I.

R o z p ra w y i a n a liz y

Etnolingwistyka 21

Lublin 2009

Monika B e d n a r c z u k
(Lublin)

R o z u m ie n ie n a r o d u i j e g o p r o f il o w a n ie
WE W SP CZESN Y M JZY K U P O L S K IM 1

Autorka artykuu stara si nakreli wspczesne rozumienie pojcia n a r d w pol

szczynie i stworzy jego definicj kognitywn, wychodzc z zaoe metodologicz
nych proponowanych w pracach Anny Wierzbickiej i Jerzego Bartmiskiego. Bada za
tem dane systemowe, wyniki ankiet oraz zrnicowane wspczesne teksty publicy
styczne (jak i inne).
Pierwsza cz pracy zawiera wprowadzenie w zagadnienie definicji kognitywnej
oraz w specyfik polskiego (kulturalistycznego) rozum ienia pojcia n a r d , wynik
z uwarunkowa historycznych. Cz druga prezentuje, w ujciu diachronicznym i syn
chronicznym, funkcjonowanie pojcia na podstawie danych sownikowych, a nastpnie
jego potoczne rozumienie przez uytkownikw jzyka na materiale uzyskanym ekspe
rymentalnie (ankiety).
Dalej odtworzono wspczesne postrzeganie n a r o d u w pismach w ielkonaka
dowych oraz reakcje na naduywanie tego pojcia przez niektre nurty polityczne.
Za bazowe elementy w rozumieniu n a r o d u mona uzna: 1 ) wsplnot terytorium;
2) wsplnot historii, dowiadcze; 3) wsplnot kultury, wiadomoci zbiorowej, j
zyka; rzadziej religii (katolickiej); 4) wsplnot interesw politycznych i gospodar
czych. Miejsce poszczeglnych elementw w ukadzie nie je st jednak stae, za kwestie
wsplnego terytorium i jzyka s traktowane niekiedy z dystansem, zwaszcza przez
modsze pokolenie, w zwizku z powszechn m igracj i coraz wiksz akceptacj biwalentywnoci.
Ostatni cz artykuu powicono zagadnieniu profilowania pojcia w rnych
typach dyskursu publicznego (lewicowym, narodowo-prawicowym, kocielno-katolickim, liberalno-demokratycznym, feministycznym, anarchistycznym i neopogaskim),
wraz z tradycj ideow, do ktrej si odwouj.

1
Praca naukowa finansowana ze rodkw M NiSW w ramach projektu badawczego nr N 103
062 31 /381 4 w latach 2006-2008.

86

Monika Bednarczuk

Przedmiotem mojego zainteresowania jest rozumienie pojcia nard w jzyku

polskim i jego warianty (profile), funkcjonujce w rnych typach dyskursu pu
blicznego. Rekonstrukcji pojcia postaram si dokona metod definicji kogni
tywnej, opartej na tezach Anny Wierzbickiej (1985) i Jerzego Bartmiskiego.2
Definicja ta za gwny cel przyjmuje zdanie sprawy ze sposobu pojmowania
przednotu przez mwicych danym jzykiem, tj. utrwalonej spoecznie i daj
cej si pozna poprzez jzyk i uycie jzyka wiedzy o wiecie, kategoryzacji jego
zjawisk, ich charakterystyki i wartociowania"[Bartmiski 1988:169-170].
Jak podkrelaj Bartmiski i uk (2007: 34), wszelkie ndzyjzykowe oraz
ndzy kul turo we porwnanie moliwe jest tylko w oparciu o antropologicznie
rozunany styl potoczny - lingwistyczny korelat wsplnej bazy kulturowej, to
jest cultural common ground w rozuneniu Teuna A. van Dijka, czyli niekwestio
nowanej, zdroworozsdkowej, w tym sensie nieideologicznej podstawie wiedzy
wewntrz- i midzygrupowej (van Dijk 2003: 9). Ideologie i dyskursy wyspecja
lizowane stanowi natonast niejako jej derywaty. Zachodzi w nich bowiem pro
filowanie pojcia, czyli waciwo utrwalonego jego wyobraenia (stereotypu),
ktra polega z jednej strony na swoistym doborze i ustrukturowaniu aspektw,
w jakich ujmowany jest przednot, z drugiej za - zaley od typu odnoszcych
si do tych aspektw konkretnych charakterystyk jakociowych. Jedne i drugie
pozostaj w zwizku z czynnikami nalecymi do bazy poznawczej i kulturowej
jzyka: przyjtym przez podmiot mwicy punktem widzenia, rodzajem wiedzy
o wiecie, typem racjonalnoci, systemem wzorw i wartoci (Bartmiski 1993a:
15; por. Bartmiski 1990; Bartmiski, Niebrzegowska 1998: 212, 217).
Brak wasnego pastwa, armii, gospodarki, skarbu, owiaty wytworzy wrd
Polakw kulturalistyczny (w tym aksjologiczny, charakterologiczny i teolo
giczny) ogld narodu (zob. Wierzbicki 1993: 58 i n.). Jednak leksem ten ma
w jzyku polskim zoon i interesujc histori, a do XIX wieku zwizany by
z niemoliw pniej do zrealizowania z powodw politycznych republikask
koncepcj ustroju (nard szlachecki), ktra rozwina si i ewoluowaa w Euro
pie Zachodniej, a ktra przywoywana jest dzisiaj w niektrych dyskursach jako
wzorzec godzien naladowania. Trzeba te na wstpie zaznaczy, i z racji pisania
gwnie o wasnym narodzie, jego obraz bliski bdzie autostereotypowi.
Rozumienie narodu we wspczesnej polszczynie zamierzam zrekonstru
owa na materiale danych systemowych (S), ankietowych (A) i tekstowych (T).
Dane systemowe pochodz ze sownikw jzyka polskiego (wrd rde leksykograficznych znalazy si oglne sowniki jzyka polskiego, sowniki synoni
mw i antonimw oraz wyrazw bliskoznacznych, sowniki frazeologiczne, sow
2
Zanim zaczto uywa tego terminu, operowano pojciem podkategorii semantycznej" (ju
w zeszycie prbnym Sownika ludowych stereotypw jzykowych, 1980) oraz fasety" (Wierzbicka
1985).

Rozumienie

narodu

i jego profilowanie.

87

niki przysw). Oprcz definicji uwzgldniam etymologi pojcia, synonimy, de

rywaty semantyczne i sowotwrcze oraz poczenia wyrazowe lune i sfrazeologizowane. Drugi typ danych stanowi wyniki bada ankietowych (A) uzyskane
przez Beat ywick w 1990 i 20003 oraz przeze mnie w 2008 r.4 Trzeci typ
danych stanowi dane tekstowe (T), do ktrych zaliczaj si przysowia oraz rnogatunkowe i zrnicowane wiatopogldowo teksty, zaczerpnite z czasopism
i rozmaitych publikacji.5
Liczba znacze narodu waha si od dwch do onu, przy czym najwicej
znacze wyrniaj sowniki starsze, najmniej - wspczesne. Wynika to z zaw
enia znaczenia sowa w XIX i XX wieku wskutek procesw modernizacyjnych.
W sownikach jzyka polskiego definicje narodu mona podzieli na dwie grupy:
te akcentujce rol wsplnego obszaru zaneszkania i kultury (SJP Dor; USJP
Dub; NSJP Sob; ISPJP Kurz) oraz te uwypuklajce wsplnot historyczn i kul
turow, z pominiciem lub marginalizowaniem kwestii terytorium (PSJP Zg;
SJP Szym). Drugie znaczenie narodu to zwykle ludzie, ludno, tum, due zgro
madzenie/ grupa ludzi (PSJP Zg; SJP Dub; NSJP Sob; ISJP Ba). SJP Dor wy
szczeglnia te dawniejsze znaczenia gatunek', rd, rodzina.
Nard to notowana od XIV-XV w. nazwa wsplnoty wywodzca si od wy
razu oglnosowiaskiego na-rodb, a zwizana z tym, co zostao zrodzone, stwo
rzeniami, podami', rodem, potomstwem, rodzin, plemieniem, narodem (SEJP
Brck; ESJP Ba; SEJP Bor). Std od XV w. znaczenia: nacja, lud, stp. plemi',
lud, pokolenie, rd, rodzina, krewni, potomstwo, dzieci, daw. rd, rodzaj, rodzina,
ple, genealogia, dial, ludzie (SEJP Bor). Leksem nard ma form analogiczn
do podobnych poj w jzykach europejskich (Nation, nation, nazione, nacin,
wywodzcych si z aciskiego natio/nationes (od nascor - to, co si narodzio,
3 Raport z tych bada pt. Jzyk - w a rto ci-p o lityka , opracowany przez Jerzego Bartmiskiego.
Magorzat Brzozowsk. Urszul Majer-Baranowsk, Irin Lappo. Iwon Bielisk-Gardziel i B e
at ywick. ukaza si jako praca zbiorowa pod red. J. Bartmiskiego w W ydawnictwie UMCS
w Lublinie w 2006 r.
4 Wykorzystuj dalej odpowiedzi 146 studentw III roku filologii polskiej, angielskiej i germ a
skiej (studiw stacjonarnych) Pastwowej Wyszej Szkoy Zawodowej w Chemie.
5 Liberalno-demokratyczn (Gazeta Wyborcza". Polityka"), lewicow (Trybuna". Nie".
Krytyka Polityczna"), narodowo-prawicow (Nasz Dziennik"), kocielno-katolick (Tygodnik
Powszechny". Znak"), feministyczn: umiarkowan (Wysokie Obcasy") i radykaln (Zadra").
Ponadto wykorzystaam wypowiedzi reprezentantw wymienionych orientacji, ktre znalazam
na stronach internetowych (Lewica i Demokraci. Lewica. Socjaldemokracja RP; Fundacja Oka
i eFKa, Feminoteka). wypowiedzi anarchistw (dyskurs radykalnie liberalny) oraz teksty koja
rzonych z okrelonymi rodowiskami autorw, wydane jako osobne publikacje (Jana Pawa II
i Jzefa Tischnera - dyskurs kocielno-katolicki; Adama Michnika. Ludwika Stommy - dyskurs
liberalny/liberalno-lewicowy; Jana opuszaskiego. Romana Giertycha. Czesawa Bartnika. Piotra
Jaroszyskiego - dyskurs narodowo-prawicowy; M arii Janion. Ingi Iwasiw. Sawomiry W alczew
skiej. Katarzyny Szczuki - dyskurs feministyczny).

88

Monika Bednarczuk

zostao zrodzone; nettio to rodzaj, typ, gatunek.6 Odnotowuje si te dawne wy

raenie nard szlachecki [SJP Dor, PSWP Zg],
Partycypantami narodu s jednostki ludzkie tego samego pochodzenia, tej
samej narodowoci/ obywatelstwa. Partycypanci narodu to w DSSyn ro
dak/ (czka), zwizany/a metaforyczn wsplnot krwi, podobnie jak pobra
tymiec i (wspl)plemieniec (ksi.); krajan/ (), krajowiec, tuziemiec (art.);
(wspl)ziomek (aspekt geograficzny); swojak (pot.).
Czonkiem narodu mona si sta albo przesta by z wasnej lub cudzej
woli (SGS Jad): u-narodow-(i), wy-narodow-(i), wynarodaw-(a) (si) (por.
naturalizowa (si)). Std derywaty wskazujce na stopie czystoci etnicznej,
z prefiksami: jedno-, wielo-, oglno-, ponad-, rnonarodowy, jednolity albo zr
nicowany narodowo', wreszcie wyraenia pastwo narodowe (jednonarodowe) lub
narodowociowe (wiele mniejszoci). Derywaty sowotwrcze i kolokacje odno
sz si gwnie do relacji, konfliktowych i pokojowych, ndzy tymi wsplno
tami: midzynarodowy, wielonarodowy; nard zdobywczy, prawo narodw; Orga
nizacja Narodw Zjednoczonych', Liga Narodw (zwizek pastw) (PSJP Zg);
przedstawiciele obu zwanionych narodw (ISJP Ba); nard pod okupacj, wal
czcy o wolno (SWJP Dun).
Utrwalone w jzyku asocjacje badanego leksemu z walk lub deniem do
bycia silnym (po rozbiciu) pokazuj dobitnie zwizki wyrazowe, np.: biedny na
rd, podbity, uciemiony, uciskany, uciniony, udrczony, ujarzmiony, umczony,
walczcy; jedno, niepodlego, suwerenno, wolno; integracja, narodziny,
odrodzenie, powstanie, przetrwanie, walka, wyzwolenie, zagada narodu; cierpie
nie, martyrologia (SDStyl; por. SFJP Skor; USJP Dub). Kady sownik odnoto
wuje przymiotnik narodowowyzwoleczy, starsze podaj te narodoerstwo (SW)
lub narodobjstwo (SJP Dor).
Zwraca uwag zakodowana w jzyku wiadomo momentu pocztkowego
wsplnoty (powstanie, narodziny, przebudzenie), czyli wiadomo umownoci,
czasowej ograniczonoci narodu, i postrzeganie go jako organizmu ywego, std
odrodzenie, (prze)/rwanie, cierpienie, duch narodu (SJP Dor, PSWP Zgl).
Kategori nadrzdn jest w tym wypadku ogl (mieszkacw), ogl (ludno
ci); ludzie (SJP Dor; USJP Dub; USJP Sob; SWJP Dun; ISJP Ba); wsplnota
ludzi (PSJP Zgl; SJP Dor). Jeszcze w SW nard oznacza wszystkich obywateli,
jak dzi w Konstytucji Rzeczypospolitej.
Synonimami s a (SL); lud, nacja, i w swym 2. znaczeniu narodowo
(SW; por. 3. znaczenie narodowoci w PSJP Zgl); lud (SJP Szym; ISJP Kurz);
6
W jzyku polskim znaczenie nationes doskonale oddawao istot Rzeczypospolitej Obojga
Narodw i przetrwao we frazie gente Ruthenus natione Polonus. Poza narodem politycznym znaj
dowao si natom iast do momentu uwaszczenia chopw 90% ludnoci (w tym plebs miejski), czyli
populus (lud.posplstw o, gmin).

Rozumienie

narodu

i jego profilowanie.

89

lud,plemi', grupa etniczna (PSJP Zgl); spoeczestwo', narodowo, nacja, rasa,

obywatelstwo, przynaleno pastwowa; ogl, ludno, populacja, zaludnienie',
ludzie, mieszkacy, obywatele, wszyscy, warstwa spoeczna; lud (SSynDGT; por.
PSWB Cien).
Brak natomiast dla znaczenia pierwszego narodu bezporednich antonimw,
ewentualnie mona przywoa takie leksemy, jak: cudzoziemiec, obcokrajowiec,
obcoplemieniec (SSynDGT); wrg narodu, zdrajca (SDStyl 2006; por. SJP Dor)
lub kosmopolita. Mona rwnie sign do hase: bezpastwowiec/-y, apatrydaZdzi; osoby wynarodowione, czy nawet: plemi; spoeczno anarodowa/ antynarodowa/ponadnarodowa; klasa spoeczna, czy te: spoeczestwo czy pastwo
wielonarodowe/ globalne - jednak nie odnotowuj ich raczej w tym kontekcie
sowniki (zob. PSSynAnt).
O
tym, wzgldem czego nard/narodowo si orzeka, informuj utrwalone
wyraenia jzykowe (notowane w sownikach), w tym frazemy, tj. typowe po
czenia wyrazowe (o rnym stopniu sfrazeologizowania, te lune, okazjonalne).
O jego istnieniu/ odrbnoci stanowi nanowicie: wsplnota historii/przeszoci
(SJP Dor, PSWP Zg; SWJP Dub; ISJP Ba; USJP Dub; NSJP Sob); pamitki,
dziedzictwo', zdarzenia narodowe', wojna narodowa; wsplnota kultury, o kt
rej wiadcz liczne poczenia przymiotnika narodowy, literatura, kultura, tra
dycja (PSJP Zgl; SJP Dor); bohater narodowy, Teatr Narodowy (PSJP Zgl;
SJP Dub); sztuka, twrczo (PSJP Zgl); narodowy poeta, pisarz; strj, zwyczaj,
a take wsplnota dowiadcze i emocji, np. aoba narodowa; duma, wiado
mo, przynaleno, narodowa; honor narodowy oraz symbole (hymn, flaga, ko
lory); wsplnota jzyka (j.w., z okolicznikiem przewanie w ISJP Ba); wspl
nota interesw politycznych i gospodarczych (SJP Dor; SWJP Dun; SJP Ba;
USJP Dub; PSJP Zgl; brak tego wyznacznika w NSJP Sob): sprawa narodowa,
narodowy ruch oporu); dochd, majtek, przemys, park narodowy, gospodarka,
owiata, kadra narodowa; pastwo, wojsko, bogactwo narodowe); wreszcie tery
torium - gwne kryterium we wszystkich sownikach poza PSWP Zgl, w kt
rym si nie pojawia, i poza SJP Szym, w ktrym jest jednym z ostatnich wyrni
kw narodu.
Zbliony obraz pojcia daj materiay ankietowe. Dwukrotnie (w latach
1990 i 2000) zadano modym Polakom w Lublinie pytanie: Co wedug cie
bie stanowi o istocie prawdziwego naroduT. Na podstawie podsumowania an
kiet dokonanego przez Beat ywick (2006) mona stwierdzi, i w zakresie
ontologii nard jest wsplnot kulturow (26,77/ 24,54%) i spoeczn (22,57/
24,27%), najcilej wic si z takimi wartocian, jak: jzyk 9,30%/ 7,12%),
wsplna historia (7,49%/ 8,18%), patriotyzm (4,65%/ 7,39%), dorobek kultu
rowy (ponad 7%), tradycja (ponad 6%). Na pytanie Czym jest nard? moi
respondenci wskazali natomiast wsplny obszar (68,49%), jzyk (34,25%), do-

90

Monika Bednarczuk

robek kulturowy (23,28%), tradycje (20,54%), obyczaje (9,58%) i wymiar poli

tyczny (18,49%).
Jako korelaty narodu studenci chemscy podawali patriotyzm (35,61%),
wsplnot (29,45%), ojczyzn (26,02%), ludzi (26,02%), kultur (21,97%), spo
eczestwo (19,86%), tradycj (18,49%), pastwo i kraj (po 17,12%) oraz jzyk
(16,43%), histori/wspln przeszo (14,38%), religi/wiar (12,32%) i jedno
(10,27%). W badaniach ywickiej wskanik patriotyzmu wynis w 1990 4,65%,
a w 2000 7,39%. W moich, z 2008 roku, patriotyzm, pojmowany jako nlo
ojczyzny, przywizanie, troska, oddanie etc., wynenia jako korelat a 35,62%
osb. Istotne nejsce w 2008 r. przypado rwnie jednoci (10,27%).
Wskutek globalizacji i otwarcia Polski na wiat zaciera si aspekt napicia
ndzy narodami i kulturami. Proces ten odzwierciedlaj odpowiedzi modych
respondentw. Moliwo biwalencji oraz poliwalencji kulturowej/ narodowej,
uwypuklona przez Antonin Koskowsk w ksice Kultury narodowe u korzeni
(1996), jest dzisiaj niemal powszechna. Akceptacja biwalentywnoci w 2008 roku
wydaje si regu (84,24% odpowiedzi tak na pytanie Czy mona by czon
kiem dwch narodw?), co moe oczywicie czciowo wynika m.in. ze spe
cyfiki badanej grupy (studenci filologii, przy tym wywodzcy si z wielokulturo
wego regionu). Naleaoby jeszcze oczywicie zweryfikowa te wyniki poprzez
powtrzenie ankiety w innym rodowisku.
Okolicznocian wskazywanyn (w Chene) jako sprzyjajce, umoliwia
jce czy usprawiedliwiajce przynaleno do dwch narodw, byy gw
nie: rne pochodzenie narodowe/ rne obywatelstwo rodzicw/ maonkw
(33,65%/ 8,21%); urodzenie w innym kraju ni zamieszkanie, w tym wskaza
nia przymusowego opuszczenia ojczyzny (20,54%); podwjne obywatelstwo oraz
poczucie emocjonalnego zwizku z dwoma narodami (13,69%); wyjazd i dugi
pobyt w innym kraju (13%); identyfikacja z kultur innego narodu (10,95%).
Zdecydowanie odrzucio moliwo przynalenoci do dwch narodw
7,53%, za 5,47% wyrazio dystans do biwalentywnoci (raczej/chyba nie, zaley,
oficjalnie tak, ale). Przy odpowiedziach twierdzcych uwidoczniy si zarwno
najnowsze, jak wczeniejsze procesy demograficzne i ngracyjne: kierunki i kul
tury narodowe zwizane z USA, Angli, Niemcami, Ukrain, Litw, Wlochan,
Francj, Belgi, z narodem cygaskim, ydowskim.
Otwarto ta moe te wypywa z wzorcw osobowych propagowanych
w mass mediach. Cudzoziemcy deklarujcy zauroczenie polsk kultur i osoby
z rodzin dwunarodowych mog wyjania przyzwolenie dla woluntarystycznej
koncepcji bycia w narodzie. Z kolei tolerancja wobec sabej/ adnej znajomoci
polszczyzny wynika zapewne z faktu ycia tysicy Polakw (i dzieci) za granic.
Na pytanie Czy mona by Polakiem nie znajc jzyka polskiego? 52,73% re
spondentw odpowiedziao TAK, 33,56% NIE (ASA 2008).

Rozumienie

narodu

i jego profilowanie.

91

Spord tekstw dobr podstaw dla poznania potocznej konceptualizacji po

j s przysowia, jednak w wypadku narodu powiadczaj one tylko dawniej
sze znaczenia (ludzie; szlachta; rodzaj; dzieci), a ich dokumentacja jest nader
skromna: /lego narodu i psa nie yw\ Krl z narodem, nard z krlem; Od na
rodw peno smrodw; Wicej ludzi jak narodu; Baba nard zawsze chytry (KP
Adal, NKP Krzy, PP RosPol).
Teksty publicystyczne, zamieszczane na lamach Gazety Wyborczej,
Rzeczpospolitej i innych wpywowych pism, maj istotn warto dla pozna
nia jzykowego obrazu danego pojcia. Odnajdujemy w dziennikach obydwa po
dawane przez leksykografw znaczenia narodu: wsplnoty kulturowo-politycznej
i potocznie: ludzi, duego zgromadzenia. Niejednokrotnie uycie pojcia nard
(zwykle zamiennie z Polacy, Polska, spoeczestwo polskie) poczone jest z po
wan refleksj nad kondycj narodu (polskiego).
Nie jest obojtne, jak wizj narodu reprezentuj rzdzcy. Kogo wykluczaj ze wsplnoty
narodowej i w czyim im ieniu wyznaczaj kanony patriotyzmu. [..] Historia i nard nie mog y
bez siebie. Jzyk, kultura i obyczaje byy wprawdzie wane dla tworzenia poczucia wizi, ale w cze
sny nacjonalizm odwoywa si gwnie do historii. [ ... ] Nard, tosamo, patriotyzm - to pojcia
naduywane jak adne. [ ... ] Kady nard chce by dumny ze swej przeszoci. [ ... ] Im dojrzalszy
i bardziej suwerenny nard, tym wiksz ma zdolno do autokrytycyzmu i dystansu wobec siebie
samego." (Anna Wolff-Powska. Jak dzi by patriot. GW" 23-24.09.2006. witeczna).

Uderza czste uycie leksemw nard i narodowy z wydwikiem ironicz

nym, czy to w formie pseudocytatw, czy komentarzy do okrelonych wypowie
dzi politykw, gwnie PiS i LPR, jakby na zasadzie reakcji na naduywanie
obu wyrazw przez retoryk prawicowo-narodow tzw. IV RP. Ostatnio okazj
do apeli o przeformuowanie autodefinicji Polakw i rozumienia historii wspl
noty staa si rocznica Marca 1968 roku. Antysemityzm i szowinizm stanowi antywzory narodu politycznego, propagowanego przez Pisudskiego (i Kocuszk).
Spoeczno taka stanowi bowiem idea rodowisk liberalno-umiarkowanych (po
czci take feministycznych, lewicowych i katolicko-kocielnych). Ich autoryte
tem w kwestii podejcia do zagadnienia tosamoci narodowej jest Witold Gom
browicz, przywoywany eksplicytnie.
Partycypacja ydw w narodowym czynie zbrojnym to niewtpliwy trium f nowoytnego de
mokratycznego republikanizmu Kociuszki. Jego pojcie narodu obejmowao 'wszystkich m iesz
kacw podzielonej Rzeczypospolitej, niezalenie od stanu. [ ...] . wyznania i przynalenoci et
nicznej."' (Maria Janion. yd, bohater Polakw. GW" z 22-24.03.2008)
Aby zrozumie istotny sens podziau na prawdziwych Polakw i p-Polakw, trzeba
zda sobie spraw, e endecja bya polsk odmian etnonacjonalizmu definiujcego nard w kate
goriach etnicznych, a nie jako wsplnot polityczn lub obywatelsk. [ ... ]
Dmowski odrzuci bowiem nie tylko saboci i skrzywienia polskiej tradycji patriotycznej, lecz
take najistotniejsze jej wartoci, spychajc je w zapomnienie. [ ...] zmonopolizowa sowo na
rd. nadajc mu sens gboko sprzeczny z wolnoci jednostki i wartociami uniwersalistycznymi.

92

Monika Bednarczuk

[... ] przyczyni si do zdyskredytowania sowa nard w rodowiskach liberalnych i lewicowych"

(Andrzej Walicki, Wok Dmowskiego. Dziedzictwo Narodowej Demokracji (II). GW", wyd. waw
z 18-19.11.2006, witeczna).
Apokaliptyczna wizja Polski zagubionej, wykorzenionego narodu bez busoli wartoci, odar
tego z uczu patriotycznych, jak serwuj nam przedstawiciele obecnych wadz, jest kolejnym na
rzdziem walki o rzd dusz. [ ... ] W szystkie rzdy po 1989 r. pozbawiay nard dumy, obdary go
z poczucia przynalenoci [ ...] Starania na rzecz integracji europejskiej okazuj si post factum
dziaaniami na rzecz redukowania tosamoci narodowej, a troska o pluralizm kulturowy i reformy
gospodarcze pierwszych rzdw RP to ogoszenie koca narodu." (Anna Wolff-Powska, Jak dzi
by patriot. GW " z 23-24.09.2006).
Z jednej strony mam y zatem narodnikw. czyli tych, ktrzy uwaaj si lub s uwaani za
ludzi eksponujcych wsplnot z siln domieszk socjalizmu, tradycyjnych patriotw i katolikw,
przy tym pastwowcw, etatystw; w skrajnej postaci s to zwolennicy radia Maryja, w agodniej
szej - obyczajowi konserwatyci ze skonnoci do autorytaryzmu, porzdku, [ ...] niechtni innociom. [ ... ] Narodnicy [ ... ] uwaaj, ze zasady demokracji msz by podporzdkowane interesom
narodowym, wyraanym wanie przez ich ugrupowanie" (Mariusz Janicki, Wiesaw W adyka, N a
rodnicy i zapadnicy. Polityka" 2008, nr 12).
Lewica te bya narodowa, ale nie tak bardzo jak prawica. Przyczynio si to do zakonserwo
wania prawicowej narracji o wsplnocie narodowej jako jedynego moliwego punktu odniesienia
[ ... ] w narracji historycznej konserwatystw [... ] Historia Polski to [ ... ] bohaterskie dzieje narodu
zmagajcego si z [ ...] zagroeniami ze strony innych narodw. [ ...] Konserwatywna polityka
pamici zakada, e konflikty mog istnie midzy narodami albo midzy organiczn wsplnot
narodow a pastwem, ale nigdy w onie wsplnoty." (Maciej Gdula, Pami lewicy. Krytyka Po
lityczna" 2007, nr 11-12, s. 227, 229-230).

W wietle zatem publicystyki liberalnej, rwnie odlaniu lewicujcego, oraz

katolicko-kocielnej - czyli umiarkowanych spord zaznaczajcych si w Pol
sce dyskursw - nard to niekwestionowana warto, ideal i namacalny fakt
kulturowo-historyczny, ale rwnie obiekt manipulacji, sowo naduywane. Pro
paguje si ide spoeczestwa obywatelskiego i pluralizm narodowociowy. Sy
nonimy narodu to: Polacy, ludzie, tum; obywatele, wyborcy, uczestnicy kultury;
podmiot polityczny i prawny; mieszkacy; wsplnota polityczna.
Nard ma sens wycznie historyczny. Eschatologiczne je st natom iast powoanie czowieka.
Ono jednak rzutuje w jaki sposb na dzieje narodw. [ ...] Mwic [ ...] o chrzcie, nie mamy
na myli tylko sakramentu chrzecijaskiej inicjacji przyjtego przez pierwszego historycznego
wadc Polski, ale te wydarzenie, ktre byo decydujce dla powstania narodu [ ...] . Polska jako
nard [... ] zaczyna istnie historycznie." (Jan Pawe II, Pami i tosamo. Rozmowy na przeomie
tysicleci. Krakw 2005, s. 80-81)
Pojcie 'narodu' otwiera perspektyw na ide 'ojczyzny'. W jakim do niejednoznacznym
stosunku do tych poj pozostaje perspektywa 'pastw a'. 'Pastwo' moe by bowiem 'ludow e',
moe by 'narodow e' i moe te by 'ojczyzn' wielu ludw i narodw. 'Ojczyzna' wydaje si
zwiecza intencje znaczeniowe pozostaych poj." (Jzef Tischner, W krainie schorowanej w y
obrani. Krakw 1997, s. 109).

Rozumienie

narodu

i jego profilowanie.

93

Suszna jest - ja k sdz - teza o bycie wyobraonym" narodu, odmiennym w przypadku

badanych rnic grup spoecznych. [ ... ] decydujemy o istnieniu wasnego narodu, niekiedy wypo
wiadajc si kategorycznie w imieniu innych wsplnot, kwalifikujc 'tutejszych' do tej czy innej
wsplnoty narodowej, dajc lub odbierajc prawo bycia narodem emkom czy Macedoczykom."
(Henryk Samsonowicz. Bogactwo narodu, Znak" 1997. nr 3. s. 92).

W krgach elit katolickich nard jest moliwoci realizacji osobowoci we

wsplnocie, ofert zakorzenienia w czasie i przestrzeni. To te grupa, ktra
posiada grzechy/ winy wobec innych podobnych grup, zwaszcza mniejszo
ciowych, a dalej zobowizania wobec siebie (przyszych pokole) oraz innych
(przede wszystkim wobec Ukraicw, ydw, Niemcw). Polem przejawiania
si narodu jest za ycie codzienne; historia (najwaniejszy wyznacznik), poli
tyka, ekonona, cele i wsplna przyszo. Podobne cele (acz inne fundamenty)
wyznacza narodowi zreszt dyskurs lewicowo-liberalny.
Istotne, i przeciwiestwem/ przeciwnikan narodu okazuj si w wietle tek
stw prasowych gwnie politycy (rnych opcji, czsto ktry z poprzednich
lub obecny rzd w zalenoci od orientacji politycznej pisma, mog to by: plPolacy; postkomunici i postsolidarnociowe elity; podejrzani o wspprac ze
sub bezpieczestwa; populici. Za realizacj wasnej wizji narodu paci si po
nadto wysok cen (ycie, kariera; niepopularno, haba).
Na podstawie danych trojakiego typu (S-A-T) za wsplne (bazowe) elementy
w rozuneniu narodu mona uzna: 1) zamieszkiwanie wsplnego terytorium;
2) posiadanie wsplnej historii, dowiadcze; 3) dzielenie wsplnej kultury, wia
domoci narodowej, jzyka; rzadziej religii (katolickiej); 4) posiadanie wsplnych
interesw politycznych i gospodarczych; 5) w znacz. pot. bycie, zebranie si ludzi
w jednym nejscu.
Modyfikacje pojcia narodu polegaj na wprowadzaniu go w nowe pocze
nia i relacje, na wyczaniu lub wprowadzaniu pewnych faset, na rnych sposo
bach wypeniania tych samych faset rnymi cechami jakociowyn, na rnej
konkretyzacji kategorii oglnych, wreszcie niekiedy tylko na swoistym zhierar
chizowaniu czy to szczegowych cech, czy to caych faset. Ksztatowanie wa
riantw danego pojcia na pozione poszczeglnych typw dyskursu pozostaje
w zwizku z przyjtym przez mwicych punktem widzenia i celami, do ktrych
d, a take przyjtym systemem wartoci, a wic ukierunkowaniem ideologicz
nym dyskursu (Bartmiski, uk 2007: 34).
Za J. Bartmiskim i G. ukiem (2007) wyrniam nastpujce typy dys
kursu: lewicowy, narodowo-prawicowy, kocielno-katolicki, liberalno-demokratyczny, feministyczny (umiarkowany i radykalny), anarchistyczny.
1.
Dyskurs lewicowy stawia nard najednej z niszej pozycji w hierarchii
wartoci, w zwizku z kadzeniem nacisku na znoszenie rnic spoecznych, a nie
ich uwydatnianiem; nard nie moe by priorytetem, poniewa w jego onie rw

94

Monika Bednarczuk

nie istniej konflikty. Mimo epizodu antynarodowego w historii komunizmu

(Ra Luksemburg), nard nie by pojciem odrzucanym, chocia czciowo je
w krajach socjalistycznych modyfikowano (np. nard radziecki). Najwicej uy
przymiotnika narodowy pojawia si w nazwach instytucji: NBP, NFZ, MNiDN,
MEN, Teatr Narodowy itp.
Nard w mianowniku wystpuje rzadko, zwykle jako synonim obywateli, Po
lakw/ spoeczestwa/ wyborcw, czsto na zasadzie parafrazy pocze z dys
kursu narodowo-prawicowego. Autorzy postuluj konieczno znany hierar
chii spraw najwaniejszych, zanast historii kluczowym kryterium dziaania po
winna by wsppraca i rozwizywanie problemw europejskich i globalnych.
Przeciwiestwem otwartego narodu europejskiego jest negatywnie oceniany na
rd zaciankowy, przywizany chorobliwie do skrawka Europy, kultywujcy oby
czaje i przesdy, wierzcy we wasn bezgrzeszno, megalomaski. Nard dla
lewicy jest jedn z moliwoci wsplnoty, dlatego postuluje si tu patriotyzm kry
tyczny i odwouje do Gombrowicza.
Niepodlegociowe i patriotyczne tradycje polskiej lewicy, czce cele narodowe z kar
dynalnymi zadaniami spoecznymi, stwarzaj wystarczajc legitymizacj dla podjcia ostrej
konfrontacji z narodowo-ludowo-klerykaln prawic. [ ...] patriotyzm naszych dni polega na
uczciwej pracy, szacunku dla blinich, tolerancji, czynnym sprzeciwie wobec dyskrymina
cji [ ...] . Nieodcznym skadnikiem postawy patriotycznej jest krytyczna wiedza o histo
rii wasnego i ssiednich narodw, zasadna duma z dokona i racjonalny wstyd z hi
storycznych przewin" (Leszek Lachowiecki, O polityce historycznej lewicy" (30.08.2006)
http://www.wyborylewicy.pl/wyborylewicy/index.php?ktory= 1&num= 119).
W Polsce Ludowej zrujnowane paace, kamienice i zamki odbudowa cay nard'' (WIT.
Nieruchome take w cenie. Trybuna" z 11.02.2008).
..Strach obudzi strach przed wypart prawd o tym. e i w naszym [ ... ] heroicznym narodzie
trafiay si antysemickie kanalie" (Przemysaw Szubartowicz, Tak jakby. Trybuna" z 25.01.2008).
Czowiek lewicy, cenic narodow tradycj i kultur, czuje si przede wszystkim czci
ludzkoci." (Maria Szyszkowska. Lewicowo w X X I wieku. Warszawa 2004. s. 12. 251 ).
Czuj korzenie, ktre mnie tu nad W is utrzymuj i lubi mj nard, chc
wic zrobi dla niego jak najwicej dobrego" (Jzef Oleksy. Jestem patriot. 7.01.2007.
http://www.sld.org.pl/index.php?view=l&art_id=5560&pid=18&ret_id=34&rsid=4)

2.
Dyskurs narodowo-prawicowy interpretuje nard (niemal wycznie na
rd polski) jako wsplnot kulturow, historyczn i 6///fl.v/-cscha(ologiczn, teolo
giczn, jako powoanie, byt wyjtkowy, pewien etap w procesie zbawienia. Pra
wie zawsze jest pisany wielk liter. Nard nierozerwalnie czy si z Kocioem,
wiar katolick i moralnoci. Jako rodzina rodzin, wsplnota pokole ma status
bytu zagroonego, dlatego ujmowany jest przez pryzmat zgubnych wpyww la
ickiego Zachodu (masoni, ateici, liberalizm, relatywizm, feministki, zwolennicy

Rozumienie

narodu

i jego profilowanie.

95

legalnoci aborcji, propagatorzy antykoncepcji), chwilami wrcz w kategoriach

spisku (cel przeciwnikw to zdziesitkowanie Polakw). Do wrogw zalicza si
ponadto globalistw, postkomunistw, lobby ydowskie, gosicieli krzywdzcych
dla narodu polskiego opinii, lewic, elity postsolidarnociowe, ktre oszukay
Nard, fflosemitw, tudzie nieodpowiedzialnych (pobaliwych) wychowawcw
spoeczestwa.
Wbrew [ ...] temu. co czsto syszymy, e jako N ard nie rnimy si od innych narodw
europejskich [ ...] nie mona przeoczy faktu, e przynajmniej w kwestii prawa do ycia [ ...]
jestem y jednak lepsi od innych narodw Europy. (Nasz Dziennik" z 9.04.2003).

Coraz czciej mwi si. e [ ...] terminy: Nard, Ojczyzna, kultura polska, dzieje Polski,
rodzima tradycja wiekw, tak gboko wnikajca w jzyk polski, to tylko przejawy polskiego na
cjonalizmu. mesjanizmu. szowinizmu, ksenofobii, zapadej parafiaszczyzny." (Czesaw Bartnik.
Zagroenia liberalistyczne, ND" z 26-27.05.2007).

We wspczesnym wiecie mamy do czynienia z ekspansj programw globalistycznych.

W szystkie one neguj nie tylko prawa narodw, ale kwestionuj nawet sam zasadno ich ist
nienia. Zakadaj, e w oparciu o te wielkie, wielopokoleniowe wsplnoty kulturotwrcze, ktrymi
s narody, w dzisiejszych czasach nie mona ju budowa znaczcych programw politycznych.
(Jan opuszaski. Jakie gwarancje praw Narodu?, ND" z 30.05.2007).

Dyskurs ten wyrnia substancj Narodu, z reguy pobon, odruchowo an

tykomunistyczn, oraz destruktywn, a wpywow mniejszo (np. inspirowan
z zewntrz). Wane aspekty narodu to te mczestwo, ofiarno, wierno religii. Symbole traktowanego jako uprzywilejowany narodu polskiego to w. An
drzej Bobola, w. Wojciech, kardyna Stefan Wyszyski, kardyna August Hlond,
Maksynlian Maria Kolbe, Roman Dmowski. Co istotne, w obrb narodu (ro
dacy) wchodz czsto przywoywani czonkowie Polonii na Wschodzie i repa
trianci, ponjani w innych dyskursach. Odrzuca si szowinizm i radykalny nacjo
nalizm, i odegnuje od antysemityzmu. Opinie nieprzyjazne ydom tumaczone
s jako odpowied na polakoerstwo.
3.
Dyskurs kocielno-katolicki jest przyjazny innym narodom, otwarty wobec
integracji europejskiej, mniej kategoryczny w lansowaniu tezy o wyjtkowoci
narodu polskiego. Uznaje nard za artefakt, ktrego powstaniu sprzyjaa chry
stianizacja, za niezastpowaln niczym spoeczno naturaln, za propozycj za
korzenienia w grupie ludzkiej oraz rzeczywistoci historycznej, pracy dla zbioro
woci. Nard to jeden z wymiarw czowieczestwa, co prawdziwego, dobrego
i piknego, co czy uniwersalne i partykularne.
Nard to te podnot teologii/ eschatologii. Narody s zaproszone do histo
rii zbawienia, bo eschatologiczne jest powoanie czowieka/ ludzi formujcych
narody. Polski nard jest od swego zarania zczony z katolicyzmem i kultem

96

Monika Bednarczuk

maryjnym, swoist wykadni jego losw jest ycie Chrystusa - patronami ta

kiego mylenia s Mickiewicz i Norwid. Szczegln rol przyznaje dyskurs kocielno-katolicki kulturze narodowej jako korelatowi, podstawie narodu, potdze
wikszej ni fizyczna i militarna przemoc, odrzucana w tym paradygmacie. Za
razem reprezentanci tego dyskursu wczaj si czsto w dyskusje o patriotyzmie
krytycznym, opowiadajc si za ide spoeczestwa.
Nard niesie czowiekowi propozycj [ ... ] zakorzenienia w przestrzeni i czasie. [ ... ] Dzieje
narodw s dziejami wiadectwa. Patriota - uczestnik ojczystego dramatu [ ...] daje wiadectwo,
e nard jest wartoci." (Jzef Tischner. Polski myn. Krakw 1991. s. 41. 47).
Nard [... ] je st t wsplnot ludzi, ktr cz rne spoiwa, ale nade wszystko wanie kul
tura. Nard istnieje 'z kultury' i 'dla k ultu ry '. I dlatego wanie je st ona dla niego tym znamienitym
wychowawc ku temu. aby 'bardziej by' we wsplnocie, ktra m a dusz histori ni czowiek
i jego rodzina." (Jan Pawe II. Pami i tosamo, s. 89-90).

4. Dyskurs liberalno-demokratyczny (umiarkowanie liberalny, centrowy) trak

tuje nard jako spoeczno obywatelsk, polityczn, o wsplnej historii i kultu
rze, lecz nastawion na przyszo, cele gospodarcze, wielokulturowo, wsp
prac midzynarodow. Nawizuje tym samym do uprzedniego wobec idei kulturalistycznej rozumienia narodu (XVIII w.) jako spoecznoci republikaskiej,
suwerena. Dyskurs ten wyszydza naduywanie pojcia przez prawicowych rady
kaw (pseudocytaty, cytaty, komentarze, krytyka poczyna IPN), czsto mwic
0 narodzie ironicznie, na zasadzie reakcji na wypowiedzi niektrych politykw.
Nard jest wsplnot kulturowo-polityczn, o ktr walczyli ludzie rnego po
chodzenia i odnennych pogldw (Berek Joselewicz, Jzef Pisudski, R. Dmow
ski, S. Wyszyski).
Uycie pojcia nard (zamiennie z Polacy, Polska, spoeczestwo polskie) po
czone jest z powan refleksj nad stanem narodu i niebezpieczestwami mani
pulacji pamici zbiorow. Antysemityzm i szowinizm funkcjonuj jako przeci
wiestwa narodu politycznego z ducha Pisudskiego i Kociuszki oraz zachodnio
europejskiej idei spoeczestwa obywatelskiego. Jako autorytet przyzywany bywa
Witold Gombrowicz w kwestii podejcia do zagadnienia tosamoci narodowej.
Nard ma by jednym z elementw tosamoci Polaka-czowieka-Europejczyka.
Kluczowe wydaje si przewiadczenie, e nard jest i moe by w pewnych oko
licznociach kwesti wyboru.
5. Dyskurs feministyczny koncentruje si na relacjach grupowych (politycz
nych) ndzy kobietan i mczyznami, dc do rwnouprawnienia pci. Na
rd jest prezentowany jako spoeczno androcentryczna, przednotowo traktu
jca kobiety (ograniczajca je do roli on i matek przyszych onierzy). Tradycja
1 obyczaje narodowe wystpuj zazwyczaj jako elementy wytwarzajce i umac
niajce nierwno pci. Nard (kady) jest bytem wyobraonym (za Benedictem

Rozumienie

narodu

i jego profilowanie.

97

Andersonem), organizacj i kultur wybitnie msk, homospoeczn, zawierajc

zarodki nacjonalizmu, ktry niejako genetycznie jest homofobicznym, zbrodni
czym (potencjalnie) mitem, narzucajcym okrelone role spoeczne, w tym moral
no.
Teraz ju pie narodu je st jedna. Jej strofki bd obowizujce na kolejne lata: strofka
endecka, ksenofobiczna, antysemicka, mizogyniczna. klerykalna. Refren neoendecko autorytarny.
[ ...] . Warto naczelna: nard. Pomocnicze: Bg i honor." (Boena Umiska. Chcemy m ie lepiej.
Zadra" 2005. nr 4 (25). s. 5)
Polska kultura narodowa jest kultur wybitnie msk. W jej obrazie na plan pierwszy w ysu
waj si zwizki homospoeczne, wizi mskiego braterstwa [ ... ] Nowoczesne pojcie narodu oraz
[ ... ] nacjonalizm czyy si ze stereotypem mskoci." (Maria Janion. Niesamowita Sowiaszczy
zna. Fantazmaty literatury. Krakw 2007. s. 262. 267. 269)
Idealna Matka-Polka to rodzicielka i wychowawczyni przyszych pokole [ ...] . Wychowuje
patriotw, przyszych obrocw ojczyzny i niejednokrotnie - mczennikw sprawy narodowej."
(Magda Monczka-Ciechomska, M it kobiety w polskiej kulturze, [w:] Gos maj kobiety. Teksty fe
ministyczne, zebr. S. Walczewska, wstp Anna Titkow. Krakw 1992. s. 96)

Istota emancypacji kobiety polega na wyzwoleniu si z krpujcych j wi

zw heteronormatywnoci (i katolicyzmu) oraz z nakazu rozrodczoci, na oba
leniu mitu Matki-Polki - fetysza, znaku cierpienia biernie kwestionujcego hie
rarchi opresywnego systemu (Kazimiera Szczuka), a zarazem istoty pomijanej
w historiografii. Dyskurs feministyczny zmierza do przywrcenia pamici o po
staciach realizujcych inne ni wyznaczone przez nard wzorce czowieczestwa
i polskoci (Gombrowicz, Komornicka, kobiety wyzwolone) i w tym punkcie
czy walk o rwnouprawnienie mniejszoci seksualnych oraz prawo do aborcji/
bezdzietnoci z walk przeciw konserwatyzmowi katolicko-narodowemu.
Krytykuje ograniczanie istoty narodu do jego martyrologii przez politykw
w neoendeckim, mizogynicznym, klerykaInym dyskursie oraz wypywajc z me
galomanii niewraliwo na cierpienia innych narodw. Naczelnyn wrogami po
stulowanego otwartego narodu s politycy ulegli wobec Kocioa, narzucajcy
kobietom anachroniczny model samorealizacji. Utosamia si hasa prawicowonarodowe z uciskiem, antysemityzmem, szowinizmem, odrzuceniem wiadomo
ci pci, mrokiem wiatopogldowym, nawet z faszyzmem.
6.
Dyskurs anarchistyczny odrzuca wszelkie formy hierarchicznej wadzy, po
dziay ze wzgldu na ras i narodowo, priorytetem czynic wolno i swobod
realizacji jednostki: najpierw jestemy ludmi, a potem narodami. Dlatego bli
ski jest feministycznym hasom walki z patriarchatem. Nard kojarzy gwnie
z nacjonalizmem, zwalczajc ten ostatni jako pretekst do utrzymania wpyww
przez buruazj. Nard jest instrumentem (zachowywania/ zdobycia) wadzy (fi
nansowej) i wywoywania nienawici zbiorowej. Nie kwestionuje si jednak jego

98

Monika Bednarczuk

istoty ani faktu istnienia, lecz konstrukt ideologiczny nacjonalistw. Pozytywnym

punktem odniesienia tego dyskursu staj si struktury plemion Prapolakw (za
Edwardem Abramowskim): demokracja bezporednia.
,,[W] imi narodu wydumanego nacjonalici atakuj nard rzeczywisty, jego wady i po
stawy. okrelajc je czsto mianem anarchistycznych, sami za prom uj koncepcj silnego pa
stwa. ktra je st waciwa bardziej mentalnoci pruskiej oraz mentalnoci narodw Europy Z a
chodniej akceptujcych w przeszoci rzdy autorytarne, nili dla ducha wolnoci Lechitw.
[ ...] kady nard. grupa etniczna, plem i i w ogle kada mniejszo m a prawo do sa
mostanowienia. zachowania wasnej tosamoci, ycia wedug przyjtych przez siebie zasad
i zwyczajw, m a prawo do swobodnego pielgnowania swojego jzyka i wierze, a take
do obrony przed agresorami. aden nard nie moe czu si predestynowany do narzuca
nia swej kultury, jzyka [ ...] innym narodom. [ ...] jeli kto zapragnie dyskryminowa na
rd, w ktrym yjemy, narzuci nam cudz mow [ ...] bdzie musia si liczy z odwetem."
(http://pol.anarchopedia.org/P% 82aszczyzna_programowa_% C5% 82odzkiej_sekcjLFederacjL
Anarchistycznej#XIV._Nar.C3.B3d_Lnacjonalizm)

Mimo obecnego tutaj rwnolegle hasla antypatriotyzmu, dyskurs ten zdradza

zrozumienie dla walki przeciw wszelkim agresorom, co wskazuje na obecno
w nim rozumienia klasycznego narodu (za Bakuninem). Zgodnie z przekonaniem,
i kady nard i kada grupa maj prawo samostanowienia, pojawiaj si w tym
dyskursie, paradoksalnie, idee pokrewne patriotycznym.
Ostatnim, marginalnym zupenie, dyskursem, o ktrego specyfice warto wspo
mnie, jest dyskurs nacjonalistyczno-neopogaski, rozpowszechniony w Dwu
dziestoleciu przez Jana Stachniuka i grup Zadruga, wspczenie propagowany
przez wydawnictwo Toporzel. Dyskurs ten najsilniej odrzuca katolicki aspekt na
rodu (polskiego, negujc cay niemal dorobek kulturowy. Nard jest w nim wspl
not etniczn i jzykow, wsplnot krwi, typem antropologicznym, rasowym. Od
tworzony na podstawie pism Stachniuka i jego ucznia oraz popularyzatora Anto
niego Wacyka nard posiada swoj osobowo, cechy specyficzne, predestynu
jce j do wypenienia okrelonego zadania, a prawo bytu zyskuje tylko dziki
wojnie, std nakaz zbrojnej, opresyjnej walki z ydami, mniejszociami niecht
nymi asymilacji i przeciwnikami politycznymi.
Za istot narodu uznano modzie, za za wrogw wszystkich, ktrzy wy
znaj prymat religii. Kiedy jednak u Stachniuka pojawia si propozycja nadnarodu sawskiego (Mit sowiaski, 1941, opubl. 2005) i teza, e nie istnieje odrbna
od sowiaskiego podoa polska rasa, nacjonalizm zamieni si w sowianofilstwo, a nard zrwna z plemieniem. Obecnie w dyskursie tym popularyzuje si,
poza pracami Stachniuka, idee cudzoziemskich neopogan.
Literatura
Bartmiski Jerzy. 1988. Definicja kognitywna jako narzdzie opisu konotacji sowa. [w:] Konotacja.
red. Jerzy Bartmiski. Lublin: Wydawnictwo UMCS. s. 169-183.

Rozumienie

narodu

i jego profilowanie.

99

Bartmiski Jerzy, 1990, Punkt widzenia, perspektywa, jzykow y obraz wiata, [w:] Jzykowy obraz
wiata, red, Jerzy Bartmiski, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s, 109-127,
Bartmiski Jerzy, 1993a, O profilowaniu poj w sowniku etnolingwistycznym, [w:] Profilowanie
poj. Wybr prac, zestawi Jerzy Bartmiski, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s, 7-17,
Bartmiski Jerzy, 1993b, O profilowaniu i profilach raz jeszcze, [w:] O definicjach i definiowaniu,
red, Jerzy Bartmiski, Ryszard Tokarski, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s, 269-275,
Bartmiski Jerzy, 2006, Jzykowe podstawy obrazu wiata. Lublin: Wydawnictwo UMCS,
Bartmiski Jerzy, Niebrzegowska Stanisawa, 1998, Profile a podm iotowa interpretacja wiata, [w:]
Profilowanie w jzyku i w tekcie, red, Jerzy Bartmiski, Ryszard Tokarski, Lublin:
Wydawnictwo UMCS, s, 211-223,
Bartmiski Jerzy, uk Grzegorz, 2007, Polnisch rwno 'Gleichheit ' im semantischen N etzKogni
tive Definition der rwno , Gleichheit' in Polnischen, [w:] Bettina Bock, Rosemarie
Lhr (Hg,), Normen- und Wertbegriffe in der Verstndigung zwischen Ost- und We
steuropa (Akten der internationalen Arbeitstagung 27./28. Februar 2006 in Jena),
Frankfurt a.M. et al. 2007, Peter Lang, s. 33-68.
van Dijk Teun, 2002, Political Discourse and Ideology, [in:] Clara Lorda, M onserrat Ribas, U ni
versitt Pompeu Fabra (eds), p. 15-34 [tum. pol.: Dyskurs polityczny i ideologia,
Etnolingwistyka" t. 15, 2003, s. 7-28.]
Koskowska Antonina, 1996, Kultury narodowe u korzeni. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
W ierzbicka Anna, 1985, Lexicography and Conceptual Analysis, Ann Arbor, Karoma Publishers.
ywicka Beata, 2006, N a r d , [ w :] Jzyk - wartoci - polityka. Raport z bada ankietowych, red.
Jerzy Bartmiski, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 337-339.
Puzynina Jadwiga, 1998, Struktura setnantyczna narodu a profilowanie, [w:] Profilowanie w j
zyku i w tekcie, Jerzy Bartmiski, Ryszard Tokarski, Lublin: W ydawnictwo UMCS,
s. 259-276.
W ierzbicki Andrzej, 1993, Spory o polsk dusz. Z zagadnie charakterologii narodowej w histo
riografii polskiej X IX X X w., Warszawa: Wydawnictwo IH PAN.

Wykaz skrtw
DSSyn - Alicja Nagrko, M arek aziski, Hanna Burkhardt, Dystynktywny sownik synonimw,
Krakw: Universitas, 2004.
ESJP Ba - Andrzej Bakowski, Etymologiczny sownik jzyka polskiego, t. 1-3, Warszawa: W y
dawnictwo Naukowe PWN, 2000.
ISPJP - Zofia Kurzowa, Ilustrowany sownik podstawowy jzyka polskiego wraz z indeksem po j
ciowym wyrazw i ich znacze, Krakw: Universitas, 1999.
ISJP Ba - Inny sownik jzyka polskiego, red. Mirosaw Bako, Warszawa: Wydawnictwo N a
ukowe PWN, 2000.
KP Adal - Ksiga przysw, przypowieci i wyrae przysowiowych polskich, zebr. i opra. Samuel
Adalberg, Warszawa: Druk. E. Skiwskiego, 1889-1904.
NKP Krzy - Nowa ksiga przysw i wyrae przysowiowych polskich, opra, zesp pod kier.
Juliana Krzyanowskiego, Warszawa: PIW, 1970.
NSJP - Nowy sownik jzyka polskiego, red. Elbieta Sobol, konsult. nauk. Andrzej Markowski,
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002.
PSSynAnt - Beata Gajewska, M arta Pawlus, Podrczny sownik synonimw i antonimw. Warszawa:
wiat Ksiki, 2003.

100

M onika Bednarczuk

PSWB C ie n -W ito ld Cienkowski, Praktyczny sownik wyrazw bliskoznacznych, Warszawa: Polska

Oficyna W ydawnicza BGW, 1993.
PSW P Zg - Praktyczny sownik wspczesnej polszczyzny, red. Halina Zgkowa. t. 1-50. Pozna:
Wydawnictwo Kurpisz. 1994-2005.
SA - Andrzej Dbrwka. ukasz Dbrwka. Ewa Geller. Sownik antonimw. Warszawa: wiat
Ksiki. 1996.
SDStyl - Mirosaw Bako. Sownik dobrego stylu, czyli wyrazy ktre si lubi. Warszawa: Wydaw
nictwo Naukowe PWN. 2006.
SEJP Brck - Aleksander Brckner. Sownik etymologiczny jzyka polskiego. Warszawa: Wiedza
Powszechna. 1985.
SEJP Bor - Wiesaw Bory. Sownik etymologiczny jzyka polskiego, Krakw: Wydawnictwo Lite
rackie. 2005.
SFJP Skor - Sownik frazeologiczny jzyka polskiego, red. Stanisaw Skorupka, t. 1-2. Warszawa:
Wiedza Powszechna. 1968.
SGS - Sownik gniazd sowotwrczych wspczesnego jzyka oglnopolskiego. Gniazda odrzeczownikowe, red. Hanna Jadacka (oraz M agdalena Bonkowska, Iwona Burkacka. El
bieta Granska-Moyle. Tomasz Karpowicz), t. 1-2. Krakw: Universitas. 2001.
SJP Dor - Sownik jzyka polskiego, red. W itold Doroszewski, t. 1-11. Warszawa: PWN. 1958
1969.
SJP Szym - Sownik jzyka polskiego, red. Mieczysaw Szymczak, t. 1-3. Warszawa: PWN. 19781981.
SL - Samuel Bogumi Linde. Sownik jzyka polskiego, t. 1-6. Warszawa 1807-1814 [II wyd. Lww
1854-1860].
SPP RosPol - Ryszard Stypua. Sowik przysw i pow iedze rosyjsko-polski, polsko-rosyjski. War
szawa: W iedza Powszechna. 2003.
SSyn DGT - Andrzej Dbrwka. Ewa Geller. Ryszard Turczyn. Sownik synonimw. Warszawa
1993.
SW - Jan Karowicz. Adam Kryski. W adysaw Niedwiedzki. Sownik jzyka polskiego, t. 1-8.
Warszawa [1900-1927]. wyd. fotooffsetowe: PIW. 1952.
SWJP Dun - Sownik wspczesnego jzyka polskiego, red. Bogusaw Dunaj. Warszawa: Wydaw
nictwo Wilga. 1996.
USJP Dub - Uniwersalny sownik jzyka polskiego, red. Stanisaw Dubisz. t. 1-6. Warszawa: Wy
dawnictwo Naukowe PWN. 2003.

N a t io n a n d it s p r o f il in g in c o n t e m p o r a r y P o l ish

The author attempts to describe the understanding of the concept of n a t i o n in contemporary

Polish and construct its cognitive definition on the basis of the methodological principles propo
sed by Anna W ierzbicka and Jerzy Bartmiski. The analysis comprises systemic data, results of
questionnaires, and diverse contemporary journalistic and other texts.
The first part of the article contains an introduction to the conception of the cognitive definition
and to the specific nature of Polish, culture-oriented and history-laden understanding o f a nation.
The second part presents, diachronically and synchronically, the functioning of the concept on the
basis of lexicographic data, as well as its colloquial understanding by the speakers o f Polish, on the
basis the questionnaires.
Next, a discussion is offered of the contemporary image of a nation in press and of the reactions
to the abuse of the concept in certain political spheres. The base elements in the understanding of

Rozumienie

narodu

i jego profilowanie.

101

nation are: (1) a common territory; (2) a common history; (3) a common culture, collective con
sciousness, language, perhaps religion (Catholicism); (4) common political and economic interests.
However, the position o f individual elements in the structure of the concept is not stable, e.g. the qu
estions o f a common territory and language are sometimes treated loosely, especially by the younger
generation (easier and more common migration).
The final part is devoted to the problem o f the profiling of the concept in various types of public
discourse (left-wing, national and right-wing. Catholic (typical of the Catholic Church), liberal-democratic, feminist, anarchist and neo-pagan), together with the ideological tradition on which
these discourses are built.