Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
DESCARTES (1596-1650)
VIDA OBRAS DE DESCARTES Renato Descartes, latinamente Cartsio.
nasceu em La Have, na Turena. em 1596. Educado no colgio dos jesutas de La Flche, veio
aos 19 anos para Paris, continuando por algum tempo os estudos de fsica e matemtica para
os quais mostrara notvel inclinao. De 1617 a 1629 percorreu quase toda a Europa j em
viagens de instruo, j combatendo, como soldado sob a bandeira do duque de Nassau e
mais tarde do Duque de Baviera.
Depois desta vida agitada, retirou-se para a Holanda, onde, num recolhimento de 20
anos, se entregou de todo meditao, ao estudo e composio de suas obras. Convidado
em 1649 pela rainha Cristina da Sucia, partiu para Stockolmo, mas no resistindo s
inclemncias do frio faleceu poucos meses depois, em 1650, com apenas 54 anos de idade.
1
Em teologia, racionalismo significa negao de toda verdade revelada, em filosofia quer dizer sistema que,
alm dos sentidos, admite a razo como fonte distinta do conhecimento e faculdade essencialmente superior
sensibilidade. neste sentido que empregamos o termo. Suas principais obras filosficas so: Discours de la
mthode (1637), Meditationes de, prima philosophia (1641), Principia philo-sophiae (1644), Trait des passions
de lme (1650).
A dvida metdica, como se sabe, uma dvida voluntria, fictcia, pro_ visria, limitada, cujo fim tornar
mais motivada e inconcussa a adeso verdade de que se duvida, submetendo-a a uma nova contraprova. A
dvida ctica, pelo contrrio, uma dvida real, universal e definitiva, que no chega Jamais a um Juzo certo.
A primeira suspensio judicii indagatoria (Kant) legtima, racional e necessria ao progresso cientfico; a
outra, suspensio judicii sceptica, absurda e contrria natureza da inteligncia e por isso fisicamente
impossvel. A dvida de Descartes , na sua inteno, metdica, de fato, sendo universal , por isso mesmo,
ctica. Dvida metdica e universal so termos que se excluem
3
Discours de la Mthode, 3me partie.
4
Neste naufrgio geral de toda certeza sobrenadaram apenas no esprito de Descartes as verdades de f: "aprs
mtre ainsi assur de ces maximes (concernentes moral) et les avoir mises part avec les vrits de la foi, qui
ont toujours t les premires en ma crance je jugeai que pour le reste de mes opinions je pourrais librement
entreprendre de men defaire". Discours de la Mth., VI. Deste lugar se serve Mercier como confirmao de que
a dvida cartesiana era real e no somente fictcia-Cfr. Mercier, Critriologie, p. 17 e sege.
TEODICIA
Mdit., 6me.
Mdit., 5me".
11
Leibniz corrigiu-o mais tarde demonstrando a invariabllidade no da mv2/2 quantidade de
movimento, mv como dissera Descartes, mas da fora viva No entramos aqui em mais pormenores,
porque s estudamos em Descartes o filsofo. Como matemtico, so bem conhecidos os merecimentos do
fundador da geometria analtica. Como fsico, cabe-lhe a glria de haver deixado vrios trabalhos notveis
sobre tica, formulando, entre outras, a lei dos senos acerca dos fenmenos de refrao e de ter entrevisto, na
sua lei de conservao do movimento, o grande princpio que, depois dos trabalhos de Carnot, Meyer e
Helmholtz, apresentado sob uma frmula mais exata e completa com o nome de princpio de conservafio da
energia e domina toda a, fsica moderna. No convm, ainda assim, exagerar o valor de Descartes como fsico.
O seu apriorismo desdenhoso de qualquer verificao experimental, Inspira-lhe um mtodo que
diametralmente oposto ao mtodo das cincias de observao. "Toda a minha fsica, diz ele, no passa de uma
geometria Em fsica no admito princpios que no sejam tambm recebidos em matemtica a fim de poder
provar com demonstrao tudo o que deles deduzo. Princip. Philosoph., P. II, . 4, Sobre a fsica de Descartes,
10
12
ANTROPOLOGIA DE DESCARTES
impresses
internas (passio) e
influi
no
corpo,
modificando-lhe
os
cfr. um valioso artigo de A. Poulain, La Physique de Descartes, tudes, Septembre, 1892: J. Bertrand, Journal
des savants, Sept. 1893; E. Naville, La physique moderne, pp. 77-115.
12
De outros lugares se colige que, para Descartes, mais que a ideia inata na faculdade a disposio de a
formar sem nenhum influxo externo.
13
15
recaiu em
vrios erros que com um estudo menos superficial dos antigos houvera podido evitar. Comea
por desnaturar a dvida metdica transformando-a em dvida universal, de cujo crculo frreo
logicamente nunca houvera podido sair. Comete depois um ilogismo evidente ao passar do
estado de dvida primeira certeza, admitindo ento como garantia da verdade de sua
intuio primitiva cogito, ergo sum a mesma evidncia que no fora suficiente para
13
A dvida metdica no , com efeito, como pensam alguns, uma criao do filsofo francs. Foi inculcada e
praticada por Aristteles, S. Agostinho, S. Tomaz e os grandes escolsticos. Aristteles: "Antes de empreender a
soluo dum problema, convm comear por bem duvidar e investigar todas as dificuldades que o
envolvem". Metaphy., . S. Agostinho pe nos lbios de Evdio estas palavras: "Quanquam haec inconcusse
fide teneam, tarnen quia conitione {scilicet scientlfica) nondum teneo ita quaeramus quasi omnia incerta
sint" De lib. arb., L. II, c. II. E sabido como S. Tomaz prope sempre as questes em forma dubitativa: utrum
Deus sit, utrum anima humana slt incorruptibilis, e, antes de as resolver, lhes enumera escrupulosamente as
principais dificuldades. Cfr. S. Theol.
14
S. Tomaz: "Certitudo quae est in intellectu est ex ipsa evidentia eorum, Quae certa esse dicuntur" III Sent., D.
23. q. 2 a. 2 Cfr. De Verit. q. 16, a. 2: q. 11, a. 1; S. Theol., I p. q. 82, a. 2. Ad cujus evidentiam etc, repete ele a
cada passo em suas obras.
15
A. Gassendi declara Descartes "quil ne sinquite pas mme de savolr sil y a eu des hommes avant lui et
quil va philosopher comme sil tait seul au monde". Ao que ponderadamente acrescenta Lahr: "Le chtiment
ordinaire de ceux qui ne veulent rien rpter de ce qui a t dit avant eux, est de dire ce que personne ne rptera
aprs eux. Cest la loi du talion". O estado de decadncia em que ento se achava a escolstica, se atenua a culpa
de Descartes, no lha redime de todo. Os gnios so guias que enxergam mais longe e mais profundo que o
vulgo. Cumpria-lhe desembaraar o ouro da ganga que o envolvia e no desherdar o esprito humano do precioso
tesouro de verdades que lhe haviam legado as geraes passadas.
BIBLIOGRAFIA
Ch. Renouvier, Manuel de philosophie moderne Paris, 1842 (neo-criticista);
j. M. Degrando, Histoire de la philosophie moderne, 4 vols., Paris, 1847;
V. Cousin, Cours de lhistoire de la phil. moderne, Premire srie, 5 vols., Paris, 1841;
Deuxime srie, 3 vols., Paris, 1847;
F. Papillon, Histoire de la phil. mod. dans ses rapports avec le dveloppement des sciences de la
nature, 2 vols., Paris, 1876;
P. Janet, Les matres de la pense contemporaine, Paris, 1883;
A. Rey, La philosophie moderne, Paris, 1908;
H. HFFDING, Histoire de la phil. moderne, Paris, 1924 (h tambm trad. al. ital. e ingl. do original
dinamarqus) ;
G. Sortais, La philosophie moderne depuis Bacon jusqu Leibniz, 3 vols., Paris, 1920-29;
J. Marechal, Precis dhist. de la philos, moderne, Louvain, 1933; Souilh, La philosophie
chrtienne de Descartes nos jours, 2 vols., Paris, 1934;
j. . Erdmann, Versuch einer wissenschaftlichen Darstellung der Geschichte der neueren
Philosophie, 3 vols., Riga, 1834-54;
K. Fischer, Geschichte der neueren Philosophie, 10 vols., Mannheim, 1854 e segs. (citaremos cada
volume a propsito dos diferentes filsofos em particular); A. Stockl, Gesch. d. neueren Philos., 2
vols., Mainz, 1883; R. Falcken-berg, Gesch. d. neueren Phos., Berlin, 1921;
W. Windelband, Die Gesch. d. neueren Phos. in ihrem Zusammenhang mit der allgemeinen Kultur
und den besonderen Wissenschaften dargestellt, 2 vols., Leipzig, 1911 (trad, ital. de T. Zambono,
Palermo 1911) ;
Paul Deussen, Die neuere Philos. von Descartes bis Schopenhauer, Leipzig, 1917;
R. Hnigswald, Gesch. der Phil, von der Renaissance bis Kant. Berlin u. Leipzig, 1923;
Fr. Bowen, Modern Philosophy from Descartes to Schopenhauer and Hartmann, New-York a.
London, 1877;
B. C. Burt, A history of mod. Philos. 2 vols., Chicago, 1892;
J. Royce, The spirit of modern Phil. Boston, 1892;
R. Adamson, The developpment of mod. philos. 2 vols., Edinburg a. London. 1903-904;
P. J. Snider, Modern European Philosophy The history of modern Phil, psychologically treated. St.Louis, 1904;
P. de Azcarate, Exposicin historico-critica de los sistemas filosficos modernos, 4 vols., Madrid,
1861-82.