Materiaaltypologie Steentijden

1 Gemene werktuigen
1.1 schrabbers
1.1.1 boordschrabbers
1.1.2 eindschrabbers
1.2 bekken en boren
1.2.1 boren
1.2.2 bek
1.2.3 ruimer
1.3 stekers
1.4 geretoucheerde artefacten
1.5 speciale types: Mesolithicum
1.6 speciale types: Neolithicum
2 Pijlbewapening
2.1 Midden Paleolithicum
2.1.1 Levalloisspitsen
2.1.2 Mousteriaanspitsen
2.2 Laat Paleolithicum
2.2.1 bladvormige spitsen
2.2.2Aurignaciaan: Lamelles Dufour
2.2.3Gravettiaan: Font Robertspitsen Gravettespitsen
2.2.4 Solutreaan: laurierspitsen
2.3 Finaal Paleolithicum
2.3.1 Magdaleniaan: lamelle dos
2.3.2 Hamburgiaan: kerfspitsen, steelspitsen
2.3.3 Creswelliaan: Creswellspitsen, Cheddarspitsen
2.3.4 Federmesser: Gravettespitsen, Tjongerspitsen, Kremserspitsen, Penknife pint,
Malauriespitsen
2.3.5 Ahrensburgiaan: steelspitsen, Zonhovenspitsen
2.4 Mesolithicum: microlieten
2.4.1 Tweepuntige microlieten
2.4.2 Driehoeken
2.4.3 Smalle microkling met afgestompte boord
2.4.4 Microlieten met vlakke retouche
2.4.5 Trapezia
2.5 Neolithicum: pijlpunten
3 Bijlen
3.1 Vroeg- en Midden-Paleolithicum
3.2 Mesolithicum
3.3 Neolithicum

1. Gemene werktuigen
1.1 Schrabbers
1.1.1 Boordschrabbers
Mid paleo tot Laat Paleo

Enkelvoudige boordschrabbers

rechtlijnig

convex

Dubbele boordschrabber

Convergentschrabbers zijn altijd dubbele boordschrabbers, maar niet andersom

Convergentschrabber

Hoekschrabber

Dwarsschrabber

Ventrale (verdunde) boordschrabber

(= eindschrabber)

verdunning om beter te schachten

ventraal en dorsaal geretoucheerd

Tweevlakkig geretoucheerde boordschrabber

Boordschrabber met Quina- retouche

schubvormige structuur van retouches

verschillende lagen
op dikke afslagen
herhaaldelijk heraanscherpen

Model Dibble: lijn 1

Enkelvoudige
schrabber

Enkelvoudige
Quina schrabber

door heraanscherpen

tool reduction model

Schuine
schrabber

Dwarsschrabber /
Hoekschrabber

refitting en microwear analysis

op afgehaakte retouches

Model Dibble: lijn 2

Enkelvoudige
schrabber

Dubbele
schrabber

Convergent
schrabber

Mousteriaanspits

1.1.2 (Eind)schrabbers
distaal of proximaal

Vanaf Laat Paleo

Hoefschrabbers (U-schrabbers)

Neolithicum
Afslagschrabbers op grote, massieve afsla gen

Lange klingschrabber

Kleine schrabber

Gebroken klingschrabber

Korte klingschrabber

Eenvoudige afslagschrabbers
(ruime categorie; schrabhoofd meestal distaal)

Getande schrabber
(dikwijls ad hoc gemaakt; niet geschacht; kort gebruik)

Dubbelschrabber

Cirkelschrabber

(proximaal n distaal geretoucheerd)

(volledige omtrek is geretoucheerd)

Spitsboogschrabbers

ongeveer gelijk aan

convergentschrabbers
uit het Mousteriaan (iets
kleiner in Neolithicum)

Geweerkeien

18e -19e eeuw

verbrijzeld silex
hoekig; beige-bruin; fijnkorrelig en translucent

1.2 Bekken en boren

1 aangepunt uiteinde
typologie o.b.v. de punt (hoe geretoucheerd)
meestal distaal geretoucheerd
bekken en ruimers: geen functionele verschillen

Boren

Bekken

Ruimers

stompere punt

wisselzijdige retouche

1.3 Stekers
zwaarder materiaal bewerken: gewei, bot
bredere punt door stekerafslagen
Laat- Paleolithicum (Aurignaciaan, Gravettiaan)

Tweeslagstekers
2 kruisende steekafslagen

Tweeslagmiddensteker

Tweeslagschuinsteker

Tweeslaghoeksteker

Eenslagstekers:
voorbereiding: uiteinde retoucheren (afknotten)

Midden

Schuin

Hoek

Steker op breuk

Dwarsstekers (eventueel op kerf)

rechte breuk op distale gedeelte

! kan ook later gebroken zijn !

Meervoudige stekers

10

Stekerafslagen
(afval)

primaire

outrepass

secundaire

(foute afslagen)

rflchi

Refits van stekers

en stekerafslagen

11

1.4 Geretoucheerde artefacten

ruime categorie
wisselende frequentie doorheen hele prehistorie, maar vooral Mousteriaan (cfr. getand Mousteriaan) met grote
afslagen (gn Levallois)
microwear: denkt vooral voor plantbewerking, als soort van schaaf
cfr. tool reduction model van Dibble: beginnen met n kerf, daarna bijpunten => meerdere
intentionele retouches of
parallel en regelmatig

gebruiksretouches
onregelmatig

gekerfd: -schrapen
-tussenstadium in kerfhalveringstechniek (Mesolithicum)
afgeknot:-meestal kling/ microkling
-functie ? mss schrabbers

Getande en gekerfde afslagen / (micro) kling

Afknotting: distaal of proximaal

Afstomping: links of rechts

12

Geretoucheer afslag / (micro)kling

Afgeknotte afslag / (micro)kling

Mesolithicum: schuine tot rechte afknotting, mogelijk tussenstadium naar microlieten

driehoek of trapezium
Gekerfde afslag / (micro)kling
(vb. nog in Mesol. Idem
hierboven=bijna
kerfhalveringstechn.)

13

Artefacten met afgestompte rug/boord: 'messen'

(Midden-Paleolithicum: Mousteriaan)
boord: stijle retouches
massieve afslagen
1 boord convex afgestompt (links of rechts)
1 boord continue convex geretoucheerd: werkend gedeelte boord scherpe hoek => 80%

'Messen' (Federmesser)
Massiever, mochten ze kleiner zijn = pijnpunt
Morfologisch zelfde als in Mesol. Maar andere drager
Weinig contactsporen = snijden zacht materiaal bv vlees

'Messen' (Neolithicum)
Minder massief + zeldzaam
boord rechtgezet om te schachten

14

Messen met natuurlijke (corticale) rug

Midden-Paleolithicum
niet geretoucheerd => rug niet ontstaan door retouches, functie blijft hetzelfde
vaak een verwering (patina)

Afslag/(micro)kling met afgerond uiteinde (pices mousses)

Kom je overal tegen maar meestal niet meer dan n of twee per locatie
niet geretoucheerd
extreme afronding aan 1 of 2 uiteinden (zoals gerolde artefacten)
vuurmaker (in combinatie met pyriet)

15

1.5 Speciale types: Mesolithicum

(micro)kling gebroken boven een kerf

Niet altijd duidelijk of intentioneel (kan ook postdepositioneel)

afval !
kerfhalveringstechniek: om schuine breuk te krijgen

(micro)kling gebroken in een kerf

afval !

16

(micro)kling met onregelmatige (Montbani) retouche

Onregelmatig=>gebruiksretouches
Enkel in Laat- Mesolithicum!
Want op zeer regelmatige klingen nl.
Zeer regelmatige boorden of ribben
Schrapen/schaven van been,
hout en in mindere mate huiden

17

Montbani (micro)klingen

Late fase Mesolithicum

De ommekeer van Coincy
naar Montbani valt samen met keuze
andere vuursteen nl van lokale naar
import (N-Fr, krijtregios)
Coincy ook wellicht harde hamers en
Directe percussie
Montbani wellicht ook druktechniek

Coincy microklingen

Vroege fase Mesolithicum

2 typische kenmerken:
- andere vuursteen = handel,import
- andere debitage = trapezia (eerst Z-Eu)

18

1.6 Speciale types: Neolithicum

Typisch: mijnklingen, voorbewerkt op de mijnsite, afgewerkt op nederzetting
Geretoucheerde krachtige kling (mijnkling):
1. met n geretoucheerde boord
2. met twee geretoucheerde boorden

mijnkling: goede kwaliteit

vuursteen
vaak gebroken,
continue schuine retouches

19

Afgeronde (mijn)kling: 'dolk'

Aangepunte (mijn)kling: 'dolk'

Functie: terug messen op kling = verschillend Montbani kling

meestal distaal
snijden van droge huiden (relatief hard) en plantaardig materiaal
geen graangewassen (geen sikkels), wel silica-houdende planten zoals riet
lange levenscyclus: gebruiksglans= soms bladglans van voor retouches,
terug retoucheren,
verschillende gebruiksfasen

Grand Pressigny 'dolken' (honingkleur)

sikkels:
oogsten van graangewassen = anders dan onze mijnklingen, wel zelfde periode Spiennes
Over grote afstanden verhandeld
= graven N-Ned.

20

Versplinterde artefacten

Ten vroegste vanaf BK: verschijnt en verdwijnt plots

BK: Haspengouwe (leemstreek)
wig: splijten van takjes/ botten
vaak in vier richtingen gebruikt=versplinterd =
algemene verdunning door afsplinteren

Algemeen: Midden en Laat Neolithicum totale

Neergang debitage op site zelf: = gewone afslagen
Mogelijke redenen: andere materialen (niet hier), landbouw, textiel

21

Fijngetande artefacten (microdenticules)

fijne retouches (niet gebruikssporen)
Finaal- Neolithicum (gidsfossiel)
Dominant werktuigtype in
Dele Escaut-cultuur
schrapen van plantaardig materiaal
(silica)
mss vlas: textielproductie
klingen of grote afslagen

22

2. Pijlbewapening
Deze categorie kent een snelle evolutie: het zijn gidsfossielen bij uitstek
Paleolithicum Mesolithicum:
spitsen
Neolithicum:
pijlpunten

2.1 Midden Paleolithicum

Levalloisspitsen
Gefacetteerde hiel (voor bewerking)
Niet geretoucheerd
3-hoekig
Speerpunten

Mousteriaanspitsen
Wel geretoucheerd
Lijken op convergentschrabbers

23

2.2 Laat Paleolithicum

Niet in Belgi teruggevonden

Bladvormige spitsen

Gravettiaan:
Font Robertspitsen

Gravettespitsen

24

Solutreaan: laurierspitsen
druktechniek

2.3 Finaal Paleolithicum

Magdaleniaan:
Lamelle dos
Weerhaken

25

Hamburgiaan:
Kerfspitsen
(Hamburgspitsen)

Steelspitsen
(Haveltespitsen)

Creswelliaan:

Cresswelspitsen

Cheddarspitsen

1 Krachtige kling
2 Schuine afknotting (punt maken)
3 Afwerking ander uiteinde: verschillende mogelijkheden

26

Federmesser:

Tjongerspitsen

Kremserspitsen

Volledig geretoucheerd aan 1 kant

Convex, afgestompt

Ook Gravettespitsen (cfr. Supra)

Penknife pint

Malauriespitsen

Ahrensburgiaan:
N-Europa, tot in Kempen
Dryas III
Aanzet tot microlithisatie
van het Mesolithicum

steelspitsen

schuine afknotting

27

Zonhovenspitsen
Basale retouche (voor de
schachting)
Punt op hoek

28

2.4 Mesolithicum: microlieten

niet-geometrische microlieten
1. spitsen met niet-geretoucheerde basis
Continuteit met Zonhovenspits:

schuine afknotting dikwijls op proximaal gedeelte

Strikt (morfologisch) genomen geen spits want punt op de hoek

spitsen met schuine afknotting

spitsen met n afgestompte boord

spitsen met twee afgestompte boorden (trapezodaal)

29

2. spitsen met geretoucheerde basis

spitsen met dwars
geretoucheerde basis
(Tardenoisspits):
direct, ventraal of
bifaciaal
Lage Landen: vooral deze
categorie

spitsen met niet-dwars

geretoucheerde basis
(geen voorbeeld:
convexe basis)

Horshamspits

Schuine basis

Vooral in UK

30

Rhombodale spits
Vooral in UK

Verdere onderverdeling:
microlieten met vlakke retouche
maretakspitsen
spitsen met afgeronde basis
spitsen met schuine basis
driehoeken met bifaciale retouches

Geometrische microlieten

2.4.1 tweepuntige microlieten

Segmenten

typisch segment

breed segment

Lijken op een kleinere

versie van 2-puntige
Tjongerspits
2 aangepunte
uiteinden

31

asymmetrisch segment

Sauveterre-spits/
naaldvormige
spitsen
2 boorden convex
geretoucheerd
Z-Europa

32

2.4.2 driehoeken
3e boord meestal niet geretoucheerd

ongelijkbenige

lange ongelijkbenige

gelijkbenige

lange gelijkbenige

Spitsen met (al dan niet) geretoucheerde basis, tweepuntige microlieten en driehoeken komen vooral voor tijdens
het Preboreaal en Boreaal: Vroeg- Mesolithicum.
Soorten assemblages

1. Neerharen: spits met niet- geretoucheerde basis

2. Verrebroek: spits met niet- geretoucheerde basis, ongelijkbenige driehoek, segment
3. Ourlaine: segment
4. Chinru: driehoek, spits met geretoucheerde basis

Geen geografische varianten

Geen chronologische varianten (enkel Chinru is jonger)
Functionele/ etnologische (verschillende culturen) verklaring

33

2.4.3 smalle microkling met afgestompte boord

Midden- Mesolithicum
Niet breder dan 5mm
Gelijkaardig aan artefacten in Magdaleniaan

al dan niet met afknotting (enkel of dubbel)

driehoekig afgestompte microkling

2.4.4 Microlieten met vlakke retouche

Cultural markers?
Midden- Mesolithicum

Maretakspitsen

34

Spitsen met
afgeronde basis

Spitsen met
schuine basis

35

Driehoeken met
bifaciale
retouches
Vooral in Kempen
Retouches: vlak maar
niet dekkend

2.4.5 trapezia
Laat- Mesolithicum
2 schuine afknottingen: raken mekaar niet
Boorden niet geretoucheerd

trapezodale
spitsen
In UK: VroegMesolithicum
Onregelmatiger;
verschil in
debitagestijl

symmetrische
trapezia

36

asymmetrische
trapezia

rechthoekige
trapezia

trapezia met
schuine basis

Extra ventrale retouches: gebruik bij pijlen

Geen punt, maar snijdende zijde
? Culturele link met BK

37

2.5 Neolithicum: pijlpunten

Variabiliteit is beperkter
Vlakke bifaciale retouches (soms dekkend)

Asymmetrisch
driehoekige pijlpunten
(BK-spitsen)
Schuine retouche
Aflijning getand
Concaaf, ventraal
geretoucheerd

Symmetrisch
driehoekige pijlpunt
Niet in Vlaanderen
Rssen- ,
Michelsbergcultuur
Gidsfossiel:
dekkend= vroege datering
Niet-dekkend= later

38

Bladvormige pijlpunt
Afgeronde basis
Rssen- en
Michelsbergcultuur

Dwarspijl of
transversale pijlpunt
buitenbeen: eerder een
Mesolithische traditie van
retoucheren (afknotting;
stijle retouche)
Cultuurgroepen:
BQY
Vlaardingen SOM TRB
Steingroep

39

Ruitvormig pijlpunt
1e aanzet tot gesteelde/
gevleugelde pijlpunten

Gesteelde pijlpunt

40

Gevleugelde pijlpunt

Zwakke weerhaken (met steel)

Klokbeker
Standvoetbeker
In Vroege- MiddenBronstijd verdwijnt de steel

Geprononceerde weerhaken (met steel)

Geprononceerde weerhaken (zonder steel)

41

3. Bijlen
3.1 Vroeg- en Midden-Paleolithicum
Vuistbijlen:
Micoquevuistbijl

hartvormig

driehoekig

amandelvormig

Micoquiaantypes:
42

asymmetrisch met soms een (partieel) onbewerkte rug

Acheuleaan: kerntechniek
bifaciaal bewerkt
multifunctioneel werktuig
mobiel artefact
lang in gebruik: heraanscherpen, opnieuw retoucheren (cfr. tool reduction model)
Mousteriaan: zeer weinig vuistbijlen
wel Mousteriaan van Acheuleaan traditie

Klievers
uiteinde = snede
lijken op ongepolijste Neolithische bijlen

43

3.2 Mesolithicum

Kernbijl
Massief
Op knol of op massief brokstuk

Afslagbijl / tranchet (Laat Mesolithicum, Neolithicum)

Midden-Neolithicum (Belgi)

Erteblle-cultuur. Zeer sporadisch in Lage Landen

Brede snede (tranchet-slag)
Polijsting van snede, daarna meer tot volledige polijsting

Rssen- en Michelsbergcultuur

44

3.3 Neolithicum
Gepolijste macrolithische artefacten:
Dissels
Bijlen
Hamerbijlen

Dissels (adzes, herminettes): hieronder uit Bandkeramische cultuur

Eerste gepolijste werktuigen

Grondstof: ftaniet, amfiboliet (uit Eiffelgebied)
Niet van silex
Snede dwars op schacht
Belangrijk onderscheid met bijlen

45

Hamerbijlen (Breitkeile en Strijdhamers)

Breitkeile
(Rssencultuur)
Oudste type hamerbijl
Snede in verlengde van de
schacht
Ook niet uit silex
Kenmerk: steelgat

Strijdhamers
Enkelgrafcultuur (N-NL):
statussymbolen (grafgiften )

46

Gepolijste vuurstenen bijlen (cfr. Mijnbouwcentra)

Kerntechniek

Bijlen met ovale doorsnede (Ovalbeile) = bijlen van het West-Europese type:
Spitstoppige type
Duntoppige type
Dunbladige type

Bijlen met rechthoekige doorsnede (Rechteckebeile) = bijlen van noordelijk type (DK, NoordD. & N.-Ned.)
Spitstoppige ovaalbijl

Duntoppige ovaalbijl

Dunbladige ovaalbijl

47

Bijl met rechthoekige doorsnede

Beitels

48