Vous êtes sur la page 1sur 6

EstudosAvanados

ServicesonDemand

PrintversionISSN01034014

Article

Estud.av.vol.22no.63SoPaulo2008

textin English
http://dx.doi.org/10.1590/S010340142008000200002

pdfinEnglish|Portuguese

DOSSIGUA

Recursoshdricosnofuturo:problemase
solues

ReadCube
Articleinxmlformat
Articlereferences
Howtocitethisarticle

CurriculumScienTI

Automatictranslation

JosGaliziaTundisi

Sendthisarticlebyemail

Indicators
CitedbySciELO
Accessstatistics

RESUMO
Relatedlinks

Acriseatualdaguatemmuitoscomponentesdeorigemsocial,
econmicaeambiental:usosexcessivosdagua,aumentodedemanda,
Share
gerenciamentosetorialemuitofocadoemquantidade.Contaminaoda
More
gua,eutrofizaoealteraesnociclohidrolgicoemrazodas
More
mudanasglobaissooutroscomponentes.Pararesolveresseconjuntode
problemaseavanarestratgiasdeplanejamentoegestoemlongo
prazo,osseguintesprogramaseabordagenssoalgunsmecanismos
Permalink
relevantes:a)Umaabordagemdabaciahidrogrficaintegrandogesto,
planejamentoepesquisacientficab)Umsistemaavanadode
governanadessasbaciashidrogrficascomaparticipaodeusurios,setorpblicoesetorprivadoc)
Estudosestratgicossobreguaeeconomia,guaemreasmetropolitanas,guaeenergiad)Umaestrutura
paracooperaointernacionalembaciasinternacionaiscompartilhadase)Umaavaliaoeconmicados
serviosdosrecursoshdricos(guassuperficiaisesubterrneas,rios,lagoserepresas)f)Programasde
capacitaodegerentescomumaabordagemintegrada,preditiva,tcnicaetecnolgica.
Palavraschave:Recursoshdricos,Planejamento,Gerenciamento,Sustentabilidade,Futurasaes.

Introduo:ascausasprincipaisda"crise"dagua
Segundoalgunsespecialistas,acrisedaguanosculoXXImuitomaisdegerenciamentodoqueumacrise
realdeescassezeestresse(Rogersetal.,2006).entretanto,paraoutrosespecialistas,resultadodeum
conjuntodeproblemasambientaisagravadoscomoutrosproblemasrelacionadoseconomiaeao
desenvolvimentosocial(Gleick,2000).ParaSomlyody&Varis(2006),oagravamentoeacomplexidadeda
crisedaguadecorremdeproblemasreaisdedisponibilidadeeaumentodademanda,edeumprocessode
gestoaindasetorialederespostaacriseseproblemassematitudepreditivaeabordagemsistmica.Tundisi
&MatsumuraTundisi(2008)acentuamanecessidadedeumaabordagemsistmica,integradaepreditivana
gestodasguascomumadescentralizaoparaabaciahidrogrfica.segundoessesautores,umabasede
dadosconsolidadaetransformadaeminstrumentodegestopodeserumadasformasmaiseficazesde

enfrentaroproblemadeescassezdegua,estressedeguaedeterioraodaqualidade.
Tundisietal.(2008)destacamque,noamplocontextosocial,econmicoeambientaldosculoXXI,os
seguintesprincipaisproblemaseprocessossoascausasprincipaisda"crisedagua":
Intensaurbanizao,aumentandoademandapelagua,ampliandoadescargaderecursos
hdricoscontaminadosecomgrandesdemandasdeguaparaabastecimentoedesenvolvimento
econmicoesocial(Tucci,2008).
Estresseeescassezdeguaemmuitasregiesdoplanetaemrazodasalteraesna
disponibilidadeeaumentodedemanda.
Infraestruturapobreeemestadocrtico,emmuitasreasurbanascomat30%deperdasna
redeapsotratamentodasguas
Problemasdeestresseeescassezemrazodemudanasglobaiscomeventoshidrolgicos
extremosaumentandoavulnerabilidadedapopulaohumanaecomprometendoasegurana
alimentar(chuvasintensaseperodointensosdeseca).
Problemasnafaltadearticulaoefaltadeaesconsistentesnagovernabilidadederecursos
hdricosenasustentabilidadeambiental.
Esseconjuntodeproblemasapresentadimensesemmbitolocal,regional,continentaleplanetrio.esses
problemascontribuempara:
Aumentoeexacerbaodasfontesdecontaminao.
Aalteraodasfontesderecursoshdricosmananciaiscomescassezediminuioda
disponibilidade.
Aumentodavulnerabilidadedapopulaohumanaemrazodecontaminaoedificuldadede
acessoguadeboaqualidade(potveletratada).
Esseconjuntodeproblemasestrelacionadoqualidadeequantidadedagua,e,emrespostasa
essascausas,hinterfernciasnasadehumanaesadepblica,comdeterioraodaqualidadede
vidaedodesenvolvimentoeconmicoesocial.Aposiocentraldosrecursoshdricosquanto
geraodeenergia,produodealimentos,sustentabilidadedabiodiversidadeeamudanas
globaisdestacadanaFigura1,eaFigura2apresentaasprincipaisinterrelaesdosprocessos
queafetamqualidadeequantidadedegua,abiotaaquticaeapopulaohumana.

Metodologiasepropostasparasoluoeprioridades
Tendoemvistaessasituao,quaissoasabordagens,oprogramaeosprojetosquepodempromoveruma
profundaalteraonagestodasguasenopreparoeaplicaodesoluescriativasedecustoadequado?
Inicialmente,devesecogitarqueumaavaliaoeconmicados"servios"dosrecursoshdricosedos
ecossistemasaquticosdeveserconsideradacomoumabaseimportantedametodologiaedasaesfuturas.
Esses"servios"esuavaloraoseroabaseparaumagovernabilidadeadequadadosrecursoshdricos.
servioscomoregulaodosciclos,controledoclima,abastecimentodegua,produodeenergiaealimentos
devemserabaseparaumanovaabordagemnagestoegovernanadosrecursoshdricos(Mea,2003).
Capacidadedemonitoramentoavanadocomaelaboraodebancodedadoseproduodesoftwares
adequadosgestooutrametodologiadegrandealcanceaplicado.Eacapacitaodegestoresdeveser
avanadanessesentido:gerenciamentointegrado,preditivoeemnveldebaciahidrogrficaoquedevesera
basedessacapacitao.
Quantogovernanadagua,omovimentodescentralizadorqueexistepromovendoumagestoporbacias
hidrogrficasfundamental.Abaciahidrogrficaumaunidadebiogeofisiogrficaquedrenaparaumrio,
lagoouoceanoaunidadenaturaldepesquisaegesto(Likens,1992Tundisi,2003Tundisi&Matsumura
Tundisi,2008).Umabaciahidrogrficatemtodososelementosparaintegraodeprocessosbiogeofsicos,
econmicosesociais,aunidadenaturalquepermiteintegraoinstitucional,integraoearticulaoda
pesquisacomogerenciamento,epossibilitaaindaimplantarumbancodedadosquefuncionarcomouma
plataformaparaodesenvolvimentodeprojetoscomalternativas,levandoseemcontaoscustosdestas.cada
vezmaisevidentequenovastecnologiascomoecotecnologiaseecohidrologiascomsoluesqueincluemos
usosdesistemasnaturaisedosprocessosnaturaisseroutilizadasintensivamentenaconservaoe
recuperaodelagos,represaserios,enaconservaodeguassubterrneasemanutenodosaqferos
(Zalewski,2007).
Almdoproblemadagovernanadosrecursoshdricos,aoutraquestoreferenteaogerenciamentotambm
deverapresentargrandesalteraes:deumgerenciamentolocal,setorialederespostaexiste,atualmente,
umatransioparaumgerenciamentoemnveldeecossistema(baciahidrogrfica),integrado(integrandoo
ciclodeguasatmosfricas,superficiaisesubterrneaseintegrandoosusosmltiplos).
Aparticipaodosusurios,dopblico,dainiciativaprivadaedosetorpblicodeveserumdoseixosprincipais
dessagovernanadosrecursoshdricosnocontextodebaciashidrogrficas(Rogers,2006).essaparticipao
devermelhorareaprofundarasustentabilidadedaofertaedemandaeaseguranacoletivadapopulaoem
relaodisponibilidadeevulnerabilidade.

guanaagricultura
Ademandamundialparaaproduodealimentosaumentaprogressivamenteataxasmuitoaltas.Atualmente,
namaioriadospases,continenteseregies,aguaconsumidanaagriculturadecercade70%da
disponibilidadetotal.Humaenormenecessidadedereduodesseusocomaintroduodetecnologias
adequadas,eliminaodosdesperdcioseintroduoderesoereciclagem.Osusosdaguaincluemuma
excessivautilizaoparairrigaoapartirdeguassubterrneas.DeacordocomLlamas&MartinezSantos
(2006),ousointensivodeguasubterrneaparaaagriculturaempaseseregiesridasesemiridasvem
provocandodrsticadiminuionovolumedosaqferos,aumentonoscustosdaextraodegua(0,01U$/m3
ouat0,2U$/m3)eaumentonocustodeirrigaoporhectare(oscilandoentreU$20aU$1.000porhectare,
dependendodaqualidadedobombeamento).Oinvestimentoemproduodealimentosmaisrentveiscash
cropssignificamaiorinvestimentoeusosmaisintensivosdeguanaagricultura.Adegradaodaqualidade
daguasuperficialesubterrneaoutrocomponenterelevantedosusosdaguanaagricultura,eessa
degradaodeveserquantificada.Aeutrofizaodelagos,represaseriosumadasconseqnciasdosusos
excessivosdefertilizantesnaagricultura,osquais,combinadoscomalteraesdedrenagem,podemaumentar
consideravelmenteecomrapidezosndicesdeestadotrfico,incluindoasguassubterrneas.Avaliaoda
guavirtual(utilizadanaagricultura),desenvolvimentodetecnologiasparaeliminardesperdciosemelhoraro
desempenhonairrigaointroduzirresodeguanaagriculturasoalgumasdassoluesurgentesnessa
rea.

guaeeconomiaregionalenacional
Economiasregionaisenacionaisdependemdadisponibilidadeadequadadeguaparageraodeenergia,
abastecimentopblico,irrigaoeproduodealimentos(agricultura,aqiculturaepesca,porexemplo).
Melhoraragestodosrecursoshdricosintegrandoeotimizandoosusosmltiplos,alocandodeformaflexvela
guaparaosdiferentesusurioseinvestindoemsaneamentopblico(coletadeesgotos,tratamentode
esgotos,resolvendoproblemassanitriosdedoenasdeveiculaohdrica)umadasformasmaisrelevantes
dedesenvolvimentoeconmicoesocial,poismelhoraaqualidadedevida,promoveageraodeempregose
rendaeampliaacapacidadedeabastecimentodeguaparausosmltiploseestmuloeconomia(Bhatia&
Bhatia,2006).
Tecnologiasdebaixocustopodemforneceraimplantaodemedidaseodesenvolvimentodeaesem
saneamentobsico,especialmenteparapopulaesdebaixarendanasperiferiasdasgrandesregies
metropolitanas(Tundisietal.,2006).

guaemudanasclimticas
Alteraesclimticasteropapelrelevantenociclohidrolgicoenaquantidadeequalidadedagua.Essas
alteraespodempromoverinmerasmudanasnadisponibilidadedeguaenasadedapopulaohumana.
Deummodogeralecomalteraesdiversasemcontinenteseregies,trsproblemasfundamentaisdevem
serestudadosparapromoversolues:a)extremoshidrolgicosextremoshidrolgicosqueocorreroem
diferentescontinenteseregiesdeveroafetarpopulaeshumanasemrazodedesastres(enchentes,
deslizamentos,transbordamentosnasvrzeas)ousecasintensas(aumentonasemiaridezearidez),
comprometendoasadehumana,aseguranaalimentareaumentandoavulnerabilidadedoscicloseprocessos
biogeoqumicosreasurbanaspoderoserextremamenteafetadasporestesextremoshidrolgicosb)
contaminaoosestudosdesenvolvidosemmuitasregiesapontamparaumaumentoacentuadode
contaminaoagravadoporsalinizaoedescontrolenosusosdosolo,interferindocomosciclosdofsforo,
nitrognioemetaispesados(Martinelietal.,1999)aeutrofizaodeguassuperficiais(rios,lagose
represas)deveraumentaremrazodoaumentodatemperaturadaguaedaresistnciatrmica
circulao:comoconseqncia,esperasemaiorfreqnciadosflorescimentosdecianobactrias(Paerl&
Hussmann,2008),agravandoatoxicidadedasnascentesefontenaturaisdeabastecimentoc)guae
economiasregionaisenacionais.
Essesextremoshidrolgicoseoaumentodacontaminaodeveroatuarnaseconomiasregionais,tendocomo
conseqnciaprofundasalteraesnaeconomiadependentedadisponibilidadeedemandadosrecursos
hdricos.
Asoluoparaoenfrentamentodasconseqnciasdosefeitosdasmudanasglobaisnosrecursoshdricos
adaptarseaessasalteraes,promovendomelhorgovernanaemnveldebaciashidrogrficas,desenvolvendo
tecnologiasavanadasdemonitoramentoegesto,ampliandoaparticipaodacomunidadeusuriose
pblicoemgeralnessagestoenocompartilhamentodosprocessostecnolgicosqueiromelhorarainfra
estruturadobancodedadosedarmaiorsustentabilidadesaes.

Recursoshdricosecooperaointernacional
EmfacedasmudanasclimticascujasevidnciassobastanteclarasjapartirdosltimosdosculoXXe
nesteinciodosculoXXI(IPCC,2007),hanecessidadedeintensacooperaointernacional,especialmente
embaciascompartilhadasporvriospases.Odesenvolvimentodessasparceriasinternacionaisnagestode
baciashidrogrficastemsidoobjetodediscusses,anlises,propostasealgumasaesquevisamcompartilhar
problemas,diagnosticarascausasepromoversoluesconjuntas(Yundisi,2003Somlyody&Varis,2006).
AaAmricadoSul,cooperaointernacionalefetivatemsedesenvolvidonabaciadoPrata(compartilhadapor
Argentina,Brasil,Chile,ParaguaieUruguai)enabaciaAmaznica(compartilhadapornovepases).Aes
conjuntasdemonitoramentoparacontroledaqualidadedagua,estudosconjuntosparaavaliaroimpactodos
usosdosolonacontaminaoedegradaodosrecursoshdricoserealizaodeprogramasdecapacitao
conjuntadegestoresderecursoshdricossoalgumasaeseatividadesjdesenvolvidasequetm
estimuladopolticaspblicasdelongoprazoparaagestodessasbacias.
Outrosexemplosrelevantesemqueacooperaointernacionaltematuadointensivamentepararesolver
problemascomunsdedisponibilidade,demandaeescassezso:
ProgramasdecooperaointernacionalnosdezpasesquecompartilhamabaciadoRioNilo
(Magadza,2002),osquais,comumapopulaodeaproximadamente230milhesdehabitantes,
tmnecessidadescrescentesquantoaosusosedemandadeguasegrandesproblemasde
saneamento(crescimentopopulacionalde3,9%aoano).
CooperaointernacionalparagerenciamentodoMarCspiocompartilhadoporcincopases.Um
dosprincipaisproblemasaexploraodepetrleoeopotencialdecontaminaonessaregio,
almdaproduopesqueiraqueimportanteeconomicamente(Golubev,2002).
CooperaointernacionalnoRioDanbio,cujabaciahidrogrficacompartilhadapordezpases
(principaisproblemas:navegaoetransporte,usosdagua,controledapoluioeprojetosde
proteoambientaldabaciadoRiodanbioeseustrezentostributrios(Jansky,2002)).
Atualmente,150acordosinternacionaisrelacionadoscombaciashidrogrficastransfronteiriasestoemcurso,
naEuropaenosEstadosUnidos.
UmavanoconsidervelnagestocompartilhadadosrecursoshdricosnaEuropasoasDiretrizesdaUnio
Europiaparaagestodasguas(EuropeanWaterFrameworkDirective(Jansky,2002),essasdiretrizestmos
seguintesobjetivos:
Disponibilidadedeguademelhorqualidadeparaabastecimentohumano.
Disponibilidadedeguademelhorqualidadeemrioselagosparautilizaopblicaemrecreao
(banhosenatao).
guamenospoludacomopartedasheranaslocaiseregionaisepartedasaesambientais
rumosustentabilidade.
OutrainiciativaimportanteaaopropostapeloInterAcademyPanel(IAP)querene96Academiasde
Cinciasparaampliareaprofundaracapacidadedeformaodegestoresderecursoshdricoscomumaviso
integradaesistmica.Atualmente,seispasesjpromoveramseminriosregionais,cursosepublicaesem
umesforoconjuntodaredeinternacional:fricadoSul,Brasil,China,Rssia,Polnia,Jordnia.Almdesse
esforo,AcademiasdeCinciasdasAmricasagrupadasemumaassociaointernacional,InterAmerican
NetworkofAcademiesofSciences(Ianas),estopromovendocursos,discusses,seminriosea
implementaodeumvolumeparacadapascomdiagnsticos,prognsticoseestratgiasdegestodasguas
nospasesdaAmricas(Tundisi&Scheuenstuhl,2008,noprelo).

Recursoshdricoseenergia
Aproduodeenergia,especialmentenoBrasil,dependedadisponibilidadederecursoshdricos,dadaamatriz
energticabrasileiraquedependeem50%desserecurso.Almdisso,otransportedeguatratadadependede
energiaparabombeamento,oqueaumentaoscustosparadisponibilizla.NocasodoBrasiledeoutrospases
dependentesdaenergiahidroeltrica,estudosestratgicosdelongaduraodevemfixarasbasesparaessa
exploraofutura,bemcomoexaminarasconseqnciasdessaexploraonasbaciashidrogrficasenociclo
hidrossocial.

RecursoshdricosnoBrasil:prioridadesparagovernana,conservaoe
recuperao
OBrasil,com14%daguadoplaneta,possui,entretanto,umadistribuiodesigualdovolumee
disponibilidadederecursoshdricos:enquantoumhabitantedoAmazonastem700.000m3deguaporano
disponveis,umhabitantedaRegioMetropolitanadeSoPaulotem280m3poranodisponveis.essa
disparidadetrazinmerosproblemaseconmicosesociais,especialmentelevandoseemcontaa

disponibilidade/demandaesadehumananaperiferiadasgrandesregiesmetropolitanasdoBrasil:esseum
dosgrandesproblemasambientaisdesteinciodesculoXXInoBrasil.Portanto,saneamentobsico,
tratamentodeesgotos,recuperaodeinfraestruturaedemananciaissoprioridadesfundamentaisnoBrasil.
Outraprioridadeavanarnagestodosrecursoshdricoscomaconsolidaodadescentralizaoeda
governabilidadecomaabordagemdebaciashidrogrficas.Nessecaso,ainteraoentre
disponibilidade/demandaderecursoshdricoscomapopulaodabaciahidrogrficaeaatividadeeconmicae
social,considerandoseociclohidrosocial,tambmfundamentaledegrandealcanceparaofuturo.
AgrandedisponibilidadedeguaemcertasregiesdoBrasildeveserconsiderada,semdvida,umenorme
recursonaturalaserutilizadoparaodesenvolvimentoeconmicoregional,paraoestmuloeconomiaepara
apromoodealternativasadequadasparaodesenvolvimento,baseadasnociclohidrossocial.
Arevitalizaoderios,lagoserepresasemmuitasregiesdoBrasil,especialmentenoSudeste,podetambm
promoverestmuloseconmicoserecuperarociclohidrossocial.Nessasregiesimpactadasdosudestecomum
passivoambientalmuitoalto,arevitalizaopodepromovergeraodeempregoerenda,novasoportunidades
deusosmltiplosegerarumaindstriadenovasepromissorastecnologiasparagesto(monitoramento
avanado,consultorias,formaoderecursoshumanos).
fundamental,entretanto,promover,emmbitonacionalnoBrasil,umconjuntodeestudosestratgicossobre
recursoshdricoseenergia,recursoshdricoseeconomia,guaesadehumana,guaemudanasglobais,
comafinalidadedepromovervisesecenriosdelongoprazoqueestimulempolticaspblicasconsolidadas.
Deveseaindaconsideraroimportantepapeldedessalinizaonoabastecimentodecidadesdasregies
litorneasemesmoemlagossalinosdointeriordoNordeste,tornandodisponvelmaisguaparaapopulao.
Essaumadassoluesquepoderotornarseviveisapsatecnologiaadesenvolvertornarocustoda
dessalinizaomaisacessvel.
Quantostransposies,maisespecificamenteatransposiodoRioSoFrancisco,importanteconsiderar
quesomenteumprojetoconjuntoderevitalizaodorio(edespoluio)eumgrandeprojetode
desenvolvimentoregionalpoderoserabaseparaatransposio(Tundisietal.,2008).

Concluses
Umaabordagemdegerenciamento,pesquisaeelaboraodebancodedadosapartirdabaciahidrogrfica
deveincluirumavaloraodos"servios"dosecossistemasaquticosedosrecursoshdricos,umacapacidade
preditivabaseadaemumprogramadensoetecnicamenteavanadodemonitoramentoeumsistemaadequado
degovernanadeguacomafinalidadedepromoveroportunidadesdedesenvolvimentoregionalesustentvel
apartirdaguadisponveledademanda.Gerenciamentointegrado,preditivocomalternativaseotimizaode
usosmltiplosdeveserimplantadononveldebaciashidrogrficascomafinalidadededescentralizaro
gerenciamentoedaroportunidadesdeparticipaodeusurios,setorpblicoeprivado.Educaoda
comunidadeemtodososnveisepreparaodegestorescomnovasabordagensoutronecessrio
desenvolvimentodagestoderecursoshdricosnosculoXXI.

Refernciasbibliogrficas
BHATIA,R.BATHIA,M.Waterandpovertyalleviation:theroleofinvestmentsandpolicyinterventions.In:
ROGERS,P.P.etal.(Ed.)Watercrisis:mythorreality?London:FundacinMarcelinoBotn,Taylor&Francis,
2006.p.197220.[Links]
GLEICK,P.H.Theworld'swater.20002001.ReportonFreshwaterResources.IslandPress,2000.315p.
[Links]
GOLUBEV,G.N.TheCaspianasaninternationalwatersystem.In:JANSHY,L.etal.(Ed.)Lakesandreservoirs
asinternationalwatersystems:towardsworldlakevision.UNU,2002.p.4554.[Links]
IPCC.ClimateChange2007:Impacts,AdaptationandVulnerability.WorkingGroupIIContributiononthe
IntergovernmentalPanelonClimateChange.FourthAssessmentReport.SummaryforPolicymakers.2007.22p.
[Links]
JANSKY,L.RiverDanube:needsforintegratedrivermanagement.In:JANSHY,L.etal.(Ed.)Lakesand
reservoirsasinternationalwatersystems:towardsworldlakevision.UNU,2002.p.5568.[Links]
JANSKY,L.etal.Lakesandreservoirsasinternationalwatersystems.UnitedNationsUniversity,2002.110p.
[Links]
LIKENS,G.E.Theecosystemapproach:itsuseandabuse.Oldenhorf/Luhe:EcologyInstitute,Oldendorf/
Luke,Germany,1992.166p.[Links]

LLAMAS,M.R.MARTINEZSANTOS,P.Significanceofthesilentrevolutionofintensivegroundwatersusein
worldwaterpolicy.In:ROGERS,P.P.LLAMAS,M.R.MARTINEZCORTINA,M.(Ed.).Watercrisis:mythor
reality?Espain:FundacinMarcelinoBotn,Taylor&Francis,2006.p.16380.[Links]
MAGADZA,C.H.D.EmergingissuesinsustainablewaterresourcesmanagementinAfrica.In:JANSKY,L.etal.
(Ed.)Lakesandreservoirsasinternationallakesystems.TowardsWorldLakeVision.UNU,2002.p.1427.
[Links]
MARTINELLI,L.A.etal.EffectsofSewageontheChemicalCompositionofthePiracicabaRiver,Brazil.Water,
AirandSoilPollution110,1999.p.6779.[Links]
MILLENIUMECOSYSTEMASSESSMENT(MEA).EcosystemsandHumanWellBeing:aframeworkforassessment.
IslandPress,2003.245p.[Links]
PAERL,H.W.HUSSMANN,J.Bloomslikeithot.Science,v.320,p.578,2008.[Links]
ROGERS,P.P.Watergovernance,watersecurityandwatersustainability.In:ROGERS,P.P.etal.(Ed.)Water
crisis:mythorreality?London:FundacinMarcelinoBotn,Taylor&Francis,2006.p.336.[Links]
ROGERS,P.P.etal.(Ed.)Watercrisis:mythorreality?London:FundacinMarcelinoBotn,Taylor&Francis,
2006.331p.[Links]
SOMLYODY,LVARIS,O.Freshwaterunderpressure.InternationalReviewforEnvironmentalStrategies,v.6,
n.2,p.181204,2006.[Links]
TUCCI,C.E.M.guasurbanas.Estudosavanados,v.22,n.63,p.116,2008.[Links]
TUNDISI,J.G.guanosculo21:enfrentandoaescassez.RIMA/IIE,2003.247p.[Links]
______.Bridgingwaterresearch,innovationandmanagement:enhancingglobalwatermanagementcapacity.
In:PROCEEDINGSOFTHEVIREGIONALWORKSHOPWaterResourcesandWateruseProblemsinCentralAsia
andCaucasus.IAP,IWEP,RussianAcademyofSciences,2008,p.8694.[Links]
TUNDISI,J.G.MATSUMURATUNDISI,T.Limnologia.SoPaulo:oficinadetextos,2008.631p.[Links]
TUNDISI,J.G.SCHEUENSTUHL,M.(Ed.)Bridgingwaterresearchandmanagement:newperspectivesforthe
americas.IIE,IIBRH,Ianas,Brazilianacademyofsciences,IAP,2008.(Noprelo).[Links]
TUNDISI,J.G.etal.ReservatriosdaRegioMetropolitanadeSoPaulo:conseqnciaseimpactosda
eutrofizaoeperspectivasparaogerenciamentoerecuperao.In:TUNDISI,J.G.MATSUMURATUNDISI,T.
SIDAGISGALLI,C.(Ed.).EutrofizaonaAmricadoSul:causas,conseqnciasetecnologiasde
gerenciamentoecontrole.IIE,IIEGA,ABC,IAP,Ianas,2006.p.16182.[Links]
TUNDISI,J.G.etal.Conservaoeusosustentvelderecursoshdricos.In:BARBOSA,F.A.(Org.)ngulosda
gua:desafiosdaintegrao.BeloHorizonte:EditoraUFMG,2008.p.15783 [Links]
ZALEWSKI,M.EcohydrologyinthefaceoftheAnthropocene.EcohydrologyandHydrobiology,v.7,n.2,p.99
100,2007.[Links]

Recebidoem8.7.2008eaceitoem10.7.2008.

JosGaliziaTundisipresidenteepesquisadordoInstitutoInternacionaldeEcologia,SoCarlosSP.@
tundisi@iie.com.br

InstitutodeEstudosAvanadosdaUniversidadedeSoPaulo

RuadaReitoria,109CidadeUniversitria
05508900SoPauloSPBrasil
Tel:(5511)30911675/30911676
Fax:(5511)30914306
estudosavancados@usp.br

Vous aimerez peut-être aussi