Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
DICIONRIO HRESUK-PORTUGUS
ndice
Caracteres especiais / 5
Abreviaes / 5
Vogais / 5
Consoantes / 6
Consoantes oclusivas / 6
Consoantes fricativas / 6
Consoantes lquidas / 6
Pronomes pessoais / 6
Passado e Futuro / 7
Plural / 7
Conjugao / 8
Conversao / 13
Relaes Temporais / 14
Nmeros / 14
Letra A
Letra B
Letra D
Letra E
Letra H
Letra I
Letra K
Letra L
Letra M
Letra N
Letra O
Letra P
Letra R
Letra S
Letra T
Letra U
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
15
18
18
20
21
25
29
34
37
41
44
45
48
55
59
63
Hresuk o nome da variedade lingustica falada entre os Humangili, comunidade com aproximadamente 2000 pessoas,
moradores da ilha de Ataro, no Timor-Leste. Alm do Hresuk, tambm so falados na ilha o Raklungu em Makadade
e o Rasua nas comunidades de Beloi e
Bikeli.1 Forma de comunicao oral, o
Hresuk pertence ao grupo de lnguas austronsias, ou malaio-polinsio, e pode ser
considerado uma variante das linguagens
wetarianas faladas nas ilhas indonsias
de Wetar e Lira , alm de apresentar semelhanas ao Galole idioma falado na
regio de Manatuto. No entanto, devido
ao contato com o Ttum, o Portugus e o
Indonsio os Humangili incorporaram e
adaptaram algumas palavras desses idiomas ao seu prprio vocabulrio.
Na elaborao deste dicionrio foram
adotados os seguintes critrios:
1
(prep.) preposio
(pron.dem.) pronome demonstrativo
(pron.ind.) pronome indefinido
(pron.interg.) pronome interrogativo
(pron.p.) pronome pessoal
(pron.pos.) pronome possessivo
(s.f.) substantivo feminino
(s.f.pl.) substantivo feminino plural
(s.m.) substantivo masculino
(s.m.pl.) substantivo masculino plural
(s.m.2g.) substantivo masculino de dois
gneros
(s.2g.) substantivo de dois gneros
(v.) verbo
Vogais
A [a] vogal aberta
asu, hahi
E [e] vogal aberta no-recuada
heklara, hekmoro
I [i] vogal alta no-recuada
huhi, sori
O [o] vogal aberta arredondada
pesole, kmori
U [u] vogal alta arredondada recuada
peputi, hrula, kedua
Consoantes
Consoantes oclusivas
B [b] bilabial vozeada
banku, balde, butaun
Devido ao contato com o Ttum (que,
por sua vez, absorveu palavras dos idiomas Portugus e Indonsio) e introduo de novos materiais na comunidade
(como o plstico e objetos de uso domstico), o B foi assimilado ao Hresuk.
Principalmente, entre a populao idosa,
o B realiza-se como consoante bilabial
surda, similar ao P do Portugus.
Exemplo:
raiz, rgua, rtulo.
Consoantes lquidas
Pronomes pessoais
U (au, aun): eu
O (on): tu
Ni: ele, ela
eu construirei
tu construirs
Ni lu hnai
Ita lu hrai
Im lu hmai
Mi lu hmai
Si lu hrai
ele/ela construir
ns construiremos
voc construir
ns construiremos
vocs construiro
eles/elas construiro
eu comi
tu comeste
ele/ela comeu
ns comemos
voc comeu
ns comemos
vocs comeram
eles/elas comeram
Plural
O plural pode ser compreendido atravs do contexto da frase, sem alterar as
palavras, ou com uma nfase na fala:
Haru (roupa): haaru (roupas, muitas
roupas).
Sasan (formiga): saasan (formigas).
Outra forma possvel acrescentar
aps a palavra a expresso Delas, que
significa muito(a):
Rarak (sangue): rarak delas (muito sangue).
7
eu abro
tu abres
ele/ela abre
ns abrimos/voc abre
ns abrimos
vocs abrem
eles/elas abrem
eu volto
tu voltas
ele/ela volta
ns voltamos/
voc volta
ns voltamos
vocs voltam
eles/elas voltam
Hrane (aprender)
U hane
eu aprendo
O hmane
tu aprendes
Ni hnane
ele/ela aprende
Ita hrane
ns aprendemos/
voc aprende
Im hmane
ns aprendemos
Mi hmane
vocs aprendem
Si hrane
eles/elas aprendem
Hrere (dividir)
U here
O hmere
Ni hnere
Ita hrere
Im hmere
Mi hmere
Si hrere
eu divido
tu divides
ele/ela divide
ns dividimos/
voc divide
ns dividimos
vocs dividem
eles/elas dividem
Hresuk (falar)
U hesuk
O hmesuk
Ni hnesuk
Ita hresuk
Im hmesuk
Mi hmesuk
Si hresuk
eu falo
tu falas
ele/ela fala
ns falamos/voc fala
ns falamos
vocs falam
eles/elas falam
Hrisi (morder)
U hisi
O hmisi
Ni hnisi
Ita hrisi
Im hmisi
Mi hmisi
Si hrisi
eu mordo
tu mordes
ele/ela morde
ns mordemos/
voc morde
ns mordemos
vocs mordem
eles/elas mordem
Klaa (ir)
U laa
O mlaa
Ni nlaa
Ita klaa
Im mlaa
Mi mlaa
Si klaa
eu vou
tu vais
ele/ela vai
ns vamos/voc vai
ns vamos
vocs vo
eles/elas vo
Kma (vir)
U ma
O ma
Ni mna
Ita kma
Im ma
Mi ma
Si kma
eu venho
tu vens
ele/ela vem
ns vimos/voc vem
ns vimos
vocs vm
eles/elas vm
Kmohuk (morrer)
U mohuk
eu morro
O mohuk
tu morres
Ni mnohuk
ele/ela morre
Ita kmohuk
ns morremos/
voc morre
Im mohuk
ns morremos
Mi mohuk
vocs morrem
Si kmohuk
eles/elas morrem
Kmuna (antes, primeiro)
U muna
eu primeiro
O muna
tu primeiro
Ni mnuna
ele/ela primeiro
Ita kmuna
ns primeiro/
voc primeiro
Im muna
ns primeiro
Mi muna
vocs primeiro
Si kmuna
eles/elas primeiro
10
Knaho (semear)
U naho
eu semeio
O mnaho
tu semeias
Ni naho
ele/ela semeia
Ita knaho
ns semeamos/
voc semeia
Im mnaho
ns semeamos
Mi mnaho
vocs semeiam
Si knaho
eles/elas semeiam
Kne replai (alcanar, emprestar)
U ne eplai
eu empresto
O mne meplai tu emprestas
Ni ne neplai
ele/ela empresta
Ita kne replai ns emprestamos/
voc empresta
Im mne meplai ns emprestamos
Mi mne meplai vocs emprestam
Si kne replai
eles/elas emprestam
Kngangi (nadar)
U ngangi
eu nado
O ngangi
tu nadas
Ni ngangi
ele nada
Ita kngangi
ns nadamos/
voc nada
Im ngangi
ns nadamos
Mi ngangi
vocs nadam
Si kngangi
eles/elas nadam
Krait (chegar)
U rait
O mrait
Ni nrait
Ita krait
Im mrait
Mi mrait
Si krait
eu chego
tu chegas
ele/ela chega
ns chegamos/
voc chega
ns chegamos
vocs chegam
eles/elas chegam
Krauk (juntar)
U rauk
O mrauk
Ni nrauk
Ita krauk
Im mrauk
Mi mrauk
Si krauk
eu junto
tu juntas
ele/ela junta
ns juntamos/
voc junta
ns juntamos
vocs juntam
eles/elas juntam
Rauk (chorar)
U auk
O mauk
Ni nauk
Ita rauk
Rengnaen (entender)
U engnaen
eu entendo
O mengnaen tu entendes
Ni nengnaen
ele/ela entende
Ita rengnaen
ns entendemos/
voc entende
Im mengnaen ns entendemos
Mi mengnaen vocs entendem
Si rengnaen
eles/elas entendem
Im mauk
Mi mauk
Si rauk
eu choro
tu choras
ele chora
ns choramos/
voc chora
ns choramos
vocs choram
eles/elas choram
11
Renori (ensinar)
U enori
eu ensino
O menori
tu ensinas
Ni nenori
ele/ela ensina
Ita renori
ns ensinamos/
voc ensina
Im menori
ns ensinamos
Mi menori
vocs ensinam
Si renori
eles/elas ensinam
Renum (beber)
U enum
O menum
Ni nenum
Ita renum
Im menum
Mi menum
Si renum
eu bebo
tu bebes
ele/ela bebe
ns bebemos/
voc bebe
ns bebemos
vocs bebem
eles/elas bebem
Rohuk (apanhar)
U ohuk
eu apanho
O mohuk
tu apanhas
Ni nohuk
ele/ela apanha
Ita rohuk
ns apanhamos/
voc apanha
Im mohuk
ns apanhamos
Mi mohuk
vocs apanham
Si rohuk
eles/elas apanham
Riru (cavar)
U iru
O miru
Ni niru
Ita riru
Im miru
Mi miru
Si riru
12
eu cavo
tu cavas
ele/ela cava
ns cavamos/voc cava
ns cavamos
vocs cavam
eles/elas cavam
Sada (construir)
U sada
eu construo
O sada
tu constris
Ni sada
ele/ela constri
Ita sada
ns construmos/
voc constri
Im sada
ns construmos
Mi sada
vocs constroem
Si sada
eles/elas constroem
Sua (retirar)
U sua
O sua
Ni sau
Ita sua
Ruan (comer)
U uan
O muan
Ni nuan
Ita ruan
Im muan
Mi muan
Si ruan
eu como
tu comes
ele/ela come
ns comemos/
voc come
ns comemos
vocs comem
eles/elas comem
Im sua
Mi sua
Si sua
eu retiro
tu retiras
ele/ela retira
ns retiramos
voc retira
ns retiramos
vocs retiram
eles/elas retiram
Conversao
Bom dia. / Ngangunan e ia.
Boa tarde. / Lea nenlaa e ia.
Boa noite. / Mata hengi e ia.
Como voc est? / Ita ia doi?
Eu estou bem. / U ia.
Como voc se chama? / Ita ngae ila?
O meu nome ... / U ngae...
Quantos anos voc tem? / Ita tok he
ira?
Eu tenho 25 anos. / U tong ralam herua
resin helima.
Quanto custa isto? / Helin he ira? (ou)
Nodi helin he ira?
Eu quero comprar arroz. / U karak e ala
tapadi.
13
Letra A
Aad /a'at/ (s.f.) raiz.
Aik /a'ik/ (adj.) grande.
Abokati /abo'kati/ (s.m.) abacate.
Ada /'ata/ (s.f.) estrela.
Adi /'ati/ pedra de amolar.
Ahas hetun /ahas'hetun/ (s.m.) algodo.
Ahas /'ahas/ linha de coser; (s.m.) algodoeiro; fio.
Ahi oan /ahioan/ fogo pequeno; fogo de
pouca intensidade.
Ahnata /ah'nata/ local na aldeia Ili Timur considerado sagrado.
Ai aad /aj a'at/ raiz da rvore.
Ai asan /aj 'asan/ n ou juno entre
tronco e galhos ou entre galhos.
Ai hnguk /aj uk/ p da madeira; (s.f.)
serragem; conferir Ai Rahun.
Ai hua /aj 'hua/ (s.f.) fruta; (s.m.) fruto
(expresso coloquial); conferir Ai Huan.
Ai huan /aj 'huan/ (s.f.) fruta; (s.m.) fruto;
conferir Ai Hua.
Ai hungan /aj 'hu an/ (s.f.) flor.
Ai kumeni /aj ku'meni/ tipo de rvore
cuja raiz utilizada para fazer remdios.
Ai lolon /aj 'lolon/ tronco da rvore.
Ai memetam /aj me'metam/ tipo de rvore cuja raiz utilizada para fazer remdios.
Ai morimorin /aj m i'mu / plantas de
vrias espcies; (s.f.pl.) plantas (Sole hrula
ai morimorin/ Ande com cuidado para
no estragar as plantas).
Ai morimorin /aj m i'mu / animal perigoso (Nia ai ralam ai morimorin delas/
Dentro da rvore h animais perigosos).
Ai opun apakreek /aj 'opun apak e'ek/
veneno da aranha.
15
dra; pedrinha.
Hatu kmon /'hatu ' mon/ local na parte
alta da comunidade prximo fonte Ipua.
Hatu lasi ron /'hatu 'lasi 'ron/ local
onde ficam os barcos dos membros da
comunidade que so protestantes.
Hatu leluli /'hatu l 'luli/ pedra sagrada.
Hatu memera /'hatu me'me a/ pedra
vermelha, utilizada no preparo de remdios; pedra considerada medicinal; conferir Hatu Mera.
Hatu mera /'hatu 'me a/ pedra vermelha; pedra considerada medicinal; conferir Hatu Memera.
Hatu nenehe ana /'hatu ne'nehe 'ana/
(pedra+colo+criana) nome da pedra
que fica na aldeia Hatulela, prximo
praia.
Hatu peraik /'hatu pera'ik/ pedra grande.
Hatu seu /'hatu 'sew/ nome de uma pedra utilizada para fazer fogo.
Hatu /'hatu/ (s.f.) pedra.
Hatudalas /hatu'talas/ (pedra+empilhar)
nome de um dos 12 grupos familiares
Humangili.
Hatulela /hatu'lela/ em cima da pedra.
Hatulela /hatu'lela/ nome de uma das
quatro aldeias Humangili.
He ira /he'i a/ (pron.ind.) quanto(s);
quanta(s).
He /'he / antepassados a partir do tatarav.
Hea ila? /'hea 'ila/ qual?
Hea ni i /'hea 'ni 'i/ (pron.dem.) este; esta;
conferir Hea Ria.
Hea ria /hea ria/ (pron.dem.) este; esta;
conferir Hea Ni I.
Hea ro ni i /'hea ro ni i/ (pron.dem.) aquele; aquela.
22
descobrir.
Hrula rekmatak /'h ula rekmatak/ prestar ateno; olhar com cuidado; ficar
atento.
Hrula rok /'h ula 'rok/ (v.) ajudar.
Hrula sanga /hrula 'sa a/ (v.) procurar (no
sentido de tentar encontrar algo atravs do
olhar); (v.) enxergar; conferir Kmata.
Hrula /'h ula/ (v.) ver; olhar; enxergar;
conferir Hrula Ene, Hrula Sanga, Hrula
Hekmatak e Kmata.
Hrutu /'h utu/ (v.) atar; prender.
Hrutu ahas /'h utu 'ahas/ cerimnia
onde os Haha Opun atribuem o nome
ao recm-nascido; conferir Kngauk Ana.
Hrutu sapik /'h utu 'sapik/ (v.) vestir.
Huun /'huun/ atado de milho.
Huun /'huun/ (s.m.) n; atado; feixe.
Huak nengrere /'huak ne e e/ (v.) enjoar.
Huak /'huak/ (s.m.) corao.
Huan /'huan/ planta ou o fruto da rvore.
Hudin /'hutin/ fora fsica; conferir Huk.
Huhi irengak /'huhi i e ak/ (s.f.) mandioca.
Huhi /'huhi/ (s.f.) batata.
Huhi lope /'huhi 'lope/ (s.f.) batata-doce.
Huhu /'huhu/ (s.f.) broca (inseto que
corri a madeira).
Huhu /'huhu/ cesto de bambu de dimenso pequena usado para pescar; conferir Opa.
Huk /'huk/ fora fsica; conferir Hudin.
Hula pelad /'hula 'pelat/ lua cheia; conferir Hulan Pelad.
Hula rosen /'hula ' osen/ noite sem lua;
noite escura.
Hulan heheru /'hulan he'heru/ lua
nova; os primeiros dias do ms.
Hulan hninak /'hulan hninak/ lua min-
guante.
Hulan pelad /'hulan 'pelat/ lua cheia;
conferir Hula Pelad.
Hulan /'hulan/ (s.f.) lua; (s.m.) ms.
Huluk /'huluk/ (s.m.) pelo.
Humangili anak /huma' ili 'anak/ pessoa de Humangili; natural de Humangili.
Humangili /huma' ili/ grupo etnolingustico da ilha de Ataro; uma das cinco unidades administrativas da ilha de
Ataro, oficialmente chamada de Makili.
Humate /hu'mate/ (s.f.) preguia; (adj.)
preguioso.
Hunu opun /'hunu 'opun/ (guerra+dono)
(s.m.) guerreiro; conferir Asu Pain.
Hunu /'hunu/ (s.f.) luta; guerra; (s.m.)
combate; conflito.
Hupak /'hupak/ (s.m.) ombro.
Letra I
I laa mine? /i'la a 'mine/ (adv.int.) onde?;
aonde? (Krauk Sekngari I laa mine?/ O
casamento aonde?); conferir I Mine.
I mine? /'imi ne/ (adv.int.) onde?; conferir
I Laa Mine.
I noi ila? /i'noj i'la/ como assim?
I noi tamro /i'noj 'tamro/ deixa assim;
deixa como est; no mexa.
I /i/ , do verbo ser; acompanhado de
Roni significa aquele(a) (Suran roni i/
Aquele copo); acompanhado de Reni
passa a designar est (Re raan reni i ianan/ Esta comida est boa).
Ian ek /i an 'ek/ peixe da espcie chronos.
Ian hopad /i an 'hopat/ peixe da espcie
istiophorus platypterus (agulho-vela).
Ian lelaok /i an le'lao / peixe da espcie
25
ocypselurus sp.
Ian memera /i an me'mera/ peixes das
espcies lutjanus ergentimaculatus; lutjanus monostigma.
Ian memouk /i an me'mou / peixe da
espcie etelis carbunculus.
Ian rerose /i an re'rose/ peixe seco.
Ian rurin /i an 'ru in/ espinha do peixe.
Ian seak /i an 'seak/ usado para designar
os peixes cuja pele se assemelha a lixas.
Ian taa /i an 'ta a/ peixe da espcie
coryphaena hipurus (dourado).
Ian tali /i an 'tali/ feixe de peixes.
Ian /i an/ (s.m.) peixe.
Iik /i'ik/ peixe da espcie acanthurus lineatus.
Ia doi? /ia 'toi/ como est?
Ia nan ta /ia nan ta/ muito bom; muito
bem.
Ia nan /ia nan/ (adj.) timo; maravilhoso.
Ia /ia/ (adj.) bom; boa.
Iam i ron /iam i ron/ (adj.) tranquilo;
sem problemas.
Ida klaa /'ita 'klaa/ expresso que pode
ser traduzida como no v!
Ida roi /'ita roj/ expresso que pode ser
traduzida como no faas!
Idadi /i'tati/ nome em Hresuk da comunidade de Makadade.
Ideman huan /i'teman 'huan/ (s.f.) amora; conferir Aidema Huan e Deman Hua.
Ideman /i'teman/ (s.f.) amoreira; conferir
Aidema e Deman.
Idila /i'tila/ marmelo silvestre (feronia
elephantum).
Idoru huan /i'to u 'huan/ (s.f.) laranja.
Idoru penae /i'to u pe'nae/ expresso para
designar o tipo de laranja que no existe na
comunidade e vem de fora; tipo de laranja
26
est falando.
Ilan roe ni i /i'lan roe ni i/ (pron.dem.)
isso, usado para designar objetos distantes de quem est falando.
Ilan roe /i'lan roe/ (pron.dem.) isso, para
objetos um pouco afastados de quem
est falando.
Ilangam /ila m/ (s.f.) guia.
Ilangam /ila am/ rvore de raiz medicinal.
Ilara /i'lara/ fruto pequeno, redondo, de
cor alaranjada, comum nas regies mais
altas e frias, apreciado como alimento
por macacos e morcegos; conhecido em
Ttum como coconava.
Ilaran /i'laran/ vela da embarcao.
Ilat /i'lat/ instrumento de madeira e ferro,
em forma de arpo, utilizado para pescar.
Iledik /i'letik/ (s.f.) estaca.
Ileti asu ten /i'let 'asu ten/ nome de
um lugar em Iletilori na aldeia Masilihu
onde h uma rvore de Ileti.
Ileti kehmera pretun /i'leti keh'me a
'p etun/ local em Humangili prximo
ao caminho que sobe para Hatu Ta.
Ileti luan /i'leti 'luan/ local na parte alta
da comunidade prximo fonte Ipua.
Ileti /i'leti/ um tipo de rvore (schleichera
oleosa).
Ili manu /'ili 'manu/ nome de um local
situado em Vila Maumeta.
Ili /'ili/ (s.m.) povoado; (s.f.) aldeia; grupo
de pessoas ou famlias que ocupam um
determinado espao.
Ili /'ili/ local onde estaria a flecha atirada
por Lekitoko, que deu origem a Humangili.
Ilikan /ili'kan/ local pertencente Lisan
Hatauk localizado na aldeia Maumeta.
Ilin /'ilin/ leme do barco.
contra a raiz.
Irengak /i're ak/ rvore de sumana.
Iria /i'ria/ (pron.dem.) aquele(a); (adv.) aqui.
Irian /i'rian/ (adv.) agora.
Iro mutan /'i o 'mutan/ um tipo de
planta comestvel; conferir Ira Mutan.
Iro nii /'i o ni i/ (pron.dem.) aquele(a);
conferir Iroe Nii.
Iroe nii /i'roe ni i/ (pron.dem.) aquele(a);
conferir Iro Nii.
Iru hmatak /i u 'hmatak/ (s.m.) peito.
Isik hruluk /'isik 'h uluk/ pelos do corpo.
Isik lolok /'isik 'lolo / (s.m.) corpo; corpo inteiro.
Isik runguk /'isik ' u uk/ (s.f.) alma (que
fica localizada na cabea e pode transmigrar); sopro de vida.
Isik ulik /'isik 'ulik/ (s.f.) pele.
Isik /'isik/ (s.f.) carne; (s.m.) corpo.
Isikola /i'sikola/ (s.f.) escola, utilizado
comumente pelas pessoas mais idosas;
conferir Iskola.
Iskeiru /is'kei u/ (s.m.) isqueiro.
Iskola /'iskola/ (s.f.) escola; conferir Isikola.
Istrika mumu /is't ika 'mumu/ ferro de
passar roupa.
Istrika /is't ika/ engomar ou passar a ferro.
Isu huan /'isu 'huan/ fruto da Isu.
Isu tali /'isu 'tali/ ramo ou galho da Isu.
Isu /'isu/ espcie de trepadeira leguminosa.
Isuan /i'suan/ (s.f.) alavanca, geralmente
feita de madeira e usada para cavar.
Isuk /'isuk/ (s.m.) furnculo; tumor.
Ita aik /'ita 'ajk/ nosso(a) irmo();
seu(sua) irmo(); vosso(a) irmo().
Ita inak /'ita 'inak/ nossa me; sua me;
vossa me.
Ita nik /'ita nik/ (pron.pos.) nosso(a);
paredes).
Kalsa /'kalsa/ (s.f.) cala.
Kamat /'kamat/ (s.m.) gafanhoto.
Karak /'karak/ (v.) gostar; querer.
Karakimotu /kara'kimotu/ (v.) preferir;
gostar.
Karlelo /ka 'lelo/ (s.f.) cigarra.
Kasatela huan /kasa'tela 'huan/ fruta da
papaia; conferir Kastela Huan.
Kasatela un /kasa'tela un/ a parte de
baixo da rvore de papaia onde o tronco
encontra a raiz; conferir Kastela Un.
Kasatela /kasa'tela/ rvore de papaia;
fruta da papaia; conferir Kastela.
Kastela huan /kas'tela 'huan/ fruta da
papaia; conferir Kasatela Huan.
Kastela un /kas'tela un/ a parte de baixo
da rvore de papaia onde o tronco encontra a raiz; conferir Kasatela Un.
Kastela /kas'tela/ rvore de papaia; fruta
da papaia; conferir Kasatela.
Kasu kasa /'kasu 'kasa/ nome de um local na aldeia Maumeta.
Katarina /'katarina/ peixe da espcie gerres filamentosus.
Katekista /kate'kista/ (s.2g.) catequista.
Ke /ke/ (adj.) puro.
Kedeli /ke'teli/ guizos usados como
adornos para os braos; (s.m.) bracelete.
Kedo hngin /ke'to h in/ limagem dos
dentes.
Kedo /ke'to/ expresso que indica uma
pessoa que fala muito; quem inventa
muitas histrias; quem se vangloria.
Kedo /ke'to/ (s.m.) serrote; (s.f.) serra; lima.
Kedo /ke'to/ (v.) ao de serrar ou limar.
Keduan /ke'tuan/ (s.m.) gmeo; (s.f.) gmea.
Kehlilin /keh'lilin/ escudo feito de pele
29
de cabra.
Kehlilin /keh'lilin/ tranado de bambu
utilizado para tapar os buracos do Opa.
Kekae /ke'kae/ (v.) gargalhar; rir alto.
Keklai /ke'klaj/ (v.) correr.
Kekulak /ke'kulak/ buraco redondo no
cho.
Kelo reak /'kelo 'reak/ (v.) rasgar.
Kelulak eia /ke'lulak 'e ia/ conscincia
limpa.
Kelulak nrain /ke'lulak n rain/ conscincia culpada; sentimento de culpa; conferir Kelulak Rain.
Kelulak ngehralam /ke'lulak ehralam/
quando estamos com algum desconforto
na barriga; dor de barriga.
Kelulak ngehralam /ke'lulak ehralam/
quando uma mulher grvida morre antes
do parto.
Kelulak ngehralam /ke'lulak ehralam/
conjunto de rgos internos localizados
na rea do abdmem.
Kelulak rain /ke'lulak ra in/ conscincia culpada; sentimento de culpa; conferir Kelulak Nrain.
Kelulak /ke'lulak/ (s.f.) conscincia.
Keminak /ke'minak/ (s.f.) gordura.
Kemutak /ke'mutak/ (s.m.) miolos (do
crebro).
Keporas /ke'po as/ espcie de caranguejo.
Keran /'ke an/ carcaa de tartaruga.
Keru /'ke u/ (v.) raspar; retirar o excesso
de algo raspando com as unhas ou com
outro objeto.
Kesak /'kesak/ (s.f.) queixa; (v.) queixar-se;
denunciar.
Kesedi nan /ke'seti nan/ muito perto.
Kesedi rok /ke'seti rok/ ao lado; (adv.)
perto; conferir Kesedi.
30
Li kepitan /'li 'kepitan/ tipo de fala, geralmente empregada pelos mais velhos,
onde faz-se extenso uso de figuras de
linguagem (principalmente metforas e
metonmias); conferir Li Karen.
Li opun /'li opun/ (s.m.) orador; narrador; responsvel por preservar e narrar
as histrias das Lisan; conferir Klunguhahan Opun e Haha Opun.
Li sakngari /'lisa ' ari/ o lquido que sai
da rvore da canria, antigamente utilizado para fazer goma.
Libru /'libru/ (s.m.) livro.
Lilin /'lilin/ (s.f.) vela; cera.
Lilir /'lilir/ (s.m.) lorico (lorius garrudus).
Limak helana /'limak x 'lna/ mo direita; lado direito.
Limak heliri /'limak x 'liri/ mo esquerda; lado esquerdo.
Limak hruuk /'limak hru uk/ n dos
dedos.
Limak huak /'limak 'xuak/ (s.m.) antebrao; parte do brao que vai do cotovelo
ao ombro.
Limak korak /'limak k rak/ (mo+p)
(s.m.) lder; representante do povo; o chefe do suco quando fala ou age em nome
da populao.
Limak ngurak /'lima ' urak/ (s.m.) pulso.
Limak siuk /'lima 'ksiuk/ (s.m.) cotovelo.
Limak tanek /'limak 'tan k/ (s.f.) mo;
palma da mo.
Limak tangak /'lima 'ta ak/ dedo da mo.
Limak /'limak/ (s.f.) mo; (s.m.) brao.
Lipa /'lipa/ (s.m.) sarongue.
Lis memera /lis me'mera/ tipo de cebola
pequena e de cor arroxeada.
Lis peputi /lis pe'puti/ (s.m.) alho.
Lis /lis/ (s.f.) cebola.
Lisan /'lisn/ grupo constitudo por vrios ncleos familiares que tm um ancestral em comum.
Lok /l k/ expresso para designar quando algum quer ir de Ataro para Dili
(Pe lok/ Foi para Dili; U karak le lok/ Eu
quero ir para Dili).
Loli /'loli/ (v.) cantar, utilizado para as
cantigas durante as cerimnias locais.
Lolo /'l l / (s.f.) haste; (s.m.) tronco.
Lono /'l n / peixes das espcies haemulidae; flauomaculatus; plectorhinchus;
plectorhinchus lineatus; plectorhinchus
orientalis; plectorhinchus polytaenia.
Lu /lu/ expresso colocada aps o pronome pessoal para designar ao no futuro.
Luu /lu u/ rvore da espcie casuarina
junghuhniana.
Luad /'luat/ (s.f.) espuma, pode ser tanto
do mar como de bebidas.
Luli /'luli/ (adj.) sagrado.
Lulopun /lu'lopun/ (sagrado+dono)
nome de um dos 12 grupos familiares
Humangili.
Lumera /lu'm ra/ peixe da espcie naso
lituratus.
Lumera /lu'm ra/ local a sudoeste de
Ataro, prximo ao monte Peran Harat,
onde se acredita que os espritos maus
so queimados no fogo.
Lumut /'lumu/ (s.m.) musgo; limo.
Lungud /'lu ut/ cacho de frutas (menos
para banana).
Lutuk pangak /'lutuk 'pa ak/ (s.f.) cerca; (s.m.) muro; construdos com base de
pedra e a parte de cima em madeira ou
bambu; conferir Lutuk.
Lutuk /'lutuk/ (s.f.) cerca; (s.m.) muro;
construdos com base de pedra e a parte
Mnaaraun.
Mnaa /mna a/ (v.) roubar; furtar; pegar
algo que pertence a outra pessoa; conferir Remnaa.
Mnaaraun /mna a'raun/ (adj.) ladro;
conferir Mnaa Ten.
Mnaruk /'mnaruk/ (adj.) comprido.
Mnata /'mnata/ (adj.) cru.
Mnera /'mnera/ (s.m.) vermelho; conferir
Memera.
Mnetam /'mnetam/ (s.m.) preto; conferir
Memetan.
Mnina /'mnina/ (s.m.) doce; (adj.) adocicado.
Mnolas /'mnolas/ (s.m.) sono; (adj.) sonolento.
Mnonge /'mno e/ (adj.) limpo; puro
(usado para a gua).
Mnori /'mnori/ (adj.) brilhante; (v.) brilhar; conjugao do verbo Kmori na terceira pessoa do singular.
Mnoro mnarak /'mn ro 'mnarak/ mistura das cores azul e amarela, referncia
cor da gua do mar aps as chuvas.
Mnoto /'mnoto/ nuvens carregadas;
tempo que indica chuva; conferir Moto
e Sopain.
Modad /'m tat/ (adj.) frio; gelado; expresso usada para quando a pessoa sente frio,
ou est com febre; conferir Remodak.
Moluk /'moluk/ pessoa com algum tipo
de problema mental; (adj.) louco; maluco.
Moro /'m ro/ peixe da espcie scarus rivulatu.
Moro leterung /'m ro le'teru' / peixe
da espcie scarus ghobban female.
Moro lilin /'m ro 'lilin/ peixe da espcie
scarus rubroviolaceous.
Moro liling /'m ro 'lili / peixe da esp40
peso.
Nehnungas /neh'nu as/ (v.) suar.
Nei lok /nej'l k/ (adv.) embaixo.
Nekari /ne'kari/ (v.) derramar; esvaziar;
transbordar; entornar (lquidos).
Nekelo /ne'kelo/ (adj.) rasgado.
Neklole /ne'kl le/ (adv.) sempre; continuamente; como antes; conferir Nia Hatin e Tutuk.
Neklole /ne'kl le/ no mudar; no alterar; (v.) manter.
Nekrerak /ne'k e ak/ (s.f.) dor.
Nelu /'nelu/ dana circular; dana onde
as pessoas cantam de mos dadas ao som
do tambor; conferir Sesapak, Lelore e
Roinelu.
Nemitu /ne'mitu/ (v.) arrebentar; cortar
(utilizado para cordas); conferir Nrotus.
Nemnis /ne'mnis/ (adj.) fino; esguio.
Nenaod /ne'na t/ hoje de manh (referindo-se ao passado).
Nengaik lau /ne a'i klaw/ um pouco.
Nengaik /ne a'ik/ (adj.) cansado.
Nengesak /ne' esak/ (adj.) salgado.
Nenghesa /ne 'hesa/ (adj.) igual; semelhante; (conj.) como; do mesmo modo;
conferir Nehngesa, Dahnea e Dehnea.
Nenruru /nen'ru u/ (s.m.) terremoto.
Nenuran delas /ne'nuran 'telas/ muitas
coisas.
Nenuran hnganak hnganak /ne'nuran
'h anak 'h anak/ materiais de vrios tipos.
Nenuran /ne'nuran/ (s.m.) objeto; material; conferir Hngana Hnganak.
Nepa /'n pa/ peixe da espcie hemiramphus spp.
Nepleak /n 'pleak/ (s.f.) fasca; chama.
Neplolo /n 'pl lo/ (s.m.) sacerdote;
Hngorukai.
Ngunguk /' u uk/ (s.m.) trovo; conferir
Ngungur.
Ngungur /' u u / (s.m.) trovo (expresso coloquial); conferir Ngunguk.
Ngurus /' u us/ (s.f.) pimenta; pode ser
utilizado para a planta, o fruto, ou o molho j preparado.
Nii /ni i/ (s.m.) morcego.
Nia hatin /nia 'hatin/ (adv.) sempre; continuamente; como antes; conferir Neklole e Tutuk.
Nia /nia/ (v.) ter; estar; (prep.) em.
Nian /'nian/ (adj.) grande; somente
faz sentido precedida de outra palavra
(Ruma nian/ Casa grande; Hahi nian/
Porco grande); contrrio de Nan.
Niane hatin neiron /'niane 'hatin
'nej on/ em toda parte; em todo lugar.
Niane i /'niane i/ (adv.) aqui.
Niane plongin /'niane 'plo in/ (adv.)
fora; est l fora.
Niane ralam /'niane 'ralan/ (adv.) dentro.
Nin /nin/ (pron.pos.) meu.
Ninin /'nini:n/ dele(a); conferir Si Nik.
Nok ed /n :k t/ gua de coco; conferir
Nor Ed.
Nok isin /n :k 'isin/ polpa do coco; conferir Nor Isin.
Nok un /n :k un/ parte de baixo do
tronco do coqueiro, juno do tronco
com a raiz; conferir Nor Un.
Nok /n :k/ constelao cruzeiro do sul.
Nok /n :k/ (s.m.) coco (fruta); coqueiro
(rvore).
Nokron /n k on/ folha de coqueiro;
utilizada para fazer a cobertura das casas.
Nor ed /n : t/ gua de coco (expresso
coloquial); conferir Nok Ed.
44
Nor isin /n : 'isin/ polpa do coco (expresso coloquial); conferir Nok Isin.
Nor un /n : un/ parte de baixo do tronco do coqueiro, juno do tronco com a
raiz (expresso coloquial); conferir Nok
Un.
Noro /n ro/ (prep.) com; (conj.) e (Ni
nlaa noro sian/ Ele vai com eles).
Noupau noutamu nouhe /now'paw
now'tamu now'he/ de gerao em gerao.
Nrotus /'nrotus/ (v.) arrebentar; cortar
(utilizado para cordas); conferir Nemitu.
Nunu /'nunu/ (s.m.) dever; ter que (O
lu sia nunu/ Tens que levar; Ni lu hnali
nunu/ Ele tem que voltar).
Nusa aad /'nusa a at/ rvore com raiz
medicinal.
Nusa opun /'nusa 'opun/ entidade sobrenatural; (s.m.pl.) espritos; conferir
Rare Opun.
Nusa opun /'nusa 'opun/ proprietrio
da terra; dono do terreno.
Nusa /'nusa/ (s.f.) ilha; terra.
Letra O
O mam /o'mm/ teu pai.
O niam /'onim/ tua me.
O nim /'oni:m/ (pron.pos.) teu; tua.
Ook / k/ bambu mdio.
Odamatan /oda'matan/ (s.f.) porta.
Oe luha nan /o luh'nn/ local em
Humangili considerado a morada da divindade Angi (vento).
Oe /o / (s.m.) eucalipto (eucalyptus alba);
(s.f.) rota (calamus rotang).
(s.2g.) ignorante;
conferir Podok.
Pekmeran /pe 'meran/ adolescente a
partir dos 15 anos.
Pelak memera /'pelak me'me a/ lua
dourada, feita de metal e utilizada nas
cerimnias em geral.
Pelak peputi /'pelak pe'puti/ lua prateada, feita de metal e utilizada nas cerimnias em geral.
Pelu /'pelu/ (s.m.) amigo.
Pemnori /'pemnuri/ j nasceu; nascido.
Penae /penae/ (adj.) visitante; estrangeiro; pessoa de fora da comunidade; utilizado somente para timorenses de fora de
Ataro que vo para a ilha; conferir Dai.
Pengira /pe' i a/ (adv./conj.) quando;
conferir Pahangira.
Penlaa /'penlaa/ foi; designa ao passada.
Penu /penu/ (adj.) cheio; repleto at a
borda; conferir Sari.
Penu /penu/ (v.) naufragar.
Pepaka /pe'paka/ (adj.) pequeno.
Pepos /pepus/ (v.) apodreceu; estragou;
(adj.) podre; estragado; conferir Pos.
Peputi /pe'puti/ (adj.) branco; claro.
Peraik /pe'rajk/ designa respeito, utilizado para autoridades em geral.
Peraik /pe'rajk/ (adj.) grande; conferir
Peraikin.
Peraikin /pera'ikin/ (adj.) grande; conferir Peraik.
Peran /'pern/ (s.f.) encosta.
Perane halu /pe ane halu/ (s.m.) vivo.
Perane /pe ane/ (s.m.) homem.
Perang harat /'per 'harat/ monte prximo a Berau onde ficam os Nusa Opun;
morada dos espritos.
Perasa /pe' asa/ (s.f.) cidade, indica a ci-
dade de Dili.
Perat /'pe at/ (s.f.) culpa; (adj.) pesado;
cansado; grave (no sentido moral).
Pesao /pesao/ pessoa casada.
Pesole /pe'sole/ saiu; foi embora; no
est; vamos embora (convidando ao).
Pesoruk /pe'so uk/ (v.) acabou.
Pesuk /'pesuk/ cheio aps comer; (adj.)
satisfeito.
Pete pete /'pete 'pete/ peixe da espcie
leiognatus sp.
Petung /'petu / bambu grosso.
Peu /pew/ (adj.) doente; (v.) adoecer.
Piak /'piak/ (v.) acreditar; crer; confiar.
Pidru /'pidru/ (s.m.) vidro.
Pik /pik/ (v.) cuspir; escarrar; ao de
mascar ervas e razes e cuspir o lquido
nos ferimentos.
Pikelin /pi'kelin/ nome em Hresuk da
comunidade de Bikeli.
Pimenta /pi'menta/ (s.m.) condimentos;
temperos picantes em geral.
Pinan /'pinn/ (s.m.) prato; conferir Prau.
Pinsel /'pinsel/ (s.m.) pincel.
Pipi anan /'pipi 'ann/ (s.m.) cabrito.
Pipi dai /'pipi taj/ (s.m.) carneiro; (s.f.)
ovelha.
Pipi inan /'pipi inan/ (s.f.) cabra (feminino).
Pipi klingan /'pipi kli n/ as marcas na
orelha das cabras que identificam o seu
proprietrio.
Pipi /'pipi/ (s.f.) cabra; (s.m.) cabrito.
Pirak /'pi ak/ bracelete feito com razes
ou plantas marinhas que serve de proteo contra feitiarias.
Pisun /'pisun/ (s.f.) catana; (s.m.) faco.
Pitau /'pitaw/ lugar sagrado localizado
na aldeia Ili Timur.
Piti hirikron /'piti hiri'k on/ esteira feita com folhas de palmeira.
Piti hiron /'piti hi' on/ esteira feita com
folhas de acadiro.
Piti /'piti/ (s.f.) esteira.
Plae /plae/ peixe da espcie siganus puellus.
Plao /plao/ (s.f.) tartaruga.
Plohun /'plohun/ (s.m.) buraco.
Pluak /'pluak/ (adj.) largo; espaoso.
Podok /'potok/ (adj.) imbecil; insensato;
(s.2g.) ignorante; conferir Peik.
Pohe /'pohe/ (s.m.) cadver; conferir Pohoe.
Pohe /'pohe/ (s.f.) assombrao; (s.m.) esprito; conferir Pohoe.
Poho /'poho/ (v.) tossir.
Pohoe /'pohoe/ (s.f.) assombrao; (s.m.)
esprito; conferir Pohe.
Pohoe /'pohoe/ (s.m.) cadver; conferir
Pohe.
Popak /'popak/ (v.) enroscar; enrolar.
Popanas /po 'panas/ (adj.) quente; situao difcil (expresso coloquial); conferir
Panas.
Pos /p s/ (adj.) molhado; (v.) molhar.
Pos /p s/ (adj.) podre; estragado; conferir
Pepos.
Potik /'potik/ garrafa de vidro.
Potuk /'potuk/ (v.) jogar, usado para
quando se lana algo para o alto; pescaria
com anzol, realizada perto da praia.
Potun /'potun/ (s.f.) montanha.
Prau ai /p a u aj/ prato de madeira.
Prau /p a u/ (s.m.) prato; conferir Pinan.
Pranaputi atan /'p anaputi 'atan/ peixes das espcies etelis radiosis; aprion virescens.
Prangan puti atan /'p a n 'puti 'atan/
peixes das espcies etelis radiosis; pristipo47
Letra R
Raa /ra a/ (s.m.) caranguejo.
Raik /ra ik/ (s.m.) crescimento; (v.) crescer.
Rain /ra in/ impureza no sentido moral;
(s.f.) sujeira; (adj.) impuro; sujo; imundo (U
harung nrain/ A minha roupa est suja; U
pe nrain u etauk le laa misa/ Eu pequei
por isso eu tenho medo de ir a missa).
Rahak /'rahak/ (v.) engolir.
Rahu /'rahu/ (s.f.pl.) cinzas; p das cinzas.
Rai memera /rai me'me a/ peixe da espcie cheictus fasciatus.
Rai nenoi hlaid /rai ne'noj 'hlajt/ peixe
da espcie cheilinus trilobatus.
Rai suak maru /rai 'suak 'maru/ peixe
da espcie cheilinus undulates.
Rai sulik /rai 'sulik/ peixe da espcie
naso unicornis.
Rais /'rais/ peixe da espcie sargocentron
spineferun.
Rakak /'rakak/ (v.) passar; pular de um
lugar para outro; no passado era realizada
uma cerimnia quando nasciam gmeos,
onde se pulava sobre os recm-nascidos.
Rake ene hali /'rake 'ene 'hali/ (v.) relembrar, Hali enfatiza a evocao da memria; conferir Rake Ene.
Rake ene /'rake 'ene/ (v.) lembrar; relembrar; trazer memria; conferir Rake
Ene Hali, Pataene e Patasanga.
Raklungu /ra'klu u/ variedade lingustica falada na comunidade de Makadade.
Ralak ian /'ralak i n/ assar o peixe utilizando espetos de bambu, posicionados
a cerca de cinco centmetros da brasa;
conferir Ralak e Tunu.
Ralak /'ralak/ assar peixes, frangos e etc,
o Opa.
Rita /'rita/ (s.m.) polvo.
Rita /'rita/ como conhecida a divindade protetora da fonte Ipua.
Ritu /'ritu/ apanhar flores ou retirar folhas das rvores; (s.f.) colheita; conferir
Kretu e Rosu.
Riu /'riu/ cozinhar um alimento durante
um perodo longo.
Ro aran /r 'a an/ proa da embarcao;
parte dianteira do barco.
Ro ean /r ' an/ bambu que fixa o Ro
Hneman ao barco.
Ro hneman /r 'hneman/ troncos de
bambu colocados ao lado do barco para
fornecer estabilidade.
Ro ilin /r ilin/ (s.m.) leme; timo do
barco.
Ro isin /r 'isin/ casco do barco; costado
do barco.
Ro klaen /r 'klaen/ parte central do
barco, meio do barco.
Ro luli /r 'luli/ barco sagrado construdo em conjunto por todos os grupos
familiares e utilizado durante as guerras.
Ro murin /r 'murin/ popa da embarcao; parte traseira do barco.
Ro nian /r 'nian/ barco grande; conferir Ro Peraik.
Ro nian /r 'nian/ muito longe; muito
distante (Ita ruma laa mine? U ruman ro
nian/ Sua casa fica aonde? A minha casa
fica muito longe).
Ro opun /r 'opun/ dono do barco.
Ro peraik /r pe'raik/ barco grande;
conferir Ro Nian.
Ro putin hnatin /r 'putin 'hnatin/ local, prximo praia, onde ficam os barcos; local onde moram alguns espritos.
Ro /r / (adv.) longe.
Ro /r / (prep.) com.
Ro /r / (s.m.) barco.
Rodi /'roti/ encostar ombro no ombro;
bater ombro no ombro; (v.) esbarrar.
Roe /r e/ (v.) defecar; evacuar (expresso
jocosa, vulgar); conferir La Liuk.
Rohuk /'rohuk/ (v.) erguer; elevar; levantar
(Si rohuk hatu/ Eles levantaram a pedra).
Rohuk /'rohuk/ (v.) escolher; eleger (Rohuk ita hea ila?/ Qual deles voc vai escolher?); conferir Rili e Se.
Rohuk /'rohuk/ (v.) pegar; buscar (Ita ti
laa ruma ma ti rohuk uran/ Ns vamos
at a nossa casa buscar a panela).
Roi doi /ro:i to i/ (v.) cumprir; seguir;
fazer algo obedecendo a uma ordem ou
a um modelo.
Roi hahak /ro:i 'hahak/ (v.) gemer.
Roi hali /ro:i hali/ (v.) refazer; fazer novamente.
Roi helik /ro:i he'lik/ (v.) renegociar;
solicitar o aumento; expresso utilizada
quando, aps realizado o casamento, a
famlia da noiva solicita o aumento dos
bens e valores a serem transferidos pela
famlia do noivo.
Roi ia hali /ro:i 'ia 'hali/ consertado;
conseguir consertar.
Roi ia /ro:i 'ia/ boa ao; tratar algum
cordialmente.
Roi ia? /ro:i 'ia/ sabe fazer?
Roi la /ro:i 'la/ praticar uma m ao
(expresso coloquial); (v.) destruir; danificar; conferir Roi Reak e Roi Tekian.
Roi lohu /ro:i 'lohu/ (v.) furar; esburacar.
Roi luk /ro:i luk/ (v.) quebrar; estilhaar.
Roi mani /ro:i 'mani/ (v.) ferir.
Roi monge /ro:i mo e/ (v.) purificar,
lore e Nelu.
Rok /r k/ expresso que indica a ao de
duas ou mais pessoas, porm somente faz
sentido se acompanhada de outras palavras.
Rolak /'r lak/ (s.m.) sexo; ato sexual.
Roluk reak /'roluk 'reak/ retirar rapidamente.
Roluk /'roluk/ (v.) despir, tirar a roupa.
Romera /'romera/ peixe da espcie myuripristis murdjan.
Ron /ron/ (s.f.) folha.
Rong kador /'ro kador/ peixe da espcie tarpon jardua.
Rorak /'rorak/ amarrar na cintura (Si rorak pisun/ Eles amarraram a catana na
cintura; Ita rorak ngorak/ Voc amarrou
o cinto).
Roro saok /'r ro 'saok/ (adj.) casado(s).
Rosak /'r sak/ (v.) esconder; conferir
Hruhuk.
Rosen /'r sen/ (adj.) seco.
Rosi pohoe /'rosi po'hoe/ (s.m.) enterro;
sepultamento.
Rosi /'rosi/ (v.) enterrar; sepultar.
Rosu /'rosu/ ao de debulhar as folhas;
conferir Ritu e Kretu.
Rouk hali /'rouk 'hali/ (v.) regressar; voltar (expresso usada por pessoas acima
dos 40 anos).
Rous /'rous/ (v.) amontoar, fazer um
monte com lixo, areia, etc (usado para
objetos).
Ru puti /ru 'puti/ rvore eucalyptus alba.
Ru rengala /ru re' ala/ (s.f.) colheita (Si
la ru rengala/ Eles foram fazer a colheita).
Ru /ru/ (v.) colher, usado para quando se
apanha um fruto da rvore.
Ruan rare /ru an 'rare/ juramento onde
se apanha com dois dedos um punhado
54
der.
Siuk /'siuk/ (s.m.) cotovelo.
Sidu /'situ/ (v.) mudar; (s.f.) mudana.
Sigunda /si'gunda/ (s.f.) segunda-feira.
Sihi /'sihi/ tipo de saia tecida pelas prprias pessoas; tecido artesanal.
Sinelus /si'nelus/ (s.m.) chinelo.
Sinora /si'no a/ (s.f.) cenoura.
Sipila /si'pila/ (s.f.) plaina; (v.) aplainar.
Siripisu /si i'pisu/ (s.m.) trabalho; (v.) trabalhar.
Sisik /'sisik/ espcie de mosquito pequeno, encontrado frequentemente prximo
praia.
Sita pohoe /'sita 'pohoe/ velar o corpo
de uma pessoa morta.
Sita /'sita/ chorar nos funerais; (v.) carpir.
Soe /so e/ (v.) cavocar; focinhar (Hahi
soe rare/ O porco est cavocando).
Soe ek /soe ek/ (v.) urinar (forma polida);
conferir Tari.
Soe reak /soe e ak/ (v.) descartar; deitar
fora; pr no lixo; conferir Seli e Kngeri.
Sok /sok/ (v.) coser; costurar.
Sole asu /'sole asu/ (adj./s.m.) mensageiro (pode ser utilizada tanto para homens
como para mulheres); conferir Asu.
Sole nama nama /'sole 'nama 'nama/
andar devagar; conferir Sole Nan e Sole
Nan Sole Nan.
Sole nan sole nan /'sole nan 'sole nan/
andar devagar; conferir Sole Nan e Sole
Nama Nama.
Sole nan /'sole nan/ andar devagar; conferir Sole Nama Nama e Sole Nan Sole
Nan.
Sole neti kai /'sole 'neti kaj/ (v.) passear;
caminhar sem compromisso ou destino
certo; conferir Sole Neti e Sole Sole Ra.
57
Sole neti /'sole 'neti/ (v.) passear (expresso coloquial); conferir Sole Neti Kai.
Sole nian /'sole 'nian/ andar rpido,
para quando se caminha com passadas
largas e rapidamente.
Sole sanga kai /'sole 's a kaj/ qualquer
caminho; tanto faz qual caminho a seguir (Kmuri ralan hea ila? Sole sanga kai/
Qual caminho seguimos? Tanto faz, (ou)
qualquer caminho).
Sole sanga /'sole 's a/ (v.) andar, para
quando se caminha procura de alguma
coisa.
Sole sole ra /'sole 'sole ra/ (v.) passear (expresso coloquial); conferir Sole Neti Kai.
Sole tete kai /'sole 'tete kaj/ andar junto;
fazer companhia enquanto se caminha;
conferir Sole Tete.
Sole tete /'sole 'tete/ andar junto; fazer
companhia enquanto se caminha; conferir Sole Tete Kai.
Sole /'sole/ (v.) andar; caminhar.
Soluan /soluan/ nome de um dos 12
grupos familiares Humangili.
Sopain /so'pain/ (s.f.) nuvem, utilizada
para designar as nuvens que esto prximas terra, comuns no alto de montanhas; conferir Moto e Mnoto.
Soroka /soroka/ (s.m.) cu; (adj.) elevado;
conferir Lalehan e Sorokan.
Sorokan /sorokan/ (s.m.) cu; (adj.) elevado (expresso coloquial); conferir Soroka
e Lalehan.
Soru ro /'so u ro/ forma vulgar para a
expresso puxar o barco; conferir Tek Ro.
Soru /'so u/ (v.) empurrar.
Soruk /'so uk/ (v.) acabar; terminar; finalizar.
Sou /sow/ (v.) colocar.
58
60
peneus cyclostomus.
Teo sua hungan /'teo sua 'hu an/ peixe
da espcie parupeneus chrysopleuron.
Tepaku /te'paku/ (s.m.) cigarro; tabaco.
Tepang aran /tep 'a an/ lmina da
lana.
Tepang /tep / (s.f.) lana; conferir Itepang.
Tepe sama /'tepe 'sama/ (v.) pisar; colocar o p em, porm utilizado como advertncia, como precauo a uma situao que ainda no aconteceu (Rohuk leo
turi tai ana ana luma tepe sama ene/ Tira
a faca se no as crianas podem pisar em
cima).
Tepe /'tepe/ (v.) pisar; colocar o p em
cima de alguma coisa ou de algum.
Tepe /'tepe/ (s.m.) pontap; jogo de futebol; (v.) chutar.
Tera /'te a/ (v.) aumentar; (pron.ind.) mais
(Alu uan tera/ Quero comer mais; Resae
tera haha nglid/ Aumente o volume da
sua voz, ou fale mais alto); conferir Tea.
Tere /te e/ (v.) alcanar; dar; conferir
Kne.
Teri klungu hahan /'te i 'klu u 'hahan/
(s.m.) deciso; (v.) decidir; julgar; conferir
Teri Li.
Teri li /'te i li/ (v.) decidir; julgar; conferir Teri Klungu Hahan.
Teri /'te i/ (v.) cortar.
Tersa /'te sa/ (s.f.) tera-feira.
Terukan /te' ukan/ (v.) trocar.
Tetanga /te't a/ (s.m.) anel.
Tetara /te'ta a/ (s.m.) formo; instrumento utilizado para talhar madeira.
Tetato heklara /te'tato he'kla a/ jovens
solteiros(as).
Tetato /te'tato/ jovem solteiro do sexo
masculino.
Tete /'tete/ (adj./adv.) junto(s).
Tetei hnamak /'tetej hnamak/ bater o p
em sinal de desacordo, contrariedade.
Tetoha /te'toha/ (s.f.) forja; (v.) forjar.
Tetoha /te'toha/ nome de um dos 12
grupos familiares Humangili.
Tetoi /'tetoj/ (adv.) depressa; (adv./adj.) rpido; veloz.
Tetopen /te't pen/ cesto achatado de
tamanho mdio, comumente com cinco
pontas; conferir Leleu.
Tetu /te'tu / (s.f.) verdade; (adj.) verdadeiro.
Tetu /'tetu/ (s.f.) ponderao; (v.) ponderar; avaliar.
Tetuan /te'tun/ (adj.) antigo.
Ti /ti/ (v.) ir.
Tian /t'ian/ (s.f.) grvida.
Tihak matan /'tihak 'matan/ couro usado para produzir o tambor; geralmente
usa-se couro de cabrito ou bfalo.
Tihak /'tihak/ (s.m.) tambor.
Tilu ene /'tilu 'ene/ (v.) ouvir.
Tilu /'tilu/ (v.) ouvir; prestar ateno
quando algum fala.
Timuk marad /'timuk 'marat/ peixe da
espcie plectorhinehus chrysotaemia.
Timuk /'timuk/ ponto cardial leste.
Timun kasa /'timun 'kasa/ (s.m.) pepino.
Timun /'timun/ (s.f.) melancia.
Tina ralan /tina ' alan/ mostrar o caminho; indicar a direo.
Tina /'tina/ (v.) indicar; mostrar.
Tiris ed /'tiris t/ gua que verte das rochas durante a chuva.
Titi /'titi/ (v.) mandar.
Toun /'to un/ (s.m.) conselho; (v.) aconselhar.
Tohi /'tohi/ (v.) cobrir (I hengi u tohi kn-
luoguttatus.
Tua ed /tua et/ lquido do acadiro; conferir Tua Peputi e Tua Putin.
Tua nian /tua 'nian/ (adj.) demorado; por
muito tempo.
Tua noi /tua noj/ (adj.) bbado; conferir
Replangu.
Tua peputi /tua pe'puti/ lquido do acadiro; vinho branco em geral; conferir
Tua Ed e Tua Putin.
Tua putin /tua 'putin/ lquido do acadiro; vinho branco em geral; conferir Tua
Ed e Tua Peputi.
Tua saet /tua 'saet/ local prximo ao
mar, na sada da comunidade em direo
a Vila Maumeta, onde tambm ficam alguns barcos.
Tua sabu /tua 'sabu/ bebida destilada do
acadiro.
Tua un /tua un/ parte de baixo da rvore
de acadiro; juno do tronco com a raiz.
Tua /tua/ (s.m.) vinho.
Tuat /'tuat/ arroz cozido, que pode ser
preparado com leite de coco, servido
dentro de uma folha de coqueiro ou de
acadiro.
Tud /tut/ toco da rvore.
Tuduluk /tu'tuluk/ (s.m.) joelho.
Tuhung /'tuhu / (v.) colocar, para quando se coloca algo em algum lugar de forma abrupta, ou no lugar errado; sentar-se abruptamente (Ne lu tuhun suran
lau/ No coloque o copo desta forma).
Tui /tuj/ (v.) escrever.
Tuk mata ngiru soru /tu 'mata ' i u
'so u/ sentado face a face, em frente um
ao outro.
Tuk nan /tu nn/ pessoas pequenas;
baixa estatura.
62