilecek kadar kurnazsa o ii mutlaka
yapmalyd ya da gzne kestirebildii her ie girip kmalyd. Ama
dorusu kadnlarn bu konulardaki dnceleri bambakayd O gn
lerde azmdan kan her sz ya argoydu ya da kfrd. Kalbm basa
rm ki o zamanlar gnlk konumalarmda kullandm szcklerin sa
ys ta atlasa ikiyz gemezdi.
Bostona dndkten sonra kendi evinde yine kendisiyle birlikte kal
maya baladm can-cier arkadam Shorty bile benim adet bir vahi
hayvan gibi yaayma ve dncelerime daha tam olarak alamam
t. Bazan beni garip garip szerken yakalyordum onu.
lk zamanlar bol bol uyuyordum; geceleri bile! Oysa son iki yldr
genellikle gndzleri uyumaya almtm. Tabii uyanr uyanmaz esrar
l sigaraya sarlyordum. Aslnda bana marihuanay ilk olarak Shorty
tattrmt, ama imdi benim bu kadar ok marihuana imem Shortyyi
akna eviriyordu tek kelimeyle.

282 MALCOLM X

ilk gnlerde konumay yle pek canm ekmiyordu. Uyank oldu

um zamanlar srekli olarak plak dinliyordum, itiim esrarl sigaralar
bana yeteri kadar rahatlk veriyordu ve idare edip gidiyordum. Bir de,
ortalkta bir hayalet gibi gezip dolamaktan, bol bol hayal kurmaktan,
New Yorktaki mzisyen arkadalarmla hayal konumalar yapmaktan
holanyordum daha ok.
Bylece iki hafta iinde, Harlemde gece gndz dmencilik yapt
m son iki ay iinde uyuduumdan daha ok uyku uyudum. Sonunda
bam evden dar karp Roxbury caddelerini arnlamaya baladk
tan sonra bir beyaz zehir satcs yani kokainci kefetmem iin aradan
fazla zaman gemedi. Beyaz zehirin daha nceden tada tada alk oldu
um o dalgasna girebilirsem ancak o zaman canm biraz konumak is
temeye balyordu.
O beyaz kristal tozlarn ekenlere kokain muazzam bir rahatlk ve
keyif verir. Kokain ektikten sonra insana hem fiziksel olarak hem de zi
hinsel olarak ar bir gven gelir. O anda dnya ar-sklet ampiyonu
nu rahata pataklayabileceim sanr insan ve kendisini dnyann en ze
ki insan olarak grmeye balar. Kokain insana bir zamand-kalma
duygusu da verir. Sonra insanda ara ara, yllar nce meydana gelmi ey
leri hayret verici bir berraklkla hatrlama ve anlatma yetenei belirir.
Shortynin orkestras haftada ya da drt gece Boston civarndaki
baz yerlerde program yapyordu. Shorty ie gidince Sophia benim yan
ma geliyordu ve ona ilerde yapmak istediim eyleri anlatyordum. Sop
hia kocasnn yanma dnd zaman Shorty de iinden dnm olu
yordu, ben de bu sefer Shortynin kafasn tlemeye balyordum sa
bahlara kadar.
Sophianm kocas ordudan ayrlm ve imdi bir eit satclk yap
maya balamt. O gnlerde ilerinin hayli younlamas bekleniyordu
ve o zaman adamn sk sk Bat Sahiline gidip gelmesi gerekecekti. As
lnda ben bu konularda kendisine fazla brey sormasam da Sophia za
man zaman kocasyla arasnn pek iyi olmadn, geinemediklerini
ima ediyordu bana. Ama biliyordum ki, aralarndaki anlamazln be
nimle uzaktan yakndan bir ilgisi yoktu. Kocas Sophianm hayatnda
benim gibi birisinin bulunduundan habersizdi. Bir beyaz kadn koca
syla kavga edebilir, kocasnn suratna kar haykrabilir, feryad edebi
lir, hatt azna ne gelirse syleyebilir kocasna; adamn onurunu kr
mak iin etmediini brakmayabilir, annesi hakknda, bykannesi

YAKALANI 283

hakknda dnyann en ar szlerini sarfedebilir. Ama bir beyaz kadn

kocasna bir siyahla iliki ierisinde bulunduunu kendi azyla asla
syleyemez. Bu dorudan doruya, kocasnn karsna geip ona krm
z lm bayra gstermek olur; ve beyaz kadn bilir bunun ne gibi so
nular douracan.
Sophia sayesinde cebimden para eksik olmuyordu Ben New
Yorktayken Harleme geldiinde de, benim cebimde yzlerce dolar var
ken bile, Sophiann elindeki btn parasn alr sadece Bostona dn
iin bir tren paras brakrdm kendisine. yle grnyor ki, baz ka
dnlar istismar edilmekten ok holanyorlar. Kendilerini bir istismar
eden olmaynca da tutup kendileri erkekleri istismar ediyorlar. Neyse
diyeceim, Sophiann bana getirdii paralar herhalde kocasnn parasiydi, nk Sophia hibir ite almyordu, o gne kadar da alma
mt. Artk Sophiadan gittike daha fazla para istemeye balamtm,
ama Sophiann benden bkaca yoktu, peimi brakmyordu ve her ge
liinde de daha fazla parayla geliyordu. Nereden buluyordu bu kadar
paray bilemiyordum. O zamana kadar onu arasra bilerek zm, zor
durumlarda brakmtm; kendime daha ok balamak ve hizaya sok
mak iin byle davranyordum. yle anlalyor ki, kadnlar zaman za
man zmek gerekmektedir, hatt bunu bizzat kendisi ister kadnn.
Ama imdi ben Shortynin olmad zamanlar artk adet vahileiyordum ve baz geceler Sophiay o zamana kadar hi yapmadm ekilde
dvyordum. Sophia da daya yedikten sonra alyor, bana azna ge
leni sylyor ve bir daha benimle bulumayacana yemin ediyordu.
Ama ben, onun beni terketmeyi aklndan bile geirmediinden son de
rece emindim.
Benim Bostona dnm Shortyyi en ok sevindiren bir yan da
Sophiann eve gelip gitmesi ve bize yakn olmasyd. Daha nce de sy
lemitim ya, beyaz kadnlar bu Shorty kadar itenlikle arzulayan bir
baka siyah daha grmemiimdir mrmde. Kendisini tandktan sonra
da birka beyaz kadn gemiti Shortynin elinden. Ama Shorty bunla
rn hibirisini de uzunca bir mddet elinde tutamam, bunlarn hibi
risiyle de doyasya bir ilikiye girememiti, nk onlara ok iyi mu
amele ediyordu ve bu da, daha nce de sylediim gibi kadnlarn pek
iine gelmiyordu. ster beyaz olsun ister siyah olsun, bir kadn kendisi
ne bu kadar iyi davranlmasndan sklr.

284 MALCOLM X

Bir gn bakn ne oldu. Sophia onyedi yandaki kz kardeini de be

raber getirmiti eve. Shorty evde daha baka beyaz kadnlarla beraberdi
o gece. Ama Sophiann kzkardeini grnce birbirlerine adet saldr
dlar. Byle bireyi mrmde grmemitim. Shorty iin Sophianm kzkardei sadece bir beyaz kz deil, ayn zamanda gen bir beyaz kzd.
Kz iin de Shorty sadece bir Zenci deil, ayn zamanda mzisyen bir
Zenciydi. Kardei, baklar hl zerinde toplayabilen Sophiann gen
bir kopyas gibiydi tpk. Bazan Sophiayla kzkardeini alr, Shortynin
ald Zenci barlarna gtrrdm. Beyaz kzlar grr grmez Zenci
ler otuziki dilerini birden gstererek srtmaya balarlard. Sizin yak
nnza, hatt masanza oturur, azlarnn suyunu akta akta beyaz kz
lara bakmaya balarlard. Shortynin de aslna baklrsa bu Zencilerden
bir fark yoktu. Orkestrasnda saksafonunu alarken o da gzlerini ken
disini bekleyen Sophianm kzkardeinden ayrmaz, ona el sallar, gz
krpar dururdu. Program sona erer ermez de adet masalarn zerinden
atlaya atlaya koup yanmza gelir, kzn dibine kerdi.
Artk ben lindy-hopu falan unutmutum Aklmdan bile geirmi
yordum dansetmeyi. Ayn ekilde, zoot elbise giymeye de hi merakm
kalmamt artk. imdi gayet efendice giyiniyordum. Ayamdaki ayak
kablardan olsa olsa bankerlerin ayanda olurdu.
Laurayla da tekrar karlatm Boston'da. Birbirimizi grdmze
gerekten ok sevinmitik. imdi onun da benden pek fark kalmam
t, son derece hafif-merep bir kz olup kmt. urdan burdan konu
up gltk. Olduundan ok daha yal gsteriyordu. yle belli bir
dostu yoktu, nne kim karsa onunla yaayp gidiyordu. Bykanne
sinin yanndan ayrlal ok olmutu. Okulu bitirdiini syledi bana.
Ama o zamanlar dnd gibi niversiteye girmekten vazgemiti.
Daha sonraki her karlamamzda sarho gryordum Lauray. Kafa
kafaya verip esrarl sigara tttrdmz de oluyordu Laurayla.

^ <f6
Bostona geldikten sonra bir ay kadar l yatarak geirdim gnleri
mi; bir i tutamadan ortada kalmaya byle derdik o zamanlar; ama artk
Bostonda da bir dmen evirmeye balamam gerektiini biliyordum.
e kamayan bir dmenciye mangr gerekir. Ben de, Shortynin ev
de olmad geceler Sophia bana ne kadar para getirebilmise hepsini

YAKALANI 285

alyor ve gidip bireye yatryordum bu paray; rnein gidip John Hughesin kumarhanesinde poker oynuyordum.
Eskiden ben Roxburydeyken bu Hughes byk bir kumarbazd ve
benim gibilerine dnp de yzne bile bakmazd. Ama Harlemde ne
dmenler evirdiim Bostonda da fslt gazetesine dmt ve New
York ismini artk bir sihir gibi tayordum stmde. Zaten baka yerler
deki btn dmencilerin dnceleri de bunun ayndr hemen hemen;
bir kimse New York gibi bir yerde dmencilik yapabilmise, btn d
menciler onunla ahbap olmak isterler; nk bu ahbaplk onlarn da iti
barn artrr. Diyeceim, ite bu John Hughes de o bereketli sava ylla
r srasnda hayli kr getiren dmenler evirmi ve bu sayede olduka
lks bir kumarhane amt.
Bir gece benim de dahil olduum bir oyunda bu John da vard. Da
ha ikinci kartlar datlrken bana bir as ald, kapal olan kartma bak
tm, o da ast. ift as! Hem de arka arkaya.
Benim ak kartm as olduu iin oyunu benim balatmam gereki
yordu.
Ama hi acele etmedim. Sakin sakin ktlarm inceledim bir sure.
Sonra parmaklarm masaya vurdum, pas getim ve bylece oyunu
balatmak yanmdaki oyuncuya dt. Ben byle yapnca sanki o ak
asmn altnda bo kt varm da para koymaya demezmi gibi bir
izlenim dodu.
Oyunu yanmdaki oyuncu at. Hem de byk bir potla. Onun ya
nndaki oyuncu bu potu daha da ykseltti. Herhalde ikisinde de ufak
iftler vard. Yatan asmn yanma bir as daha ekmeden nce adamlar
beni sktrp amam salamak istiyorlard belki de. Sonunda sra
Johna geldi. Onun da bir damas kt, bunun zerine tuttu o da potu
daha da ykseltti.
Aslnda Johnn elinde ne olduu tam olarak anlalmyordu. John
gerekten kurnaz bir kumarbazd. New Yorkta kumar oynadm her
kesle o da rahatlkla oynayabilirdi.
Bu ekilde konuma sras tekrar bana geldi. Masadakilerin hepsi
nin dediklerini grebilirsem, bana hayli para getirecekti bu oyun. Baz
larnn elinde iyi kartlar olabilirdi, ama benim iftim hepsinden byk
t, biliyordum bunu. Ama gene de ktlarm uzun uzun inceledim;
kafam iyice karm ve ne yapacam arm gibi yaptm. Sonunda
ben de param ortaya srerek ykseltilen potlar grdm.

286 MALCOLM X

Ondan sonra datlan her yeni kartla oyun son karta kadar byle
yksele yksele devam etti. Nihayet son kartlar datldnda bana bir
as daha gelmiti. asm oldu bylece. Anlald kadaryla Johna da
bir dam daha gelmiti.
Ortaya muazzam bir para srd John. Bunun zerine herkes kat
larna uzun uzun baktktan sonra teki oyuncular ellerindeki katlar
n birer birer masaya braktlar. Bir ben kalmtm. Benim yapabileceim
tek ey de, elimde kalan btn paray ortaya srmekti elbette.
Elimde o gn iin param olsayd, yle bir beyz dolar ya da daha
fazla ykseltirdim oyunu. John da benim sylediimi mutlaka grrd,
grmezse benim kendine o kadar byk bir miktarla blf yapp yapma
dm mr boyu merak ederdi.
Kapal asm gsterdim Johna. Bende as vard, ondaysa dam
vard. Ben masa zerindeki beyz dolardan fazla paray nme eker
ken, Johna da masadan kalkp gitmek dmt. Bylece Bostondaki
ilk vurgunum oluyordu bu kumar. John kumarhanenin mdrne d
nerek, "Bundan byle bu Kzlolan el stnde tutacaksnz, bir dedi
ini iki etmiyeceksiniz, dedi. Ben oyunun banda iki as bulup da
byle bir oyun karan gen grmedim mrmde.
John bana gen demiti, nk kendisi hi yoksa ellisinde vard;
geri Zencilerin ka yanda olduklarm tahmin etmek olduka g bireydir, ama tahminimce ellilerindeydi John. Herkesin sand gibi o da
beni otuz yalarnda falan sanmt herhalde. Roxburyde vey ablala
rm E la ve Maryden baka kimse aslnda benim grndmden ok
daha kk olduumu bilmez, bilmek yle dursun, aklnn ucundan
bile geiremezdi.
O poker hikyesi benim nmmn Roxburydeki teki kumarbazlar
ve dmenciler arasnda hzla yaylmasna neden olmutu. Johnn ku
marhanesinde meydana gelen baka bir olay da bu poker hikyesinin
stne ty dikti bir bakma. Bu olay, benim bir deil birka silah tad
m ortaya karan bir olay'd.
Johnn kumarhanesinde kesin bir kural vard ki buna gre kumar
haneye gelen kimselerin yanlarnda silahlar varsa bunlar kasaya teslim
edip ieriye yle girerlerdi. Ben kumarhaneye her geliimde hep iki si
lah teslim ederek geerdim ieri. Ama bir gece kumarbazlardan birisi,
oyun srasnda hile yapmaya kalknca omuzumdaki klftan nc
bir tabanca karverdim. Bu olay da o zamana kadar zaten iyice yayl
m olan nmma teliksever ve lgn gibi bir iki ey daha katt.

YAKALANI 287

O gnleri hatrlyorum da, o zamanlar herhalde aklm az-buuk oy

natm olmalydm diye dnyorum. O zamanlar yle bir haldeydim
ki, bakalarnn gznde beslenmek neyse, benim gzmde de uyutu
rucu kullanmak oydu. Bugn cebimde mendil tamak ne kadar olaan
bireyse, o zamanlar silah tamam da o kadar olaan bireydi. Aslnda
bilin altmda hep u inan vard ki, bir kimse benim o zamanlar yaa
dm gibi, insanolunun yaayabilecei en lgn bir ekilde yayorsa,
o kimsenin lm de ok dehet verici olurdu. O zamanlar her an lebileceimi dnrdm. imdi de yleyim ya. Ama o zamanlar lme
kendim srnrdm, hatt ou zaman da lgnca bir ekilde kendim
davet ederdim lm sanki.
rnein, birgn bir bardaym, beni tanyan ve nmm bilen bir ge
mici elinde bir paketle yanma yaklat. Kendisini takip etmemi syle
yerek barn alt katndaki erkekler tuvaletine indi. Orada paketi aarak
bana alnm bir makineli tfek gsterdi; satmak istiyordu makineliyi.
Peki ama bozuk olmadm nerden bileyim? dedim adama. Bunun
zerine adam tfee dolu bir erit takt te, altrmak iin tetie
yle bir basmak kfi, dedi. Ben silah aldm elime, biraz inceledikten
sonra aniden adamn karnna dayadm. Onu delik deik edeceimi sy
ledim. Adam neye uradn ard ve Bili Bojangles Robinsonn geri
geri dansedii gibi arka arkaya giderek merdivenlere zor att kendisini,
nk benim sylediimi tereddtsz yapacak kadar lgn birisi oldu
umu biliyordu. Ama ben adamn da bir frsatn bulursa beni sa brakmyacan hi hesaba katmakszn davranacak kadar dncesizdim.
Belki bir ay kadar, meteliksiz kalp da satmak zorunda kalncaya kadar,
Shortyin evini bekledi bu makineli.
Harleme dnd zaman Reginald beni bulamaynca ok arm,
sonra kalkp Roxburyye gelmi beni grmeye. Bir sre Bostonda kald
Reginald hl pek fazla deimemiti; kendime ablam Elladan bile da
ha yakn hissettiim o kk kardeim olarak duruyordu. Geri Ella be
ni yine seviyordu, ben de onu elime frsat getike ara sra grmeye gi
diyordum, ama Ella benim bu kadar hzl bir ekilde deimeme akl erdiremiyor ve bunu bir trl hazmedemiyordu. Bama bir bel gelecei
ni hep hissettiini o zamandan beri syleyip duruyordu. Ama benim
iimde de, hep sanki Ella benim bu dnyaya bakaldrma iin iin seviniyormu, bir bakma memnun oluyormu gibi bir duygu vard. n
k kendisi ou erkekten daha gl kuvvetli, daha yrekli olduu hal-

288 MALCOLM X

de, zaman zaman kadn olarak dnyaya geldii iin kendinde bir ezik
lik hissederdi.
O zamanlar sadece kendini dnen birisi olsaydm, belki evirme
ye devam edeceim dmen bir tek kumarbazlk olurdu. John Hughesn
kumarhanesine gelip giden ynla avanak vard. yi bir kumarbaz, ha
yatn bal gibi kazanp giderdi bu aylaklar takmnn srtndan. Bunlar
i g sahibi ama kumar hastas insanlard. Bunlarn cebine maa girdi
i gnlerde insan Hughesin kumarhanesine mutlaka bir grnmeliydi,
o gn karmamalyd. Zaten John Hughes, kendi kumarhanesinde ba
na i bile teklif etmiti, ama ben kabul etmemitim.
Ama ne biim bir dmen evirmeliyim diye kafa patlatp dururken
ben srf kendimi hesaba katmyordum. Shortyye de yarar dokunacak
bir i evirmek istiyordum, gnlmden geen buydu. Daha nce de be
lirttiim gibi, hakikaten zlyordum Shorty iin. Kafasnda hep o es
ki hikye vard: mzisyen olmak! Mzisyen olmann o sahte cazibesine
kaplmt Shorty, halbuki mzisyenlikten eline geen para ev kirasna,
esrarl sigarasna, yemesine imesine ve teki gndelik masraflarna zar
zor yetiyordu. stelik borca da giriyordu bir yandan. Ama Shorty elindekini avucundakini nasl tutabilirdi ki? Ben Harlemde ve turnelerde
birok nl arkcyla dp kalkmtm, hatt bir mzisyen iin ok
fazla saylabilecek kadar para kazanan isimler arasnda yllarca kalm
tm; onlarn bile hibir eyleri yoktu.
Ona kalrsa benim elimden de binlerce dolar gelip gemiti, ama
imdi hibir eyim yoktu. Sadece kokain alkanlm bile bana gnde
aa yukar yirmi dolara patlyordu. Herhalde itiim esrarl sigaralar
ve normal sigaralar iin de gnde hi deilse be dolar gidiyordu; o ka
dar uyuturucu madde kullanmaktan baka, bir de sigaray azmdan
drdm yoktu. Bazan gnde drt paketi buluyordu itiim sigara.
Ama bana bugn sorsanz unu sylerim ki, ttn alkanl da, hangi
tr olursa olsun herhangi bir uyuturucu madde alkanl kadar k
t bir alkanlktr.
Sonunda Shortyye bir dmen evirme dncemi anca, ona u
gerei kabul ettirmekle baladm ie: klelik yaparak bir eyler elde
edilebileceine geri zekllardan baka kimse inanmazd. te kendisi de
bunun en canl kantyd.
O zamanlar evlere soyguna kmay kuruyordum kafamda; durumu
Shortyye anlattm, byle byle dedim. Hemen her zaman bir para tu-

f
YAKALANI 289

tucu davranan Shorty bu nerimi nasl olmutu da hemencecik kabul

edivermiti, buna gerekten ok armtm. Ev soymak nere, Shorty
nere; bu konularda zerre kadar bilgisi yoktu.
Ev soymann yollarn Shortyye anlatmaya baladmda, beni bir
sre dinledikten sonra, benim de tandm ve kendisinden holand
m Rudy adndaki bir arkadan da ie sokmak istedi.
Bu Rudynin anas talyan, babas Zenciydi. Doma byme Boston
luydu. Ksa boylu, sarn, canayakn birisiydi, ho bir ocuksu grn
vard. Rudy asl ii olarak bir ii kiralama brosunda alyordu;
zel toplantlara garson olarak yolluyorlard onu. Bu iinin yannda
Rudynir bir de yan ii vard; bana Harlemde randevuevlerine klavuz
luk ettiim gnleri hatrlatan bir dmendi bu. Rudy haftada bir gn
Bostonun hayli nfuzlu, hayli zengin soylularndan olan bir aristokra
tn evine gidiyordu. Orada Rudy adam soyuyor, ardndan kendisi de
soyunuyor ve sonra adam kk bir bebek gibi kucana alyor, yata
na yatryor ve zerine eilip her tarafn talk pudras ile pudralyordu;
adam ite srf bu i iin iyi para veriyordu Rudyye.
Rudynin sylediine gre, bu ihtiyar aristokrat, kendisine yaplan
bu muameleden sonra zevkten drt ke oluyormu.
Ben de Rudyye ve Shortyye Harlemde tank olduum baz eyleri
anlattm. Rudynin bildii kadaryla, Boston da yle zel zevklerin tat
min edildii seks evleri yoktu, ama sadece baz zengin beyazlar, src,
hizmeti, garson gibi yanl anlalmalara yol amayacak bir kisve altn
da evlerine ardklar Zencileri birtakm zel zevklerini, sapklklarn
tatmin etmekte kullanyorlard. Tpk New Yorktaki gibi bunlar da zen
gin, yksek sosyeteye mensup kimselerdi. Normal olarak cinsel ilikide
bulunabilecek ya oktan am ve uyanmak iin olmadk yollan dene
mek zorunda kalan, hep yeni yollar arayan ihtiyarlard bunlarn ou da.
Hatrladma gre, Rudy, bir Zenci ifte kendi yatanda cinsel ili
kide bulunmalar ve kendisinin de onlar seyretmesi iin para veren bir
ihtiyardan szetmiti. Baka bir ihtiyar da o kadar duyarlym ki, pa
rayla kiralad bir ifti odaya tkyormu, kendisi de darda bir sandal
yeye kuruluyormu ve ierdeki iftin yaptklarn hayal ederek tatmin
olmaya alyormu.
tyi bir hrsz etesinde keifi denen bir eleman bulunurdu, bunu
biliyordum. Keifi, soymaya deer evleri tespit eder, yeni yeni yerler
bulur karrd. Bir de ayrca bu evlerin vaziyetini iskandil edecek bir

290 MALCOLM X

adam, eve nerelerden nasl girilip klabileceini falan tespit edecek bir
adam gerekliydi. Rudy bu ilerin her ikisi iin de biilmi kaftand. Zen
gin evlerine garsonlua gnderildii zamanlarda, zerinde beyaz ceke
tiyle oraya buraya koutururken evdeki kymetli eyalarn yerlerini
tespit etse, evin iini adamakll rense kimin aklndan geerdi ondan
phelenmek; o kargaada kimsenin dikkatini ekmezdi bu!
Tasarladmz bu ev soyma iini kendisine atmzda Rudynin
tepkisi, hatrladma gre, Sahi mi yahu ne zaman balyoruz yley
se? gibilerden bir karlk vermek olmutu.
Ama ben bu konuda umursamaz davranyor ve hi mi hi acele et
miyordum. Son derece dikkatli ve planl hareket etmenin ne kadar
nemli birey olduunu hem eski dmencilerden renmitim, hem de
kendi tecrbelerime dayanarak biliyordum. Doru drst yaplmas ha
linde, ev soymak, baz tehlikelerine ramen en az riski gze alana en
fazla baar ans veren bir iti. Bir defa insan kurbanlarndan herhangi
birisiyle karlamayacak ekilde yapabilirse bu ii, o taktirde herhangi
birisini yaralamak, hatt belki de ldrmek zorunda kalma ihtimali ok
azalyordu. nsan kazara polisin eline dse bile o taktirde de polis her
hangi bir grg tan bulamyordu.
Ev soygunculuu yapmak iin belli bir blge semek ve ie koyul
duktan sonra da artk o blgenin dna kesinlikle kmamak da gzden
uzak tutulmamas gereken nemli bir noktayd. Gerekten de hrszla
rn belli uzmanlk dallar vard. Kimi sadece apartman dairelerini soyu
yordu, kimi sadece evleri, kimi sadece dkknlar, kimi sadece depola
r soyuyordu; kimi de sadece kasalar soyuyordu tabii.
Hatt ve hatt mesken hrszlnda daha baka zel dallar bile bu
lunur. Gndzc hrszlar ayrdr, sinema tiyatro zaman evlere giren
akamc hrszlar ayrdr, gece hrszlar ayrdr. Herhalde hangi ehrin
emniyet mdrlnden bilgi alsanz, bu dallardan belli bir tanesinde
uzmanlam bir hrszn kendi dal dnda alrken, kendi dal dn
da baka bir i tutarken yakalandna ok az rastlandn syleyecek
lerdir size. rnein, Harlemdeki nl Sakinatlar gece vakti apartman
soymakta uzmanlamt. Herhalde bir milyoner le yemeine ksa ve
evinin kapsn da ak brakp gitse, Sakinatlar gndz gzyle o evi
soymaya raz etmeniz mmkn olmazd.
Kiisel eilimlerim bir yana, benim hibir zaman gndz ie kmaymt asl geerli bir nedeni vard. Ben bu halimle gndz gzyle ie

YAKALANI 291

kacak olsam, hemen gze batardm. Herkesin beni, Kzl kahverengi

tenli, bir doksan boyunda bir Zenci diye tarif ettiini duyar gibi olu
yordum adet. Bir anlk bir bak bile yeterliydi byle bir tarif iin.

En ufak bir falso bile verilmeden gerekletirilmesini istediim soy

gunlarmz planlarken bizim beyaz kzlar da eteye dahil etmeye karar
veriimin iki nedeni vard. Bu nedenlerden birincisi uydu: Srf
Rudynin garson olarak gittii yerleri soymakla yetinecek olursak ken
dimizi fazlasyla snrlam olacaktk. Rudynin garson olarak gittii ev
lerin says o kadar kabark deildi; bu bakmdan, srf Rudynin keifle
rine bel balayacak olursak, ksa zamanda kaynaklarmz kururdu. Son
ra varlkl beyazlarn oturduu blgelerde yeni yeni evler bulup iskan
dil etmek gerektiinde, Zenciler bu amala buralarda dolamaya kacak
olsalar kabak gibi srtp kalrlard ortada, ama beyaz kzlar bizim iin
esiz bir kaynak saylan bu yerlere sk sk davetlere gidebiliyorlard.
Bir ite bir sr adam birden kullanmaktan hi holanmazdm as
lnda ben. Ama imdi Sophiamn kzkardeiyle Shortynin aralarndan
su szmyordu. Sophia ile bense krk yllk dost gibiydik. Rudy derseniz
o da bu i iin can atyordu ve ok uyank bir ocuktu; yle olunca, ara
mzda hi kimse azndan herhangi birey karacak durumda deildi;
hepimiz ayn derecede tehlikeyle kar karya bulunuyorduk, yani bir
bakma tpk bir aile birimi gibi olacaktk.
Sophiann bu ie raz olacandan hi phem yoktu. Ben birey is
teyeceim de Sophia yapmayacak, mmkn deildi. Kzkardei de Sophiann her dediini yapard. Bu yzden her ikisi de kabul etti nerimi
zi. Bu ii Sophiaya ve kzkardeine atm sralarda Sophiann kocas
sahil kentlerine i iin kt o gezilerinden birindeydi.
Birok hrszn, hrszlk yaparken deil de ald mallan pazarlar
ken yakalandn da biliyordum. Bizim aldmz mallan elden kara
cak paravana adam ayarlamamz gerekten byk bir ans eseri oldu.
Ondan sonra da oturup onunla nasl alacamz bir plana baladk.
Bu paravana adam aslnda bizimle birlikte almyordu. Onun temsil
cisi durumunda bir bakas vard arada ve bu adam da etenin hibir
yesiyle deil sadece ve sadece benimle temas halindeydi. Bu adamn
normal iinden baka, Bostonun eitli yerlerinde birka garaj ve de

292 MALCOLM X

polar vard. Adamla yaptmz anlamaya gre, ben bir yer soymadan
nce adamn temsilcisini durumdan haberdar edecektim ve soygunda
aa yukan ne eit mallar kaldrabileceimizi bildirecektim, o da bize
alnt mallar hangi garaja ya da hangi depoya gtreceimizi syleye
cekti. Biz soygunu yapp eyalar sylenen yere gtrdkten sonra, tem
silci de mallar gzden geirecekti. Sahiplerinin eyalar tanmasna yar
dm edebilecek her trl emareyi, her trl iareti ortadan kaldracak
t. Daha sonra da paravanlk eden adamn kendisini aracakt. O da
gelip mallara baktktan sonra kesin kararn verecekti. Ertesi gn de pa
ravanann temsilcisiyle ben nceden kararlatrdmz bir yerde bulu
acaktk ve adam alnt mallarn parasn bana hemen deyecekti.
Birey daha hatrlyorum. Paravana, bizim paralar her zaman gcr
gcr olanlardan, piyasaya yeni srlm banknotlardan seip yollard.
Kafas alan bir adamd bu paravana. Adamn bu ekilde davranmas
nn her ne hikmetse hepimiz zerinde ok bariz bir psikolojik etkisi
oluyordu; bir iten sonra cebimizde gcr gcr yeil banknotlarla kasla
kasla gezip dolayorduk. Ama belki de bu paravana adamn bize her
zaman taze para yollamasnn baka bir nedeni vard kimbilir!
Ayrca etemizin gerekletirdii operasyonlarda kullanlmak zere
bir de karargha ihtiyacmz vard ve byle bir yer Roxburyde olmama
lyd. etemizdeki kzlar Harvard Meydan taraflarnda bir apartman
dairesi tuttular. Bizim kzlar Zenci olmadklarndan, istediimiz her za
man dar kp alveri yapmaya toplumsal konumlar da, fiziksel du
rumlar da elveriyordu. Tuttuumuz daire zemin kattayd, onun iin de
gece vakti apartmandan kimsenin dikkatini ekmeden rahatlkla girip
kabilecektik.

Bir rgtte mutlaka bir de reis olmaldr. Hatt rgt tek kiilikse bi
le o tek kii kendi kendisinin reisi olmaldr.
etemizin, karargh olarak kiraladmz o apartman dairesindeki
ilk toplantsnda soygunlar nasl yapacamz uzun uzun konutuk.
Kzlar kap kap dolap zilleri alacaklard, kapy aanlara satc olduk
larn, anket yaptklarn ya da bir aratrma yapan niversite rencisi
olduklarn falan syleyeceklerdi, ya da duruma gre buna gre benzer
eyler syleyeceklerdi. ayet anslar yver gider de eve girebilirlerse,

YAKALANI 293

evin iinde dikkat ekmemeye alarak mmkn olduu kadar dolaa

caklard. Sonra da gelip bize hangi evlerde ne gibi almaya deer eya
lar grdklerini bildireceklerdi. Ayrca kzlar, Shortv, Rudy ve benim
iin evin bir krokisini de izeceklerdi. ok avantajl grnen zel bir
durum olmad srece kzlarn soygunlara katlmamalar konusunda
da bir karar almtk aramzda. Soygunlara normal olarak biz erkek
kacaktk; ikimiz ierde alnmas gereken eyalar alarken ncs
de evin nnde arabada, motor alr vaziyette bizi bekleyecekti.
Aramzda bunlar konuup planlar gzden geirirken, ben kasll
olarak onlardan biraz uzaa, bir somyann zerine uzanmtm. Konu
urken anszn belimden toplu tabancam ektim ve iindeki alt mer
minin beini karttm, tabancann iinde bir mermi daha kaldn gs
terdim onlara. Sonra tabancasnn silindirini frl frl dndrdm ve
namluyu kafama dayadm.
imdi, hepinizin ne kadar cesareti varm, grelim bakalm de
dim.
Glmseyerek yzlerine bakyordum. Hepsinin az da bir kar aynlm, eneleri sarkmt. Namlu kafama dayal dururken tetii ektim,
o anda kan klik sesini hepimiz duyduk.
imdi batan yapacam, dedim.
Vazgemem iin her biri bir yandan yalvaryordu bana. Shortynin
ve Rudynin akllarndan benim zerime atlmak getii okunuyordu
yzlerinden.
Bu arada bir klik sesi daha duyuldu, horoz yine bo bir deliin ze
rine dmt.
Sophia ve kzkardei adet krizler geiriyorlard. Rudy ile Shorty
ise; Aman Allahm1.. Kzlolan!.. yahu vazge u iten ne olursun..
Allah akna yeter!... diye yalvaryorlard. Tetii bir kez daha ektim.
Bunu size lmden korkmadm gstermek iin yapyorum, de
dim. lmden korkmayan birisinin karsnda durulmaz, hadi imdi
herkes i bana1"
te bu hareketimden sonra etedekilerin hibirisi de bir an bile a
rtmad bam. Sophia korkuyla hareket ediyordu, kzkardeiyse Bay
Kzlolan diye hitabedyordu bana. Shorty ve Rudy de bana kar ar
tk eskiden olduu gibi davranamyorlard. Kimse o olayn szn bile
edemiyordu. Hepsi de benim ldrm birisi olduumu dnyorlar
d. Benden dleri kopuyordu

294 MALCOLM X

O gece ilk iimize ktk ve Rudyyi kiralayp, her tarafn pudrala

tan o ihtiyarn evini soyduk. O kadar temiz bir i yaptk ki deme gitsin;
ondan iyisi de can salyd dorusu! Herey tkrnda gitti, saat gibi
aynen. Paravana adam da son derece memnun kald bu iten; memnun
kaldn yollad gcr gcr paralardan anladk. htiyarn bir ara
Rudyye anlattklarna gre, eve hrszlk masasndan bir sr polis do
lumu ve sonunda bu hrszln Boston civarnda yaklak olarak bir
yldr faaliyet gsteren bir ebekenin ii olduunu gsterir kantlar bu
lunduunu syleyip gitmiler.
ok gemeden biz bu soygunculuk iini adet bir bilim haline d
ntrdk. Kzlar zengin mahallelerinin altn stne getiriyorlar, etra
f iskandil ediyorlard ve soygunlarmz tkr tkr yryordu. Bazan bir
soygun on dakika bile almyordu. Asl soygunu ou zaman Shorty ile
ben yapyordum, Rudy de arabayla darda bizi bekliyordu.
Evde kimse yoksa alelade kilitleri ana anahtarla ayorduk. yi kilit
leri amak iinse ya maymuncuk kullanyorduk ya da bir demir para
s kullanyorduk. Bazan da yangn merdivenlerine bakan pencerelerden
ya da atlardan giriyorduk evlere. Zaten baz ahmak kadnlar eyalar
n iyice grp de sada solda methimizi yapsnlar diyerek bizim kzlara
neleri var neleri yok karp gsteriyorlar ve evlerinin her tarafn gez
diriyorlard. O bakmdan, bizim kzlarn izdii krokinin yardmyla ve
elimizdeki parmak kadar pilli fenerle doruca alacamz eyalarn
yanna gidiyor ve elimizle koymu gibi alp geliyorduk ne bulursak.
Bazan da evlerini soyduumuz kurbanlar yataklarnda derin uyku
larna dalm oluyorlard. Belki bu durumda ev soymak ok byk ce
saret isteyen bir i gibi grnr geriden bakldnda ama sanld ka
dar zor deildir dorusu. Ev sahiplerinin evde olmas halinde bizim ya
pacamz tek ey, onlarn nefes alp vermelerine kulak kabartarak
mmkn olduu kadar yava hareket etmek oluyordu. Uykularnda
horlayanlara baylyorduk; iimizi hayli kolaylatryordu byleleri. o
raplarmzla eve dalyor ve doruca yatak odalarna szlyorduk. Eli
mizi abuk tutarak ve adet glge gibi sessiz hareket ederek elbiseleri,
kol saatlerini, czdanlar, el antalarn, mcevher kutularn kaldrp
geliyorduk.
Noel zamannda ise asl bayram biz yapyorduk; o gnlerde evler
de milletin ald bir sr pahal hediyeler bulunuyordu. stelik ev sa
hipleri bankadaki hesaplarndan falan her zamankinden fazla para ek-

YAKALANI 295

mi oluyorlard Noel dolaysyla. Byle gnlerde ie her zamankinden

erken kyorduk, hatt hazan bylesi gnlerde iskandil etmediimiz
evlere bile girip soygun yapyorduk. Bir evin btn perdeleri ekiliyse,
ierde hi k yanmyorsa ve bizim kzlar kapy aldnda da cevap ve
ren olmuyorsa, ii biraz da ansa brakp dalyorduk ieriye.
Evinizden hrszlar uzak tutmak istiyorsanz bu konuda size ok iyi
bir are syleyebilirim. Evde hrszn grebilecei bir k, en mkem
mel ve tek korunma aresidir. Bu bakmdan, en iyisi banyonun n
btn gece yank brakmaktr. Banyo yle bir yerdir ki insan gecenin
her saatinde girebilir ve istedii kadar da kalabilir banyoda. stelik ban
yodayken insann en kk, en garip bir sesi bile duyma ihtimali var
dr. Hrszlar da bunu ok iyi bildikleri iin banyosunda k yanan eve
girmeyi gze alamazlar asla. Dahas, bu yol herhalde mevcut korunma
yollar iinde en ucuz olandr. Elektriin kilovat sizin kymetli eyala
rnzdan ok daha ucuzdur nasl olsa.
Bizim etenin baarsna diyecek yoktu. Bazan bize paravanalk eden
adam da nerelerde iyi mallar bulabileceimiz hakknda ipular veriyor
du bize. te bu ekilde bir zaman srf ark hallar zerinde altk. Bu
devremizin en iyi dnemlerinden biri olduunu hatrlyorum. Bize paravanalk eden adamn bizden ald hallar goturup tekrar asl sahipleri
ne satp satmadn hep merak edip durmuumdur. Ama dorusu, bu
hallarn ne kadar para ettiklerini tahmin edemezsiniz, bildiiniz gibi de
il. Ufack bir halnn bile bize bin dolar getirdiini hatrlarm ben. Kimbilir bizim paravana adam neler kazanmtr bu hal iinden Zaten b
tn hrszlarca malm bir eydir ki, paravanalar hrszlar, hrszlarn
kurbanlar soyduklarndan bin beter soyup soana evirirler.
Bir seferinde az kalsn polise enseleniyorduk; zaten bunun dnda
da bir tek ciddi tehlike bile atlatmadk. O da yle, birgun soygunu yap
m arabamzla soygun yerinden uzaklayorduk. Uumuz de arabann
n koltuklarndaydk. Arka koltuk da aldmz mallarla tka basa do
luydu. Anszn bir polis arabasnn keyi dnp bize doru gelmekte
olduunu grdk. Neyse ki araba yanmzdan geip gitmiti. Normal
devriye turlarn yapyorlard herhalde. Ama az sonra arabann bir U d
n yaptm dikiz aynasndan grdk. Bizi durdurup sorguya ekmek
istedikleri besbelliydi. Herhalde biraz nce yanmzdan geip giderken
bizim Zenci olduumuzu grmlerdi ve Zencilerin o saatte o blgede
hibir ilerinin olmadn da biliyorlard polisler.

296 MALCOLM X

Gerekten ok zor bir durumdaydk. Zaten o sralarda etrafta hrsz

lk olaylarndan geilmiyordu; geri ortalktaki tek ete bizimki deildi,
biliyorduk bunu, ama polis bizi yakalarsa o gne kadar meydana gelmi
tm hrszlk olaylarn bize ykleyebilirdi. Ancak, bildiim birey daha
vard ki, bir Zencinin kendisini uyutup atlatabileceini akl edebilen be
yaz adam binde bir bile kmazd. Onun iin daha polis arabasnn
yanp snmeye balamadan ben Rudyye durmasn syledim. Sonra da
ha nce bir kere yapm olduum ayn numaray yaptm: arabadan ine
rek polislere durmalar iin bir iaret yaptm. Onlar durunca da polis
arabasnn yanma gittim. akn ve acemi bir Zenci pozlarnda kelime
leri azmda geveleyerek polislere Roxbury taraflarndaki bir yere nere
den gidileceini sordum. Onlar da bir gzel tarif ettiler. Sonra onlar da
biz de kendi yolumuza, kendi ilerimize gittik
etemizin elemanlar kendi aralarnda gayet iyi uyum salyorlard.
ou zaman, nce bir hayli para kazanana kadar hrszlk yapyor, son
ra da bir sre ie kmyor ve bu paralar yiyorduk. Aslnda Shorty or
kestrasnda almaya yine devam ediyordu. Rudy yine hi aksatmakszn
o duyarl ihtiyarn evine gidip geliyor ve zel partilerde garsonluk yap
may devam ettiriyordu. Sophia ve kzkardei de normal olarak ev ile
rini yapyorlard."
Ben yine eskiden olduu gibi kzlar yanma alp Shortynin alt
elence yerlerine gtryordum. Sanki elimizdeki paralar tedavlden
kalkacakm da bunun iin ok az bir zamanmz kalm gibi para har
cyordum oralarda. Kzlar da alnt mallar arasndan gzlerinin tuttu
u mcevherleri ve krkleri seerek bir gzel takp taktryorlar, giyi
nip kuanyorlard. evirdiimiz dmenden kimsenin haberi olmuyor
du, ama ilerimizin yolunda gittii de grnmzden belli oluyordu.
Bazan da Shortynin evinde ya da Harvard Meydamndaki dairemizde
buluuyorduk kzlarla ve hep birlikte oturup esrarl sigaralarmz tt
tryor, mzik dinliyorduk. Geri bir insann arkasndan konumak
ho birey deil ama, bizim Shortynin beyaz bir kzla birlikte olma ko
nusunda ylesine derin bir zaaf vard ki, klar snse yanndaki kzn
beyaz olduunu gzleriyle de grmek iin sokak lmbasnn vur
sun diye perdeleri ayordu.

YAKALANI 297

ki i arasnda almadmz baz akamlarda ben Massachusetts

Caddesindeki Savoy gece kulbne giderdim. Sophia da belli saatlerde
telefonla bu kulpten arard beni, ie ktmz geceler bile ben bu ku
lpten karak soyguna gider ve iimizi bitirince de yine bu kulbe d
ner gelirdim. Byle yapmamn asl nedeni, icab halinde tahminen hr
szln yaplm olduu saatlerde beni o kulpte grdklerine dair ta
nklk edebilecek kimseler bulabilmekti. Zaten Zenciler polise ifade ve
rirken bireyin saatini tam olarak syleyemezlerdi bir trl.
Bostonda o zamanlar iki tane Zenci dedektif vard. Bunlardan biri
Turner adnda koyu kahverengi tenli bir adamd. Bu Turner zaten benim
Roxburyye adm attm ilk gnden beri benden huylanp duruyordu.
Tabii ben de ondan huylanyordum. Turner birgn beni fena yapaca
n syleyerek sada solda ileri geri konumu, tabii ben de durur mu
yum, hemen ayn fslt gazetesiyle sert bir cevap yollamtm Turera.
Turnern son zamanlarda bana kar taknd tavr, benim kendisine
yolladm cevabn kulana gitmi olduunu gsteriyordu. Aslnda be
nim silah tadm bilmeyen yoktu. Turner da benim bu silhlar de
dektif deil kim olursa olsun kendine kar kullanmakta hi tereddt
etmeyeceimi anlayacak kadar kafas alan birisiydi.
Bir akam erkenden, yani her zamanki saatimizde biraz nce sz
n ettiim o bara gittiimde kabindeki telefon almaya balamt, ite
o anda Turner da barn kapsndan ieri dalmt. Rastlant bu ya telefon
alnca benim yerimden kalkp kabine doru yrmeye baladm da
grmt bu arada; telefonun benim iin aldn anlam olduu hal
de tuttu kabine dald ve telefonun ahizesini kaldrp cevap verdi
Turner bir yandan gzlerini benden hi ayrmyor, bir yandan da
Alo, alo, alo... deyip duruyordu. Tabii Sophia telefonda yabanc bir
sesle karlanca hi konumakszn telefonu kapatm olmalyd,
emindim bundan.
Telefon bana deil miydi? diye sordum Turera.
Evet, sanayd, dedi.
Peki o zaman niye bana vermedin? dedim ben de.
Bunun zerine ters bir cevap verdi bana Turner. tik hareketi bana
yaptrmak iin uratm biliyordum. Zaten srekli olarak birbirimizin
am arayp duruyorduk. Birbirimizi ldrmeye niyetli olduumuzu
ikimiz de ok iyi biliyorduk. Turner ilerde kendisini zor duruma d
recek ters bir lf etmek istemiyordu. Benim de azmdan polise tehdit
olarak yorumlanabilecek herhangi bir lf karmaya hi niyetim yoktu.

298 MALCOLM X

Ama o anda barda kim var kim yok iyice duysunlar diye kastl olarak
yksek sesle sylediim eyleri kelimesi kelimesine hatrlyorum. Bili
yorsun Turner dedim, sen isim yapmak istiyorsun, ama benimle urar
san bir isim yapacaksn yapmaya da o isimle birlikte sen de batacaksn,
nk beni ldrmek zorunda kalacaksn, bunu biliyor musun sen?
Turner yzme bakakald. Sonra da arkasn dnd ve ekip gitti
Daha isim yapmaya hazr deildi herhalde.
Ama ben de yle bir noktaya gelmitim ki artk adeta tabutumu sr
tmda tayordum.
Yasad faaliyette bulunan ebekelerin bir kanunu vardr ki buna
gre her sulu eninde sonunda yakay ele vereceini bilir. Sulunun ya
paca tek ey bu kanlmaz sonu elinden geldii kadar geciktirmektir.
Benim kullandm uyuturucu maddeler bu dncenin kafamda
ok geri planlara itilmesine neden oluyordu. Zaten uyuturucu madde
ler hayatmn kan can gibi birey olmutu artk. yle bir duruma gel
mitim ki, her gn ok miktarda esrarl sigara ya da kokain kullanarak,
hatt bazan ikisini birden ierek her trl dertten, her trl endieden
syrlp gidiyordum. Ama bu arada herhangibir sorun bilinaltmdan bir
yolunu bulup da bilin dzeyine kabilirse, o sorunu da hemen her
gn, imdi bu gibi eylere kafa yormann sras deil, yarn bir icabna
bakarz, diye diye yarma, ertesi gne erteliyor ve geldii yere geldii gi
bi gnderiyordum.
Ne olursa olsun esrarl sigara imeye, beyaz zehir kullanmaya de
vam ediyordum ama, benim iin hayli g birey olmakla birlikte, sar
holuumu etrafa pek belli etmiyor, zellikle bu uyuturucular aldm
zamanlar kimseye hissettirmiyordum.
Byk apl bir vurgundan sonra istirahata ekildiimiz ve ie k
madmz bir hafta boyunca ben hep sarho vaziyette gece kulplerini
gezip duruyordum. Szn ettiim o Savoy kulbne geldiimde bar
men bana, Selm Kzlolan, dedi anlaml anlaml. Ortalkta ters bir
ey olduu adamn yznden okunuyordu. Ama barmene o anda hibir
ey sormadm. Benim hayatta hep bal kaldm bir ilkem vard: byle
durumlarda hi kimseye birey sormazdm; nk sizin bilmenizi iste
dikleri birey varsa zaten mutlaka sylerdi size. Ama o barmen bana bireyler tlatmaya niyet ettiyse bile sylemek istediklerini syleyecek bir
frsat bulamad. Ben tabureye tneyip ikimi smarlamtm ki tam o an
da onlara iliiverdi gzm

YAKALANI 299

Sophiayla kzkardei, dip taraflarda, dans pistine yakn bir masada

bir beyaz adamla birlikte oturuyorlard.
ite ondan sonra yle bir yanl i yaptm ki, nasl olup da byle bireyi yaptm ben de bilmiyorum. Sophiayla pekla daha sonra da ko
nuabilirdim. Yanndaki beyaz adamn kim olduunu bilmiyordum, za
ten beni de ilgilendirmiyordu kim olduu. Ama ektiim kokain beni
durdurmad ve yerimden kaldrd.
Yanlarndaki adam Sophiann kocas deilmi. Kocasnn en yakn
arkadaym. Birlikte askerlik yapmlar. Sophiann kocas seyahatte
olduu iin adam onu ve kzkardeini yemee davet etmi ve kmlar.
Ama yemekten sonra arabayla dolarken adam anszn siyahlarn ma
hallelerinden bir yere gitmeyi teklif etmi.
ehirde yaayan bir Zenci, pis zencilerin aptallklarna bakarak biraz
kafa bulmak iin pis zenci yuvalarna gelen sonradan-grme bu Kuzey
li tiplerinden binlercesiyle karlamtr. Kzlar, Roxburydeki Zencilere
mahsus elence yerlerinde hemen hemen herkes kendilerini tand
iin, adam bu niyetinden vazgeirmeye ok almlarsa da adam diret
mi ille gideceiz diye. Onlar da yrekleri azlarna gele gele, daha n
celeri yzlerce defa geldikleri o kulube girmek zorunda kalmlar. Kz
lar ieri girince tabii barmenler ve garsonlar garip garip bakmaya bala
mlar onlara ama kzlarn gz iareti zerine sanki onlar daha nceden
hi grmemi gibi hareket etmeye almlar. Kzlar o adamla bir masa
ya oturup kendilerine birer iki sylemiler ama, bir yandan da Allah ve
re de bizi tanyan bir Zenci masamza falan gelerek bizimle konumaya
kalkmasa diye ilerinden de dua edip duruyorlarm
te ondan sonra ben kagelmitim. Ben masalarna varp dayand
m ve kzlara Bebeim, falan gibi hitap ederek konutuumu hatr
lyorum. Bunun zerine kzlar kire gibi bembeyaz olmulard, adam da
pancar gibi kzarmt.
Ayn gece ben Harvard Meydan taraflarnda tuttuumuz o apart
man dairesine gidip yattm, nk hastalanmtm baya. Son be yl
iinde yakalandm teki hastalklara gre ok daha hafif bir bedensel
rahatszlkt bu. Pijamalarm geirip yataa uzanm yar uyur yar uya
nk bir halde yatarken kapnn vurulduunu duydum.
in iinde bir i olduunu hemen anladm. Bizim hepimizin de
anahtar vard. Kimse almazd kapmz. Hemen yataktan frladm ve
somyann altna sokulup saklandm; o kadar sarhotum ki konsolun
zerinde duran silahm almay bile akledememitim.

300 MALCOLM X

Somyann altnda drt bklm bzlp yatarken, kilitte dnen bir

anahtar sesi duydum. Ardndan bir ift ayakkabnn ve pantolon paa
snn ieri girdiini grdm. Adet bacaklarndan kesik gibi duran bu
iki ayak etrafta dolat durdu. Ayaklarn her duruunda adamn gz
nn neye taklm olduunu anlyordum. O daha eilip bakmadan ada
mn eilip somyann altna bakacan da biliyordum. Nitekim adam
eildi ve somyann altna bakt. Sophianm kocasnn arkadayd bu.
Adamla benim yzm arasnda iki kar mesafe ya vard ya yoktu. y
lece donakalmt adam.
Hah, hah haa, amma da ilettim seni, deil mi? diye gldm. Orta
da yle komik bir durum da yoktu aslnda. Glmeye devam ederek som
yann altmdan ktm. imdi hakkm yemeyelim, adam kamad. Biraz
geri geri ekildi ve bana sanki bir ylana bakarm gibi bakmaya balad.
Adamn o anda kendi gzleriyle grp anlad bir gerei ondan
gizlemeye almadm. Dolaplarda ve etrafta Sophiayla krkardeine ait
bir sr eya vard ve adam da bunlarn hepsini grmt. Hatt adam
la biraz konutuk bile. Ona kzlarn evde olmadn syledim, o da e
kip gitti. Sonradan beni en ok hayrete dren ey uydu ki, aslnda
ben o zaman tedbirsizlik edip silahsz olarak somyann altna girmekle
adet kendi kendimi kapana sokmutum. Dnyorum da, gerekten
byk bir hata yapmm byle davranmakla.

Birgn, aldm bir saati krk bir tan deitirtmek zere bir sa
ati dkkanna brakmtm. Herhalde iki gn kadar sonra, saati alma
ya gittiimde, herey bir anda altst olup gitti.
Daha nce de sylediim gibi, o zamanlar silah tamak benim iin
mendil tamak gibi giyim kuammn ayrlmaz bir paras haline gel
miti sanki. Silahm ceketimin altnda, omuzuma asl klfndayd.
Sonradan anladma gre, saatin sahibi saatinde nasl bir bozukluk
olduunu ve ne gibi bir tamire ihtiya gsterdiini polise anlatm. ok
gzel, ok pahal bir saatti, zaten ben de onun iin aldktan sonra sat
mam ve kendime saklamtm. Meer adamn ifadesi zerine polis
Bostondaki btn saatileri durumdan haberdar etmi.
Bir Yahudi olan saati ben paray karp demeden saate davranma
d, benden paray aldktan sonra saati karp tezghn zerine koydu.

YAKALANI 301

Sonra iaretini verdi ve bu iaret zerine bir baka adan arka blmeden
kp bana doru yrd
Adamn bir eli cebindeydi. Polis olduunu anlamtm.
yle arka tarafa gel bakalm, dedi sakin bir sesle.
Ben tam adamn dediini yapp arka blmeye geerken, dkkna
hi tanmadn susuz bir Zenci girdi. Sonradan kulama gelenlerden
rendiime gre bu Zenci o gn askerliini bitirip yeni terhis olmu.
Ama dedektif o Zencinin de benim arkadam olduunu sanarak onun
la ilgilenmiye balad.
te o anda ylece kalakaldm, silahm zerimdeydi ve dedektif ba
na arkasn dnm, teki Zenciyle konuuyordu. Bugn una inanyo
rum ki, Allah o zamanlar bile benimle berabermi. Adam vurmaya fa
lan kalkmadm. Bu da benim hayatm kurtard.
Hatrladma gre adamn ad Dedektif Slackt.
Ellerimi kaldrarak ona doru yrdm ve Al u silahm, dedim.
Adam benim silahm alrken yzn grmeliydiniz. Tek kelimeyle
oke olmutu. nk o Zencinin birdenbire dkkana dalvermesiyle
birlikte, adam, benim silahm olabileceimi falan hesaba katmakszn
bana arkasn dnvermiti. Ama bunun zerine, o anda kendisini ra
hatlkla ldrebilecekken ldrmek istemediimi anlamt.
Sonra silahm ald ve darya bir iaret verdi. Bunun zerine iki de
dektif gizlendikleri yerden kp geldiler ve benim kollanma yaptlar.
Demek o dedektifin srt bana dnkken en ufak bir yanl hareket yap
maya kalksam br dnyay boylayacakmm.
Sonralar hapiste bu konu zerinde uzun uzun dnmek iin bol
ca vaktim olacakt.
O gn o ekilde tutuklanmasaydm, baka bir gn nasl olsa baka
bir yolda ldrlecektim. Sophiann kocasnn arkada olan adam tu
tup hereyi olduu gibi anlatm arkadana. Sophianm kocas da saba
h bile beklemeden atlayp gelmi Bostona ve gelir gelmez de elinde si
lahyla bizim dairenin kapsna dayanm; yana dne beni aryormu
adam. Dedektiflerin beni merkeze gtrd saatlerde Sophiann koca
s da bizim evdeymi.
Dedektifler beni sadece sorguya ektiler. Dvmediler beni. Hatta el
lerini bile srmediler bana. Bunun nedenini biliyordum; aslnda beni
yakalayan o dedektifi istesem ldrebileceim halde buna kalkmam
olmamdan dolay bana dokunmamlard.

302 MALCOLM X

zerimde bulabildikleri baz ktlardan adresimi tespit ettiler. Kz

lar hemen yakalayp getirdiler. Shorty de ayn gece alt gece kul
bnde sahnedeyken yakaland. Kzlar Rudyyi de ele vermilerdi. Ama
bugn bile, Rudynin durumdan nasl haberdar olduunu hl merak
ederim. Sanyorum ki bulabildii ilk vastaya atlam ve Bostondan
uzaklaarak toz olmutu. Rudyyi hibir zaman yakalayamadlar,
O gn stste binecek iki ayr lmden nasl da klpay kurtulmu
olduumu daha sonralar hi dnmemisem belki bin defa dnm
mdr. Zaten ben de hereyin nceden takdir edilmi olduuna bu
yzden inanyorum ya!
Polisler bizim dairede bir sr delil ele geirdiler; krk mantolar,
bir miktar mcevher ve daha baka ufak tefek eyler, ayrca bizim mes
lek aletlerimiz... Kilit amaya yarayan zel bir demir paras, bir may
muncuk, zel bir cam kesecei, birka tornavida, birka kk elfeneri ve bir sr yedek anahtar... Bunlar da yetmiyormu gibi, bir de benim
adet bir mzeyi doldurmaya yetecek kadar ok olan silahlarm.
Kzlar az bir kefaletle braktlar. Onlar ne de olsa beyazd, hrszdlar
ya da deildiler, nemli miydi sanki! Onlarn tek suu Zencilerle ibirli
i yapmakt. Ama Shortyden ve benden onar bin dolar kefalet istediler.
Zaten bizim bu paray hibir yerden bulamyacamz onlar da biliyordu.
Sosyal bilimciler bile alt bizim zerimizde. Hepsinin kafasna ta
klan tek ey, nasl olup da beyaz kadnlarn Zencilerin etesine girebil
dii sorusuydu. Hem bu kzlar yle srtk ya da rfnt denen cins
ten kzlar da deildi. Yksek tabakaya yakn kesimden, hali vakti yerin
de beyazlard. te sosyal bilimcileri ve adli makamlar asl dndren
ey de buydu zaten.
Bu kzlarla nasl tanmtm? Nerede tanmtm? Ne zaman tan
mtm? Birlikte yatm mydk?.. Soygunlar nasl oluyordu falan diye
hi soran yoktu bize. Adamlarn btn derdi, beyazlarn kadnlarn el
lerinden alm olmamzd.
Bu gibi sorularla kar karya kaldmz o sorgularda ben sadece
sosyal hizmet uzmanlarnn yzne bakyor ve soruyordum: Peki im
di siz ne diyorsunuz bu ie?
Hatt mahkemedeki memurlar ve zabt ktipleri bile, Kzlar da ba
ya gzelmi yahu... vay pis zenciler vay... gibilerden homurdanyor
lard kendi aralarnda. Bize mahkeme tarafndan tayin edilen avukat da
hi pek farkl dnmyordu. Bizim davann balyaca gn mahkeme
salonunda kolluk kuvvetlerinin gzetimi altnda bu avukatlarla birlikte

YAKALANI 303

bir masaya oturuyorduk. Yarg daha salona girmemiti, yanmzdaki

avukatlardan bir tanesine, Herhalde asl bu kzlarn yznden mahke
me edileceiz, dedim. Adamn yz fkeden kpkrmz kesildi ve
nndeki katlar kartrmaya balarken unlar homurdand: Beyaz
kzlarla falan bir ilginiz yok sizin!
Daha sonraki yllarda beyazlar cierlerine kadar tanmaya, beyazla
rn iini dn tam anlamyla renmeye balaynca bizim bu yarglama
mz bir trl unutamam ve unu sk sk hatrlayp durmuumdur ki
hrszlk suundan ilk defa yakalanan ve yarglanan kimselere mahkeme
ce verilen ceza en fazla iki yl kadar hapisti. Geri biz de ilk defa yakalan
mtk ama bize verilecek suun iki ylla kalmayacan da biliyorduk; biz
hrszlk suundan yarglanmyorduk aslnda, suumuz buyuktu bizim.

Baka konulara gemeden nce, burada sylemek istediim bir ey

var. Ben imdiye dein hi kimseye o kirli gemiimi bylesie ayrnt
l bir ekilde anlatmamtm. imdi o gemiimi butun ayrntlaryla an
latyorsam, o zamanlar ne kadar berbat ve gnahkr bir adam olduu
mu anlatmaktan gurur duyduum iin deil herhalde.
Ama imdi herkes benimle ilgileniyor ve neden byle birisi olduu
mu merak edip bu konuda eitli tahminlerde bulunuyor. Oysa bir in
san anlamak iin o insann ta doumundan itibaren btn hayatnn
gzden geirilmesi ve ok iyi bilinmesi gerekir. Bamzdan geen her
olayn kiiliimizin olumasnda az ok etkisi vardr. Geirdiimiz her
tecrbe, kiilik dediimiz o bileimin bir unsurudur.
Bugn el atlmasn bekleyen ok acil bir sr iim bir yanda durur
ken ben, srf birka okuyucunun merakn giderecek bir kitap hazrla
mak iin tek saatimi bile verecek durumda deilim. Oysa ite bu kitap
iin saatler harcyorum, nk ben yakalandktan sonra, ok geme
den, hapiste Allah ve Islm dinini bulup btn hayatm olduu gibi
deitirmeden nce Amerikadaki beyazlar toplumunda bataklklarn en
derinine gmlp gitmi birisi olarak iinden kp geldiim dnyann
ne biim bir dnya olduunun grlmesi, anlalmas gerektiine ina
nyorum. Bunun iin de bamdan geenlerin btn plaklyla oku
yucuya anlatlmasndan baka kar yolu yoktur ve ite u anda ben de
bunu yapmaktaym.

10. BLS

horty mtereken kelimesinin anlamm nereden bilecekti ki?..

Shortynin ihtiyar anas otobs parasn nasl bulmusa bulmu ve
ta Lansingden kalkp Bostona gelmi. Biz durumamzn balamasn
beklerken gelip Shortyyi buldu ve Aman olum, Incilin son czn
oku da dua et! deyip durdu bamzda; bana da dua etmemi syledi.
Shorty de sanki bir Zenci Baptist ayininde papaz yardmcl yapar gi
bi diz kerek Incilin Vahiy Kitabn sayfa sayfa okudu.
Sonra Middlesex Blge Mahkemesinde son karar bekliyorduk. (O
mahkememizde sanyorum ki ondrt kiilik bir jri grev yapmt.)
Shortynin annesi dinleyiciler arasnda Ella ve Reginaldn yannda otur
mu, hkra hkra alyor, hem de ba bir aa bir yukar gidip gele
rek saya yalvaryordu. nce Shorty iin verilen karar okudular:
Bir numaral jri yesinden, sekiz il on sene...
ki numaral jri yesinden, sekiz il on sene. .
numaral jri yesinden...
Ve en sonunda da, Verilen cezalar mtereken infaz edilecektir,
deyip karar okumay bitirdiler
Shorty karar dinlerken o kadar terlemiti ki kara yz yalanm
gibi parl parl parlyordu. Mtereken kelimesinin ne anlama geldii-

306 MALCOLM X

ni de bilmediinden, karar okunurken saylan cezalan kafasnda habire

stste toplam ve aa yukar yz yldan fazla hapis yatmamz gerek
tii sonucuna varp yle bir sendeledikten sonra laykra haykra ala
maya balad. Hatt mahkemedeki mbairler de dmesin diye tuttu
lar Shortyyi.
te o anda geen sekiz on saniye iinde Slorty birden deimi ve
benim o zamanki halim gibi tam anlamyla dinsiz imansz birisi olup
kmt artk.
Ben on yl hapis yedim.
Kzlar Framinghamdaki (Massachusetts) Kadnlar Islahevinde bir
il be yl arasnda deien hapis cezalarna arptrldlar.
Bunlar 1946nm ubatnda oluyor. Daha yirmibir yam bile dol
durmamtm. Hatt o zamanlar daha sakal tra olmaya bile balama
mtm.
Shorty ile benim bileklerimize birer kelepe vurup Charlestovvn
Eyalet Hapishanesine havale ettiler.
Hapishane numaralarmdan hibirini hatrlayamam ben. Hapisten
kal az olmamtr, oniki yl geti ama buna hl aarm. nk ha
pishanedeyken insann numaras kendisinden bir para olup kar.
Kimse isminizle hitap etmez size, hep numaranzla bilinirsiniz. Numa
ranz btn giyim eyalarnza, hereye, hereye ilenmitir. Onun iin
ister istemez beyninize de ilenir gider.
Kendinden baka insanlara kar bir parack sayg duyduunu ile
ri sren herhangi birisi, o insanlar parmaklklarn arkasna kapatma, o
insanlar kafese tkma dncesini kabullenmeden nce oturup bu ko
nuda uzun uzun dnmelidir. Bunlar sylerken, hapishane diye bir
yerin bulunmamas gerekir demek istemiyorum, ama parmaklk diye
birey olmamaldr diyorum, insan parmaklklarn arkasnda hibir za
man slah olmaz. Bir daha nasl unutsun bunu! Bu parmaklkl anlar
hibir zaman belleinden bsbtn silip atamaz ki insan!
Hapisten knca zihni ona bu tecrbeyi unutturmaya alrsa da
bir trl unutturamaz. Ben eski mahkmlarn ouyla konumuumdur. Bu konumalarm sonunda bana ok ilgin gelen birey olarak u
nu grdm ki, hapishanede geirdiimiz yllarla ilgili birok eyi bel
leklerimiz oktan unutup gitmiti. Ama her mahkm, hangi durumda
olursa olsun o parmaklklar bir trl unutamadn syleyecektir size.

BLS 307

Charlestovvnda daha balkken (hapishane argosuyla yeni gelenlere

balk diyorlard) hem bedensel olarak ac ekiyordum, hem de adet bir
ylan gibi kvranacak kadar kt durumlara dyordum; ieri girer gir
mez uyuturucularla ilgim birden kesilmiti nk. Hcrelerimizde la
vabo, musluk falan yoktu. Zaten hapishane de ta Napolyon zamannda,
1805 ylnda yaplmt ve hatt o nl Bastille Hapishanesine benzetil
meye allmt biraz da. Darack ve pis hcrede ranzaya uzannca
hem bam, hem de ayaklarm duvarlara deiyordu. Helaysa kapakl bir
kovadan ibaretti, insan ne kadar dayankl olursa olsun, btn hcreyi
dolduran o pislik kokusunu srekli solumaya kolay kolay dayanamaz
gerekten.
Bir sre sonra hapishanenin psikiyatristi benimle biraz ilgilenmeye
kalkt ama benden bir yn kfr de duydu; kfr nmna ne biliyor
sam sraladm adama. Tabii hapishanenin papaz da ayn ekilde gaza
bma uramaktan kurtulamad. Ben ierdeyken ilk mektubumun Detroitteki dindar kardeim Plilberttan geldiini hatrlyorum, mensubu ol
duu kutsal kilisede benim iin dua ettireceini yazyordu. Ama ona
yle bir cevap yazdm ki; bugn hatrlamak bile yetiyor yerin dibine
gememe.
lk ziyaretim Ella oldu. Beni zerine numaram ilenmi soluk bir
hapishane gmleiyle grnce Ellann alamamak iin kendisini zor
tuttuunu, ama belli etmemek iin de bana glmsemeye altn ok
iyi hatrlyorum. Ho-beten sonra her ikimiz de konuacak laf bulama
dk; durduka, keke hi gelmeseydi diye dnmeye balamtm ben.
Silahl muhafzlar, elli kadar mahkmun ve onlarla konuan ziyareti
lerin banda tetikte bekleyip duruyorlard. Hapse yeni dm mah
kmlarn bu muhafzlara ok bozulduklarn gryor, hatt hcrelerine
dndkleri zaman hapisten bir karlarsa ilk i olarak ziyareti kabul
odasndaki o muhafzlarn yolunu keseceklerine dair yeminler ettikleri
ni duyuyordum. Mahkmlarn btn hnc bu muhafzlar zerinde top
lanyor gibiydi.
Charlestovvnda ilk defa hindistan ceviziyle kafay buldum. Hapis
hanede hindistan cevizine mptel olan hi yoksa yz kii vard. Bun
larn biri de bizim koutayd. Mutfakta alan mahkmlara para ya da
sigara vererek onlarn mutfaktan yrtp kibrit kutularna doldurduu
hindistan cevizlerini alyor ve bunlarla sarho oluyordu. Bu kutulardan
bir tanesine sanki bir avu kuvvetli uyuturucu bulmuum gibi saldr-

308 MALCOLM X

mtm. Bir kibrit kutusu hindistan cevizini bir bardak suya atp kar
trarak iince insan drt esrarl sigara imi kadar oluyordu.
Daha sonralar, Ellann gnderdii bir miktar parayla, hapishane
deki gardiyanlardan kafay daha iyi bulabileceim uyuturucu maddeler
almay nihayet baarmtm. Esrarl sigara, Nembutal ve benzedrin hap
lar da aldm gardiyanlardan. Mahkmlarn istedii eyleri ieriye gizli
ce sokmak hapishanedeki gardiyanlarn yan ileriydi: zaten btn ha
pishanelerdeki btn mahkmlar gardiyanlarn geimlerini byk l
de bu yoldan saladklarn bilirler.
Toplam olarak yedi yl yattm hapiste. imdi Charlestown Hapisha
nesinde geirdiim o ilk yln anlar, teki yan-uyuturucu maddeler,
saa sola kfredip duran gardiyanlar, elime geirdiim hereyi hcrem
den dar frlatp dar atmam, birey iin sraya girince yrmemek
te inat ederek olduum yere aklp kalmam, yemekhanede tepsileri
elimden drmem, numaram okunduu zaman hi ses karmamam
ve sonra numaram hatrlyamadm ileri srm ve buna benzer da
ha birok ey.
Bu gibi davranlar iin verilen katksz hcre hapsi cezasn haliyle
pein olarak kabulleniyordum. Hcreye atlnca da kafese kapatlm
kaplanlar gibi saatlerce darack hcreyi admlayp duruyor ve kendi
kendime avazm kt kadar bararak en rezil kfrleri sayp dk
yordum. En ok houma giden de Incile ve Tanrya svmekti. Ama bir
mahkmun hcrede en fazla ne kadar tutulabileceine dair bir snrla
ma vard kanunda, onun iin isteseler de daha fazla tutamyorlard be
ni hcrede; Btn bunlarn ardndan, bizim koutaki mahkmlar bir
isim taktlar bana: blis. Dine kar dmanca davranlarm yznden
takmlard bu ismi
Hapishanede tandm kimseler ierisinde benim zerimde olumlu
bir etki brakan ilk insan Bimbi adndaki bir mahkm oldu. Bimbiyi
1947 ylnda Charlestown Hapishanesinde tandm. O da benim gibi
nispeten ak tenli, kzlms bir Zenciydi. Boyu da aa yukar benim
ki kadard, bir de illeri vard Bimbinin. Bimbi eski hrszlardand ve
birok defa hapishaneye girip kmt. Bizim ekibin ilettii plka atl
yesinde plkalara numara basan makineyi kullanrd Bimbi. Bense bu
plkalar boyanaca yere gtren konveyr kaylarna bakardm.
Mahkmlar arasnda Naaber ahbap? sorusuna cevap vermeyen
tek adamd Bimbi; o gne kadar bu soruyu cevapsz brakan tek Zenci

BLS 309

tanmamtm ben. ou zaman yaplmas gereken belirli miktarda pl

kay yaptktan sonra hepimiz bizim atlyede alanlarn hepsi onbe
kii kadard, onbeimiz de Bimbinin etrafna halkalanr ve onun anlat
tklarn dinlerdik. Aslnda hibir beyaz mahkm bir Zenci mahkmun
herhangi bir konudaki dncelerini dinlemeye deer bulmazd, ama
Bimbi konuurken onun anlattklarn duyabilmek iin deil beyaz
mahkmlar, gardiyanlar bile etrafmzda dolanr dururlard. Bimbi, in
sann aklna hayaline gelmiyecek kadar ilgin konular zerine konuur
ken dahi etrafnda kendini can kulayla dinleyen bir halka oluturma
sn bilirdi. Bu konumalar srasnda bir bakma insan davranlarn
inceleyen bilimlerin derinliklerine inerek, dardakilerle bizim aramz
daki tek farkn bizim yakay ele vermi olmamz olduunu bize tart
ma gtrmez bir ekilde kantlard Bimbi. Hele tarihsel olaylardan ve
byk adamlardan szetmeyi ok ok severdi. Bimbi benim sonradan
nakledildiim Concord Hapishanesi nin tarihini yle bir anlatrd ki,
onu sanki Ticaret Odasnda grev yapan bir uzman sanrdnz. stelik
Bimbiden duyuncaya kadar Thoreau diye birinin varlndan haberdar
olmayan tek mahkm da ben deildim. Bimbi ayrca ktphanenin en
iyi mterisi olarak da tannyordu. Bimbinin beni en ok eken yan,
tandm insanlar arasnda, herkeste, hem de srf szleriyle bir sayg
uyandrmasn bilen ilk insan oluuydu.
Bimbi benimle yle uzun boylu konumazd, zaten aslnda tek tek
insanlara kar oldum olas biraz souk dururdu; ama benden holand
n da geriden geriye hissederdim. Bimbiye yakn olmay arzu etmeye
balamam, onun din konusunda yapt bir konumadan sonra olmu
tur. Ben o zamanlar kendimi sradan bir dinsizden ok ok ilerde gr
yordum bu konuda; adm stmdeydi zaten, blistim. Ama birgn bir
konumasnda Bimbi dinsizlie dair yle gzel bir konuma yapt, din
sizlii yle bir rtt ki, ben 6 konumasndan sonra artk dine, kita
ba falan yle uluorta kfretmekten vazgemek durumunda kaldm. Be
nim din konusundaki tutumumun Bimbininkmin yannda iler tutar bir
yan yoktu ve bunun tesinde, bu konularda konuurken Bimbinin a
zndan bir tek kfr kt da iitilmi deildi.
Birgn bana birdenbire, Kafan kullansana olum, deyiverdi pat
diye. Onun huyu byleydi zaten. Ben Bimbiyle arkada olmak istiyor
dum geri ama onun bu gibi tlerine hi mi hi gelemezdim aka
s. Bu szleri bana syleyen bir baka mahkm olsayd, yzdeyuz ada

310 MALCOLM X

ma basardm kfr, ama Bimbiye kimse kfretmezdi. O gn Bimbi ba

na hapishaneden takip edilen mektupla retim kurslarndan ve hapis
hanenin ktphanesinden pekl yararlanabileceimi syledi.
in aslna baklrsa ben Masonda sekizinci snf bitirdikten sonra
ki hayatmda, bir dmen evirmeye yaramayacaksa hibir eyi ren
mek iin bir gayret sarfetmemitim; dmen evirmekte iime yaramaya
cak olduktan sonra niin renecekmiim gibi dnyordum. Zaten
okulda rendiim be ey varsa onlar da sokak sokak srterken
unutup gitmitim oktan. Ablam Hilda, mmkn varsa hapishanede
biraz ngilizce almamn ve elyazm dzeltmemin iyi olacan syl
yordu bir mektubunda; nk benim turnedeki topluluklarn peisra
giderek esrarl sigara sattm o gnlerde eitli yerlerden eve attm
birka karttaki elyazm sknceye kadar Hilda akla karay semiti.
te bylece, ben de nmdeki bir hayli zaman olduunu dne
rek hapishanede bir mektupla ngilizce kursuna baladm. Teksirle o
altlan o kitap listeleri koutan koua dolarken alnmam kitapla
rn isimlerinin yanma artk ben de numaram yazmaya balamtm.
Mektupla yollanan dersleri okuyup altrmalar yapa yapa, dilbilgi
si kurallarnn bir ksm kafamda yava yava yer etmeye balamt.
Sanyorum ki bir yl kadar sonra da artk hem biraz edepli, hem de
okunakl bir mektup yazabilecek duruma gelmitim. Hi ara vermeden de
sessiz sedasz bir kursa daha kaydoldum, mektupla Ltinceye. Bu kursa
biraz da, sk sk kelimelerin hangi kklerden ve nasl tretildii konusun
da aklamalarda bulunan Bimbinin etkisinde kalarak kaydolmutum.
Yine Bimbinin kanad altna girerek hapishanede de ufak ufak d
menler evirmeye balamtm. Bir paket sigarasna oynanan domino
oyununda hemen hemen yenmediim kimse kalmyordu. Her zaman
iin dolabmda birka karton sigara bulunuyordu; sigara ki hapislikte
en azndan para kadar geerli ve deerli bir deiim aracdr. Byk
boks karlamalar ya da basketbol, beyzbol malar olduu zaman, bu
malar zerine sigarasna ya da parasna bahisler dzenliyordum. 1947
Nisannda Jackie Robinsonn Brooklvn Dodgers beyzbol takmnda oy
namaya balad gn hapishaneyi saran heyecan mrm olduka unutamyacam. O sralarda Jackie Robinsonn en fanatik hayranydm.
Onun her mamda radyo bamdan hi kalkmaz, kulam radyoya yaptrrdm ve her mann sonunda da onun o gne kadarki saylaryla
birlikte son averajn bir kez daha kaleme vurmadan da edemezdim.

BLS 311

Concord Hapishanesine nakledildikten sonra; Yani 1948 senesinde

birgn kk aabeyim Philberttan bir mektup almtm. mr boyun
ca hep bireylere katlmadan, bir yerlere ye olmadan duramayan Phil
bert bu mektubunda imdi de siyah adamn doal dinini kefettiini ve
slm Cemaati diye bireye katldn yazyordu. Mektubunda daha son
ra, Kurtulua ermek iin Allaha ibadet etmelisin, diyordu bana. Ama
ben Philberta yle bir mektup yazdm ki, daha nceden kutsal kilisesin
de bana dua edileceini yazd mektubuna verdiim cevaba bakarak bu
mektubun ngilizcesi daha bir iyiyse bile, kapsam beterin beteriydi.
Bir sre sonra Reginalddan da bir mektup aldm ama onun mektu
buyla Philbertm yazd mektup arasnda bir ilgi kurmak aklmn
ucundan bile gememiti. Oysa biliyordum ki Reginald ou zamanlar
Detroitte Philbertm ve Hildann yannda kalmaktayd. Reginaldn
mektubunda birok havadisle birlikte bir de yle bir talimat vard:
Malcolm, sakn domuz eti yeme ve sigara ime artk. Hapisten nasl
kurtulacan sonra anlatacam sana.
Bu cmleyi okur okumaz aklma ilk gelen, Reginaldm benim adli
makamlar karsnda kullanarak onlar nasl aldatabileceim bir numa
ra kefetmi olabileceini dnmek olmutu. Ama acaba ne biim bir
dmendi bu? Yattm kalktm bunu dndm gnlerce. Acaba New
Yorktaki askerlik ubesine benim yaptm delilik numaras gibi psiko
lojik bir ey miydi? Yoksa insan bir sre domuz eti yemekten vazgeer
ve sigara da imezse hapisten karlmasn gerektiren belirli bir hasta
la m yakalanyordu?
Hapisten kmak. Bu kelimeler adet havaya aslm gibi olduu
yerde akl duruyordu ve gzlerimin nnden bir trl gitmiyordu; ha
pisten kmay o kadar ok arzuluyordum ki!
Bu konuda Bimbinin grlerini almay da aslnda ok istiyor
dum, hatt hemen gidip ona danmamak iin kendimi zor tutuyor
dum. Ama iimden gl bir ses de Bu meseleyi hi kimseye ama"
diyordu bana.
Sigaray brakmam pek zor olmasa gerekti. Katksz hcre hapisle
rinde gnlerce sigarasz kalmaya almtm nasl olsa. Artk Reginaldn
szn ettii frsat her neyse denemeye niyetliydim. Mektubunu oku
duktan sonra, cebimdeki yarm paketi bitirdim ve artk bir daha ela ye
ni bir paket amadm, ite o gnden sonra, yani 1948den bu yana a
zma tek sigara koymu deilimdir.

312 MALCOLM X

Reginaldn mektubunun stnden drt gn getikten sonra bu

gn le yemeinde domuz eti km.
Aslnda ben uzun yemek masasnda yerimi aldmda bu domuz eti konusu hi aklmda yoktu. Otur-kap-tkn-kalk git; hapishanede ve
rilen yemein deimez usul buydu ite; karavana elden ele geip n
me geldiinde iindeki etin ne eti olduunu bile bilmiyordum; zaten ne
eti olduunu ou zaman kimse anlayamazd ki. ite o anda sanki n
me bir ekran gerilmiti de bu ekranda artk domuz eti yeme yazs ya
np yanp snmeye balamt.
Bir an tereddt geirdim; karavana elimde, elim havada ylece kalakalmt. Sonra an bir kararla tabam doldurmaktan vazgeip ya
nmdaki mahkma uzattm karavanay. O da alp her zamanki gibi ro
botlam hareketlerle kendi tabana yemek doldurmaya baladysa da
bir ara benim yemek almam olduumun farkna vararak birden taba
n doldurmaktan vazgeti. Adamn o anda ne yapacan bilemez bir
halde bana dnn ve akn akn yzme bakn hi unutmam.
Ben domuz eti yemiyorum, dedim yanmdakine.
O da karavanay kendinden sonraki mahkma geirdi.
Bu davranmn yanklar ve her tarafa yayl gerekten hayli e
lenceli oldu. Hapishane denen o yerde hayatn normal akndaki o mo
notonluun krlmas o kadar nadir bireydir ki, bu yolda en kk bir
hareket bile ortalkta byk bir amata kmasna neden olur. te bu
yzden o gece btn koulardaki tm mahkmlar bunu konumular,
Yahu duydunuz mu, blis domuz eti yemiyormu, gibi eylerle hayret
lerini aa vurmulard.
Bu da bana tuhaf bir gurur verdi. Hem hapishanede hem de dar
da Zenciler hakknda ok yaygn bir kam vard; Zencilerin domuzeti ye
meden duramayacaklarna inanlrd. Benim domuzeti yememeye dikkat
gstermeme zellikle beyaz mahkmlarn ok hayret ettiini grmek de
beni daha bir memnun ediyordu.
Sonralar Mslmanlkla ilgili eyler okuyup slm dinini renmeye
balaynca anladm ki meer ben o zamanlar cahili bir dnemde bilmeden
lslmi bir kurala uyuyormuum. Hem bylece, slm dncesindeki siz
Allaha doru bir adm atarsanz, Allah da size doru iki adm atar, ger
eini kendi hayatmda ilk olarak yaam da oluyordum bylece.
Meer Detroitteki ve Chicagodaki kardelerimin hepsi de, Philbertn bana yazd gibi, kendilerine siyah adamn doal dini diye tak-

BLS 313

dim edilen bir dine girmiler o sralarda. Ben hapisteyken hepsi birden
benim de ayn dine girmem iin dua edip duruyorlarm. Ama Philbert
benim kendisine yazdm o rezil cevab onlara gsterince onlar da ken
di aralarnda bana kar yaplabilecek en iyi hareketin ne olduu konu
sunda uzun uzun konuup tartmlar. Sonunda, Bu iin Malcolme
nasl anlatlacan en iyi Reginald bilir, nk hepimizden sonra hida
yete eren Reginald Malcolmun kendine en yakn hissettii kardeidir.
stelik Malcolmun nasl bir hayat srdn de iimizde en iyi Regi
nald biliyor, diyerek, bu ii Reginalda havale etmeye karar vermiler.
Bunlardan ayr olarak, ablam Ella beni Norfolk'a naklettirebilmek
iin srekli olarak giriimlerde bulunuyor, denemedik yol brakmyor
du. Norfolk (Massachusetts) Mahkmlar Sitesi deneme amacyla kurul
mu zel bir hapishaneydi. teki hapishanelerde yatan btn mahkm
larn dilindeki eye baklrsa, insan bir para yedirirse ya da araya arl
olan bir adam falan sokarsa kendisini bu siteye naklettireblrdi. Biz
bu deneme sitesinde uygulanan cezalarla ilgili yle eyler duyuyorduk
ki, hibirimizin de inanas gelmiyordu duyduklarmza; nk hepsi de
gzel rahat eylerdi bunlarn. Artk nasl oldu bilmem, sonunda Ellann
benim iin gsterdii gayretler olumlu sonu verdi ve bunun zerine
ben 1948 ylnn sonlarna doru Norfolka nakledildim.
teki hapishanelerle karlatrldnda Norfolk Mahkmlar Sitesi
birok bakmdan insana adet bir cennet gibi gelirdi. Bir defa tuvalet
vard burada ve btn tuvaletlerde sular akyordu; sonra parmaklk di
ye birey yoktu, duvar vard sadece ve bu duvarlarn ardnda da insan
br hapishanelerdekinden ok daha serbestti. Ayrca hapishane ehir
iinde olmadndan havas da ok gzeldi.
Hafzam beni yanltmyorsa, Norfolkta yirmidrt tane mesken ni
tesi vard ve her nitede elli mahkm kalyordu. Bu hesaba gre demek
btn Sitede 1220 kadar mahkm bulunuyordu. Her mesken nitesi
katlyd. Norfolkun en byk nimetiyse her mahkmun kendine ait
bir odasnn olmasyd.
Mahkmlarn aa yukar yzde onbei Zenciydi, her mesken ni
tesine be on tane Zenci dyordu yani.
Norfolk Mahkmlar Sitesi benim yetimemi salayan ok mkem
mel bir okul grevi grmtr. Bu hapishanede irkin dedikodularn,
sapklklarn, rvet gibi eylerin hakim olduu o pis hapishane havas
bulunmad gibi, nefret kusan gardiyanlarn yerini nispeten bir kltr

314 MALCOLM X

ortam, tabii hapishanelerde kltrden ne anlalrsa o anlamda bir

kltr ortam almt. Norfolk Mahkmlar Sitesindeki mahkumlarn
ou toplu tartma gibi, akoturum gibi entellektel faaliyetler yap
yorlard. Uygulanmakta olan rehabilitasyon eitim programlar iin
Harvarddan, Boston niversitesinden ve daha baka eitim kuramla
rndan retim yeleri gelir, eitli konularda konferans ve ders verir
lerdi hapishanede. Ziyaretilerle ilgili kurallar da teki hapishanelerdekine bakarak ok daha yumuakt; hemen hemen hergn ziyareti ka
bul ediliyordu; dahas, ziyaretiler iki saat kadar kalabiliyorlard her ge
lilerinde. Ziyaretilerinizle nasl oturduunuza, nasl konutuunuza
da karan yoktu; ister yzyuze oturunuz, ister dizdize oturunuz, can
nz nasl istiyorsa.
Norfolk Mahkmlar Sitesinin en iyi yanlarndan birisi de ktpha
nesinin bulunmasyd. Parkhurst adndaki bir milyoner vasiyetname
sinde ktphanesini bu hapishaneye balamt. Belki Sitede uygu
lanmakta olan rehabilitasyon programyla da yakndan ilgilenen birisiy
di bu adam, kim bilir. Bu adamn zellikle ilgi duyduu iki konunun
din ve tarih olduu besbelliydi. Adama ait binlerce kitap ktphanenin
raflarn iyice doldurduu gibi raflara smamt da. Raflarn almad
kitaplarysa kutulara, sandklara falan doldurarak arka taraflarda bir ye
re ymlard. Norfolkta biz mahkmlar bu ktphaneye izin alarak gi
rebiliyor, raflar arasnda istediimiz gibi dolayor ve istediimiz kitab
ekip alabiliyorduk. Yzlerce ciltlik eski, tarihi kitap vard ktphane
de, belki bunlarn bir ksm da gerekten her yerde kolay kolay buluna
mayan deerli kitaplard. Ben, belli bir ama gderek ve kitap seerek
okumay reninceye kadar bu ktphaneden rastgele kitaplar alp
okudum durdum bir sre.
Norfolk Mahkmlar Sitesine geldikten sonra bir ara Reginalddan
haber alamaz oldum ve haberlememizin kesilmesi de hayli uzun srd
nerdeyse. Ama ben bu arada sigara imeme ve kesinlikle domuz eti ye
meme noktasna gelmi bulunuyordum ve bu tavrm Norfolkta da ay
nen srdryordum. Bu kararllm da bana biraz dudak bklmesine,
hayret edilmesine yol ayordu tabii. te o sralarda bir mektup aldm
Reginalddan. Beni ziyarete geleceini yazyordu, gn ve saat belirtmeyi
de ihmal etmemiti mektubunda Reginald. Bana anlataca o hapisten
kurtulmayla ilgili numarann ne biim birey olduunu bir an nce
renmek istediimden, Reginal gelinceye kadar kendimi tutabilmek iin
adet dokuz dourdum.

BLS 315

Reginald benim o dmenci kafamn hep ne ynde ilediini aslnda

ok iyi biliyordu. Zaten onun yaklamnn benim zerimde bu kadar
etkili olmas da buradan ileri geliyordu.
Reginald zaten teden beri hep iyi giyinirdi ve imdi de, bu ziyare
tinde de iki dirhem bir ekirdekti. Ben tabii sigaraya ve domuz etine
paydos muammasnn zmn bir an nce renmek iin neredeyse
atlamann eiine gelmitim. Ama Reginald hi o dallara basmyor, hep
ailemizden, Detroitte olup bitenlerden ve son gidiinde Harlemin ne
lemde olduundan falan sz edip duruyordu. Ben kimseyi, kendisi ko
nuya girmeye hazr olmadan bana bir konuda birey sylemesi iin zorlamammdr, detim deildir. O gu de Reginaldn byle havadan su
dan konumas, bana arkadan gerekten buyuk bir srprizin gelmekte
olduunu dndrd.
Nihayet Reginald, sanki nceden bunlar sylemeyi hi tasarlama
m da o anda aklna geldii iin soruvermi gibi bir soru soruverdi:
Malcolm, bil bakalm akla hayale gelebilecek hereyi, bilinebilecek
hereyi bilen bir insan kim olabilir?
Reginald Harlemdeyken de baz konulara byle dolambal yollar
dan girmeyi severdi. Onun bu huyu da bazen beni ok kzdrrd, n
k ben tam onun tersine hereyi dorudan doruya sylemesini seven
bir yaratltaydm. Bu sorusu zerine Reginaldn yzne baktm. Her
halde Tanr gibi birisidir bu, dedim.
Hereyi bilen bir insan var, dedi Reginald.
Peki kimmi o? diye sordum ben de.
Tanr bir insandr, dedi Reginald. Asl ad da Allahtr.
Allah. Bu kelimeyi Philbertm mektubunda da grdm hatrla
dm; Philbertm yazdklaryla Reginaldn anlattklar arasnda bir ba
kurmama yardm eden ilk ipucu oldu bu da. Ama Reginald anlatmaya
devam ediyordu. Allahn tam 360 derece ilmi olduunu syledi. Bu
360 derecelik ilmin btn ilimlerin toplamn temsil ettiini de ekle
di szlerine.
Reginaldn anlattklarndan sonra benim kafamn nasl allak bullak
olduunu sylemek bile yersiz olur elbette. Oturup kardeim Reginaldn bu eit konumalarn dinlerken nasl bir kafaya sahip olduu
mu burada bir daha anmsatmaya da hi gerek yok. Hl Reginaldn asl
konuya gelmek iin beni hazrlamaya altn dnerek hi sesimi
kartmadan sadece dinliyordum anlattklarn. yle ya, karnzda ko-

316 MALCOLM X

nuan insan sizi bir konuya hazrlamaya alyorsa, bu durumda size

karnzdakini dinlemek der.
eytann sadece otuz derece ilmi vardr ki buna da Masonluk
derler, diye devam etti Reginald. Onun o anda sylediklerini kelimesi
kelimesine aklmda tutuyorum, nk ayn eyleri daha sonra ben de
bakalarna defalarca anlatp durmuumdur. eytan, kendi buyruu al
tna alm olduu Masonlarla bakalarna hkmetmektedir.
Reginald bana Tanrnn Amerikaya inmi olduunu ve Elijah adn
daki bir zata tpk bizim gibi bir siyah adam suretinde grnm oldu
unu anlatt. Sonra bu Tanrnn Elijaha Vaktin tamam olduunu bil
dirdiinden sz etti.
Benim kafam durmutu adet. Sadece dinliyordum.
eytan da insandr ha, dedi sonra Reginald.
Nasl yani? diye sordum ben de.
Kimseye belli etmiyecek ekilde hafif bir ba hareketiyle Reginald,
bulunduumuz ziyaret salonunun br ucundaki beyaz mahkmlar ve
ziyaretilerini gsterdi.
Onlar ite, dedi. Her beyaz bir eytandr.
eytan olduklarn beyazlar kendileri de ok iyi bilir, dedi sonra.
Hele Masonlar!"
Hi unutamyacam bir andr o an: o zamana kadar tanm oldu
um btn beyazlar, elimde olmakszn, byk bir hzla aklmdan gei
yordu birer birer. Bu arada nedense aklm bir an iin Hymieye, yani za
mannda bana ok iyi davranm olan o Yahudiye takld kald.
O zamanlar ben Hymie iin kaak iki alp etiketli ielere doldur
mak amacyla Long Islanddaki o kaak iki reten fabrikaya giderken
Reginald da birka kez benimle birlikte gelmiti.
Biraz da bu dncelerin etkisiyle sordum Reginalda: Yani imdi
bunun hi istisnas yok mu?
Hi istisnas yok!
Peki ya Hymie? O da m eytan?
Senin srtndan onbin dolar kazanp da sana sadece-beyz dolar
veren bir adama baka ne denebilir syle bakalm?
Reginald gittikten sonra dndm, dndm, dndm.
Neresinden baksan olmuyor; boa koysam dolmuyor, doluya koy
sam almyor.

BLS 317

Tandm btn beyazlar sanki nmden geit resmi yapar gibi ka

famdan bir bir geip duruyorlard. Gzlerimin ald gnden bu yana
tanm olduum kim var kim yoksa hepsi. Babam eninde sonunda l
dren o tanmadm beyazlar; babamn lmnden sonra durmadan
evimize gelip giden beyaz devlet memurlar... Benim ve kardelerimin
yannda, annemin yzne kar sen akln oynatmsn diye diye anne
min akln oynatmasna neden olan, sonra da annemi yakalayp gtre
rek Kalamazoo tmarhanesine kapatan o beyazlar... Sonra da kardeleri
min her birini bir ailenin yanma tayin ederek ailemizi darmadan eden
o beyaz yarg ve benzerleri... Svverlinler ve Masondaki teki beyazlar...
Ayn snfta yllarca birlikte okuduumuz beyaz renciler ve retmen
ler... Hele hele ben sekizinci snftayken bir Zencinin avukat olmay d
nmesinin ok aptalca birey olduunu syleyerek bana sen marangoz
olmaya bak diyen o beyaz retmen...
Gzlerimin nnden birbiri ardndan gemeye devam eden beyaz
yzlerle kafam karmakark olmutu. Bostondaki beyazlar; Roseland
Elence Salonunda sadece beyazlara mahsus elence gecelerinde ayak
kablarn boyadm o beyazlar... Parker Houseda komilik yaparken ar
tklaryla braktklar tabaklarn nlerinden toplayp bulakhaneye g
trdm o beyazlar... Trenlerdeki beyaz memurlar, beyaz yolcular...
Sonra Sophia...
New Yorktaki beyazlar; polisler... Yeralt dnyasndan tandm ya
sad ilere bulam o beyazlar... Bir para olsun Zenci ruhu ile kendi
sine gelmek niyetiyle Zencilerin ilettikleri ruhsatsz kulpleri tklm
tklm dolduran beyazlar... Bunlarn yan sra Zenci erkekler iin deli
olan beyaz kadnlar... Kendi zel zevklerini tatmin etmeleri iin alp si
yahlarn ilettii randevuevlerine gtrdm beyazlar...
Sonra yine Boston ve bize paravanalk eden o beyaz adamla onun
temsilcisi... Boston polisleri... Sophiann kocasnn arkada ve Sophiann bir kez olsun grmediim ama hakknda ok ey bildiim o ko
cas... Sophiann kzkardei... Kskvrak enselenmeme yardm eden o
Yahudi saati... Sosyal hizmet uzmanlar... Middlesex Eyalet Mahkemesindeki beyaz adamlar... Beni on yla mahkm eden o yarg, hapisha
nelerde tandm mahkmlar, gardiyanlar, memurlar...
Norfolk Mahkmlar Sitesi ndeki mahkmlar arasnda, John adnda,
zengin yal ve felli bir adam vard, ok sivri bir tipti bu adam. ocu
unu ldrmek suundan yatyordu; ocuunu da acd iin ldr

318 MALCOLM X

mt. Burnu havada, ukalnn tekiydi hu John dediim adam. Kendi

sinin 33 nc dereceden Mason olduunu syleyerek bbrlenir, Ma
sonlarn gcnn ne kadar byk olduunu, ABD Devlet Bakanlarnn
hep Mason olduunu, bir Masonun ba derde girdii zaman hakimle
re ve nemli mevkilerdeki daha baka Masonlara kendisinin de Mason
olduunu sezdirmeden kendi aralarndaki iaretlemelerle anlatverdiini falan tekrarlar dururdu.
Reginaldn o ziyaretinde syledii eyleri dnp duruyordum
kendi kendime. Reginaldn syledii bu eyleri Johnda denemek iste
dim. John hapishanenin okulunda ok hafif bir ite alyordu. Gidip
buldum onu.
Bir daire ka derecedir, John?" diye sordum.
yzaltm derece, dedi.
Sonra bir kare izdim. Peki bunda ka derece vardr? diye sor
dum. John da yine, yzaltm, diye cevap verdi.
Yani bu durumda yzaltm derece hereyde en st derece mi
dir? diye sordum bu kez de.
Evet, dedi John.
Bunun zerine ben de, yleyse neden Masonlar otuzu dereceden
yukar kamyorlar? diye asl sormak istediim soruyu yaptrdm.
Bu soruma John pek tatmin edici bir cevap veremedi tabii. Ama as
lnda bana gre cevap belliydi: yzaltm derece olan, en st derece
ye sahip olan, eksiksiz olan slmd. Masonluksa, Masonlarn varln
dan ve mkemmelliinden haberdar olduklar halde bir trl kabul et
meye yanamadklar ve hep inkr ettikleri slamn sadece otuz dere
cesi kadar bireydi.
Reginald aradan birka gn getikten sonra tekrar ziyaretime gel
di. Geen seferki konumalarnn bana baya etki ettiini halimden
anlad. ok memnun oldu buna. Sonra olduka ciddi bir ekilde ve
tam iki saat konuarak bana eytan beyazlar ve beyni ykanm si
yahlad anlatt.
Ziyaret saati bittikten sonra Reginald kalkp gitmiti ama, o zamana
kadar mrmde ilk olarak kafamda yer bulan birtakm ciddi dnceler
brakarak gitmiti: kara dnyay zulmleriyle ezen, smren beyaz adam
bu gcn hzla yitiriyordu; kara dnya, eskiden olduu gibi yine btn
dnyaya hakim olma yolunda hzla ilerliyordu; beyaz adamn dnyas
hzl bir k yoluna, kanlmaz bir ykl yoluna girmiti artk.

BLS 319

Dnebiliyor musun, kim olduunu bile bilmiyorsun demiti

Reginald Bitip tkenmek bilmez hzineleri olan, krallar ve medeni
yetleri olan bir rktan geldiin halde bunu bile bilmiyorsun ne yazk ki,
nk eytan beyazlar bunu senden gizliyorlar. Asl soyadnn ne oldu
unu bile bilmiyorsun, bir zamanlar senin olan kendi anadilini imdi
duysan bir kelimesini bile anlamazsn. Kendi rknla ilgili neyin varsa
hepsini beyaz eytan ekip alm elinden ve aslnla ilgili btn bilgiler
le olan tm balarn kesip atm. Seni katlederek, sana tecavz ederek
seni atalarnn tohumundan, anayurdunun barndan koparp getirdik
leri gnden bu yana sen bu eytan beyaz adamn bitmek bilmeyen ey
tanlklarnn kurban durumundasn...
Artk Detroitteki kardelerimden ve ablalarmdan gnde en az iki
mektup almaya balamtm. Byk aabeyim Wilfred yazyordu, onun
ilk hanm Bertha yazyordu (aabeyim ilk iki ocuu o ilk hanmndan
olmutu, onun lmnden sonra Wilfred imdiki hanm Ruthla evlen
di). Philbert yazyordu, ablam Hilda yazyordu. Reginald Bostonda bir
sre kaldktan sonra tekrar Detroite dnmeden beni bir kez daha ziya
rete gelmiti. Philbert bizimkiler iin de en son ihtida ederek slama
girmiti. Bizimkilerin hepsi de artk bana Muhterem Elijah Muhammed diye taktim ettikleri ve bazan da Allahn Elisi olarak andklar
ufak tefek, narin yapl bir adama balanmlar ve toptan Mslman ol
mulard. Sylediklerine gre, Elijah Muhammed de bizim gibi bir si
yah adamd. Amerikada domutu, Georgiadaki bir iftlik evinde.
Sonra ailesiyle birlikte Detroite gmt ve orada Mr. Wallace. D.
Fard adnda ve insan suretine girmi Tanr olduunu iddia eden bir
zatla tanmt. Mr. Wallece D. Fard, Elijah Muhammede Allahn me
sajn bildirmiti ve bu mesaj Kuzey Amerika vahetinde yaayan YitikBuluntu slm Cemaati durumundaki siyah halka iletmesini istemiti
Elijah Muhammedden
Kardelerimin hepsi beni de Muhterem Elijah Muhammedin yoluna
girmeye tevik edip duruyorlard her frsatta. Reginald slm Dinine
mensup olanlarn domuz eti yemediini anlatmt bana; sigara imemek
se Muhterem Elijah Muhammedin takipilerinin zenle uyduklar bir ku
rald, nk onlar uyuturucu madde, ttn, iki gibi bnyeleri iin za
rarl olan hereyi kendilerinden uzak tutmaya nem veriyorlard. Bizim
kilerin hepsi de bana defalarca yazdlar, defalarca anlattlar ki, Bir Mslmann yolu, Allahn yrnmesini istedii yoldur, teslimiyet yoludur.

320 MALCOLM X

Ayrca siyah rkn asl gerei diye ifade ettikleri ve Muhterem Elijah Muhammedin btn takipilerinin ok iyi bildii eyleri bana mek
tuplarnda uzun uzun anlatyorlard; hatt bazan mektuplaryla birlikte
birtakm baslm eyler de yolluyorlard.

Bana yazdklarndan daha ksa ve z bir ekilde ifade edilecek olur

sa, asl gerek dedikleri ey uydu: beyazlar tarafndan yazlm olan
tarih kitaplarnda tarih dpedz beyazlatrlm bulunuyordu ve si
yahlarnsa yzyllardan beri beyni ykanp gelmekte idi. Aslnda Temel
nsan siyaht ve Afrikada yayordu, btn insanlk da u Arz gezege
nine Temel nsanm yurdu olan Afrikadan yaylmt.
Daha beyaz insan maaralarda, kovuklarda hayvanlar gibi drt ayak
zerinde yryerek yaarken, siyah insan, yani Temel nsan byk im
paratorluklar kurmu, byk medeniyetler ve kltrler meydana getir
miti. Ama tarihin ak iinde eytan beyaz adam eytani mizacnn
gerei olarak, beyaz rktan olmayan btn insanlar smrm, ldr
m, onlara srekli zulmetmi, tecavz etmi.
Beyazlar Afrikaya ayak bastklar zaman siyahlar acmaszca ldr
mler, bununla da kalmayp erkek kadn, oluk ocuk demeden mil
yonlarca siyah zincirlere vurarak gemilere doldurup Batya karm
lar; sonra da zulm, ikence ve ac dolu bir hayat balam siyahlar iin
ve bu siyah g insanlk tarihinin en byk cinayeti durumundaym.
Bu eytan beyazlar bundan sonra da siyahlarn her birisini kendi
rklarndan olanlardan koparp koparp almlar, herkesi birbirinden
ayrmlar; siyahlarn kendi asllaryla olan btn ilgilerini kesmeye a
lmlar; dilleriyle, dinleriyle, z kltrleriyle olan tm balarn kes
miler ve bylece Amerikadaki siyahlar yeryznn kendi kimliklerin
den bsbtn habersiz tek insan rk haline getirilmilerdir.
Beyaz efendiler Amerikaya getirdikleri siyah kle kadnlara kuak
lar boyunca tecavz etmiler ve bunun sonucu olarak, gerek rengini
yitirmi, artk asl soyadnn ne olduunu bile bilmeyen, kimliinden
bsbtn habersiz, Amerikan rn, smarlama, beyni ykanm bir rk
ortaya kmt. Beyaz efendiler kendilerinin Zenci dedii bu pi rka
zorla kendi beyaz soyadlarn kabul ettirmilerdi.

BLS 321

Sonra da bu beyaz kleciler, Zenci dedikleri bu insanlara kendi

anavatanlar olan Afrikay maymunlar gibi daldan dala atlayan vahi si
yahlarn, putperest insanlarn yaad bir yer olarak tantmlardr. Bu
Zenci de bu dnceyi olduu gibi benimsemekle kalmam, ayn za
manda, beyaz klecilerin kendilerine beyazlarn stnln kabul et
tirmek, beyazlara baedirmek ve beyazlara adet taptrmak amacn
gden her dncesini de itirazsz kabul etmiti.
Ayrca yeryzndeki btn dinler kendi mensuplarna, kolayca ta
nyabilecekleri, hi deilse kendi rklarna benzer bir Tanr dncesi
getirirken, beyaz kleciler Zencilere kendi Hristiyanlklarm alam
lard. Bu Hristiyanlk ise. Zenciye tpk kleci efendisi gibi sar sal,
soluk benizli, mavi gzl adeta ecnebi bir Tanrya tapmasn salk veri
yordu tabii ki.
Bu din Zenciye siyahn lnetli olduunu retiyordu. Bu din ona
siyah olan hereyden, hatt kendi kiiliinden bile nefret etmeyi reti
yordu. Ona beyaz olan hereyin iyi, makbul, gzel, hayran kalnacak,
sayg duyulacak, sevilecek birey olduunu retiyordu. Aslnda anala
rnn beyaz kleci efendiler tarafndan kirletildii nispeten ak olan
tenlerinden ok daha bariz bir ekilde anlalan Zencilere bu ak ten
lerini bir stnlk iareti saydracak kadar beyinlerini ykamt beyaz
efendi onlarn. Beyaz adamn Hristiyanlk dini bu Zencilerin beynini
daha nice konularda ykamt ve daha nice konularda aldatmt onla
r. Hristiyan din adamlar bu Zencilere bir yanana vurulduunda
br yanan da evirmeyi, ac ekerken glmeyi, aclar sineye ekme
yi, boyun bkmeyi, alak gnll olmay retmiti. Onlara dualar edip
ilahiler okumay, onlara beyaz eytanlarn elinin art eylerle idare et
meyi, gerek nimetleriyle br dnyadan beklemeyi, br dnya ni
metleri iin yalvarp yakarmay ama bu dnyada fazla bir ey istememe
yi retmiti! Kleci efendi bu dnyada kendi cennetinin tadn karr
ken Zenciye br dnya cennetine raz olmay retmiti.
Ben birok kez o gnleri hatrlam ve btn bu anlattklarm ilk
duyduumda gsterdiim tepkilerin ne olduunu kendi amdan deer
lendirmeye almmdr. O zamanlar hereyi inkr eden ya da alaya
alan mizacmla, Harlemin sokaklarndaki vahi orman hayatndan ge
len kurnaz tilki-hain kurt igdlerimle adet app kalmtm duy
duklarm karsnda. Sanki o eski hayatm hereyiyle benden uzakla
m ve bende hibir iz, hibir eser brakmakszn ortada kalakalmt ar

322 M ALC O LM X

tk. Bir sre sonra Norfolk Mahkmlar Sitesinin ktphanesinde ncil

okurken Pavlusun Dmak (am) yolunda Mesihin hitabm duymas
zerine nasl arplm gibi dehet iinde kaldn ve atndan dt
n okuduumda, hereyi o anda anlayvermitim ve o ksm defalarca
okumu, tekrar tekrar okumutum, hi unutamam bunu. Geri kendi
mi Pavlusa benzetmiyorum; ne imdi yle bir ey dnyorum, ne de
o zaman aklmdan byle birey gemiti. Ama demek istediim u ki,
Pavlusun o tecrbesini gayet iyi anlyorum.
O zamanlar benim bama gelen bu tecrbeden sonra unu ren
dim ki, sadece ve sadece ok gnah iledii iin sulu olduunu bilen
ve suunu kabul eden kimse gerei hemen kabul eder ya da reddetmemecesine kabul eder. Bir baka deyile syleyecek olursak: yalnz kabul
lenilmi su gerei hazmeder. Sonradan kavradm bu gerek o za
manlar bama neler geldiini anlamama da yardmc olmutur. te yi
ne ncilden bir rnek: Isann kendileri iin hibir ey yapamad tek
topluluk Ferislerdi, nk Ferisi Musev'ler yardma ihtiyalar oldu
una inanmyorlard.
Hayatmn daha nceki aamalarnda ilediim sularn bykl
beni gerei hemen kabullenmeye hazrlamt.
Bununla birlikte yine de, bir siyah olarak, kar karya bulundu
um gerekleri haftalarca dorudan doruya kendi zerimde uygulama
ya geemedim. Gerek benim iin hl yolumu aydnlatan bir k de
il, gzm kamatran bir k durumundayd.
Reginald Bostondan ayrlp Detroite gitmiti. Bense odamda hep
oturuyor ve dalp dalp gidiyordum. Yemek salonunda masann bana
knce hemen hemen hibir ey yemiyor, yalnzca su iiyordum. A
lktan lecektim neredeyse. teki mahkmlar meraklarndan, gardiyan
lar da phelendiklerinden Neyin var senin diye sorup duruyorlard.
ok kii doktora kmam syledi, ama doktorluk bir iim olmadn
bildiimden gitmedim. Durumumu doktora sylemiler, ben gitmeyin
ce tuttu o geldi ayama. Doktor o zaman bana ne tehis koydu bilmiyo
rum ama herhalde yine bir eytanlk peinde olduumu dnmtr.
O sralar, bir insan iin en zor eyi, fakat en byk eyi yapmak ze
reydim; insann zaten iinde var olan gerei, insan zaten epeevre
kuatan gerei tasdik etmek zereydim.
Sonradan rendiime gre, Detroitteki kardelerim aralarnda pa
ra toplayp ablam Hilday Norfolka beni ziyarete yollamlar. Hilda ba

BLS 323

na Muhterem Elijah Muhammedin Detroite geleceini ve byk aa

beyim Wilfredin McKay Sokandaki evinde konuk edileceini syle
di. Hilda benim Mr. Muhammede bir mektup yazmam iin zerime ok
dt- Hdann dediine gre, Mr. Muhammed beyazlarn hapishane
lerinde ceza ekmenin ne demek olduunu ok iyi bilen birisiydi, n
k kendisi de askere gitmeyi reddettii iin be yl hapis cezasna arp
trlm ve hapisten kal da lazla birey olmamt daha.
Hdann anlattklarna gre Muhterem Elijah Muhammed Detroite
Bir Numaral Mabedi yeniden tekilatlandrmak zere geliyordu, n
k kendisi hapisteyken bu tekilt dalp gitmiti. Aslnda kendisi Chi
cagoda oturuyor ve oradaki ki Numaral Mabedini ynetiyor ve geni
letiyordu.
Sana beyazlarn yeryzne nasl geldiini anlataym m, dinler mi
sin? diye soran da Hdayd.
Bu soruyla konuya girdikten sonra Hda bana, Mr. Elijah Muham
medin retisinin temel talarndan olan bu konuyu anlatt. Bu ilk der
sin ad Yakupun Tarihi idi ve bunun teki dinlerdeki gibi bir demo
noloji olduunu, yani cinlerle, eytanlarla falan urap duran ve bir
ucu frkle kan o bilimin ayns olduunu daha sonraki yllar
da renecektim. Elijah Mulanmedin kendi mridlerine verdii ilk
ders uydu: ay yeryznden kopmutu. Sonra da yeryznn ilk insan
lar, Temel nsan olan siyahlar tremiti. Bu ilk insanlar kurmulard i
te Kutsal ehir Mekkeyi
Bu siyah rkn iinde yirmidrt tane ok zeki bilgin varm. Bu bil
ginlerden birisinin tekilerle aras alm, bunun zerine o da tutmu
ahbaz kabilesi denen ok gl bir kabile yaratm. te Amerikada
Zenci diye bilinen insanlarn cedlcri de bu kabileden gelmeymi.
Bundan aa yukar altbinaltyz yl kadar nce, dnyadaki tm
insanlarn yzde yetmii hayatndan son derece memnunmu, yzde
otuzu da memnun deilmi. te bu hayatndan memnun olmayanlar
arasnda Yakup diye birisi varm. Bu Yakup milletin bana dert a
mak, milletin huzurunu bozmak ve insanla lm samak iin gelmi
dnyaya. Kocaman bir kafas yarm bu Yakupun. Yakup drt yanday
ken okula gitmeye balam ve onsekiz yama bastnda da memleket
te bitirmedik okul brakmam; ne faklte dayanm Yakupa ne ykse
kokul. Herkes ona kocakafal bilgin diyormu. Yakup daha baka bir
ok eyle birlikte rklarn treyilerini de ok iyi biliyormu.

324 MALCOLM X

Sonra bu kocakafal bilgin Yakup, Mekke sokaklarnda vaazlar ve

rerek etrafnda o kadar byk bir taraftar kitlesi toplamaya balam
ki, zamann yneticileri bu giditen endie duymaya balamlar.
Onun iin de Yakupu eski dinlerinden dndrd 59.999 taraftary
la birlikte Patmos adasna, Incilde Yuhannaya Yeni Ahitin son cz
olan Vahiydeki o haberin geldii yer olarak sz edilen o Patmos ada
sna srmler.
Yakup kendisi siyah olduu halde, Allaha kafa tutarak Ondan
almak istercesine, yeryznde eytani bir rk, yani iyice aartlm, be
yazlatrlm bir rk tretmeyi kafasna koymu.
Bu kocakafal bilgin, siyahlarda biri siyah biri de kahverengi olmak
zere iki tohum hcresi bulunduunu biliyormu kendi aratrmalarn
dan. Bu tohum hcrelerinden kahverengi olannn daha ak renkli ol
duu iin daha uyuuk, daha zayf olduunu da biliyormu. Yakup, otedenberi yrrlkte olan tabiat kanunlarm altst etmek iin, bizim bu
gn dominant olmayan genlerin gerilemesi olarak bildiimiz ilkeyi kul
lanmay dnm. Bu amala da nce kahverengi tohum hcresini si
yahtan ayrmay, sonra da kahverengi tohum hcrelerini birbirine alaya alaya gittike daha ak renkli, daha zayf tohum hcreleri elde et
meyi tasarlam. Hem bu ekilde olan insanlarn, yani ten rengi daha
ak, daha zayf olan insanlarn gnah ilemeye ve eytanlk yapmaya
daha yatkn olacan da biliyormu. Yakup, ite bu yolda ilerleye iler
leye, arzu ettii o beyazlatrlm eytan rkn elde edecekmi.
Aslnda Yakup, siyahtan beyaz elde edene kadar arada birok renk
aamasndan geeceini biliyormu. Patmos adasnda rk slahna ili
kin bir yasa kararak bu konudaki almalarna koyulmu.
Yakupun Patmos adasnda kendisiyle birlikte bulunan 59.999 taraf
tarnn hepsi de istisnasz siyahm, ama adada doan ocuklarn aa
yukar te birisinde bir para kahverengilik bekleniyormu. Bu ocuk
lar bydklerinde, yrrlkteki rk slah yasalar gereince sadece
kahverengi kahverengi ya da siyah-kahverengi evlenmelerine izin veri
liyormu. Bunlarn da ocuklar olduunda, ocuk siyah doarsa ebe ya
da stanne bebein beynine bir ine sokarak orackta ldrveriyormu; sonra da bebein cesedi yaklarak yek ediliyormu; byle buyuruyormu Yakupun yasalar. Annelere de ocuklarnn melek bebek ol
duu syleniyormu, ocuklarnz melek olup cennete gitti, orada si
zin yerinizi hazrlayacak, deniyormu.

r
BLS 325

Ama ocuk kahverengi doarsa, annesine ocuuna ok iyi bakma

s tembih ediliyormu.
Amacna ulaabilmek iin Yakup kendisine birok yardmc lalan da
yetitirmi. Sonra tam yzelliki yandayken Patmos adasnda lm
Yakup, ama arkasnda taraftarlarnn uymaya zorunlu olduu bir yn
yasalar, kurallar brakarak. Elijah Muhammedin retisine gre bu kocakafal bilgin Yakup, kendi almalar, yasalar ve kurallar sonunda
ortaya kan beyazlatrlm, eytani rk hayalinde hep canlandrlm
ama bu rk kendi gzleriyle grmesi nasip olmam.
Patmos adasnda hibir siyah insan kalmamas, herkesin kahveren
gi tenli olmas iin iki yz yllk bir zaman gerekmi.
Ondan sonraki ikiyz yl iinde de adadaki kahverenkli tm insan
lar kzl tenli insanlara evrilmi ve adada bir tek kahverengi tenli insan
kalmam.
Daha sonraki ikiyz yl iindeyse, krmz rktan sar rk meydana
getirilmi.
Nihayet aradan bir ikiyz yl daha gemi ve sar rktan beyaz rk el
de edilmi.
Patmos adas soluk benizli, souk mavi gzl sarn eytanlarla,
utanma duygusu falan nedir bilmedikleri iin anadan ryan gezen vah
ilerle dolup tam. Bu mahlklarn bedenleri hayvan postu gibi'kllarla kaplym batan ayaa; zaten yrrken de drt ayakllar gibi yryorlarm, aa dallarnda, urda burda yayorlarm.
Aradan bir altyz yl daha gemi ve bu yeni rk, asl siyahlarn ya
ad lkeye dnmeye balam.
Elijal Muhammedin kendi taraftarlarna rettiine gre, bu eyta
ni rk binbir eit yalan uydurarak siyahlarn arasna nifak sokmu, si
yahlar birbirlerine drm ve bylece o zamana kadar yeryznn
cennet gibi huzur dolu bu lkesini alt ay ierisinde ekimelerle, kav
galarla cad kazan gibi kaynayan bir cehennem haline getirivermiler.
Ama siyahlar balarna hi yoktan gelen o kadar belnn, o kadar
derdin Yakubun yaratt bu eytan rkn ba altndan ktn da an
lamlar sonunda. Bunun zerine bu eytan beyazlar tek tek yakalayp
zincire vurmaya balamlar. Sonra da bu eytan beyazlarn ayp yerle
rini kk birer bez parasyla rtmler ve onlar Arabistan llerin
den geirip Avrupa maaralarna srgn etmiler.

326 MALCOLM X

te bugn Masonluk ta kullanlan kuzu postu ve zincir sembolleri

de, zincire vurulup llerden, llerdeki kzgn kumlar zerinden srle srle gtrldkleri o dnemde beyazlarn plaklklarn nasl rt
tklerini gsteriyormu
Elijah Muhammed daha sonra taraflarna u gibi eyler retiyordu:
eytan beyaz rk Avrupa maaralarnda vahi bir hayat srm uzun
yllar. Hayvanlara yem oluyormu buralarda. Hayvanlarn tehdidi kar
snda, bu eytan beyazlar, maaralardan kaarak aalara kmlar, ko
pardklar dallardan sopalar yaparak vahi hayvanlara kar kendilerini
ve ailelerini korumaya almlar.
Bu eytan beyaz rk Avrupa maaralarnda ikbin yl kadar bu min
val zere yaadktan sonra Allah onlar maaralardan karp medeniye
te kavuturmak iin onlara Musay gndermi. Ve dnyaya altbin yl
sreyle bu eytani beyazlarn egemen olmas yazlm.
Bugn Musann Suhufu elimizde bulunmuyormu da eytan be
yazlara bir zamanlar maara hayat srdn biz onun iin bilemiyormuuz.
Musa geldiinde o eytan beyazlar iinden onun retisini ilk ka
bul edenler ve onun izinden yryenler bugn bizim Yaludiler dedii
miz beyazlarm.
te Yakupun Tarihi olarak anlan bu retiye gre, zaten Incilde
ki Musa ylan lden getirdi, ifadesindeki ylan, Musann kendileri
ni Avrupa maaralarndan kararak medeniyete kavuturduu o vahi
ve eytani beyaz rkn sembolym.
Yakupun beyazlatrd bu eytani rk dnyaya altbin yl, yani za
manmza kadar hkmran olduktan sonra mhlet tamam olacakm ve
bundan sonra siyah rktan zeks, ilmi ve gc snrsz biri gelecekmi;
byle takdir edilmi nk.
tik insan olan siyahlarn bir ksm kle olarak Kuzey Amerikaya
getirilmiler ve bu siyahlar geldikleri bu yerlerde, modern alarda,
beyazlarn gerek yzlerini tam anlamyla renmiler; byle takdir
edilmi nk.
Elijah Muhammedin retisine gre yeryznn gelmi gemi en
byk ve en kudretli Tanrs, stad W. D. Fardm. Takdir edilmi olan
tarihin ve kerametler ann gereklik kazanmaya balad bir zaman
da, yani beyaz olmayan insanlarn dnyann drt bir yannda glenme
ye balad, Allahn lanetine uram eytan beyaz medeniyetin tabial

BLS 327

gereince kendi kendine yiyip bitirmeye balad bir zamanda sad W.

D. Fard Doudan Batya gelmi ve Kuzey Amerikada ortaya km.
stad W. D. Fard yar siyah, yar beyaz birisiymi. Amerikadaki si
yahlar onu kabul etsinler ve onun peinden gitsinler diye byle yaratl
m; ayn zamanda siyahlarn dmanlarn iyice tanyp yarglayabilsin
ve beyazlar arasnda tannmadan rahat rahat gezip dolaabilsin diye
byle yaratlm, stad.
stad W. D. Fard, 1931de, bir ipek tccar kisvesinde Detroite
(Michigan) gelmi ve orada Elijah Muhammedi bulmu. stad W. D.
Fard, Elijah Muhammede bu karlamalarnda Allahn mesajn ilet
mi ve bu Kuzey Amerika cehenneminde Zenciler diye bilinen o YitikBuluntu slm Cemaatini kurtulua gtrmek iin kendisine Allahn
ilah rehberliini getirmi.
Ablam Hilda, bana bu Yakupun Tarihini anlatmay bitirdikten
sonra fazla durmayp gitti. Btn bu dinlediklerimin ardndan, acaba
ben ablama giderken azm ap da gle gle diyebilmi miydim, hatr
layamyorum.
Daha sonralar reneceim gibi, aslnda Elijah Muhanmedin bu
Yakup hikyesi gibi hikyeleri Doudaki Mslmanlar fkelendirir
dururmu. Mekkeye gittiimde, bu hikyelere kzan Mslumanlara as
lnda bu gibi eylerin sulusunun kendileri olduunu, bunlarn vebali
nin kendi boyunlarna olduunu syledim. nk onlar Bat dnyas
na gerek slm yeteri kadar anlatmam olduklarndan bu uydurma
eyleri dinleyenler ne yazk ki gerekmi sanabiliyorlard. Doulu Ms
lmanlarn gerek slm anlatma konusundaki geveklikleri hatt sus
kunluklar yle bir bilgi boluu dourmutu ki Batda, bir din istis
marcs kp halkmz yanl yola srkleyebilmiti.

11. KURTULU

^lijah Muhammede yazmay baarabildim nihayet. Chicagoda, Gt^-ney Michigan Caddesi 6116 numarada oturuyordu o zamanlar.
Kendisine yazdm bir sayfalk bu ilk mektubumu, en azndan yirmibe defa kaleme almmdr, yeniden ve yeniden. Mektubun hem kolay
anlalabilir, hem de okunakl olmasna alyordum. Elyazm kendim
bile kolay kolay skemezdim; hatrlamak bile yeterli utanmak iin. m
lm da, dilbilgim de, berbat denmese bile baya bozuktu. Diyeceim,
mektubumda bu durumu dilimin dnd kadaryla akladktan son
ra, erkek ve kz kardelerim araclyla kendisini gyaben tandm
yazdm, acizane mektubumdan dolay balanmam diledim.
Elijah Muhammed bana daktiloyla yazlm bir cevap gnderdi. Al
tnda Allahn Elisi imzasn grnce, tylerimi diken diken edici bir
etki uyandrd mektup bende. Mutlak Hakikata ynelmemden dolay
beni tebrik ettikten sonra, zerinde uzun boylu dnlmesi gereken
eyler sylyordu. Siyah mahkmlar, diyordu, beyazlarn siyahlara reva
grdkleri zulmden doan suun; siyahlar cahillie, yoksullua terk
edilerinden ve cinayet ilemeye kkrtarak ondurucu bir i tutmalar
n engelleyilerinden doan suun bir semboldr.

330 MALCOLM X

Metin olmam istiyordu benden. Hatt mektubunun iine bir mik

tar da para koymutu benim iin, kt bir belikti. Elijah Muhammed
zaten lkenin drt bir yanndan kendisine yazan tutuklularn hepsine
de para gnderirdi, belki hl da yledir.
Evden dzenli olarak aldm mektuplarda bana hep denilmitir ki,
Allaha sn... Kbleni Douya evir.
Yaantm boyunca yuzyze geldiim imtihanlarn en zoruydu na
maz. Bilmem anlatabiliyor muyum? Elijah Muhammedin retisine
olan inancm ve idrakim; aklmn bana Doru!, ya da Bunu hi d
nmedim, deyip gemesiyle yetiniyordu sadece.
Fakat namaz iin diz kmek -u hareket- inanlacak gibi deil ama
tam bir haftam ald.
Hayatmn nasl getiini biliyorsunuz. Bakalarnn evini soymak
iin kapy maymuncukla aarkenkinden baka hibir zaman bklmemiti dizlerim daha nceden.
Dizlerimi bkebilmek iin epey zorluk ektim. Sonra utanyordum
da, bu yzden sinir kp olup kmtm.
Gnahkrn, Allahtan mafiret dilemek iin diz kmesi, diz kp
gnahn kabullenmesi dnyann en zor ii olsa gerek. Bunu imdi da
ha iyi anlyor, rahatlkla syleyebiliyomm. Oysa o zamanlar; somut bir
gnah timsali haline geldiim, adeta gnah iinde yzdm zamanlar
d. Tekrar tekrar zorlamalydm kendimi, diz kp Allaha yakar va
ziyeti almak iin. Sonunda buna altm almaya da, Allaha nasl yaka
racam bilmiyordum.
Daha sonraki yllarda, Norfolk Mahkmlar Sitesinde, inzivaya e
kilmi birisinden hi farkm yoktu. nceleri sahip olduum dnce
kalbnn benden nasl olup da abucak ayrlverdiine hl akl erdiremem; tpk bir atdaki karn krenip atlvermesi gibi. Hayatmda nice
fuhiyat, nice crm ilemi baka bir kiiydi, ok yakndan tandm
birisiydi sanki nceki kiiliim. Gemiteki benliime bsbtn yaban
c bir dnce ekliyle kendime yeniden ve bambaka birisi olarak eki
dzen verdiimi grp hayretler ierisinde kalsn istiyordum herkes.
Hemen hergn Elijah Muhammede gnderdiim birer sayfalk
mektuplarda, hissettiim evleri yazk ki olduu gibi aklayamyordum
bir trl. Hem sonra, hergn ikinci bir mektup daha yazmam gereki
yordu, erkek ve kz kardelerimin mektuplarna cevap olarak. Onlardan
gelen her mektup, Elijah Muhammedin retisi hakknda bildiklerime

KURTULU 331

mutlaka bireyler ekliyordu. Zaman unutaym, uzun uzun inceleyeyim

istiyordum onun fotoraflarn.
Tembellie l alamadm. Bir eyi kafama koymusam, o konuda
muhakkak bireyler yapmaya almmdr. Elimden gelen baka bir
ey olmaynca, tutup, batakhanelerden tandm Pezevenk Sammy,
John Hughes, u mehur kumarhaneci, arpc Sakinatlar gibilerine ve
pek-ok esrar tccarna mektuplar yazmamn nedeni de buydu sanrm.
Onlarn hepsine de Allahdan, slmdan ve Elijah Muhammedden szediyordum. Nerede oturduklarn da bildiim yoktu aslnda Harlemde
ya da Roxburyde onlarla tanm olduum barlar, gece kulpleri eliy
le deyip gnderiyordum mektuplarm.
Bu mektuplarma bir tanecik olsun cevap alamadm. nsan kalpa
zansa, kanunsuzsa, mektup yazmak lmdr onun iin. Hileci, akgz
nice dmenciler tanrm ki Wall Street piyasasnda hisseleri bulunduu
nu sanmanza yorarlar hemen yaptklarnz; ellerine ayda ylda bir mek
tup dese, bakalarna ykarlar bunu okuma iini. Bununla beraber, ara
da bir beyazlar iblisin ta kendisidir gibilerinden ayran kabartc laflarla
dolu mektuplar gelmise bunlara ben de hibir cevap yazmammdr
Harlemde ve Roxburyde dolaan dedikodulara kalrsa, Detroitli
Kzlolan ya keileri karmt ya da hapishane mdrnn ayan
kaydrabilmek iin saman altndan su yrtyordu
Norfolk Mahkmlar Sitesinde kaldm srece, bu mektuplar hak
knda hibir grevli azn ap da tek kelime sylememitir yzme
Her naslsa, mektuplarmn hepsi de muhakkak kard hapishane san
srnden. Gene de yazdklarmn dosyalara geirilmek zere didik di
dik edildiinden emindim. Gerek merkez gerekse tara hapishanelerin
de bulunup da Elijah Muhammedin iradlaryla ihtida eden btn Zen
ciler hakknda yaplan hep ayn ilemdir nk.
Fakat o zamanlar, mektuplara ses karlmaynn asl nedeni, be
yazlarn iblis olduklarn eninde sonunda anlam olmalardr diye d
nyordum kendimce.
Sonralar, Boston Belediye Bakanna, Massachusetts Valisine ve
Harry S. Trumana bile mektuplar gnderdim. Hibirisi de cevap verme
di; sanrm mektuplarm ellerine gememitir bile. Kuzey Amerika de
dikleri bu bataklktaki siyahlarn ektiklerinden beyazlara den so
rumluluklar alakalem anlatmaya almtm onlara.

332 MALCOLM X

Birden tkezleyip bireylerin stne kapaklamverircesine kendimi

palas pandras okumaya kaptrmn nedeni mektuplarmdr.
Yazdm mektuplarda, zellikle Elijah Muhammede gnderdikle
rimde dndklerimi rahata aklamaktan aciz oluuma her geen
gn biraz daha sinirleniyor, atlama derecesine geliyordum. Dardayken, sokaklarn en lafazan kalpazanydm; birey syleyeceim zaman
tartar da sylerdim. Oysa imdi, orta halli bir ngilizceyle bile olsa
yazmak sz konusu olunca, iin tumturandan getik, tek satrlk tec
rbem dahi yoktu. Argoyla, alageldiimiz konuma ekliyle szgeli
mi Bak babalk, sana Elijah Muhammed diye bir cicibaba hakknda
yle biraz fs geeyim hele... gibilerinden konuarak derdimi nasl
anlatabilirdim.
Bugn beni, televizyon ya da konutuum yerlerde bizzat dinleyen
ler ya da konumalarm basn kanalyla izliyenlerin benim bir mektep
kakn olduuma inanas gelmeyecektir kimbilir. Bu durumu btny
le ierdeki gayretlerime borluyum.
Charlestovvn Hapishanesindeyken daha ok Bimbinin kltr da
arcna imrenerek gayrete geldim asl. Bimbi, hangi konuda olursa ol
sun, yanndakilerin sohbetine katlmamazlk etmemitir hibir zaman.
Bense hep boy lmek istemiimdir onunla. Elime hangi kitab alacak
olsam, batan sona dein tm szckleriyle sanki inceymiesine,
kavramakta zorluk ekmediim cmle says yok denilecek kadar azd.
Bilmediim szckleri stnkr geip gidecek olsam, bu kez de, oku
yup bitirdikten sonra kitabn genel havas hakknda hemen hemen hi
bir yargya varamyordum. te bu durumdayken, vaktimi yalnzca ki
tap okuma abalaryla geirmeyi arzulayarak geliyordum Norfolk Mah
kmlar Sitesine. ok gemeden bu arzularm da snp gidecekti, ie
drt elle sarlmadktan sonra.
Anladm ki yapabileceim en iyi ey, hemen bir szlk bulup bulu
turmakt, almak, be kelime bellemek iin. Ayrca el yazm da ge
litirmem gerektiini akl edecek kadar anslydm. Acnacak halim var
d. Doru drst bir satr dizmeyi bile beceremiyordum. Norfolk Mah
kmlar Sitesi Okulundan kt-kalemle birlikte bir de szlk istemeye
beni zorlayan asl bu iki emelimdir.
lk iki gnm szln sayfalarm rastgele kartrmakla geti. Bu
kadar ok kelime olduu aklmn ucundan bile gemezdi. Bilemiyor
dum hangi kelimeleri renmem gerektiini. Sonra da nasl olursa ol-

KURTULU 333

sun srf bir balang yapm olmak iin, ne gryorsam olduu gibi
kopye etmeye koyuldum
Karmakark elyazmla ar ar, zene bezene nmdeki ktlara
geirdim birinci sayfay, noktalama iaretlerine varncaya dein.
Diyebilirim ki tam bir gnm ald. Sonra, yazdklarm batan so
na okumaya koyuldum, kendi kendime, yksek sesle. Bir daha, bir da
ha, yksek sesle, kendi kendime boyuna okudum durdum elyazm.
Ertesi sabah kelimeleri dnerek uyandm. Yalnzca bir rpda bu
kadar ok kelimeyi yazabilmi olduuma deil, ayn zamanda o gne
dein varlndan dnyada haberimin olmad kelimelerle karlam
olduuma da fazlasyla seviniyordum. Bundan baka, birazck kafa yor
makla, pek ounun ne anlama geldiini de kestirebiliyordum. Anlam
larn bilemediim kelimeler olursa durmakszn gzden geiriyordum.
Gariptir, szln ilk sayfasndaki u aardvark szc kafamda hl
bngldar. Szlkte bir de resim vard; uzun kuyruklu, uzun kulakl, ka
rnca yiyenlerin yapt gibi dilini kararak yakalad kanatl karnca
larla beslenen, oyuklarda yaayan bir Afrika memelisi.
ylesine bylenmitim ki bir daha brakamadm, szln ikinci
sayfasn da kopye ettim. Gene ayn denemeler. Devirdiim her sayfay
la birlikte insanlar, lkeleri, tarihin ilgin olaylarn da renmi olu
yordum. Hi kukusuz szlk demek, minicik bir bilim daarc de
mekti. Sonunda szln yalnzca A maddesi bir top kad arkal nl
doldurmaya yetmiti. Sonra hemen Blere getim. Uyguladm bu yn
tem iin sonunda btn bir szlkle bandan sonuna dein har neir
olmakt bir bakma. Bunca altrmadan sonra daha da hzlanan al
malarm elyazmn serilemesini salamtr. Top top ktlar karala
maktan, mektup yazmaktan baka, bo zamanlarmdaki abalarm sra
snda, diyebilirim ki, ierdeyken yaztrdm kelime says aa yuka
r bir milyondur.
Gryordum ki kelime hzinem bydke, doal olarak elime ilk
kez alp okuduum bir kitabn neler anlattn kavrayabiliyordum so
nuta. Okumaya dkn birisi, okumann at yepyeni dnyalar dleyebilir. Size unu syleyeyim: O zamandan tutun da hapishaneden
kncaya kadar serbest olabildiim her dakika, ktphanede, deilse
ranzamda okumakla geirmiimdir vaktimi. neli fya koysanz ay
ramazdnz beni kitaplardan. Bir yandan Elijah Muhammedin retisi,
yazmalarm, ziyaretilerim -zellikle Ella ve Reginald- bir yandan da

334 MALCOLM X

kitaplar, derken zindandan kurtulmay bile aklma getirmeksizin geip

gitti yllar. Dorusu ya, o zamana dein gerek zgrlk nedir bilmemi
im hayatmda.
Norfolk Mahkmlar Sitesindeki ktphane okul binasn da ydm.
Olduka deiik seviyelerden snflarn eitim ilerini, Harvard ya da
Boston gibi niversitelerden gelen okutmanlar yrtmekteydi. Ayrca
mahkmlar arasndan seilen gruplarn katld haftalk tartmalar ak
satlmadan yaplrd. Okulda, hazrlkl gelen tartmaclarn ve dinleyi
cilerin, Bebekler Stle mi Beslenmeli? gibi konular bile rahatlkla ile
yebilmelerini grp armamanz mmkn deildi. Ktphane raflar
n dolduran kitaplar, daha ok genel konular kapsayan trdendi. Parkhurstn hapishaneye balad zengince zel kolleksiyonunun pek
ou hl ktphanenin arka tarafnda sandklarda ve kutularda bekleiyordu. Binlerce eski kitap. Bazlan ok eski zamanlardan kalmayd:
Kapak renkleri solmu, tire ciltleri eskimi. Parkhurst, dedim ya, anla
dm kadaryla, daha ok tarihle ve dinle ilgilenmi. Kitaba o kadar me
raklym, ylesine para ayrm ki o kadarn isteseniz dnyada bir ara
ya getiremezsiniz. niversitenin ktphanesi bylesine bir kolleksiyona sahip olduu iin anslyd kukusuz.
Dnnz ki belli bal tek meselenin gemiin gzel gnlerine
dnebilmek olduu bir yerde, bir hapishanede, tutuklulardan birisi ki
taplara kar grlmemi bir ilgi duyuyor, elbet byle birisi takdir edi
lecekti. Tutuktular arasnda okuma dzeyi yksek olanlar oktu, hele
hele herkese bilinen tartmaclar. oklarna yryen ansiklopedi
dedikleri de olurdu. Baya n kazanmlard. Bu yeni dnyann bana
almasndan sonra, diyeceim okuyabilme ve dahas anlayabilme dev
resine girdikten sonra benim yaptm gibi, rencilerinden edebiyat
yutarcasna okumalarn isteyecek bir niversite dnemiyordum.
Kouta, ktphanedekinden daha ok okuyordum. ok okuma
syla tannm birisi olursa, azami limitin stnde kitap verilebiliyordu
ona. Yapayalnz odama kapanp okumay yeliyordum.
Ciddi bir okuma dnemine girdiimde, geceleri saat onda falan
duyulan klar snsn komutuyla benim iin eziyet balard. Aksi
gibi hep de beynimi kemiren bireylerin tam orta yerinde balyordu
bu ikence.
Bereket versin, kouun hemen dnda, aralkta yanan, ieriyi de az
buuk aydnlatan bir k vard. Ik yeterli saylrd okumak iin, gz

KURTULU 335

lerim almt bir kez. Bylece, klar snsn dendi mi, aralktaki
huzme altna oturup demeden srdrebiliyordum okumay.
Birer saatlik aralarla, gececi gardiyanlar her kouun nnden ge
erlerdi gezinerek. Yaklaan ayakseslerini duyar duymaz frladm gibi
yataa sokulur, uyuyor numaras yapardm. Gardiyan geip gittikten
sonra yataktan frlayp demenin k alan yerine kerdim, bir elli se
kiz dakikalk sre daha okurdum orada, gardiyan yeniden grnnceye dein. Sabahn lerine, drtlerine kadar bu bylece srp giderdi.
Her gece -drt saat uyku yetiyordu bana. Sokaklarda tkettiim yl
lar boyunca geirdiim o gecelerde uyuduumdan daha ok uyumak
taydm gene de.

E. Muhammedin retisinde tarihin nasl beyazlatrlm olduu

nemle vurgulanr. Beyazlarn yazdklar tarih kitaplarnda, siyahlar pe
inen unutulmulardr. Mr. Muhammed tylerimi diken diken edebil
mek iin bundan daha etkili bir ey de syleyemezdi dorusu. Yedinci
snfa kadar bana ve snfmdaki teki beyazlara okutulan Birleik Dev
letler tarihinde ta bizim Mason gibi kck bir kasabaya varncaya ka
dar yer verilmiken, Zenci tarihi topu topu bir paragraf ancak tutuyor
du, unutur muyum hi bunu. Zaten tarih retmeni de, Zencilerin y
lesine byk ayaklar olur ki bastklar yerde iz yerine kocaman bir
oyuk aarlar, gibilerden akayla kark bir kahkaha kapp koyvermemi miydi?
Elijah Muhammedin retisinin Birleik Devletlerin her yannda,
inansalar da inanmasalar da btn Zenciler arasnda bylesine hzla ge
liip yaylmasnn nedenlerinden birisi budur ite. reti, ana geree
parmak basmaktadr; her Zenciye gre bu byledir. Tarih kitaplarndan
siyahlarn etkinliklerine ilikin beri benzer eyler renebilmi bir tek
siyah gsteremezsiniz bana u Amerikada ya da tek bir beyaz. Srf bu
konu iin, kendi payma, bir seferinde siyahlarn anl tarihi diye birey duymutum ama, siyahlarn tarihine ilikin ayrntl bilgiler verebi
lecek bir kitap bulabilmek iin anam alamt ktphanede.
Ben de derin izler brakan ilk kitap serisini hi silemedim kafam
dan. imdilerde bu seriyi alp koydum eve, ocuklar byynce oku
sunlar diye. Ad Dnyann Harikalar. Arkeolojik aratrmalardan kan

336 MALCOLM X

eylerin, genellikle Avrupal olmayan kiilere ait heykellerin resimleriy

le doluydu kitap.
Bundan baka, Will Durantn Medeniyetin Tarihesi gibi kitaplar
da buldum. H.G. Wellsin Tarihin Hlasasm okudum. W.E.B. Du Boisnn yazd Zenci Halkn Duygular, siyahlarn bu lkeye gelmeden
nceki gemilerine ilikin ufak tefek ipular verdi. Cartef G. Woodsonn Zenci Tarihi, Birleik Devletlere siyah kleler getirilmeden nce
ki siyah imparatorlar konusunda, zencilerin zgrlk mcadelelerinin
douu konusunda gzlerimin iyice almasn salad.
J. A. Rogern ciltlik Cinsiyet ve Irk adl kitabndan, sadan n
ceki dnemlerde grlen rk-karmas hakknda, fablclyla tand
mz bir siyah olarak Ezop hakknda; Eski Msr Firavunlar hakknda;
byk Kpti Hristiyan mparatorluu hakknda; inin bugunku mede
niyetin en eski uzants oluu gibi, siyah medeniyetin en eski uzants
olan Habeistan hakknda bireyler rendim.
Beyazlarn nasl ortaya ktklar konusunda E. Muhammedin sy
ledikleri beni Gregor Mendelin kaleme ald Kkenlerde Bulgulara
gtrd. (Szln G maddesinden genetics kelimesinin ne anlama
geldiini renmitim.) Kitaba epey emek verdim AvusturyalI bir kei
in yannda. Kitab, hele hele ciddi blmleri tekrar tekrar okumak,
okuduklarmn kafama iyice yerlemesini salad. e siyahlarla balad
nz m, beyaz adam elde edebiliyordunuz; oysa ie beyazlarla baladnz
m, siyah adama varmanz imknszd; beyaz kromozomlar yok olma
zelliine sahipti. Bu kant kimseler yadsmadka da, sadece bir tane
Temel nsan kalyordu ortada, sonu apak.
Geen yl myd, neydi; Nevv York Timesta Arnold Toynbee beyazlar
iin beyazlam szcn kullanmt. (yle diyordu aynen: Kuzey
Avrupa kkenli beyaz (yani beyazlam) insanlar...) Toynbee ayrca
Avrupann corafik durumu iin de Asyann uzants olan bir yarma
da eklinde konumutu. Dediine gre Avrupa diye birey yok ortada.
Gerekten de, bir dnya haritasna baknca, aka greceksiniz ki
Amerika sadece bytlm bir Asyadr. (Ama bu arada, Toynbeenin
tarihi artmaya alanlar ierisinde olduunu da unutmamak gerekir.
Tarih yazamam tek ktann Afrika olduu teden beri sylenip duru
yor. Yazlarnda bundan bir daha da sz etme ihtiyac duymayacaktr.
Gnden gne artk aydnla kavumaktadr gerekler.)
Klelikten tr ekilen topyekn zulmlere ilikin kitaplar oku-

KURTULU 337

maya baladmda geirdiim sarsnty unutabileceimi sanmyorum.

Sonralar Hlijah Muhamtnedin vekili olduumda, kleliin, zerinde en
ok durduum konulardan birisi haline gelmesinde baya etkisi olmu
tur bu sarsntlarn. Dnyann en canavarca suu, beyaz ellerin bulat
gnah ve kan, aklalmaz bireydir. Hani Frederick Olmstead'n yaz
m olduu trden kitaplar var ya, Birleik Devletlere kle aya bast
basal yaanmakta olan ylglar konusunda, ite onlar bilinlendirdi be
ni. Beyazlardan Kuzeyli bir kleciyle evlenen u Avrupal kadn Fannie
Kimball, insanlk onurunun ayaklar altna alndn ak ak anlatm
tr. Kukusuz, okudum Tom Amcamn Kulbesini. Dorusu, dzenli bir
okuma srecine girdikten sonra okuduum tek romandr bu.
Parkhurstn kitaplar arasnda, Kuzeydou Eyaletleri Klelikle Sa
vaanlar Derneince yaynlanm ciltli risaleler de vard. Zulmlerin
binbir eidini okudum oradan; elleri kollar balanp krba altna ya
trlm kadnlarn; dnya gzyle bir daha gremiyeceklerini bildikle
ri yavrularnn yerlerde srm srm srkleniine bakakalm anala
rn, kleleri nne katm kovalayan kpeklerin, ve kaak kleleri ta
kip eden, eli omakl, kaml, zincirli ve silahl babelas beyazlarn g
rntlerini tespit eden o resimleri tek tek ve byk bir ibretle gzden
geirdim. Bu srada Nat Turner tandm kitaplardan, beyaz efendilere
Tanr korkusunu alayan o vaizi. Zenciler iin kmaz ayn son aram
basna kalm ve cebirsiz elde edilebilecek bir zgrlk maval okuyup
dolamyordu Nat Turner. Yl 1831, bir gece Nat ve beraberindeki yedi
kle efendilerinin evinden kap dyorlar yola ta Virgnadan, o gece
iftliklerin koca konaklarn bir bir dolayor, lm saarak, ertesi sa
bah gn rken 57 beyaz l vardr ve Nat kendisine ayak uyduran 70
kleyle kmtr bu iten. Beyazlar, hayatlarndan korkup dehete d
yor, evleri terkedip srra kadem basyor, toplu yerlerde birleip kilit
altnda yayor, koruluklarda saklanyorlar, hatt eyaleti terk edenler bi
le oluyor. Kk bir asker birlik Nat Turner yakalayp asncava kadar
tam iki ay urayor. Bundan yaklak otuz yl sonra, John Brovvn, ya
nma on beyazla be Zenci katarak Virginiaya girip Harper Feribotuna saldrna Nat Turner rneinin bir zentisi gzyle bakldn
okumutum biryerlerde.
Herodotu okudum, tarihin babas'm, stelik bununla da yetinme
yip hakknda yazlanlar da okudum. Sonra bir de deiik uluslarn ta
rihlerini inceledim, bu ise beni kademe kademe bilinlendirdi. Dnya-

338 MALCOLM X

nn neresinde olursa olsun tm beyazlarn tam bir iblis gibi davrandk

larn retti bana. Dnyann btn siyahlarnn mallarm yamalyarak, ellerinden zorla ekip alarak, kanlarn aktarak, karlarn emerek.
Anmsyorum neler olduunu bu kitaplarn, rnein, Will Durantn
ark Medeniyetinin Tarihesi ve Hindistanda Ingilizlerin kkn ku
rutmak isteyen Mahatma Gandi tarafndan verilen savan hikyesi.
Kitap stne kitap derken, beyazlarn srf kendi karlar uruna,
dnyadaki siyah, esmer, kzlderili ve sarderili insanlarn balarna binbir trl orap rdklerini kesinkes grdm. Onaltnc yzyldan son
ra, szmona Namuslu Tccar beyazlarn, Asyadaki, Afrikadaki im
paratorluklara kudurmuasna bir arzuyla gz koyarak denizleri iletmiye nasl baladn adm gibi rendim, ve talan ediini ve smr
n grdm. Okudum, grdm beyazlarn Haa hibir zaman sa di
ninin ruhuna uygun olarak, iten pazarlksz olarak el atmadklarn; al
akgnllce, azizce, insancasna sarkmadklarn.
Btn beyazlarn, gerekletirdikleri canice kuatmalar rtbas ede
bilmek iin Hristiyanlkiarn Fausta dalaverelerle sadece bir takoz
olarak kullanan kurtlam karclardan baka bir ey olmadklarn,
okuduka daha derinden kavradm. Hereyden nce, stelik her sefe
rinde de dindarca bir tutumla, siyahlarn eski uygarlk ve kltrlerine
barbar ve putu yaftasn takmtr beyazlar. te bylece hazrlanmaktadr sahne, sonra da siyah kurbanlarna birden evirmektedirler lm
kusan silahlarn.
1759 dolaylarnda, yalan vaadlerle, dalgayla, dzenbazlkla Hindis
tana yarm milyar koyu dindar esmer arasna adm atan ngiliz beyaz
larnn, lkenin byk bir ksmn Byk Britanya Hindistan irketinin
glgesine snarak denetimlerine geirilerini rendim. Asalak ngiliz
idaresi slk gibi yapp kalm yarmadann tam yarsna. Canndan
bezen Hindistan halk arasnda, 1857 ylnda ayaklanmalar oluyor ve
Afrikal klelerin ticaret meta olmalarn saymazsak, Hindistanl beyaz
olmayan halka ngiliz basknnn ektirdi ini, bylesine hayvanca ve
acmaszca bir krm tarih bir daha kaydetmemitir.
Kle ticaretlerinin sonucu olarak, 115 milyon Afrikal siyah -ki bu
Birleik Devletlerin 1930larndaki nfusuna yakn bir rakamdr- ya l
drlm ya da kleletirilmitir. Kle pazarlarnn ine alsan yere d
meyecek ekilde dolduruluundan sonra, siyahlarn yaadklar ktalar
daki hazine deerindeki topraklar birer koloni haline getirebilmek iin

KURTULU 339

para para blmtr Avrupann yamyam ruhlu zorbalar; bunu da

rendim kitaplardan. Sonraki yzylda Avrupa'nn bykelilikleri
satran oyununa ottu rcasma, mit Burnundan tutun da Kahireye ka
dar, apak bir smrme, bir ezme oyununa girimilerdir.
On gardiyanla bir hapishane mdr, bu kitaplar okumam hibir
ekilde engelliyemediler. Dnya siyahlaryla olan btn ilikilerinde,
yeryzndek butun beyazlarn gerekten de tpk iblis gibi davrandk
larn ortaya koyan kantlarn getirilmesinde, hlijah Muhammed bile bu
kitaplarn yaptndan daha fazlasn beceremezdi. Tm dnya beyazla
rnn inle ilgili korkularn, asabliklerini radyodan olsun, televizyon
dan olsun, arada bir gzattrn gazete balklarndan olsun duyuyor
dum ite bugnlerde. Beyazlar, inlilerin kendilerinden niin bylesine
nefret ettiini anlamazlktan gelmeye kalkrsa, hapishanedeyken oku
mu olduklarm burada bir kez daha anmaktan kendimi alamyacam;
kendisini bsbtn kapp koyvermi, aresiz kalm ini istil eden be
yazlarn yaptklar, soylulukla badamaz. Szmona Namuslu Tccar
olan katksz beyazlar milyonlarca kiloluk afyon yolladlar ine 1839
ylnda uyuturucuya mptel olmadk inli kalmamt neredeyse. in
hkmeti, aresiz yrmibin sandk afyon imha etmi o zaman. Ardndan
beyazlar hemen Birinci Afyon Savan ilan ettiler. Dnnz! Uyu
turulmaya kar direnen birisine sava iln etmek! inliler hezimete u
ruyorlar, in-i barutla. Nanking Antlamas, Ingilizbeyazlarn imha
edilen afyonlarnn bedelini fazlasyla detti inlilere. lkenin en
nemli limanlarn ngiliz ticaretine ak bulundurmak zorunda kald
lar; in, Hong Kongu terk etmeye zorland; piyasas durgunlaan
inin gmrk vergisi ylesine drlyor ki, adi ngiliz mallar,
inin sanayi atlmalarn sakat brakrcasna istila ediyor piyasay
kinci Afyon Savandan sonra, Tientsin Antlamalar insanln
can dman afyon ticaretini yasallatryor; in gmrnn lngilteeFransa-Atnerikaca denetlenmesini kabul ediyordu. in antlamann
onaylanmasn ertelemeye kalknca Pekin yamaland, yaklp ykld
1901in ini Boxer Ayaklanmas nda Yabanc beyaz eytanlara
lm! diye sava sayhalar salyordu. Sonu gene yenilgi, bu kez Pekinin en sekin yerlerinden kovuluyordu inliler. Hrn, kasntl be
yazlar ou yerlere u nl levhay asmlard: inliler ve kpekler
giremez!

340 MALCOLM X

ikinci Dnya Savandan sonra Kzl in, Batnn beyaz dnyasna

kaplarn kapatmtr. inde, tarmsal, bilimsel ve endstriyel alanlar
da gsterilen topyekn abalar. Hayat dergisinin son gnlerde yaynla
m olduu bir kitapta anlatlmtr. Kzl indeki gzlemcilerin rapor
larna baklrsa, youn doumlar nedeniyle nufusun hzla artt bu l
kede imdilerde srdrlmekte olan beyaz-dumanl kampanyasna
dnya bir daha tank olmamtr. Aradan elli yl daha geince greceiz,
yeryz nfusunun yarsn inliler oluturacaktr. Sonra, inin son
yllarda girimi olduu baarl nkleer denemelerin sonucu olarak,
in asll pek ok dlek tavuk tnemek iin ksa zamanda yuvalarna
dnecee benziyor.
Gereklerden kamyalm. Birlemi Milletlerde grebileceimiz
ey, renk ayrmlar paralelinde biimlendirilmi yeni bir dnya dzeni
dir; bir bakma, beyaz-olmayan uluslar arasnda bir dayanma. Bu ya
knlarda Amerikann BM Daimi Temsilcisi Adlai Stevenson, Birlemi
Milletlerde bir deri oyunu oynanp gitmektedir diye yaknyordu. Hak
lyd. Gerei vurguluyordu. Bir deri oyununun oynand yzde yz
dr. Ama Daimi Temsilci Stevensonm, silahlanmaya nayak olmay k
nayan ve silah tamann karsnda olduunu ileri sren Kanunsuz Re
cepten hibir fark kalmyordu. nk, beyazlarn oynadndan daha
beter bir deri oyununu baka kim sahneleyebilmitir dnya tarihinde?

Elijah Muhammede hergn mutlaka yazyordum, ama kitaplardaki

iddialar kantlayabilmek iin giritiim amansz abalarn beni yeni bir
dnyann eiine getirmi olduundan habersizdi.
Felsefeyi kefettikten sonra, dnce tarihindeki aamalarn tm
dnm noktalarna el atmaya altm. Zamanla eski filozoflarn pek o
unu okudum, gerek Doudan, gerekse Batdan. Daha, ok Doulu fi
lozoflar beeniyordum; en sonunda, Bat dnrlerinin Dou felsefe
sine ok ey borlu olduu izlenimini edindim. Sz gelimi, Sokrat, M
sr gezmitir. Gene, kimi kaynaklarda Sokrat, Msr gizemcileri arasn
da gsterilmitir. Sokrat, irfann Dounun bilginleri arasndayken elde
etmitir, su gtrmez bir gerek bu.
Okumann bana kazandrdklar zerinde sk sk dnrdm.
Okumak hayatmn mihverini deitirmiti, ta hapisteyken bilivordum

KURTULU 341

bunu. Bunu iyiden iyiye anlyorum artk. Okuma yetisi, iimde nicedir
akl yoluyla dirilmeyi arzulayan uyuuk yeteneklerimi bir bir uyard.
Herhangi bir niversitenin rencilerine sembolik bir durum bala
mas var, ama ben oldum olas gz koymamtm hibir mertebeye.
Okuduum her yeni kitapla birlikte daha da gelien zel eitimim,
Amerikada siyahlara tebelle olan sarlk, dilsizlik, krlk karsnda
az buuk duyarlk kazandrd bana. ok olmad daha, bir ngiliz yazar
Londradan telefonla arayp soru yamuruna tutmutu beni. Birisi de
uydu sorduklarnn; Mektep medrese, nereyi bitirdiniz? Ben de,
Mektebim de, medresem de kitaplar, diye cevap vermitim. Beni onbe dakika bile bo bulabilmeniz mmkn deildir. Siyahlara yarar do
kunacana inandm herhangi bir eyle megulmdr muhakkak.
Dn Londrada bir konuma yaptm; gidite olsun, dnte olsun
Atlantiki geerken, dnyadaki bask altnda tutulan aznlklarn insan
lk haklar konusunda Birlemi Milleti erin amalarn anlatan bir bel
geyi inceliyordum uakta. Amerikal siyahlarn durumu, dnya aznlk
larna uygulanan basklarn en yzkzartc rneidir. Amerikal siyah
larn kendi sorunlarn Birleik Devleti er in bir i sorunu olarak grme
lerinin tek nedeni, yalnzca basmakalp bir lf, iki kelime: sosyal hak
lar. Oysa, siyahlar lereyden nce insanlk haklarn kazanamadan,
sosyal haklar nasl elde edebilirler ki? Amerikal siyahlar, kendi insan
lk haklar zerinde kafa yormaya balarlarsa, ve sonra kendilerinin de
yeryzndeki halk ynlarndan birisinin bir paras olduklarna kafa
yormaya balarlarsa, sorunlarnn bir Birlemi Milletler sorunu oldu
unu anlyacaklardr.
Bundan daha byk bir garabet dnemiyorum! Dile kolay, tam
drtyz yldan bu yana siyahlarn kan, siyahlarn teri aktlmaktadr bu
lkede, ve hl, iskeleye yanaan gemiden kp bu lkeye ilk kez ayak
basan bir gmenin antada keklik sayd eyler iin sokaklarda dile
nip gezen siyahlar vardr bu beyazlar lkesinde.
Yalnz, sadedi unutuyoruz. ngilize, btn bildiklerimi kitaplardan,
iyi bir ktphaneden rendiimi syledim. Ne zaman uaa binsem,
ncelikle okumak istediim bir kitap bulundururum yanmda; hele u
son gnlerde olduka kabark bu kitaplarn says. Beyazlara kar ver
diim mcadele gerei hergn darda bulunmak zorunda kalmasam,
yaantmn bundan sonrasn yanz okumakla geirirdim, srf merakm
gidermek iin; nk merakl olmadm bir konu gsteremezsiniz he-

342 MALCOLM X

men hemen. Benim gibi her an zindan boylamakla burun buruna yaa
m bir baka kii daha dnemiyorum. Zindan, btn gcmle oku
maya yklenme frsat verdi bana. Yaantm bundan daha deiik olsay
d, ya da bir niversiteye gitmi olsaydm bylesine toplayamazdm dik
katimi kitaplarda. niversitelerde zihnin ok ynl blnmesinden,
koan koana bir akndan, renci blnmelerinden, kvr zvrdan ba
ka birey yok, sanyorum ki niversitelerin en byk derdi de bu. Gn
de onbe saatlik youn bir alma ortamna girerek cehaletime meydan
okuyabilmem, zindandan baka nerde mmkn olabilirdi?
Schopenhauer, Kant, Nietzsche; elbette hepsini de okudum bunla
rn. Hibirisini de kafam sarmad; o zamanlar kuramlarm iyice zm
leyerek okuduklarm anmsamaya alyorum, o kadar Bu nn,
Nazi ve Faist felsefelerin temelini oluturduklar sylenir. Oras ayr.
Benim bu filozoflara itibar etmeyiimin nedeni tamamen baka. Bana
yle grnyor ki, zamanlarnn pek ounu gerekten nemli olma
yan konular tartmakla geirmiler. Bunlar anmsadka, pek ouyla
ilgi kurduum, szmona Zenci aydnlar geliyor aklma. Onlar da her
zaman yararsz eyler zerinde tartp dururlar.
Siyah olduunu rendiimde, Spinoza bir sre etkilemiti beni. Si
yah bir spanyol Yahudisi. Panteist bir retiyi savunduu iin Yahudiler afaroz etmiti onu. Panteizm, Tanrnn heplii ya da Tanrnn herey oluu gibi bireydi. Yahudiler Spinoza iin daha adam hayattayken
cenaze treni dzenlediler, onlarn nezdinde artk lm olduunu iln
etmek amacyla; ailesi de Ispanyadan srld, sanrm Hollandada
kkleri kesildi.
Size birey diyeceim. ^Bat felsefesinin btn akmlar artk bir k
maz sokaa gelip girmitir. Beyazlar, siyahlara olduu kadar kendileri
ne de ok yazk ettiler. ylesine byk bir hilecilik ki, kendilerini geti
rip bir yara sktrdlar. Siyahlarn tarihteki gerek konumlarn giz
leyebilmek iin byk bir titizlik, evhaml bir istek gsterdiklerinden
bu hale dtler.
Bugnse beyazlar kulak kesilmi dinliyorlar neler olup bittiini Ka
ra Ktada, Afrikada. Oralarda bulunan eski el sanatlar rneklerine ba
kn bir kez, beyazlar daha maaradan dar balarn karp bakmam
ken, siyahlarn ne byk, ne zarif, ne duyarlkl bir medeniyet kurduk
larn yeniden ve yeniden kantlamaya yeter bu Buluntular. Byk Sahrann aa kesimlerinde, Amerika Zencilerinin zorbalkla tutsak edilip

KURTULU 343

gtrlen atalarnn yaam olduu o yerlerde, ada insann mrn

de hi grmedii hnerli eserlerin en zarifleri, oymacln sekin rn
leri ve daha nice eyler, toprak altndan bsbtn kurtanlamamtr he
nz. Szn ettiimiz eserlerin pekou, imdi gnmzde New York
ada Sanatlar Mzesi gibi yerlerde sergilenmektedir. Rakip tanma
yan bir ustaln ve sonsuz bir hogrnn altn rnleri. Kara ellerden
kmtr eski eserler... Bugn hibir insan elinin boy lemeyecei
rnler veren kara ellerce zarifletirilmitir bu eski eserler.
Tarih beyazlarca ylesine beyazlatrlmtr ki, siyah profesrler
bile, binlerce yl nce yaam olan siyahlarn zengin uygarlklar, kl
trleri, yetenekleri hakknda en cahil bir siyah kadar olsun bilgi sahibi
deildirler. Zenci niversitelerinde srekli konferanslar vermekteyim
ve az nce szn ettiim beyni ykanm, felsefede doktorluk payesi
ne ermi bu siyahlarn pekou, oraplarndaki balarn yerlerde sr
np gitmesine ramen, beyaz patronlarn bana kara yobaz damgasn
vuran gazetelerinden medet ummaktalar. Neden, hemen hepsi elli yl
gerisinden gelmekte zamann. Zenci niversitelerinden birisinde ba
kan olsaydm, siyahlarn tarih ierisindeki bykln tekrar tekrar
kantlyabilmek amacyla Afrikada kazlar yapsnlar diye bir avu siyah
renci gnderebilmek iin niversiteyi toptan rehin vermek gerekseydi, hi tereddt etmeden yapardm bunu. Beyazlar gnmzde Afri
kada kazlar, aratrmalar yapmakta. Eli krekli bir beyazn stne ba
sp gemeksizin att tek adm yok Afrika fillerinin. Gerekten, bir haf
ta gemez ki Afrikann yitik medeniyetlerinden yeni yeni rneklerin
bulunduunu duymam olalm. Aslnda yeni olan tek ey, beyazlarn
bilimlerindeki tavrdr. Yoksa, siyahlarn eski medeniyetleri, eskiden be
ridir gml durmakta Kara Ktada.
te bir rnei: Dr. Louis S.B. Leakey adnda Britanyal bir insanbi
limcisi, baz tal kemikler sergiliyor; bir ayak, bir elin paras, birka
ene ve kafatas paralar. Dr. Leakey bunlara dayanarak, insan kkeni
nin tarihini batanbaa yeniden yazmak gerektiini sylyor
Kemikleri bulunan bu insanlar, sadan 1.818.036 yl nce yaam
lardr. Kemiklerse Tanganyika'da bulunmutur. Kara Kta da gene.
Gerek siyah nesillere, gerekse beyaz nesilere teden beridir sylenip
gelmekte olan yalanlar, balanmaz bir sutur Soylarnn iarih diye
bireye sahip olmadna inanm bir ana babadan doan, mini mini, za
vall syal ocuklar. Bu kk siyahlar daha konumay bile renme-

344 MALCOLM X

miken, ana ve babalarnn kendilerini baya aalk bir varlk kabul

ettiklerini grmeye balyorlar. Masum siyah ocuklar, byyor, hayat
larn son saniyesine dein yayor, ileri yalarda lyorlar hep; ve ya^
antlar siyah olmann utancyla bulanyor batan sona. Ama torbann
az alm, gerekler bir bir dklmeye balamtr artk.

*0
Hayatm byk lde etkilemi olan tecrbelerimden ikisini Nor
folk Mahkmlar Sitesinde attm ilk admla alan zindan dneminde
edindim. lk tecrbelerimi, beyni ykanm gnldalarm bilinlendir
mek, siyah rk hakkndaki kimi gerekleri onlara aklamak iin didi
nirken edindim. kinci asl deneyim; okuya okuya birok eyin farkna
vardktan sonra, hapishanenin haftalk tartma programlarna katlma
ya balamam oldu; topluluk karsna kmann ilk admlaryd bunlar.
Utan verici, ac bir gerei aydnlatmak gerekiyor. Zenci mahkm
larn birbirlerine gbeklerinden balanmasma sk fk olularm gr
dke ylesine tiksinir, beyazlarla dp kalktma ylesine sevinir
dim ki. Ama, Elijah Muhammedin iradlar dikkatimi siyah kardeleri
min zerine ynelttikten sonra, suumun ve utancmn drtsyle, Eli
jah Muhammede nefer toplamak iin yakalayabildiim en kk bir
frsat bile deerlendirmeye koyuldum.
Daha nceden, kendisine ilikin, kendi trne ilikin, beyazlara
ilikin tek szck olsun duymam olan bir siyaha gereklerden aacak
sanz dikkatli olmalsnz, ok dikkatli. Kardeim Reginald, Elijah Muhammed iin adam kazanabilmek amacyla gsterdikleri abalar sonu
cunda btn Mslmanlarn bunda tecrbeli olduklarn sylemiti ba
na. Siyah kardelerin beyinleri ylesine ykanmt ki, gerei ilk duyu
laryla birlikte nefret damarlar kabarp kaabilirlerdi. Reginald, her ye
ni giriimde, gereklerden yalnzca kck bir damlann zerkedilmesini nermiti bana. Sonra, ikinci adma gemeden, bu damlann iyi n
fuz etmesini beklemeniz gerekiyordu.
Mahkm siyah kardelerime ncelikle siyahlarn anl tarihini an
latmakla ie koyuldum; dlerinde bile grp duymadklar eylerdi
bunlar. Hi bilmedikleri o yrekler acs kle ticaretinin gerek yzn
anlattm onlara. Bir yandan bunlar anlatyor, bir yandan da yzlerinden
hi ayrmyordum gzlerimi, nk klelerin gemiini bsbtn silip

KURTULU 345

yoketmiti beyazlar. Amerikada bir Zenci asl soyadn asla bilemez,

hatta hangi kabileden geldiini bile. Mandingolardan m, Wolof'tan m,
Sererden mi, Fuladan m, Fantiden mi, Ashantiden mi ya da tekiler
den mi, hangisinden? Diyordum ki onlara, Afrikadan getirilen klele
rin pekou Arapa konuurlard ve slm benimsemilerdi din olarak.
Mahkumlarn hemen hepsi, bunlar herhangi bir beyazn tasdik ettiine
kanaat getirmedike, sylediklerime asla inanacaa benzemiyorlard.
Beyazlarn yazm olduu kitaplardan setiim blmleri okudum kar
delerime. Tm bu gereklerin, beyazlarn biroklarnca, bilim adamla
rnca bilindiini, ama gerekleri siyahlardan saklayabilmek iin kuak
lar boyunca bir dankl dn srdrlp gelmekte olduunu ak
lamaya altm onlara.
Her birinin ne gibi tepkilerde bulunduunu anlayabilmek iin, ok
yakndan gzlemlemem gerekiyordu. Her an ok dikkatli olmak zorun
daydm. Beyni ykanm habis ruhlu bir siyahn, halis muhlis bir Tom
Amcann yzme kar kafa sallayp, arkasndan da gidip beyazlara
mmlamyacandan nasl emin olabilirdim ki. Az buuk gelime gs
teren, hatta diyebilirim ki rahat bsbtn kamaya balam birisi
karsa, bir damla daha zerkedebilir, Eljah Muhammedin rettiini sy
leyebilirdim: Her beyaz bir eytandr.
Pekoklarn derinden sarsacakt bu; kendilerini dnceye kaptrncaya dein.
yle sanyorum ki bu gelimeler, Amerikada bulunan tm hapisha
ne rgtlerinin bandaki dertlerin toplamndan daha da byk bir
dertti. retinin Mslmanlar arasnda bu yntemle yayl, lkenin
drt bir yanndaki Zenciler arasnda dilden dile dolap gitmesi, zindan
larda yatan siyahlar arasndaki Mslmanlarn saysnn her geen gn
daha bir artmas gerekten tek ve byk bir endie kaynayd. nk,
zindanlarda ryen siyahlarn says, onlarn genel nfusa gre oran
larnn ok tesinde bir rakama ulayordu.
Bunun asl nedeni bellidir; btn Zenciler arasnda, Her beyaz bir
eytandr szn kolayca kabullenmeye nceden hazrlanm olanlar,
daha ok mahkm siyahlardr.
Her Zenciye rahatlkla syleyebilirsiniz bunu. Ancak, binde bir rastlyacanz kaynama merakls, szmona aydnlar baka; bir de be
yazlarn bollua boulmu masalarnda artakalan yalak bulaklarla se
miren, kendi hesabna gre mutlu, grmeyen, duymayan, konumayan,

346 MALCOLM X

hereye ramen halinden memnun olan siyahlar dnda kalr bu sz

mn. Amerikal siyahlarn ille de bam teline basmalsnz. Tepkide bu
lunmas iin aradan bir gnn gemesi gerekecektir. Belki de bir ayn, bir
yln; belki azm ap da bir ift laf olsun etmeyecektir; ama emin olabi
leceiniz bir nokta var: eninde sonunda kendi hayatn lp tartmaya
balaynca, kendisine, bizzat kendisine beyazlarn hangi durumlarda tp
k bir iblis gibi davranm olduklarn yzdeyz grp anlyacaktr.
Hem, belirttiim gibi, hapishanelerdeki siyahlar teki Zencilerden
ok. te urada, parmaklklar arasna tklm bir siyah yllarn haddi
hesab yok, beyazlar kapatmtr onu oraya. Mahkmlar daha ok, ayak
takm arasndan, allak bullak olmu yaantlar boyunca her gelenden
bir tekme yiyen, ocuklar gibi muamele gren Zenciler arasndan. m
rnde kendisiyle bir alp verecei olmayan bir tek beyaza bile rastlyamam Zenciler arasndan kmakta.
Brakn kendisini dnceye kaptrsn kafese tklm bu siyah, Elijah Muhammedin retisini ilk duyduumda benim yaptm gibi;
genlik anda elde daha iyi anslar varken ve hrslyken nasl doktor
olunabilir, avukat ya da baka birey olunabilir diye kafasn kurcalasn
dursun ve niin olunmas gerektiini dnsn. Brakn kafese konmu
bu siyah kendi haline, varsn zmeye alsn, benim yaptm gibi
tpk, kle getiren ilk geminin karaya ilk yanamasndan beridir Ameri
kadaki milyonlarca siyahn kurtlarn ocana dm koyunlar gibi ne
ler ektiini. te, Elijah Muhammedin retisi zindandaki Mslmanlar araclyla parmaklklarn gerisine szdrldka mahkmlarn bylesine abuk Mslman olmalarnn asl nedeni budur derim. Her be
yaz bir eytandr sz, mahkmlarn btn mrleri boyunca srp
gidecek olan bir yankdr.
Norfolk Mahkmlar Sitesindeki mnazaralarn haftann belli bal
tek olay olduunu syledim. Okuma sayesinde beynim, basn altnda
gizli, sonsuz bir diren haline geldi. nceleri sokaklarda itiip kaka
rak, hr gr kartarak, esrar kaakl yaparak, soygunlar dzenliyerek srnp giderken dlerimde yalnzca bir kiloluk haha hesapla
ryla urardm ve birgn gelip de ak hava tiyatrolarnda, geni alan
larda, Amerikann cn byk niversitelerinde, radyo ve televizyonda
konumalar yapmak gibi ilgin eyler aklmn ucundan bile gemezdi.
Msr, Afrikay kar kar gezerek yaptn konumalar, ayrca Ingilteredekiler de saymyorum daha.

KURTULU 347

Ancak unu belirteyim ki zindandayken, kalabalk nnde tart

malara girimek, konumalar yapmak en azndan elime kitap alp da bi
limin en cra kelerini kefe ktm anlardaki kadar heyecanlandr
yordu beni. Kalabaln huzuruna kp dikilerek, btn yzlerin bana
ynelmi olduunu grerek, kafamda tasarladklarm bir bir dklyor
du azmdan, beynim de bir yandan akabinde sylemem gereken eyle
rin en oturaklsn yakalamaya almakla urayordu ve yakaladklar
m hemeninde yaptrp etkileyici bir biimde yararlanabilirsem, ka
zandm demekti tartmay. Bir defasnda ylesine kaptrmtm ki ken
dimi konumaya, ayaklarm vck vck olmutu terden. Kararlatrlan
konunun hangi yann savunursam savunaym, bana verilen tezle ilgili
olabilecek hereyi bulup buluturmaya alyordum. Kendimi muarz
larmn yerine kokuyor, elimdeki tezi deil de kart tezi savunmam gerekseydi neler syleyebileceimi lp biiyordum. Sonra da bu dn
celeri nasl edip de paavraya evirebileceimi enine boyuna dn
yordum. Sonra, ne mnasebetle olursa olsun en kk bir yolunu bu
labilmisem, sz getirip dayyordum beyazlarn iblisliine.
Askerlik zorunlu mu olsun-yoksa hi mi yaplmasn? yi anmsyo
rum. Hi umulmadk frsatlar yakalamtm bu konuyu tartrken. Mu
arzlarm, askerliin zorunlu olmas gerektiini kantlamak iin, Ital
yan uaklarna kar, ta paralan atan, karg frlatan Habeistanllar fa
lan karp kattlar. Dedim ki ben de, Habeistanllardr kara etleri, Romadaki Papann kutsad bombalarla parampara edilerek lime lime
taklp kalmtr aa dallarna. Hem sonra Habeistanllar rlplak
bedenlerini bile frlatabilirlerdi uaklara kar, nk bal gibi biliyorlar
d insan klna girmi eytanlarla savamakta olduklarn.
Her biri bir yandan yuh ekmeye kalkarak bir yaygaradr kopar
dlar; neymi, konuyu bir rk sorunu haline getiriyormuum. Irkla falan
bir ilgisi olmadn syledim, tarihsel bir gerek bu dedim. Sonra, Pierre van Paassenin Yllarmzn inden adl kitabn okumalarn salk
verdim onlara. Tartma biter bitmez ktphaneye gidip baktm ki ne
bakarsn, yerinde yeller esiyordu kitabn, hi armadm buna. te tam
o anda, orackta, yaantmn geriye kalan ksmn, beyazlara kendileri
nin ne ma! olduklarn anlatmaya adamak iin kesin kararm verdim; ya
da lmeye. Bir baka zaman, Homerin gerekten yaayp yaamadn
tartrken; Homerin yalnzca, Afrikal siyahlarn Avrupal beyazlar tara
fndan yurtlarndan zorla karlp tutsak edililerini, sonra da kendi

348 MALCOLM X

asllarm unutabilmeleri iin bakar-kr'ler haline getirililerini simgeliyen bir kiilik olduu yolundaki kuram arptm suratlarna beyazlarn
(Homer ve mer ve Moor, gryorsunuz ya, birbirine ok yakn sz
ckler; Peter yerine Pedro ya da Petra demek gibi birey, uyutulmu, ks
kvrak balanm, ta kesilmi anlamlarnn deiik syleyii.) Kr
letirilmi bu Mariblere* Avrupallar kendi anl tarihlerinin arksn
mrldanmay rettiler. Bunun, iblis ruhlu beyazlarn sindirme kurgu
larnn bir sonucu olduunu yeterince akladm ite. Ezopun Fabllar;
gzel bir rnek daha. Ezop bir Habeistanlmn Yunancadaki adyd.
Katldm hararetli tartmalardan bir tanesi de Shakespearele ilgi
liydi. Bu kez araya renk karmamt; yalnzca Shakespeare konusun
daki iki ynl kmaza dikkat ekmekle yetinmitim. Incilin Kral Ja
mes evirisi ngiliz edebiyatnn en gzde metni kabul edilir. Dili, gya,
Kraln ngilizceyi kullanmndaki doruk noktay temsil ediyor. Ayrca,
Incilin diliyle Shakespearein dili birdir, ayndr. Denildiine gre 16041611 yllar arasnda Kral James Incili evirsinler, yazsnlar diye airler
toplatmtr. Bu durumda, Shakespeare yaam olsayd, toplananlar
arasnda kutup air onun olmas gerekirdi. Oysa, Shakespearele ncil
arasnda herhangi bir balant olduuna hibir yerde rastlanmamtr.
Byle birisi gerekten yaamsa, bu eviri iinde Kral James niin kul
lanmamtr yleyse onu? Yok kullandn syleyeceksek, bu konu ni
in dnyann kefedilmemi srlar arasnda bulunsun?
Belli ki pekoklar Francis Baconn Shakespeare olduunu syleye
cekler hemen. Doruysa bu, Bacon niin gizlesin bunu? Krallk ailesin
den olanlarn tiyatroyla, sanatla uramalarnn yakkalmaz bir ola
rak kabul edildii, bu yzden de hanedan mensuplarnn baz durum
larda mstear isim kullandklar o dnemlerde Bacon kraliyet ailesin
den deildi. Kaybedecek nesi vard ki Baconn. Dorusu ya, Bacon, ka
zanlmas gereken hereyi elde etmiti zaten.
Bu tartmalarda ben, asl airin Kral Jamesin kendisi olduunu ve
Shakespeare mstear ismini kulandm savunuyordum. Kral James ok
zekiydi. Britanya tahtna oturan krallar ierisinde en muhteemi oydu.
Kendi zamannda, kraliyet ierisinde Shakespearein yaptlarn yazabi
lecek o byk yetenek baka kimde vard ki? Incili airane bir dille

* A frikann kuzey-batsm da yaayan yerli halk. (ev.)

KURTULU 349

onaran odur. ncil ki tad zle, iindeki Kral James slubuyla dn

yay etkisi altna almtr.
Kardeim Reginald ziyarete geldiinde, Mslmanlarn retisini
kantlayabilmek iin ele geirdiim yeni yeni ipularndan aacaktm
ona. Harvard Klasikleri nin 43 ve 44nc ciltlerinden Miltonun Yitik
Cennetini okumutum. Cennetten kovulan eytan, mlk yeniden ele
geirmeye abalyordu. Papalarn, arlmann, Aslanyrekli Richardm
ve teki valyelerin canlandrd Avrupa glerini kullanyordu ey
tan. AvrupalIlarn eytanca, ya da eytann kiilik katt birisince drtklendiini, ekilip evrildiini gstermek iin yorumlamak gereki
yordu olay. Bylece, Milton da Elijah Muhammed de sonuta ayn ey
leri sylemi oluyorlard.
Reginald, Elijah Muhammedin aleyhinde konumaya balaynca bir
trl inanamadm buna. Sylediklerini harfi harfine karamyacam.
Daha ok, Elijah Muhammede kar olduunu gsterebilecek imalar ta
yordu. Sylediklerinden ok, Reginaldin ses tonundan, baklarndan
karyordum bunu.
ok amansz yakalad beni bu olay. Hi beklenmedik bir ekilde
app kalmtm. Kendisini sayp sevdiim, kendisine bunca gven
duyduum, z kardeim, Reginald beni slm Cemaatine takdim eden,
kazandran kii ha! nanamadm! Ve imdi slm yaantm boyunca ta
ndm eylerin topundan daha ok anlam tayordu benim iin. slm
ve Elijah Muhammed deitirmilerdi benim yaantm batan sona.
Sonradan rendiime gre, Reginald, Elijah Muhammedin emriy
le slm Cemaati nden tardedlmiti. lkeleri iniyordu. Gerei ren
dikten sonra, slm kurallar, gerekleri kabul ettikten sonra bile, New
York Mabedini o zamanki sekreteriyle hl uygunsuz bir iliki ieri
sindeydi. Chicagoda durumdan haberi olan Mslmanlardan bazlar
Elijah Muhammed adna Reginalda kar tavr alyorlar ve Elijah Mu
hammed Regnald safd ediyordu.
Reginald benden ayrldktan sonra azap ierisinde kvranyordum.
0 gece, durdum duramadm, Elijah Muhammede bir mektup yazdm;
kardeimi savunmaya alyordum, balanmasn istirham ediyor
dum. Benim gzmde Regialdn nasl olduunu, kardeimin benim
iin ne demek olduunu anlatmaya alyordum mektubumda.
Mektubu sansr kutusuna braktm. Sonra btn gece boyunca Al
laha niyazettim. Kimse bundan daha halisane bir yakarta bulunma
mtr belki Allaha. Sknty atp i huzuruna kavuabilmek iindi srf.

350 MALCOLM X

Ertesi geceydi, uzanm yatyordum yatamda, anszn sradm,

yambamda, sandalyamda birisinin oturduunu farkettim. zerinde
koyu bir elbise vard, hatrlyorum. Birine baknca onu nasl grrsem
ylece gryordum, apak. Siyah deildi, beyaz da deildi. Teni ak
kahverengiydi, ehresinde bir Asyal havas vard, salar yalyd.
Gzlerimi hi karmadan dikkatli dikkatli baktm yzne.
Klm bile kprdatmadm. Biliyordum rya grmediimi. Kprdyamyordum; azm hi amadm, o da konumad. Hangi rktan oldu
unu karamadm, ama Avrupal olmadn kesinlikle biliyordum.
Kim olduuna ilikin hibrey bilmiyordum. Yalnzca oturuyordu ol
duu yerde. Sonra, grnd gibi anszn yok oldu.
ok gemeden, Reginald hakknda bir mektup aldm Elijah Muhammedden. Diyordu ki; Geree inanmsan bir kez ve imdi de kuku
duyuyorsan geree kar, geree peinen inanmam saylrsn. Kendi
gsz kiiliinden baka nedir seni gereklerden kukulandran?
Beynimden vurulmua dndm. Reginald, bir Mslmanda grl
mesi gereken dzenli yaantya bir trl girememiti. Biliyordum, hak
lyd Elijah Muhammed ve zbez kardeim hakszd. Birgn gelip Eli
jah Muhammedin de, Reginaldin ve daha biroklarnn cezalandrlma
sna neden olan ayn ahlksz davranlardan dolay, hem de kendi oul
larnca sulanabileceini bir an olsun dnemiyordum o zamanlar.
Ne ki o anda, btn kukularm, skntlarm snp gitmiti. Kar
deimin zerimde brakt etkilerin tm de parampara dalvermiti. O gnden sonra da, arada bir irtibatmz olduka, kardeim Reginaldn yapm olduu herey yanl gibi gelmitir bana.
Ama Reginald ziyaretlerini hi kesmedi. Yeni Mslman olduu s
ralarda stne bana son derece titizdi, tertemizdi. Oysa imdi, srtn
da bir tirt, bacanda eski psk bir pantolon, ayanda bir lastik pa
bu; buna benzer eylerle dolayordu. Yolun ta aasndayken iliirdi
gzme. Konuurken ilgisizce dinlerdim. Ama dinlerdim. Ne de olsa
kardeimdi.
Belirli aralarla, Allahn tayin ettii cezann Hristiyanlarm gazap
dedikleri eyin Reginaldtn bana yava yava tebelle olduunu gr
yordum. Elijah Muhammed, Allahn Reginald' gazaba urattn sy
lyordu, stelik Elijah Muhammede meydan okumaya kalkan herke
sin akibetinin ayn olacan, Allah tarafndan cezalandrlacan syl
yordu. Bize, slm llerine gre, gerei tanmadmz srece kap-

KURTULU 351

dnyamz karanlk demektir retildi. Ama mutlak gerei bir kez tan
dktan, mutlak geree bir kez teslim olduktan sonra da aydnlanr ki
inin dnyas, byle retildi bize, ve bundan sonra kim geree ters
dmeye balarsa, muhakkak grecekti cezasn Allah katnda.
Be keli yldzn adalet simgesi olduunu retmiti Elijah Muhammed. Ayn ekilde, insann be duyusunun da simgesi oluyordu bu.
Bize retildiine gre, Allah, Elisine bakaldrann ya da Kendi gere
ine kar kann be duyusu zerinde oynamakla salamaktadr ada
leti yeryznde. rendiimize gre, Allah, doru yoldan sapmad
srece dmanlarna kar Kendi Elisini korumaya Kudretli olduunu,
Mslmanlara bu yolla bildirmi oluyordu. renmitik ki, Allah, ger
ekten yz evirenlerin balarn sonu gelmez bir dadaaya sokmak
tayd. Kardeime btn bunlar ektirenin de Allah olduuna kesinkes
inanyordum.
O gnlerde aldm bir mektup, yanlmyorsam kardeim Philberttand Reginaldn Deroitte, yanlarnda olduunu bildiriyordu. On
dan sonra bir daha da haber alamadm Reginalddan. Haftalarca sonray
d, Ella ziyaretime gelmiti; Reginaldn Roxburyde, kendi yannda ol
duunu, l gibi yaayp gittiini syledi. Anlatmaya balad Ella; birgn anszn kapnn alndm duyuyor, hemen gidip ayor kapy, ba
kyor ki Reginald, perian bir halde. Nereden byle, diye soruyor El
la. Detroitten geldiini sylyor Reginald. Nasl geldin peki? diye so
ruyor Ella. Yrye yrye! diye karlk veriyor o da.
nandm yayan geldiine. nk Elijah Muhammede inanyordum
ve o, Reginaldn zaman ve mesafeyi lme yeteneinin Allah tarafn
dan alnm olduunu sylyordu bize. Burada, Batda alkn olmad
mz bir zaman birimi geerli. Elijah Muhammed diyordu ki, Allahn
cezas gelip atnca bir insann bana, zekaca daha baskn kanlar ta
rafndan o kiinin be duyusunun dzeni bsbtn bozulur, hatt be
dakika ierisinde salarnn kar-beyaz olup kt grlr. Ya da, dokuzyz millik yol yrse, dokuzyz metre gittiini sanr.
Hapishanede, Mslman olduktan sonra, sakal brakmtm. Regi
nald beni ziyarete geldiinde, lgnca dolanyordu sandalyasnm yre
sinde. Sakalmn her bir telinin birer ylan olduunu haykryordu y
zme. Nereye baksa ylan gryordu.
Sonra sonra, kendisinin Allahn Elisi olduuna inanmaya bala
d. Ellanm bana yazdna gre; Reginald Roxbury sokaklarnda avare

352 MALCOLM X

avare dolayor, rastladklarna, kendisinde lhi bir gcn varolduunu

sylyormu. Sonra daha da ileri giderek, kendisinin Allah olduunu
sylemeye kadar vardryor ii.
En sonunda, kendisinin Allahtan daha byk olduunu sylemeye
balamt.
Yetkililer yakalayp gtrdler Reginald bir tmarhaneye kapattlar.
Bilemiyorlar derdinin ne olduunu. Allahn cezalandrmasn kavrayabilmeleri iin bir sebep yoktu kukusuz. Bir ara serbest braklmt.
Sonradan gene gtrp, bir baka tmarhaneye kapattlar.
imdi tmarhanededir Reginald. Biliyorum nerede olduunu ama
sylemiyeceim. u anda ektikleri yetmiyormu gibi, bana bir kat da
ha bel sarmak istemem.
Reginaldin bir tek ama iin kullanlmasyd bu, imdiki inancm
budur, bir takdirdi, bir yazgyd: siyahlk deryasnda benim u anda bu
lunduum noktaya ulalabilmem iin, benim kurtuluum iin kurban
edilmi bir balkt, bir yemdi Reginald.
Bu noktay baka hibir ekilde kavryamyorum.
Elijah Muhammedin kendisi de ar ahlksz birisi olarak sulanmya balaynca, Reginaldn bana gelenlerin lhi bir ceza olmad
n anlamya balamtm. Olsa olsa ailenin btn fertlerince Elijah
Muhatnmed iin gzden karlnca gnlnde duyduu youn keder
di onu o hale getiren. Bu yaraysa onu Elijah Muhammedin can d
man yapmt.
nceden hi grp tanmadnz birisini hayal etmek, dnya g
zyle grmek, ya da onun grntsyle kar karya gelmek kesinlik
le olanakszdr; stelik aynsnn tpksn grmek. Birisini grmek, s
telik nasl grnyorsa tam tamna ylece grmek, bir ngrdr.
Daha sonralar, hayalimdeki kiinin stad W. D. Fard olduuna
inanmaya balayacaktm, yani Kurtarc yani Elijah Muhammedin Ku
zey Amerikal siyahlara Allahm Son Elisi olarak kendisini atadn
syledii zat.

Hapishane dneminin son yln Charlestown Hapishanesinde geir

dim. Benim oraya geliimin haberi beyaz mahkmlar arasnda bile hzla
duyulmutu. Hani u beyni ykanm siyahlar var ya, onlarn da eneleri

KURTULU 353

iyice dmt. Adm gibi biliyorum, sansr kurulundakiler mektupla

rm zerine rapor tutmulard. Norfolk Mahkmlar Sitesindeki grevli
ler nereye basacaklarn bile bilemiyorlard. Yerimin deitirilmesine, i
ne vurdurmay, a yaptrmay reddediim neden olarak gsterilmiti.
Beni zen tek ey, ynetim kurulunun karar gereince artl olarak
serbest braklabilmem iin fazla vaktimin kalmamasyd-. Ama bir de d
ndm ki, slmn szcln ve yaylmasn bir baka yolla da yapa
bilirdim, yani beni ierde brakmaktansa, salvermek isteyebilirlerdi.
Gzlerimin grme gc 20/20ydi hapishaneye ilk girdiimde. Oy
sa, Charlestovvna geri gnderildiimde, Norfolk Mahkmlar Sitesindeyken dardan gelen k huzmelerinde ylesine dalyordum ki
okumaya, astigram olmutum ve o gndr bugndr kullandm gz
l ilk kez takmtm.
Yeniden skdzenli Cfarletovvn Hapishanesine dnce, pek fazla
bir varlk gsteremedim. Gene de, zencilerden pekounun ncil ders
lerine gittiklerini rendim, ben de katldm aralarna.
Dersleri, uzun boylu, sarn, mavi gzl (tam drt drtlk bir ey
tan), Harvard lahiyat Fakltesinde okuyan birisi denetliyordu. Nasihatlarm bitirdikten sonra, sorulu-cevapl bir oturum balatyordu. In
cili hangimizin daha ok okuduunu bilemem, onun mu yoksa benim
mi; ama ne olursa olsun hakkn teslim etmek gerekir; gerekten koyu
dindar birisiydi. Adam yle biraz zor durumda brakmann ve u Zen
cilere zerinde dnp tartabilecekleri, her gittikleri yerde yayacak
lar bireyler brakmann bir yolunu bulmal diyordum iimden, uzun
boylu dnp tandm bu noktada.
Sonunda birgn el kaldrdm; ban eerek sz hakk verdi. Pavlusu anlatmt o gn.
Ayaa kalkp sordum, Pavlusun rengi neydi? diye. Sonra srdr
dm konumam, aralklarla, Siyaht elbet... nk bir braniyd o...
Esas branilerse siyaht... yle deil mi?
Kpkzl kesildi. Bilirsiniz ya huylarn beyazlarn. Evet," dedi.
Bitmemiti daha soracaklarm. Ya sann rengi... o da braniydi...
deil mi?
Oturduklar yerden dikine kayklmadk, afallamadk, ne beyaz kal
d, ne de Zenci. Mahkumlarn oldum olas kulhanbeyilik taslamalar bir
yana, gerek beyni ykanm siyah Hristiyanlar olsun, gerekse eytan
ruhlu beyaz Hristiyanlar olsun, sann beyaz olmadn syleyebilecek

354 MALCOLM X

birisinin kabileceini hi beklemiyorlard, llhiyatl hi durmakszn

dolanp duruyordu ortalkta. i bozuntuya vermemesi gerekiyordu.
sann beyaz olduu konusunda diretmeye kalkacak bir beyaza hibir
zaman rastlamammdr. Neye dayanarak diretebilirlerdi hem? Dedi ki,
sa esmerdi.
Bu kadarck uzlamayla yetinip braktm yakasn llhiyatlnm.
nceden de tahmin ettiim gibi, btn gece boyunca Charlestown
mahkmlar, siyah beyaz, bu olayn dedikodusuna koyuldular hemen.
Nereye gidersem gideyim, az buuk bir yumuama havas seziyordum.
Avluda falan dolarken be satr dertleme frsat bulabildiim biri
sine hemen yaptryordum; Ahbaplk! Elijah Muhammed diye birisi
ni duydun mu hi?

12. KURTARICI

f^*indokuzyzelliiki baharndayd, Massachussetts Devlet Tahliye

Kurulunun salverilmem iin karar verdiini Elijah Muhammede
ve eve sevinle mutuladm. Ama krtasiyeciliin gerei olarak, hakkm
da yrtlen ilemin evrak saa sola gitti geldi deyinceye kadar aradan
birka ay daha gemiti. nk salverilme ilemi, Detroitteki bir mo
bilya maazasnda alan en byk kardeim Wilfredin kefaletiyle ta
mamlanacakt. Wilfred, ierden kar kmaz bana i verileceini garan
ti eden resmi evrak imzalamas iin alt maazann sahibi olan yahudiyi kafaya almt.
Hapishanede dolaan fsltlardan duyduuma gre, Shortynin de
serbest braklmasna karar verilmi, ama o, kendisine kefil olmay g
ze alan birisini bulamyormu. (Sonralar, ierdeyken Shortynin beste
almalar da yapm olduunu rendim. Hatt, ii birka para bes
telemeye kadar ilerletmiti; bir tanesinin ad da Bastille Konertosu
olacakt herhalde).
ktktan sonra Harlem ya da Boston yerine, Detroite gidiimin asl
nedeni bizimkilerden aldm mektuplarn aklm elmi olmasyd. He
le kzkardeim Hilda, Elijah Muhammedin retisini her ne kadar ye
terince kavram olduumu sansam da, daha renmem gereken ok

356 MALCOLM X

ey bulunduunu belirtiyor, Detroitte Mslmanlarn fkr fkr kayna

d bir mabedin mdavimi olmam iin diretiyordu.
Sanrm Austostu, biraz nutuk skp, srtma bir Llil Abner soykas
verdiler, cebime de azck harlk koydular; soluu ta dkapda aldm.
Ardma dnp bakmadm bile, ama bunu yapmakla, kodesi arkasnda
brakarak savuup giden milyonlarca kiiden farkl davranm olduu
mu sanmyordum.
lk uram bir Trk hamam oldu. Zindann iliklerime dein ile
mi olan isini pasn adamakll rptm. Yannda yalnzca bir gece kal
dm Ella da, yaantma yeniden bir eki dzen vermem iin Detroitte
kalmama taraftard. Yabanc bir kentte, ikide bir polisin hmna ura
maktan yakasn kurtarabilirdi sabkal birisi, Mslmanlar kmse
yen Ellann gzettii nokta buydu. Gerek Hilda, gerek Reginald ok tit
remilerdi Ellann zerine. Oysa, inad tutmu, ayak diremiti bir kez
Ella. Kanmca, diyordu bana, kii ne olmak isterse istesin zgrdr
semekte; Mbarek Adam m, Cumartesi Dervii mi, her neyse ite, di
yordu, ama kesinlikle Mslman olmyacan sylyordu.
Ertesi sabah, Hilda, harlk edeyim diye biraz para verdi bana. O an
hemen dar koup hi aklmdan kmayan ey almtm bu paray
la; hapishanede verdiklerinden daha gzel grnen bir gzlk, ayrca
bir valiz, bir de kol saati.
O sralar, nasl bir geliim gstereceini kestirmeksizin, yeni bir ya
antya hazrlanmam gerektiini anlyordum. lk frsatta aldm bu
ey de, bana en ok gereken eylerdi. Delikteyken ok okumaktan do
lay gzlerime ekilen perdeyi, gzlk sayesinde kaldrabiliyordum.
imdilerde ylesine ok seyahat ediyorum ki, gerektiinde kapka he
sab alp oyalanmakszn yola koyulabilmem iin, nceden hazrlanm
yedek valizler bulundurur eim. Bir de, benden daha dakik ve zamann
bilincinde olan birisini gsteremezsiniz herhalde. Saatsiz edemem ben,
srekli randevulayorum. Yolda giderken bile, kilometre saatiyle deil,
kolsaatiyle uyumlu olarak kullanrm arabam. Bana gre zaman daha
nemlidir mesafeden.
Bir otobse atlayp Detroite vardm. Kardeim Wilfredin alt
maaza, Zencilerin oturduu kenar mahallelerden birisinin tam gbeindeydi: Zencileri nasl soyup soana evirdiklerine biraz deinmek is
tiyorum, bu yzden maazann adn sylemesem daha iyi olacak. Wilf-

'r
KURTARICI 357

red, maazann sahibi Yahudiye takdim etti beni, nceden kararlatrl

d zere, hemen ie baladm, tezghtar olarak.
Ne Alrsan Peinatsz ilanlarn duyan yoksul Zenciler, sinek kt
larna den sinekler gibi bir bir dyorlard dkkana. Yahudilerin g
zne azbuuk girebilmi olduklarndan, aldklar maln bedelini birka
taksitte dyorlard, bu da tam bir rezaletti. Mal dedimse hani, imdiki
cbr Zenci dkknlarnda satlan ucuz, cicili bicili, elden dme mallann ayns. Alelade kanapelere birer srt geirdi geirilivermi. Sahte le
opar derisi yatak rtleri, kaplan derisi kk hallar ve daha neler ne
ler. Meydan soygunculuu faizin fahi oranlarna boyun bkerek, mat
baalarda zenle bastrlm ama asla okunmayan o kontratlara karmaka
rk imzalar izktren beceriksiz, almaktan atlam, nasr tutmu
ellere kayyordu gzlerim daha ok.
Ayn durumu yaadmz hayatn baka kesimlerinde de grebili
yordum. Diyelim, 1964 Bakanlk kampanyas srasnda Senatr Barry
Goldvvatern bir yerlerde bir muziplik yaptn yazyordu Jet dergisi.
Konu yleydi; bir Zenciden, bir beyazdan, bir de Yahudiden birer di
lekte bulunmalar isteniyordu. Beyaz, geleceinin gvence altna aln
masn istiyor; Zenci, bir uval para istiyor; Yahudi de, biraz sahte m
cevher, ve bir de u renkli olann adresini istiyorum, diyor.
tik kez iine girip iinden tandm bu smry, sokaklarda ge
irdiim bunca yldan beri zaten grmekteydim. imdiyse, yoksul Zen
ci mahallelerinden alp rparak elde ettii bir tomar paray daha cebi
ne sokarak akama doru evine dnen beyazlarn ekonomik kskala
rndan kendilerini kurtaramyan kardelerimin durumunu daha yakn
dan gzlemliyordum. Gryordum k, siyahlarn elindeki avucundaki
paralarn kendilerine bir yarar dokunmad gibi, beyazlarn emrinde
alanlarn dnda hibir siyahn semtine adm atamyaca o aznlk
mahallelerinde oturan beyazlar habre kalkndrmaktan baka bir ie de
yaramyordu.
Wilfred, kendisiyle birlikte kalmam istiyordu, kranla kabul et
tim. Bir evin, bir ailenin scak havas, kafesten yeni salverilmi birisi
iin gnendirici bir deiiklik olacakt bence. stelik bu, zgrlne
daha yeni kavumu herkeste, sanrm ayn derin etkiyi brakacakt.
Ama zellikle bu Mslman evinin havas, sk sk diz kp Allaha
kretmeme sebep oldu. Geri, ierdeyken bana gnderdikleri mektup
larla Mslman ailelerin yaay biimleri fazlasyla anlatlyordu, ama

358 MALCOLM X

durumu btnyle kavryabilmek iin gene de, bu yaay biiminde

bir yeri olmas gerekiyordu kiinin. Kardeim Wilfred, her davran ve
her davrann nemini kibar bir dille, sabrla aklyordu bana.
ou evlerdeki o sabah dadaasndan eser yoktu burada. Wilfred,
yani vel, yani ailenin hmisi, yani geimi omuzlayan birey, el stnde
tutulmas gereken ilk kiiydi. Ailenin yolunu izmek babaya der"
dedi. Yekindi, sonra da ben kalktm, gusletmeyi retti bana. Sonra
Wilfredin kars Ruth, sonra ocuklar kullandlar banyoyu, bylece ge
rekli sraya uyuldu.
Allah rzas iin, niyyet ettim gusletmeye. Bir Mslmann nce
yksek sesle byle sylemesi gerekiyor, sonra sa el, ardndan sol el y
kanyor. Diler adamakll fralanyor, ardndan az kez alkalan
yor suyla. Burun deliklerine de kez su ekiliyor. En sonunda, nama
za hazr hale gelebilmek iin, bedenin tepeden trnaa ykanp temiz
lenmesiyle bitiyor bu i.
Ailenin her yesi, hatt ocuklar bile, yeni balayan gnn bu er
ken saatinde birbirlerini, Es-Selm Aleykum diyerek, mlayimce,
sevimlice selmlyorlar. (Arapada, Selm zerinize olsun! anlamna
geliyor bu.)
tekinin verdii karlksa Ve Aleykm-Selm oluyor (yani Ve
selm sizin de zerinize olsun). inden tekrar tekrar yle sylyor
bir Mslman, Allahu-Ekber, Allahu-Ekber (Allah en byktr.)
tekiler abdestlerini alp hazrlklarn tamamlarken VVilfred secca
deyi yayd. Dediler ki bana, Bir Mslman aile, gne ufuktan skn
etmeden klmaldr namazn. Yok, vakit gemise, gne ufuktan iyice
syrlncaya dein ertelenmelidir namaz. Gneperest deildir Mslmanlar. Tek beden saylan slm dnyasndaki 725 milyonluk erkek ve
kadn dindalarmzla bir birlik iinde olabilmek iin Douya (kbleye)
yneliriz biz ibadet ederken.
Btn aile, cbbeler iinde, Douya ynelerek oturduk. Seccadeye
basmadan terliklerimizi hep birlikte kardk.
nden ngilizce olarak rendiim duay, gerek ben olaym, gerek
evdekiler olsun, Arapa aslyla okuyabiliyoruz artk : Niyet ettim Allah
rzas iin sabah namazn klmaya, Allahu Ekber. Allahm, sen eksik s
fatlardan arnm ve uzaksn, seni her an bylece kutsar ve yceltirim,
adn kutsaldr senin, azamet ve cellin ycedir senin. Seni vmek yce
bir itir ve senden baka da tanr yoktur.

r
KURTARICI 359

Kahvaltda, yiyecek birey yoktu, yalnzca meyvesuyu ve kahve.

Sonra, Wilfred ve ben ie ktk. Orada da, hem leyin, hem ikindin,
saat dolaylarnda falan, mobilya maazasndaki teki iilerin habe
ri olmakszn ellerimizi, yzlerimizi, azlarmz falan ykayp abdestimi aldktan sonra, sessizce ibadetlerimizi yapmaya koyulduk. Bylece
srp gitti, hergn.
Okula giden Mslman ocuklar da byledirler, ve Mslman ka
dnlar, Mslman anneler gndelik ufak tefek uralarn bir yana itip
725 milyon Mslmanla birlikte Tanrya balanmaya komaktadrlar.

*0
Perembeleri, Cumalar, Cumartesileri nispeten kk yer olan
Detroit Bir Numaral Mabedin toplant gnleriydi. Mabedin yannda,
aslnda dkkndan evirme bir yer olduu iin, domuz boazladklar
tane al vard. Perembe ve Cuma gnleri, boazlanan domuzlarn
cyak cyak sesleri trmalard kulaklarmz. 1950lerden falan sozediyorum yani Mslmanlarn eski durumlarndan.
Bir Numaral Mabedin adresi, Frederick Caddesi, numara 147Oti
sanrm. Kurulmas dnlen ilk mabed, 1931e doru gidersek, stad W. D. Fard tarafndan Detroitte kurulmutu. Hristiyanla inanan
Zencilerde grdm davranlar nerde, Mslmanlarn birbirlerine
davranlar nerde; gerek aile olarak, gerekse birey olarak. Erkekler
sanki dilsizdi ve giyinilerindeki o ne zevkti. Kadnlar ta topuklara
inen giysilere brnm, boyanmak diye birey arama, balar earp
larla muntazam olarak rtlm. Sonra o prlanta gibi ocuklarn ta
knd terbiyeyi greceksiniz, yalnzca byklere kar deil, yatla
rna kar da yleydiler.
Siyah olmalarndan dolay gurur duymasn renmi, btn siyah
lara kar kskanlk beslemek, kukulu davranmak yerine, onlar g
nlden sevebilen siyahlarn bulunabileceini hayal bile edemezdim ben
o gne kadar; hele siyahlar arasndaki o samimiyet ortamm ben rya
larmda grsem inanmazdm. Flerhangi bir siyahla karlatmzda, biz
Mslmanlarn bylesi bir karlamadan duyulan mutluluu hem sz
lerimizle, hem glmseyiimizle belirterek siyah kardeimizin ellerine
iki elimizle birlikte kapanmz dndke heyecandan sarslmm
da hep. Evlisiyle, bekryla birlikte Mslman kzkardelerimize a-

360 MALCOLM X

lanm olan onur ve saygnn zerresini gremezsiniz teki siyahlarn ka

dnlarnda. Bu durum, o zamandan beri mkemmel birey olarak g
rnmtr bana. Birbirimizle selamlamalarmz bir kadirbilirlik, kar
lkl bir sayg belgitiydi: Kardeim..., Bacm..., Hanmefendi..., Efen
dim. ocuklar bile kendi aralarnda konuurlarken bu hitaplar kulla
nyorlard. Ne gzeldi!
Lemuel Haan o zamanlar Bir Numaral Mabedde mamd. Es-Selam aleykm diye selmlad bizi. Ve-aleykm selam diye karlk
verdik biz de. Lemuel Haan nmzde dikiliyordu, bir yaztahtasmn
yannda. Tahtann bir yannda yal boyayla izilmi bir Birleik Dev
letler bayra vard, altnda Klelik, Istrap ve lm, bunun da altn
da Hristiyanlk szckleri yazlyd. Yannda bir de Ha vard. Han
hemen altndaysa aaca aslm bir zenci resmi bulunuyordu. Tahtann
br yannda, bize Mslman bayra olarak retilen bir bayrak res
mi izilmiti, hillden ve yldzdan oluuyordu, krmz zemin zerin
deydi. Sonra u szckler gze arpyordu; slm: zgrlk, Adalet,
Eitlik, bunlarn da altnda yazl olan uydu, Armageddon Savan
Kim Kazanacak?*
mam Lemuel, Elijah Muhammedin retisi zerine, bir saati aan
bir konuma, yapt, imam Lemuelin her hareketini, her hecesini byk
bir cokuyla izleyip can kulamla dinledim. Konumasnda geen te
mel szckleri tahtada resimlerle tanmlamya alyor, meramnn iyi
ce anlalmasna urayordu.
Darack mabedimizin hl dolmam olmas dikkatimi ekiyordu,
yer yer bo kalm oturaklara bakyor, tek zc eyin bu olduunu d
nyordum. Bir tek oturak bile bo kalmamal, diye yakndm karde
im Wilfrede. Oysa drt bir yanmz saran sokaklar, kendini ikiye, k
t alkanlklara, kavgaya, dansa, lgnlk lemlerine ve uyuturucu
maddelere vermi, beyinleri ykanm siyah kardelerle ve baclarla tk
lm tklmd. Elijah Muhammedin srekli vurgulad eylerin aynyd
bunlar, u Amerika denilen yerde siyahlar beyazlarn keleri altnda
ezdirip duran eylerin bir kez daha hlsasyd.
Anladm kadaryla, mabede yeni yeni yeler bulmak iin srd
rlen almalar adam-sendecilik yznden, neredeyse elini kolunu

A m erikadaki siyahlarla beyazlar arasnda srdrlen m edeniyet sava. (ev.)

KURTARICI 361

balayp oturma noktasna ulamt... Allahn durup dururken bize

yeni Mslmanlar yollayaca sanlyordu sanki. Dnyordum ki Al
lah etse etse, kendine deni olduu kadaryla yapmaya alanlara yar
dm edecektir. Yllarm Zenci mahallelerinin sokaklarn andrmakla
gemiti, Zencileri iyi tanrdm bu sokaklardan. Harlemin, ya da Detroitin neresi farklyd sanki birbirinden. Grdklerime gnlmn hi
raz olmadn syledim. Darya almak, sokaktan ayr dmemek
gerektiini, Mslman cemaat saysnn daha da kabartlmas gerektii
ni dnyordum. Btn yaantm boyunca, bildiiniz gibi, hep giri
ken olmuumdur, sabrszlanmmdr. Ama o zamanlar, Allahn Eli
si dedikleri zat, Elijah Muhammedi ok yakn bir zamanda grebil
mek, belki de olur ya, kendisiyle yakndan karlaabilmek umudu,
sabretmenin zorluunu kaldrd stmden.
Bugn, dnyaca nl kiiliklerle randevularm oluyor, birok dev
let bakanlarm da katalm buna. Ama 1952de ii Bayramndan nce
ki o Pazar gnn iple ekercesine bekleyiim, sabrszlktan atlama de
recesine geliim yok mu, bylesine bir daha atlatmadm. Detroit Bir Nu
maral Mabede bal Mslmanlar olarak dtk yola kervanla, sanrm
on kadar otomobil vard kervanda. Chicago iki Numaral Mabedi ziya
rete gidiyorduk, Elijah Muhammedi dinlemeye.
Wilfredin arabasna atlayp yola koyulduumuzda duyduum he
yecann bir eini daha tatmamtm ocukluumdan beri. Daha sonrala
r Mslmanlarn oluturduu esiz kalabalklarda hep bir azdan se
vin lklar koyuveren, hep bir elden alk tutturan halk ynlaryla
karlatm, binlerce siyah grp dinledim, iimde duydum. Gelgelelim, o Pazar kk iki mabedimizin yeleri bir araya geldiinde, ta
omurga kemiklerimin, hi grlmemi bir ekilde szladn hissediyo
rum. Oysa Detroitliler olarak bizi sevgiyle karlayan, kucana basan
Chicagolularla birlikte topu topu ikiyz Mslman ya var, ya yoktu o
karlamamzda.
Allahn Elisi Elijah Muhammedin duygusal dnyam fiziksel ola
rak etkilemesine kar hazrlkl deildim. ki Numaral Mabedin arka
giri kapsndan krsye doru ilerledi. Daha nceden fotoraflarndan
tandm, dlerimde bile gzmn nnden gitmiyen dnceli, na
zik grl, esmer yz ta uzaklara'dalp gitmiti. Oturakl bir yry
vard Elinin, slmn Nimetleri rgtne bal iri yar, uygun adm
yryen koruyucularn emberindeydi. Koruyuculara bakarak Eli, da-

362 MALCOLM X

ha clz, ufak tefek kalyordu. Kendisi de, slmn Nimetleri rgtn

den olanlar da kara cbbe iine beyaz gmlekler giyinmiler, kelebek
kravatlar taknmlard. Elinin banda altn naklarla sslenmi bir
de ta vard.
Dalp gittim, ben ierdeyken, hi tanmam olduu bir mahkma
arada bir mektup yazmaya vakit ayrabilen bu byk adama taklp kal
d gzlerim. Biz siyahlara nderlik edebilmek iin nice aclara katland
n, hi bir zveriden kanmadn, bizlere kol kanat gerebilmek iin
gzn budaktan esirgemediini duyduum kiiydi bu. Derken, sesini
duyar duymaz, bklp tostoparlak olakaldm, (Konumalarn daha
sonralar yzlerce kez dinlemi olduumdan, o srada neler sylediini
tek tek anmsayabilirim. yle bir konuma yapmt o zaman bize;)
Geride braktmz yirmibir yldr birgn olsun durup dinlenme
dim. Tam yirmibir yldan beridir, gerek zgr bir insan olarak, gerekse
bir kle olarak, huzurunuzda dikilip tler vermekteyim sizlere. Size
gereimi retebilmek iin tam buuk yl devlet cezaevlerinde r
tldm, ayrca bir yldan fazla bir sre boyunca da kentlerdeki karakol
deliklerinde srndm. Ayrca bitip tkenmek bilmeyen bir alt yl da
ha var ki kiinin ailesine kar besledii o babalk efkatinden yoksun
kaldm, ikiyzllerin hmna uramaktan kanabilmek iin ve bu kut
lu haberin, Allah vahyinin tm dmanlarndan yakam kurtarabilmek
iin. Bu vahiy ki size yeniden hayat balayacak, ve sizi u yeryz k
resinin kalknm, medenilemi teki halklaryla, teki uluslaryla ay
n dzeye karacaktr.
Elijah Muhammed ayrca, alardan beridir u Kuzey Amerika ba
taklnda mavi gzl beyaz eytanlar tarafndan imdi Zenci dedikle
ri insanlarn beyinlerinin nasl ykanmakta olduunu anlatt. Bunun
sonucu olarak, Amerikadaki siyahlarn Kafaca, ahlka, ruha lm
hale nasl getirildiklerini anlatt. Elijah Muhammed, anayurdundan zor
la karlarak dilinden, kltrnden koparlan; aile kkenleri, soyadla
r unutturulan, dahas, Amerikadaki siyahlarn durumundan da aka
anlalaca zere, kim olduklarn bile umursamaz hale getirilen bu in
sanlarn aslnda Temel nsan olduklarn aklamaya alt.
Beyazlarn egemen olduu bir toplumda ayaklar altnda kalm si
yahlar kurtarabilecek, onlar eski yerlerine yerletirebilecek, yeniden
medeniyetin batac yapabilecek tek eyin, bizi dorudan ilgilendiren
kendi retisi olduunu anlatt, bu konuda rnekler verdi.

KURTARICI 363

Konumasnn sonlarna doru, soluklanmak iin biraz ara verdik

ten sonra adm belirterek bana seslendi.
Birden arplma dndm. Beni grmeksizin, ayaa kalkmam istedi.
Hapishaneden daha yeni ktm syledi oradakilere. erdeyken
metin olmakta nasl direttiimi sz konusu etti. Hergn, diye sr
drd konumasn, yllardan beridir, hi ara vermeksizin bana mek
tup yazmtr Malcolm Karde. Elim dedike ben de kendisine yazdm
tabii."
Olduum yerde dikilerek, ikiyz Mslmann baklarnn bana
evrilmi olduunu fark ederek, zgemiimi ksaca anlattn duyu
yordum.
Tanr Eyybun sarslmaz imanndan vgyle szedince, diyordu
Elijah Muhammed, Eyybun yresine Tanr eliyle evrilmi olan per
denin Eyybu bylesine bal kldn syledi eytan, Hele u koruyu
cu perdeyi bir kaldr, dedi eytan, o zaman yzne kar sana lanet
okutturacam Eyyba, dedi Tanrya.
imdi eytan ayak direyip Zindanda tm ktlk yollar kapaly
ken, Islmla yalnzca lfta ilgilenmesine gz yumdum diyebilir, diyor
du Elijah Muhammed. Ama eytan, Kurtulmutur artk zindandan, ve
onu ikime, kumarma, esrarma ve gnah ortamma yeniden ekece
im, diyecektir imdi de diyordu.
te, temiz kardeimiz Malcolmn koruyucu perdesi kaldrlm
tr artk ve greceiz nasl bir insan olacan, diyordu Elijah Muham
med. nanyorum ki hep bal kalacaktr imanna.
Ve ite, imanm sarsabilecek birok snav karsnda, slma olan
inancmn sarslmaz, pekimi ve drst olarak kalmasnda inayetini
esirgemedi Allah benden. Hatt, olaylarn ak yollarmz ister istemez
ayrd zaman, Elijah Muhammedle benim aramda bir anlamazlk t
rettii zaman bile, daha bu buhranlar bagsterir gstermez, kendisine
kendisinden daha ok bal olduumu, iimde sayg namna ne varsa
tmyle birlikte olduumu syledim yzne kar.
Bugn Elijah Muhammedle birlikte olmaymzn tek nedeni gpta
ve kskanlktr. Yoksa, u yeryznde imdiye dein hi kimseye gs
termemi olduum bir saygyla balym Elijah Muhammede.
Ben hapishanedeyken Elijah Muhammedin Detroitteki Bir Numara
l Mabedi ziyareti srasnda Kardeim Vvilfredin evinde arlandndan
sz etmitim, anmsayacaksnz. Hangi Mslmana sorsan, Elijah Mu-

364 MALCOLM X

hammedin, kendisine yaplan bir ikrama karlk olarak, dnyada eine

rastlyamyacanz ikramlarda bulunduunu sylyordu. te o Pazar
gn, toplantdan sonra, bizim aileden kim var kim yoksa tmmz ve
Lemuel Hasan akam yemeinde arlamak iin yeni evine ard.
Elijah Muhammed ocuklarnn ve gzdelerinin srarna dayanama
yp bu genie, onsekiz odal eve tandn belirtti. Ev Chicago Woodlawn C.addesindeydi, numara 4847. Daha o hafta tanmlard sanrm.
Eve vardmzda, Elijah Muhammed bize srf resim yapmak iin kul
land keyi gsterdi. Koa koa gidip Allahn Elisine bir iskemle
getirmek isteimi zorun gcn firenliyebiliyordum. Ondan vazgetik,
nceden de duymu olduum gibi, kendisi drt dnyordu beni rahat
ettirebilmek iin.
Akam yemeine oturduumuzda irfanndan az buuk yararlanma
y umuyorduk, tersine, bizim konumamz istiyor, bizi yreklendirme
ye alyordu. Bense oturduum yerde bizim Detroitteki Mabedimizin
hibirey yapmakszn Allahtan yeni yeni dinda gndermesini isterce
sine beklemeye durduunu dnp duruyordum kendi kendime. Son
ra, bunun da tesinde, diriltici, uyandrc, yeniden hayata dndrc
bu retiyi daha hi duymam milyonlarca siyahla doluydu Ameri
kann drt bir yan... Ve ite orada, Elijah Muhammedin masas ban
da asl konumam bulmutum. Ben hep kendimle konuan biriyim,
iimden.
Konuma arasnda bir frsatn bulup, Delroitteki Bir Numaral Mabedde ka Mslmann toplanabileceini umduunu sordum Elijah
Muhammede.
Dedi ki, Binlercesinin.
Evet, Efendim, dedim ben de. Efendim, binlercesini toplayabilmenin yolu nedir sizce?
Genleri bo brakmamak gerek dedi. Onlar bir kez elde ettiniz
mi, arlanp yallar da gelecektir arkalarndan.
Bu neriyi yerli yerince uygulayabilmeyi kafama koydum.
Detroite dndmzde, kardeim Wilfredle epey dertletik. Ma
bedimizin Vaizi Lemuel Hasana yardmda bulunmay nerdim. ye sa
ysn artrabilmek iin giriilecek yeni atlmalarda Elijah Muhammed
ynteminin uygulanmas gerektii yolundaki dnceme katlyordu.
Bugnden tezi yok deyip koyulduk ie, her akam, mobilya maazasn
daki iim biter bitmez, sokaa frlyor, daha sonralar Mslmanlar ara-

KURTARICI 365

snda balkav diye adlandrdmz ie koyuluyordum. Zenci mahal

lelerinin dilinden anlar, dnyasn oldum olas tanrdm: Adamm, sa
na bireyden yle biraz fs geeyim mi?
Soyad deiiklii iin yaptm bavuru kukusuz olumlu karlan
mt ve bu arada X soyadn almtm Chicagodan gelen bir yazyla.
Mslmanlarn aldklar bu Xler, Afrikadayken ailelerin sahip olduk
lar, ama artk kimselerin bilemiyecei unutulmu soyadlar simgele
mektedir. Beni ele alalm, benim bu Xim, bir zamanlar Little soyadl
mavi gzl, iblis ruhlu bir beyaz olan efendim tarafndan kandrlan
atalarma taklm olan Little soyadnn yerine gemektedir. X soyad
n alm olmann bakaca bir anlam yoktu. Bundan byle slm Cema
ati ierisinde Malcolm X olarak anlacam demekti. Birgn gelip Tanrya dnnceye dein ve Kendi azndan bize bir Kutsal sim verince
ye dein bu Xi kullanmamz gerektiini tledi Elijah Muhammed.
Detroitte Zenci gettolarnda yer alan barlarda, bilardo salonlarnda,
ve bylesi kelerde yeni kiiler kazanabilmek iin didinirken, karmda
hep o karacahil, zavall, beyni ykanm siyah kardelerimi buluyordum,
ounluu da bsbtn sard, dilsizdi ve krd; kafaca, ahlka, ruh
a. Beni asl sinir eden ey, siyahlar yeni batan hayata kavuturacak bu
retiye kar ilgi duyanlarn binde bir denecek kadar az kmasyd.
Bylelerine, ikinci bulumamzda Bir Numaral Mabedimizi mutlak
ziyaret etmesini tembihliyordum. Gelgelelim, ziyaret etmeye raz olan
larn da ancak yars durabiliyordu szlerinde.
Gene de, giderek bir art gze arpyordu ve imdilik yeterli bile sa
ylabilirdi bu. Her ay Chicagodaki ki Numal Mabedi ziyarete gider
ken kervanmza birka arabann daha eklendiini grebiliyorduk. Ama
bu kez de, Elijah Muhammedi bizzat grp dinledikten sonra, slm
Cemaatine ye olarak kabul edilmek amacyla nceden baslm belge
leri doldurup da bavuran pek kmyordu.
Youn almalarla geirdiimiz birka aydan sonra, dkkandan
bozma Bir Numaral Mabedimizin ye says neredeyse katma k
mt. Bu durum Elijah Muhammedi ylesine sevindirdi ki, eline geen
ilk frsatta bizi zel olarak ziyaret etmek ltfunda bulundu.
Lemuel Hasann slm urunda sarfettiim abalan bir bir sayp
dkmesi zerine, Elijah Muhammed parlak vglere bodu beni.
Kervan bydke byd. Chicagoya yirmibe otomobille gitmeye
baladmz iftihar duyarak anmsyorum. Her gittiimizde de, Elijah

366 MALCOLM X

Muhammedin evinde akam yemeiyle arlanyorduk. Bendeki gizilg

zerine ok titriyordu. Sylediklerinden karyordum bu sonucu.
Ve ben de hrmette kusur etmedim kendilerine.

1953 ylma yeni girmitik ve ben mobilya maazasndan ayrlm

tm. Detroitteki Gar Kereste Fabrikasnda daha yksek bir haftalkla
gtr bir i ayarladm kendime. Byk p arabalar iin karoser yap
lan bir yerdi. Kaynaklar ilerini yapp bitirtikten sonra, ben de arkala
rndan silip sprme ilerine giriiyordum. Bir baka gvde daha hazr
edilince ayn ekilde bir daha temizliyordum ortal.
Akam yemei iin masaya oturduumuz o zamanlarda, Elijah Muhammed, en byk eksiinin genlik olduunu sylyordu. Vekilleri
nin, sorumluluklarn gnlden slenip canla bala alabilecek gen
lere iddete ihtiya duyduunu sylyordu. Derslerin daha da yaygn
latrlmas, teki kentlerde de mabedlerin kurulmas gerektiini tekrar
layp duruyordu srekli.
Benim de bir vekil olacam aklmn ucundan bile gemiyordu. Eli
jah Muhammedin dorudan doruya vekilliini yapabilmek iin, yarm
yamalak bile olsa, kendimi ehliyetli bulmamtm hibir zaman. Birisi
kp da vekil olmam isteseydi benden, aknlktan elim ayam tutu
lurdu ve buna ok ok sevindiimi, Elijah Muhammede karnca kara
rnca hizmet etmeye can attm sylerdim hemen. Kesinlikle bilemiyeceim, Elijah Muhammed mi ima etmiti, yoksa Bir Numaral Ma
bedimizin mam Lemuel Haan m doldurua getirmiti, erkekli kadn
l toplanm olan kardelerimize bir konuma yapmtm. Bugnk gi
bi aklmda. Elijah Muhammed retisinin bana kazandrd eyleri a
maya almtm: Srdrdm yaanty gzlerinizin nne birserebilsem, kolay kolay inanmyacaksnz bana, hi kukum yok bundan...
Beyazlara ilikin herhangi birey sylyorsam size, sanmayn ki bilme
diim eylerden konuuyorum...
Aradan ok gememiti daha, mam Lemuel Haan, dindalarmza
hazrlksz bir konuma yapmam iin beni zorlad, kendime gvenemiyordum, kararszdm da. Ama hi deilse hapishanedeyken serbest tar
tmalara katlmtm, buna dayanarak dilimin dndnce konumaya
altm. (Kukusuz, neler sylediimi kelimesi kelimesine hatrlaya-

KURTARICI 367

mam, ama ierdeyken okuduum onca eyden sonra zaten tedenberi

en ok ilgi duyduum, ok iyi bildiime inandm Hristiyanlk ve k
lelik konusunda kendimi iyice yetitirmi olduum kansndaym.)
Kardelerim ve baclarm, beyaz efendilerimizin Hristiyanlk dini,
u Kuzey Amerika bataklna aklp kalm olan biz siyahlara, ldk
ten sonra srgn verir gibi kanatlar karacamz, sonra da Tanrnn
bize cennet dedikleri zel bir yer balamas umulan gklerin bilmem
kanc katna uup gideceimizi retegelmitir hep. Bu din, biz siyah
lar beyin ykama ileminden geiren Hristiyanlk dinidir, yani beyaz
efendilerimizin dini! Benimsemiiz bunu! Boyunemiiz buna! nanm
z buna! Uymuuz buna! Ve biz, salt beyazlarn keyfi iin tm bunlar
la urarken, mavi gzl eytan, kendi dini olan Hristiyanl gnln
ce arptm, tabii ayan ensemizde tutabilmek iin... Asl astar olma
yan bir hsn kuruntu peinden, ve hep gelecee ertelenen bir saadet
umuduyla hayaller kurarak yatmamz iin... Kendisi muradna burada
eriyor bu yeryznde, bu dnyada eriyor oysa.
Bugn artk binlerce Mslman ve bir o kadar da merakl kitlesi be
ni dinlemeye kouyor, radyo ya da televizyon mikrofonlarnn seslene
bildii milyonlarca dinleyici kulak veriyor sesime. Ama hi kukum yok
ki, o gn, dkkndan evirme kk mabedimizde toplanp darda bo
azlanan domuzlarn kard cyaklamalara kadana katlana oturan,
ben diyeyim yetmibe, siz deyin yz kadar Mslmann ve biravu da
meraklnn bana evrilmi yzleri karsnda geirdiim heyecanl daki
kalar bir daha yaamammdr mrmde.
1953 ylnn yazndayd, Allaha binlerce kr, Detroit Bir Numa
ral Mabedin Vekil Yardmcs olarak grevlendirildim.
Hergn iten ktktan sonra, Detroit siyah gettolarnda din deiti
receklerin bulunabileceini umarak balkavna kyordum. Beyazlarca
beyinleri ykanm olan siyah erkeklerle kadnlarn Afrikal damarlarn
tanyordum. Beyazlarnki gibi dzgnce yatsn, yumuack olsun diye
kl suyunda yka babam yka salarla dzeltilen kafalarla karlatm,
benim kafa da yllarca dzeltilmiti. Elijah Muhammed retisi yzler
ce kez tersyz edildi, ve hatt alaya alnd... Aman, ykl karmdan bre
adam, sizin gibi pis zencilerin aklyla pek aras yoktur zaten! Zavall
kr siyah kardelerime ne acyacam bilebiliyordum, ne de sinirlene
ceimi; kafam karmakark oluyor, atlayasm geliyordu. Lemuel Hasann izin vermesini bekliyemezdim artk ikinci konuma iin:

368 MALCOLM X

Biz Plymouth Kayalna konmadk, kardelerim ve baclarm;

Plymouth Kayal bize kondu!... Elijah Muhammedin siyahlan bam
szla kavuturacak olan dnceleri urunda varmz youmuzu or
taya koyma zamandr artk!.. Beyazlar bizi hep denetim altnda bulun
durmular, yalvartp yakartmlardr. Kerem eyle, velinimetim, ltfeyle,
Falan Beyaz bey, Patron, srt kalnlarla dolup taan o bereketli sofran
dan bir ufak daha atmaz msnz bana...
... Benim gzel siyah kardelerim ve baclarm! Biz siyah diyorsak
beyaz olmayan hereyi kastediyoruz demektir, kardeler ve baclar!
nk bir kez bakn u derilerinize! Beyazlara gre hepimiz siyahz i
te, ama gerekte binbir trl rengimiz var bizim. Kaldrn balarnz da
iyice bakn birbirinize! eytan ruhlu beyazlarca namusu kirletilmi olan
hangi Afrikalnn soyundansnz kimbilir? Beni gryor musunuz beni?
te, Detroitli Kzlolan derlerdi bana sokaklarda. Evet! Bu rz dma
n, kzl-sal eytan, benim bykbabamd! Bu bir muammadr, evet!
Benim z annemin babas! Bu olay bir kez olsun anmak istemezdi an
nem, ayplayabilir misiniz annemi? O herifi dnya gzyle bir kez ol
sun grmediini sylerdi annem! ok da mutluydu bundan! Ben de
ok memnunum annemden! O pis herifin u gzelim bedenimi kirle
ten, u tenimi kirleten kann damarlarmdan boaltmak elimde olsay
d, durur muydum daha! nk bu rz dmannn damarlarmda do
laan kannn her damlasndan ireniyorum!
Yalnzca ben miyim byle olan, hemen hepimiz byleyiz! O kle
lik gnleri yok mu, unutmayn o gnleri, bykannelerimiz ierisinde
ve onlarn da anneleri ierisinde ve sonra onlarn da anneleri ierisin
de, rzdman beyaz efendilerinin penesinden kendini kurtararak te
mize kabilmi olanlar parmakla gsterilecek kadar azdr. Bu rzdman efendilerdir siyahlan hadm edip brakan... Gzdalaryla, saldk
lar korkularla... Ve hatt bugn bile siyahlar yreklerinde beyazlarn
korkusunu tayarak yaamaktadrlar! Bugn bile hl beyazlarn iz
meleri altnda ezilerek yaamaktadrlar!
Dnn bunlar, unutmaynz ki siyah kleler iftliklerde, mut
faklarda, allklarda kskvrak kstrlan karlarnn, analarnn, kzlar
nn ac lklarn duya duya iyice sinmiler, korku kp olup km
lardr! Unutmayn bunlar, aziz kardelerim ve baclarm! Dnn bir
kez, namusu kirletilen kadnlarn, analarn, kzlarn lklaryla sarsl
mak ne dernektir! Ve sizler de ylesine doluydunuz ki bu rz dman-

KURTARICI 369

[arnn korkusuyla, t karamyordunuz grdkleriniz karsnda! Bu

beyazlar, iren emellerinin, hayvanca saldrlarnn dllerini imdi melez-bir diye aryor, ya da melez-iki diye, melez-** diye, ya da ba
ka kulplar takyor hepimize, size de bana da pis zenci demek akima
gelmiyorsa tabii.
Banz kaldrp iyice bakn birbirinize, kardeler ve baclar, ve
enine boyuna dnn bunu! Siz ve ben, iyice kirletmiiz renklerimizi
ve imdi de bu eytan kalkm diyor ki kibirle, kstaha; biz, yani onun
kurbanlar, sevmeliymiiz kendisini!
Zaman zaman iim ylesine burkulurdu ki, dar frlayp gece yar
larna kadar dolardm sokaklarda. Bazan da, u Amerikadaki yoksul
siyahlarn beyazlardan ektiklerini dndke ierler, kendi kendime
konumaya balardm.
& t
Birgn, Gar Kereste Fabrikasnda alrken deneti geldi yanma,
sinirli olduu belliydi. Yazhanede beni grmek isteyen birisinin bekle
diini syledi.
Beyazlardan birisi dikiliyordu ierde, girdiimde ilk sz u oldu:
FBrdanm.* Deri kapl, ikiye katlanm kimliinin kapan baparma
yla kstaha at, hep byle yaparlar zaten, damarmza basmak iin.
Kendisiyle gelmemi istedi. Nedendir, niindir, hibirey sylemedi.
Yanma dp gittim. Karakola vardmzda, Kore Sava iin aske
re gitmek zere niin bavurmadm renmek istedikleri anlald.
Daha yeni ktm hapishaneden dedim adamlara. Sabkallarn
askere alndn bilmiyordum.
Sabkallarn bavurmalar gerekmediini sandma kandlar. Bir
yn soru sordular sonra. Bereket ki beyazlarn giydii niformay sr
tma geirmek isteyip istemediimi sormak akllarna gelmedi, nk
ters konuurdum o zaman. Bu ii seve seve yapacam sanmlardr bel
ki. Zamannda bavurmadm iin beni tutuklamyacaklarn, ancak bi-

* Birinci k u ak tan m elez', ikin ci k u ak tan m elez v e ' n c k u a k ta n m elez' olan

lar kastediliyor.
* FBI, Federal Soruturm a Brosu (ev.)

37 MALCOLM X

raz mhlet vereceklerini ve hi vakit geirmeksizin gidip bavurmam

gerektiini sylediler.
Oradan ktktan sonra, doruca askerlik ubesine gittim. Doldur
mam iin bir belge verdiklerinde, gerekli yerlere bir Mslman olduu
mu ve dini inanlarmla askerlik badamad iin askere gitmeyi red
dettiimi yazdm.
Belgeyi geri verdim. Orta yal, kasntl bir eytan alp abucak in
celedi belgeyi, sonra geriye kayklp gzlerinin ucuyla iyice szd beni.
Kalkp i odalardan birisine dald, sanrm stlerinden birisine dan
maya gitmiti. Az sonra geri dnp ieriye kadar gelmemi syledi bana.
Yalca eytan; sanrm kiiydiler, yanl anmsamyorsam;
koltuklarna gmlm oturuyorlard. Hepsi de ayak takm pis zenci
azyla konuuyordu. Ben de karmdaki bu beyaz eytan tayfasnn
gzlerinin iine iine bakyordum. Din olarak slm seerken hangi
akla hizmet ettiimi, bunun da nereden ktn sordular bana. Bense
Elijah Muhammedin, Allahn Elisi olduunu, Amerikada Elijah Muhammedin izinde yryen ne kadar insan varsa tmne de Mslman
denildiini syledim. Bir Numaral Mabedin yelerinden olup da ben
den nce buraya gelmi genlerden falan bunu renmilerdi muhak
kak, biliyordum
Dini inanlarla badamamak da ne demekmi, biliyor muymuum
acaba, bunu soruyorlard. Ben de onlara, Amerikadaki siyahlara reva
grdklerini srdrebilmek, ayan salam basabilmek iin beyazlar ben
den evimi barkm terk edip gitmemi, cephelerde savamam ve belki de
lmemi isterlerse dini inanlarm buna kar kmaya zorlar beni," dedim.
Durumumun imdilik askda kaldn syleyip braktlar beni.
Ama anamdan emdiim burnumdan gelmiti. Sonralar snfm falan
belirten bir kart gnderdiler bana. 1953teydi bu. Aradan yedi yl ge
mi olmasna karn hibir ses yoktu, sonra postadan bir kart daha ge
ti elime. Dorusu, bu kart hl saklarm czdanmda. te burada: Nu
maras 20 219 25 1377, tarih 21 Kasm 1960. Snf 5-A yazl zerinde,
ne demekse, ve kartn stndeki kaytlar da yle: Michigan Askerlik
ubesi, No-219, Wayne Blgesi, 3604 Gney VVayne Caddesi, Wayne,
Michigan.
Bir Numaral Mabedimizde ne zaman konuursam konuaym, bir
nceki konumadan kslan sesimi hl bouk bouk ktn duyuyor
dum. Boazm kolay kolay formuna sokamyordum.

KURTARICI 371

Beyazlarn sizden niin yrekten nefret ettiini biliyor musunuz?

Yznze her baknda, iledii sularn aynadaki yansmasn gryor
da ondan; bylece kendilerini sulu bulan saduyular buna daha fazla
bakmaya dayanamyor!
Amerikada yaayan her beyaz, bir siyahn gzlerinin iine bakt
nda diz kp yakarmak Mahcubum, ok mahcubum; benim renkdalarm, senin renkdalarna kar tarihin en byk suunu iledi; bu
nun bedelini demem iin bana frsat vermeyecek misiniz? Ama siz,
kardeler ve baclar, bir beyazdan bunu yapmasn bekliyebilir misiniz?
Hayr, siz daha iyisini bilirsiniz! Ve niin yapmaz dersiniz bunu? n
k beceremez bunu! Beyazlar halis eytan olarak yaratld, u yeryz
nn huzurunu karsnlar, dzenini bozsunlar diye yaratld.
O sralarda Gar Kereste Fabrikasndan ayrlm, Ford Motor irketinin Lincoln-Mercury Blgesi montaj fabrikalarnda almaya bala
mtm.
Gen bir vekil olarak, elime geen her frsatta Chicagoya gidip Elijah Muhammedi grmekten kendimi alamyordum. Elijah Muhamed
de ne zaman istersem hi ekinmeden gelmem iin beni evklendiriyordu. Orada olduum zamanlar gerek Elijah Muhammed, gerekse kanrs
Clara Muhammed Bac bana, sanki oz oullarymm gibi davranyor
lard. ocuklaryla binde bir grebiliyorduk. ocuklarn ou o za
manlar Chicago yresinde, amelelik, taksi ofrl gibi deiik ilerle
urayorlard. Ayrca, Evde Elijah Muhammedi muhterem annesi Marie de kalyordu.
Marie Anneyle de konuabilmek iin, en az Elijah Mulammedin
yannda geirdiim kadar vakit harcyordum. 1897 ylnda doan olu
Elijahn Sandersvillede (Georgia) geen ocukluuna, delikanllna
ilikin anlarn dinlemekten zevk alyordum.

Elijah Muhammed saatlerce konuuyordu benimle. zenle piiril

mi, lezzetli Mslman yemekleriyle karnmz doyurduktan sonra ye
mek masasndan kalkmyor, konumaya dalyorduk. Ya da o zamanlar,
Mslmanlarn iletmekte olduu birka dkkn, maaza dna tama
yan ksa gezintilere knca arabasnda Elijah Muhammedle birlikte olu

372 MALCOLM X

yorduk. Ru dkkanlar, siyahlara, beyazlarn smrsne son vererek

kendilerinden olanlarla al veri yaparlarsa, iyerlerinde kendilerinden
olanlarla alrlarsa neler yapabileceklerini, kendilerinin nereye kadar
varabileceklerini aka gstermesi bakmndan olduka ilgin yerlerdi
Wentworthda, 31. Caddedeki binbireit dkkanlarnda, Msl
manlarn ilettii kurulularda Elijah Muhammed ya sprgeyi alp yer
leri sprmeye balar, ya da bir eyler yapard. Siyahlara, iliyeblecekleri en byk suun tembellik, aylaklk olduunu reten Elijah Mu
hammed, buna benzer iler yaparak izinden yryenlere rnek olmak
istiyordu. Sprgeyi elinden kapp o ii ben yapmak isterdim, nk
deme sprtlmeyecek kadar deerli birisi olduunu dnrdm.
Ama hibirey yapmama iin vermiyor, yalnzca yannda bulunmam ve
mesajnn hangi yntemlerle yaylmas gerektiini tlerken kendisini
cankulayla dinlememi istiyordu.
Bu ekilde dolamamz, Atina pazarlarnda, basamaklarda renci
lerine erdemini alayan Sokrat artrrd bende srekli. Ya da bu
rencilerden birisinin, Aristonun tum rencilerini peine takarak Lyceum (Lise) koruluunda gezinmesini anmsardm.
yi anmsyorum, birgn, tezgahn stnde duran kirli bir su barda
nn yanma bir bardak daha koydu Elijah Muhammed. retimin nasl
yaylmas gerektiini merak edip renmek istiyorsunuzdur? dedi, son
ra su bardan iaret etti. Birisinin elinde kirli bir bardak grrseniz, sa
kn knamyasnz onu, dedi, burada yapacanz tek i, elinizdeki te
miz barda gstermektir. Gsterdiiniz barda incelediklerinde, sizinki
nin daha gzel olduunu sylemenize gerek kalmyacaktr zaten.
Elijah Muhammedin sylemi olduklar, nedendir bilmiyorum,
taptaze duruyor belleimde. Eler zaman uyamadm ama bunlara. Szge
limi, tartmaya ok dknm. Birisinin barda kirliyse, bunun kirli
olduunu sylemeden duramyorum.
Elijah Muhammedin ii olduu zamanlar, Marie Anne olunun Georgiada geen ocukluunu, delikanllk dnemine dein olan yaant
sn anlatrd bana.
Marie Annenin oluna olan tutkusu daha yedi yama bile basma
m kk bir kz ocuu iken balyordu. Birgn bir d grdn
syledi bana. Dnde gn gelip saygn birisinin annesi olacan mu
tulamalard. Sonradan, Sanderville yresindeki iftliklerde, bkevlerinde alan Baptist vaizi Revenerd Poolele evlenmiti. On ocukla

KURTARICI 373

r arasnda, kk Elijahn konumalaryla, oturup kalkmasyla teki

lerden bsbtn farkl olduunu anlatmt Marie Anne.
Erkek kardeleriyle kz kardeleri arasndaki kavgalar hep bu k
k olann yattrdn sylyordu Marie Anne. Byyp atldka,
tekilerin nderi olarak daha ok sayg gryordu. Ve Elijah, okula da
ha yeni balad sralarda, salam bir rk bilincine varyordu. Drdn
c snftan sonra, aile olduka yoksul dt iin, Elijah okulu bra
kp gn boyu almak zorunda kalyordu. Ablalarndan bir tanesi de
akamlar, bilgi dzeyi elverdiince retmenlik yapyordu Elijah Muhammede.
Marie Anne, Elijahn gzlerinden inci gibi yalar dkerek saatlerce
Incile dalp gittiini sylyordu. (Elijah Muhammed daha sonra kendi
si de szetmiti bundan. Bir ocuk olarak anlyordum ki, diyordu,
Incildeki szckler kilitli birer kapdr. Ah keke nasl alacan bir
bilebilseydim, mutlak bir yolu vard amann, diye dndn ve an
lamaya uramann boa gideceini bildiinden oturup aladn sy
lyordu.) Elijah on yan getiinde bile hl yan gstermeyen, clz
yapl birisiymi, ve Marie Anne srdryordu konumasn: Zencile
rin kabahatlerini ayplamak yerine, gen Elijah her zaman temel neden
leri zerinde dururdu bu kabahatlerin.
Marie Anne o sralarda lmt. yle sanyorum ki, Chicago Chi
cago olal ylesine bir cenaze treni daha grmemiti. Elijah Muhammedin annesine olan derin ball yalnzca Mslmanlar deil, herkes
biliyordu.
renimimin ne kadar ksr olduunu sylemekten ekinmiyorum
asla, diyordu Elijah Muhammed. Drdnc snftan daha ileriye geemeyiim de gsterir ki, Gerekten baka bir ey bilmiyorum, Allahn
bana rettii Gerekten baka. Bana matematii reten Allahtr. Di
lim daha hibireye dnmezken buldu beni ve bana kelimeleri nasl te
laffuz etmem gerektiini retti.
Sandersvilledeki beyaz iftilerin, bkevindeki ustalarn ya da
baka beyazlarn Zenci iilere azlarn her atklarnda kfr etmele
rine her nedense hi dayanamadn sylyordu Elijah Muhammed.
alt iyerinin sahibinden nazike rica ediyordu kendisine kfr et
memesini. imi beenmiyorlarsa beni atee atmalarn ama tek kfr
etmemelerini istiyordum onlardan. (Elijah Muhammedin gnlk ko
numas naslsa, topluluk karsndaki konumas da aynyd. Belagatn

374 MALCOLM X

bilinen anlamyla, gerekten beli' deildi, ama gene de, renim gr

m hatiplerin yapabileceinden ok daha derin etkiler brakyordu
bende.) alt yerlerde son derece drst olduunu, bu yzden de
nereye gitse, yanndaki Zencilerin ba olarak grldn sylyordu
Elijah Muhammed.
Clara Bacyla Elijah Muhammed tanp evlenmilerdir ve bu arada
iki de ocuklar olmutur. 1923 ylnn ilk gnlerinde patronu olan be
yaz adam Elijah Muhammede apak kfrediyor, o zamanlar daha Eli
jah Pooledr. Elijah Poole, bandaki bu beldan kesinkes syrlmay
kafasna koyar, tas tara toplayp ailesiyle birlikte Detroite gider, yirmibeine yeni basmaktadr. Detroitte be ocuklar daha olacaktr son
radan, ve sonuncusu da Chicagoda.
Elijah Muhammed 1931 ylnda Detroitte stad W. D. Fardla kar
lar.
Piyasadaki durgunluun etkisi her yerde btn arlyla duyul
maktayd, ama Zenci semtlerinde durum daha da beterdi, dedi Elijah
Muhammed bana. Yoksulluktan tkr tkr kurumu Zencilerin evlerini
kap kap dolaan ufak yapl, esmer bir adam gze arpyor ortalkta.
Bu adam ipek satarak, metre hesab kuma satarak durmadan dolayor,
kendisini de Doulu bir karde diye tantyor yreye.
Bu adam zamanla, Zencilere, ok uzak bir lkeden nasl geldikleri
ni, kendilerinin deilse bile zrriyetinden geldikleri atalarnn neler
ektiini anlatmaya balyor.
Zencileri murdar domuz yememeleri iin, ya da buna benzer pis
yiyeceklere el srmemeleri iin uyaryor; o zamanlar bunlar yemek
Zencilerde vazgeilmez bir alkanlktr.
Sylediklerini dinlemeye ak olan Zenciler arasnda toplantlar d
zenlemeye, yoksul yuvalar ziyaret etmeye balyor artk. Bu bilinmez
adam ayrca Kuran ve Kutsal Kitap okutmaya balyor. rencileri ara
snda Elijah Poole de vardr.
Adam, adnn W. D. Fard olduunu sylyor. ArabistanlI Peygam
ber Muhammed bn Abdullahn kabilesi olan Kureyte doduunu be
lirtiyor. pek ve kuma satcs W. D. Fard, Kutsal Kitap Hristiyan ter
biyesi alm herhangi bir Zenciden ok daha iyi biliyormu.
W. D. Fard, aslnda Tanrnn gerek adnn Allah olduunu, Onun
gerek dininin Islm olduunu, bu dine inananlarn da gerek adlarnn
Mslman olduunu retiyor.

T
KURTARICI 375

W. D. Fard Zencilere, kendilerinin dorudan doruya Mslmanla

rn soyundan gelmekte olduklarm sylyor. Amerikadaki Zencilerin
gerekte Yitik Koyunlar olduunu, tam drt yzyldr slm Cema
atinden ayr dtklerini ve kendisinin bu yitikleri yeniden bulup be
delini deyerek, Zencileri asl dinlerine dndrmeye geldiini sylyor.
Gklerde cennet diye bireyin bulunmadn retiyor Fard ve ye
raltnda da cehennem diye bireyin bulunmadn. Tersine, cennetin
de, cehennemin de, kiinin buradaki, u yeryz kresindeki yaama
koullarndan baka bir anlam tamadn sylyor. Fard, Amerikada
ki Zencilerin tam drt yzyldan beridir cehennemde yaamakta olduk
larn ve kendilerinin onlar gerek cennete dndrmeye geldiini, ye
niden anayurda dndrmeye, kendi trlerinin arasna dndrmeye gel
diini sylyor.
stad Fard diyordu ki cehennem yeryznde olduu gibi, eytan da
yeryzndeydi. Altbin yl nce Temel nsan siyahlardan azm olan be
yazlar, bundan sonraki altbin yllk bir sre boyunca da inand gibi
bir cehennem yaratma peindeydi yeryznde.
Siyah halklar, yani Tanrnn gzde ocuklar, Tanrnn kendisiydiler zaten, byle diyordu stad Fard. Ve sonra diyordu ki, tm bu tanr
lar arasnda birisi vardr, tekiler gibi bu da insan trndendi, ama bu
Tanrlar Tanrsyd: Yce, Yceler Ycesi, Hak Teal, ilimde ve kudrette
en yce ve Onun zel ad da Allaht.
stad Fard 1931 ylnda toplayabildii bir avu rencisine, btn
dinlerde, Son Gn gelip attka, ya da Ahir Zaman eritikte Tanrnm
geleceine inanldm retiyordu. Gelecekti Tanr, yeniden can ver
mek iin Yitik Koyunlara, ayrmak iin onlar tm dmanlarndan, ve
katmak iin onlar kendi trlerine. stad Fardm dediklerine gre, Pey
gamberlik, bu Yitik Koyunlarn Bulucusuna verilmiti, ya da Koruyu
cusuna. Bir nsan Olu olarak, ya da Bireydeki Tanr, ya da Canverici,
ya da Satmalm, ya da Mesih olarak, ama ad ne olursa olsun, Douda
imek gibi akp Batda grnecek birisiydi bu.
Yahudilerin Mesih deyip balandklar, Hristiyanlarn sa deyip ba
landklar, Mslmanlarn Mehdi diye balandklar Birisi ydi bu.
O zamanlar, kendi dinimizin gerek tarihi olarak kabul ettiimiz tm
bu eyleri zellikle Elijah Muhammedin azndan duymak, soluumu
kesercesine heyecanlandryordu beni, sz konusu kendi dinimizdi, si
yahlarn gerek dini. Elijah Muhammed, kendisine bir akam vahiy gel

376 MALCOLM X

diini ve stad W. D. Fardn, Peygamberliin son bulduunu gsteren

bir belgit olarak gnderilmi olduunun bildirildiini syledi bana.
Sordum kendisine, diyordu Elijah Muhammed, Kimsiniz, siz ve
nedir asl adnz? Ve O dedi ki, Dnyann son iki bin yldan beridir
yolunu gzlediiyim ben.
Bir daha sordum Kendisine, diyordu Elijah Muhammed, Nedir
asl adnz sizin? Sonra O da dedi ki, Adm Mehdi benim. Size doru
yolu gstermeye geldim.
Elijah Muhammed, oturduu yerde, gnln ap, belleini ap
btn dikkatiyle btn benliiyle dinlediini sylyordu. Tpk benim
o anda kendisini dinleyiim gibi demek. Sonra Elijah, Kurtarcnn
kendisine sylemi olduu tek szckten bile azck olsun kuku duy
madn sylyordu.
lk i olarak rgtlenmeye girien stad W. D. Fard retiyi Ameri
kann drt bir yanndaki siyahlara tantma grevini stlenebilecek va
izlerin yetitirilmesi amacyla kurslar amt. Bu yeni vaizlere yeni ad
lar takarken de stad Fard, Elijah Kerim adn vermiti Elijah Muhammede.
Ardndan, stad Fard 1931 ylnda Detroitte bir slm niversitesi
kuruyordu. Burada okutulan bir sr ders arasnda, matematik de
retiliyordu yetikinlere, mavi gzl beyaz eytanlarn bilimsel dalaverelerine kurban gitmesinler artk diye.
Bylesi bir okulun btn engellere karn alnda gdlen asl
ama, ehliyetli retmenler olmasa umulan bulunamasa bile, iyi kt
demeyip bir balang yapabilmekti. Elijah Kerim, slm niversitesinde renim grmesi beklenen ocuklara nayak olmalar iin kendi
ocuklarn Detroitteki devlet okullarndan karmt.
Bugn Chicagoda, Detroitte daha geni imknlarla daha iyi nitelik
lere kavuturulmu fakltelerde retimini srdren slm niversitelerinin nvesini oluturabilmek iin, byk oullarnn devlet eiti
minden yoksun braklarak kurban edilmi olduklarm sylyordu Eli
jah Muhammed.
stad W. Fard Ba Vekil olarak Elijah Kerimi semiti. Bu grev
teki tm vekillerin stnde bir grevdi, bu yzden tekiler arasnda
yava yava bir kskanlk bagstermeye balamt. Flepsi de Elijah
Kerimden daha iyi bir eitim grmlerdi, stelik konukanlk ynn
den de ileriymiler Elijah Kerimden hop oturup hop kalkyorlarm,

KURTARICI 377

kendi yannda bile hi ekmiyorlarm laflarn, Niye bizden daha eh

liyetsiz birisine baeecekmiiz sanki?
Ama bunun zerine Elijah Kerim herhangibir mnasebetle Elijah
Muhammed olarak yeniden adlandrlm, sonra da Ba Vekil sfatyla
IJstad W. D. Farddan buuk yl boyunca zel dersler alm. Elijah
Muhammedin tekilerin kalbine bile domayan eyler rendim, de
dii dnem bu dnemdir.
O sralarda, Elijah Muhammed ve stad W. D. Fard Chicagoya gi
dip ki Numaral Mabedi kurmulardr. Ayrca, Miltvaukeede Nu
maral Mabedin kuruluu iin n almalar tamamlamlardr.
1934 ylnda stad W. D. Fard hibir iz brakmakszn ekilivermiti ortalktan.
Elijah Muhammed, tam o sralarda kendisine suikast giriimlerinde
bulunulduunu sylyordu, nk diyordu, teki vekillerin ks
kanl artk bu noktaya oktan ulamt. Bu mzevirlerin, Chica
goya ekip gitmesi iin kendisine epey bask yaptklarn sylyordu
Elijah Muhammed. Bunun zerine ki Numaral Mabedi karargah edin
miti, ama ok gemeden ayn ikiyzller onu burada da bulmular,
gene sktrmaya balamlard pilisini prtsn toplayp gitmesi iin.
Bu kez, Washington kentinde Drt Numaral Mabedde eylemini sr
drmeye balamt. Burada bulunduu srada, Meclis Ktphanesine
dadanm Elijah Muhammed. stad W. D. Fardn nceden iaret bu
yurduuna gre beyazlarn ilemi olduklar sularn gerek yanlarn
yanstan blmlerin bulunduu ve rastgelene verilmesi yasak olan ki
taplar zerinde aratrmalara koyulmutu.
Mzevrlerin sktrmas gene de kesilmi deildi, bu yzden de
hibir yerde uzun sure kalmakszn kentten kente dolamaya balam
t Elijah Muhammed. Arada bir frsatn bulabilirse kaamak olarak o
tuunu ocuunu grmeye geldiini, karsnn ve sekiz yavrusunun da,
olduka yoksul u be Mslmann diinden trnandan zorun gcn
artrabildikleriyle geinmeye altklarn sylyordu Elijah Muham
med. Mzevirlerin, kendisini, gznn yama bakmakszn temizle
meyi kafaya koyduklarn ad gibi bildii iin, Elijah Muhammedin yu
vasna ne zamanlar, nasl gelip gittiim Chicagonun yerlilerinden olan
mrdleri bile hi anlyamazlarm.
1942 ylnda apar topar tutuklanmt Elijah Muhammed. Kendisi
ni beyaz eytanlara Tom Amcalam Zencilerin ihbar ettiklerini svl-

378 MALCOLM X

yordu. Bunun zerine, askerlik yapamyacak kadar yal olmasna kar

n, eytan ruhlu beyazlar, asker kaa olarak sulamaya balamlard
onu. Sonunda sekiz yla hkm giymiti. Elijah Muhammed, Milan
(Michigan) Eyalet Hapishanesinde buuk yln tamamladktan son
ra artl olarak serbest braklmt. 1946 ylnda yeniden koyulmutu
eyleme. Kuzey Amerika bataklnda debelenip duran kara insanlarn
gzlerindeki krlk perdelerini aralayabilmek iin.
O zamanki darack Mslman Mabedimizin krssnde erkekli
kadnl dindalarmza kar yaptm hararetli konuma bugn bile n
lar kulaklarmda:
Bu kk yapl, bu nazik, bu irin zat! Muhterem Elijah Muham
med ki tam u dakikada ta Chicago gibi bir yerde kardelerimize ve bac
larmza bireyler retebilmek iin nefes tketmekte! Allahn Elisi: o
Allah ki Amerikann en gl siyah kld onu! Sizin urunuzda ve be
nim urumda, iren mzevirlerin elinden kurtulabilmek iin hi eksik
siz tam yedi yln feda etti kamaya, bundan baka bir -buuk yl da
zindan deliklerinde heder olup gitti! Bildiimiz beyaz eytanlar tarafn
dan tkld ite oraya! Bu sinsi beyazlar, beyazlara cennet ve siyahlara ce
hennem olan u Kuzey Amerika bataklndaki beyni ykanm, karacahil tm siyahlarn ve sizin ve benim iimizdeki uyuyan devlerimizi drtkleyip uyandrmasn istemiyorlar Muhterem Elijah Muhammedin!
Kapsna kul oldum Elimizin, asl gerei kendi azndan duyar
duymaz! te bundan byle de, anditim beyazlarn bunca sularn
yzlerine haykrmaya, ve Muhterem Elijah Muhammedin temel reti
sini siyahlara duyurmaya. Kellemi bu yola koymuum bir kez, sanma
yn saknrm gzm budaktan...
Buydu benim tutumum. Bunlar benim, hibir zaman deimeyen
hi tereddt etmeksizin korku duymakszn her yerde syleyebildiim
cmlelerimdi. En sadk hizmetkr bendim onun, ve bugn de bilerek
tekrarlyorum ki Elijah Muhammedin kendisine olan inancndan daha
samimi bir inanla ona balandma kalbm basarm.
Geip giden yllarn ardndan, psikolojik ve manevi bir bunalmla
kar karya kalmaktan baka tm yollar tkanm olacakt benim iin.

13. VEKL MALCOLM X

-A/ord Motor irketinin Lincoln Mercury Blgesi montaj fabrikalarn/ dan ayrldm. Artk iyiden iyiye anlyordum ki Elijah Muhammedin,
retiyi yaygnlatrabilmesi iin, Kuzey Amerikann tm kentlerinde
derin bir uykuya dalm, beyni ykanm tam yirmiiki milyonluk zenci
halk arasnda daha ok mabed kurabilmesi iin vekillere ihtiyac vard.
Kararm anszn vermitim. Yaantm boyunca hep giriken olmu
umdur; belki benim kiisel yapm, slm Cemaati ierisinde grev ya
pan teki vekillerden daha hzl davranarak kelleyi bu yola koymam
salyan ilk nedendir. Ama cemaat ierisindeki tm vekiller de, kendi
zamanlarnda, kendi kafalarnca ve ruhsal yanlarnn tm gizlilii ieri
sinde, o gne dein srm olduklar nceki yaantlarnn, Elijah Muhammede mrid olabilmek iin geirilmi bir hazrlk dnemi, bir olu
um sreci olduuna inanmaktaydlar.
Olagelen herey, slm byle sylyor, yazgdan baka bir ey deildir.
zel eitimimle aylarca ilgilenen Elijah Muhammed, elime frsat
getike Chicagodaki evine hi ekinmeyip gelmemi istiyordu benden.
imdilerde Elijah Muhammedin denetimi altnda srdrdm a
lmay hapishanedeyken bile gerekletirememitim. Kulluk devleri-

380 MALCOLM X

me iyice vermitim kendimi, toplu ibadet zamanlarnda hi aksatmyor

dum cemaate katlmay. Erkek ve kadn tabiatnn ortaya konduu bir
durum, diyordu Elijah Muhammed bu toplu ibadet anlar iin, Teki
lat ve idare yntemlerinin kavranabilecei anlar, Incildeki ve Kurandaki gerek anlamlarn ya da yorumlarn ve belirlenmi amalarn alglan
d anlar.
Geceleri yatarken, her zamankinden daha ok hayet duyuyordum
artk. yle ya, Georgiada ilk mektebi drde kadar okumu, bkevlerinde, stb iliklerinde alm, alak gnll, kuzu gibi bir adamn
gnlne bunca erdemleri dolduran kim olabilirdi Allahtan baka. Ku
zu gibi bir adam deyimini Vahiy Kitabndaki aznda iki ucu keskin bir
kl tayan imgesel kuzu betimlemesinden esinlenerek sylyorum
kendiliimden Elijah Muhammedin iki ulu klc, kendi tleridir.
Siyahlarn beyinlerini beyazlarn egemenliinden kurtarabilmek iin
her iki yan da kesicilik ilevi yklenmitir bu klcn.
Elijah Muhammede olan tutkum gnden gne byyordu Ltince
kkenli tutkunluktan szediyorum. Bu szck, bizdeki hayranlk, ya
da hayran olmak szcklerinden daha derin anlamlar tayor. Demek
istediim, kendisine olan ar ballm hayeti de iermekteydi, m
rmde, kendisinden korktuum ilk kiiydi. Eli silhl birisi karsnda
duyulan korkudan deil, ama gnein gcn elinde bulunduran biri
si karsnda duyulan korkudur bu korku.
Elijah Muhammed, yeterlik kazandma inanmaya balaynca, Bos
tona yollad beni. Karde Lloyd X oturuyordu orada, slma kar az
buuk ilgi duyanlarn tmn de ard evine, beni dinlemeleri iin.
Orada konumaya balarken sylediklerimi de baka yerlerde yap
m olduum konumalar da bir bir aktarabilirim imdi. O gnlerde ye
ni yeni dikkatleri ekmeye baladmdan konumalarmda pek sk kul
landm blmleri ok iyi anmsyorum. Elijah Muhammede ilikin
nl bir tanmlamam vard o gnlerde biliyorum, hep bununla girerdim
konumaya.
Tanr Elijah Muhammede keskin bir gerek sunmutur, dedim
ordakilere. ki ucu keskin bir kl gibidir bu. Kyk kyk kyar bizi.
Dayanlmaz aclara salar balarmz. Ama bir kez de sarldnz m bu
geree, iyiletirir sizi, kanlmaz lmden ekip karr, sizi korur.
Sonra, fazla oyalanmadan, beyazlar konusunda uyanmalar iin ba
z eyler anlatmaya koyuldum. Biliyorum ben, szm ona Hristiyan

VEKL MALCOLMX 381

beyazlarn iledikleri sularn irenliini, dehetini aklnzn ucundan

bile geiremiyorsunuz...
Oysa Incilde bile bu denli ar bir sua rastlyamazsnz! Tanr k
k gnahlar Kendi gazabndan olan atele paklad! Siyah halkmzn
tam yz milyonu! Sizin atalarnz! Benimkiler! Bu beyazlar tarafndan
katledildiler. Kendilerine kle yapmak amacyla on-be milyonumuzu
buraya getirebilmek iin yolda belde tam yz milyonumuza kyd be
yazlar! Bylesi bir gnde denizlerin dibini size gsterebilmek elimde ol
sayd keke. Kara kara bedenleri, kpkzl kanlar, tepiklerle, omaklar
la parampara edilmi kemikleri! Hasta dtklerinde kollarndan tutu
lup denize frlatlan o hamile siyah kadnlar! Kolayna yaayp gitmek
iin en iyi yolun, nlerindeki kle gemisinin ardn brakmamak oldu
unu anlam olan kpek balklarna yem olsun diye denizin gbeine
atlveren o zavall kadnlar!
Baksanza, siyah rkn namusuna daha o kle gemilerindeyken gz
dikmeye balam beyazlar! Zavall kadnlar buraya getirinceye kadar
olsun dizginleyememitir kendilerini eytan ruhlu beyazlar! Ya, karde
lerim ve baclarm, medenilemi insanolu, bylesine kudurgan bir
hrs, bir cinayeti, bir ehveti asla duymamtr...
Kleliin bylesine dramatikletirilmesi, konunun dehetini ayrn
tlaryla ilk kez duyan bir Zencinin tylerini rpertmesi bakmndan, et
kisini hibir zaman yitirmemitir. insan ayor, siyahlarn kadn erkek
niceleri klelik dnemine ilikin olarak anlatlan tamamiyle romantik
eylere epey zamandr kanmlar, beyazlarca aptal yerine konulup,
oyuncaa evrilmilerdir. Sonra, klelik konusunda fitili bylece atele
yip lf hemen kendilerine getirdim.
Sizden, bu odadan kar kmaz nerede bir beyaza rastlarsanz,
sylediim tm bu eylere iyice bakmanz istiyorum. Evet yledir, bir
eytandr beyazlar! Sizin bulunmanzdan huylandklar yerlerde, onlar
dikkatli gzlemlemenizi istiyorum; bizi bylesine ezerken, yalnz ba
na kald zamanlardaki cmbne, savrukluklarna, cakasna bir kez
bakn bu eytann.
Ne zaman bir beyaz grseniz, karnzdaki bu eytan iyice bir tar
tn kafanzda! Bugn yeryznn en zengin ulusu olan bu imparator
luu, sizin atalarnzn kan ter iinde kalm srtlarna basarak kurduu
nu karmayn kafanzdan, ite imdi de bu beyaz eytanlar, gnahlar
ve agzllkleri yznden dnyann sekiz iklim drt bucanda nef
retle karlanmaktadrlar!

382 MALCOLM X

Daha nceden toplantlarmza katlm olanlar, daha sonraki geli

lerinde birka kii daha alp getiriyorlard yanlarnda. Beyazlarn foya
sn aa karc bu eylerin hibirisini de duymamlard daha o ana
dein. Karde L.loydun Wellington Caddesi No: 5teki evinde beni din
lemeye gelenler ierisinde, ittiklerine inananlar ltfen ayaa kalksn
lar! dediim zaman, ayaa kalkmayan tek siyah kardeimi anmsam
yorum. Ayrca her pazar akam yaptmz konumadan sonra da,
Kimler Muhterem Elijah Muhatntnede uymak istiyor? diye sordu
umda, kimilerinin daha buna hazrlanmam olmalarna karn birok
lar hemen ayaa frlamaktayd.
Aradan ay getikten sonra, bir mabed aabilmek iin yeterli sa
yya ulamt ayaa kalkanlar. Alr kapanr sandalyalardan kiralamak
in ktmzda iimde kabaran sevin hl aklmdadr. Elijah Muhatnmede yeni bir mabed adresi gnderdiimde, sevinten gklere ua
cak gibiydim.
Ablam Ella sonradan, bu kk mescidi atktan sonra katlmaya
balamt konumalarma. Gzlerini bana dikerek oturuyordu, sanki
karsndaki ben deilmiim gibi, gzlerine inanamyormu gibi. Syle
diklerime inananlarn kalkmalarm istediimde bile hi kmldamyor
du Ella. Para topland zamanlar katkda bulunuyordu. Ellann bu du
rumu beni hi umutsuzlua drmyor, rahatsz etmiyordu. nan de
itirmesi iin uramay bile dnmyordum, nk ok iyi biliyor
dum ne denli kat beyinli ve bireye katlmada ne denli ekingen oldu
unu. Ellaya gerekleri Allahtan baka kimsenin gsteremiyeceini bi
liyordum.
Toplantlarmz Elijah Muhammedin bana rettii gibi bitiriyor
dum: Rahman ve Rahim olan Allahn adyla, Hamd, lemlerin Rabbi
olan, Rahman olan, Rahim olan ve Din Gnnn sahibi olan Allaha
mahsustur. Ancak sana kulluk ederiz ve ancak senden yardm dileriz.
Bizi, nimete erdirdiklerinin yoluna, gazaba uramyanlarn yoluna, sapmamlarn yoluna eritir. Senden baka Tanr olmadna, Muhterem
Elijah Muhammedin de Senin Kulun ve Rasln olduuna ehadet ede
rim. O zamanlar inanyordum ki Elijah Muhammed, halkmz kurtu
lua eritirirsin, Tanr tarafndan gnderilmi birisiydi.
Gidebileceklerini bildirmek iin elimle iaret ediyordum: Kendini
ze yaplmasn istemediiniz bireyi zinhar bakasna yapmyasnz. S
kn araynz ve asla saldrgan olmaynz. Ama birisi kar da cannza

VEKL MALCOLM X 383

kastederse, teki yananz evirmenizi tlemiyorum size. Tm ile

rinizde Allah muvaffak ve muzaffer eylesin.
Hapishaneden ktmda Detroite giderken Ellaya uradm say
mazsak, tam yedi yldr Roxbury sokaklarndan uzaktm. Shortyyi bir
greyim diyerek o taraflara getim.
Kendisini bulduumda, beni pek kaale almad Shorty. Ortalkta
dolaan dedikodudan, kente dndm ve kendimi bir takm dinsel
heveslere kaptrdm duymutu. Niyetimin ciddi olup olmadn
bilmiyordu. Olduka fantezik arabalara kurulmu, jilet gibi giysilere
brnm, cici ocuk gen vaizlerini gzlerinden hi ayrmayan ya
l kadnlarla tklm tklm dolan, dkkndan evirme kk bir kilise
ye sahip, hemen her Zenci mahallesinde grlebilecek dmenci, mu
habbet tellllarndan birisi olduumu sanyordu belki de. Shortyye,
hereyden nce slm konusunda ne denli ciddi olduumu akladm,
ama sonra, eski sokak diline dktk ii ve ilgin bir buluma oldu bu.
Bir numaral jri yesinden, on sene... ki numaral jri yesinden,
on sene... deyip duran yarg karsndaki rpnn Shorty bir sah
ne sanats gibi taklitler yaparak anlatt, gzlerimizden yalar gelince
ye dein gltk. in iinde o beyaz kzlar da olduu iin nasl onar
yl yediimizden sz ettik. Oysa hapishanedeyken, bizden daha ar
sular iledikleri halde, bizden ok daha az ceza yiyen bir sr mah
km grp tanmtk.
Shortynin hl kk bir topluluu varm ve ileri de olduka t
krnda gidiyormu. Hapishanedeyken yrtt mzik almalarn
dan, hakl olarak, bbrlenerek szediyordu. Bir ara slmdan atm
ona, konutum hayli, ama tutumundan belliydi bu gibi eyler duymak
istemedii. Hapishanedeyken, bizim dinimize ilikin epeyce yanl ey
lerle dolmutu kafas. Yeterince domuz pirzolas yiyemediinden ve
elinde beyaz kadn kalmadndan yaknyordu. imdilerde de ayn ii
srdryor mu, srdrmyor mu bilmiyorum ama, bildiim bir ey
varsa o da, beyaz bir kadnla evlenmi olduudur... Ve bir de domuz eti
yiye yiye domuz gibi imi olduu.
Ayrca, u kumarhane sahibi olan John Hughesla ve eski tandklar
dan olup da hl Roxburyde srten baz kimselerle de grtm. Hak
kmda duyduklar dedikodulardan fazlaca rahatsz olmulard, ama be
nim Ne biliyorsun bakalm, cancazm? eklinde yaklamm, hi de
ilse bir sre dertleme olana salad. Biroklarna szn bile etme-

384 MALCOLM X

dim slmn. Eskiden epey kak tokuturduumuz iin, biliyordum

neler nelerle beyinlerinin ykanm olduunu
Onbir Numaral Mabcdin imam olarak ok ksa bir sre grev yap
tm, nk tekilt ilerini tamamlar tamamlamaz, 1954 ylnn Martnda, Vekil Ulysses Xin ynetimine braktm mabedi ve Allahn Elisi be
ni Phitadelphiaya yollad.
Kardee Sevgiler Kentindeki siyahlar da, beyazlara ilikin gerek
ler karsnda Bostonlulardan bile fazla tepki gsterdiler. Ve Philedelphiadaki Oniki Numaral Mabed, Mays sonlarna doru hizmete girdi.
Kuruluu, aydan daha ksa bir zaman ald
Ertesi ay, Boston ve Philedelphiadaki baarlarmdan dolay, Elijah
Muhammed beni, Yedi Numaral Mabede atad, en nemli kent olan
Neve Yorka.
imde beliren karmakark duygular size anlatmam olduka g.
Amerikadaki siyah halkn uyandrlmasn gerekletirebilecek olan
Elijah Muhammed retisinin gelecei iin, slm aka yaylmalyd,
drt bir yana. unu syleyeyim, Neve Yorkun eitli ilelerinde kurul
mu olan mabedlerdeki mevcut gbirikimi, Amerikann hi bir yerin
deki mabedde yoktur.
Bir milyondan fazla siyah bulunmaktadr bu mabedlerde.
Bat ndial Archieyle benim, her an davranabilip kopek gebertir gi
bi birbirimizin leini yere sermeyi dnerek sokaklarda azametle do
latmz o zamanlardan bu yana dokuz yl gemiti.
Kzlolan (...) Adamm! (...) Kzlolan; sen, sahiden sen haBy
Doutan kvrck ve kzl olan salarm ta dipten kesdirmitim, es^
kiden beridir grmeye altklar uzun sal, dzeltilmi kafamn yerine
imdiki durumum, biliyorum, olduka deitirmiti beni.
Versene bana, teninden bir makas versene, adamm!
Hey, barmen! Buraya hemen bir iki. Ne? Sen braktn ha! Aman b
rak imdi bu ayaklar canm!
Cierlerine kadar tandm bunca insan yeniden grmem ok g
zeldi kukusuz. Anlarsnz nasl bir ey olduunu bunun. Ama ncelik
le, Bal ndial Archieyi ve Pevezenk Sammyyi aramtm ben. Peze
venklii brakmt, bil numaray topla paray partilerinden ykn
iyice tutmutu Sammy, rahatna da diyecek yokmu. Evlenmi bile. l
lk, gen bir kzla. Ama evliliklerinden ksa bir sre sonra, yatanda l
bulunmu. Sylediklerine baklrsa cebinde de yirnibebin dolar var-

VEKL MALCOLM X 385

ini. Artk halkn bu yeralt dnyasnn nde gelen belallarnn elinde

avucundaki toplamlara pek inanaca gelmiyor. Neymi bakn: 196b
Martnda, kdma-kdm bahislere girien Chicagolu bir Talih Kodama
n, Lawrence Wakeifeld ld ve apartmannda, torbalara, antalara dol
durulmu noksansz 760 bin dolardan fazla para ele geti... Tm de
baldrplak Zencilerce yamaland... Ve hl niin Bu kadar yoksulluk
iinde yaamakta olduumuza amamak elde deil.
ok zlmtm Sammynin durumuna. Sonra bar bar dolap es
ki tandklardan Bat lndial Archieyi sorup soruturmaya balamtm.
Sylentiler deiikti. Ne ldn bilen vard, ne de yaadn; nerede
olduunu kimse bilmiyordu. Yolsuz iler eviren yzlerce kiinin sonu
nu duymutum. Dmencilerin ortak yazglarn biliyordum. Kurunlar,
baklar, zindan, esrar, hastalklar, cinnet getirme, alkolikleme. Byle
bir sra izliyordu sanrm. Eskiden sokaklarn srtlanlar, kurtlar olarak
tandmz kiilerden, daha yaamakta olan biroklar imdilerde ac
nacak durumlara dmler. Onlarn bana gelenler pimi tavuun
bana gelmemitir, renmilerdir dnyann ka ke olduunu. Ama
iin iyz bambakadr, sonu olarak gene de baldrplak, karacahil,
mektep yz grmemi birer siyahtrlar. nce yzlerine glyor, son
radan yzst brakyordu hayat bu dmencileri. Eski kurtlardan, ok
iyi tandm yirmibe kii kadarn dolatm, tm de balarn soktuk
lar odalarn kiralarn karabilmek iin, karnlarn doyurabilmek iin
plk eelemeye kadar dmler Zenci mahallelerinde. Kimileri de
ehir merkezinde ulaklk, ayaklk ya da buna benzer ilerde alma
ca balamlard. Allaha binlerce kr ki Mslman oldum ve onlarn
acl sonlarndan kurtardm kendimi.
Cadillac Drake vard bir de. en akrak, pro kullanan, iman, gi
yimine ok titiz, pezevenklik yapan bir Zenciydi. amaz bir ikindi ku
uydu, Smaun Cennetinde masalara servis yaptm o zamanlarda.
Caddede bir de benden yana doru geliyor; ayaklarm sryerek geli
inden tandm onu. Eroine mptel olmutu. Hzla getim yanndan,
nk beni tanrsa, bir zamanlar bir dolar bahi brakmaya alkn ol
duu bu olan tanrsa baya utanacakt.
Bat ndial Archienin yerini gene sylentilere dayanarak bulabildim.
Sokaklarn bu fslt gazetesi, bir konuda yardmc olmay gerekten ister
lerse, ulaklar iin EB.l. bnyesindeki Bat Birlii gibidir. Yedi Numaral
Mabedde greve yeni baladm zamanlarda, eline birka dolar sktr-

386 MALCOLM X

dm yalanm bir plk horozu, grevden sonra yanma damlyordu.

Bat lndial Archienin imdilerde hasta dm olduunu, Bronxta kira
lad bir odada tek bana oturduunu renmitim.
Bir taksiye atlayp, bana verilen adresi buldum. Bat ndial Archie
at kapy. Gzlerimin iine bakarak donakalmt olduu yerde. s
tnde burumu bir pijama vard, yalnayakt.
Daha nceden tandnz birisinin kendisi deil de hayaletiymie
sine karnza dikilen birisine rastladnz m siz hi? Beni belleinde bir
yere oturtabilmesi iin birka saniye geti. Hayretler ierisinde kald,
bouk bir sesle hrlad, Kzlolan! Bilemezsin ne kadar sevindim seni
grdme!
Kucaklayp barma bastm. Bu clz haliyle bir de hastayd. eri
ye girmesine yardm ettim. Yatann kysna iliti. Odadaki tek san
dalyeye de ben ktm, ve ona, Harlemden ekip gitmem iin beni s
ktrmasnn hayatm nasl kurtardn, beni slma nasl ynelttii
ni anlattm.
Dedi ki, Seni her zaman sevmiimdir, Kzlolan. Sonra, beni l
drmeyi gerekten istemediini, hibir zaman bu niyette olmadn
syledi. Zaman zaman oturup dndmde, birbirimizi gebertmeye
ramak kald o anlar kafamdan geirdiimde tylerimin diken diken
olduunu syledim ona. Bir keresinde alt haneli bir rakam tutturmu
ve kendisinden tam yz dolar ikramiye almtm, bunu hep saygyla
andm syledim ona. O zamanlar bu yz dolar iin canm verme
ye bylesine hazr oluuma bakarak, Acaba bu konuda Kzlolan hak
l da ben mi hakszm? Yanlan ben miyim yoksa? diye dnrm ve
bana kar byle davranmasnn doru mu olduu sorusu sk sk kafa
sna taklrm Archienin. Sonra ikimiz de ayn noktaya geldik ve bun
larn, zerinde konumaya bile demiyeceini, artk hibir anlam kal
madn syledik. Ordan burdan konuurken ikide bir, beni grd
ne ok memnun olduunu belirtiyordu Archie.
Elijah Muhammedin retisinden szettim Archieye bir ara. So
kaklarda srnp giden bunca insann, tmmzn de, beyazlar toplumunda treyen birer kurban olduumuzu sonunda kavrayabildiimi
syledim. Hapishanedeyken kendisine ilikin neler dnm olduu
mu anlattm Archieye. Bir gn ierisinde, ok haneli rakamlardan yzlercesini hi unutmakszn, yanlmakszn saklayabilen bir beynin, ma. tematie ve bilime ok byk hizmetleri olabileceini dndm

VF.KIL MALCOLM X 387

falan. Kzlolan, elbette, zerinde kafa yorulmas gereken bir sorun

bu. deyiini anmsyorum.
Ama ank bunun ok ge olmadn syleyecek birisinin kabile
ceini sanmyorum. Kanlmaz son, yava yava yapyordu Archienin
yakasna, bunu aka grebiliyordum ben, ve hissediyordum bunu
kendisinin de bildiini. Bir zamanlar ne yaman bir dmenci olduunu,
oysa imdi bir sre dala srnebilmek iin ne durumlara dm oldu
unu dndke baya duygulanyordum. stmde fazla param yok
tu, zaten o da. zorla vermek istediim be kuruu kabullenmek iste
miyordu Ama kabul ettirdim sonunda.
Sk sk dnrm kendi kendime de 1954 ylnn Haziran aynda,
New Yorktaki Yedi Numaral Mabed dkkndan evirme kck bir
yerdi. Ya ite, insann inanas gelmiyor imdi. New York kentindeki
Mslmanlarn toplam bir otobs doldurmaya bile yetmiyordu! Harlemde, teki Zenci mahallelerinde oturan, bizim evremizde olan bu si
yahlardan bin kiiye tutup Mslman diye bir insandan szetsen, bun
lar ierisinden, o da neymi? diye sormayacak olan belki bir kii
kard. Beyazlara gelince, hapishane tutanaklarn ya da polis dosyalar
n geree yakn olarak tutabilmek amacyla yaknlk duyan bir avu be
yazn dnda, Amerikay batan sona dolasanz beyz kii bulamaz
dnz bizim varlmzdan haberi olan.
Neve Yorktaki ytlc arasnda, ve bunlarn nice zorluklardan gee
rek bulup getirebildikle 'i birka kii arasnda Elijah Muhammedin
retisini bir yandan tuluturmaya baladm. Her toplantdan sonra rahat
szln biraz daha artyordu. Harlen, fakir, karacahil, iledikleri g
nahlarla boyuna ac eken zavall siyahlarla tklm tklmd, oysa slm
rahatlkla dind irebil irdi onlarn aclarn ve gnahannm ykn kald
rabilirdi omuzlarndan. Canm boazma gelesiye konuuyordum her
seferinde de. Sonra Elijah Muhammedin izinden yrmek isteyenleri
ayaa kalkmasn istiyordum, ya iki ya kii kyordu ksa ksa. Ve
aka sylemeliyim ki, ou zaman hi kalkan olmuyordu.
Sanrm, daha ok kendi beceriksizliime kzyordum. nk kar
kar tanyordum sokaklar. Dingin bir kafayla oturup sorunu enine bo
yuna dnmem gerekiyordu. in gerei, bizim iin en byk zorluk
toplumdaki konumumuzdu. Harlemin hemen her kesinde rastlanabi
lecek, siyahlarn sorunlaryla ilgilenen, siyahlarn honutsuzluunu dile
getiren bir yn ses vard, binlerce grup dolayordu ortalkta ve biz bu

388 MALCOLM X

seslerden, bu gruplardan yalnzca bir tanesiydk. Deiik nerileri olan

Milliyeti gruplar, Kelepir Zenci gleri, ve buna benzer daha niceleri.
Bu gruplarn dzine dzine kaldrm hatipleri, taraftarlarn oaltabil
mek iin canla bala alyorlard. Zenciler arasnda birlik olma ve z
grlk dncelerini yaymaya alanlara bir itirazm yoktu kukusuz,
ama gene de Elijah Muhammed retisinin yaygnlatrlmasn gle
tiriyorlard bunlar, sesimizin duyulmasn engelliyordu bir bakma.
Bu engeli yalnzca kendi abalarmla aabilmek iin nce baslm ri
saleleri akl ettim. Kardelerimden be alt kiiyle birlikte, Harlemin i
lek caddelerinde urak vermediimiz ke kalmyordu. Kadnm, er
kekmi demeksizin geriliyorduk sokaktaki siyahlarn nne, uzattmz
risaleleri almadan geemiyorlard. Bir an olsun tereddde dtklerinde,
onlar iin ekici saylabilecek cmleleri hemen yaptryorduk ardn
dan, Dinle u beyazlarn, siyah rk nasl yurtsuz braktn ve soyup
soana evirdiini ve rkmzn namusunu nasl kirlettiini, dinle bak!
Sonralar, avlanma ilerine koyulduk Harlem kelerinde, Milliyet
i gruplarn yaptklar toplantlarn kylarnda kelerinde. Ynetimi
mizde bugn hayli deiiklikler, yenilikler vardr, ama o zamanlar an
cak bakalarnn toplad, kandrmaya alt kalabalklarn kysnda
muntazaman nbet tutarak, dolaarak ancak yrtebiliyorduk alma
larmz. Milliyetilerin dzenledii bir toplantda bulunan dinleyicile
rin hemen hepsi de, siyah rkn yapaca bir devrimle az buuk ilgile
nir, kula deliktir bu konuda. Halkn eline sktrdmz bu bildirile
rin grlebilir sonularn hemen almaya balamtk, Bizi de dinleme
ye gel karde. Muhterem Elijah Muhamtnedin retisi, siyahlarn ruh
sal, beyinsel, ahlaksal, parasal, siyasal hastalklarnn nasl iyiletirilece
ini retiyor bize.
Yedi Numaral Mabed toplantlarnda yeni yeni simalar gryor
dum. Sonunda bizim iin avlanmaya en elverili, Elijah Muhammed
retisini kabullenmek iin durumu iyi olan dinleyicilerin yerini kefet
mitik: Hristiyan kiliseleriydi buralar.
Pazar gnleri leden sonra saat ikide balyorduk almalarmza.
Harlemin her yerinde bu saatte, ya da bu saatten birazck nce, Hristi
yan kiliselerinin trenleri bitiyordu. Cemaatinin byk ounluu orta
snf Zencilerden oluan kalabalk kiliselerin nlerinde dolayorduk.
Ama bu snftakilerin ounun bahanesi hazrd, ya da bizim kk ma
bedimizde yakalanmalarnn toplumsal konumlarna uygun dmeye
ceini ne sryorlard

VEKL MALCOLM X * 3 8 9

O kk protestan kiliselerinden boalan ve saylan otuzla elli ara

snda deien kalabalk, kaldrma dt m, acele acele, fke ykl
olarak dalyorduk aralarna, avlanmak iin. Bize de kulak ver, ey kar
de, ey bac... Muhterem Elijah Muhammedin retisinden haberdar
olmadka hibir ey duymam saylrsnz... Buralardaki cemaatlerin
ounluu, Gneyli gmenlerden oluan, nerede bir hayrl nasihat
varsa oraya gidebilecek olan yallard. Kaplarnn nnde, para topla
mak amacyla makbuz karlnda eitli yemekler ve kzartlm pili
verildiini duyuran levhalarn asl olduu kiliselerin cemaatiydi bun
lar. Bu kiliselerde, haftada en azndan drt akam, Pazar gnlerine
hazrlanabilmek iin youn almalar yaplr, galiba rpnarak, ortal
velveleye boarak gitarlarn ve teflerin eliinde kaba boydan nciller
okunurdu.
Hi duydunuz mu bilmiyorum; Gney den gelen ya da bu kiliseler
den kan ncil arkclar, kentlerdeki Zenci mahallelerini bir bir dola
mak iin toplu turneler dzenliyorlar. Rosetta Tharpe Bac, Claka Ward
Solistleri gibi halktan kiiler bunlarn ilk akla gelen rnekleridir ve bun
lardan baka, ayn yolun yolcusu olan en azndan beyz yldz daha
vardr ortalkta. Bunlarn en nllerinden Mahalia Jackson, Louisianal
bir vaizin kzdr. Chicagoya ilk geldii sralarda alk yaparak, de
me silerek beyazlarn kapsnda ekmek paras karmaya alyordu.
Sonralar, bir fabrikada ii olarak alrken, Incilden ezgiler syleme
nin yeni yeni tutulmaya balad bir zamanda Zenci kiliselerinde bu
havada arklar sylemeye balamas, Zencilerin o zamana dein kar
m olduu ilk hret yapt onu. Beyazlar daha Mahalia Jackson adm
bile duymamken, Zenciler arasnda plklarnn sat yzbinlere ula
yordu. Naslsa aklmda kalm, bir yerlerde okumutum: Mahalia, hi
beklenmedik bir anda Zenci kiliselerinden birisine habersizce dalabile
ceim ve halkyla hep bir azdan arklar okuyabileceklerini aklyor
du. Benim moral takviyesi iin verdiim molalarm, diyordu buna da.
almalarmz sonunda avlayp getirdiimiz siyah Hristiyanlar ol
duka elveriliydiler, farkndaydm bunun. Sarn, mavi gzl bir Tan
rya tapnp durmaktan balarna neler gelebileceim inandrc bir dille
aklamamdan fazlaca etkileniyorlard. Bu Hristiyanlarla sk bir iliki
iine girebilirsem, mabed saysnn artacam iyi biliyordum. retiyi,
kafalarna yatabilecek ekilde sunuyordum. Konumalara balamtm
ve ou zaman olduka duygusal bir ekilde kendimden szediyordum:

390 MALCOLM X

Gzyalarm gryorsunuz, kardelerim, baclarm... Kkl

mden bu yana gzya nedir bilmedim ben. Gelgelelim, bu beyazla
rn Hristiyanlk dediimiz dinlerinin bizlere neler yaptn kafalarn
za ilk kez sokabilmenin sorumluluunu dndke kendimi tutam
yorum ...
Kardeler, baclar! Burada ilk kez duymanz sizi artmasn. Bili
yorum, beklemiyordunuz byle bir eyi. nk, siyah halk olarak ii
mizden bir kii olsun kp da, yeryznde siyahlar iin daha baka bir
dinin, zel bir dinin bulunup bulunmadn aratrmamakla hata m
ediyoruz acaba diye bir an bile sormamtr kendi kensine. Siyahlar iin
zel bir din.
Elbet, vardr byle bir din. slm denir adna. Harf harf syleyeyim
sizin iin; slm! slm! Ama size biraz sonra szcdeceim bundan. Bi
zim iin tek renin niin slm olduuna gemeden nce, Hristiyan
lk hakkndaki baz eyleri iyice kavramamz gerekiyor.
Kardelerim ve baclarm, bu beyazlar, sar sal, mavi gzl Isaya
sonsuza dein balanp kalmamz iin tek tek ykamtr bizim beyinle
rimizi! Hereyden nce bize benzemeyen bir saya tapnyoruz. yle,
evet! imdi sabrla dinleyiniz beni, Allahn Elisinin buyruklarna ku
lak veriniz, Muhterem Elijah Muhammedin buyruklarna. imdi, d
nn bir kez. Sar sal, mavi gzl beyazlar, gerek bana gerek size, bir
beyaz olan Isaya tapnmamz retti ve kendi Tanrs olan bir Tanrya
yakarmamz, alamamz, el amamz, beyazlarn Tanrsna tapnma
mz retti bize. Bu beyazlar bize lnceye dein yakarmamz, ala
mamz, el amamz tledi ve ancak ldkten sonra elde edebilece
imiz, hayali bir te dnya cenneti urunda lnceye dein bekleme
mizi retti bize. Oysa ayn beyazlar kendi stlerini ve ballarn altnla
denmi bu sokaklarda, daha buradayken, bu dnyada tatmaktadr!
Size anlattm bu eylere inanmak istemiyor musunuz kardele
rim ve baclarm? yleyse, bir ey nereceim size. knz buradan ve
oturduunuz yerlerde evrenize yle bir baknz. Yalnzca kendi ya
antnza deil, tandklarnzn yaantlarna da bir gz atnz. Bu e
kilde, hi kukunuz kalmayacak ki sizler birer karatalih araz deilsi
niz. Kendi yaadnz yerleri gzden geirirken. Merkez Parkna do
ru da bir uzann ve bu beyaz Tanrnn beyazlara neler balam ol
duunu bir grn. Diyeceim, beyazlarn nasl yaayp gittiklerini iyi
ce bir inceleyin!

VEKL MALCOLM X 391

Ve beklemeyin oralarda. Dorusu, uzun sre de duramazsnz za

ten. Kapclar hemen baracaktr size: lek araban! Ama aldrma
yn, bir metroya binerek, kentin merkezine dein uzann. Dilediiniz
yerde inebilirsiniz metrodan, dilediiniz yerde bakabilirsiniz beyazla
rn apartmanlarna, iyerlerine! Sonra dosdoru inin aalara, eytan
ruhlu beyazlarn safdil Kzlderililerden yirmibe dolar karlnda
ald Manhattan Adasnn ucuna dein varn! Oradaki Belediye Sarayna bir bakn; u Wall Streete bir bakn! Bir kendinize bakn, bir
de onlarn Tanrsna!
Bu almalarm srasnda ilk kez rendiim bir ey vard; anlatlan
eyi mutlaka halkn kafasna yatabilecek bir dile, halkn anlyabilecei
terimlerle anlatmak gerekiyordu. Bunun yan sra. Milliyetilerin top
lantlarnda, avlanmaya ktmz bu yerlerde dinleyicilerin hemen
hepsi de erkekti, oysa Hristiyan kiliselerinde dinleyicilerin byk o
unluunu kadnlar oluturuyordu ve bunlar iin de geerli bir deyim
kullanmak gerektii duuncesindeydim. Gzel siyah kadn! Muhterem
Elijah Muhammed bize retiyor ki, siyahlar, sada solda sayg grme
diklerinden bo yere yaknp duruyorlar; yle ya, siyahlar ncelikle
kendi kadnlarna sayg gstermesini renmedike, bir tek kiiden bi
le sayg gremiyeceklerdir! Siyahlar iin buun gerekli olan tek ey, aya
a kalkmak ve beyaz efendileri tarafndan omuzlarna yklm olan ira
desizlii bir rpda silkip atmaktr. Artk siyahlar iin, kadnlarn ko
rumaya, kadnlara kol kanat germeye balama zaman gelmitir!
Bu konumalar sonunda, sylediklerime nananlar ayaa kalksn
lar! dediimde, dinleyicilerin yzde yz de doruluyordu birden.
Ama, inizden kanz Muhterem Elijah Mulammedin izinde yr
mek istiyor? diye sorduumda, mcadelenin zaten iinde olan birka
kiinin dnda kimse kalkmyordu.
Biliyordum, onlarn gzn en ok korkutan ey, bizim sk dzenimizdi, drt elle yaplmas gereken ahlki ilkelerimizdi. Bu konuyu da,
bizi ilgilendiren bir durumla yumuatmaya alyordum. Beyazlar ister
ki tm siyahlar ahlksz olarak, pis olarak, cahil olarak kalsnlar. Oysa
byle kaldmz srece, beyazlara el avu amaya devam edeceiz ve hep
denetim altnda bulunduracak bizi beyazlar. Kendimiz iin mutlak bireyler yapmadka, ne zgrle kavuabiliriz, ne adalete, ne de eitlie.
Ahlki ilkelerimiz, kukusuz, Mslman olmaya merak saranlara
bir bir aklanmalyd. Bu aklamalarsa kilise evrelerinde ksa surede

392 MALCOLM X

azdan aza yaylp gidiyordu. Elijah Muhamnede katlmaya karar

vermemi olmalarna karn beni dinlemeye gelmelerinin nedeni de
buydu zaten. slm Cemaatinde zinann her trls kesinlikle yasakt.
Azna ouna baklmakszn necis domuz eti yenmez, murdar et yen
mez, sala zararl yiyecekler aza konmazd. Ttn kullanmak, alkol
almak, uyuturucu maddelerden kullanmak da yle. Elijah Muhammede balanm hibir Mslman dans edemez, kumar oynayamaz,
kapatma tutamaz, sinemalara gidemez, sporla ilgilenemez, ya da iini
brakp uzun sre tatile kamaz. Ayrca salk iin zorunlu olandan da
ha fazla da uyuyamaz Mslmanlar. Aile ierisinde tartmalara yer ve
rilmez, kabala yer verilemez, zellikle kadnlara kar sert davranlamaz, buna izin verilmemitir. Yalan sylemek ya da hrszlk etmek, ya
saktr, devlet glerine bakaldrmak yoktur. (Dinsel bir zorunluluk
bagsterirse durum deiir kukusuz.)
Bizim ahlki yasalarmz, slmn Nimetleri rgtnce belirlenir.
Bu rgt, her bakmdan ehliyetli, kendini inancna adam ve eitimden
gemi kiilerce kurulmutur. Kurallar inemenin cezas topluluktan
bir sre uzaklatrmaktr kiiyi, ya da deiik aamalarda Elijah Muhammed tarafndan topluluktan iyice soyutlanr, daha ar sular iinse
kiiler bsbtn karlr topluluktan; sizi ebediyyen kurtarabilecek
tek varlk olan bu topluluktan.
Yedi Numaral Mabed, her toplantdan sonra biraz daha genileti
yordu kadrosunu. Yalnz gene de beni sevindirecek kadar hzl deildi
gelimeler. Hafta ierisinde, trenle ya da otobsle durmakszn geziyor
dum. Her aramba gn Philedelphiadaki Oniki Numaral Mabedde
dersler veriyordum. Yeni bir mabed kurabilmek amacyla, Springfielde
(Massachusetts) gidiyordum arada bir. Springfieldde ksa zamanda,
Karde Obsorne Xin yardmlaryla, Elijah Muhammedin On Numa
ral Mabed diye adlandrd bir mabed kurduk. Bu kardeimiz slm
hakknda birtakm eyleri hapishanedeyken ilk kez benden duymutu.
Hartfordda oturan bir bayan, Springield toplantsna katlmak iin gel
miti ve kendi mahallelerine de uramam istiyordu benden, nmz
deki Perembe gn kesinlikle gelmemi istedi, ayrca arkadalarndan
biroklarn bir araya toplayabileceini sylyordu. Kararlatrlan gn
de oradaydm.
Perembe gnleri, hizmetilerin haftalk izinlerini kullandklar bir
gndr. Bu bayan kardeimizin oturduu mtemiltn bir odasnda

VEKL MALCOLM X 393

onbe kadar merakl toplanmt. Aralarnda hizmeti bayanlar, src

ler, alar ve Hartford mntkasndaki beyazlarn evlerinde eitli iler
de alan iiler vard. Aralarnda u szn dolatn iitiyordum,
Efendi demek ua yannda yar tanr demek deildir. te beyazlarn
hizmetlerine koturmak eline avucuna bakarak hayatlarn srdren bu
Zenciler arasnda bilinlenme, birok Zenci topluluklarnda olduun
dan daha hzl geliti. Gzleri ksa srede ald hepsinin de. Sonra ara
y soutmakszn, teki hizmetilerin yannda, Hartfordm merkezinde
ya da kenar mahallelerinde oturan daha baka Zencilerin yannda giri
tikleri avlanma almalar sonunda, Elijah Muhammed ok gemeden
Ondrt Numaral Mabedin kurulabileceini kararlatrd. Ondan sonra,
her Perembe gn orada dersler vermeye baladm.
Kendisini grmek iin Chicagoya her gidiimde, Elijah Muham
med, deiik noktalar zerinde beni cezalandrmak zorunda kalyordu.
Yalnz, kendisinin retisiyle iyicene donatlm vekilleri sayesinde
retinin daha hzl yaylaca ve slm Cemaatinin daha da gl olaca
konusunda tevecchn kazanmtm. Beni cezalandrrken gster
diim sabrllk ve erdem, beni bsbtn alakgnll yapyordu. Bir
ara bana dedi ki: Hibir gerek nder, izinde yryenlere tayabile
ceklerinden fazla bir yk yklemez ve hibir gerek nder, izleyicileri
ni, ulaamyacaklar hedeflere yneltmez.
Halktan pekou, eski bir arabaya binmi ve olduka yava giden
birisini grnce, adamn daha hzl gitmek istemediini sanrlar dedi
Elijah Muhammed. Oysa adam, daha hzl gidildiinde arabann dar
madan olacan bilmektedir. Zaman gelip de hzl gidebilecek bir
arabaya kavuunca, elbet basacaktr adam gaza. Bir baka zaman da
mescidlerimizden birisindeki etkisiz bir imamdan yakndmda, bana
yle sylediini anmsyorum. Gvenemiyeceim bir yar atna sahip
olmaktansa, gvenebileceim bir katrm olsun daha iyi.
Elijah Muhammedin hzl gidebilen bir arabaya binmek istediini
biliyordum. Bugn, New York, Hartford, Springfield, Philedelphia, Bos
ton gibi yerlerdeki mabedlerde, almalarn younlatrlmasna yar
dmc olanlarn daha da gayrete getirilmesi amacyla kurulan avlanma
ekiplerinin eski saylarn koruduunun ve slm Cemaatine mensup
kardelerimizle baclarmz arasndan eskisi kadar sadk kiiler bulabi
leceinizi sanmyorum. Ben, kukusuz, dorudan doruya grevlendi
rildiim, dolaysyla en iyi tandm yerler zerine konuuyorum im-

394 MALCOLM X

di. 1955 yl ierisindeydi. 1955 yl, uzak yerlere geziye ktm ilk yl
dr. Bugn Onbe Numaral Mabed olarak bilinen mabedin almasna
yardmc olmak iin epey almtm Atlantada (Georgia).
Kiisel nedenler yznden bir kentten bir baka kente giden her
hangi bir Mslmana, gittii yerlerde Elijah Muhammed retisi iin
yararl tohumlar samas tleniyordu. Karde James X, Oniki Numa
ral Mabedin cemaatinden olan kardelerimiz ierisinde sivrilmi biriy
di. Atlantadaki siyahlarla sk bir iliki ierisindeydi, Elijah Muhammede vgyle szedildi bu durumdan, o da hemen Atlantaya gitmemi
ve ilk toplantm yapmam istedi benden. yle sanyorum ki, Elijah
Muhammedin mabedlerinin hemen tmnn kuruluunda parmam
olmakla birlikte, Atlantadaki Onbe Numaral Mabedin aln hibir
zaman unutmayacam.
Karde James Xin kiralyabilecei tek yer olarak, cenaze trenleri
nin yapld bir salon varm. O gnlerde slm Cemaatinin, Elijah
Muhammedden tutun da, sradan yelerimize varncaya dein tm
mzn yapt iler, olduka az paralarla yaplmak zorundayd. Hepi
miz birden oraya vardmzda, gene, bir Hristiyan Zencinin cenazesi
daha yeni kaldrlyordu, bu yzden birazck beklemek gerekti, durup
darda alaanlara baktk.
Gryorsunuz ya tm de bedensel lmleri stne atlar yak
yorlar dedim evremdekilere, ieri girdiimizde. Oysa slm Cemaati
size, sizin l zihinleriniz iin bir mutu olacaktr. Belki bu sarsabilir si
zi. Ama, ne yazk ki siz, Amerikadaki tm siyah rkn zihinsel olarak
nasl, ldn kavryanyorsunuz! Biz bugn, siyah rk diriltebilecek
tek ey olan Elijah Muhammed retisi iin burada bulunuyoruz...
Sonra, cenaze trenleri dedim de aklma geldi, len Mslmanlarn
yaknlarndan olup da bizim zl, dokunakl cenaze trenlerimize katlanlar arasndan muhakkak birka Mslman daha kazanyorduk. Eli
jah Muhammed retisinin duyurulmas ve bu retinin baz ilkeleri
nin aklanmas iin en elverili yerlerdi cenaze trenleri. Anlattklar
mz arasnda rnein yle bir cmle bulunuyordu: Hristiyanlarn ce
naze trenleri yaayanlar iindir, oysa bizimkiler lenler iindir.
Deiik mabedlerde grev yapan bir vekil olarak, Mslmanlarn al
ak gnll cenaze trenlerini ynetmek genellikle bana nasip olmu
tur. Elijah Muhammedin bana rettii ekilde, vefat eden kardeimi
zin tabutu banda Allaha ksa bir duada bulunuyordum. Sonra da Es-

VEKL MALCOLM X 395

ki Ahidin Eyyb Kitab ndan blmler okuyordum ounlukla. Eyybun lmden sonra hayat diye bireyin bulunmadn bildirdii yer
lerden, yedinci ve ondrdnc blmlerden iki para. Sonra bir baka
para da, olu ld zaman Davudun lmden sonra hayatn bulun
madm belirttii blmden okuyordum.
Huzurumdaki dinleyicilere niin gzya dkmediimizi, ya da org
almadmz aklyordum. Biz kardeimize saken aladk, mzii
mizi ve gzyalarmz salnda sunduk ona. Salnda alanmamsa ona, mziimiz ve ieimiz salnda sunulmamsa, ne gerei var
artk, nasl olsa uyanmayacak bir daha. Buralara harcamamz gereken
paray, ailesine balayacaz imdi.
Gnll Mslman Kzlar rgtnn yeleri ellerindeki kk
tepsileri acele acele dolatrrlard. Tepsilerdeki ince, yuvarlak nane e
kerlerinden herkes birer tane alrd. aretimle birlikte nane ekerleri
azlara atlr. Sonbir kez grmek iin yzn, srayla geeceiz nn
den kardeimizin. Alamayacaz; ekere alamadmz gibi. Bu nane
ekeri nasl eriyip yokolacaksa, kardeimizin, salnda holandmz
tatll da imdi, anlarmza karan bir tatllk iinde eriyip gidecek .
Vefat etmi bir din kardeimizin cenazesine katlmalarnn, kendile
rini Allaha ynelten ilk ey olduunu syleyen hemen hemen ikiyz
kadar Mslman tanrm. Gariptir, Elijah Muhammedin olum hakkn
da olsun, cenaze hakknda olsun bize retilmi olduu eylerin tm
nn de, slm lkelerindeki uygulamalara taban tabana zt olduunu
sonradan renecektim.
1956 ylnn balarndayd, epeyce ilerlemitik, glenmitik Her
mabed avlanma ilerinde olduka baarlyd. Mslmanlarn says
daha da artmt, zellikle Detroitin, Chicagonun, New Yorkun belli
bal kentlerindeki Mslmanlarn says dardan herhangi birisinin
sanacann ok ok stndeydi. Gerekte, sizin de bildiiniz gibi, b
yk kentlerde olduka gelimi rgtleriniz bulunabilir, ama bu rgt
ler halkn dikkatini ekebilecek bireyler yapmazsa, grltler kopar
mazsa bir tek kiinin bile haberi olmayacaktr rgtn varlndan.
Saysal artn tesinde, Elijah Muhammedin slma ilikin akla
malar siyah halkn ok deiik kesimlerinde yaylmaya balamt. Bu
halk bilimsel, sanatsal, tecimsel bir eitimden, hatt beyazlarn dnya
sndaki birok 'durumlar kavryabilecekleri bir eitimden geirmek
gerekliydi ve bir lde gerekletirmeye de balamtk bunu. Bylece,

396 MALCOLM X

Elijah Muhammedin srmesi arzulanan hz arabasna daha da yaknla

m oluyorduk giderek. Szgelimi, devlet memurlanmz vard, hastaba
kclarmz, dairelerde eitli hizmetler yapanlarmz, maazalarda tez
gahtarlarmz, yazclarmz vard. in en gzel yan da, bu kardeleri
miz arasndan Elijah Muhammedin hizmetinde vekillik yapabilecek
nazik, iyi huylu, atlgan kiilerin km olmasyd.
slm Cemaatinin kurulabilmesi amacyla gsterdiim abalardan
dolay Elijah Muhammedin bana duyduu gvenin ve besledii inancn
giderek arttn gsteren apak kantlar vard ortada. Ben de onun g
venine, bana olan inancna lyk olabilmek iin uyku durak nedir bil
miyordum. 1956 ylndayd sanrm, Elijah Muhammed Yedi Numaral
Mabede, bir otomobil satn alma ve benim emrime tahsis etme izni ver
di; yeni bir Chevrolet alnacakt. (Bu araba slm Cemaatinindi benim
deildi. Elimdeki bavulumdan, kol saatimden ve stmdeki giysilerim
den baka hibir eyim olmamtr benim. teki vekillerin durumu na
slsa benimki de yleydi. Masraflarm karlanyor, harlm veriliyor
du. Para amacyla yaptm en ufak bir bile gsteremezdiniz. Para, ak
lma gelebilecek en son eydi nk.) Her neyse, Elijah Muhammed,
arabann mutusunu verirken, Mslmanlar adna yeni ekim alanlar
bulabilmek, yeni yeni mabedler kurabilmek amacyla gezmeyi ne kadar
sevdiimi bildiini, bu yzden de bir yere balanp kalmam istemedi
ini syledi bana.
Be ay ierisinde avlanmak niyetiyle, kazasz belasz tam 30 bin
millik yol teptim bu arabayla. Bir gece ge saatlerde, bir kardeimle bir
likte, VVheathersfielddan (Connecticut) geiyorduk. Krmz kta dur
mutuk. Bu srada birisi gelip arkadan toslad. Birazck sarsldk, yara
bere yoktu bir yerimizde. Bu kudurmu eytann yannda bir kadn var
d, kadn yzn saklamaya alyordu, bylece kars olmadn an
ladm. Polis geldikten sonra kimliklerimizi tespit ederken (Connecticuta bal Meridenda oturuyordu.) Polislerin davranlarndan anla
dm ki byk balardan birisiydi. ok sonralar, Connecticutn en gz
de politikaclarndan birisi olduunu renmitim o adamn, ama adn
vermiyeceim. Neyse, Yedi Numaral Mabed bir avukat tuttu ve alnan
para bir tamirciye dendi, kullandm arabann ilk ve son tamirat ol
mutu bu da.
& (0

VEKL MALCOLM X 397

Kadn dindalarmzla olan ilikilerimde, kiisel yaknlamalarda,

dayandm noktay kesinlikle belirtmeye ok dikkat etmiimdir. s
lma olan temel ballm, bir takm uralar gereksiz klyordu be
nim iin. zellikle, hissediyorum ki, kadnlara kar fazla ilgi duyma
mak nemliydi benim iin. Hemen her mabedde, benim artk bir zevce
ye ihtiya duyduum dncesinde olduunu ima yoluyla aklayan bir
bekr bacmz kyordu mutlaka. Bu yzden, hemen her seferinde de,
ok megul birisi olduumdan dolay evliliin benim iin gereksiz birey olduunu ak ak belirtmiimdir.
Her ay, Chicagoya gittiimde, iki cinsiyetin yaratllar konusunda
deiik yerlerde yaptm konumalarda, kadnlar konusunda ok kat
tutumlu olduumdan ve kadnlara kar ok sert davrandmdan yak
nan mektuplarn gnderilmekte olduunu reniyordum Elijah Muhammedden. imdi unu belirteyim, slm kadnlar konusunda ok s
k yasalar ve ilkeler koymutur; bu ilkelerin znde, erkein doal ya
psnn gl, kadnlarn doal yapsnn zayf olduu vurgulanr; bu
nun yannda zevcesinin gvenini kazanmak isteyen bir erkein zevce
sini dzenli bir denetimde tutmas da gerekmektedir.
Ama, o gnlerde kiisel nedenlerden dolay pek ilgi duymuyordum
kadnlara. Herhangi bir kadn sevebileceimi dnmek bile szkonusu deildi benim iin. Kadn tabiatnn hilecilikten, aldatclktan, tm
gvenleri inemekten baka birey olmadn uzun sreli tecrbeleri
me dayanarak biliyordum. Kadnlarca mahvedilmi, en azndan tuzaa
drlm, ya da herhangi bir ekilde kepaze edilmi pek ok erkek
tanmtm. Ar gevezeydi kadnlar. Bir kadndan az konumasn iste
mek, Kanunsuz Recepten silah tamamasn istemek ya da tavuklarn
gdaklamamasn istemek gibi bir eydi. Silhsz bir Kanunsuz Recep
dnlebilir mi, ya da gdaklamayan bir tavuk dnlebilir mi? Son
ra, hangi ite olursa olsun, benim gibi nderlik konumunda bulunan bi
risinin dnyada bana gelebilecek en kt ey, yanl bir zevce seimin
de bulunmakt. Dnyann en gl erkei Samson bile, kollannda uyu
yan bir kadn tarafndan mahvedilmitir. Onu yaralyan tek ey, kadnn
szleri olmutur.
Bu konuda fazlaca tecribe sahibi olduumu sylemek istiyorum.
Nice fahielerle, nice kapatmalarla ok dertlemimdir zamannda. Bu
kadnlar, ou erkekleri, karlarndan ok daha iyi tanyorlard. Zevce
ler, kocalarnn kafalarn bir yn drdrla tleyip duruyorlard bu

398 MALCOLM X

yzden. Erkeklerin srlarn, i dnyalarna ilikin ana sorunlarn bi

lenler zevceleri deildi kesinlikle. Erkeklerin srlarn bilenler, dertleriy
le hem dert olanlar asl bu fahielerdi, kapatmalard. nk bu dm
kadnlar saygyla dinliyorlard erkekleri, nazlarn sonuna kadar ekebi
liyorlard erkeklerin, ve onlar ne pahasna olursa olsun dinlemeyi gze
alabiliyorlard. Bunun sonucu olarak da, erkekler, akllarna den hereyi anlatyorlard bu kadnlara.
Diyeceim tahminimce, bir kapatma hakknda buna benzer dn
celer beslediim zamanlar on yl ncesinde kalmt, imdiyse bir vekil
olarak, bir kadnla evlenme sorunu beni ok daha az dndryordu.
stelik Elijah Muhammed de bir yandan bekr kalmam salk veriyor
du srekli.
Yedi Numaral Mabedin yelerinden olan Mslman baclarmz,
Vekil Malcolm Kardein hi kimsede gz olmad iin, siz de bekr
kalmay yeliyorsunuz diye taklyorlard kardelerimize. Hayr, bu ko
nuda tasarladm eylerin hibirisini, hi bir bacdan gizlediim yoktu.
Hatta teki Mslman kardelerimize, ok, ama ok dikkatli davranma
larm tlyordum.
Bir bacmz vard, sam rz 1956 ylnda katlmt Yedi Numaral Ma
bedin cemaati arasna. Yalnzca sayg duyuyordum ona, ama kmse
yici bir havada deil, anlyorsunuz. Ertesi yl boyunca da yalnzca sayg
duydum ona. Bilirsiniz oturup da kendisini dnebileceimi akimn
ucundan bile geiremezdi kukusuz. Dorusu, adn renmi olduu
mu syleseydiniz, dnyada inandramazdnz onu buna. Betty X Bacyd bu. Uzun boylu, kahverengi tenliydi, benim rengimden biraz da
ha koyuca. Ve kahverengi gzleri vard. Detroitin yerlilerinden olduu
nu ve Alabama taraflarndaki Tuskegee Enstits'nde renim yaptn
biliyordum. Bir yksek tahsil rencisiydi. New Yorktaki hemirelik
okuluna ait byk bir hastahanede de alyordu. Mslman kzlara ve
kadnlara salk bilgisi ve tpla ilgili konularda dersler vermekteydi.
unu belirtmeliyim ki, hafta ierisinde her akam, Mslmanlar
arasnda dzenlenen ya bir ders, ya bir kurs mutlaka olur. Her mabedde, Pazartesi akamlar slmn Nimetleri rgt eitim yapar. Duru
mu dndan deerlendiren halk, bunun yalnzca bir askerlik eitimi ol
duunu sanyor. Judo, karate gibi eylerle iin bittiini sanyorlar. Oysa
bunlar, slmn Nimetlerinin eitim grd konulardan bir tanesidir,
ama yalnzca bir tanesi. Bunlarn dnda, slmn Nimetleri, zamannn

VEKL MALCOLM X 399

byk bir ksmn insan insan yapan eyler zerine ak oturumlar ya

parak, konferanslar dzenleyerek deerlendirmektedir. Onlarn zenle
eildikleri konular arasnda, iyi bir zevce, iyi bir aile reisi olabilmenin
sorumluluklar; kadnlardan istenilen eyler; kadnlarn, kocalar tara
fndan hibir ekilde inenemiyecek olan temel haklar; gl bir aile
kurumu oluturabilmek iin gerekli olan babaerkil imajnn nemi;
gncel olaylarn yorumlar; drstlk ve iffet duygularnn, bir kii iin,
bir aile iin, bir toplum iin, bir ulus iin ve bir medeniyet iin neden
vazgeilmez bir unsur olduu; bir kiinin neden hi deilse yirmidort
saatte bir tepeden trnaa ykanmas gerektii; gnlk yaantmzdaki i
ilkeleri; ve bu eyler uzantsndaki birtakm sorunlar bata gelmektedir
Sonra Sah akamlan her Mslman mabedinde Dayanma Gecesi
olarak belirlenmitir; bu toplantlarda kardelerimiz ve baclarmz or
taklaa bir konuma ortam oluturarak birbirlerinden yararlanrlar, b
rek piirmek, tatl yapmak, meyve suyu karmak gibi konulardaki bil
gilerini tazelerler. aramba gnleri leden sonra saat ikide, bir baka
toplant daha yaplr. renci Kayt toplants olarak anlan bu toplan
tda slmn temel ilkeleri tartlr, retilir, Katolik kiliselerindeki il
mihal bilgilerinin retildii kurslara denk oluyor bir bakma.
Perembe akamlan M.K.E. (Mslman Kzlar Eitimi) ve G.M.D.
(Genel Medeniyet Dersleri) iin toplanrlar. Burada da, Mslman kadn
lara ve kzlara ev bakm, ocuk bakm, kocalara sadakat, yemek piir
mek, ev iinde ve darda nasl davranlmas gerektii ve buna benzer ko
nularda bilgiler verilir. Bunlarla, kadnlarn ve kzlarn iyi bir Mslman
kz, iyi bir ev kadn ya da anne olarak yetimeleri amalanmaktadr.
Cuma akamlan Medeniyet Gecesi olarak belirlenmitir, kurslar s
rasnda kardelerimize ve baclanmza aile iindeki davran adabna
ilikin, kar koca olarak birbirlerini anlayabilmeleri, birbirlerinin doal
yaplarna saygl olabilmeleri iin gerekli noktalar, zerinde iyice duru
larak aklanr. Cumartesi akamlarysa tm Mslman ailelerin serbest
olduklar bir akamdr; ounlukla birbirlerini ziyaret ederler. Ve, ku
kusuz Pazar gnleri de her Mslman mabedi hizmetlerini aksatmaks
zn yrtr.
Perembe akamlar yaplan Mslman Kzlarn Eilimi ve Genel
Medeniyet Dersleri toplantlarn denetlemek amacyla rastgele bir s
nfta bulunabiliyordum. Arada bir Betty X Bacnn derslerini dinlediim
de oluyordu. Bu ziyaretlerim, teki akamlarda da baka baka kurslara

400 MALCOLM X

yaptm ziyaretlerin bir benzeriydi kukusuz. ncelikle, kzlarmzn

eitimlerinin nasl gittiini, buna benzer eyleri renmek istiyordum
Betty X Bacdan. Sorduum sorular hemen hemen hep aynyd ve bu
sorularma yalnzca, ok iyi, Vekil Karde, diye cevap veriyordu Betty
X Bac. Ben de, Teekkr ederim, Bac demekle yetiniyordum. Buna
benzer eyler. Konuyla ilgim bundan teye gemiyordu hi. Aradan k
sa bir sre getikten sonra da, olduka ksa bir konumamz olmutu,
ama bu seferki konumamz biraz daha dostne bir konumayd.
Birgn, onu alp Tabiat Bilimleri Mzesine gtrrsem kadnlara
verdii derslerde daha yararl olabileceini dnmtm, srf bir
retmen olduu iin byle dnmtm, srf bir retmen olduu iin
byle dnlebilecek ve evrim aacyla da dorudan bir ilikisi bulu
nan mzelik eserlerden bazlarn gstermek istiyordum ona. Elijah
Muhammed retisinin deiik kantlarn, diyelim ki pis domuzun ko
ca bir kemirgen hayvan olmas gibi eyleri gstermek istiyordum ona.
Elijah Muhammedin bize rettiine gre; domuz, iri farelerle kediler
den treyen bir melezdir. Betty X Bacya bu dncemi atmda, ama
cmn, baclarmza verdii konieranslarda daha yararl olabilmesi iin
kendisine yardm etmek olduunu aka belirttim. Tek nedenin bu ol
duuna kendimi iyice inandrmtm.
Sonra, leye doru birlikte gidebileceimizi sylemitim ya, tele
fonla aradm kendisini; nemli bir iim kt iin bu gezimizi ertele
mek zorunda kaldm bildirdim. Dedi ki bana, Ya, iyi ki zamannda
telefon ettiniz Vekil Karde, ben de tam kmak zereydim." Sonra ben
de, Demek yle, dedim, pekiyi, hemen gel yleyse, nasl olsa eninde
sonunda gitmemiz gerekecek. Ama harcayacak fazla zamanm yoktu.
Oraya vardmzda rastgele eylerden szediyor, aklma gelen hereyi soruyordum ona. Yalnzca dncesini renmek istiyordum; anl
yorsunuz, eitli konularda nasl dndn demek istiyorum. Zek
s ve bunun yannda renim durumu yar, yarya etkilemiti beni. O
yllarda, zerine titrediimiz, tahsil grm kiilerdendi kendisi.
Bundan hemen sonra, yalca bir kardeimiz, Betty X Bacnn kii
sel bir sorunu olduundan at bana gizlice. ok armtm, daha n
ceden olduka uygun bir ortam yakalam olmasna karn kendisi bun
dan hi szetmeniti. Her Mslman mabedinde grevli bulunan vekil
kardelerimiz, gen kardelerimizin eitli sorunlaryla zellikle ilgilen
mekteydiler. nk bu gen kardelerimiz, Mslman olmalarndan

VEKL MALCOLM X 401

dolay evltlktan karlyor, ailesi tarafndan binbir sorunla babaa b

raklyorlard. Betty X Bac vey annesiyle vey babasndan sz etti ba
na, Mslman olmas nedeniyle tahsil masraflarn bundan byle kar
lamayacaklarn, kendisine son bir ans tandklarn syledi; ya Msl
manlarla olan ilikisini hemen kesecekti, ya da hemirelik okulundan
karacaklard kendisini.
reniminin sonlarna doru gelmiti. Ama slma da sk skya
balyd. alt hastahanenin yaknlarnda oturan doktorlarn evle
rinde dadlk yapmaya balamt bunun zerine.
Benim amdan baknca, bir btn olarak slm Cemaatine neler
getirebileceini iyice tartmadan nce, tek adm bile atmamam gereki
yordu.
Boa koydum dolmad, doluya koydum almad. Herhangi birisiyle
evlenmeyi, bir an bile olsa, szgelimi tasarlam olsam, durum nerelere
varacakt? Szgelimi Betty X Bacyla... Bununla beraber, herhangi bir
mabedden herhangi bir bacmz da olabilirdi, ama szgelimi Betty X Ba
c olsun bu benim gibi birisinin tam dengiydi; boyu boyuma uygun, ya
yama uygundu.
Elijah Muhammed, uzun boylu birisinin ok ksa boylu bir kadnla
evlenmesinin, ya da bunun tam tersinin gln olacan, elerin hibir
zaman birbirlerine yakmyacam retmiti bize. Ve gene de bize
retmiti ki, erkein yann yanrsna yedi eklersek, kadnn en ideal ya
n elde ederdik. Elijah Muhammed retmiti ki bize, kadnlar, psiko
lojik ynden erkeklerden ndedir. retmiti ki bize, bir kadn, erkei
ne saygyla bakmadktan sonra, baarl bir evlilik yaplm saylmazd.
Dahas kocasna kar psikolojik bir gven duygusunu besleyebilmesi
iin, erkek, kadnn tesinde ve stnde birok meziyetlere sahip ol
mak zorundayd.
Hangi yola girmi olduumu, neler dnmeye baladm kendi
kendime yle bir tartya vurup deerlendirdikten sonra, tylerim rperdi sanki. Ondan sonra Betty X Bacnn bulunduu yerlerden, ya da
bulunabileceini sandm yerlerden ayam kestim. Arada bir lokanta
mza urarsa ve o srada da ben oradaysam, kp baka bir yere gidiyor
dum. Benim neler dndme dair hibir ey bilmeyiine seviniyor
dum en ok. Bu konuda, ikimiz arasnda kiisel olarak tek kelime bile
konuulmam olduu iin, benim gibi kendisi de bireyler dnm
olsa bile, kendisiyle konumaktan kanmam hibir eye yoramyordu

402 MALCOLM X

sanrm. Oturup kendi kendime bir durum deerlendirmesi yaptm; bu

konuda kendisine bireyler am olsaydm bana kar taknaca tavr
ne olacakt? nk beni zor durumda brakmak iin, eline en kk bir
frsat bile gemiyecekti. Erkeklere caka satmalaryla vune vune bir
hal olan saysz kadnla karlamtm nceleri; O kaz kafalya Seni
bir daha gzm grmesin! dedim ayaklarna yatan bir sr kadn ta
nmtm. Bir erkein son derece temkinli davranmas iin yetip de ar
tacak kadar ok grm geirmiliim vard bu konuda.
Bildiim iyi bir yan vard Betty X Bacnn, akrabas pek fazla deil
di. Sarslmaz bir kan yer etmiti bende, kadn tarafndan akraba olan
lar, ilkeleri abucak bozuveriyorlardt. Hatt, Yedi Numaral Mabeddeki
kardelerimizden nicelerinin yuvalar, Mslman olmayan yaknlar
yznden yklmaktayd genellikle. Bundan baka da bir neden gremiyordum ben.
Hollywoodun ya da televizyonun, kadnlarn kafalarna iyice yer
letirmeye altklar o herkese bilinen ar romantik trden hikye
ler anlatmyacaktm elbet. Birey yapmay kafama koymusam dolam
bal yollara girmeksizin yapmalydm onu. Ve yapmak istediim bireyi, tamamen kendi kafama gre yaplmalyd. unku ben istiyordum o
iin yle yaplmasn. Baka birisinden grdm iin deil. Bir kitapta
rastladmdan deil. Ya da bir filmde grdm iin deil.
O ay Chicagoya Elijah Muhammedi ziyaret etmeye gittiimde, ok
nemli bir adm atmay dndm syledim kendisine. Ne olduu
nu rendikten sonra glmsedi.
imdilik yalnzca dndm ve hibir giriimde bulunmad
m syledim. Elijah Muhammed, bu kardeimizle bir karlamak iste
diini bildirdi.
O sralarda, slm Cemaati, Genel merkezdeki iki Numaral Mabedin kadnlar iin dzenlenen zel kurslarna katlmak zere deiik
mabedlerden gnderilecek elemanlarn masraflarn karlayabilecek
gteydi. Bylece, burada bulunduklar srece Elijah Muhamfnedle de
ahsen grme ansna kavumu oluyorlard. Betty X Bac tm bu du
rumlar biliyordu. Bu yzden, Chicagoya gitmesi iin gerekli ilemlerin
bitirilmi olduunu renince aklna bir-ey gelmi olamazd. Kuku
suz, teki tm retmen baclar gibi, Elijah Muhammedin ve zevcesi
Clara Muhammed Bacnn konuklar olarak kalacakt orada.
Elijah Muhammed dncelerini bana aklarken, Betty X Bacnn
gayet uygun birisi olduunu syledi.

VEKL MALCOLM X 403

Kafanza taklan bir konu varsa, onu kesinlikle yapp yapmayaca

nza kendi banza karar vermelisiniz. Bir Cumartesi akam, Yedi Nu
maral Mabedin toplants sona erdikten sonra arabaya atlayp Garden
Bulvarna savutum. Detroitteki kardeim Wilfred ziyarete gidiyor
dum. Wilfred, bir yl nce, 1957 ylnda, Detroitteki Bir Numaral Ma
bedin imaml grevini yrtmekteydi. Ne onu, ne de ailenin teki
yelerinden herhangi birisini grp doru drst konuabilmitim.
Detroite girdiimde saat leden nce on faland. Depoyu benzinle
doldurduktan sonra, doruca umumi telefona gittim; Betty X Bacy
aradm. Hemirelerin yatp kalktklar hastahanenin numarasn re
nebilmek iin nce istihbarat aramam gerekti. ou numaralar kolay
ca tutabilirdim kafamda, ama nedense Betty X Bacnm numarasn
renmeyi nersememitim o gne dein. Sonunda birisi telefona ar
d onu. Aaa, merhaba, Vekil Karde! dedi. Bense lf dolandrmakszm syledim meramm Dinle bak, evlenmek istiyor musun?
Doal olarak, bsbtn arm, neye uradm bilememi gibi
davrand.
Sanmaktan da te, kesinlikle biliyordum ki, o gne dein hep poz
yapmaktayd. Kadnlar biliyorlar nk. Biliyorlar ite
Tam da umduum gibi, dedi ki, elbet. Sonra ben de, bekleyecek
daha fazla vaktim olmadn, bir uaa atlayp hemen Detroite gelme
si gerektiini syledim ona.
Bunun zerine, uaa apar topar atlayp geldi. Detroitte oturan
vey annesiyle ve vey babasyla tantm. O sraya kadar barmlard
yeniden. Scak bir ilgiyle karladlar, armakla birlikte mutlu oldular,
ya da hi deilse yle gzktler
Sonra Betty X Bac y aabeyim Wilfredin aile yeleriyle tantrdm
En kestirme yoldan ve fazlaca yorulmakszn nerede evlenilebileceini
sordum Wilfredden. ndianada, dedi.
Ertesi sabah erkenden, Betty X Bacy ailesinin yanndan aldm, tndianann en yakn kasabasna giden yolu tuttuk. Oraya vardmzda daha
birka gn nce eyalet yasalarnda bir takm deiiklikler yapldn ve
artk ndianada bu iler iin epey beklemek gerektiini rendik.
14 Ocak, 1958, bir Sal gnyd. Kardeim Philbertm oturduu yer
olan Lansingden pek uzakla saylmazdk. Dmeni oraya krdm. Vard
mzda Philbert iteydi, Betty X Bacy evdekilerle tantrdm. Phil
bertm karsyla Betty X Bac konumaya dalmlard, bu arada ben de

404 MALCOLM X

telefonla, bir gn ierisinde evlilik ilemlerimizi bitirebileceimizi

rendim. Aranlan tek koul, Birleik Devletler yurtta olmakt.
Kan tahlilimizi yaptrdk, raporumuzu aldk. Belgede Dini yazl
yerlere, Mslman szcn kondurdum. Sonra da Sulh Mahkemesine gittik.
Yalca, kamburu km bir beyaz ynetti treni. Tanklarn da t
m beyazd. Nerelerde Evet, ediyorum, demek gerekiyorsa, onlar sor
duka yle syledik. Oradakilerin hepsi de ayakta dikiliyorlar, srekli
glmsyor ve her hareketi dikkatle gzetliyorlard. Yal eytan dedi
ki, Sizleri kar-koca iln ediyorum ve sonra, perek kutlayn gelini
nizi! diye seslendi.
Birlikte ktk dar. Hep u Hollyvvood servenleri! Kocalarnn
kendilerini kucaklayp kap eiinden ieri armalarn isteyen kadn
lar falan; bakarsnz, kimi kadnlarn kilosu da sizinkinden ar basverir. Kimbilir, ka evlilikte iftleri bu tr sama sapanlklara zorlamtr
filmler, ve kukusuz televizyon. Grdklerinden huy kapm, ve koca
larndan buketler, pckler bekleyen, kucaklarda tanmak ve Cinderella gibi kolundan tutularak akam yemei iin, dans iin sokaa ka
rlmak isteyen o kadnlar! Sonra cbrlk kapy alnca, dzenini bir
trl kuramam olan koca, her Allah'n gn bir parack ekmek iin
akamn krne dein kpekler gibi kan ter iinde kala kala canndan
bezmeye balaynca kafay oynatmak iten bile deildir artk.
Akam yemeini Lansingte, Philbertin evinde yedik. Eve geldii
mizde, Sana bir srprizim var, dedim. Bana ne srpriziniz olacak
m, dedi Philbert. ten eve dndnde, onu bir Mslman kzla ta
ntrnca anlad ki, ya evlenmitim ya da bu yola kesinkes girmitim.
Hemirelik okulunun alma dzeni, Bettynin hemen New Yorka
dnmesini gerektiriyordu ve drt gn ierisinde de geri gelebilecekti.
Evlendiimizi Yedi Numaral Mabedden kimseye duyurmayacana da
ir sz veriyordu.
O Pazar, Elijah Muhammed, Detroitteki Bir Numaral Mabedde ko
numa yapacakt. New Yorkta bir Yardmc Vekilim vard; telefon edip
benim yerime ileri aksatmakszn yrtmesini syledim ona. Cumarte
si gn Betty dnmt. Allahn Elisi, konumasn bitirdikten sonra
durumu aklad. Tm baclarmzdan iddetle uzak duruum Michiganda bile herkese bilinirdi; onun iin, benim evlenmi olduuma bir
trl inanamyorlard.

VEKL MALCOLM X 405

Sonra arabaya atlayp doruca New Yorka gittik birlikte. Haber, Ye

di Numaral Mabeddeki herkesi akna evirdi. Kardelerimizin baz
lar, sanki kendilerine oyun oynamm gibi bakyorlard bana. Ama on
larn dnda kalan herkes, Harikalar Diyarnn kedileri gibi srtp du
ruyorlard boyuna. Baclarmz Bettynin bann etini yiyip bitiliyorlar
d nerdeyse. Kulama gelen bir hayreti sanrm hi unutmayacam,
Demek arakladn onu sonunda! Tpk size daha nce sylediim gibi,
kadn tyneti ite. Beni araklamay baarmt sonunda. Bir bildii var
bunun, deyip duruumun ve bu kukumu bir trl kafamdan silip ala
maymn bir nedeni de bu oluyor. Her zaman farknda oldum bunun.
Belki, beni gerekten elde etmitir!
Her neyse, ikibuuk yl sreyle Queensde oturduk. ki daireli k
k bir evin bir yannda biz kalyorduk, bir yannda da Karde John Ali
ve o zamanki kars kalyorlard. Karde John Ali, imdilerde, Chica
goda Devlet Bakanl grevinde bulunmaktadr.
En byk kzmz Atill 1958 Kasmnda dnyaya geldi. Hun m
paratoru Atillnn adn taktk ona (hani u Romay bir uvala koyan
imparator). Atillnn doumundan ksa bir sre sonra, Long slandda
Queennsin sadece siyahlarn oturduu bir mahallesine, imdiki yedi
odal evimize tandk.
teki kzmz Kubilay (Kubilay Hann adm ald), 1960n Ylba
gecesi dodu. Onun ardndan, 1962 ylnn Temmuz aynda da tlyas
dodu (Tlyas szc Elijah szcnn Arapasdr). Son olarak da
drdnc kzmz Cemile dnyaya geldi, 1964 ylnda.
Tahmin ederim, imdi sorulsa, Bettyyi sevdiimi sylerim. mrm
de ilk kez sevmeyi dndm tek kadndr o. Ayrca, imdiye dein
gvenebildiim sayl kadnlardan -drt kadndan- birisidir. nemli
olan u, Betty iyi bir Mslman kadn ve annedir. Anlalyor sanrm,
slm, hem kadna, hem de erkee, akn gerek anlamn reten tek
dindir. Bat kafasna gre ak kavram, -birbirine kartrmayasnz sa
kn- ehvetten baka bir ey deildir. Oysa ak, salt fizikseli aan bir ey
dir. Ak yetenektir, davranlar toplamdr, tutumdur, dnceler silsi
lesidir, sevilen ya da irenilen tm eyleri ieren bir eydir. Btn bu
saydklarm, gzel bir kadn, gzel bir zevce karr ortaya. Sonsuza ka
dar solmayacak olan gzellik de bu gzelliktir zaten. Sizin Bat Medeni
yetinizdeki anlaya baklrsa, adamn karsnn bedensel gzellii sol
duktan sonra, kadn tm ekiciliini yitirmitir artk. Ama slm, kad

406 MALCOLM X

nn i evrenine bakmay retir insana, ve kadna da bizim i evrenimi

ze bakmasn retir.
Betty yapyor bunu, byle olunca da ok iyi anlyor beni. Hatt u
nu syleyeyim, benim diyen kadnn benim toplumsal durumuma uzun
sre dayanabileceini hi sanmyorum. Beyni ykanm bu siyahlarla
uramak ve kibirli, iblis ruhlu bu beyazlara ne mal olduklarn anlat
maya savamak, Betty pek iyi bilir ki, insann ban kamasna vakit
brakmayan bir itir. Evimde olabildiim o ok ksa zamanlarda, evde
yapmam gereken ilerim olursa, alabilmem iin gerekli sessizlii sa
lamak iin elinden geleni yapar. Haftann yardan fazlasn evde geirdi
im ok az olur; bakarsnz hi noksansz be aylna uzak kalrm ev
den. Hibir zaman onu bir yerlere gtrmek frsat gemez elime, ve bi
liyorum ki, kocasyla birlikte olmay isteyecektir elbet. Bir yerden bir
yere giderken, szgelimi Bostondan San Franciscoya, ya da Miamiden
Seattlea giderken havaalanlarndan kendisini telefonla aramama al
kndr; imdi de artk Kahireden, Akradan, ya da Mekke-i Mkerremeden telgraf ekerek soruyorum halini hatrm; buna da alt saylr.
D lkelerden yaptm telefon konumalarnn birisinde, o gzel anla
tmyla, nasl dndn gsterti bana Betty. Demiti ki, Asl uzak
tayken yanmadasn sen.

&&
O yldan sonra, yani Bettyle evlendiimiz yldan sonra, bir anda
birok yerde bulunmaya alaym, Islm Cemaatinin srekli byme
sini salamaya alacam derken kendimi fazlaca yprattm. Bos
tondaki Mabedde konuk retmen olarak bulunduum bir srada, her
zaman yaptm gibi, konumam bitirip sordum: inizden kimler
Muhterem Elijah Muhammede uymak istiyor? Ve sonra hayretler ie
risinde kalarak farkettin, ayaa kalkanlar arasnda ablam da vard; Ella! etin cevizlerden, salam Mslman kar, diye bir deyi vardr
bizde. te Ellanm da tam be ylna patlad bu i.
Daha nce bir ara deinmitim, aklnzda olmal, byk bir kentte,
imknlar bsbtn snrl bir rgt, kamuoyunun dikkatlerini stne
tam anlamyla ekebilecek bir olayla kar karya kalmazsa, bu rgt
pratik hayatta hibir zaman tamnmamaya mahkm demektir. te, birgn gelip de Harlemde bir gece byle olayn patlayaca, slm C.ema-

VEKL MALCOLM X 47

atine mensup olanlardan hibirisinin Zenciler eytannn dahi aklna

gelmezdi.
ki beyaz polis, Zenciler arasnda kan bir kavgay nlemeye al
rken orada toplanan Zenci kalabala kyor, Daln! diye. Aksi
lik ya, kalabalk ierisinde iki tane de Mslman varm, birisi kardei
miz Johnson Hinton, tekisi de Yedi Numaral Mabed yelerinden biri
si. Beyaz aynaszlarn kmasna aldrmayp dikilmeye devam ediyor
lar orada. Sonra kardeimiz Johnson Hintona coplarla saldryorlar. Ka
fasndan yaralanp derisi epeyce soyuluyor, ve bir polis arabas geliyor,
en yakn karakola gtryorlar kardeimizi.
teki kardeimiz de lokantamza telefon edip durumu bildirdi bize
Ardndan telefonlar ald, derken yarm saata kalmakszn. Yedi Numa
ral Mabede bal slmn Nimetleri rgtnn yelerinden hemen he
men elli kii, karakolun nnde dzenli sralar tutarak topland.
teki Zencilerden merakl olanlar da koa koa gelerek Mslman
larn ardna dp bu heyecana katldlar. Karakolun eiinde dikilen
ya da pencerelerden bakan polisler neye uradklarn bilemediler,
gzlerine inanamyorlard sanki. eriye girdim ve Yedi Numaral Mabedin vekili olarak, kardeimizi grmek istediimi bildirdim. Polisler
nce, kardeimizin orada olmadn sylediler. Sonra da orada olduu
nu, ama onunla gremiyeceimi akladlar. Dedim ki ben de, Karde
imizi grmedike ve gerekli ilk yardm mdahalelerinin yapldndan
emin olmadka, Mslmanlar bir adm bile teye gitmeyecekler.
Dardaki kalabala baktka polisler sinirlenip panie kaplyorlar
d. Kardeimiz Hinton grr grmez tepem iyice att, kendimi zor tut
tum. Akl banda deildi. Kafas, yz, omuzlar kana bulanmt.
Umarm, polisin yapt vahiliin bylesine bir daha atmam da, feve
ran etmek zorunda kalmam.
Nbeti amire fkeyle ktm: Bu adamn yeri karakol deil, hastahanedir." Bunun zerine hemen bir cankurtaran arabas ardlar.
Araba geldi ve kardeimiz Johnson Hinton hemen Harlem Hastahanesine kaldrld, biz Mslmanlarsa, Harlemin en kalabalk caddelerin
den olan Lenox Caddesi boyunca darmadank bir yryle kardei
mizin ardndan gittik. Tam onbe sokak boyunca yrdk. O gne ka
dar hi bylesine bir kalabalk grmemi olan Zenciler, dkknlardan,
lokantalardan, barlardan frlayp frlayp ktlar, bize katdarak kalaba
l daha da artrdlar. Harlem Hastanesi nnde toplanm olan Msl-

408 MALCOLM X

manlarn ardndaki kalabalk olduka fazlayd ve fkeliydi. Harlemdeki Zenci halk nice zamandr canlarndan bezmiler, polisin vahilikle
rinden iyice bkmlard. imdiye dein de, bizim yaptmz gibi kesin
bir k yapabilen hibir Zenci rgt olmamt. Yksek rtbeli bir po
lis grevlisi bana doru yaklat, Bunlar buradan hemen alp gidin,
diyordu. Ben de ona, Bizim kardelerimiz sessiz sessiz, intizamlca ve
hi kimseye zarar vermeksizin duruyorlar dedim. Sonra o da, karde
lerimizin arkasna ulanm kalabaln pek rahat durmadn syledi.
tekilerin, bizi deil kendisini ilgilendiren bir sorun olduunu syle
dim nazike.
Kardeimiz Johnson Hintonn tedavisi iin ellerinden geleni yap
maya alacaklarna ilikin gven sz verdi doktorlar, sonra ben de
iaretimi verdim; sessizce dald Mslmanlar. teki Zencilerin duru
mu gerekten ok irkindi, ama biz ekip gidince onlar da yava yava
daldlar. Kardeimiz Johnson Hintonn kafatas arasna kk bir e
lik levha konulmas gerekiyormu meer, bunu ok sonralar renmi
tik. (Bu ameliyattan sonra, slm Cemaati kardeimizin davac olmas
iin ok alt ve yarg kurulu kardeimize 70 bin dolar tazminat den
mesine karar verdi. Bu da, polisin yapt vahilikten dolay New York
kentinin demek zorunda kald en yksek rakamd o gne dein.)
Bu olay, o sralarda New Yorkta kan kent gazetelerinin milyonlar
ca okuyucusu iin, Harlemde Irksal Huzursuzluk hikyelerinin uzun
sre yank yapan ve dillere destan olanlarndan bir tanesiydi. Sonradan
geip gitti, zerinde de pek durulmaz oldu. Ama polis uyanmt, hereyden emin olmak iin, slm Cemaatiyle ilgili tm karakol ve hapis
hane tutanaklarn didik didik taramaya koyuldular. Bize bundan byle
daha deiik bir gzle bakmaya baladlar. En nemlisi de, yeryznde
siyahlarn en kalabalk olduu bir gettoda, Harlemde kan Amsterdam
N e w s, bu olay batan sona, byk puntolu balklar halinde verdi.
Tm siyah erkekler, kadnlar, ocuklar Mslmanlar azlarna ilk kez
alm oldular ve artk herkes u Mslmanlar konumaya balad.

14. SYAH

muslum anlar

959 ylnn baharnda, Karde Johnson Hintonn bana gelen olayn

Harlemdeki tm siyahlarn dikkatlerini bizim zerimize ekmesin
den birka ay nceydi. O zamanlar New Yorkta oturan bir Zenci gaze
teci, Louis Lomax, bir sabah bana, tartmal konular ileyen Mike Wallace Program iin ekilecek olan belgesel bir filmde bizim slm Cemaatinin herhangi bir ekilde yardmc olmak isteyip istemeyeceini sor
mutu bana. Ben de demitim ki Lomaxa, Doal olan, bu gibi eylerin
herkesten nce Muhterem Elijah Muhammede danlmasdr. Bunun
zerine Lomax, Elijah Muhammedle grmek iin, Chicagoya utu.
Lomaxa epey sorular ynelttikten ve arzu edilmeyen birok eylere
kar ok dikkatli olmas iin onu uyardktan sonra, Elijah Muhammed
bu istee rza gstermiti.
Kameraman, New Yorktaki, Chicagodaki, Washingtondaki mescit
lerimizde eitli sahnelerin filme alnmasna hemen balad. Seslendir
meler, Elijah Muhammed tarafndan ya da ben de dahil olmak zere;
beyni ykanm siyahlara ve eytan ruhlu beyazlara ilikin gerekleri
retmekle grevli teki vekil arkadalarmz tarafndan yapld.

410 MALCOLM X

Hemen hemen ayn sralardayd, Boston niversitesinde alan

Zenci bilimadam C. Eric Lincoln bir doktora hazrlamaya alyordu
ve doktora konusu olarak da slm Cemaatini semiti. Atlanta (Georgia) Clark niversitesinde retim grevlisi olarak bulunduu srada
lahiyat rencilerinden birisinin hazrlad yl sonu tezinden dolay il
gi duymaya balamt Lincoln bu konuya. Bu rencinin nszn
L.incolnn kitabndan olduu gibi aktarabilirim. Bu nsz, bizim o y
redeki Onbe Numaral Mabedinizi sk sk ziyaret eden Atlantal yz
lerce renci ierisinden bir tanesinin olduka akszllkle da vu
rulmu grlerinden baka birey deildi.
Hristiyanlk dini, Zencilerin Amerikada uygulanmasn arzuladk
lar kadirinaslk ve eitlik anlayyla hibir zaman uyumamaktadr
(byle diyordu renci tezinde). Hristiyanlk, sorunu zme kavutu
racakken, boyuna engellenmektedir; Hristiyanlk ii bsbtn ahlk
ynnden samimiyete brakmakla kaamakl bir yol semi olmaktadr.
Bu da inananlar, renksel sorunlardan dolay blk prk etmitir, oy
sa sa Mesihin nderliinde, grevinin evrensel bir kardelik ba kur
mak olduunu iln etmektedir. Hristiyanlk sevgisi, beyazlarn kendi
lerine ve kendi rklarna ynelik bir sevgidir. yle grlyor ki, beyaz
olmayanlar iin, yarnlarda kurulmas umulan yeni bir dnyada bar ve
eitlik iin tek umut slmdr.
Bu hazrlk almalarndan sonra Profesr Lincoln, nasl bir konu
ya eilmi olduunu anlamt; bu konuda hayli dokman toplamay
baarabilmiti ve basmevi sahiplerinden bir tanesinden tezini de kitap
lk apta gelitirmesi iin bir teklif alm bulunuyordu.
yelerinin birbiriyle iyiden iyiye kaynam olduu kk cemaat
mz ierisinde sylentisi kulaktan kulaa dolaan bu iki nemli adm televizyonda gsterilen program ve bizimle ilgili olarak hazrlanm bu
kitap- doal olarak ok byk bir ilerleyiti. Her Mslman byk bir
sevinle imdiden sezinleyebiliyordu ki, Elijah Muhammedin her iki
taraf da ok keskin olan iki ulu klc, yani gereklere ilikin reti
si, beyazlarn elinde bulundurduklar bunca gl yayn organlar ara
snda, Birleik Devletlerin drt bir yanndaki beyni ykanm kardelerimizce ve ayrca iblis ruhlu beyazlarca da artk grlebilecek, duyula
bilecek, renilebilecekti.
Elimizde bulunan ok kstl imknlarmz, bask masraflar iin
sonuna dein kullanmaya hazrdk. Aradan bir sre gemiti, ncelik-

SYAH MSLMANLAR 411

le, Harlemde basdan Amsteniam Nevvs gazetesinin mdr James

Hicksle grmek zere bir randevu almtm. Mdr Hicks, bana,
Toplumdaki her sesin duyulmaya lyk olduu grndeyim, di
yordu. O zamandan balyarak, her hafta kan Amsterdam Nevvste be
nim kaleme aldm bir yaz mutlaka yer alyordu artk. Sonralar,
Amsterdam Nevvsn nemli stunlarnda, Elijah Muhammed de birta
kim yazlar yaynlamay kabullendi, benim yazlarmsa, Los Angelesda baslan ve gene siyahlara ait olan bir baka gazetede, Hcrcld Dispatchde yaynlanmaya balamt.
Oysa benim asl isteim, hereyiyle slmn hizmetinde olabilecek
bir gazete, bsbtn bizim olan bir gazete karmaya balayabilmekti.
Elijah Muhammed 1957 ylnda beni, Los Angelesdaki mabedi r
gtlemek iin grevlendirdi. Bu iimi yoluna koyduktan sonra, Herald
Dispatchm basld kentte bulunmam nedeniyle, gazetenin yazhanesi
ni ziyarete gittim ve bask ilerinde bir sre de altm. Bir gazetenin ne
gibi ilemlerden geirildiini incelememe ses karmadlar. Her zaman
memnunlukla szn ettiim iyi bir yanm vardr, bir iin nasl yapld
n bir kez grmem, onu artk tek bama yapabilmem iin yeterli olu
yor. Bir dmenci olarak sokaklar arnladm sralarda da, bir iin na
sl dmenleneceini ok hzlca kavramak, en nemli kurald.
Yeniden New Yorka dnnce, elden dme bir fotoraf makinesi
geirdim elime. Yarayl resimler ekebilecek ustal kazanncaya de
in ka film makaras tkettim bilemiyorum. Elime geen her frsatta,
slm Cemaatinin ilgin geliimlerine ilikin ksa ksa haberler yazyor
dum. Her ayn belirli bir gnnde bir yere kapanp, elde ettiim haber
leri ve resimleri bir araya getiriyordum, sonra basabilecek birisini bu
lunca da elimdeki hazr malzemelerimi hemen veriyordum ona. Gaze
teye Muhammed Diyor ki adn verdim. Mslman kardelerimiz siyahla
rn semtlerinde, kaldrmlarda satmaya alyorlard gazetemizi. Daha
sonralar, hiyerarik dzene kskanlk bulatnda, kendi kurmu ol
duum gazetede benim hakkmda en kk bireyin olsun bulunmaya
can, dlerimde grsem gene de inanmazdm.
Neyse, Elijah Muhammed beni haftalk bir gezi iin Afrikaya
gnderdiinde, slm Cemaati iin btn yurt apnda toplu olarak or
taya kma gnleri pek uzak deildi. Hatt o gnk kklmz, du
yulmam! iimiz yannda, Asyann, Afrikann birtakm belirli simala
rndan, Amerikadaki siyahlar uyandrmaya, kurtarmaya ynelik al-

412 MALCOLM X

malarndan memnunluk duyduklarn bildiren, ve kendisini almala

rndan dolay kutlayan bir ok mektuplar alyordu Elijah Muhammed.
Mesajlar bazan benim araclmla gnderiliyordu. Elijah Muhammed
beni dllendirmiti; bunun sonucu olarak da, Msr, Arabistan, Su
dan, Nijeryay, Ganay gezdim.
imdilerde, birok Zenci nderlerinin, biz Mslmanlar uluslara
ras plnda ortaya kmaya zorlayan eylerin, beyazlarn elindeki radyo,
televizyon ve teki yayn organlar olduundan yakndklarn duyars
nz. Buna hi bir ekilde kar kacak deilim. ok doru sylyorlar.
Hem, slm Cemaati erisinde bir tek kiimiz bile, olaylarn ne ynde
geliebileceini nceden kestirebiliyor deildi.

1959 ylnn sonlarna doru, szn ettiimiz televizyon program

ekranlara gelmiti. Nefretin Dourduu Nefret -programn ad byleydi- sarsc imajlarn olduka renkli bir ortamda ve ok deiik ynler
den verilmesini amalyordu. Elijah Muhammedin, benim ve daha ba
kalarnn konumalar... slmn Nimetleri adl rgtmzn, gl
kuvvetli grnen, donuk yzl yeleri... Beyaz bartl, beyaz cbbe
li, her yatan Mslman kzlar... Lokantalarmzdaki ya da teki iyerlerimizdeki Mslman kardelerimiz... Mescidlerimize girip karken
gsterilen Mslmanlar ve teki siyahlar...
Her cmle, ruhsal ynden sarsnty giderek artrc bir ekilde veri
liyordu. Yapmclarn da amalad gibi, programn bitiminde, sanrm,
izleyenler oturduklar yerde eriyip gidecee benziyorlard.
Bir baka deerlendirmeyle, halkn tepkisi, 1930lara dnp bakl
dnda karlalacak tepkiyi andryordu; o sralarda da Orson Welles,
sanki gerekten oluyormuasna, Marstan gelen adamlar tarafndan
yaplan bir saldry dile getirmeye alt bir radyo programyla gz
n korkutmutu Amerikallarn.
imdi artk pencerelerden atlayp kamaya alanlar falan yoktu,
ama New York kentinde, halkn gsterdii tepkiden doan bir heyelan
n yaanmaktayd. Kanmca, tepkinin asl nedeni, Nefret... Nefret...
balyd. Gerek beyazlardan gerek siyahlardan yzbinlerce New Yorklu, hiddetle soruyorlard birbirlerine, Duydun mu? Seyrettin mi prog
ram? Beyazlardan nefret etmeyi telkin ediyor!

SYAH MSLMANLAR 413

Bu tr davranlarn altnda, beyazlara zg davran modellerinin

z yatmaktadr. Siyahlar szkonusu olunca nasl bir tutum iine gir
dikleri ortadadr. Beyazlar kendilerini taparcasna severler; kurbanlar
nn, kendi bencil, gururlu dncelerini benimsemediklerini bir anlar
larsa, huylanmaya balar beyazlar. Amerikada, alar boyunca, siyah
halk boyuna kurban edilirken, vahetle ezilirken, smrlrken, Veli
nimetim, Efendim eklinde yaltaklanrken ve Tom Amcalarken her
ey ok gzeldi. Ama imdi, durum deimiti. Bu ite ba eken be
yazlarn gazeteleri olmutu; makale yazarlar, fkrayazarlar olmutu;
Tehlike anlar alyor! (...) nefret elileri (...) rklar arasndaki g
zelim ilikiler koptu kopacak (...) siyah kafataslar (...) siyah stnrklar, ve daha neler neler.
Daha gazetelerin mrekkebi bile kurumadan, haftalk haber dergi
leri bast yaygaray: Nefret tellllar (...) zorbalk tohumu saanlar (...)
siyah rklar (...) kara faistler (...) Hristiyanlk dmanlar (...) ve
hatt Komnizm telkincileri...
Tm bunlar, insanlk tarihinin en byk iblislerinin ba altndan
kmaktayd. Ve kplere binmi olan beyazlar ikinci saldrlarna getiler.
Esirliin ta balangcndan beri, Amerikal beyazlar, gzlerinin tut
tuu burnu srtlm Zencileri hep eli altnda bulundurmutur. Bu
Zenciler, tarlalarda beygir gibi alan, karn tokluuna ter dken teki
Zencilerden daha iyi bir durumda yaayagelmilerdir. Beyazlar, bu evua ve kapkulu Zencileri, kendi zel ilerinde kullanmak iin besli
yorlard. Binbir eitlik sofralarndan bir parack sebeplenmelerine ve
hatt kendi mutfaklarnda tknmalarna bile gz yumuyorlard. yi
kalpli ve haksever olarak bilinmenin verdii ben-imgesinden doan
mutluluunun srekli olabilmesi iin iyi kalpli efendi, Zencilere her
zaman gvenebilirdi; bunu ok iyi biliyordu beyazlar. yi kalpli efendi,
bu evua ve kapkulu Zencilerden ne duymak istiyorsa onu duy
mutur. ylesine iyi kalpli, ylesine e s i z bir insansnz ki velinime
tim! Ya da, Ah efenim, u teki asl zavall zenci iileri gryorsu
nuz ya, onlarn mutluluu da ylesine bir mutluluk ite; memnunlar
hallerinden, hem, velinimetim efem, kendilerini daha ok dnmeni
zi, kendilerine daha iyi davranmanz gerektirecek kadar zeki kimseler
deiller ki efem.
Ancak, kle ticaretinin yapld o gnlerdeki evua ve kapkulu'
Zencileri, tarlada srnen Zencilerden birazck daha kltrlyd, hep-

414 MALCOLM X

si bu kadar ite. Artk beyaz adan telefonun ahizesine sarldnda, zel

hizmetlerinde kulland bu evua ve kapkulu Zencileri bulmakta
dr karsnda. stelik, iyice eitilmi bu kuklalara, ayrntl yumular
buyurma gerei bile duymamaktadr. Bu Zenciler televizyon izleyebilmekteler; gazete okuyabilmekteler. imdilerdeyse biroklar stunlarda
bile boy gsterebilmekteler. Biliyorlar ne yapmalar gerektiini.
simler zerinde durmak istemiyorum. Ama, u 1960 ylnda dikkat
ekmeye balayan szmona Zenci liderlerin ileri gelenlerinin listesini
karmaya kalksanz, listenize yazacanz isimlerin hepsinin de istisna
sz bizim gibi aya arkl tarla Zencilerine ate pskren, velinimetim
efenim dedikleri efendilerinden farkl bir edayla sozettiimizden dolay
admz kafadan atlaka karan kimseler olduunu greceksiniz.
Mslman diye bilinen bu adamlar, hibir ekilde Zenci ynlar
nn temsilciliini yapamazlar. Byle diyorlard sozumona bu Zenci li
derleri, ve kukusuz bu abalamalar, iyi kalpli efendinin gvenini ye
niden kazanabilmek iin, elinin altndaki Zenci rgatlarndan dolay ta
salanmasna hibir neden olmadn aka kantlayabilmek iin atlan
ilk admlard. Sorumsuzca ortaya kan bir nefet mezhebi (...) Irk
sal grntnn tam da rayna oturaca bir srada ortaya kan ok
uursuz bir Zenci imaj.
Ayn eyleri yineleyip durmak iin birbirlerinden iyi destek alyor
lard. Yolunu aztm, yrekler acs bir rklk (...) ad slm
retisinin ahmak savunucular. (...) Eski kye yeni det getiren Hris
tiyanlk dmanlar. O zamanki kk Yedi Numaral Mabedimize ait
lokantann duvarndaki telefon neredeyse kopup yere decekti. Ahize
her gn, en azndan be saat yapk kalyordu kulamda. Basn grev
lileri, radyo ve televizyon grevlileri telefonla beni aradka, ben yalnz
ca dinliyor, defterime not alyordum. Bunlarn tm de bu basmakalp
saldrlara kar Mslmanlarn tepkilerinin ne olacana dikmilerdi
gzlerini. Ayrca, Chicagoda oturan Elijah Muhammedle yaptm te
lefon grmelerinde, deflerimdeki notlar ona bir bir okuyor, grle
rini alyordum.
Benim sylediklerimi duyduka Elijah Muhammedin serinkanll
n hi bozmayna, sabrszlanmayna aklm ermiyordu bir trl.
Oysa ben kendimi glkle tutabiliyordum.
Listelerde yer almayan telefon numaram naslsa renilmiti. Eim
Betty bir mesaj aldktan sonra ahizeyi yerine koyar koymaz, yeniden

SYAH MSLMANLAR 415

almaya balyordu telefon. yle grnyordu ki, ben nerede olursam

olaym, hep alacakt telefonlar benim peimden.
Telefon konumalar dorudan doruya benimle yaplyordu. n
k New York kenti en nemli haber ajanslarnn merkeziydi ve ben de
Elijah Muhammedin New Yorktaki vekiliydim. Telefonlar ok uzak
yerlerden geliyordu: Sar Franciscodan tutun da Mainee varncaya de
in... Hatt Londradan, Paristen, Stokholmden bile geldii oluyordu.
Lokantamza kardelerimizden birisini mi grmeye girdim, ya da
Bettyyi grmek iin eve mi gittim, tam kendimi toparlamak istediim
bir srada, bir de bakarsnz telefon alm ve ahize bana uzatlm; ina
nasm gelmiyordu bir trl. Gln birey; havann gergin olduu o d
nemlerde bir ey dikkatimi ekmiti: Avrupallar bu nefret sorununa
hi yer vermediler basnda. Nefret edilmi olmaktan tedirginlik duyan
ve vebaya yakalanma dnen yalnzca Amerikal beyazlard. Apak an
lyordum, Zencilere kar beslemi olduklar nefretten dolay, sularnn
snr yoktu onlarn.
Bay Malcolm X, siyahlara niin stnlk duygusu ve nefret al
yorsunuz? Buna benzer lflar duyduka, iimde capcanl bireylerin
kmldadn hissediyordum ve sanki karmda krmz bir bayrak sal
lanyordu bana. Mslmanlar olarak kendi aramzda blis ruhlu beyaz
adamdan szederken, bu konumalarmz bir bakma soyut bir dzey
de kalyordu, Mslmanlarn binde bir iliki kurduklar bir kii sz ko
nusuydu nk; oysa imdi, telefonda, kanl-canl bir iblis duruyordu
karnzda; iten pazarlkl, kendini ille de hakl karan numaralaryla,
souk baklaryla, kabarm fkesiyle ve kstaha duruuyla bir iblis
vard karda. Telefonda eitli sorular soran sesler, karmda boyuna
soluyan, dipdiri somut birer eytan gibi gelirlerdi bana.
Tm bunlara verdiim karlklarda, alttan almak yle dursun yan
gna krkle gidiyordum ben de. Beyazlar, Elijah Muhammed siyahla
ra stnlk duygusu alyor, siyahlara nefret duygusu alyor gibiler
den sulamalarn, beyaz rkn stnl savlarn gizlemeye yetmedii
ni grdke, sularnn bir kat daha artm olduunu anlyorlar!
Elijah Muhammedin yapmak istedii tek ey, siyahlan ruhsal yn
den yceltmek, siyahlarn bu lkedeki toplumsal ve ekonomik durum
larn bir parack olsun dzeltmektir.
Sulu ikiyzl beyazlar karar veremez siyahlarn ne istediklerine.
Klelikten gz alamayan atalarmz gya kaynama teraneleriyle

416 MALCOLM X

lme terkedilmilerdir. imdiyse Elijah Muhammed blnme dedi

i zaman, nefret tleri ve kara faistler gibi kulplar takyor bize
beyazlar!
Beyazlar siyahlar hibir zamana ekemezler! Beyazlar siyahlar
kendi ilerinde bir parazit gibi grdklerinden ekemezler! Siyahlarn
bu lkedeki varl ve konumlar, beyazlarn ne mal olduklarn tm
dnyann gzleri nne serdii iin istemezler siyahlar beyazlar! Byleyken niin saldrrsnz Elijah Muhammede?
Ses tonumla epey kinci oluyordum, farkndaydm bunun.
Beyazlarn kalkp da siyahlara kendilerinden nefret edip etmedik
lerini sormalar, rz dmannn saldrlana, ya da kurdun koyuna, Ben
den ireniyor musun? diye sormasna benziyor. Beyazlar kimseyi nef
ret ediyor diye sulayamaz, bu ahlk seciyesi yoktur beyazlarda!
Hem sonra, yediden yetmie tm atalarm ylan sokmasna kurban
gitmise, ben ylan sokmasna kurban gitmisem, ve ocuklarm ylan
lara kar ekingen davranmalar iin uyaryorsam, bu ylann kalkp da
beni nefret tleyicisi olarak sulamas neye benzer?
Bay Malcolm X diye sormaya devam edeceklerdir bu iblisler, s
lmn Nimetleri adl rgtnz niin judo ve karate retiyor? Srf
kendini savunmay amalyarak bir eyler renmeye kalkan bir siyah
imaj, bu beyazlar her zaman byk bir tela drmtr. Bana sor
duklarn ben de onlara yneltiyordum: Siyahlar judo ve karate reni
yorlar diye judo ve karate niin boylesine uursuz bireymi gibi grl
meye balanyor? Amerikann her yannda, izci Oymaklar, Gen Hris
tiyan Erkekler Dernei ve hatt Gen Hristiyan Kadnlar Dernei, Gen
Hristiyanlar Birlii, Protestan rgtler Federasyonu bile judo retmi
yor mu yelerine, bunlarn tm de judo renmiyorlar m? Buna birey diyen yok, bu ok gzel; ama ayn ii siyahlar yapmaya kalkrlarsa
durum deiir! Oysa ortaokullardaki kk kk ocuklar, ufack kz
lar bile kendilerini nasl savunmalar gerektiini reniyorlar artk.
rgtnzde grev yapan ka kii var Bay Malcolm X? Muhterem
Peder Ba Piskopos T. Chickenvvings, bir avu yenizin olduundan sz ediyor.
Piskopos Chickenvvings de, bizim Hristiyan dmanlmz diline
dolam birisiydi. Adamn stne yle varyordum ben de:
Hristiyanlk beyazlarn dinidir. Beyazlarn elindeki Kutsal ncil
ve beyazlann onu yorumlaylar, milyonlarca siyah halk kleletire-

SYAH MSLMANLAR 417

bilmek amacyla kullanlan ideolojik tek silhtr. Beyazlarn silh zo

ruyla kuattklar her lke ayn serveni yaamtr; beyazlar ncelik
le bir zemin hazrlamlardr bu lkelerde ve ncil'i koltuklarndan hi
dnmeksizin, saldracaklar lkenin halklarn Incilden yaptklar
arpk yorumlarla dinsizler ve putperestler olarak damgalamalardr.
Sonra silhlarn yneltmilerdir bu halklara ve silhlarn ardnda giz
lenen misyonerler de dman bildiklerim temizlemeye koyulmular
dr bu lkelerde.
Beyaz gazeteciler, fkeli ses tonlaryla, demagoglar diye adlandr
yorlard bizi. Ve ben, daha nceden de ayn soruyla iki kez kar kar
ya kalm olduum iin, hazrlkl bulunuyordum.
Peki, Yunan tarihine donup yle bir goz atalm. Belki demagog
szcyle ilgili olarak ncelikle renmeniz gerekenin ne olduunu
anlarsnz. Demagog demek, aslnda halk retmeni demektir. Sonra,
anmsayabildiimiz demagoglardan bazlarna bir bakalm. Gelmi ge
mi Yunanllarn en by olan Sokrat bir demagog olarak ldrl
mtr. sa Mesih, kendi zamannn bir Musevi Mezhebi olan Fersler
tarafndan, insan ruhunun stnln deil de kendi yasalarn des
teklemedii iin armha gerilmitir. ada Ferisiler ise, Elijah Muhammede kubeyinli, yobaz, demagog gibi adlar takarak, bana binbir trl bel yadrmak istiyorlar. Ya Gandiye ne dersiniz? ngiliz ka
rakollarnda kendisine verilen yiyecei geri evirdii iin rilin baldrplak zavall bir fakir dedii adama? Ama sonunda, eyrek milyar
halk, btn bir yarmada Gandinin ardndan yrd ve ngiliz Arslannn kuyruunu ezim ezim ezdiler! Engizisyon mahkemesi huzurun
da dikilerek, Dnya gene de dnyor! diye tutturan Galileye ne der
siniz! Kendisine kazankaldran diyerek saldrya geen btn gl
Katolik Kiliseleri karsnda gz ylmayan ve savunduu dnceleri
bir kda geirip kapsnn zerine ivileyen Martin Luthere ne deme
li? Bizler, Elijah Muhammedin yolunda yryenler, bir zamanlar, Hristiyanlarn yeralt mezarlklarnda, mahzenlerde saklanarak grkemli
Roma mparatorluunun mezarm kazmaya hazrlanmalar gibi imdi
biz de kendi yoksul mahallelerimizde yaayarak hazrlanyoruz istikbal
deki savamza.
Telefonda yaptmz o ateli ekimeler, daha dnk gibi hafzamdadr. Gazeteciler kplere biniyorlard. Ben de ok sinirli davranyor
dum. Ben boyuna tarihe dalmak istiyordum, onlarsa beni gncele ek-

418 MALCOLM X

mek istiyorlard hep. lerini glerini brakp, teki grmelerini bir

yana itip, kendi iblis ruhlu kiiliklerini kurtarmaya abalyorlard. Lincolnn yaptklarn, kleleri zgrle kavuturmasn falan sz konu
su ediyorlard. Ben de, Lincolnn yapt konumalarda siyahlara kar
kulland szlerini rnek olarak veriyordum. Bunun zerine de, 1954
ylnda Anayasa Mahkemesinin okullardaki uzlama konusunda alm
olduu karar dillerine doluyorlard.
nsan artacak kadar byk bir baardr bu, ve Amerikada bir
baka rnei daha yoktur, diyordum ben de. Bir zamanlar Anayasa
Mahkemesinin alm olduu u dokuz karardan m szediyorsunuz ba
na? Eskidenmi onlarn kardklar kurallara uymak; aldklar kararlar
yasa olarak yerlememitir hibir zaman. Hayr! Siyahlara rk ayrmnn
ortadan kaldrld sylenmiti ama bu bir oyundu, kandrmacayd Hurraa! Hurraa!- ve ayn zamanda bu kararlar beyazlara da, te sizin
kaamaklarnz, gibilerden yol gsteriyordu.
Gazeteciler bu kez de, szlerini kesinlikle rtemiyeceim daha
baka beyazlar bulup ileri srmek iin yrtnp duruyorlard. Hele biri
sinin bu tartmalar srasnda sesi iyiden iyiye kslmt, hi unutmam.
Sence, Amerikadaki siyahlarn i falan bulaca yoktu. Stalinse bu bas
ky biraz daha artrmt.
Ama bu trl grmelerde zerinde durduum noktalar hi nem
li deildi, nk, azmdan kt gibi gemiyordu basma nasl olsa.
Can istedii zaman, basnn nasl birden bire az deitirivereceini,
konuyu hemen arptvereceini iyi biliyordum, bu beni daha hrslan
dryordu. Szgelimi ben, Meryemin kk bir kuzusu vard, diyecek
olsam, bu szm hi kukusuz, Malcolm X Meryemle Alay Ediyor!
eklinde kacakt basnda.
Btn bunlara karn, beyazlarn ynetimindeki basn-yayn organ
larna olan kzgnlm, Zenci nderlere olan kzgnlmdan daha da
azd, nk bu nderlerin saldrlar bitmek tkenmek bilmiyordu. Elijah Muhammed, her eye karn bu Zenci nderlere kar byk apta
bir kar saldrya girimekten iddetle saknmamz tlyordu bize.
nk, diyordu, onlarn hepsi de, siyahlar paralamak, zayflatmak
isteyen iblis ruhlu beyazlarn oyunlarna kurban gitmektedirler. Elijah
Muhammed diyor ki; Bu tr davranlar teden beridir, Amerikadaki
siyahlarn en byk eksii olan birleme duygusunu daha ok zedele
mektedir.

SYAH MSLMANLAR 419

Ama yaptklarn azaltmak yerine, bu siyah kuklalar slm Cemaatine ve Elijah Muhammede saldrmaya, onu durmadan ktlemeye
devam ettiler. Bu nemli Zencilere kar toplum ierisinde konumak
tan ekiniyormuuz gibi bir duygu yerleinceye dein bylece srp
gitti bu ktlemeler. Elijah Muhammedin sabr artk iyice tkenmiti,
bu kez de, onun izniyle, ben ate pskrmeye baladm onlara kar.
Gnmzn Tom Amcalar balarna mendil rtmyorlar. Bu a
da yirminci yzyl Tom Amcalarnn balarnda silindir apkalar vardr.
ou da kln kyafetini dzeltmi ve iyi bir eitimden gemitir. o
unlukla da kltr ve nezaket timsali gibi grnrler ortalkta. Yirmin
ci yzyln Tom Amcalarnn Harvarddan ya da Yaleden retim ye
siyle yanyana olduklar grlebilir. Kimileri de Profesr, Doktor, Yarg
ve Muhterem Peder ve hatt Ba Piskopos Doktor unvanlarna sahip
olabilirler. Yzylmzn bu Tom Amcalan, meslekten Zencidirler... Bu
szmle, onlarn, beyazlar yararna almak iin Zencilii bir meslek
olarak semi olduklarn sylemek istiyorum.
Beyazlarn gzdesi, szmona nderler genel apta ylesine bir
patlama gsterdiler ki, bunun bir eine Amerikan tarihinde bir daha
rastlayamazsnz. Kendilerini ilgilendiren gereklere kar, beyazlardan
bile daha hiddetli olarak saldryorlard. imdi de bize kar bilimsel
saldrlarn balatmlard. Kendi kiilikleri iin, kendi adlaryla konu
an bu nderlerin yerine imdi, onlarn nfuzlu rgtleri saldrya ge
miti Elijah Muhammede kar.
Zenci bedenler stnde beyaz kafalar, diyordum ben de onlar
iin. Zenci kalknmasm amalyarak kurulmu olan rgtlerinin tm
de ayn durumdayd. Bu rgtlerdeki ileri yrtenler, halkn gznde
siyah nderlerdi bunlar. Kendileri adna beyazlara kar sava verildii
ni sanan siyahlar, baktklarnda ortalkta bunlar gryorlard. Ama her
naslsa, perdelerin gerisinde mutlaka beyazlardan bir patron bulunu
yordu; iplerin ucunu elinde tutan bir bakan, bir ynetim kurulu ba
kan, ya da bir baka yetkili bulunuyordu her rgtte.
Gerek beyazlann, gerekse siyahlarn yayn organlarnda yaz stne
yaz yaymlanyordu. Life, Look, Newsweek ve Time bize ilikin haberler
yaymlyorlard. Birok gazeteler, yalnzca bir iki haber yaymlamakla
kalmayp, slm Cemaatine ilikin iki, , ve hatt drt tane seri halin
de ifalar yaymlamaya balamt. Yirmidrt milyonluk tirajyla btn
dnyaya yaylan ve tam on dilde baslan Readers Digestta, kendisine

420 MALCOLM X

u okuduunuz hayat hikyemi anlattm yazar tarafndan kaleme

alnm olan Elijah Muhammed Diyor ki balkl bir makale yaym
lanmt; ve bu yaz, bizi adm adm izleyen teki belli bal aylk dergi
leri ok gerilerde brakmt.
Aradan ok gemeden, radyo ve televizyon dinleyicileri, ak otu
rumlara, karlkl tartmalara kp slm Cemaatini savunmam isti
yorlard benden. Bize durmakszn saldran, evua ve kapkulu Zen
ciler arasndan kan, biroklar da doktoral moktoral olan bu bilgin
lerle, ya da birok beyaz bilginle yzyze gelmem gerekiyordu. Elijah
Muhammed retisinin kamuoyuna hergn biraz daha arptlarak, if
tiralar atlarak verilmesi beni sinir ediyordu. Dnyordum da, daha
nceden ne bir radyo ne de bir televizyon istasyonundan ieri adm atmhmm olmay nedeniyle, milyonlarca dinleyici karsna geip bir
mikrofon banda yalnz olarak konumak, gzm korkutmuyor de
ildi hani. Mslmanlarn karsna geip yaptm konumalar say
mazsak, hapishanedeki tartmalarmzdan baka tecrbem yoktu bu
konuda.
Eski dmencilik gnlerinden bildiim kadaryla, hereyin bir raco
nu vard. Hapishanedeki yaptmz tartmalarda, muarzlarmn d
ncelerini kolaylkla rtebilmenin yollarm renmitim, hi um
madklar yerlerinden yakalyordum onlar. Radyoda ya da televizyon
da tartmalara girimenin de, bence bilinmeyen glkleri olmalyd
kukusuz.
Bize saldranlarn nerelerden yola ktklarn dikkatle inceleyecek
olursam, Elijah Muhammedi ve onun retisini savunmamda bana yar
dm dokunabilecek en nemli eyleri en ksa zamanda renebilecei
me inanyordum.
O radyo-televizyon stdyolarna da girip ktk. eytanlarla diplomal-doktoral siyahlar birbirlerine ylesine candan, ylesine kayna
m olarak davranyorlard ki!
Karlkl srtmalar, birbirlerine adlaryla hitap etmeler, ve daha ne
ler neler. Midemi bulandracak kadar byk birer yalan gibi geliyordu
bana tm bunlar. Hatt bana kar bile ok senli benli davranyorlard.
Hepimiz biliyoruz ki beni orada iyice yormak ve adamakll konutur
mak istiyorlard. Bana kahve ikram ediyorlard. Ben de yalnzca Hayr,
teekkr ederim diyordum, nereye oturmam gerektiini sylemelerini
rica ederek. Bazan mikrofon, masann zerinde, gznzn nnde di-

SYAH MSLMANLAR 421

kilir durur, bazan da kck, silindir eklindeki bir mikrofon, boynu

nuzun zerinden arlm bir ipten sarkar durur. Ta bandan beri, hep
bu tr mikrofonlar yelemiimdir; masadaki mikrofona uzak durursu
nuz, yakn durursunuz; kafanz hep oraya takamazsnz ki.
Oturumu yneten sunucular, her seferinde de, dini olmayan, kan
drc birtakm lflarla tantmaya kalkyorlard beni. ... Ve ite New
York Mslmanlarnn ateli, fkeli bakan Malcolm Xle birlikteyiz
bugn... gibi lflar ediyorlard. Sonra kendimi kendim tantyordum
Gerek evde, gerekse arabamda, bunun altrmasn epey yapyordum
ster radyoda olalm, ister televizyonda olalm, sunucumuzun szn
gerektiinde kesebiliyor ve kendimi ben tantyordum
Bat yarmkresindeki Mslmanlar ierisinde en hzl byyen
bir topluluun ruhani nderi Elijah Muhammedi temsil ediyorum ben
Onun yolunda yryen bizler, onun lhi renimden getiine ve Tan
r tarafndan gnderildiine inanyoruz. Biz inanyoruz ki, Amerikada
ki yirmiiki milyonluk siyah halkn iinde bulunduu bu yrekler acs
durum, lh hikmetin bir sonucudur. Ve gene inanyoruz ki, bugu Eli
jah Muhammedin Amerikada bulunmas, onun Zenciler dedikleri in
sanlarn arasnda yaymaya alt retisinin varl, ve onun, bata bu
Zenciler dedikleri insanlarn durumlar olmak zere, tm Amerikaya
kar yapt yreklice uyarlar, hep lhi hikmetin birer sonucudurlar
Benim btn nemim, New York Citydeki Yedi Numaral Mabedimize
vekil olarak seilmeye lyk grlm olmamdan gelmektedir, ve New
York City Elijah Mubammedin kutsal nderliini yapt slm Cemaatinin yalnzca bir parasdr.
Soluklanmak iin bir an duraksadmda, gzlerini dikmi olan be
yaz eytanlarla onlarn kuklalarna yle bir bakyor, ses tonumu ayar
lyordum.
Elijah Muhammede, bana ve tm slm Cematine saldrmak den
di mi birbirlerinden geri kalmyorlar, hop oturup hop kalkyorlard. Bu
Kaynama delisi Zenciler yok mu, bilirsiniz azlarna sakz gibi dola
dklar eyleri. Niin Mslmanlar, Amerikadaki zencilerin sorunlarna
en iyi zmn Kaynama olduunu anlamyorlarm? Ayrntlarna
varncaya dein anlatmaya alyordum bunu.
Aklbanda olan hibir siyah kaynamay savunamaz! Aklbanda
olan hi bir beyaz da gerekten kaynamaya yanamaz! Aklbanda
olan bir siyah, beyazlarn siyahlar iin sembolik bir kaynamadan ba-

1
422 MALCOLM X

ka hibirey yapmak niyetinde olmadklarn pekl bilir. Hayr! Elijah

Muhammed buyuruyor ki, Amerikadaki siyahlar iin tek yol, beyazlar
dan bsbtn ayrlmaktr!"
Radyoda ya da televizyonda beni birka kez dinlemi olanlar bilir
ler. Benim konuma yntemim, sylemek istediklerimi tmden syleyinceye dein hi durmakszn konumaktr. En ok bu yntemi benim
siyordum o zamanlar.
Muhterem Elijah Muhammed buyuruyor ki; Bat toplumu bozul
maya baladndan, her yerde ahlkszlk alm yrmtr ve Tanr
ok yakn bir gelecekte bu toplumu amanszca yarglayacaktr ve kk
n kazyacktr bu toplumun. Bu toplumda, kendini koruyabilmesi iin
siyahlarn tutmas gereken tek yol ise, bu bozuk toplumla hibir ekil
de uzlama yapmamas, bunun tam tersine, ondan iyice ayrlmas ve da
ha dindar olabilecei, ahlk llerini daha da yceltebilecei, kendisi
ni batan yenileyebilecei bir yere, kendi lkesine ekilmesidir. Bat
dnyasnn eitim grm diplomatlar, ok tehlikeli bu rk sorununa
hibir zm getirememitir. Batnn mrekkep yalam hukuk uzman
lar baarszla uramlardr. Batnn toplumbilimcileri baarszla
uramlardr. Batnn ileri gelen nderleri baarszla uramlardr.
Batnn barsever nderleri baarszla uramlardr. Btn bunlar
rk sorununu zmekte baarszla uram olduundan, imdi bizim
iin oturup dnmek zaman gelmitir. Hi kuku yok ki, iki ucu da
kmazda olan bu rk sorununu Tanrnn ancak Kendisinin zebilece
ine inanmak zorunda kalacaz sonunda.
Ne zaman blnmeden sz etsem, onlarn pekoklar yaygaray
koparp, Mslmanlarn da beyaz rklarla, beyaz demagoglarla ayn
eyler peinde kotuunu yaptryorlard. Aradaki farkll aklyor
dum ben de. Hayr! Biz ayrmcla sizden daha ok karyz; siz yal
nzca szde karsnz, bizse eylemde de karyz buna! Bizim istedii
miz ayrlmadr, baka birey olsa gerek bu! Muhterem Elijah Muhammedin bize rettiine gre, zgrlnz ve yaantnz gzetim altn
daysa, baka ellerce dzene sokulmaktaysa ayrmclktan szedilebilir.
Ayrmclk, gzetmek, denetmek dernektir. Ayrmclk demek, yksek
tabakadan olanlarn, aa tabakadakileri ezmesi demektir. Oysa ayrl
ma, her bakmdan birbirine eit olan iki tarafn da anlamaya varmasy
la gerekleir, her iki tarafn da kar iin! Muhterem Elijah Muham
med bize retiyor ki; bizim halkmz, Amerikadaki siyahlar, her ba

SYAH MSLMANLAR 423

kmdan beyazlara baml kald srece, i bulabilmek iin, yiyecei

miz iin, giyeceimiz iin, bamz sokacak bir yer bulabilmek iin, be
yazlara hep el aacaz. Ve beyazlar yaantmz hep denetim altnda bu
lunduracaklardr, yaantmz kendi elleriyle dzenliyeceklerdir, ve bize
kar ayrmclk yapabilecek gce sahip olacaklardr her zaman. Ameri
kada yaayan Zencilerin durumu, bir ocuun durumunu andrmakta
dr tpk. Doum zaman gelinceye dein ocuk annesinin karnnda
bekler! Doum zaman gelip attktan sonra, ocuk anadan ayrlmaldr
artk, yoksa hem anay mahvedecektir hem kendisini. ocuun vakti
dolduktan sonra, ana daha fazla tayamaz artk onu karnnda. ocuk
kendi dnyasn zlemeye ve kendi dnyas iin alamaya balar!
Benim konumalarm dinleyenler, Elijal Muhammede ne derece
bal olduumu ve sylediim hereyde onun szlerine sonuna kadar
sadk kalmaya altm bilirler. Kendime herhangidir pay karmak
gibi bir abam olmamtr asla.
Katldm ak oturumlarn tmnde de -yzdeyz- birka kii
kp, Malcolm X Zencileri zorbala kkrtyor, eklinde sulamlar
dr beni. Bunlara kar vereceim cevaplar iin hi bir zaman hazrlm
olmamtr.
Hristiyanln Amerikada gerekletirmi olduu en byk muci
ze, Hristiyan beyazlarn ellerine dm olan siyahlarn zorbala bavuramayacak denli zayfyetimi olmalardr. Tam yirmiiki milyon siya
hn, kendilerini ezenlere kar bir trl ayaklanamam olmas, gerek
ten bir mucizedir. Kald ki, tm ahlk kurallar ve hatt demokratik g
renekler karsnda temize bile kabilirlerdi! Siyah halktan oluan ko
ca bir ulusun nicedir teki yanan da evir felsefesine, lmden son
ra balanacak cennet felsefesine drt elle sarlmas bir mucizedir. Bir
mucizedir ki, beyazlarn bu dnyadaki cennetleri ortasna kurulmu
olan binbir trl cehennemi yaam olmalarna karn Amerikann si
yah halk gene de suskunluunu korumutur! Beyazlarn kuklaln
yapan Zenci nderlerin, beyazlara hizmet eden vaizlerin, unvanlara
boulmu Zenci aydnlarn ve kendi kardelerinin omuzlarna basarak
ykselmelerine gz yumulan teki Zencilerin siyah kitlelerini hereye
karn susturmu olabilmeleri bir mucizedir gerekten.
Size unu kesin olarak syleyebilirim ki akoturum yaptmz bu
stdyolarda beyni ykanm, kaynama delisi Zenci kuklalarla ve kafa
snda krk trl tilki gezinen eytan ruhlu beyazlarla her kar karya ge

424 MALCOLM X

liimizde, hep birlikte beni bitkin drp altetmeye alrlarken, bu

kk kzl yldz radyoda ya da televizyonda parlad srece, Elijah Muhammede ve slm Cemaatine yzdeyz sadk kalabilmek, onlar temsil
eden birisi gibi davranabilmek iin btn gcm ortaya koymuumdur.
Dr. C. Eric Lincolnn kitab, Mslmanlar hakkndaki tartmala
rn younlamaya balad srada baslmt. lk kitle yrymz
gerekletirmeye altmz zamanlara rastlyordu.
Televizyondaki Nefretin Dourduu Nefret adl programn bizim
hakkmzda nefret-tleri imgesini brakmasndan hemen sonra,
Dr. Lincolnn kitab kmt ortaya, ad da Amerikadaki Siyah Mslmanlard. Bu ad zerine, basn kkremeye balamt. Siyah Msl
manlar ad, kitap eletirisi yaplan her stunda yer almt, ama yalnz
ca, kitabn bizi eletiren blmlerinden alntlar yaplmt ve daha ok
da Dr. Lincolnn kalemi vlyordu.
Kamuoyunda kafalar Siyah Mslmanlara taklp kalmt. Elijah
Muhammedden tutun da slm Cemaatine mensup en son yemize va
rncaya dein hepimizi zyordu bu Siyah Mslmanlar laf. Bu Siyah
Mslmanlar yaklamn ykabilmek iin iki yl savatm. Karlat
m her gazete yazarna, dergi yazarna anlattm durumu. Mikrofon ba
na ktm her zaman ak ak syledim: Hayr! Biz Amerikadaki
siyah halkz. Bizim dinimiz slmdr. Bu yzden yalnzca Mslumanlar denilmesi gerekir bize! Ama Siyah Mslmanlar deyimi yer etmi
ti bir kez belleklerde.
Kitle toplantlarmzn salad baar umulann ok stndeydi.
Detroitteki alkan Bir Numaral Mabedimiz, Elijah Muhammedi din
lemek iin tam on otomobillik bir kervan gndermiti. Chicagoya, y
le ki, Dou Sahilleri Mabedleri; yeni mabedlerin yannda, bnyesinde
olduka kalabalk halk toplamay baarm olan eski mabedler de dahil
olmak zere, denilebilir ki yzelli, ya da ikiyz, hatt bazan uyuz tane
byk, kiralanm otobsle yollara dklmlerdi ve Elijah Muhammed konuma yapmak zere nereye giderse onlar da arkasndan git
mekteydiler. Her otobste, slmn Nimetleri rgtnn yelerinden
ikisi nbet tutuyordu. Doksana ikiyzelli santimlik kaln bezleri boya
yarak yaptmz byk sancaklarmz otobslerin yan taraflarndan
sarkyordu. Karayolundaki herkes, otobslerin getii yerlerde evler
den, kaldrmlardan bize bakan halk rahatlkla okuyabiliyordu sancak
larmzdaki yazlar.

SYAH MSLMANLAR 425

Bunlardan baka, yzlerce Mslman ve merakl Zenciler de kendi

arabalarna atlayp katlyorlard kalabala. Elijah Muhamtned de Chi
cagodan kendi zel uayla geliyordu. Hava alanlarndaki kitle toplan
tlarmzn yapld salonlara gelinceye dein, Elijah Muhammedin ya
nnda, srekli siren sesleriyle ilerleyen polis arabalar da geliyordu. Em
niyet grevlileri, slm Cemaatimiz hakknda siyah manyaklar gibi
aalayc lflar sarfetmilerdi bir zamanlar. Oysa imdilerde, gene ayn
adamlarn, gittikleri her yerde yzdeyz bir olay karan ya da bir ka
zaya neden olan beyaz manyaklar iin gvenlik tedbirleri alacaz di
ye, analarndan emdikleri st burunlarndan gelmekte.
Amerika, bylesine byleyici bir siyah mitingi grmemiti! Elijah
Muhammedin sesini duyabilmek iin, ben diyeyim on bin siz deyin da
ha fazla siyah, nceden kiraladmz New York St. Nicholas Stad, Chi
cago Kapal Spor Saray, Washington Uline Stad gibi byk salonlara,
geni yerlere akn ediyor, zel arabalaryla, bulabildikleri vastalarla k
me kme geliyorlard.
Beyazlarn bu toplantlara katlmalar yasaklanmt. Amerikan si
yahlar, dlerinde grseler inanmyacaklar byle bireyi ilk kez re
niyorlard. Bu durumsa, beyaz adamlarn ve onlarn kuklalarnn yeni
saldrlarna hedef ediyordu bizi. Siyah kafataslar... Irklar! Bizi ka
fataslkla sulamak! Amerikann drt bir yannda sefay sren siyah
lar deil beyazlard halbuki.
Toplantlarmza sonradan katlan yzlerce kiiyi oturtacak yer bu
lamyorduk. Salonun darsna hoparlrler koymamz gerekiyordu. Ka
falarnda eitli soru iaretleri bulunan byk bir siyah kitle, olduka
gergin bir havada, heyecandan heyecana srkleniyorlard. Toplant sa
lonunun yresinde, salonu frdolay kuatan drt sra halinde, d
zenli bir ekilde bekleen Islmn Nimetleri rgtnn yeleri, ellerin
deki telsizleriyle srekli haberleiyorlard. Salonlarn tam giriindeki
odalarda, gene slmn Nimetleri rgtnn yeleriyle, beyaz rtlere
brnm Mslman kzlar, ieriye girmek isteyen her kadnn, erke
in ve ocuun stn ok titiz bir ekilde aryorlard, ieriye, iki,
uyuturucu madde gibi eylerin ve Elijah Muhammede kar giriilebi
lecek herhangi bir suikastte kullanlabilecek yaralayc eylerin alnma
masna dikkat ediliyordu daha ok. Elijah Muhammed, birisi tarafndan
yaralanmaktan falan lmne korkuyordu ve bunun nne geebilmek
iin de ok titiz bir ekilde arama yaplmasn istiyordu. Bunun nedeni
ni, bugn daha iyi anlyorum.

426 MALCOLM X

slm'n Nimetleri rgtnn yeleri, miting gnnn erken saatle

rinden itibaren yakn blgelerden kalkp gelen yzlerce grubun temsilci
si olarak grev yapmaktayd.. Biroklar da, gelenleri numaral yerlere
oturtmak iin terifatlk yapyordu. Ana salonun arkadan itibaren yar
sna kadar btn yerler ve geriye kalan btn balkonlar eitli blgeler
den gelen siyahlar tarafndan dolduruluyordu. Onlarn nndeki btn
sralardaysa Mslmanlar oturuyorlard. Kzlar tepeden trnaa beyaz
giysiler erkeklerse beyaz gmlekler zerine siyah giysiler giyerlerdi... n
tarndan bir blm de szmona bykba siyahlar iin ayrlrd. Bun
larn pek ou, bu toplantlara arl olarak katlrlard. Aralarnda, bize
saldrmaktan bir trl usanmayan zavall kuklalarmz, papaanlarmz,
aydnlarmz ve meslekten Zencilerimiz de bulunurdu. Yoksulluktan ve
sefillikten akna dnm olan siyah kardelerine herkesten nce yol
gstermeleri gereken, siyahlarn kurtarlmasnda en ok sorumluluk
yklenmesi gereken bu tahsilli kiilerin durumunu dndke, byk
bir zntye boulurdu Elijah Muhammed. Elijah Muhammedin syle
diklerini, bir tek hecesini bile karmamasya dikkatle dinlemelerini, ger
ekleri bir de bizzat Elijah Muhammedin azndan duymalar iin onun
dediklerine iyice kulak vermelerini isterdik onlardan.
nden iki ya da sray, siyah muhabirlerle kameramanlar doldu
ruyordu, bu gazetecilerin bir ksm siyah basnn nde gelenleriydi, bir
ksm da beyazlarn ynetimindeki yayn organlarnda alyorlard.
Gazetelerde, dergilerde, radyoda, televizyonda falan. Amerikadaki si
yah yazarlar iin Elijah Muhammed bulunmaz bir nimetti. nk slm
Cemaatine ilikin yazlar yazmak, denilebilir ki baarya giden tek yol
du ve bu tr yazarlarn ou bugn byk apta ne kavumulardr.
Konumacnn bulunduu sahnede, Elijah Muhammed iin hazr
lanm olan krsnn be alt adm gerisinde dzenlice sralanm sandalyalar bulunurdu, vekiller ve br grevliler iindi bunlar. Sahnenin
arka kapsndan girip yerlerimizi alrdk. Vekil arkadalarmzn bazla
r, srf orada bulunabilmek iin, yzlerce millik uzaklktaki blgelerden
kalkp geliyorlard. Sandalyalarmzda glmseyerek oturuyor, yaknmzdakilerle el skyor ve birbirimizi yeniden grmenin verdii son
suz sevinle Es-Selm Aleykm, Ve-Aleykm Selm diyerek se
lmlayorduk.
Her seferinde de, Elijah Muhammedin epeydir hizmetinde olan es
ki grevlilerin dnda, yeni alan kk mabedlerin gen imamlaryla

SYAH MSLMANLAR 427

da karlayor, tanyorduk. Bu cmleden olarak; aabeylerimden

Wilfred Detroitteki mabedde, Philbert Lansingdeki mabedde imamlk
yapyorlard. Vekil Jeremiah X, Atlantadaki mabedin bandayd o sra
lar da Vekil John X, Los Angelesdeki mabedde grev yapmaktayd. Elinin olu olan Vekil Wallace Muhammed, Philadelphiadaki mabedin
bandayd. Atlantic Kentindeki mabedde de Vekil Woodrow X bulunu
yordu. Vekil kardelerimizden pek ounun zgemileriyse bamba
kayd. Vvashingtondaki mabedde grevi olan Vekil Lucias X, nceleri
bir Cumartesi Derviiydi ve otuziki dereceden masondu. Camdendeki
(New Jersey) mabedinde bulunan Vekil George X, patoloji uzmanyd.
Vekil David X, nceleri Richmond (Virginia) kentindeki Hristiyan kili
sesinde vaizlik yapmaktayd. Kendisiyle birlikte cemaatinin ounluu
Mslman olunca, kilise de olduu gibi deitirildi ve imdiki Rich
mond Mabedimiz bylece kurulmu oldu. Boston Babedimizdeki de
erli, gen Vekil Louis X, daha nceden Byleyen ses diye ne kavu
mu, herkese tutulmu bir arkcyd. slm Cemaatinin ilk arks
olan Beyazlara Cennet Olan, Cehennemdir Siyahlara, onun tarafndan
bestelenmitir. Vekil Louis X, ayrca bizdeki ilk oyun yazardr; yapt
nn ad da, Orgena (Sondan baa doru okunduunda Bir Zenci anla
mna gelmektedir. Oyunda sembolik bir beyaz ele alnmakta, beyaz ol
mayanlara kar ilemi olduu sularnn tmnden de sorguya ekil
mekte, soruturmaya her trden siyah katlmakta. Adam sonunda su
lu bulunmakta, lm cezasna arptrlmakta ve zavall zenciler iin
yapm olduklarn lk la aklarken srklene srklene ka
rlmakta sahneden.
Szn ettiimiz Vekil Louis Xten daha da gen olanlar vard ve
killerimizin; Hartford Mabedi Vekili Thomas J. X bunlara rnek olarak
verilebilir. Baka bir rnek de Buffalo Mabedindeki Vekil RobertJ. Xtir.
Elijah Muhammede bal olan mabedlerin hemen hepsinin de ya
kuruluunda ya da rgtleme aamasnda benim emeim gemitir.
Tm bu mabedlerde grev yapmakta olan vekil kardelerimizle tek tek
selmlarken avlanmaya ktmz demler ya da siyahlarn kalabalk
olduu yerlerde kap kap dolatmz zamanlar bir bir canlanyordu
gzlerimin nnde. Evlerin kk odalarnda baz zamanlar yedi kiiyi
amayan bir grupla yaptmz saysz toplant bir trl silinmiyordu
belleimden. Adm adm ilerleyen almalar, bir mabed kurabilmek
iin gsterdiimiz abalar! Kokmu dkknlardan bozulup Mslman-

428 MALCOLM X

larn emekleriyle ya dksen yalanacak hale getirilen-yerler iin kiralk

sandalyalar aradmz o gnler.
Koskoca bir salonun geni sahnesinde toplanm olan bizlerin ve
karmzdaki youn kalabaln gzleri nnde, Allahn snrsz kudre
ti, varln aka belli ediyordu; ilgilendiim kadaryla grebiliyordum
bunu. Elijah Muhammedin daha nceden bana sylemi olduu birok
eyin gerek anlamn ilk kez anlyordum : ikiyzllerin balatt kouturmalar sonucu, bir kurbanlk gibi kentten kente dolap durduu
gnlerde, Allah ona, birgn gelip retiyi dinlemek zere kitlelerin akn
akn gelmeye balyacan bildirmi, bu sahneyi aka gstermiti. Be
yazlarn zindanlarna kapatlp yllarca rtld o dnemlerde de
ayn grntlerin ikide bir gzleri nne gerildiini sylyordu Elijh
Muhammed.
Sel gibi kitlelerin dinmek bilmeyen fsltlar birden kesiliyordu...
Mikrofona ya slm Cemaatinin Devlet Bakan John Ali ya da Bos
ton Mabedinin Vekili Louis X geliyordu. slm sayesinde siyahlara a
lacak olan yeni dnyadan szedip, tm siyahlarn iinde bulunduklar
havay daha da canlandryorlard. Tynetta Dynear Bac da o tatl sesiy
le kadnlara sesleniyor, Mslman kadnlarn yapm olduklar bala
rn nemine, tad anlama deiniyor, Amerikadaki siyahlarn beden
sel, ruhsal, ahlaksal, sosyal, siyasal ynlerden kurtulabilmeleri iirt
Mslman kadnlarna den grevleri aklyordu.
Daha sonra da ben geliyordum mikrofona; hereye karn ta Chica
godan uaa atlayp bildiklerini bize retmek iin buralara dein ge
len Elijh Muhammedin sylediklerinin sessizce dinlenebilmesi iin
dinleyicileri hazrlamam gerekiyordu nceden.
Ellerimi havaya kaldrp sesleniyordum, Es-Selm Aleykm!
Ve-Aleykm Selm Mslmanlarn oturduu sralardan ykselen
bir ses tufanyd bu.
Bu gibi durumlarda yaptm konumalar dnp dolap ayn nok
talara geliyordu:
Siyah kardelerim ve baclarm, inanan ve inanmayan herkese ses
leniyorum. Bizi birbirimize kenetleyebilecek en byk baa hepimiz de
tek tek sahibiz... hepimiz de siyahz.
Btn gn boyunca size Muhterem Elijh Muhammedin ne byk
bir zat olduunu anlatp duracak deilim. Ancak, size onun bir tek ya
nn, en byk bykln aklayacam! Hem size, hem bana, asl

SYAH MUSLUMANLAR 429

dmanmzn kim olduunu aklayabilecek ilk ve tek kiidir Elijah

Muhammedi
Muhterem Elijah Muhammed, burada, herkesin gz nnde bize
hereyi sylemek cesaretini gsteren ilk siyah nderdir. Sylediklerini
evlerinize dndnzde yeniden iyice bir dnn, o zaman anlyacaksnz ki, yaantmzn sonuna dein paamz bir trl kurtaramad
mz, her an karlaabildiimiz, her an bizi tedirgin etmekte olan ey
lerdir bunlar!
Bizim tek dmanmz vardr ve o da beyazlardr!
Elijah Muhammedin bize bu gerei retmesi o kadar nemli
birey midir? Evet, nk, dmanmzn kim olduunu bir renirse
niz, aranz bir daha aamyacaktr ve sizi birbirinize kar bir daha kkrtmyacaktr dmannz! nk dmannzn kim olduunu bir
anlarsanz, mr boyu sar, dilsiz ve kr kalasnz diye size bir daha
oyunlar oynayamyacak, yalanlar syleyemiyecek, tuzaklar kuramyacak, ikiyzllk edemiyecek ve eytanca davranlarda bulunamyacaktr dmannz!
Dmannzn kim olduunu bir anlarsanz, beyninizi bir daha ykayamyacaktr, gerekten bir cehennemde yaayp gitmekte olduunuzu
gremiyesiniz diye gzlerinizin nne perdeler geremiyecektir dman
nz. Sizin bir cehennem ierisinde yaayp durduunuz bu yeryznde,
ayn dnyada kendisinin bir cennette yaamakta olduunu grmenizi engelleyemiyecektir! Beyaz Hristiyanlarn balandklar ayn Tanrya tapn
manz gerektiini size tleyen bu dman, sylediklerine baklrsa, b
tn insanln peinde olduu ayn ey iin rpnmaktadr!
Evet, ite bu eytandr bizim dmanmz. Size imdi kantlayaca
m bunu! Elinize gnlk gazetelerden herhangi birisini alnz! Bizim
dindar nderimize yneltilmi olan aslsz saldrlara bir gz atnz. Bu
nun sonucu olarak karabildiiniz tek gerek udur: bu Kafkas Irk*
kendi kuklas olmayan, kendi papaanln yapmayan hi kimsenin,
bizim halkmz hakknda konumasn istemez. eytan ruhlu, kleci bu
Kafkas rk, kendisini terk etmemizi ne ister, ne de umar, gene de, on
larla iice yaayp gittiimiz bu yerde, bizi toplumun en alt dzeyine
itelemekten geri durmaz!

* Burada, beyazlarn kkeni olarak kabul edilen bir rk, Caucasian Race kastediliyor.

430 MALCOLM X

Bu beyazlar, gzlerden uzak yerlerde, kede bucakta siyahlar s

ktrmaktan her zaman zevk almlardr. Bu beyazlar, her zaman, Ee,
halknz arasnda ne var ne yok? diye sorabileci siyah nderleri bar
na basmtr. Ama Elijah Muhammed hibir konuda beyazlara boyun
emediinden, beyazlar nefretle szederler kendisinden! Beyazlarn on
dan nefret ettiklerini duyduunuz zaman, duygu size de bular, nk
Kutsal Kitapa zg hikmetleri kavrayamyorsunuz, anlayamyorsunuz
sylenenlerin birer iftira olduunu. rk demelerinin, nefret-ts
demelerinin, ya da kuru kuruya beyaz-dmanl yapt ve siyahlar
konusunda stn rklk taslad iddialarnn aslsz olduunu.
Sonra dinleyiciler ani bir dalgalanla yzlerini eviriyorlard...
Sahnenin gerisindeki darack aralktan ortaya doru gelmeye bal
yordu Elijah Muhammed. Eskiden bizim kk mescidlerimize de by
le bir merasimle girerdi. Tm baklar, Islmn efendi, uysal, kahverengi-derili Kuzusu olarak sayg duyduumuz bu zata evriliyordu. ri gv
deli, birbirine skca kenetlenmi, geni admlarla yryen slmn Ni
metleri rgtnn yelerince etraf iyice kuatlm olurdu. Elinde Kut
sal ncil ve Kuran- Kerim bulunurdu. Bandaki kk, yuvarlak ta
zerinde, slmn bayran simgeleyen gne, ay ve yldzlarn altn i
lemesi vard. Mslnanlar hayranlklarn aa vurmaktan kendilerini
alamazlar, lklaryla karlarlard kendisini. Uysal Kuzu!, Es-Selm Aleykm!, Hamd Yalnz Allahadr!.
Yalnzca benim gzlerimden deil, daha birok gzlerden de yalar
dklmeye balard o srada. Yolunu yitirmi zavall bir mahkm iken
elimden tutup kurtulua erdirmiti beni. Kendi z oluymuum gibi be
ni kendi evinde eiten de Elijah Muhammeddi. slmn Nimetleri rg
tnn yeleri birdenbire, btn dikkatleriyle dimdik bir vaziyet aldktan
ve Elijah Muhammed sahnede birka adm ilerledikten sonra, aralarnda
benim de bulunduum btn vekillerinin ayaa frlayp yanma kou
tuklar, Elijah Muhammedle tek tek kucaklaarak el sktklar o anlar
da iimde peydahlanan eyler, sanrm, u son gnlere gelinceye kadar bi
le daha fazlasn tadamadm o doruk noktaya ulam heyecanlardr...
Elijah Muhammedi dinlemek iin gelmi olan, dnyann en youn
siyah kalabaln daha ok bekletmemek iin hemen mikrofona kou
yordum.
Benim siyah kardelerim ve baclarm; bizim kim olduumuzu
kimse gerekten bilemiyecektir... biz kendimizin kim olduunu bilme-

r
SYAH MSLMANLAR 431

diimiz srece! Nerede olduumuzu bilmedike, hibir noktaya ulaamiyacaz. Muhterem Elijah Muhammed bize aklamalarn en gerei
ni yapacak ve durumlarn en gereini gsterecek. Tm bunlar Ameri
kadaki siyahlar tarafndan ilk olarak bilinmi olacaktr.
Bu zatn yannda olabilirsiniz ama, elinde bulundurduu gc ve
yetkiyi asla dleyemezsiniz... (Size unu syleyeyim, btn kalbinizle
bana inanmz ki, Elijah Muhammedin sahip olduu gc tam ense k
kmde hissediyordum.)
Elinde bulundurduu gc asla sergilemez ve gsteri olsun diye
de aa vurmaz. Ama Amerikada, haydin dendiinde canlarn seve se
ve feda edebilecek serdengetileri bulunan bir baka lider daha yoktur!
Ama bu szlerimle de, gszl kantlayan beyazlarn nnde eilip
lm beklemek gibi eyleri sylemek istemiyorum... Hani u oturma
grevleri, yrme grevleri, alk grevleri, pasif direniler, yaamaya boy
kot etmeler falan deil benim sylemek istediim.
Siyah kardelerim ve baclarm! Amerikann en erdemli siyahm
dinlemek iin kalkp geldiniz evlerinizden. Ve ite dinleyeceksiniz bi
razdan, Amerikann en gzpek siyahn. Amerikann en korkusuz si
yahn! Kuzey Amerika dedikleri bu cehennemin en gl siyahn!
Sonra Elijah Muhammed, suskunlua gmlm olan dinleyicilerin
karsna birden kp, efendi grnl donuk yzyle bir an karsn
dakiler szyordu. Sonra, Es-Selm Aleykum! diye sesleniyordu.
VE ALEYKM-SELAM!
Dinlemeye hazrlanrken byle baryordu Mslmanlar. Tecrbe
leriyle bilirlerdi ki, o dakikadan balamak zere Elijah Muhammed, tam
iki saat boyunca gerein iki ucu keskin klcn sallayacakt aralksz
olarak. Dorusu ya, bronlardaki nefes darlna hi aldrmakszn Eli
jah Muhammed, uzun konumalara girimekle, kendi bnyesinin kal
dracandan daha ar yklere girmi oluyordu. Bu durumu bilen her
Mslman zlmekten kendini alamyordu.
u anda karmda hazr bulunanlardan pek ounun sahip olduu
gibi bir mertebeye sahip deilim ben. Ama tarih sizin mertebelerinize
bakmaz.
Daha siz mini mini bebeklerken, beyazlar iinize silinip atlmas
g korkular salmlardr. Bir insann mr boyunca karlaabilecei
en amansz dman sizin banzdadr. Korkudur bu da. Kesinlikle bili
yorum, bir oklarnz gereklere kulak vermekten bile korkuyorsunuz.

432 MALCOLM X

Korkutula korkutula ve yalanlar dinleye dinleye bytldnz nk.

Ama ne pahasna olursa olsun, stnzdeki bu youn korkuyu silkip
atncaya dein size gerekleri anlatmakta kesin kararlym...
Sizi bu lkeye getiren banzdaki efendilerinizdir ve gemiteki
hereyiniz de bylece karanlklara gmlmtr. Bugn, gerek dilini
zi bilmiyorsunuz artk. Hangi kabileden geliyorsunuz? Adn zaman za
man duysanz bile, bilemezsiniz artk hangi kabileden geldiinizi. Asl
kltrnz hakknda da hibir ey bilmiyorsunuz. Asl soyadnzdan
bile haberiniz yoktur. Kullandnz adlar, herhangi bir beyazn addr!
Sizden oldum olas tiksinen beyaz efendinizin addr kullandnz!
ncil dendi mi, Hristiyanlk dendi mi, hereyi fazlasyla bildiinizi
sanyorsunuz. Hatt, Hristiyanlktan baka hibir eyin doru olmad
na inanacak kadar da aptalsnz!
u yeryz kendisinin kim olduunu bilmeyen, kendi soyundan
haberi olmayan, kendi tarihini tanmayan, asl dmannn kim olduu
nu kavrayamam olan tek topluluk sizsiniz! Beyaz efendilerinizin mak
satl olarak size rettiklerinin dnda, kesinlikle hibir ey bilmiyor
sunuz! Efendilerinizse, ancak kendisine ve kendi trne kar salaya
bilecek eyleri retmektedir size. Efendileriniz, srf kendi karlar
iin; ne idii belli olmayan, snepelemi, elinden tutan kalmam
Zenci dedikleri bir rktan olduunuzu retmektedir size.
Bakn, dedikleri diyorum, nk siz asla bir Zenci deilsiniz.
Zenciler diye bilinen bir rk m varm sanki! Kkeni Asyal olan bir
ulusun, ahbaz kabilesinin ocuklarsnz siz! Zenci deyimi, kleci
efendileriniz tarafndan size zorla yaktrlan sahte bir isimdir! Bu l
keye siyahlarla dahi ilk kle gemisi ulatktan beridir beyazlar, bana ve
size ve bizden olan herkese ne yapmlarsa zorla yapmlardr.
Elijah Muhammed soluunu toplamak iin bir an duraksarsa, hu
zurundaki Mslmanlar balyorlard hep bir azdan barmaya; Uy
sal Kuzu (...) Hamd Yalnzca Allahadr! (...) ret bize, Eli! (...)
Sonra srdryordu konumasn:
Amerikada yaayan siyahlarn, iinde bulunduu kara cahillie,
iimizde beslediimiz kendisinden tiksinme duygusuna bir bakalm;
bunlar, beyaz efendilerinin bize retmeye deer bulduu eylerin en
gzel rnekleridir. Hereyi bir yana brakarak kendi aramzda bir birlik
oluturmak konusunda, u yeryz yuvarlandaki herhangi bir kii gi
bi, sradan bir saduyuya m sahip kmalyz? Asla! Kald ki, kendi

SYAH MSLMANLAR 433

kendimize aalayc bir gzle bakmaktayz, kendi kabuumuza ekil

miiz ve arzularmz aa vuramyoruz, beyazlarla btnlemeye al
yoruz! Bundan daha gln bir manzara dnemiyorum. Ellerine ge
en her frsatta beyazlarn hergn size binlerce kez sylediklerini bir
anmsayn; Burada oturamazsn, buraya giremezsin, burada zkkmlanamazsm, iemezsin, yryemezsin, alamazsn, buradan geemez
sin, burada oynayamazsn, burada uraamazsn. Btn bunlara bakp
da, beyazlarn sizinle kaynamaya hibir ekilde yanamyacaklarn h
l gremiyor muyuz?
Beyaz adamn tarlasn sren sizsiniz! Yemeini piiren sizsiniz!
amarlarn ykayan sizsiniz. Efendiniz evinde yokken karsna, otu
una ocuuna gz kulak olan sizsiniz. Hatt gerekirse, onlar gsle
rinize dayayp emziren de sizsiniz! Dahas, sra Hristiyanla geldi mi,
kendi mal olan Hristiyanl size alayan efendinizden hi geri kalm
yorsunuz ve hatt ondan daha da baskn kyorsunuz!
Zengin bir lke kurabilmek iin rpman efendilerinize yardm
edeceiz diye kan - ter ierisinde kaldnz. Bugnse hesaba kitaba gelmiyecek yardmlar yapmaktalar darya, kendi dmanlarna bile! Ve bu
dmanlar efendilerinize kafa tutacak bir dzeye gelince de, onlara kar
savaacak olan ve efendileriniz urunda lme koacak olan tutsak as
kerler gene sizlersiniz. Ve szmona bar zamanlarnda da bu efendi
lere sonsuza dein sadakatla hizmet edecek olanlar gene sizlersiniz.
Hal byleyken gene de, Amerikann Bu Hristiyan beyazlar, kendi
karlar urunda yalnzca zavall insanlar olarak bunca kahrlara katla
nan siyahlara kar, bizlere kar, insanlk namusunun gerektirdii en
kk adalet duygusu beslememekte, bizleri hi hesaba katmamakta,
bizleri asla tanmamaktadr!..
Yaa varol! (...) Ah-hah! ret bize, Eli! (...) Ya! (...) An
lat onlara! (...) Doru sylyorsun (...) Hi inme oradan, sevgili El
i! (...) Ah evet!
Mslmanlarn dndakiler de barmaya balyorlard artk. Biz
Mslmanlar, Hristiyan Zencilerin gsterdii ilgiden daha az ilgi gste
riyorduk grnte. Ve imdi, konumann bu aamasnda durum eski
zamanlarda yaplan byk ak hava toplantlar andryordu giderek.
yleyse, siyah halklar olarak biz, bizden bylesine nefret eden
efendilerimizden ayrlalm kendi bamza! Bir bakma szde Kayna
ma iin yalvarp duruyorsunuz onlara! Ya bu kleci beyazlar, bu rz

434 MALCOLM X

dmanlan hangi havadan alyorlar! Siyah kan zaten melezlemekte

olduundan, rk ayrmnn kaldrlmasna uramayacaklarn syle
mektedirler! Byle sylyor onlar ve bir de bize bakn! Oturduumuz
yerde balarnz evirip de bir bakn birbirinize! Beyazlar bizi, tekile
re benzetecei kadar benzetmitir zaten. Atalarmzn has rengini, si
yahln koruyabileniniz yok denecek kadar azdr!
Yce Tanrm, adam doru sylyor! (...) ret bize, Eli Din
leyin! Kulak verin ona!
imizde, siyah denilebilecek birisini brakmamtr beyazlar, diye
srdryordu konumasn Elijah Muhammed. Bu yzden de ar e
kilde ireniyor bizden. Kendisinden irendiini, bize kar yaptklarn
dan irendiini aa vurmak istiyor sanki ve diyor ki, hukuk nezdinde, damarlarmzda bir damlack siyah kan tayorsak, kartacaklar ya
salar bu konuya eildii srece tmmz de siyah olarak kalacaz de
mekmi. yi yleyse elimizde kalan son eyimiz buysa, bu bir tek dam
lay slah etmek istiyoruz!
Elijah Muhammedin clz bnyesi daha fazla dayanamyacakm gi
bi geliyordu. Ama srdryordu retisini aklamay:
yleyse ayrlmayz beyazlardan. Bu istek beyazlarn da vurguladk
lar neden iin gereklidir, kendimizi daha fazla kaynamadan kurtara
bilmek iin zorunludur bu!
yleyse niin bu beyazlar; kendilerinin iyi olduunu sanan ve her
frsatta kendilerini iyi kalpli olarak nitelendiren, eli ak olduklarn
durmadan yineleyen bu beyazlar, kendi can dmanlarna bile hesapsz
para yardmlarnda bulunan bu beyazlar, kendilerinin sadk kleleri ve
hizmetileri olan siyahlar iin ayr bir eyalet kurulmasna niin yardm
etmek istemezler. ilerinde bamsz olabilecek bir devlet kurulmas
na niin yanamazlar? Beyazlarn gecekondu semtlerinden, piyasada
oluturduklar ekmek kuyruklarndan kendimizi kurtarabileceimiz
bamsz bir lke! stelik, bu gecekondular, bu ekmek kuyruklar y
znden kendilerini byk zararlara soktuumuzdan yaknp duruyor
lar! Kendi yamzla kavrulabiliriz biz! Gcmzn yetebilecei eyle
ri hibir zaman yapamamzd.r, nk beynimiz adamakll ykanm
tr ve bir eksiimiz olursa, bir eye hemen koup efendilerimizden iste
meye, onlara el amaya altrlmz iyice.
Bylece aradan hemen hemen doksan dakikalk bir sre getikten
sonra, Elijah Muhammedin gerisinde oturan vekiller yerlerinde dura-

SYAH MUSLUMANLAR 435

miyorlar, ona doru yaklap da konumasn bitirmesi gerektiini du

yurmak isteiyle kendilerini zor tutabiliyorlard. Artk ayakta durabil
mek iin ellerini krsnn kenarlarna dayayp destek almaya alyor
du Elijah Muhammed.
Siyahlar olarak neler yapabileceimizi bilmiyoruz daha biz. Hibir
zaman kestiremezsiniz nelerin yaplabileceini. Kendi bana braklma
dka, davranlarnda zgr olmadka, neler yapabileceini! Evinizde
beslediiniz, gznzden ayrmadnz kedinizin, kendi kendisini bes
leyip besleyemiyeceini, kendisini koruyup koruyamyacan anlama
nz iin, kediyi kendi haline brakmanz, ormana salvermeniz gerek
mez mi!
Amerikadaki siyahlar olarak nelere gcmzn yeteceini ortaya
koymak iin, hibir zaman serbest olmadk ki! Teoride ve pratikte ken
di kendimizi ekip evirecek gce sahibiz! Hepimiz de mr boyunca
iftliklerde srnmekteyiz. Kendi yiyeceimizi kendi bamza kaldra
biliriz elbet. Kendi ihtiyalarmz karlayabilmek iin fabrikalar kura
biliriz! Ticaretimizi ve sanayimizi rayna oturtmak iin kendi dzenimi
zi kendimiz kurabiliriz ve kalknp teki medeni halklarn dzeyine
ulaabiliriz.
Bizi kuatan bu beyin ykama ilemlerinden paamz kurtarabilir,
iimizdeki kendinden utanma duygularnn kkn kazyabiliriz ve
karde karde yaayp gidebiliriz hep birlikte..
(...) Bizim diyeceimiz bir kar toprak! (...) Herey kendimiz iin!
(...) Braknz kendi bann derdine baksn bu beyaz efendiler (...)
Artk daha fazla konuamyacak bir duruma geldi mi, konumasn
birdenbire kesiverirdi Elijah Muhammed.
Ayakta tutulan alk temposu iddetini giderek artrr, kat bir ses
duvar rlrd adet orackta.
Sonunda krsye kp dikilirdim ve slmn Nimetleri rgtnn
yeleri, para toplamak iin kullandmz yal katlardan yaplm ko
valar alarak sra sra dolamaya baladklarnda dinleyicileri susturma
ya alrdm ellerimi sallayarak. Sonra konumaya balardm:
Dinlemi olduklarnzdan da anladnz gibi, dndklerinizi
gerekletirebilmesi iin Elijah Mhammede beyazlarn paralarndan
bir yarar yoktur. Kendisini evklendirmek ve desteklemek iin, Elijah
Muhammedin dnceleri ve onun izinde yryenler, kaynam de
ildirler. Elijah Muhammedin program ve rgt pr-siyahtr!

436 MALCOLM X

'Yalnzca siyahlarn desteiyle ayakta duran tek siyah rgt biziz.

u, szmona Zenci kalknmas iin kurulan rgtler, onlar yok mu,
eit haklar elde edebilmek iin verdiiniz savata sizin yambanzda ol
duklarn sylemekle, sizi dpedz aptal yerine koymaktadrlar. Beyaz
larn size vermek istemedikleri haklarnz urunda beyazlara kar sava
tklarn sylemekle bu oyalayc rgtler sizi hie saymaktadrlar. Hem
sonra, bu tr rgtleri destekleyenler de gene beyazlardr! Bunlardan
herhangi birisine yeyseniz ylda iki, ya da be dolarnz ekinmeden
balamaktasnz ama ya bu rgtlere ylda ikibin, bin, bebin dolar
lk denek ayranlar kimlerdir peki? Kukusuz beyazlardr! Onlar besle
mektedir bu rgtleri! Bylece, bu rgtleri ynetenler de aslnda beyaz
lardr. Bu rgtlere akl hocal eder onlar, sonra da bsbtn elde eder!
Akl var, yakn var; yle bir dnn kendi kendinize; masraflarn ek
tiiniz birisinin, diyelim ki ocuunuzun denetimi sizin elinizde deil
midir, ona sz geiremez misiniz, tler veremez misiniz?
Beyazlar Elijah Muhammedi desteklemek iin can atacaklardr el
bet. nk, Elijah Muhammed onlarn desteklerine bir kez gvenmeye
balarsa, kendisine tlerde bulunmaya balayacaktr beyazlar. Siyah
kardelerim ve baclarm! Btn siyahlara ak olan bu toplantlar d
zenleyebilmesi ve size gerekleri anlatabilmesi iin Elijah Muhammede
gerekli olan tek ey sizin yardmlarmzdr, yalnzca siyahlarn parasdr.
Sizden prsiyah destek isteyiimizin nedeni budur ite!
Para kovalarn dolduran kat paralar hemen hemen hep teklikti.
Bir teklikten fazla olanlar da kyordu arada bir. Dolan kovalar hemen
boaltlyor ve slmn Nimetleri rgtnn yeleri dinleyici brakma
yp dolatka yeniden dolduruluyordu.
Dinleyicilerin iinde bulunduu havadan anlald zere, halkn
birbirine olan ball iyice sarslma benziyordu. Toplanan balar
hemen her seferinde de, bu kitle toplantlarmzn masraflarn karla
maya yetmitir; elde kalan be kuru olursa onlar da, slm Cemaatinin kuruluunu btnlemeye yarayacak ilerde kulanlmtr.
Fazlasyla ilgi gren birka toplantdan sonra, Elijah Muhammed,
toplantlarmz beyaz basnn da izlemesine izin verilmesini emretti. s
lm Nimetlerinde grevli bulunanlar, bu basn grevlilerini tepeden tr
naa adamakll aryorlard. Toplantya katlmak isteyen herkesin aran gibi bu basn mensuplarnn da defterleri, fotoraf makinalar, hatt
makinalarmn kaplarna varncaya dein tadklar herey aranyordu.

s y a h m s l m a n l a r

437

Daha sonralar, Elijah Muhammed yalnzca basn grevlilerinin deil,

toplantlarmz izlemek isteyen her beyazn katlabileceini aklad.
Beyazlar iin ayrlan zel blm giderek dolmaya balamt.
Gelen beyazlarn ou ya renciydi ya da bilim adamyd. Bense
boyuna, gzlerini Elijah Muhammede dikerek baklarn, kaskat kesi
len ve renkten renge giren yzlerini inceliyordum onlarn. Beyazlar
pek iyi bilirler ki davranlar, bir iblisin davranlarnn tpksdr! Ay
n zamanda meslekten Zencilerin, bizim karmza geip veryansn eden
szde bilimadamlarnn yz ifadeleri de kamyordu gzmden. Bizim
dmzda kalan, yoksul siyah kitleleri ekip evirmelerine yarayacak bi
limsel ve teknik hnerlere sahipti bu adamlar; biliyorlard bu ilerin
akademik yordamlarm. Ama bunlarn tavrlarna bakacak olursa, ken
dilerine pek deer vermedikleri anlalyordu ve kendilerine Hele za
man gelsin... herey yoluna girecek bir gn... Yalnz sabrl olmalsnz,
beklemelisiniz, diyen szmona zgrlk beyazlarla ayn sosyal
dzeye kabilmek iin, bir yalvarmadklar kalyordu onlara. Aydn ge
inen ve meslekten Zenci olan kiiler, kendi aralarnda bir dayanma
sz konusu olmadndan dolay, kendi soylar olan siyahlarn yarar
iin neler yaplmas gerektiini de bilmiyorlard. Kendi aralarnda anlaabilseler, kendi trleriyle birleme yoluna girebilselerdi, tm dnya si
yahlarna yararlar dokunabilirdi bunlarn!
Aydn geinen ve meslekten Zenci olan bu adamlarn yz ifadeleri
ni srekli inceliyordum; duyduklar gerekler kendilerine fazlaca do
kunduundan, yzleri giderek ciddileiyor, donuklayordu.
Adm adm izleniyorduk. Telefonlarmz dinleniyordu. Hatt bugn
bile, evimdeki telefonla konuurken, imdi Parlamento Binasm bom
balamaya gidiyorum, diyecek olsam sizi temin ederim ki, be dakika
ya kalmaz, evresini kuatrlar binann. Alanlarda yaptm konuma
larda, dinleyiciler arasnda kimlerin Federal Soruturma Brosundan
olduunu yzlerinden tahmin edebiliyordum. teki grevliler iin de
syliyebilirim ayn eyi. Gerek polisler, gerekse Federal Soruturma Brosunun memurlar kafalarn bize takmlard ve hi erinmeksizin bo
yuna ziyaret ediyorlar, sorular soruyorlard bize. Korkum yok onlar
dan, diyordu Elijah Muhammed. Elde etmiim bana gerekli olan, asl
gerei.
Birok gece uykularm kaard, merakm bir trl yenemezdim;
bunca yksek tahsilli kiinin basknna uram olan devlet, iki ucu

438 MALCOLM X

keskin bir kl durumundaki gerek karsnda hep yenik dyor, or

talk allak bullak oluyordu. Adamlarn kafalarna bir trl yatmyordu
bu olanlar, tasalar giderek artyordu. Bana yle geliyor ki, timi Sonsuz
Olan Allahn Kendisi, topu topu drt sene mektep yz grm olan
Eliye bireyler bildirmeseydi byle olabilir miydi hi?

Gizlimizi saklmz iyice renebilmek iin aramza, siyahlarn ileri

gelenlerinden biroklarn szdrmaya alyorlard. Beyazlarn gizli
ajanlarnn almalar da ayr birey. Onlar da daha ok siyahlar kul
lanmay deniyorlard. Kukusuz herkes byledir diyemeyiz, bunu bil
menin yolu yoktur, ama biroklar aramza katldktan, bizi dinledikten,
iyice tandktan, gerei de kavradktan sonra grevlerinin ne olduu
nu aklamlardr bize. Beyazlarn yanndaki ilerinden ayrlp da slm
Cemaatine katlanlar yok deil. Birka da, ilerinden ayrlmayp bize
almaya baladlar. Beyazlarn, slm Cemaati hakkndaki emellerini,
planlarn bildiriyorlard bize. Mabedlerimizdeki aratrmalarmzn so
nunda ortaya kan duruma gre, beyazlarn hukukla ilgili tm kuru
lularnn ikinci dereceden en nemli tasalar, siyah mahkmlar arasn
da slmn birden bire kabul grmeye balamasyd, nanyorum ki, bu
durum gnmz Amerikasnn ceza hukukular gznde de, ivedi
zm bekleyen ana sorunlarn banda gelmektedir.
ounlukla, hl hapishanelerde srnmekte olan mahkm din
dalarmz, dinimizin ahlka ilikin ilkelerini benimsemekte pek zorluk
ekmemektedirler, nk nceden buna hazrlanm bir duruma gel
mektedirler. Benim de bamdan getii iin iyi biliyorum; derli toplu
bir Mslman olabilmek azmiyle, hapisten kar kmaz bir Mabede
kaytlarn yaptrmaktalar, dersleri dzenli bir ekilde izlemeye balamaktalar. Dorusu, malkm-dindalar, mrnde hapishane yz gr
memi olan teki lml Mslmanlardan inan ynnden daha elveri
li bir durumda oluyorlar.
Bizim iimiz Hristiyan kiliselerinin yapt gibi kolay deildir pek.
Eskiden beri srdrd gnah dolu, ahlksz yaantsna son verme
yen bir kimse, Elijah Muhammede kesinlikle balanm olduunu ka
bul edemezdi. Bizim sarslmaz kurallarmz benimseyebilmesi iin bir
Mslmanm hereyden nce, fiziksel ve ahlaksal olarak kiiliini dei-

SYAH MSLMANLAR 439

tirmesi zorunluydu. Gene Mslman olarak kalabilmesi iin de, bu ku

rallara yzdeyz bal kalmas gerekiyordu.
Szgelimi, mabedlerde toplanan Mslmanlar arasnda, yeni hidaye
te erenlerin salarn hemen kazttklar grebilirsiniz. Bunun istisnas
yok denecek kadar azdr. Yeni Mslman olanlar, dzeltilmi, metal g
rnl ya da son gnlerde kimilerinin dedii gibi tmar edilmi sala
r bsbtn kovmulardr yaantlarndan. Yaptnz karsnda umur
samaz kalmak, nasl bir yol tuttuumuza aldrmamak beni zer. Karacahilliin sembol olan bu eyi, pekok Zencinin kafasnda grebilirsiniz.
Mslman olmayan siyahlar arasnda, kafay adamakll dzelttirmi
olan kardelerimin, bu ii bir kiilik sorunu gibi grdklerini sanyo
rum, ama kafay dzelttirmi ya da tmar ettirmi birisini yakndan in
celeyip tanynz; byk bir ihtimalle kara cahil birisidir bu. Gsteri ya
da davran olarak ne yapmaya kalkrsa kalksn, beyaza-benzer bir
duruma getirilmek iin dzeltilmi olan kafas, kendisine bakan herke
se bas bas barmaktadr Zenciliimden utanyordum, diye. Sonunda
kafasna dank edecektir, tpk benim gibi; duyduu utanc silkip attktan
sonra, Tanrnn siyahlara bahettii doal salara boyun edikten sonra
ruhsal ynden daha da ilerlemi olacan, daha bir kiilik kazanacan
anlayacak, siyahlndan dolay gurur duymaya balayacaktr.
Hibir Mslman sigara kullanmaz. Kurallarmzdan bir bakas da
buydu. Mslmanla yeni yeni snmaya alanlarn bir ksm, sigara
y bir trl brakamyorlard; ayn ekilde, uyuturucu maddelerden el
ekmek de zoruna gidiyordu oklarnn. Bunun yannda, beyazlarn
elindeki hkmetin, halkn salndan ok, ttn sanayiinden elde et
tii milyarlarca liralk vergilere nem verdiini kafalarna bir sokabilir
sek, bu alkanlklarn kolayca terk edebiliyorlard siyahlar. Bir tamir
cinin bir paket sigaraya dedii para ne kadardr? diye soruyorduk ye
ni Mslman olan birisine. Bu soru zerine dnmeye baladnda,
beyazlara alan devletin paket bana koymu olduu fiyatn ierisin
de ttn cretinden baka yaklak olarak iki dolarlk bir verginin de
bulunduunu anlyordu. Oysa siyahlar bu iki dolar ne zorluklarla ka
zanyorlard.
Yllardr esrar kullanm olan tiryakiler zerinde slm Cemaatinin
gstermi olduu olaanst baarlar duymusunuzdur. Bu konuda
ok eyler yazlm olduundan, okumusunuzdur bir yerlerde. Sosyal
kurumlarn pek ou, esrar savanda bilimsel veriler elde edebilmek

440 MALCOLM X

iin, programlarn baaryla uygulayan Mslmanlarn grlerini

renmek, nerilerini almak istiyorlard; Nevv York Timesda uzun uzun ya
zld bunlar.
Renkdalar ve tiryakiler arasndaki balar bsbtn farkldr. Ms
lmanlarn uygulad program bu noktadan balyordu ite. Bat Yarmkresini kar kar dolatmzda, en ok esrara kesin Harlemde
toplandn gryoruz. Bu bir rastlant deildir.
Bizim, tiryakilii braktrma programmzn birinci ve en nemli ba
sama, daha nceden kendileri de tiryaki olan Mslmanlarn sonsuz
bir sabrla srdrm olduklar almalardr.
Mslmanlar, gemite esrarkelik yaptklar siyah mahallelerinde
ki eroin yuvalarndan tantklar kiilerle sk bir iliki kurmaktadrlar.
abalar, bakarsnz birka ayda sonulanr, bakarsnz tam bir yl srer.
Bu dnem ierisinde strap derecesine ulaan bir sabr gstermektedir
ler. Tiryakilii terk etmi olan Mslmanlar, halen tiryaki olanlar de
netim altna aldktan sonra, tedavi yntemlerini alt aamalk bir sre
te uygulayabilmekteler.
Esrarkein, her eyden nce, kendisinin bir esrarke olduunu ka
bullenmesi gerekmektedir. kincisi, ona niin uyuturucu madde kul
landnn retilmesi anlatlmas gerekmektedir. nc olarak esrar
kee, tiryakilii brakabilmesinin bir yolu olduunu eitli ekillerde
gstermek gerekmektedir. Drdnc aamada, tiryakinin yklm olan
benlik imaj, benlik anlay yeniden onarlr ve benliinde tiryakilii
brakacak kadar kiisel gcn varlna inanmas salanr. Beinci ola
rak, tiryaki uyuturucu maddeleri kesinlikle brakmay gnlden iste
mekte, bunun btn zorluklarn gze alabilmektedir. Altnc aamada
artk bu alkanlndan yakasn iyice syrabilmektedir ve kendi kurtu
luuyla ilgilenen eski-mptel Mslmanlar da avlanma srecini bylece bitirmi olmaktadrlar.
Bu altnc aamada, btn sosyal kurumlarn llerini altst eden
eylerden hibir eser kalmamaktadr geride. Tiryakilerin karakteristik
dmanlklar ve tm kukular btnyle silinmektedir. Avlanma yo
luyla elde edilen bu esrarke, kendisine yaklaan Mslman kardeleri
nin de bir zamanlar, gnde onbe dolar ile otuz dolar arasnda bir para
ya malolan ayn alkanln tutsa olduunu biliyordur. Tedavi iiyle
uraan Mslmanla, zerinde durulan tiryakinin kafalar uyumaktadr;
esrar yuvalarn bir zamanlar birlikte andrmlardr nk. Birlikte lr-

SYAH MSLMANLAR 441

sizlik yaptklar bile olmutur belki. Tiryaki, kendisiyle ilgilenen Mslmann da bir zamanlar, bir duvara dayanp ayakta kestirdiine tank ol
mu, ayann altndaki bir kibrit pn ktk sanarak zerinden atla
maya altn ok grmtr. Ayrca, esrar mptelsna yaknlk gste
ren bir Mslman, esrar yuvalarnda geerli olan dili kullanyordun
Alkoliklerde olduu gibi, esrarkelerin de kendi kendilerini iyiletirebilmeleri iin, ncelikle, iine dt durumu kknden kavramas
ve bsbtn kabullenmesi gerekmektedir. Esrarke dostuna bir slk
gibi yapmaktadr. Mslman ise srekli telkinlerde bulunmaktadr
kafalarna, Mptelasn ite, be adam! Tiryakinin bunu kabullenebil
mesi aylarca srecektir. Bu gerei kabullenmedike iyiletirme progra
mnn hi bir yarar olmamaktadr
Tedavi programnn ikinci aamasnda esrarkein niin uyuturucu
madde kullandn kavramas gerekir demitik. Bu yolda uraan Ms
lman, kendi gzetimindeki arkadayla ilgilenirken, eskiden beri iyi bil
dii esrar kulplerinden, hi ummadnz o batak evlerinden, ou za
man bir dzineye yakn esrarke dinleyici bulabilmektedir. Bu esrarke
ler, karlarndakinin, kendisine artk bir eki dzen vermi olan bu
onurlu Mslmann da bir zamanlar kendilerinden farksz olduunu bil
diklerinden dinlemektedirler, yoksa nasl dinletirsiniz kendinizi onlara.
Her tiryaki bireylerden kaabilmek iin esrar kullanmaktadr, di
ye balyor aklamalarna Mslman. Siyahlar ierisinden kan esrar
kelerin pekou, beyazlarn Amerikasnda bir siyah olduklarn aklla
rna getirmemek iin kendilerini uyuturmaya almaktadrlar, diye
srdryor konumasn. Oysa aslnda, diyor sonra Mslman, Si
yahlarn esrar kullanmalar, sadece, siyahlarn bir hi olduklarn iddia
eden beyazlarn bu szlerini kantlamaya yaramaktadr.
Sonra Mslman, inandrc ve ak konumaktadr. Adamm, ne
ler hissettiinizi biliyorum, bunun farkndasnz. Bir zamanlar ben de
sizin gibi deil miydim hem? Maymunlar gibi kanan, hep pislik solu
yan, pislikte yaayan, nefesi alk kokan, hrszlk yapan ve pis beyaz
lardan kurtulabilmek iin boyuna saklanan biz deil miydik! Siyahlarn
kucak dolusu para saydklar bu uyuturucu maddeler pis Beyazlar
zenginletirmekten baka neye yaramaktadr bre kardeim. stelik ken
dini de mahvediyorsun!
Sonra Mslman, elindeki ava, bu kt alkanln nasl brakabi
leceini sylemenin zaman geldiine inanrsa ona alyor ve bu esrar

442 MALCOLM X

belsn defedebilmenin tek yolunun slm Cemaatine katlmak oldu

unu sylyordu. Esrarke, artk Mslmanlarn girip ktklar eitli
lokantalara falan getirilmeye balanyor, bu arada olduka deiik top
lumsal olgularla da yzletirilmi oluyordu. Zenci semtlerindeki her
kese bilinen dmanlklar yerine, birbirlerine saygl davranan, kar
lkl sohbetler yapan onurlu, temiz Mslmanlar arasnda kendisini bir
baka grmeye balyordu esrarke. Yllardan beridir kendisine ilk kez
samimi olarak Kardeim, Efendim, ya da Bey dendiini duyuyordu.
Gemiine hi kimsenin aldrd yoktu. Esrarkeliinin zerinde pek
durulduu yoktur, durulsa da, azmini kamlamak iin ksaca deinilip
geiliyordu. Karlat herkes, kendisinin bu kt alkanl yzde
yz brakacana itenlikle inanyordu.
Esrarkein kiilik imaj yeniden canlandrldmda, alkanln b
rakmasnn kanlmaz olduunu dnmeye balyordu artk. Bir siyah
olarak kendine gven duymann etkilerini ilk kez gryordu.
Toplum bataklnda kalm birisi iin bu dnce, olduka gl
bir dayanaktr. Dorusu, ezilenlerde grlen hzl ve topyekn deiim
ler bir bakasnda daha grlmez, yeter ki drtklenip, harekete bir ge
ir ilebilsinler. Bunun en iyi rnei olarak kendimi gsterebilirim.
Sonunda, en nemli noktaya gelip dayanmtr esrarke ve alkan
ln kesinkes brakmaya kendiliinden karar verecektir artk. Bu uyu
turucu maddeleri birdenbire brakmann bedene verecei dayanlmaz
aclara katlanmay gze almakla olur.
bu aamaya geldikten sonra, eski-esrarke Mslman, kendisine
eki-dzen vermek ve Mslman olmak emelindeki tiryakinin ardn
brakmamakta ve gnlerini saat-banda bir onu aramakla geirmeye
balamaktadr.
Esrarkein vazgeme dnemi baladktan sonra, inlemeleri, yrtn
malar, Yalnzca bir frtlk, Adamm! diye yalvarmaya baladktan son
ra, yannda bulunan Mslmanlar esrar yuvalarnn diliyle karyorlar
iin iine. Silkele bu maymunu srtndan koca Bebek! Brak bu hasta
l! u pis beyazlar at artk srtndan! Sonra esrarke, kvranarak, gz
leri dnerek, burnu arplarak tepeden trnaa ter dkmeye balamak
tadr. Kafasn tatan taa almaya kalkmaktadr, yanndakilere saldr
maktadr, rpnmaktadr, kusmaktadr, isrmesine yakalanmaktadr.
rp omuzundakileri, birey kalmasn! Kov u pis beyazlar ensenden!
ta gibi olacaksn, kardeim! Seni daha imdiden slmn Nimetleri
arasnda sayabiliriz!

SYAH MUSLUMANLAR 443

Skntlarn en amansz atlatldktan, uyuturucu maddenin pene

si krldktan sonra, Mslmanlar bu eski-esrarkei rahat ettirmekte,
zayf bnyesini yarayl yiyeceklerle, et suyuyla canlandrmaya al
makta, dipdiri olarak ayaa kalkmasn salamaktadrlar. Byle zaman
larda yanndan hi ayrlmayan kiileri bu eski esrarke bir daha unut
mayacaktr artk. ine dt esrar cehenneminden slm Cemaatinin baaryla uygulad program sayesinde kurtulu olduunu nasl
unutabilir artk. Ve bu siyah kardelerimizin (ya da Mslman kadn
larca tedavi edilen teki hanmefendilerin) yeniden uyuturucu madde
lere dnd pek grlm ey deildir. Tersine, onuruna yeniden ka
vumu, paklanm, yaantsna yeni batan balam olan bu eski esrar
ke, kurtulmu olduu batakla dnp avlanmaya balamak iin, bir
kafadara taklp onun iyilemesini salamak iin can atmaktadr 1
Mslmanlarn denetiminde gerekletirilen bylesine baarl bir
tedavi yntemini bir baka beyaz ya da gzegirmi bir siyah bulmu ol
sayd, devlet buna hemen el atar, para yardmlarnda bulunurdu. Ayrca
adam vle vle gklere karlr, btn ldaklar onun zerine ev
rilir ve btn gazeteler ondan sz ederdi. Ne gezer, btn bunlarn ye
rine, her gelen saldrmaya balad bize. Devlet yararna, yerleme mer
kezleri yararna kullanlabilecek olan milyonlarca dolarn arur edil
mesini nleyen Mslmanlara niin para yardmnda bulunulmaz san
ki? Esrarkelerin iledikleri sularn lke apnda nelere malolduunu
bilmiyorum, ama yalnzca New Yorkta bu miktarn milyarlara ulaabi
lecei syleniyor. Yalnzca Harlemde hrszlarn apartt paralar ylda
12 milyon dolar bulmaktadr.
Esrarke, alkanln srdrebilmesi iin gereken paray alarak
kazanmaz; gnlk masraf da nerede olursa olsun on dolardan aa
dmez, on ile elli arasnda deiebilir. Meru yoldan nasl kazansn bu
kadar paray? Hayr! Esrarke alar, dmencilik yapar; meru olmayan
yollardan salar kazancn; bir akbaba gibi, bir doan gibi srekli tedir
gin eder teki insanlar; ben de byle yapyordum. Byk bir ihtimalle,
tpk benim gibi, bir mektep kakndr, bir asker kaadr, bu yzden
de psikolojik olarak kendisini herhangi bir ie yaktramaz, alabile
cei bir yer olsa bile alamaz; tpk benim gibi yani.
Kadn esrarkelerse ya destekilik yapar (dkkan soyar), ya da
kendisini satar. Esrar brakmaya ve ahlka dzelmi bir Mslman ol
maya alan siyah orospulara, Mslman kadnlar olduka ar konu

444 MALCOLM X

urlar. Bedenlerinize bir plk kadar bile deer vermiyor beyazlar

bunda da kabahat sizin.
slm Cemaati arasndan kan saysz ifaatlar ortaya koymaktadr
ki, Elijah Muhammedin taraftarlar daha ok sabkallardan ve esrar
kelerden olumaktadr. te ilk yllarda slm Cemaatimizin ye taba
nnn byk ounluunu toplumun alt kesiminden gelenler oluturu
yordu. Elijah Muhammed bana her frsatta unu tlyordu: Batakl
a dm olan siyahlarn peini brakmaynz. En sadk Mslman o
unlukla bunlar arasndan kyor.
Ama zamanla teki siyahlar arasndan da yeler bulmaya baladk.
Kiliselerden yakalayp getirdiimiz uysal Hristiyanlar, bunlarn ban
dadr. Sonralar, kltrl, eitim grm Zenciler arasndan bize katlanlarn oran da ykselmeye balad. Kitle toplants dzenlediimiz
her yerde, kentlerin orta snf Zencilerinden birka kii daha katlyor
du oradaki mabede. nceleri bize Siyah Mslmanlar, demagoglar ve
nefret-tleri, siyah rklar diyerek, ya da buna benzer bir sr
kulplar takarak saldranlar bunlard. Mslmanlarn savunduklar ger
ekler dikkatle dinlendikten sonra, zerinde dnldkten sonra gen
siyah kadn ve erkekler arasndan epeyce taraftar toplanmaya baland.
Eitim grm, bu yetenekli kiilerden Islm Cemaati, bylesi deerle
re gerek duyulan alanlarda fazlasyla yararlanmtr.
Beyazlar arasndaki konumlarnn gerei olarak durumlarn saklyan ve Mslman olduklarn Mslmanlardan baka kimsenin bilme
dii kardelerimiz de vard. Hatt tandklarm arasnda yleleri vard
ki, Mslman olduklarn yalnzca kendi imamlar ve bir de Elijah Mu
hammed biliyordu; durumlar bunu gerektiriyordu.
1961 ylnda cemaatmz, byk ilerlemeler kaydetti, Muhammed Di
yor ki adl yayn organmzn arka sayfasn boydan boya kaplayan bir
proje yaynlanmt; Chicagoda kurulmas dnlen ve 20 milyon do
lara kacak olan slm Sitesi'nin projesiydi bu. Sitenin kurulabilmesi
iin her Mslman karnca kararnca hesaba, yardmda bulunmaktan
geri durmuyordu. Sitenin bnyesinde gzel bir mescid, okul, ktpha
ne, hastahane ve siyahlarn anl tarihlerini tantacak olan belgelerin
sergilenecei' bir de mze bulunacakt.
O sralarda Elijah Muhammed Mslman lkeleri ziyarete gitmiti,
dnnde de mabedlerimize bundan byle mescid adn vermemizi
buyurmutu.

SYAH MSLMANLAR * 445

Artk, Mslmanlarn sahip olduklar iyerlerinin saylarnda da

hzl bir art vard. Kendi elimizle ekip evirdiimiz iyerlerimiz si
yahlara, siyahlarn kendileri iin neler yapabileceini aka kantlama
ya bire birdi Gerektii yerde birleebilirlerse, al verilerini kendi ara
larnda yapmaya alrlarsa ve ilerinde hep kendilerinden olanlar a
ltrrlarsa, aile yaantsnda da bunlara dikkat ederlerse, siyahlarn pa
ralarm siyahlardan bakasna aktmazlarsa neler yaplabileceini gr
yorlard; teki aznlklarn yapt da bu deil miydi zaten.
Amerikann drt bir yanndaki kk radyo istasyonlarndan, Elijah Muhammedin konumalar srasnda banda ekilmi sesi duyulabiliyordu artk. Detroitteki, Chicagodaki okul ama gelmi Mslman
ocuklar, kurmu olduumuz slm niversitelerine gidiyorlard. Chi
cagoda bir lise, Detroitteyse bir ortaokul vard. Daha ocuk yuvalarna
verildikleri gnlerden itibaren siyahlarn anl tarihlerini renmeye
balyorlar, nc snftan itibaren de siyahlarn asl anadilini, Arap
ay renmeye balyorlard.
Elijah Muhammedin sekiz ocuunun sekizi de artk slm Cema
ati ierisindeki kilit noktalarda bulunuyorlard. Bu konuyla ok yakn
dan ilgilenmi olmamdan dolay, aklma dtke gurur duyuyorum;
u anda deilse bile yllar nce, birok durumda yararllklarn dokun
mutu. Kendisinin vekili olarak Elijah Muhammed beni yurt dna
gndermiti. te ta o zamanlardan beridir, kendi oullarnn fabrikalar
da, inaatlarda alarak, taksi srcl yaparak, ya da buna benzer
iler evirerek beyazlara hizmet etmelerini bir utan olarak grmeye
balamtm ve kafam ok kurcalyordu bu durum. Diyordum ki kendi
kendime, Elijah Muhammedin kendi kiiliine kar nasl saygyla hiz
met ediyorsam, ailesine de ylece hizmet etmeliyim. Beyazlara alp
duracaklarna, slm Cemaati ierisinde bir yerlere yerletirilip bize a
lmalar daha iyi olacakt oullarnn; bunun iinse toplanan aidatlar
yeterli gelmiyordu. O zamanki kk mescidlerimizden daha fazla pa
ra toplayabilmek amacyla yelerimizi biraz daha sktrmamz gerek
tiini syledim Elijah Muhammede ve bu konuda direttim. Elijah Mu
hammed raz oldu buna, yardm kampanyasn hzlandrmamzn sonu
iyi geldi ve ocuklar zamanla cemaat bnyesinde almaya baladlar.
En byk olu Emanuel, bugn bir kuru temizleme fabrikas iletmek
tedir. Ethel (Muhammed) Sharrieff Bac, Mslman Hanmlar rgt
nn Baretmenidir. (Kocas Baymond Sharrieff, slmn Nimetleri r-

446 MALCOLM X

glnn Genel Bakamdir.) Lottie Muhammed Bac, szn ettiimiz

slm niversitelerini ynetmektedir. Nathaniel Muhammed, kuru te
mizleme fabrikasnda Emanuelin yannda almaktadr. Herbert Mu
hammed, temelini benim attm, slm Cemaatinin yayn organ olan
Muhammed Diyor kiyi kartmaktadr. Kk F.lijah Muhammed, s
lmn Nimetleri nde Genel Bakan Yardmcl yapmaktadr. Wallace
Muhammed ise, Philadelphia Mescidi nde imamlk yapyordu, bu gre
vini slm Cemaatinden benimle birlikte ihra edilinceye dein srdr
mtr. (Bunun nedenlerine ileride deineceim.) En kk ocuu
Ekber Muhammed ailenin tek rencisidir ve Kahirede El-Ezher niversitesinde okumaktadr. Ekberle babasnn aras da eker renktir.
Kanaatmca, byk kitle toplantlarmzda Elijah Muhammedin
yapm olduu konumalar byk bir nutuk maratonuydu ve bunun
sonunda uzun sredir kendisini rahatsz eden bronlarndaki nefes dar
l, durumunu birdenbire ktletirdi.
Konumasnn tam ortasnda anszn ksrmeye balyordu Elijah
Muhammed, ksrn temposu azap verecek dereceye ulancaya de
in de artyor ve zayf bedenini bsbtn ypratyordu.
Hatt kimi zamanlar, neredeyse iki bklm oluyordu Elijah Mu
hammed. ok gemeden yataa dt. Kendisi ne kadar aldrmamaya
alyorsa, hastalk da o derece de ykleniyor, zyordu kendisini. Bu
byle srp gittike de, byk-kent toplantlarn, yorucu programlar
n iptal etmek zorunda kald. Karlarnda beni, ya da baka birilerini
gren binlerce kii bir anda hayal krklna uruyordu
slm Cemaati yeleri fazlaca zlyorlard buna. Doktorlar daha
kuru bir iklim neriyorlard. Cemaatimiz Elijah Muhammede Phoenixte (Arizona) bir ev satnald. Kendisini ilk kez ziyarete gittiimdeydi sanrm, uaktan inerken kameralar vzldyor, yanp yanp snyor
du, sonunda ikillendim, dnp baktm. Bir de ne greyim, kamera
manlarn hepsi de silhlyd; Arizona istihbarat Servisinden gelmilerdi.
Arizona ikliminin Elijah Muhammede yarad ve skntsnn hafif
ledii sylentileri Islm Cemaati ierisinde kulaktan kulaa dolayor,
herkesi sevindiriyordu. O zamandan beri, her yln byk bir ksmn
orada geirir, Phoenixte.
Durumu giderek iyileen Elijah Muhammedin, eskiden Chicagoday
ken srdrd gnlk almalarna artk dayanamayaca bir gerekti,
ama bunun yan sra, imdilerde sorumluluu daha da artmt. Kendisi-

SYAH MSLMANLAR 447

ni bekleyen daha etin kararlar ve ynetimle ilgili sorunlar vard. slm

Cemaati her konuda, gerek iilerinde gerekse dilerinde byk ilerle
yiler kaydetmiti. Daha nceleri hangi isteklere uymam gerektiini, rad
yodan, televizyondan, halktan gelen isteklerin hangisini kabul etmem ge
rektiini danrdm kendisine. Oysa imdi bunlara karar verecek, bunla
r uzun uzun dnecek vakti kalmamt Elijah Muhammedin. Ayrca
rgtsel birok-sorunlar, nerilerini renmek ve kararn almak iin
kendisine getirirdim nceleri, artk bunlarn da zerinde duramyordu.
Elijah Muhammed bana olan gveninin sarslmazlm bir kez da
ha kantlamt. Szn ettiimiz konularda artk kendi bama karar
vermemi sylemiti bana. Neyin tutarl olduuna inanyorsam, onu a
lmalarmda ilke olarak benimsememi, slm Cenaatinin genel yarar
n nerelerde gryorsam onlar yapmam sylemiti.
Malcolm Karde, nl bir kii olman istiyorum senin, dedi birgn Elijah Muhammed bana. nk senin nlenmen, benim daha ok
tannmam salayacaktr diye srdrd konumasn.
Ama Malcolm Karde, bilmen gereken bir ey var. nlendiin za
man nefret edilecek kadar bym olacaksn. nk halk, ounluk
la, ne kavumu kiilikleri ekemez.
Elijah Muhammedin o gne dein bana sylemi olduu szler ie
risinde hibirisi bu kadar anlaml deildi.

15. ICARUS

s y lijah Muhammedin temsilcisi olarak radyoda, televizyonda, niversitelerde yaptm konumalar arttka, beni dinleyenlerden ge
len mektuplar da durmakszn artyordu. Diyebilirim ki mektuplarn
yzde doksanbei beyazlardan gelmekteydi.
Bunlarn ok az Aziz Zenci X eklinde balyordu, bir ksm kuru
sk tehditlerle doluydu. Aldm mektuplarn pek oundan, beyazla
tn duyduu iki nemli tedirginlii reniyordum. Bunlardan birincisi
uydu; Tanr gazaba gelmiti ve beyazlarn kurmu olduu medeniyeti
toptan mahvedecekti. Buna iyice inanmaya balamt beyazlar. Beyaz
lar arasnda hzla yaylan ikinci korkuysa, artk beyaz kadnlarn koynuna girmeye balam olan siyah adam imajyd.
Bana mektup gnderen beyazlar arasnda Elijah Muhammedin so
runlar deerlendiriini olduu gibi kabullenenlerin says inanlmaya
cak kadar fazlayd. Ama sra bu sorunlarn zmlerine gelince hibiri
si yanamyordu. nsan asl artan bir baka nokta da, Elijah Muham
medin szlerine hak verenler bir yan geriye kalan mektuplarda lf d
np dolap beyaz eytanlar deyimine geliyordu. Bu noktay daha son
raki konumalarmda etraflca aklamaya almtm:

450 * MALCOLM X

Herhangi bir beyazn adn vermeksizin eytan diyorsak, herhan

gi bir beyaz birey zerinde durmuyoruz. Biz topyekn beyazlarn tarih
sel crmlerinden szediyoruz. Btn beyazlarn zulmlerinden, g
nahlarndan ve tamahlarndan sz ediyoruz biz; beyazlarn beyaz olma
yanlara kar tpk bir eytan gibi davranmasnn nedeni de bunlardr
zaten. Beyazlarn det haline getirdii kle ticareti ve beyazlarn daha
sonraki dnemlerde yapm olduklar eytanlklar. Yalnzca siyahlarn
bugn Amerikada bulunmalarnn deil, ayn zamanda toplum ierisin
deki mevcut konumlarnn da dorudan doruya sorumlusudur. Akl
banda, namuslu, tarafsz dnebilen birisi nasl yalanlayabilir bu ger
ei! Topyekn beyazlarn eytanlklarndan herhangibir ekilde zarar
grmemi olan bir tek siyah insan gsteremezsiniz, adnn u ya da bu
olmas nemli deil!
Hemen her gn Siyah Mslmanlara yneltilmi bir saldr mutla
ka bulunuyordu gazetelerde. Bunlarn odak noktasn, daha nceden de
belirttiim gibi, bir demagog olarak nitelendirilen Malcolm X olutu
ruyordu. Arada bir de Elijah Muhammede yneltilen kaba saldrlar
olursa, fkeden kprerek okuyordum onlar. Benim hakkmda syle
diklerine pek kulak astm yoktu.
u sosyal aratrmaclar ve bilimciler yok mu, ok uratlar beni
keye sktrabilmek iin. zellikle de siyah olanlar; birtakm neden
lerden dolay tabii. Asl nedenin ne olduunu da biliyorum; eklere im
zay basp basp ellerine tututuruyordu beyazlar. Keke cemaate yn
veren ben olmasaymm; byle diyordu bu takmdan olanlar, nk
rksal tabloyu ucuza satyormuum. Baka bir deyile, hep genelden
gidiyormuum. Ya da nemli bir noktaya parmak bastmda yle de
niyordu, Malcolm X tam zamannda manevra yapt..."
Bir zamanlar, Yedi Numaral Mabedimizin cemaatinden olup Harlemdeki nl merkezimizde on yandan kk ocuklarn eitimiyle
ilgilenen bir kardeimiz bana gizli bir rapor gstermiti. niversite son
snfta okuyan sosyal aratrmac bir siyah renci, bir ay ierisinde
Harlem blgesindeki Siyah Mslmanlarla ilgili bir aratrma yapmak
la grevlendirilmiti. Her paragrafnda ikide bir szle bakma gerei
duydum; hakkmda yazlanlarn tek satrn bile stnkr gemeyiimden olacak. Dinleyin bakn: Harlemin deien alt kltrndeki
gl admlar, Malcolm X tarafndan kendi karlar urunda basite in
dirgenmi ve bsbtn rayndan karlmtr."

ICARUS 451

Merak ediyorum dorusu, Harlemin getto alt-kltrn acaba

hangimiz daha iyi tanmaktayz? O sokaklarda yllar boyu dmencilik
yapan birisi olarak ben mi, yoksa tahsil-yafas tayan sosyal aratrma
c bu zppe mi?
Ama nemi yok bunun. Konuyu kendi kafamca yeniden deerlen
diriyorum da, asl nemli nokta udur diyorum kendi kendime: Ameri
kann 22 milyonluk siyah halk arasndan niversite renimi yapma
ansna kavuanlarn says hemen hemen yok denece kadar azdr. te
bu ansa kavuanlardan bir tanesi! Dnyorum da, renim yapma
nn amacn, nedenini, gereini bir trl kavrayamam olan tahsilli
Zencilerden ite bir tanesi daha, diyorum iimden. Byk lflar etme
hastal bulatrmaktan baka bireye yaramayan, lf olsun hesabndan
bir renimle kar karyayz bu noktada.
Amerikan beyazlarnn Amerikan siyahlarn bylesine kolayca ka
feslemelerinin, srekli ezmelerinin asl nedenlerinden bir tanesi budur
ite; bilmem kavryor musunuz? nk son zamanlara dein, niversi
te renimi grm bar avu Zencinin, renimlerini her hangi bir e
kilde kullandklar grlmemitir ki hibir zaman. Bu renimlerden
yararlanan hep beyazlar ol mutur. Baedilmez bir yarn srp gittii,
kurt-kanunuyla ynetilen, materyalist beyazlar dnyasnda yalnzca
kendilerinden olanlarn karlarn gzetmek, yalnzca kendilerinden
olanlar korumak amacyla srekli aratran, dnen hep beyazlar ol
mutur. Kuaklar boyunca hep byledir bu. Kendi soydalarna yol gs
termek istiyen szde tahsilli Zenciler, her zaman beyazlarn zihniyeti
ne hizmet etmilerdir. Bu da doal olarak, smrc ve yamac beyaz
larn karlarn korumutur hep.
Bununla birlikte -yiidi ldr hakkn ketmetme- beyazlarn olaa
nst bir kurnazlklar, olaanst bir zeklar vardr. Beyazlarn dnya
s, bu szmn kantlaryla doludur. Beyazlarn yapamayaca birey gs
teremezsiniz. Beyazlarn iinden kamyaca bilimsel bir zorluk da he
men hemen yok saylr. imdilerdeyse beyazlar, uzayn sonsuzluklarnda
keifler yapma iinin iinden baaryla kmaktadrlar, uzaya gnderdik
leri adamlan yeryzne sa salim dndrmeyi de baarmaktadrlar.
Ama i, insanlkla ilgilenme alanna geldi mi, beyazlarn ilek zek
s her naslsa sekteye uramaktadr. Btn dnyann beyaz olmayanlar
la dolu olduunu varsayalm bir an, bu durumda hibir konuya eilmeyecekh beyazlarn zeks. Beyazlarn duygusal yanlar, zeklarn bs-

452 MALCOLM X

btn ie yaramaz bir duruma getirmektedir. Bir beyaz, elinde olmaks

zn, beyaz olmayana kar en inanlmaz duygusal davranlarda buluna
bilir; bylesine ardr onlarn beyazlarn stnl kompleksi.
Neresiydi atom bombasnn atld yer, Amerikallann canlarn
kurtarmak iin? Yeryz nfusunun beyaz olmayan te ikisi zerin
deki etkisinin, nemini asla yitirmeyeceini ak ak syleyecek kadar
nasl bnleebiliyor bu beyazlar?
Bu bomba braklmadan nce, burada, Birleik Devletlerde yayan
ve daha sonra dikenli tellerle evrili kamplara hayvanlar gibi dolduru
lan, uysal tabiatl, Japon asll yzbin kadar Amerikan yurttana ne de
meli peki? Bir de Alman asll Amerikan yurttalarnn durumuna baka
lm, bunlarn ka dikenli teller arasna tkld? Bunlar beyazd nk!
Tarihsel bir olgudur; beyaz olmayan bir sima, beyazlarn eskiden
beri ilerinde bulunan, hakiki mayalarnda varolan eytan hep uyan
drm, batan karmtr.
Kendilerine zgrlk tannan ve bir noktaya kadar renim yap
masna izin verilen milyonlarca siyah klenin, bir gn gelip, Ameri
kann gbeinde korku salarak dolaan bir canavar gibi bakaldraca
n daha nceden kestiremeyen Amerikan beyazlarnn zeklarn byle
sine krletiren ey, kimseye gz atrmayan o duygusal eytan deil de
nedir yleyse?
Amerikan beyazlarnn bugn uzay kefe kalkan o zeklar, kle
sahiplerini uyarmalyd, renim grm bir klenin efendisine bir da
ha dnyada boyun emeyeceini sylemeliydi onlara. Tarih bunu kant
lyor; renim grm bir kle nce sormaya balar, sonra da efendisiy
le eit haklara sahip olmay talep etmeye balar.
Artk siyahlar birok konuda, Amerikann btn beyazlarn beyaz
larn kendilerini tandklarndan ok daha iyi tanyp gzetmektedirler.
Ve 22 milyonluk siyah halk giderek daha iyi kavryor ki, uyanan siyah
lar psikolojik, politik, ekonomik alanlarda, hatt bir dereceye kadar
toplumsal alanda byk bir grlt koparp beyaz Amerikay can da
marlarndan vurabilir, srf Amerikann uluslararas emellerine alet ol
mamak iin.
Konuyu fazla datmak istemiyorum. Elijah Muhammed retisini
hezimete uratabilmek iin canla bala uraan beyazlarn gazeteleri,
radyolar, televizyonlar karsnda srdrdm sava, 1963 ylndaki
almalarm anlatyordum.

ICARUS 453

Gazetecilerle ilgili akllca bir imaj attm ortaya, insan gelincikler

dedim onlara. Beni avlamann bir yolunu bulabilmek, yaptmz ak
oturumlarda beni bir keye kstrabilmek iin havay srekli koklayan,
frsatm bulduka ok gibi frlayan bir yaratkt onlar benim gzmde.
Diyelim ki, sosyal haklar iin savaan bir nder, beyaz kamuoyu
nu sinirlendirici bir deme verdi; bunun zerine bir punduna getirip
onu paavraya evirmek istiyorlar ve hemen de beni ne srmeye kal
kyorlard. Bir rnek vereyim size. yle bir soru yneltiliyordu bana:
Bay Malcolm X, sosyal haklarm elde edebilmek amacyla oturma grev
leri yapan ya da buna benzer eylemlere girien Zencilerin tutumlarm
beenmediinizi sk sk belirtiyorsunuz; ya Dr. Kingin ynettii Montgomery boykotu iin neler syleyeceksiniz?
Bu gibi durumlarda, sosyal haklar iin savaan nderlerin Mslmanlara saldrmaktan hibir zaman vazgememelerine karn, onlarn
gene de siyah halktan olduklarm, kendi kkenimizden geldiklerini he
saba katyor ve beni, sosyal haklar direniine karymm gibi gster
mek isteyen beyazlarn tuzana kurban gitmenin byk bir aptallk
olacan dnyordum.
Bana, Montgomery boykotuyla ilgili bu soru sorulunca, boykotu
douran nedeni dikkatle irdeliyordum. Mrs. Rosa Parks otobse binmi
evine gidiyor, duraklardan birisinde, otobse beyazlar biniyor ve ofr
Mrs. Parksa kalkp yerini yeni gelenlerden birisine vermesini emredi
yor. imdi, bir kez dnn bunu1 diye balyordum sonra, iyi kalp
li, yorulmak nedir bilmeksizin alan, Hristiyan inanl siyah bir ka
dn, bindii otobse parasm demitir, kendi payna den oturaa
oturmutur. Oturduu yerden kalkmasn istiyorlar, bunun tek nede
niyse siyah oluudur! unu sylemek istiyorum, yle zamanlar oluyor
ki, beyazlardaki bu kibire ben bile akl erdiremiyorum!
Ya da yle diyordum: Grnte olduka basit gibi gelen bu ola
y, Montgomery boykotuna katlan Zencilerin gznde fazlasyla by
ten asl nedeni kimse bilemez tam olarak. Gneyli siyahlara ynelen
saldrlarn en kt rnekleriyle dolu nice yzyllara tank olunmutur;
linler, rz dmanlklar, kurunlamalar, arkas kesilmeyen dayaklar!
Ama biliyorsunuz ki, tarihi oluturan, basit-grnml olaylardr. Bir
zamanlar, Hindistanl sradan bir avukat, bindii trenden dar atlm
t, ve urad nice hakszlklardan anas alamt; ama sonunda ngiliz
Arslammn kuyuunu dmledi. Ad da Mahatma Gandhiydi!

454 MALCOLM X

Ya da gerek gnlk yaantmda olsun, gerekse televizyona ktm

zamanlarda, avukatlardan grdm bir numaraya bavuruyordum
ou durumlarda hi dikkate alnmayacak bir konuya, jri nndeki
avukat birdenbire bir dal yapverir. (Btn bunlar gerekten bir avu
kat olarak yapmalydm ben, diye dnrm ou kez. Michigana
bal Masonda, sekizinci snfta bize gelen retmen bana iyi bir ma
rangoz olmam tlerken ben de ona avukat olacam sylemitim za
ten.) Gazetecilerin sorduu sorularn cevaplandrlmasna gemeden
nce, hi farkettirmeden konuyu deitiriyordum ve biraz vakit kazana
bilmek iin adamn kucana, yutulmas g bir lokma brakyordum.
Baknz, beyefendi. Kara, Deniz ve Hava Kuvvetlerine katlmaya
zorlanan siyahlarn da bu tr boykotlara girimelerinin ok yerinde ola
can dnyorum. Asl astar olmayan bir demokrasinin bekiliini
yapmak amacyla, gz gre gre lmeye niin gidecekmiiz? Kald ki bu
demokrasi, bu lkede klelik ederek, hizmetilik ederek yaayan siyah
lara yz yldan bu yana verdiklerinin kat kat fazlasn beyaz bir g
mene yalnzca bir gnde vermektedir.
Siyahlar isterlerse elli yerde boykota girisinler, buna seve seve kat
lanr beyazlar; yeter ki siyahlar yukarda deindiim nokta zerinde d
nmeye balamasnlar. Buna benzer konularn, tam benim azmdan
kt gibi basma yanstlmadn bir kez daha yinelememe gerek yok.
Zaten sylenenler olduu gibi yanstlm olsayd, ortalk imdiye ok
tan allak bullak olmutu. Beyaz gazeteciler birbirlerine yaklap babaa verdiklerinde, artk bana cidd sorular sormaktan vazgetiklerini se
ziyordum hemen.
Olduka nemli bir nokta aklma geldiinde de, oltaya yemi takp
hazr olarak bekliyordum; radyoda olsun, televizyonda olsun, sylemek
istediim bireyi mutlaka sylemenin bir yolunu aratryordum. Bu
nun iin de konuyu, son zamanlarda sosyal haklarda grlen birtakm
gelimelere getirip dayyordum. Biliyorsunuzdur; bu dev gibi endstri
dnyasnda birka Zenciye gstermelik olsun diye i verilmitir; baz
lokantalar Zencileri de altrmaya ve daha ok para krmaya balam
lardr; Gneydeki niversitelerden birisi, kasaturasz bir siyah okula
kaydetmitir falan. Oltay frlattm zaman, program sunucusu, yemin
stne stne gelmeye balyordu:
Yaaa! Gerekten, Bay Malcolm X, rknz iin tm bunlarn birer
kazan olduunu yalanlayamazsnz!

ICARUS 455

Bunun zerine oltay hzla ekmeye balyordum. Nereye baksam

sosyal haklarda gelimeler olduunu grmekteyim! Beyazlar, siyahla
rn Allaha bin kr! diyerek sevinten gklere umasn beklemek
tedir adeta! Beyazlarn saplad bir karlk kamalar drtyz yldr srt
larnda tamaktadr siyahlar. imdiyse beyazlar, baklarnn darda
kalan ksmlarn da kml kml gmmek istemektedirler siyahlarn be
denlerinden hi yoksa bir kar gelir! Gene de minnettar kalmasn m
bekliyoruz siyahlarn? Hem sonra beyazlar ba ekip karsalar bile,
yzdeyz bir yara brakacaktr bak geride.
Her zaman olduu gibi, bir yerlerde bir belediye bakan ya da bir
encmen azas Zenci sorunu diye bir sorunumuz yok demeye kalk
sa, nereden de bulup bulutururlar, hemeninde dayarlar bunu gzmn
nne. Bu haberlerin doruluunu yer gstererek kantlamak zorunda
olmadklarn sylyordum ben de; nk biliyordum ki siyahlarn tek
tk bulunduu yerlerdi oralar. Dnyann her yerinde byledir bu, bili
yorsunuz. Szgelimi demokratik ngiltereyi alalm ele: Bat ndial
yzbin siyah gmen birden varp dayandnda, gmen kabul etmeyi
birden bire durdurdu ngiltere. Finlandiya, bir Zenciyi, Birleik Devlet
ler Bykelisi olduu iin barna bast, iyi ho ama, bunun ardndan
bir miktar daha gmen gitseydi ya Finlandiyaya! Ya da Rusyay ele
alalm, Kruef iktidardayken Afrikal siyah rencilerin vizelerini top
tan iptal etmek tehdidini savurdu; nk bu rencilerin bsbtn ta
rafsz olarak yaptklar gsteriler dnya kamuoyuna Rusya ok.... de
dirtiyordu.

Gney Carolina, Louisiana, Alabama, Georgia, Misissippi gibi Aa

Gney eyaletlerinin basn genellikle beni karalamak istiyordu. Ge
ne de, Gneye gvde gsterisi yapmaya giden zgrlk Svarileri
hakkndaki dncelerimi ba sayfalarnda yaynlyorlard. Durumu
gln olarak nitelendiriyordum ben. Kuzeyli olan bu zgrlk S
varilerinin yapacak baka ileri kalmamsa, kendi evlerinde yeterince
fare ve hamambcei bulunduunu, gidip onlarla oyalansalar daha iyi
edeceklerini sylyordum. Ar liberal New Yorkun, Misissippidekinden daha ciddi toplumsal sorunlar olduunu belirtiyordum. Ger
ekten i yapmak niyetindeyseler, bu zgrlk Svarilerinin gidip

456 MALCOLM X

ana-babalar sarho dolaan, hrszlk, esrarketik, fahielik yapan o

cuklarn, boyunlarnda sicimlere dizilmi anahtarlarla gece boyunca
sokaklarda dolap apartmanlara dalmay kollayan sulu ocuklarn
kkenleriyle ilgilenmeleri gerektiini belirtiyordum. Kuzeyli zgr
lk Svarileri, hi deilse, adlar refah yardm listelerinde ka ka
tembellie alm, bunun sonucu olarak da insann yaamyaca ka
dar berbat yerlerde rmek zorunda braklm olan Zencilerin tedir
ginliklerini ortadan kaldrabilmek amacyla onlara yeni yeni i alanla
r amaya, onlarn eitli evrelere girip kmalarn salamaya, kent
okullarnda rahata okuyabilmelerini gerekletirmek iin mcadele
verseler, bu dorultuda bir adm atsalar ya! Bunlarn tm de -hl da
yle ya- rlplak ortada duran ac gereklerdi; ama ne diye szn
ediyorum ki bunlarn? Azl ylanlar bile bu liberal kafallarn bana
besledikleri kin kadar kin besleyemezler.
Evet, maskesini dreceim bu liberallerin, yaptklar birey yok
ortada, ancak her tan altndan kmak istiyorlar! Sonra Kuzeyin libe
ralleri, nice zamandan beri, sulayan parmaklarn hep Gneye evirip,
iki yzl bir tutum ierisine girmekle Gneylilerin byk bir delilik et
tiklerini soylemekteler ve bylece suu zerlerinden sezdirmeksizin at
maya, Gneylileri de dnyann en rezil ikiyzlleri gibi gstermeye a
lmaktalar
Oysa ben, kendi yaantmn bu tr ikiyzllkleri en gzel ekilde
yanstlmakta olduuna inanyorum. Gneye ilikin hibir bilgim yok
tur benim. Kuzeyli beyazlarn bir rnym ben, onlarn Zencilere kar
takndklar tavrlarn bir rnym.
Gneyli beyazlarn hakkn her zaman teslim etmitir Elijah Muhammed. Sz Gneyli beyazlara gelip dayand m, unu kesinlikle sy
leyebilirsiniz ki drsttr onlar. Gneyliler sracaklar zaman dileri
ni gsterirler siyahlara; syleyecek bireyleri varsa siyahlarn yzleri
ne kar, dobra dobra sylerler. Gneylilerin dzmece bir kaynamay
hi bir zaman kabullenemeyeceklerini de aka belirtirler. Hatt daha
da ileriye giderek, ellerine geecek her frsatta siyahlar bir kak suda
bomak niyetinde olduklarn, sembolik reform dedikleri eye bile
kesenkes kar duracaklarn ak ak sylerler. Bu davranlarn asl
ie yarar yan da udur ki Gneyli beyazlar kar karya olduklar k
mazlardan paay syrabilmek iin hibir zaman gzboyamacla ba
vurmuyorlar.

ICARUS 457

i bireysel ilikilere indirgeyip, konuya bu adan baktmzda da

gene, birok Gneylinin Zencilere kar topluca olmasa bile tek tek, ol
duka babacan davrandklarm bireysel plnda yardmlarn esirgeme
diklerini grmekteyiz. Oysa Kuzeyli beyazlar bir yandan pimi kelle gi
bi srtrken, bir yandan da kurnazlklar dnmekte, eitlik ve kay
nama gibi kandrmacalar da azlarndan asla drmemektedirler.
Bir gn gelir de Amerika'nn drt bir yannda siyah eller Kuzeyli beyaz
larn omuzlarn kavrarsa ve beyazlar dnp baktklarnda arkalarnda
kaya gibi dikilen ve Ben de... diyen siyahlarla yzyze kalrlarsa, yle
ya, bu durum karsnda Kuzeyin imdiki liberalleri de, kendi kendile
rine sulanp, korkuya kaplp siyahlardan rkmekte Gneylilerden ge
riye kalmayacaklardr.
Dorusu ya, Amerikadaki siyahlar ierisinde lkenin geleceini
tehdit edenler ve beyazlar iin en tehlikeli olanlar, Kuzeyliler tarafndan
gettolara sktrlp kalm olanlardr. Kuzeyde beyazlarn nfuzunun
temelini oluturan sistem bir yandan demokrasiden dem vurup durur
ken, bir yandan da siyahlar safd brakmaya, keye bucaa iteleme
ye almaktadr.
Azlara sakz olan u kaynama szc, liberal kafal bir Kuzeyli
tarafndan ortaya atlmtr. Gerekte belli bal bir anlam da yoktur bu
szcn. Soruyorum size: Hereyin rksal bir yaklamla deerlendiril
dii u ortamda, kaynama szcnden ne beklenmektedir, kesin ola
rak bir tanm getirebilir mi buna? Kaynamann salt bir imaj olduu apa
k ortada duran bir gerektir. Amerikadaki siyahlarn temel sorunlar
na Kuzeyli kurnaz bir liberal tarafndan rlmek istenen bir sis-perdesinden baka bir ey deildir. Kaynama szc, Kuzey Amerikann
rk ve neo-rk olan elli eyaletinin ellisinde de milyonlarca beyazn ka
fasn kartrmakta, onlar kplere bindirmektedir. nk, bir yanl
anlamann sonucu olarak, siyah kitlelerin beyazlara karp, beyazlarla
iie yasayacaklarna inanmaktadrlar. Oysa bu yalnzca kaynama deli
si Zencilere baklp da varolduu sylenebilecek bir durumdur.
Hani u sembolik olarak kaynam Zenciler var ya, fakir kardele
rini, madur edilmi kardelerini artk gz grmeyen Zenciler, onlar
dan sz ediyorum ite; ilerinde byttkleri kendinden-nefret duygu
larndan, asl kamaya altklar eylerden sz ediyorum. Anlams
nzdr sanrm, ne yaparlarsa yapsnlar, hibir ekilde beyazlara gerei
gibi yaranamayacak olan o Zencileredir benim szm. te bu gzegir-

458 * MALCOLM X

mi birka Zenci, beyazlardan daha beyaz kafal, beyazlardan daha zenci-dmamdrlar.

nsan haklan! nsan yerine konulmaktan ne haber! Amerikadaki
Zenci kitlelerin istedii de ite budur. Meselenin pf noktas buradadr
ite. Kendilerinden, vebal grlmesine kanlmamasm istemekte
dir siyah kitleler. Siyah mahallelerinde, gettolarda dikilen yksek du
varlarn ardna, gecekondu mahallelerine hayvanlar gibi kapatlmamaktr onlarn tek istedikleri. Onlarn asl istedikleri, teki kadnlarla er
keklerin yaptklar gibi, zgrce yaayabilecekleri, balarn dikerek do
laabilecekleri, kendilerine ak bir toplumdur!
Siyah kitlelerin ou artk, zorunlu ilikiler dnda beyazlarn ya
nnda vakit geirmekten nefret etmektedirler, iddetle kanmaktadrlar
bundan; beyazlardan ok az bu iin farkndadr. u kaynama imajnn
yorumu geni bir tabana yaylm olduundan, kendini beenmi, gu
rurundan yanna varlmayan tipler tredi. Siyahlarn kendileriyle ayn
yatakta yatmak niyetinde olduklarna inandrlmt bir de bu adamlar;
koca bir yaland bu! Ya da, sradan bir beyaza, Zenci erkeklerin tek
emellerinin beyaz bir kadn elde etmek olmadn aznza alamazdnz
bile; ite bir yalan daha! Kardelerimizden biri daha geenlerde, Dinle
bak, kulana geldi mi u martavallar? diyerek nakletmiti bunu bana.
Siyah kitleler kendi soydalaryla bir arada yaamay yelerler elbet
te. Hani o kaprisinden yanma varlmayan burjuva Zenciler var ya, ite
onlar bile. Lfta birer kaynama rnei olarak kabul edilen o kokteyl
partilerden evlerine dndklerinde, ayakkablarn karp bir keye
frlattktan sonra yapacaklar tek ey, oturup, kpek yerine koyduklar
liberalleri nasl kendi hallerine terk edip geldiklerini anlatmaya bala
maktr. Byk bir olaslkla beyaz liberallerin de yapacaklar bundan
baka birey deildir. Beyazlara kar bir trl gven duyamyorum ben,
zel ilikilerim yznden onlarla har neir olduum grlm ey de
ildir. stelik, u bizim burjuva Zenciler pek iyi bilirler gereklerden
sz ettiimi.
Konuyu olduu gibi yanstmaya alyorum. Dilimi srdm gr
dkten sonra endie duymayasnz benim hakkmda, yeter ki gerekli
ine inandm birey aklma bir kez dm olsun. Tartma gtrme
yen, rlplak gerekleri vardr bu lkenin, siyahlarla beyazlar arasn
daki ilikilerde en bata dikkate alnmas gereken eydir bunlar. Bu l
kenin atmosferini tam drtyz yldr kirletip duran palavralarn, basma-

ICARUS 459

kalplklarn, rksal seraplarn kesin bir ekilde temizlenebilmesi iin

zorunludur bunlar.
Birok topluluklarda, zellikle kk topluluklarda, beyaz halktan
olanlar kendi karlarna bir yardmseverlik imaj tretip ikide bir Zen
ci kardelerimize kar hsnniyet beslediklerini belirtip durmulardr.
eitli zamanlarda falanca yerli Zenci herhangi bir yerdeki falanca yer
li beyaza gerein asl kiiliini retmitir; gerein asl ehresi ortada
dr; siyahlar insanlk onuruyla badamayacak ekilde muamele gr
mekten, ikinci snf insan yerine konulmaktan, vatandalk haklarndan
yoksun braklmaktan bizar olmu, usanmtr. Zaman zaman duyars
nz, ackl bir havaya brndrlerek duyurulur haber: Yazk ki son
zamanlarda, malm nedenler yznden, beyazlarmzn hereye karn
besledikleri hsnniyetleri Zencilerin aleyhine dnmeye balamtr ar
tk... Olduka yerinde bir davrantr bu... Oysa gelimeler tkrnday
d... imdiyse rklar arasndaki tm balar bsbtn koparlmtr!
Neden sz ediyor bu adamlar? Hibir zaman byle bir iletiim ku
rulmad ki. Beyazlar tarafndan Zencilerin balarna rlen oraplar
hakknda Zencilerin neler dndklerini herhangi bir blgenin yerli
Zenci liderleri kendi azlaryla hibir zaman duyuramamlardr be
yazlara. kinci Dnya Sava sonuna gelinceye dein Birleik Devletle
rin hibir yerinde parmakla gstermeye kalksan byle bir iletiime
rastlanamaz.
Kant m istiyorsunuz buna? Pekl, yleyse unu soraym; Zenci
ler kesinlikle bakaldrmaya baladktan sonra, batan baa btn Ame
rikada grlen aknln, burkuntunun kkenini nerede arayacaz?
Amerikann tm yurttalarnda grld gibi Zenciler hakknda k
tmser duygularla donatlm bir ordunun komutan olmaktansa', yerle
yeksan olmay yelerdim ben.
Daha beyazlar nelerin olup bittiini kavrayamadan Zencileri devrim
noktasna srkleyende bu durumdur. in aslna baklrsa, Ameri
kann drt bir yanndaki tm Zenci nderler, salt nder olarak kala
bilmek amacyla evrelerindeki beyazlarn gvenlerini yeniden kazan
maya alyordu. Her ey yolunda velinimetim, herey sanki antada
keklik! Arada bir bu nderlerin kendi halklar iin bir takm istekler
de bulunduu da oluyordu: ey, velinimetim, halktan kimileri daha iyi
bir okula gerek duyulduundan sz ediyorlar velinimetim. O yrenin
Zencileri herhangi bir konuda glk karmyorsa, hayrhah beyaz

460 MALCOLM X

patron bu istee kafa sallayp onlara bir okul yaptryor, ya da ekmek

kaplar ayordu.
ktidar evrelerine mensup olan Amerikallar ok iyi bilirler ki sz
lerimde olduka haklym ben! Tara Zencileriyle hsnniyet sahibi
tara beyazlar arasndaki ilikilerin gerek yzn ortaya koyduumu
da bilir bu kiiler. Bu nokta konunun zdr ve kendini-beenmi,
egemen olma sevdasna kaplm beyazlarca tretilmitir. Byle bir dav
ran biiminin kendine zg naks yznden beyazlar, tara Zencile
rini amansz bir gzkarala srkleyen tara toplum sistemine bakp
da sulanacaklar yerde, Zencilere frlattklar az artklarna bakp da
asil olduklarn sanmaya baladlar.
Size birey syleyeceim. Bu rnek, bu sistem, beyazlarca tretil
mitir ve Zencilere gnlsz bir srtn gerisinde gerekleri gizleme
alkanln getirmitir. Evet efendim-hayhay efendimcilii retmi
tir Zencilere, ayak srmeye ve sallabala altrmtr Zencileri. Di
yeceim bu sistem Amerikal beyazlara, gemi azya alm koca bir ordu
nun veremiyecei kadar byk zararlar vermitir.
Niin zerinde duruyorum bunun? unun iin: bu olgu, Amerikal
beyazlarn ruhlarnn derinliklerinde, kendilerinin stn olduklar yo
lunda kesin bir kan oluturmutur. Baksanza, mektep yz grmemi
bir beyazn, Zencilerden olup da yksek tahsil yapm bir ondere, bir
okul mdrne, bir retmene, bir doktora ya da teki mesleklerden
olan bir kiiye sayg gstermek tenezzlnde bulunduu grlm ey
midir hi?
Beyaz kafalarn ortaya att sistem, dnyann neresinde olursa ol
sun, beyaz olmayan halklara rnga edilmeye allmaktadr. Beyazlar
dan baka kimsenin gn grmedii bu dnyada, beyazlardan kurulu
hkmetlerin darboazlardan bir trl kurtulamaynn, balarndaki
tehlikeleri bir trl atlatamaytlarnn asl nedeni de bu olsa gerek.
Dorulardan kamayalm! Gereklerden! Beyazlarn, iinde bulun
duktan belnn ana nedenini oluturan dorulara, gereklere eilip
eitmemesi, beyazlarn yaantlann srdrp srdremiyeceklerini en
kestirme yoldan belirleyecek olan ey budur ite.
Fazla deil, daha birka yl ncesine dein gl beyazlarn bir yanbaklar karsnda olduklar yerde donakalan, korkudan titreyen beyaz-olmayan halklarn, artk imdilerde devrimler yaptn grmekte
yiz. Asl astar nedir bunun, olduka basit; gzkaralklarla, aalk ve

ICARUS 461

ieyaramazlk duygularyla geip giden yzlerce yllk bir sreden son

ra siyah, kahverengi, kzl ve sar halklar enselerindeki beyaz topuklar
dan, ister lmne ister kalmna illallah etmiler bizar olmulardr.
Beyaz olmayan halklarn karsna geip de demokrasi ve karde
lik trks aran beyaz Amerikan hkmeti nasl dayanabilecek
bunlara? u Amerikada hergn neler olup bittiini okuyup reniyor
larsa tabii ve doma byme Amerikal olup da beyaz olmayan halkn
yannda bile hi ekinmeksizin demokrasiyi, kardeliki yerin dibine
batran Amerikal bunca beyazn, binbir nasihattan beter fotoraflarn
gryorsa beyler... Dnyann beyaz-olmayan teki halklar pek iyi bilir
ler ki Amerikal Zenciler, Amerikann beyazlarn gnlden sevmiler
dir, onlar iin klelie katlanmlardr, hizmette kusur etmemilerdir
onlara kar, yaralarn seve seve sarmlardr onlarn. Amerika; ister be
yaz olsun, ister teki renklerden olsun, dmanlar tarafndan saldrya
uradnda niformalarn srtna geirip slasn terk eden ve gzn
krpmadan len gene ayn Zencilerdir. Bylesine bal, bylesine sadk.
Gene de Amerika hl bombayla varmakta, kpekler salmakta beyaz-ol
mayan byle birisinin stne, ate hortumlaryla acmaszca yakmakta
bu zavalllar ve binlercesini zindanlarda srndrmekte, kan gvdeyi
gtresiye dayaktan geirmekte, ve tm sularda onlara cezalarn en
arn rev grmektedir.
Dnyann teki kesimlerindeki beyaz-olmayan halklar da ilgilen
dirdiinden hergn gndemde olan, herkese bilinen bu konular, ku
kusuz ki, diplomat arabalarn yakmalarn, toplu yrylerin, karlk
l talamalarn, bykelilikleri, temsilcilikleri yakp ykmalar, Go
Home Yanki! diye barmalarn, beyaz Hristiyan misyonerlerin stne
saldrmalarn, eitli yerleri bombalamalarn, bayraklar yrtmalarn en
nemli etkenlerindendir.
Amerikal beyazlarn kendileri hakknda besledikleri byklk
kompleksinin kendilerine, gemi azya alm koca bir ordudan daha b
yk zararlar vermi olduunu sylemitim. imdi anlald m bunun
nedeni?
Amerikal siyahlarn tm giriimlerinin, kendi i dnyalarn drt
ba mamur bir ekilde kurmayca, kendilerine hatr saylr bir yuva yap
maya y'nelik olmas gerekirdi. Tpk teki etnik topluluklarn yapt
gibi, siyah halkn da, nerede olursa olsun, nasl olursa olsun, kendi r
kndan olan insanlar iin alnteri dkmesine, kendi trnden olan in-

462 MALCOLM X

sanlar iin i alanlar amasna ve giderek siyah rkn kendi yayla kav
rulabilecek gc elde edebilmesi amacyla eitli yollar denemesine en
gel olunmasn. Amerikal siyahlarn saygnlk kazanabilmelerinin tek
yolu olsa olsa budur. Beyazlarn, siyahlara asla vermek istemedikleri ey
de kendine gven duygusudur zaten! teki insanlarn sahip olduklar
na tek tek sahip olmadka, teki insanlarn kendileri iin yaptklarnn
tmn de elde etmedike siyahlarn bamszlklarna kavumalar ve
birer insan olarak bamszlklarna kavumalar ve birer insan olarak
tannmalar, insan yerine konulmalar dnlemez.
Gettolarda oturan siyahlarn madd, manevi ve ruhi noksanlklar
n, kusurlarn gene kendilerinin gidermesi iin zaman geldi de geiyor
bile. Siyahlarn, iine dtkleri sarholuktan, esrarkelikten, fahielik
ten kurtulabilmeleri iin zorunlu olan dzeni kendi elleriyle kurmaya
balamalar gerekmektedir artk. Amerikadaki siyahlar iin, kendi de
er llerine drt elle sarlp onlar yceltmekten bakas beyhudedir.
Zencilerin, bugnk saylarna oranla pek az; hemen hemen par
makla gsterilecek kadar, olsa olsa birka bini u kaynama denilen
eyi benimsemektedirler. Yeri gelmiken burada bir kez daha tekrar
edelim ki, beyazlarn konforlu otellerinde, grkemli gece kulplerinde,
lks lokantalarnda paralarn har vurup harman savurmak isteyenler,
burjuva kesiminden bir avu Zencinin oluturduu bir kmedir. Bylesi elence yerlerini ileten beyazlarn bu tr harcamalara gc yetebilir.
Ama, bu elence yerlerinde grdnz Zencilerin pek ounun bylesi bir yaantya gc yetmez; iin aslna baklacaksa gerekten yetmez
ite. Hani, maann taksitlerden arta kalan ksm eline kazasz belsz
geerse kalkp ehir merkezine koarak, kendisinden ok daha varlkl
ef garsonun suratna srta srta, bir akam yemei yemek isteyen bir
Zencinin durumu neye benziyor dersiniz? Yemee kp, dizlerine ar
af kadar peeteleri aarak bldrcn kapatma ya da gvete salyangoz s
marlayanlar da gene bu burjuva Zencilerdir; kald ki, Zenciler oldum
olas holanmazlar salyangozdan! Bunlarn yaptklar, ite kaynatkla
rn kantlama abalar.
Amacnz, bu lfta kaynamann asl sonularna varmaksa, hemen
ele almamz gereken ey, renkler arasndaki karmak evliliktir.
Karmak evlilikler artmadka szmona kaynama diye bireyin
gereklemiyeceine, en azndan, gereklese bile uzun mrl olamyacana inanan Gneylilerin dncelerine noktas noktasna katlyo

ICARUS 463

rum. Hem kime yarar olacak bunun? Burada bir kez daha kar karyayz gereklerle, kamayalm gereklerden. Renk dmanlnn krkle
nip durduu bir toplumda, kadn olsun, erkek olsun; siyah olsun, beyaz
olsun; bir baka rktan e-dost edinmekle ne geecek sanki elinize?
Gerek u ki, beyazlar gerek evrelerindeki, gerekse kendi evlerin
deki siyahlara kar besledikleri dmanln ilnn fazlasyla yaptlar.
Bunun yan sra Zenciler arasnda ok yaygn bir kan vardr ki bu kar
mak iftleri, Zenci aileleri, Zenci topluluklar, katksz beyazlarn d
ndklerinden daha da tehlikeli bulmaktadrlar. Byle olunca da, bu
tr kaynak evlilikleri, honutsuzluklardan, ekememezliklerden, ku
rulmaya allan dnya ierisindeki uzmanlklardan baka ne bekleye
bilir ki? Vara vara u noktaya varyoruz, sosyal bir deerlendirmeden
geirilirse: kaynama denilen eyin hibir tarafa da bir yarar olmaya
caktr. Kaynama eninde sonunda beyaz rk mahvedecektir... Ve ku
kusuz siyah rk da.
Beyazlarn siyah kadnlarla kaynamalar neredeyse, Amerikadaki
siyah rkn ten rengini ve karakterlerini deitirmeye balamtr. Tenle
ri bir beyazdan daha beyaz olan bu siyahlarda nereye varlmak isten
mektedir? Amerikada bugn iki milyonla be milyon arasnda beyaz
Zenci olduunu duydum. Beyazlarn toplumuna geiyor bunlar. ek
tikleri azab bir dnn! Tandk bir siyahn her an karlarna kabi
leceini, ayplarn yzlerine vurabileceini dnerek, bitmez tken
mez bir korkuyla yaayp gitmek! Dnn bir kez hergn bir baka ya
lanla yaamay. Beyaz olan z kocalarnn, beyaz olan kendi kanlarnn,
beyaz olan z ocuklarnn hergn u Zencilerden szettiklerini duy
mas ne demektir, dnn bir kez!
Beyazlar karsnda Zencilerin dtkleri akbetlerin en aclarn ben
duymuumdur, benim duyduklarmdan daha beterini duyan bir tek ku
lak kmaz, hi sanmyorum kacan. Size unu syleyeyim ki, lam
cimi yoktur bunun, imdiye dein duyduum kadaryla beyaz-olmayanlar arasndan gelen eletiriler ierisinde en beter olan, en kmseyici
olan; beyazlar ierisinde beyaz olarak yaayan, beyazlarn kendi arala
rnda. Zenciler hakknda konutuklarna hergn kulak misafiri olan u
deien Zencilerden duyulmutur. ylesine eletiriler ki bunlar, hatr
saylr bir Zencinin bunlar duymas pek yelenmez. Hani rksal bir gs
teri sz konusu olsayd, beyazlarn muhitinde deien bu Zenciler, si
yah cephenin en deerli casuslar ve dostlar olacakt herhalde.

464 MALCOLM X

Avrupann esmer bebekleri artk byyp kadn ve erkek oldular

da kendi soylarnn ailelerini oluturmaya baladlar bile. Tm yaant
lar boyunca rksal garabetliklerin silinmez izleri olarak kalacak olan bu
deneyler, kaynama adna olumlu birey kantlayabilmi midir?
Beyazlardan yola klacaksa, kaynama deil benzeme olmaldr
bunun ad; byle bireyse, kendi miraslarn korumak azminde olanlar ca iddetle reddedilecektir, rlandalIlarn lngilizleri rlandadan kovup
durmalarna baksanza. rlandallar, ngilizlerin kendilerini birgn ge
lip, btnyle yutacaklarm biliyorlard. Fransz asll Kanadallarn
kendi asliyetlerini koruyabilmek iin srdrdkleri ve fanatiklik dze
yine ulaan mcadeleye bir bakn sonra.
in dorusu, bileime uram, bu yzden de zayflam ve bozul
mu bir etnik kimliin dourduu sonular ierisinde tarihin en trajik
olgusunu denemi bulunuyoruz: ite Almanyadaki Yahudi.
Yahudi, Almanlarn yaptklarndan daha kabark yardmlar yapm
tr Almanyaya. Almanyann ald Nobel dllerinin yardan fazlasn
Yahudiler kazanmtr. Almanyada grlebilecek en kk bir kltrel
kprtda bile ba eken Yahudiydi, en byk gazeteler onun elindeydi.
En nl sanatlar Yahudiler arasndan kard, en unutulmaz airler
onlar arasndand; sahne ynetmenleri iin, besteciler iin de ayn du
rum sz konusuydu. Ne var ki, bu Yahudiler balanamaz bir hata yap
mlard; benzemek.
Birinci Dnya Savandan tutun da Hitlerin parlamasna dein Ya
hudiler kendi rklarndan olmayanlarla giderek younlaan bir evlilik
ierisine girdiler. oklar kendi adlarn deitirdi, baka baka dinlere
geti. Kendi yahudi dinleriyle olan, zengin Yahudi kltrnn ve rk
nn kkenleriyle olan balarn dondurdular, kopardlar iyice... yle ki
kendilerini birer Alman olarak dnmeye dein vardrdlar ii.
Bunun yan sra bildikleri bir ey daha vard, bira salonlarndan
kp iktidara oynayan bir Hitler vard ortalkta, kendine zg stn rk
Ariler kuramyla geliyordu. Ve tm yaplanlarn cezasn ekmek iin;
asln unutmu, asl bozulmu bir Alman Yahudi vard el altnda.
in akl almyan yan, nasl olup da bu Yahudilerin tm parlak ze
klarna, Almanyann her konudaki sorunlarnda gllklerine ve us
talklarna karn; cin arpma dnmesine sorutup kalmalar, olup
bitenleri yalnzca seyretmeleridir Kald ki, balarna gelenler bir gece
ierisinde anszn olup bitiveren birey deildi; tersine, kademe kademe

ICARUS 465

gelitirilmi olan ve kendilerinin katledilmelerini ngren bir tasar var

d ortada.
Yahudilerin kendi kendilerine uyguladklar bu beyin ykama yle
sine ileri boyutlara ulamt ki, gaz odalarna tkldklarnda pekoklar son nefeslerinde, Olamaz, gerek olamaz bunlar! diye hrldyordu.
Hitler hele bir de, kafasna koyduu gibi, dnyay batan baa tes
lim alm olsayd ne olacakt! Bugn hayatta olan her Yahudi iin ty
ler rpertici bir dncedir bu.
Yahudi bir daha unutabilir mi bu dersi. Yahudiler bugn gzlerini
drt ap bir Neo-Nazi rgtn adm adm kollamaktadrlar. Savatan
hemen sonra Yahudilerin arabulucu Haganah'lar ngilizlerle uzun sre
li antlamalara giriti. Ama bu kez de, Stern etesi Ingilizlere hi gz a
trmyordu. Bunun zerine ingilizler, Yahudilerin Filistini Araplarn
elinden zorla ekip almalarna nce raz oldular, sonra sonra yardmc
oldular, gerek sahiplerinden gaspederek ald bu topraklar zerinde
Yahudiler sraili, kendi lkelerini kurdular. Yeryzndeki her insan so
yunun ilgi duyduu, zorunlu grd bireydir bir lkeye sahip olmak.

Szmona kaynama dncesinin zayflatc, uyuturucu, aslnda

saptrc etkilerinin bir uzants olarak Amerikadaki siyahlara bir baka
hap yutturulal ok olmad daha. Benim deyimimle, Washington ze
rine Srnt bu.
Zencilerin byk bir kitle oluturarak Washington zerine bir y
ry yapmalar dncesi, Yatakl Vagon ileri Dayanma Derne
inden A. Philip Randolphun icadyd. Yirmi yldan, belki daha da faz
la bir zamandan beridir Zenciler arasnda Washington zerine Yry
dncesi dolap dururdu. Derken, imdi kendi kendine, anszn par
layvermiti bu dnce.
Yediden yetmie, tarmla uraan Gneyli Zenciler, kk kasaba
Zencileri, Kuzeydeki kenar mahalle Zencileri, hatt oktan Tom Amcalam olan Zencilerin binlercesi bile azlarn atklar zaman Mar
mar! demeden sze balamyorlard.
Joe Louisden bu yana hibirey bylesine bir araya getirememiti
Zenci kitlelerini. Nerede bir Zenci kmesine rastlasanz, ne pahasna
olursa olsun Washingtona ulamaktan dem vuruluyordu orada. Kls

466 MALCOLM X

tr otomobillerle mi olur, otobslerle mi olur, otostop yaparak m olur,

artk nasl olursa, hatt gerekirse yryerek bile olsa ulalmalyd Washingtona. Hep birden, Washingtona ynelmi binlerce siyah kardein
dn kuruyordu herkes. Ayn yolda elele, bakent caddelerini boy
dan boya istila ederek havalimanlarnn pistlerini igal ederek, yeil
alanlara sere serpe uzanarak Kongreden ve Beyaz Saraydan, sosyal hak
lar konusunda die dokunur bireyler yapmalarn talep etmek iin yrnmeliydi Washington zerine.
Ulusal apta bir zavallkt bu; saldrganca, ynlendirilememi,
amasz ve basz bir eylem. Byk oranda, Zencilerin boyunlarnn be
yaz topuklar altnda kslp kalmasna en ok ierleyen, bundan en ok
bkan gen Zencilerdi bu yrye taraftar olanlar; gzlerine birey de
gzkt yoktu bunlarn.
Beyazlarn fkeyle kark bir korkuya kaplmamas iin bir neden
yoktu. Umulmadk bir kvlcm, nceden kestirilemiyen bir feveran,
Zenci ayaklanmasna yol aabilirdi. fkeden kapkara kesilmi binlerce
siyah yalnzca Washingtonu ayaa kaldrmakla kalmaz, ayn zamanda
kenti yerlebir de edebilirdi; hkmet biliyordu bunu.
Beyaz Saray, sosyal haklar savunucusu olarak bilinen Zenci nder
leri apar topar ard. Tasarlanan Yryn durdurulmas isteniyor
du bunlardan. Bu szde nderler samimi olarak konuarak bu Yry
dncesini kendilerinin ortaya atmam olduklarn, Yry zerin
de de hibir etkiye sahip olmadklarm sylediler. Bu dncenin asl
ulusald, kendiliinden, ynlendirilmemiti, ndersizdi. Bir baka de
yile, siyah bir barut fsyd ortadaki.
Kaynama dncesinin, zencilerin eylemini nasl baltaladn
hangi renciye sorsanz, doktora tezi saylabilecek bir aratrma suna
bilir size.
Beyaz Saray, lke apnda bir velveleyle Washingtona yaplan bir
yrye raz olduunu, bunu onayladn, ho karladn bildiri
yordu. Sosyal haklar amalayarak kurulan rgtlerin en ileri gelenleri
arasnda balar konusunda alenen bir kavgadr alm yrmt im
di. New York Times iciini ciciini karncaya dein durdu hikyenin
zerinde. NAACP kalkt, duymayan m kald ki bunlar, teki rgtle
rin giritikleri gsterilerin, sosyal haklar iin yaplan balardan byk
bir ksmn erittiini iddia etti. NAACP bir yandan da teki rgtlere
mensup gstericiler arasndan tutuklananlar iin kefalet masraflar d
yor, torpiller patlatyordu; kabak kendi balarnda patlad sonunda.

ICARUS 467

Film gibi bireydi sanki. Oyunun ikinci perdesi, sosyal haklarla u

raan Zenci nderlerden oluan alt byklerde, nl bir hayrsevenler
derneinin beyaz bann New Yorkta bir araya gelmeleriyle balyordu.
Kendilerine, alenen para ekimesi yapmalarnn kamuoyundaki itibar
larnn zedelenmesine yol at sylenmiti. Bunun ardndan, bu alt
byklerce aniden kurulmu olan Birleik Sosyal Haklar Bakanlk
Konseyine 800.000 dolarlk bir ba yapld resmen aklanyordu.
imdi siyahlarn birdenbire byle birlemelerini gerektiren ve sa
layan ey neydi? Beyazlarn parasyd. Ya parann ucunda ne vard?
t. O zaman yalnzca bu ba yaplmakla kalnmam, ilerde uygun
bir zamanda, yryten sonra... Akas iler yolunda gider de bir
terslik kmazsa, hesaba kitaba gelmez bir meblan da denmesi iin
sz verilmiti.
O kendine zg fkeli Washington zerine Yry havas, he
men hemen btnyle deitirmiti ehresini.
lke apnda oluturulan kamuoyu, bu alt bykleri Washingtona yaplacak yryn tartlmaz nderleri olarak ortaya kanvermiti. Yry tasarlarna boyuna fke ekleyen bu kzgn, halk-dostu
Zencilerin kulana gitmiti bu sylentiler. Artk bu unlu alt byk
lerin de kendilerine hak verdiini ve kendilerine katlacan varsay
yorlard.
Yrye katlmak zerine arlanlar ierisinde olduka nl drt
beyaz figr daha vard: Bir Katolik, bir Yahudi, bir Protestan ve bir de
iadam.
Oluturulan kamuoyu imdi bir baka eyi ima ediyordu; Washngtona yaplacak yryn mahiyetini ve rotasn bu on bykler otu
rup belirlemeliydi.
Drt beyaz figr yava yava geviyorlard. Derken, sozumona libe
ral Katolikler, Yahudiler, Protestanlar ve iadamlar arasnda bir haber
dir tutuup gitti: siyahlarn bu Yryne katlmak demokratik bir
eydi. Bu aamada, nceden yry aleyhtar olan beyazlar, anszn bir
kararla kendilerinin de yrye katlacaklarn yaymaya baladlar.
Bunun zerine burjuva Zenciler cereyan arpma dnmlerdi,
nceleri yrye iddetle kar kan, kelimenin tam anlamyla orta-snf ve aa-tabaka, birden, bu halk-dostu Zencilerin koltuuna
girivermilerdi.
Ama asl nemlisi, yrye beyazlar da katlyordu artk.

468 MALCOLM X

Hani, bu arada isiz gsz, madur edilmi, a kalm Zencilerden

birka da ezilmeliydi ayaklar altnda. Bizim u kaynama delisi Zenci
ler bile, yrye nereden katlmalarn kararlatrmak zere birbirleri
ne kouyorlard, ilkin kzgn siyahlarn yry olarak beliren ey,
imdi birdenbire son derece k bir duruma dntrlyordu. Bir an
da, Kentucky Atyarlarndan farkl bir yan kalmamt Yryn.
Gsteri dknleri iin, tam bir vnme sembolyd. Sen de orada
miydin? Bu cmleyi bugn bile duyabilirsiniz oklarnn azndan.
Bir ak hava gezintisi, bir piknik olup kmt Yry.
Yry sabahnda, stleri balan toz iinde kalm, sinirli, terli
kk kasaba Zencilerinin bindikleri klstr arabalar; kiralanm
jetlerin, trenlerin, havalandrma tertibatl otobslerin arasnda gze
bile gzkmyordu. in banda tam bir kkremi sel olarak d
nlen ey, imdi, bir ngiliz gazetesi tarafndan durgun akan sel ola
rak tanmlanyordu.
Oturup kaynamlktan konumak! Tuzla biber gibi bireydi. Ve ite
imdi, rahatlkla denetlenemiyecek bir tek kille hareketi bile kalmamt.
Yrylere, hibir ekilde pankart getirmemeleri iin kesin emir
verilmiti; pankartlar tertip komitesi tarafndan tedarik edilecekti. An
cak bir ark iin izin verilmiti: Zafer Bizimdir. Kendilerine nasl var
laca sylenmiti, nereye ne zaman varlaca, nerede toplanlaca, y
rye ne zaman balanaca ve yryn genel rotas falan hep tertip
komitesi tarafndan belirlenmiti, ilkyardm duraklar stratejik yerlere
kurulmutu. Nerede baylp dlecei bile karara balanmt!
Evet, ben de oradaydm. Yakndan grdm o curcunay. Hep bir
azdan Zafer Bizimdir... Elbeet Birgn... diye mrldana mrldana
sallanan, tiksinmesi gereken birisiyle kolkola girip dkle dkle yr
yen adamlardan kzgn devrimciler kt nerede grlmtr? plak
ayaklarn, kendilerine zulmedenlerin ayaklarna yaptrp nilferli
bahe havuzlarndan aa sarktan, ellerinde ncillerle, omuzlarnda gi
tarlarla Size Bir Mjdem Var martavallaryla avunanlardan kzgn dev
rimciler ktn kim duymutur?
Ve o zamanlar Amerikadaki siyah kitleler tan bir kbus geirmek
teydiler, geri imdi de yle ya!
Bu kzgn devrimciler, kendilerine komut veren nderlerinin en son
buymklarm bile yerine getirdiler; erkence dalacaklard. O, binlerce
ve binlerce kzgn devrimciler ynndan kala kala ne kalsa beenirsi

ICARUS 469

niz geriye, bir avu kalabalk; ertesi gn Washington Otelciler Birlii,

bo kalan odalardan doan zararn byk olduunu aklyordu. Hollywood bile stesinden gelemezdi byle bir senaryonun
Sonralar basnda bir anket dzenlenmiti, eskiden beridir sosyal
haklara muhalefetiyle bilinen Milletvekillerinden ya da Senatrlerden
bir tanesi olsun grlerini deitirmi olsalar ya. Baka ne bekleniyor
du ki? Bir gnlne kaynam kiilerin sergiledii bu piknik, tam
drtyz yldr Amerikan beyazlarnn iine kk salm olan o kendinibeenmilik havasnn temsilcileri olan bu kiilerin nasl da birden tep
kilerine yol amt?
Kar durulmaz bir gerek var ortada: gerek siyah gerekse beyaz,
binlerce kiinin bylesine esiz bir gldrye gnlden inanmas, bu
lkede bir dankl dn srdrlp gitmesinin, sorunlar temelin
den yakalamak yerine geitirivermek ve rtbas etmek istenmesinin bir
baka rneidir.
Washington zerine Yry hareketinin gerekletirdii tek ey,
Zencileri bir sre daha uyutmak olmutu. Ama siyah ynlarnn, birgn kendilerinin beyazlarca bir daha aka oyuna getirilmi olduklar
n kavramalar kanlmaz bir eydi; yle de oldu. Ve gene kanlmaz
bir sonu olarak, siyahlarn fkesi yeniden alevlendi ve imdiye dein
hi grlmemi bir ekilde harlayverdi. Derken deiik kentlerden pat
laklar vermeye balad bu kzgnlk, sonra rksal bunalmlar 1964 yl
nn uzun, scak yaz mevsiminde grlmemi boyutlara ulat.
Washington zerine Srnten bir ay kadar nceydi. New York Ti
mes, niversiteler arasnda yapm olduu bir ankete dayanarak, beni
niversitelerde ve yksek okullarda en ok aranlan ikinci konumac
olarak iln etti. Benden nceki tek konumac da Senatr Barry Goldwaterd.
Kanmca niversite evrelerinde bylesine tutulmamn nedeni Dr.
Lincolnn kitab Amerikadaki Siyah Mslmanlard. niversitelerdeki
derslerin pekounda, bu kitabn okunmas isteniyordu. Derken, ol
duka uzun, tarafsz bir mlakat yaplmt benimle, Playboy bunu ya
ynlad. Bu derginin niversite evrelerindeki sat teki dergilerden
fazladr. Bunun zerine, nce bu kitab okuyan, sonra da Playboydaki
mlakat inceleyen renciler, fkeli Siyah Mslman diye bilinen bu
adam bizzat dinlemek istiyorlard.

470 MALCOLM X

New York Timesm bu tesbiti yaynlandnda, o zamana dein hi konumamsam elli niversitede konumutum: Brown, Harvard, Yale,
Columbia, Rutgers ve niceleri saylabilir daha. u anda bile, Cornellden,
Princetondan ve daha bir dzine okuldan arlar gelmektedir. En ksa
zamanda, elim dedii oranda yerine getirmeye alacam isteklerini.
Zenci kurulular arasndan bazlarna, Atlanta niversitesine, aa At
lanta Clark niversitesine, Washington D. C.deki Howard niversite
sine de yolum dmt o zamanlar; ve kukusuz, ufak tefek bedenli
rencilerin doldurduu daha birou da eklenebilir bunlara.
Halis muhlis siyah olan dinleyicileri saymazsak, en ok faklteli
dinleyicileri tutuyordum. Fakltelerdeki oturumlarmzn iki saatten ta
drt saate dein srd oluyordu, zaman snrn ounlukla ayor
duk. Tarafsz, aratrmac ve hemen her zaman diri kafal olan renci
lerle retim grevlileri beni soru yamuruna tutuyorlar, aklamalar is
tiyorlard benden. Fakltelerdeki bu oturumlarmzdan hibirinin de s
kc bir havada getii sylenemezdi. Kendi eitimimde yeni mesafeler
katedebilmem iin de epey yardm olmutur bu deneylerin. Elijah Muhanmed retisini savunabilmem, gerei gibi temsil edebilmem iin
bana yeni yollar retmeyen bir deney yoktur bunlar arasnda. ou
kez, ak oturumlarda, karlkl tartmalarda, srf beni dinlemek ama
cyla gelenlerin salonu tklm tklm doldurduunu grrdm. Oysa,
rencilerden ya da retim grevlilerinden sekiz-on kiinin karsna
tek bama kardm ben; bunlar da genellikle sosyoloji, psikoloji, felse
fe, tarih, dinler tarihi gibi blmlerin krs bakanlar olurdu ve hepsi
de kendi dalnda kard benim karma.
Hemen her seferinde de ak oturumlarn banda una benzer bir
eyle dalyordum konumaya: Baylar, Michigan-Masonda ortaokulu
zor bitirdim. Lise tahsilimi Massachusetts-Roxburydek siyah mahalle
lerinde tamamladm. niversite tahsilimi Harlem sokaklarnda tamam
ladm, tezimi de hapishanelerde verdim. Elijah Muhammed bana ret
ti ki, beyazlarn beyaz olmayanlara kar ilemi olduklar crmleri sa
vunmaya yeltenen, hakl karmaya uraan hibir insann zeksndan
korkup ekinmemem gerekmektedir. Hele bir de sz konusu Kuzey
Amerikadaki siyahlarla Kuzey Amerikadaki beyazlar olursa.
Sava alanna dnyordu ortalk ama bu savata aydnca ve filozof
a kurunlard karlkl atlanlar, insana heyecan veren bir dnceler
arpmasyd srp giden. Bamdan ok getii iin, dinleyicilerimin

ICARUS 471

nabzlarn yoklayabiliyordum. nl hatiplerle de kar karya gelmek

teydim zaman zaman, onlar da kabul ediyordu ki bu yetenek, kitleye
hitap vergisine sahip olan ve halkn karsna kp onlar harekete ge
irebilen kiiler iin olduka doaldr. Bir bakma zihinsel bir radar bu.
Bir doktorun, parman hastasnn nabzna koyup da kalp atlarn ra
hatlkla dinleyii gibi, ben de konumaya baladm m, sylediklerime
kar gsterilecek tepkileri ak olarak hissedebiliyordum.
yle sanyorum ki, gzlerim kapal olarak oturup konumaya ba
lasam, arada be dakika getikden sonra beni dinleyenlerin halis muh
lis beyaz, ya da halis muhlis siyah olduklarn yzdeyz kestirebilirim.
Beyaz dinleyicilerle siyah dinleyiciler arasnda dalar kadar fark vardr.
Siyah dinleyiciler daha scak gibi geliyorlard bana; nedense, onlarn su
sularnda bile mziksel bir uyum bulunuyordum.
Sorulu-cevapl blmlere geildii zaman da gene gzlerim kapal
olarak, sorunun hangi etnik kesimden geldiini kolayca karabilirim.
Tm bunlar arasndan hi amakszn tanyabileceim iki tipten birisi
Yahudidir, tekisi de kaynam dinleyiciler arasndan kacak bir bur
juva Zencidir.
Yahudiden gelecek sorular ve aklamalar iin elimdeki anahtar u:
bunlar, teki tm etnik kkenler ierisinde, bilinen zihniyetleriyle, bi
linen tasarlaryla kendilerine en ok yontan bir topluluktur. Sorularna
da yansyordu bu tek-tarafllklar. Hem, Yahudilik demek, ar aln
ganlk demektir. Demek istediim, azndan hele bir Yahudi szc
kmaya grsn, Yahudi dmanlyla sulanrsnz hemen. Bir Yahudinin meslek alanndaki durumu, doktor olmas, tccar olmas, ev ka
dn olmas, renci olmas ya da baka bir eyle uramas hibir ey
deitirmez bence. Kadnyla erkeiyle tm de, hereyden nce, bir
Yahudi olarak dnr hep.
u anda, kukusuz, anlamaktaym niin bu denli alngan olduklar
n Yahudilerin. Tam ikibin yldan beridir gerek dinsel konularda gerek
se kiisel ilikilerde Yahudilere yaplmadk hakszlk braklmamtr;
beyazlarn, beyaz olmayanlara kar yapt hakszlklar kadar ekilmez
dir bu hakszlklar da. Ama, Amerikada bulunan bebuuk milyon Yahdinin (bunlarn tam iki milyonu New Yorkta toplanmlardr,) geli
meleri ok iyi kolladklarn biliyorum. Bilmem farknda olanlar var m
dr; bugn iin Zencilerin bana sarlm olan banazlklar, garazlar,
Yahudiyi gzlerden rak tutmakta, baka bir ortamda kendi banda k
melenen kat kat bellardan korumaktadr.

472 MALCOLM X

Bu sylediklerime bir aklk getirsin diye belirtiyorum; hangi siyah

gettoya giderseniz gidiniz, greceksiniz ki en gze batar iler Yahudilerin elindedir. Bu iadamlar her akam, cepleri siyah insanlarn, siyah
evrelerin paralaryla dolmu olarak dnerler evlerine. Bu paralarn s
rekli olarak Yahudiye kaptrlmas siyah gettolarn srekli olarak yoksul
kalmasna neden olmaktadr ve sonu olarak bu gidile siyahlarn s
rnmekten kurtulmalar da bir hayal olarak kalmaktadr. Gelgelelim, su
gtrmez bu gerei, amansz saldrlara uramakszn ve Yahudi-dman olarak nitelenmeksizin hibir yerde aklayamammdr dinleyi
cilere. Niin? Szn ettiim itirazclardan hi yoksa beyz tanesine
aka sylemiimdir ki, bir topluluk olarak ele alndnda Yahudiler,
ele geirdikleri tm kaynaklar bir slk gibi kitabna uydurarak sonu
na dein smrmedii srece hibir aznla gz kulak olmak istemez
ler. Gene demiimdir ki onlara, salt gereklerden sz edersem, Yahudi
dman olmam gerektirmez bu; bunun tek gerekesi vardr, o da smr-dman olmamdr.
Halis muhlis Zencilerden oluan dinleyici kitlesinin beni dinlerken
srekli susmalar, hibir itirazda bulunmamalar ya da beyazlarn savu
nucusunu yapmaya kalkmamalar beyaz liberalleri birazck artyor
du belki. Hatt bu siyahlar arasnda pekok siyah burjuva ya da kay
nama delisi Zenci bulunmasna karn, gene de deien birey olmu
yordu. Halis Zenciler kendi aralarnda, beyazlarn iledikleri crmle
rin belgitlerini kabulleniyorlard. Belki benim gibi iin derinine ineme
milerdi, ama kaba izgileriyle biliyorlard konuyu.
Bakn, size manidar bir eyden sz edeyim: Zenciler arasndayken,
beyazlar savunmak gibi bir aptalla dmeyen u ayn burjuva Zenci
tipine bir bakn; ayn tip Zencilerle beyazlarn karmakark olduu bir
toplulukta birdenbire deiiveriyor, biliyor ki, sevgili dostlarndan Bay
Charlie kendisini o deilden dinlemektedir Hani, bana ylmakszn sal
drdklar ok olmutur bunlarn, btn abalar beyazlarn crmleri
ni hakl gsterebilmek, hi deilse balatabilmek! Bakalarna sinir
lenmemek, feverana kaplmamak ilkelerimdendir, ama bu ilkemi boz
maya beni en ok zorlayanlar bu tipler olmutur. Hani, bazan vazgee
yim bu tutumumdan diyorum kendi kendime, vazgeeyim de adamakl
l bir boy leyim beyazlarn beyni ykanm u maalaryla, papaan
laryla, kuklalaryla. Fakltelerde, hazr-cevap olmann birok numara
larn onlardan rendim: Hukuk renimi gryorsunuz sanrm, oy-

ICARUS 473

le deil mi7 Buna karlk ya evet demeleri gerekecek, ya da hayr. Ben

de hemen yaptryorum, Biliyordum bunu," ya da yle olduunuzu
sanyordum. Baksanza, gnahkr beyazlarn savunmalarn kendilerin
den daha baarl olarak yapyorsunuz!
Hele hele, zel fakltelerden birisinde felsefe doentlii yapan lfta-kaynam' bir siyah hi unutamayacam, asabm ylesine bozdu
ki gzlerim nm grmez oldu. Eitimden yoksun yirmiiki milyonluk
siyah halkmzn durumu ne kadar yrekler acsysa ve hep bakalar
nn grlerine bakyorsa, onun durumu da aynyd. Beyaz meslekta
lar arasnda sanki ayrandaki sinek gibi gzkyordu; adam diri diri
yutmaya alyordu beni! Geveleyip duruyordu, yok, ne fesat lfazan
olduumu brakt, ne huysuz kafatas olduumu brakt. Kafam dik
mi dinliyordum, amacm, en iflah olmaz yerinden yakalamakt aptal;
sonunda elimi kaldrdm, kesti konumasn. Beyaz kafataslarn siyah
felsefecilere ne dediklerini biliyor musunuz peki" diye sordum adama.
Sanyorum ki farknda deilim bunun" gibilerden bireyler syledi.
yle ya, lgat-paralayarak konuan Zencilerden birisi. Neyse yksek
sesle, suratna diye frlattm syleyeceimi: Pis zenci.

Bu niversitelerde, yksekokullarda konumann byk yarar ol

maktadr slm Cemaatine, diye yazyordum Elijah Muhammede.
nk, diyordum, eytan ruhlu beyazlarn en gzde beyinleri bu
niversitelerde, yksekokullarda aydnlatlmakta, biimlendirmekte
dir. Ancak, ok yakn zamanlara dein bir trl grenemiyeceim bir
nedenden dolay, Elijah Muhammed, buralarda yaptm konumalarn
srmesini de pek istemiyordu.
ok sonralar, kendi oullarndan renecektim ki, Elijah Muham
med, kendi renim dzeyinin byle eyler iin yetersiz olduunu bili
yordu, onun iin de benim niversitelerde falan konumam kskanyor
du. Bununla birlikte, Elijah Muhammed adna konutuum o sralarda,
sylemi olduum dnceleri kabul edebilecek denli geni grl, yan
sz, ar kltrl rencilere rastladm da oluyordu; kendilerine syle
diim kesin gereklere bir diyecekleri olmuyordu bu rencilerin.
Kmbilir ka kez, siyah, esmer, krmz, sar rklar, beyazlarn, ruh
sal konulardaki en kk bir noktay bile kavramakta gsterdikleri ye-

474 MALCOLM X

tenek kalna ka kez tank olmulardr ve nicedir tedirgindirler bun

dan. Beyazlar, topyekn insanlk orkestras karsnda, ton farklarn
kapamayan bir sarlk sergilemektedir. Hergn, kendi gazetelerinin ilk
sayfalarnda, kendi balarna kurmu olduklar dnyay sermektedirler
gzlerimiz nne.
Gnahn, ktln, ruhsal karanln ortasnda takati kesilmi
olarak ve el yordamyla ilerlemeye alan bu beyazlarn bana, Tanrnn gazap dolu yarglamas geldi gelecek.
Bakn bir kez; bugn ayakta kalabilen iki beyaz sper devletin iki
si de, Amerika da Rusya da, kendilerine gveni olmayan, rkek bende
lere sahipler. u andaki beyazlar dnyasnn byk bir ksmna Ameri
ka bel vermektedir. Beyaz-olmayan Asyallarla Afrikallar kendi toprak
larn yeniden ele geirdike, Fransa, Belika, Hollanda, Portekiz, s
panya gibi lkeler bata olmak zere, tm beyaz devletler git gide kaditlemekteler.
Amerika, bir zamanlarn gl Britanyasnn kudretinden ve nfu
zundan arta kalanlarla btnlemektedir eksiklerini. Tek gzlkl, ko
lonyal apkal, kolonilerindeki tm deerlerinden ustalkla soyunmu
narin bayanlarla kar karya aylarn yudumlayan bu ebedi smrge
cinin gnei ebedi olarak batmaktadr artk. Britanya, bsbtn yersiz
kraliyetinin ve asaletinin varln artk, bir zamanlar ba dik baronla
rnn oturduu grkemli atolar tefti iin gnderdii gezginleriyle hissettirebilmektedir, ya da parfmlerini, hayat hikyelerini, kendi elyaz
malarn, serlevhalarn ve hatt kendilerini satarak hissettirebilmektedir ancak.
Btn dnya kesinlikle biliyor ki, beyazlar artk bir baka sava da
ha gze alamazlar. Her iki sper devletin de elleri altndaki dmelere basverdiklerini dnn bir kez, beyaz uygarln k demektir bu!
Ve bir kez daha anlyoruz ki, insanlar birbirine balayan temel ey
ideolojiler deil de rk benzerlikleri, renk benzerlikleridir. Kzl in da
ha ok Afrika ve Asya lkelerini ziyaret ederken, te yandan da Rus
yayla Amerikann birbirine daha da yaklamalar bir rastlant sonucu
mu oluyor sanyorsunuz?
Beyazlarn tarihi topyekn incelendiinde, beyazlarn siyahlara bir
baka seenek brakmam olduklar da apak grlecektir; siyahlarn
ellerindeki tek seenekse birbirlerine yaknlamalardr. Alm kudur
mutan beterdir. Beyazlarda, kstahlklarndan vazgeecek dzeyde bir

ICARUS 475

ahlk anlay ve yiitlik ne gezer. eytan ruhlu beyazlarn istedikleri,

bugn de yle, dostlar satnalmaklr beyaz olmayanlar arasndan. Ge
miteki sularn srekli rtbas etmeyi huy edinmitir beyazlar. Sular
n affettirebilmek, telfi edebilmek iin, yaptklarn kabul edebilecek
alakgnlllk yoktur beyazlarda. Peygamber sann, hayattayken
retmi olduu, yaantsyla hayatlatrd sevgi imajn da bile bile ar
plmtr bu beyazlar.
sa Mesihten sz atm duyar duymaz armaktan kendilerini
alamyordu dinleyiciler. Bunun zerine, biz Mslmanlarn sa Mesihe
btn kalbimizle inandmz aklyordum. slm dncesinde Hz.
sann, en nemli peygamberden birisi olarak yer bulduunu, teki
iki peygamberin de Hz. Muhammed ve Hz. Musa olduunu belirtiyor
dum ki, bizim dncemize gre bugnk Hristiyanlk, sa dncesi
ni yanstmamaktadr artk. Baksanza, Billy Graham bile kendi azyla
akla kavuturmutur bu noktay Afrikadayken demitir ki, Ben
saya inanyorum, sevilie deil. Sz buraya gelip dayand m, bu
cmleyi aktarmadan geemiyordum.
New England Kolejinde yaptm konumadan sonra peime tak
lan sarn bir kz vard, hi aklmdan kmaz. Konuma bittikten son
ra hemen bir uaa atlayp New Yorka dnmtm, sanrm o da, be
nim bindiim uaa yetiemeyip ondan sonraki ilk uakla gelmiti.
Harlemdeki Mslman Lokantasm araya sora buluyor kzcaz. eri
ye girdiinde, bir rastlant ite, ben de ordaydm. Aa Gney eyaletle
rinden geldii ve terbiyeli, varlkl bir beyaz olduu giyim kuamndan,
eyasndan, ivesinden falan apak belli oluyordu. Kolejde yaptm
konumada, Amerika savandan nceki dnemlerde beyaz klebabalannn kendi karlarn bile nasl eytancasna kandrdklarna dein
mitim biraz. Bu klebabalar, kadnlarn, kendi hayvansal igdlerine alet edilemiyecek kadar pak olduklarna inandryorlard. te bu
soylu desise sayesinde bu efendiler kendi kanlarn bile atlatabiliyor,
ve hayvan gzyle baklan siyah kadnlar onlara aka yeleyebiliyor
lard. Sonra da bu narin hanmefendiler, kendi z babalarnn, kendi z
kardelerinin, kendi ocuklarnn, kendi kocasnn severek barna bas
t, iftliin bu melezlemi spalarnn karsna geip somurtmaktan
baka birey yapamyorlard. Amerikan beyazlarnn iledikleri crm
ler arasnda da bu tr cinsel ilikilerin de bulunduunu sylemitim
Kolejde. Konuya bir de bu adan baklnca Zencilerden nefret ederler-

476 MALCOLM X

ken, bir bakma, adamlar kendi kanlarm reddetmi, kendi kanlarn in

kr etmi oluyorlard.
Diyeceim, karma alp konutuum kiiler ierisinde, bylesine
kendisini yitirmi bir bakasn daha grmemitim o gne dein; anla
lan ok alnmt kolejli kk hanm. Karma gemi diretiyor da di
retiyordu. Beyazlar ierisinden drst binlerinin kabileceine inan
myor musunuz siz? diye sordu bana. yimser duygularn yaralamak
istemedim o anda. Dedim ki ona, nsanlarn iledikleri ilgilendirir be
ni Bayan, yoksa lflar deil.
Ne yapabilirim yleyse? diye hayretle sordu. Hibir ey dedim
ben de. fkesinden nereye basacan bilemiyordu sanki, koarcasna
kt, Lenox Caddesini ayn hzla geti, bir taksiye atlad gibi ekip
gitti.
Elijah Muhammed, kendisini ziyaret etmek iin Chicagoya ya da
Phoenixe her gidiimde, yaptklarm beendiini ve bana gveninin
giderek arttn belirttike daha ok evkleniyordum.
Mekke-i Mkerremeye Umre Hacc iin gittii zaman da, slm Cemaatinin tm ilerini benim zerime brakmt.
Elijah Muhammede kar ylesine sarslmaz bir inancm vard ki,
kendisine yneltilecek bir kurunun nne seve seve atabilirdim ken
dimi.
Bsbtn rastlant diyebileceim bir olay, bana bir gerei aydnlat
mt; birey vard, Elijah Muhammedde gsterdiim ar hrmeti de
aan birey.
Elijah Muhammede hrmet konusunda idrakimin yakaland hu
uyla kark korkuydu bu.
Harvard Hukuk Fakltesinin dzenledii Foruma arlmtm.
Yanmdaki pencereden darya farknda olmakszn yle bir gz attm.
Yllarca nce iinde bulunduum soygun etesinin slendii evin tam
karsndaydm, o anda farkna vardm bunun.
Kar konulmaz bir dalgayla sarsldm sanki. Kirli gemiimin g
rntleri allak bullak etti bir anda beynimi. Tpk bir hayvan gibi yaa
mak; tpk bir hayvan gibi dnmek!
Umulmadk bir uyan peydahland iimde, iine dtm amu
run ta diplerine dein nasl da eriip kurtarmt beni slm. Kanlma
s imknd, belli bir son bekliyordu beni: ya bir mezarda rmeye
terkedilmi sulu bir l olacaktm, ya da, hayatta kalabilmisem, dev-

r
ICARUS 477

iet zindanlarndan birisinde mi olur artk, tmarhanelerden birisinde mi

olur, tek bana braklm, kt huylu, suratndan den bin para,
otuzyedi yanda bir tutuklu olacaktm imdi. Bundan baka olsa olsa
karnm doyurabilmek ve uyuturucu maddelere ara vermemek iin hr
szla, dmencilie devam eden, yalanm, hkm gemi bir Detroitli Kzlolan olarak kalacaktm ve bir zamanlarn hrsl, acmasz Dclroitli Kzlolan gibi gen dmencilerin eline dp onlarn maskara
lar olacaktm.
Neyse ki, dzeni bozulmu bu dnyann beni kuatan amurun,
pisliinden kendimi kurtarabilmek iin yeterli gc bana veren slm
tanma noktasnda Allah bana inayet etmiti.
Ve ben, Harvardn davetti konumacs, olduum yere ylece aklakalmm.
Hapisteyken elime geen Yunan Mitolojisine ilikin kitaplardan
okuduum bir hikye yeniden canland kafamda.
Hani u carus adl ocuk. Anmsyor musunuz onun hikyesini?
lcarusun babas, balmumuyla birbirine tutturduu teleklerden bir
kanat yapar. Uacam diye yorma kendini, alr gtrr seni bu kanat
lar ta ykseklere, der ocua. Ama ocuk, ha bu yanayd, ha u yanay
d, szle szle ykselmeye balar baya. Uabildiine ylesine sevin
mektedir ki carus, giderek kendi maharetiyle utuuna inanmaya ba
lar. Ykseldike ykselir; ykselir ya, bu arada, kanatlar tutan balmu
mu gnein hararetine dayanamayp erimeye balar. Ve sonunda carus
dverir; tepe taklak.
Orada, Harvardm penceresi nnde dikilirken and itim kendi
kendime: umam salayan kanatlarmn bana slmca taklm olduu
nu asla unutmayacaktm. Hi bir zaman aklmdan kmaz bu gerek.
Bir saniyecik olsun

16. HRA

ls% indokuzyzaltmbir ylnda Elijah Muhammedin durumu birden

K s bire fenalat.
Kendisini ziyarete gittiim zamanlarda, benimle ya da bakalaryla
konuurken, beklenmedik bir anda iddetli ksre yakalanyor, ac
lar iinde kvranmaya balyor ve yataa dmek zorunda kalyordu.
Bunlar grmek hepimiz iin de yrekler ayd.
Elijah Muhammedin buyruu altndaki bizler ve ailedekiler bu du
rumu elimizden geldiince gizli tutmaya alyorduk. Kitle toplantla
rmzn devam ettii sralarda, ok nceden tasarlanm olmasna karn
son anda birok toplantya katlamay baz Mslmanlar ikillendir
meye balamt ve bunun nedenini onlar ierisinde de renenler ol
mutu. Kitle toplantlarnda bizzat bulunmamas iin, Elijah Muham
medin banda ok nemli bir derdi olmalyd, bunu biliyordu Mslmanlar, baka izah da yoktu zaten bunun. Kafalarda beliren sorular ay
dnlatmak gerekiyordu. Bunun zerine, Elinin hasta olduu haberi
yldrm hzyla yaylverdi slm Cemaati ierisinde.
Elijah Muhammedin umulmadk bir anda yitirilmesinin ne demek
olduunu, Mslman olmayan birisi hibir zaman anlayamazd kuku
suz. Bize greyse Elijah Muhammed demek, slm Cemaatinin hereyi

480 MALCOLM X

demekti. Siyahlarn o gne dein Amerikann tarihinde hi grlmedik

bir ekilde rgtlenmesinin ana nedeni, Elijah Muhammedin Mslmanlar arasnda siyah Amerikann ahlki, zihni ve manevi bakmlardan
ncs olarak sayg grm olmasyd.
Bir baka deyile, biz Mslmanlar, kendimizi teki siyahlarn ah
lki, zihn ve manev ynden ncs olarak kabul ediyorduk; nk
nmzde Elijah Muhammed gibi bir kii duruyordu. Siyah topluluk
lar ierisinde, Mslmanlarn yaantlar: yalan sylemek, kumar oyna
mak, dolandrclk etmek, ttn kullanmak gibi sular ilediklerinde
slm C.emaatinden tardedildikleri falan konuuluyordu boyuna. Ahl
ka ilikin sularda, diyelim ki evlenmi ya da evlenmemi kiiler arasn
daki gayri-meru ilikilerde, verilmesi gereken cezay Elijah Muham
med kendisi takdir ederdi. Bir yldan be yla kadar topluluktan soyut
lanma cezasna arptrlrd kii, belki de bsbtn uzaklatrlrd top
luluktan. stelik, Elijah Muhammed, kendi hizmetinde alanlara, s
lm Cemaatine yeni katlm herhangi birisinden daha ar cezalar ve
rirdi, hem de gnl rahatlyla. Derdi ki Elijah Muhammed: Kusur i
leyen bir grevli hem kendi kiiliini kirletmi olur, hem de teki Muslmanlara rnek ve nder olarak getirildii mevkisini kirletmi olur.
Her Mslman, gnahtan korunabilnek iin gereken tek yol gsterici
sinin de gene Elijah Muhammed olduunu kabul ederdi. Onun ol
masa, zifiri karanlk ortasnda kalvereceimizi sanrdk, btn Mslumanlar byle dnrd.
Elijah Muhammedin iyileebilmesi iin kuru bir iklim neriyorlar
d; hangi doktora bavurdumsa ayn eyleri sylyorlard. Bunun zeri
ne hemen, saksafoncu Louis Jordann Phoenixteki evini satn almak
iin giriimlerde bulunduk. slm Cenaatimizin btesinden aldk bu
evi ve Elijah Muhammed hemen oraya tand.
ki kiinin ykn birden kaldrmam gerektiinden, kendimi slm
Cemaatinin hizmetine daha ok vermitim. Canmn istedii hereyi
yapabiliyordum. almalarn bir anda ileri boyutlara ulamasn sala
dm, lke ierisinde daha etkin olmamza nem verdim. yle ya, kalkp
da Elijah Muhammed Amerikann en etkin siyahdr dediimizde, hi
kimse bu szmz yalanlamamahyd. Amerikal siyahlarn, bundan
byle beyazlara taplacak bir varlkmasna bakmamalar, beyazlar
karsnda psrka davranmamalar iin belirli bir dzeye ulamalarn
da, siyahlarn dncelerinin temelinden ve bsbtn deimesinde

HRA 481

Elijah Muhammede ve teki vekillerine byk yararlarm dokunmu

tur. Siyahlarn o zamanlar sahip olduklar dncelerine baklarak tm
stn olgularda beyazlarn parma vardr; ite siyahlar bu seraptan
kurtaracak olan gereklerin herkese renilebilmesi iin, ii eyleme
dkmek zorundaydm. Siyahlarn gizli ruhlarnda burgu gibi ileyen
bireydim bir bakma.
Ne zaman kendi kendime bir umutsuzlua dsem, siyahlarn Ame
rika ktasnn drt bir yannda vermi olduklar mcadelede en etkin
gcn slm Cemaat olmas gerektiine bir kez daha kanaat getiriyor
dum. Bu durum karsnda eyleme daha ok yer vermemiz gerekiyordu.
Bununla unu sylemek istiyorum: kiisel grm gereince, hemen
herkese bulam olan nemelzmclktan hi olmazsa belirli bir oranda
vazgeilmeliydi. Ya da bu tutum bsbtn slah edilmeliydi. nanyor
dum ki, siyah halk nerelerde toplanyor, nerelerde en youn olarak bu
lunuyorsa, Mslmanlar da ayaklarn asla ekmemeliydi oralardan.
rnein L.ittle Rocksta, Birmingamda srekli kol gezmeliydi eitimden
gemi Mslman militanlar. Ortada bir eylem varsa btn dnya bil
meliydi, ilgilenmeliydi, azndan drmemeliydi.
Zenci topluluklar arasnda dolanan u sylentileri sk sk duyabi
lirdiniz: Bu Mslmanlar kesin konuuyorlar, ama kendilerine birey
yaplmad srece de birey yaptklar yok. teki Mslman grevli
ler ierisinde, yabanclarla benden daha ok konuup tanm olan bir
baka kii daha yoktur hemen hemen. Bunun sonucu olarak gryor
dum ki, bizim hakkmzda verilen bu hkm, alnmza yaptrlan yal
nzca laf yapma yaftas siyah kitlelerin durmakszn deien ruhsal hal
leri gz nnde tutulursa, bir gn anszn niteliini deitirebilir ve bi
zim iin bulunmaz bir imkn domu olabilirdi. Kukusuz herey, gs
tereceimiz etkinlie balyd; gn gelir, bu Zenci mcadelesinin n saf
halarnda yer alrdk elbet.
Ne ki, tm bunlarn tesinde, gsterdiim gayretlerde bana inayet
etmesi iin Allaha yakaracak yzm yoktu. slm dncesi New York
kentinde Amerikann teki yerlerinde olduundan daha hzl yaylyor
du. Elijah Muhammed zellikle beni seip gnderdii zaman bu kentte
ufack bir mescid varken, imdi slm Cemaatinin en gl ve harl ha
rl ileyen ayr mescide kavumutu. Harlem Yedi-Ay Manhattanda,
Corona Yedi-Byi Quennsde, Mescid Yedi-Cyi de Brooklynde kurmu
tum. Yalnzca bu kadarla kalmyordum, almalarm lke apnda yay

482 MALCOLM X

gnlatrmaya gayret gsteriyordum; elli eyalette kurulmu olan yzden

fazla mescidin kuruluunu ya dorudan doruya kendim gerekletir
miti ya da buna dolayl olarak yardmc olmutum. Haftada en azndan
drt kez batanbaa dolayordum Kuzey Amerikay- ou zaman
uakta ne uyuyabilirsem onunla kalyordum. Basn toplantlarnda, rad
yoda, televizyonda, kitleler nnde yaptm konumalarla, sanki son
suz bir maraton srp gidiyordu. Elijah Muhammedin bana yklemi
olduu grevde benden beklenileni verebilmem iin bir tek yol vard:
kendi elleriyle bana takm olduu kanatlarla umaya devam etmek.
1961 ylma yeniden dnecek olursak; Elijah Muhammedin hastal
nn birdenbire ciddiletii sralarda, kendimle ilgili birtakm olumsuz
sylentiler gelmeye balad kulama. Bir rastlant sonucu duymutum
bunlar. Sonra stkapal birtakm lflar duyuyordum, nceleri Elijah
Muhammedin de belirtmi olduu kskanlklarn, ekememezliklerin
belirtilerini yava yava grmeye balamtm. Sylentilere bir rnek ve
recek olursak; Vekil Malcolm, slm Cemaatini hereyiyle ele geir
mek istiyor, denildiini belirtebiliriz. Bundan baka, Elijah Muham
medin retisi sayesinde nfuz artrma peinde olduum, ya da srf
kendi karna alan bir imparatorluk kurmak niyetinde olduum
syleniyordu. Oradan oraya koturup Uzun Menzilli Ar Top oyunu
oynamaktan holandm da sylyorlard.
Dorusu ya, tm bunlar iittiim zaman en ufak bir kzgnlk bi
le duymuyordum. Bu sylentilerin u yarar olmutur bana: bylesi
yalanlarn benim iin hibir zaman geerli olamayacana ilikin g
venim daha da pekimitir. Elijah Muhammet bu kskanlk ve ekememezlii ok nceden vurgulamt, nasl unutabilirdim bunu. By
le olunca da sylentileri duymazlktan gelebilirdim, nk biliyordum
ki sylentilerin bazlar onun kulana gitse bile anlayacakt bunlarn
nereden ktn.
Mslman olmayanlar arasnda da sk sk yle bir ey duyuluyor
du; Malcolm X byk bir mebla konuyor. Mslmanlar bu iin as
ln daha iyi bilirlerdi elbet. Para kazanmak kim, ben kim? Federal So
ruturma Brosu (FBI), Merkezi Haberalma rgt (CIA) ve Ulusal
Vergi Dairesi (RS) elele verip aratrmaya koyulsalar bile, altmdaki
arabadan ve oturduum yedi odal evden baka, bana ait olan bir p bi
le bulamazlar. (Kald ki Islm Cemaati anlalmaz bir hrsla ve kskan
lkla bu evi de elimden almaya alyor imdi.) O zamanlar para dn-

HRA 483

yordu elimde. Evet! Elijah Muhammed, istediim kadar para harcama

yetkisi verebilirdi bana. Ama her grevli Mslman gibi o da biliyordu
k elime geen her mebl, kuruu kuruuna slm Cemaatinin kalkn
mas amacyla harcanmaktayd.
Para karsnda takndm tavr, diyebilirim ki, sevgili eim Betty ile
kavgal olduum tek noktayd. ocuklarmzn saylar kabardka,
Bettynin bu konudaki imalar da artyordu. Ona kalrsa, ilerde ailenin
geimini salayacak bireyler ayrmalydm bir keye. Ben buna kesin
likle kar ktm ve sonunda da i tartmaya dkld. Direttim, kesti
rip attm sorunu. Biliyordum, Bettyyle evlenmekle, gerektiinde cann
hi ekinmeksizin benim urumda feda edebilecek bir kadna kavu
mutum. Ama gene de ona, imdiye dein nice rgtlerin, kendi kar
larn gzeten nderleri yznden mahvolduunu, nderleri bu tr dav
ranlara iten asl nedenlerin de karlar olduunu syledim. Bu tartma
zerine baya bozutuk. Sonunda Bettyyi yattrmaya altm; benim
bama bir ey gelecek olursa, yaantsnn geri kalan ksmnda Islm Cemaatinin kendisini darda koymayacan ve hatt ocuklar byynceye dein onlara bile bakacan syledim. Aptallma doymayaym!
Radyoda ve televizyonda yaptm her konumada, gazetelere verdi
im her demete, Elijah Munammedin temsilcisi olduumu kesinkes
belirtmiimdir her zaman. Bu konumalarmdan hi deilse bir tanesini
dinlemi olanlar varsa bilirler, hemen her dakka banda Muhterem
Elijah Muhammed buyuruyor ki diyerek srdrmmdr konuma
m. Elijah Muhammedden srekli alntlar yapmam bir eit ltife ola
rak deerlendirmeye kalkan birisiyle de ilikilerimi o anda koparm
mda. Ya da birisi kalkp benim hakkmda: Malcolm X, yani Siyah
Mslmanlarn iki numaral adam, eklinde konumu ya da yazm
sa, buna da iddetle kar kmmdr. Telefonun bana geip tand
m tm gazetecilere, radyo ve televizyon grevlilerine, hakkmda orta
ya atlan bu tabiri bir daha azlarna almamalarn syledim, hepsine de
tek tek akladm ki: Btn Mslmanlar iki numaral adamdr; Elijah
Muhammedden sonra tabi."
antam Elijah Muhanmedin fotoraflaryla dolu olurdu her za
man. Konumalarm srasnda benim fotorafm ekmek isteyenlere
datrdm bunlar. Gazete sahiplerini telefonla arayp rica ederdim;
Ltfen benimkilerin yerine Elijah Muhammedin fotoraflarm kulla
nnz. Elijah Muhammedin srarma dayanamayp beyaz gazetecilerle

484 MALCOLM X

grme yapmay kabullenmesinden sonra da, gidip Chicagoda bizzat

kendisiyle grmeye raz edemediim herhangi bir beyaz ya da siyah
gazeteciyi asla karma alp konumammdr. Gazetecilere unu syle
miimdir ne zaman olsa; Gidiniz, gerei bizzat Elinin azndan din
leyiniz. Bunun zerine saysz gazeteci gidip kendisiyle grmtr,
renmek istediklerini ondan renmitir.
Gerek beyazlarn, gerekse Zencilerin, hatt Mslmanlarn bile
yanl deerlendirmelerde bulunmalar, slm Cemaatinin dzenli bir
gelime ierisinde oluuna bakp, yaptklarm fazlasyla abartmalar,
boyuna takdir etmeleri ok rahatsz ediyordu beni. vg yalnzca Al
laha zgdr, diyordum herkese. Yaptklarmda takdire deer bir yan
gryorsanz, Elijah Muhammedin sayesindedir tm bunlar.
Kanmca, slm Cemaati ierisinden benden baka uluslararas bir
ne kavumu birisi yoktur, bu da Elijah Muhammedin takm olduu
kanatlarla gerekleebilmitir. Bana serbeste davranma ve istediimi
yapma zgrl tanyan odur, bunu da katmalyz hesaba. u aama
da bile, eski tutumumda hibir deiiklik olmamtr, gene eskisi gibi
Elijah Muhammedin sadk bir hizmetisi olarak kabul ederim kendimi.
slm Cemaatimizin kard Muhammed Diyor ki adl gazetede
hakkmda yazlanlarn giderek ksldn, bana artk ok az yer verildi
ini, sanrm 1962 ylnda farkedebildim. Sonradan rendiime gre,
Elijah Muhammedin olu, gazetenin imdiki yneticisi Herbert, stun
larda bana mmkn mertebe az yer verilmesini emretmiti. Gerekten
de, kaynama heveslisi Zenci onderlere bile benden daha ok yer veri
liyordu gazetede. Oysa, Asya, Avrupa ve Afrika basnndaki yanklarm
giderek artyordu.
Amacm, kamuoyunda kazandm ne dikkat ekmek deil. Gene
de belirtmeden edemeyeceim ki, dnya apnda isim yapm birok ki
iden daha fazla konuuluyordu benden. Oysa Mslmanlar burunlar
nn dibinde olup biten nemli olaylar karsnda bile ilgisiz kalyorlar
d, bunun tek nedeni de olaylara benim admn karyor olmasyd; in
san gcendirici bir durumdu bence bu. Elijah Muhammedin retisi
ni daha geni alanlara yaymakt tek amacm, bu evkle de srekli kitle
toplantlar dzenliyordum; sonunda grdm ki, kskanlk ve ekememezlik yznden olmal, admdan hi szediltnez olmutu, o sralarda
gazeteden bsbtn silinip atlmam iin bir buyruk karlmt, rne
in, California niversitesinde sekiz bin renciye hitaben bir konu

HRA 485

ma yapmtm, orada yaymlanan gazetelerin tm de, Elijah Muhammedin elindeki gcne, baarlarna, retisine ilikin sylediim ey
leri olduu gibi almlard stunlarna. Oysa Chicagoya dndmde,
kk apta bir ilgi, bir kabul beklerken, tersine, olduka souk bir tep
kiyle karlatm. Harlemde yedi bin kiinin bir araya gelmesini sala
m olan bir kitle toplants dzenlediim zaman da ayn eyle karla
tm. O sralarda, Chicagoda genel merkezde alanlar, bu tr kitle top
lantlarndan vazgeirmeye alyorlard beni. Buna karn, ertesi hafta,
Harlemde bir toplant daha dzenledim. stelik bu, birincisinden daha
kalabalkt ve daha byk bir yank uyandrmt ama aka grlyor
du ki, Chicagodaki genel merkezcilerin kskanln arttrmaktan ba
ka bir eye de yaramamt
Ne ki, buna benzer olaylarn ard arkas kesilmezdi, bu yzden de
kafam bunlara takmamaya alyordum. Hi olmazsa bir insan olarak
buna gcm yetebilirdi; aklma getirmeyebilirdim bunlarn hibirisini
de. Kendimi temize karmak, kendimi byksemek gibi bir ama gt
myorum elbet. Gerek neyse, onu yanstmaya alyorum. Elijah Mu
hammede ve slm Cemaatine tutkum vard. Elijah Muhammed ve s
lm Cemaat iin yayordum ben.
Gnlk gazeteler resimlerimi daha sk basmaya baladlar. Bu du
rum teki Mslman grevlileri kskandryordu. Resimlerimin oralar
da baslnn nedeni, Elijah Muhammede toz kondurmamaya kararl
oluumdan ibaretti; bunu unutuyorlard sanrm tekiler. Gerekle hi
ilgisi olmayan sylentilerin, ikembeden atlm yalanlarn slm Cenaatini srekli ypratacan dnemiyorlardi. Kendi szcleri olarak
halk nne km birisinin bu tr dedikodular ikide bir yalanlamas
na bile gerek olmadn dnemiyorlardi. Kamuoyu yoklamalarna,
grevlilerin incelemelerine baklacak olursa, Elijah Muhammed artk
lke apnda kendisini temsil edemiyordu; kamuoyundan bu anlalyormu. Ve kendi szcs olarak setii kii de, basnn tek hedefi ol
maktan kendisini alamyormu.
Dnrdm hep, belleimde gcenmeye benzer en ufak bir duygu
yakalasam, zayflma yorardm bunu ve utanrdm kendi kendime. Hi
deilse Elijah Muhammed biliyordu gerei, yaantm bsbtn ken
disine adam.olduumu biliyordu; yle sanyordum.
Gelgeldim, 1963 balarnda Islm Cemaatinin yksek kademelerin
de hakkmda yaplan eletirilere kar ok alnganlatm. Baka trl

486 MALCOLM X

davranmak gelmiyordu elimden. Baka kentlerde yeni mescidler al

mas gerektiinde, New Yorktaki kardelerimden gzmn tuttuklarm
seer, masraflar karlayacak kadar bireyler verir, gerekli ilemleri ta
mamlamalar iin gnderirdim oralara; ama artk bundan da vazgemi
tim. nk basnda Malcolmn Vekilleri gibi kmseyici lflar du
yuluyordu yer yer. Amerikada artk devir deimi, militan siyahlar bir
dnemeci daha gemiler ve seslerini byk kitlelere ulatrmaya bala
mlardr; ite bu srada Life dergisi, benim kiiliimi yaynlamak iin
bavurdu bana. Bu istei geri evirdim. Bir seferinde de kapakta yayn
lanmak zere ksaca zgemiim istendi Newsweeken, bunu da geri e
virdim. Bundan baka, televizyonun Basn Saatinde yer alacak olan zir
ve toplantsna konuk olarak katlmay da kabul etmedim. Kukusuz ki,
tm bunlara hayr demek, gerek siyah kitleler asndan, gerekse slm
Cemaati asndan telfisi mmkn olmayan kayplar douruyordu ve
tm de Chicagonun tutumu yznden oluyordu. Buna benzer istek
lerin hi olmazsa ileriki tarihlerde deerlendirilmesi gerektiini savun
duum zaman, gene bagsteriyordu kskanlk.
NAACP Tara Tekiltlar Sekreteri Medgar Eversn Chicagoda, bir
makineli tfekten frlayan kurunlarla yere serilmesi zerine konumak
istiyordum, sylenecek ok ey vard unku. Birminghamda (Alabama)
bir Hristjyan Zenci kilisesi bombalanmt, susuz drt siyah kzcazn
hayatlarna malolan bu olaya ilikin yorumlarda bulundum. Ama gene
de Amerikan beyazlarnn tretip besledii o nefret ikliminde sylenen
eyler trnden deildi bunlar. Nefretin denetim altna alnp durdurul
mas gerektii yerde, nn tamamiyle salveriyorlard, bu da bir saldr
ganla, arszla dnyordu giderek. Birdenbire parlayan bu alev, so
nunda beyazlar bile sarmaya balamt, hatt beyazlarn ileri gelenleri
ni bile. Dallasta (Texas) rnein, zamann Babakan Yardmcs ve Mrs.
Johnson bayaca hakaretlere maruz kalmadlar m! Dahas, Birleik
Devletlerin Birlemi Milletler Temsilcisi Adlai Stevensonun yzne
tkrld ve adam bandan yaraland, hem de beyazlardan grev gz
cs bir kadn tarafndan.
Elijah Muhammed, slm Cemaati ierisinde ilk kez beni Ulusal Ve
kil olarak grevlendirmiti. 1963 ylnn sonlarna doru Philadelphiada yaplan bir kitle toplantsnda, dinleyicilerin nnde beni bar
na basarak dedi ki onlara, te benim en sadk, en ylmaz vekilim.
lnceye dein ayrlmayacaktr izimden.

HRA 487

Elijah Muhammed baka hibir Mslmana bylesine bir iltifatta

bulunmamtr. Ve ben de yeryznde hi kimseden bylesine bir vg
almammdr.
Ama bu, Elijah Muhammedle benim, halk nne birlikte son k
mz olacakt.
ok gemeden, Jerry Williams radyosunun bir programna katl
mak zere Bostonda bulunduum srada, birisi, Associated Press ajan
sndan yeni km bir haber blteni sktrd elime. Okurken bir mad
desine gelip takldm. Lousiana Halk Divan, bama 10.000 dolar dl
koymutu.
Oysa lm tehlikesi, Lousianann herhangibir yerindekinden daha
da yaknd bana.
Bu sylediklerim gerein ta kendisidir. Beni ldrmek isteyen bir
bakas daha varm meer, ve bunun kim olduunu rendiimde, di
yorum ya size, kendimi neredeyse tmarhanede bulacaktm.
Mslmanlar arasnda Vekil olarak geirdiim oniki yl boyunca,
ahlk eitimi zerinde fazlaca duruyordum. Bu yzden de birok Muslmanlar beni kadn-dman olmakla suladlar. Kiisel anlayma
gre Elijah Muhammed varlyla, btn davranlaryla, Amerikadaki
siyah halkn diriliinin; ahlk, zihni ve manev ynlerden kalknmann
esiz bir simgesiydi. Konumalarmn pf noktasn da bu anlay olu
turuyordu zaten. Siyahlarn diriliini salayabilecek Elijah Muhammedin elinde bulundurduu gc somutlatran bir rnek bulmak ge
rekirse, ilk akla gelebilecek ey benim durumumdu, bendeki inanlma
s zor, ansz deiimdi; ite slm Cemaati ierisinde geirdiim oniki
yl boyunca anlatp durdum bunu her gittiim yerele. Hapishaneye giri
imden evleninceye dein geen zaman ierisinde, hemen hemen oniki
yl boyunca srf Elijah Muhammedin bendeki etkisi nedeniyle, bir tek
kadna bile elim dememiti.
Ama dikkat edilmise, 1963 ylnda falan, giderek azaltyordum di
ni konulara deinmeyi. Bu dnemlerde Mslmanlara daha ok sos
yal kuramlar, politik dnceler retmeye alyor, son olaylar ze
rinde yorumlar yapyordum. Ahlk konusunu btnyle silmitim ka
famdan.
Bunun asl nedeniyse, gvenimin iyice sarslm olmasyd; anlatl
mas zordur bu iin. nk sonunda anlamtm ki Mslmanlar yol
dan karan, Elijah Muhammedin kendisiydi bizzat.

488 MALCOLM X

Elimden geldiince ksa kesmek isterim bu konuyu, salt benim ta

vr almn, tepkilerimin akla kavumas iin deiniyorum. Bunla
rn aklanmas gerekip gerekmediine gelince, benim amdan herhangibir tereddde gerek kalmamtr artk, nasl olsa kamuoyu duyacan
duymutur yeterince. Az ve z olmas bakmndan, o sralarda Birleik
Devletlerin ku umaz kervan gemez yerlerine bile radyo ve televiz
yon araclyla yaylan, gazetelerin tmnde de yer alan bir haberi ol
duu gibi alntlyorum buraya:
Los Angeles, 3 Temmuz (UPI) Siyah Mslmanlar hareketinin
nderi, 67 yandaki Elijah Muhammed hakknda, eski sekreterlerinden
ikisi tarafndan nafaka davas ald. (...) Sahip olduklar drt ocuun,
drdnn babasnn da Elijah Muhammed olduunu ileri sren kadn
larn her ikisi de yirmisinde. (...) Miss Rosary ve Miss Williams, 1957
ylndan bu yana Elijah Muhammedle teklifsiz dost olduklarn syl
yorlar. Miss Rosary, her iki ocuunun da ondan olduunu ve gene on
dan bir ncsn beklediini iddia ediyor. (...) teki davac da kz
nn babasnn Elijah Muhammed olduunu sylyor...
ok ncelere, 1955 ylna dein uzanalm. Buna benzer st kapa
l szler o zamanlar da alnmam deildi kulama. Ama size unu
sylersem sakn inanmazlk etmeyin: o zamanlarda, Elijah Muhammedin ahlksz bir davranta bulunmas gibi aklalmaz bir dklk,
benim amdan, deil inanlmas, dlenmesi bile ldrtc bireydi. Di
yeceim u ki, salt dnlmesi yetmiti de artmt korkudan rper
mem iin.
Bylece, Elijah Muhammedin adyla zina szcnn bir azdan
ardarda k gibi garip bireyi aklm bir trl almyordu, asla kabul
edemiyordum.
Zina! yle ya, zina eden herhangi bir Mslmann duymad kal
myor ve hemeninde tardediliyordu slm Cemaatinden. te, Elijah
Muhammedin zel sekreterlerinin ardarda hamile kalmalar slm Cernaatnn en gizli tutulan rezaletlerinden birisiydi. Bu sekreterler Ms
lman mahkemelerinin huzuruna karldlar, zina suuyla itham edil
diler, bunu itiraf da ettiler sonunda. Herkesin gz nnde rezil edildi
ler ve bir yldan be yla dein soyutlama cezasna arptrldlar. Yani,
herhangi bir Mslmanla, hangi nedenle olursa olsun, en kk bir ili
ki kurmalar kesinkes yasaklanm oluyordu bylece.

HRA 189

Btn bunlar olup biterken aklmn sesine hi kulak astm yoktu,

ne duymusam tamamiyle silmitim kafamdan; sanrm, Zlijah Muhammede olan ballmn derecesini ortaya koymak iin bundan daha iyi
bir kant getiremezdim, Ne olursa olsun, inanmak istemiyordum duy
duklarma. Kafas yank kardeim Reginaldn bana gelenlerin, Elijah
Muhammede kar kt dnceler beslemesi yznden geldiini san
yordum ya, Allahn benim de beynimi yakmak gibi bireyler yapmas
n asla istemiyordum. Reginald son kez, Yedi Numaral Mescidin lo
kantasna girerken grmtm. Tam kapda gzme ilimiti. Koup
karlamtm. Gzlerimi kardeimin, z kardeimin gzlerine dikerek;
Mslmanlar arasnda gze batmasnn hi de ho birey olmadn
sylemitim, bunun zerine gerisingeri dnp gitmiti. O gndr bu
gndr de grtmz yok kendisiyle. Bunu kendi z kardeime yap
mtm, nk yllarca ncesinde Fdijah Muhammed tarafndan, Msl
man toplumundan ebediyyen soyutlanma cezasna arptrlmt ve bi
liyordum ki, Reginaldn kardei olmaktan nce ben bir Mslmandm.
Elijah Muhammedin, birgn gelip de btn mescidlerimizi tklm
tklm dolduran o yoksul slm Cemaatini canla bala destekleyebilmek
iin bir lokma bir hrka yaayp gitmeye oktan raz Mslmanlarn
kendisine kar duyduklar sonsuz gveni ayaklar altna alacan sy
leseler, dnyada inandramazlard beni. Bu Mslmanlarn pekou da,
oturduklar evlerin kiralarn bile gu bel karlayabiliyorlard.
Ne ki 1962 ylnn sonlartna doru, gvenilir kaynaklara gre, Chi
cagodaki iki Numaral Mescidi terk etmeye balayan Mslmanlarn
haddi hesab yoktu. Bu irkin dedikodu bir imek hzyla yaylyordu
ortala; Mslman olmayan Zenciler arasmda bile. Srekli olarak, s
lm Cemaatinin bir kusurunu aratrp duran basn aklma dtke,
gerek beyazlardan ve gerekse siyahlardan birok gazetecinin kulana
bu haberin yzdeyz gideceini dndke iim iimi yiyordu.
Kbuslar grmeye balamtm artk... Artk hep manetler geiyor
du gzlerimin nnden.
Amerikann eitli yerlerindeki konumalarm aksatmamaya al
yordum bir yandan, ama kurundan bir yk vurulmutu sanki srtma.
Hi umulmadk bir zamanda, hi umulmadk bir yerde yanma bir mu
habir sokulup sorular yneltiyordu bana, kendi kulaklarmla duyuyor
dum bunlar. Doru mu Bay Malcolm X, duyduumuz haberlere g
re... Aln bakalm, ne diyecektim ben buna?

490 MALCOLM X

Durumu kendi kendime bile itiraf etmekten ekiniyordum ou za

man. Konuyla yakndan ilgilenmeye baladktan sonra bile abucak ge
itirmeye alyordum; msan olmann gereiydi belki bu.
Gerek New Yorkta, gerekse Chicagoda gayri-Mslim tanklarm
duymu olduklarn bana aka sylemekten hi ekinmiyorlard; ya
da durumdan benim de haberdar olup olmadm soruyorlard. Sz
n ettikleri eylerden hi haberim yokmu gibi davranyordum ve bu
nun zerine azlarndaki baklay birden karvermedikleri iin de se
viniyordum bir bakma. Gezip dolatm yerlerde beni halis muhlis bir
aptal olarak grdklerini biliyordum. Gnlk konumalarm aksat
makszn hl srdrmekle, dilimden drmediim kii hakknda
kendi rgtm ierisinde sylenenleri, burnumun dibinde olup biten
leri bilmiyormuum gibi davranmakla dpedz aptallk ettiime inana
sm geliyordu. Ortalkta sanki bir aptal gibi dolamak, Harlemde k
tlkla geen gnlerimden bu yana hi tatmadm duygularmn bir
den tepmesine yol at. nk dmencilikte en kt ey, insann ava
nak yerine konmasyd.
Bir rnek vereyim size. Birgn Harlemdeki Apollo Elence Merkezindeydim. Kuliste gezinirken komedyen Dick Gregory gzlerimin ii
ne baka baka dedi ki, Ahbap, Muhammed, nasl desem hani, tpk
bir... Kulland szc syleyemiyeceim. Bam! te byle bireydi.
Mslman duyarlm Dicke haddini bildirmemi istiyordu benden
ama, bunun yerine, elim kolum balanmt ve kendimi bir sahtekr gi
bi hissettim o an. Kanmca Dick, birden kendimi yitirdiimi sezmiti ve
bir daha da o dallara basmad. Dickle tanyorduk, Chicagoluydu, so
kaklarn kanununu ok iyi bilirdi ve lfn da budaktan esirgemeyen bi
risiydi. Bana pervaszca sylemi olduu bu szc bir bakasnn ya
nnda kullanmamas iin yalvarmak geldi iimden ama yapamadm; be
nim iin bu, ister istemez boyun bkt bir bakma.
ektiim eziyetleri dile getiremem.
Daha nceleri ne zaman bir skntya decek olsam, hemen bir
uaa atlayp soluu Elijah Muhammedin yannda alrdm. Beni ka
nlmaz bir lmden kurtaran oydu. Takdir edilmeye deer neyim varsa
hepsini de ona borluydum. Hibirey umurumda deildi, olan olmu
tu ite; ama imdi dne seyirci kalamazdm elbet.
Oturup bu sorun zerine halleebileceim kimse yoktu, Elijah Muhammedden baka. Byle kalacak deildi ya, eninde sonunda gndeme

HRA 491

gelecekti nasl olsa. Chicagoya hareket ettim, ama nce Elijah Muhammedn en kkten bir byk olu Wallace Muhammedle bir gr
meliydim. Benim dnceme gre, Wallace, Elijah Muhammedin oul
lar ierisinde en ince fikirli, en geni grl olanyd. Wallacela be
nim aramda hemen hemen her zaman, ei grlmemi bir yaknlk, bir
gven vard.
Wallace, karsnda beni grnce niin geldiimi anlamt hemen.
Biliyorum, dedi. Babasna bir yardmmzn dokunabilmesi iin topar
lanp bireyler yapmamz gerektiine inandm syledim. Babasnn,
kendi hesabna yaplacak hibir giriimi iyi karlamyacagm syledi o
da. NAallace ldrm galiba, dedim iimden.
Bundan sonra da srdrdm giriimlerimi. Cezaya arptrlarak
bsbtn soyutlanm olan bir Mslmanla teki Mslmanlarn ili
ki kurmalarn kesinkes yasaklayan bir kuraldan szetmitik ya, ilk iim
bu kural inemek oldu. Elijah Muhammedin eski sekreterlerinden
n arayp buldum ve bir grme yaptm onlarla. Serencamlarn ve
ocuklarnn babasnn kim olduunu kendi azlarndan dinledim. Ve
gene kendi azlarndan Elijah Muhammedin onlara zaman zaman,
imdiye dein birlikte alt vekilleri ierisinde en gzde, en deerli
vekilinin ben olduumu, ama birgn gelip kendisini terk edeceimi,
aleyhinde almaya balayacam, bu nedenle de tehlikeli birisi oldu
umu sylediini rendim. Bylece, Elijah Muhammedin yzme
kar beni verken arkamdan durmakszn beni ktlediini eski sekre
terlerinden n dinledikten sonra renmi oluyordum.
Canevimden vurmutu beni bu.
Her Allahn gn mikrofonlar, kameralar, muhabirler peimdeyd;
asl grevli olduum Yedi Numaral Mescide bal Mslmanlar da da
hil olmak zere, nme dikilen insanlardan bam alamyordum bir
trl. ldrasm geliyordu.
Derken, birey dt aklma. Bir keye ekilip oturmakla, hainlik
yapmak arasnda hibir ayrm gremiyordum bu aamada. Bana yle ge
liyor ki, hibirey yapmakszn beklemekle, Elijah Muhammedin iyili
ine alm olmuyordum, oysa ortada dorulmas gereken birisi vard.
Bunun zerine bir gece oturup bir mektup dendim Elijah Muhammede, kendisi hakknda hzla yaylan bu zehir gibi dedikodudan
sz atm. Arkasndan, New Yorka telefon edip konutu benimle. lk
grmemizde bu konuyu enine boyuna tartacan syledi.

492 MALCOLM X

Umutsuzdum, ama gene de bir k yolu bulmak istiyordum; geit

verebilecek bir kpr. Kesin olarak inanyordum ki, slm Cemaati, i
ten yklmaktan ancak bylece kurtulabilirdi. Her bakmdan byk bir
gvenim vard slm Cemaatine. nk biz, kendilerini yerden yere a
lan, barp aran ve saysz gnahlara bulaan sradan bir Hristiyan
Zenci topluluu deildik ki.
Bu mahvedici ifa kamuoyunda iyice yaygnlarsa, kpr olarak
kullanabileceimiz birey tasarlyordum kafamda. Sadk Mslmanlara
eitli yorumlar getirilebilirdi; bir insann yaants boyunca kazand
zaferlerin, iledii kiisel kusurlardan ok daha nemli birey olduu
anlatlabilirdi onlara. Bu konuda daha fazla belge ele geirebilmek iin
Wallace Muhammed de yardmc oldu bana; Incili ve Kuran gzden
geirdik, rnein, Davutun dev adam Caltu ldrmesi gibi vgye
deer bir olgu bir yandan dururken, Batshebayla zina yapmasnn tarih
kefesinde hi mi hi arl yoktu. Ltu anarken de gene, halk Sodom
ve Gomore felketinden kurtar gelir akla, yoksa kendi akrabalaryla
yapt zinalar deil. Ya da, Nuh dendiinde bizde aran ey onun
sarholuu deil, yapm olduu gemiyle halkm tufandan korumu ol
masdr. Musadan sz alnca da, branileri tutsaklktan kurtarmas ge
lir aklmza ilk kez, yoksa, Habeistanl kadnlarla olan ilikileri deil*.
leri srdm tm bu durumlarda grlyor ki, olumlu yanlar, olum
suz yanlara hep baskn kmaktadr.
Ne\v York Yedi Numaral Mescidde yaptm konumalarda artk
zerinde durduum tek konu buydu; kiinin yaants boyunca gster
dii yararllklarn, kusurlanndan ve insan olmas nedeniyle gsterdii
zaaflardan daha ar bastn anlatyordum srekli. Kiilerin iyi edi
nimlerinin, kt edimlerinden her zaman nde geldiini sylyordum,
rnekleri nceden grlen, evlilerle bekrlar arasndaki gayri-meru
ilikilere ve birtakm ahlkszlklara hi deindiim yoktu tab.
Mucize kabilinden bireydi sanki; Chicagoda hemen herkesin ku
lana giden bu zina fslts, New Yorkta ve Bostonda sanki hi kimse
ce duyulmamt. Grne baklrsa bu fslt, lkenin teki yerlerin
deki mescidlere pek yaylmamt. Duyduuma gre Chicagoda sayla-

* Btn bu yorum larn yanl bilgilerd en ve Islni m esseseler tanm am aktan

m eydana geldiine, tah rif edilm i K itab- M ukaddesin etkisin d e k aln arak k on u
ulduuna dikkat ekeriz. ( ev )

HRA 493

r gnden gne hzla artan Mslmanlar, iki Numaral Mescidi teker te

ker terk ediyorlard, bunun yannda slm Cemaatine kar bir yaknlk
duyan gayri-Mslimler de din deitirmekten kesinlikle vazgeiyorlar
d. ubat 1963te, slm niversitesinden mezun olanlar iin dzenle
diimiz diploma trenine katlmtm; Elijah Muhammed ailesinden
olanlar takdim ettike, orada hazr bulunan kalabaln onlara kar
ok souk bir ilgi gsterdiini seziyordum.
1963 ylnn Nisan aynda, Elijah Muhammed beni Phoenixe ar
mt, grmek istiyordu benimle.
Kucaklatk her zaman olduu gibi ve hemen hibir ey konumakszn
darya kard beni, yzme havuzunun kysnda dolamaya baladk.
Allahn Elisiydi karmdaki. Bir zamanlar murdar kirli bir h
kmlden baka-birey deildim ben, ylesine ktydm ki teki h
kmller blis lkabn takmlard bana. te bu zat kurtarmt beni es
ki durumumdan. Bana hereyi reten; bana, kendi etindenmiim, ken
di kanndanmm gibi davranan birisiydi bu zat. Sahip olduum kanat
lar bana takan da oydu. Gezip greyim diye, baka bir durumda akl
ma hayalime gelemiyecek olan tm bu ilen yapaym diye. Geziniyor
duk durmakszn, bir heyecan frtnas kopmutu iimde.
Syle bakalm, evlt' diye balad Elijah Muhammed. Nedir me
ramn?"
Dobra dobra, aka, lfm hi ekmeksizin anlattm Elijah Muhammede dillerde dolaanlar. Ve ondan hibir cevap beklemeksizin
srdrdm konumam; olu Wallacem yardmyla Incilden ve
Kurandan konuya ilikin dayanaklar bulduumu, bu olayn Mslmanlara, gerektii takdirde, bir keramete nailiyet olarak anlatlabilece
ini syledim.
Evlt, armadm buna, dedi Elijah Muhammed. Btndaki olay
lara ve keramete kar derin bir kavrayn vardr senin zaten. Mesele
nin asln astarn pekl biliyorsun ite; keramet. Ancak yallardan
beklenebilecek bir anlay var sende.
Ben Davudum, dedi sonra. Davudu okurken, bir bakasnn
karsna nasl gz diktiim renmisindir, ite o Davudum ben.
Nuhu okumusundur, u sarhou, ite ben onun ta kendisiyim.
Lt'un servenini okumusundur, gidip kendi kzlaryla ayn yata
paylaan o adam herhalde tanmsndr. Bana da tm bunlar ilemek
caiz olmak gerektir.

494 MALCOLM X

^ fa
Bildiim birey vard ki bir hastalk bir toplumun kaplarna gelip
dayanmak zereyse, bireylerin bu salgn karsnda baklk kazana
bilmeleri iin ayn mikroplardan alanmas gerekiyordu onlara, yle
deil mi? Ancak bu ekilde hazr olabilirlerdi yaklaan salgna.
Kararm kesinlikle vermitim; yapmam gereken en iyi ey, Dou Sa
hilleri iin alt grevli daha semeliydim Mslmanlardan.
Anlattm onlara. Sonra niin anlattm da akladm. Dolatklar
mescidlerde Muslmanlara keramete nailiyet konusunu aklamak gi
bi bir i derse balarna, anszn arp sarslmamalar gerektii kansndaydm. lerinden yalnz birka duymutu durumu; bir tanesi, Bos
tonda grevli Vekil Louis X de hemen hemen alt ay kadar nce duy
mutu. Bu kardelerimiz de ortal kasp kavuran o dedikodular duy
duktan sonra kendi kendilerine bir kmaz iine dmlermi meer.
Gelgelelim, Chicagodaki Mslman grevlilerin, benim abalarm
yangna krkle gitmek gibi gstermeye yeltenecekleri aklmn ucun
dan bile gemezdi. Gelmesi yakn bir salgn hastala kar baklk
kazanlsn diye bir a kampanyasna girimitim ben, ama bakalarnn
bu durumu deiik yorumlayacaklarn nereden bilebilirdim ki.
Mslmanlarn dikkat nazarlarnn salgn hastala deil de baka
bir yana, yani dorudan doruya bana evrilebilmesi iin yeni bir senar
yo hazrlanyordu bu srada.
Gvenlerini yitirip bozguna uram olan Mslmanlar yeniden
toparlayabilmenin tek yolu, bana kar duyulan nefreti krklemekti
sanki.
Mslman olmayan ama beni ok iyi tanyan Zenciler, hatt kendi
leriyle sk bir iliki ierisinde bulunduum beyaz muhabirlerden bir
oklar bana rastladklar heryerde diyorlard ki: 'Malcolm X, yorgun
grnyorsun. Dinlenmeye ihtiyacn var senin.
Kimse bilmez kimsenin halinden. Mslman olduumdan beri ilk
kez bir beyaz, benim derdimle yakndan ilgileniyordu. Biroklarnn
bunda samimi olduklarn bile syleyebilirim. Hele birisi dedi ki bana
adn belirtmeyeceim, ekmeiyle oynamak istemem adamn ,
Malcolm X, siyahlardan ok beyazlarn ihtiyac var senin sesine. Ada
mn bu szn ok iyi anmsyorum, nk o konumamzda geen
buna benzer cmleler, ncekilerden deiik bir zellie sahipti. Msl-

HRA 495

man oldum olal beyazlarla az ya da ok sohbetlerim olmutur, ama hi

birisiyle de slm Cemaati nin ya da Amerika daki Zencilerin sorunla
rndan baka bir nokta zerinde durmamzdr. te o konumay unutmaymn nedeni, konunun deiik olmasndandr.
Sz nereden almt, nasl olmutu da o noktaya gelmitik bilmi
yorum ama, bana Lt Gl Parmenlerinden sz etmiti. Buna kar
lk, ben de yle bireyler sylemitim sanrm, Evet, bu Parmenler
say, arkasna gizlendii renkli camlardan, kendisini pembe-beyaz ala
cas gsteren fresklerden kurtarp eski yerine, tarihin uluortasna yer
letirecektir; ite, sann gerekten beyaz olmad ancak burada ortaya
kacaktr. Muhabir epeyce armt buna. Dahas vard; Lt Gl
Parmenleri sann, Msrl khinlerce, hani u Esseniler diye adland
rlan kiilerce kurulan kardelik rgtnn bir yesi olduunu pek ya
knda kesinlikle dorulayacaklard. Bu gerei imdilik yalnzca sann
ada olan Msrl nl tarihi Philodan reniyorduk. Bunun dn
da, dinler tarihi, arkeoloji, tarih konularna daldk muhabirle ki iki sa
atten fazla konumuuz, zamann nasl geiverdiini anlyamadk. y
lesine ho bir vakitti. Bu ksack srede, kafamdaki kara bulutlar bs
btn datmtm neredeyse. yi anmsyorum, her ikimiz de, tarihin
antik alarnda yaayan kiilerin gerek ehrelerinin ancak, ikibin y
lndan sonra okula balayacak ocuklarca doru olarak renilebilece
ini kabullenip konumamz dmlemitik.

Artk her an gazetelerde byk manetler beklemeye baladm

sylemitim. Ama bylelerini deildi tabi.
22 Kasm 1963 ylnda, Texsas-Dallasta neler olduunu bilmeyen
mi var; kimin ldrldn anmsatmaya gerek yok.
Cinayetten sonra daha birka saat bile gememiti -gereklerden
sz ediyorum size- btn Mslman vekillere bir buyruk gnderdi Elijah Muhammed; aslnda, iki buyruk demek gerekir. Cinayetle ilgili ola
rak vekillerin herhangi bir aklamada bulunmalar kesinlikle yasaklan
mt. Elijah Muhammedin buyruu gereince, u ya da bu ekilde bir
aklamada, yorumda bulunmamz iin zorlansak bile, Yorum yok, di
ye kestirip atacaktk.

496 MALCOLM X

Bakann ldrlmesinden sonraki gn ierisinde herey unu

tulmutu adeta ve dillerde dolaan btn haberler bu cinayet olayyla il
giliydi. te yandan, nceden kararlatrldna gre Elijah Muhammedin New Yorktaki Manhattan enter salonunda bir konuma yap
mas gerekiyordu. Konumaya gelmekten vazgeti, ama salon iin nce
den verilen kira bedelini de geri alamayacamzdan, kendi yerine be
nim konumam istedi Elijah Muhammed. Ve bylece, ben konumu
tum orada.
O gn yaptm konumann metnini aslnda ben cinayetin ilendi
i gnden aa yukar bir hafta falan nce hazrlamtm; o konuma
nn notlarn bugn bile arada bir kartrrm. Tanrnn Beyaz Ameri
kay Yarglamas baln tayordu. Alk olduum bir konuydu bu,
ne ekersen onu biersin demeye getiriyordum bir bakma, ya da iki
yzl Amerikan beyazlarnn ettiklerini er ge bulacaklarm anlatmaya
alyordum.
Konumam bitirdikten sonra, sorulu-cevapl tartma blmne
getik, ama ilk admda gelebilecek soruyu kestirebiliyordum. Birisi ba
na u soruyu yneltti: Bakan Kennedynin ldrlmesine ne dersiniz?
Ne dnyorsunuz bu konuda?
Bir an bile duraksamakszn, iimden geenleri aka belirttim.
Grebildiim kadaryla, bu olay bir bakma tavuklarn tnemek zere
kmeslerine dnmesi gibi -birey- dir dedim. Beyazlarn iindeki ki
nin, yalnz savunmasz siyah halk ldrmekle hzn alamadn, daha
geni alanlara yaylp gittiini ve ite sonunda da bu lkenin Devlet efinin ban yemi olduunu syledim. Dedim ki, Bu olayn, Medgar
Eversn, Patrice Lumumbann ve Madame Nhunun kocasnn bana
gelenlerden farkl bir yan yoktur.
Btn yayn organlar dillerine doladlar bunu, gazetelerde koca
man manetler atmlard: Siyah Mslmanlar adna Malcolm X Ta
vuklar Tnemeye Dnyorlar Kmeslerine.
Btn bunlar ne zaman anmsasam, tiksinirim. Amerikadan ykse
len seslere kulak verin, dnyann sesine kulak verin. Dnyaca nl kii
lerin hemen hepsi de deiik vesilelerle deinmekteler buna, stelik on
larn eletirileri benimkinden daha da iddetli olmaktadr: hepsi de ayn
eyi sylemiyor mu, hepsi de Bakann ldrlmesinin tek sorumlusu
olarak Amerikann nefret iklimini gstermiyorlar m? Ama bunu Mal
colm X syledii zaman, uursuz bir aklama olarak kabul edilmiti.

HRA 497

Bu konumamdan bir gn sonra, Elijah Muhammedle aylk olaan

grmemi yapmam gerekiyordu. Ne hikmetse, nedenini bir trl bile
miyordum ama, daha uaktayken, bireylerin olacan hissediyordum
tedenberi. ou eyler nceden kesin olarak iime doard zaten.
Karlar karlamaz kucaklatk Elijah Muhammedle. Kendisin
de bir deiiklik olduunu hemen sezmitim, her zamanki yumuak
luyluluu stnde deildi bu kez. Derken, birden bire gerginleti sinir
lerim; benim iin bile anlalmaz bireytli bu. Elijah Muhammedle be
nim aramdaki yaknlktan dolay yllar yl gurur duymutum, iinden
geenleri bile rahatlkla bilirdim, nk benim de iimden, hemen he
men ayn eyler geerdi. O sinirliyse, beni de bir sinir alrd. Benim key
fim yerindeyse, bilirdim ki onun da keyfi yerindedir. imdiyse, kesin
likle hissediyordum, bir gerilim vard havada.
Oturma odasnda bir sre ordan burdan konutuk. Sonra, Bu sa
bah gazetelere bakabildin mi? diye sordu bana Elijah Muhammed.
Evet efendim, baktm dedim ben de.
ok yanl bir cmle, dedi sonra. Butun lke seviyordu bu ada
m. Yediden yetmie btn lke onun yasn tutuyor. Hi sras deildi.
Bylesine bir cmle btn Mslmanlarn bana kamu nezdinde hi
umulmadk iler aabilir.
Ve sonra, Elijah Muhammedin sanki ok uzaklardan duyuluyormu gibi gelen o sesiyle syledii u szlerini iitiyordu kulaklarm:
Seni doksan gnlne susturmak zorunda kalacam. Bylece btn
Mslmanlar, yaplan bu gaftan paalarn syrabilirler belki. Beynim
den vurulmua dndm.
Ama ne de olsa, Elijah Muhammedin izinde yryen birisiydim
ben. Kendi yardmclarma zaman zaman sylediim brey vard: bakalarmskdzene sokma durumunda olan birisinin, ayn skdzeni
ekmeye kendisini de altrmas gerekirdi.
unlar syledim Elijah Muhammede: Efendim, katlyorum d
ncenize ve yerden ge kadar hakl olduunuzu da kabul ediyorum.
New Yorka geri dnerken uzakta, Yedi Numaral Mescidde grev
li yardmclarma bir sre kzaa ekilmi ya da susturulmu' olduu
mu syleyebilmek iin kendimi psikolojik olarak hazrlamaya al
yordum.
Ama gel de ama, varr varmaz rendim ki, yardmclarma gerek
li bilgiler oktan verilmiti.

498 MALCOLM X

Ama beni ok artan ey de; New Yorkta ne kadar gazete, radyo,

televizyon merkezi varsa tmne de bir telgraf ekilmi olmasyd. Bil
diim kadaryla, Chicagodaki grevliler imdiye dein ilk kez bylesine abuk olarak ve aksatmakszn bir i becerebilmilerdi
Telefonlar almaya balamt, bulunabileceimi sandklar her yere
telefon ediyorlard. Londra, Paris, Associated Press, UPI Aklnza gele
bilecek btn radyo, televizyon, gazete merkezlerinden aranyordum.
Hepsine de yle diyordum: Elijah Muhammede itaatsizlik ettim.
Onun erdemine saygm sonsuzdur. Evet, doksan gn sonra yeniden ko
numaya balayabileceimi sanyorum.
Malcolm X susturuldu! Byle diyordu manetler
lk yaklamm bakayd benim, nmzdeki doksan gn ierisin
de slm Cemaatini ilgilendiren herhangi bir skandal koparsa, basn
bundan en gzel ekilde yararlanmak isteyecekti kukusuz. Ama Mslmanlar ierisinde yayn organlaryla en ok ilgilenen bendim ve tm
olaslklar hesaba katlarak, bylece doksan gn sreyle benim de az
ma bir tka konmu oluyordu.
Bundan hemen sonra rendim ki, susturulmam sandmdan ok
daha deiik bir havadayd. Yalnzca basn karsnda azm amam de
il, kendi Yedi Numaral Mescidimde ders vermem de yasaklanmt.
Arkasndan, slm Cemaatnn her yannda bir bildiri yaynlanm
t; doksan gn ierisinde yeniden eski yerime getirilecektim, aklm ba
ma toplarsam tabi.
lk kez bu beni kukulandrd. Hrmette hibir zaman kusur etme
mitim. Ama kastl olarak, sanki ben bakaldrm birisiymiim gibi
gsteriliyordum Mslmanlara.
Yllarca dmencilik yapmtm sokaklarda, bouna tketmemitim
elbet ben mrm oralarda. Biliyordum bama gelenlerin mahiyetini.
Aradan gn gemiti daha ve ilk haber geldi kulama. Yedi Nu
maral Mescidde grev yapanlardan birisi, stelik benim en samimi yar
dmclarmdan birisi, kardelerimize ciddi ciddi unlar sylyordu: Vekilin yaptn bilseydiniz, gidip kendi ellerinizle ldrrdnz onu.
Ve sonrasn biliyordum, slm Cemaati arasnda bir grevlinin an
szn tannmas nasl bir tek kiinin onayna balysa, benim iin savru
lan bir lm tehdidi de gene o kii tarafndan onaylanabilirdi; nayak
olunmuyorsa tabi.

HRA 499

Srekli bir beyin kanamas geiriyormuum gibi hissediyordum

kendimi. Sanki kafatasm ar bir hasar grmt de beynim feci ekil
de zedelenmiti. Yllardan beridir aile doktorluumuzu yapan Dr. Leona
A. Turnera gittim. Long Islandda, Elmhurtsn dou yakasnda alr.
Beynimi iyice bir muayene etmesini istedim.
Muayene etti. Kendimi fazlasyla yprattm, dinlenmem gerektii
ni syledi.
Cassius Clayle bugn yollarmz ayrlmtr. Ama tam bunaldm
bir srada imdadma yetimi olduu iin hep mteekkirim kendisine.
O zamanlar Sonny Liston'la yapaca ma iin Miamide antrenmanlar
m srdryordu. Betty ile evliliimizin altnc yldnmnde bir arma
an olsun diye, bizi yanna armt, ocuklar da getirmemizi istiyor
du konuk olarak.
Cassius Claylc ilk kez 1962 ylnda Detroitte karlamtk. Detroitteki Mescidimizin yannda bir renci kantini vard, kardei Rudolphla birlikte oraya gelmilerdi! O gn de Elijah Muhammedin bir
kitle toplants vard. Herkesin gzne arpan, bu yakkl profesyonel
boksr kardelere kar btn Mslmanla scak bir samimiyet gste
riyorlar ve imrenerek bakyorlard onlara. Cassius yanma yaklap eli
mi skm ve daha sonralar btn dnyaya kar yapt gibi bana ken
disini tantmt: Cassius Clayim ben. Sanki kendisinin kim olduu
nu mutlaka bilmem gerekiyormu gibi davranyordu bana. Oysa ben, o
dakikaya dein adn bile duymamtm onun. Bsbtn ayr dnyala
rn insanlarydk nk. Aslnda Elijah Muhammed biz Mslmanlarn
spora kar pek ilgi duymamz da istemiyordu zaten.
Elijah Muhammed konutuka Clay kardeler alkn olduklar
tempoyla ikide bir alk tutuyorlar, btn Mslmanlarn daha ok il
gisini topluyorlard. kp urclan burdan dou merakls toplamaya
kalksanz, herhalde en son uranmas gereken yer Mslmanlardan
oluan bir kalabalktr; buna karn, byk bir sevgiyle karlanyordu
Clay kardeler.
Daha sonralar, Cassiusun, frsat bulduka Mslman lokantalar
na, mescidlere gidip geldiini duyuyordum. Ve nerede bir konuma ya
pacak olsam, yetiebileceini akl kesince, yzdeyz hazr bulunmak is
tiyordu karmda. Severdim kendisini. Herkese beenilen birtakm ni
telikleri vard, bu nedenle de, evimde arladm sayl kiilerden biri
siydi. Betty de ok severdi kendisini. Hele ocuklarmz, lgna dner-

500 MALCOLM X

lerdi onu grnce. Cassius sevimli, cana yakn, yakkl ve olumlu d

nebilen bir delikanlyd. En basit bir konuda bile ne denli uyank dav
rand gzmden kamyordu. Kamuoyu karsnda yapt soytarlk
lara bir anlam veremiyordum, ama, herhalde bir bildii vardr diye d
nyordum. Baya merak ediyordum bunu ve merakm da, haksz ol
madm da kantlad sonunda. Tek rauntluk nakavtlaryla n salm
olan Listonn gene ayn sonucu bekleyerek, kendisine kar ar bir e
kilde gvenerek, antrenmansz ve fkeli olarak ringe kmasn sala
mak ve Sonny Liston belli bir havaya sokmak istiyordu Clay. Bunun
iin de yapabilecei hereyi yapyordu. Cassius yalnzca nerilere uy
makla kalmaz, daha deiik nerilerde bulunulmasn da isterdi, neri
lere her zaman ak bir kimseydi. lkin; herkesin gnlnde yer etmi bi
risinin, etkisini daha da artrabilmesi ve baarsn daha bir kklletirebilmesi iin kendisine gnl verenlerin doal mizalar, gerek tabi
atlar karsnda kafasn altrmas ve bilinli davranmas gerektiini
sokmaya altm Cassiusun kafasna. Bir de, tilkiler konusunda uyar
dm onu; tuttuunu brakmayan, cilveli, gen kadnlar iin kulland
kendi deyimiydi bu. Peini bir turlu brakmak istemeyen bu kadnlarn
tilki deil, gerek bir a kurt olduklarn anlattm Cassiusa.
Evlendik evleneli Bettynin yapt ilk tatildi bu. Kzlarmzn
koldan yapyordu ar sklet savasna, hep birlikte neeli vakit
ler geiriyorlard.
Bylesine nazik bir zamanda New Yorkta bulunsaydm; dakikasn
geirmeksizin inatla alan telefonlarn, basn grevlilerinin, oh olsun
demeye can atan olur olmaz kiilerin, ya da benimle dertlemek, kede
rimi paylamak isteyenlerin arasnda ne yapardm, nasl ederdim bile
miyorum.
Tam anlamyla bir buhran ierisinde kalmtm. Sanki, oniki yl bo
yunca esiz, paralanmas akla bile gelmeyen bir evlilik yaants srm,
ama bir sabah kahvalt masasnn banda, ortada hibirey yokken, ei
tarafndan nne bir boanma ilm uzatlvermi birisi gibiydim.
Bana yle geliyordu ki doadan birey eksilmiti; yldzlar ya da g
ne gibi birey. Benim iin bu, inanlmas g bir olayd, aklla kavranamayacak kadar olaanst bireydi sanki. Kendimi dndm yok.
Cassius Clayin antrenman yapt kamp civarnda ya da ailecek kald
mz Hampton Motel Palas evresinde karlatklarmla konuuyordum,
karmla konuuyordum ama; ne anlama geldiklerini benim de bilmedi-

HRA 501

im birtakm szckleri mrldanmaktan baka birey deildi bu yapt

m. Rastgele zamanlarda kullandm bu tr szcklerin belleimdeki
yeri olduka azd, ufack bir keye skp kalm gibiydiler. Belleimin
geriye kalan byk bir blm, oniki ylk bir gemiten geride kalan
binbir trl sahnenin yapt geit resmine ayrlmt... Mslman mescidlerinde geen sahneler... Elijah Muhammedle birlikte geen sahne
ler... Elijah Muhammedin aile bireyleriyle bir aradayken geen sahneler...
Sosyal almalarmz srasnda ya da zel grmeler yaparken yz yze
geldiimiz Mslmanlarla geen sahneler... Dinleyicilerim ierisindeki
beyazlarn ve basn grevlilerinin de tek tek belirdii sahneler.
Geziyordum, konuuyordum, iimi gcm srdrmeye alyor
dum. Cassius Clayin boks kampna gelen spor yazarlarndan pekouyla grp konuuyorduk, hepsine de teker teker anlatmmdr d
ndklerimi. Bence, doksan gn sonra eski yerime geri dnmem sz
konusu deildi artk, kocaman bir yalandan baka birey olamazd bu,
gn getike de daha iyi anlyordum bunun byle olduunu. Ama ans
zn kar karya kaldm bu geree kendimi psikolojik olarak altramamtm daha. Yani slm Cemaatiyle imdilik yalnzca bedensel
olarak boanmtk. Bilmem, anlyor musunuz ne demek istediimi; bir
kat paras zerine bir yargcn att imza, evli iftlerin ancak beden
sel olarak ayrlmalarn salayabilir. Ancak, bunlardan herhangi birisi
iin, belki her ikisi iin de psikolojik olarak ayrlabilmek yllar sonra
gerekleecektir.
Gene de, bu fiziksel boanma srasnda, beni slm Cemaatinden
iyiden iyiye ihra edebilmek amacyla Chicagoda evrilen entrikalar
dan, ak oyunlardan yakam syrabilmi deildim... Kim bilir, yaat
mak bile istemiyorlard beni. Tm bu entrikalarn anatomisini de tepe
den trnaa tandm sanyordum.
Oysa Mslmanm diyen birisi bilmeliydi ki, benim tavuklar tne
mek zere kmeslerine dnyorlar eklinde konumamn bir gereke
olarak ileri srlmesi, beni saf-d edebilmek amacyla nceden tasar
lanm baz eylerin uygulanabilmesi iin kk bir bahaneden baka
birey deildi. Ve ite ilk adm da bylece atlm oluyordu. Sanki Eli
jah Muhammede kazan kaldrmm gibi bir izlenim braklmak isteni
yordu Mslmanlarn kafasnda, ikinci adm da bekleyebilirdim artk.
Hele nce kzaa ekilme ii bir tamamlansn da anndan bsbtn so
yutlanma gerekleecekti benim hakkmda, hem de ebedi olarak. Ola-

502 MALCOLM X

yn iyznden habersiz Mslmanlar arasndan, beni gzn krpmakszn ldrmeyi, ya da yldzmn giderek snmesini ve benim sah
neden ekilmemi salayabilmek amacyla beni karantina altna almay
din bir grev olarak gnllce stlenebilecek birilerine nayak olun
makla da nc adm atlm olacakt. Durumu bilen bir tek kii var
dr: karm. Bettyye ylesine yk oluyorum ki imdilerde; birgn, her
hangi bir kadna bu derece yk olacam hibir zaman dnmemi
tim. Aramzda deien birey yoktu; birey dedii yoktu Bettynin bana,
snrsz bir anlay vard ve gerekten yetenekli bir eti. Buna karn,
huzurunun yava yava katn seziyordum. Allaha en azndan benim
kadar bal olduundan ve ne olursa olsun yanmda bulunacandan
hi kuku duymuyorum ama.
Azlarda dolaan lm laflarndan korkum yoktu. Elijah Muhammedin yannda geirdiim oniki yllk srenin her saniyesinde de can
m onun yoluna feda etmeye hazr deil miydim sanki! Benim gzm
de lmden daha da beter olan, ihanet sulamalaryd. lm aklma
yatyordu. Ama ihanet hi yatmyordu aklma. slm Cemaatine ve Eli
jah Muhammede kar gsterdiim sadakat da bir yana diyelim: Sz
n ettiim oniki yllk dnem ierisinde Elijah Muhammedin elinden,
idamn gerektiren bir kaza km olsayd, bu suunu benim ilediimi
sylerdim ve bunu kantlayabilmek iin de elimden geleni yapardm,
srf Elijah Muhammedi kurtarmak iin. Dahas, elektrikli sandalyeye
seve seve otururdum, bir hizmetkr olarak Elijah Muhammedin.
Cassius Clayin Miamideki kampnda bulunduum sralarda, kii
sel sorunlarmdan syrlarak, kendimi slm Cemaatimin dertlerine ver
meye alyordum. Kendimi inandrmaya alyordum hl. Elijah
Muhammedin yapt tm bu eylerin, erdeminden ileriye geldiine
kandrmaya alyordum kendimi. nk gerekten inanyordum ki,
Elijah Muhammed Tanr deilse bile, Tanrdan hi de aa kalmayan
birisi gibi bireyd.
Elijah Muhammed, yaptklarn, bir insanlk zaaf olarak ya ela ke
ramete ermiliin belgiti olarak grmek yerine kald ki, Mslmanla
rn hepsi de bunu anlayacak, en azndan olduu gibi kabullenecek d
zeydeydi , evet, byle davranmak yerine, onlar rtbas etmeye abal
yordu, gvenimi asl sarsan ey de buydu zaten. Oysa ben bunu saklayamazdm, grmezlikten gelemezdim ki; aka ak, karaya kara.
ilk kopuum byle balad.

HRA 503

Elijah Muhammede, kendisinden bile fazla inandmn farkna

varmaya ilk kez bylece balam oldum.
Ve ite, kendi sorunlarma eilmek iin be dakika bile ayramad
m oniki yl gibi bir sreden sonra, gereklerle yzyze gelebilmek
iin cesaretimi ve gcm toparlamaya, kendi kiiliimi dnmeye ilk
kez bylece balam oldum.
Bettyyle ocuklar Long Islanddaki evimize brakmak iin Floridadan hemen ayrldm. Duyduuma gre, Chicagodaki Mslman g
revliler, Cassius Clayin kampnda gazetecilerle yaptm grmeler
den dolay baya gcenmilerdi. Yapaca mata Cassiusa hi ans ta
nmyorlar, kazanamyacan sanyorlard. deal bir Mslman, Cassi
us Clayn kiiliinde somutlatrmamn, slm Cenaatinin byk l
de aleyhinde olacana inanyorlard. (Amerikada kan ne kadar ga
zete varsa -Muhammed Diyor ki hari tabi- hepsinin de ma ncesinde,
kamp yerine muhabir gndermi olduunu ampiyonumuz imdilerde
hl anmsar m bilmiyorum. Cassius da tekiler gibi bir Mslman
kardeimizdi, gel gr ki, Mslmanlara seslenen bir gazete, bu kardei
mizin mann szn bile etmeye gerek grmemiti.)
Uakla Miamiye geri dndm, iimde bir duygu vard: btn dn
yann huzurunda slmn yceliini kantlamas iin Cassiusa yardm
c olmam istiyordu Allah sanki. Bunun yannda, kafann adaleye stn
olduunu da kantlam olacakt elbet. Bilmem tekrar etmenin gerei
var m? Cassius Clayn ma kazanma olaslndan her yerde alayla sz
ediliyordu, kimse ummuyordu Liston yenebileceini.
Bu geliimde New Yorktan, Floyd Pattersonn ve Sonny Listonn
antrenman kamplarnda yanlarndan ayrlmayan, manevi telkinciler s
fatyla kendilerine moral takviyesinde bulunan beyaz rahiplerle ektir
mi olduklar fotoraflar falan da getirmitim. Amerikadaki beyaz
Hristiyanln Amerikal siyahlara ne gibi yaralar atn Cassius Claye
ayrntl olarak anlatmak gereksiz bir eydi, Mslman olduu iin pe
kiyi bilirdi tm bunlar. Bu ma gerek adna yaplan bir matr, de
dim Cassiusa. Hill ile Han ringe kdr bu; hem de ilk kez. a
da bir Hal Seferi, bir Mslmanla bir Hristiyann, televizyon banda
bekleen btn dnya karsnda kozlarn paylamasdr bu! Sonra
unlar syledim Cassiusa, Dnebiliyor musun, Allah, ringi ampi
yon olarak terk etmen iin hereyi hazrlamtr." (Tart srasnda Cassiusn bara bara syledii eyleri anmsyor musunuz bilmem, Al-

504 MALCOLM X

lah tarafndan galip geleceim bildirildi bana! Beni yenecek anasndan

domamtr daha!)
Sonny Listonn menajerleriyle akl hocalar onun, Cassiusla yapa
ca maa hazrlanmasndan ok, beyazlarla kaynaabilmesi iin emek
harcyorlard. Liston sonunda, beyazlarn oturduklar evlerle duvar du
vara, byk, kullanl bir ev kiralamt. Bir fikir vermek iin sylyo
rum bunu: En yakn komular, New York Yerlileri Beyzbol Kulbnn
Bakan Don Tappingdi. ou zaman, ikindiden sonra Cassiusla birlik
te, Zenci semtlerinde gezintiye kyorduk. Bizi gren Zencilerin azla
r bir kar ayrlyordu. nk almlard btn ampiyonlarn da be
yaz mahallelerinde oturmay yelemelerine. Bizi kendi aralarnda gr
meleri, hayret verici bir eydi onlar iin. Cassius syledii eylerle kim
bilir ka kez artmtr bu Zencileri: Siz, benim soyumdansnz. B
tn gcm, kendi halkmn yannda olmaya borluyum ben.
Gerekte, Sonny Liston'm karlaaca kii, cann diine takp sa
va sonuna dein srdrebilecek, Allaha inanan ve hibir eyden de
korkusu olmayan birisiydi.
Miamideki Kapal Salonun sekiz bini akn otura arasnda, Yedi
Numaral Oturak bana dmt. Yedi, teden beri benim uurlu raka
mm olmutur; btn mrm boyunca uur getirmitir bana. Bunu, Al
lahtan bir mesaj olarak kabul ettim ve Cassiusun ma yzdeyz kaza
nacana yordum. Yalnzca Cassius iin deil, ilk profesyonel karla
masn yapmak zere bir hazrlk mana kacak olan kardei Rudolp
iin de bir o kadar meraklanyordum.
Rudolph, Floridal Zencilerden Tuzsuz Johnson adnda birisine
kar drdnc raundda galip iln edilirken Cassius salonun en arka
snda sessiz sedasz bekliyordu. Srtnda siyah bir smokin vard. Cassi
usun aylardan beridir yapt soytarlklardan, tart srasndaki muzip
liklerinden sonra birden bire suskunlamas, onun ma kazanacam
sanan birok spor yazarnn umudunu iyice krmt sanki.
Sonra, Listonm karsna kmak iin stn deitirmeye gitmiti
Cassius. nceden kararlatrdmz zere, kendisiyle grmeye git
tim. Vardmda, Allaha sessiz sessiz yakarr buldum onu. Derken, Lis
ton da, o da ringe kp kelerini almlard. Kollarm birbirine kenet
leyip sakin gzkmeye alarak oturdum yerime, nk bu tr profes
yonel malarda insan farknda olmakszn kendisini yitiriyor, barp
armaya balyor ve kameralar da bu tr sahneleri hi karmak iste-

HRA 505

miyorlar tabi. Drdnc ve beinci raundlarda, gzne bir perde ekilmiesine sarslmt Clayin durumu; bu raundlarn dnda, tasarlad
gibi gidiyordu ma, Listonn indirici yumruklarndan kamasn bi
liyordu. Listonn kendisine gveni fazlayd, bu yzden de yalnzca iki
raund iin kendisini hazrlamt; ite, nc raunddan sonra bitkinletii grlyordu yalanan Listonn. Sonunda, ister istemez, ma
kaybetti Liston Boks tarihinin en unutulmaz dnn altnda yatan
sr uydu: Clay, ma gecesinden aylarca nce balamt Liston kafasn
da srekli tartmaya.
Yeni ampiyonlar iin trenler dzenlenir. Bu seferki belki de en sa
kiniydi bu trenlerin. Ringlerin ocuk yzl kral, kaldm motele gel
di. Dondurma yedi, st iti, futbol yldz Jimmy Brovvnla, teki dost
larla, birok muhabirle uzun sre konutu. Uykusu gelince de benim
yatama uzanp bir sre kestirdi, sonra da kald yere dnd.
Ertesi sabah kahvalty birlikte yaptk; sonra, apar topar basn top
lantsna kotu. lke apnda byk yanklara yol aan aklamasn bu
toplantda yapmt, kendisinin bir Siyah Mslman olduunu ilk kez
burada kamuoyuna aklamt Cassius.
zninizle, bu konuya ilikin bir noktaya deineyim. Cassius, Siyah
Mslmanlar diye bir rgtn yesi olduu eklinde bir aklamada
falan bulunmamtr hibir zaman. Oysa gazeteciler haberi bsbtn
arptmlar ve asl sylediklerine hi yer vermemilerdi. unlar sy
lemiti: Ben slma inanyorum; yani Allahtan baka Tanr olmad
na, Muhammedin de Onun Rasul olduuna inanyorum. Bu din, Af
rikada ve Asyada yaayan yedi milyonu akn kara-derili insann ba
l olduu bir dindir.
Bunun zerine bagsteren taknlklar ierisinde bir katolik olan
Floyd Pattersonn Cassius Claye meydan okumasndan daha gln
bir ey yoktu sanrm; ar siklet tac bir Mslmann banda durma
sn da, ne olursa olsundu. Beyni ykanm bir Hristiyann, srf beyazla
rn kar uruna kendisini bylesine bir savaa atmas acnacak bir du
rumdu kukusuz. Yoksa beyazlar, kana gzne hayran deildi bu za
vallnn. Aradan hafta bile gememiti, Pattersonn New Yorkun
Yonkers semtindeki evini 20.000 dolar zararna, 140.000 dolara satla
kardn reniyorduk gazetelerden. Beyazlarn oturduu bylesi bir
semte tanmakla kaynam oluyordu aklnca. Beyazlar da saolsunlar,
anasndan doduuna piman etmilerdi adam. Bir tek dostu bile olma

506 MALCOLM X

mt orada. Beyazlarn ocuklar, onun ocuklarnn ardndan pis zen

ciler diye baryordu. Beyazlardan bir tanesi, srf Pattersonn evine
barkna dirlik vermesin diye bir kpek tutmu, zel olarak eitmiti k
pei. Bir bakas da bu pis Zencileri gzm grmesin diye evini yksek
e bir duvarla evirmiti. Basma yapt aklamada, Denedim, ama y
rmyor ite diye yaknyordu Patterson.
Artk iin gizlisi sakls kalmamt; hakkmda ilk vur emri, ncele
ri Yedi Numaral Mabedde benim en yakn vekilim olarak alan biri
sine verilmiti. Gene benim ok yakndan yardmclarmdan olan birisi
de benim iimi bitirmekle dorudan doruya grevlendirilmiti. Patla
yc maddelerden az ok anlayan bir kardeimizdi bu. Arabaya binip de
kontak anahtarn evirdiim zaman beni arabamla birlikte havaya
uurmasn istiyorlard kendisinden. Ama bu kardeimiz, bereket versin
ki, benim slm Cemaati ierisinde gsterdiim yararllklar ok yakn
dan biliyordu ve kendisinden istenilen eyi yapmaya eli varacak birisi
deildi. Verilen buyrua uyacana, bana geldi, durumu anlatt. kran
larm bildirdim kendisine; hayatm bir yerde ona borluydum. Chica
goda dnen dolaplarn asln tek tek anlattm kendisine, inanmak bir
yana, sylediklerimi duyunca epey afallamt.
Yedi Numaral Mabedde bulunan ve daha sonralar beni safd et
meleri iin greve arlan teki kardelerimizle aras ok iyiydi bu kar
deimizin. Anlattklarm dinledikten sonra, durumu, tand herkese
anlatacan ve kt bir ie alet olmamalar iin onlar aydnlatacan
syleyerek ayrlmt yanmdan.
Hakkmda ilk kez ve aka karlan bu vur emrinden sonra, niha
yet slm Cemaatinden psikolojik olarak da kopmaya balamtm.
Gittiim her yerde, sokaklarda, iyerlerinde, asansrlerde, kaldrm
larda, yanmdan geip giden arabalarda Mslmanlardan tandk simalar
la karlayordum ve kesinlikle biliyordum ki bunlardan herhangibirisi
beynime bir kurun skabilmek iin srekli frsat kolluyordu belki de.
Kara kara dnyordum. Ne yapabilirdim? Amerikadaki siyah
kitlelerin verdikleri savala sk skya balyd benim yaantm. Halkn
gznde de bir nder olarak grlyordum ounlukla. Yllardan be
ri, szmona siyah nderlere, yaptklar kusurlardan dolay gz atrmakszn saldrmtm. imdi Amerikal siyahlarn insanlk haklarn el
de edebilmeleri iin neler yapabilirdim, nasl destekleyebilirdim onlarn
savalarn? Drst davranp sormalydm bunlar kendime ve dn-

HRA 507

meliydim bu konular zerinde tekrar. Bunca yllk deneylerime dayana

rak biliyordum ki, hangi konuda olursa olsun, baarl bir rgt olu
nacaksa, hereyden nce, nnze ylp kalm olan ac gerekleri sa
ysal bir zme kavuturmalydnz.
Bir meziyet olarak belirtilmesi gerekirse, uluslararas bir imaja sahip
olduumu biliyordum. i paraya dkecek olursak, hibir mebln el
de edemeyecei bireydi bu. zerinde durulmaya deer bir lf edecek
olsam, biliyordum ki, yediden yetmie, herkes, hatt btn dnya du
yabilecekti bunu, hi umulmadk bir ilgi gstereceklerdi buna. Msl
man olmadklar halde, haydin diyecek olsam ardmdan gelecek bir ev
rem vard New Yorkta. Zaten tasarm ne olursa olsun, ie her zaman
New Yorktan balammdr. Kardeimiz Hintonn bana gelenleri an
latmtm size; ite bu ackl olayn meydana gelmesi zerine Msl
manlar toplayp polise kar protesto yry yaptmz nden bu
yana hzla byyen bir evre edinmitim. Bu gsteri srasnda, beyazla
rn karsna korkusuzca dikilebilmeleri halinde siyahlarn yapamyaca bireyin olmadm en azndan yzlerce siyah kendi gzleriyle gr
mt ve yzbinlercesi de kulaktan kulaa duyup renmiti. O olay
dan sonra polisin Mslmanlara kar saygl bir tutum ierisine girdi
ini Harlemde bilmeyen yoktu. (28. Blge Bamfetti Yardmcsnn
benim hakkmda Bylesine goz korkutucu bir gce sahip olmamal tek
bir insan, demesi de o sralardadr.)
Geip giden yllarn ardndan, sylediklerim karsnda ilgisiz kal
mayacak olan New Yorklu siyahlarn oran da epeyce ykselmiti. Ni
yetlerini aka syleyemeyen binlerce insan da katyorum bu orana,
rnein, zaman zaman sokaklarda yaptm konumalarda, teki szmona 'Zenci nderlerin toplayabildii kalabaln en az on, oniki kat
fazla bir kalabalk buluyordum karmda. Bana gre gerek bir nder,
kafasnn sard bir kalabal ekebilen, bunu baarabilen bir kiidir
Gerek taraftarlar ise, feverana kaplmakszn, duygularna kle olmak
szn kendiliinden gelenlerdir. Grebildiim kadaryla, n yapm pek
ok Zenci nderinin en byk kusuru, Zenci gettolarnda oturan rkdalaryla samimi bir iliki ierisine girememi olmalaryd. Zamanlar
nn byk bir blmn beyazlarla kaynama peinde geirirken,
Zenci semtlerindeki bu insanlarla dosta ilikiler kurabilirler miydi
hem? Gayet iyi biliyordum ki, getto Zencileri, bedenim kendilerinden
ayr dse bile gnlmn hep onlarla birlikte olduunu bilmekteydi

508 MALCOLM X

ler. stelik, zorunlu olarak ayrllarm bir yana braklrsa, hibir za

man bu semtlerin dna kmam olduumu da yakndan bilmekte
dirler. Bende bir getto igds vard; rnein, gettolardaki dinleyici
ler arasnda gerilim olaan snrlar at m, bunu hemen sezerdim. Ay
rca gettolarn dilinden anlyordum, rahata konuabiliyordum bu dili.
Belleimde srekli yanklanan bir rnei daha var bunun; u bizim
isim yapm Zenci nderlerden kimilerinin, kendilerinin de gettolar
daki siyah halk iin grtlak patlatmakta olduklarn aklamalar ka
myordu gzmden.
Harlemin sokaklarndan birisinde yaptm bir konumadan sonra,
kentin gbeinde nderlik taslayanlardan birkayla babaa vermi
konuuyorduk, yanmza bu srada bir dmenci yaklamt. Daha n
celeri hi grmemitim adam; bana yaklap, aa be yukar, un
lar syledi: Hey ufaklk! Sizin safkanlarn da iz stnde perde atkla
rn akzladm... Yahudinin peteine bir p de benden, soykalar so
yunacaz napalm-eh, aranzda yle bir endam iin... Cepler buz ke
siyor kesmesine de, yal kuyruun arkasnda bir yol da ben hrlaaym
bakalm... Sorma gitsin ahbap, yavan yaik bieyler ibikleyip, biraz v
zldamaktr maksadm. Sonra, Yedinci Caddeye sapmt dmenci.
Kentin merkezinde nderlik taslayan bu adamcazn durumuna
baktm da, sanki duyduklar Sanskriteymiesine hibirey anlamakszn dmencinin ardndan bakakalmt. Neler konuulduunu sordu
bana, ben de akladm. unlard dmencinin syledikleri: Mslmanlar halis siyahlardan oluan bir pazar kurmulard Rocklan Palaceta,
nceleri buras mzikhol olarak kullanlrd; ite bu pazarda al-veri
yapabilmek iin, bir takm elbise rehine brakmay kafasna koymutu
dmenci, on dolar karlnda yapyordu bunu. imdilik paras yoktu
ama, kazanmann yollarn aratracakt ileride. nce karnn doyura
cak, sonra da bir sre kestirecekti.
Vurgulamak istediim nokta udur: bir nder olarak ben Amerikan
Yayn Kurumu (ABC) mikrofonlarnda, Ulusal Yayn Kurumu (NBC)
mikrofonlarnda, Harvardda, Tuskegeede konuabilirdim, gettolarda
yaayan siyahlarla rahatlkla konuabilirdim (oysa teki nderler bu in
sanlarn kendileriyle deil, yalnzca bu insanlarn hakknda konuabil
mekteydiler). Hem sonra kendim de bir zamanlar dmencilik yaptm
dan, beyazlardan ve hatta siyah nderlerin hemen hepsinden de iyi bi
liyordum ki, Amerikadaki en tehlikeli siyahlar, getto dmencileriydi.

HRA 509

Niin sylyorum bunu? Getto batakhanelerinde, gettolarn o vah

i dnyasnda srnen dmencilerin iktidar elinden hi brakmayan
beyaz azla kar duyduu sayg, Kuzey Amerikal sradan bir Zenci
yurttan duyduu saygnn yannda solda sfr kalr. lke snrlar ie
risinde, getto dmencilerini dizginleyebilecek bir g olduunu sanm
yorum. Bu adamlarda din duygusu diye birey arama, ahlk kavram
arama, yurttalk sorumluluu arama, korku arama; hibirey arama.
Yaantsn srdrebilmesi iin boyuna sokaklarda srtmesi, tpk bir
da gelincii gibi insann ille bir ak yann yakalamas ve srekli ba
kalarnn srtndan geinmesi zorunludur. Gettolardaki dmenciler ebe
d olarak hayal krklna uramlardr, hep tedirgindirler ve ne ama
la olursa olsun herhangi bir atlm yapmaya da pek yanamazlar. Ama
el att bir eye de kendisini tam anlamyla vermesini bilirler.
Gettolardaki dmencilerin hl en tehlikeli yanlar, buralardaki
okul kakn genler gznde byleyici bir imaj olarak durmalardr.
Gettolardaki daha yirmi yana basmam genler ana-babalarnn d
tkleri cehennemi aka grmektedirler. Beyazlarn dnyasnda anababaiarnm ne etin sorunlarla kar karya kaldklarn, onlara kar
beslenen garazlarn, hogrsz davranlarn nerelere vardn, hangi
boyutlara ulatn ok iyi bilmektedirler. Bunun sonucu olarak da bu
genler kimseye kulak asmayp karar kendi balarna vermektedirler;
su gibi para harcayan, jilet gibi giysilerle dolaan, kimseye ve hibireye eyvallah etmeyen o dmenciler gibi olmaktan bakas yalandr artk
onlar iin. Bylece gnln kaptran genlik, ne oluyor demeye kalma
dan dalacaktr dmencinin dnyasna, yani uyuturucu madde alkan
lna, hrszla, orospulua, toplumsal sulara, ahlksz davranlara.
Gettolardaki yirmisine basmam genlerin iddete zorlanmalar ha
linde ne denli tehlikeli olabileceklerini ilk kez grdmde, epev kork
maya balamtm. ok scak bir yaz gnyd; leden sonra Harlem
sokaklarndan birisinde dzenlenen bir toplantya katlmtm. Kalaba
lk ierisinde bu genlerden de epevce vard. Toplantya Zenci nderler
den sorumluluunun bilincinde birka tarafndan arlmtm. Gz
dolduracak bir kalabalk toplayabilmek iin benim adm kullanm ol
duklarn biliyordum; oysa adamlarla daha nceden doru drst konumuluumuz bile yoktu. Yolun ortasnda bunu kendi kendime d
ndke hiddetim artyordu. Krsye ktmda, soka dolduran ka
labala valnzca, oraya kendi isteimle gelmediimi, ama benim admn
bu ie kasten kartrldmsylemekle yetindim ve krsy terkettim

510 MALCOLM X

iyi ama, niin byle davranmtm? Niin olsun, daha yirmisine gel
memi o Zenci genler birden kprdler, bir sr gibi dalgalanmaya
baladlar, bir yandan da bas bas baryorlar ve yallar bir kudurtma
dklar kalyordu. Bilirsiniz byle eyleri, ncelikle trafik drt ynde de
tkanmt, nk genlerin fkesi bir anda ate gibi yaylvermiti, ben
bile gerekten endie duymaya balamtm. Hemen bir arabann srtna
kp elimle iaret etmeye ve barmaya baladm susmalar iin. Ann
da sustular, sonra dalmalarn syledim onlara ve daldlar.
O sralarda da benim hakkmda Amerikada bir isyan balatabilecek
ya da baarabilecek tek Zenci eklinde sylentiler alp yrmt. O
zamanlar gerekten de bunlara gcm yeter miydi bilmiyorum. Ama
bildiim birey var: tam yz yldan bu yana Kuzeyli beyazlarn, Zenci
leri beyazlarn bulunabilecei her yerden resmen kovarak hepsini de stste ydklar gettolardaki dmencilerle onlarn hayranlar arasnda
patlak verecek bir kargaa karsnda iin bandan iin sonuna dein ne
yaplmas gerektiini birka dakika ierisinde retmiti bana bu olay.
1964 ylnn uzun scak yaznda Harlemde, Roshesterda ve teki
kentlerde grlenler, neler olabileceine ilikin bir fikir vermitir; hepsi
bu kadar ite, yalnzca bir fikir Zencilerin yaad yerlerin tmnde de
bu ayaklanmalar sz konusuydu elbet. Buralarn hibirisi de dnda de
ildi emberin. Amerikann neresinde olursa olsun, bu fke ykl, id
dete dkn gettolardan herhangibirisinin nn bir salverin bakalm,
aralarnda bir olay patlak versin, bir alevlensinler, bir patlasnlar, beyaz
larn iine ekildii o snrlarn bir inesinler bakalm! New Yorku ele
alalm, Harlemdeki Zencilerin fkelenip kabuklarna smadklarn,
Central Park ineyip getiklerini, Madison Caddesinin, Beinci Caddenin Lexington Caddesinin, Park Caddesinin tnellerini bir bir tuttuk
larn bir dnn hele neler oluyor! Ya da, Chicagonun daha eski, ayak
takmnn daha ok bulunduu bir kesimini, Gney Yakasm ele alalm;
buralardaki siyahlarn ehir merkezini ar oulu gibi kapladklarn var
sayalm. Ya da diyelim ki, Washingtonun kangren gibi azdka azan si
yahlarnn Pennsylvania Caddelerine doru ynelmelerine gz yumul
du! Detroitte yzbinin zerinde nispeten daha sakin bir siyah kitle yaa
maktadr; bir de bunlar gz nne alalm bakalm, isterseniz siz bir kent
ad verin. Siyahlardan oluan toplumsal dinamit asl Clecelandda, Philadelphiada, San Franciscoda, Los Angelesda deil midir?.. Siyahlarn f
keleri buralarda kmelenmitir; mayalanmaktadr srekli.

HRA 511

Gettolardaki siyahlarn ne denli tehlikeli olduklarn kantlayan,

zellikle bu tehlikeye benim dikkatimi eken birtakm olgular ve ko
numlar zerinde durmaya baladk ya, konuyu datm deiliz aslnda.
Kiisel niteliklerimin, kendimi siyahlar arasnda bamsz bir nder
olarak takdim etmeme yetebileceini, bunu yaparken haksz olmad
m, sahip olduum zellikler itibariyle buna lyk birisi olduumu ak
lamaya alyordum aslnda.
Dnp tandm, sonunda u noktaya vardm: benim vermem ge
reken karar kendiliinden ve oktan verilmiti bile. Gettolardaki yn
lar bana kendileriyle btnlemi bir nder olarak bel balamlard.
Gettolarn bylesine bir gveni, ancak, kendilerini gtrp de beyazla
ra bir elde salvermeyeceine kesinlikle inandklar birisine kar duya
caklarn biliyordum. Belki, hereyi yapabilirdim de bunu yapamazdm
ite. Bana bel balayanlar satmak mizacma aykryd benim.
Yeni tasarlar beliriyordu kafamda: Kuzey Amerikadaki tm siyah
larn beyazlardan yakalarn kurtarabilmeleri iin, ncelikle, onlarn be
lini bken ana hastalklarnn iyiletirilmesini salayacak yeni bir rg
tn kurulmas ve daha deiik alma taslaklar gelitirilmesi gerekti
ini apak hissediyordum.
Kuzey Amerikadaki tm siyahlarda, beyazlarn kltrlerini koyun
srsnden farksz bir ekilde, elbirliiyle benimsemek gibi zihinsel bir
hastala yakalanmlard.
Kuzey Amerikadaki tm siyahlar, beyazlarn dini olan Hristiyanla asrlardan beri drt elle sarlmakla ruhsal bir hastala yakalanm
lard. Oysa bu Hristiyanlk szmona Hristiyan siyahlara bir yandan
gerek olmayan insanlarn Kardelii dncesini alarken, bir yandan
da szmona Hristiyan beyazlarn zulmlerine srekli boyun emeleri
ni tlyordu. Hristiyanlk siyahlarn beyinlerini dondurmutur; on
lar, ne idikler belli olmayan ve hangi akla hizmet ettikleri kolayca kestirileniyen zavall insan ynlar haline getirmitir. Bu din siyahlara,
plak kaldklarnda, ayakkabsz kaldklarnda, a kaldklarnda otu
rup, Cennette ayakkabya ve ste ve bala ve mis gibi balk kzartmala
rna nail olacaz diye hayal kurmaktan baka birey retmemitir.
Kuzey Amerikadaki tm siyahlarn ekonomik adan beli bkl
mtr ve bunu da nereye baksak aka grebiliriz. Bir tketici olarak
bu insanlar paylarna deni elde edememektedirler ve bir retici ola
rak da kendilerinden beklenilenin en asgarisini verebilmektedirler. G

512 MALCOLM X

nmzn siyah Amerikallar drt ba bayndr bir asalak imajnn biz

ce tek rneidirler. kursakl, semiz, beyaz Amerika ineinin meme
lerine yapp kalm bu kenelerin kurumlarmdan yanlarna varlmyor;
ilerlediklerini sanyorlar bununla da. Szgelimi, siyahlarn srf otomo
bile harcadklar para, yllk ortalama olarak milyar amaktadr; oy
sa Amerikada otomobil acentelii yapan bir tek siyah iadamna bile
rastlanamaz. Szgelimi Amerikann dardan ithal ederek ate pahas
na satt sko viskisinin yzde krk, toplum-d kalm bu siyahlarn
midelerine akmaktadr; ama siyahlarn sahip olduu bir iki fabrikas
bulmaya kalksanz, ya bir banyo kvetinde rastlayabilirsiniz buna, ya
da ormanlarn gizli sakl kelerinde. Ya da szgelimi, New York kenti
ni gz nne getirelim -yz kzartc bir rakam- bir milyondan fazla
Zenci yaamaktadr bu kentte, ama on kiiden fazla ii altran ve si
yahlara ait olan i yerlerini saymaya kalksanz yirmi tane ya bulursunuz
ya bulamazsnz. Bunun nedeni ortada, siyahlar kendi toplumlarna ait
olan tek tk maazalara sahip kamamakta, sz geiremenektedirler.
Bu yzden de kendi aralarnda bir trl denge salayamamaktadrlar.
Kuzey Amerikadaki siyahlarn yakaland en kt hastalk da siya
sal hastalktr. Siyahlar, kendilerini blk prk etmek isteyen beyaz
larn oyunlarna gelmiler ve kendilerini bir Demokrat, siyah Cumhu
riyeti, siyah Muhafazakr, siyah Liberal u bu olarak grmekle d
pedz aptallk etmilerdir... On milyonluk siyah oy ktlesini Amerikan
politikasnda bir denge unsuru, iktidara szgeiren bir g haline getir
mek varken bu yaplr myd hi? nk beyazlardan kan oylar he
men her zaman eit oranlarda blnmektedir eitli partilere. Siyahla
rn tm oylarnn bir arada toplanmas halinde mcadelelerini daha
esasl izgilere oturtabilirler, gttkleri amalara yeni maddeler katabi
lirler ve beyazlarn anlayacaklar dilden konuabilirlerdi siyahlar; be
yazlarn dize gelecekleri, korkacaklar, ibirlii yapmaya yanaacaklar
vastalarla savalarn srdrebilirlerdi. Bakn, size birey syleyeyim!
Siyahlardan oluan bir kurul, gidip Washingtondaki o byk balardan
en koyu pis zenci dmannn karsna dikilse ve Biz on milyonluk
bir oyu temsil ediyoruz deseydi, bu pis zenci-dman yerinden ok gi
bi frlayacak; Ooo, ne lemdesiniz bakalm? Buyurun, buyurun, ieri
buyurun! gibi laflarla gelenleri ieri buyur edecekti. Hem nedir, Misissippinin siyahlar el ele verip oylarn bir tek kesime aktarsalar, hi ku
kunuz olmasn ki Eastland, Jacob Javistten daha liberal kesilecekti. Ya

HRA 513

da Eastland, brosunda bir daha oturamayacakt. Bu rk politikacla

rn siyahlar desteklemelerinin oy avclndan baka bir nedeni oldu
unu mu sanyorsunuz?
Btn oylarn bir tek kanala aktard takdirde genel seimlerin so
nularn kesin olarak etkileyebilecek bir topluluk, bunu yapmaktan
acizse, bu topluluk politik olarak hastadr. Bir zamanlar, gmenler
Tammany Kulisini Amerikan politikasnn en kar konulmaz gc du
rumuna getirmiti. 1880 ylnda New York Citynin ilk Irlandal Katolik
Belediye Bakan seildi ve 1960la birlikte Amerika gene ilk rlandalI
Katolik Bakanna kavutu. te, Amerikadaki siyahlar, oylarn tek
blokta toplamakla bundan daha etkin bir g elde edebilirler.
ABD politikasna, zel durumlar dolaysyla bir araya gelmi kesim
ler ve lobiler yn vermektedir. Hangi kesimin durumu siyahlarnkinden
daha zeldir ve daha acildir peki? Hangi kesimin bir blok kurmaya, bir
lobi oluturmaya daha ok ihtiyac vardr? ii Snf, Washingtonun
gayri-resm ve en grkemli binasna sahiptir; stelik Beyaz Saray sani
ye saptmakszn gzetleyebilecekleri bir yere kurmulardr binay ve i
i Snfnn dncelerine kulak aslmakszn, bir nabz yoklamas ya
plmakszn politik bir tek adm bile atlmaz. Lobilerden birisi salad
ruhsat karlnda, Byk Rvetten nasibini almt. Kendi lobisiyle
sk bir iliki ierisinde olan bir ifti Amerikada en zel-imtiyazl ve
devlet sofrasnn ba kesine kurulmu bir kiidir bugn; nk bir
milyon ifti seimlere Demokratlar olarak, Cumhuriyetiler, Liberaller,
Muhafazakrlar olarak deil, yalnzca iftiler olarak katlmaktadr.
Doktorlar Washingtonun en iyi lobisine sahiptirler. Milyonlarca in
san iin en byk bir eksik ve en hayati bir ihtiya olan Salk Sigorta
s tasarsn baaryla engelleyebilmektedir bunlarn etkinlikleri. Daha,
Pancar Ekicileri Lobisi vardr bir de! Budayclar Lobisi! Srclar Lo
bisi! in Lobisi! Kk lkelerde belki de hi kimse Washingtonda
kendi zel karlarn koruyan bu tr lobileri bulunduunu duymam
tr bir kez olsun.
Hkmet, kendi arln koyabilen ve sesini duyurabilen bu zel
karc evrelerle ilikilerini gelitirebilmek iin birok kurumlar olu
turmutur. Diyelim ki bir Tarm Bakanl iftilerin dertleriyle yalan
dan ilgilenmektedir. Bir baka kurum daha; Eitim, Salk ve Sosyal G
venlik Bakanl da bu sradandr, iileri Bakanln da katmak gere
kir bunlara. Kzlderililere bile yer vardr bu bakanlkta. Btn dertler

514 M ALC O LM X

bitti de bir tek iftilerin, doktorlarn, yerlilerin sorunu mu kald imdi

Amerikada? Asla, siyahlardr Amerikann en byk sorunu! Yalnz si
yahlarn sorunlaryla ilgilenen bir bakanlk, hem de M.S. Bakanl a
pnda bir bakanlk bulunmal aslnda Washingtonda.
Yirmiiki milyon siyah insan! Tam drtyz yldr Amerika iin alnteri dkmektedir bu insanlar. Ta Savatan bu yana patlak veren her
savata kan dkmekteler, can vermekteler; daha Mayflovvern* getirdi
i lngilizler falan ortada yokken, daha gmenler falan gelip yerleme
miken Amerikada yayordu bu insanlar ve hl da toplumun en alt
kesimlerinde srnmekten kurtulabilmi deildirler!
Ne olursa olsun, yirmiiki milyonluk siyah insan, yarn Washingtonda lobi ilerini yrtebilecek bir gkdelen ykseltebilmek iin hi
ekinmeksizin son kuruuna dein harcamaldr elinde avucunda ne
varsa. Hemen her meclis yesi, her sabah, Amerikadaki siyahlarn ne
ler beklediini, ne gibi ihtiyalar olduunu, neler istediini aratrp
soruturmal. Herhangi bir konuda oylama yaplrken, Siyahlar Lobisinin teklifci sesleri hemen hemen btn milletvekillerinin kulanda
srekli yanklanmak.
Bu lkede dnen arklarn ke talar, ekonomik glerle politik
arlklardr. Ekonomik g diye birey aramayn siyahlarda, hem bu
gc elde edebilmeleri iin de epey zamana ihtiyalar olacaktr. Ama
siyahlar u anda, kaderlerini bir gece ierisinde deitirecek politik
arla ve gce sahiptirler.

Olduka byk bir tasaryd; kafamda tasarladm rgtten sz

ediyorum. Amerikal siyahlarn emellerine ulamalarna byk lde
yardmc olabilecek, insanlk haklarn kazanmalarn salayabilecek, si
yahlarn zihinsel, ruhsal, ahlk, ekonomik ve politik tm hastalklar
n iyiletirebilecek gte ve apta bir rgt olsun istiyordum. Ama in
san die dokunur bir i yapmak peindeyse, gene die dokunur bir ta
saryla girimek zorundadr bu ie.

1620 tarihinde ngiltere'den Amerika'ya kalabalk bir gmen kafilesi getiren

nl geminin ad.

HRA 515

in aslna bakarsanz, kurgularma gre, gerekletirmeyi dn

dm rgt, hangi telden alarsa alsnlar, btn siyahlara kaplarn
amakla slm Cemaatinden apayr birey olacakt ve slm Cemaatinin salt lfn ettii ou eyleri uygulama alanna dkecekti.
Dedikodular grla gidiyordu, hele hele Dou Sahil kentlerinde. Ne
yapmalydm bu durumda? Bu durumda ncelikle yapacam ey, ken
disini bu ilere benden bile ok verebilecek kafalar, gnllleri ek
mekti yanma. nceleri benimle YediNumaral Mescidde alan kar
delerimizden hergn bir ka bana katlmak zere slm Cemaatinden
ayrldklarn aklyorlard. Gene her geen gn, gayri-Mslim Zenci
lerden de beni desteklemek isteyenlerin giderek artt u ya ela bu e
kilde reniyordum; toplumsal konumlarn sessiz sedasz deitirmeye
merakl orta ve yksek tabakadan olan Zenci burjuvalar arasnda bagsteren artc eilimi de katmak gerekir buna. Atein bacay ans gi
bi her yan saran bir sylenti dolanyordu ortada: rgt kurmak zere
siniz galiba. Miting ne zaman?.
lk toplantmz yapmak zere, Harlemin barut fs olarak bilinen
125. Sokakla Yedinci Caddenin kesitii kedeki Theresa Otelinin sa
lonunu kiraladk.
nceden belirlenen bu toplanty Amsterclam News stunlarna gei
rince okuyuculardan birou, ilk camimizi Theresa Otelinde amak iste
diimizi sanm. Bunun zerine lkenin drt bir yanndan, benim adma
telgraflar, telefonlar, mektuplar yamaya balad otele. Btn bunlardan
kan sonuca ve doan havaya baklrsa, bu yaptmz, halkn nicedir
bekledii bir atlmad. Adn sann hi duymadm kiiler, hangi bakm
dan olursa olsun beni destekleyeceklerini belirtiyorlard. slm Cemaatinde egemen olan kat kurallarn gzlerini korkuttuunu, bu nedenle
de bana katlmak istediklerini aklayanlarn haddi hesab yoktu.
zel hastane ileten bir doktor da ehirleraras telefonla beni bulup,
yanmda olduunu sylemiti. Gnlnden koptuunca ba yollayan
lar bile vard; oysa izleyeceimiz politika kamuoyuna kesinlikle ak
lanmamt daha. teki kentlerden mektup gndererek ilk etapta bana
katlacaklarn aklayan Mslmanlarn says da epey kabarkt; yakn
malar genellikle bir izgide birleiyordu: slm Cemaati ok ar iler
liyor. slm hi etkinlik gsteremiyor.
Beyazlardan da telefonla, mektupla ba isteklerinde bulunanlarn,
Biz de katlabilir miyiz? diye soranlarn says ok artcyd doru-

516 M ALCOLM X

su. Bunlara verilen cevap bellidir; hayr, beyazlarla iimiz yoktu bizim;
yelerimizin tm de siyahlardan oluacakt. Ama vicdanlar kendileri
ni ille de yardm etmeye zorluyorsa, Amerikann bann etini yiyen bu
rk sorununa temelinden el atmamza parasal katklarda bulunmalarn
da hibir saknca yoktu.
Konumalar yapmam iin arlar yayor, benden sz istiyorlard.
Yalnzca bir Pazartesi sabah postasndan hemen hemen yirmi kadar a
r mektubu gelmiti. Beyaz Hristiyan din grevlilerinden gelen hi
umulmadk istekler baya artyordu beni.
Basn toplants yapacam akladm. Mikrofonlar yld nme.
Flalar srekli patlad. Dnyann drt bir yanma dalan, en cra ke
lerine dein ulaabilen yayn organlarnn kadnl erkekli, siyahl beyaz
l muhabirleri geip oturdular karma; kalemleri ellerinde, defterleri
nlerinde.
ilk duyurum u oldu: ok yaknda New Yorkta Mslim Camii Bir
lii adn vereceim bir cami aacam ve bana da kendim geeceim.
Dinimize ilikin temel bilgiler retilecek burada ve toplumumuzun
ahlk mayasn bozan kt alkanlklardan halkmzn kurtulabilmesi
iin gerekli olan manevi gcn filizlenmesine allacak.
Mslim Camiinin genel merkezi, imdilik, Harlem Theresa Otelidir. Yirmiiki milyonu akn Afro-Amerikallarn drtyz yldr kar
karya bulunduklar smrleri, politik basklar ve toplumsal rezalet
leri bertaraf etmeyi amalayan bir alma taslann temelini olutur
maktadr Mslim Camii.
Sonra, soru yamuruna tuttu beni muhabirler.

Dardan grld kadar basit bir i deildi elbet. nceki karde

lerimden pekounun, bir yolunu bulup beni temizleyerek Islm Ce
maati ierisinde bir anda kahramanlamak niyetinde olduklarn bili
yordum; bunu dnmeksizin bir adm bile attm yoktu. Elijah Muhammed taraftarlarnn neler dndn ok iyi biliyordum; onla
rn pekouna zaten ben retmitim dnmeyi. Bir Mslman, sizi
Allah iin ldrmesi gerektiine inanyorsa, lmnz bu kiiden
daha abuk hazrlayabilecek bir bakas daha kmaz; ben bunun bilincindeydim.

HRA 517

Yapmam gerektiine inandm ok nemli bir iim daha vard. Al

lahn sadk bir kulu olarak nice zamandr buna niyetlenip duruyordum
zaten. Ama altndan kalkamyacam bir mebl gerektiriyordu bu i.
Uaa atlayp Bostona vardm. Nihayet ablam Ellaya dnyordum
neden sonra Ellay zaman zaman ok kzdryordum kzdrmasna,
ama bunlar bir yana, daha onbeimde kaba bir taral olarak Michigandan kalkp yanna geldiim zamandan beri Ellaya bir kez olsun yk
olmamtm.
Ella dedim, Mekke'ye, hacca gitmek istiyorum.
Ella, Ne kadara ihtiyacn var? dedi.

17. MEKKE

I s * acc dediimiz Mekke ziyareti, her ehli snnet Mslmann, beden/ f's e l bir engeli yoksa, mrnde hi olmazsa bir kez yerine getirmek
le ykml bulunduu dinsel bir grevdir.
Kutsal Kuran yle belirtiyor bunu: Oraya bir yol bulabilenlerin
Kabe'yi haccetmeleri Allahn insanlar zerindeki bir hakkdr.*
Allah yle buyuruyor: insanlar iinde haca duyur. Gerek yaya olarak,
gerek ark develer stnde uzak yollardan sana gelsinler.**
niversitelerde, fakltelerde yaptm sohbet toplantlarndan son
ra, ou beyaz tenli olan hemen hemen bir dzine insanla yzyze ge
lirdim; bunlar, Orta Doulu, ArabistanlI, Kuzey Afrikal Mslmanlardan olduklarn ve Amerikaya almak iin, okumak iin, doktora yap
mak iin geldiklerini ya da uzun zamandan beri Birleik Devletlerde
oturduklarn sylerlerdi bana. ounun zerinde durduu nokta uy
du: beyazlara ynelttiim insafszca sulamalar neyse ya, kendimi bir
Mslman olarak grmekte samimi olduuma inanyorlard ve kendile-

*Kuran- Kerim, Sre: 3, Ayet: 97 (ev.)

* * Kuran - 1 Kerim, Sre: 22, Ayet: 27 (ev.)

520 MALCOLM X

rinin gerek Islm deyip durduklar eyle de bir kez karlaabilirsem,

onu kavrayacama, onu benimsiyeceime inandklarn da sylyordu
bu kimseler. Elijah Muhammedin sadk bir takipisi olarak, bu kabil
den szler duyar duymaz, iddetle kar kyordum.
Bunun gibi birka olay daha bamdan getikten sonra, ne de olsa
bamszdm dncelerimde, oturup dnmeye baladm enine boyu
na. Kendi kendime sordum: Bir kii, samimi olarak inanyorsa bir dine,
bu din hakkndaki bilgilerini geniletmekten niin ekinsin sanki?
Bu durumu bir konuma srasnda Elijah Muhammedin olu Wallace Muhammede tlattm. Ya evet, dedi o da; bir Mslman srek
li aratrmal ve Islm hakknda renebilecei hereyi renmeye al
maldr gerekte. Wallace Muhammedin dncelerine her zaman ok
derin bir sayg duymuumdur.
Sk sk karlamaya baladm bu ehli snnet Mslmanlar bana
hep Dr. Mahmud Yusuf avvarb ile grp konumam salk veriyor
lard. Bu zat bana, Kahire niversitesi mezunu, Londra niversitesirde
doktora yapm mmtaz bir Mslman, bir Islm teblicisi olarak tan
tlmt. Birlemi Milletlerde danmanlk yapyordu ve birok kitapla
r vard. nceleri Kahire niversitesinde profesrlk yaparken New
Yorka, Birleik Devletler ve Kanada slm! Dernekler Federasyonu Ba
kan olarak atanmt. ou zamanlar kentin bu kesiminde arabamla
dolarken, her eyi bir yana itip DFnin kum tandan yaylm ve Bi
rinci Irmak eridi zerinde yer alan binasna dalma isteimi zor yenmiimdir. Sonunda, bir gazetecinin araclyla tantk avvarbyle.
Olduka cana yakn birisiydi. Beni, basndan srekli izlediini sy
lemiti; ben de, kendisini gyaben tanm olduumu syledim. Onbe,
yirmi dakika kadar konutuk. Her ikimizin de randevusu olduu iin,
ayrlmamz gerekiyordu. Bir kimsede bireyler olduunu bir kez sezer
sem kolay kolay kmaz bu kimse kafamdan; ilk izlenimim bu olmutu.
Demiti ki bana: Kendisi iin istediini bakas iin de istemedike bir
kii, gerek mmin olamaz.
te, baka rnek aramaya hi gerek yok, kardeim Ellann duru
mu ortada. Yaptklarn anlatmaya kalksam, iinden kolayna ka
mazdm bunun. Kendisinin dirayetli, iri yapl, Georgia doumlu bir
siyah olduunu sylemitim size nceden. Bir zamanlar Bostondaki
Onbir Numaral Mescide kaytlyken, dikbal tutumlar yznden s
lm Cemaatndan ayr dmt. Sonradan kendisini geri arm-

r
MEKKE 521

lard ama ksmt Cemaate bir kez. Bostondaki ehli snnet Msl
manlarn denetimi altnda srdryordu almalarn, sonradan bir
de Arapa retilen bir okul amt. Arapay kendisi konuamazd
ama cretli retmenler tutmutu. Emlk alm satmyla geimini sa
lyordu, halen de yledir; bu sayede para biriktirebiliyordu, kendisi de
niyetleniyordu hacca gitmeye. Btn gece boyunca oturup konutuk
odasnda. Parann bir sorun olmadn sylyordu Ella; grevimi ye
rine getirebilecektim ya, bu hepsinden daha nemliydi. New Yorka
geri dnerken, uakta hep Ellay dnyordum. Dirayetli bir kadn.
kocann mrn tketmiti, gene de, onlarn ne bedeldi diye
bilirim. Yaantmda ok nemli bir rol oynamtr Ella. Bana yn vere
bilecek lde bir g baka kadnlarda zor bulunur; bunun tersine,
ben yn vermiimdir kadnlara. Ellay slma ben getirmitim, imdi
o da beni Mekkeye gnderiyordu.
Allah eitli vesilelerle, her zaman ve her yerde yannzda olduunu
sk sk gsterir size, yeter ki Onu gnlnzden hibir zaman karmyasnz.
Mekkeye gidebilmek iin vize almak zere Suudi Arabistan Konso
losluuna bavurduumda, Amerikada din deitirerek Mslman
olanlarn, Dr. Mahmud avvarbiden onaylanm bir belge getirmedike
Hacc vizesi alamyacaklarn sylediler bana. Ama bu, Allahn bana
gsterdii belgitlerin yalnzca ilkiydi. Dr. avvarbiye telefon ettiimde,
arp kald. Ben de imdi sizi arayacaktm, dedi, aman ne iyi, he
men geliniz, bekliyorum sizi.
Dairesine vardmda, Dr. avvarbi, Hacc amacyla Mekkeye gidebi
leceimi bildirir onayl mektupla birlikte bir de kitap uzatt bana. Abdurrahman Azzamn yazd ve Muhammedin Ebedi Mesaj adn tayan
bir kitapt bu.
Yazar, kitabnn bir nshasnn da bana verilmesini istemi. Ayrca,
Dr. avvarbinin sylediklerinden rendim ki, yazar Msr doumluydu
ama. Suudi Arabistanda kalyordu. Uluslararas ne sahip bir devlet
adamyd, Arabistan Meliki, Faysaln da en yakn danmanlarndand.
Sizi basndan ok yakndan izlemektedir, dedi Dr. avvarbi bana, ya
zar iin. nanamadm bir anda.
Dr. avvarbi bana olunun telefon numarasn verdi. Muhammed
avvarbi, Kahirede renim yapyordu. Ayrca Abdrrahman Azzamn
olu mer Azzamn da telefon numarasn verdi. mer Azzam Cid-

522 MALCOLM X

dede bulunuyormu. Mekkeye varmadan son duranz, ikisini de

araynz, muhakkak araynz dedi bana Dr. awarbi.
New Yorku sessiz sedasz terk ettim (ama dnmn ok grlt
l olacan imdiden seziyordum...) Sonunda kentten ayrldm du
yanlarn says olduka azd. Son dakikada D llerinin ya da baka bi
nlerinin yolumu tkamasn istemiyordum. Kenedy Uluslararas Hava
alanna beni uurlamaya eim Betty, kzm ve birka e dost gelmi
lerdi yalnzca. Luftansa Havayollarnn jeti havalandnda, yanmdaki
yol arkadalarmla tantk. Aln size lah bir baka iaret daha! Her iki
si de Mslman deil miymi; birisi Kahireye gidiyordu, benim gibi,
teki de Ciddeye gidiyordu. Birka gne kalmaz ben de gelirdim oraya.
Frankfurta varncaya dein, kh bana verilen kitab okuyordum, kh
arada bir yanmdaki arkadalarmla konuuyordum. Frankfurta indii
mizde, Kahireye giden arkadamz, benimle ve Ciddeye giden arkada
mla vedalat. Bir baka uaa binip Kahireye umadan nce, birka sa
at mola verdik. Frankfurtta bir sre gezip dolamak istedik birlikte.
Frankfurt Havaalannda, beni tanyan bir Amerikalya yurt dnda
ilk kez rastlam oldum. Rhode lslandl beyazlardan bir renciydi.
Gzlerini bir sre bana dikti kald, sonra yaklamya balad. Siz X de
il misiniz? dedi. Gldm ve imdiye dein kendime hi byle hitab
edilmediini akladm ona. Olamaz! dedi hayretler iinde, Demek
sizsiniz, bunu bakalarna sylediimde, biliyorum bana kimse inanma
yacak! Sonra Fransada renci olduunu syledi Rhode Islandl.
Yanmdaki Mslman kardeimle ben, Frankfurt halknn ok cana
yakn ve konuksever olduklarn grdk. Niyetimiz alveri deildi,
srf bakmak istiyorduk maazalara, dkkanlara falan; bu yzden de
epey yer dolatk. nmze neresi gelirse dalyorduk ieri; aman Al
lahm, o ne cmbt! nsanlar garip garip bakyordu bize, hi grme
dikleri bir kimseydik biz onlar iin. Hibir ey almadmz halde scak
bir ilgiyle karlayorduk her yerde. Amerikada girdiiniz bir dkkn
dan en azndan yz dolar harcamadan kamazsnz, gene de yarana
mazsnz adamlara. Mterilerle satclar arasndaki ilikilere baklrsa,
sanki bir grevi yerine getirmektedir herkes. Avrupallar daha insanca,
ya da daha insansever bir ilgiyle karlyorlar sizi. Yanmdaki Mslman
kardeim meramn anlatacak kadar Almanca biliyordu, konutuklar
mza bizim Mslman olduumuzu sylyordu; gezintimiz srasnda
bir eyin farkna vardm, Amerikada olduu gibi bana Zenci olarak de

MEKKE 523

il de bir Mslman olarak ilgi duyulduunu grdm. Sizi Mslman

olarak bilen insanlarn size baklar, sizinle konumalar bambaka
oluyordu, hereyleri deiik oluyordu, nk sizi nce bir insan olarak
deerlendiriyorlard. Frankfurtta, maazalarn birisinde -kk bir
dkkn demek daha doru olur belki- tezghtar bize sokulup oradan
geen Almanlar gstererek, Bugn tersine, yarn mersine, gibi bireyler syledi. Arkadam, adamn, Almanlarn birgn yeniden kendilerine
geleceklerini sylemek istediini aklad bana.
Frankfurt Havaalannda, Birleik Arab Havayollarna ait bir uaa
binip Kahireye hareket ettik. O ne izdihamd yle! Belli ki hacca gitmek
zere deiik lkelerden kalkp gelmilerdi. El skanlar m ararsnz,
kucaklaanlar m ararsnz. Her renkten insana rastlayabilirdiniz,
aralarnda samimi ve dosta bir hava vard. Baya duygulandm, nk
gryordum ki bu insanlar arasnda renk sorunu diye birey yoktu
burada. Sanki az nce bir hapishaneden salverilmiim gibi bir duygu
sard beni.
Mslman kardeime, Ciddeye gemeden nce birka gn Kahirede kalmak niyetinde olduumu syledim. Telefon numarasn verdi
bana ve kendisini mutlaka aramam syledi. Arkadalarndan bazlarnn
ngilizce bildiklerini, beni onlarla tantrmak istediini belirtti; onlar
dan da hacca gidecekler varm, bana epey yardmlar dokunabilirmi.
Kahirede iki gn kalp kenti tandm. Grdm modern okullar,
yeni kurulan yerleme merkezleri, yollar, hzla gelien sanayi karsnda
epey ardm. Bakan Nasrn, Afrika ktasnda her bakmdan nde ge
len yeni bir lke kurduunu sylyorlard. Beni en ok artan ey de,
Kahirede otomobil, hatt otobs retimine geildiini duymak oldu.
Dr. awarbinin olu Muhammed avvarbiyi ziyaret etmekten ok
memnun olmutum. Ondokuz yandayd, Kahire niversitesinde,
ekonomik ve politik bilimler krssnde renciydi. Birleik Devletlerde bir slm niversitesi amak, babasnn en byk hayaliymi, bu
nu zellikle syledi bana.
Karlatm insanlar benim Mslman olduumu renince, a
rp kalyorlard; hem de Amerikal ha! Msrl bir bilimadamyla zevce
si bunlardan birisiydi; Hacc iin onlar da Mekkeye gideceklerdi. Kahirenin varolarndan birisi olan Heliopoliste hep birlikte yemek yeme
miz iin ok srar ettiler bana. Her ikisi de olduka kltrl ve kafal in
sanlard. Bilimadamnn sylediklerine gre, Batl lkelerin Msra kar

524 M ALC O LM X

cephe allarnn ilk nedeni Msrn hzla gelien endstrisiydi. M

srn bugnk durumu, teki Afrika lkeleri iin de iyi bir rnekti s
telik. Konuma srasnda bilim adamnn kars bana, Amerikann
elinde bunca gda maddesi varken, dnyann birok yerinde insanlar
niin alktan krlmaktadr? diye bir soru yneltti, sonra ekledi, Ne
yapyorlar bu kadar yiyecei, denize mi dkyorlar? yle saylr, di
ye karlk verdim ben de, ama bir blmn de gemi ambarlarnda,
kiralanm ofislerde, souk hava depolarnda saklanmaktadrlar ve ba
larna da bir alay asker dikmektedirler; rynceye dein oralarda
bekler bu maddeler. Yenemiyecek bir hale geldikten sonra da, gene bir
alay askerin denetiminde boaltlr bu depolar ve yeni gelen stoklarla
yeniden doldurulur. Sylediklerime hi inanas gelmiyormu gibi ba
kyordu bana. Belki de aka yaptm sanyordu. Ama Amerikay tan
yanlar, bunlarn gerek olduunu bilirler. Amerikada da bir yn a in
sann bulunduunu kadna sylemeye dilim varmad.
nceden sz verdiim gibi, yolda tantm Mslman kardeimi
aradm, arkadalarndan kurulu Hacc kafilesi de beni bekliyormu. Ben
de katlnca sekiz kii olduk; aralarnda bir yarg, bir de Eitim Bakanlnda grevli birisi bulunuyordu. ok gzel ngilizce konuuyorlard
ve bir karde gibi barlarna bastlar beni. Allahn saysz ltuflarndan
bir bakas olarak yorumluyordum bu durumu; nereye adm atsam,
elimden tutacak birisi yzde yz kyordu.

Haccm Arapadaki szlk anlam, belirli bir ama gzeterek yola

koyulmak oluyor. slm stlahndaki anlamysa; Kabeye, yani Beytullaha gitmek zere yola kmak ve btn kutsal yerleri ziyaret edip, b
tn kutsal ayinlere katlmak demektir. Kahire havaalan hac adaylary
la tklm tklmd ve hepsi de burada Muhrim oluyorlard; gnlk giy
silerini soyunup hrama girenlere byle deniyor, ve bir bakma, yapaca
ibadete ruhsal ve bedensel adan kendisini tam olarak vermi oluyor
kii. Bana sylendii zere, yanmdaki drt fotoraf makinemi, bir film
makinemi ve btn eyalarm Kahirede braktm. Zaten Arabistana
gtrmek istediim valiz, elbisemi, gmleimi, i amarlarm ve
ayakkablarm ancak alyordu; bu valizi de Kahireden almtm. Hacc
kafilemizle birlikte havaalanna giderken sinirlerim temelli gerilmeye

MEKKE 525

balamt; gittiimiz yerlerde ne yaptklarn ve ne yapacaklarn tam

olarak bilen insanlar seyretmekten, onlar taklit etmeye almaktan
baka birey gelmeyecekti elimden, biliyordum.
Ihrama girmek iin stmde ne var ne yok kardm, bunlarn ye
rine petemal gibi iki beyaz rtye brndk. Bunlardan birisi belden
aaya rtlyordu ve zar deniyordu adna. tekisi de, yani Rida da,
sa omuzla sa kolu akta brakmak suretiyle belden yukarya rt
lyordu.
Nalin denilen bir ift sandaleti de ayaklarnza geirdiniz mi tamam
d bu i; sandaletler olduka sadeydi, emiklerinizi rtmyordu. Beli fr
dolay saran zarn stnden, para tamaya elverili bir de kuak sarp
kay bir kemerle iyice skyordunuz. Paranz, kymetli evraknz falan
olursa burada saklyordunuz, hani benim Dr. avvarbiden getirdiim
mektup gibi eylerinizi demek istiyorum. Bir bakma, kadnlarn tad
anta grevini gryordu.
Havaalannda Ciddeye hareket etmek iin bekleen binlerce insa
nn hepsi de bu ekilde giyinmiti ite. Orada bir ifti ya da bir sultan
olarak bulunabilirdiniz, kimin umurundayd sanki. Bana arada bir o de
ilden gsterdikleri byk adamlarn hepsi de benim gibi giyinmiler
di. stmz deitirdikten sonra hep bir azdan, Lebbeyk! Lebbeyk! (Allahm davetine her zaman sadakatla icabet ederim) diye ara
lklarla yakarmaya baladk. Havaalan, hacca yksek sesle niyet eden
Muhrimlerin sesleriyle alkalanyordu.
Birka dakikada bir, grup grup hac aday tayordu uaklar, ama
havaalannn youn kalabalnda hi azalma grlmyordu. Bir de
uurlamak zere gelen dostlar, akrabalar vard, gz gz grmyordu.
Hacca gitmek iin deil de salt uurlamak iin gelen bu insanlar, Mek
kede kendileri iin de dua etmelerini istiyorlard yaknlarndan. Sonun
da binmitik uaa. Aslnda uakta yer bulunmad halde bana iltimas
geildiini hayretle rendim uakta. Amerikal bir Mslman hayal
krklna uratmak istemediklerinden, birisinin yerini bana vermiler
di. Bana yer bulabilmek iin bakasn rahatsz etmelerine gnlm raz
olmad, pimanlk duymaya baladm; gene de bana yerini veren her
kimse, bana kar bylesine bir alakgnlllk gsterdii iin minne
duyuyordum kendisine.
Uak beyaz, siyah, krmz, kahverengi ve sar insanlarla tklm aklim
d, benim kvrck kzl salarmdan baka, sar sal mavi gzl insanlar

526 MALCOLM X

da vard, hepsi de kardeti bu insanlarn! Ayn Tanrnn, Allahn sevgisi

ni tayorlard gnllerinde, edeer sayglarla balydlar birbirlerine.
Uakta Amerikal bir Mslmann bulunduu haberi koltuktan
koltua yaylmaya balamt. Yzler bana evriliyordu, glmseyerek
selmlyorlard beni. le yemeklerimiz datld, bunu yemeye koyul
duumuz srada pilot kabinindekiler de renmilerdi uakta Amerika
l bir Mslmann bulunduunu.
Kaptan pilot beni grmek iin yanma geldi. Msrlyd, teni benim
kinden de siyaht; Harlemde adam tek bana braksanz kimse yn
n dnp bakmazd bile. Amerikal bir Mslmanla tantna ok se
vinmiti. Pilot kabinini gezdirmek iin beni davet ettiinde, bunu frsat
bilip yerimden frladm.
kinci kaptan, ondan da siyaht. O anda iimden geenleri anlatmak
olanakszdr. Jet sren bir siyaha ilk kez rastlyordum mrmde. Neydi
o cihaz cmb; Btn bunlarn ne ie yaradn insan mr boyun
ca urasa renemezdi! Pilotlarn her ikisi de glmsyordu bana,
saygda birbirlerinden aa kalmyorlard. Amerikadan kurtuldum
kurtulal hep ayn ekilde davranyorlard bana. Pencereden darya,
stmzdeki gkyzne bakyordum olduum yerde. Amerikadayken,
sradan bir Zenciden daha ok uaa binmitim ama kimse beni pilot
kabinine davet etmemiti. imdi kabindeydim ite, iki Mslman kar
deimle birlikte, birisi Msrl, tekisi de ArabistanlI. Hepimiz de Mek
keye gidiyorduk, pilot kabinindeydik ite. Kardeim, diyorum ya sana,
Allahn her an benimle olduunu biliyordum ben.
Yerime dndm. Yol boyunca hepimiz de Lebbeyk! Lebbeyk! di
ye hep bir azdan bardk. Uak Ciddeye indi. Kzl Deniz kysnda
bir liman kentidir buras; Mekkeyi ziyaret etmek zere Arabistana ge
rek havadan gerekse denizden gelen haclarn birletikleri bir merkez.
Mekke, daha i ksmlarda, krk mil kadar uzakta bulunuyor.
Cidde Havaalan, Kahireninkinden daha da kalabalkt. Kafilemiz,
yeryzndeki her renkten insann bulunduu bir baka kafileye kar
verdi. Her kafile dzenli bir ekilde sraya girmi, gmrk ilemlerini
yaptrmak iin bekleiyorlard. Gmrk dairesine gitmeden nce, her
kafileye bir Mutavaf veriliyordu; kafilenin Ciddeden Mekkeye geiini
salamakla grevliydi bu kii. Haclardan bazlar Lebbeyk! diye ba
ryordu. Zaman zaman tekiler de katlyordu bunlara, belirli bir ma
kamla ve srekli bir uyum iinde, size anlamn aklayacam u cm-

MEKKE 527

leleri sylyorlard: Allahm Ben senin emr fermanna her zaman ita
at ederim. Senin iin ortak yoktur. Davetine daima huls ve sadakatla
icabet ederim. phe yok ki hamd de, nimet de sana mahsustur, mlk
enindir ve senin erikin yoktur Mabudum.
Mutavaflarla, onlarn yardmclarnn giydii ihram kyafetini, ya da
beyaz takkeleri, gecelii andran uzun, beyaz cbbeleri, terlikleri belli
bir yerde grevli olanlar giymiyorlard. Arapada mmm sesleri, fiillerin
nne getirilerek isim tretmeye yaryor; ite Mutavaf szc tavaf
eden haclara rehberlik eden kimse anlamna geliyor. Tavaf da, Mek
kede bulunan Kabeyi belirli bir sre dolamak anlamna geliyor.
Pasaportlarn almak iin bekleyen kafilemizin ortasnda tedirgin
olmaya balamtm, yerimde duramyordum. Vesveseli bir duygu vard
iimde. Karmdakilere uzattm eye bir bakn. Mslmanlar diyarndaydm, yani Kaynaktaydm. Ama grevlilere, slmn ngrd bir
dnyann yzseksen derece tersinde yer alan Amerikann pasaportunu
uzatyordum.
Kafilemizdeki yarg bendeki bu i burkuntusunu sezmiti. Omu
zumdan tutup sarst beni. Nereye dnsem, hemen elle dokunulacak ka
dar belirgin, somut bir sevgi, alakgnlllk ve gerek kardelik anla
yyla karlayordum. Sra bizim kafiledeydi, grevliler haclarn pa
saportlarn ve antalarn zenle kontrol ettikten sonra salveriyorlard.
Valizimi amak iin davrandmda anahtar eviriyorum eviriyo
rum olmuyor, aamadm, kafamn tas att, bir yandan da korkuyor
dum; valizde, tanmas yasak bireyin bulunduunu sanmt belki de
adamlar, sonra krarak atm valizi. Sonra gznn nne Amerikan
pasaportu dayaynca memur arp kald. Pasaportu ald, yzme bak
t, Arapa bireyler syledi bana. Yanmdaki arkadalarm da hzl hzl
Arapa konumaya baladlar; beni gstererek el kol hareketleri yap
yorlar, benim derdimi zmeye alyorlard. Kafilemizdeki yarg Dr.
avvarbiden getirdiim mektubu istedi benden ve memura uzatt. Me
mur mektubu okuduktan sonra geri verdi, itiraz ederek, evet itiraz ede
rek. Bir tartmadr alm yrmt, benim iin. Kendimi, bir tek sz
ck bile konuamyan azsz dilsiz bir aptal gibi hissediyordum o an
da. Hi birey anlamyordum sylenenlerden. Sonunda, yarg geri dn
d, zntlyd.
Mahkeme-i eriaya kman gerekiyormu, byle syledi arkadam
Sonradan Mslman olup da Mekkeyi ziyaret etmek isteyenlerden her-

528 MALCOLM X

hangibirisi, olur ya, pek gven vermezse bu makamca incelemeye tabi

tutuluyordu, bir bakma Mslmanlarn yce divan oluyor buras.
Mslman olmayan birisinin Mekkeye girmesi kesinlikle yasakt.
Arkadalarm Mekkeye bensiz gitmek zorunda kalyorlard. Benim
iin epey endie duyuyorlard, bir gzleri arkada kalacakt. Ben de en
dieliydim elbet. Onlara syleyecek bireyleri zorlukla bulabildim,
zlmeyiniz, hibirey olmaz bana, Allah yalnz brakmaz, diyebil
dim ancak. Her saat banda bir, benim yerime de dua edeceklerini sy
lediler. Bir yandan da beyaz kyafetli Mutavaf, havaalanndaki u kadar
insann iinde kurallara uymalar iin sktryordu arkadalarm. Ve
dalatk, arkalarndan bakakaldm.
O sralarda saat sabahn faland, bir Cuma sabahyd, insandan
geilmiyordu, ine atsan yere dmezdi, bylesine kalabal hi grme
mitim imdiye dein, ama kendimi bylesine de yalnz hissetmemi
tim. ocukluumdan beri ilk kez byle aresiz olarak kalakalmtm or
tada, iin kts, Mslmanlar arasnda Cuma gn, Hristiyanlarn Pa
zar gnne denkti. Mslman dnyasnda Cuma gnleri btn Msl
manlar bir araya gelirler, topluca klarlar namazlarn. Bu, yevm-elcuma olaydr. Yani topyekn olma gn. Her yerin kapal olmas de
mekti bu. Cumartesiye dein beklemem gerekecekti.
Bir memur, gen Mutavaflardan birisinin yardmcsn bayla a
rd. Benim, havaalannda biryerlere gitmem gerektiini bozuk bir n
gilizceyle anlatmaya alt memur. Pasaportum Gmrkte taklp kal
mt. Buna itiraz ettim. nk seyahatte bulunan birisi iin en nemli
ilke, pasaportundan hangi nedenle olursa olsun hi ayrlmamaktr. Ama
lf anlatamadm bir trl. stmdeki rtlerle ve sandaletlerimle, yan
ma kattklar mihmandarlarn ardna dtm; mihmandarmn stn
deyse, uzun beyaz bir cbbe, kafasnda bir takke ve ayaklarnda da ter
lik vard. Halimiz grlmeye deerdi sanrm. Yanmzdan geip giden
insanlar binbir deiik dilden konuuyordu. Bense kimsenin dilinden
anlamyordum. aresizdim.
Havaalann hemen yannda bir cami vard, st yanndaysa yurda
benzer, drt katl bir bina bulunuyordu. Daha afak skmemiti, alaca
karanlkt ortalk. Uaklar dzenli ve srekli olarak inip kalkyorlard;
klar pistleri yalyor, kanatlarndaki ve kuyruklarndaki klar da
gkte titreyip duruyordu. Beni alp gtrdkleri pansiyon karnca yu
vas gibi iliyordu; girenler, kanlar; Ganal, EndonezyalI, Japonyal,

MEKKE 529

hele hele zellikle sylemek istiyorum, Rusyal haclara rastlayabilirdi

niz. Film makinelerinin benim gzlerimin grdnden daha renkli bir
insan enstantanesi yakalam olduunu hi sanmyorum. Pansiyona gir
dik ve yeryzndeki btn rklara mensup eit eit insanlarn arasn
dan syrlarak, drdnc kata, yani son kata kmak iin merdivenleri
trmanmaya baladk. inliler, EndonezyalIlar, AfganistanlIlar. Birok
lar daha hram kyafetlerini giymemilerdi, kendi ulusal giysileriyle do
layorlard ortalkta. Her birisi, Uluslar Corafyas dergisinden koparl
m birer sayfayd sanki.
Drdnc kata geldiimizde mihmandarm onbe kiilik bir blme
gsterdi bana. Herkes, seccadelerinin stne iki bklm kvrlm uyu
yordu. Balar ve ayaklar gzelce kapatlm kadnlar da vard aralarn
da. Rusyal yal bir Mslmanla kars uyanktlar. Gzleri bana taklp
kalmt, dosta bir baklar vard. Mihmandarm beni keye yerletir
meye alrken ikisi Msrl, birisi ranl Mslman daha uyand, on
lar da gzlerini hi ayrmyordu stmzden. Mihmandarm bana na
maz klmasn retmek istediini anlatmaya alyordu el hareketle
riyle. Dnebiliyor musunuz Elijah Muhammedin slm Cemaatinde
bir nder, Mslman bir vekil olarak grev yapyorsunuz da, namaz kl
masn bile bilmiyorsunuz.
Mihmandarmn yaptklarn olduu gibi tekrarlamaya alyor
dum. Pek beceremediimin farkndaydm. Oradaki Mslmanlarn
hepsinin de gzleri bendeydi, bakmasam da seziyordum bunu. Msl
manlarn ayak bileklerinin bir mr boyu srekli yapt eylere, Batk
larn ayak bilekleri dayanamaz. Asyallar diz kerek otururlar, Batk
larsa sandalyalarda otururlar. Mihmandarm yere kapanp oturumuna
geldiinde, onun yaptn aynyla yapabilmek iin neler ektiimi ben
bilirim, canm burnuma geliyordu. Bir saat kadar uratk; Mihmanda
rm daha sonra gene geleceini syleyerek ayrld.
Uyku aklma bile gelmiyordu. teki Mslmanlarn gzleri hep ba
na dikilmiti, bense namaz denemelerimi srdrmek istiyordum. Kimbilir onlarn gznde ne glnt halim, ama hi aldrdm yoktu bu
na. Bir sre sonra hareketlere birazck almaya balamtm, yere daha
iyi kapanabiliyordum artk. Ne ki, aradan birka gn geince kemikle
rim imeye balamt.
afak skyordu, tek tek uyanmaya balayan Mslmanlar beni he
men farkediyorlard ve bir yandan ilerine bakarlarken bir yandan da ba-

530 MALCOLM X

na arada bir gz atyorlard. Mslmanlarn dnyasnda seccadenin ne

byk bir rol oynadn yeni yeni reniyordum. Herkesin kendisine ait
kk bir seccadesi vard, ayrca kar kocalarn ya da daha kalabalk
gruplarn ortaklaa kullandklar byke bir seccadesi daha vard. Her
Mslman seccadesini kald blmde yere yayyor ve namazn onun
stnde klyordu. Sonra seccadesinin stne masa rtsne benzer bireyler serip yemeklerini yiyebiliyorlard, bylece, yemek masas olarak
kullanlm oluyordu seccade. Tabaklar, rty falan kaldrdktan son
ra da gene seccadenin stnde oturuyorlard; aln size bir oturma odas.
Sonra, uykular gelince de kvrlp yatyorlard seccadenin stne; bas
baya yatacak yer ite. Kaldmz blmden kmadan nce, bende a
fak yeni atyordu; Bostonda soygunculuk yaptmz zamanlarda Dou
hallarna, piyasada niin ar rabet edildiini imdi anlyordum. Hal
larn ok ynl olarak kullanld bu lkelerde, bunlarn dokumalarna
da ar bir zen gsteriliyordu, ok para etmelerinin nedeni de buydu
ite. Daha sonralar, Mekkeye vardmda bir baka i iin daha kulla
nldn grecektim bu hallarn. Herhangi bir konuda anlamazlk bagsterdiinde olayla ilgisi bulunmayan ve herkese sevilip saylan birisi,
anlaamayan taraflar karsna alp halnn stnde oturuyor ve sorunu
zyordu, bir eit mahkeme kuruluyordu anlyacanz. Yeri geldike
dersane olarak da kullanlabiliyordu bu hallar.
Hele, Msrl Mslmanlardan birisi vard, gznn ucuyla srekli
beni izliyordu. Glmsedim adama. Yerinden kalkp yanma geldi Hello... dedi. Sevinerek baktm adama Merhaba, dedim ben de. smini
sordum. Name? Name? diyerek benim cmlemdeki ngilizce name
szcnn anlamn karmaya alyordu, ama bouna, anlamamt.
Birbirimize baz eyler anlatmaya altk. Bildii ngilizce szcklerin
says yirmiye bile ulamyordu kanmca. Bu bile yetiyordu bana. Ona
birka szck retmeye alyordum. Gkyz, deyip iaret ediyor
dum. Glmsyordu. Gkyz, diye tekrarlyordum bir kez daha,
sylediimi tekrar etmesini isteyerek. Tekrarlyordu Uak... seccade...
ayak... terlik... gz... Buna benzer eyler. Sonra ilgin birey oldu. Ko
nuacak birisini bulmutum ya, sevinten uasm geliyordu, bunun iin
de aklma eseni sylyordum. Bir ara Muhammed Ali Clay;.. dedim,
bizi dinleyen Mslmanlar bunu duyar duymaz, Noel aac gibi birden
parladlar. Siz? Siz ha? diye beni gsteriyordu arkadam. Bam sal
layp, Hayr, hayr. Muhammed Ali Clay benim dostumdur, dostum!

MEKKE 531

Pek anlamadlar sylediklerimi, bunun zerine, benim dnya ar sk

let boks ampiyonu Muhammed Ali Clay olduum haberi birdenbire
yayld evreye. Daha sonralar renecektim bunu; (Mslman lke
lerde insan yiyen dev olarak tannan) Sonny Listonn Cassius Clayden
yedii daya duymayan kalmamt slm dnyasnda, nk, Da
vudun Caltu dize getiriini andran bu ma srasnda Clay, adnn Mu
hammed Ali ve dininin slm olduunu, baarsn Allahn inayetine
borlu olduunu aklamt.
Ayn blmde kaldmz kiilerle daha yakn bir iliki kurabilmek
iin bundan daha ilgin bir ey olamazd. Amerikal bir Mslman olu
um, oradakilerin tutumunu bsbtn deitirivermiti, bana geriden
geriye bakp durmay braktlar ve yanma sokuldular. Yzler teker te
ker glmsemeye balyordu bana. yice sokuldular, tutkulu baklarla
tepeden trnaa szyorlard beni. Dosta, Marstan gelmi birisini an
dryordum sanki.
Mutavaf yardmcs dnd. Birlikte gideceimizi syledi. Aadaki
camiyi gsteriyordu, sabah namazm klmam istiyordu, anlamtm.
Gne domadan nce klnan bu namaza, El-Subh deniyor. Aaya in
dik. Binlerce hac gelip geiyordu yanmzdan, her biri bir dilden konu
uyordu, hangi dili ararsanz vard, ngilizceden baka. Amerikaday
ken, ehli snnet Mslmanlarn bilmesi gereken temel konularda, na
maz konusunda yeterli bilgiyi elde etmeye frsat bulamadm dn
dke sinirleniyordum kendi kendime. Elijah Muhammedin slm Cemaatinde hibir duay Arapa olarak renmemitik. On, oniki yl ka
dar nce, ben hapishanedeyken, Bostonlu ehli snnet Mslmanlardan
Abdlhamid adnda birisi ziyaretime gelmi ve daha sonra da Arapa
birok eyler retmiti bana. O sralarda bu ayetleri/dualar tek tek
renmitim, srf ses dizeleri olarak. Ama ondan sonra da hibir yerde ii
me yaramamt bunlar.
Kafama iyice koydum, nce, mihmandarm klp bitirmeliydi nama
zn, bense srf bakacaktm yaptklarna. Nasl olsa onun iin deien
birey yoktu. Zaten o da benim gibi dnyordu. Caminin hemen bi
tiiinde, bir dizi musluklarn yer ald bir oluk vard. Namazdan n
ce abdest almak gerekiyordu. Bunu biliyordum. Mutavaf yardmcsn
dikkatle izlememe karn, gene de yanllklar yapyordum. Abdest alr
ken ehli snnet Mslmanlarn uymalar gereken bir sra vard ve bu s
ray bozmamak nemliydi.

532 MALCOLM X

O nde, ben arkada girdik camiye. Bir adm gerisinde duruyordum,

gzlerimi hi ayrmyordum kendisinden, o ne yaparsa ben de aynsn
yapacaktm. Namaza durdu, yere bakyordu. Ben de durdum namaza.
Bismillahir-Rahmanir-Rahim (Rahman ve Rahim olan Allahn adyla).
Namaza duran her Mslman nce byle balyordu. Sonra, okuduklar
m ak seik okumalydm, oysa ben geveleyip geveleyip atyordum.
i akaya vurmuyorum, niyetim o deil. O srada bana bakan biri
si, bambaka eyler mrldandm sanabilirdi.

Sabah namazndan sonra mihmandarmla birlikte drdnc kata ge

ri dndk. El iaretleriyle, saat sonra geri geleceini anlatarak ayrld.
Gne doarken, havaalan ok gzel gzkyordu bizim kattan.
Parmaklklara yapp seyre daldm. Uaklarn biri inip biri kalkyordu,
her ey saat gibi tkrndayd. Dnyann her yanndan kalkp gelen in
sanlar, rengrenk bir kaynama ierisindeydiler. Blk blk olup yol
lara dmler Mekkeye gidiyorlard, taksilerle, otobslerle, kamyo
netlerle. Krk millik yolu yayan olarak tketmeye hazrlananlar bile var
d, ilerim bir bitseydi de, ben de hazr olabilseydim yrmeye keke.
Hi deilse yrmeyi biliyordum.
Bama gelebilecekleri dndke korkum artyordu. Mekkenin
kapsndan geri evrilmi bir hac m olacaktm sonunda? Mahkeme hu
zuruna ne zaman kacam ve bana neler soracaklarn baya merak
ediyordum.
Ben parmakln yannda dururken, lranl Mslman yanma so
kuldu. ekinerek selmlad beni, Amer... Amerikan? Zevcesiyle kah
valt yapyorlard, kendilerine benim de katlmam istiyordu anlalan.
Biliyordum ki, adam iinden gelerek buyur ediyordu beni. Bir Mslmann zevcesiyle kar karya ay imemeliydiniz. Rahatlarn kar
mak istemedim. Glmseyip, Hayr, teekkr ederim, gibilerinden
bam salladm. Adam, ne demek istediimi bilmem anlad, bilmem an
lamad. Gene de, bir bardak ayla, biraz rek getirdi bana. A olduum
hi aklma gelmemiti o zamana dek.
tekiler de bireyler anlatmaya alyorlard el iaretleriyle. Yan
ma yaklap glmsyorlar, karmda kafalarn sallayp duruyorlard.
Burada ilk tantm arkadam birazck ngilizce konuabiliyordu,

T
MEKKE 533

ama o da gitmiti galiba. Bilmiyorum ama, drdnc katta Amerikal

bir Mslmanm bulunduunu herkes ondan renmiti sanrm. Kala
balk giderek artyordu, herkes bizim blme dolumaya balamt.
Mslmanlarn pekou hram kyafetine brnmlerdi, bir ksm da
daha, kendi milli kyafetleriyle duruyorlard, ortalkta srekli dolayor
lar, glmsyorlard boyuna. Ben orada kaldm srece de, ard kesil
meyecekti bunun. Ama bunca kalabaln oraya benim yzmden top
lanm olduunu daha farketmemitim.
Merakl bir insanm ben, bo durmaya teden beri alkn deilim.
saat gemi olmasna karn, Mutavaf yardmcs dnmemiti daha,
bu da beni iyice ikillendirmiti. Artk benden usanm olduunu ve ba
na yardm etmekten vazgetiini sanp kukulanmaya baladm. Hem
sonra yava yava karnm da ackyordu. Kaldm blmdeki Msl
manlarn hemen hepsi de yiyecek bireyler vermek istemilerdi bana,
ama kabul etmemitim. Benim iin sorun bakayd, diyelim ki kabul et
tim, ama nasl uyacaktm onlarn yemek greneklerine. Byk seccade
lerine dizilip, yiyecekleri her eyi bir anaa boaltyorlar ve yumulu
yorlard pe pee, stelik elleriyle yiyorlard.
Parmakln yannda yle dikilip duruyordum, aadaki avluday
d gzlerim. Merakm tutamadm, ilemlerimin ne aamada olduunu
renmeye karar verdim. Birinci kata indim. Sonra yerimden fazla
uzaklamamam gerektiini dndm, belki beni arayan falan olurdu.
Bunun zerine, yeniden drdnc kata ktm. Krkbe dakika geti
gemedi ki gerisingeri aa indim. Bu kez birazck uzaklamtm, ge
tiim yerlere dikkat ediyordum. Avlunun bir yerlerinde bir lokanta g
zme iliti. Hemen daldm ieri. Tklm tklmd ierisi, binbir eit dil
konuuluyordu. aretlerle falan meramm anlatmaya alarak kzar
tlm bir pilile, patates kzarmasna benzer bireyler aldm. Avluya e
kilip pilici ellerimle paraladm. evremdeki btn Mslmanlar da
byle yapyorlard zaten. Sanki birinci snf bir lokantada, vzr vzr a
lan garsonlarn ortasnda yemek yiyormuasna byk bir itahla ve
hallerinden memnun olarak karnlarn doyuran, en azndan doksan
yanda insanlar arpyordu gzme; bacaklarn altlarna alm drt
bklm oturuyorlard, bir nokta kadar klmlerdi sanki. Hepsi de
tek insanm gibi yiyorlar ve tek insanm gibi uyuyorlard. Hacc at
mosferi ierisinde herey, Tek Tanr inanc altnda insann Tekliini
vurguluyor gibiydi.

532 MALCOLM X

O nde, ben arkada girdik camiye. Bir adm gerisinde duruyordum,

gzlerimi hi ayrmyordum kendisinden, o ne yaparsa ben de aynsn
yapacaktm. Namaza durdu, yere bakyordu. Ben de durdum namaza.
Bismillahir-Rahmanir-Rahim (Rahman ve Rahim olan Allahn adyla).
Namaza duran her Mslman nce byle balyordu. Sonra, okuduklar
m ak seik okumalydm, oysa ben geveleyip geveleyip atyordum.
i akaya vurmuyorum, niyetim o deil. O srada bana bakan biri
si, bambaka eyler mrldandm sanabilirdi.

Sabah namazndan sonra mihmandarmla birlikte drdnc kata ge

ri dndk. El iaretleriyle, saat sonra geri geleceini anlatarak ayrld.
Gne doarken, havaalan ok gzel gzkyordu bizim kattan.
Parmaklklara yapp seyre daldm. Uaklarn biri inip biri kalkyordu,
her ey saat gibi tkrndayd. Dnyann her yanndan kalkp gelen in
sanlar, rengrenk bir kaynama ierisindeydiler. Blk blk olup yol
lara dmler Mekkeye gidiyorlard, taksilerle, otobslerle, kamyo
netlerle. Krk millik yolu yayan olarak tketmeye hazrlananlar bile var
d, ilerim bir bitseydi de, ben de hazr olabilseydim yrmeye keke.
Hi deilse yrmeyi biliyordum.
Bama gelebilecekleri dndke korkum artyordu. Mekkenin
kapsndan geri evrilmi bir hac m olacaktm sonunda? Mahkeme hu
zuruna ne zaman kacam ve bana neler soracaklarn baya merak
ediyordum.
Ben parmakln yannda dururken, ranl Mslman yanma so
kuldu. ekinerek selmlad beni, Amer... Amerikan? Zevcesiyle kah
valt yapyorlard, kendilerine benim de katlmam istiyordu anlalan.
Biliyordum ki, adam iinden gelerek buyur ediyordu beni. Bir Mslmann zevcesiyle kar karya ay imemeliydiniz. Rahatlarn kar
mak istemedim. Glmseyip, Hayr, teekkr ederim, gibilerinden
bam salladm. Adam, ne demek istediimi bilmem anlad, bilmem an
lamad. Gene de, bir bardak ayla, biraz rek getirdi bana. A olduum
hi aklma gelmemiti o zamana dek.
tekiler de bireyler anlatmaya alyorlard el iaretleriyle. Yan
ma yaklap glmsyorlar, karmda kafalarn sallayp duruyorlard.
Burada ilk tantm arkadam birazck ngilizce konuabiliyordu,

MEKKE 533

ama o da gitmiti galiba. Bilmiyorum ama, drdnc katta Amerikal

bir Mslmamn bulunduunu herkes ondan renmiti sanrm. Kala
balk giderek artyordu, herkes bizim blme dolumaya balamt.
Mslmanlarn pekou hram kyafetine brnmlerdi, bir ksm da
daha, kendi milli kyafetleriyle duruyorlard, ortalkta srekli dolayor
lar, glmsyorlard boyuna. Ben orada kaldm srece de, ard kesil
meyecekti bunun. Ama bunca kalabaln oraya benim yzmden top
lanm olduunu daha farketmemitim.
Merakl bir insanm ben, bo durmaya teden beri alkn deilim.
saat gemi olmasna karn, Mutavaf yardmcs dnmemiti daha,
bu da beni iyice ikillendirmiti. Artk benden usanm olduunu ve ba
na yardm etmekten vazgetiini sanp kukulanmaya baladm. Hem
sonra yava yava karnm da ackyordu. Kaldm blmdeki Msl
manlarn hemen hepsi de yiyecek bireyler vermek istemilerdi bana,
ama kabul etmemitim. Benim iin sorun bakayd, diyelim ki kabul et
tim, ama nasl uyacaktm onlarn yemek greneklerine. Byk seccade
lerine dizilip, yiyecekleri her eyi bir anaa boaltyorlar ve yumulu
yorlard pe pee, stelik elleriyle yiyorlard.
Parmakln yannda yle dikilip duruyordum, aadaki avluday
d gzlerim. Merakm tutamadm, ilemlerimin ne aamada olduunu
renmeye karar verdim. Birinci kata indim. Sonra yerimden fazla
uzaklamamam gerektiini dndm, belki beni arayan falan olurdu.
Bunun zerine, yeniden drdnc kata ktm. Krkbe dakika geti
gemedi ki gerisingeri aa indim. Bu kez birazck uzaklamtm, ge
tiim yerlere dikkat ediyordum. Avlunun bir yerlerinde bir lokanta g
zme iliti. Hemen daldm ieri. Tklm tklmd ierisi, binbir eit dil
konuuluyordu. aretlerle falan meramm anlatmaya alarak kzar
tlm bir pilile, patates kzarmasna benzer bireyler aldm. Avluya e
kilip pilici ellerimle paraladm. evremdeki btn Mslmanlar da
byle yapyorlard zaten. Sanki birinci snf bir lokantada, vzr vzr a
lan garsonlarn ortasnda yemek yiyormuasna byk bir itahla ve
hallerinden memnun olarak karnlarn doyuran, en azndan doksan
yanda insanlar arpyordu gzme; bacaklarn altlarna alm drt
bklm oturuyorlard, bir nokta kadar klmlerdi sanki. Hepsi de
tek insanm gibi yiyorlar ve tek insanm gibi uyuyorlard. Hacc at
mosferi ierisinde herey, Tek Tanr inanc altnda insann Tekliini
vurguluyor gibiydi.

534 MALCOLM X

Gn boyunca, kaldm blmle avlu arasnda mekik dokudum

durdum, her ini kmda da daha deiik eylere tank oluyordum.
Bir seferinde, yan yana dikilen iki siyaha gzm takld. Britanya ivesi
ne alan bir ngilizceyle bana bireyler sylyordu bunlardan birisi, bu
nu duyunca sevinten uacaktm. Mekkeye gideceklerdi, ama kafilele
ri daha gelmemiti. Bu arada, epey konuma frsat bulduk, nereli oldu
umu rendiler, kendileri de, Habeistanlydlar. ok zgndm: So
nunda ngilizce konuabilecek iki Mslmana rastlamtm, onlar da
biraz sonra ayrlacaklard. Habeistanllarn ikisi de Kahirede okula gi
diyorlard ve Suudi Arabistann siyasal bakenti Riyadda kalyorlard.
Daha sonralar hayretler ierisinde kalarak kimi eyler daha renecek
tim; Habeistandaki onsekiz milyon halkn tam on milyonu Mslmand. Oysa Habeistan bir Hristiyan lkesi olarak bilinir, ama aslnda
Hristiyan olan yalnzca Hkmettir. Bat, dnyann neresinde olursa ol
sun, Hristiyan hkmetlerin iktidarda kalmalar iin elinden gelen hereyi yapmaktadr.
El-Magrib diye bilinen Akam namazn daha yeni klm, drdn
c kattaki blmemizde ceketimin zerine uzanvermitim; zntly
dm, kendimi yalnz hissediyordum. Tam bu srada, kara bulutlarn ar
dndan anszn bir k peydahlanmt sanki.
Gerekten de hi aklmda olmayan bireydi. Fkr fkr kaynayan
avluya bir iniimde sandalyalarnda oturan drt memur gzme arp
mt; nlerinde telefonlu bir masa duruyordu. Bir ara, memurlarla g
rmeyi geirmitim kafamdan, sonra telefonu anmsaynca da, New
Yorktayken Dr. avvarbinin bana verdii telefon numarasndan, elimde
ki kitabn yazarnn olunu aramak anszn aklma dmt. Ciddede
oturmuyor muydu mer Azzam!
Birka dakikaya kalmakszn soluu aada aldm ve memurlarn
bulunduu yere doru koarcasna yrmeye baladm. Memurlardan
birisi ngilizceyi iyi konuabiliyordu. Dr. avvarbiden aldm mektubu
gsterdim kendisine. Okudu. Sonra arkadalarna dnp bir kez de on
lara okudu mektubu. Amerikal bir Mslman ha! Kiminle karlasam aryorlard buna, herkeste bir merak uyanyordu. ok arm
lard. ngilizce konuan memura derdimi anlatmaya altm, elimdeki
telefon numarasndan mer Azzam bulmama yardmc olmalarn rica
ettim. Memnunlukla kabul etti isteimi. Telefona kan kiiye, Arapa
olarak bireyler anlatt

MEKKE 535

Dr. mer Azzam hemen damlamt havaalanna. Oradaki memur

larn sayg gsterileri karsnda, elimi skp hogeldin dedi bana. Gen,
uzun boylu, babayiit birisiydi. Baya uzun boyluydu hani. Olduka
efendi birisine benziyordu. Amerikada olsa, sradan bir beyaz olarak
grlebilirdi, ama, kafama glkle yatm bile olsa davranlarna ba
kp da bir beyazla konuuyormuum gibi bir duyguya kaplmadm asla.
Niin daha nce aramadnz? diye sordu bana. Oradaki memurlara bir
hviyet gstererek telefona sarld. Havaalanndaki grevlilerden biri
siyle konuuyordu, Arapa olarak. Buraya gel! dedi sonra.
A radan yarm saat b ile g e m e m iti d ah a; k u rta rm t b e
ni, g m r k te ta k lp k a la n v alizim le p asap o rtu m elim e g e
m iti so n u n d a . Dr. A zzam n a ra b a sn a b in ip z e rim d e k i h
ram k y afetiy le C id d eye d ald k . n sa n l n d u ru m u n u d
n d k e su sk u n lu u m arty o rd u ; d n y o rd u m da in
san lar arasn d a g e r e k te n h i b ir a y rlk g a y rlk y o k tu . M s
l m a n la rn g sterd i i k o n u k se v e rli i ik id e b ir d u yard m
d u ym asn a da, ca n a y a k n l m b y le sin i h i g eirem ezd im
k afam d an . D u rm a k sz n so ru so ru y o rd u m . Dr. A zzam , s
v i re de re n im y ap m b ir m h e n d isti. e h ir p lan lam a
a la n n d a eitim g rm t . B irlem i M ille tle rde g rev liy
m i am a, Su u d i A rab istan H k m eti, k u tsa l b lg elerd e ya
plan in a a tla r d e n e tle m e si iin g eici o la ra k g e tirtm i k e n
d isin i. Ve Dr. A zzam n k z k a rd e i, K ral F a y sa ln g e lin iy
m i. D em ek , A rab istan k ra ln n o lu n u n k ay n b irad eriy le
ayn arab ad ay d m . A llah n h ik m e tin d e n b ak a b ire y d e il
di ite b t n b u nlar. B ab am sizin le ta n m a k ta n k im b ilir
ne k a d ar m em n u n o la c a k tr, dedi Dr. A zzam . B ana k ita b
n g n d eren yazar ha!
Babasna ilikin sorular sordum. Abdurrahman Azzam nceleri Az
zam Paa diye bilinirmi, ya da Lord Azzam diye; ama Msr devriminden sonra Bakan Nasr btn Lordluklar ve Asalet nvanlarn kal
drnca i deimi.
Eve vardmzda o da orda olur sanrm, dedi Dr. Azzam. Vakti
nin pek ounu, Birlemi Milletlerdeki grevinden dolay, New Yorkta
geirir, uzun sreden beri sizin almalarnz da byk bir ilgiyle izle
mektedir.
Donup kalmtm.

536 MALCOLM X

Dr. Azzamn evine vardmzda sabahn kryd daha Babas ev

deydi. Kardei ve bir dostuyla birlikte oturuyorlard. Hepsi de erkenden
kalkm bekliyorlard demek. Nice zamandr kayplara karm bir o
cukmuum gibi teker teker kucakladlar beni. mrmde bir kez olsun
grmemitim bu insanlar ve onlar bana bu ekilde davranyorlard i
te! Hayatmda hibir zaman bylesine bir erefe ermediimi sylemeliy
dim size, bylesine candan bir konukseverlikle karlam olduumu
sanmyorum.
Bir hizmeti ay ve kahve ikram etti, sonra geri kt. Hi ekinme
memi istiyorlard. Ortalkta, kadn gremezdiniz. Arabistanda, dnya
da kadn diye bir varln olduunu kolayca unutabilir insan.
Konumalarmza daha ok, Dr. Abdurrahman Azzam egemendi.
Niin daha nce haber vermemitim? Anlayamazlard bunun nedenini.
Rahatm yerinde miydi? Beni hi bo brakmyorlard, btn vaktimi
havaalannda geirdiim iin, Mekkeye gitmekte epey geciktiim iin
son derece mahcup gzkyorlard. nemsiz olduunu, epey bekledimse de orada rahatmn yerinde olduunu ne kadar sylersem syle
yeyim, dinledikleri yoktu. Dinlenmeye ihtiyacnz var sizin, dedi Dr.
Azzam. Telefon etmeye gitti.
Bilmiyordum bu kibar insann neler tasarladn. Hibirey anlam
yordum. Kapda beni bir arabann beklediini ve akam yemei iin be
ni almaya geleceklerini sylemilerdi ama, az sonra Mslman konuk
severliinin en esiz rneklerinden birisiyle karlaacam nereden bi
lebilirdim ki?
Abdurrahman Azzam arada bir memleketine dndnde, Cidde
Palas Otelinin dayal deli bir dairesinde kalyormu. ok yakn bir
dostundan mektup getirdiim iin, kendisi olunun evinde kalacakt ve
dairesini bana brakacakt, Mekkeye gidinceye dein de orada kalmam
istiyordu.
Ne olup bittiini anlamaya frsat kalmakszn kendimi otelde bul
mutum, itiraz edecek kimse de yoktu. Dr. Azzam ayrlmt. odal
dairenin bir banyosu vard ki New York Hilton otelindekilerin en azn
dan iki misliydi. Dairenin numaras 214t. D yannda bir de veranda
vard; eski bir Kzl Deniz kenti olan bu yer olduka gzel gzkyor
du buradan.
Niyaz etmek iin bylesine yenilmez bir istek duymamtm imdi
ye dein ve yerine getirdim bu isteimi, oturma odasna geip seccade
de secdeye kapandm.

MEKKE 537

Amerikadayken belli bal iki meslekle uramtm, her ikisinde

de beni idealiste yorumlar yapmaya zorlayan hibir eyle karlama
mtm hemen hemen. Benim iin yapmak zorunda olmad bireyi ya
pan kiinin amalarn, byle bireyi yapmasnn ana nedenini hemen
hemen her zaman igdsel olarak deerlendirmiimdir. Bana iyilikte
bulunan kii beyazsa, bu iyiliinin ardndan hep bencil bir motif arammdr, her zaman.
Ama o sabah, otelde, telefonlar alal ve pansiyonun drdnc ka
tndaki iltemden kurtulal daha bir ka saat bile gememiken yaama
ya baladm zaman, dehete dtm ve kendimi bsbtn diren
siz hissettiim sayl zamanlardan birisiydi. Bu beyaz adam -hi deilse
Amerikada beyaz olarak kabul edilebilecek bu adam- Arabistan kiral
nn akrabalarndan ve en yakn danmanlarndan birisi olan, dnyadan
alacan artk fazlasyla alm olan bu adam, bir anlk rahatm iin da
iresini bana veriyordu. Gerekten de hibireye ihtiyac yoktu. Bana ih
tiyac yoktu, istedii her eye sahipti. Kazanacak bireyi yoktu ama kay
bedecek ok eyi vard. Amerikan basnnda hakkmda yazlanlar gn
gnne izlemiti. Bunu titizlikle yapmsa, hakkmda son zamanlarda
sylenenlerin de, bana alnm karadan baka birey olmadn ok iyi
bilirdi. Boynuzlu birisi gibi bakyorlar ve Kafatas diyorlard bana. Beyaz-dman diyorlard; oysa bu adam da hereyiyle tam bir beyazd.
Sanki ar bir su ilemitim; yalnzca sulu kabul edilmekle kalsam ya,
herkes beni, Elijah Muhammedin slmn yanl uygulamalarma, sa
pk felsefeme paravana etmekle de suluyordu. Bu zatn beni eitli
amalarla kullanmak gibi bir niyet beslediini varsayalm bir an; ama
benim, Elijah Muhammedden ve Amerikan basnnn deyimiyle nfuz
kayna olarak kullandm slm Cemaatinden kesinlikle farkl d
ndm bilmiyor muydu sanki. Elimdeki tek rgtn mazisiyse da
ha birka haftalk bireydi. sizdim, paraszdm. Buralara gelebilmek
iin gerekli olan be kuruu da ablamdan dn olarak almtm.
te o sabah, beyaz adam deyimine yepyeni bir deer bitiim bir
zamandr, ikide bir kullandmz bu beyaz adam deyiminin, bir genel
leme yapacak olursak, dorudan doruya bir renk ayrm belirtmesi
ikinci srada kalyordu; bu szcn akla ilk gelmesi gereken anlam bir
davrantr, belli bir tavrdr: bunun farkna ilk kez ite o sabah varm
tm. Amerikada beyaz adam deyiminden, siyahlara kar ve giderek
btn dnyadaki beyaz olmayan tm insanlara kar taknlan belirli

538 MALCOLM X

tutumlar, belirli davranlar anlalr. Oysa slm dnyasnda beyaz ten

lilerin teki insanlardan daha geim ehli olduklarn grdm.
te benim, beyaz olanlara bakmdaki kkl deiimler o sabahla
birlikte balamt.
Defterim yanmda, size baz eyler aktarmak istiyorum buradan.
Otelde kaldm srada, leye doru yazmtm bunlar:
Hacc Kurulunun huzuruna kmak iin burada beklerken duydu
um cokunun anlatlmas olduka zordur. Odamn pencereleri denize
bakyor, yani douya. Sokaklar, dnyann drt bir yanndan akn akn
gelen haclarla tklm tklm. Burada btn yakarlar Allaha ve herke
sin dudaklarnda Kurandan ayetler. Bylesine arpc bir manzaraya
daha hi tank olmu deilim mrmde, gzlerim bylesine bir sahne
grm deildir ve kendimi bylesine bir atmosferde hissetmi deilim
imdiye dein. Alkn olduum yaama ortamndan binlerce mil uzak
taym ve hereyin adan zye bambaka olduu bir yerdeyim; bir para
heyecan duyuyorsam da tasaszm, emniyette sayyorum kendimi. Ya
yirmidrt saat nceki duruma ne demeli; havaalanndaki pansiyonun
drdnc katnda, neyin nereye varacan hi kestirmeksizin, derdimi
asla anlatamadm bir yn insann ortasnda yapayalnz kalmken,
Dr. awarbinin tavsiyelerine uyarak bir telefon grmesi hereyi deitiriveriyor. slm dnyasnn en saygn simalarndan birisiyle tan
yorum. Birazdan bu zatn yatanda uykuya dalacam Cidde Palasta.
Biliyorum, samimiyetlerini, dinsel cokularn aka sezdiim dostlarn
kucana dtm artk. Bu ltfundan dolay Allaha kran borcumu
deyebilmek iin namaza durmalym yeniden, ve Amerikada brakp
geldiim eimin ve ocuklarmn nicedir ektikleri ilelerden dolay Al
lahn inayetine mazhar olmalar iin de amalym ellerimi yeniden.
Defterimde belirtildii gibi, iki kez dua ettim, ayr ayr iki kez. Son
ra telefon alncaya dein, drt saat kadar uyudum. Gen Dr. Azzamd
telefondaki. Akam yemei iin beni gtrmeye gelecekti bir saate ka
dar. Yaptklar bunca iyilie nasl teekkr edeceimi iyice armtm,
ard arda yuvarladm szcklerle bireyler sylemek geliyordu iim
den. Hemen szm kesti. Maallah, yani Allahn diledii olur, an
lamna geliyordu bu.
Dr. Azzam gelmeden nce bekleme salonuna inip bir kez daha gz
atmak istiyordum. Kapy aar amaz tam karmda resmi kyafetli bi
risine gzm iliti, burann yerlisi olduu belliydi, yanndakilerle bir
likte aaya inerken en nde yryordu. Arkalarndan ben de indim,

MEKKE 539

salona varnca da bir sre izledim onlar. Darda bir araba konvoyu
bekliyordu. Komum olan bu zat, Cidde Palasn nkapsndan kar
kmaz halk bana toplanverdi ve elini pmeye balad. Kim olduu
nu merak ediyordum, rendim de: Kuds Ba Mftsym. Daha
sonra otelde kendisiyle yarm saat kadar konuma frsat bulabildim.
Gerekten ok deerli, itibarl birisiydi. Dnya sorunlarndan haberi
vard, son zamanlarda Amerikada grlen gelimeleri de tm ayrnt
laryla biliyordu.
Azzamn evindeki akam yemeini kolay kolay unutamam. Defte
rime bavuracam gene: Bu insanlarn beyaz olduklarn kendime bi
le syleyemiyordum. Hani, adamlar neredeyse benim z kardeim gibi
davranyorlard bana; yal Dr. Azzam babamm gibiydi sanki. O er
demli ve babacan konumas yok mu. Karmdaki bu zatn babam oldu
u hissine kaplyordum zaman zaman. Olduka tecrbeli bir diplomat
ve kafal bir insan olduu sylenebilirdi. Dnyada olup bitenlerden ha
berdard. Bir kimse, kendi evinde olanlar nasl yakndan tanrsa, o da
dnya sorunlarn o derece yakndan tanyordu.
Konumalar uzayp gittike, Dr. Azzamn bilgi daarcnn ok
zengin ve ok renkli olduu daha iyi anlalyordu. Peygamber Muhammedin soy eceresinden nesebinden sz etti ve Peygamber soyundan
gelen kimselerin hem beyaz hem siyah olduklarn ak ak anlatt. s
lm dnyasnda grlen renk ayrcalklarnn, renk sorunlarnn daha
ok, Batnn el att blgelerde bagsterdiini syledi. Deiik renkle
re kar taknlan tavrlar zerine kurulu bir ayrmla karlamyorsa, bu
nun, Bat etkisinden doan bir sonu olduunu bilmek gerektiini sy
lyordu Dr. Azzam.
Akam yemei srasnda rendiime gre, ben oteldeyken Hacc
Kurulu durumu akla kavuturmu ve sabahleyin orada hazr bulun
mam gerektiini bildirmiti. Sabahleyin hemen damladm oraya.
Yarg, eyh Muhammed Harkan adnda birisiydi. Mahkemede ben
den ve Hindistanl bir kadndan baka kimse yoktu. Bu din kardeimiz
de nceleri bir Protestanm, sonradan din deitirip Mslman olmu.
O da benim gibi Hacc grevini yerine getirmek iin urayordu. epe
evre kapatt yz kck gzkyordu, teni kahverengiydi. Yarg
Harkan, nazik, gle yzl birisiydi. Bir sre konutuk. Bu ite samimi
olup olmadm anlamak iin eitli sorular sordu bana. Dilimin dndnce bireyler sylemeye altm ben de. Samimi bir Mslman ol
duuma karar vermekle kalmad, bana iki tane de kitap verdi; birisi In-

540 MALCOLM X

gilizce, tekisiyse Arapayd bu kitaplarn. Samimi Mslmanlarn ad

larnn kayda geirildii Kutsal Sicile benim adm da ekledi. Yola ko
yulabilirdik artk. nallah, Amerikaya dndnzde azimli bir Islm
teblicisi olursunuz, dedi bana, isteine katldm, elimden geleni ya
pacam belirttim ben de.
Mekkeye gitmeye lyk bulunduum iin Azzam ailesi ok sevin
miti, le yemeini Cidde Palasta yedim. Sonra yatp birka saat daha
uyudum; sonra telefonla uyandm.
Kral Faysaln Protokol Bakan Abdl Aziz Meciddi telefondaki
Yemekten hemen sonra yola kabilirsiniz, sizi Mekkeye gtrmek
zere zel bir araba ayrlmtr, kapda bekliyor dedi Bakan. Hacc sra
snda insann dirayetli olmas gerektiinden, ekinmememi, karnm
iyice doyurmam da tavsiye etti.
O anda, armaktan da te bir duygu sarmt beni.
ki gen Arap, Mekkeye dein yanmda geldiler. Yolculuumuz ok
rahat geti, yol iyi klandrlmt, paral kullanlan modern bir yoldu.
Yol boyunca sk sk grevlilere rastlyorduk ama bizim arabay pek e
lemiyorlard, ofrmzn bir iaretiyle dorudan doruya geip gidi
yorduk, hatta arabann yavalamasna bile gerek kalmyordu. Btn
bunlar grdke heyecanm artyordu. Koltuklarm kabaryordu; min
nettardm, mteekkirdim her eye.
Kente girer girmez, Mekke, zaman kadar kadim gibi geldi bana. D
nemelere geldike yavalayan arabamzdan, yol boyunca dizilmi maa
zalar seyrediyordum; sokaklarda, otobslerden, otomobillerden kam
yonlardan, dnyann her yerinden gelmi olan haclardan geilmiyordu.
Araba, bir yere gelip yavaa durdu. Mutavaf beni bekliyordu orada.
Havaalanndayken biroklarnda grdm kyafet vard stnde; tak
ke, gecelii andran uzunca bir giysi. Muhammed adnda, ksa boylu, si
yah tenli bir Arapt Mutavaf. ngilizceden zerre kadar anlad yoktu.
Mescidi Muazzama yannda park etti arabamz. Abdest alp ieri gir
dik. ylesine kalabalkt ki ierisi, haclar srt srtayd sanki; uzanm
yatanlar m ararsnz, oturanlar m, uyuyanlar m, gezinenleri mi, na
maz klanlar m.
Kbe evresinde yer alan bu yeni caminin durumunu anlatabilmek
iin syleyecek sz bulamyorum dorusu. Bitmesine allan bu cami
nin, beni arlayan Dr. Azzamn denetimi altnda yapm srdrlen sa
ysz almalardan yalnzca bir tanesi olduunu dndke iimde
heyecana benzer birseyler duyuyordum. Mekkedeki Mescidi Muazza-

MEKKE 541

mann yapm bitirildikten sonra bu yapnn, Hindistandaki Ta Mahalin mimari gzelliini bastracak bir zellikte olaca sylenebilir.
Sandaletlerimi srkleye srkleye yryordum Mutavafn ardsra.
Sonra, Kabe dikildi karma, Mescidi Muazzamann ortasnda yer alan,
kara tatan yaplm grkemli bir yer. Azlardan yakar hi eksik olma
yan binlerce ve binlerce hac durmakszn tavaf ediyorlard Kabenin ev
resini; kadn erkek, her tipten, her boydan, her renkten ve dnyadaki
her rktan insanlar. Kabe grnr grnmez haclarn okumalar gere
ken duay biliyordum. yle evirebiliriz, Ey Rabbim, selm sensin ve
endendir selm. Beyti izzetine zg terifi, tazimi, tekrimi, ihsan ve islli artr ya lhi! Camiye girdikten sonra haclar, bir frsatn bulabilir
lerse, Kabeyi pmeye almaldrlar, ama kalabalk yznden bunu
yapmazlarsa, yalnzca dokunmalar yeterlidir; kalabalk buna da elver
mezse, ellerini ap tekbir getirmelidir yksek sesle: Allahu Ekber!
(Allah byktr!) Avluya bile giremedim. Allahu Ekber!
Btn duyarlklarm yitirmitim sanki Beytullahta. Bana rehberlik
eden Mutavaf, srekli dua eden, Kbenin yresinde yedi kez dolarken
blbller gibi ten kalabaln arasna ekti beni. Kimileri iyice ya
lanm, iki bklm olmu, bir deri bir kemik kalmt; akl almaz bir g
rnt. Takattan iyice kesilmi, bakalar tarafndan taman haclar bile
grdm. Cokulu yzler kendinden gemiti. Yedinci tavafm bitirdik
ten sonra iki rekat namaz kldm, secdeye kapandm, alnm yerle bir.
lk rekatta u sreyi okudum Kurandan: De ki, O Allah birdir. Allah
her ynden eksiksizdir. kinci rekatta da u sreyi okudum: De ki, Ey
kfirler, tapmam sizin taptklarnza! Siz de tapanlardan deilsiniz be
nim Mabuduma.
Secdeye kapandmda Mutavaf, teki haclarn beni ineyip ge
melerine engel olmaya alyordu.
Daha sonra Mutavafla birlikte Zemzem kuyusundan su itik. Sonra
da Safa ve Merve tepeleri arasnda kotuk: Hacerin, olu smail iin su
aramaya kt blge oluyor buras
Bundan sonra, Mescidi Muazzamay deiik zamanlarda kez da
ha ziyaret ettim ve Kbenin evresinde tavaf ettim. Ertesi gn, tan aar
dktan hemen sonra, Arafat Dana gitmek zere yola koyulduk; binler
ce kiiydik, hep bir azdan baryorduk: Lebbeyk! Lebbeyk! ve Al
lahu Ekber! Allahu Ekber! diye. plak dalar epeevre saryordu
Mekkeyi; iyi tanrm bu dalar, maden eritme ocandan kan mucur
ynlarn andryorlar. Bitki diye birey barnmaz buralarda, leye

542 MALCOLM X

doru varmtk, namazlarmz kldktan sonra akama dein yksek

sesle dualar okuduk hep birlikte, bu arada Asr (ikindi) ve Marib (ak
am) namazlarn da kldk tabii.
Sonunda, Allahn kendi kelmyla yakarmak iin ellerimizi kaldr
dk: Allahtan baka ilah yoktur. Ei ve orta yoktur, Onun. Kudret
Onundur, an Onun. Hayr Ondandr, ve O hereye kadirdir.
Arafat Danda bulunmak Mekke hacs olabilmenin temel koulu
saylmaktadr. Bunu herhangibir nedenden dolay yapamayanlar, kendi
sini hac yerine koymamaldr.
hram son bulmutu. Geleneksel eytan talama treni iin yedier
ta frlattk. Biroklar sa ve sakal tra olmulard. Bense, sakal brak
maya karar verdim. New Yorka dndmde beni sakall olarak gr
dkleri zaman eim Betty ve ocuklarn ne diyeceklerini merak ediyor
dum. New York, bir milyon mil uzakta kalm gibi geliyordu bana. New
Yorktan ktm kal hi gazete okumamtm. Neler olduundan hi
haberim yoktu. Harlemde yirmi yl akn bir sredir varln srdren
Zencilerin barndklar bir soyguncular yata polis tarafndan kefedil
miti, benim orada saklandm yolunda bir yaygara koparlmt. Elijah Muhammedin slm Cemaati benim aleyhimde bir dava amt,
Long Island'daki evimizi boaltmamz isteniyordu.
Amerikann en nde gelen yayn organlarnn, televizyonlarn, rad
yolarn muhabirleri Kahireye dolumular, her yeri didik didik aratr
yorlard, btn dertleri benim izimi bulabilmekti. Dediklerine baklrsa
benim yzmden su yzne km olan bir sylentinin ardndaydlar,
bu konuda bir mlakat yapmak istiyorlard benimle, oysa benim hibireyden haberim yoktu o sralarda.
Bildiim tek ey vard; Amerikada brakp geldiim eylerle, slm
dnyasnda karlatm eyler arasnda dalar kadar fark vard. Hacc
grevini tamamlam yirmi kadar hacyla birlikte, Arafat Dana kurul
mu koca bir adrda toplanm konuuyorduk. Amerikal Mslman
olduum iin tm dikkatler bende toplanyordu. Haccn beni en ok
hangi ynden etkilediini sordular bana. ngilizce bilen birka kiiden
birisi sormutu soruyu, verdiim cevab da gene ayn kii evirdi teki
lere. Bu soruya, hi ummadk bir karlk vermitim, ama ta yuvarlan
m gediini bulmutu.
Dedim ki: En ok kardelik ynnden. Yeryzndeki btn renk
lere, btn rklara mensup insanlar sanki tek varlkmasna birle
mektedirler. Bu da, Tek olan Allahn kudretini kantlamaktadr bence."

MEKKE 543

Konumalar zevksizdi belki ama kk bir frsat yakalamtm ve

kullandm bunu; Amerikadaki rkln tarihesini ve kt yanlarn
ksaca aklamaya altm onlara.
Sylediklerim etkilemiti herkesi. Amerikadaki tm siyahlarn im
diki durumlarnn tek kelimeyle berbat olduunu zaten bilirlerdi, ama
bilmiyorlard ki siyahlara yaplanlar insanlk d davranlard, psikolo
jik ynden idiletirmeydi bir bakma. Dnyann eitli yerlerinden
gelen bu insanlar oke olmulard bir anda. Mslman olduklarndan,
tm talihsizlikler iin ok hassas kalbleri, ve hak iin, hakikat iin de
ok nazik duygular vard. Konumamz uzadka, deindiim konular
da l olarak neye sarldm da kavryorlard. Dnyann en ykc, en
amansz ktl, zellikle Bat Dnyasndaki Tanr kullarnn Tek
varlkmasna yaayp gitmelerine olanak brakmayan rklkt bence.
Sonunda yazmay gerekletirebildiim mektup kafamda biimlen
meye baladndan beri uzun uzun dnyordum.
slm dnyasnn dinsel temele dayal toplumundaki renk krl
ve slm dnyasnn insanseverlik temeline dayal toplumdaki renk
krl: ite asl bu iki olgu, benim nceki dnce eklimde her ge
en gn daha byk deiiklikler yapyor ve nceki zihniyetimden s
rekli caydryordu beni.
lk mektubu, kukusuz, eim Bettyye yazmtm, likanda belki bir
para aracakt ama kesinlikle inanyordum ki, Betty de fikir deiti
rip benim gibi dnmeye balayacakt. Binlerce kez tank olmuum
dur, Bettynin bana duyduu gven pazarlksz bireydi, kesindi. Benim
grdklerimi onun da grebileceine inanyordum. Ben ki Allahn ina
yetine mazhar olmutum ve Hz. Muhammedin diyarnda, Hz. bra
himin diyarnda, slm dininin gerek yz karsnda yeni bir bak
asna kavumutum, ve Amerikann her bakmdan iki yanl kmaz
olan rk sorununu daha derinden kavramaya balamtm.
Bettyye yazdm mektubun aynsndan bir de ablam Ellaya gn
derdim. Biliyordum Ellann ne durumda olduunu. Zaten kendisi de
Mekkeye gelip hacc grevini yerine getirmek iin para biriktiriyordu.
Samimiyetime olan inanc sayesinde Mekke pasaportu alabildiim
Dr. awarbiye de bir mektup gnderdim.
Sabaha dein, birbirine ok benzeyen mektuplar karaladm, yakn
dostlarma gndermek istiyordum bunlar da. Bu dostlar arasnda, Elijah Muhammedin olu Wallace Muhammed de vard. slm Cemaatinin ancak ve ancak Ehli Snneti, yani itikatta orta yolu benimseme-

544 MALCOLM X

si, zmlemesi halinde kurtulua erebilecei kansnda olduunu ak

lamt Wallace bana bir zamanlar.
Ayrca, Harlemde yeni kurduum Mslim Camii Biri, bnyesinde
ki vefal yardmclarma da mektup gnderdim, bir suretinin de basna
verilmesini istedim kendilerinden.
Mektubumun Amerikan kamuoyuna aklandnda biroklarnn
son derece aracaklarn biliyordum; yakn dostlarm, sevip saydkla
rm, dmanlarm neye uradklarn bilemeyeceklerdi bir sre. Ve hi
tanmadm milyonlarca insan, Elijah Muhammedle birlikte geirdi
im oniki yl boyunca Malcoln X dendiinde kafalarnda yalnzca nef
ret imaj doan bunca insan da az armayacakt sanrm.
Kendim bile anlamyordum nasl olduunu. Ama benim yaantm
da, mektuplarmda belirttiim eylerin saysz rneklerine rastlanabilirdi. Btn yaantm, ardarda skn eden deiimler zincirinden baka
birey deildi ki zaten.
te yazdklarm... imden geldii gibi:
Hz. brahimin ve Hz. Muhammedin Kutsal Kitapta ad geen tm
peygamberlerin diyar olan kadim Kutsal Beldede btn renklere ve
btn rklara mensup insanlar arasnda grlen sarslmaz, gerek kar
delik ruhunun bir eine daha rastlamadm. Getiimiz hafta, her renk
ten insann bana gsterdii cana yaknlk karsnda bylenmitim, di
lim tutulmutu sanki.
Kutsal Kent Mekkeyi ziyaret etmekten duyduum mutluluk son
suzdur. Muhammed adndaki Mutavafn rehberliinde Kabeyi yedi kez
tavaf ettim. Zemzem kuyusundan su itim. El-Safa ve El-Merve tepele
ri arasnda yedi kez, koarak gidip geldim. Eski devirlerden kalma Mina kentinde ve Arafat Danda namaz kldm.
Dnyann her yerinden gelen, yzbinlerce hac vard. Her renkten
insan vard; mavi gzl sarnlardan tutun da Afrikal karaderililere de
in. Ama tmmz de, birlik ve kardelik anlayna bal kalarak, ay
n ibadetleri yapmakla btnleiyorduk; oysa Amerikada grdklerimi
ze bakp beyazlarla tekiler arasnda hibir zaman, kardelik diye bireyin var olamayacana inanrdk.
Amerikann, slm tanmas gerekir, nk Amerikay bandaki
rk belsndan temelli olarak kurtarabilecek tek ey slm Dinidir. Ms
lman lkelere yaptm geziler srasnda, Amerikan toplumunda be
yaz olarak damgalanabilecek kiilerle tantm, konutum, hatt onlar
la ayn masada yemek yedim; ama slm Dini sayesinde bu insanlarn

MEKKE 545

kafalarnda beyaz damgasn yiyecek hibir dnce barnmamaktadr.

eitli renklere mensup olan insanlar arasndaki samimiyetin ve gerek
kardeliin bylesine hi tank olmamtm; birbirlerinin renklerine al
drdklar bile yok.
Benden duyduunuz bu szler karsnda, kim bilir, arp kalacak
snz. Ama hacc srasnda grdklerim, kar karya geldiklerim, eski
den beri sahip olduum dnce kalplarnn biroklarn yeni batan
dzene sokmam ve eskiden beri srdrdm birok yanllklar bir
yana itmemi gerekli klmtr. Benim iin pek zor olmad bunlar. Kat
inanlarm bulunmasna karn, her zaman gerekleri aratran ve yeni
bilgilerin, yeni deneylerin gz nne serdii hayat ilkelerini kabullenen
birisi olmuumdur hep. Gerek peinde koturan akldan, yapaca her
atlmda belli bir esneklii hi elden brakmamas beklenir; ite ben, bu
esneklie kaplarn sonuna dein ak tutan bir insanm.
slm dnyasna geldim geleli onbir gn oluyor; o gndr bugn
dr de, gzleri maviler mavisi ve salar sarlar sars ve tenleri beyazlar
beyaz olan Mslman kardelerle ayn Tanrya inandmz iin ayn
tabaklardan yemekteyiz, ayn bardaklardan imekteyiz, ayn yataklarda
(ya da ayn hallarda) uyumaktayz. Ve gene, beyaz Mslmanlarn
szlerinde, davranlarnda, tutumlarnda; Nijeryadan, Sudandan, Ga
nadan gelen Afrikal siyah Mslmanlarn gsterdikleri samimiyetin
aynsn bulmaktaym.
Hepimiz de gerekten karde gibiyiz, nk bu insanlarn ayn
Tanrya ynelen inanlar; kafalarndaki tm beyaz imajlar, davran
larndaki tm beyaz imajlar, tutumlarndaki tm beyaz imajlar silip
atmtr.
Buradan yle bir sonuca varyorum ben: Amerikal beyazlarn,
Tanrnn Tekliine inandklarn varsayalm bir an, bu durumda belki,
nsann Tekliine de gerekte inanmaya balayacaktr beyazlar. Bunun
sonucu olarak da, kendi deyimleriyle, renk ayrlklar yznden baka
larn tedirgin etmeyi, bakalarn engellemeyi, bakalarn yanl lt
lerle deerlendirmeyi brakacaklardr.
nne geilemez bir kanser gibi Amerikann bana bel kesilen
rklktan bunalm Amerikal szmona Hristiyan beyazlarn kalbleri, daha nceden denenmi ve bylesine ciddi bir sorunda baars ke
sinlikle kantlanm bir zm karsnda az buuk yumuamalyd.
Belki, daha i iten gememiken, kanlmaz bir felketten ancak bu e
kilde kurtulabilirdi Amerika. Almanyann bana gelenler de ayn rk

546 MALCOLM X

lktan gelmiti ve Almanyann rkl kendi ban yemekten baka

bireye de yaramamt.
Kutsal Beldede geirdiim her saat, Amerikada siyahlarla beyazlar
arasndaki ekimelerin iyzn daha yakndan tanma ans veriyor
bana. Amerikal Zenciler, besledikleri rksal dmanlklar nedeniyle, as
la knanamaz; nk bunlarn yaptklar, Amerikal beyazlarn drtyz
yldr bilinli olarak srdrdkleri rkla kar bir tepkiden ibarettir.
Ama ileride Amerika intihar yolunu tuttuu zaman, deneylerime daya
narak kesinlikle inanyorum ki, fakltelerdeki, yksek okullardaki gen
beyaz kuaklar akla karay daha iyi seebilecekler ve biroklar gerein
yolunu, kutsal olann yolunu bulabileceklerdir. Amerikann bandaki
bu rklk belsn savabilmesi iin geriye kalan tek yol da budur zaten.
Hayatmda asla bylesine bir itibar grmedim ben. Hayatmda bun
dan daha alakgnll, bundan daha sklgan hissetmedim kendimi as
la. Kimin inanas gelir, bir Amerikan Zencisi iin bunca izzet- ikram
da bulunulduuna? Birka gn nce, bir Birlemi Milletler diplomat,
bir bykeli, krallarn ok yakn dostu, Amerikada hi kukusuz be
yaz olarak grlecek birisi, oteldeki kendi dairesini, kendi yatam ba
na verdi. Bu kii araclyla, u Kutsal Beldenin hkimi Kral Faysal, be
nim Ciddede bulunduumdan haberdar oldu. Hemen ertesi sabah, Kral
Faysaln olu bizzat yanma gelip, evketli babasnn arzusu ve buyru
u zerine Devlet Konuu olarak kabul greceimi bildirdi bana.
Protokol Bakan, beni kendisi gtrd Hacc Kurulu huzuruna. Zat Muhteremleri eyh Muhammed Harkan kendi azyla onay verdi Mek
keyi ziyaret edebileceime dair. Bu Muhterem zat bana, kendi imzasn
ve zgemiini tayan iki de kitap verdi, Amerikada slmn ylmaz bir
savunucusu olmam iin dua ettiini syledi bana. Bir araba, bir ofr ve
bir de rehber ayrlmt benim hizmetime, Kutsal Beldenin her yerini
canmn istedii gibi gezip greyim diye. Gittiim her kentte klima cihazl, hizmetili daireler ayrld bana hkmete. Bana bylesine paye
ler verileceini hayalimden bile geirmezdim; oysa bu payeler Ameri
kada, olsa olsa bir krala verilir, bir Zenciye deil.
Hamd, lemlerin Rabbi olan Allaha mahsustur.
Sayglarmla,
El-Hacc Malik El-ahbaz
(Malcolm X)

EL-H ACC M ALK EL-AHBAZ

rabistann tartlmaz hkmdar Kral Faysal beni Devlet konuu

olarak arlad. Gsterilen nezaket ve ahsma tannan ayrcalklar
arasnda, en ok -hi ekinmeksizin- zel ofrl arabann tadm kar
mak houma gitti. Benim hizmetime ayrlan kii bana hem ofrlk
hem de rehberlik etti, Mekkenin nemli saylan her yerini gezdirdi.
Kutsal Kentin ou yerleri sanki zamanla yat gibi grnyordu insa
na. Kentin teki kesimleriyse modern Miami varolarn andryordu.
Drtbin yl kadar eskiden byk Peygamberlerin ayak basm oldukla
r bu topraklarda gezinirken beni, parmam srtrcasna heyecanlan
dran duygulan aktarabilmek elimden gelmeyecek birey.
Amerikal Mslman, gittii her yerde byk bir ilgi toplayp epey
merak uyandrd. Hemen her yerde de benim Cassius Clay olduumu
sanyorlard. Daha nceleri, mahalli bir gazete, Cassius Clayle benim,
Birlemi Milletlerde birlikte olduumuz srada ekilmi bir fotoraf
mz basmt. Bana ofrlk-rehberlik-tercmanlk yapan kii aracl
yla, Cassius Clay hakknda bir yn soru soruluyordu bana. ocuk
lar bile tanyorlard kendisini, herkes seviyordu Clayi slm dnyasn
da, Afrikadaki, Asyadaki sinemalar umumi istekler zerine, Clayn
man tekrar tekrar gstermilerdi. Bu baarsndan dolay gen Cassi
us, btn siyahlar dnyasnda hakl olarak bir itibar kazanmt.

548 MALCOLM X

Minadaki ve Arafat Dandaki ibadetlere, bana zel olarak ayrlan

arabayla gittim. O gne dein bylesini grmemitim; yollardaki trafik
insann yreini azna getiriyordu: baran kornalar, uarcasna kayp
giden arabalar, homurdanan frenler, karabasan gibi bir trafik. (Kutsal
Beldedeki tm bu kaynamalar, inanyorum ki, hep Allahn adyla ba
lamaktadr.) Namaz srasnda okuduumuz eylerin Arapasm ren
meye balamtm; bu aamada namazda ektiim en byk glk be
denseldi. Namaz srasnda yaplmas gereken ve hi alkn olmadm
baz hareketler ayaklarmn armasna, baparmamn imesine yol
amt, bu da canm ok actyordu.
Ama slm dnyasndaki kimi trelere ksa zamanda altm, yaban
clk ekmez oldum. Mslman kardelerle birlikte yemek yediimiz ta
baa, artk hi ekinmeden daldrabiliyordum ellerimi. teki kardele
rimin yapt gibi, bakalarnn kulland bardaktan hi tereddt et
meksizin su iebiliyordum; herkesin mal saylan ibrii rahatlkla kulla
nabiliyordum; ak havaya serilmi bir hasr stnde sekiz on kiiyle
birlikte huzurla uyuyabiliyordum artk, iyi anmsyorum; Mzdelifede
bulunduumuz srada, uykuya dalm olan Mslman kardelerimin
ortasnda uzanm yatyordum. stmzde gkyznden baka birey
yoktu. O gece bireyin farkna vardm: eitli lkelerden gelen hacla
rn tm de -her renkten, her snftan, her mertebeden insan vard ve
yksek dereceli bir memurla bir dilenci ayn dzeydeydi orada- dur
makszn mrldanyorlar, bireyler okuyorlard ve iin garibi, hepsi de
ayn dili kullanyorlard.
Yeminle sylyorum, Kutsal Beldenin gezip grdm yerlerinde,
boaltlp boaltlp atlm, aa yukar bir milyon merubat iesi ya
tyordu ve on milyon kadar da izmarit olduu sylenebilirdi. Hele hele
ArabistanlI Mslmanlar durmakszn sigara iiyorlard; hatt hac sra
snda bile brakmyorlard sigaray azlarndan. Bu sigara bels Pey
gamber Hz. Muhammed zamannda daha bilinmiyordu. Bilinseydi ne
olurdu, yle sanyorum ki Peygamberimiz yasaklard sigaray.
Daha sonra rendiime gre, tarihin en kalabalk haccyd bu ylki. Trkiyeli Parlementerlerden Kasm Glek, yalnzca Trkiyeden altyzden fazla otobs geldiini ve ellibinden fazla Mslmann hacc g
revini ifa ettiini vnerek sylyordu bana. Ben de, yzbinlerce Ame
rikal Mslmann Hacc iin Mekkeye gemilerle, uaklarla akn ettik
lerini greceimiz gnn zlemini ektiimi syledim kendisine.

EL-HACC MALIK EL EHBAZ 549

Youn kalabalk arasnda, grlmedik bir renk cmb vard. Bir

rastlant sonucu fakna varabildim bunun, ondan sonra da epey gzlem
de bulundum bu nokta zerinde. Amerikal olduum iin, istesem de
istemesem de ok alngan davranyordum renk ayrlklar karsnda.
Birbirine benzeyen insanlarn hep birlikte dp kalktklarna, zaman
larnn byk bir ksmn bir arada geirdiklerine dikkat ediyordum.
Ama bu bsbtn olaan bir davrant; baka bir nedeni olduu syle
nemezdi bunun. Gene de Afrikal birisi hep Afrikallarla dp kalk
yordu. PakistanlI birisi de hep PakistanlIlarla. tekiler iin de durum
aynyd. Kafama iyice koymutum bunu, yurduma dndmde, Ame
rikallara anlatacaktm bu gzlemlerimi; btn renkler arasnda gerek
anlamda bir kardeliin varolableceini, buralarda hi kimse iin ayr
lk gayrlk gzetilmediini, kimsenin byklk kompleksine kaplma
dn, kimsede aalk kompleksi diye bir ey grlmediini, ayn
trden olan insanlarn hep birbiileriyle dp kalkmalarnnsa, sahip
olduklar baz ortak deerlerden ileri geldiini ve bunun hibir artniyet
tamadn, salt doal bir davran olarak belirdiini anlatacaktm
Amerikallara.
Bir daha hacca gitmek nasib olursa bana, niyetim, o zamana dein
Arapam ilerletmek ve meramm anlatabilecek bir dzeye erimektir.
Kutsal Beldede btn bu cehaletimle, yarm insandan farksz bu halim
le, bana, tercmanlar araclyla da olsa derdimi anlatma olana sala
yan sabrl dostlarla tanm olmam, kukusuz byk bir anst benim
iin. Mslman kardelerimin ortasnda tek bama kaldm o srada,
kendimi tam bir sar ve dilsiz gibi kabul ediyordum, daha nceleri hi
byle olmamtm. evremdeki Mslman kardelerim bilmiyorlard
ki, bu Amerikal Mslman Arapa birka duadan, sylenenlere kafa
sallamaktan ve glmsemekten baka brey bilmiyordu.
Bu kafa sallaylarmn, glmseyilerimin tesinde, gene de, baz
eyler dnebiliyordum ve Amerkanvar tepkilerde bulunuyordum.
Grdklerime dayanarak unu syleyebilirim: Haccn ok ynll,
manevi cephesi btn dnyaya yeterince duyurulabilirse ve gerei gibi
anlatlrsa, slmn din olarak seenlerin says en azndan iki misli
daha artacaktr. Grebildiim kadaryla Araplar, Arap olmayanlarn psi
kolojisini anlamakta ve halkla ilikilerin nemini kavramakta olduka
azgelimie benziyorlar. Araplar srekli ina Allah diyorlar (Allah di
lerse) sonra da yeni yeni mhtedler bekliyorlard. Bu durumuyla bile

550 MALCOLM X

slm srekli ilerleme kaydediyordu ama inancma gre, halkla ilikile

re nem verilir, gelitirilmi yntemlerle ie el atlrsa Allaha ynelen
lerin, din deitirenlerin says milyonlara ulaacaktr.
Kutsal Beldede gerek yksek kademeden gerekse aa kademeden
ok sayda grevliyle, ya da dnyann eitli yerlerinden gelmi olan
Mslmanlarla yaptmz saysz sohbetler srasnda, -ve daha sonra
Kara Afrikaya yaptm geziler srasnda- Amerikadaki siyahlarn yl
lardr kar karya kaldklar hakaretleri, grdkleri ktlkleri, ile
dikleri sular btn ayrntlaryla anlamak ve gerekleri aydnla ka
vuturmak iin elime geen bir tek frsat bile karmadm, gerekti
inde ta gediine koymu olduumu bilmem sylememe gerek var
m! Tercmanm araclyla, Amerikadaki siyahlarn gerek durumla
rn gzler nne sermede, bir tek frsat bile deerlendirmeden brak
madm. Arafat danda karlatklarma uzun uzadya anlattm bunla
r, Cidde Palas Otelinin kalabalk salonunda karlatm insanlara
durmakszn anlattm bunlar. Sohbetlerimiz srasnda, beni dinleyenle
ri tek tek gstererek -konunun kkeninde kavranmas iin byle yap
yordum- Siz... Siz. . siz ve siz de, Amerikada, srf tenlerinizin kara ol
mas yznden pis zenci diye anlrsnz. Tenleriniz kara olduu iin,
ya bombalarla parampara edilirsiniz, ya kurunlarla delik deik edilir
siniz; }a srlara inetilirsiniz, ya ate pskren hortumlarla yaklrs
nz, ya da lmne dayak yersiniz!
Konumalarm yalnzca yoksul haclar dinlemiyordu; Kutsal Dnyann nemli kiilerinden pek oklar da dinliyordu benim syledikle
rimi. Kuds Ba Mfts, mavi gzl sar sal Hseyin Eminiyle uzun
uzadya konutuk. Trkiyeli Parlamenterlerden Kasm Glek aracly
la Arafat danda tanmtk bu zatla. Szn ettiim kiilerin her iki
si de olduka kltrl insanlard; zellikle Amerikann toplumsal so
runlar konusunda her ikisi de ok eyler biliyorlard. Kasm Glek Elijah Muhammedle aramzn niin aldn sordu bana. Ayrldmz
noktalar zerinde fazla durmak istemediimi, Amerikal siyahlarn bir
lik ve beraberliini zedelememek iin, meseleyi fazla bytmek niyetin
de olmadm belirttim kendisine. Her ikisi de anlyorlard ne demek
istediimi, hak veriyorlard bana.
Mekke Belediye Bakan eyh Abdullah Eraifle de epey sohbet et
tik. Bir zamanlar gazetecilik yaparken, Mekkede yrtlen belediye
hizmetlerini hep eletirirmi. Bunun zerine de Kral Faysal, daha iyi

EL-HACC MALIK EL EHBAZ 551

hizmetler getirebilecek mi bakalm diye, kendisini Mekkeye Belediye

Bakam olarak atam. eyh Eraifin yapt hizmetlerden hemen herkes
memnun kaldn belirtiyordu. Ahmed Hayrullah ve Tunus televizyo
nunda alan arkada Essid Muhammed tarafndan, Amerikal Msl
man adnda bir de film ekilmiti bu arada. Bir zamanlar, Ahmet Hay
rullah Amerikada Elijah Muhammedle de bir mlakat yapmt.
Cidde Palas Otelinin salonunda, eitli lkelerden gelmi olan gayri-resmi kiiliklerle konumak ve gerekleri anlatmak iin fazlasyla fr
sat yakaladm. Zaten bu insanlar, Amerikal Mslman epey merak
ediyorlar, sylediklerini dinlemek iin can atyorlard. Amerikada bir
sre kalm, ya da Amerikal siyahlara reva grlenler hakknda pek
ok ey duymu Afrikallarla da tantk. Bunlardan birisi, Kara Afri
kann kabinelerinden birinde grevli bir bakan Amerikann gerek Ku
zey kesimine, gerekse Gney kesimine sk sk yapt gezilerinden at,
her gidiinde de, zellikle dikkat ediyormu ulusal giysileriyle gitme
meye. Dnya sorunlarn gn gnne izleyebilen bir kiiydi; boylesine pek rastlamamtm imdiye dein. Dinleyicilerin says olduka ka
labalkt, anlarmdan sz ettim onlara. Bir siyah olarak karlatm
hareketleri anmsamas bile, bu kltrl, yksek tahsilli, itibarl baka
nn fkesini tazelemeye fazlasyla yetiyordu. Birdenbire hiddetlenmiti,
gzleri alev alev yanyordu, eli havadayd: Amerikann ayaklar altnda
inenen siyahlar, hallerinden ne diye memnun grnrler sanki?
Amerikal siyahlar ne diye savamyorlar insan olmak iin?
Sudanl yksek bir memur, Amerikal siyah halkn hakkn aryor
sunuz siz diye barna bast beni. Hindistanl bir baka memur da, l
kenizdeki kardelerim iin, diye gzyalar dkmeye balad. Kim bilir
ka kez dncelere dalmmdr; Amerikal siyahlarn kendilerini,
dnyann beyaz olmayan halklarndan bir para gibi grmeleri, kendi
lerini onlardan ayrlmaz bir organ olarak kabul etmeleri gerekirken, bu
tr dncelerden bsbtn yoksun olduklarna ve beyin ykama i- lemlerine tabi tutulduklarna ka kez yanmmdr kim bilir. Dnya
halklar ierisinde, beyaz olmayan milyonlarca insann gz Amerikal
siyahlara evrilmitir, gelgelelim siyahlarn btn bunlardan zerre ka
dar haberleri yoktur. Kendilerini gerek kardelik duygularyla selmla
yan insanlarn hi farknda deil siyahlar.
nceleri, Kutsal Beldedeyken uyanan ve Afrikaya getiimde de
iyice pekien bir kan vardr bende, o gndr bu gndr de tarm ay-

552 MALCOLM X

m kany: Amerikada Zencilere nderlik yapan herhangi birisi iin son

derece gerekli olan birey varsa, o da, yeryzndeki beyaz olmayan tm
lkeleri kapsayan olduka uzun sreli bir geziye kmaktr. Kukusuz,
gezisi srasnda, eitli kademelerden pek ok insanla da uzun uzun
dertlemesi gerekecektir bu nderin. Kalbm basarm ki, drst davra
nan, geni dnen bir Zenci nder, Amerikal siyahlarn sorunlarn
zme kavuturabilmek iin daha deiik k yollar nererek, daha
geerli dnceler edinmi olarak yurduna dnecektir. Hereyden n
ce, bu Zenci nderler, yksek mevkilerde bulunan birok siyahn, zel
likle Afrikallarn, babaa verip dertlemeye baladklarnda, sorunu
daha deiik olarak ele aldklarn renecek ve Zenci hareketini btn
varlklaryla desteklemeye, konuyu Birlemi Milletlere getirmeye ve
ivedilikle zmlenmesini salamak iin btn arlklarn koymaya
hazr olduklarn memnunlukla anlayacaktr. Ama Afrikal bu kiilerin
tm de ok iyi bilirler; Amerikadaki Zenciler ylesine paralanmlar,
ylesine hiziplere ayrlmlar ki, amalarnn ne olduunu kendileri bi
le doru drst bilememektedirler. Bir daha tekrar edeyim ki, zellikle
Afrikallar bu noktaya tekrar ve tekrar deinmiler, yardma ihtiyac ol
duunu aka bildirmeyen birisine, karde bilinen birisine yardmc ol
may kimsenin gze alamayacan, buna kimsenin cesaret edemiyeceini anlatmaya almlardr bana. Hele bir de, yardma ihtiyac olan ki
inin tutumlarndan, yardm adna hibireyi kabul etmeyecei anlalyorsa, kimse bunun lfn edemeyecektir elbet, kimse ibirliine kendi
liinden yanamayacaktr.
Amerikal siyah nderlerin en nazik sorunlarndan birisi hayalgcu
noksanldr! Bu nderlerin dnceleri, kitle ynetim bilgileri, varsa
tabii, snrldr; en azndan bunlarn dnceleri de bilgileri de beyazlar
ca kabul grm, beyazlarca ne srlm noktaya dayanmaktadr te
melde. Amerikan iktidar evrelerinin Zencilerde grmek istemedikleri
tek ey, Zencilerin enternasyonal olarak dnmeye balamalardr.
Amerikadaki siyah rgtlerde ve bu rgtlerin ileri gelenlerinde
grlen en byk eksiklik, Afrikadaki bamsz uluslarla ve Ameri
kann siyah halkyla dorudan bir balant kuramam olmalar ve kar
delik balarnn temelini bir trl atamam olmalardr. Baksanza,
Kara Afrikadaki lkelerin devlet bakanlar, hemen hergn, Amerikal
siyahlarn verdikleri mcadelenin srekli olarak dkmn yapmakta
drlar. Birleik Devletler Dileri Bakanl, Afrikallara, Amerikadaki

r
EL-HACC MALK EL EHBAZ 553

siyahlarn sorunlarnn hzla 'zme kavuturulmakta olduunu st

kapal olarak duyurma abas ierisindedir srekli; Afrikallar buna m
inansnlard yani!
Amerikal iki yazarn en ok satlan iki kitab, Kutsal Beldede Ame
rikan siyahlarna kar gsterilen ilgiyi daha da artrm, daha da geni
letmitir. Bunda, John-Griffinin Bencileyin Bir Siyah adl kitabnn pay
olduu kadar, James Baldwinin evrilen kitaplarnn da byk pay var
dr. John Griffinin kitabn okumamsnzdr belki; kitapta, bir beyaz
olan Griffinin tenini siyaha boyayp Amerikada geziye kmas ve bir
Zenci olarak geirdii iki aylk sre ierisindeki serencam anlatlr;
sonra Griffin, bu gezide karlat olaylarn sonularn oturup kaleme
almtr. Korku dolu bir deneydi bu ! demektedir Griffin bu seyahati
iin. Kutsal Dnyada, ok beenilen bu kitab okumu birok kiinin,
zaman zaman aa vurduklar hayretlerini gizlemekten kendilerini ala
madklarna tank oldum. Bu kitab okuyan herkesin, bu konudaki ka
nlarnda byk bir deiiklik ve dncelerinde de alabildiine bir ge
nileme grlmektedir. Dnn bir kez; sahte bir Zenci olarak altm
gn geiren bir kiinin grdklerine, korku dolu deneyler denmektey
se, Amerikadaki gerek Zencilerin drtyz yldan bu yana ektiklerine
ne demek gerekecektir kim bilir, gerisini siz dnn artk, demekte
dirler kitab okuyanlarn ou.
Hep kranla anacam bir eref balamt bana: Ali Cenap Kral
Faysal, kendisiyle babaa sohbet etmek zere davet etmiti beni.
Odaya girdiimde, uzun boylu, yakkl Kral Faysal yerinden do
ruldu, bana doru geldi. O anda duyduum zihinsel tepkileri asla unu
tamam. Dnebiliyor musunuz, dnyann en nemli kiilerinden biri
siyle kar karyaydm o anda; alakgnlllnde ne derece samimi
olduu da, gsterdii kadirbilirlikten hemen anlalyordu. Kendi eliyle
bir sandalya getirdi bana, kar karya oturduk. Tercmanlmz, Pro
tokol Bakan Abdl Aziz Mescid yapmaktayd; Msr doumlu bir Arapt ve Harlemli bir Zenciden hi de fark yoktu bu zatn.
Beni Devlet Konuu olarak arlamakla, bana vermi olduklar esiz
payeden duyduum sonsuz kranlar belirtmek amacyla dilimin dondnce bireyler sylemeye alyordum, ama Kral Faysal sabrszlk
la girdi araya. Btn bunlarn, bir Mslmann bir baka Mslumana
gstermesi gereken konukseverlikten baka birey olmadn belirtti
zellikle benim, Amerikal bir Mslman olarak deiik birisi olduu-

554 MALCOLM X

mu ekledi. Bana kar yapt hereyi, srf iinden geldii iin yaptn
syledi, ve bunun tesinde hibir nedene dayanmadnn anlalmas
n istedi benden.
Kral Faysal konuurken, ieriye bir hizmeti sessizce szld, ge
tirdii nadide aylar brakp kt. Olu Muhammed Faysal, Kuzey Californiya niversitesinde okuduu sralarda, benimle Amerikan televiz
yonunda merref olduunu belirtti. Kral Faysal, Msrl yazarlarn
Amerikadaki Siyah Mslmanlar konusunda yazdklar hereyi oku
mutu. Bu yazarlarn yazd eyler doruysa, Siyah Mslmanlarm
slm diye sarldklar ey, dalaletin ta kendisidir, dedi Kral Faysal. s
lm Cemaatinin rgtlenmesine, yaygnlamasna almaktan baka
bir rolmn olmadn, oniki yldr da hep ayn rolde kaldm syle
dim kendilerine. Hacca gelmekteki tek amacmn gerek slm tan
mak olduunu belirttim. sabet buyurmusunuz, dedi Kral Faysal,
sonra da, Islm zerine yazlm kitaplarn byk bir ounluunun n
gilizceye evrilmi olduuna deindi. Bylece, gereklerden haberi ol
mayan, ya da bakalarnca yanl yollara saptrlan kiiler iin hibir
mazeret kalmyordu ortada.

1964 Nisannn son gn, Lbnann en byk liman ve bakenti

olan Beyruta getim uakla. Bir param, Mekke-i Mkerremede bra
kp gitmitim. Ve dnmde de Mekkenin bir parasn ebedi olarak
yanma aldm.
imdi de, nce Nijeryaya, sonra Ganaya uramak zere yola k
yordum. Ama Kutsal Beldede tantmz dostlardan biroklar, dn
mde kendilerine uramam, birka gnlne de olsa bir mola ver
memi istemiler, hatt bunda hayli de srar etmilerdi; kabul etmitim
ben de. rnein, dnte urayacam ilk durak, Beyruttaki Amerikan
niversitesi olacakt. Burada rencilere hitaben bir de konuma yapa
caktm, bunun iin gerekli herey oktan hazrlanmt.
Amerikadan ayrldm ayrlal, doru drst uyku grmemiti gzle
rim. lk kez, Beyruttaki Pamiye Sahil Otelinde doyasya bir uyku uyu
yordum. Sonra, yrye ktm. Kutsal Beldede geirdiim birka haf
tadan sonra kendimi olduka din hissediyordum. lk anda dikkatimi
eken ey, Lbnanl kadnlarn kendilerine zg giysileri, kendilerine

EL-HACC MALK EL EHBAZ 555

zg tavrlar oldu. Kutsal Beldede olduka gsterisiz, tam kadna ya

rar bir biimde yaayan Arap kadnlaryla karlamtm. Oysa burada
hi beklenmedik bir elikiyle kar karya kalverdim. Sokaklarda gr
dm Lbnanl kadnlar, yar Fransz, yar Arap bir grnm iindey
diler; giysilerinden, davranlarndan, daha serbest, daha zgr gzk
meye altklar belli oluyordu. Lbnann gnlk yaants zerinde
Avrupann kesin etkisi aka grlebiliyordu. Buradan u sonuca var
yordum: bir lkenin ahlk durumu asndan gllk ya da zayflk
derecesini lebilmek iin, yalnzca sokaklardaki kadnlarn giyim ku
amlarna, tutumlarna bir bakmanz yeterli olacaktr; zellikle gen ka
dnlara bakarak kesin bir yargya varabilirsiniz.
Bir lke zerinde kmsenemeyecek basklar egemense, manev
deerlerde bir gerileme olaca kesindir; bsbtn batmazlarsa tab.
Kukusuz, bu tr deiimlerin yansmas da hereyden nce kadnlarda
grlr, deimez bir kural gibidir bu. Manevi deer diye bireyin kal
mad Amerikadaki kadnlarn durumlar, en byk kantdr bu sy
lediklerimin. lkelerin pek ounda, belirli bir dengeye rastlannamakta, bunun yerine, ama olumlu ynde, ama olumsuz ynde, bir arlk
grlmektedir. Aslnda, maddi gelimelerle manev deerlerin dengede
tutulabildii yerlerde, gerek bir cennet oluturulabilir.
Beyrut niversitesinde, Amerikal siyahlarn gerek durumlarn
gzler nne seren bir konuma yaptm. Daha nceleri, kalabalk huzu
runda konumaya alm tecrbeli bir konumacnn, dinleyicilerinin
gsterecei tepkileri kolayca sezebileceini aklamtm. Konumam
ilerledike, dinleyiciler ierisindeki Amerikal beyazlarn tek yanl ve
kendilerini savunucu tutumlarn aka gryordum, ama hi ses ka
rmyorlard ve ben rtlmesi olanaksz kantlar ileri srdke de
dmanlklar git gide azalyordu. Ama Afrika asll rencilerin duru
mu bambakayd; bu arada, iittikleri karsnda Afrikallarn takndk
lar tavrlar asla unutamam.
Sonradan, Amerikan gazeteleri, benim Beyrut konumamn bir kar
gaa dourduunu yazyorlard. Bunlar okuduumda hayretler ieri
sinde kalmtm. Ne biim bir kargaayd bu? Denizar lkelerden
bylesine bir haberi hangi hayrsever muhabir ulatrabilmiti, anlam
yorum. Beyrutta kan Daily Star ba sayfasnda yer ayrmt benim ko
numama, ancak, kargaadan falan sz ettii yoktu bu gazetenin, by
le birey yoktu ki zaten. Konuma bittikten sonra, Afrikal rencilerin

556 MALCOLM X

tm de bama tler, kskvrak kuattlar beni; kucaklamak iste

yenler imza isteyenler grla gidiyordu. Amerikada Zenciler bile bylesine bir anlay ve kabulleni gstermemilerdir bana kar, Afrikallar
btn ekingenliklerini atmlard stlerinden, daha gereki dne
biliyorlard.
Beyruttan uakla Kahireye getim, oradan da trenle skenderiyeye.
Msrn bir baka kenti oluyor buras. Nerde bir mola verecek olsam,
hemen fotoraf makinama sarlyordum. imdi de, Nijeryaya giden bir
uaktaydm.
1960 Olimpiyatlarna yzc olarak katlan pilotla konumamz
bittikten sonra Afrikal, hararetli bir politikacnn yanma oturdum. Ko
nuya kendisini ylesine veriyordu ki, neredeyse barrcasna konuu
yordu. Halkn mayas bsbtn bozulmusa ve bunun nne de bir
trl geilemiyorsa, seime meime vakit kalmam demektir artk!
Bamszlklarn tam olarak elde etmeye alan yeni Afrika uluslarnn,
tartmalara yol aan, dnce ayrlklar douran herhangi bir politik
sisteme ihtiyac olmadn sylyordu ve bu dnce, savunduu tezin
nvesini oluturuyordu. Halk ne bilsin seimin ne demek olduunu!
Halk birey bilmiyor, halk bilinlendirmekse, kltrl nderlerin iidir
herkesten ok.
Lagosa vardmda beni, lbadan niversitesinde grev yapan Pro
fesr Essien-Udom karlad. Her ikimiz de ok memnun kalmtk bu
karlamadan. Siyah Milliyetilik adndaki kitabn hazrlarken, slm
Cemaatinde aratrmalar yapmak zere Birleik Devletlere geldiinde
tanmtk kendisiyle. O akam evinde, baz profesrlerin ve nemli
birok kiinin de hazr bulunduu bir yemek verdi erefime. Yemek s
rasnda gen bir doktor, Harlemde son zamanlarda beyazlardan bir ka
dnn ldrlmesi zerine New York basnnn ate pskrdn be
lirtti ve bu olaydan haberdar olup olmadm sordu bana. Basnn az
na baklrsa, biroklar, bu olayda dorudan doruya olmasa bile, dolay
l olarak benim parmamn da bulunduunu sylyordu. Harlemde
bir konfeksiyon maazas altran beyaz bir kar koca, baz Zenci
genler tarafndan saldrya uramlard ve kadn ald ar yaralar so
nunda lmt. Bu Zenci genlerden bazlar polise tutuklanmlard.
Sorgular srasnda da. Kan Kardeleri ad altnda yeni kurulmu bir r
gtn yelerinden olduklarn aklamlard. Sylentilere baklrsa, bu
genler, bana katlmak zere slm Cemaatinden ayrlan Siyah Msl-

r
EL-HACC MALK EL EHBAZ 557

manlarla sk bir iliki ierisinde olduklarn ak ak sylemeseler bi

le, st kapal olarak belirtmilerdi.
Byle bireyin olduunu ilk kez duyuyordum, ama buna hi de a
rmadm belirttim akam yemeinde hazr bulunan konuklara. n
k, Amerikann gettolarnda hayvanlar gibi bir araya skm olarak
yaayp giden ve kendilerine bir czzaml gibi davranlan siyahlar ara
snda buna benzer iddet hareketleri birgn nasl olsa patlak verecekti.
Fazla sze ne gerek vard bu konuda. Sz konusu olayla beni itham etmelerininse, her olaydan sonra bakalarnn gnahn ekecek bir kur
ban bulmaya alk olan beyazlarn tipik davranlarndan birisi olduu
nu akladm. Hep byle olmutur imdiye dein; siyahlar arasnda ne
zaman beyazlarn houna gitmeyecek bir olay ortaya ksa, beyazlarn
gzleri olayn ana nedenine deil de, olayn ilk akla gelen kurbanna
evrilir hemen.
Yalnzca Kan Kardelerini deil, dedim, btn siyahlar benim
kan kardelerim olarak kabul ettiimi syledim. Beyazlarn ileri gle
ri benim adm kirletmektir, nasl edip bir ekilde adm ktye kar
maktr; ama onlarn bu abalarnn sonucu olduka ters bir ynde ge
limitir. Bugn milyonlarca siyah, en azndan Joe Louisi saydklar ka
dar sayarlar beni, dedim oradakilere.
lbadan niversitesinin salonunda konuurken, Afrikadaki bam
sz uluslarn, Afro-Amerikallarn sorununu hi oyalanmakszn Birle
mi Milletlerde gndeme getirmeleri gerektiine deinip konunun ne
mini anlattm. Amerikal Yahudilerin politik, ekonomik ve kltrel a
dan dnya Yahudiliiyle nasl bir uyum ierisinde olduklarn anlattm
ve tpk onlar gibi, Afro-Amerikallarn da dnyadaki butun Pan-Afrikanclarla birlemeleri gerektiini vurguladm; benim kanmca, zaman
o zamand artk. Sonra dedim ki, Biz Afro-Amerikallar yaantmz be
densel olarak Amerikada srdrmeliyiz, tm Anayasal haklarmz elde
etmek iin ylmadan savamalyz ama, te yandan da, dnsel ve kl
trel olarak artk Afrikaya dnmek iin var gcmzle almalyz,
biz Afro-Amerikallar iin imdi en ok gerekli olan ey budur. Pan-Afrikanizm ad altnda toplanan ve iyice ilerlik kazanan bir birlik olu
turmak zaman gelmitir artk bizim iin.
Politik konulara daldmzda, Afrikal renciler olduka aprak
sorulara bouyorlard insan. Amerikada benim diyen adamlardan bile
beklemezsiniz bu tr sorulan. Konuma srasnda Bat ndial yalca

558 MALCOLM X

bir adam dikine dorulup bana kar veryansn etmeye balad. Ameri
kaya atp tutmama dayanamamt anlalan; ne olduysa ondan sonra
oldu ite. Kes drdr! Kes drdr! diye barmaya, slk tutturmaya,
yuhalamaya balad btn renciler. Yal Bat lndial, rencilere de
kar kacak oldu ama, baz renciler yerlerinden frlayp adamn ev
resini sarverdiler. Adam rencilerin ellerinden zorlukla kurtulabildi.
Bylesini hi grmemitim. renciler gene de hrslarn alamamlar
d, adamn ardna dp bahe kapsna dein kovaladlar. (Daha sonra
rendiime gre, Bat ndial bu vatanda bir beyazla evliymi, beyaz
larn ilettii bir irketten iyi bir i koparmak niyetindeymi ve irket
de, bana arada bir gzda versin diye benim peime takm adamca
z. Meer adamn derdi bakaym.)
Politikadan alnca Afrikallarn duygularn frenleyemediklerine
ve davranlarn neredeyse banazlk derecesine vardrdklarna son
kez tank oluum deildir bu.
Daha sonra, renci Birliine de yolumuz dutu. Burada da soru s
tne soru yneltiyordu bana renciler. Baya bunalmaya balamtm
ard aras kesilmeyen bu sorulardan. Bunun yan sra, Nijerya Msl
man renciler Derneinin eref yeliine kabul edildim: yelik kar
tm ite burada, czdanmn arasnda duruyor: El-Hacc Malcolm X. Ka
yt No: M-138. yeliimin kabul ediliinden sonra da yeni bir ad veril
di bana: Omovvale. Yoruba dilinde bu szck, yuvaya dnen yavru
anlamna gelmektedir. Bunu rendikten sonra, yaantmda bylesine
deerli bir payeye ermediimi belirttim kendilerine
O sralarda, Bar Gnlllerinin altyz kadar yesinin Nijeryada
olduunu renmitim. Bar Gnllllerinin beyaz yelerinden bir
oklar, kendi rklarnn Amerikada yapt eylerden dolay fazlasyla
mahcup grnyorlard; benimle konuurlarken bunu ak ak anl
yordum. Vakit bulduka konutuum Zenci Bar Gnlllerinden dik
katimi en ok eken, Fort Lauderdaleli (Florida) Larry Jackson olmu
tu. Morgan Eyalet niversitesinden mezunmu, Bar Gnllleri r
gtne 1962 ylnda katlm.
Nijerya radyosunda ve televizyonunda da birer konuma yaptm.
Haberleme ileriyle uraan siyahlardan biroklarnn kendi haber
ajanslarm kurabildiklerini anmsadka, buruk bir acyla tylerim di
ken diken olur sanki. Benimle mlakat yapmak zere gelen pek ok
muhabir arasnda, Amerikal bir Zenci de bulunuyordu, Newsweek der

EL-HACC MALIK EL EHBAZ 559

gisinden; ad Williamsd. Afrikann her yerini dolamak istiyordu, en

son olarak Babakan Nkrumayla bir grme yapmt.
NijeryalI devlet memurlarnn biroklaryla oturmu sohbet ediyor
duk, lf arasnda Birleik Devletler Haber Ajansnn srdrd youn
almalara da deinildi bir ara. Olaylar tamamiyle arptmak iin akla
gelmedik yollar denemekte olduka ustalam olan ajansn, Afrikallar
arasnda, Amerikadaki Zenciler her geen gn hzla kalkmyormu ve
rk sorunu ok yakn bir gelecekte kknden zmlenecekmi gibi bir
izlenim brakmak iin elinden geleni ardna koymadn sylediler.
Yksek mevkilerde grev yapan birisi dedi ki bana, Bizim tahsil grm
nderlerimiz ve halktan niceleri gerekleri tam tersinden grmekteler.
Srdrd konumasn; Birleik Milletlerde grev yapan Afrikal diplo
matlarn diplomatik maskelerinin arkasnda koca bir gerek yatmakta
dr. Beyazlar, Afrika kkenli halklar blk blk paralamak, gerek fiz
yolojik gerekse ideolojik olarak birlemelerini engellemek iin durmak
szn ikiyzllk yapmakta, gizli fesat anlamalar imzalamaktadrlar.
Sonra da ayn kii, Syler misiniz bana, Kuzey, Gney ve Orta
Amerikada seksen milyonu akn Afrika asll insan bulunduunun far
knda olan ka kii vardr lkenizde? diye sordu bana.
Afrika kkenli btn insanlar birer karde olarak birletikleri gn,
greceksiniz, dnyann gidii birden deiecek! diye tamamlad ko
numasn.
Amerikal siyahlar ierisinde, siyahlar adna bylesine evrensel d
nebilen bir kiiye rastladm sylesem, yalan olur.
Nijeryann Lagos kentinden Ganann Akra kentine getim uakla.
Sanrm, kara ktadaki lkeler ierisinde doal gzellik ve zenginlik
asndan Gana en ileri dzeydedir. Halknn durumu da olduka iyi.
lkelerini Pan-Afrikanizmin oca kabul etmekteler ve hakl olarak gu
rur duymaktalar bundan.
Uaktan darya admm atar atmaz, sinirime dokunan bireyle
karlatm. Amerikal kzl suratl bir beyaz beni hemen tand; yanma
sokularak elimi kapmak cesaretini gsterebildi. Konuurken szckler
tek tek szlyordu azndan. Alabamal olduunu syledi ve birlikte
bir akam yemei yemek iin beni evine davet etti!
Kahvalt iin aaya indiimde, otelin yemek salonunun beyazlar
la tklm tklm dolu olduunu grdm. Sanki Afrikal garsonlarn ku
laklar sarm gibi, adamlar hi ekinmeksizin, Afrikann eldememi

560 MALCOLM X

yeralt zenginliklerinden konuuyorlard. Amerikada siyahlarn zeri

ne polis kpekleri saldrtanlar, kendi kardeleri olan beyazlarn kilisele
rinin- kaplarna kilit vururken, siyahlarn kiliselerine bombalar yad
ran bu adamlar deil miydi? Ve bir zamanlar bu topraklar stnde ta
lanlara girien, siyahlar anayurtlarndan zorla karp kleletiren bu
beyazlarn atalar deil miydi? imdi hangi yzle gezinebiliyordu bu
adamlar bu topraklar stnde. Kahvalt yaparken hep bunlar dn
yordum, yediim zehir olmutu.
te orada, Gana yemekleriyle dolu o masa banda vermitim kara
rm. Afrikada bulunduum srece, azm her amda, Afrikay bir
kez daha smrmek amacyla buralara dein gelen bu ylk beyazlara
haddini bildirecek, hi dirlik vermeyecektim. Bir zamanlar Afrikann
insan gcn smren bu adamlar, imdi de Afrikadaki maden yatak
larna dikmilerdi gzlerini.
Bu tr davranlarmn, Kutsal Beldede renmi olduum gerek
kardelik anlayyla da elien bir yannn bulunmadn biliyordum.
Benim dncelerimi temelinden deitiren beyaz derili Mslman
kardelerim, yeryuzundeki gerek kardeliin ne demek olduunu da
gstermiler, tpk bir karde gibi davranmlard bana. Ve gene biliyor
dum ki, siyahlara kar gerek bir kardelik duygusu besleyen Amerika
l bir beyaza rastlamak bsbtn olanakszd. Bakmayn siz siyahlarn
yzlerine kar srtp durduklarna.
Ganaya bal kk bir koloni vardr, Amerikadan kap gelen Af
rika aslllar oturur burada. Grnne baklrsa, yazar Julian Mayfield onlarn tek nderi durumunda. Mayfielda telefon etmemle, kendi
mi evinde bulmam bir oldu. Oraya vardmda, Amerikadan kalkp gel
mi ve buraya yerlemi krk kadar siyahla daha karlatm: benim gel
memi bekliyorlarm hepsi de. Birok iadamlar, Brooklynlilerin eski
militanlarndan Dr. Robert E. Lee gibi eitli meslek erbab da vard ara
larnda. Doktorla kars diilik yapyorlard, Birleik Devletler vatanda
olmaktan kesinlikle vazgemilerdi. Daha baka, Alice Windom, Ma
ya Angelou Make, Victoria Garvin ve Lelslie Lacy gibi adlar da sayabi
lirim. Ayrca bir de, kendi aralarnda Malcolm X Kurulu oluturdukla
rn belirtmek isterim. Son zamanlardaki toplumsal olaylarn, umulma
dk gelimelerin badndrc hz ierisinde bana destek olmak ama
cyla byle bireye bavurmulard.
Dnte Afrikaya da uradm renen Afrika basnnn, ben ora
dayken yaynlad haberlerden bir ksmn hl saklyorum, antamdadr:

EL-HACC MALK EL EHBAZ 561

Ganallarca, en azndan Gneyin kpekleri kadar, ate pskren

hortumlar kadar, sr srleri kadar, meydan dayaklar kadar ve beyaz
larn irkin, nefretten burkulmu yzleri kadar bilinen bir isimdir Malcolm X ..
Malcolm Xin kavgann uluortasma atlmaya karar vermesi; hay
vanca muamele gren, zora kar zor kullanamayan pasif direniin s
nk manzaras adna umut verici bir haberdir...
u inkr edilemez bir gerektir ki, Dr. Du Boismn Ganaya geliin
den bu yana, hi bir artniyet beslemeksizin Afrikay ziyarete gelen Afro-Amerikal ve lke apnda hrete sahip tek nder, kukusuz Mal
colm Xtir. Umarz, mcadelemizde yeni bir dnemin balangc olur bu
adm. Buna biz de en azndan Dileri Bakanl kadar umut balad
mz aka belirtmek isteriz.
Bir baka haber daha: Malcolm X bizim en nemli ve en militan
nderlerimizden birisidir. Halihazrda bir sava ierisinde olduumuzu
unutmayalm. Dman gler, kendisine kara almak ve itibarn sars
mak iin ellerinden geleni yapacaklardr elbet...
Amerikann tam altbin mil uzanda kalan bir yerde boylesine tep
kiler gsterildiini aklm bir trl almyordu! Bu ne kabuld byle!
Hatt basn grevlileri, btn masraflarm kendi ceplerinden karla
may kararlatrmlard, itiraz etmek istiyordum ama dinleyen bile yok
tu beni. Gahanaian Timesn bayazar T.D. Baffoe; Sparkn yaz ilen M
dr ve Pan-Afrikan Gazeteciler Cemiyeti Genel Sekreteri Kofi Batsa;
Gana Haber Ajansnn Mdr G.T. Anim; Mr. Cameron Duodu ve da
ha biroklar saylabilir bunlar arasnda. Btn bunlara karlk olarak
teekkr etmekten baka birey de gelmiyordu elimden. Sonra, Julian
Mayfieldn Puerto Ricolu sevimli kars Ana Liviann (Akradaki blge
salk programnda grevliydi) kendi eliyle hazrlad yemek masasna
oturduumuzda, Amerikadan kap Anayurt Afrikaya snm olan si
yah gmenlerin meraklar giderek artyor ve ardarda sorduklar soru
larla beni iyice bunaltyorlard.
Keke mmkn olsayd da, Ganada benim adma dzenlenen ard
arkas kesilmeyen o randevular srasnda gzlerimin grdklerine, ku
laklarmn duyduklarna ve iimde ayaklanan duygulara Amerikal her
siyah ortak olabilseydi. Btn bunlar bir bir belirtmekteki amacm, bu
insanlarn adn duyduklar birisine kar, sradan bir birey olarak be
nim kiiliime kar gstermi olduklar yakn ilgiyi vurgulamak deil-

562 MALCOLM X

dir tabi. Bana gsterilen ilginin tek nedeni, olsa olsa, beni, Amerikada
mcadele veren tm siyahlarn bir sembol, bir temsilcisi olarak kabul
etmeleridir; siyahlarca saylp sevilme erefine ermi olmamdan geliyor
du btn nemim.
Salonun tklm tklm dolduu bir basn toplantsnda, biliyordum
ki, bana yneltilecek ilk soru, Elijah Muhammedle, slm Cemaatiyle
aramzn ne yzden aldn deeleyen bir soru olacakt. Afrikallar,
Elijah Muhammedin Arizonada grkemli bir saray yaptrd yolunda
birok sylentiler duymulard. Bunun dpedz bir yalan olduunu be
lirttim ve herhangibir aklamadan da zellikle kandm. Anlamazl
mzn yalnzca, politik birtakm ayrlklardan ve insanlk haklarmz
elde edebilmek iin dind bir tutum izlemekten ileri geldiini syle
dim. Toplumsal ve ahlaksal bir canlanmann ncln ettii, byk
lde psikolojik bir dirili eylemine giritii iin Islm Cemaatine son
derece sayg duyduumu ve Elijah Muhammedin Amerikal siyahlar
stndeki etkisinin asla inkr edilemeyeceini belirttim.
Toplantda hazr bulunan basn mensuplarna zellikle, Afrikallar
la Afro-Amerikallar arasndaki balarn salamlatrlmasnn, al veri
in hzla artrlmasnn kanlmaz olduunu anlatmaya altm. Her
iki kesimin de verdii mcadelenin birbirinden ayr olarak dnle
meyeceini vurguladm. Hi aklmdan kmaz, bu toplant srasnda
Zenci szcn azmdan karmtm ve hemeninde dzeltmilerdi
bu yanl, nazike. Bu szck pek iyi karlanmaz burada Mr. Malcolm X, Afro-Amerikallar deyimini kullanmak daha yerinde ve daha
anlamlca bir ey olacaktr sanrm. Balamalarn diledim kendile
rinden. yle sanyorum ki, Afrika da bulunduum srece de, ondan
sonra bir daha kullanmadm Zenci szcn. Amerikadaki 22 mil
yonluk Afro-Amerikalnn, Afrikallar yararna bulunmaz bir gu oldu
unu; tabi, bunun karl olarak da Afrikallarn, Amerikadaki iren
rk ayrmna dur diyebilmek iin politik dzeyde arlklarn koyabi
leceklerini ve koymalar gerektiini syledim. Gney Afrikada ege
men olan rk ayrmlarna ve Portekizin Smrgesi olan yerlerdeki yo
un basklara kar btn Afrika bir araya gelmitir, dedim. Ama tm
bu gelimeler Amerikann yararna olmasayd, Fransa, Britanya, Salazar, Vervvoerd bir gn bile dayanamazlard. Bu yzden, Washingtondakileri kendi keyiflerine braktka, hibir eyin stesinden gelemeyece
inizi kesinlikle bilmelisiniz.

EL-HACC MALK EL EHBAZ 563

Dileri Bakanl grevlilerinden G. Mennen Williamsn resmi bir

grevle Afrikada bulunduunu biliyordum. Dedim ki, u szm kula
nza kpe olsun; Afrikaya gelen Amerikal memurlarn hibirisine de
gveneyim demeyesiniz sakn. Bakmayn burada sizin yznze kar
tebessm dattklarna, yurdumuzda bize hi de byle davranmazlar.
Sonra, benim z babamn, bir zamanlar G. Mennen VVilliams'n Valilik
yapt eyalet olan Michiganda, beyazlar tarafndan acmaszca ldr
ln anlattm.
Gana Kulbnde pek ok basn grevlisinin ve ileri gelen baz ki
ilerin hazr bulunduu bir toplantya, onur konuu olarak katldm
Amerikal siyah yazarlardan mteveffa Richard Wrightn gzel, narin
yapl, kadife sesli kz Juliann evine konuk olmutum. Juliann Fran
sz asll gen kocas Ganaca bir gazete karyordu. Sonralar, Richard
Wrightn dul kalan kars Ellenle ve kk kz Rachelle de Pariste
karlamtk.
Bykelileri ziyaret edip, kendileriyle makamlarnda konutuk.
Cezayir Bykelisi, kendisini hereyiyle birlikte saldrganla adam
birisi gibi bir izlenim brakt bende. Dnyadaki ezilen tm halklarn so
runlarn temelinden zebilmek iin tek yolun devrim olduunu savu
nuyordu ve baka bireyi de grd yoktu gz. Hararetle savunduu
bu grnn kapsamna, yalnzca Cezayirlileri almyordu; btn AfroAmerikallar iin ve dnyann neresinde olursa olsun ezilen herkes iin
bu yolu neriyordu. in Bykelisi Mr. Huang Ha, olduka nazik dav
ranan birisiydi, ama bunun bir damarnda militanlk vard. Batnn, Af
rikadaki uluslar ve Afrika kkenli btn halklar paralamak iin r
pnp durduunu sylyordu da baka birey sylemiyordu. Nijerya B
ykelisiyse, Amerikada yaayan Afro-Amerikallarn yrekler acs
durumuyla ok yakndan ilgileniyordu. Yksek renimini Washingtonda tamamlamt, ayrca uzun sre de kalmt bu kentte; bunun so
nucu olarak, Amerikal siyahlarn ektiklerini gzleriyle grmt. Ay
n cmleden olarak, ok cana yakn birisi olan Mali Bykelisi, Birle
mi Milletler grevlisi olarak New Yorkta bulunmutu bir sre. Britan
ya Guianasndan Dr. Makonnenla bir kahvaltda birlikteydik. Pan-Afrikan birliinin kapsamna btn Afro-Amerikallarn da katlmas ge
rektiini tarttk kendisiyle. Ve Ganann Kltr Bakan Nana Nketsiayla da, Afro-Amerikallarn eitli sorunlarn dile getirdik.

564 MALCOLM X

Bir keresinde, otelime dndmde New Yorktan bir telefon gelmi

beni bekliyordu. Amerikan Radyo-Televizyon Kurumundan Mal Goode
aryordu. Mal Goode telefonda, Kan Kardeleri hakknda, Zencileri si
lahlandrma kulpleri hakknda ve Amerikan basnnda benim parma
mn olduu belirtilen birok olay hakknda sorular sordu bana. Ve
ben de hrltl sesler kararak alan teybine tek tek syledim dn
dklerimi.
Gana niversitesinin Byk Salonunda, Afrikada karlatm en
byk kalabala sesleniyordum. rencilerin ounluu Afrikalyd,
ama beyazlarn says da az deildi. Bu kalabalk huzurunda, Ameri
kadaki rklar arasndaki ilikilerin sanld gibi olmadn anlatabil
mek ve Birleik Devletler Haber Ajansnn bu konuda yaymaya alt
haberlerin tmyle gerek-d olduunu kafalara sokabilmek iin
konuya var gcmle yklenmeye alyordum. Afro-Amerikallarn
dtkleri durumun gerek yanlarn yanstma konusunda btn iple
rin, beyazlarn ellerinde bulunduuna parmak basmak istiyordum. Sz
lerimi genellikle, dinleyiciler arasndaki beyazlara yneltiyordum.
Bunca beyazn, bunca siyaha kar bylesine iyi davrandn gr
medim asla; Afrikada Afro-Amerikallar kaynamak iin mcadele vermekteler nicedir. Buraya -Afrikaya- gelip, Afrikallar karsnda sizin
nasl davrandnz bir grmeliler. Burada gerekten bir kaynama sz
konusu olabilir. Ama Amerikadaki siyahlara da bylesine cana yakn
davrandnz syleyebilir misiniz u grdnz Afrikallara? Hayr,
bunu syleyemezsiniz ite! Ve u grdnz Afrikallar candan sev
meniz iin de bir neden yoktur aslnda; ama sizin kesinlikle sevdiiniz
birey varsa, o da; toprak altnda yatan madenleridir Afrikann...
Bir akam, Ganal birok yetkiliyle oturmu ordan burdan konuu
yorduk. Hepsiyle de nceden tanmtk bunlarn; Gana Millet Meclisi
Bakan ve Milli Savunma Bakan Sayn Kofi Baakonun erefime verdi
i bir yemekteydi bu tanmamz. Duyduuma gre, Dr. W.E.B, Du Boisnm Ganay ziyaret ediinden bu yana, bir yabanc iin ilk kez byle
sine grkemli bir kabul treni hazrlanyordu. Bir yanda mzik, bir yan
da dans, bir yanda tadna doyum olmayan Gana yemekleri. Partiye ge
lenlerin bir ksm, bir kenara ekilmi konuuyorlard; ayn gn sabah
leyin bir parti daha verilmi de ABD Bykelisi Mahomey bu partide,
hi grlmedik bir neeyle doluymu ve benim sylediklerimi yalanla
mak istercesine samimi davranabilmek iin didinip durmu. Konuklar

EL-HACC MALK EL EHBAZ 565

bunu anlatp anlatp glyorlard kendi aralarnda. Sonra adam, eli

me geen her frsatta Amerikadaki gerekleri su yzne karmam n
leyebilmek iin de bireyler tasarlyormu.
Derken, dlerimde bile karlasam inanamayacam bir davetle
kar karya kaldm. Gana Parlamentosunda, yelerin karsna geip
de konuma yapacam hayalime bile sdramazdm dorusu.
Sz pek uzatmak istemedim, z konutum: Amerikadaki siyah
kardelerimiz sopalar altnda inlerken, alanlarda kpekler tarafndan
paralanrken, Portekizle, Gney Afrikayla uramann sras m im
di? Amerikada olup bitenler karsnda Afrikallarn yani siyah karde
lerimizin bylesine ilgisiz durmalarnn tek nedeninin, Amerikan hk
metinin youn propagandalar sonucunda, olaylar hakknda yanl bil
giler elde etmeleri olduunu belirttim.
Konumamn sonunda, Evet! diye bir ses ykseldi. Afro-Amerikallar gerekirse her bakmdan desteklemek isteriz... Kafalarmzla, be
denlerimizle, btn varlmzla
Ganada -ya da daha dorusu Kara Afrikada diyeyim- ahsen beni
en ok sevindiren ey, atoda aralarnda Osagyefo Dr. Kwame Nkrumann da bulunduu bir dinleyici karsna kmak oldu.
Kendisini grmeden nce Nkrumann kiilii hakknda epeyce so
rup soruturmutum. Btn Ganallarn, nderlerine kar besledikleri
sonsuz gveni grdke saygm artyordu. nderlerine kar besledik
leri bu saygy gzlerimle grdkten sonra, bamszlna kavumu
olan siyahlara iyice imrenmeye balamtm. Sonra. Dr. Nkrumay ma
kamnda ziyaret ettim. Kapdan girdiimi grnce, salonun en dibinde
ki koltuundan kalkp beni karlamaya kotu. Dr. Nkrumamn srtn
da, herkesin giyebilecei bir elbise vard, elini bana uzatrken sevimli
yzne bir tebessm yaylmt. El sktk. Baya bir sedire oturup ko
nutuk. Bir zamanlar, rencilik yllarnda, Amerikada uzun sre kal
dn biliyordum. Amerikadaki siyahlarn hangi koullar altnda ya
antlarn srdrdklerini geni geni anlatmaya gerek yoktu kendisi
ne; her eyden haberi vard. Afrikallarn ve Afrika kkenli insanlarn
birleebilmeleri zerinde durduk daha ok. Pan-Afrikanizmin yalnzca
Afrikallar iin deil, Afrika kkenli tm halklar iin de en kestirme bir
zm yolu olduu grn her ikimiz de benimsedik. Dr. Nkrumann davranlarn ok sevimli, ok samimi, ve grlerini de ok tu
tarl buldum. Sohbetimiz srasnda vakit ne de abuk geivermiti! Bir-

566 MALCOLM X

leik Devletlere dndmde, Afro-Amerikallara en iten sayglarn

ileteceimi syledim kendisine.
Ayn gn leden sonra otuzdokuz mil uzaklktaki VVinnebada
Kwame Nkruma deoloji Enstitsnde de bir konuma yaptm. Burada,
Gana Kltr Devrimini hzlandrmak amacyla ikiyz renci eitim
grmekteydi, ve gen Afrikallardaki politika tutkusunun son derece a
rtc rneklerinden birisine de burada tank oldum. Konumamz bi
tirmitik, sorulu-cevapl tartma blmne getik hemen. Afro-Amerikal birka gen yerlerinden doruldu; onlar, burada kimsenin tanma
d belliydi. Amerikal bir Zenciyim, diye tantt kendisini. Konu
malarndan anlaldna gre, Amerikal beyazlar st kapal savun
maya alyordu. Afrikal renciler de bunun zerine, genci yuhala
maya baladlar. Hakaretin bini bir parayd. Konuma biter bitmez de
renciler adamn peini brakmak niyetinde deillerdi; hemen evirdi
ler etrafn, Rockefellera m alyorsun? ocuklar ayartmay sil
kafandan! (Adamn meslei, ortaokul retmenliiydi, bir Amerikal
araclyla girmiti bu ie.)...
in Bykelisi ve kars Bayan Huang Ha, benim erefime resmi
bir yemek verdiler. Konuklar arasnda Kba ve Cezayir Bykelileri de
bulunuyordu. Bayan W.E.B. Du Bois ile de burada tantm. Yemekten
sonra, tane film gsterildi, ilk film, in Halk Cumhuriyetinin kuru
luunun Ondrdnc Yldnm kutlama trenlerinde ekilmi renkli
bir filmdi. Bu filmde, Kuzey Carolinal eski Afro-Amerikal militanlar
dan Robert Williamsa da geni yer verilmiti. Amerikal siyahlarn hak
larn elde edebilmeleri, kendilerini savunabilmeleri iin silahlarm ku
anp meydana kmalar gerektiini sylemesi zerine, soluu Kbada
almt ve o gndr bu gndr de orada yayordu Williams. ikinci film,
Afro-Amerikallarn kavgasn in halknn canla bala destekledikleri
ni konu alyordu. Filmde, Bakan Mao Ze-Dungun bu desteklerle ilgili
olarak verdii demecini belgeleyen sahnelerin yarara, beyazlarn her
kese bilinen vahetlerinin tiksindirici rnekleri ve sosyal haklarn el
de edebilmek iin Amerikanm eitli kentlerinde gsteriler dzenleyen
siyahlara kar gerek polis gerekse halk tarafndan yaplan ikencelerin
bir ksm da yer alyordu Son filmi de, Cezayir Devriminin dramatik
grntleri oluturuyordu.
Malcolm X Kurulundaki arkadalar, beni, in Bykeliliindeki
yemekten hemen sonra apar topar alp, Basn Kulbnde adma dzen-

r
EL-HACC MALK EL EHBAZ 567

lenen bir gece toplantsna gtrdler. Dansa dkn Ganal sosyeteler

le ilk karlamam oluyordu bu toplant. Herkes needen drt keydi
ve taknlk iindeydi. Ksa bir konuma yapmaya zorladlar beni. Bura
da da, Afrikallarla, Afro-Amerikallar arasndaki birliin vazgeilmez
bir ihtiya olduuna deindim yeniden. Kendimi tutamyordum sanki,
kalbimde ne varsa dktm ortaya; Evet dansediniz! Eleniniz! Ama
bunlar yaparken de, Mandelay unutmaynz, Sobokweyi unutmay
nz! Mezarnda ebedi istirahata ekilmi olan Lumumbay unutmay
nz! Unutmaynz zindanlarda ryen Gney Afrikallar!
Sonra dedim ki, Niin benim de dansetmediimi merak ediyorsu
nuzdur, kimbilir? nk, Birleik Devletlerdeki yirmiiki milyonluk Afro-Amerikalnn bir an olsun aklnza gelmesini istiyorum!
Ertesi sabah, bir Cumartesiydi, Cassius Clayn, kafilesiyle birlikte
bulunduumuz kente geldiini rendim. Havaalannda grlmemi
bir kalabalk tarafndan karlanyordu. Cassius Clay, Elijah Muhammedin slm anlayn benimsemeyi yelediinden, umulmadk bir za
manda kar karya gelmemizin kendisine epey sknt vereceini d
nyordum. Bana gre hava hotu, ama adm gibi biliyordum ki, Cassiusun benimle iliki kurmas, grp konumas yasaklanm olma
lyd. Cassius pek iyi bilirdi ki, imdilerde peini hi brakmayan, ken
disine toz kondurmayan tm bu insanlarn hibirisi de ortalkta yokken
Cassiusun yannda ben vardm; nceki manda bu insanlarn hibirisi
de kendisine en ufak bir ans tanmazken ben onun kazanacana b
tn kalbimle inanyordum ve hereyimi adamtm kendisine. G du
rumda kalmasn diye, Cassiusla karlamaktan elimden geldiince sa
knmaya karar verdim.
Ayn gnd. leden sonra, Nijerya Yksek Komiseri El-Hacc sa
Veli tarafndan, benim erefime bir le yemei verildi. Zt lleri; gz
lkl, ksa boylu, olduka dostsever birisiydi. Washingtonda yirmi yl
kalmt. Yemekten sonra Zt lleri, Amerikadayken karlat daya
nlmaz rk ayrmn, edindii Afro-Amerikal dostlarn anlatt konukla
ra. Daha sonra da, Afrikallarla Afro-Amerikallar arasndaki ilikilerin
durumunu bir de kendisi deerlendirdi.
Zt lleri, yemee katlan konuklara, Amerikan dergilerinden Ho
rizorin epeyce kabark ve zenle hazrlanm saylarndan birisini gs
terdi. Bu sayda, Princeton niversitesinden Dr. Moorroe Bergerin s
lm Cemaati hakknda kaleme ald bir yazsnn ilk blmne sayfa

568 MALCOLM X

larn ayordu dergi. Sayfann birisini boydan boya benim fotorafm

kaplamt; kar sayfay da gene boydan boya, NijeryalI, yakkl, gl-kuvvetli, heybetli bir Mslmann yzlerce yllk renkli bir resmi
kaplyordu.
Bu fotoraflara baktmda, her ikisinin de aslnda tek kii olduu
nu dnrm, dedi Zt lleri. Ayrldklar tek nokta, giyim-kuam;
ve birisi Amerikada domu, tekisiyse Afrikada.
Bunun iin, karde olduumuzu cmle lem bilsin diye, El-Hacc
Malcolm Xe huzurunuzda, bu fotorafta grdnz N ijeryalInn giy
dii cbbenin aynsn hediye ediyorum.
Zt lleri o zamanlar, mavi renkli, grkemli bu cbbeyle bir de
portakal renginde bir sark vermiti; epeyce duygulanmtm bu davra
n karsnda. Sar kendi eliyle gzelce yerletirmek istemiti bama,
ksa boylu olduu iin iyice eilmek zorunda kalmtm. Zt lleri ElHacc sa Veli, Kuran- Kerimin iki ciltten oluan evirisini de armaan
etmiti bana o zamanlar.
Ansn hl bir trl unutamadm bu le yemeinden hemen son
ra, Bayan Shirley Graham Du Bois arabasyla evine gtrd beni. Boylece, merhum ei, nl W.E.B. Du Boisnn son gnlerini geirdii yerin fo
torafn ekmek ansna kavutum. Bayan Du Bois, daha ok eitime
arlk veren Gana Televizyonu mdryd ve ayn zamanda yazarl da
vard. Dediine gre, Dr. Du Bois Ganaya geldiinde, Dr. Nkruma, artk
yalanmaya yz tutmu olan bu koca militana, Afro-Amerikal bu byk
bilgine, grlmedik bir tren hazrlam ve daha sonra da dile benden ne
dilersen hesab, her isteini memnunlukla yerine getirmeye alyormu.
Bayan Du Boisnm konumas ilerledike bana anlattklarna gre, Dr. Du
Boisnm takati artk iyice kesilmeye baladnda, Dr. Nkruma kendisini
ziyarete kouyor hemen. lmnn yakn olduunu her ikisi de biliyor
tabi; dostunun bir aya ukurda olduu iin, helllayorlar ve Dr.
Nkruma gzyalaryla ayrlyor oradan.
Ganada karlatm olaylar ierisinde szn etmeye deer bul
duum bir baka ey de, Kbann Gana Bykelisi, Zt lleri Mr. Armando Entralgo Gonzalez tarafndan benim erefime verilen partidir.
Ertesi sabah -gnlerden Pazard- Malcolm X Kurulu, beni havaalanna
gtrmek zere, kaldm otele gelmiti. Otelden karken, kafilesinde
ki birka arkadayla birlikte sabah yrynden dnen Cassius
Clayle karlatk. Cassius, gzlerine inanamamasna bakt bir an,

r
EL-HACC MALK EL EHBAZ 569

sonra kendisine gelebildi ve diliyle diinin arasnda Naslsnz? gibi

bir eyler mrldand. O anda, hayatnn akn deitiren o matan n
ce kendisiyle nasl da senli benli olduumuzu anmsadm birden. yi ol
duumu syledim karlk olarak; pek bilmiyorum ama yle bireydi i
te; ve sonra, kendisinin de sanrm iyi olduunu, yle olmasn btn
kalbimle istediimi belirttim. Daha sonra Cassiusa bir telgraf ektim.
Gittii her yerde Mslmanlarn kendisini ne kadar sevdiklerini gzn
den karmayacan; bunun iin de, bakalarna alet olmak gibi, baka
larnn azna bakmak gibi, yldzn sndrc davranlardan saknacanumduumu belirttim.
Akra havaalannda Malcolm X Kurulundaki arkadalarla vedala
yorduk; o srada be bykeliyi tayan bir araba kageldi; beni uur
lamak iin gelmiler!
Artk bir tek szck bile kmyordu azmdan.
Liberiann bakenti Monroviada bir iki gn kalmak istiyordum.
Uakta dndklerim, belleimden hibir zaman silemiyeceim Kut
sal Beldede grdklerimden sonra en unutulmaz eylerdi bence. Afri
ka, birbiri ardndan durmakszn skn eden bir uyan dnemine gir
miti artk. Doal zenginliklerinin kymetini anlyordu artk Afrika, ya
va yava kendisine dnyordu, kendi gcnn farkna varyordu, dn
yann kaderini etkileyecek olan rolnn bilincine varyordu Afrika.
Monroviadan, Senegalin bakenti Dakara getim Havaalannda
Amerikal bir Mslmann aralarnda bulunduunu renen Senegalliler, benimle el skabilmek iin sraya gemilerdi, imza datyordum
herkese. Halkmz Arapa konumasn bilmez, ama kalbimiz slm
iin arpmaktadr, dedi bir Senegalli. Ben de onlara, Afro-Amerikal
Mslman dinkardelerinin de bu minval zere olduunu syledim.
Dakardan, Fasa getim. Bir gn kaldm orada. Mehur Casbah zi
yaret ettim. Tarihesini bilmelisiniz; lkede dedii dedik olan beyaz
Franszlar, karaderili yerlilerin Kazablankada her istedikleri yere girip
kmalarna, her istedikleri yerde gezip dolamalarna izin vermedikle
rinden, yerliler ister istemez belli bir yerde toplanmaya balamlard ve
bunun sonucu olarak bir getto ortaya kmt. Casbah, binlerce ve bin
lerce boynu byk yerli halk, bu gettoda ok anlacak bir yaant ie
risindeydiler ve kran krana bir ylma vard. New York Harlemi nasl
meydana gelmise oras da ayn artlarla meydana gelmiti. Harlem de
Amerikann Casbah deil mi zaten?

570 MALCOLM X

19 Mays 1964 gn otuzdokuzuncu doum ylma rastlayan Sal

gn indim Cezayir kentine. Kprnn altndan ok sular akmt o
yllarda. Gene de, bir dzine insann yapacandan daha fazlasn yap
tm saylr. Aletti Oteline gitmek zere bindiim taksinin srcs, bir
zamanlar Franszlarn yapt gaddarlklar ve bundan kendi yakasn
kurtarabilmek iin giritii bireysel abalarn anlatt bana. Kar kar
dolatm Cezayir sokaklarn. Cezayirlileri ezen zalimleri, yani Franszlar destekledii iin, Amerikaya kar ar bir kin vard Cezayir hal
knda ve hemen hemen herkes de ayn iddetteydi bu kin. Gerek dev
rimci diye bunlara denirdi ite; en ufak bir korkular yoktu lmden.
Pan Americann beni yurda gtren 115 sefer sayl Jet ua, 21 Ma
ys gn leden sonra 4.25te New Yorkun Kennedy Havaalanna kon
du. Btn yolcular uaktan indiler ve gmrk kapsna doru ilerlemeye
baladlar. Muhabirlerden ve fotoraflardan oluan elli-altm kiilik bir
kalabala gzm iliince, dorusu ya, arp kaldm. Meer ne hretli
birisiyle yolculuk etmiim ben bu uakta diye geirdim iimden.
Ne yazk ki karlamaya geldikleri o hain adam da benmim meer.
Birleik Devletlerin birok kentlerinde, zellikle de 1964 ylyla ge
len uzun scak yazn nicedir beklenilen alkantlar patlak vermeye ba
lamt. Beyazlarn gazetelerinde yaz stne yaz yaynlanyor ve her
kes olanlardan dorudan doruya dile getirilmese bile dolayl olarak be
ni sorumlu buluyordu ve Amerikal siyahlar arasnda nerede bir ayak
lanma, nerede bir zorbalk ba gsteriyorsa, bunun tek kkrtcs
benmiim gibi bir anlay yaylmaya alyordu; ayaklanmalarn tek
sembol vard ve o da bendim.
Nerde olursa olsun o gne kadar dzenlediim basn toplantlarnn
en muhteemi oluyordu bu seferki; flalar ardarda patlyor ve muhabir
ler soru yamuruna tutuyordu beni.
Mr. Malcolm X, u sizin Kan Kardelerinden ne haber? Rivayetlere
gre sizin rgtnzle ok yakn bir iliki iindeymiler sylendiine g
re, gerektiinde iddete bavurabilmek iin uzun eitimlerden geiyorlarm, masum beyazlarn canna kyanlar da hep onlarm, siz ne dersiniz?
(...) Mr. Malcolm X, btn Zencilerin, silahlandrma kulplerinin safla
rnda yer almasna iaret eden bir buyruk vermisiniz, yle mi?...
Tmn de ayr ayr cevaplandrdm bu sorularn. Dnp dolap
gene Amerikaya gelmitim biliyordum bunu. Olup biten hereyin g
nahn toptan ekecek bir kurban arayan beyazlarn, hep kendi tarafla-

EL-HACC MALK EL EHBAZ 571

rina yontan sorularyla kar karyaydm gene. New Yorkun beyaz

genleri zavall insanlar kurban ederken kimseden t kmaz; ve bu
nun ad 'sosyolojik b'r sorun olup kar. Ancak ne var ki, siyahlardan
birisi, bir cana kyacak olursa, lkenin btn iktidar unsurlar, ipe e
kecek birisini aramaya koyulurlar hemen. Bu numaralar bilmeyen mi
kald Amerikada? Siyahlar lin edilirken, ya da lmlerden lm bee
nirken kimsenin kl kprdamamtr ve hep denilmitir ki, Sakin
olun, herey yoluna girer yaknda. Beyazlar evlerinde silah bulundu
rurlarsa, mesken savunmas iin; nefis savunmas iin, Anayasann ver
dii bir hak denilir buna. Gelin grn ki, siyahlar, brakn evde silah bu
lundurmay, silahn adn bile azlarna alacak olsalar, dpedz melun
bir dnce kabul edilir bu.
Btn muhabirleri apallatracak bir bak asyla girmitim so
runlarmza. Amerikal siyahlarn, beyazlar tarafndan kafalarna soku
turulan safsatalarn peinde koturup durmay artk brakmalar gerek
tiini syledim. Beyazlarn azlarna bakacak olursak, Amerikadaki
tm siyahlar iin szmona sosyal haklar dilenip durmaktan baka bir
seenek kalmamt ortalkta. Dedim ki, Amerikal siyahlar Birleik
Devletleri, Birlemi Milletlerin huzuruna karmaldr hereyden n
ce. Ellerindeki en gl, en karkonulmaz silahn bu olduunu bilme
lidir siyahlar. stelik bunu yaparken de, insanlk haklarnn inenme
si gibi olduka salam bir yasal dayanak da szkonusudur. Ve bunun
yannda, Angola ve Gney Afrika da emsal olarak gsterilirse, ABDnin
sululuu daha da kesinleecek ve o zaman kaacak delik bulamayacak
tr. ABDye kendi yurdu kendisine dar gelmeye balayacaktr.
Bilmez miyim ben bu adamlarn ne menem bir yaratk olduklarn;
basn grevlileri bana bu konuyu unutturmak ve sz baka bir alana
kaydrmak iin gevelemeye balamlard. Sz Mekkeden Gelen
Mektupa getirip dayadlar, benim gnderdiim mektuba. Bu konuyla
ilgili olarak kendimi hazrlkl olarak kabul ediyordum:
Umuyorum ki, Mekke-i Mkerreme'ye ilk ve son kez yaptm bu
Hacc ziyareti, slm Dnyasnn itikatta orta yolu benimsemi olan 750
milyonluk Mslman kitlesiyle ok sk bir iliki ierisine girebilmemiz
iin Mslim Camii Birliimizin att gvenli admlarn ilki olacaktr.
Gene ilk ve son kez anlyorum ki, Kara Afrikallar artk ynlerini nice
dir kayplara karm kardelerine, Amerikadaki 22 milyon siyah insa
na evireceklerdir! Afrikallar seviyor bizi! zgrlk yolunda srdr

572 MALCOLM X

dmz etin mcadeleyi adm adm izliyor hepsi de! u bizim Ame
rikal szmona Hristiyan beyazlarn, biz siyahlara, z kardelerimiz
olan Afrikallar ve anayurdumuz olan Afrikay horlamamz retebil
mek iin elinden geleni yapmasna karn, arkas gelmeyen bu uykudan
ge de olsa uyanmaya balamamz gren Afrikallarn ne kadar mutlu
olduklarn anlatamam!
Dorudur, Mekkeden byle bir mektup gnderdim. Artk beyaz
lar da bir karde gibi grdnz syleyen siz deil miydiniz? diye
soruyorsunuz bana. te, yle cevaplandraym bu soruyu: slm Dnyasnda bunu gzlerimle grdm, btn kalbimle duydum ve sonunda
dncelerimin ne gibi gelimeler gsterdiini de bildirdim memleketi
me! Mektubumda yazdm hereyi imdi de harfi harfine kabul ediyo
rum. Burada bir kez daha tekrar edeyim ki, beyaz tenli Mslmanlarla
gerek kardelik sevgisini gnlden paylatk, ama oralarda herhangi
bir Mslmann baka bir rktan oluuna, baka bir renkten oluuna
kimsenin kulak ast da yoktu ki zaten.
Hacca gitmek, gr am alabildiine geniletmitir: Bu gezi, ye
ni bir anlay fledi benim ruhuma. Kutsal Beldede geirdiim iki haf
ta ierisinde, Amerikada geirdiim otuzdokuz yl boyunca hi rastla
madm eylere tank oldum. Btn rklar, btn renkleri tandm;
hem de gerek bir kardelik anlay ierisinde! Tek bir yrek gibi ar
pan! Tek bir beden gibi yaayan! Tek bir varlk gibi ibadet eden! Irk ay
rmclar yok, liberaller yok; bu szcklerin ne anlama geldiini, ne ie
yaradn bile bildikleri yok o insanlarn.
Gemite, evet, btn beyazlarn grlerine kulaklarm bile bile
tkyordum. Ayn hataya bir daha deceimi de hi sanmyorum; n
k artk, hepsinin deilse bile, baz beyazlarn gerekten tamamiyle sa
mimi olabileceklerini anlam bulunuyorum. Baz beyazlarn, siyahlarla
gerekten dosta, kardee geinebilecek zihniyette olduklarn biliyo
rum artk. Gerek slm bana gstermitir ki, siyahlarn tmn birden
bir kalemde silip atmak ne kadar yanl bir tutumsa, beyazlarn tm
n birden bir kalemde silip atmak da o kadar yanl bir tutumdur.
Evet, baz Amerikal beyazlarn, bu lkeyi mahvetme yolunda ba
n alm yrm olan bu rklk belasn iyiletirmeyi gerekten is
tediklerine inanyorum artk!
Benim tavrlarm Kutsal Dnyada deimeye balamtr asl; bunun
nedeniyse, orada grdklerim, orada rendiklerimdir; gerek kardelik

EL-HACC MALIK EL EHBAZ 573

adna yaplan nice eylere tank olmamdr bunun nedeni; yalnz bana
kar gsterilen kardee yaknlklardan sz etmiyorum kukusuz. eit
li milletlere mensup, eitli renklere mensup kiilerin bir araya geldii bir
yerde, btn insanlar arasnda grlebilen kardelikten szediyorum
ben. te imdi de Amerikada bulunuyorum gene ve beyazlara kar tak
nacam tavrmn da doal olarak, gerek benim grdm, tank oldu
um, gerekse teki siyah kardelerimin grd, tank olduu eylere g
re yn deitirmesi, duruma gre bir yn belirlemesi gerekecektir. Kar
delik ad altnda nelerle kar karyaysak, tepkimiz de ona gre olacak
tr, bundan bakas nasl dnlebilir! Bugn iin Amerikann banda
ki en byk dert ok daha bakadr; beyazlar ierisinde iyi ya da karde
e duygular beslediini syleyebileceimiz kiiler toplum ierisinde
aznlkta kalmaktadrlar, hatt parmakla gsterilecek kadar azdr bunla
rn says; stelik, bu insanlar da genelde deil de, yalnzca bireysel ili
kilerde byle davranmaktadrlar. Birleik Devletleri kar kar dolaarak
ancak elde edebileceimiz bu bir avu iyi' insan hesaba katmayacak
olursak, topyekn 22 milyonluk siyah halkn karsnda ayn safta topla
nan topyekn 150 milyonluk beyaz halk kalyor geride!
Baksanza, Amerikadaki rkln tohumlar ne kadar derinlere
salmtr. Beyazlar, her ne hikmetse, kendilerinin stn olduklarna
inanrlar ve bu inan beyazlara toplu olarak kk salmtr, beyazlarn
hepsi de istisnasz inanrlar bu rk stnlne; stelik ok derinlere
kk salm olan bir dncenin kklerinin derinliini kestirebilmek de
pek mmkn deildir; nk bu kkler, beyazlarn ulusal bilinaltnda
yatmaktadr. Hatt ou beyazlar, kendi rklklarnn farknda bile de
ildirler; ok nemli bir deneyden geip de, bilinaltnda yatan rklk
larnn u ya da bu ekilde su yzne vurduuna tank oluncaya dein
de bilincine varmazlar rklklarnn.
Baknz! Beyazlarn Amerikadaki siyahlara kar gttkleri bu rk
lk politikas yalnzca Amerikal siyahlarla deil, dnyann baka yer
lerindeki beyaz-olmayan halklarla da bann derde girmesine neden
olacak boyutlara ulamtr. Beyazlar iin nemli olan; kendi renklerin
den olmamaktr; yani beyaz deilseniz, beyazlar hereyleriyle sizin karnzdadr. Kim olursanz olun, aldrmazlar bile buna. te beyazlar, be
yaz-olmayan insanlar karsnda takndklar bu yz karas tavrdan bir
trl kurtulamamaktadrlar. Ve dnyadaki beyaz-olmayan btn insan
lar da, beyazlara lf anlatmaya almaktan artk btnyle usanmlar-

574 MALCOLM X

dr! Birok lkelerde, rnein Vietnamda karlatnz amazlarn tek

nedeni de budur ite. Ya da daha yakn bir rnei, szgelimi Bat Yarmkresini ele alalm, Afrika kkenli hemen hemen 100 milyonluk bir in
san kitlesi para para blnp, birbirine dman edilmitir; birbirle
rinden nefret etmeyi, birbirlerine asla gvenmemeyi onlara retense
beyazlardr elbet. Byk Antillerde, Kk Antillerde, Kbada, Brezil
yada, Venezuelada, Gney Amerikann her yerinde, Orta Amerikada
durum hep byle deil midir! Saydm bu lkelerin tm de Afrika ka
n tayan insanlarla doludur! Kald ki Afrika ktasnda bile yapacan
yapmtr beyazlar ve siyah Afrikallar esmer Araplara, szmona Hristiyan Afrikallar da Mslman Afrikallara can dman yapmay ba
armtr. Dne biliyor musunuz, neler olmazd, Afrika kkenli b
tn bu halklar bir an olsun, aralarndaki bu kan ban bir dnebilseler. Hepsinin de aslnda ortak amalar gttklerini bir hesaba katsalar
ve bir birleebilseler neler olmazd ki gerekten?
Basn grevlileri o gn benden yakalarn kurtarabildiklerine ne ka
dar sevinmilerdir kimbilir. Son zamanlarda Afrikada tantm dostla
rmn beni anladklarna, konumalarmda hep hakk gzettiimi bil
diklerine btn samimiyetimle inanyorum. O gece, diyebilirim ki sa
baha dein ard kesilmedi telefonlarn. Evimde telefonun bandan hi
ayrlamyordum. New Yorkun eitli semtlerinde oturan erkek ve kadn
dinkardelerimiz, basn toplantsnda sylediklerimi radyo ve televiz
yondaki haber bltenlerinden renmilerdi, bu nedenle kutlamak isti
yorlard beni. Pek ou beyaz olan baz insanlar da, baka yerlerde de
konuup konuamayacam merak ediyorlard
Ertesi gn, arabama binmi, evreyoluna gezintiye kmtm. Kr
mz kta beklerken, bir araba sokuldu yanma. Arabay bir beyaz ka
dn kullanyordu, kaldrmdan yanda, yani benden yana da bir beyaz er
kek vard Malcolm X ! diye seslendi adam. Dnp baktmda, araba
dan darya sarkp elini bana doru uzatt. Glmsyordu da. Bir be
yazla el skmann sizce bir sakncas var m diye soruyordu adam.
Dnebiliyor musunuz! O srada yeil k yanmt, dedim ki adama,
insanlarla el skmann ne sakncas olacakm bence. Ama siz insan
msnz bakalm? insansanz ne l!

19. 1965

erei olduu gibi sylemem gerekir. Zenciler, yani Afro-Amerikallar, Birlemi Milletlere bavurarak, Amerikada kendileri iin
adaletin salanmasn talep etmeye hi eilim gstermediler. Bunu ya
pacaklarna da asla ihtimal vermiyordum ben aslnda. Amerikal beyaz
lar, siyahlarn beyinlerini ylesine ykamlar ki, ne deseniz hava; siyah
lar, kendi sorunlarnn lke ierisinde zmlenmesi gereken bir sos
yal haklar sorunu olduuna inanyorlar. Amerikal siyahlar mcadele
lerinin esas itibariyle uluslararas bir sorun olduunu ileride belki anla
yacaktr, ama o gnleri de benim gzm grmeyecektir sanrm.
Ve gene ok iyi biliyordum ki; beyazlarla siyahlarn gerekten kardeesine bir anlama ierisinde birarada yaayp gidebileceklerini bana
reten, bana yeni bir anlay, yeni bir bakas getiren Islmn orta
yolunu benimsemek bakmndan da bana uymayacak, benim izimden
yrmeyecekti Zenciler. Amerikann Zencileri, hele hele yal Zenciler,
Hristiyanln herkese bilinen, kabul edilen zulmlerine ylesine bo
yun emiler, kendilerini bu anlaya ylesine teslim etmiler ki, sorma
yn gitsin.
Bu durumu ok iyi bildiim iin, her Pazar gn leden sonra, ya
da akamlar Harlemin mehur Audubon Balo Salonunda dzenledi-

576 * MALCOLM X

im toplantlara katlan ve ounluu Mslman olmayan Zencilerden

oluan dinleyiciler karsnda konuurken, slm dinine pek arlk ver
miyordum. Bunun yerine, beni dinlemeye gelenlerin hepsini de olduk
lar gibi kabullenmek durumunda kalyordum:
ster Mslman olsun, ister Hristiyan! ster Katolik olsun, ister
Protestan... ster Baptist olsun, ister Metodist; ister Demokrat olsun, is
ter Cumhuriyeti; ister Mason olsun, isterse Boynuzlu! Bunlara hi al
drdm yok, benim szm Amerikadaki btn siyahlaradr. Ve gide
rek bu yeryzndeki btn siyahlara! nk bamzdaki bu sorun
tm dnya siyahlarn ieren bir sorundur; hem biz, yalnzca sosyal
haklarmzdan yoksun braklm deiliz, biz tm insanlk haklarndan
yoksun braklmz, insan insan yapan tm deerlerden...
Konumalarm bittikten sonra, sokaklarda karlatm insanlarn,
hatt elime sarlmak iin can atan, benden imza isteyen hayranlarmn
bile yzlerinde ve seslerinde, dur bakalm nolacak bu iin sonu tavrn
aka sezebiliyordum. Hissediyordum ve hatt bal gibi biliyordum ki
beni dinleyen bu insanlar benim pek salam tahtaya basmadma inan
maktadrlar. Savan getirdii zgrlk kavramndan bu yana siyah
lar, dn olmayan birtakm yollara girmilerdir. Siyahlarn nne d
p nderlik taslayan kimseler, byk bir ounlukla, hi olmadk bir
yerde yzst brakmtr onlar. Drt elle sarldklar Hristiyanlk y
zst brakmtr onlar. Siyahlar gemiin yaralaryla kvranmaktadr
lar daha, siyahlar ekingendirler, siyahlar kukuludurlar.
nceleri iin pek farknda deildim belki, ama imdi daha iyi anl
yorum bunu. Kutsal Dnyada bulunduum, yani Amerikann rksal
kmazlarnn ok uzanda olduum sralarda, Amerikadaki beyazlar
arasndaki temel blnmeler zerine rahat bir kafayla ilk kez dnme
ye balayabilmitim. Ve gene beyazlarn tutumlarnn, gdlerinin si
yahlarla ne derece ilgili olduu, siyahlan ne dereceye kadar etkilediini
de ilk olarak orada kavramaya balamtm. Bu yeryznde geirdiim
otuzdokuz yl boyunca ilk kez lemlerin Yaratcs huzuruna Mekke-i
Mkerreme'de kyordum, tm dnya insanlnn yapt gibi.
Kutsal Dnyann o esiz huzuru ierisinde; aslnda, daha nceden
szn ettiim horul horul uyuyan hac kardelerimin ortasnda uyank
olarak geirdiim o gecede, belleim, ebedi olarak unuttuumu sand
m kiisel baz anlarma btn benliimle ekip gtrd beni... Ta es
kilere, hatt sekiz dokuz yalarnda ufack bir ocuk olduum o yllara.

1965 577

Evimizin tam arka tarafna den, Lansing krlarnn ortasnda, Hector

Tepesi diye adlandrdmz bir yer vard, umarm imdi yerinde yeller
esmiyordur. te Hector Tepesine tek bana uzanp gkyzn seyret
tiim, stmden kayp giden bulutlara baka baka binbir hayallere dal
dm o eski gnleri yeniden anmsadm Kutsal Dnyada. Ve daha son
ra, bunun tam tersine, nice yllar sonra hapishaneye dtmde hc
remdeki ranzama uzanarak geirdiim gnleri anmsadm; zellikle
hcre hapsinde kaldm zamanlarda yapardm bunu; biz tutuklular
arasnda Delik denirdi buna. Ranzamn zerinde yalnz bama uzanr
ken, sel gibi kalabalklara hitap ederdim dlerimde. O sralarda, nasl
olurdu da bylesine salam bir nseziye sahip olabilirdim, ya da niin
bu gibi eyler sezerdim; hi bir dncem yok bu konuda. Ama gr
yordum ite bunlar o zamandan. O zamanlar kalkp da bunlar birisine
anlatacak olsaydnz, kafay oynatm derlerdi adama. Ben, kendim bile
en kk bir ihtimal veremiyordum bunlara.
Mekkede de, Elijah Muhammedin yannda geirdiim oniki ylm
yeniden anmsadm ve herey bir film eridi gibi yeniden geti gzleri
min nnden. yle sanyorum ki, Elijah Muhammede kar duyduum
inancn ne kadar btn ve sarslmaz olduunu tam anlamyla kestirebilmek, bakalar iin tamamiyle imknsz bireydir. Ben ona, yalnzca
sradan bir insan mertebesindeki bir nder deil, ayn zamanda lh bir
nder olarak da inanyordum. Btn kalbimle inanyordum ki, insan
larda grlen zaaflarn, noksanlklarn hibirisi de yoktu onda, ve gene
inanyordum ki o yanl bir i yapmazd, hi kusur ilemezdi. Kutsal
Dnyadaki bir tepe zerinde sradan bir insana halkn bylesine bir
hrmet gstermesinin hele hele birisine kutsal a ermi ya da lh
destee mazhar olmu birisi gzyle bakmalarnn ne kadar tehlikeli
olabileceini enine boyuna dndm.
Dncelerimde alabildiine bir genileme, daha Mekkedeyken
balad. Yaknlarma yazdm mektuplarmda, Amerikan siyahlarnn
mcadelesine, temel sorunlarna yeni bir anlayla bakmaya baladm
anlatmaya alyordum. Hak ve hakikat araycs olarak kaldm sre
ce de bu tr deiikliklerin meydana gelmesi olaan bireydi.
Bir bakasnn propagandasn yeterince yaptm artk diye yazm
tm dostlarma. Ben gerein peindeyim, kimin azndan km
olursa olsun umurumda deil. Ben hakkn peindeyim, kimin lehinde
ya da aleyhinde olursa olsun umurumda deil. Ben hereyden nce ve

578 MALCOLM X

hereyden ok bir insanm. Bu nedenle de, insanlk lemine kimin ya

rar dokunduuna inanyorsam, onun yanndaym artk.
Amerikal beyazlarn ellerinde bulunan yayn organlarnn byk
bir ounluu, benim, artk siyahlara yeni bir yon vermeye altm
duyurmaya pek yanamyordu. 1964 yln uzun scak yazyla birlikte
bagsteren olaylar her aamada yenilerini srkleyip getiriyordu ar
dndan ve Zencileri kkrtmakla sulanan da hep ben oluyordum. Hi
bo braklmyordum, bir radyo ya da televizyon mikrofonu azma da
yandnda, Zencileri kkrtmaksan, iddete nayak olmaktan szedildi mi, tepem atyordu birden.
unu kafanza kesinlikle koyunuz ki, gettolardaki mevcut adi ei
timden, evsizlikten, isizlikten ileriye gelen bu toplumsal dinamiti ate
lemek, kimsenin iine yaramayacaktr. Patlamaya her an hazr olan bu
durum eskiden beri vardr, yeni deildir ve fitilinin atelenmesine falan
da gerek yoktur: kendi kendine patlayacak zelliktedir; fitilini tututu
racak atei kendi iinde tamaktadr bu dinamit...
Bu sefer de, Amerikann en fkeli Zencisi deyip ktlar bana. Bu
ithamlar knamama gerek yoktu. imden nasl geliyorsa, ylece ko
numaya bakyordum ben; fkeye inancm vardr. ncil, fkenin de bir
vakti olduunu syler. Azlar kapanmak bilmiyordu, kkrtc, kaba
kuvvet retmeni diyorlard bana. Yeri gelince ta gediine koymak ge
rekiyordu. Bu kuyruklu bir yalandr. Lf olsun diye iddet isteyen kim,
ama adalet iin gerekli gryorum bunu. Sanyorum ki, beyazlar, Zen
ciler tarafndan bir saldrya urayacak olursa ve emniyet kuvvetleri, bu
beyazlar Zencilerin elinden kurtarma konusunda gszln, yeter
sizliini, isteksizliini ortaya koyarsa, bu durumda i baa decektir ve
beyazlar kendilerini Zencilerin ellerinden kurtarabilmek iin, kendile
rini savunabilmek iin bireyler yapacaklardr, gerekirse silaha sarla
caklardr; bunu yaparken de hakszlar m yani? Ve gene bana kalrsa;
mevcut yasalar beyazlarn saldrlarna hedef olan Zencileri korumaktan
aciz kalyorsa, bu durumda Zencilerin silaha sarlmalar gereklidir; art
lar zorluyorsa kendilerini savunmak iin tabii.
Malcolm X Silahl Zencilerin Meccani Avukatln Yapyor!
Nesi var sanki bu cmlenin? Syleyeceim size nesi, olduunu. Be
yazlara kar bedensel bir savunmadan sz eden bir siyahm ben. O be
yazlar ki, Zencileri lin edebilirler, atelere atabilirler, bombayla havaya
uurabilirler, meydan dayaklarna ekebilirler; buna birey diyen ol

1965 579

maz. Diyecekleri bellidir: Sabrl olun! Ee ne de olsa kolayna kopul

muyor alkanlklardan (...) Bakn ite herey dzeliyor yava yava.
Ben bunu bilir bunu sylerim; hayvanca muameleler gren birisi
nin, kendisini savunmak iin bireyler yapmay denemeksizin, karla
t btn gaddarlklara boyun emesi, balanamaz bir sutur. Bu p
srk Hristiyan felsefesinin yorumlarndan ileri geliyorsa ya da Gandi
felsefesinin rettii bireyse bile, nerden geldiklerine bakmam ben, in
sanlk d felsefeler olarak nitelendiririm bunlar.
Yaptm her konumada, beyazlara kar takndm yeni tavrmn
iyice aydnla kavumasna alyordum: Samimi, art niyeti olmayan,
iyilik sever beyazlara kar syleyecek szm yoktur benim. Artk bili
yorum ki byleleri vardr! Kesinlikle inanyorum ki, btn rklara
kar mcadele vermek Zencilerin doal bir hakkdr, hangi bahaneyle
olursa olsun kullanmaldrlar bu haklarn.
u kadar var ki, bu iddet yaftas boynumda asl olmad srece
beyaz gazetecilerin gzlerine uyku girmiyordu sanki. Bu sulamayla
kar karya kalmakszn bir tek sylei bile yaptm sanmyorum.
Kaba kuvvet ve iddet taraftar olmamak, Amerikal siyahlarn so
runlarna zm bulmay srekli ertelemek anlamna geliyorsa, ben her
zaman iddet taraftar olmay yelerim; ama srf iddetten korunmak iin.
iddete kar kmaktan, ertelenmi bir ozum anlalyorsa, ben bu ite
youm. Bana gre, ertelenen bir zm, ozum deildir hi bir zaman. Ya
da baka bir ekilde aklayaym bunu. Bu lkedeki siyahlarn insanlk
haklarn elde edebilmek iin iddete bavurmak gerekiyorsa, buna hi
tereddt etmeksizin bavurulmasna taraftarm ben. Tpk, ar ayrm
gzetilmesinin sonucu olarak rlandalIlarn, PolonyalIlarn, Yahudilerin
yapt gibi. Onlarn durumu neyse, bizimki de odur, yleyse onlarn
yaptklar neyse, bizimki de o olmaldr; bu iin sonu nereye varacaksa
varsn, bu iddetten kim zararl kacaksa ksn, hi mesele deil.
Beyazlar, kendi rklarnn siyahlara kar giritikleri insanlk d
davranlar anlatan birisine kulak vermekten irenirler aka. kide
bir bana eitli yaftalar taklmasnn, bana devrimci denilmesinin ne
denini ok iyi anlyorum. Sanki ben su iliyormuum gibi bir hava
domaktadr! Hani, Amerikal siyahlarn gerek anlamda bir devrime
kar ilgi duymalarnn gerekmedii de sylenemez. Bizdeki devrim
szcnn Almancas Umvvalzungtur. Topluca bir deiimi anlatr bu
szck, her eyi temelli olarak devirmeyi. Msrda Kral Farukun devri

580 MALCOLM X

lii ve Nasrn ulat baarlar, gerek anlamda bir devrimin en gzel

rneidir. Eski bir sistemi temelinden ykp, yerine yeni bir sistem
oturtmak demektir devrim. Bunun bir baka rnei de, Bin Bellann n
cln yapt Cezayir devrimidir. Cezayirliler 100 yldr lkelerine
kk salm olan Franszlarn tmn de silip atmlard yurtlarndan.
yleyse, Amerikal Zencilerden sz eden birisi, devrim szcn na
sl sakz edebilir azna? Evet, Zenciler srekli olarak sulamaktalar bu
sistemi; ama bunlarn amalar sistemi temelinden ykmak, btnyle
deitirmek deildir ki. Zencilerin szde isyan etmeleri, mevcut sistem
ierisinde varlklarm kabul ettirmek abasndan te bir ama tama
maktadr! Zenciler ciddi bir isyana kalksalard byle mi olurdu, ne bi
leyim, hani bunun iin, Zencilerin bamsz eyaletler kurmak amacyla
savamalar gerekirdi. eitli gruplarn, eitli kiilerin savunup dur
duklar bir grtr bu, ok nceleri Elijah Muhammed de katldn
bildirmiti bu gre.
Beyazlar bu lkeye ayak bastklarnda iddete kar olduklarm
kantlama gerei duymuyorlard. Ama iin asl yle deil ki, ad iddet
aleyhtarna km ayn beyazlarn dile getirdikleri szlere bir kulak
verelim:
Yerli Amerikallarn, yani Kzlderililerin adi bir rk olduu kura
mn kabullenen ulusumuz, katliamlarn dourduu bir ulustur. Daha
Zenci kitleleri kylarmza gelip dayanmadan nce, koloni halinde ya
ayan bu toplumun yaps oktan bozulmaya balamt bile. Onaltnc
yzyla gelinmeden nce de, rksal stnlkler salamak urunda sa
valar yaplm, ve kanlar aktlmtr. Yerli halkn soyunu kknden
kurutmay ulusal bir politika olarak benimseyen ve uygulayan tek ulus
biziz herhalde. stelik btn bu trajik deneylere, kutsal bir cihad g
zyle baktk. Dorusu ya, bugnk halimizle biz bile, utan verici bu
olaylar bir trl knamak istemiyoruz, ya da bu olaylardan dolay vic
dan azab ekmeye balayabilmi deiliz henz. Edebiyatmz, filmleri
miz, oyunlarmz, arklarmz, szn ksas hereyimiz, gemiteki bu
katliamn vgleriyle doludur. Bu topraklarda bizden ok daha nce
hayat srmekte olan Kzlderilileri birka paraya bldkten sonra ne
rede kurak blge varsa oralara ala kapatlm davarlar gibi sktrdk
ve soylarnn temelli olarak tkenmesi iin, srler halinde lme terk
ettik onlar. te biz, hl bylesine bir gaddarla sayg duymalarn
retiyoruz ocuklarmza.

r
1965 581

Huzur iinde yanyana! te size, beyazlarn azlarna sakz gibi

doladklar szlerden bir bakas daha, iyi, gzel! Sylediklerine bir di
yeceimiz yok ama, yaptklarna ne demeli ya bu beyazlarn? Beyazlar,
tarihte kaydettikleri ilerleyiler srasnda hep Hristiyanln sancan
tamlardr... Ama bir ellerinden de kl ve tfek hi dmemitir.
Hristiyanlk tarihinin ta balarna dnp bir gz atabilirsiniz. im
dilerde kendisini hiyerarik bir dzenle bsbtn tamamladna inan
dmz ve Hristiyanln kkn oluturan Katoliklik, gnmz Hristiyan kiliselerinin l Papazlar dedii kimseler tarafndan Afrikada
gelitirilen bir inant. Ayn inan beyazlarn Avrupasna girer girmez,
Hristiyan kiliseleri bu inanc adamakll bozmaya koyuldular. Hristiyan
kiliseleri birden bire, Afrikaya yneldiler. Kzlha sanca ardna gizle
nerek toprak istil etmek, lm samak, smrmek, yamalamak, rz
dmanl yapmak, insanlar ezmek, insanlara zulmetmek iin ve be
yaz rkn stnln zorla kabul ettirmek iin gitmilerdi oralara.
Kendilerini dnyann tek ve yenilmez efendisi olarak kabul eden beyaz
larn, bu konuda kendilerine ne denli gvendiklerinin ak bir kantdr
bu tr davranlar. Btn dnyann tek efendisi havalarna giren beyaz
larn srtlarn dayadklar tek gse, kupkuru bir madde stnlyd.
Maddede bylesine stn olmalarna karn, manada sfr iyice tket
miti beyazlar. nsanln ezelden beri srp gelen tarihesi bize gster
mitir ki, gerek anlamda nderlik ancak mn plannda salanabilir.
nsan insan yapan, insan mknats gibi eken ey mndr. Madde, in
sana ancak zorla sz geirebilmektedir. Mndan, sevgi fkrr. Madde
gcyse ancak bunalmlar retebilmektedir.
Devlet tarafndan kartlan yasalarn hibirisinin de kardelik anla
yn zorla yayamyacam syleyen rklarn grlerine bu noktada
yzdeyz katlyorum. Gerek anlamda bir dnya barysa aradmz,
bunu olsa olsa, ilhamn dinden alan; mnnn egemen olduu bir din
le ynetilen dnya devletleri verebilecektir bize. te gzlerinizin nn
deki u hrpalanm Amerikada slm dinine iddetle ihtiya vardr;
herkesten nce de Amerikal siyahlarn ihtiyac vardr buna. Ben bu ka
ndaym. Amerikadaki tm siyahlar akllarn balarna toplayp, d
nsnler bir kez; teden beri Amerikann en ateli Hristiyanlar ken
dileridir; iyi, gzel ama ellerine ne geti bundan? in aslna baklrsa,
iplerin ucu beyazlarn ellerinde olduktan sonra, beyazlarn karc yo
rumlar ierisinde boulup kaldktan sonra... Bu dnyay nereye gt
rebilecektir ki Hristiyanlk?

582 MALCOLM X

Dnya nfusunun te ikisini oluturan beyaz-olmayan insanlar

ancak bakaldrya gtrebilmitir bu din. Dnya nfusunun te ikisi,
dnyann her yerinde, te birlik beyaz aznla Defol! ekmektedir.
Ve beyazlar da ardna bakmakszn defolup gitmektedir. Bir yandan be
yazlar giderken, bir yandan da beyaz-olmayan halklarn soluk solua
bir aknla eski dinlerine, beyazlarn pagan diye yaftaladklar dinlerine
dndklerine tank oluyoruz. Yalnzca bir din -slm- beyazlarn Hristiyanl karsnda ayakta duracak ve ona kar savaacak gc kendisin
de bulabilmitir; stelik bin yldr srp gelmektedir bu sava. Zaten
Hristiyanla da, olsa olsa slm haddini bildirebilirdi.
Afrikallar hzla, ya Islma, ya da kendi yerli dinlerine dnmekte
dirler artk. Asyallar da, ya Hindu olmaktalar, ya Budist olmaktalar, ya
da Mslman olmaktalar.
Bir zamanlar Hristiyanlk Hal Seferleri ad altnda dinsel bir sava
dnemi amt Douya kar; imdi de sra slmda, imdi de slm Batya yrmektedir. Hristiyanla Dounun -Asyann- kaplar kapan
mtr artk; Afrikaya baktmzda, Afrikallarn hzla din deitirdii
ni ve slm setiini grmekteyiz; Avrupadaysa Hristiyanlktan bir
denbire bir souma ve hzl bir ka dnemine girildiini grmekteyiz.
Btn bu gelimelere baklarak yaplan genel bir deerlendirmeden
sonra hemen herkesin birletii bir gr kyor ortaya: Hristiyanln
elde kalan en son ve en gl kalesi, dnyadaki btn beyazlar adna
yklmaz bir payanda grevini stlenmi olan Amerikann Hristiyan
medeniyetidir.
Madem ki, durum bu minval zeredir, madem ki Hristiyanlktan
btn dnyann stk syrlmtr ve madem ki bu szde Hristiyanlk
bugn yalnzca Amerikada benimsenmektedir, yleyse Hristiyanln
sonu ha geldi ha geliyor demektir. Bunu tahmin edebilmek iin akl ba
nda birisinin daha fazla kanta ihtiyac olmasa gerek.
Protestan dinbilimcilerinden bazlarnn, eitli yerlerde kan yaz
larnda Hristiyanlk sonras dnem diye bir deyim kullandklarndan
haberiniz var mdr bilmem? Ve bu deyimleriyle de imdiyi anlatmak is
tiyorlar.
Peki ama, nedir bu Hristiyanlk kiliselerinin birden dlerinin tek
nedeni? Bunun tek nedeni, rklkla savamakta grlmemi bir baa
rszla uramalardr. Eskiden beri srp gelen Ne ekersen, onu bi
ersin szdr bu dn tek nedeni. Hristiyan kiliseleri rklk ek
miti, zndkasna yaplmt bu; imdi de rklk biiyorlar ite.

T
1965 583

Bir bakma kerem yl olarak kabul edebileceimiz u 1965in Pazar

gnlerinde yaplanlar dnn bir kez, aklna hayaline sdramyor
insan; szde dindar siyahlara, Siz buraya, Tanrnn Evine giremezsi
niz! diyerek kaplar arkasndan srgleyen diyakozlarn ynettii ce
maatlerde grlen Hristiyan vicdan karsnda syleyecek sz bulam
yor insan.
Son zamanlarda kanl rk atmalarna sahne olan St. Augustine
olaylarndan daha ackl bir olay olabilir mi? rnek olarak gterebileceiniz bir ey varsa, hemen syleyin. Horida topraklarnda yer alan bu
kent, adn, Katoliklii sapmalardan kurtaran Afrikal bir azizden al
maktadr oysa.
Bana sorulacak olursa; dnyann beyaz olmayan halklarnn tm
n de kendisine kul kle etmeyi, btn siyahlar toptan mahvetmeyi
kafalarna koyan, dnyann szde Hristiyan beyaz toplumlar iin Tan
r son bir ans tanmaktadr, tm yaptklarndan dolay pimanlk duy
malar iin, btn gnahlarnn kefaretini demeleri iin son bir frsat
vermektedir onlara. Tanrnn, tvbe etmesi iin Firavuna tand son
ansn aynsdr bu da. Ama Firavun inkrnda diretmiti ve ezdii in
sanlara kar adaletle hkmetmeye yanamak istememiti. Ve, hepimi
zin de bildii gibi, Tanr sonunda defterini drmt Firavunun.
Siyahlara kar iledii gnahlardan dolay gerekten vicdan azab
ekiyor mu acaba beyaz Amerika? Beyaz Amerika, pimanlk duyacak
ve gnahlarnn kefaretini deyecek bir zihniyet tayor mu acaba im
di? Amerikan toplumunda aznlkta kalan, toplumun yarsn, hatt
te birini oluturan bu beyazlarn, ettiklerine piman olma ve gnahlar
nn kefaretini demeye niyetleri var mdr hereyden nce?
Siyahlarn, yani u zavall kurbanlarn birou -aslnda siyahlarn
hemen hepsi demek daha doru olur- kendilerine yaplanlar balaya
cak olgunluktadr. Daha dorusu, hepsi de unutup giderler btn bu ci
nayetleri.
Ne var ki, Amerikal beyazlarn pekounda, yaptklarn telfi et
mek iin hi bir eilime rastlanmamaktadr; anlalan, siyahlara kar
adaletli davranmaya pek niyetleri yok.
Gerekten de, yzyllar boyunca milyonlarca insan hayvanlatran,
kleletiren, trl trl bahanelerle ezen, bunca insann namusunu g
zn hi krpmakszn kirleten beyazlar, btn bunlarn karln ney
le deyecektir? Gerek kimliklerinden, gerek kiiliklerinden soyulan,

584 MALCOLM X

kltrlerinden koparlan, tarihleri unutturulan, isiz gsz braklan

siyahlarn ektikleri sefilliklere karlk olarak, Adil Tanr ne gibi bir ke
faret isteyecektir bakalm?
rk ayrmnn lfta kaldrld bir kraathane, bir tiyatro, bir hela bir dizi gstermelik kaynama olayndan birkadr bu saydklarm-,
bunlarn hibirisi de birer kefaret yerine geemez kukusuz.
Amerikada ksa bir sre kaldktan sonra, yeniden yurt dna k
tm. Bu seferki gezimde de, Orta Douda ve Afrikada onsekiz hafta ka
dar kaldm.
ikinci gidiimde zel grmeler yaptm dnya apnda nl ki
iler arasnda unlar bulunuyordu: Msr Devlet Bakan Cemal Abdnnasr; Tanzanya Devlet Bakan Julius K. Nyerere; Nijerya Devlet Baka
n Nnamoi Azikivve; Gana Devlet Bakan Osagyefo Dr. Kwame Nkruma; Gine Devlet Bakan Sekou Toure; Kenya Devlet Bakan Jomo Kenyatta; Uganda Babakan Dr. Milton Oboto.
Ayrca Afrikal, ArabistanlI, Asyal; gerek Mslim, gerekse gayriMslim din liderlerle de tanp konutum. Gezdiim bu lkelerin hep
sinde de, Afro-Amerikallarla, eitli mesleklerden alan beyazlarla,
ileri gelenlerle, halktan kiilerle konutum.
Afrika lkelerinden birisinde grev yapan beyaz bir Amerikan b
ykelisi, Afrikada, gelmi gemi Amerikan bykelileri ierisinde
en ok sevilip saylanym. Sevinerek belirteyim ki, Afrikal kdemli bir
nder syledi bunu bana. Birgn, leyin oturup, akama dein usanmakszn konutuk bu bykeliyle. Kendisi hakknda ok iyi eyler
duymutum ya nceden, buna dayanarak, bana anlattklarna doal ola
rak inanmam gerekiyordu: Afrika ktasnda bulunduu srece hibir e
ye rksal yaklamla bakmam, renklerine falan bakmakszn btn in
sanlarla ok iyi geinmi, herkesle ilgilenmi. Ona gere, dil ayrlklar,
renk ayrlklarndan daha ndeymi. Renk ayrlklarnn farkna, ancak
Amerikaya dnd zaman varabiliyormu.
Dedim ki kendisine, Syledikleriniz olduka gzel, ama gerekte
rk olan Amerikann insan deildir; beyazlardaki bu rklk psikolo
jisini besleyip byten, Amerikann politik, ekonomik ve toplumsal at
mosferidir dorudan doruya. Katlyordu sylediklerime.
Amerikan toplumunun, eitli insanlarn bir araya gelmelerini ve
aralarndaki renk ayrlklarna kar kaytsz kalmalarn neredeyse im
knsz hale getirdiini her ikimiz de kabul ediyorduk. Gene her ikimiz

1965 585

de kabul ediyorduk ki, u rklk bels bir defedilebilseydi, zenginle

yoksulun birbirine te git, beri gel demeksizin, insan insana yaayp gi
debilecekleri bir topluma kavuacakt Amerika.
Bykeliyle yaptmz konumann sonunda yeni birey reni
yordum, stelik ok houma giden birey: beyazlarn hi irisi de dou
tan kt insan deildi asla. Ama Amerikann rk toplumu, bireyleri
kt davranmaya, eytan gibi olmaya zorluyordu. Bu toplum, insann
en adi yanlarn su yzne karan ve insann en rezil davranlarn n
plana iten bir psikoloji dourup emziriyordu.
Gene Afrikada karlatmz bir baka beyazla da, bsbtn dei
ik bir konuma gemiti aramzda; bana kalrsa, bykeliyle uzun
uzun tarttmz eylerin pek ou bu adamn kiiliinde toplanmt.
Yaptm bu geziler srasnda, srekli bir gzetim altnda bulunduu
mun, adm adm izlendiimin farkndaydm kukusuz. Ardma taklan
grevli, kendisini kastl olarak belli ediyordu, srekli olarak beni izle
diini gizlemiyordu, ve irkefin tekiydi. Kim adna altn kesinlik
le bilmiyordum, kendisi de aklamamt bunu zaten, yoksa niye saklyacam. Neyse bende afak biraz ge atmt ama adamn foyas da so
nunda meydana kmt. Farkna varmtm ki kaldm otelde ne za
man yemek iin lokantaya girsem, karmda bu adam gryordum, ba
na yakn bir masaya oturup srekli olarak beni gzetliyordu. Ona rast
lamadan yemek yediimi bilmiyorum. Gren de, John Dillinger falan
sanrd beni.
Bir sabah kahvalt yapyordum, baktm gene o. Kalkp doruca ya
nna yardm ve benim peimi hi brakmadnn farknda olduumu
syledim adama, sonra da; Merak edip de renmek istediin birey
varsa, niin gelip bana sormuyorsun da geriden geriye bakp duruyor
sun?" dedim. Bunun zerine adam, benim, yanna yaklalamyacak ka
dar azametli birisi olduumdan falan dem vurmaya balad. O zaman,
kelimenin tam anlamyla bir ahmak olduunu syledim adamn yz
ne kar. Benim kim olduumu bilmedii haldd, benim ne iin urat
m, hangi dnceye hizmet ettiimi bilmedii halde bakalarnn a
zna bakarak, bakalarnn kuklas olarak peime takldn syledim.
nsann tuttuu iin kimseyi rgalamayacan, ama yapt i ne olursa
olsun, insann biraz kafa altrmas gerektiini, hep bakalarnn d
ncelerine gre deil, biraz da kendi dncelerine gre hareket etme
si gerektiini syledim. Bu szm adama epey dokundu; ondan sonra

586 MALCOLM X

biraz dili zlmeye balad da baklay kard azndan. Meer ben

neymiim; adamn azndan konuuyorum: Amerikan dmanymm,
Amerikall kabul etmiyormuum, fesatnn tekiymiim, hainmiim
ve byk bir olaslkla da azl bir Komnistmiim. Btn bu syledik
lerinin, beni ne kadar az tandn ve bana kar ne kadar ksr bir an
lay ierisinde olduunu aka kantladn syledim adama. Federal
Soruturma Brosunun, CIAnn ya da bakalarnn beni, srf zgr d
nceli olduumdan dolay sulu karmaya altklarn belirttim.
Gereklerin peinde olduumu, hereyi tarafsz olarak tartmaya ve hereye lyk olduu deeri vermeye altm syledim. Benim asl kar
ktm eyin, basmakalp iten-pazarlkl dnceler ve iten-pazarlkl toplumlar olduunu akladm. Kiilerin inan zgrlklerine son
derece sayg duyduumu; kiilerin, akllarnn doru bildii eylere uy
makta serbest olmalar gerektiine inandm ve ayn ekilde, bakala
rnn da benim inan zgrlme sayg gstermelerini beklediimi
syledim adama.
Bizim yldrm hafiye bu szlerimden sonra, Siyah Muslmanlar
hakkndaki dini grlerime srad hemen. eflerin bunun iin mi g
revlendirdiler seni? dedim adama. Tavrmn ve dncelerimin dei
ip deimediini anlaman, azm yoklaman iin mi grevlendirdiler
seni? u anda inandm Islm, Mekkede retilen slmdr, dedim.
udur yani: Allahtan baka Tanr yoktur, ve bindrtyz yl nce Mekke-i Mkerremede yaam olan Muhamned Ibn Abdullah da Allahn
en son Peygamberidir.
Ta bandan beri ikillendiim birey vard, bir frsatn bulup de
tim bu noktay ve bununla da bizim yldrm hafiyeyi btnyle ileden
kardm. Konuma srasnda adam, sorduu ya da syledii hereyden
hi deimeyen, hep birbirinin benzeri olan bir bencillik, znellik gs
teriyordu. Buradan hareketle bir tahminde bulunmaya alyordum. De
dim ki adama, Sen daha iyisini bilirsin ya, bana kalrsa, senin adn lngilizlemi ama asln Yahudi. Elinde olmakszn yapt davrantan,
edasndan, tam stne bastm anlalyordu. Nereden bildiimi sordu
bana. Bu konuda ok tecrbeli olduumu, Yahudilerin bana hangi cep
helerden saldrdklarn iyi bildiimi, bu yzden foyalarn kolaylkla
meydana karabileceimi syledim. Aslnda Yahudilerle benim bir alp
veremediimin olmadn, ancak, Yahudilerin Amerikal siyahlarla ah
bap olduklarm ve siyahlar dost bildiklerini iddia etmelerine ramen bu

1965 587

konuda aka ikiyzllk yaptklarn; te yandan, Yahudiler hakkndaki tartma gtrmez gerekleri aklamaktan ekinmediim iin de
admn Yahudi-dmamna ktm ve bana ikide bir byle sylenmesi
nin bsbtn sinirime dokunduunu anlattm adama. Dedim ki, Evet
Zencilerin sosyal haklar konusunda balatlan harekette beyazlar ieri
sinde en ok uraan, en ok varlk gsteren, en ok para harcayan, ha
rekete nderlik eden, en liberal davranan Yahudiler olmutur, bu ba
kmdan takdir ediyorum onlar. Ama, diye srdrdm konumam;
Yahudilerin byle bir rol ayn zamanda kendileri iin oynadklarn,
ok can alc bir nedenden dolay bunu yapmaya gerek duyduklarn bi
liyorum: Beyaz Efendilerin ilerde daha da artabilecek garazlarnn yn
n deitirmek, Yahudileri buna hedef olmaktan kurtarmak m gereki
yordu, yleyse Amerikada ortaya kan garazlar niin daha ok Zenci
lerden odaklanmasnda Sonra dedim ki, Sosyal haklarla Yahudilerin
lf olsun diye ilgilendiini, bu konuda hi de samimi olmadklarn or
taya koyan bir kant gerekiyorsa, evremize bir bakmak yeterlidir; Kuzeyde en amansz rk ayrmclarnn Yahudiler olduunu her adm ba
nda grebiliriz. Baka rnek aramaya hi gerek yok, siyahlarn hak id
dia ettii alanlarn hemen hepsine de bir gz atn; buralarda Yahudiler
hereyi ellerinde bulundurmuyorsa, hereye egemen deillerse, ya en
byk hisseler onlarndr, ya da manivelay ellerinde tutmaktadrlar. Pe
ki, Yahudiler gerekten, samimi olarak, Zencilerin sosyal haklarna ka
vumalar iin tm bu bask aralarn kullanyorlar m? Asla!"
Btn bunlarn uzantsnda, Yahudilerin siyahlara kar ne kadar
dikkatli davrandklarnn kant da aktr bence, dedim. Herhangi bir
Zenci, kendi semtini brakp da beyazlarn oturduu hatr saylr bir ye
re tanyorsa, burada yzdeyz Yahudiler byk ounluktadr, hemen
her zaman geerli bir tesbittir bu. Beyazlarn toplu glerinde yurtlarn
dan klarnda hep bata gidenler kim olmutur? Yahudiler! Byle du
rumlarda ou zaman, baz beyazlar yerlerinden hi kmldamazlar,
bunlarn kimler olduu da bir bakmakla anlalr: rlanda Katolikleridir
bunlar, talyanlardr; tek tk de Yahudilere rastlanabilir bu arada. Ve,
iin tuhaf, Yahudilerin kendileri iin de kabul edilmek ou zaman
byk derttir.
Bunlar sylyorum ya, gene her yerden Yahudi-dman sesleri
ykselmeye balayacaktr. Evet, yle! Ama kim ne derse desin; gerek,
gene de gerektir.

588 MALCOLM X

Yurt dna bu kez yaptm gezi srasnda, Amerikan sahnesine da

ha ok politik gelimeler egemendi. Hem Kahiredeyken, hem de daha
sonra getiim Akradayken, Amerikan haber ajanslar arkam brakm
yorlar, Atlantik-ar telefonlarla kimden yana olduumu soruyorlard.
Johnsondan yana mydm, yoksa, Goldwaterdan yana mydm?
Benim dncelerime gre, Amerikal siyahlarn ilesi dinmedii
srece, her iki adayn da birbirinden farksz olacan syledim. Bana
gre, siyahlar iin bu seimin, tilki Johnson ya da kurt Goldwater
yelemekten te hibir nem tamadn syledim.
Amerikann politik ortamnda Muhafazakrlk sznden kan so
nu, Pis zencileri olduklar yerde tutalm, cmlesinde dmlenir. Ve
Liberalizm de, Zincirlileri olduklar yerde tutalm, ama kendilerine
daha iyi davranacamza dair sz verelim; aptal yerine koyalm bu zen
cileri bir sre daha, daha parlak vaadlerle, demeye getirmektir bir ba
kma. Benim dnceme gre, bu iki durum arasnda Amerikal siyah
lara den tek ey, hangisine yem olacan semekti; Liberal tilkiye
mi, yoksa Muhafazakr kurda m? nk, her ikisi de nasl olsa boa
zna sarlacakt siyahlarn.
Johnsona yklendiimden daha az ykleniyordum Goldvvatera.
Aralarnda grdm tek fark uydu; kurt inine den bir insan ne ya
pacan bilebilir hi deilse. Tehlikeli kurdu daha yakndan izleyebilir
insan, oysa, mlayim, kurnaz tilki iin durum hi de byle deildir.
Kurdun srtan dileri karsnda uyank durur insan ve hayatn kurta
rabilmek iin gcnn yettiince savaabilir. Halbuki, kurnaz tilki kar
snda faka basabilir, kanabilir. Madem tilkiden ald sz, size bir r
neini vereyim bunun. Dallastaki cinayet Johnson Bakanlk koltuu
na oturttuktan sonra, Johnsonn yoklamaya gittii ilk insan kimdi?
Gnln almaya gittii ilk kimse, en yakn dostu Sereydi; Georgia se
natr Richard Russeld yani. Sosyal haklar bir seciye meselesidir di
yordu, nne gelene bunu sylyordu Johnson, ama te yandan da en
yakn dostu Kuzeyin en azl rklarndand, sosyal haklara kar alan
sava Johnsonn en yakn dostu krklyordu. Dnn ki, bir erif,
bir yandan banka soygunlarna iddetle kar ktn aklyor herke
se, te yandan da Kanunsuz Receple sk fk dostluk ilikileri kuruyor;
neye benziyor dersiniz bu durum?

1965 589

zyle sz birbirine uyduu iin, bir insan olarak Goldwater se

ver, sayarm. Gnmzn politik ortamnda pek rastlanamyacak bir
zelliktir bu. rklarla gizli sakl grmeler yapp, kaynamaclara da
pas vermek sevdasnda deildi. Bana kalrsa, Goldvvater halk ikna et
meksizin, bylesine beenilmeyen bir durumun riskini gze almamaly
d. Siyahlara aka syledi kendisinden onlara bir yarar gelmiyeceini.
Hesaba katlmas gereken birey vardr oysa. Siyahlarn huylardr, bir
sistemin kesinlikle kendilerine kar olduunu grp, bu sisteme kar
durmalar gerektiini anladklarnda birdenbire silkinip harekete geer
ler. Kuzeyli Zenciler, kurnaz liberallerin srekli ninnilerini dinleye din
leye birer dilenci olup ktlar. Gneyli Zenciler de, kpek gibi dileri
ni gstererek hrlayan beyazlarla yz yze olduklarndan, ksa zaman
da, ayaklanp zgrlklerini elde edebilmek iin beyazlarla atmaya
giritiler. Oysa bu hareketler Kuzeyde ok sonralar balayabildi.
Diyeceim, siyahlar iin Goldvvatern Johnsondan ya da falancadan
daha iyi olacan sanmyordum. Seimler srasnda Birleik Devletlerde
deildim ben, ama olsaydm bile, adaylarn ikisinden birini Bakanla
uygun bulup da oy kullanmaya gideceimi, ya da herhangi bir Zenciye bu
konuda akl vereceimi hi sanmyordum. Herey olup bitti, sonular
alnd ve Beyaz Saraya oturann Johnson olduu akland. Ezici bir o
unlukla kazanmasnda en byk etken kukusuz, Zencilerin oylaryd;
tam da Johnsonn istedii gibi bir seim olmutu ite. Kazanan Gold
vvater olsayd, her zaman sylyorum ya, Zenciler, kendilerine kar
drst davranarak dilerini gsteren bir kurtla kar karya olduklarnn
farkna varacaklard. Bylesi daha iyi deil miydi, neler oluyor demeye
kalmakszn kendilerini bir saldrda yar yarya paralayabilecek bir til
kiyle kar karya bulunmaktansa, ne yapaca belli olan bir kurt kar
snda bulunmalar daha iyi deil miydi siyahlarn?
Amerikal Zencilerin sorunlarna eilebilmek iin kurmay tasar
ladm siyah Milliyetilik trnden bir rgtn kuruluunu tamam
layabilmek iin abalarken karlatm zorluklarn tmne de ylmadan
kar koyuyordum. Niin Siyah Milliyetilik? Niini belli: Amerikan toplumunda grdmz eyleri yle bir karlatralm; toplumda gzle
grlebilecek bir siyah dayanmas olmazsa, ne yaparsak yapalm, hibir
zaman beyaz-siyah dayanmas da olamayacaktr; birlik salanacaksa, bu
birlii ncelikle siyahlar kendi aralarnda salamaldrlar, deil mi?
Umarm hatrlayacaksnz, ocukluumda Marcus Garveyin Siyah Mil-

590 MALCOLM X

liyetilik hakkmdaki dncelerini renerek byyordum; aslnda,

babamn lmne neden olan eyin de bu dnceler olduunu sy
lemilerdi bana. Elijah Muhammedle altm sralarda da grmtm
Milliyetilerin, etkinliklerini; politik, ekonomik ve toplumsal felsefe
bakmndan glydler ve rksal deerleri siyahlar arasnda yava yava
yaymakta ok ustaydlar. Irksal deerlerle birlikte, rksal gdleri geli
tirmeye ve gven duygusu alamaya alyorlar; siyahlarn artk ne
pahasna olursa olsun emeklemeyi brakp ayaklar stnde dikilmeye
balamalar gerektiini, gemiin btn kt etkilerini stlerinden tek
tek silkerek toplumda kendilerine bir yer bulmalarnn zorunlu ol
duunu iddia ediyorlard bu Siyah Milliyetiler.
Tasarladm rgt kurabilmek iin didinirken karlatm zor
luklardan birisi, gya benim eski bir Siyah Mslman olarak bilinmemdi. Gerek anlamda bir siyah-beyaz kardeliinin oluabilecei bir
toplum yaratmay en byk ama olarak benimseyen ve halis siyahlar
dan kurulu bir rgtn mayasn tutturmak istiyordum, ama
kamuoyunda benim hakkmda beslenen eski yaygn kan, yolumu
iyiden iyiye tkyordu. Hakkmdaki bu yanl imaja yava yava yeni bir
ekil vermeye alyordum. Halkn, zellikle de Zencilerin gvenini
yeniden elde ederek nmdeki keyi dnmeye alacaktm. fkemde
herhangi bir azalma olduu sylenemezdi, en azndan eskisi kadar f
keliydim gene, buna karlk, Kutsal Dnyada tank olduum gerek
kardelik, fke yznden insann grme yeteneinin btnyle krlen
diini retmiti bana.
Elime geirebildiim her frsatta, Harlemdeki ileri gelen kiilerle
uzun uzadya konuuyorduk. Bunun yannda halka hitaben konu
malar da yapyordum, diyordum ki: Gerek slmn bana rettiine
gre; nsanlk Ailesini ve nsan Toplumunu drt ba mamur bir
duruma getirebilmek iin, dinsel, siyasal, ruhsal, rksal, ekonomik cz
lerin tmn bir araya getirmek gerekmektedir.
Mekkede gerek yolu bulduktan sonra, hemen her eitten yakn
dostlar edindim.Hristiyanlardan, Yahudilerden, Budistlerden, Hindulardan, mantklardan, hatt tanrtanmazlardan! Kapitalist, Komnist ve
Sosyalist olarak bilinen dostlarm vardr benim! Dostlarm arasnda
lmllar, muhafazakrlar, ar ulardan olanlar var, hatt Tom-Amcalam olanlar bile var bunlarn arasnda! imdiki dostlarm artk rengrenktir; siyahtr, esmerdir, kzldr, sardr ve beyazdr!

1965 591

Harlem sokaklarndaki dinleyicilere diyorum ki, nsanlk, lem

lerin Yaratcs olan, Tek olan Tanrya kendisini ne zaman topyekn tes
lim ederse, nice zamandan beri lf ok edilen 'bar' ortamna ancak o
zaman yaklaabilecektir... Lf ok edilen, ama bir trl eyleme
dklemeyen o bar alanna.
Diyorum ki konutuum insanlara, Amerikann bugnk rksal or
tamnda, siyahlarn beyazlara kar srdrdkleri kavgaya salt bir in
sanlk sorunu olarak yaklamamz gerekmektedir, ve bundan sonra da,
ikiyzl bir politika gtmeyi, ykc propaganda yapmay btnyle
brakmak gerekmektedir. Diyorum ki srf insan olarak ele aldmz her
iki rk da Amerikadaki insanlk sorununu rayna oturtabilmeleri
bakmndan ayn zorunluluklar ve ayn sorumluluklarla kar karya
bulunmaktadrlar. yi-niyetli beyazlarn diyorum, teki beyazlar arasn
da beslenen rklk anlayyla etkin bir ekilde ve dorudan doruya
savamalar bir devdir. Ve siyahlar da kendi aralarnda, yalnzca eit
sosyal haklar konusunda deil, ayn zamanda sorumluluklarn da eit
olarak yklenilmesi gerektii konusunda bir gayreti krklemek zorun
luluuyla kar karya bulunmaktadrlar.
teki Zencilerin pek oundan daha iyi biliyordum ki, Amerikann
bandaki rk sorununun bir an nce zme kavumasn drt gzle
bekleyen ne kadar beyaz vard. Biliyordum ki, beyazlarn birou da, en
azndan Zenciler kadar bezmilerdi bu durumdan. Beyazlardan belki en
azndan elli mektup aldm gnler olmutur; sizi temin ederim. Gene
beyazlar, herhangi bir yerde yaptmz mitingten sonra dinleyiciler
arasndan seilip gelerek etrafm eviriyorlar ve hep ayn soruyu
soruyorlard bana: Samimi bir beyazn yapabilecei ey nedir bu
durumda?
Onu dedim de aklma geldi, ne zaman bu soruyla karlasam, size
daha nceden szn ettiim kk kolejli kz hatrlamadan edemem.
Hani u, New Englanddaki kolejinden kalkp taa New Yorka gelen, s
lm Cemaatinin Harlemdeki lokantasnda beni bulan kz var ya, ite
ondan sz ediyorum. Sorusuna karlk, yapabilecei bir ey bulun
madm sylemitim kendisine, hatrlarsnz sanrm. Kzcaza bu
ekilde karlk verdiim iin hl pimanlk duyarm. imdilerde de
beyazlardan pekou ayn soruyu yneltmekte bana; bu konuda
tamamen ciddi olduklarn, samimi olduklarn sylyorlar ve hemen
hemen hepsi de, aa be yukar ayn noktalara deiniyorlar. Hani

592 MALCOLM X

diyeceim, keke kzcazn adn, adresini, hi olmazsa telefon

numarasn falan bilseydim de, daha sonralar beyazlara sylediklerimi
ona da syleseydim.
Beyazlara, hereyden nce, bizim Siyah Milliyetiliini benimsemi
rgtmzn, Afro-Amerikallar Birlii Tekilt adndaki r
gtmzn ne durumda olduunu aklamak gerekiyordu. r
gtmzn belirli kurallar erevesinde ilediini, bu nedenle de r
gtmze katlmalarnn mmkn olmadn belirtiyordum. Aslnda
btn bunlar, siyahlarn kurduklar rgtlere katlmak isteyen beyaz
larn, vicdan azabndan kurtularak gnl rahatlna erebilmek iin kes
tirme bir yol aramalarndan baka birey deildi benim dncelerime
gre. Gzmze batabilecek ekilde evremizde dolap durmakla,
bizim yanmzda olduklarn aka kantlam oluyorlar bir bakma.
Ama tm bunlarn, Amerikadaki rklk derdini yokedebilmek iin
hibir ie yaramad da ac bir gerekti. Irkl Zenciler yapmamak
tadr ki. Gerekten samimi olan beyazlarn, rklk konusunda kendi
durumlarn aratrmak iin salkl bir deney yapabilecekleri alan,
siyah kurbanlar arasnda aramamalar daha doru olacaktr. Kendilerini
bir de baka yerlerde, Amerikadaki rkln asl sava cephelerinde
denesinler bakalm. Irklk kendi aile ocaklarndadr; Amerikadaki
rkln has, kendi renkdalar arasndadr. Gerekten samimi olduk
larn syleyen beyazlarn, asl uramalar gereken alanlar, ite buralar
dr; bireyler baarmak niyetindeyseler, buralara el atmaldrlar.
Bundan baka; siyahlarn rgtlerine beyazlarn ye olarak katldk
larn dnelim, bu durumda beyazlarn salt varlklar, hi farknda
olunmakszn, bu rgtlerin glerini dorudan doruya zayflatacak
tr. Byle sylyorum diye, samimi beyazlarn aleyhinde konutuum
sanlmasn. Hatt, beyazlarn en deerli yeleri bile; Zencilerin, neler
yapmalar gerektiini, hele hele kendileri iin, kendi kendilerine, ba
baa vererek, kendi topluluklar ierisinde neler yapabileceklerini ke
fetmelerini btnyle engelleyecektir.
Kimsenin duygularn zedelemek istemiyorum asla, ama u kadarm
da sylemeliyim ki; Zencilerin evrelerinde, ya da Zenci semtlerinde ay
lak aylak dolaan ar merakl beyazlara, hibir zaman gven
duyamammdr. Zencilerin yanlarndan hibir zaman ayrlmasn is
temeyen, her zaman Zencilerle bir arada olmaktan holanan beyazlara
asla gven duyamammdr. Bilmiyorum; belki de bu duygu, Harlemde
dmencilik yaptm gnlerden kalma bir alkanlktr. Gece kularnn

1965 593

tnedii kulplerden kmayan krmz yanakl, sarho beyazlar, n

lerine gelen Zencilerin yakasna yaprlar, Senden tek istediim, senin
en azndan benim kadar iyi bir insan olduunu bilmendir, gibilerden
laflar ederlerdi Zencilere, ve sonra da, zel otomobillerine ya da siyah
larn altrd taksilere atlayp ehir merkezinde yer alan ve hizmet
ilerin dnda bir tek siyaha bile rastlanamayan iyerlerine dnerdi
sabah olunca. bununla da bitmiyor elbet, eitli vesilerlerle sk sk
ahit olduum birey vardr, isterseniz siz de bir aratrn bakalm.
Beyazlar, Zenci rgtlerine gnll olarak katldlar m, aradan ok ge
miyor, bir de bakyorsunuz, rgtn ayakta durabilmesi iin Zenciler
tamamiyle beyazlara bel balamaya balyorlar; derken, siz iin hi far
knda olmuyorsunuz ve siyahlardan birisinin hatr saylr bir unvana
kavutuunu, birden parladn gryorsunuz ama aslnda rgtn
gerek yneticileri, yaplan ilerde asl sz sahipleri gene de beyazlar
oluyor, mangrlar sayesinde tabi.
unu sylyorum samimi beyazlara, almalarnzla destek olunuz
bize, bizler her iki taraf olarak kendi soydalarmz arasnda srdrelim
en iyisi almalarmz. Sznde samimi olan beyazlar, kendileri gibi
dnen baka beyazlar bulsunlar, ve kendi aralarnda srf beyazlardan
meydana gelen komiteler kursunlar. Katksz bir rk olarak dnen,
davranlarnda katksz bir rklk iinde bulunan beyazlar dn
celerinden vazgeirmeye alsnlar. Szlerinde samimi olan beyazlar
gidip beyazlara anlatsnlar iddete bavurmamak gerektiim.
Bizimle ibirlii yapan beyazlara sonsuz sayg duyacaz. Hakk
kolay kolay denmiyecektir bunlann. Ne yapsak azdr bu kimseler iin.
Ama ne olursa olsun, biz gene de kendi soydalarmzla bir arada, ken
di topluluumuz arasnda srdreceiz almalarmz; tpk teki
siyahlarn yaptklar gibi eitli yollar deneyerek siyahlarn gzlerini a
maya, artk kendilerine nem vermeleri gerektiini retmeye
abalayacaz. Grnte ayr ayr alyorlarm gibi gelecektir belki
ama, sznde samimi beyazlarla, sznde samimi siyahlar, aslnda bir
likte hareket etmi olacaklar bu konuda.
Birbirimize gstereceimiz karlkl samimiyet sayesinde,
Amerikann mn planndaki onmaz yarasna merhem olabileceiz
belki de. nsanlk haklar ve insanlk deerleri her ynyle siyahlara
da alabilirse, ancak o zaman iyileebilir bu onmaz yara. Gnmzde
Amerikadaki rk alkantlarn douran temel nedenler, zerinde, an
cak ve ancak, engin bir insanlk anlaynn ve esiz bir ahlk sorum-

594 MALCOLM X

luluunun derinliklerinden kp gelen anlaml davranlarn, gven

verici gereklerin kesin etkileri olabilir. Aksi takdirde, rk alkantlar
hep olumsuz ynde gelimeye devam edecektir ve gnden gne daha
da azp gidecektir. Yoksa, Amerikadaki rkln btn gnahn
benim stme ykmaya almakla, ar ulardaki szmona Zen
cilere, ya da lfazanlara yklemeye almakla hi bir sorunun
zme kavuaca yoktur.
Arada bir hayallere daldm ve tarihin gelecekte benim sesime de
beyazlarn kendini beenmiliklerini, kibirlerini, gnl rahatlklarm
temelinden sarsm olan sesime de yer vereceini ve benden ykselen
bu sesin Amerikay bir mezardan, belki de uursuz bir felketten ekip
kardn kaydedeceini dnmek cretini gsterdiim anlar olur.
Ama her zaman ayn olmakla birlikte, soruna yaklamamz
bakmndan benim kat tutumumla Dr. Martin Luther Kingin iddete
dayal olmayan ilerleyii arasnda az buuk bir farkllk vardr. Bu iki
durumun birbiriyle karlatrlmas, savunmasz siyahlara kar beyaz
larn yaptklar ktlkleri ve zulm iyiden iyiye dramatikletirmektedir. Ve bu lkenin bugnk rklk atmosferinde, siyahlarn sorun
larna yaklama bakmndan ar ular olarak nitelendirilen taraflar
dan hangisinin, yani iddet aleyhtar olarak bilinen Dr. Martin Luther
Kingin mi, yoksa iddet taraftar olarak bilinen benim mi daha nce
kiisel olarak uursuz bir felketle kar karya kalacan kime sor
sanz kolaylkla bilebilir.
Bugn iin, yaptm hereyi ok acil ve zorunlu olarak grmek
teyim ben. Hi kimseye, hayatnda yapmas gereken eylere yetecein
den fazla zaman verilmemitir, zellikle de benim hayatm, hibir
zaman bir noktaya uzun boylu bal kalmamtr. Hayatmn nasl ge
tii ite olduu gibi gzlerinizin nnde; hi beklenmedik anlarda, ok
keskin dnemeler k kvermitir karma.
Herhangi bir gnn ya da bir gecenin herhangi bir saniyesi lm
getirebilir bana; bunu adm gibi bildiimi sylersem, kesin bir geree
parmak basm oluyorum yalnzca. Bu kan, zellikle, yurt dna son
kez km zerine gerek haline dnmtr. Ortalkta dnen ey
lerin mahiyetini ok iyi biliyorum ve stelik gvenilir kaynaklardan
iitmekteyim bunlar.
lm zerine dnmeye balamak bir bakasna belki biraz
dokunacaktr, ama benim pek aldrdm yok buna. Utiyarlayncaya
dein yaayacama hibir zaman inanmammdr zaten. Daha Ms-

1965 595

lman olmadan nce bile, getto batakhanelerinde dmencilik yapar

ken ve daha sonralar bir mahkm olarak hapishanede yatarken
kafamda bir saplant halinde iyice yer etmi bir inan, benim rahat
yatamda lmeyeceime dair bir inan vard. Aslna bakarsanz,
ailemizde teden beri srp gelen bir eydi bu. Babam ve amcalarmn
pek ou birer kazaya kurban gitmilerdir; inand eyler yznden
ldrlmtr babam. Lf oradan almken belirteyim; nelere
inanacam kesinlikle semisem, buna bir de bendeki mizac ek
leyiniz, sonra bunlarla da, inandm eye kendimi yzdeyz
adayacam toplaynz, ite size apak bir hesap. Btn bunlar,
benim iin yam yaayp diimi diledikten sonra lmenin mmkn
olmadn gsteren gerekeler deil mi?

Bu kitaba vaktimin pek ounu ayryorum, nk inanyorum ve

umuyorum ki, yaantmn bilanosunu en ince ayrntlarna varncaya
dein, drst olarak karabilirsem, nesnel olarak okunduunda, bir
takm toplumsal deerlerin belgesi olduu ortaya kacaktr.
Daha toy bir delikanl olarak, bir siyah olarak babo salverildiim
bu Amerikan toplumunda ok eyler grm geirmi birisi olarak
benim iin hapishaneye dtkten sonra beklenmedik bir deiime u
ramann kanlmaz bir sonu olduunu, kitab nesnel olarak okuyan
birisi rahatlkla anlayacaktr; buna inanyorum.
nanyorum ki, nesnel bir okuyucu; Beyazlar eytann ta ken
disidir cmlesini bir kez duyduktan ve o gne dein bamdan geen
leri bir bir anmsadktan soma, buna kar olumlu cevap vermenin
kanlmaz olduunu; bu olumlu admdan sonra da hayatmn oniki
yln siyahlar arasnda bu dncenin yaylmasna adadm, kendimi
btnyle bu yola verdiimi aka grecektir.
nanyorum ve umuyorum ki, nesnel dnen bir okuyucu, doal
olarak gettolarda doup bym bir Zencinin yaantsndan baka birey olmayan hayat hikyemi satr satr izlerken, Amerikada yaayan
yaklak 22 milyonluk Zencinin dncelerini ve yaantlarn istedii
kalba sokan Zenci gettolar hakknda daha olumlu bir tablo ve daha
deiik bir anlay elde edebilecektir.
Durumlar benim bir zamanki durumumu andran delikanllarn
says her yl biraz daha kabarmaktadr gettolarda. Ancak kt eyler

596 MALCOLM X

den etkilenir bunlar ve kendilerine yanl kahramanlan rnek alrlar.

Yani hepsinin de, benim gibi bir asalak olup ktklarn sylemiyorum.
Allahtan, bunu yapanlar ounlukta deil. Ama gene de, saylar az bile
olsa, yllk toplam olarak birbirinden korkun, birbirinden tehlikeli
genlik sular ileyenler vardr hl. Federal Soruturma Brosunun
bu yaknlarda aklad rapora gre, kinci Dnya Savandan bu yana
geen her yl ilenen sularda, bir nceki yla oranla ar bir art grl
mektedir; yzde on-oniki arasnda deimektedir bu oran. Raporda,
herey btn gerekliiyle olduu gibi belirtilmi deildir elbet, ama
ben diyorum ki; ilenen sularda bir yl ierisinde grlen bu hzl ar
tlarn byk ounluu, Amerikan toplumunun rkl yznden
gettolarda ortaya kan olaylardan ileri gelmektedir. 1964 ylnn uzun,
scak yaznda Birleik Devletlerin en nemli kentlerinde patlak veren
isyanlarn hemen hepsinde de ba ekenler, toplumsal mirastan yoksun
braklan gettolardaki babo genlik olmutur.
inde bulunduumuz u 1965 ylnda, yine; Sosyal Haklar
Tasarsna ramen, vicdanlarn bir para olsun rahatlam gibi grn
mesine ramen, adm gibi biliyorum ki, ncekilerden daha fazla ve tabi
daha etkili ayaklanmalara tank olunacaktr; stelik bu seferki ayaklan
malarn bulaaca kent says ncekilerden de kabark olacaktr. Bu is
yanlara neden olan tek ey, Amerikadaki rk habisliin nice zamandr
grmezlikten gelinmesidir.
Bana gre, Amerikann herhangi bir yerinde, toplum batakl iin
de benim bulunduum yerlerden daha aalarda yaam bir siyah; ya
da imdiki haliyle benden daha cahil kalm bir siyah; ya da yaants
boyunca benim ektiim aclardan daha fazlasna katlanm bir siyah
bulmak, neredeyse imknsz bir eydir. Ama, ancak zifiri bir karanlk
tan sonra, pnl prl bir aydnlk ker ortala; ancak, katlanlmaz
ileler dneminin kapanmasndan sonra, lgnca bir sevin dnemi
alabilir; ancak, tutsaklktan ve zindandan sonra zgrln en tatl
meyvelerine kavuabilir insan.
Amerikadaki 22 milyonluk siyah kardelerimin ve baclarmn z
grlkleri urunda, btn kusurlarmla birlikte, en tutarl olarak bil
diim yntemlerle ve elimden gelenin en iyisini yapmaya alarak
savatm hep. Birok kusurumun bulunduunu biliyorum.
En byk eksiim, kanmca, gnlmn diledii ekilde bilimsel bir
eitimden gememi olmamdr belki. Avukat olmakt en byk emelim.
Kalbm basarm ki, ok baarl bir avukat olabilirdim. Savam hep

1965 597

kelimelerle vermeyi yeledim ve her zaman saldrdm ben dman

larma. nannz, vaktim olsa, bu yatan sonra okula balamaktan en
kk bir utan bile duymazdm ve gidip New York halk okuluna kay
dm yaptrr, braktm yerden devam ederdim okumaya; istediim
dzeye gelinceye dein de brakmazdm peini okumann. nk, im
dilerde ilgi duyduum birok eyler var ama, bilimsel bir eitimden
gemeyi gerektirdiinden, hibirisine de el atamyorum. Szgelimi, dil
ler zerine aratrma yapmay ok severim. Keke, hatr saylr bir dil
bilimci olsaydm. nk, dillerinden anlamadnz insanlar ierisine
dmekten daha moral bozucu bir ey bilmiyorum hayatta. Hele, bu in
sanlar kendi soydalarnzsa, durum daha da arlayor. Afrikadayken,
Hausa gibi, Svvahili gibi zgn anadiller, hl canl kalabilmi diller
duydum. Bense, konuanlar arasnda kk bir ocuk gibi, sylenenleri
baka birisinin bana anlatmasn bekleyip duruyordum; cahilliimden
dolay kendime ne kadar kzdm ben bilirim, aklmdan kolay kolay
kmayacak bunlar.
Afrikada konuulan belli bal diller dnda, ince de renirdim.
nk, dnyann gidiine baklrsa, politika alannda gelecein en g
l dili ince olacaktr. Ve yakn zamanlarda da Arapa almaya ba
ladm. ok yakn bir gelecekte Arapa da maneviyat asndan dn
yann en gl dili haline gelecektir.
Srf i olsun diye aratrmay ok severim. ok ynl bir aratrmay
kastediyorum; nk hereye ak bir kafa yapsna sahibim ben.
Hemen hemen aklnza gelebilecek her konuya az buuk ilgi duyarm.
Radyoda, televizyonda ak oturumlara ktmda tandm kiilerden
biroklarn gerekten sevmi olmamn ve dncelerine yrekten say
g duymu olmamn nedeni de budur ite; dncelere ak olmalar.
nk, bu kiiler, rk sorununda benimle ayn dnceleri payla
myorlard ama dncelerime de kulaklarn tkamyorlard ve dnya
olaylar hakknda nesnel olarak davranabiliyorlard. Chicagoda Irv
Kupcinet; New Yorkta Barry Farber, Barry Gray, Mike Wallace ve bun
lara benzer kiileri sayabilirim. Bunlar, benim dncelerime sayg duy
duklarn da kantladlar bana; bunun ne ekilde olduunu sanrm hi
birisi de farkedemedi. Ben bunun farkna uradan varmtm; rk
sorunundan baka sorunlara gemeye ve o sorunlar zerinde neler
dndm aklamaya aryorlard beni. ou zaman, programn
bitiminden sonra bir keye ekilip hemen her konuda alp veritiriyor
duk; gncelliini koruyan olaylardan, undan bundan. Bir saat, belki

598 MALCOLM X

daha da fazla srd oluyordu sohbetimizin. Kolayca farkna

varlabilecek bir nokta var; beyazlarn pek ou, karlarna alp da
konutuklar kii, aydn olarak kabul ettikleri bir Zenci bile olsa, gene
de, bu Zencinin lf edebilecei tek konunun rk konusu olduunu
sanrlar. Beyazlarn ou, Zencilerin baka konularda da syleyecek bireylerinin bulunabileceine, baka dncelerden de haberleri
olabileceine hi ihtimal vermezler. sterseniz bir dikkat edin de grn;
baka bir konuda, diyelim ki dnya salk sorunu hakknda, ya da aya
adam gnderebilmek iin srdrlen uzay yar hakknda Zencilerin
dncelerini renmek isteyen beyaz pek kmaz

Artk, her sabah gzlerimi aar amaz, bakasndan bir gn daha

dn almm gibi geliyor bana. Gerek halka hitapla bulunmak iin,
gerek tekiltmzn mitinglerine katlmak iin, gerekse baka iler iin
hangi kente, nereye gidersem gideyim, siyahlar yaptm her hareketi,
attm her adm dikkatle izliyorlar ve beni kurunlamann bir frsatn
kolluyorlar. Kamuoyuna da birka kez akladm bunu, biliyorum;
kesin buyruk verilmitir onlara. Bu sylediklerime inanmak istemeyen
bir kii, lsln Cemaatine mensup Mslmanlarn durumunu hi bil
miyor demektir.
Ama bunlarn yannda, sadk izleyicilerimin bulunmasndan da
ok mutluyum. Bu sadk insanlarn bara en azndan, bir zamanlar
benim kendimi Elijah Muhammede adaym kadar bal olduklarn
biliyorum. Bir insan avlamak iin pusuya yatanlarn bilmeleri gerekir
ki, balta girmemi bir ormanda, avclar da bir avlayan bulunur her
zaman.
Birka beyaz rknn kollar arasnda anszn lvercceimi de
biliyorum. Ya da, beyazlar tarafndan kiralanm bir Zencinin ellerinde
de lebilirim. Gittiim her yerde beyazlar hakknda lfm hi ekmeksizin konutuum iin; kendi kafasnca, beni temizlemekle beyazlara
byk bir iyilikte bulunduunu sanacak beyni ykanm bir Zencinin
elinden de olabilir lmm.
Her neyse, sanki vurulmuum da can ekiiyornuum gibi
geiriyorum her gnm, ve ite sizden istediimi de burada sy
lyorum: Benim lmmden sonra kesinlikle bildiim eylere
dayanarak sylyorum ki bu kitab baslm olarak okumaya mrmn

1965 599

yeteceini hi sanmyorum bunun stne dmenizi ve sylediklerim

de hakl olup olmadm anlamanz istiyorum sizden yalnzca.
Diyorum ki, beyazlar hemen ardmdan, nefretle sozedecekler yayn or
ganlarnda benden.
stnde durmaya deer bir kin sembol olarak salmda benden
nasl yararlanmaya kalkyorlarsa, lmmden sonra da beni istismar et
meye alacaklar. Beyazlarn bu abalarysa, kendi soydalarnn benim
soydalarma kar iledikleri ve aza bile alnamayacak kadar iren
sularn tarihini herkesin huzurunda olduu gibi yanstabilmek
amacyla aynaya sarlmaktan baka bir gnahmn bulunmad ger
eini rtbas etmeye yetecek de artacak bile.
Bekleyiniz ve grnz. En iyimser bir ihtimalle, sorumsuz bir
siyah olarak yaftalanacam. Bu tr sulamalar karsnda her zaman
dikkatli olmuumdur. Beyazlarn sorumluluunu bilen birisi olarak
kabul ettii bir siyah nder, siyahlarn sorunlarnda hibir zaman, hi
bir ekilde sonuca gidemeyen bir nderdir yzdeyz; bunun hi istis
nas yoktur. Beyazlar size sorumsuz diyerek bir kulp takyorlarsa,
bunun tek nedeni, katksz bir siyah gibi davranm olmanzdr. Asln
da, parmak kadar bir ocukken farkna varmtm bu numarann. Ve
Amerikann bu rk toplumunda siyahlara bir bakma nder olduum
gnden bu yana beyazlar ne zaman bana kar cephe alacak olsalar, ya
da saldrlarn younlatracak olsalar, bunlara bakp her seferinde de
daha fazla gven duymaya balammdr kendime. nk beyazlarn
gzlerine uyku girmediini grdke, yaptm ilerin siyahlara yzde
yz yarar salayacandan bir kat daha emin oluyordum. rk beyaz
larn yaptklarma kar kmalar, siyahlara olduka yarayl birev
sunduumu onaylyordu dorudan doruya.
Evet, demagog rolm hep gurur duyarak anyorum. Biliyorum ki,
toplumlar, hemen her zaman, kendilerinin olumlu ynde deiimlere
uramasna byk katks olan insanlarn canna kastetmilerdir sonun
da. Ve, Amerikann bnyesine uursuz bir kurt gibi giren rklk kan
serinin kkn kurutabilecek bir gerein mayasn tutturmu olarak,
fersiz de olsa bir k brakarak lrsem, ne mutlu bana. Bu takdirde,
an Allaha zgdr. Benim olan tek eyse, gnahlarmdr.

E D E B Y A T

D Z S :

Siyahlarn Amerika ktasndaki tarihlerinde

Kuzey-Gney Savandan sonra en by!
olay kukusuz slamiyettir. nsan yerine
konulmayan siyahlar gnn birinde hzla
ve kitleler halinde ana dinleri slamiyeti
setiler. Siyahlar iin slamiyet yalnzca
soyut bir din deil, kendilerine bilinli bir
biimde unutturulan tarihlerine, dillerine,
kltrlerine, ksaca kklerine yeniden
dnt. Malcolm X bu akmn en nde
gelen ve en radikal nderlerinden biridir.
B a la n g ta ,

ilk ze n ci m s l m a n

hareketinin ncs Elijah Muhammedin

bals olarak rk dnceler tayorken,
Hac dolaysyla slam dnyasna yapt
bir gezi onu bu dncelerden dndrd.
Artk kendisini slamn sm rgecilik ve
rklk kart evrensel mesajn tm
dnyaya iletmeye adamt. Bu amacn
kitleler apnda gerekletirmeye alt
toplantlarndan birinde suikate urayp,
25 ubat 1965de ldrld.
lkem izde K kler adl TV d iz is i ve
romanyla tannan Alex Haley, bu en byk
almasyla Malcolm Xin hayat hikayesini
bizzat ka h ra m a n n n d ilin d e n
anlatmaktadr.

ISBN 9 7 5 - 5 7 4 - 2 9 5 - 6

1111111111111

9 799755

742952

bize

alex
haley