Studia Gdaskie

X V - X V I (2002-2003)

Ks. ADAM ROMEJKO

INSBRUCK

TEORIA MIMETYCZNO-OFIARNICZA
- WPROWADZENIE DO ANTROPOLOGII
REN G I R A R D A

Wstp
Dziki codziennym doniesieniom prasowym i radiowo-telewizyj
nym jestemy wiadkami wydarze majcych miejsce w rnych stronach
globu ziemskiego. Jednym z dominujcych tematw jest midzyludzka prze
moc: wojny, zamachy terrorystyczne, grabiee, pobicia itd. Dostrzegamy,
e postp moralny nie jest wprost proporcjonalny wzgldem postpu tech
nicznego, a wiele wynalazkw jest wykorzystywanych przeciwko czowie
kowi.
Wyjanienia fenomenu przemocy podj si francuski antropolog
i literaturoznawca Ren Girard. Dokona tego w ramach wypracowanej przez
siebie teorii mimetyczno-ofiarniczej, ktra ukazuje mechanizmy, jakie rz
dz relacjami midzyludzkimi - na jakiej zasadzie one powstaj i co je
ksztatuje. Girard wskaza, e ludzie s czsto niewiadomi czynnikw wpy
wajcych na form ich wzajemnego odniesienia. Przedmiotem zaintereso
wania jego teorii jest czowiek jako jednostka a jednoczenie spoecze
stwo, ktrego jest on czci.
Ren Girard, omawiajc fenomeny religijne, uywa terminw funk
cjonujcych take w ramach zwizanej z Bibli tradycji judeochrzecijaskiej. Odnosi je jednak do religii pozabiblijnych", rdo powstania kt
rych dostrzega w samym czowieku. Negatywne zjawiska, ktre im towa
rzysz, mog by przezwycione jedynie poprzez prawd pync z Obja
wienia zawartego w Biblii, przede wszystkim za z Ewangelii.
Ren Girard urodzi si w 1923 r. w Awinionie w poudniowej Fran
cji. W latach 1943-1947 studiowa w Paryu na cole des Chartres, gdzie
zdoby wyksztacenie jako archiwista-paleograf specjalizujcy si w okre-

Studia Gdaskie XV-XV1 (2002-2003)

56

sie redniowiecza. Od 1947 r. studiowa w USA na Uniwersytecie Indiana,

gdzie w 1950 r. uzyska doktorat z historii; jednoczenie prowadzi tam do
1953 r. zajcia z jzyka i literatury francuskiej. Wykada na uniwersytetach
amerykaskich, w tym od 1981 r. na Stanford University, gdzie w 1995 r.
przeszed na emerytur.
Z inspiracji Ren Girarda powstao w 1990 r. Colloquium on Vio
lence and Religion (COV&R), ktrego celem jest rozwijanie teorii mimetyczno-ofiarniczej poprzez naukowe opracowywanie takich zagadnie jak
np. relacja midzy przemoc a religi oraz geneza i kierunki rozwoju kultu
ry ludzkiej. Kolokwium liczy obecnie ponad 200 czonkw w USA i Euro
pie, ktrzy spotykaj si na corocznym sympozjum. Dziki finansowemu
wsparciu ze strony uniwersytetu w Innsbrucku wydawany jest w ramach
kolokwium periodyk The Bulletin of the Colloquium on Violence and
Religion" oraz Contagion: Journal of Violence, Mimesis, and Culture" .
1

W jzyku polskim wydano nastpujce ksiki autorstwa Ren Gi

rarda: Kozio ofiarny (d 1987, 1991; wyd. fr. 1982); Dawna droga, kt
r kroczyli ludzie niegodziwi (Warszawa 1992; wyd. fr. 1985); Sacrum i prze
moc (Pozna t. 1: 1993, t. 2: 1994; wyd. fr. 1972); Szekspir, Teatr zazdroci
(Warszawa 1996; wyd. ang. 1991); Prawda powieciowa i kamstwo ro
mantyczne (Warszawa 2001; wyd. fr. 1961).

1. Mimesis
Czowiek jest istot podajc. Ludzkie podanie nie ma okre
lonego charakteru ani przedmiotu podania. Kryterium wyboru przed
miotu podania nie jest jego warto, lecz fakt, e jest on podany przez
innych ludzi. Poprzez naladowanie (gr. mimesis) postpowania drugiego
czowieka dokonywany jest wybr przedmiotu podania. Zjawisko to za
uway ju Arystoteles, ktry w Poetyce napisa, e czowiek odrnia si
od innych zwierzt swoj wielk zdolnoci do naladownictwa .
Naladownictwo ma nierzadko negatywne konsekwencje. Staje si
ono si destruktywn, prowadzc do rywalizacji i w konsekwencji do
konfliktu i agresji. Mechanizm naladownictwa pozostaje ukryty, nie jest
on zrozumiay przez tych, ktrych dotyka . Podanie ludzkie ma rzadko
charakter spontaniczny. W rzeczywistoci jest ono kierowane przez kogo
2

The Girard Reader, red. J. G. Williams, New York 1996, s. 1-6.

R. Girard, Things Hidden since the Foundation of the World, Stanford 1994, s. 1.
Tame, s. 7-10.

Ks. A. Romejko Teoria mimetyczno-ofiarnicza

57

trzeciego", ktry poprzez swoje zainteresowanie danym obiektem okrela,

e jest on wart podania. w trzeci element" moemy okreli mianem
modelu. Model jest porednikiem wskazujcym, jaki obiekt jest godny po
dania, a jednoczenie rywalem w jego osigniciu. Ren Girard zauwa
y, e relacje midzyludzkie moemy uj w schemat trjkta, ktrego
wierzchoki stanowi nastpujce elementy: 1. podmiot podania; 2. przed
miot podania; 3. model, ktrego podmiot naladuje .
Cech charakterystyczn rywalizacji mimetycznej jest fakt, e
nierzadko wystpuje ona midzy osobami spokrewnionymi. W wielu wy
padkach mamy do czynienia z ktni midzy dwoma brami, ktrej fina
em jest przemoc wzgldem jednego z nich. Przykady znajdujemy w B i
blii, mitach oraz wydarzeniach historycznych; np. Kain i Abel, Ezaw i Ja
kub, Eteokles i Polinejkes, Romulus i Remus oraz Ryszard Lwie Serce i Jan
bez Ziemi .
Relacja pomidzy podmiotem podania i modelem opiera si na
podwjnym wizaniu sprzecznych ze sob polece {double bind). Model,
bdcy jednoczenie rywalem, kieruje w stron podmiotu podania dwa
sygnay: 1. jako model - naladuj mnie!"; 2. jako rywal - nie naladuj
mnie!". To podwjne wizanie poprzez sprzeczne ze sob informacje jest
cech charakterystyczn ludzkiego zachowania . O ile pragnienie moe
ksztatowa si swobodnie, jego natura mimetyczna prawie zawsze je wci
gnie w lep uliczk double bind. Wolna mimesis rzuca si lepo na prze
szkod pragnienia konkurencyjnego; mimesis rodzi sw wasn porak,
a poraka z kolei wzmocni mimetyczn tendencj. Jest to samonapdzajcy si proces, ktry si stale pogarsza i upraszcza. Ilekro ucze myli, e
byt jest tu przed nim, stara si go dosign, pragnc tego, co tamten mu
ukazuje; i natyka si za kadym razem na sil podania przeciwnika. W lo
gicznym, cho szaleczym skrcie mylowym szybko ulegnie przekona
niu, e sama przemoc jest najpewniejszym znakiem bytu, ktry cigle mu
ucieka. Odtd przemoc i pragnienie s z sob zwizane" .
4

J. M. Domenach, Ren Girard - Hegel chrystianizmu, Literatura na wiecie"

1983, 12, s. 310; R. Girard, Mimesis and Violence: perspectives in Cultural
Criticism, w: The Girard Reader, dz. cyt., s. 9.
R. Girard, Sacrum i przemoc, Pozna 1993, t. 1, s. 83-84.
S. Budzik, Dramat Odkupienia, Kategorie dramatyczne w teologii na
przykadzie R. Girarda, H. U. von Balthasara i R. Schwagera, Tarnw 1997,
s. 56; R. Girard, Sacrum..., dz. cyt., t. 1, s. 204-205.
R. Girard, Sacrum..., dz. cyt., t. 1, s. 205.

Studia Gdaskie XV-XVI (2002-2003)

58

Wejcie w posiadanie obiektu podania nie koczy konfliktu mi

dzy podmiotem podania a modelem-rywalem. Powodem tego jest fakt,
e w rzeczywistoci celem podmiotu podania nie jest tylko i wycznie
przedmiot podania, ale przede wszystkim presti jaki si wie z tym, e
w przedmiot zosta przez niego wzity w posiadanie. Presti ten moemy
okreli jako uczucie metafizyczne, ktre nie przynosi poytku o charakte
rze materialnym oraz komfortu egzystencjalnego. Denie do osignicia
prestiu wynikajcego z posiadania przedmiotu podania prowadzi w eks
tremalnych sytuacjach do zaburze ludzkiej psychiki. Moemy tu mwi
o ontologicznym lub metafizycznym podaniu. Naladowany model przyj
muje posta idola, ktry zdaniem podmiotu podania posiada peni, kt
rej jemu brakuje. Z tego powodu model staje si jednoczenie przedmiotem
czci . Metafizyczny charakter ludzkiego podania i wynikajca std eska
lacja rywalizacji powoduj, e uczestnicy konfliktu trac z pola widzenia
przedmiot podania, a koncentruj si na oboplnej nienawici i zazdro
ci .
8

W momencie, w ktrym intensywno mimetycznej rywalizacji

przekracza punkt krytyczny, angauj si jej uczestnicy w niekoczcym
si konflikcie na zasadzie: kady przeciwko kademu". Przemoc, ktra
wymyka si spod kontroli - szczeglnie dotyczy to spoecznoci archaicz
nych (pierwotnych), gdzie nie ma zinstytucjonalizowanego systemu sdow
niczego, zagraa egzystencji grupy znajdujcej si w konflikcie. Dopki
nie ma instytucji, ktra postawi si w miejsce strony pokrzywdzonej, by
wzi na siebie zemst, dopty istnieje niebezpieczestwo nie koczcego
si odwetu" . Raz rozptana przemoc jest przyczyn kolejnych aktw prze
mocy. Raymund Schwager, innsbrucki dogmatyk, ktry jako pierwszy do
kona teologicznej recepcji idei Ren Girarda, napisa m.in.: Tam gdzie
raz popyna krew, staje si ona zaraliwa jak duma. Przemoc goni prze
moc. Gdzie brakuje nadrzdnego autorytetu, ktry wziby w swe rce ci
ganie zbrodni, tam spirala krwawej zemsty nie ma koca" .
10

11

10

11

S. Budzik, dz. cyt., s. 56; R. Hamerton-Kelly, A Tribute to Ren Girard on his

70th birthday, Contagion" 1994, s. IX.
S. Budzik, dz. cyt., s. 57; C. Rowiski, Myl Ren Girarda, Literatura na
wiecie" 1983, 12, s. 307.
R. Girard, Sacrum... dz. cyt., t. 1, s. 23.
R. Schwager, Brauchen wir einen Sndenbock? Gewalt und Erlsung in den
biblischen Schriften, Wien-Mnchen 1994, s. 18.

Ks. A. Romejko Teoria mimetyczno-ofiarnicza

59

2. Mechanizm koza ofiarnego

Mimesis, oprcz tego, e jest si niszczc, przynosi take rodek
zaradczy przeciwko midzyludzkiej przemocy. Objawia si on w sytuacji,
w ktrej przemoc kolektywnie zostaje skierowana przeciwko jednej, w spo
sb przypadkowy wytypowanej ofierze. Dziki temu dochodzi do swego ro
dzaju katharsis. Kolektywna przemoc powoduje, e jej uczestnicy jednocz
si, zapominajc jednoczenie o dotychczas dzielcych ich konfliktach. Dziki
kolektywnemu zjednoczeniu przeciwko jednej ofierze powraca zagroony
destrukcj porzdek spoeczny. Mechanizm ten moemy nazwa mechani
zmem koza ofiarnego (fr. mcanisme victimaire, ang. victimage mechanism).
Pojcie kozio ofiarny (gr. apopompaios, ac. caper emissarius,
fr. le bouc missaire, ang. scapegoat) nawizuje do opisanego w 16 roz
dziale Ksigi Kapaskiej rytu przebagania, w ramach ktrego wypdzano
na pustyni koza, bdcego uosobieniem grzechw popenionych przez
Izraelitw. Ren Girard wskazuje jednak, e koza ofiarnego naley rozu
mie w sensie potocznym. Jest nim przypadkowa i niewinna ofiara, w kt
rej dostrzega si przyczyn panujcych problemw oraz wok ktrej kon
centruje si powszechna niech i nienawi .
W mechanizmie koza ofiarnego mona wyrni trzy etapy:
1. kryzys mimetyczny; 2. przemoc wzgldem ofiary; 3. sakralizacja ofiary.
Eskalacja wzajemnego podania prowadzi do kryzysu mimetycznego,
ktrego skutkiem jest oglny chaos i zagroenie istnienia spoecznoci.
Oznak pojawiajcego si kryzysu mimetycznego jest zanik rnic pomidzy
czonkami danej wsplnoty: W prymitywnej religii i w tragedii mamy t
sam, podstawow zasad, zawsze jednak ukryt. Porzdek, pokj i urodzaj
opieraj si na rnicach kulturowych. Ale to nie rnice, tylko ich zanik
powoduj szalon rywalizacj, walk do koca midzy czonkami tej samej
rodziny lub tej samej spoecznoci" . Intensyfikacja konfliktu mime
tycznego prowadzi do odrnicowania, tzn. do odrzucenia tradycyjnych
struktur spoecznych, w tym rl jakie poszczeglne jednostki peni
w spoeczestwie, i do kryzysu kulturowego. Szczeglnie niebezpieczne s
okresy przejciowe, kiedy struktury spoeczne s sabe .
12

13

14

12

13

14

S. Budzik, dz. cyt., s. 59-60; R. Girard, The Ancient Trail Trodden by the
Wicked": Job as a Scapegoat, Semeia" 1984, 33, s. 14.
R. Girard, Sacrum..Az. cyt., t. 1, s. 69.
S. Budzik, dz. cyt., s. 61-62; R. Girard, Kozio ofiarny, d 1991, s. 23-24;
R. Schwager, dz. cyt. s. 26.

60

Studia Gdaskie XV-XVI (2002-2003)

Kolektywna przemoc wzgldem ofiary pomaga w przezwycieniu

kryzysu mimetycznego. Tam gdzie jeszcze przed chwil byy tysice
drobnych konfliktw, tysice skconych braci, oddzielonych od siebie znw pojawia si wsplnota cakowicie pojednana w nienawici, ktr
wzbudza tylko jedna osoba. Wszystkie urazy rozsiane pomidzy tysice
ludzi, wszystkie sprzeczne akty nienawici, bd kierowa si przeciwko
jednemu czowiekowi, ktry staje si kozem ofiarnym"^. Przypadkowa
ofiara staje si personifikacj kryzysu spoecznoci, ktra jest przekonana
ojej winie. Ofiar moe by pojedyncza osoba lub grupa osb. Chocia
wybr dokonywany jest przypadkowo, to jednak mona mwi o pewnym
kryterium selekcji ofiarniczej. Ren Girard napisa na ten temat: Na
mniejszociach etnicznych oraz religijnych czsto skupiaj si wrogie
uczucia wikszoci. I to stanowi kryterium selekcji ofiarniczej, niewtpliwie
relatywnej, j e l i idzie o p o s z c z e g l n e s p o e c z n o c i , j e d n a k e
transkulturowej, jeli idzie o sam zasad. (...) Poza kryteriami kulturowymi
i religijnymi mamy take kryteria czysto fizyczne. Choroba, obd,
deformacje typu genetycznego, przypadkowe okaleczenia, a nawet
wszelkiego rodzaju kalectwa - prowokuj postawy przeladowcze. (...)
Uomno jest wpisana nierozdzielnie w zesp cech ofiarniczych, (...) kade
indywiduum, ktre ma trudnoci adaptacyjne - obcokrajowiec, prowincjusz,
sierota, dziecko wpywowych i zamonych rodzicw, chromy lub po prostu
nowo przybyy - jest w mniejszym lub wikszym stopniu traktowane jako
uomne. (...) W miar oddalania si od statusu wikszoci - obojtne w jakim
kierunku - ronie moliwo przeladowa. atwo to zauway w przypadku
tych, ktrzy znaleli si na dole drabiny spoecznej. Natomiast trudniej
zauway, e do marginesu biedoty czy marginesu anormalnych
naleaoby w tym kontekcie doda jeszcze jeden margines - margines
bogatych i monych. (...) W okresie spokoju moni i bogaci korzystaj
w sposb oczywisty z protekcji oraz przywilejw niedostpnych dla
wydziedziczonych. (...) Wystarczy jeden rzut oka na histori powszechn,
aby sobie uwiadomi, e ryzyko gwatownej mierci z rk rozwcieczonego
tumu jest statystycznie wiksze w przypadku uprzywilejowanych ni
wszystkich pozostaych klas .
Dokonanie kolektywnej przemocy wzgldem ofiary (mord lub inna
jej forma, np. wygnanie) powoduje, e do spoeczestwa wraca pokj. Jego
czonkom wydaje si, e zadziaaa tutaj nadprzyrodzona sia. Uczestnicy
16

15

16

R. Girard, Sacrum... dz. cyt., t. 1, s. 110.

R. Girard, Kozio..., dz. cyt., s. 29-30.

Ks. A. Romejko Teoria mimetyczno-ofiarnicza

61

17

kolektywnej przemocy dowiadczaj epifanii bstwa . Od tej chwili w inny

sposb postrzegaj ofiar. Nie jest ona ju winna spoecznego niepokoju,
lecz staje si rdem pojednania i bogosawiestwa. Mamy tu do czynienia
z trzecim etapem mechanizmu koza ofiarnego - z sakralizacj ofiary. Nagle
powracajcy pokj umacnia spoeczno w przekonaniu, e ofiara bya winna
kryzysowi spoecznemu. Zmiana sposobu pojmowania roli ofiary dokonuje
si w momencie, kiedy kryzys przekracza punkt krytyczny i kiedy dochodzi
w sposb kolektywny do przemocy - do zoenia ofiary . Ofiara, ktra
dotychczas bya rdem niepokoju staje si gwarantem adu spoecznego.
Dokonujcy przemocy nie dostrzegaj mechanizmu, ktry ich do tego
doprowadzi. Jest to mistyfikacja, ktra peni jednak istotn rol w powstaniu
podstawowych instytucji spoecznych; stanowi ona mechanizm zaoycielski
adu spoecznego i religijnego .
18

19

3. Ryty, tabu, zakazy, normy i mity

Spoeczno dowiadcza kryzysu mimetycznego a nastpnie, dziki
kolektywnej przemocy wzgldem ofiary, pokoju. Sia tego dowiadczenia
jest przyczyn, e w przyszoci bdzie ono stanowio swoisty punkt
odniesienia przy podejmowaniu rnego rodzaju istotnych dla ycia
spoecznego decyzji. Postrzegane bdzie ono w powszechnym przekonaniu
jako rdo najwyszej wiedzy. Objawiajce si w akcie kolektywnej
przemocy bstwo traktowane jest jako zaoyciel kultu przyjmowanego przez
spoeczno dowiadczon kryzysem mimetycznym. Wan rol kultyczn
odgrywaj tu zwoki ofiary - yjca ofiara jest, jako winna panujcego
kryzysu, rdem mierci, po zabiciu staje si rdem ycia. Sytuacja ta
jest przyczyn przekonania, e ofiara nie stanowi jedynie granicy midzy
tym co ze i dobre, ale granic midzy mierci i yciem .
20

Spoeczno dowiadczona kryzysem mimetycznym, obawiajc si

jego powrotu, stara si jak najdokadniej odtworzy mechanizm zaoycielski
w ramach rytu ofiarniczego, pomimo e nie rozumie jego istoty. Ryt powtarza
poszczeglne stadia kryzysu mimetycznego. Dozujc" przemoc zapobiega
si jej niekontrolowanemu wybuchowi. Rnica pomidzy pierwszym
17
18

19

2 0

R. Girard, Hiob - ein Weg aus der Gewalt, Zrich-Dsseldorf 1999, s. 43.
R. Girard, Things..., dz. cyt., s. 27.
J. A. Koczowski, Przemoc, sacrum, Ewangelia. O teorii religii Ren Girarda,
W drodze" 1985,4, s. 12.
R. Girard, Things..., dz. cyt., s. 40-41.

Studia Gdaskie XV-XVI (2002-2003)

62

kolektywnym morderstwem a przemoc w ramach rytu polega na tym, e

w pierwszym przypadku mamy do czynienia z wydarzeniem nieplano
wanym, spontanicznym, dla danej spoecznoci jednorazowym, w drugim
za z czynnociami wczeniej obmylonymi, powtarzanymi wedug
okrelonych regu . W ramach rytu dochodzi do podwjnej substytucji:
1. zastpienie spoecznoci przez j e d n ofiar, ktre jest oparte na
mechanizmie koza ofiarnego; 2. zastpienie ofiary pierwotnej, zoonej
spontanicznie wprzeszoci w ramach mechanizmu zaoycielskiego, przez
ofiar z kategorii istot do powicenia" .
Mechanizm koza ofiarnego wytycza granice pomidzy profanum
- pokj ow sfer ycia spoecznego - a sfer sacrum, stanowic zagroenie
a jednoczenie bdc czym fascynujcym. Rzeczywisto sacrum jest nie
tylko rdem dobra, ale take tego, co destabilizuje i dokonuje
odrnicowania. Warto zauway, e aciski termin sacer jest tumaczony
z jednej strony jako wity, z drugiej za jako przeklty. Analogiczne terminy,
majce podwjne, przeciwstawne znaczenia znajdujemy take w innych
j z y k a c h . Sacrum stanowi rdo bogosawiestwa, jeli pozostaje
w odpowiednim dystansie do sfery profanum; inaczej staje si miertelnym
zagroeniem dla spoecznoci . Raymund Schwager opisa t sytuacj
w nastpujcych sowach: W przestrzeni profanum yj zwykli ludzie, na
zewntrz za stworzone przez mechanizm koza ofiarnego moce i bstwa
oraz ci ludzie, ktrzy ciesz si wyjtkow relacj wzgldem sacrum.
Ustanowienie tego fundamentalnego rozrnienia powoduje jednoczesne
powstanie tabu, ktrych zdaniem jest zapobieenie, by nieczyste siy sacrum
przedostay si ponownie do spoecznoci ludzkiej" .
21

22

23

24

25

Spoeczno, ktra chce zapobiec rozprzestrzenianiu si przemocy,

ustanawia zakazy i normy. W spoecznociach pierwotnych dotycz one
przede wszystkim poywienia i ludzkiej seksualnoci. Poniewa wspom
niane obiekty s atwo dostpne, staj si czsto przedmiotem rywalizacji
i prowadz do destrukcyjnych dla spoecznoci konsekwencji . Z tego
powodu wszdzie tam, gdzie szalaa przemoc, pojawia si zakaz" .
26

27

R. Girard, Sacrum..., dz. cyt., t. 1, s. 12-14.

Tame, s. 141.
R. Girard, Sacrum..., dz. cyt. 1994, t. 2, s. 133.
C. Bandera, Separating the Human from the Divine, Contagion" 1994, s. 85-86.
R. Schwager, dz. cyt., s. 34.
S. Budzik, dz. cyt., s. 75.
R. Girard, Przemoc..., dz. cyt., t. 2, s. 71

Ks. A. Romejko Teoria mimetyczno-ofiarnicza

63

Z mechanizmem koza ofiarnego zwizane jest powstanie mitw.

Mity stanowi teologiczne" uzasadnienie rytw ofiarnych. Ich zadaniem
jest usprawiedliwienie stosujcych przemoc i wskazanie na zasadno
zoenia ofiary. Przekonanie przeladowcw o wasnej niewinnoci jest cech
charakterystyczn mitw. S oni przekonani, e czyni co zasugujcego
na pochwa, a jednoczenie nie dostrzegaj, e ulegaj mechanizmowi koza
ofiarnego; nie pojmuj, e ofiara jest niczym innym jak kozem ofiarnym .
Elementy zawarte w mitach s analogiczne do tych, z ktrymi mamy do
czynienia w rytach: 1. kryzys mimetyczny i zwizane z nim odrnicowanie;
2. przypisanie winy kozowi ofiarnemu, ktry nosi znamiona selekcji
ofiarniczej; 3. kolektywna przemoc wzgldem koza ofiarnego; 4. powrt
adu spoecznego i pokoju; 5. proces sakralizacji .
28

29

W mitach wystpuje ofiara, na ktr zrzuca si odpowiedzialno

za kryzys dotykajcy spoeczno ludzk. Traktuje si j z wyjtkowym
okruciestwem, co jest swego rodzaju sygnaem, i nie chodzi tu o przemoc
o charakterze symbolicznym. Ofiara dochodzi stopniowo do przekonania
0 susznoci postpowania przeladowcw, wierzy, e jest winna zarzucanym
jej czynom, co przysparza jej sympatii a nawet szacunku . Typowym
przykadem jest mit o Edypie - krlu Teb. Oskarono go o cignicie na
miasto zarazy na skutek przestpstw, ktre popeni - ojcobjstwa
1 kazirodztwa. Edyp jest naznaczony" - jest kulawy, niewiadomego
pochodzenia i jest obcokrajowcem. Po wypdzeniu go z miasta choroba
ustpuje.
30

Zakoczenie
Powszechno midzyludzkiej przemocy, jej powizanie ze
zjawiskami o charakterze religijnym, mechanizm powstawania samych religii
i ich ywotno oraz zjawisko kultury ludzkiej w oglnym sensie budz
zainteresowanie badaczy. Powstae na ten temat opracowania zawieraj
rozwizania o charakterze fragmentarycznym, a dotyczce okrelonej epoki,
obszaru geograficznego, czy krgu kulturowego. Teoria mimetycznoR. Girard, The Ancient Trail..., art. cyt., s. 29; J. M. Hallman, Am I Born a Sinner?
Augustine of Hippo and Ren Girard, The Irish Theological Quarterly" 1993,
s. 90.
J.H. Arias (Rezension): R.J. Golsan, Ren Girard and Myth: An Introduction,
COV&R - Bulletin" 1993, 5, s. 12.
R. Girard, Hiob..., dz. cyt., s. 144.

64

Studia Gdaskie XV-XVI (2002-2003)

ofiarnicza Ren Girarda stanowi odwan prb syntezy, caociowo ujmujc

wyej wymienione zagadnienia. Rozwizania przez niego zaproponowane
stay si inspiracj dla wielu naukowcw zajmujcych si m.in. filozofi,
teologi oraz naukami spoecznymi. Np. dziki jego teorii mona wyjani
problem bdcy dla wielu rdem zgorszenia, a mianowicie dlaczego
w Biblii tak wiele jest mowy o przemocy ze strony Boga i czowieka. Autor
niniejszego opracowania wyraa nadziej, e dziki informacjom w nim
zawartym bdzie mona waciwie oceni koncepcje francuskiego uczonego,
ktrego myl, z powodu nieznajomoci wszystkich jego dzie, jest
niewaciwie interpretowana i niekiedy klasyfikowana w nurcie wspczesnej
gnozy czy ezoteryki. Stanowi ono jednoczenie wprowadzenie do dwch
artykuw, w ktrych omwiona zostanie koncepcja ofiary Girarda oraz jej
recepcja teologiczna.

Zusammenfassung
Im Zentrum der opfermimetischen Theorie Ren Girards steht die
Frage nach der Gewalt, insbesondere nach der von zahlreichen Mythen be
glaubigten Grndungsgewalt, die am Anfang aller Gesellschaften steht. Es
ist der Meinung Girards das mimetische, nachahmende Verhalten des Men
schen, das aus jeder individuellen Begierde, Rivalitt und Gewalt erwach
sen lasst. Weil diese den sozialen Zusammenhalt bedroht, tendieren alle
Gruppen zu stellvertretenden kollektiven Gewaltakten an einzelnen Sndenbocken, deren Opferung zu einem heiligen Akt verklart wird. Dies ist der
Ursprung des Heiligen und des Opfers zugleich. Anhand von umfangrei
chem ethnologischem Material, aber auch durch genaue Lektre mytholo
gischer und religiser Texte vermag Girard seine These zu erhrten, dass
die darin verschleierte Gewalt keineswegs symbolisch zu lesen ist: Stets
sind es reale, historische Gewaltakte, die sich in Ritus und Mythos heiligen
und rechtfertigen.