Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
Topologia
form strukturalnych
Naturalne i tworzone przez czowieka
prototypy form konstrukcyjnych
w architekturze
Recenzenci
Tadeusz KOLENDOWICZ
Janusz RBIELAK
Opracowanie redakcyjne
Alina KACZAK
Korekta
Agata KACZAK
Projekt okadki
Maria W. TARCZEWSKA
ISBN 978-83-7493-660-6
Spis treci
Przedmowa ............................................................................................................................
Rozdzia 1. Wprowadzenie ....................................................................................................
Rozdzia 2. Matematyczny jzyk formy.................................................................................
2.1. Uwagi oglne .............................................................................................................
2.2. Elementy jzyka formy...............................................................................................
2.2.1. Obiekty i ich klasa............................................................................................
2.2.2. Hierarchia.........................................................................................................
2.2.3. Notacja .............................................................................................................
2.2.3.1. Symbol Schfliego..............................................................................
2.2.3.2. Notacja konfiguracji wierzchokw ....................................................
2.2.3.3. Notacja konfiguracji cian ..................................................................
2.2.4. Reprezentacja obiektu ......................................................................................
2.2.4.1. Obiekty abstrakcyjne ..........................................................................
2.2.4.2. Realizacje geometryczne obiektw.....................................................
2.2.5. Genus i charakterystyka Eulera ........................................................................
2.2.6. Walentno.......................................................................................................
2.2.7. Wypuko .......................................................................................................
2.2.8. Planarno ........................................................................................................
2.2.9. Podobiestwo ...................................................................................................
2.2.10. Regularno....................................................................................................
2.2.11. Dualno ........................................................................................................
2.2.12. Stopnie swobody ............................................................................................
2.2.13. Symetria .........................................................................................................
2.2.13.1. Klasyfikacja izometrii .....................................................................
2.2.13.2. Grupy symetrii.................................................................................
2.2.13.3. Notacja sygnatur (Conwaya) ...........................................................
2.2.13.4. Uwagi oglne na temat symetrii ......................................................
2.3. Podstawowe zalenoci kombinatoryczne i metryczne ..............................................
2.3.1. Rwnanie Eulera ..............................................................................................
2.3.2. f-wektor ............................................................................................................
2.2.3. Rwnanie Kartezjusza......................................................................................
2.3.4. Suma stopni wierzchokw ..............................................................................
2.3.5. Symetria statystyczna.......................................................................................
2.3.6. Rwnania MbiusaMaxwella.........................................................................
2.4. Uwagi kocowe..........................................................................................................
Rozdzia 3. Topologiczne modele form strukturalnych .........................................................
3.1. Tesselacje ...................................................................................................................
3.2. Podziay i wypenienia paszczyzny (d = 2) ...............................................................
3.2.1. Podziay periodyczne .......................................................................................
7
9
15
17
20
20
25
29
30
31
32
32
32
40
42
46
47
48
50
52
55
58
59
60
64
70
71
71
71
73
74
75
76
77
79
81
82
85
86
4
3.2.2. Podziay aperiodyczne ......................................................................................
3.2.3. Symetria tesselacji na paszczynie...................................................................
3.3. Podziay i wypenienia przestrzeni (d = 3) ..................................................................
3.3.1. Siatki przestrzenne............................................................................................
3.3.2. Upakowania wielocianw w przestrzeni .........................................................
3.3.3. Tablica okresowa wielocianw .......................................................................
3.3.4. Gbki ................................................................................................................
3.4. Grafy jako modele topologiczne .................................................................................
3.4.1. Wykresy Schlegla .............................................................................................
3.4.2. Podstawowe waciwoci grafw......................................................................
3.5. Uwagi kocowe ..........................................................................................................
Rozdzia 4. Przeksztacenia modeli topologicznych ...............................................................
4.1. Twierdzenie Steinitza..................................................................................................
4.2. Twierdzenie Eberharda ...............................................................................................
4.3. Przeksztacenia grafw zachowujce planarno ........................................................
4.3.1. Usunicie krawdzi...........................................................................................
4.3.2. Kontrakcja (cignicie) ...................................................................................
4.3.3. Pominicie krawdzi.........................................................................................
4.3.4. Operacje odwrotne do usunicia krawdzi........................................................
4.3.5. Operacje Y i odwrotne ....................................................................................
4.3.6. Przykad zastosowania przeksztace do modyfikacji siatek wielociennych .......
4.4. Generowanie grafw planarnych poprzez upakowania okrgw ................................
4.5. Iloczyn kartezjaski grafw ........................................................................................
4.6. Uwagi kocowe ..........................................................................................................
Rozdzia 5. Modele topologiczne a klasa przestrzeni .............................................................
5.1. Przestrzenna rekonstrukcja figur paskich...................................................................
5.1.1. Metoda TuttegoMaxwellaCremony ..............................................................
5.1.2. Przeduenia Lawrencea ..................................................................................
5.1.3. Przeksztacenia Galea ......................................................................................
5.1.4. Metoda KoebegoAndreevaThurstona............................................................
5.2. Twierdzenie Baracsa ...................................................................................................
5.3. Uwagi kocowe ..........................................................................................................
Rozdzia 6. Poszukiwanie modelu konstrukcji .......................................................................
6.1. Uwagi na temat matematycznej intuicji formy............................................................
6.2. Naturalne prototypy form............................................................................................
6.2.1. Tesselacje w naturze .........................................................................................
6.2.2. Naturalne analogie do innych metod generowania modeli................................
6.2.3. Powierzchnie minimalne...................................................................................
6.3. Forma jako metafora ...................................................................................................
6.3.1. Linearne formy strukturalne..............................................................................
6.3.2. Powierzchniowe formy strukturalne .................................................................
6.3.3. Formy zdekonstruowane ...............................................................................
6.4. Losowo w modelach topologicznych.......................................................................
6.4.1. Grafy losowe.....................................................................................................
6.4.2. Sieci losowe......................................................................................................
6.5. Wybrane przykady procedur ksztatowania form strukturalnych ...............................
6.5.1. Konstrukcje o ukadzie aperiodycznym, z zastosowaniem siatek
linii Ammanna..................................................................................................
6.5.2. Konstrukcje o ukadzie kratownicy Michella....................................................
6.5.3. Generowanie siatek konstrukcyjnych przez iloczyn kartezjaski
grafw losowych ..............................................................................................
6.5.4. Metoda rekonstrukcji topologicznej dwigarw powierzchniowych ................
6.5.5. Metoda origami.................................................................................................
90
95
97
98
99
103
106
108
108
112
117
119
119
120
124
124
125
126
126
127
130
131
133
139
141
141
142
148
150
152
155
158
159
160
162
162
177
178
185
185
191
194
195
195
198
201
201
207
209
210
216
5
Rozdzia 7. Chaos czy struktura.............................................................................................
7.1. Wybrane przykady ksztatowania form strukturalnych .............................................
7.1.1. Ksztatowanie konstrukcji na powierzchniach minimalnych............................
7.1.1.1. Zadaszenie kortu tenisowego..............................................................
7.1.1.2. Pawilon namiotowy ............................................................................
7.1.2. Ksztatowanie konstrukcji wg topologii kratownicy Michella .........................
7.1.3. Ksztatowanie konstrukcji o topologii tesselacji aperiodycznej .......................
7.1.4. Ksztatowanie konstrukcji o topologii origami.................................................
7.2. Nowe metody ksztatowania formy w wybranych obiektach architektury
wspczesnej ..............................................................................................................
7.3. Uwagi kocowe..........................................................................................................
Rozdzia 8. Podsumowanie ....................................................................................................
Bibliografia ............................................................................................................................
Bibliografia uzupeniajca .....................................................................................................
rda ilustracji......................................................................................................................
Topology of Structural Forms (Summary in English)............................................................
221
221
222
222
229
233
239
246
251
259
263
267
275
279
283
Przedmowa
Praca niniejsza powstaa w cigu ostatnich czterech lat mojej pracy na Wydziale
Architektury Politechniki Wrocawskiej. Powodem, dla ktrego wybraem taki
wanie temat, jest z jednej strony nieustajca fascynacja rdami inspiracji,
jakich dostarcza otaczajca nas przyroda, a z drugiej poczucie, e wypracowane
przez stulecia i wci stosowane metody ksztatowania form konstrukcyjnych
staj si w ostatnim okresie niewystarczajce jako platforma wsppracy pomidzy architektem a konstruktorem. Nowe trendy estetyczne, nowy sposb mylenia
kolejnych pokole architektw wymagaj, aby konstruktorzy aktywnie uczestniczyli ju w pocztkowym, najbardziej twrczym i determinujcym pniejsze
etapie. Aby proponowali takie rozwizania, ktre nie tylko speni swoje podstawowe zadanie zapewnienia bezpieczestwa obiektu, ale rwnie bd pomocne
w ksztatowaniu jego formy. Jest to, w pewnym sensie, powrt do czasw, kiedy
architekt by jednoczenie konstruktorem.
Pierwsza wstpna redakcja pracy bya gotowa ju w 2009 roku, jednak ilo
zebranego materiau wymagaa uwanej, czasochonnej selekcji. Manuskrypt
udostpniem kilku osobom i jestem gboko wdziczny tym, ktrzy zechcieli
wyrazi swoj opini na jego temat. Dzikuj wszystkim, ktrzy mnie wspierali
w mojej pracy. Recenzentom dzikuj za wnikliwe uwagi, ktre pomogy nada
pracy kocowy ksztat. Dzikuj rwnie mojej Rodzinie za wyrozumiao
i cierpliwo w tym okresie.
Romuald Tarczewski
Wrocaw, czerwiec 2011
Rozdzia 1. Wprowadzenie
Ostatni rzecz, jak si odkrywa
ukadajc dzieo, jest to, co naley
umieci na pocztku.
Baej Pascal1
__________
1
10
przednicy w okresie secesji przede wszystkim deniem do uzyskania okrelonego wraenia wizualnego. System konstrukcyjny moe si spoza tej maski
w ogle nie ujawni.
a)
b)
Rys. 1.1. Jedno formy architektonicznej i systemu konstrukcyjnego:
a) sklepienie w klasztorze Hieronimitw w Belm (Lizbona),
b) konstrukcja krypty kocioa w Colonia Gell, Santa Coloma de Cervell k. Barcelony
__________
6
Taki zarzut mona na przykad sformuowa w stosunku do wielu projektw Satniago
Calatravy, takich jak Auditorio de Tenerife, czy niektre obiekty w Ciudad de las Artes y las
Ciencias w Walencji.
11
a)
b)
Rys. 1.2. Rozbudowa budynku Milano Convention Center: a) koncepcja architektoniczna,
b) inspiracja formy wstki makaronu pappardelle
__________
7
8
Rysunek koncepcyjny ze strony autorskiej projektanta (patrz: rda ilustracji, na kocu pracy).
Autorem projektu architektonicznego jest Mario Bellini.
12
cji, prowadzi czsto do swoistej patologii w ksztatowaniu systemu konstrukcyjnego. Na rysunku 1.3 przedstawiono widok fragmentu konstrukcji zaprojektowanej dla wspomnianego uprzednio budynku MIC, gdzie liczba i ukad przestrzenny
prtw byy wyzwaniem zarwno dla projektanta9, jak i dla wykonawcy.
Przedstawiony przykad sygnalizuje pojawiajc si obecnie potrzeb wypracowania odpowiednich metod ksztatowania form strukturalnych. Musz one nie tylko by
dostosowane do nowych tendencji estetycznych, ale same powinny dostarcza inspiracji do ksztatowania formy caego obiektu. Potrzebne jest wypracowanie metod,
umoliwiajcych przywrcenie wczeniejszej symbiozy formy i konstrukcji.
Najwaniejszym wyzwaniem w tym zakresie jest opracowanie metod wstpnego
formowania konstrukcji. Konieczno wstpnego ustalenia jej ksztatu, znalezienia relacji pomidzy tworzcymi j elementami, jest najwaniejszym etapem procesu ksztatowania form strukturalnych. Kolejne etapy s jego konsekwencj.
Niestety, etap ksztatowania formy czsto degeneruje si tylko do forsownej analizy
obliczeniowej.
Zoono modeli stosowanych wspczenie w analizie i cigle zwikszajce
si wyrafinowanie numerycznych narzdzi obliczeniowych prowadz do obserwowanej czsto obliczeniowej obsesji projektowania. Dewiza Eugne Freyssineta:
najpierw projektuj, a potem obliczam; jeli obliczenia nie potwierdzaj zaoe
powtarzam je10, zostaa w ostatnim czasie nieco zapomniana [174, s. 355357].
__________
9
13
14
__________
11
Spr o koncepcj istnienia przestrzeni toczy si dawno temu13. Nasza percepcja otaczajcego wiata jest jego wynikiem przestrze jawi si w codziennym odbiorze jako samoistna, zdefiniowana i niezalena od znajdujcych si
w niej obiektw. Stosunkowo niedawno obserwacje struktur wystpujcych
w naturze, takich jak tkanka kostna, muszle, szkielety radiolarii itp. oraz niektre
pomysy w dziedzinie ksztatowania konstrukcji umoliwiy powrt do koncepcji
definiowania przestrzeni poprzez wypeniajce j obiekty14.
Rzeczywicie, jeeli rozpatrujemy przestrze ze wzgldu na znajdujce si
w niej elementy strukturalne, to bez tych obiektw jest ona niedefiniowalna
musi by wypeniona. Wzgldne lub wzajemne usytuowanie elementw nastpu-
__________
12
16
jce wedug okrelonego porzdku, definiuje samo przez si przestrze geometryczn [45]. Mona sobie zatem wyobrazi, e przestrze, a waciwie jej cz,
ktr nazwiemy konstrukcj lub bardziej oglnie struktur, jest podzielona (albo
wypeniona) obiektami geometrycznymi rnego stopnia15, a jedynie niektre
z nich s zmaterializowane.
Szukajc porzdku definiujcego sposoby zapeniania przestrzeni obiektami
materialnymi, naley zauway, e w istocie moemy mwi o dwch porzdkach: porzdku konkretw (obiektw materialnych) i porzdku abstrakcji (relacji
pomidzy obiektami) [41]. Poniewa obydwa te porzdki i ich wzajemne oddziaywania s stosunkowo trwae, tworz one system, ktry w tym wypadku nazywamy systemem konstrukcyjnym.
System, zgodnie z metodologi nauk empirycznych, jest charakteryzowany
poprzez jego skadniki, czc je teori16, otoczenie systemu i relacje midzy
systemem a otoczeniem [94, 76]. Liczba charakterystyk moe by nieskoczenie
dua, praktycznie jednak jest ona ograniczona z powodw zarwno fizycznych,
jak i metodologicznych. Z jednej strony bowiem nasze moliwoci poznawcze s
ograniczone do skoczonego i przeliczalnego zbioru wielkoci. Z drugiej za
strony teorie mog obejmowa nieskoczon liczb charakterystyk tylko wtedy,
gdy daj si one sprowadzi do niewielkiej liczby charakterystyk od siebie niezalenych teorie nie mog by nieskoczon wyliczank charakterystyk [94].
Obiekty opisywane przez skoczon liczb niezalenych od siebie charakterystyk nie s konkretne, lecz abstrakcyjne [94]. Opisujc zatem konkretne obiekty
wchodzce w skad systemu mwimy w rzeczywistoci nie o nich, lecz o ich abstrakcyjnych modelach, zbudowanych wedug przyjtych teorii, ktrym te charakterystyki nadajemy. Odwracajc ten porzdek, mona powiedzie, e jeeli w ramach jakiej teorii operujemy obiektami abstrakcyjnymi, to mog one mie swoje
egzemplifikacje (materializacje) zawarte w realnych obiektach17.
Otoczenie systemu ma na istotny wpyw, dostarczajc nowych struktur lub
wykazujc ograniczenia. Samo przeksztacanie jego struktur wewntrznych nie
moe doprowadzi do zbudowania dostatecznie bogatej i zoonej teorii18, konieczne jest odwoanie si do szerszego kontekstu. Dla systemw konstrukcyjnych
otoczeniem takim jest matematyka. Stanowi ona metasystem19, dostarczajcy im
swoistego jzyka formy, za pomoc ktrego mog by formuowane nowe, abs-
__________
15
17
__________
20
Takie podejcie jest waciwe cywilizacji zachodniej. Arystotelesowskie natura niczego
nie czyni bez powodu, stanowio podstaw do uznania, e natura ma wasny, wewntrzny,
wyszy porzdek ukryty poza tym, co jest dostpne obserwacji. A to prowadzio bezporednio
do jej analizowania za pomoc narzdzi matematycznych.
21
Koncepcja jzyka formy pojawia si m.in. w pracach C. Bragdona [16], R. Williamsa
[171], A. Loeba [87, 88] i T. Westera [161].
22
A. Loeb zauwaa, e tak jak gramatyka muzyki skada si z harmonii, kontrapunktw
i form (takich jak sonata czy rondo), tak struktury przestrzenne maj swoj gramatyk, na ktr
skadaj si takie parametry, jak symetria, proporcje, spjno, walentno itd. [88, s. 1].
23
Przestrze sama przez si nie ma wymiarw a priori. Wymiar jest tworem sztucznym,
uatwiajcym zapis zjawisk w oglnej przestrzeni, ktra inaczej nie daje si odczu (okreli).
To konkrety (obiekty), a take ich pooenie s rzeczywicie postrzegane. L. Wittgenstein
stwierdza: Kada rzecz jest niejako w przestrzeni moliwych stanw rzeczy. Przestrze t mog
pomyle sobie jako pust, ale nie mog sobie pomyle przestrzeni bez rzeczy (Tractatus
Logico-Philosophicus, PWN, Warszawa 1970, teza 2.013).
18
Wspczesna matematyka zajmuje si zagadnieniami porzdku i relacji w takim samym stopniu, jak kwestiami wielkoci. I chocia nawet ten jakociowy
(topologiczny), a nie ilociowy (metryczny) rodzaj matematyki bywa nieco
mniej przydatny w opisie fizycznych waciwoci form, to moe by z powodzeniem zastosowany do badania wzorcw i zalenoci pojciowych24, ktre staj
przed projektantem [1].
Naley zauway, e sposb zorganizowania podstawowych elementw
ksztatujcych form konstrukcji pozosta bardzo prosty, a wrcz prymitywny od
czasu, kiedy ludzie zaczli konstruowa swoje siedziby. Dominuj proste zoenia
podstawowych form, najczciej w paskich, dwuwymiarowych ukadach. Poszczeglne elementy wsppracuj, ale nie tworz nowej jakoci nie wystpuje
efekt synergii. Nowe jakociowo ukady konstrukcyjne mog powstawa na bazie
spjnego systemu wielowymiarowych form geometrycznych. Formy te peni
w przestrzeni rol reperw (punktw odniesienia), wzgldem ktrych definiuje si
elementy konstrukcji notuje ich pooenie w przestrzeni.
W morfologicznym projektowaniu konstrukcji topologia jest rwnie wana jak
ksztat geometryczny. Topologia jest zazwyczaj zwizana z typem konstrukcji lub
jej klas i redundancj, podczas gdy ksztat geometryczny jest zwizany ze zdolnoci przenoszenia obcie i wielkoci si wewntrznych. W matematycznym
jzyku formy zasadnicze znaczenie maj intuicje geometryczne. Jerzy Geresz
zauwaa, e aparat algebraiczny jest jedynie rodkiem, a nie celem, stanowic
wycznie narzdzie warsztatowe do rozwizywania problemw, nie odgrywajc
roli w ich formuowaniu [48, s. 4].
Mona wyrni trzy poziomy zorganizowania matematycznego jzyka formy25
[171, s. 17]:
pojciowy,
znaczeniowy,
symboliczny.
Na poziomie pojciowym nastpuje wyrnienie wszystkich, najmniejszych
rozrnialnych elementw (skadnikw) jzyka i ich podstawowych waciwoci.
S to najmniejsze cegieki elementy kombinatoryczne jzyka i reguy kombinacji (gramatyka). Elementami mog by obiekty geometryczne i ich algebraiczne
__________
24
Pogldy o nieprzydatnoci narzdzi matematycznych w procesie poszukiwania formy wynikaj w duej mierze z niedostrzegania korespondencyjnego charakteru zwizkw pomidzy
jzykiem matematyki i rzeczywistymi obiektami. Bez odpowiedniej teorii korespondencji nie
mona przenosi twierdze matematycznych na zagadnienia empiryczne [50, s. 3538]. Teoria
taka moe za ustanawia relacje zarwno na poziomie metrycznym, jak i topologicznym.
25
Klasyczny podzia na trzy poziomy ogldu abstrakcyjnego ustali Arystoteles w Analitykach, Fizyce i w pismach zoologicznych. Wedug tego podziau, najniszy poziom odpowiada
poznaniu przedmiotu przez umys za porednictwem zmysw i z zachowaniem ich specyfiki.
Nastpny poziom to reprezentacja postrzeganej zmysowo rzeczywistoci za pomoc abstrakcji
matematycznej. Najwyszy poziom w porzdku wiedzy, wolny od odniesie do percepcji zmysowej i wyobrae matematycznych jest przedmiotem metafizyki [50, s. 6568]. Organizacja
matematycznego jzyka formy pozostaje niewtpliwie w relacji do koncepcji Stagiryty.
19
reprezentacje, jak np. linie, wielokty, grafy. Zasady kombinacji dotycz tworzenia obiektw wyszego rzdu przez grupowanie obiektw niszego rzdu, np.
wieloktw z wierzchokw i krawdzi itd.
Na poziomie znaczeniowym obiektom s przypisywane waciwoci zwizane z usytuowaniem ich w konkretnym systemie konstrukcyjnym. Znaczenia nie
przypisuje si poszczeglnym obiektom, ale ich kombinacjom, podobnie jak
w muzyce znaczenie maj nie tyle pojedyncze nuty, co ich sekwencja [171]. I tak,
wielokty mog w jednym systemie konstrukcyjnym stanowi elementy powierzchniowe, interpretowane jako pyty lub tarcze, a w innym mog by fasetami wielocianw, na ktrych siatce jest zbudowana przestrzenna konstrukcja
prtowa. Elementy ulegaj ukonkretnieniu i maj okrelone charakterystyki
(rodzaj materiau, ksztat przekroju poprzecznego itp.) Reguy kombinacji na tym
poziomie s odniesieniem do relacji projektantuytkownik. Dotycz funkcji
obiektu warunkw, w ktrych bdzie wykorzystywany. Sposb czenia podstawowych elementw jzyka formy staje si stylem projektowania (architektonicznego, konstrukcyjnego).
Poziom symboliczny obejmuje przypisanie uksztatowanym strukturom dodatkowych cech i znacze. Moe to dotyczy zarwno cech dajcych si opisa
wymiernymi charakterystykami, jak i zupenie niewymiernych, czsto subiektywnych. Przykadem pierwszej grupy moe by ocena konstrukcji ze wzgldu na
przyjte kryteria optymalizacyjne. Na poziomie symbolicznym oznacza to przypisanie rozwizaniu lepiej speniajcemu dane kryterium wyszej oceny i preferowanie go dla okrelonej klasy konstrukcji. Druga grupa cech dotyczy znacze
czysto subiektywnych, czsto o zoonym kontekcie psychologicznym, przypisywanych zaprojektowanym formom. Na przykad ksztat kopuy jest powszechnie uznawany za odpowiedni dla obiektw sakralnych (w wielu kulturach tradycyjnie symbolizuje niebo w znaczeniu religijnym) czy sportowych, ale dla
mieszka ju nie, pomimo istniejcych zrealizowanych obiektw tego typu. Przypisanie znacze symbolicznych nastpuje czsto poza zamierzonymi intencjami
projektanta i uytkownika.
Bogactwo rodkw wyrazu, ktrymi dysponuje projektant podczas ksztatowania systemw konstrukcyjnych uzewntrznia si przede wszystkim na dwch
pierwszych poziomach organizacji matematycznego jzyka formy.
Jzyk formy determinuje moliwoci wyrazu nadawcy informacji i jej percepcj przez odbiorc26. Projektant operujcy bogactwem rodkw, szerokim sownikiem form, moe swj zamiar zrealizowa w sposb peny i interesujcy,
nie bdc krpowany przez ubstwo rodkw.
__________
26
Matematyczna aparatura pojciowa wyznacza zakres i sposb interpretacji zagadnie empirycznych. L. Wittgenstein pisze: granice mojego jzyka oznaczaj granice mojego wiata
(op.cit., teza 5.6). M. Heidegger zauwaa za, e sowa i jzyk nie s adnymi gilzami,
w ktre rzeczy pakuje si tylko w celu porozumienia si w mowie i pimie. Dopiero w sowie,
w jzyku rzeczy staj si i s. [64, s. 19]. W mylach tych mona zauway zbieno z pogldem Arystotelesa (hilemorfizmem), e forma i materia nie istniej samodzielnie, lecz jedynie
w postaci konkretnych zespow, tworzc razem substancj [142, s. 112].
20
a)
b)
c)
Na poziomie pojciowym wyrniane s podstawowe elementy matematycznego jzyka formy. Formy geometryczne s redukowane do najmniejszych rozrnialnych komponentw i ich agregacji. Uzyskane w ten sposb obiekty geometryczne s przedstawiane w najprostszym moliwym opisie.
2
n
odpowiednio: 1-wymiarowa (\ ), 2-wymiarowa (\ ),..., n-wymiarowa (\ ) [3, 31,
43, 52, 65, 117, 171]27.
__________
27
W rozdziale 2.2.1 i w nastpnych zastosowano sposb opisu i oznaczenia powszechnie
przyjte w literaturze dotyczcej kombinatoryki i szerzej matematyki dyskretnej, ujednolicajc je na podstawie cytowanych pozycji bibliografii.
21
a)
b)
1
__________
28
22
n
a) n = 0
b) n = 1
d) n = 3
c) n = 2
e) n = 4
Rys. 2.3. Przykady obiektw geometrycznych rnej klasy, w przestrzeni euklidesowej dla:
a) n = 0, b) n = 1, c) n = 2, d) n = 3, e) n = 4
__________
33
Odpowiedniki szecianu w przestrzeni d-wymiarowej nazywa si d-kostk (ang. d-cube)
lub d-wymiarowym hiperszecianem. Dla hiperszecianu czterowymiarowego uywana jest
rwnie nazwa tesserakt. Na rys. 2.3 brya ta jest przedstawiona w rzucie na przestrze
3-wymiarow.
34
Patrz pkt 2.2.12.
35
Mona dostrzec interesujc analogi pomidzy pojciem klasy obiektu a symbolik
liczb wprowadzon przez pitagorejczykw. Liczba 1 oznaczaa u nich punkt, 2 lini,
3 figur geometryczn, 4 ciao geometryczne, 5 waciwoci cia fizycznych itd. [142,
s. 57].
23
form strukturalnych36 std ich szczeglne znaczenie w rozwaaniach nad morfologi tych form. Dla analogicznych obiektw wyszych klas uywane jest okrelenie wielotop37, np. n-wielotop lub wielotop klasy n.
Wielotopy mona rwnie rozpatrywa jako podzbiory przestrzeni, w ktrych
s okrelone38, zgodnie z definicj 2.1 [65, s. 355].
d
Definicja 2.1. Wielotop P w przestrzeni \ jest podzbiorem P ` \ , ktry moe by przedstawiony jako V-wielotop lub H-wielotop, gdzie:
a) V-wielotop jest otoczk wypuk39 skoczonego zbioru V = {v1 ,K , vn }
d
punktw w przestrzeni \ :
n
n
P = conv (V ) := i vi | i 0, i = 1
=
1
=
1
i
i
(2.1)
(2.2)
__________
36
Definicja wielocianw bya, na przestrzeni wiekw, rnie formuowana. Euklides definiowa szecian, omiocian i inne bryy, ale terminu wielocian nie, chocia go uywa.
Wedug definicji A.M. Legendrea, podanej w pracy lments de gomtrie (1794) (podobnej
do definicji L. Eulera patrz pkt 2.3.1) wielocianem nazywa si brya ograniczona paszczyznami, czyli cianami paskimi. Podobnie E. de Jonquires, w pracy Note sur le thorme
dEuler dans la thorie des polydres (1890) stwierdza, e wielocian to powierzchnia, ktr
tworzy ukad wieloktw. Z kolei A.F. Mbius, w ber die bestimmung des inhaltes eines
Polyeders (1865) da, aby w kadej krawdzi stykay si dwa i tylko dwa wielokty [79,
s. 3940]. Patrz rwnie uwagi w pkcie 2.2.4.
37
Jest to odpowiednik angielskiego terminu polytope, oznaczajcego uoglnienie pojcia
wieloboku w drugim i wielocianu w trzecim wymiarze (spopularyzowanego przez Alicj Bool
Stott ok. roku 1904). W pimiennictwie polskim, zwaszcza starszym, stosowane jest bardzo
czsto okrelenie wielokomrka (np. w [31, s. 421428]). Spotykane s rwnie okrelenia:
n-wymiarowy wielokt, wielokt o wsprzdnych wymiernych oraz do nieszczliwe
politop (to ostatnie np. w [79, s. 169]). Zdecydowano si tutaj uywa dalej okrelenia wielotop,
a nie wielokomrka, gdy to drugie silniej nawizuje do geometrycznej reprezentacji obiektu
ni do jego postaci topologicznej (patrz pkt 2.2.4).
38
Zazwyczaj przyjmuje si, z pewn strat dla oglnoci rozwaa, e wielotopy s penowymiarowe, tzn. e d okrela zarwno wymiar wielotopu, jak i wymiar przestrzeni, w ktrej si
on znajduje. Przykadem wielotopu, ktry nie jest penowymiarowy, jest wielokt (d = 2)
3
w przestrzeni \ [175, s. 5]
n
39
Otoczka wypuka (afiniczna) zbioru S w przestrzeni \ jest najmniejszym zbiorem afinicznym zawierajcym S. Zbir afiniczny mona opisa w uproszczeniu jako podprzestrze wektorow bez okrelonego punktu pocztkowego. Liczby i s nazywane wsprzdnymi barycentrycznymi punktw wielotopu [70, s. 654]. Sposb okrelania otoczki wypukej zbioru, zawarty
w rwnaniu (2.1) jest oparty na twierdzeniu Carathodoryego, por. [52, s. 15].
24
Twierdzenie 2.1. Kady d-wielotop P zawarty w \ jest przeciciem skoczonej rodziny domknitych pprzestrzeni; najmniejsza taka rodzina skada si z tych
domknietych pprzestrzeni zawierajcych P, ktrych granice s afinicznymi
otoczkami faset wielotopu P.
a)
b)
Rys. 2.4. Definiowanie wielotopw jako: a) V-wielotopw, b) H-wielotopw
__________
40
25
2.2.2. Hierarchia
Jak atwo zauway, w kadym wielotopie klasy n mona wyrni pewn
liczb wielotopw niszych klas k n 1. W oglnym przypadku przyjmuje si
nastpujc notacj: dla wielotopu P klasy n, liczb zawartych w nim wielotopw
(obiektw) klasy 0 oznaczamy przez N0, liczb wielotopw klasy 1 przez N1,,
liczb wielotopw klasy n 1 przez Nn1.
Dla szczeglnego przypadku wielotopu P klasy 3 (wielocianu) przyjmuje
si nastpujce oznaczenia: liczb obiektw klasy 0, 1 i 2 (wierzchokw,
krawdzi, cian) oznaczamy odpowiednio przez v = v(P), e = e(P) oraz
f = f(P).
Dwa przykadowe, przedstawione42 na rysunku 2.5, 3-wielotopy, to omiocian i szecian, dla ktrych odpowiednio v = 6, e = 12, f = 8 oraz v = 6, e = 12,
f = 8. W ramach danej klasy mog wystpowa rne obiekty. Przykadem jest
przedstawiony na rysunku 2.6 wielocian, ktrego ciany s trjktami i czworoktami43.
Naley zauway, e wielotopy niszych klas stanowi okonturowanie wielotopw klas wyszych: punkty wyznaczaj krawdzie, ktre wyznaczaj fasety44
(ciany), a te z kolei wyznaczaj komrki. Z drugiej strony wielotopy niszych
klas s generowane przez przecicia okrelonej liczby wielotopw klas wyszych.
Mwi o tym twierdzenie (2.3) [52, s. 35].
__________
42
Po raz pierwszy wielociany zostay przedstawione jako konstrukcje siatkowe, tzn.
z pokazanymi jedynie krawdziami podczas gdy powierzchnie cian i wntrze wielocianw byy puste przez Leonardo da Vinci w jego ilustracjach do traktatu Luca Pacioli
De Divina Proportione (1497). Formalnie okrelenia krawdzie (ac. acies), zastpujc
uywane wczeniej okrelenie bok (latus), uy Leonard Euler w licie do Goldbacha
z 14 listopada 1750 r. (w publikacji w 1752 r., patrz pkt 2.3.1) [177, s. 186]. Poniewa
w tej samej pracy sformuowa rwnie swoje synne rwnanie wice ze sob liczb
wierzchokw, krawdzi i cian wielocianw (patrz pkt 2.3.1), wydaje si, e wprowadzenie nowego terminu miao podkreli nowatorstwo jego aparatu pojciowego i rewolucyjne
przejcie do mylenia w kategoriach obiektw zerowymiarowych wierzchokw, jednowymiarowych krawdzi i dwuwymiarowych cian. Jednoczenie niekonsekwencj byo pozostawienie dotychczasowego okrelenie wierzchoka (ac. angulus solidus) [79, s. 2728].
Pierwsze wykroje, czyli rozwinicia cian wielocianw na paszczynie w sposb
umoliwiajcy zbudowanie ich papierowego modelu przedstawi Albrecht Drer w IV
czci swojego Unterweisung der Messung mit dem Zirkel und Richtscheit (1525) [148,
s. 14], [200, s. 126128].
43
Jest to wielocian powstay przez obrt poowy kuboktaedru (szecio-omiocianu)
(patrz przypis do pkt 2.2.3.3) wok osi przechodzcej przez jego rodek, o kt /3 [171,
s. 99].
44
Okrelenie faseta oraz ciana s czsto stosowane zamiennie. W rozpatrywaniu wielotopw wyszych rzdw, termin ten jest uywany na okrelenie elementw klasy n 1,
stanowicych okonturowanie n-wielotopu. Kada zatem faseta (n-wielotopu) klasy n 1
ma fasety klasy n 2 itd. Uywane s rwnie okrelenia k-ciana i k-faseta. Wystpuje tu
pewna analogia do definiowania powierzchni w przestrzeni \n, ktra jest zwykle rozumiana
jako obiekt klasy n 1.
26
a)
b)
Rys. 2.5. Struktura wielocianw: a) omiocianu foremnego, b) szecianu
__________
45
W sformuowaniu twierdzenia 2.3 uywa si (za [52, s. 35]) okrelenia h-ciana lub
k-ciana na okrelenie wielotopw niszej klasy, stanowicych okonturowanie d-wielotopu P.
27
Jeeli bdziemy rozpatrywa zalenoci tylko pomidzy elementami nalecymi do kolejnych klas, to twierdzenie 2.3 mona uproci do twierdzenia 2.4 [52,
s. 34].
Twierdzenie 2.4. Jeeli P jest d-wielotopem, to kada (d 2)-faseta F wielotopu P jest zawarta dokadnie w dwch fasetach F1 i F2 wielotopu P takich,
e F = F1 F2 .
Ilustracj twierdzenia 2.4 dla n = 3 mog by krawdzie wielocianw, powstae
jako przecicia dwch cian. Twierdzenia 2.3 i 2.4 usuwaj jednoczenie pewne
niejednoznacznoci w definiowaniu wielotopw46.
Okrelenie faseta stosuje si czsto w rozumieniu uoglnionym. Wielotop jest
trywialn faset dla samego siebie, a zbir pusty jest faset kadego wielotopu
wszystkie pozostae fasety s fasetami waciwymi. Fasetami waciwymi s zatem
wierzchoki, krawdzie itd. ciany, rozumiane jako obiekty klasy niszej o jeden
od klasy samego wielotopu, s maksymalnymi fasetami waciwymi.
Wielotopy klas k < d, ktre moemy wyrni w kadym d-wielotopie, tworz
szkielety tego wielotopu, zgodnie z definicj 2.2 [175, s. 64].
Definicja 2.2. Suma k-wymiarowych faset wielotopu stanowi jego k-szkielet.
Tak wic, 0-szkieletem jest suma wierzchokw wielotopu, 1-szkieletem suma
krawdzi, 2-szkieletem suma cian itd. Operowanie szkieletami rnych klas
jest istotne w rozpatrywaniu reprezentacji geometrycznej obiektw47. Kady
d-wielotop ma d szkieletw, o klasach 0 k d 1.
Wrd obiektw kadej klasy mona wyrni pewne pierwsze i najprostsze
formy. Dla d = 2 (wielokty) jest to trjkt, dla d = 3 (wielociany) czworocian
itd. Obiekty takie nazywamy d-simpleksami i oznaczamy Td. Oglnie, dla obiektw klasy d, jest to obiekt okrelony definicj 2.2. [175, s.7].
Definicja 2.3. d-simpleks Td jest otoczk wypuk dowolnych d + 1 afinicznie
niezalenych punktw w \n (n d).
d-simpleks Td jest zatem wielotopem klasy d, o d + 1 wierzchokach. Mona
go rwnie rozpatrywa jako przecicie d + 1 domknitych pprzestrzeni, okrelajcych d + 1 cian klasy (d 1)48. Inaczej mwic, jest to najmniejsza otoczka
wypuka, zawierajca d + 1 punktw. Simpleksy s wielotopami regularnymi49.
Waciwoci d-simpleksw jest to, e wszystkie tworzce je obiekty s rwnie
simpleksami, odpowiednio niszej klasy, np. cianami czworocianu s trjkty.
Ponadto, kady wierzchoek d-simpleksu jest incydentny z d fasetami50, np.
__________
46
Por. np. warunek Mbiusa w przypisie nt. sposobw definiowania wielocianw w pkcie 2.2.1.
Porwnaj pkt 2.2.4.
48
Na przykad czworocian jest 3-simpleksem (d = 3), ktry ma (d + 1) = 4 cian, ktre s
klasy (d 1) = 2 (paszczyzny dwuwymiarowe).
49
Patrz pkt 2.2.10.
50
Tzn. w kadym wierzchoku zbiega si d-faset, porwnaj pkt 2.2.6.
47
28
__________
51
Termin krawd zosta tu uyty na okrelenie obiektu o klasie o jeden rzd niszej ni
klasa ciany.
52
Typ kombinatoryczny patrz pkt 2.2.4.
53
54
d + 1
oznacza symbol Newtona.
k +1
29
2.2.3. Notacja
Dla uatwienia jednoznacznego okrelania wielotopw stosowanych jest wiele
skrtowych form zapisu ich cech geometrycznych. Najczciej stosowane s trzy
z nich, omwione poniej. S to: symbol Schlfliego i jego rozszerzone wersje
notacja konfiguracji wierzchokw i notacja konfiguracji cian. Oparte s one na
ksztacie i liczbie faset zbiegajcych si w wierzchokach wielotopu. Stosowane s
rwnie: symbol Wythoffa i diagram Coxetera-Dynkina. Te rodzaje notacji korzystaj z konstrukcji kalejdoskopowej, w ktrej wielociany s przedstawiane jako
podziay powierzchni sfery, paszczyzny Euklidesowej lub paszczyzny hiperbolicznej. Ostatnio stosowana jest rwnie notacja, ktra symbolicznie opisuje waciwoci symetrii obiektu lub ukadu obiektw. S to tzw. sygnatury, ktre zostan
omwione w rozdz. 2.2.13.3.
Wan charakterystyk wielotopw, ktra jest wykorzystywana do ich symbolicznego oznaczania, jest figura wierzchokowa [65, s. 361].
Definicja 2.4. Jeeli v jest wierzchokiem wielotopu P, to figura wierzchokowa P w wierzchoku v jest wielotopem utworzonym przez przecicie P hiperpaszczyzn H w taki sposb, e wierzchoek v znajduje si po jednej stronie H,
a wszystkie pozostae wierzchoki znajduj si po drugiej stronie: P / v = P H .
30
a)
{5}
b)
{5/2}
a)
{5,3}
b)
{5/2, 5}
__________
56
31
(3.4)2
a)
b)
4.6.8
__________
59
32
__________
63
33
cianu przez ten sam punkt. Moliwe jest wystpowanie krawdzi o dugoci
rwnej zero, krawdzi wielokrotnych (stycznych lub niestycznych)65. Rwnie reprezentacja geometryczna moe mie rn posta. Na rysunku 2.11
przedstawiono przykady rnych realizacji abstrakcyjnego szeciokta, speniajcych podan definicj (punkty reprezentujce kolejne wierzchoki oznaczono
liczbami).
Dla atwiejszego operowania tak zdefiniowanymi wieloktami (liczba moliwych, rnych realizacji geometrycznych wzrasta bardzo szybko wraz ze wzrostem n) konieczne jest ich rozpatrywanie ze wzgldu na wybrane wsplne cechy.
S one definiowane przez waciwoci jego grupy symetrii66. Wielokt jest nazywany izogonalnym, jeeli jego wierzchoki s jednakowe67. Jeeli ten sam warunek jest speniony dla krawdzi wielokta, to jest on izotoksalny, a jeli dla flag
(flaga jest par skadajc si z wierzchoka i jednej z krawdzi incydentnych
z nim) to jest to wielokt regularny. Okrelenia te stosuj si rwnie do wielocianw, dla ktrych dodatkowo definiuje si wielociany izohedralne, tzn. o jednakowych cianach.
Zgodnie z przedstawion definicj, dla kadej pary liczb cakowitych n i d,
takich e 0 d n/2, istnieje regularny n-kt, oznaczany symbolem Schlfliego
{n/d}. Wielokt taki mona skonstruowa, przyjmujc dowolny punkt na jednostkowym okrgu jako pierwszy wierzchoek, a nastpnie obracajc go o kt 2d/n.
Oczywicie, w zalenoci od wartoci n i d niektre wierzchoki porednie mog
si nakada, jednak ich tosamo jest okrelona przez liczb krokw prowadzcych do ich utworzenia. Na rysunku 2.12 przedstawiono przykady szecioktw regularnych, skonstruowanych w opisany sposb. Koincydencja wierzchokw, taka jak na rys. 2.12b, c nie wystpuje wtedy i tylko wtedy, gdy n i d > 0
s wzgldnie pierwsze [53, s. 466].
__________
mniana [44, s. 1237]. Pniejsi autorzy w swoich sformuowaniach definicji wielokta podawali
rnego rodzaju dodatkowe ograniczenia [53, s. 461].
65
Nie jest moliwe natomiast zdefiniowanie wielokta o zerowej liczbie wierzchokw
przykadem jest okrg, ktrego nie uwaamy za wielokt. Podobnie jest w przypadku wielocianw sfera nie jest wielocianem.
66
Patrz pkt 2.2.13.
67
cilej tworz jedn orbit w jego grupie symetrii (patrz pkt 2.2.13.). Dla uproszczenia,
w dalszej czci bdzie uywane okrelenie s jednakowe.
34
a)
{6/1}
b)
{6/2}
c)
{6/3}
__________
68
35
__________
70
Kadej cianie odpowiada zatem pewna zamknita ciek o dugoci co najmniej 3 i podobnie jest dla cieki odpowiadajcej wierzchokom (te ostatnie s figurami wierzchokowymi
wielocianu) [53].
36
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
Rys. 2.13. Ilustracja sposobu definiowania wielocianw (opis w tekcie)
__________
71
Wedug B. Grnbauma, obecna sytuacja w zakresie wielocianw: ich definiowania, okrelania regularnoci itp., przypomina pod wieloma wzgldami sytuacj, jaka powstaa po odkryciu
przez staroytnych Grekw w V w. p.n.e. istnienia liczb niewymiernych [53, s. 462]. Aczkolwiek nie miao to wpywu na wiele rezultatw z dziedziny geometrii, byo filozoficznie i logicz-
37
uprzednio, e dopuszcza ona koincydencj wierzchokw, czyli reprezentowanie rnych (w szczeglnoci nawet wszystkich) wierzchokw przez jeden punkt, a take
wystpowanie krawdzi o dugoci zerowej. Inn konsekwencj jest moliwo wystpowania tzw. realizacji podwymiarowych, tzn. e ich realizacje geometryczne mog
by jedno- lub dwuwymiarowe72. Mwic w uproszczeniu, oznacza to, e np. omiocian abstrakcyjny moe mie realizacj geometryczn na paszczynie lub na prostej.
Kolejn konsekwencj jest moliwo wzajemnego przecinania si i nakadania
cian. Dwa znane przykady to wielki dwunastocian {5, 5/2} (rys. 2.14a) i wielki
dwudziestocian {3, 5/2} (rys. 2.13b) dwa wielociany regularne niewypuke73.
a)
{5, 5/2}
b)
{3, 5/2}
__________
nie istotne, aby znale sposb posugiwania si nimi. Wspczenie, pomimo i ukazuj si
liczne publikacje dotyczce wielocianw, sam zakres tego pojcia jest definiowany zazwyczaj
arbitralnie i stosownie do biecych potrzeb. Moe to prowadzi do wielu nieporozumie
i bdw. Za przykad moe suy historia okrelenia liczby wielocianw regularnych.
Od staroytnoci wymieniano pi bry platoskich (jest to temat ostatniej, XIII ksigi Elementw Euklidesa). Lista ta, uwaana za kompletn, zostaa uzupeniona w dwa tysice lat
pniej przez Keplera (1619 r.) o kolejne dwie bryy, a nastpnie na pocztku XIX w. przez
L. Poinsota o kolejne dwie (1809 r.). A. Cauchy udowodni wkrtce (1812 r.), e nie ma innych
wielocianw regularnych. Jednake w latach dwudziestych XX w., matematycy C.A. Petrie
i H.S.M. Coxeter odkryli kolejne trzy wielociany regularne i udowodnili kompletno tej listy.
Jednak ponownie, w 1977 roku, B. Grnbaum odkry wiele nowych wielocianw, a A.W.M.
Dress uzupeni je w 1981 r. o jeszcze jeden i po raz kolejny wykaza kompletno listy. I znw,
w roku 1993 B. Grnbaum odkry cay szereg nowych wielocianw regularnych. Do chwili
obecnej lista ta nie zostaa uznana za zamknit. Przyczyn wszystkich tych zmian i uzupenie
nie byy bdy w dowodzeniu kompletnoci listy wielocianw, lecz rnice w sposobie rozumienia terminu wielocian i interpretowaniu jego waciwoci [53, s. 461462], [54].
72
cilej: otoczki afiniczne ich realizacji s jedno- lub dwuwymiarowe.
73
Opisane przez L. Poinsota w pracy Mmoire sur les polygones et les polydres J. cole
Polytech. 10 (1810), s. 1648. Oprcz nich wystpuj jeszcze dwa wielociany tego typu odkryte
przez Keplera: may dwunastocian gwiadzisty {5/2, 5} (rys. 2.8) i duy dwunastocian gwiadzisty {5/2, 3}.Warto zauway, e s one parami dualne. Caa grupa nosi nazw wielocianw
KepleraPoinsota lub regularnych wielocianw gwiadzistych [171, s. 55].
38
a)
b)
c)
d)
V(3.4)2
a)
b)
sV(3.4)2
Najdalej idce wnioski wynikajce z definicji 2.6 dotycz wielocianw oglnych. S to obiekty, w przypadku ktrych wiele zaoe przyjmowanych przy
tradycyjnym definiowaniu jest pomijanych. Spektakularne przykady takich
obiektw to wielociany siodowe i wielociany nieskoczone. Pierwsze z nich
to wielociany, ktrych ciany nie s paskimi wieloktami, lecz dowolnymi powierzchniami dwuwymiarowymi, np. powierzchniami siodowymi75 [171, s. 230]
__________
74
39
__________
76
Trzy nieskoczone wielociany platoskie (patrz pkt 2.1.3.10) zostay opisane po raz
pierwszy przez H.S.M. Coxetera. S to wielociany o konfiguracji wierzchokw: 46, 64 i 66.
Za [153, s. III].
40
__________
77
41
Na poziomie reprezentacji topologicznej rozpatrywane s liczby elementw i relacje incydencji i przylegania. Przeksztacenia, ktre okrelaj geometri, to homeomorfizmy, a przykadem niezmienniczej waciwoci jest spjno. Dwa obiekty s topologicznie ekwiwalentne, jeeli mog by na siebie wzajemnie mapowane.
a)
b)
c)
d)
Na poziomie projekcyjnym dodatkowo rozpatrywane s waciwoci zachowywane podczas przeksztacenia przez rzut rodkowy. Dotyczy to zwaszcza
incydencji linii prostych i paszczyzn. Dwa obiekty s uwaane za takie same,
jeeli oba s rzutem rodkowym tego samego obiektu wyjciowego.
Poziom afiniczny dotyczy takich waciwoci jak wspliniowo, rwnolego i wypuko, ktre s zachowywane w przeksztaceniach afinicznych (np.
podczas przesunicia).
Poziom metryczny, zachowujc charakterystyki podawane na wszystkich niszych poziomach reprezentacji, dodatkowo zawiera informacje o mierzalnych
zalenociach pomidzy elementami, zwaszcza odlegociach i miarach ktw.
Przeksztacenia tego poziomu to izometrie.
Podstawow koncepcj geometryczn s zatem przeksztacenia ukady
i obiekty s niezmienne lub tosame pod pewnymi przeksztaceniami. Relacje
pomidzy grupami przeksztace definiujcych rne reprezentacje geometryczne
pozwalaj, dziki uabstrakcyjnieniu, powiza ze sob pojcia i zalenoci stosowane w tych reprezentacjach. Poniewa grupa przeksztace geometrii wyszego
poziomu jest podgrup przeksztace geometrii poziomu niszego, kade niezmiennicze pojcie geometrii niszego poziomu jest a priori wane w geometrii
poziomu wyszego. Jeeli dopuszczamy wicej przeksztace wicej obiektw
jest takich samych, a otrzymana teoria jest silniejsza i operuje mniejsz liczb
poj i twierdze, ktre za to s bardziej oglne i podstawowe.
Najbardziej podstawow form reprezentacji geometrycznej jest reprezentacja topologiczna80. Poniewa nie zawiera ona charakterystyk wyszego pozio-
__________
80
Termin topologia wprowadzi niemiecki matematyk J.B. Listing w 1847 w pracy Vorstudien
zur Topologie, a w roku 1883 zosta on rozpowszechniony w angielskim czasopimie Nature.
42
mu, przeksztacenia cige nie zmieniaj jej dokadnoci. Problemy rozpatrywane na tym poziomie s raczej jakociowe ni ilociowe. Topologia jest czsto
nazywana geometri obiektw wykonanych z gumy, gdy takie obiekty mona deformowa, nie niszczc ich spjnoci, a jednoczenie nie s zachowywane
zalenoci metryczne. Matematycznie, topologiczna reprezentacja obiektw
geometrycznych moe by opisana za pomoc teorii grafw81. Ze wzgldu
na morfologi formy reprezentacja topologiczna jest rodzajem rcznego szkicowania obiektw i umoliwia ich modelowanie niezalenie od skali waciwoci obiektw topologicznych nie zmieniaj si przy zmianie metryki przestrzeni.
__________
Wczeniej stosowano okrelenia geometria situs lub analysis situs. Za pierwszy topologiczny
topologiczny wynik w matematyce uwaane jest rozwizanie przez L. Eulera problemu mostw
w Krlewcu: czy moliwe jest przejcie przez wszystkie siedem mostw na Pregole, ktre znajduj si w tym miecie, tak aby przez kady przej tylko jeden raz? Euler w pracy Solutio
problematis ad geometriam situs pertinentis, przedstawionej w 1735 r. w Petersburskiej Akademii Nauk (opublikowana w Commentarii academiae scientiarum Petropolitanae w 1741 r.),
udowodni, e jest to niemoliwe. Rozwizanie miao typowo topologiczny charakter, gdy nie
zaleao od dugoci mostw, ich odlegoci od siebie, ksztatu koryta rzeki itd. Okrelenie
geometria situs Euler zapoyczy z analysis situs G.W. Leibnitza, ktry ju wczeniej mia
wiadomo istnienia pewnych relacji o czysto topologicznym charakterze. W Euclidis Prota,
ktre jest prb ucilenia aksjomatw Euklidesa, pisze on: mam kilka definicji linii prostej.
Prosta jest krzyw, ktrej kady fragment jest podobny do caoci i jako jedyna ma t waciwo, nie tylko pomidzy krzywymi, ale i wrd zbiorw. Tym stwierdzeniem wyprzedzi
pojawienie si topologii o ponad dwiecie lat [93]. Innym, wanym wynikiem Eulera w topologii
byo jego twierdzenie wice ze sob liczb wierzchokw, krawdzi i cian wielocianw,
patrz pkt 2.3.1.
81
Patrz rozdz. 3.4.
82
Gadkiej czyli nieskoczenie rniczkowalnej. Sfera jest ponadto powierzchni zamknit,
tzn. nie majc konturw brzegowych.
83
Dokadniej: rozmaito rniczkowaln, patrz pkt 2.1.3.1.
84
Odkryta w 1858 r. niezalenie przez A. F. Mbiusa i J. B. Listinga.
43
a)
b)
c)
__________
85
Przykad jednostronnej powierzchni bez brzegu zosta podany przez F. Kleina w 1882 r.
Prawdopodobnie pocztkowo bya ona nazywana powierzchni Kleina lecz niemieckie sowo
powierzchnia (Flche) bdnie przetumaczono jako butelka (Flasche). Nazwa ta, ze wzgldu
na charakterystyczny ksztat powierzchni, zostaa szybko zaakceptowana i jest dzi powszechnie
uywana.
86
cilej, jest to model butelki Kleina, ktrej realizacja wymaga czterech wymiarw (patrz
np. S.L. Segal Unknown Quantity Book Review. Notices of the American Mathematical Society,
Vol. 55, No. 5 (2008), s. 585).
44
a)
b)
Dla powierzchni jednospjnej, np. dla sfery, kada leca na niej zamknita
krzywa moe by przeksztacona w inn lec na niej krzyw zamknit lub
cignit do dowolnego punktu, bez opuszczania tej powierzchni (rys. 2.21a). Na
powierzchniach wielospjnych wystpuj rodziny krzywych homotopijnych, ktre
mog by wzajemnie w sposb cigy na siebie przeksztacane. Niemoliwe jest
natomiast przeksztacenie cige krzywej z jednej rodziny na krzywe z drugiej
rodziny lub cignicie ich do tego samego punktu. Obszar M (rys. 2.21a) jest
jednospjny, a obszar M' (rys. 2.21b) dwuspjny. Na rysunku 2.21b pokazano
trzy rodziny krzywych homotopijnych dla torusa.
Stopie spjnoci powierzchni jest charakteryzowany przez ich genus. Jest to
staa, oznaczana liter g, o wartociach cakowitych. Dla powierzchni zorientowanych liczba genusa oznacza liczb otworw w zamknitej powierzchni lub liczb rczek doczepionych do sfery. Poniej przedstawiono przykady powierzchni
zorientowanych o rnym genusie. Dla sfery i walca g = 0 (rys. 2.22a), dla torusa
lub sfery z jedn rczk g = 1 (rys. 2.22b), dla sfery z dwoma rczkami lub
obwarzanka g = 2 (rys. 2.22c) itd.
Rne stopnie spjnoci uniemoliwiaj mapowanie homotopijne sfery na torus nie s to zatem obiekty topologicznie rwnowane. Aby obiekty byy tej
samej klasy, musz by mapowalne na przestrze \k o tym samym wymiarze
i mie ten sam genus.
Dla powierzchni niezorientowanych genus jest okrelany jako liczba cakowita
dodatnia, oznaczana liter k, wyraajca liczb topologicznych rwnowanikw
wstgi Mbiusa doczepionych do sfery87. Na przykad, genus dla butelki Kleina
wynosi g = 2.
__________
87
45
a)
g=0
b)
g=1
c)
g=2
= 2(1 g )
(2.3a)
= 2(1 g ) b
(2.3b)
powierzchni niezorientowanych
__________
88
46
= 2k
(2.3c)
gdzie g, k genus, odpowiednio dla powierzchni zorientowanej i niezorientowanej, b liczba brzegw ograniczajcych powierzchni.
Szczeglne, ze wzgldu na waciwo spjnoci, s obiekty klasy 0 i 1. Jedynym spjnym obiektem klasy 0 jest punkt (przestrze jednopunktowa), a jedynym
spjnym obiektem klasy 1 prosta \1 (rozmaito bez brzegu) lub odcinek (rozmaito z brzegami).
2.2.6. Walentno
Kade dwa wierzchoki wielocianu, ktre s poczone krawdzi, nazywamy
ssiednimi. Podobnie dwie krawdzie s ssiednie, jeli maj wsplny wierzchoek. Krawdzie zbiegajce si w danym wierzchoku nazywamy incydentnymi
z tym wierzchokiem i podobnie wierzchoki s incydentne ze zbiegajcymi si
w nich krawdziami. Wierzchoki s ponadto incydentne ze zbiegajcymi si
cianami i komrkami. cianami wielocianw s wielokty (2-wielotopy).
Krawdzie i wierzchoki nalece do danej ciany nazywamy incydentnymi z t
cian.
Walentno obiektu danej klasy jest to liczba obiektw innej klasy, incydentnych
z nim. Rozrniamy rne rodzaje walentnoci, w zalenoci od tego, jakie obiekty
rozpatrujemy: walentno krawdziowa jeli dotyczy liczby incydentnych krawdzi, walentno fasetowa jeli dotyczy liczby incydentnych cian itd.90
Walentno krawdziowa wierzchoka v wielocianu P, oznaczana jako
q = deg(v), jest liczb krawdzi incydentnych z tym wierzchokiem. Okrela si j
czsto w skrcie po prostu jako walentno wierzchoka. Stosowane s take rwnowane okrelenia: wierzchoki stopnia q lub wierzchoki q-spjne91. Liczba
wierzchokw q-walentnych jest oznaczana przez vq = vq(P).
W przypadku wielocianw z rysunku 2.5, w kadym wierzchoku omiocianu foremnego cz si cztery krawdzie, podczas gdy w kadym wierzchoku
szecianu trzy krawdzie. Mwimy wwczas, e wierzchoki s odpowiednio
4-walentne lub 3-walentne.
Stopniem ciany p wielocianu P, oznaczanym jako k, nazywamy jej walentno krawdziow, czyli liczb krawdzi incydentnych z t cian. Inaczej m-
__________
90
47
wic, ciana stopnia k jest k-ktna. Liczba cian stopnia k w wielocianie P jest
oznaczana przez pk = pk(P).
W przykadzie z rysunku 2.5 w omiocianie wystpuje osiem cian trjktnych (p3 = 8), a w szecianie sze cian czworoktnych (p4 = 6).
Wielociany mog zawiera wierzchoki o rnej walentnoci i ciany rnego
stopnia. Dla wielocianu przedstawionego na rys. 2.6 jest: v4 = 9, p3 = 8, p4 = 6.
Oglne zestawienie rnych rodzajw walentnoci dla struktur wielociennych
przedstawiono w tabeli 2.1 [87, s.10]. Mona na jej podstawie zauway pewne
regularnoci: walentno wierzchokowa krawdzi wynosi zawsze 2, podobnie jak
walentno komrkowa cian (z jedn cian s incydentne dwie komrki),
a walentno fasetowa i komrkowa krawdzi s takie same. Ponadto, spord
omiu rodzajw walentnoci wymienionych w tabeli, tylko sze jest niezalenych
wynika to z rwnania Eulera92.
Tabela 2.1. Rodzaje walentnoci w strukturach wielociennych
Element
Wierzchoek
Krawd
ciana
Komrka
2
k
n
k
m
r
s
p
s
2
2.2.7. Wypuko
Kady wielotop klasy nie mniejszej ni 2 moe by wypuky lub niewypuky. Pojcie wypukoci wielotopw wywodzi si z waciwoci wypukoci
zbiorw. Zbir P jest wypuky wtedy i tylko wtedy, gdy kade dwa rne
punkty a, b nalece do tego zbioru mog by poczone odcinkiem o kocach
a, b, ktry zawiera si w zbiorze P. Rwnoznaczne jest stwierdzenie, e zbir P
jest wypuky, jeeli jego przecicie dowoln lini prost jest albo zbiorem
pustym, albo zbiorem jednospjnym. Formalna definicja wypukoci jest nastpujca [52, s.8]:
Definicja 2.7. Zbir P R d jest wypuky wtedy i tylko wtedy, gdy dla a, b P
i 0 1, jest a + (1 ) b P.
Sformuowanie definicji 2.7 jest oparte na waciwociach kombinacji liniowej
wektorw. Punkty na prostej wyznaczonej przez wektory a, b s ich kombinacjami liniowymi o wspczynnikach sumowalnych do 1. Definicja 2.7 wypukoci
jest zilustrowana na rysunku 2.23, na przykadzie zbioru wypukego P1 i niewypukego P2.
__________
92
48
a)
b)
Rys. 2.23. Okrelanie wypukoci zbioru (opis w tekcie)
Wypuko jest wan cech wielocianw, gdy z niej wynikaj ich dalsze
waciwoci istotne podczas rozpatrywania moliwoci wypenienia za ich pomoc przestrzeni93. Przedstawiony na rysunku 2.9a wielocian {5,3} jest wypuky,
a wielocian {5/2,5} z rys. 2.9b niewypuky.
2.2.8. Planarno
Bardzo wan waciwoci wielocianw, ktra wie je z podziaami i wypenieniami paszczyzny94 jest planarno. Okrela ona, czy wielocian moe by
przedstawiony jako graf, ktrego krawdzie si nie przecinaj. Definicja 2.8 formuuje ten warunek formalnie [14, s. 243244]:
Definicja 2.8. Graf G jest planarny, jeeli mona go narysowa na paszczynie w taki sposb, aby jego krawdzie byy incydentne jedynie w wierzchokach.
Takie odwzorowanie grafu na paszczyzn jest nazywane jego rysunkiem paskim.
Rysunek paski G grafu G jest grafem izomorficznym do G.
Sposb wykonania rysunku (grafu) wielocianu na paszczynie nie zmienia
jego planarnoci. Ten sam wielocian, np. szecian, moe by przedstawiony jako
graf, ktrego krawdzie przecinaj si (rys. 2.24a) lub jako graf, ktrego krawdzie nie przecinaj si (rys. 2.4b). Zgodnie z definicj 2.8, aby wielocian by
planarny, wystarczy, jeeli moliwe jest wykonanie jego paskiego rysunku.
__________
93
49
a)
b)
Z planarnoci wynikaj dalsze wnioski dotyczce wewntrznej struktury grafw. Zgodnie z twierdzeniem Kuratowskiego95 (2.6) graf nie moe by planarny,
jeeli zawiera w sobie choby jedn z dwch specyficznych struktur: K5 graf
peny o piciu wierzchokach, z ktrych kady jest poczony krawdzi z pozostaymi wierzchokami (rys. 2.25a) lub K3,3 graf peny dwudzielny o szeciu
wierzchokach, z ktrych trzy s poczone z kadym z pozostaych trzech (rys.
2.25b) [14, s. 246, 268].
Twierdzenie 2.6 (Kuratowskiego). Graf skoczony jest grafem planarnym
wtedy i tylko wtedy, gdy nie zawiera jako podzbiorw grafw K5 i K3,3.
a)
b)
Rys. 2.25. Podgrafy, ktre wykluczaj planarno: a) K5 graf peny o piciu wierzchokach,
b) K3,3 graf peny dwudzielny o szeciu wierzchokach
__________
95
50
Twierdzenie 2.7. Graf G ma rysunek paski wtedy i tylko wtedy, jeeli moe
by narysowany jako paski na sferze.
2.2.9. Podobiestwo
Podobiestwo jest przeksztaceniem obiektu geometrycznego, ktre zachowuje
jego ksztat, ale moe zmieni jego wielko. Z natury dotyczy zatem przestrzeni
unormowanej, w ktrej s zdefiniowane miary odlegoci, np. zwyke odlegoci
euklidesowe.
Definicja 2.9. Podobiestwo jest to przeksztacenie przestrzeni unormowanej
na siebie przeprowadzajce dowolne dwa rne punkty A i B odpowiednio na
punkty A' i B', dla ktrego istnieje wspczynnik 0, nazywany skal bd
stosunkiem podobiestwa, taki e |AB |= |A'B'|.
Przez podobiestwo rozumiemy rwnie relacj rwnowanoci utosamiajc obiekty geometryczne, ktre nazywane s figurami podobnymi, jeeli istnieje podobiestwo przeprowadzajce jeden na drugi. Kade podobiestwo,
ktre nie jest translacj, ma dokadnie jeden punkt, ktre jest jego niezmiennikiem. Przeksztaceniem odwrotnym do podobiestwa o skali jest podobiestwo o skali 1. Zoenie podobiestw o skalach 1 i 2 jest podobiestwem
o skali 1 2.
Przykadem podobiestwa jest przeksztacenie jednokadnoci. Na rysunku
2.27 przedstawiony przykad jednokadnoci przeksztacajcej odcinek AB na
A'B'. Niezmiennikiem przeksztacenia jest punkt O. Dla wspczynnika skali > 0
(rys. 2.27a) A'B' ley po tej samej stronie punktu O co AB, natomiast dla > 0
(rys. 2.27b) A'B' ley po przeciwnej stronie punktu O. Dowolny punkt P, ktry nie
ley na odcinku AB, jest przeksztacany na punkt P' taki, e linia przechodzca
przez A' rwnolega do AP przecina si z lini przechodzc przez B' rwnoleg
51
do BP. Jednokadno jest zatem cakowicie zdefiniowana przez efekt jej dziaania
na dowolne dwa punkty [31, s. 68].
a)
b)
Rys. 2.27. Przeksztacenie podobiestwa jednokadno (opis w tekcie)
a)
b)
c)
Rys. 2.28. Zmiana proporcji rnych struktur naturalnych wraz ze skal:
a) porwnanie proporcji budowy koci duego i maego zwierzcia (wg Galileusza),
b) rnice w proporcjach drzew o rnej wielkoci (wg J. Schlaicha),
c) porwnanie proporcji budowy ciaa wierszcza i sonia
Uoglnienie roli jednokadnoci w okrelaniu podobiestwa obiektw geometrycznych wyraa twierdzenie 2.8 [31]:
Twierdzenie 2.8. Dowolne podobiestwo jest zoeniem izometrii i jednokadnoci
o skali rwnej skali podobiestwa.
52
2.2.10. Regularno
Zainteresowanie problemem regularnoci obiektw geometrycznych majce
pocztki ju w staroytnoci, doprowadzio, w cigu wiekw, do wielu interesujcych i wanych rezultatw97. Najbardziej znana, ale te i najprostsza definicja
regularnoci98 jest nastpujca (tzw. definicja indukcyjna) [52, s. 412], [29, s. 15]:
__________
96
Fakt ten by zauwaony ju przez Galileusza [47, s.117]. W swoim znanym opisie dotyczcym rnych skutkw upadku z tej samej wysokoci dla rnych istot ywych zauwaa on,
e struktury naturalne przy zwikszaniu skali staj si sabsze: kada skala wymaga odpowiednich
proporcji.
97
Najstarsza zachowana wzmianka o wielocianach regularnych pochodzi z dialogu
Timajos Platona [200, s. 51, 71], [247, s. 5]. Napisany w XI w. przez bizantyjskiego pisarza
53
Definicja 2.10. d-wielotop jest regularny, jeeli wszystkie jego ciany (fasety)
i wszystkie figury wierzchokowe s regularnymi (d1)-wielotopami.
Rwnowane z podan definicj jest jej sformuowanie, korzystajce z waciwoci symetrii [52, s. 412]:
Definicja 2.11. d-wielotop P R d jest regularny, jeeli dla kadego k,
0 k d 1 i dla kadej (k + 1)-ciany Fk+1oraz (k1)-ciany Fk1 incydentnej
z Fk+1 istnieje symetria P, taka e dwie k-ciany P incydentne zarwno z Fk+1 jak
i z Fk1 mapuj si na siebie wzajemnie (implikuje to, e dla kadych z dwch
k-cian P istnieje symetria zamieniajca je wzajemnie).
Przykadami wielotopw regularnych w E2 s np. trjkt i piciokt rwnoboczny z rysunku 2.43 i kwadrat z rysunku 2.41. W oglnoci moe istnie wielokt regularny, n-kt, o dowolnej liczbie bokw.
W odniesieniu do wielocianw, wymagania definicji 2.10 i 2.11 mona
sprowadzi do spenienia piciu warunkw:
wszystkie wielokty tworzce ciany s wypuke,
wszystkie wielokty tworzce ciany s regularne,
wszystkie wielokty tworzce ciany s przystajce,
wszystkie wierzchoki s jednakowe,
wszystkie kty dwucienne pomidzy cianami s jednakowe.
W przestrzeni E3 wielocianami regularnymi jest pi tzw. bry platoskich:
czworocian, szecian (rys. 2.5a), omiocian (rys. 2.5b), dwunastocian (rys. 2.9a)
i dwudziestocian (rys. 2.7). Nie istniej adne inne wielociany foremne99. Jednake uzupenieniem tej listy okazay si trzy tzw. nieskoczone wielociany foremne100, o symbolach (w notacji konfiguracji wierzchokw): 46 (rys. 2.17), 64, 66.
Jeeli dopucimy, aby niektre z podanych wymaga nie byy spenione, to moliwe
jest zdefiniowanie dodatkowych rodzin wielocianw, o niszym poziomie regularnoci [171, s. 55].
__________
Suidasa Suda Lexicon zawiera zapis zachowanej jeszcze wwczas tradycji, e Teteusz z Aten,
ucze Sokratesa i przyjaciel Platona po raz pierwszy napisa o piciu bryach. Przypuszcza
si, e to on wprowadzi omiocian i dwudziestocian, uzupeniajc trzy znane wczeniej
bryy [92, s. 8283]. Niezalenie od zachowanych przekazw pisanych, znalezione artefakty pokazuj, e znajomo wielocianw regularnych jest znacznie starsza. We Woszech
znaleziono wykonane ze steatytu etruskie ozdoby i amulety w ksztacie dwunastocianu, pochodzce z ok. 500 r. p.n.e. [200, s. 71], [30, s. 67]. W Ashmolean Museum
w Oksfordzie znajduj si precyzyjnie wykonane, neolityczne wyroby kamienne nieznanego
przeznaczenia, o ksztatach wielocianw regularnych, pochodzce z ok. 2500 r. p.n.e.
Przytaczane s rwnie inne argumenty, np. lingwistyczne, majce potwierdza fakt, e wielociany te traktowano jako pewn szczegln grup obiektw ju w czasach przedpitagorejskich [200, s. 74]
98
W polskiej literaturze uywana jest rwnorzdnie nazwa wielociany foremne.
99
Dowd, e nie istniej inne wielociany regularne poda ju Euklides, w XIII ksidze
swoich Elementw [247, s. 4], [92, s. 83].
100
Patrz pkt 2.2.4.
54
Rezygnacja z warunku wypukoci umoliwia zbudowanie czterech wielocianw gwiadzistych, tzw. wielocianw KepleraPoinsota. Przykadem jest may
dwunastocian gwiadzisty {5/2, 5} (rys. 2.9b).
Odstpienie od warunku, aby wszystkie ciany byy przystajce, pozwala okreli
wielociany quasi-regularne. Istniej dwa takie wielociany: szecio-omiocian
(3.4)2 (rys. 2.10a) i dwudziesto-dwunastocian (3.5)2.
Jeeli oprcz warunku przystawania cian uwolniony zostanie warunek rwnoci ktw dwuciennych, to otrzymamy wielociany pregularne lub wielociany archimedejskie. ciany wielocianw archimedejskich s wieloktami
regularnymi, ale nie wszystkie s jednakowe. Mog to by dwa lub trzy rodzaje
wieloktw. Wszystkie wierzchoki mog by wzajemnie na siebie przeksztacone
poprzez dziaanie jednej z opisanych poniej grup symetrii. Jest trzynacie takich
wielocianw101, przykadem moe by szecio-omiocian rombowy wielki102
4.6.8 (rys. 2.10b) [30, s. 72].
Jeszcze szerzej rozumiana regularno dotyczy wielocianw jednorodnych103.
S to wielociany, ktrych ciany tworz rne wielokty foremne, a ich figury
wierzchokowe s jednakowe dla wszystkich wierzchokw. Grupa ta obejmuje
wielociany platoskie, archimedejskie, niewypuke wielociany foremne, wielociany gwiadziste i niewypuke wielociany jednorodne104.
Jak wspominano w pkcie 2.2.4, lista wielocianw regularnych jest a do ostatnich
lat uzupeniana o nowe obiekty. Nie wynika jednak z tego, e poprzednie zestawienia
byy niekompletne i poprzednie warunki regularnoci byy bdnie sformuowane.
Przyczyn jest swoista ewolucja definicji wielocianw, ktra historycznie ulegaa
coraz wikszemu uoglnieniu105. Zmienia si rwnie sposb podejcie do definiowania regularnoci. Tradycyjne warunki dotyczyy waciwoci lokalnych: przystawania
cian, rwnych ktw itd. Obecnie powszechne jest analizowanie waciwoci globalnych, takich jak przechodnio grup symetrii106 [56, s. 641].
__________
101
Oprcz trzynastu podstawowych wielocianw archimedejskich, do grupy tej zaliczane s
rwnie graniastosupy i antygraniastosupy o podstawie wieloktw foremnych. Ich liczba jest
nieskoczona (tak jak liczba wieloktw foremnych, mogcych stanowi ich podstaw), z tego
wzgldu czsto s pomijane w zestawieniach [30, s. 72].
102
Inna nazwa: szecio-omiocian city [39, s. 107].
103
Termin wielociany jednorodne zosta wprowadzony w niniejszej pracy, jako odpowiednik ang. uniform polyhedra, Okrelenia takiego uywa H. Steinhaus, w odniesieniu do parkietay
paskich, o analogicznych cechach [131, s. 80]. Z kolei R. Duda, w tumaczeniu pracy [39],
uywa okrelenia wielociany jednostajne [39, s. 123].
104
Magnus Weinninger wymienia cznie 119 wielocianw jednorodnych (z pominiciem
graniastosupw i antygraniastosupw) [158].
105
B. Grnbaum podaje w pracy [53, s. 471475] metod konstrukcji wielocianu regularnego z dowolnego wielocianu kombinatorycznego speniajcego definicj 2.3, ktr nazwa metod podwajania wierzchokw (ang. vertex-doubling). Warunkiem koniecznym i dostatecznym
jest, aby co najmniej jedna ze cian wielocianu oryginalnego bya wieloktem nieparzystym.
Jeeli nie ma takiej ciany, to podana konstrukcja prowadzi do uzyskania dwch odrbnych
wielocianw.
106
Paradoksalnie, pod pewnymi wzgldami, potwierdzaj si staroytne konotacje bry platoskich. Platon przypisywa czterem ywioom poszczeglne wielociany: ogie odpowiada
55
2.2.11. Dualno
Koncepcja dualnoci107 wywodzi sie ze spostrzeenia, e w przypadku niektrych przeksztace, obiekty geometryczne wystpuj parami108. Wszystkie waciwoci i twierdzenia dotyczce jednego z obiektw tej pary s wane rwnie
dla drugiego z nich. Oba obiekty s nazywane wzajemnie dualnymi. Formalna
definicja dualnoci odwouje si do mapowania pomidzy cianami w wielotopie
podstawowym i dualnym definicja 2.12 [52, s. 46] lub do definiowania wielotopw poprzez zbir wierzchokw (V-wielotop) lub zbir cian (H-wielotop)
definicja 2.13 [65, s. 361]. Warto zauway, e wielociany simplicjalne i proste s
dualne twierdzenie 2.9 [175. s. 8].
Definicja 2.12. Dwa d-wielotopy P i P s wzgldem siebie dualne, jeeli istnieje wzajemnie jednoznaczne mapowanie pomidzy zbiorem wszystkich cian P
i zborem wszystkich cian P, zachowujce inkluzj (tzn. ciany F1 i F2 wielotopu P
speniaj warunek F1 F2 wtedy i tylko wtedy, gdy ciany (F1) i (F2) wielotopu P speniaj warunek (F1) (F2).
Definicja 2.13. Kada V-reprezentacja wielotopu P daje H-reprezentacj
wielotopu P i odwrotnie:
__________
czworocianowi, dwudziestocian wodzie, omiocian powietrzu (ktre jest usytuowane
pomidzy ogniem i wod), a szecian ziemi. Dwunastocian odpowiada zewntrznemu
ksztatowi wszechwiata. Wedug Platona, nadmiar wody (czyli dwudziestocianw) w organizmie, wywoywa chorob. Obecnie, stwierdzono, e wiele wirusw ma otoczk biakow (kapsyd) o ksztacie dwudziestocianu foremnego [103, s. 18].
107
W dawniejszych publikacjach w jzyku polskim uywano okrelenia dwoisto na okrelenie dualnoci, np. [31, wyd. pol., s. 176] [39, wyd. pol., s. 116]. Podobnie, w dawniejszych
publikacjach angielskojzycznych mona spotka okrelenia reciprocation i reciprocal [29,
s. 17]. Obecnie, znacznie czciej uywane s okrelenia dualno i dualny (ang. duality, dual
np. [52, s. 46], ale rwnie polarity np. [65, s. 360], [175, s. 59]).
108
Pierwsze spostrzeenia dotyczce dualnoci pojawiy si ju w napisanej przez anonimowego autora ok. roku 300 n.e. w XIV ksidze Elementw Euklidesa. Autor wpisa omiocian
w szecian, a szecian w omiocian oraz dwunastocian w dwudziestocian i odwrotnie. Jako
pierwszy zrozumia i opisa istot dualnoci prawdopodobnie sycylijski matematyk Franciscus
Maurolycus z Messyny (Francesco Maurolico), w XVI w. Dokadn definicj dualnoci poda
dopiero M. Brckner w pracy Vielecke under Vielflache Leipzig, Teubner (1900) [29, s. 30],
[159, s. 1].
56
cian wielocianu P. Jeeli dwie ciany miay wspln krawd, to ich rodki
rwnie czymy krawdzi. Wielocian dualny P ma tyle samo krawdzi co P;
tyle wierzchokw, ile P ma cian; tyle cian, ile P mia wierzchokw. Wielocian dualny do P to ponownie P. W zapisie za pomoc symboli Schlfliego
dualno ujawnia si poprzez zamian pozycji: {p,q} {q,p}. Na przykad bry
dualn wzgldem szecianu jest omiocian foremny {4,3}{3,4}, a dualn do
omiocianu foremnego ponownie szecian{3,4}{4,3} (rys. 2.30). Wielociany o tej samej grupie symetrii s dualne.
a)
{4,3}{3,4}
b)
{3,4}{4,3}
__________
109
Std, spotykane w literaturze, alternatywne okrelenie wielocianw dualnych: wielociany biegunowe lub biegunowo symetryczne (ang. polar lub polar reciprocal) [29, s. 17], [159,
s. 1], [38, s. 239].
110
Zasada dualnoci w odniesieniu do geometrii rzutowej zostaa sformuowana przez J.D.
Gergonna w Philosophie mathmatique. Considrations philosophiques sur les lmens de la
science de l'tendue. Ann. Math. 16 (18251826), 209231, a w odniesieniu do przeksztacenia
biegunowego przez J.-V. Ponceleta w Questions rsolues. Solution du dernier des deux
problmes de gomtrie proposs la page 36 de ce volume; suivie d'une thorie des plaires
rciproques, et de rflexions sur llimination. Ann. Math. 8 (18171818), 201232 [197, s. 34],
[38, s. 240].
57
a)
b)
Rys. 2.31. Konstrukcja wielocianu dualnego metod DormanaLukea:
a) konstrukcja figury wierzchokowej,
b) konstrukcja okrgu opisanego na figurze wierzchokowej
i wielokta stycznego do tego okrgu
a)
b)
c)
W przypadku rysunkw paskich wielocianw111 stosowane s dwie konwencje przedstawiania figur dualnych. Pierwsza nawizuje bezporednio
do przedstawionej zasady zastpowania cian wierzchokami i odwrotnie
(rys. 2.32c). W drugiej konwencji wierzchoek figury dualnej, odpowiadajcy
cianie zewntrznej figury podstawowej jest pomijany, a incydentne z nim
krawdzie s zakoczone symbolizujcymi go strzakami (rys. 2.33) [72, s. 120],
[87, s. 49].
__________
111
58
a)
b)
Rys. 2.33. Dwie konwencje rysowania figur dualnych do paskich rysunkw wielocianw:
a) z zaznaczeniem wierzchoka odpowiadajcego cianie zewntrznej,
b) z pominiciem tego wierzchoka
__________
112
113
Patrz rozdz. 6.
Ang. truncation i stellation. Polskie okrelenia za [39, wyd. pol., s. 8].
59
(3 v 6) wewntrznymi stopniami swobody. Liczba wewntrznych stopni swobody ukadu okrela maksymaln liczb relacji midzy wierzchokami (krawdzi),
ktre mog by niezalenie zdefiniowane [87, s. 30]. Jest to jednoczenie minimalna liczba krawdzi niezbdna, aby dana konfiguracja wierzchokw (struktura)
bya sztywna. Wyraaj to rwnania MbiusaMaxwella114.
2.2.13. Symetria
Stwierdzenie, i obiekt jest symetryczny, oznacza, e istnieje przeksztacenie, ktre nie zmienia obiektu jako caoci, permutujc jedynie jego elementy
skadowe. Symetria jest pojciem waciwym dla geometrii metrycznej115, a nie
dla topologii, gdy naley do przeksztace izometrycznych [29, s. 44].
Definicja 2.14. Izometria jest to kade mapowanie przestrzeni euklidesowej Ek
na sam siebie116, zachowujce odlegoci pomidzy dowolnymi dwoma punktami.
Mapowanie takie jest oznaczane : Ek Ek, a dla dowolnych punktw A, B odlego pomidzy nimi jest rwna odlegoci pomidzy ich obrazami (A) i (B) [58,
s. 26].
Z definicji 2.14 wynika rwnie, e kty pomidzy korespondujcymi parami
linii wyznaczonymi przez punkty i ich obrazy s rwne. Izometrie s przeksztaceniami cigymi, a ich zoenie jest rwnie izometri. Obrazem obiektu po
przeksztaceniu izometrycznym jest obiekt przystajcy do niego.
Izometria moe w rny sposb oddziaywa na uporzdkowanie punktw
w obiekcie. W trjkcie PQR (rys. 2.34a), wierzchoki s nazwane zgodnie z ruchem wskazwek zegara (prawoskrtnie). Jeeli trjkt ten zostanie przeksztacony przez obrt na trjkt P'Q'R (rys. 2.34b), w ktrym P' = (P), R' = (R),
Q' = (Q), to kolejno, w jakiej s nazwane wierzchoki zostaje zachowana.
O trjktach PQR i P'Q'R' mwimy, e s figurami przystajcymi wprost [29,
s. 33], a przeksztacenie nazywamy izometri parzyst [58, s. 26], [152, s. 16].
Jeeli za w wyniku odbicia zwierciadlanego otrzymamy trjkt P"Q"R", w ktrym
__________
114
60
P" = (P), R" = (R), Q" = (Q) (rys. 2.34c), to kolejno nazwania wierzchokw
ulega odwrceniu i jest odwrotna do ruchu wskazwek zegara (lewoskrtna).
Trjkty PQR i P"Q"R" nazywamy figurami przystajcymi odwrotnie lub enancjomorficznymi [72, s. 436], a przeksztacenie izometri nieparzyst117 [58, s. 26]
[152, s. 16].
a)
b)
c)
__________
117
Uywane s rwnie okrelenia: izometria prosta (ang. direct isometry) dla przeksztace
parzystych i izometria odwrotna (ang. indirect isometry lub opposite isometry) dla przeksztace
nieparzystych [29, s. 33], [58, s. 27], [152, s. 17].
118
Do podstawowych typw przeksztace izometrycznych zalicza si rwnie przeksztacenie tosamociowe (identyczno), przeksztacajce kady punkt obiektu na ten sam punkt. Jest
to przeksztacenie bezporednie, a jego niezmiennikiem jest caa przestrze [152, s. 17].
Po uwzgldnieniu identycznoci czna liczba izometrii wynosi siedem.
119
Klasyfikacja podstawowych przeksztace izometrycznych jest w pewnym stopniu niejednoznaczna. Trzy pierwsze z przeksztace wymienionych w tabeli 2.1 s nazywane przeksztaceniami prymitywnymi i np. H.S.M. Coxeter tylko te przeksztacenia uwaa za podstawowe, pozostae trzy traktujc jako pochodne [29, s. 4446]. Niektrzy autorzy, jak
B. Grnbaum, do przeksztace podstawowych zaliczaj rwnie odbicie z polizgiem [58,
s. 22627]. Inni, jak H. Verheyen, za podstawowe uwaaj wszystkie przeksztacenia wymienione
w tabeli [152, s. 17]. Niewtpliwe jednak jest, e kade przeksztacenie izometryczne naley
do jednego z szeciu wymienionych typw [29, s. 4447].
61
Tabela 2.2. Typy podstawowych przeksztace izometrycznych
Typ
Niezmienniki w E2 Niezmienniki w E3
nieparzysta
linia
paszczyzna
parzysta
punkt
linia
parzysta
nieparzysta
nieparzysta
punkt
punkt
parzysta
Izometria
Odbicie
Obrt
Translacja
Odbicie z polizgiem
Odbicie z obrotem
Obrt z polizgiem
Odbicie (zwierciadlane)
Odbicie zwierciadlane wzgldem prostej L (w E2) lub paszczyzny F (w E3)
nazywanymi odpowiednio osi i paszczyzn tego przeksztacenia (a w przypadku gdy jest to jednoczenie symetria odpowiednio osi symetrii i paszczyzn
symetrii), jest to takie przeksztacenie : E2 E2 (lub odpowiednio
: E3 E3), e jeeli Q oznacza rzut prostopady120 punktu P na prost (paszczyzn) symetrii, to przeksztaca punkt P na punkt P' w taki sposb, e
|PQ| = |QP'|, a punkty P i P' le po przeciwnych stronach osi (paszczyzny)
symetrii (rys. 2.35) [58, s. 27], [152, s. 12]. Odbicie jest przeksztaceniem nieparzystym (zoenie jednego odbicia), a jego niezmiennikiem jest o (paszczyzna)
symetrii.
Obrt
Obrt wzgldem punktu O (w E2) lub linii L (w E3), nazywanymi odpowiednio
rodkiem obrotu i osi obrotu, jest izometri parzyst, gdy mona go przedstawi
jako zoenie dwch odbi [58, s. 26], [152, s. 12]. Osie (paszczyzny) symetrii
przecinaj si w punkcie (osi) obrotu, ktre s niezmiennikami tego przeksztacenia (rys. 2.36).
__________
120
Mona rozpatrywa rwnie odbicie zwierciadlane ukone, w ktrym kierunek
rzutowania punktw na o (paszczyzn) przeksztacenia nie jest do niej prostopady [29,
s. 187].
62
Odbicie z polizgiem
Odbicie z polizgiem jest zoeniem odbicia wzgldem osi L (w E2) lub paszczyzny F (w E3) z translacj o wektor d. Jest to izometria nieparzysta mona j
przedstawi jako zoenie trzech odbi [58, s. 27], [152, s. 15]. Dwie paszczyzny
symetrii s rwnolege podobnie jak w przypadku przesunicia, a trzecia jest
do nich prostopada (rys. 2.38).
63
Odbicie z obrotem
Odbicie z obrotem jest izometri nieparzyst mona je przedstawi jako zoenie trzech odbi. Dwie paszczyzny symetrii przecinaj si podobnie jak
w przypadku obrotu, a trzecia jest do nich prostopada. Wsplny punkt tych trzech
paszczyzn jest niezmiennikiem przeksztacenia.
Szczeglny przypadek odbicia z obrotem wystpuje, gdy paszczyzny F1 i F2
s wzajemnie prostopade. Jest przeksztacenie rwnowane dwm innym wanym przeksztaceniom [152, s. 14]. Pierwsze z nich to obrt o poow kta penego, nazywany pobrotem. Drugie to symetria rodkowa wzgldem punktu Q,
nazywanego rodkiem symetrii. Symetria rodkowa przeksztaca punkt P na
punkt P' w taki sposb, e |PQ| = |QP'|, a punkty P i P' nazywaj si punktami
symetrycznymi wzgldem punktu Q (rys. 2.39).
64
__________
121
65
__________
123
Periodyczno jest szczeglnie istotna w rozpatrywaniu podziaw i wypenie paszczyzny i przestrzeni, patrz rozdz. 3.2.
66
tae124 mog mie grupy symetrii zawierajce translacj. Wynika z tego, e w grupach
symetrii obiektw skoczonych elementami s jedynie obroty i odbicia zwierciadlane, a zatem obiekty te zawieraj co najmniej jeden punkt, ktry jest przeksztacany na samego siebie (rodek cikoci). Jeeli liczba elementw (przeksztace symetrycznych) w grupie jest skoczona, to mwimy o grupie skoczonej
[29, s. 43].
Grupy te s sklasyfikowane w piciu izomorficznych kategoriach, ktre zestawiono w tablicy 2.3 i opisane poniej [152, s.19], [31, wyd. pol. s.300].
Tabela 2.3. Skoczone grupy symetrii
Kategoria
Cykliczne
Dwucienne
Czworocienne
Omiocienne
Dwudziestocienne
Symbol125
Cn
Dn
A4
S4
A5
Rzd126
n
2n
2e = 12
2e = 24
2e = 60
__________
124
67
roty o kty (21)/4 = 90, (22)/4 = 180, (23)/4 = 270 i (24)/4 = 360.
Takie same grupy symetrii posiadaj rysunki ze szkicownika Villarda de Honnecourt129: ornament w ksztacie trzech ryb (rys. 2.42b) i studium sylwetki rzemielnika
(rys. 2.42d).
a)
b)
c)
d)
Rys. 2.42. Przykady cyklicznych grup symetrii: a) C3, b), c) C4 (opis w tekcie)
Grupy dwucienne
Grupy dwucienne charakteryzuj symetri wieloktw regularnych. Grupa
symetrii n-kta jest oznaczana symbolem Dn. Zawiera ona 2n elementw: n obrotw
o kt (2j)/n (a zatem grupa cykliczna Cn jest jej podgrup) i n odbi zwierciadlanych [152, s. 2227].
Przykadem grupy symetrii D3 jest symetria trjkta rwnobocznego
(rys. 2.42a). Elementami tej grupy s 3 obroty wok punktu O (podgrupa C3)
i 3 odbicia zwierciadlane wzgldem osi L1, L2 i L3. Kwadrat (rys. 2.41) ma grup
symetrii D4, a piciokt (rys. 2.43c) grup symetrii D5.
Praktycznym sposobem budowy modelu grupy Dn jest ustawienie dwch luster
ma liniach L1 i L2 (rys. 2.41 lub 2.43a), w taki sposb, aby stykay si w punkcie
O. Lustra te bd nachylone do siebie pod ktem /n. Kady obiekt umieszczony
pomidzy nimi bdzie mia 2n widocznych obrazw (wraz z samym obiektem)
[31, s. 3435]. Na takiej zasadzie zbudowany jest kalejdoskop130. Na rysunku 2.43b
__________
129
68
a)
b)
c)
Rys. 2.43. Przykady dwuciennych grup symetrii D3 i D5 (opis w tekcie)
Grupy wielocienne
Skoczone grupy symetrii wielocianw regularnych s szczeglnie interesujce, gdy charakteryzuj waciwoci obiektw znacznie bardziej zoonych ni
wielociany w (E2) [152, s. 2739].
Wielocian regularny o symbolu Schlfliego {p,q} ma v wierzchokw, e krawdzi i f cian. Przeksztacenia symetryczne tego wielocianu obejmuj obroty
wzgldem trzech rodzin osi. S to:
osie przechodzce przez rodek wielocianu i jeden z jego wierzchokw,
osie przechodzce przez rodek wielocianu i rodek jednej z jego krawdzi,
osie przechodzce przez rodek wielocianu i rodek jednej z jego cian.
__________
(1819), w ktrej opisuje on histori i teori dziaania tego przyrzdu. Pierwsza praca na temat
kalejdoskopu zostaa opublikowana przez Athanasiusa Kirchera w 1646 r. [31, s. 35].
69
Dla osi przechodzcych przez wierzchoki wielocianu operacjami symetrycznymi s obroty o kt (2k)/q (gdzie 1 k n), poniewa kady wierzchoek jest
incydentny z q cianami. Pomijajc przeksztacenie tosamociowe, mamy q1
obrotw dla kadej z osi.
Dla osi przechodzcych przez rodki krawdzi wielocianu operacjami symetrycznymi s obroty o kt 2/2 = , poniewa kada krawd jest incydentna z dwoma
cianami. Pomijajc przeksztacenie tosamociowe, mamy 1 obrt dla kadej z osi.
Dla osi przechodzcych przez rodki cian wielocianu operacjami symetrycznymi s obroty o kt (2j)/p (gdzie 1 j n), poniewa kada ciana jest regularnym p-ktem, o grupie symetrii Cp. Pomijajc przeksztacenie tosamociowe,
mamy p1 obrotw dla kadej z osi [29, s. 4647].
Oprcz wymienionych nie mog wystpi adne inne osie obrotu dla przeksztace symetrycznych [31, s. 273]. Dodatkowo naley zauway, e kada z osi
przechodzi przez dwa charakterystyczne punkty antypodalne: dwa wierzchoki,
dwa rodki cian i dwa rodki krawdzi (oprcz czworocianu, w przypadku ktrego naprzeciw wierzchokw le rodki cian), co powoduje, e obroty wzgldem tych osi s liczone podwjnie. Cakowita liczba obrotw dla danego wielocianu wynosi zatem [29, s. 47]:
1
v ( q 1) + e + f ( p 1) = 2e 1
2
(2.4)
70
__________
131
J.H. Conway opracowa ten sposb zapisu wsplnie z Williamem Thurstonem, na podstawie wczeniejszego systemu opracowanego przez Murraya MacBeatha [28, s. 7]. Pierwsz
i podstawow publikacj na ten temat jest praca [28], z 2008 r. W niniejszym pkcie podano
jedynie podstawowe informacje na temat tego bardzo rozbudowanego systemu.
71
__________
132
Jak zauwaa Pierre Curie, w Sur la symtrie dans les phnomnes physiques, symtrie
dun champ lectrique et d'un champ magntique, Journal de physique, tome III (1894), aby
zaszo zjawisko fizyczne niezbdny jest brak symetrii asymetria jest jego przyczyn. Przykad
zjawiska, ktre nie wystpio ze wzgldu na stan symetrii poda ju Arystoteles w De Caelo,
pytajc jak pies, ktry widzi dwa jednakowo apetyczne posiki, moe w racjonalny sposb wybra jeden z nich. Podobnie czternastowieczny francuski filozof Buridan opisuje osa, ktry
goduje, nie mogc wybra pomidzy dwoma, rwnie kuszcymi kupkami siana.
72
( 1) N
i =0
= 1 ( 1)
N 0 N1 + N 2 + ( 1)
n 1
n 1
= 1 ( 1)
(2.5a)
n
(2.5b)
Prawa strona rwnania przyjmuje warto 0 dla n parzystego i 2 dla n nieparzystego. Dla przestrzeni trjwymiarowej i dla genusa rwnego 0, rwnanie (2.5)
upraszcza si do postaci przedstawionej rwnaniem (2.6)
ve+ f = 2
(2.6)
(2.7)
__________
133
Rwnanie Eulera zostao sformuowane dla wielocianw (d = 3) w tej samej pracy,
w ktrej po raz pierwszy wprowadzi pojcia krawdzi wielocianu (patrz przypis do pkt 2.2.2)
w licie do Goldbacha z 14 listopada 1750 r., a opublikowane w pracy Elementa doctrinae
solidorum Novi Commentarii Academiae Scientiarum Petropolitanae 4 (175253) 10940
(wydrukowane w 1758 r.). Interesujce jest, e rwnanie to byo znane Kartezjuszowi ju ponad
sto lat wczeniej. Sformuowa je (w nieco odmienny sposb ni Euler, bez wprowadzania hierarchii obiektw tworzcych wielocian) w nieopublikowanym manuskrypcie Progymnasmata
De Solidorum Elementis (16191620). W pracy tej poda rwnie rwnanie na deficyt ktw
w wielocianie (patrz pkt 2.3.3). Rkopis jednak zagin i zosta zapomniany. Wiedza o nim
pochodzi z kopii wykonanej przez Leibniza ju po mierci Kartezjusza (w niezwykle barwnych
okolicznociach) i znalezionej w jego papierach w Hanowerze, w 1860 r. Ludwig Schlfli uoglni je w 1852 r. na wielotopy n-wymiarowe, cho i jego prace pozostaway w zasadzie nieznane
a do pocztkw XX w. [177, s. 184186] [30, s. 68] [79, s. 2728].
134
Leonard Euler sformuowa swoje rwnanie dla przestrzeni trjwymiarowej (d = 3)
rwnanie (2.6). Uoglnienia na wiksz liczb wymiarw dokona w 1852 r. w. Ludwik Schlfli
rwnanie (2.5), a udowodni je Henri Poincar. Z tego wzgldu, rwnanie to, w rozszerzonej
postaci nazywane jest rwnie rwnaniem EuleraPoincargo [171, s. 24] [177, s. 184]. Ostatnio, w zwizku, z odnalezieniem informacji o pracy Kartezjusza zawierajcej wczesn wersj
tego rwnania, pojawia si w uyciu nazwa: rwnanie KartezjuszaEulera, np. w [117, s. 65].
73
2.3.2. f-wektor
Moliwe realizacje wielotopw s charakteryzowane przez ich f-wektory. S
to wektory, ktrych skadowe s okrelone liczbami cakowitymi wyraajcymi
kolejno liczby obiektw niszych klas (oglnie nazywanych fasetami std oznaczanie ich liter f ) zawartych w wielotopie. Dla przypadku przestrzeni trjwymiarowej, f-wektor wielocianu P ma posta [176, s. 245] [177, s. 623]:
f ( P ) = ( f 0 , f1 , f 2 ) R3
(2.8a)
f ( P ) = ( f0 , f1 ,K, f d 1 ) Rd
(2.8b)
gdzie f0, f1, , fd oznaczaj odpowiednio liczb cian, wierzchokw itd. Zbir
pusty i sam wielotop P s nazywane fasetami trywialnymi, o wymiarze odpowiednio 1 i dim(P). Wszystkie pozostae fasety P s fasetami waciwymi.
W przypadku wielocianw, tylko dwie skadowe f-wektora s niezalene,
trzecia jest z nimi zwizana rwnaniem Eulera (2.6). Jako niezalene przyjmowane s f0 i f1. Zbir F3 wszystkich f-wektorw wielocianw jest zatem zbiorem
2-wymiarowym. Jest on cakowicie scharakteryzowany przez lemat Steinitza135
(twierdzenie 2.10) [177, s. 623].
Twierdzenie 2.10 (lemat Steinitza). Zbir wszystkich f-wektorw 3-wielotopw
jest dany zalenoci
F3 : =
{ ( f , f , f ) R
0
: f 0 f1 + f 2 = 2, f 2 2 f 0 4, f 0 2 f 2 4
(2.9)
Zawarte w lemacie Steinitza ograniczenia maj prost interpretacj geometryczn, przedstawion na rysunku 2.46 [178, s. 624]:
wszystkie wielociany musz spenia rwnanie Eulera,
pierwsza nierwno ogranicza zbir od gry, wyznaczajc jednoczenie
lini, na ktrej le f-wektory wielocianw simpleksowych, tzn. takich, e co
najwyej d = 3 wierzchokw ley na jednej paszczynie,
__________
135
Lemat ten zosta sformuowany w 1906 r. przez wybitnego matematyka Ernsta Steinitza,
wwczas modego prywatnego docenta w Technische Hochschule Berlin-Charlottenburg,
w pracy ber die Eulerschen Polyederrelationen Archiv fr Mathematik und Physik, 11 (1906)
8688 [177, 137].
74
= 2 k
(2.10)
__________
136
75
a)
b)
c)
Dla genusa rwnego zero (sfera), k = 2, a cakowity deficyt kta dla wielocianu wynosi 720 (4).
Rwnanie Kartezjusza jest istotnym ograniczeniem w przestrzeni. Jedynie, jeli
jest spenione, zbir wierzchokw moe tworzy wielocian wypuky.
deg ( v ) = 2 E
(2.11)
v V
__________
137
Lemat ten sformuowa L. Euler (1736). Nazwa pochodzi od wynikajcego ze wniosku,
e jeeli pewna grupa osb wita si podajc sobie donie, to czna liczba ucinitych doni jest
parzysta, gdy w kadym ucisku uczestnicz dwie donie [172, s. 2425].
76
= 2
= 2k
(2.12)
4
2
(2.13)
e=
2 q
2
(2.14)
2 q
f =
2
__________
138
(2.15)
77
2q
q
a
(2.16)
(2.17)
(2.18)
__________
139
78
a)
b)
Rys. 2.48. Przykady konstrukcji speniajcych warunek (2.13),
ale rnicych si geometryczn niezmiennoci (opis w tekcie)
__________
142
79
Istot tworzenia form strukturalnych jest podzia jednych obiektw w przestrzeni za pomoc innych, w uporzdkowany hierarchicznie sposb. Sposb podziau i jego porzdek decyduj o efektywnoci uzyskanej formy.
Umiejtno podziau i wypeniania paszczyzny i przestrzeni za pomoc powtarzalnych elementw wyksztacia si w bardzo wczesnym okresie rozwoju
cywilizacji. Gdy czowiek zacz uywa kamienia do ukadania posadzek
(rys. 3.1a) i budowy cian (rys. 3.1b) swoich domw, dokonywa doboru i selekcji
ich wielkoci, ksztatu i kolorw.
a)
b)
Rys. 3.1. Przykady prostych ukadw elementw kamiennych:
a) posadzka z pytek betonowych, Zakopane,
b) fragment ciany wiejskiego budynku, wyspa Gomera
__________
143
82
Waciwoci ludzkiego umysu doprowadziy do przeksztacenia tych, pocztkowo jedynie utylitarnych czynnoci, w sztuk tworzenia za pomoc obiektw
geometrycznych wzorw, czsto skomplikowanych, ktre pojawiay si wrd
ludw o rnym stopniu rozwoju cywilizacyjnego. Byy one i s nadal plecione (rys. 3.2a), tkane, rzebione, malowane lub ukadane na cianach i posadzkach
wity, paacw (rys. 3.2b) i innych budynkw.
Powizanie tej tradycji z matematycznym jzykiem formy pozwala dostrzec jej
gbokie znaczenie i znale zastosowanie do ksztatowania wspczesnych form
strukturalnych144.
a)
b)
Rys. 3.2. Przykad wyrobw rzemiosa artystycznego opartych o powtarzalne podziay powierzchni:
a) tradycyjny japoski pleciony koszyk kagome,
b) fragment mozaiki z paacu Alhambra w Grenadzie
3.1. Tesselacje
Obiekt geometryczny (lub inaczej rozmaito145), jak pokazano w poprzednim
rozdziale, moe mie d = 1, 2, 3,..., n wymiarw. Jego podzia nastpuje poprzez
rozmieszczenie innych obiektw, o tej samej lub mniejszej liczbie wymiarw.
Moe to nastpowa przez podziay lub przez wypenienia. Rnica midzy podziaem a wypenieniem odnosi si raczej do interpretacji sposobu powstawania okrelonych wzorw, ni do efektu kocowego, ktry moe by w obu przypadkach identyczny. Dla uproszczenia, w dalszej czci wywodu bdzie uywane okrelenie
__________
144
Richard B. Fuller zauway, e ...wzory maj swoj integralno, niezalenie od medium, przez ktre otrzymujemy informacj, e istniej. Kady pierwiastek chemiczny jest integralnym wzorem. Kada jednostka ludzka jest integralnym wzorem. Integralno wzorca ludzi
jest ewolucyjna, a nie statyczna. W: Synergetics: Explorations in the Geometry of Thinking
(1975), Pattern Integrity 505.201.
145
Patrz pkt 2.2.1.
83
a)
b)
Rys. 3.3. Tesselacje powierzchni (d = 2): a) podzia, b) wypenienie
a)
b)
Rys. 3.4. Tesselacje przestrzeni (d = 3): a) podzia, b) wypenienie
__________
146
Jest to odpowiednik ang. tesselation. W literaturze polskiej spotyka si rwnie okrelenie parkieta, np. [131, s. 7711]. Okrelenie to jednak kadzie nacisk na jeden tylko aspekt
omawianego problemu: wypeniania obiektami o tej samej liczbie wymiarw (ang. tilings),
pozostawiajc z boku drugi wany aspekt: podziay (ang. patterns) [116, s. 114].
147
Dotyczy to zarwno przestrzeni d = 3, jak i d = 2.
148
Spotykane jest rwnie okrelenie kafelki.
84
uje si do pojcia motywu powtarzalnego elementu podziau. Przez motyw rozumiemy dowolny niepusty zbir paski. Poniej zdefiniowany zostanie podzia jednomotywowy, ktry jest najistotniejszy, w aspekcie dalszych rozwaa [58, s. 204].
Definicja 3.2. Tesselacja podzia jednomotywowy149 P, motywem M jest to niepusta rodzina zbiorw na paszczynie, oznaczonych zbiorem indeksujcym I, taka e:
a) kady Mi przystajcy do Mi jest nazywany kopi M,
b) dla kadej pary Mi, Mj kopii motywu istnieje izometria paszczyzny, ktra
mapuje P na siebie oraz Mi na Mj.
Izometria, o ktrej mowa w definicji 3.2 nazywa si symetri wzoru P. Zbir
wszystkich takich symetrii tworzy grup symetrii P i jest oznaczany S(P). Z warunku b definicji 3.2 wynika, e S(P) dziaa tranzytywnie na kopie M w P.
Podstawow rnic pomidzy podziaem i wypenieniem przedstawiono
na przykadzie posadzek kamiennych wityni sikhijskiej Gurudwara Bangla
Sahib w Delhi. Posadzka z rysunku 3.5a moe zosta przedstawiona jako ukad
trzech zbiorw pytek f1, f2, f3, ktre s ukadane obok siebie (rys. 3.5b). Geometrycznie, pytki s takimi samymi wieloktami, a zrnicowanie dotyczy jedynie
ich koloru. Jest to wic wypenienie powierzchni.
a)
b)
Rys. 3.5. Tesselacja przykad wypenienia powierzchni: a) schemat,
b) posadzka w wityni sikhijskiej (Gurudwara Bangla Sahib) w Delhi
__________
149
85
a)
b)
Rys. 3.6. Tesselacja przykad podziau powierzchni: a) schemat,
b) posadzka w wityni sikhijskiej (Gurudwara Bangla Sahib) w Delhi
__________
150
86
a)
{3,6}
b)
{4,4}
c)
{6,3}
__________
151
152
Ang. monohedral.
Ang. prototile.
87
Jeeli zrezygnujemy z warunku, aby wszystkie wielokty podziau byy przystajce, to uzyskujemy osiem nowych siatek speniajcych pozostae warunki,
ktre nazywamy tesselacjami pregularnymi lub archimedejskimi, ktrych przykady, wraz z tesselacjami dualnymi i upakowaniami okrgw, na ktrych mog
by zbudowane, podano poniej (rys. 3.8) [171, s. 37].
a)
32.42
b)
32.4.3.4
c)
3.6.3.6
d)
34.6
88
e)
3.122
f)
4.82
g)
3.4.6.4
h)
4.6.12
Rys. 3.8. Tesselacje pregularne (archimedejskie)
Przez usunicie wybranych wierzchokw z tesselacji regularnych i pregularnych mona uzyska tesselacje o wieloktach regularnych, ale nieprzystajcych
(rys. 3.9) [171, s. 42].
89
a)
b)
c)
__________
153
Ang. reciprocal frames, w jzyku polskim brak jest ustalonego odpowiednika tego okrelenia.
Ukady konstrukcyjne tego typu wykonywano ju w neolicie. W pniejszych epokach
znane s szkice Villarda de Honnecourt i przede wszystkim rysunki Leonardo da Vinci
(Kodeks Madrycki I i Kodeks Atlantycki). Wspczenie, ukad taki ma np. elbetowe przekrycie
sali Filharmonii Berliskiej, proj. Hansa Scharouna [116, s. 518].
154
90
__________
155
Wczeniej, w 1964 r., Robert Berger odkry wzr aperiodyczny, skadajcy si z ponad
dwudziestu tysicy rnych pytek. Ze wzgldu na widoczn nieprzydatno praktyczn tego
wzoru, moment ten jest uznawany jedynie za pocztek poszukiwania wzorw aperiodycznych
[122, s. 61].
156
T. Robin dodaje te, e miao to wpyw rwnie na takie przeomowe rozwizania
technologiczne, jak krosno, czy prasa drukarska, ktre suyy do produkcji powtarzalnych
wzorw .
91
a)
b)
Rys. 3.12. Parkieta Penrosea P1: a) cztery elementy powtarzalne (pytki)
piciokt wystpuje trzykrotnie, z rnymi oznaczeniami wierzchokw,
b) sze podstawowych blokw, w ktrych wystpuj pytki
Nieco pniej, Penrose odkry dwa przykady podziaw aperiodycznych, ktre wymagay zastosowania jedynie dwch rnych elementw powtarzalnych: P2,
skadajcy si z latawcw i strzaek157 (rys. 3.13) i P3 skadajcy si z grubych i chudych rombw158 (rys. 3.14) [58, s. 539543].
Podobnie jak w przypadku podziau Penrosea P1, rwnie podziay P2 i P3
wymagay stosowania odpowiednich regu skadania. Moliwe jest ich takie uoenie,
e wzr nie bdzie aperiodyczny. Problem ten by rozwizywany poprzez odpowiednie kolorowanie wierzchokw albo ich oznaczanie w inny sposb.
__________
157
158
92
a)
b)
Rys. 3.13. Parkieta Penrosea P2: a) elementy powtarzalne (pytki),
b) fragment wzoru
a)
b)
Rys. 3.14. Parkieta Penrosea P3: a) elementy powtarzalne (pytki),
b) fragment wzoru
Niemal rwnoczenie z Penrosem, Robert Ammann odkry kilka innych zbiorw, rwnie dwuelementowych, ktre umoliwiay aperiodyczne wypenienie
paszczyzny159. Spord piciu odkrytych przez niego zbiorw poniej przedstawiono dwa: A4, skadajcy si z prostoktw z odpowiednio wycitymi naronikami (rys. 3.15) i A5 skadajcy si z kwadratu i rombu160 (rys. 3.16). Podziay
te s wzajemnie dualne (rys. 3.17) [5, s. 24].
__________
159
R. Ammann odkry swoje zbiory aperiodyczne w 1977 r. [58, s. 550]. Fascynujc histori
ycia tego genialnego samouka przedstawia M. Senechal w pracy [126].
160
Zaskakujce jest, e rysunek, odpowiadajcy parkietaowi Ammanna A5, znajduje si
w XI-wiecznym komentarzu anonimowego autora, do traktatu perskiego matematyka Abu
93
a)
b)
Rys. 3.15. Parkieta Ammanna A4: a) elementy powtarzalne (pytki),
b) fragment wzoru
__________
l-Wafy al Buzdaniego (940998), pt. O tym, co z konstrukcji geometrycznych jest niezbdne
dla rzemielnikw. Rkopis jest przechowywany we francuskiej Bibliotece Narodowej w Paryu,
w dziale rkopisw perskich, poz. 169. Znajdujcy si na karcie 194a rysunek, nie jest opatrzony
wyjanieniem [17, s. 334]. Tumaczenie caego tekstu na jzyk rosyjski, wraz z opracowanymi
ilustracjami, znajduje si w zaczniku do pracy [17].
161
Ang. Ammann bars.
162
Patrz rozdz. 3.2.3 i 6.5.1.
94
a)
b)
Rys. 3.16. Parkieta Ammanna A5: a) elementy powtarzalne (pytki),
b) fragment wzoru
95
a)
b)
Rys. 3.18. Przykad parkietay aperiodycznych z zaznaczonymi liniami Ammanna:
a) parkieta A4, b) parkieta A5
Innym, do nieoczekiwanym odkryciem, byo odnalezienie cech aperiodycznego pakietau Penrosea w motywach islamskiej dekoracji niektrych meczetw,
np. Wielkiego Meczetu w Nayriz, w Iranie. Zostao to szczegowo opisane
w pracach [90] i [169].
__________
163
96
Generatory
Dwie translacje
Trzy pobroty
Dwa odbicia i jedna translacja
Dwa rwnolege odbicia z polizgiem
Jedno odbicie i jedno rwnolege odbicie z polizgiem
Odbicia w czterech bokach prostokta
Jedno odbicie i dwa pobroty
Dwa prostopade odbicia z polizgiem
Dwa odbicia prostopade i jeden pobrt
Jeden pobrt i jeden wierobrt
Odbicia w trzech bokach trjkta (45, 45, 90)
Jedno odbicie i jeden wierobrt
Dwa obroty o 120
Jedno odbicie i jeden obrt o 120
Odbicia w trzech bokach trjkta rwnobocznego
Jeden pobrt i jeden obrt o 120
Odbicia w trzech bokach trjkta (30, 60, 90)
__________
165
97
Ciekawostk jest fakt, e w dekoracjach paacu Alhambra zidentyfikowano a 13, spord 17 wymienionych grup symetrii. Co wicej, najprawdopodobniej pozostae 4 grupy nie wystpuj w ogle w sztuce islamskiej [56,
s. 642643].
W ostatnim okresie zauwaono jednak, e nie wszystkie cechy uporzdkowania mona opisa za pomoc 17 grup symetrii. Przykadem takiej cechy jest samopodobiestwo wzorw [51, s. 2]. Jest to dobrze widoczne na przykadzie parkietau Ammanna A4. Kada pytka z tego zbioru moe by cakowicie
podzielona za pomoc takich samych, ale proporcjonalnie mniejszych pytek.
Take odwrotnie moe ona stanowi element podziau takiej samej, ale proporcjonalnie wikszej pytki (rys. 3.20). Taki proces proporcjonalnego powikszania
lub pomniejszania pytek parkietau nazywany jest odpowiednio inflacj lub deflacj [58, s. 534]. Formalizm matematyczny, wicy si z tym procesem, jest
opisany w rozdziale 6.5.1.
98
(3.1)
gdzie n1, n2, n3, liczby cakowite a wektory skadowe t1, t2, t3, s liniowo niezalene.
Wektory pooenia w rwnaniu (3.1) okrelaj symetri translacyjn siatki.
Siatki okrelone definicj 3.3 nazywa si siatkami Bravais166. Istnieje 14 takich sposobw wypenienia przestrzeni. Rni si one midzy sob ktami pomidzy krawdziami elementarnej (powtarzalnej) komrki i ewentualnymi rnicami
a)
b)
c)
d)
e)
f)
__________
166
Od nazwiska francuskiego fizyka Augusta Bravais, ktry w 1850 r. rozpocz prace nad
siatkami w strukturach krystalicznych [58, s. 262].
99
__________
167
Problem optymalnego wypenienia przestrzeni zauway ju Kepler w 1619 r., analizujc
najbardziej efektywne sposoby ukadania kul armatnich Spowodowao to jego zainteresowanie
ukadami wielocianw [89, s. 61]. Na przeomie XIX i XX w., rosyjski krystalograf Jewgraf S.
Fiodorow udowodni, e istnieje tylko pi wielocianw wypukych, ktrymi mona wypeni
przestrze poprzez translacj [11, s. 59].
168
Ang. space-filling.
169
Patrz pkt 2.2.10.
100
Jedyn bry, ktra spelnia wszystkie te warunki jest szecian {4,3} (rys. 3.22).
Rezygnacja z warunku regularnoci wielocianw pozwala wczy do tej grupy
kolejne dwa: omiocian city (4.62) (rys. 3.23) i graniastosup szecioktny
V(4.4.6) (rys. 3.24) [171, s. 165].
101
W latach dziewidziesitych XX w. odkryto, e wypenienie przestrzeni zestawem dwch innych wielocianw (dwunastocianu i czternastocianu) daje
nieco niszy stosunek powierzchni cian do objtoci172. Wielociany te musz
wystpowa w powtarzalnych kompleksach skadajcych si z dwch dwunastocianw i szeciu czternastocianw. Od nazwisk odkrywcw, tesselacja ta zostaa
__________
170
Dla paszczyzny (d = 2), podziaem speniajcym ten warunek jest tesselacja szecioktna
(rys. 3.7.c).
171
Poniewa ciany tego wielocianu miay by powierzchniami minimalnymi, nie byy one
paskie, ale nieznacznie zakrzywione, tak aby speniay warunki Plateau (patrz pkt 6.2.3).
172
Rnica w stosunku do propozycji Kelvina wynosi prawdopodobnie ok. 0,3%, chocia
nie jest to jeszcze ostatecznie udowodnione [155, s. 35], [78, s. 234].
102
a)
b)
Rys. 3.27. Osiemnastocian o jednej osi 3-krotnej symetrii obrotowej,
ktry moe cakowicie wypeni przestrze: a) siatka krawdziowa, b) model bryowy
Liczba bry, ktrymi mona cakowicie wypeni przestrze jest znaczna i czsto
maj one zaskakujce ksztaty. Branko Grnbaum podaje przykad osiemnastocianu, ktry moe cakowicie podzieli przestrze i ma o 3-krotnej symetrii
103
__________
173
104
Jeeli z oglnego schematu wyjmiemy paszczyzn odpowiadajc genusowi g = 0, to moemy ustali lokalizacj np. wielocianw, dla ktrych v = 8,
e = 12, f = 6, dla genusa g = 0 (rys. 3.29) [19, s. 37].
105
cisy zwizek pomidzy geometri wielocianw a jej cechami strukturalnymi, opisany np. w [160], rozszerzy zawarto tablicy okresowej wielocianw
o opis tych wanie cech. Na rysunku 3.31 przedstawiono rozkad waciwoci
konstrukcyjnych ze wzgldu na potencjaln stabilno wielocianw skoczonych
dla g = 0 i g = 3 [26, s. 873]. Obejmuje ona dwa rodzaje konstrukcji: prtowe,
w ktrych krawdzie wielocianw s zmaterializowane jako prty poczone
przegubowo w wierzchokach (bez wypenienia cian) i pytowe, w ktrych ciany
s zrealizowane jako elementy pytowe, poczone przegubowo wzdu krawdzi.
Na rysunku tym wydzielono cztery obszary:
obszar A hiperstabilne konstrukcje prtowe i pytowe,
obszar B niestabilne konstrukcje prtowe i hiperstabilne konstrukcje pytowe,
obszar C niestabilne konstrukcje pytowe i hiperstabilne konstrukcje prtowe,
obszar D niestabilne konstrukcje prtowe i pytowe.
Hiperstabilno i niestabilno s tu rozumiane jako liczba krawdzi wielocianu
wiksza/mniejsza ni wynikajca z rwna MbiusaMaxwella. Mona zauway,
e wielocianami granicznymi, pomidzy obszarami A i D, s wielociany samodualne. Dla genusa g = 0 jest to wielocian 33 czworocian. Na podstawie wykresw
z rys. 3.31 mona okreli, w jakim zakresie form moliwe jest zastosowanie konstrukcji prtowych, a w jakim tarczownicowych lub mieszanych.
__________
174
106
Skonstruowanie tablicy okresowej na podstawie prostych wielkoci statystycznych oraz oglnych zalenoci, takich jak przede wszystkim rwnanie Eulera,
umoliwia nie tylko opisanie wiata wielocianw w znanym zakresie, ale take
przewidywanie wystpowania nowych, na razie nie opisanych jeszcze form, ktre
mog by wane ze wzgldu na ksztatowanie systemw konstrukcyjnych. Przykadem takich form, ktre zostay odkryte i usystematyzowane w oparciu o tablic
okresow wielocianw, s omwione w nastpnym rozdziale, gbki.
3.3.4. Gbki
W rozdziale 2.2.4.1 podano przykady wielocianw nieskoczonych (rys.
2.17) i wielocianw siodowych (rys. 2.16b). Moliwo wystpowania wielocianw nieskoczonych o powierzchniach siodowych zostaa odkryta pod koniec
lat 60. XX w. przez M. Burta [18] i A.H. Schoena [125]. Wczeniej, pod koniec
XIX w., wyniki te antycypowa H.A. Schwarz w swoich pracach nad potrjnie
periodycznymi powierzchniami minimalnymi175. Powierzchnie te, nazywane
obecnie powierzchniami Schwarza, powstaj w oparciu o kontur brzegowy176
rozpity na krawdziach wielocianu.
__________
175
176
107
Gbkami nazywamy struktury uksztatowane jak wielociany lub cige, otaczajce powierzchnie podziaw, ktre dziel przestrze na dwie komplementarne
podprzestrzenie (dwa oddzielne labirynty) [20, s. 75], [89, s. 153 i 167], [125,
s. 3841]. Przykad gbki przedstawiono na rysunku 3.32 [20, s. 84].
Gbki mona przedstawi jako struktury, w ktrych wielociany s umieszczone w wzach pewnej siatki (tesselacji przestrzeni d = 3) w taki sposb,
e maj ze sob wsplne krawdzie. Ukad powierzchni siodowych zwizanych
z pojedynczym wielocianem tworzy powtarzaln klatk, ktrej zwielokrotnienie
generuje gbk. Krawdzie klatki przechodz przez tunele labiryntu. Na rysunku
3.33 przedstawiono przykad powtarzalnej klatki tworzcej gbk.
108
Niedawne prace M. Burta wykazay, e struktury gbczaste mog by przedstawione w rozszerzonej wersji tablicy okresowej wielocianw. Umoliwia ona
przewidywanie nowych struktur na podstawie ich grupy symetrii. Otwiera to zupenie now dziedzin eksploracji form przestrzennych [20, s. 8687]. Form, ktre
s podwjnie naturalne. Po pierwsze, dlatego e ich istnienie wynika z waciwoci przestrzeni, ktre za pomoc podstawowych warunkw topologicznych
(przede wszystkim twierdzenia Eulera) ograniczaj rnorodno mogcych wystpi form. Po drugie, dlatego e struktury gbczaste bardzo czsto wystpuj
w obiektach naturalnych jako rezultat naturalnych procesw samooptymalizacji.
109
Jeeli odwrcimy t ide, to mona postawi sobie pytane, w jaki sposb przedstawi dowolny wielotop, ktry ma realizacj geometryczn w przestrzeni
d-wymiarowej, za pomoc jego obrazu w przestrzeni (d1)-wymiarowej? W odniesieniu do wielocianw, ktre s 3-wielotopami, szukamy ich 2-wymiarowego
obrazu. Technik, ktra umoliwia uzyskanie takiego obrazu jest wykres Schlegla177.
Konstrukcja wykresu Schlegla przypomina nieco sporzdzanie rysunkw perspektywicznych za pomoc camera obscura, aczkolwiek metoda ta ma zastosowanie178 rwnie dla d > 3. Sporzdzanie wykresu rozpoczyna si od wyboru
jednej ze cian wielokta, F, oraz punktu P na zewntrz wielokta, ale wci bardzo blisko rodka ciany F. ciana ta suy jako powierzchnia rzutowania wielocianu, a punkt P jako rodek rzutowania (rys. 3.35). ciana F jest nazywana baz
wykresu Schlegla [120, s. 27].
W wyniku takiej procedury otrzymujemy kompletn reprezentacj rzutowanego wielocianu, ktra moe by odwrotnie przeksztacona z powrotem w wielocian (rys. 3.36). Otrzymany obiekt ma wymiar (d1), gdy powstaje na cianie,
ktra zawsze pozostaje w takiej wanie relacji do wielocianu. Jest tak rwnie
w przypadku wielotopw o wyszym wymiarze.
__________
177
110
Patrzc na obraz szecianu z wykresu Schlegla na rys. 3.35, atwo jest zauwaymy, e zawiera on wszystkie elementy, ktre tworz grafy: wierzchoki, krawdzie i ciany. Innymi sowy, przez sporzdzenie wykresu Schlegla wielocianu
moemy uzyska jego paski rysunek, ktry jest grafem. Proces zamiany wielocianw na grafy przebiega zatem w sposb pokazany poniej na przykadzie
omiocianu (rys. 3.37a). Za powierzchni rzutowania wybrano cian wyznaczon przez wierzchoki 1-2-6 (rys. 3.37b). Otrzymany graf (rys. 3.37c), jest topologicznie rwnowany z pierwotnym omiocianem. Zachowane s wszystkie zalenoci: walentnoci wierzchokw, krawdzi i cian oraz odpowiednie relacje
incydencji.
a)
b)
c)
Wykres Schlegla mona zastosowa do przedstawiania bry dualnych. Postpujc podobnie jak w konstruowaniu zwykego grafu dualnego, mona zauway,
e liczba wierzchokw tego grafu jest mniejsza o jeden od oczekiwanej, poniewa jedna ze cian rzutowanego wielocianu, przeciwlega do paszczyzny rzutowania, jest na rysunku przedstawiona jako nieograniczona cz paszczyzny, na
zewntrz wielokta brzegowego. Brakujcy wierzchoek ley zatem w nieskoczonoci. Problem ten mona rozwiza, rysujc krawdzie incydentne z brakujcym wierzchokiem i koczc je strzakami, co wskazuje, e biegn w nieskoczono179 [87, s. 49]. Zrozumiae jest, e wszystkie oznaczone w ten sposb
krawdzie zbiegaj si i zapewniaj odpowiedni walentno brakujcego wierzchoka. Na rysunku 3.38a przedstawiony jest przykad grafu omiocianu (linie
przerywane) i dualnego do niego szecianu (linie cige). Wida, e moliwe jest
oznaczenie jedynie siedmiu wierzchokw szecianu. W rysunku dualnego szecianu (rys. 3.38b), krawdzie biegnce do niewidocznego wierzchoka s zakoczone strzakami.
__________
179
111
a)
b)
Rys. 3.38. Przykad grafu omiocianu (linie przerywane)
i dualnego do niego szecianu (opis w tekcie)
112
__________
180
Patrz np. [13, 27, 40, 49, 62, 71, 135, 136, 172].
Obszerne rozszerzenie i uzupenienie tych wiadomoci mona znale w pracach zacytowanych w powyszym przypisie.
181
113
a)
b)
Rys. 3.42. Przykady grafw: a) niezgodnego z definicj 3.4 wystpuj ptle
i krawdzie wielokrotne, b) zgodnego z definicj 3.4
a)
b)
Rys. 3.43. Przykad grafw izomorficznych: a) narysowanego z przeciciami krawdzi,
b) narysowanego bez przeci krawdzi
114
a)
b)
c)
d)
Rys. 3.44. Przykad: a) trasy, b) cieki, c) drogi, d) cyklu w grafie
115
a)
b)
Rys. 3.45. Rozspojenie grafu (opis w tekcie)
116
Definicja 3.13. Graf jest regularny, jeeli kady jego wierzchoek ma t sam
walentno [13, s. 50].
W grafach regularnych stopniem grafu nazywamy walentno wierzchokw.
Na rysunku 3.46 przedstawiono pi grafw regularnych, odpowiadajcych wielocianom platoskim182, kolejno: czworocianu (rys. 3.46a), szecianu (rys. 3.46b), omiocianu (rys. 3.46c), dwunastocianu (rys. 3.46d) i dwudziestocianu (rys. 3.46e).
a)
b)
c)
d)
e)
Rys. 3.46. Grafy wielocianw platoskich (opis w tekcie)
Cech, ktra charakteryzuje wan rodzin grafw jest ich planarno. Zostaa
ona zdefiniowana w pkcie 2.2.8. Dalsze wane waciwoci rysunkw grafw
planarnych183 wynikaj z twierdze 3.4 i 3.5.
Twierdzenie 3.4 (Whitneya). Jeeli graf G jest planarny i 3-spjny, to zbir jego
komrek (cian) nie zaley od wyboru konkretnego rysunku grafu [120, s. 121].
Twierdzenie 3.5 (Wagner, Fry). Kady planarny graf prosty moe by narysowany za pomoc odcinkw.
__________
182
117
Przy omawianiu planarnoci grafw warto zauway, e zgodnie z tym co zostao powiedziane w rozdziale 2, paszczyzna jest topologicznie rwnowana
sferze. Rysujc graf zatem na paszczynie, mona go sobie wyobrazi rwnie na
innych powierzchniach tej samej klasy.
Na rysunku grafw planarnych, krawdzie dziel obszar rysunku na ciany.
W kadym przypadku jedna ciana, leca na zewntrz krawdzi brzegowych, jest
nieograniczona. ciana taka jest nazywana cian nieskoczon184 (rys. 3.47).
__________
184
118
Tworzenie ukadw strukturalnych przez czowieka jest oparte na waciwociach topologicznych obiektw. Walentno wierzchokw okrela geometri
siatek przestrzennych oraz ich geometryczn niezmienno [60, s. 657658]. Grupy symetrii tesselacji na paszczynie decyduj o moliwoci czenia ich
w struktury przestrzenne. Odwoanie si do podziaw o rnym stopniu regularnoci: platoskich (rys. 3.7), archimedejskich (rys. 3.8), czy aperiodycznych,
umoliwia tworzenie siatek o wielkiej rnorodnoci form, a jednoczenie efektywnych konstrukcyjnie [15, s. 132135].
Operowanie modelami topologicznymi form strukturalnych grafami pozwala
wczy do ich opisu metody matematyczne rozwinite w tej dziedzinie. Dostpne
s dziki temu rwnie takie narzdzia, jak tablica okresowa wielocianw, ktra
opisuje i pozwala przewidywa ich istotne cechy.
Idea manipulowania klas obiektu w tworzeniu form architektonicznych
i strukturalnych jest naturalna dla architektw, ktrzy system konstrukcyjny traktuj jako integraln cz swojego dziea. S. Calatrava twierdzi, e bry geometryczn mona zredukowa z trzech wymiarw o dwch, a wreszcie zaledwie
do jednego. Mona wzi wielocian, zgnie go, sprowadzi do paszczyzny.
Kolejna transformacja sprowadzi go do pojedynczej linii, do jednego wymiaru.
Caa tajemnica wszechobecnych wielocianw foremnych zsumowana jest w tym
wielocianie185. Odwrcenie tego procesu jest naturalnym uzupenieniem rodkw, ktrymi operuje jzyk formy.
__________
185
W poprzednim rozdziale omwiono modele topologiczne w postaci rnego rodzaju wzorw na paszczynie (d = 2) i w przestrzeni (d = 3). Wykazana zostaa rwnie ich wspzaleno w takim sensie, e wzory na paszczynie mog stanowi
obraz wzorw w przestrzeni. W tym rozdziale postawiony zostanie problem, czy
moliwe jest odwrcenie tej zalenoci, tzn. przejcie od wzorw paskich do przestrzennych (oglniej: zmiana klasy obiektw), a jeli tak, to pod jakimi warunkami.
Dalej, czy wzory, o ktrych wiemy, e mog by odtworzone w przestrzeni, mona
poddawa przeksztaceniom bez utraty tej zdolnoci. Ponadto, omwione zostan
dodatkowe metody generowania grafw paskich i przestrzennych.
Rozwizanie tych zagadnie pozwoli wprowadzi do topologicznego ksztatowania form strukturalnych now grup wzorw, ktre bd mogy stanowi
inspiracj i podstaw poszukiwa.
__________
186
120
Steinitza187 (twierdzenie 4.1) [52, s. 235]. Istot twierdzenia Steinitza przedstawiono na rysunku 4.1 [120, s. 120].
Twierdzenie 4.1 (Steinitza). Graf G jest realizowalny w przestrzeni 3-wymiarowej wtedy i tylko wtedy, jeeli jest planarny i 3-spjny.
__________
187
Twierdzenie to uwaane jest za najwaniejszy i najgbszy w treci, znany rezultat
w dziedzinie wielocianw wypukych. Podane zostao przez Ernsta Steinitza w pracy Polyeder
und Raumeinteilungen w Encyclopdie der Mathematischen Wissenschaften, Band 3 (Geometrie),
Teil 3AB12 (1922) 1139 [52, s. 235, 445].
121
liczbie mona zbudowa wielocian? Znajomo odpowiedzi na to pytanie znacznie uatwiaby operowanie grafami jako modelami wielocianw i ich przeksztacanie. Problem jednak ten nie jest jeszcze obecnie cakowicie rozwizany, nawet
dla d = 3, czyli dla zwykych wielocianw w przestrzeni trjwymiarowej.
Czciowe rozwizanie tego problemu jest zawarte w twierdzeniu 4.3 [52,
s. 254]. Niech (pk) = (p3, p4,) bdzie cigiem nieujemnych liczb cakowitych.
Cig ten okrela liczby wieloktw o kolejnych walentnociach, tworzcych
ciany wielocianu, kolejno: trjktw, czworoktw itd.
Twierdzenie 4.3. Warunkiem koniecznym 3-realizowalnoci188 cigu (pk) jest
spenienie warunku
3 p3 + 2 p4 + p5 = 12 + ( k 6 ) pk
(4.1)
k 7
Rwnanie (4.1) wie ze sob liczby wieloktw tworzcych ciany wielocianu. Wynika z niego, e kady prosty wielocian (dokadniej: 3-wielotop),
zawiera co najmniej cztery ciany, z ktrych kada ma nie wicej ni pi krawdzi. Bardzo istotne jest spostrzeenie, e dla k = 6 wyraenie pod znakiem sumy
po prawej stronie rwnania przyjmuje warto zero, czyli e liczba szecioktw
w cigu cian nie ma znaczenia! Szeciokty s elementem neutralnym w konstruowaniu wielocianw.
Przykadem zastosowania rwnania (4.1) jest okrelenie topologii fulerenw189. W sensie topologicznym, fulereny s to 3-walentne grafy planarne, ktrych ciany s wycznie picioktami lub szecioktami. Z twierdzenia 4.3 wynika bezporednio, e liczba cian picioktnych, dla kadego fulerenu wynosi
p5 = 12. Po uwzgldnieniu warunku twierdzenia Eulera mona okreli, e liczba
cian szecioktnych w fulerenie wynosi p6 = v/2 10. Na rysunku 4.2 przedstawiono graf fulerenu C60, dla ktrego v = 60, e = 90, f = 32. Jest to jednoczenie
graf dwudziestocianu citego190. Ilo cian szecioktnych w tym przypadku
wynosi p6 = 20.
Niezalenie od wnioskw z twierdzenia 4.3, wiadomo jednak, e istniej cigi
liczby wieloktw, rnice si tylko liczb szecioktw, z ktrych jeden jest 3realizowalny, a drugi nie. Na przykad, wspomniane fulereny, wystpuj w odmianach C32 (p6 = 6), C44 (p6 = 12), C50 (p6 = 15), C58 (p6 = 19), C60 (p6 = 20), C70
(p6 = 25), C240 (p6 = 110) i wyszych. Rwnanie (4.1) pozostaje zatem warunkiem
__________
188
122
bardzo oglnym i nie wynika z niego, w jakim zakresie wystarcza ono do okrelenia 3-realizowalnoci cigu (pk). Jedynym oglnym wynikiem w tym zakresie jest
obecnie twierdzenie Eberharda191 (4.3) wraz z dwoma opartymi na nim wnioskami
(twierdzenia 4.5 i 4.6) [52, s. 254].
a)
b)
Rys. 4.2. Fuleren C60: a) graf, b) model przestrzenny
p6 < c
3 k 6
pk
dla c 1
(4.2)
Twierdzenie 4.6. Kady cig (pk ) speniajcy rwnanie (4.1) jest 3-realizowalny
dla pewnej wartoci p6 speniajcej warunek
p6 < max { k | pk 0}
(4.3)
__________
191
Ten wany wynik zosta opublikowany w pracy V. Eberharda Zur Morphologie der Polyeder
Leipzig (1891) [52, s. 434].
123
Twierdzenie 4.7. Cigi (0, 6, 0, p6) i (0, 0, 12, p6) s realizowalne wtedy i tylko
wtedy, gdy p6 1. Cig (4, 0, 0, p6) jest 3-realizowalny wtedy i tylko wtedy, gdy p6
jest liczb cakowit parzyst rn od 2. Cig (3, 1, 1, p6) jest 3-realizowalny
wtedy i tylko wtedy, gdy p6 jest liczba cakowit nieparzyst wiksz od 1.
Tabela 4.1. Rozwizania rwnania (4.1) dla minimalnych wartoci p6,
dla ktrych cig (p3, p4, p5, p6) jest 3-realizowalny
p3
4
p4
0
p5
0
p6
0
3
3
1
0
1
3
3
1
2
2
2
2
3
2
1
0
0
2
4
6
0
0
1
0
1
1
1
1
1
4
3
2
1
0
1
3
5
7
9
2
0
1
2
3
0
0
0
0
0
0
0
6
5
4
3
2
1
0
0
2
4
6
8
10
12
0
0
0
0
0
2
0
124
a)
b)
Rys. 4.3. Przykad wielocianw o cigach liczby cian (0, 6, 0, p6):
a) szecian (0, 6, 0, 0), b) graniastosup szecioktny (0, 6, 0, 2)
__________
192
125
126
127
W przypadku wstawienia nowej krawdzi wraz dwoma nowymi wierzchokami (rys. 4.10) naley wyeliminowa koplanarno cian F i F, powstaych po
podziale ciany pocztkowej. Uzyskujemy to, stosujc postpowanie iteracyjne,
polegajce na obrceniu jednej z uzyskanych cian o niewielki kt wok wstawionej krawdzi, dostosowaniu wierzchokw wielocianu do powstaej konfiguracji, nastpnie ponownym obrocie jednej z nowych cian itd., a do cakowitego
wyeliminowania koplanarnoci cian. Na rysunku 4.13 zilustrowano t procedur
na przykadzie kawaka kredy o powierzchni wielociennej [55, s. 30].
Rys. 4.13. Iteracyjne usuwanie koplanarnoci cian podczas operacji z rys. 4.10
__________
193
128
__________
194
Mona tutaj zauway analogi do dwch tradycyjnych sposobw czenia sieci elektrycznych prdu zmiennego: w trjkt i w gwiazd.
129
Operacje odwrotne do przeksztace nazywane s . Polegaj one na zamianie wierzchoka stopnia 3 cian. Odpowiada to ciciu wierzchoka wielocianu. Moliwe s nastpujce sytuacje [175, s. 108]:
pocztkowy ukad krawdzi tworzy gwiazd i jest zamieniany na trjkt
(rys. 4.18); wszystkie wierzchoki i krawdzie s zachowane,
pocztkowy ukad krawdzi tworzy gwiazd z jedn krawdzi dodatkow
i jest zamieniany na trjkt (rys. 4.19); usuwany jest jeden wierzchoek
i jedna krawd,
pocztkowy ukad krawdzi tworzy gwiazd z dwiema krawdziami dodatkowymi i jest zamieniany na trjkt (rys. 4.20); usuwane s dwa wierzchoki
i dwie krawdzie,
pocztkowy ukad krawdzi tworzy gwiazd z trzema krawdziami dodatkowymi i jest zamieniany na trjkt (rys. 4.21); usuwane s trzy wierzchoki
i trzy krawdzie.
Operacje i s operacjami dualnymi [175, s. 108].
130
__________
195
131
a)
b)
Rys. 4.22. Modyfikacja siatek wielociennych: a) dwunastocian rombowy
i wykres Schlegla siatki zbudowanej z tych wielocianw,
b) omiocian rombowy city i wykres Schlegla siatki zbudowanej z tych wielocianw
132
cinajce si krawdzie grafu i jego grafu dualnego s reprezentowane przez okrgi, ktre przecinaj si ortogonalnie [175, s. 117118] [176, s. 631].
Rys. 4.23. Graf planarny reprezentowany jako ukad rozcznych dyskw, stycznych,
jeeli odpowiednie wierzchoki s poczone
Jak wspomniano, okrgi nie mog si nakada. Jednak z twierdzenia 4.8 nie
wynikaj adne inne ograniczenia, co do wzajemnego rozmieszczenia okrgw.
Aby moliwe byo skonstruowanie grafu, kady okrg musi by styczny, z co
najmniej dwoma innymi okrgami. Umoliwia to konstruowanie bardzo rnorodnych upakowa. Przedstawiono upakowania okrgw, ktre tworz szkielet
do tesselacji 32.4.3.4 (rys. 4.24a) i 34.6 (rys. 4.24b) [171, s. 3839].
a)
b)
Rys. 4.24. Upakowania okrgw i skonstruowane na nich tesselacje:
a) 32.4.3.4, b) 34.6
133
(4.4)
(4.5)
__________
197
134
a)
b)
Rys. 4.26. Iloczyn kartezjaski: a) G3,G4 dwch cieek o 3 i 4 wierzchokach,
b) G5, G6 grafu heksagonalnego (cyklu) G5 i cieki o 2 wierzchokach G6
135
(4.6)
136
__________
198
Zamiast okrelenia iloczyn tensorowy uywane s rwnie okrelenia: produkt Kroneckera
i produkt bezporedni.
137
(4.7)
(4.8)
(4.9)
(4.10)
138
__________
199
139
__________
201
142
cj grafu planarnego [141]. Graf charakteryzuje zatem cakowicie struktur kombinatoryczn wielocianu202. Rozszerzajc to na wielocienne ukady w przestrzeni, mona zrekonstruowa cay kompleks. Ta wspzaleno paskich (d = 2)
i przestrzennych (d = 3) wypenie przestrzeni ma zasadnicze znaczenie dla intuicyjnej percepcji i rozumienia form strukturalnych.
__________
202
Oglniej: wielotopu, gdy moliwo rekonstrukcji przestrzennej dotyczy rwnie
obiektw klasy wyszej ni 3.
203
W pracach [98, 99 i 100].
143
V = { v1,vm }
E = { e1,,ep }
F = { f1,fn}
graf
kombinatoryczny
graf
naprony
graf
wielocian
wykres Schlegla
Rekonstrukcja przestrzenna grafu rozpoczyna si od 3-spjnego grafu planarnego G = (V, E) o n wierzchokach i zestawie wag przypisanych do krawdzi
: E R oraz rysunku, ktry jest jego geometryczn realizacj na paszczynie
(rys. 5.3a). W pierwszym kroku, dany rysunek jest przeksztacany w taki sposb,
aby otrzymana figura bya planarnym przedstawieniem G , w ktrym wszystkie
krawdzie s reprezentowane przez nieprzecinajce si odcinki, a ciany przez
wielokty wypuke (rys. 5.3b). Ten nowy rysunek jest nazywany grafem napronym. Otrzymuje si go stosujc twierdzenie Tuttego [120, s. 122]:
Twierdzenie 5.1. Niech G = {(1,,n), E} bdzie 3-spjnym grafem planarnym,
ktry ma cian (k+1, ... n) dla pewnego k < n. Niech pk+1, ..., pn bd wierzchokami (w tej kolejnoci) wypukego (n k)-kta. Niech : ER+ bdzie przypisaniem dodatnich wag do wewntrznych krawdzi:
a) istnieje unikatowe pooenie p1, ..., pk c R2 wierzchokw wewntrznych, takie
e wszystkie wierzchoki wewntrzne s w rwnowadze,
__________
204
W pracy [37].
Ang. reciprocal projection.
206
W pracach [151] i [150].
205
144
( v , w)R
v , w ( pv pw ) = 0
(5.1)
Jeli nie wystpuj adne dodatkowe ograniczenia, wagi przypisywane poszczeglnym krawdziom mog mie warto 1. Zgodnie z twierdzeniem Tuttego,
suma kwadratw dugoci wszystkich krawdzi grafu napronego jest minimalna
[120, s. 124].
Proces przeksztacania grafu zwykego na naprony rozpoczyna si od wyboru
jednej trjktnej ciany jako zewntrznego wielokta c0. Wierzchoki tego trjkta
umieszczane s odpowiednio w pocztku ukadu wsprzdnych i w jednostkowych odlegociach od pocztku ukadu, na osiach x i y Wyrazy konfiguracji P
s wyznaczane poprzez rozwizanie rwna
M x = bx i M y = b y
(5.2)
Ciekawe jest, e konstrukcja konfiguracji P grafu napronego ma interpretacj fizyczn o typowo topologicznym charakterze. Jeeli wyobrazimy sobie,
e wszystkie krawdzie grafu s wykonane z paskw gumy, a nastpnie przymocuje si wierzchoki trjkta zewntrznego do podoa w taki sposb, aby wszystkie
krawdzie wewntrzne byy nacignite, to otrzymauje si pooenie, w ktrym
wystpuje rwnowaga si [120, s. 122], [175, s. 626].
W nastpnym kroku rysunek grafu napronego G, tj. konfiguracj,
P = ( p1 , ..., pn ), interpretuje si jako wykres Schlegla pewnego wielocianu. Wykres
ten zostanie nastpnie podniesiony, aby uzyska trzeci wymiar.
Zakada si, e wszystkie punkty P le na paszczynie z = 1 w R3. Kady
punkt p1 ma wsprzdne (xi, yi, 1). Nadaje si cianom wewntrznym indeksy
1, ..., m, a ciana zewntrzna, odpowiadajca zewntrznemu wieloktowi jest
oznaczona c0 . Nastpnie, dla krawdzi wewntrznych mona wyrni zorientowane czwrki ( b, t | L, R ) , gdzie b, t odpowiednio grny i dolny wierzchoek
krawdzi, L, R lewa i prawa ciana incydentna z krawdzi.
145
a)
b)
Rys. 5.3. Graf planarny: a) dowolna realizacja (rysunek) na paszczynie,
b) prawidowy rysunek graf naprony
(5.3)
qL = b,t ( pb pt ) + qR
(5.4)
146
Wektory qi s dobrze okrelone, tzn. e dla kadej ciany ci , maj tylko jedn
warto, ktra nie zaley od wyboru konkretnej kolejnoci w procesie rekurencyjnym. Wystarczajce jest wybranie kolejnoci cian c1 = c L1 , c L2 , ..., c Ll = c j ,
gdzie dla i = 1, ..., l 1, ciany cLi , cLi+1 = cRi s jednoczenie incydentne z krawdzi
( bi , ti )
(5.5)
(5.6)
147
Wspomniane gumowe wyjanienie prawidowego rysowania grafu, pozostaje w zwizku ze statyczn interpretacj metody TuttegoMaxwellaCremony.
Udowodniono, e w stanie rwnowagi, jeeli wszystkie siy w krawdziach s
dodatnie, to ciany grafu s wieloktami wypukymi. Co wicej, rysunek
3-spjnego grafu planarnego, w ktrym krawdzie s odcinkami prostymi, moe
by podniesiony w przestrze d = 3, wtedy i tylko wtedy, gdy jest prawidowy
w podanym sensie. Odpowiadajce sobie krawdzie prawidowo narysowanego
grafu i jego grafu dualnego s ortogonalne [35, s. 63] [175, s. 117].
148
(5.7)
x '1
x '2
M
x'
:= n
x ''1
x ''2
M
x ''
n
y '1
y '2
h '1
h '2
y 'n
y ''1
h ''1
y ''2
y ''n
h ''2
h 'n
h ''n
(5.8)
gdzie x 'i , y 'i , h 'i oraz x ''i , y ''i , h ''i wsprzdne i wysoko podnoszenia odpowiednio dla pierwszego i drugiego punktu przeduenia Lawrencea punktu vi .
Baza projekcyjna jest wyznaczona przez cztery wektory q1 , q2 , q3 , q4 R 3 , takie e adne trzy z nich nie s liniowo zalene. Istnieje jedyne przeksztacenie
liniowe, ktre mapuje vi na v 'i i v ''i . Otoczka wypuka przeduenia Lawrencea
L (V ) := conv (V ) R 2 + n .
(5.9)
149
i, j , k
(5.10)
Przeduenie Lawrencea, opisane powyej, tzw. zwyke podniesienie Lawrencea lub zupene podniesienie Lawrencea, przeksztaca 2-wymiarow konfiguracj n-punktw V , na 2n-wymiarow konfiguracj w (2n+1)-wymiarowej prze-
150
strzeni. Zrozumiae jest, e z powodw praktycznych, otrzymany wielotop Lawrencea musi by realizowany w przestrzeni R3. Mona to zapewni przez selektywne stosowanie procesu przeduania do pojedynczych punktw w konfiguracji planarnej. Jest to tzw. selektywne przeduenie Lawrencea. Wymaga
starannoci w doborze punktw, ale prowadzi do interesujcych rezultatw.
Powyej przedstawiono przykad selektywnego przeduenia Lawrencea dla
piciokta (rys. 5.9) [120, s. 7, 36].
R n d 1 .
i =1
v
i =1
i i
=0
( v ,K , v )
1,1 1,2
2,1 2,2
:=
n ,1 n ,2
1, n d 1
2, n d 1
n , n d 1
(5.11)
151
a)
b)
c)
Rys. 5.10. Wykres Schlegla wielocianu oraz jego dwa izomorficzne wykresy Galea
Podobnie jak w przypadku wykresw Schlegla, wykresy Galea moemy rozpatrywa jako reprezentacj wielotopu i przez operacje odwrotne zrekonstruowa ten wielotop w przestrzeni.
Rozpatrzmy 2-wymiarowy wykres C R d = 2 . Wymiar jego przestrzeni realizacyjnej jest n d 1 . Aby zatem, rekonstruowany wielocian pozosta w przestrzeni 3-wymiarowej, musimy zawzi obszar zastosowa przeksztace Galea
do przypadku wielocianw o maej liczbie wierzchokw, tzn. n = d + 4 = 6
wierzchokw [52, s. 109]. Nie jest to zbyt silne ograniczenie dla tego sposobu
rekonstrukcji wielocianw, gdy mona wykorzysta dualno wielocianw
i rozpatrywa wykresy Galea jako figury wierzchokowe wielocianw
(rys. 5.11). Dla pewnej rozbudowanej tesselacji na paszczynie, mona zatem
rozpatrywa kady wierzchoek wraz z incydentnymi z nim krawdziami jako
wykres Galea, rekonstruowa odpowiedni figur wierzchokow, a nastpnie
odtwarza ca konfiguracj w przestrzeni, jako sum odpowiednich figur wierzchokowych.
__________
207
208
152
__________
209
210
153
choki zaznaczone na czarno s umieszczone w rodkach wierzchokowych okrgw horyzontalnych. Mona to rwnie rozpatrywa jako naoenie grafu G
(linie cige) oraz grafu G * (linie przerywane). Krawdzie oznaczone jako f
oraz f * odpowiadaj rzutowi punktu p 0 . Obszary cieniowane okrelaj ograniczony quad-graf, otrzymany z penego grafu poprzez usunicie wszystkich elementw incydentnych z f i f * .
a)
b)
Rys. 5.12. Konstrukcja wielocianu krawdziowo-stycznego
(opis w tekcie)
a)
b)
Rys. 5.13. Planarna dekompozycja wielocianu krawdziowo-stycznego
Procedura konstruowania wielocianu z danego grafu jest odwrotnoci procedury konstruowania grafu na podstawie danego wielocianu (tzn. planarnej dekompozycji wielocianu krawdziowo-stycznego). Skadaj si na ni cztery
przedstawione na rysunku 5.14 kroki [176, s. 629].
Rozpoczynajc od 3-spjnego grafu planarnego G (linie cige), otrzymujemy
quad-graf poprzez superpozycj grafu pocztkowego i jego grafu dualnego G *
(linie kreskowane). Nastpnie redukujemy otrzyman figur do ograniczonego
quad-grafu (rys. 5.15a) [176, s. 632].
154
nakadajcy si
funkcjona
odwrotne
zastpienie
graf
Bobenkorzutowanie
cian
i graf dualny
-Springborna
stereograficzne
ich paszcyznami
(1)
(2)
(3)
(4)
3-spjny
wielocian
prostoktny upakowanie
quadgraf
ukad
okrgw
krawdziowograf
planarny
okrgw
na sferze
-styczny
konstrukcja
okrgw cian
tworzenie
czenie rodkw
rzutowanie
i wierzchokowych
podgrafu
okrgw
stereograficzne
okrgw
horyzontalnych
Rys. 5.14. Schemat oglny metody KoebegoAndreevaThurstona
(opis w tekcie)
a)
b)
Rys. 5.15. Quad-graf: a) rysunek dowolny, b) rysunek prawidowy
(opis w tekcie)
Podobnie jak w metodzie TuttegoMaxwellaCremony, graf musi by prawidowo narysowany przed rozpoczciem przeksztacania go w wielocian analogicznie jak napranie grafu (rys. 5.15b). Ten najwaniejszy w caej procedurze
i nietrywialny krok jest przeprowadzany za pomoc niedawno opublikowanego
funkcjonau Bobenko-Springborna. W prawidowym rysunku, kady quad-graf
jest przedstawiany jako ukad latawcw, takich, e w kadym latawcu dwie linie
cige maj t sam dugo, dwie linie przerywane maj t sam dugo oraz
wystpuj dwa kty proste pomidzy liniami cigymi i przerywanymi211. Nastpnie, majc prawidowy ukad okrgw, odtwarzamy go na sferze, poprzez odwrotn projekcje stereograficzn, a to pozwala uzyska szukany wielocian krawdziowo-styczny [176, s. 629].
__________
211
155
Twierdzenie to, udowodnione dopiero w ostatnich latach212 odnosi si do stopnia nieokrelonoci projekcyjnej213 figur paskich, tworzcych system konstrukcyjny. Nietrudno zauway, e rysunek 5.16 przedstawia, w zasadzie, rzutowanie
Schlegla. Twierdzenie Baracsa odnosi si zatem do planarnoci grafw i do ich
rekonstrukcji w oparciu o twierdzenie Steinitza (niezalenie od konkretnej metody
rekonstrukcji). Jednak konsekwencje tego twierdzenia odnosz si rwnie
do innych sytuacji.
Graf naprony odpowiada konstrukcji prtowej w stanie samonaprenia, bez
dziaania si zewntrznych [63, s. 2]. Niech v bdzie liczb wierzchokw grafu,
e liczb cian. Moliwe s nastpujce sytuacje [33, s. 29]:
e = 2v 2
__________
212
213
(5.12)
156
e = 2v 2 + c1
(5.13)
e = 2v 2 c2
(5.14)
Oglny rysunek takiego systemu konstrukcyjnego nie jest poprawnym rysunkiem wielocianu. Potrzebny jest dodatkowy warunek, aby waciwie rzutowa
wielocian. Jednoczenie wprowadzenie tego warunku umoliwia infinitezymalny
ruch systemu paskiego. Analogiczne techniki maj zastosowanie rwnie
do systemw, ktrych nie mona przedstawi w postaci grafw planarnych
(rys. 5.18) [63, s. 29].
157
158
W wiecie przyrody panuje niezwyka dualno pomidzy porzdkiem i chaosem. Dokadne badanie pozornie przypadkowych form, ukadw i zjawisk
umoliwia zazwyczaj odkrycie w nich bardzo subtelnych form uporzdkowania. John Herschel, XIX wieczny angielski astronom i chemik, powiedzia,
e to sama Natura, a nie matematycy, wprowadzia matematyk do filozofii
przyrody [143, s. 2].
Formy strukturalne wystpujce w naturze byy od zawsze inspiracj dla form
tworzonych przez czowieka. Architektura ma swoje korzenie w bardzo bliskim
kontakcie czowieka z natur [147]. Najpierw, w najwczeniejszych etapach rozwoju, pokorne podpatrywanie znajdowanych w przyrodzie prototypw form pozwalao ludziom stawia pierwsze kroki w konstruowaniu wasnych siedzib. Przez
dugi czas wybierano warianty metod prb i bdw, stopniowo powikszajc
liczb i wielko stosowanych elementw, czc rne elementy w cao, zwikszajc stopie komplikacji obiektw [4]. Szaasy, supy i belki, kopuy to kolejne
etapy rozwoju. Pniej, gdy problemem stao si nie samo budowanie, ale wprowadzanie go na coraz wyszy poziom wyrafinowania, w naturze zaczto dopatrywa si uzasadnienia dla poszukiwania ksztatu optymalnego, ktry speniaby
jednoczenie wymagania w zakresie estetyki, wytrzymaoci i trwaoci. Wnikliwo tego podpatrywania rozwijaa si stopniowo. Od prostego naladowania
pewnych ukadw, po dostrzeenie, e zarwno w mikro- jak i w makroskali
struktury naturalne oparte s na takich samych, podstawowych reguach geometrycznych215.
__________
214
Cytat za H. Crapo: Review: Transpolyhedra, dual transformations by explosion-implosion,
by Haresh Lalvani, Structural Topology, No. 6 (1982), s. 17.
215
Patrz pkt 2.2.4.
160
Pojawio si wtedy pytanie: jak to jest moliwe, e fizyczne i biologiczne systemy, uksztatowane pod wpywem tak rnych oddziaywa zewntrznych, mimo
wszystko uzyskuj podobn form. Okazuje si, e dla kadego z tych zjawisk,
w jego skali, czynnikiem kontrolnym s raczej ograniczenia geometryczne
w przestrzeni, ni zewntrzne siy determinujce form [2, 42, 72].
Co wicej, okazao si take, e zastosowanie tych samych regu w konstrukcjach tworzonych przez czowieka nie tylko jest moliwe, ale prowadzi do uzyskiwania bardzo efektywnych form strukturalnych. Przykady tego mona znale
w wielu udanych konstrukcjach historycznych i wspczesnych.
__________
216
161
a)
b)
Rys. 6.1. Przykady stabilnoci formy: a) forma biologiczna podczas pochylenia
ukadu wsprzdnych o 20, b) kratownica typu Warrena, o prtach ksztatowanych
w procesie optymalizacji ewolucyjnej i kratownica typu Pratta
__________
217
W rzeczywistoci jest to rysunek innej ryby z tej samej rodziny, Sternoptyx diaphana.
162
__________
218
Cytat za: Forma, Vol. 11, No. 3 (1996), s. 161. Autor tych sw opisuje, jak inspiracj do
odkrycia znanych w krystalografii struktur Franka-Kaspera, byy dla niego islamskie dekoracje
licznych budynkw w Toledo, w ktrych zauway uporczyw prb wypenienia powierzchni
picioktami foremnymi (udao si to jedynie na powierzchni kopuy synagogi, dziki jej
sferycznemu zakrzywieniu).
219
Raoul Franc Die Planze als Erfinder, Kosmos & Gesellschaft der Naturfreunde, Stuttgart
(1920).
163
Przeksztacenie T1 (rys. 6.2a) jest prostym przeorganizowaniem ukadu. W przeksztaceniu T2 (rys. 6.2b) komrka o trzech ciankach znika, eliminujc jedno pole
i sze krawdzi (wasnych oraz przylegajcych komrek) z ukadu. W przeksztaceniu T3 (rys. 6.2c) komrka dzieli si na dwie (mitoza). W tym przeksztaceniu
z n-ktnej komrki macierzystej powstaj dwie komrki o cznej liczbie krawdzi
n + 4. Z dalszej analizy tego zjawiska wynika, e najbardziej stabilne s ukady,
w ktrych wystpuj komrki szecioktne, gdy s one najprostsz form wypeniajcego podziau powierzchni, w ktrym wierzchoki s 3-walentne [72, 143].
a)
b)
c)
Rys. 6.2. Elementarne przeksztacenia struktur komrkowych:
a) T1, b) T2, c) T3
164
ych komrek podziau mona wyranie zauway dwie rodziny spiralnych linii logarytmicznych, lewo- i prawoskrtnych, przecinajcych si pod ktem prostym. Liczba
tych linii w jednym i w drugim kierunku jest okrelona kolejnymi liczbami cigu
Fibonacciego220. Ich liczba w obu kierunkach, rozdzielona przecinkiem, jest nazywana
liczb filotaksji 221 roliny. Dla ananasa wynosi 5,8222. Poniej przedstawiono schematyczny widok owocu ananasa z oznaczeniem powstaych komrek (rys. 6.3b)
i rozwinicie jego powierzchni zewntrznej, rwnie z oznaczeniem powstaych komrek (rys. 6.3c) [72, s. 240]. Podobnie jak dla ananasa przebiega filotaksja szyszki
sosnowej, ktrej sporofile223 ukadaj si wedug dwch ortogonalnych linii spiralnych
(rys. 6.4a) [72, s. 92]. W przypadku lici palmy kokosowej charakterystyczny jest
ukad jednej rodziny linii spiralnych (rys. 6.4b).
a)
b)
c)
Opracowanych zostao wiele algorytmw numerycznych opisujcych filotaksj, ktre pozwalaj budowa komputerowe obrazy rozwoju i podziau obiektw
naturalnych [118, s. 100118] [72, s. 240242]. W jednym z nich224 uzalenia si
__________
220
Dla niektrych rolin liczby filotaksji stanowi kolejne wyrazy cigu Lucasa.
Filotaksja albo ulistnienie oznacza w botanice zarwno sposb rozmieszczenia lici na
odydze roliny, z uwzgldnieniem ich pozycji wzgldem siebie, jak i sposb formowania regularnych podziaw podczas wzrostu rolin.
222
Dla innych rolin o podobnej filotaksji, liczby te mog by znacznie wiksze. Na przykad dla sonecznika jest to od 21,34 dla maych kwiatostanw do 89,144, a nawet 144,233
dla duych [118, s. 102], [73].
223
Inaczej: licie zarodnionone.
224
Model ten zosta przedstawiony w publikacji: Rivier N., Occelli J., Lissowski A., Structure of Benard Convection Cells, Phyllotaxis and Crystallogrphy in Cylindrical Symmetry J. Physique, 45 (1984), s. 4963. Opis za [72, s. 241].
221
165
a)
(l ) = 2l
(6.1)
b)
Rys. 6.4. Filotaksja spiralna: a) szyszki dwie rodziny linii spiralnych,
b) licie palmy kokosowej jedna rodzina linii spiralnych
__________
225
166
Podziay Woronoja
Przy rozpatrywaniu podziaw powierzchni znaczenie ma konstrukcja geometryczna, nazywana podziaem Woronoja226. W przypadku przestrzeni dwuwymiarowej, dla danego zbioru n punktw, dzieli on paszczyzn na n obszarw
przypisanych do tych punktw, w taki sposb, e kady punkt w dowolnym
obszarze znajduje si bliej punktu podziau znajdujcego si w tym obszarze
ni od punktw podziau znajdujcych si w pozostaych obszarach [72, s. 220
224].
Podzia powierzchni na obszary rwnoodlege od punktw (centrw) nieregularnie rozmieszczonych na powierzchni mona zaobserwowa w owocach niektrych rolin. Na rysunku 6.6 przedstawiono owoc namorzyn, ktrego powierzchnia
ulega podziaowi wedug tej zasady.
Poniej przedstawiono ogln koncepcj podziau pewnego obszaru na obszary Woronoja (rys. 6.7a). Interpretacja tego podziau moe by bardzo rna. Moe
on np. dotyczy skali urbanistycznej i przedstawia podzia pewnego obszaru
miejskiego na rejony szkolne. Rejony te charakteryzuj si tym, e uczniowie
__________
226
Stosowane s rwnie okrelenia: tesselacja Woronoja lub domeny (obszary) Dirichleta. G.L. Dirichlet, w pracy ber die Reduktion der positiven quadratischen Formen mit drei
unbestimmten ganzen Zahlen Journal fr die Reine und Angewandte Mathematik 40 (1850),
s. 209227, posugiwa si dwu- i trjwymiarowymi diagramami, ktre G. Woronoj (Voronoi)
uoglni na przypadek n-wymiarowy w pracy Nouvelles applications des paramtres continus
la thorie des formes quadratiques Journal fr die Reine und Angewandte Mathematik 133
(1907), s. 97178. Wczeniej (w 1644 r.), w niesformalizowany sposb, posugiwa si t
koncepcj Kartezjusz.
167
maj zawsze najbliej do szkoy lecej w ich rejonie [72, s. 221]. W skali konstrukcji pewnego budynku, moe przedstawia np. podzia stropu opartego na
nieregularnej siatce supw, na obszary z ktrych obcienia s przekazywane
na dany sup.
Diagramy Woronoja dziel paszczyzn lub w oglniejszym przypadku przestrze n-wymiarow na tzw. komrki Woronoja227, ktre s zawsze wielotopami
wypukymi. Konstrukcj dualn do diagramu Woronoja jest triangulacja Delaunaya (rys. 6.7b). Konstrukcja ta powstaje poprzez takie poczenie zadanych
punktw na paszczynie, e powstaje siatka trjktw. Jeeli na kadym trjkcie
opiszemy okrg, to wewntrz tego okrgu nie bdzie lea aden inny punkt siatki.
Triangulacj Delaunaya mona zbudowa rwnie na podstawie diagramu Woronoja, czc odcinkami te punkty podziau, ktre le w przylegajcych komrkach. W odniesieniu do przykadu stropu opartego na nieregularnej siatce supw,
linie triangulacji Delaunaya mog reprezentowa np. ukad eber w pycie stropowej. Triangulacja Delaunaya znajduje zastosowanie m.in. w generowaniu siatki
podziau w metodzie elementw skoczonych stosowanej do oblicze konstrukcji
powierzchniowych.
a)
b)
Rys. 6.7. Przykad podziaw Woronoja: a) podzia obszaru na obszary Woronoja,
b) dualna do tego podziau triangulacja Delaunaya
Komrki Woronoja koresponduj z tesselacjami powierzchni opartymi na pregularnych upakowaniach k. Tworz one tesselacje dualne do nich228. Jak zostanie pokazane, podzia Woronoja stosunkowo czsto wystpuje przy podziaach
obiektw naturalnych.
__________
227
228
168
a)
b)
c)
d)
Rys. 6.8. Celowe i przypadkowe ukady naturalne (opis w tekcie)
__________
229
Zagadnieniem budowy obiektw naturalnych, zawierajcych elementy szkieletu
pneumatycznego lub hydraulicznego, zajmowali si m.in. Edgar Stach (w pracach [129]
i [130]) i Michael Balz.
169
Przydatno strukturaln takich dowolnych ukadw naturalnych mona przeanalizowa na przykadzie ukadu spka pokrywy lodowej,
w pkcie 6.4 (rys. 6.38a). Jeeli potraktujemy taki wzr, jako pewien ukad
prtw, ktre s ze sob poczone w miejscach przeci w sposb przegubowy, to mona zauway, e wzy wewntrzne tego ukadu s zawsze
170
a)
b)
Rys. 6.9. Ukady obiektw liniowych na paszczynie:
a) ukad wkien jutowych na powierzchni dachu, b) pajczyna
__________
230
Prawdopodobiestwo przecicia si w jednym wle wicej ni dwch prtw jest w duych ukadach nieskoczenie mae. Miejsca pozornego przecicia si wikszej liczby prtw to
s w rzeczywistoci dwa wzy lece bardzo blisko siebie [162, s. 10].
231
Patrz pkt 2.3.6.
171
Ilustruj to przykady rnych siatek naturalnych na powierzchniach zakrzywionych. Pie figowca (rys. 6.10a), stanowi zakrzywion powierzchni
bazow, a oplatajce go wasne korzenie tworz siatk 4-walentn. Innym przykadem moe by ukad plam na skrze yrafy (rys. 6.10b). Jasne linie tworz
siatk 3-walentn na zakrzywionej powierzchni skry. Siatki 4-walentne mona
zauway na powierzchni kamienia (rys. 6.10c) utworzone przez odsonite
przewarstwienia.
b)
a)
c)
Rys. 6.10. Przykady siatek 4-walentnych na zakrzywionej powierzchni:
a) pie figowca opleciony korzeniami,
b) ubarwienie skry yrafy232, c) przewarstwienia kamienia rzecznego
Inne, ciekawe przykady podziaw zakrzywionych powierzchni liniami, mona znale wrd wrd okazw przyrody zarwno oywionej, jak i nieoywionej.
Budowa szkieletu maego pierwotniaka wodnego radiolarii233 (rys. 6.11a),
to niemal idealna siatka z szecio- i picioktw na powierzchni zakrzywionej.
Zbliony sposb podziau powierzchni mona zauway na kolonii zielonych alg
morskich hydrodictyon (rys. 6.11b), a w wikszej skali na gazkach koralowca
(rys. 6.11c). Ukad linii utworzonych przez ciernie na powierzchni kaktusa, odpowiada z kolei ukadowi dwch rodzin linii spiralnych, podobnie jak w przypadku
filotaksji ananasa (rys. 6.11d).
__________
232
W przypadku yrafy moliwa jest rwnorzdna interpretacja jej ubarwienia, nie jako
jasnych plam na ciemnej skrze, ale jako podziau jasnej skry ciemnymi plamami. W takim
razie byby to podzia powierzchni (d = 2) elementami powierzchniowymi (d = 2).
233
Rysunek pochodzi ze sawnego atlasu form wystepujcych w naturze, opracowanego
przez niemieckiego badacza Ernesta Haeckela w 1904 r. praca [59].
172
a)
b)
c)
d)
Rys. 6.11. Ukady obiektw liniowych na powierzchni zakrzywionej:
a) szkielet radiolarii, b) kolonia alg morskich hydrodictyon,
c) podzia powierzchni koralowca, d) filotaksja kaktusa
Linie (d = 1) w przestrzeni (d = 3)
Za przykad podziau przestrzeni liniami mog suy odsonite korzenie namorzyn, ukadajce si w wizki wyranych linii (rys. 6.12a). Podobnie widoczny ukad
wkien w strukturze koci sonia tworzy siatk linii w przestrzeni (rys. 6.12b).
a)
b)
Rys. 6.12. Ukady obiektw liniowych w przestrzeni: a) korzenie namorzyn,
b) ukad wkien w strukturze koci sonia
173
Powierzchnie (d = 2) na powierzchniach (d = 2)
Ukady naturalne, w ktrych powierzchnia dwuwymiarowa jest podzielona
obiektami rwnie dwuwymiarowymi, maj bardzo czsto charakter omwionych powyej podziaw Woronoja. Ilustruj to dwa przykady odnoszce si
do przyrody oywionej ukad usek na skrze iguany (rys. 6.13a) i do przyrody nieoywionej siatka spka na powierzchni porcelanowej wazy234
(rys. 6.13b).
a)
b)
Rys. 6.13. Ukady obiektw liniowych na powierzchni (d = 2):
a) uski na skrze iguany,
b) siatka spka na powierzchni porcelanowej wazy
__________
234
Waza picionona do mycia, poudniowa dynastia Sung, ok. 11271279. Zbiory Muzeum
Miejskiego w Szanghaju.
174
Przykadem zupenie innego ukadu dwuwymiarowych elementw na powierzchni (d = 2) jest skorupa wia (rys. 6.14). Jest to przykad dualizmu prtowo-pytowego235. Poszczeglne pytki skorupy nie przecinaj si, lecz s poczone wzdu krawdzi. Poprzez zastpienie kadej pytki wzem i poczenie
wzw elementami liniowymi powstaaby struktura prtowa dualna do wyjciowej. Siatka zachowuje geometryczn niezmienno oraz jest podatna na dalsz
rozbudow (ewolucj).
Powierzchnie (d = 2) w przestrzeni (d = 3)
Ukad linii na rysunku 6.9a moe by interpretowany jeszcze inaczej ni poprzednio jako lady przecicia dwuwymiarowych powierzchni w trjwymiarowej przestrzeni. Charakterystyczne dla takiej konfiguracji jest to, e kada linia
powstaje w wyniku przecicia jedynie dwch powierzchni, a kady wierzchoek
jest 6-walentny, prawdopodobiestwo wystpienia innego rodzaju przeci jest,
podobnie jak prawdopodobiestwo wystpienia przeci innych ni 4-walentne na
paszczynie, bardzo mae.
Przestrzenie ograniczone elementami d = 2 tworz n-cienn bry o rnej
liczbie cian. Jeeli wszystkie linie przeci zinterpretujmy jako prty, to liczba
tych prtw bdzie wystarczajca do spenienia warunku (2.17), nawet jeeli przestrzenie wewntrzne (komrki) i fasety nie bd zmaterializowane. Przy podziale
przestrzeni za pomoc wielocianw (upakowaniu), ktrych wszystkie wzy s
6-walentne, jedynymi elementami, ktre wymagaj materializacji dla zapewnienia
__________
235
Patrz [160].
175
(6.2)
(6.3a)
e= f
(6.3b)
v=c
(6.3c)
176
b)
a)
c)
Rys. 6.16. Przykad wypenienia przestrzeni obiektami (d = 3):
a) kolumny bazaltowe w tzw. Skalnych Organach, Kamenick enov
koo m. esk Lpa w Czechach, b) koralowiec kamienny (madreporowy)
w ksztacie wielocianu niewypukego236, c) plaster pszczeli
__________
236
177
Innym przykadem prototypu formy strukturalnej mog by fraktale. Te samopodobne obiekty geometryczne mona odnale w wielu strukturach naturalnych,
o bardzo rnej skali. Na rysunku 6.18 przedstawiono przykad samopodobiestwa licia paproci.
178
__________
237
Znajomo baniek mydlanych jest w Europie niemal tak samo stara jak znajomo myda.
Najstarszy przedstawiajcy je rysunek sztych Hendricka Golziusa pochodzi z 1594 r. Pniej
wielokrotnie pojawiaj si w sztuce, chtnie wykorzystywane jako symbol nietrwaoci, ulotnoci i mierci. Zabawa staa si popularna w XIX w., a powszechna na pocztku XX w. [134].
238
T. Young w 1805 r. oraz niezalenie, P.S. Laplace w roku 1806 r. [134].
179
1 =
1
,
r1
H=
1 =
1
r2
1 + 2
2
k = 1 2
(6.4)
(6.5)
(6.6)
Powierzchnia minimalna znajduje si w orodku, ktry moe na ni oddziaywa. W przypadku, kiedy wystpuj rnice cinie po obu stronach powierzchni,
aby pozostaa w rwnowadze musi by speniony warunek (6.7):
1 1
p = +
r1 r2
(6.7)
(6.8)
180
1 = 2
(6.9)
Wynika z tego, e powierzchnia minimalna o ujemnej krzywinie Gaussa (powierzchnia antyklastyczna) jest powierzchni stabiln, natomiast powierzchnia
o dodatniej krzywinie Gaussa (powierzchnia synklastyczna) jest stabilna tylko,
jeeli wystpuje rnica cinie po obu stronach powierzchni239. Powierzchnie
synklastyczne s zawsze lokalnie wypuke, a powierzchnie antyklastyczne
lokalnie siodowe. Paszczyzna ma zerow krzywizn Gaussa. Powierzchnia
kropli wody na podkadce teflonowej jest powierzchni synklastyczn, gdy
po obu jej stronach wystpuje rnica cinie (rys. 6.20).
Powierzchnie minimalne mona te zdefiniowa w kategoriach rachunku wariacyjnego. Rozpatrujc powierzchni S, w przestrzeni trjwymiarowej, ograniczonej krzyw , opisan wsprzdnymi x, y, z, ktra jest zdefiniowana na dziedzinie D, lecej w paszczynie xy, ograniczonej krzyw ' mona okreli
wsprzdn z kadego z punktw powierzchni S, jako funkcj z = z(x,y) wsprzdnych odpowiedniego punktu dziedziny D. Powierzchnia S jest powierzchni
minimaln, jeeli wszystkie jej punkty speniaj rwnanie EuleraLagrange'a240
(6.10).
(1 + z )z
2
x
yy
2 z x z y z xy + 1 + z x2 z yy = 0
(6.10)
__________
239
181
Udowodniono, e dla kadej zamknitej krzywej brzegowej istnieje co najmniej jedna stabilna powierzchnia minimalna241 (rys. 6.21). Jeeli krzywa
brzegowa ley na paszczynie, to powierzchnia minimalna rwnie jest paska
i nazywana jest trywialn. Powierzchnie minimalne w oglnoci, s matematycznymi modelami bonek mydlanych w stanie rwnowagi, niezalenie od tego,
czy jest to rwnowaga trwaa, czy nie. Zatem kada powierzchnia o minimalnym obszarze jest powierzchni minimaln, ale nie kada powierzchnia
minimalna jest powierzchni o najmniejszym obszarze. Powierzchnie o najmniejszym obszarze s nazywane stabilnymi powierzchniami minimalnymi,
a pozostae powierzchnie minimalne niestabilnymi powierzchniami minimalnymi.
__________
241
182
y=
1 az
ae + e a
2
(6.11)
__________
243
Plateau poda swoje reguy na podstawie wielu bada eksperymentalnych opublikowanych w cytowanej pracy.
183
Sposb poczenia powierzchni minimalnych ma rwnie zwizek ze sposobami podziau przestrzeni w najbardziej efektywny sposb. Pojedyncza baka
mydlana (sferyczna) zamyka zadan objto powietrza za pomoc najmniejszej
powierzchni, a dwie zczone ze sob baki zamykaj za pomoc najmniejszej
__________
244
Jest to jeden z tzw. ktw Maraldiego. Nazwa pochodzi od nazwiska J.P. Maraldiego, ktry odkry je w 1712 r., badajc budow plastra miodu (Obs. sur les abeilles Mm.
Acad. R, Sciences (1712) 1731, 297331). Wczeniej Kepler wydedukowa na podstawie
waciwoci symetrii plastra miodu, e kt wierzchokowy kadej z komrek musi by taki,
jak dla dwunastocianu rombowego, jednak jego odkrycie pozostao nie zauwaone. Drugi
z ktw Maraldiego wynosi cos1(1/3) = 7031'43.6, Suma tych ktw daje 180 [143,
s. 498].
184
powierzchni dwie zadane objtoci powietrza245. Bonki mydlane d do minimalizacji swojej powierzchni, aby zminimalizowa energi potencjaln ukadu.
Optymalnym ksztatem dla pojedynczej izolowanej baki jest sfera. W konfiguracjach przestrzennych ukad cianek jest duo bardziej zoony.
Powierzchnie minimalne a roliny
Dwie opisane cechy, charakteryzujce powierzchnie minimalne (w tym
wypadku obiekty nieoywione bonki mydlane): staa warto naprenia powierzchniowego, wynikajca z rwnania (6.7) oraz minimalizacja
powierzchni, wynikajca z denia do minimalizacji energii potencjalnej
systemu, znajduj analogie w obiektach nalecych do wiata przyrody oywionej.
Oglne zasady, wedug ktrych struktury biologiczne dostosowuj si do warunkw zewntrznych, s znane i analizowane od dawna [143, 110]. Zwrcono
rwnie uwag na ich cechy fraktalne [113]. Ostatnie badania wykazuj [96],
e struktury te samooptymalizuj swj ksztat przez wzrost, z uwzgldnieniem
dziajcych na nie naturalnych obcie.
Optymalizacja oznacza w tym przypadku, e we wszystkich rozpatrywanych
strukturach246 stan staego naprenia na powierzchni biologicznego komponentu jest zawsze utrzymywany dla naturalnych przypadkw obcienia. Mechanizm
wzrostu drzew zapewnia sta dystrybucj napre na powierzchni pnia oraz
gazi [96, 110]. Kiedy drzewo ulega uszkodzeniu, np. ga zostanie zamana,
proces gojenia minimalizuje powierzchni obszaru wok uszkodzenia. Proces
naprawczy polega w tym wypadku na minimalizacji powierzchni wok uszkodzenia oraz powikszeniu przekroju pnia wok niego tak, aby zachowana bya
staa warto rozkadu napre.
Zasada rwnomiernego rozkadu napre powierzchniowych, ktr
w naturze zaobserwowano w drzewach, bya zastosowana do projektowania
i optymalizacji elementw konstrukcji inynierskich poddanych dziaaniu
obcie zmczeniowych [96, 97]. W tym przypadku proces optymalizacji
polega na dopuszczeniu wzrostu elementu do ksztatu o staym napreniu
powierzchniowym. Ze wzgldu na wystpowanie trjwymiarowego stanu
napre do optymalizacji jest stosowana staa warto naprenia zastpczego
HuberaMisesa (6.10) [12].
z =
1
2
2
2
( 1 2 ) + ( 2 3 ) + ( 1 3 )
2
(6.10)
__________
245
Dla przypadku jednej baki udowodni to w 1884 r. niemiecki matematyk H.A. Schwartz.
Problem dwch baniek, nazywany w literaturze, z ang. double bubble problem, zosta rozwizany
dopiero w marcu roku 2000 przez. amerykaskich matematykw: F. Morgana, M. Hutchingsa,
M. Ritoriego i A. Rosa [134].
246
Analizowane byy tak rne struktury biologiczne, jak pnie drzew, poczenia gazi,
poroe jeleni, rogi antylopy, pazury tygrysa itp. [96].
185
W przypadku optymalizacji konstrukcji inynierskich, warunek staego naprenia powierzchniowego, nie moe by speniony dla kadego moliwego przypadku obcienia. Podczas gdy ywe struktury, np. drzewa, mog dostosowywa
si do zmieniajcych si warunkw obcienia, przez adaptacyjny wzrost
w konstrukcjach inynierskich nie jest to moliwe. Z tego powodu decyzje
optymalizacyjne mog by podejmowane dla najbardziej krytycznego ukadu
obcie. Potrzeba ustalenia zasady projektowej, ktra by uwzgldniaa rne
przypadki obcienia w procesie optymalizacji i poszukiwania ksztatu, jest obszarem intensywnych prac badawczych247.
__________
247
C. Mattheck [6, 96] wykaza, e elementy konstrukcji optymalizowane zgodnie z biologicznymi zasadami staego naprenia powierzchniowego charakteryzuj si minimaln wag.
Na podstawie m.in. jego bada rozwinito metod ewolucyjnej optymalizacji konstrukcji
(ESO). Polega ona na iteracyjnym (z zastosowaniem metody elementw skoczonych) eliminowaniu z konstrukcji nieefektywnie uytego materiau (o maych napreniach). Podstaw
do eliminacji materiau jest porwnanie wielkoci naprenia HuberaMisesa z przyjt wartoci
porwnawcz.
248
Obecna nazwa gatunku to Victoria amazonica. Jego licie osigaj wielko do 4 m rednicy.
186
(rys. 6.24a) [110], ktrej mia suy jako schronienie i miejsce ekspozycji249.
Pomys ten zosta wkrtce powtrzony przez tego samego projektanta w znacznie
wikszym londyskim Crystal Palace250 (rys. 6.24c). Obiekt ten w rewolucyjny
sposb ujawni potencja dwch, stosunkowo nowych wwczas materiaw: stali
i szka. Zaprojektowany przede wszystkim do celw utylitarnych sta si w niezamierzony sposb swoistym manifestem i zwiastowa zbliajcy si modernizm.
a)
b)
c)
Rys. 6.24. Li roliny Victoria amazonica i obiekty inspirowane
jego charakterystyczn budow (opis w tekscie)
Echa tej samej inspiracji, ale w jake innej skali i w przeksztaconej twrczo
formie, mona rwnie odnale we wielkich moduach konstrukcji pniejszego
__________
249
187
o ponad sto lat od Crystal Palace, turyskiego Pallazzo del Lavoro251 (rys. 6.25)
[95, s. 16].
a)
b)
Rys. 6.25. Palazzo dle Lavoro w Turynie:
a) widok wntrza, b) widok z zewntrz
__________
251
Zbudowany w latach 19601961, wg projektu P.L. Nerviego. Moduy konstrukcji, oparte
na jednym supie, wysokim na 25 m, maj wymiar 4040 m [95, s.16], [108].
252
Zaprojektowana przez Antonio Gaudiego.
188
a)
b)
Rys. 6.26. Koci Sagrada Familia w Barcelonie
a) fragment korala madreporowego, b) detal gowicy kolumn
Podzia powierzchni zakrzywionych za pomoc siatki szecioktnej, inspirowany budow szkieletu radiolarii (rys. 6.11a), pojawi si ju w konstrukcji pawilonu amerykaskiego na wystawie wiatowej EXPO67 w Montrealu. Od tego
czasu rozwizanie to weszo na stae do praktyki projektowej. Innym, rwnie
wielkim, tego typu obiektem jest kopua EPCOT na terenie DisneyWorld
w Orlando na Florydzie253 (rys. 6.27b). Jej podobiestwo do struktury oka kryla
antarktycznego (Euphausia superba) (rys. 6.27a) jest bardzo wyrane.
a)
b)
Rys. 6.27. Geodezyjna kopua prtowa: a) oko kryla antarktycznego,
b) kopua EPCOT w Orlando, na Florydzie
__________
253
189
a)
b)
Rys. 6.28. Dziedziniec British Museum w Londynie:
a) filotaksja rojnika b) widok wewntrzny
Zadaszenie nad peronami i nad wejciem do budynku Dworca Oriente w Lizbonie (rys. 6.29b) ma form silnie zdominowan przez ukad stalowych poprzecznych
eber, odchodzcych od elementw podunych. Ukad taki przypomina budow
krgosupa ryby255 (rys. 6.29a).
a)
b)
Rys. 6.29. Dworzec Oriente w Lizbonie: a) szkielet ryby,
b) widok stalowej konstrukcji przekrycia peronw
__________
254
190
a)
b)
Rys. 6.30. Budynek Swiss Re Tower w Londynie:
a) gbka szklana Euplectella aspergillum, b) widok z zewntrz
__________
256
191
a)
b)
Rys. 6.31. Gniazdo wikacza (a) i konstrukcja obudowy
stadionu olimpijskiego w Pekinie (b)
__________
259
Najwybitniejszymi projektantami i badaczami dwukrzywiznowych powok elbetowych
byli w tym okresie: pracujcy w Meksyku Hiszpan, Felix Candela oraz Szwajcar, Heinz Isler.
260
Pionierem w pocztkowej fazie rozwoju konstrukcji membranowych by niemiecki
architekt Frei Otto. W zaoonym i kierowanym przez niego Institut fr Leichte Flchentragwerke (IL)
w Stuttgarcie prowadzono w latach 19641991 badania nad formami strukturalnymi, ktre umoliwiaj spenienie wymaga zasady lekkoci, tzn. uzyskiwaniu przez optymalizacj ksztatu stabilnoci i wytrzymaoci, z uyciem minimalnej iloci materiau. W badaniach tych, polegajcych przede
wszystkim na pracy eksperymentalnej, uczestniczyy interdyscyplinarne zespoy skadajcych si
z architektw, biologw i inynierw (wg ustnej relacji arch. M. Balza, uczestnika tych prac).
261
Rwnolegle rozwijay si, gwnie w USA, prace nad zastosowaniami konstrukcji pneumatycznych. Przeomowym wydarzeniem dla rozwoju konstrukcji z tkanin bya wystawa wiatowa EXPO70, w Osace, od ktrej zaczto oba rodzaje konstrukcji traktowa jako jedn grup
membran tekstylnych [134].
262
Przeciwnicy takiego projektowania podkrelaj, e staa warto naprenia powierzchniowego
jest moliwa wycznie dla jednego przypadku obcienia w praktyce dla stanu naprenia wstpnego. Z tego wzgldu ksztatowanie takie jest uzasadnione dla konstrukcji o dominujcym udziale ciaru wasnego w caoci obcie. Jednak, w przypadku konstrukcji membranowych tak nie jest.
192
a)
b)
Powierzchnie synklastyczne (rys. 6.20) mog by realizowane z wiotkich tkanin jedynie jako konstrukcje pneumatyczne. Przykadem jest pawilon Big Wave
na wystawie EXPO89 w Jokohamie264 (rys. 6.33).
__________
Co wicej obcienia zmienne mog mie i najczciej maj rne kierunki dziaania i bardzo
rne wartoci. Dlatego w wielu przypadkach korzystniejsze jest rnicowanie wartoci napre
wstpnych, co prowadzi do uzyskania membrany o ksztacie innym ni minimalny, chocia stabilnym.
263
Wykonana przez firm, Birdair w 1972 r. (proj. arch. J. Shaver, proj. konstr. B. Campbell).
By to pierwszy obiekt, wykonany z tkaniny z wkna szkalnego pokrytego teflonem (na podstawie
materiaw firmy Birdair).
193
Inspiracj dla formy budynku Opery w Sydney (rys. 6.34b) byy wypenione
wiatrem agle jachtw na morzu265. Ale elbetowe upiny przekrycia wydaj si
blisze sw form niektrym rodzajom muszli morskich (rys. 6.34a).
a)
b)
Rys. 6.34. Opera w Sydney: a) przykad muszli morskiej Acephala,
b) widok budynku z zewntrz
Nieskoczone wielociany o powierzchniach siodowych tworz formy strukturalne nazywane gbkami [80, 84] lub labiryntami [24]. Przykadem wystpowania
takiej formy w przyrodzie jest struktura kostna wypeniajca grn cz czaszki
sonia (rys. 6.35a). Struktur labiryntow zidentyfikowano rwnie w ukadzie
przestrzennym kamienicy Casa Mila w Barcelonie266 (rys. 6.35b) [84].
a)
b)
Rys. 6.35. Struktura labiryntowa (gbki): a) budowa czaszki sonia,
b) elewacja kamienicy Casa Mila w Barcelonie
__________
264
194
Twrcy przedstawionych wybranych obiektw kierowali si rnymi przesankami w fazie poszukiwania inspiracji, rny by stan dostpnej im wiedzy
technicznej i stosowali rne kryteria decyzyjne w wyborze formy. Nie zawsze
poszukiwali inspiracji w naturze. Jeeli pomimo to, mona dostrzec pewne relacje
pomidzy ich dzieami a formami naturalnymi, to przyczyn moe by jedno
uwarunkowa topologicznych obowizujcych w przestrzeni, ktre wyznaczaj
ramy dowolnoci ksztatowanych w niej form.
a)
b)
Rys. 6.36. Stacja kolejowa w Oberhausen:
a) inspiracja skadowisko zomu, b) widok budynku stacji
195
(6.11)
__________
267
196
i dwadziecia osiem wyj daje moliwo wylosowania 251 548 592 grafw
stopnia 8, ktre mog by narysowane.
Ze wzgldu na przydatno strukturaln jest moliwe naoenie pewnych
ogranicze na procedur losowego wyboru. Mona na przykad narzuci minimalny stopie wierzchokw po zakoczeniu losowania. W takiej sytuacji korzystniejsze moe by losowanie nie krawdzi, ktre bd zrealizowane lecz krawdzi,
ktre bd usunite. Jeeli usunicie krawdzi prowadzioby do obnienia walentnoci incydentnego z ni wierzchoka, poniej narzuconej wartoci losowanie
byoby powtarzane.
a)
b)
Rys. 6.37. Losowa realizacja krawdzi w grafie:
a) graf ze wszystkimi wyjciami dla moliwych realizacji krawdzi,
b) graf powstay przez losowy wybr realizowanych krawdzi
r=
V
r =2
(6.12)
__________
268
Jedn z rnic pomidzy modelem A a modelami B i C jest to, e w tym modelu wszystkie
krawdzie s losowane z tym samym prawdopodobiestwem [111, s. 98].
269
Patrz pkt 2.3.5.
197
q=
V
q=2
(6.13)
P ( G ) = p q (1 p) 2
(6.14)
(1 p )
n 1 r
(6.15)
(6.16)
Rozkad liczby wierzchokw o walentnoci ri jest zbliony do rozkadu Poissona, zgodnie z ktrym wikszo wierzchokw ma w przyblieniu tak sam
warto walentnoci, blisk redniej walentnoci r.
Rozpatrzmy teraz przykad formy strukturalnej opartej na przypadkowym
wzorcu naturalnym, ktrej siatka jest odzwierciedleniem ukadu spka na powierzchni pokrywy lodowej jeziora (rys. 6.38a).
a)
b)
Rys. 6.38. Forma strukturalna oparta na przypadkowym wzorcu naturalnym: a) spkana tafla
pokrywy lodowej jeziora, b) graf odpowiadajcy wzorcowi z rys. (a)
198
Jeeli zastpimy linie spka odcinkami i uzupenimy rysunek konturem brzegowym (rys. 6.38b), to otrzymamy schemat pewnej siatki losowo rozmieszczonych prtw. Dla takiej struktury moemy sporzdzi diagram wystpowania
wszystkich r-walentnych wierzchokw (rys. 6.39a) i q-walentnych cian
(rys. 6.39b). Rozkady te s charakterystyczne. rednie wartoci w tym przykadzie wynosz: r = 3.963 i q = 4.041.
a)
b)
Rys. 6.39. Rozkad statystycznych charakterystyk dla struktury z rys. 6.38b):
a) r-walentnych wierzchokw, b) q-walentnych cian
(6.17)
__________
270
O takim wskaniku efektywnoci konstrukcji, odnoszcym si do najkrtszej drogi przekazywania obcie na fundamenty, pisa Frei Otto w Architecture et Bionique. Construction
naturelles. Editions Delta et Spes (1985).
199
taka sama jak od vj do vi). rednia dugo cieki l jest redni arytmetyczn
wielkoci najkrtszych cieek dla wszystkich par wierzchokw w grafie.
W grafach losowych rednia dugo cieki jest proporcjonalna do logarytmu ze
stopnia grafu: l log n [10, s. 105]. Zaobserwowano, e nawet dla bardzo duych
grafw l jest relatywnie mae. Jest to tzw. efekt wiat jest may271 [10, s. 105].
W modelu ErdsaRnyiego zaoono idealn losowo, czyli kada moliwa
krawd miaa takie samo prawdopodobiestwo realizacji. By te stosowany w nieco
zmienionej wersji, jako tzw. model konfiguracji, w ktrym graf ma okrelon dystrybucj walentnoci wierzchokw, pk, zamiast staej wielkoci prawdopodobiestwa.
Odmienne podejcie jest stosowane w sieciach bezskalowych272, czyli sieciach,
ktre charakteryzuj si bardzo nierwnomiernym rozkadem krawdzi (pocze).
Zdecydowana wikszo wierzchokw (wzw) takiej sieci jest poczona z niewielk liczb innych wierzchokw, a niewielka liczba wierzchokw jest poczona
wielk liczb krawdzi z innymi wierzchokami. Wzy takie, nazywane te hubami,
znaczco przypieszaj dystrybucj wielkoci przekazywanych przez krawdzie
jako noniki: si, informacji (np. w przypadku sieci telekomunikacyjnych) itp.
Obecno hubw istotnie skraca redni dugo cieki w sieci. Przykadem zastosowania takiego rozwizania w ksztatowaniu systemw konstrukcyjnych s podpory przekrycia hali dworca lotniczego w Stuttgarcie (rys. 6.40).
Przykadem sieci typu wiat jest may jest sie BarabsiAlberta [9]. W tym
modelu graf jest konstruowany w procesie rekurencyjnym, w ktrym stosowana
jest zasada preferowanego poczenia. Polega ona na tym, e gdy kady nowy
__________
271
272
200
(6.19)
gdzie wykadnik.
W modelu BarabsiAlberta, = 3, podczas gdy w grafach tego typu obserwowanych w naturze, 2< < 3. rednia dugo cieki w tych grafach jest logarytmicznie proporcjonalna do liczby wierzchokw: l log n. Przez wykadniczy
rozkad walentnoci wierzchokw, system przejawia swoj samoorganizacj do
stanu bezskalowego. Przedstawiono porwnanie przykadowych grafw losowych
wedug modelu ErdsaRnyiego (rys. 6.41a) i sieci typu wiat jest may, wedug modelu BarabsiAlberta (rys. 6.41b) [10, s. 105].
a)
b)
__________
273
Nazwa wiat jest may pochodzi od Stanleya Milgrama, ktry w wyniku przeprowadzonego w 1967 r. eksperymentu stwierdzi, e odlego pomidzy dowolnymi dwiema
osobami na Ziemi, mierzona liczb porednikw w przekazywaniu informacji wynosi ok. 6 osb.
201
__________
274
202
(6.19)
L S
= =
l s
(6.20)
Wspczynnik jest nazywany odpowiednio wspczynnikiem deflacji lub inflacji i jest on wspczynnikiem skali dla nowych generacji linii (rys. 6.42).
203
L = alL l + a sL s
(6.21)
S = alS l + a sS s
asL
alL
(6.22)
asS
(6.23)
alS
( a )( a ) = a
L
l
S
s
L
s
alS
(6.24)
1/ 2 = alL + asS
(a
L
l
(6.25)
(6.26)
(6.27)
1/ 2 =
1 L
S
al as
2alS
(a
L
l
(6.28)
Nn
N
1
= n +1 = b + b 2 + 4a
2
N n 1
Nn
(6.29)
204
205
Wsppracownik de Bruijna R. Wieringa, zauway, e jeli zamiast hiperszecianw piciowymiarowych zostan uyte hiperszeciany szeciowymiarowe
(d = 6), to dwuwymiarowy (paski) parkieta Penrosea stanie si siatk trjwymiarow (przestrzenn). Ta nowa tesselacja bdzie zbudowana z takich samych
rombw, jak parkieta paski, jednak inaczej zorientowanych. Taki przestrzenny
wariant parkietau nieperiodycznego nosi nazw dachu Wieringa [115, s. 1].
Dach Wieringa mona skonstruowa, jeeli pi rodkowych wektorw krawdzi parkietau Penrosea, bdzie skierowanych rwnolegle do wektorw czcych rodek dudziestocianu foremnego i pi jego wierzchokw. Moliwe jest
206
__________
277
207
pi = cri ,
l = 0, 1, 2, ..., q
(6.30)
__________
279
A.G.M Michell The Limits of Economy of Material in Frame Structures. Phil Mag. S.6.
Vol. 8. No. 47, (1904), s. 589597. Publikacja ta, przez dugi okres niedoceniona, zostaa
w latach 70. ubiegego stulecia ponownie odkryta, m.in. w pracach W. Zalewskiego [173, 174].
208
Jeeli
a=
sin
,
sin ( + )
c=
sin
,
sin ( + )
(6.31)
209
Do ciekawej obserwacji prowadzi porwnanie kratownicy Michella z filotaksj sonecznika. Podobnie jak w przypadku filotaksji ananasa (patrz pkt
6.2.1), w owocu sonecznika moemy dostrzec dwie rodziny linii spiralnych,
tworzcych charakterystyczne ukady, korespondujce z kratownic Michella
(rys. 6.49).
Topologia Michella umoliwia realizacj rnych form strukturalnych, ktre cechuj si du rwnomiernoci wykorzystania wszystkich elementw
[127, s. 129]. Przykad konstrukcji opartej na tym modelu przedstawiono
w rozdziale 7.
210
Kady podgraf, ktry jest iloczynem jednego z grafw, G i wektora krawdziowego {h}, innego grafu, H:
G V ( H ) =
U ( G {h})
(6.32)
hH
jest nazywany G-wknem i oznaczany Gh. Kady G{h} jest kopi G. Iloczyn
kartezjaski jest zatem sum wszystkich G-wkien i analogicznie sum wszystkich H-wkien [67, s. 4]. Na rysunku 6.51 jedno z X-wkien jest zaznaczone
na czerwono. Losowo w iloczynie kartezjaskim mona wprowadza przez
manipulowanie poszczeglnymi wknami grafw, dziki czemu moliwa jest
kontrola kocowego poziomu losowoci280.
__________
280
211
kretn. Poniej przedstawiono koncepcj metody, nazwanej rekonstrukcj topologiczn dwigarw powierzchniowych, w ktrych budowa modelu przebiega
w kierunku odwrotnym: od dyskretnego prototypu, do powierzchniowej formy
strukturalnej.
Strumienie si w dwigarach powierzchniowych
Rozpatrzmy na wstpie relacj pomidzy dwigarami powierzchniowymi
i strumieniami si wystpujcymi wewntrz konstrukcji. Koncepcja strumieni si
pojawia si w pracach W. Zalewskiego281 i nieco pniej J. Schlaicha282.
U rde obydwu metod ley spostrzeenie, e konieczno spenienia zasady
minimalnej energii powoduje, i w konstrukcji powierzchniowej obcienia zewntrzne przenoszone s w sposb podobny jak w przypadku kratownic, czyli
wytwarzaj si swoiste cieki, po ktrych s one przekazywane moliwie najkrtsz drog na podpory. Obydwie metody pozwalaj zastpi cige obszary
przekazywania napre wyimaginowanym systemem prtw, ktre przenosz
tylko ciskanie i rozciganie [173].
Podstawowa koncepcja obu metod polega na podziale dwigara powierzchniowego na mniejsze podobszary dwch rodzajw:
obszary statycznej niecigoci, oznaczane liter D lub T283,
obszary liniowego rozkadu napre, oznaczanych liter B lub R284.
Rozkad obu rodzajw podobszarw zaley od trajektorii napre gwnych,
ktre wynikaj z obcie dziaajcych na dwigar i z warunkw podparcia. Nastpnie trajektorie napre s traktowane jako wirtualna, kratownicowa konstrukcja prtowa. Prty w takiej konstrukcji mog mie konfiguracj rwnoleg,
wachlarzow lub mieszan. Przekrj prtw moe by pryzmatyczny, butelkowy
lub wachlarzowy. Tak, jak w rzeczywistej konstrukcji kratownicowej, wszystkie
prty s albo ciskane, albo rozcigane. czce je wzy mog przenosi ciskanie (oznaczane jako typ CCC), rozciganie (oznaczane jako typ TTT) lub ciskanie i rozciganie (oznaczane jako typy CCT i CTT).
Na rysunku 6.52 przedstawiono ogln zasad konwersji konstrukcji powierzchniowej w prtow. Przykadowa belka-ciana jest obciona w poowie rozpitoci
si skupion P. Sia ta jest przekazywana na podpory, za pomoc systemu trzech
wyimaginowanych prtw, z ktrych dwa s ciskane (zaznaczone lini przerywan), a jeden rozcigany (zaznaczony lini cig). Prty ciskane przedstawione s
w dwch wariantach: jako pryzmatyczny (po lewej stronie rysunku) i jako butelko-
__________
281
Wacaw Zalewski nazwa t metod Flow of Forces [173]. Metoda ta ma bardziej oglny
charakter ni metoda J. Schlaicha, gdy dotyczy nie tylko dwigarw powierzchniowych,
ale moe by rwnie skutecznie stosowana do ksztatowania efektywnych form konstrukcji
prtowych.
282
Jrg Schlaich sformuowa j w pracy: Schlaich, J., Schfer, K., Jennewein, M.: Toward
a Consistent Design of Structural Concrete, PCI Journal, Vol. 32, No. 3, (1987), s. 74150,
pod nazw STM (Strut and Tie Method).
283
Od ang. D discontinuity (Schlaich) lub T transition (Zalewski).
284
Od ang. B Bernoulli (Schlaich) lub R regular (Zalewski).
212
Kolejne przykady przedstawiaj dyskretyzacj dwch przykadowych tarczownic. W pierwszym z nich, analizowana jest kwadratowa, symetrycznie obciona tarczownica. Mapie napre w tej tarczownicy (rys. 6.53a) odpowiada okrelony ukad trajektorii napre gwnych (rys. 6.53b). Ze wzgldu na stosunek
rozpitoci do wysokoci, wyimaginowana kratownica wewntrzna skada si nie
z trzech prtw, jak na rysunku 6.52, lecz jest bardziej rozbudowana (rys. 6.54).
a)
b)
Rys. 6.53. Kwadratowa, symetrycznie obciona tarczownica:
a) mapa napre, b) trajektorie napre gwnych
213
214
215
Kolejne kroki w tej metodzie zostan przedstawione na przykadzie siatki pajczyny z rysunku 6.58. Stanowi ona dostatecznie nieregularny285 model pocztkowy
(prototyp formy), a jednoczenie jej strukturalna przydatno zostaa zweryfikowana
w sposb naturalny. W pierwszym kroku, wszystkie krawdzie modelu topologicznego s traktowane jako prty, aproksymujce trajektorie napre gwnych pewnej nieznanej tarczownicy. Jest to tylko proste, mylowe przypisanie funkcji do
obiektw. W kolejnym, bardziej kreatywnym kroku, model jest oddzielany od swojego naturalnego rda (rys. 6.59). Teraz, od decyzji projektanta zaley zaproponowanie konturu brzegowego i warunkw podparcia i obcienia. W ten sposb
otrzymywany jest model paskiej konstrukcji prtowej (rys. 6.60).
Rys. 6.60. Model paskiej konstrukcji prtowej utworzonej na bazie siatki pajczyny,
z ustalonymi a priori miejscami przyoenia obcie zewntrznych
Z tego modelu, po przeprowadzeniu oblicze, otrzymywane s wartoci i kierunki si we wszystkich prtach. Przedstawiono wyniki analizy przeprowadzonej
dla modelu, po przyjciu jednostkowej wartoci si, dla uzyskania informacji jedynie na temat znaku si w prtach, a nie ich wartoci (rys. 6.61). Rozciganie jest
zaznaczone odcieniami bkitu, a ciskanie odcieniami brzu. W trzecim kroku,
wyznaczane s niezbdne wymiary i ksztat prtw i nanoszone na model.
__________
285
216
Koczy to procedur rekonstrukcji topologicznej dwigarw powierzchniowych z modeli inspirowanych dyskretnymi formami naturalnymi. Zrozumiae jest,
e rezultat kocowy w bardzo duym stopniu zaley od decyzji podejmowanych
na kadym etapie procesu. Rne sposoby podparcia, zmiana zaoonych
warunkw obcienia, inny wybr ksztatu prtw itp. doprowadz do innego
rezultatu kocowego. Decyzje podejmowane przez projektanta s w tym zakresie
kluczowe [174].
217
wolno wycznie zagina, bez cicia i klejenia. Za pomoc tej techniki wykonywane s dekoracje, zabawki, a nawet drobne dziea sztuki. W ostatnim okresie,
dziki pracom K. Miura i T. Tachi, sztuka origami nabraa znaczenia dla ksztatowania form konstrukcyjnych obiektw architektonicznych [102, s. 13]. Punktem
wyjcia ich rozwaa byo spostrzeenie, e paskie siatki tesselacji o wierzchokach 4-walentnych odpowiadaj wyjciowej konfiguracji kartki papieru, wstpnie
zagitej przed zoeniem. Jest to model konstrukcji, skadajcej si ze sztywnych,
paskich paneli, poczonych zawiasowo wzdu krawdzi. S to tzw. konfiguracje
Miura-ori286. Charakteryzuj si one naprzemiennym wystpowaniem linii
grzbietw i dolin oraz pofadowaniem powierzchni pomidzy tymi liniami.
Powierzchnie te s ukadem rwnolegobokw. Poniej przedstawiono fazy deformacji paszczyzny wok 4-walentnego wierzchoka, w czasie skadania kartki
papieru (rys. 6.64) [102, s. 4]. Pomidzy ktami opisujcymi ukad paszczyzn
zachodzi relacja (6.33).
tg cos = tg
(6.33)
__________
286
Koryo Miura opracowa konfiguracj, nazywan obecnie Miura-ori, pracujc nad sposobem skadania duych baterii sonecznych dla satelitw, w ramach japoskiego programu kosmicznego. Pomys zastosowania takiej transformacji w architekturze, pojawi si pniej. Duy
wkad w jego rozwj miay prace studenta i doktoranta Tomohiro Tachi, a pniej ich wsplne
prace (rdo: osobista rozmowa z T. Tachi).
218
a)
b)
Rys. 6.66. Fadowa forma strukturalna uzyskana
na podstawie wzoru z rys. 6.65
__________
287
W przedstawionym przykadzie korzystano z programu FreeformOrigami v.0.1.8 Alpha,
opracowanego przez T. Tachi.
288
Patrz rozdz. 4.3.
219
Metod ksztatowania form strukturalnych za pomoc procedury origami, pojawia si bardzo niedawno i znajduje si obecnie w okresie bardzo intensywnego
rozwoju, przycigajc uwag coraz liczniejszych badaczy. Niedawno odkryto
zwizki pomidzy ksztatowaniem t metod form cylindrycznych a geometri
wielocianw gwiadzistych289. W przekonaniu autora, metoda ta ma wielki potencja i bdzie w przyszoci stosowana w praktyce projektowej. W rozdziale 7
przedstawiono analiz przekrycia uksztatowanego na podstawie wzoru z rysunku
6.65 za pomoc metody origami.
__________
289
Patrz rozdzia 2.
__________
290
Tytu rozdziau zaczerpnity zosta z ksiki Lecha Jczmyka Dlaczego toniemy, czyli
jeszcze nowsze redniowiecze Zysk i S-ka, Pozna (2011), s. 50.
291
Gotfryd Wilhelm Leibniz De veritatibus primis, 1686 r. Omne possibile exigit existere.
222
powierzchni minimalnych,
kratownic Michella,
tesselacji aperiodycznych,
origami.
Dla kadego przykadu przedstawiono zadanie funkcjonalne do rozwizania
i wynikajce z niego wymagania i ograniczenia. Nastpnie podano sposb ksztatowania systemu konstrukcyjnego oraz podstawowe wyniki analizy statycznej.
__________
292
293
223
Moduy sprystoci w obu kierunkach wyznaczono z wykresw naprenieodksztacenie, dostarczonych przez producenta, dla zaoonej kompensacji tkaniny rwnej 2.5%.
Elementy cignowe przyjto ze wstpnie przecignitych lin stalowych, o module
sprystoci E = 165 GPa i wytrzymaoci na rozciganie fd = 1770 MPa. Dla gwnych cigien przyjto liny o rednicy d = 35 mm, a dla cigien brzegowych liny
o rednicy d = 10 mm. Supy przyjto z rur stalowych bez szwu 2508 mm, o dugoci
7.0 i 12.0 m, dziki czemu wysoko konstrukcyjna przekrycia wyniesie 5.0 m.
a)
b)
Rys. 7.2. Modelowanie numeryczne membrany tekstylnej: a) model obliczeniowy
w metodzie gstoci si (FDM), b) interfejs programw Cadisi i EASY
224
Dla wiotkiej membrany, ktrej ksztat pocztkowy, tzn. przyjmowany do dalszych oblicze, cile czy si z wprowadzonym nacigiem wstpnym, konieczne
jest przeprowadzenie procesu wstpnego ksztatowania formy. Przeprowadzony
on zosta numerycznie, za pomoc programu Cadisi, dla schematu z rysunku 7.3
[133]. Przyjto dwie wartoci nacigu wstpnego w membranie:
Nini = 2 kN/m
Nini = 10 kN/m
Uzyskan form pocztkow, dla Nini = 2 kN/m przedstawiono na rysunku
7.4a, a dla Nini = 10 kN/m na rysunku 7.4b. Porwnanie obu form w rzucie
przedstawia rys. 7.4c, a widok aksonometryczny membrany dla Nini = 10 kN/m
rys. 7.4d.
Widoczne jest wiksze zakrzywienie cigien brzegowych przy zwikszeniu
nacigu wstpnego. Siy wewntrzne w membranie, wyznaczone za pomoc programu EASY, wykazuj rwnomierny rozkad dla obu nacigw, przy widocznym
zwikszeniu przy cignach grzbietowych i brzegowych, gdzie nastpuje zaburzenie ukadu membranowego (rys. 7.5a i 7.6a). Istotne rnice dotycz wielkoci si
w obu przypadkach (rys. 7.5b i 7.6b).
__________
294
Ang. Force Density Method. Metoda ta zostaa sformuowana przez K. Linkwitza
i H.-J. Scheka, w 1971 r. [134].
295
Nazwa ogniwo (ang. link) zostaa wprowadzona przez analogi do elementw acucha.
296
Programy opracowane przez firm Technet GmbH, z Berlina. Korzystano z programu
Cadisi w wersji 3.37 i z programu EASY w wersji 7.6.
225
a)
b)
c)
d)
Rys. 7.4. Ksztat membrany uzyskany w procesie numerycznego ksztatowania formy:
a) dla nacigu wstpnego Nini = 2 kN/m, b) dla nacigu wstpnego Nini = 10 kN/m,
c) porwnanie obu form, d) widok aksonometryczny membrany
dla nacigu wstpnego Nini = 10 kN/m
a)
b)
Rys. 7.5. Siy w membranie o nacigu wstpnym Nini = 2 kN/m:
a) rozkad na powierzchni membrany, b) wartoci w czci rodkowej297 [kN]
__________
297
Rysunek 7.5b obejmuje cz zaznaczon prostoktem, na rys.7.5a. Wartoci odniesione
s do jednego prtowego elementu zastpczego ogniwa.
298
W literaturze angielskojzycznej zjawisko takie okrela si jako ponding.
226
rozkad si wewntrznych dla obu wartoci nacigu wstpnego (rys. 7.8a i 7.9a)
i wielkoci si w czci rodkowej membrany (rys. 7.8b i 7.9b).
a)
b)
Rys. 7.6. Siy w membranie o nacigu wstpnym Nini = 10 kN/m:
a) rozkad na powierzchni membrany, b) wartoci w czci rodkowej [kN]
a)
b)
Rys. 7.8. Siy w membranie o nacigu wstpnym Nini = 2 kN/m,
obcionej workiem nienym Ps = 15 kN/m2: a) rozkad na powierzchni membrany,
b) wartoci w czci rodkowej [kN]
227
a)
b)
Rys. 7.9. Siy w membranie o nacigu wstpnym Nini = 10 kN/m,
obcionej workiem nienym Ps = 15 kN/m2: a) rozkad na powierzchni membrany,
b) wartoci w czci rodkowej [kN]
a)
b)
Rys. 7.10. Porwnanie odksztacenia membran
obcionych workiem nienym Ps = 15 kN/m2: a) dla nacigu wstpnego Nini = 2 kN/m,
b) dla nacigu wstpnego Nini = 10 kN/m
228
Powoka o wikszej wartoci nacigu wstpnego wykazuje mniejsze odksztacenia pod wpywem obcie zewntrznych, a jej ksztat jest odbierany jako
bardziej dynamiczny. Na rysunkach 7.12 i 7.13 przedstawiono wizualizacje
zaprojektowanego obiektu.
229
a)
b)
c)
d)
230
a)
b)
Rys. 7.16. Schemat do numerycznego wyznaczenia formy pocztkowej membrany namiotu:
a) rzut, b) widok boczny
231
liny o rednicy d = 10 mm, a dla cigna grzbietowego lin podwjn d = 210 mm.
Supki boczne i piercie grny przyjto z rur kwadratowych 60605 mm,
a maszt rodkowy z rury kwadratowej 1001005 mm. Numeryczne wyznaczenie formy pocztkowej membrany przeprowadzono dla zadanego konturu brzegowego, za pomoc programu Cadisi (rys. 7.16). Nacig wstpny przyjto o wartoci
Nini = 2 kN/m. Uzyskany ksztat pocztkowy membrany przedstawiono na rysunku 7.17. Widoczna jest dobra zgodno ksztatu wyznaczonego numerycznie
z ksztatem uzyskanym przez modelowanie fizyczne.
a)
b)
Rys. 7.17. Ksztat membrany uzyskany w procesie numerycznego ksztatowania formy
dla nacigu wstpnego Nini = 2 kN/m: a) widok boczny, b) widok frontowy
232
a)
b)
Rys. 7.19. Kocowy schemat konstrukcji namiotowej pawilonu,
po zakoczeniu ksztatowania formy, wymiary w [cm]
Rozkad si wewntrznych w membranie przedstawia rysunek 7.18. Charakterystyczne jest zwikszenie wytenia w pobliu cigna grzbietowego i koncentracje napre w miejscach zaama konturu brzegowego. Ustalona geometria kocowa (rys. 7.19) staa si podstaw do realizacji pawilonu299. Za pomoc
programu EASY opracowano wykroje tkaniny do wykonania membrany. Podzia
powierzchni ustalono przez prowadzenie linii geodezyjnych dla zaoonej szerokoci handlowej tkaniny rwnej 2.50 m. Schemat podziau i ukad brytw przedstawiono na rysunku 7.20. Widok fragmentu zrealizowanego obiektu przedstawiono na rysunku 7.21.
__________
299
233
__________
300
Teller.
Przykad pochodzi z projektu Brama III Tysiclecia we Wrocawiu. Autor arch. Micha
234
i +1 = i +
(7.1)
__________
301
235
236
AD, nie nakadano wygenerowanej siatki, przyjmujc prty midzy wzami ssiednich cian, AB i DC. Pomidzy korespondujcymi spiralami przewidziano
skratowanie, ktre spowodowao, e powstaa struktura przypominajca zagite
licie palmy (rys. 7.27 i 7.28b).
237
Uzyskany, w wyniku opisanej procedury, system konstrukcyjny, zosta przeanalizowany pod wzgldem statyczno-wytrzymaociowym. Obliczenia zostay
wykonane za pomoc programu Autodesk Robot Structural Analysis Professional
2011. Do oblicze przyjto, e prty wiey bd wykonane z rur kwadratowych o
przekroju 20020010 mm, ze stali S355. Model obliczeniowy konstrukcji przedstawiono na rysunku 7.28. Jako obcienie przyjto wiatr dziaajcy na cian AB,
o wartoci 0.80 kN/m2. Obcienie to zostao przyoone w postaci si skupionych
o wartoci Fx = 18.40 kN do wzw lecych na przeciciach linii spiralnych
z krawdziami A i B (rys. 7.29a).
a)
b)
Rys. 7.28. Model obliczeniowy wiey: a) widok oglny, b) detal
238
a)
b)
Rys. 7.29. Analiza statyczna wiey A: a) obcienie wiatrem, dziaajcym na cian AB [kN],
b) wykresy si osiowych Fx w prtach [kN]
a)
b)
Rys. 7.30. Analiza statyczna wiey A: a) wykresy si poprzecznych Fz w prtach [kN],
b) wykres odksztace [cm]
239
Uzyskany w wyniku analizy obliczeniowej rozkad si wewntrznych przedstawiono na rysunkach 7.29b i 7.30a. Maksymalne wartoci si osiowych wynosz: dla ciskania Fxc, max = 275.67 kN, a dla rozcigania Fxt, max = 606.65 kN.
Siy poprzeczne maj wartoci ekstremalne rwne Fz, max = 51.70 kN
i Fz, min = 50.06 kN. Rozkad ten zgadza si bardzo dobrze z przyjtymi zaoeniami. Szczeglnie warte podkrelenia jest to, e pomimo uprzestrzennienia
struktury rnic w uksztatowaniu siatki prtw w stosunku do modelu teoretycznego i nieco innego sposobu obcienia nastpio wyrane rozdzielenie si
ciskajcych i rozcigajcych midzy dwie rodziny linii spiralnych (rys. 7.29b).
Zaproponowana forma okazaa si rwnie bardzo sztywna, maksymalne przemieszczenie poziome najwyej pooonego wza wynosi ux =3.0 cm (rys.7.30b),
co stanowi zaledwie h/1347 wysokoci wiey. Jest to szczeglnie istotne
ze wzgldu na wraliw na przemieszczenia szklan okadzin cian.
__________
302
240
a)
b)
Rys. 7.32. Konstrukcja w formie rusztu jednowarstwowego:
a) schemat, b) rozkad obcienia niegiem na prty
__________
303
241
Rozkad, wyznaczonych w wyniku analizy si wewntrznych w prtach przedstawiono na rysunkach 7.33, 7.34 i 7.35. Maksymalne wartoci si osiowych wynosz: dla ciskania Fxc, max = 468,32 kN, a dla rozcigania Fxt, max = 468,26 kN. Siy
poprzeczne maj wartoci ekstremalne rwne: Fz, max = 51,29 kN i Fz, min = 37,75 kN.
Dla momentw zginajcych ekstremalne wartoci wynosz: My, max = 50,05 kNm
i My, min = 53,33 kNm. Wykres odksztace konstrukcji przedstawiono na rysunku 7.36. Maksymalna warto ugicia wynosi uz = 0,6 cm.
W drugim przyblieniu analizowan konstrukcj przeksztacono na ruszt trjwarstwowy. Grn warstw stanowi wczeniej analizowany ruszt o ukadzie
parkietau A5 (rys. 7.32a), a warstw doln dualny do niego ukad prtw
o geometrii siatki linii Ammanna (rys. 7.37a). W warstwie rodkowej zastosowano
supki w staych punktach przecicia (w rzucie) linii Ammanna z krawdziami
242
a)
b)
c)
Rys. 7.37. Konstrukcja w formie rusztu trjwarstwowego: a) schemat widok z gry,
b) schemat widok aksonometryczny c) rozkad obcienia niegiem na prty
243
Porwnanie wynikw oblicze dla rusztu jednowarstwowego z wynikami oblicze dla rusztu trjwarstwowego, pokazuje, e rozkad si osiowych i poprzecznych oraz momentw zginajcych zmieni si w nieznacznym stopniu. W przypadku rusztu trjwarstwowego zmniejszyy si ich wartoci. W warstwie grnej
244
245
a)
b)
Rys. 7.43. Porwnanie dystrybucji siy skupionej w strukturze
schemat obcienia si Fz = 100 kN: a) ruszt jednowarstwowy, b) ruszt trjwarstwowy
a)
b)
Rys. 7.44. Porwnanie dystrybucji siy skupionej w strukturze
siy podune Fx w prtach [kN] : a) ruszt jednowarstwowy, b) ruszt trjwarstwowy
246
Dla oceny efektywnoci dystrybucji si przez struktury o ukadzie aperiodycznym wykonano analiz przypadku obcienia pojedyncz si skupion, przyoon w pobliu rodka struktury. Analizowany by zarwno ruszt jednowarstwowy
(rys. 7.43a), jak i ruszt trjwarstwowy (rys. 7.43b). W obu przypadkach przyjto
si o wartoci Fz = 100 kN.
a)
b)
247
Zaproponowano przekrycie elbetowe, tarczownicowe, o ukadzie fadowym. Do ksztatowania przekrycia zastosowano metod orgiami. Zaoono,
e analizowana bdzie konstrukcja o konfiguracji Miura-ori304. Proces ksztatowania formy przeprowadzono za pomoc programu Freeform Origami305. Przyjto jako wzr wyjciowy paski ukad o czterech liniach grzbietowych i trzech
dolinach, przedstawiony na rysunku 6.65. Za pomoc oprogramowania przeprowadzano proces wypitrzania konstrukcji, a do uzyskania zaoonej wysokoci 3.50 m. Oglny schemat konstrukcji po zakoczeniu ksztatowania przedstawiono na rysunku 7.46.
Dla zaproponowanego systemu konstrukcyjnego przeprowadzono analiz statyczn. Obliczenia przeprowadzono za pomoc programu Autodesk Robot Structural Analysis Professional 2011. Do oblicze przyjto, e przekrycie bdzie wykonane z pyt elbetowych o gruboci 15 cm, z betonu C25/30, zbrojonych stal
AIIIN. Przyjto obcienie ciarem wasnym konstrukcji i niegiem, o wartoci
0.7 kN/m2. Ze wzgldu na uksztatowanie przekrycia przyjto, e cao niegu
zsunie si, tworzc worki niene. Obcienie to przyoono jako obcienie
liniowe, o wartoci Ps = 8.33 kN/m2, wzdu dolin tarczownicy. Model obliczeniowy konstrukcji wraz ze schematem obcienia przedstawiono na rysunku 7.47.
Wyniki oblicze przedstawiono w postaci mapy rozkadu si membranowych
N (rys. 7.48 i 7.49) i mapy rozkadu momentw zginajcych M (rys. 7.50 i 7.51).
__________
304
305
248
Rys. 7.47. Model obliczeniowy konstrukcji obcienie ciarem wasnym i niegiem [kN/m]
249
analogiczny do rozkadu si membranowych N, a ich warto w miejscach lokalnych koncentracji nie przekracza max 12 MPa. Ugicia konstrukcji nie przekraczaj wartoci uz = 0.4 cm. Rozkad ugi przedstawiono na rysunku 7.52.
250
251
a)
b)
Rys. 7.53. Gwna aleja na wystawie EXPO 2010 w Szanghaju Axe (proj. arch. SBA,
proj. konstr. Jan Knippers): a) przeszklona, stalowa powoka prtowa w strefie wejciowej,
b) poczenie przekrycia membranowego ze stalow powok prtow
a)
b)
Rys. 7.54. Przeszklone, stalowe powoki prtowe nad przestrzeniami publicznymi:
a) ShiLiuPu Ferry Terminal Roofs Bund, Szanghaj (proj. arch. Shanghai Xian Dai Architectural
Design Group, proj. konstr. RFR), b) tereny targowe Fiera Milano Mediolan
(proj. arch. M. Fuksas, proj. konstr. Schlaich, Bergermann & Partners)
252
a)
b)
__________
306
Rwnie tacy twrcy, jak A. Gaudi i H. Isler, korzystali z odwrconych modeli fizycznych.
Metoda homogenizacji zostaa sformuowana w pracy: Bendsoe, M.P., Kikuchi, N. Generating
optimal topologies in structural design using a homogenization method. Computer Methods
in Applied Mechanics and Engineering 71(2), (1988) s. 197224.
307
253
T sam metod, w nieco zmodyfikowanej wersji, pod nazw BESO309 (Bidirectional Evolutionary Structural Optimization) zastosowa H. Ohmori w projekcie Akutagawa River Side, w Japonii. Gwny element nony w tym obiekcie,
a jednoczenie ciana frontowa, decydujca o jego wizualnym odbiorze, zostaa
poddana optymalizacji, w wyniku ktrej znaczna cz materiau zostaa usunita.
Nie tylko przyczynio si to do oszczdnoci materiaowych, ale umoliwio
wprowadzenie znacznych przeszkle o nietypowych ksztatach, korzystnie wpywajcych na wygld elewacji. Na rysunku 7.57a przedstawione zostay kolejne
fazy procesu optymalizacji ciany, a na rysunku 7.57b widok budynku z zewntrz,
po zakoczeniu realizacji.
__________
308
Ang. Evolutionary Structural Optimisation. Metoda ESO zostaa sformuowana w pracy:
Huang, E X., Xie, Y.M. Evolutionary topology optimization of continuum structure: methods
and applications, ostatnie wydanie: John Wiley & Sons New York (2010).
309
Metoda BESO zostaa zaproponowana przez H. Ohmori w 1999 r. jako rozwinicie wczeniejszej metody ESO.
254
a)
b)
Rys. 7.57. Optymalizacja ciany metod ewolucyjn Akutagawa River Side Project, Japonia
(proj. Hiroshi Ohmori)
a)
b)
Rys. 7.58. Serpentine Gallery Pavilion 2002, Londyn kolejne kroki
w generowaniu systemu konstrukcyjnego (opis w tekcie)
255
Poszukiwanie formy o wygldzie jak najbardziej losowym, wrcz chaotycznym, byo celem Toyo Ito i Mutsuro Sasaki, podczas pracy nad projektem
Serpentine Gallery Pavilion 2002, w londyskim Hyde Parku310. Autorzy wrcz
stwierdzaj, e naszym celem stao si znalezienie reguy, algorytmu, ktry
generowaby chaos, z jego wrodzonym piknem, ale posiadajcy ukryty gbiej
porzdek311. Konstrukcja pawilonu rozpocza si od podziau kwadratu,
wyznaczajcego obrys obiektu, za pomoc odcinkw stanowicych fragmenty
takiego samego kwadratu, ale obrconego o pewien kt. W nastpnym kroku,
w obrcony kwadrat wpisywany jest kolejny, mniejszy, rwnie obrcony.
Fragmenty kwadratw, wystajce poza kwadrat, w ktry byy wpisywane, byy
odrzucane. Sekwencja ta bya powtrzona siedem razy (rys. 7.58a). W efekcie,
powstaa konstrukcja, sprawiajca wraenie cakowicie losowego podziau
powierzchni za pomoc linii, takiego jak na przykad siatka spka pokrywy
lodowej przedstawiona na rysunku 6.38. Jest to jednak w rzeczywistoci
ukad ram wzajemnie zalenych312, stanowicy wydajny system konstrukcyjny
(rys. 7.58b). Na rysunku 7.59 przedstawiono widok wntrza zrealizowanego
pawilonu.
a)
b)
Rys. 7.59. Generowanie form pozornie losowych: a) Serpentine Gallery Pavilion 2002, Londyn
(proj. arch. Toyo Ito, proj. konstr. Mutsuro Sasaki), b) dom handlowy Tods Omotesando, Tokio
(proj. arch. Arata Isozaki, proj. konstr. OAK Structural Design Office)
__________
310
Serpentine Gallery Pavilion jest wznoszony na jeden sezon, kadorazowo przez inny
zesp zaproszonych projektantw, o uznanej, wiatowej renomie.
311
Cytat za: Meredith, M., Aranda/Lasch, Sasaki, M. From Control to Design. Parametric/Algorithmic Architecture. Actar (2008), s. 36, oraz osobista rozmowa z M. Sasaki.
312
Patrz pkt 3.2.1.
256
Aperiodyczne podziay powierzchni mona odnale w elewacji zaprojektowanej przez A. Isozaki dla centum kulturalnego Liberal Arts And Sciences Building w Katarze. Zastosowa on w tym budynku drug skr dodatkow elewacj poprawiajc warunki klimatyczne wewntrz obiektu. Do jej wykonania
uyte zostay panele aluminiowe w ksztacie rwnolegobokw, o ktach 90, 60
i 30. Pozwolio to uzyska wzr odpowiadajcy quasi-krystalicznym podziaom
__________
313
257
Penrosea314. Podobny wzr zastosowano rwnie w aurowych osonach przeciwsonecznych w oknach i na dziedzicu budynku. Widok fragmentu elewacji
przedstawiono na rysunku 7.61.
__________
314
315
258
a)
b)
c)
d)
259
__________
316
260
__________
317
261
Innym sposobem podejcia s rozwaania, dla ktrych punktem wyjcia s podziay i wypenienia przestrzeni obiektami tej samej lub niszej klasy tesselacje.
Mog one by opisane i usystematyzowane za pomoc prostych charakterystyk
topologicznych. Nastpnie, dziki tablicy okresowej wielocianw, mona oceni
ich waciwoci strukturalne i ewentualnie podda dalszym przeksztaceniom,
prowadzcym do uzyskania kocowej formy. Kolejnym sposobem jest przeksztacanie stosunkowo prostych, na poziomie percepcji wizualnej systemw, przez
optymalizacj ewolucyjn.
W rozdziale 7.1 przedstawiono przykady posugiwania si rnymi, opisanymi wczeniej strategiami, obejmujcymi zarwno korzystanie z inspiracji naturalnych, jak i przeksztacenia tesselacji paszczyzny. Wraz z przykadami realizacji
z rozdziau 7.2 pokazuj one, e moliwe jest zaproponowanie takich sposobw
ksztatowania form konstrukcyjnych, ktre pozwol uzyskiwa swobodne formy
architektoniczne, oparte na racjonalnych przesankach strukturalnych.
Rozdzia 8. Podsumowanie
Wspczesna architektura, poza swym
inynierskim aspektem, nie odnalaza
si jeszcze: styl budynku jest okrelony
nie przez potrzeby, lecz przez kaprys
projektanta.
Claude Fayette Bragdon318
Powodem napisania niniejszej pracy byo zauwaalne oddalenie si ksztatowania formy architektonicznej od ksztatowania systemu konstrukcyjnego.
Wspomniane w rozdziale pierwszym tendencje, okrelane jako free form design, powstay na gruncie nowych metod komputerowego generowania form geometrycznych. Jako przykad mona poda stosowanie elastycznych powierzchni,
definiowanych za pomoc punktw kontrolnych NURBS, czy adaptacj algorytmw uywanych w produkcji filmw animowanych do tworzenia zoonych
modeli przestrzennych319. Takie narzdzia daj projektantom niemal nieograniczon swobod tworzenia, a co wicej zmieniaj w pewnym stopniu sposb mylenia, uniezaleniajc od ortogonalnych preferencji zwizanych z posugiwaniem
si tradycyjn desk krelarsk.
Autor sw przytoczonych na wstpie, Claude Bragdon, dodawa, e trwa proces wypracowywania form architektonicznych, odpowiednich do nowych moliwoci konstrukcyjnych [16, s. 2]. Po stu latach, ktre upyny od tego stwierdzenia, sytuacja wydaje si by odwrotna. Pojawia si potrzeba wypracowania takich
metod ksztatowania systemw konstrukcyjnych, ktre nie tylko nad za wyzwaniami stawianymi przez nowe formy geometryczne, ale same bd mogy stanowi rdo inspiracji dla tworzenia nowych form.
Dotychczas obiekty architektoniczne byy tak ksztatowane, e ich system
konstrukcyjny informowa o swojej stabilnoci i niezawodnoci. Nowy paradygmat estetyki, ktry w ostatnich latach zdominowa twrczo wielu architektw,
__________
318
264
265
W rozdziale szstym omwiono sposoby poszukiwania naturalnych rde inspiracji, ilustrujc to nastpnie przykadami metaforycznego potraktowania takich
inspiracji w architekturze. W dalszej czci przedstawiono wybrane procedury
ksztatowania form strukturalnych. Omwiono przykady metod znanych wczeniej, jak ksztatowanie na powierzchniach minimalnych, czy ksztatowanie
w oparciu o topologi kratownic Michella, a take zaproponowano nowe metody,
takie jak zastosowanie tesselacji aperiodycznych, w szczeglnoci parkietay
z liniami Ammanna, metod rekonstrukcji topologicznej, generowanie siatek
przez iloczyn kartezjaski grafw i metod origami.
Rozdzia sidmy dotyczy analizy przydatnoci rnych metod ksztatowania
formy na przykadzie opracowa wasnych i wybranych prac znanych twrcw
z ostatniego okresu. Przedstawiono w nim jak mona uzyska wizualny efekt
przypadkowoci, przez tworzenie zoonych ukadw, w ktrych porzdek wewntrzny nie jest bezporednio widoczny, a tektonika formy architektonicznej jest
nieodrnialna od jej systemu konstrukcyjnego.
Przedstawione w pracy metody odwoywania si do nieoczywistych rde
inspiracji maj w zamierzeniu przyczyni si do powrotu sytuacji, w ktrej
system konstrukcyjny bdzie podstaw ksztatowania formy obiektu. Jest to prba
odpowiedzi na nowe, przedstawione na pocztku rozdziau, wyzwania.
Dziaalno twrcza, jak twierdzi Norwid, nie podlega prawu zachowania
energii320. Intencj autora byo wykazanie, e rozwinite ostatnio metody matematyczne, szczeglnie z dziedziny geometrii dyskretnej, pozwalaj operowa
pojciami, ktre dotychczas byy domen intuicji, a przez to przywrci
projektowaniu formy jego pierwotny, twrczy sens.
__________
320
Bibliografia
[1] Alexander Ch., Notes on the synthesis of form, Harvard University Press. Cambridge
(1968).
[2] Alexander Ch., Ishikawa, S., Silverstein, M. et al., A Pattern Language: Towns, Building.
Construction. Oxford University Press, New York (1977).
[3] Alexandroff P., Elementary concepts of topology. Dover Publications, New York (1961).
[4] Altszuler H.S., Elementy twrczoci inynierskiej. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne,
Warszawa (1983).
[5] Ammann R., Grnbaum, B., Shephard, G.C., Aperiodic tilings, Discrete and Computational
Geometry, Vol. 8, No. 1 (1992), s. 125.
[6] Bach K., Burkhardt, B., Otto, F., Forming bubbless. IL 18, Institute fr Leichte Flchentragwerke, Universitt Stuttgart (1987).
[7] Baer S.C., The Discovery of Space Frames with Fivefold Symmetry. W: Hargittai I. (ed),
Fivefold Symmetry. World Scientific Publishing Co., Singapore (1992).
[8] Ball Ph., The self-made tapestry. Pattern formation in nature. Oxford University Press, New York
(2001).
[9] Barabasi A-L., Albert R., Statistical mechanics of complex networks. Reviews of Modern
Physics, No. 74 (2003), 4797.
[10] Barabsi A-L., Oltvai Z.N., Network Biology: Understanding The Cell's Functional Organization.
Nature Reviews Genetics, No. 5 (2004), 101113.
[11] Baracs J., Juxtapositions. Structural Topology, Vol. 1 (1979), 5972.
[12] Bielajew M.M., Wytrzymao materiaw. Wydawnictwo MON, Warszawa (1956).
[13] Bollobs B., Graph Theory. Springer, New York (1979).
[14] Bondy J.A., Murty, U.S.R., Graph Theory, Springer, New York (2008).
[15] Borrego J., Space Grid Structures. Skeletal Frameworks and Stressed-Skin Systems.
The MIT Press, Cambridge, Massachusetts (1968).
[16] Bragdon C., Projective Ornament. Manas Press, 1915. Reprint: Cosimo Classics, New York
(2005).
[17] Bulatov M.S., IXXV .
, (1988).
[18] Burt M., Spatial arrangement and polyhedra with curved surfaces and their architectural
applications. Technion, Haifa (1966).
[19] Burt M., The periodic table of the polyhedral universe. Technion, Haifa (1996).
[20] Burt M., The Periodic Table of the Polyhedral Universe. International Journal of Space
Structures, Vol. 26, No. 2 (2011), 7593.
[21] Burt M., Periodic Sponge Polyhedra Expanding the Domain. W: Guerri, C. (ed) Form
and Symmetry. Proceedings of the 7th Interdisciplinary Congress and Exhibition of
ISIS-Symmetry, Buenos Aires, Symmetry: Art and Science The Quarterly of the
ISIS-Symmetry, Vol. 19, No. 14 (2007), 500504.
268
[22] Burt M., Periodic Sponge Surfaces and Uniform Sponge Polyhedra in Nature and in the
Realm of the Theoretically Imaginable. Visual Mathematics, Vol. 9, No. 4 (2007),
http://www.mi.sanu.ac.yu/vismath/index.html
[23] Burt M., Uniform Networks in 3-dimensional Space. Visual Mathematics, Vol. 10, No. 3
(2008). Dostpne w Internecie (dostp: 06.11.2008): http://www.mi.sanu.ac.yu/vismath/
index.html.
[24] Burt M., korespondencja prywatna.
[25] Burt M., Wester T., The Periodic Table of the Polyhedral Universe and the Plate-Lattice
Duality. Proceedings of the IASS Symposium on Shell and Spatial Structures 1, Singapore
(1997), 187196.
[26] Burt M., Wester T., The Basic Structural Content of the Periodic Table of the Polyhedral
Universe. Proceedings of the IASS Symposium on Shell and Spatial Structures 2, Singapore
(1997), 869876.
[27] Chartrand G., Lesniak L., Graphs & Digraphs. Wadsworth& Brooks/Cole Advanced Books
& Software, Pacific Grove (1986).
[28] Conway J.H., Burgiel H., Goodman-Strauss Ch., The Symmetries of Things. A K Peters
Ltd., Wellesley (2008).
[29] Coxeter H.S.M., Regular Polytopes. Dover Publications, New York (1973).
[30] Coxeter H.S.M., Regular and Semiregular Polyhedra. W: Senechal, M., Fleck, G.(eds)
Shaping Space: A Polyhedral Approach, Birkhuser, Boston (1988).
[31] Coxeter H.S.M., Introduction to Geometry. John Wiley and Sons, New York (1989); wyd. polskie: Wstp do geometrii dawnej i nowej. Tum. R. Krasnodbski, PWN, Warszawa (1967).
[32] Crapo H., Structural Rigidity. Structural Topology, No. 1 (1979) , 2645.
[33] Crapo H., Structural Topology, or The Fine Art of Rediscovery. The Mathematical Intelligencer, Vol. 19. No. 4 (1997), 2735.
[34] Crapo H., Ryan J., Spatial Realizations of Linear Scenes. Structural Topology, No. 13
(1986), 3368.
[35] Crapo H., Whiteley W., Plane self stresses and projected polyhedra I: The basic pattern.
Structural Topology, No. 20 (1993), 5578.
[36] Crapo H., Whiteley W., Spaces of stresses, projections and parallel drawings for spherical
polyhedra. Contrib. Alg. Geom., Vol. 35 (1994), 259281.
[37] Cremona L., Graphical Statics. Two Treatises on the Graphical Calculus and Reciprocal
Figures in Graphical Statics (Translations of Il Calcolo Grafico and Le figure reciproche
nelle statica graphica, 1872), Oxford University Press, London (1890).
[38] Cremona L., Leudesdorf Ch. (translator), Elements Of Projective Geometry (1893). Kessinger
Publishing, LLC (2008).
[39] Cundy H.M., Rollett A.P., Mathematical models. Oxford University Press, Oxford (1961),
wyd. polskie: Modele matematyczne. Tum. R. Duda, PWN, Warszawa (1967).
[40] Diestel R., Graph Theory. Springer, Berlin Heidelberg (2006).
[41] Dietrych J., System i Konstrukcja. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa (1978).
[42] Dormer K.J., Fundamental tissue geometry for biologist. Cambridge University Pres,
New York (1980).
[43] Duda, R., Wprowadzenie do topologii. Cz I. Topologia oglna. PWN, Warszawa (1986).
[44] Ellers E.W., Grnbaum B., McMullen P., Weiss A.I., H.S.M. Coxeter (19072003).
W: Notices of the AMS, Vol. 50, No.10 (Nov. 2003).
[45] Emmerich G.D., Rseau W., Davis R.M. (ed), Proceedings of the International Conference
on Space Structures, Blackwell, Oxford (1967), 10581072.
[46] Fowler D.R., Meinhardt H., Prusinkiewicz P., Modelling seashells. Proceedings of
SIGGRAM92 International Conference. Computer Graphics 26 (2) (1992), 379387.
[47] Galileo G., Two new sciences. Crew H., De Salvio A. (transl.), Dover Publications, New York
(1954).
[48] Geresz J., Zarys podstawowych idei teorii Thoma. Wydawnictwo Politechniki Wrocawskiej,
Wrocaw (1980).
269
[49] Grabiska T., Philosophy in Science. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej
(2003).
[50] Grabiska T., Od nauki do metafizyki. Wydawnictwo Naukowe PWN, WarszawaWrocaw
(1998).
[51] Grnbaum B., Levels of orderliness: Global and local symmetry. W: Hargitai I., Laurent
T.C. (eds), Symmetry 2000, Proceedings of a symposium at the Wenner-Gren Centre,
Stockholm. Portland Press, London, Vol. I (2002), 5161.
[52] Grnbaum B., Convex polytopes. Springer, New York (2003).
[53] Grnbaum B., Are your polyhedra the same as my polyhedra?. W: Aronov B., Basu S., Pach
J., Sharir M. (eds), Discrete and Computational Geometry: The Goodman-Pollack
Festschrift. Springer, New York (2003), 461488.
[54] Grnbaum B., Graphs of Polyhedra; Polyhedra as Graphs. Discrete Mathematics, Vol. 307,
Issues 35, 6 (2007), 445463.
[55] Grnbaum B., Barnette D.W., On Steinitz's Theorem Concerning Convex 3-Polytopes and
on Some Properties of Planar Graphs. W: Chartrand, G., Kapoor, S. (eds) The Many Facets of Graph Theory. Springer, New York (1969).
[56] Grnbaum B., Grnbaum Z., Symmetry in Moorish and Other Ornaments. Computers &
Mathematics with Applications, Vol. 12, No. 34, Part 2 (1986), 641653.
[57] Grnbaum, B., Shephard, G.C., Some Comments on Juxtapositions. Structural Topology,
No. 3 (1979), 5861.
[58] Grnbaum B., Shephard G.C., Tilings and Patterns. Freeman, New York (1987).
[59] Haeckel E., Art Forms from Nature. Dover Publications Inc., Mineola, New York (2004).
[60] Haider S.G., Strutt J.W., Shier J.H., Networks, Structure and Form. W: Supple, W.J. (ed),
Proceedings of the 2nd International Conference on Space Structures, University of Surrey,
Guildford (1975), 655662.
[61] Hammack R., Imrich W., Klavar S., Handbook of Product Graphs. CRC Press, Boca Raton
(2011).
[62] Hayes B., Graph Theory in Practice: Part I, American Scientist, Vol. 88, No. 1 (2000), 913.
[63] Hegeds I., Self stresses of projected networks of polyhedra. The proof of Baracss conjecture.
International Journal of Solids and Structures (preprint).
[64] Heidegger M., Wprowadzenie do metafizyki. Wydawnictwo KR, Warszawa 2006.
[65] Henk M., Richter-Gebert J., Ziegler G.M., Basic Properties of Convex Polytopes. W: Goodman
J.E., ORourke J. (eds), Handbook of Discrete and Computational Geometry. Second Edition. Chapman & Hall/CRC Press, Boca Raton, Florida (2004), 353383.
[66] Imrich W., Klavar S., Product Graphs: Structure and Recognition. Wiley-Interscience,
New York (2000).
[67] Imrich W., Klavar S., Rall D.F., Topics in Graph Theory. Graphs and Their Cartesian
Product. A.K. Peters Ltd., Wellesley (2008).
[68] Isenberg C., The Science of Soap Films and Soap Bubbles. Dover Publications, New York
(1992).
[69] Jammer M., Concepts of space: The history of space in physics. Harvard University Press,
Cambridge (1969).
[70] Jankowski A., Topologia algebraiczna. W: Kordos M., Skwarczyski M., Zawadowski W.
(eds), Leksykon matematyczny. Wiedza Powszechna, Warszawa (1993), 640664.
[71] Janson S., uczak T., Ruciski A., Random Graphs. John Wiley & Sons, New York (2000).
[72] Kappraff J., Connections. The geometric bridge between art and science. World Scientific
Publishing Co., Singapore (2001).
[73] Kappraff J., Growth in Plants: A Study in Number. Forma, Vol. 19, No. 4 (2004), 335354.
[74] Kaveh A., Nouri M., Weighted Graph Products for Configuration Processing of Planar
and Space Structures. International Journal of Space Structures, Vol. 24, No. 1 (2009),
1326.
[75] Kepler J., Harmonies of the World (S.W. Hawking editor). Running Press Book
Publishers, Philadelphia (2005).
270
[76] Koj L., Powinnoci w nauce. T. 1. Okrelenie i poznawalno powinnoci. Wydawnictwo
UMCS, Lublin (1998).
[77] Koppelkamm S., Knstliche Paradise. Gewchshauser und Wintergarten des 19. Jahrhunderts.
Ernst & Sohn, Berlin (1988).
[78] Kusner R., Sullivan J.M., Comparing the Weaire-Phelan equal-volume foam to Kelvins
foam. Forma 11 (3), 233242 (1996).
[79] Lakatos I., Dowody i refutacje: Logika odkrycia matematycznego. Tikkun, Warszawa
(2005).
[80] Lalvani H., Structures on Hyper-Structures. Structural Topology, Vol. 6 (1982), 1316.
[81] Lalvani H., Non-periodic Space Structures. International Journal of Space Structures, Vol. 2,
Issue 2 (1986).
[82] Lalvani H., Visual Morphology of Space Labirynths: A Source for Architecture and Design.
W: Gabriel J.F. (ed), Beyond the cube: the architecture of space, frames and polyhedra.
John Wiley and Sons, New York (1997), 409426.
[83] Lalvani H., Families of Multi-directional Periodic Space Labyrinths. Structural Topology,
Vol. 21 (1995), 4758.
[84] Lalvani H., Metamorphology and Gaudi. Proceedings of the IASS 2004 Seminar, Montpellier
(2004).
[85] Lewis W.J., Tension structures. Form and behaviour. Thomas Telford, London (2003).
[86] Loeb A., Natural Structure in the Man-Made Environment. The Environmentalist, Vol. 2
(1982), 4349.
[87] Loeb A., Space Structures. Their Harmony and Counterpoint. Birkhuser, Boston (1991).
[88] Loeb A., Concepts and Images: Visual Mathematics. Birkhuser, Boston (1993).
[89] Lord E.A., Mackay A.L., Ranganathan S., New Geometry for New Materials. Cambridge
University Press, Cambridge (2006).
[90] Lu P.J., Steinhardt P.J., Decagonal and quasi-crystalline tilings in medieval islamic architecture.
Science, Vol. 315, (2007), 11061110.
[91] Lck R., Basic Ideas of Ammann Bar Grids. International Journal of Modern Physics B,
Vol. 7, Issue 0607 (1993), 14371453.
[92] Malkevitch J., Milestones in the History of Polyhedra. W: Senechal M., Fleck G.(eds),
Shaping Space: A Polyhedral Approach, Birkhuser, Boston (1988).
[93] Mandelbrot B., The Fractal Geometry of Nature. Freeman, New York (1982).
[94] Marciniak Z., Obiekt i dzieo w architekturze. Praca doktorska. Wydzia Architektury
Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw (2004).
[95] Mt M., Pier Luigi Nervi, Arkady, Warszawa (1978).
[96] Mattheck C., Burkhardt S., A new method of structural shape optimization based on biological
growth. International Journal of Fatigue, Vol. 12, No. 3, 185190 (1999).
[97] Mattheck C., Moldenhauser H., An intelligent CAD-method based on biological growth.
Fatigue Fractures of Engineering Materials and Structures, Vol. 13, No. 1 (1990),
4151.
[98] Maxwell J.C., On Reciprocal Figures and Diagrams of Forces. Philosophical Magazine,
Vol. 4, No. 27 (1864), 250261.
[99] Maxwell J.C., On Reciprocal Figures, Frames and Diagrams of Forces. Transactions of
the Royal Society Edinburgh, Vol. 26 (18691872), 140.
[100] Maxwell J.C., On Bows Method of Drawing Diagrams in Graphical Statics, with Illustrations
from Peaucelliers Linkage. Proceedings of the Cambridge Philosophical Society, Vol. 2
(1876), 407414.
[101] Meli D.B., Equivalence and Priority: Newton versus Leibniz: Including Leibnizs Unpublished
Manuscripts on the Principia. Oxford University Press, New York (1997).
[102] Miura K., Tachi T., Synthesis of rigid-foldable cylindrical polyhedra. W: Nagy D., Lugosi
G., Symmetry: Art and Science. Proceedings of the 8th Congress of ISIS (International
Society for the Interdisciplinary Study of Symmetry), Gmuend, Austria, August 2328
(2010).
271
[103] Miyazaki K., An Adventure in Multidimensional Space: The art and Geometry of Polygons,
Polyhedra and Polytopes. John Wiley & Sons, New York (1986).
[104] Mbius A.E., Lehrbuch der Statik. G.J. Gschen, Leipzig (1837).
[105] Mongeau P., Pallascio R., Allaire R., Spatial geometric competencies development. Structural
Topology, No. 21 (1995), 1524.
[106] Moussavi F., The Function of Form. Actar and Harvard Graduate School of Design,
Boston (2009).
[107] Nakata H., Architectural Designs Derived from Four-Dimensional Hypersurfaces. Forma,
Vol. 9, No. 1 (1994), 19.
[108] Nervi P.L., Is Architecture Moving toward Unchangeable Forms? W: Kepes G. (ed),
Structure in Art and in Science. George Braziller, New York (1965).
[109] Nitsche J.C.C., Lectures on Minimal Surfaces, Vol. 1. Cambridge University Press,
Cambridge (1989).
[110] Otto F., Architecture et bionique. Constructions naturelles. Edition Delta et Spes, Denges
(1985).
[111] Palmer E.M., Graphical Evolution: An Introduction to the Theory of Random Graphs.
John Wiley & Sons, New York (1985).
[112] Pearce P., Structure in nature is a strategy for design. MIT Press, Cambridge (1978).
[113] Peitgen H.-O., Jrgens H., Saupe D., Granice chaosu. Fraktale. Cz 1. Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa (1995).
[114] Perles M.A., Shephard G.C., A construction of projectively unique polytopes. Geometriae
Dedicata. Vol. 3, No. 3 (1974), 357363.
[115] Polyakov A.A., Presentation of Penrose tiling as set of overlapping pentagonal stars. Journal
of Physics: Conference Series 98 (2008) 012025, 15.
[116] Popovic Larsen O., Reciprocal Frame Architecture. Elsevier, Oxford (2008).
[117] Prasolov V.V., Intuitive Topology. American Mathematical Society, Providence
(1995).
[118] Prusinkiewicz P., Lindenmayer A., The algorithmic beauty of plants. Springer, New York
(1996).
[119] Rbielak J., Shaping of space structures. Examples of applications of Formian in the design
of tension-strut systems. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw
(2005).
[120] Richter-Gebert J., Realization Spaces of Polytopes. Springer, Berlin Heidelberg
(1996).
[121] Riecheson D.S., Euler's Gem: The Polyhedron Formula and the Birth of Topology. Princeton
University Press, Princeton (2008).
[122] Robbin T., Shadows of Reality: The Fourth Dimension in Relativity, Cubism, and Modern
Thought. Yale University Press, New Haven (2006).
[123] Schlaich J., Lightweight Structures. W: Pozo F. del, Casas A .de las (eds), 10 Years of
Progress in Shell and Spatial Structures, Proceedings of 30th Anniversary Symposium of
IASS, Madrid, 1115 September (1989).
[124] Schlaich J., Koncepcyjne projektowanie lekkich konstrukcji. Inynieria i Budownictwo,
Nr 3 (2007), 144148.
[125] Schoen A.H., Infinite Periodic Minimal Surfaces without Self-intersections. NASA Technical
Note TN D-5541. NASA, Washington (1970).
[126] Senechal M., The Mysterious Mr. Ammann. Mathematical Intelligencer, Vol. 26, No.4
(2004), 1021.
[127] Skelton R.E., de Oliveira M.C: Tensegrity Systems. Springer, New York (2010).
[128] de Spinadel V.W., The family of metallic means. Symmetry: Culture and Science The
Quarterly of the ISIS-Symmetry, Vol. 10, No. 34 (1999), 317338.
[129] Stach E., Smart structures in Nature adaptive lightweight structures in nature and
engineering. W: Onate E., Krplin B. (eds), Structural Membranes 2003, Proc. of the 1st
Int. Conf. on Textile Composites and Inflatable Structures, Barcelona (2003).
272
[130] Stach E., Form-optimizing process in biological structures. Self generating structures
in nature based on pneumatics. W: Motro R. (ed), Proceedings of the IASS 2004 Seminar,
Montpellier (2004).
[131] Steinhaus H., Kalejdoskop matematyczny. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa
(1989).
[132] Sturmfels B., Some applications of affine Gale diagrams to polytopes with few vertices,
SIAM Journal of Discrete Mathematic, Vol. 1, No. 1 (1988), 121133.
[133] Tarczewski R., Kardysz M., Influence on local loading on form and internal forces in
a chosen type of membrane structures. W: Obrbski J.B. (ed), Lightweight structures in
civil engineering. IASS PC Seminar, Micro-Publisher, WarsawRzeszw (2003),
4855.
[134] Tarczewski R., Morfologia lekkich systemw konstrukcyjnych ksztatowanych w procesie
deformacji geometrycznej. Praca doktorska. Wydzia Architektury Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw (2004),
[135] Tarczewski R., Graph Theory Applied For Shaping Architectural Structures. Structural
Engineering World Congress, Association of Consulting Civil Engineers (India), Bangalore
(2007), 8.
[136] Tarczewski R., Bober W., Application of Algebraic Methods for Shaping of Grid Structures.
W: Obrbski J.B. (ed), Lightweight Structures in Civil Engineering. IASS PC Seminar,
Micro-Publisher, Warsaw (2006).
[137] Tarczewski R., Bober, W., Morphological Analysis in Structural Design. W: Obrbski J.B.
(ed), Lightweight Structures in Civil Engineering Contemporary Problems. IASS PC
Seminar, Micro-Publisher, Warsaw (2007), 3032.
[138] Tarczewski R., Bober W., Three-dimensional Space Tesselations for Generating Structural
Systems. W: Obrbski J.B. (ed), Lightweight Structures in Civil Engineering Contemporary Problems. IASS PC Seminar, Micro-Publisher, Warsaw (2007), 3335.
[139] Tarczewski R., Bober W., Prototyping of forms in structural morphology. Abstracts of
Papers Presented to American Mathematical Society, Vol. 29, No. 2, Issue 152 (2008),
390; 10365234.
[140] Tarczewski R., Bober W., Topological representation of natural and man-made structural
forms. W: Abel J.F., Cooke J.R. (eds.), Spanning Nano to Mega. Proc. of the 6th Int. Conf.
on Computation of Shell and Spatial Structures IASS-IACM, Cornell Univ., Ithaca, NY,
USA, (2008), 219.
[141] Tarczewski R., Bober W., Spatial Reconstruction of Two-dimensional Structural Models.
W: Oliva-Salinas J.G. (ed), Shell and Spatial Structures: New Materials and Technologies,
New Designs and Innovations A Sustainable Approach to Architectural and Structural
Design, International IASS Symposium, Acapulco, (2008), 15.
[142] Tatarkiewicz W., Historia filozofii. Wyd. 12, T. 1. PWN, Warszawa (1990).
[143] Thompson DArcy W., On growth and form. Dover Publications, New York (1992).
An unabridged, unaltered republication of the work first published by the Cambridge
University Press, Cambridge, England (1942), under the title: On growth and form: A new
edition.
[144] Thomson W., On the Division of Space with Minimum Partitional Area. Forma, Vol. 11,
No. 3 (1996), 183194.
[145] Thorpe M.F, Duxbury P.M. (eds), Rigidity Theory and Applications. Kluwer Academic/Plenum
Publishers (1999).
[146] Timoshenko S., Historia wytrzymaoci materiaw. Wydawnictwo Arkady, Warszawa
(1966).
[147] Tobolczyk M., Narodziny architektury. Wstp do ontogenezy architektury. Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa (2000).
[148] Tomlow J., Polyhedra, from Pythagoras to Alexander Graham Bell. W: Gabriel J.F. (ed),
Beyond the cube: the architecture of space, frames and polyhedra. John Wiley and Sons,
New York (1997), 134.
273
[149] Torroja E., The Structures of Eduardo Torroja. F.W. Dodge Corporation, New York
(1958).
[150] Tutte W.T., Convex representations of graphs. Proc. London Math. Soc., Vol. s. 310,
No. 1 (1960), 304320.
[151] Tutte W.T., How to draw a graph. Proc. London Math. Soc., Vol. s. 313, No. 1 (1963),
743767.
[152] Verheyen H.F., Symmetry Orbits. Birkuser, Boston (1996).
[153] Wachman A., Burt M., Kleinmann M., Infinite polyhedra. Reprinted from 1974 edition.
Technion, Haifa (2005).
[154] Watanabe Y., Soma T., Art of Quasi-Periodic Tilings. Forma, Vol. 9, No. 3 (1994),
217224
[155] Weaire, D., Froths, Foams and Heady Geometry. New Scientist, No. 1926 (1994),
3437.
[156] Weise D., Calendars and Phyllotaxis. W: Guerri, C. (ed) Form and Symmetry. Proceedings
of the 7th Interdisciplinary Congress and Exhibition of ISIS-Symmetry, Buenos Aires,
Symmetry: Art and Science The Quarterly of the ISIS-Symmetry, Vol. 19, No. 14
(2007), 488491.
[157] Weise, D., Principle of Minimax and Rise Phyllotaxis. Visual Mathematics, Vol. 1, No. 1
(1999). Dostpne w Internecie (dostp: 22.01.2009) http://www.mi.sanu.ac.yu/vismath/
index.html.
[158] Wenninger M.J., Polyhedron Models. Cambridge University Press, Cambridge (1974).
[159] Wenninger M.J., Dual Models. Cambridge University Press, Cambridge (2003).
[160] Wester T., Structural Order in Space The Plate-Lattice Dualism. Royal Academy of
Fine Arts, School of Architecture, Copenhagen (1983).
[161] Wester T., 3-D form and Force Language Proposal for a Structural Basis. International
Journal of Space Structures, Vol. 11, Issue 1/2 (1996).
[162] Wester T., Structural patterns in nature. W: Motro R. (ed), Proceedings of the IASS 2004
Seminar, Montpellier (2004).
[163] Weyl H., Symmetry. Princeton University Press, Princeton (1983); wyd. polskie: Symetria.
Prszyski i S-ka, Warszawa (1997).
[164] Whiteley W., Realizability of Polyhedra. Structural Topology, No. 1 (1979), 4658.
[165] Whiteley W., Motions and stresses of projected polyhedra l. Structural Topology, Vol. 7
(1982), 1338.
[166] Whiteley W., The Decline and Rise of Geometry in 20th Century North America. Proceedings
of the CMESG Conference, St Catharines, Canada (1999).
[167] Whiteley W., Rigidity and scene analysis. W: Goodman J.E., ORourke J. (eds), Handbook
of Discrete and Computational Geometry. Second Edition. Chapman & Hall/CRC Press,
Boca Raton, Florida (2004), 13271354.
[168] Whyte L.L., Wilson A.G., Wilson D., Hierarchical Structures. American Elsevier, New
York (1969).
[169] Wichmann B., Rigby J., A Penrose-type Islamic Interlacing Pattern. Visual Mathematics,
Vol. 9, No. 2 (2007).
[170] Wierzbicki W., Mechanika Budowli. Komisja Wydawnicza Towarzystwa Bratniej Pomocy
Studentw Politechniki Warszawskiej, Warszawa (1948).
[171] Williams R., The geometrical foundation of natural structure. Dover Publications, New
York (1979).
[172] Wilson R.J., Wprowadzenie do teorii grafw. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
(2000).
[173] Zalewski W., The concept of The Flow of Forces. Excerpt from Notes on Structural
Behavior for Architecture Students. MIT, Boston (19751980).
[174] Zalewski W., O wszczcie nauczania projektowania konstrukcji. Inynieria i Budownictwo,
Nr 1012 (1989), 355359.
[175] Ziegler G.M., Lectures on Polytopes. Springer, New York (1995).
274
[176] Ziegler G.M., Convex Polytopes: Extremal Constructions and f-Vector Shapes. W: Miller E.,
Reiner V., Sturmfels B. (eds), Geometric Combinatorics, IAS/Park City Mathematics
Series, Vol. 13, American Mathematical Society, Providence (2004).
[177] Ziegler G.M., Eulers polyhedron formula a starting point of todays polytope theory.
Elemente der Mathematik, Vol. 62, Issue 4 (2007), 184192.
[178] Ziegler G.M., Non-rational configurations, polytopes, and surfaces. Mathematical Intelligencer,
Vol. 30, No. 3 (2008), 3642.
Bibliografia uzupeniajca
[179] Altshiller-Court N., Modern Pure Solid Geometry (2nd ed.). Chelsea Publishing Company,
New York (1964).
[180] Baer S., Dome Cook Book. The Lama Foundation, Albuquerque (1968).
[181] Banchoff T.F., Beyond the Third Dimension: Geometry, Computer Graphics, and Higher
Dimensions. Scientific American Library, Freeman, New York (1996).
[182] Baracs J., Rigidity of Articulated Spatial Panel Structures. Bulletin of the International
Association for Shell and Spatial Structures, No. 59, XVI-3 (1975), 3752.
[183] Barnette D.W., Diagrams and Schlegel Diagrams. W: Guy R. (ed), Combinatorial Structures
and Their Applications, Proc. of the Calgary Intern. Conf., Gorden and Breach, New York
(1969), 14.
[184] Barr S., Experiments in Topology. Dover Publications, New York (1989).
[185] Bayer M., Sturmfels B., Lawrence polytopes. Canadian Journal of Mathematic, Vol. 42,
No. 1 (1990), 6279.
[186] Bobenko A.I., Springborn B.A., Variational principles for circle patterns and Koebes
theorem. Transactions of the American Mathematical Society, Vol. 356 (2004),
s. 659689
[187] Bolker E.D., Roth B., When is a Bipartite Graph a Rigid Framework? Pacific Journal of
Mathematics, Vol. 90, No.1 (1980), 2744.
[188] Bradley R.E., Sandifer C.E., Leonhard Euler: Life, Work and Legacy. Elsevier Science,
Amsterdam (2007).
[189] Brightwell G.R., Scheinerman E.R., Representations of planar graphs. SIAM Journal of
Discrete Mathematic, Vol. 6, (1993), 214229.
[190] Bronowski J., The Discovery of Form. W: Kepes G. (ed), Structure in Art and in Science.
George Braziller, New York (1965).
[191] Buckminster Fuller R., Conceptuality of Fundamental Structures. W: Kepes G. (ed),
Structure in Art and in Science. George Braziller, New York (1965).
[192] Bucknum M.J., Castro E.A., Geometrical-Topological Correlation in Structures. Nature
Precedings, March (2008).
[193] Burt M., The Wandering Vetex Method. Structural Topology. No. 6 (1982), 511.
[194] Clinton J., A Conceptual Investigation of Rotation-Translation Transformation of Platonic
Polyhedra. NASA NsG-607. NASA, Washington (1965).
[195] Connelly R., Rigid Circle and Sphere Packings. Part I: Finite Packings. Structural Topology,
Vol. 14 (1988), 4360.
[196] Connelly R., Rigid Circle and Sphere Packings. Part II: Infinite Packings with Finite
Motions. Structural Topology, Vol. 16 (1990), 5776.
[197] Coxeter H.S.M., Projective Geometry. Springer, New York (2003).
[198] Crapo H., Whiteley W., Statics of Frameworks and Motions of Panel Structures: a Projective
Geometric Introduction. Structural Topology, Vol. 6 (1982), 4382.
[199] Critchlow K., Order in Space: A Design Source Book. Thames & Hudson, London (2000).
276
[200] Cromwell P.R., Polyhedra. Cambridge University Press, Cambridge (1999).
[201] Dandurand A., The Rigidity of Compound Spatial Grids. Structural Topology, Vol. 10
(1984), 4156.
[202] Danzer L., Grnbaum B., Shephard G.C., Does Every Type of Polyhedron Tile Three-Space?
Structural Topology, Vol. 8 (1983), 314.
[203] Dolbilin N., Tanemura M., How many facets on average can a tile have in a tiling? Forma,
Vol. 21, No. 3 (2006), 177196.
[204] Drabkin D.L., Fundamental Structure: Natures Architecture. University of Pennsylvania
Press (1975).
[205] Emmerich D.G: Polyedres composites. Structural Topology, No. 13, 532 (1986).
[206] Federico P.J., Descartes on Polyhedra: A Study of the De solidorum elementis. Springer,
New York (1982).
[207] Fejes Tth. L., Regular figures. Pergamon Press, London (1964).
[208] Fortune S., Voronoi Diagrams and Delaunay Triangulations. W: Goodman J.E., ORourke J.
(eds), Handbook of Discrete and Computational Geometry. Second Edition. Chapman &
Hall/CRC Press, Boca Raton, Florida (2004), 513528.
[209] Francis G.K., A Topological Picture Book. Springer, New York (2007).
[210] Grnbaum B., The Emperor's New Cloths: Full Regalia, G string, or Nothing? The
Mathematical Intelligencer, Vol. 6, No. 4 (1984).
[211] Grnbaum B., Shephard G.C., Tilings by regular polygons. Mathematics Magazine, Vol. 50,
No. 5 (1977), 227247.
[212] Grnbaum B., Uniform tilings of 3-space. Geombinatorics, Vol. 4, Issue 2 (1994), 4956.
[213] Grnbaum, B., [4,3]-Configurations with Many Symmetries. Geombinatorics, Vol. 18,
Issue 1 (2008), 512.
[214] Grnbaum B., Configuration of points and lines. W: Davis Ch., Ellers E.W. (eds), The
Coxeter Legacy: Reflections And Projections. American Mathematical Society, Providence
(2005).
[215] Grnbaum B., Small Configurations with Many Incidencies. Geombinatorics, Vol. 14,
Issue 4 (2005), 200207.
[216] Hargittai I., Hargittai M., Symmetry, A Unifying Concept. Shelter Publications, Bolinas
(1994).
[217] Hilbert D., Cohn-Vossen S., Geometry and the Imagination. American Mathematical
Society, Providence (1999).
[218] Holden A., Shapes Space and Symmetry. Dover Publications, New York (1991).
[219] Hopkins B., Wilson R., The Truth About Knigsberg. The College Mathematics Journal,
No. 3, Vol. 35 (2004), 198207.
[220] Huybers P., Polyhedron packings and space frames. W: Motro, R. (ed) Proceedings of the
IASS 2004 Seminar, Montpellier (2004).
[221] Hyde S., Andersson S., at alt., The Language of Shape. Elsevier, Amsterdam (1996).
[222] Jacob M.S., Andersson S., The Nature of Mathematics and the Mathematics of Nature.
Elsevier, Amsterdam (1998).
[223] Jean R., Barab D., Symmetry in plants. World Scientific Publishing Co., Singapore
(1998).
[224] Kappraff J., Systems of Proportion in Design and Architecture and their Relationship to
Dynamical Systems Theory. Visual Mathematics, Vol. 1, No. 1 (1999).
[225] Kappraff J., Adamson G.W., Polygons and Chaos. Proceedings of the 5th Interdisciplinary
Congress and Exhibition of ISIS-Symmetry, Sydney, Symmetry: Art and Science The
Quarterly of the ISIS-Symmetry, No. 12 (2001).
[226] Kappraff J., Adamson G.W., A unified theory of proportion. Visual Mathematics Journal
Vol. 5, No.1 (2003).
[227] Keller E., Leitao C., Agent Intellects: Pattern as a Form of Thought. W: Hight Ch., Perry
Ch. (eds), Collective Intelligence in Design. Architectural Design, Vol. 76, No. 5 (2006),
1017.
277
[228] Korren A., Identical Dual Lattices and Subdivision of Space. Visual Mathematics, Vol. 3,
No. 4 (2001).
[229] Kraynik M., Reinelt D.A., Elastic-Plastic Behavior of a Kelvin Foam. Forma, Vol. 11, No. 3
(1996), 255270.
[230] Laman D., On Graphs and Rigidity of Plane Skeletal Structures. Journal of Engineering
Mathematics, Vol. 4, No. 4 (1970), 331340.
[231] Leikin R., Berman A, Zaslavsky O., On the Definition of Symmetry. Symmetry: Culture
and Science The Quarterly of the ISIS-Symmetry, Vol. 9, No. 24 (1998), 375382.
[232] Loeb A.L., The Architecture of Crystals. W: Kepes G. (ed), Module, Proportion, Symmetry, Rythm, Goerge Braziller, New York (1966).
[233] Loeb A.L., Vector Equilibrium Synergy. International Journal of Space Structures, Vol. 1
(1985), 99103.
[234] Loeb A.L., Warney W., A Stabilized Cuboctahedron Frame. International Journal of Space
Structures, Vol.7 (1999), 8390.
[235] Lucca G., Representing Seashells Surface. Visual Mathematics, Vol. 5, No. 1 (2003).
[236] Maxwell J.C., On the calculation of the equilibrium and stiffness of frames. Philosophical
Magazine, Vol. 4, No. 27 (1864), 294299.
[237] McMullen P., Duality, Sections and Projections of Certain Euclidean Tilings. Geometriae
Dedicata, Vol. 49, No. 2 (1994), 183202.
[238] Miyazaki K., Design of Space Structures from Four-Dimensional Regular and Semi-Regular
Polytopes. W: Wester T., Medwadowski S.J., Mogensen J. (eds), Spatial Structures at
the Turn of the Millenium, IASS Symposium, Copenhagen (1991).
[239] Pearce P., Pearce S., Experiments in Form. Van Nostrand Reinhold, New York (1980).
[240] Plya G., ber die Analogie der Kristallsymmetrie in der Ebene. Zeitschrift fr Kristallographie
Vol. 60, (1924), 278282.
[241] Penrose R., Pentaplexity A Class of Non-Periodic Tilings of the Plane. Mathematical
Intelligencer, Vol. 2, No. 1 (1979) 3237.
[242] Pisanski T., Randi M., Bridges between geometry and graph theory. W: Gorini C.A. (ed),
Geometry at Work: Papers in Applied Geometry, s.174194, Mathematical Association of
America, Washington (2000).
[243] Sarton G., Introduction to the History of Science. Carnegie Institution, Washington, reprint,
Vol. 1 (1968).
[244] Schattschneider D., The Plane Symmetry Groups: Their Recognition and Notation. American
Mathematical Monthly, Vol. 85 (1978), 439450.
[245] Schwabe C., Polytopia Performance. W: Symmetry: Culture and Science The Quarterly
of the ISIS-Symmetry, No. 12 (2001), 166169.
[246] Senechal M., Fleck G., Patterns of Symmetry. University of Massachusetts Press (1977).
[247] Senechal M., A Visit to the Polyhedral Kingdom. W: Senechal M., Fleck G.(eds), Shaping
Space: A Polyhedral Approach, Birkhuser, Boston (1988).
[248] Senechal M., Crystals and quasicrystals. W: Goodman J.E., ORourk, J. (eds), Handbook
of Discrete and Computational Geometry. Second Edition. Chapman & Hall/CRC Press,
Boca Raton, Florida (2004), 13771394.
[249] Seymour D., Britton J., Introduction to tessellations. Dale Seymour Publications (1989).
[250] Smith C.S., Structure, substructure, superstructure. W: Kepes G. (ed), Structure in art
and science, G. Brazilier, New York (1965).
[251] Smith C.S., A Search for Structure. MIT Press, Cambridge (1980).
[252] Stevens P., Patterns of Nature. Little Brown & Co., Boston (1974).
[253] Stewart J., Why Beauty is Truth: A History of Symmetry. Pegasus Books, New York
(2007).
[254] Tarnai T., Problems Concerning Spherical Polyhedra and Structural Rigidity. Structural
Topology, Vol. 4 (1980), 6166.
[255] Tarnai T., Spherical Circle-Packing in Nature, Practice and Theory. Structural Topology,
Vol. 9 (1984), 3958.
278
[256] Testa P., Weiser D., Emergent Structural Morphology. W: Ali Rahim (ed), Contemporary
Techniques in Architecture. Architectural Design, Vol. 72, No. 1 (2002), 1316.
[257] Thomson J.M.T., Instabilities and Catastrophes in Science and Engineering. John Wiley
and Sons, New York (1982).
[258] Torroja E., Philosophy of Structures. University of California, Berkeley (1958).
[259] Ulam S., Patterns of Growth of Figures: Mathematical Aspects. W: Kepes G. (ed), Module,
Proportion, Symmetry, Rythm, Goerge Braziller, New York (1966).
[260] Weaire D., A Philomorph Looks at Foam. Proceedings of the American Philosophical
Society, Vol. 145, No. 4 (2001), 564574.
[261] Wenninger M., Some interesting octahedral compounds. The Mathematical Gazette, LII
(1968), 1623.
[262] Wenninger M., Avenues for polyhedral research. Structural Topology, No. 5 (1980), 526.
[263] Wenninger M.J., Spherical Models. Dover Publications, New York (1999).
[264] Wester T., The Structural Behaviour of Arbitrarily Plane-Facetted Spatial Nets. Proceedings of
the IASS Symposium, Copenhagen (1991), 119123.
[265] Wester T., The Structural Morphology of Basic Polyhedra. W: Gabriel J.F. (ed), Beyond
the cube: the architecture of space, frames and polyhedra. John Wiley and Sons, New
York (1997), 301342.
[266] Wester T., Structural Morphology of Penrose and Quasicrystal Patterns. Part I. W:
Scheublin F., Pronk A., Borgard A., Houtman R. (eds.), Adaptables 2006, Proceedings of
the joint CIB, Tensinet, IASS International Conference on Adaptability in Design
and Construction, Eindhoven (2006), 290294.
[267] Wetzel J.E., On the division of the plane by lines. American Mathematical Monthly,
LXXXV (1978), 8.
rda ilustracji
Rys. 1.2a
Rys. 2.28a
Rys. 2.28b
Rys. 2.42c
Rys. 3.1
Rys. 3.2a
Rys. 3.2b
Rys. 3.19
Rys. 3.34
Rys. 6.1
Rys. 6.3b, c
Rys. 6.11a
Rys. 6.11b
Rys. 6.16a
280
Rys. 6.16b
Rys. 6.16c
Rys. 6.24a
Rys. 6.24b
Rys. 6.24c
Rys. 6.25a
Rys. 6.25b
Rys. 6.27a
Rys. 6.30a
Rys. 6.30b
Rys. 6.32b
Rys. 6.33
Rys. 6.36a
Rys. 6.36b
Rys. 6.46
Rys. 6.47
Rys. 6.58
Rys. 7.22
Rys. 7.55a
Rys. 7.55b
281
Rys. 7.56
284
their topological properties, e.g. statistical symmetry, shows their structural usefulness. Starting
from such forms, through a series of topologically admissible transformations, one can obtain the
correct structural system with a seemingly random arrangement.
Another approach is based on planar and spatial tesselations. They can be described and systemized by means of simple topological characteristics. Then, thanks to a periodic table of polyhedra, it is possible to assess their structural properties and apply further transformations, leading
to a final form. Another method is to transform systems that are relatively simple at the level of
visual perception by means of evolutionary optimization.
Mathematical description language, the language of form, presented in chapter two, allows
forms to be described at the basic level, where purely topological relationships of incidence,
valency and connectivity allow us to discover what is common in them a geometric base.
A profusion of objects observed in nature, their shape, the patterns occurring in them, relationships of symmetry, etc., offer significant inspiration from the standpoint of shaping the
form. It is not coincidental, because in the background there are general rules of subdivision
and composition, change in the topological dimension and projection, which means that the
world observed by us is consistent. These patterns can be found in the products of civilization:
in artistic products, fabrics, flooring, brick bond, and in big tent structures and shell or tensile
structures.
Treating the structural forms as a system of linked objects of different classes, we refer to
these patterns, seeing in them the prototypes of forms and using methods of description and
analysis of the properties given by mathematical form language. Thereby it is possible to
create topological models, which, using different sources of inspiration, can be interpreted
as prototypes of structural forms. The third chapter deals with the methods for creating such
models.
The fourth chapter discusses the methods for this transformation of topological models,
which significantly changes their initial configuration while maintaining their structural characteristics and ability for spatial reconstruction.
Changing the dimension of the space in which topological models can be realized means reduction to a lower dimension and spatial reconstruction, the dual aspects of creating form. Its
essence is the division of some objects by other objects, in a hierarchically structured manner. As
described in chapter five, spatial reconstruction not only allows us to change the class of objects
but also through the relationships between models in different dimensions provides tools for
assessing the mechanical properties of structures.
Chapter six explains how to search for natural sources of inspiration, followed by examples illustrating the metaphorical treatment of such inspiration in architecture. Then, selected procedures of
shaping structural forms are presented. Examples of well-known methods are discussed, such as formation on minimal surfaces or the topology of Michell trusses, and some new procedures are proposed, e.g. shaping on the basis of tessellations with Ammann bar grids, topological reconstruction methods, generating spatial lattices through Cartesian products and origami.
Chapter seven examines the suitability of various methods of shaping form, with reference to
works of known designers selected from the last decade. It shows how one can obtain the visual
effect of randomness through the creation of complex systems in which the internal order is not
directly visible and the tectonics of the architectural form is indistinguishable from its structural
system.
The methods presented in this work refer to the unobvious sources of inspiration, and
are intended to enable the return of a situation in which the structural system will form the
basis for shaping the object. This is an attempt to respond to the new challenges described
above.
The author believes that the tendency to free-form should be treated just like all the styles
and fashions in architecture which have occurred over time, neither worse nor better. Unreflective enthusiasm on the one hand, and inertia and resistance on the other hand, would not improve
relations between architects and structural designers, which by their nature are subject to a certain tension. The structural system should be compatible with the architectural form of the object
285
and provide support for it. Such correlation has already been evidenced and there is no reason to
think it would be otherwise in new aesthetic conditions.
Creative activity is not subject to the law of conservation of energy. The authors intention
was to demonstrate that the recently developed mathematical methods, especially in the field
of discrete geometry, allow the manipulation of concepts which have so far been the domain
of intuition and consequently to restore the original creative sense to shaping form.