Współczesna Słowacja. Sytuacja Wewnętrzna I Pozycja Międzynarodowa

Wspczesna Sowacja
Wspczesna Sowacja
Sytuacja wewntrzna
i pozycja midzynarodowa
redakcja Elbieta Paka
Ocyna Wydawnicza Arboretum

Wrocaw 2010
Recenzent: prof. zw. dr hab. Henryk Chaupczak
Opracowanie map: Tomasz Szyszlak

Projekt okadki: Przemysaw Wodarczyk
DTP: Agnieszka Lachowicz
Publikacja wydana ze rodkw nansowych

Wydziau Nauk Spoecznych Uniwersytetu Wrocawskiego
Copyright by Wydzia Nauk Spoecznych Uniwersytetu Wrocawskiego
ISBN 978-83-62563-11-1
Ocyna Wydawnicza Arboretum

ul. Witosa 16, 51-507 Wrocaw
tel./fax 071 344 06 63
e-mail: biuro@wydawnictwo-arboretum.pl
Spis treci
Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
I. Oblicza sowackiej tosamoci

Radosaw Zenderowski
Sowacka tosamo narodowa. Geneza. Proces ksztatowania.
Kluczowe dylematy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Grzegorz Tokarz
Proces pastwowotwrczy Sowakw Rzesza Wielkomorawska
i pierwsza Republika Sowacka analiza biologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Tomasz Szyszlak
Autoportret Sowakw w wietle wynikw wybranych bada
opinii publicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
II. Sytuacja wewntrzna Republiki Sowackiej

Michal Kubt
System konstytucyjny Sowacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Lubomr Kopeek, Peter Sp
System partyjny Sowacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Marzena Cichosz
Gabinety na Sowacji po 1990 roku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Silvia Ruinsk
Polityka gospodarcza Sowacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Daniel Klimovsk
Polityka regionalna Sowacji po 1989 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Elbieta Paka
Problematyka mniejszoci narodowych na Sowacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
Elbieta Paka
Relacje pastwo Koci na Sowacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
III. Pozycja midzynarodowa Sowacji

Piotr Bajda
Polityka zagraniczna Sowacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
Piotr Sula
Mniejszo wgierska w stosunkach sowacko-wgierskich
po 1989 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
Anna Umiska-Woroniecka
Stosunki polsko-sowackie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
Anna Jagieo
Wybrane aspekty relacji sowacko-serbskich na tle sowackiej
polityki zagranicznej wobec Bakanw Zachodnich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
Katarzyna Gelles
Wspczesne stosunki niemiecko-sowackie (zarys problematyki) . . . . . . . 333
Wykaz skrtw partii i ruchw politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
Notka o autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349
Wybrane opracowania naukowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
Wstp
Socjalistyczna Czechosowacja naleaa do grupy pastw Europy rodkowo-Wschodniej, ktre najpniej wkroczyy na drog zmian politycznych. Za pocztek procesu demokratyzacji systemu politycznego w tym kraju uwaa si Aksamitn rewolucj. Najpierw przybraa ona form fali manifestacji przetaczajcej
si przez Czechy i Sowacj w drugiej poowie listopada 1989 roku, pniej za
form konkretnych rozwiza ustrojowych, ktrych ostatecznym wynikiem byo
przejcie wadzy przez opozycj. Symbolicznym kocem Aksamitnej rewolucji
sta si wybr, 29 grudnia 1989 roku, znanego czeskiego dysydenta Vclava
Havla na prezydenta Czechosowacji. Kolejne lata to okres szeroko zakrojonej
transformacji ustrojowej zmieniajcej oblicze wsplnego pastwa Czechw i Sowakw, ktre przybrao ksztat rzeczywistej federacji.
Niespodziewanym skutkiem zmian zapocztkowanych jesieni 1989 roku by
rozpad pastwa czechosowackiego (1 stycznia 1993 roku). Przyczyn rozwizania
federacji byo wiele, zarwno tych wewntrznych, jak i zewntrznych1. Podzia
Czechosowacji, ze wzgldu na agodny przebieg, zyska miano aksamitnego rozwodu. W jego wyniku na mapie Europy pojawiy si dwa nowe pastwa Republika Czeska i Republika Sowacka. W przypadku Sowakw byo to waciwie
ich pierwsze, w peni suwerenne, pastwo narodowe. Jak si okazao, pomimo
pozornie zblionych warunkw wyjciowych, w kolejnych latach sytuacja w tych
krajach ksztatowaa si odmiennie, rnie byy take postrzegane na arenie midzynarodowej.
Transformacja ustrojowa oraz pozycja midzynarodowa Czech i Sowacji spotkaa si, jak dotychczas, z pewnym zainteresowaniem polskich badaczy, wyrazem czego s pojawiajce si artykuy w czasopismach naukowych czy pracach
zbiorowych omawiajce sytuacj w pastwach Europy rodkowo-Wschodniej.
Pozostaje jednak niedosyt jeli chodzi o publikacje w caoci powicone naszym
poudniowym ssiadom czy to w formie monograi, czy prac zbiorowych. O ile
widoczny jest rozwj bada dotyczcych Republiki Czeskiej, o tyle Sowacja
wci pozostaje w cieniu2. Niniejszy tom ma za zadanie wypeni t luk. Autorzy
1
Zob. szerzej m.in.: R. Zenderowski, Przyczyny podziau Czecho-Sowacji, Sprawy Midzynarodowe 2005, nr 3, s. 103118.
2
W tym kontekcie warto z pewnoci wspomnie o trzech publikacjach: monograi R. Zenderowskiego, Nad Tatrami byska si Sowacka tosamo narodowa w dyskursie politycznym
zawartych w nim opracowa nierzadko sigaj do okresu poprzedzajcego powstanie suwerennej Sowacji, przede wszystkim do lat 19891992, poniewa bez
tego trudno byoby wyjani zjawiska obecne we wspczesnym pastwie sowackim. W swych rozwaaniach koncentruj si jednake przede wszystkim na
latach 19932008/2009. Przyjty przedzia czasowy ma wymiar symboliczny,
wynika jednoczenie z koncepcji tomu, ktry podejmuje prb podsumowania
zmian na Sowacji w okresie jej samodzielnego istnienia oraz dokonuje analizy
sytuacji wewntrznej i pozycji midzynarodowej Republiki Sowackiej u progu
XXI wieku. Przyjta data kocowa przeom lat 2008/2009 z jednej strony
zamyka pierwsze pitnacie lat istnienia pastwa sowackiego, z drugiej za
wskazuje na sytuacj Republiki Sowackiej w przededniu dwudziestej rocznicy
Aksamitnej rewolucji i zapocztkowania procesu demokratyzacji w pastwach
Europy rodkowo-Wschodniej. To rwnie w jakim sensie podsumowanie piciu lat obecnoci Sowacji w strukturach europejskich i euroatlantyckich.
Publikacja podzielona jest na trzy zasadnicze czci. Pierwsz, powicon
obliczom tosamoci Sowakw, otwiera obszerny artyku Radosawa Zenderowskiego pt. Sowacka tosamo narodowa. Geneza. Proces ksztatowania. Kluczowe dylematy, dotyczcy procesu ksztatowania si identycznoci
Sowakw na przestrzeni dziesicioleci. Tematyk, cho ujmowan z nieco innej
perspektywy, kontynuuje Grzegorz Tokarz w artykule Proces pastwowotwrczy Sowakw Rzesza Wielkomorawska i pierwsza Republika Sowacka
analiza biologiczna. T cz zamyka tekst Tomasza Szyszlaka pt. Autoportret
Sowakw w wietle wynikw wybranych bada opinii publicznej, bdcy prb ukazania sposobu postrzegania Sowakw przez samych siebie, swej historii
i zmian, ktre dokonay si po 1989 roku.
Drug cz, zatytuowan Sytuacja wewntrzna Republiki Sowackiej, otwieraj dwa artykuy powicone systemowi polityczno-prawnemu
Sowacji. W pierwszym, Michala Kubta, pt. System konstytucyjny Sowacji,
scharakteryzowana zostaa ewolucja systemu konstytucyjnego pastwa po 1989
roku, podstawowe zasady ustrojowe oraz naczelne organy konstytucyjnej wadzy pastwowej Sowacji, organy wadzy regionalnej i systemw wyborczych.
Drugi artyku, autorstwa Lubomra Kopeka i Petera Spa pt. System partyjny Sowacji, ukazuje rozwj sytemu partyjnego i przyblia najwaniejsze ugrupowania na sowackiej scenie politycznej. Rozwinicie czci pojawiajcych si
w nim wtkw stanowi tekst Marzeny Cichosz, Gabinety na Sowacji po 1990 r.,
w ktrym autorka charakteryzuje kolejne rzdy, funkcjonujce w tym kraju po
uzyskaniu niepodlegoci. Zagadnieniom gospodarczym powicony jest kolejny
artyku, autorstwa Silvi Ruinskiej Polityka gospodarcza Sowacji. Przedmiot
w Republice Sowackiej (19892004), Warszawa 2007 oraz R. osia, Polityka zagraniczna Sowacji, d 2007 i pracy zbiorowej pod redakcj P. Bajdy, Sowacja. W pi lat po rozpadzie
Czecho-Sowacji, Warszawa 1999.
analizy stanowi w nim transformacja gospodarcza Sowacji po uzyskaniu niepodlegoci, stan ekonomiki oraz wpyw reform gospodarczych na ycie przecitnego obywatela. Daniel Klimovsk w artykule Polityka regionalna Sowacji po
1989 roku koncentruje si z kolei na ewolucji sowackiej polityki wobec krajw,
powiatw i gmin, jej gwnych celach i podmiotach j realizujcych. Autor ukazuje rwnie skutki braku konsekwencji kolejnych rzdw w realizacji tej, jake
wanej, dziedziny polityki pastwa, m.in. pogbienie si dysproporcji midzy
poszczeglnymi regionami Sowacji. Sytuacja wewntrzna oraz postrzeganie Sowacji na wiecie w duym stopniu determinowane s przez zamieszkujce ziemie
sowackie mniejszoci narodowe. Tej kwestii powicony zosta artyku Elbiety Paki, Problematyka mniejszoci narodowych na Sowacji. Autorka ukazuje
w nim pooenie mniejszoci narodowych na Sowacji, wpywajce na nie regulacje prawno-instytucjonalne, jak rwnie znaczenie problematyki narodowociowej w dyskursie spoeczno-politycznym na Sowacji. T cz pracy zamyka
drugi artyku autorstwa Elbiety Paki Relacje pastwo Koci na Sowacji,
powicony wybranym aspektom polityki wyznaniowej i ycia religijnego w suwerennym pastwie sowackim.
Pozycja midzynarodowa Sowacji stanowi przedmiot zainteresowania
autorw, ktrych artykuy znalazy si w trzeciej czci niniejszego tomu. Otwiera j Piotr Bajda, tekstem Polityka zagraniczna Sowacji, w ktrym scharakteryzowane zostay kierunki polityki realizowane na poszczeglnych etapach rozwoju politycznego tego pastwa, jej podstawowe cele i wyzwania. Duy wpyw
na ksztatowanie si polityki zagranicznej Sowacji oraz sytuacj naszego poudniowego ssiada na arenie midzynarodowej miaa i ma kwestia mniejszoci
wgierskiej. Z tego wzgldu zdecydowano si na umieszczenie w tomie artykuu
autorstwa Piotra Suli w caoci powiconego temu zagadnieniu, pt. Mniejszo
wgierska w stosunkach sowacko-wgierskich po 1989 roku. Kolejne artykuy
zostay powicone rozwaaniom dotyczcym wybranych aspektw sowackiej
polityki zagranicznej. Anna Umiska-Woroniecka w tekcie Stosunki polsko-sowackie analizuje rozwj stosunkw midzy tymi narodami na czterech podstawowych paszczyznach: politycznej, gospodarczej, wojskowej i kulturalnej. Natomiast Anna Jagieo w artykule Wybrane aspekty relacji sowacko-serbskich
na tle sowackiej polityki zagranicznej wobec Bakanw Zachodnich charakteryzuje bakaski kierunek sowackiej polityki zagranicznej, szczegln uwag
zwraca za na stosunki sowacko-serbskie. Jak si okazuje, istnieje wiele paszczyzn porozumienia uatwiajcych wspprac midzy tymi dwoma pastwami.
Cz trzeci zamyka tekst Katarzyny Gelles Wspczesne stosunki niemiecko-sowackie (zarys problematyki), w ktrym autorka scharakteryzowaa wspczesne stosunki sowacko-niemieckie, przede wszystkim przez pryzmat niemieckiej polityki zagranicznej.
Artykuy, ktre znalazy si w niniejszej publikacji to wynik bada naukowcw z Instytutu Studiw Midzynarodowych Uniwersytetu Wrocawskiego oraz
9
ich wsppracy z naukowcami z orodkw w Polsce (Wrocaw, Warszawa), Czechach i Sowacji. Sam tom za stanowi nawizanie do, realizowanego w Instytucie Studiw Midzynarodowych Uniwersytetu Wrocawskiego, projektu powiconego przemianom ustrojowym w pastwach Europy rodkowo-Wschodniej.
Jego wymiernym efektem byy bardzo yczliwie przyjte publikacje pod redakcj
Bernarda J. Albina i Walentego Baluka, Europa Wschodnia dekada transformacji. Ukraina, Wrocaw 2002; Europa Wschodnia dekada transformacji.
Rosja, Wrocaw 2003; Europa Wschodnia dekada transformacji. Biaoru,
Wrocaw 2004; Europa rodkowa dekada transformacji. Republika Czeska,
Wrocaw 2005.
Redaktorka tomu Wspczesna Sowacja. Sytuacja wewntrzna i pozycja
midzynarodowa ma nadziej, e rwnie ta pozycja spotka si z zainteresowaniem i yczliwoci ze strony Czytelnikw. Chciaaby take podzikowa wszystkim Autorom, ktrzy przyczynili si do powstania tej publikacji oraz Dyrekcji Instytutu Studiw Midzynarodowych Uniwersytetu Wrocawskiego za yczliwo
i wsparcie dla projektu.
Elbieta Paka
I. Oblicza sowackiej tosamoci
Radosaw Zenderowski
Sowacka tosamo narodowa.

Geneza. Proces ksztatowania.
Kluczowe dylematy
Wstp
Proces ksztatowania narodu stanowi zwykle przedmiot zaciekych sporw. Generaln przyczyn takiego stanu jest przede wszystkim niemierzalno zjawisk
skadajcych si na proces formowania danej zbiorowoci narodowej. S one
odlege historycznie, wpisuj si w rozmaite konteksty polityczne, kulturowe
i socjoekonomiczne. Nie s dane same w sobie, lecz trzeba je starannie wypreparowywa, uznajc, czsto arbitralnie, jedne czynniki za istotniejsze od innych.
Jednake to nie nauka nie historycy ani nie jzykoznawcy, nie etnologowie, nie
socjologowie i nie antropologowie decyduj o wyobraeniach narodowej przeszoci obecnych w umysach milionw ludzi czonkw danego narodu. Badania naukowe dotyczce jego przeszoci nieuchronnie poddawane s ideologicznej obrbce. Ich wyniki s w odpowiedni sposb przetwarzane, w mniejszym lub
wikszym stopniu modykowane, a nawet wiadomie zatajane lub ostentacyjnie
ignorowane. Historia narodowa jako nieodczny komponent narodowej ideologii zawsze bya, jest i prawdopodobnie nadal pozostanie domen polityki.
Obydwa dyskursy na temat narodowej przeszoci historiozoczny i polityczny splataj si ze sob i czasem trudno odrni jeden od drugiego. Trudno t pogbia czsta (szczeglnie w Europie rodkowej) moliwo obserwacji
historykw w roli politykw i odwrotnie politykw w roli samozwaczych historykw. Naukowej krytyce materiau historycznego zmierzajcej do ustalenia
faktw historycznych towarzyszy eksperymentowanie na pamici zbiorowej1.
Historykom sowackim postawiono zadanie wypracowania solidnej legitymacji pastwa sowackiego powstaego w 1993 roku (a wczeniej uzasadnienia
koniecznoci jego powstania). Wiele opracowa historycznych powstaych na
pocztku lat 90. XX wieku trudno traktowa jako wynik pogbionych bada naukowych. Byy one pisane w konkretnych okolicznociach, na fali retoryki naro1
E. Mannov, Clio na slovensk spsob. Problmy a nov prstupy historiograe na Slovensku po roku 1989, Historick asopis 2004, . 2, s. 239241.
13
dowowyzwoleczej, w zgieku haaliwej propagandy za lub przeciw rozwizaniu

pastwa czechosowackiego2. To niewtpliwie nie przysuyo si jakoci bada
historycznych. Mao jest bowiem na Sowacji historykw, ktrzy chcieliby i potra rozprawi si z wieloma mitami, przedstawianymi jako fakty historyczne.
Oczekiwanie wykadu Wielkiej Historii ze strony czci klasy politycznej, ale
niewtpliwie take duej czci spoeczestwa sowackiego, musi zderza si
z prawd historyczn. W odrnieniu od historii swoich ssiadw (z wyjtkiem
Ukraicw), Sowacy nie mieli nigdy swojego zotego wieku, wielkich i przeomowych momentw, dramatycznych zwrotw historycznej akcji, wielkich bohaterw krlw, ksit lub choby zastpw wybitnych uczonych uznanych
w skali midzynarodowej3. Midzy Rzesz Wielkomorawsk z czasw IX/X wieku, ktra skdind nie bya wcale jak chcieliby tego sowaccy nacjonalici
pastwem wielkosowackim, a sowackim odrodzeniem narodowym z przeomu
XVIII/XIX wieku, istnieje przeszo, ktr usiuje si dopiero teraz, z pozycji
XX i XXI wieku zagospodarowa. Wypreparowanie czysto sowackiej historii
z dziejw Korony w. Stefana (do ktrej Sowacja naleaa przez dziesi wiekw) wydaje si jednak zadaniem wyjtkowo karkoomnym. Ale przecie pastwo narodowe nie moe karmi si cudz histori lub choby histori wspln
z innymi. Ono potrzebuje wasnej historii i jest to chyba jedna z najgorszych wad
nowoczesnego pastwa narodowego.
Poza dyskusj wydaje si by teza, e Sowacy jako grupa etniczna stosunkowo pno zademonstrowali wol bycia narodem w postaci rozwoju jzyka literackiego, kultury wysokiej, politycznych da dotyczcych samostanowienia
w ramach odrbnego pastwa lub tylko jakiej formy autonomii terytorialnej4.
Sowacy pozostawali przez dziesi wiekw we wsplnocie politycznej z Wgrami, a narodowo sowacka formowaa si w rodowisku wieloetnicznym5.
2
Andrej Findor porwnuje zawarto poszczeglnych podrcznikw do historii wydanych po
II wojnie wiatowej na Sowacji i zwraca uwag na przeom, jaki dokona si po roku 1993, wraz z powstaniem pastwa sowackiego. Zauwaa on m.in., e podrczniki wydane po roku 1993 sowakizuj
zarwno Pastwo Samona, jak i Rzesz Wielkomorawsk, tworzc z obydwu wydarze swego rodzaju
zoty wiek narodu sowackiego. Sowakizacja polega na uznaniu Sowakw (Starosowakw, plemion sowackich) za podmiot pastwowotwrczy wczesnego redniowiecza oraz na zarysowaniu odpowiedniego ksztatu terytorialnego obu pastw, ktry pozwala myle o Sowacji jako o jego centrum.
Zob. A. Findor, Nrodn identita ako naratvna kontrukcia, Sociolgia 2000, . 1, s. 5779.
3
F. Mihina, Reason, Faith, and Tradition, Dialogue and Universalism 2002, nr 810, s. 1315;
W. Wincawski, Lud, Nard, Socjologia. Studium o genezie socjologii sowackiej, Toru 1991, s. 39.
4
R. Radzik, Od zbiorowoci etnicznej do wsplnoty narodowej. Podstawowe pojcia ukadu etniczno-narodowego w Europie rodkowo-Wschodniej w XIX i XX wieku, Studia Socjologiczne 1999, nr 2, s. 3839.
5
G. Dudekov, Sowacki ruch narodowy w kontekcie procesw narodowotwrczych
w Europie, [w:] B. Link, J. Ler, K. Struve (red.), Fenomen nowoczesnego nacjonalizmu w Europie rodkowej, Opole 1997, s. 13; M. Kuera, O historickom vedom Slovkov v stredoveku, [w:]
R. Heck (red.), Dawna wiadomo historyczna w Polsce, Czechach i Sowacji. Prace Polsko-Czechosowackiej Komisji Historycznej, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask 1978, s. 23.
14
Ponadto wiele dokumentw, zwaszcza z okresu XVIII i pocztkw XIX wieku

wiadczy o tym, e bardzo nieliczne w tamtym okresie sowackie elity polityczne
i kulturalne chtniej okrelay swj lud mianem Sowian anieli Sowakw.
Sowaccy historycy oraz politycy stanli przed zadaniem ubarwienia sowackiej historii6. Skala naduy jest tutaj bardzo zrnicowana. Od zgoa fantastycznych opowieci po lekko podrasowane procesy i wydarzenia historyczne. Ta tendencja do wymylania historii nie jest jednak na Sowacji niczym nowym (nie jest
take niczym oryginalnym zwaywszy, e takie procesy zachodz prawie w kadym
pastwie). Nie zapocztkowao jej powstanie suwerennego pastwa z jego zapotrzebowaniem na historyczn legitymacj. Pocztkw dziaalnoci dziejotwrczej
naley poszukiwa na przeomie XVIII i XIX wieku, wrd czoowych reprezentantw sowackiego odrodzenia narodowego. Ich twrczo bowiem ma kolosalne
znaczenie dla sposobu odczytywania narodowej historii w dzisiejszej Sowacji.
Celem rozwaa podjtych w ramach tego artykuu nie jest gruntowna i kompleksowa rekonstrukcja caego procesu narodotwrczego, lecz ukazanie jego
najistotniejszych cech, ktre mog mie wpyw na ksztatowanie wspczesnej
tosamoci narodowej Sowakw. Zamierzam odpowiedzie na dwa pytania: po
pierwsze jakie s generalne przyczyny opnienia sowackiego procesu narodotwrczego; po drugie jakie s gwne cechy i etapy tego procesu w odniesieniu do wiekw XIX i XX.
1. Przyczyny i okolicznoci opnienia

sowackiego procesu narodotwrczego
Niemoliwe jest jednoznaczne wskazanie na jak jedn konkretn przyczyn
opnienia w procesie tworzenia nowoczesnego narodu sowackiego. Naley tutaj bowiem mwi o pewnym szczeglnym splocie czynnikw, ktre postaram si
kolejno omwi7.
1.1. Czynnik polityczno-ustrojowy

Problem autonomii politycznej lub religijnej. Najbardziej, jak si wydaje, oczywista odpowied na pytanie dotyczce trudnoci zwizanych z wyksztaceniem si nowoczesnej tosamoci narodowej wie si z nieistnieniem pastwa sowackiego (nawet w odlegej przeszoci8) lub choby tylko jakiej formy
6
D. Kov, O slovenskej historiograi v Collegium Carolinum. Popoluka slovenskej historiograe vlastn dejiny, Historick asopis 2004, . 2, s. 236237.
7
D. kvarna, Slovensk ttoprvne predstavy a pokusy, Historick asopis 1990, . 4,
s. 474.
8
H. Janaszek-Ivanikov, Wstp, [w:] H. Janaszek-Ivanikov (oprac.), udovt tr, Wybr pism, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask-d 1983, s. V.
15
autonomii politycznej, kulturalnej/religijnej ziem sowackich9. W Krlestwie

Wgierskim, ktre w jzyku sowackim okrelano jako Uhorsko10, nie znano pojcia Sowacja (w sensie administracyjnym)11. Nazwa Sowacja nie znajdowaa si
nawet na mapach zycznych. Notabene pojawia si ona dopiero w XVIII wieku
na okrelenie terytoriw Grnych Wgier zamieszkanych gwnie przez ludno
sowiask12. Tak zdeniowana Sowacja nie posiadaa wyranych granic. Problem z precyzyjnym zdeniowaniem ziem sowackich mieli nawet autorzy Memorandum Narodu Sowackiego z 1861 roku13.
System wyborczy. Przeszkod w procesie narodowej emancypacji by system
wyborczy obowizujcy na terytorium Krlestwa Wgier. Sprawia on, e do gosowania uprawnionych byo zaledwie 6% Sowakw. Wgierska ordynacja wyborcza, w przeciwiestwie do austriackiej, konserwowaa niedemokratyczne i feudalne pozostaoci14. Na Wgrzech dostp do wyborw ogranicza cenzus majtkowy
i wyksztacenie. Utrzymany zosta system kurialny, wedle ktrego patnicy najwyszych podatkw w danym obwodzie wyborczym stawali si automatycznie
bez wyborw posami. Z tego przywileju na Sowacji korzystaa gwnie szlachta
wgierska (lub zmadziaryzowana) i wgierscy przedsibiorcy. Samo gosowanie
byo jawne, co umoliwiao lokalnej administracji wywieranie odpowiedniego
nacisku na osoby uprawnione do gosowania15. Skutkiem tego, w budapeszteskim parlamencie w 1906 roku zasiadao jedynie siedmiu Sowakw, za w 1911
roku ju tylko trzech (na ogln liczb 413 posw) czyli mniej ni 1%16. Naley
9
F. Mihina, Reason, Faith, and Tradition, s. 14.

W jzyku sowackim (a take czeskim) od wieku XIX funkcjonuje zrnicowanie i przeciwstawienie poj (ktre jest nieobecne na gruncie jzyka polskiego): Maarsko Uhorsko, z ktrych pierwsze oznacza terytorium zamieszkane przez etnicznych Wgrw, a drugie ca Koron
w. Stefana (Krlestwo Wgierskie). W literaturze przedmiotu pojawia si etymologia tumaczca
to rozrnienie. Nazwa Hungria (Wgry) nie zostaa twierdz niektrzy nadana przez Wgrw,
lecz przez Sowakw i oznacza w ich jzyku kraj w pobliu gr: U hr+sko. C. G. Kiss, W podwjnym zwierciadle: Wgrzy i Sowacy, [w:] T. Walas (red.), Narody i stereotypy, Krakw 1995, s. 56.
Z drugiej jednak strony nie mona nie zauway bliskoci etymologicznej z nazw plemion ugryjskich (wrd ktrych byli obecni przodkowie dzisiejszych Wgrw Madziarzy): Ugrowie Uhry.
11
D. Kov, Sowacka tosamo w procesie historycznym, [w:] J. Purchla, M. Vryov
(red.), Kim s Sowacy? Historia Kultura Tosamo, Krakw 2005, s. 62.
12
A. Wolff-Powska, Oswojona rewolucja: Europa rodkowo-Wschodnia w procesie demokratyzacji, Pozna 1998, s. 231; L. Frankov, Slovensk nrodn obrodenie 17801848, Preov
2000, s. 10. Jerzy Koczowski stoi natomiast na stanowisku, e nazwy Sowacja, Sowak zaistniay
ju w XV wieku. J. Koczowski, Modsza Europa. Europa rodkowo-Wschodnia w krgu cywilizacji chrzecijaskiej redniowiecza, Warszawa 1998, s. 480.
13
D. Kov, Sowacka tosamo, s. 62.
14
M. Krajovi, Medzinrodn podmienky slovenskho nrodnho hnutia 19. storoia, Historick asopis 1993, . 56, s. 551.
15
G. Dudekov, op.cit., s. 18.
16
S. L. Wolchik, Democratization and political participation in Slovakia, [w:] K. Davisha,
B. Parrott (red.), The Consolidation of Democracy in East-Central Europe, Cambridge 1997,
10
16
przypomnie, e w tym czasie, tj. na pocztku XX wieku Sowacy stanowili 11,9%

populacji Krlestwa Wgierskiego i wraz z Niemcami zajmowali trzeci pozycj
(na pierwszym miejscu byli Madziarzy 51,5%, na drugim Rumuni 16,7%
ogu mieszkacw kraju)17.
1.2. Czynniki: socjopolityczny i socjoekonomiczny

Szlachta sowacka i jej dziejowe perypetie. Kolejna przyczyna wie si ze
struktur spoeczn ludnoci sowackiej (mwicej po sowacku). Na gruncie literatury sowackiej powszechnie wyraane jest przekonanie, e przez wieki Sowacy
stanowili spoeczestwo praktycznie pozbawione wasnej narodowo zorientowanej szlachty i ziemiastwa. Tumaczy si to na og tym, e warstwy te, kierowane
konformizmem, stosunkowo atwo przyjmoway kultur wgiersk i jzyk wgierski18. Jakkolwiek rzeczywicie wysze warstwy nalece do sowackiej grupy
etnicznej w kontaktach ocjalnych posugiway si na og jzykiem wgierskim,
a do pocztkw XIX wieku take acin, to wydaje si zbyt pochopne stwierdzenie, e bya to grupa w jaki sposb wynarodowiona. Trzeba pamita, e wertykalny ukad struktury spoecznej feudalnego pastwa, jakim jeszcze w XIX wieku
bya Korona w. Stefana, narzuca mylenie o narodzie w kategoriach natio hungarica narodu politycznego, narodu szlacheckiego (ekskluzywnego), etnicznie
i jzykowo zrnicowanego. wiadomo etniczna nie odgrywaa przez bardzo
dugi czas wikszej roli. Jzyk sowacki pozostawa jednak w uyciu, jednake,
to prawda, nie jako jzyk literacki. Peni funkcj mowy potocznej. Wspominam
o tym dlatego, e poczwszy od poowy XIX wieku, zwaszcza za spraw ideologii
narodowej goszonej przez udovta tra, sowacka szlachta i ziemiastwo zostay niemale ekskomunikowane z narodu sowackiego. Ocjalnym powodem
bya ich saba wiadomo narodowa, jej brak lub nawet rzekoma wrogo wobec
sowackiego ruchu narodowego i uczestniczenie w procesie wspierania madziaryzacji. W rzeczywistoci jednak celowo zignorowano fakt istnienia, wywodzcej
si ze szlachty i ziemiastwa, inteligencji sowackiej, ju w XVIII wieku goszcej
potrzeb narodowego ukonstytuowania si Sowakw w ramach wielonarodowej monarchii19. Uznano wwczas, ulegajc ideologii zjokratyzmu okrelajcej
chopstwo jako najliczniejsz i najuyteczniejsz warstw ludzi20, e lepiej bdzie oprze projekt narodowy na warstwach najniszych chopstwie i drobnym
s. 199; C. S. Leff, National Conict in Czechoslovakia. The Making and Remaking of a State,
19181987, Princeton 1988, s. 2426.
17
P. Eberhardt, Midzy Rosj a Niemcami. Przemiany narodowociowe w Europie rodkowo-Wschodniej w XX w., Warszawa 1996, s. 211.
18
Zob. np. M. Kuera, Novovek Slovensko, Bratislava 2004, s. 206.
19
Por. P. Macho, Poznmky k vskumu kolektvnych identt v 19. a 20. storo na Slovensku,
Historick asopis 2004, . 2, s. 353355.
20
W. Wincawski, op.cit., s. 64.
17
mieszczastwie, stawiajc znak rwnoci midzy ludem i narodem, midzy plebs

misera a natio21.
Brak klasy redniej i zaplecza ekonomicznego. Wanym powodem saboci sowackiego ruchu narodowego by brak klasy redniej, ktra bya fundamentem nowoczesnych narodw. Brak wasnego, uznanego powszechnie za sowackie, centrum miejskiego oraz silnego mieszczastwa w duej mierze utrudniay
w praktyce proces narodotwrczy22. Naturalnym miejscem krzewienia idei narodowych byy w Europie due miasta, w ktrych na Sowacji mieszkali gwnie
Niemcy, Wgrzy i ydzi. Z uwagi na de facto nieobecno sowackiego mieszczastwa, a take co bardzo istotne w tamtym czasie narodowo zorientowanych
kapitalistw mogcych nansowo wspiera rodzcy si ruch narodowy, ostoj
sowackoci (a raczej sowackiej kultury ludowej) pozostaway warstwy najnisze
i najubosze chopstwo i mieszkacy maych miasteczek (do ktrych napywali
okoliczni chopi) na og drobni rzemielnicy, kupcy i handlarze. Przywdcami
ruchu narodowego stawali si natomiast bardzo czsto wywodzcy si z ludu,
po czci take ze rodowisk drobnomieszczaskich (w najmniejszym stopniu
z ziemiastwa) duchowni obydwu wyzna katolickiego i protestanckiego23.
Decyt kultury wysokiej oraz edukacji narodowej. W powszechnej opinii
nie istniaa kultura wysoka, ktr mona by okreli mianem sowackiej. Jeli ju
takowa pojawia si, to na og nie bya zauwaana z racji nikej siy oddziaywania, swojej hermetycznoci lub te identykowano j jako specyczny element
kultury wgierskiej, czeskiej lub niemieckiej (zwaszcza, e sowaccy dziaacze
narodowi pisali czsto w tych wanie jzykach). Niewtpliwie bardzo istotnym
faktorem utrudniajcym proces narodowej emancypacji Sowakw by wysoki
poziom analfabetyzmu oraz wyksztacenia. Moliwoci ksztacenia si byy bardzo ograniczone, za edukacja w jzyku sowackim, ze wzgldu na narastajc
21
M. Bobrownicka, Patologie tosamoci narodowej w postkomunistycznych krajach sowiaskich. Uwagi o genezie i transformacjach kategorii tosamoci, Krakw 2006, s. 8892;
. Liptk, Modernizcia Slovenska: nrod, tt, spolonos, Historick asopis 1997, . 1,
s. 75.
22
L. Frankov, op.cit., s. 1011; M. Oravcov, The Ethnic and Cultural Dimension of National Emancipation. The Evocation of the Slovak Nation, [w:] T. Pichler, J. Gaparkov (red.),
Language, Values and the Slovak Nation, Slovak Philosophical Studies I, Washington 1994, s. 10.
Zob. take: F. Ruppeldt, Koncentran snahy slovensk do roku 1918, Tur. Sv. Martin 1928,
s. 6061, 6667.
23
D. Rapant, Sowacy w historii. Retrospektywa i perspektywy (Przyczynek do lozoi
i sensu sowackiej historii), [w:] R. Chmel (oprac.), Kwestia sowacka w XX wieku, Gliwice 2002,
s. 414; D. kvarna, Slovensk ttoprvne, s. 475. Zob. take: C. S. Leff, National Conict in
Czechoslovakia, s. 1223; O. Urban, esk a slovensk djiny do roku 1918, Praha 1991, s. 222
226; W. V. Wallace, Czechoslovakia, Boulder 1976, s. 7478; . Chorvtov, On the Dynamics
of Changes in Social and National Identity in Slovakia in the 19th and 20th Centuries, Human
Affairs 2001, No. 2, s. 130131.
18
presj madziaryzacyjn, stanowia niewielki margines (w drugiej poowie XIX

wieku zostaa praktycznie zakazana). Do 1918 roku Sowacy nie mieli ani jednego
publicznego gimnazjum ze sowackim jzykiem nauczania24.
1.3. Czynniki: wyznaniowy i jzykowy

Zrnicowanie wyznaniowe. Kolejnym czynnikiem hamujcym proces sowackiego unarodowienia okaza si podzia wyznaniowy Sowacji25. Spoeczestwo sowackie podzielone byo na dwie frakcje religijne: katolick i protestanck (ewangelicy i kalwini). Wikszo historykw jest zdania, e przebudzenie
narodowe zdecydowanie wczeniej nastpio wrd protestantw, co w duej
mierze koresponduje z charakterem religii protestanckiej wyrosej na buncie
przeciwko ideom uniwersalistycznym, dominacji jednego orodka wadzy religijnej nad wsplnotami regionalnymi (ktre zostay nastpnie uznane za narodowe)26. Sytuacja ta ulega diametralnej zmianie po 1918 roku. Wydaje si jednak,
e istotniejszym zagadnieniem od tego, komu naley si palma pierwszestwa
w sowackim ruchu narodowym, jest problem przekroczenia podziaw religijnych i uczynienia sowackiej tosamoci narodowej wartoci nadrzdn nad aliacjami wyznaniowymi, ktre na przeomie XVIII i XIX wieku odgryway jeszcze
zdecydowanie wiksz rol anieli tosamoci etniczne (narodowe)27.
Kwestia jzykowa. Z kwesti wyznaniow silnie sprzona bya na Sowacji
kwestia jzykowa. Problem ten jest bardzo zoony. Nie wchodzc w szczegowe
rozwaania, naley jedynie zasygnalizowa, e protestanci z racji silnych wizi
z czeskimi wspbrami w wierze chtniej uywali jzyka czeskiego w odmianie
Biblii Kralickiej, katolicy za posugiwali si rnymi odmianami dialektami
jzyka sowackiego. Dopiero w drugiej poowie XIX wieku nastpi powolny
proces wypracowywania konsensusu jzykowego. W parze z rozamem wyznaniowym i jzykowym wystpowa rozam w sferze politycznej. I tak, protestanci pielgnowali poczucie silnej wizi etnicznej z Czechami oraz ywej cznoci
duchowej z niemieckimi protestantami i ich kultur28. Z kolei katolicy mieli do
czasu wzmoonej madziaryzacji poczucie silnej wsplnoty politycznej i kulturowej z Wgrami.
24
J. Patoka, Kim s Czesi?, Krakw 1997, s. 75; S. L. Wolchik, Democratization and political, s. 199.
25
D. kvarna, Slovensk ttoprvne, s. 478.
26
I. Immer, Struggle for Slovakia, 17801918, Houston 1979, s. 1214.
27
V. Kriv, V. Feglov, D. Balko, Slovensko a jeho reginy. Sociokultrne svislosti volebnho sprvania, Bratislava 1996, s. 1112; L. Frankov, op.cit., s. 11; E. Mannov, R. Holec, On
the Road to Modernization 18481918, [w:] E. Mannov (red.), A Concise History of Slovakia,
Bratislava 2000, s. 199201.
28
Znaczenie wizi kulturalnych sowackich i niemieckich protestantw opisuje szczegowo:
M. Krajovi, Medzinrodn podmienky, s. 552555.
19
1.4. Czynnik polityczno-kulturowy: ideologia pansowiaska

Mwic o czynniku polityczno-kulturowym naley mie na uwadze przede wszystkim rol, jak w procesie sowackiej emancypacji narodowej odegraa ideologia
panslawistyczna. W niemaej mierze wpyna ona na opnienie procesu narodotwrczego29. W przypadku Sowakw odchodzenie od koncepcji natio hungarica nie dokonywao si w pocztkowej fazie na rzecz natio slovaca, ale zmierzao w kierunku drugiej, mona by rzec uniwersalistycznej koncepcji natio
slavica. Problem w tym, e o ile natio hungarica stanowia wykrystalizowan
ide, a waciwie instytucj ycia politycznego, o tyle natio slavica koncepcja,
obdarzona szczeglnym uczuciem przez znaczn cz sowackiej inteligencji,
bya wyjtkowo niespjna i mglista. Przynaleno do (rzekomo) demokratycznej, niehierarchicznej wsplnoty tworzonej przez liczne plemiona sowiaskie
zamieszkujce obszar nieporwnywalnie wikszy ni Europa Zachodnia, dawao
poczucie siy i wielkoci, ktrej nie mogo da ycie w wielonarodowej, a de facto
coraz silniej zdominowanej przez Madziarw monarchii rodkowoeuropejskiej30.
Frantiek Hruovsk (19031956), znany sowacki historyk i dziaacz emigracyjny, pisze, e Jako may nard, yjcy na zachodniej granicy sowiaskiego
wiata i naraony na niebezpieczestwo ze strony niesowiaskich ssiadw, szukali Sowacy ratunku i oparcia w wiadomoci, e s czonkami wielkiej rodziny
sowiaskich narodw. To ich krzepio na duchu i sprawiao, e nie czuli si ju
pod wzgldem liczebnym i politycznym tak mali i tak osamotnieni31.
Uznawanie sowackiej grupy etnicznej za jedno z plemion egzystujcych w ramach wielkiego narodu sowiaskiego lub nawet za kulturowe jdro caej Sowiaszczyzny (politycznym centrum bya bowiem Rosja jako najwikszy suwerenny kraj sowiaski)32, nie sprzyjao budowaniu spjnej ideologii narodowej,
ktra czyniaby sowack grup etniczn podstaw nowoczesnego narodu. Nie
pozwalao to na wytyczenie cisych granic terytorium sowackiego, na wyszczeglnienie cech narodowych, na budowanie instytucji zapewniajcych przetrwanie i rozwj sowackiej grupy etnicznej jako odrbnego podmiotu kulturalnego
i politycznego. Wizje utopijnej wsplnoty, skdind prawie cakowicie pozbawione wtkw politycznych, rycho okazay si utopi, z ktr Sowacy spord
wszystkich narodw sowiaskich rozstawali si bodaj najduej i najtrudniej33.
29
D. kvarna, Slovensk ttoprvne, s. 485486; M. Kuera, op.cit., s. 8687.

Por. H. Janaszek-Ivanikov, Sowackie Odrodzenie Narodowe: kontynuatorzy, polemici
i przemiewcy, [w:] H. Mieczkowska, T. Z. Oro (red.), Odrodzenie narodowe w Czechach i na
Sowacji. Ksiga pamitkowa ku czci Profesora Zbigniewa Niedzieli, Krakw 1999, s. 24; V. Bako, Slovak Thought on the Thershold to Modernity, Human Affairs 1999, No. 2, s. 162163.
31
F. Hruovsk, Zarys dziejw sowackich do r. 1918, [w:] W. Semkowicz (red.), Sowacja
i Sowacy, t. II Dzieje i literatura, Krakw 1938, s. 85.
32
Por. H. Janaszek-Ivanikov, Sowackie Odrodzenie Narodowe, s. 24.
33
Zob. D. Skobla, Slovak National Identity, Slavophilia and Europe, ideashistory.org.ru/
pdfs/18Skobla.pdf (20.07.2007).
30
20
1.5. Czynnik geopolityczny i geograczny

Uwarunkowania geopolityczne. Kolejna determinanta opnionego startu
narodu sowackiego wie si z peryferyjnym pooeniem Sowacji wzgldem
wczesnych potg politycznych i centrw cywilizacyjnych. Sowacy, zmuszani
przez kolonistw wgierskich i niemieckich do emigracji z niziny naddunajskiej w gry (czyli do opuszczenia terenu, ktry w odrnieniu od gr umoliwia integracj narodow), yli pod siln presj kulturow i polityczn Pesztu
i Poonia (wgierska nazwa Bratysawy, przez prawie trzy stulecia (15361783)
stolica pastwa wgierskiego). Ukad geopolityczny, silnie zwizany z naturaln granic biegnc po uku karpackim, tworzcy czytelne strefy wpyww
w Europie rodkowej, by dla Sowakw wyjtkowo niekorzystny. Uzasadnia on
przez wieki prawo Wgrw do tych ziem i gwarantowa desinteressment Sowian
wschodnich i zachodnich. Moe gdyby Sowacja staa si w przeszoci polem
rywalizacji politycznej przede wszystkim Polakw i Wgrw, moliwe byoby
ostatecznie wytworzenie si swego rodzaju border state, stanowicego bezpieczn i pokojow granic midzy dwoma mocarstwami regionalnymi. Sowacja nie
staa si jednak ani Szwajcari, ani Nepalem. Aktywno polityczna Polakw,
tradycyjnie od XIV wieku zwrcona ku podbojom na Wschodzie, w odniesieniu
do Sowacji zwizana bya wycznie z wziciem w zastaw od krlw wgierskich
kilkunastu miast na Spiszu w 1412 roku34. Tym samym polityczny los Sowacji
zalea praktycznie wycznie od decyzji podejmowanych na dworze wgierskim,
natomiast kwestia sowacka przez wieki pozostawaa wewntrzn spraw Krlestwa Wgierskiego.
Uwarunkowania topograczne. Trudno w kulturowej i politycznej emancypacji Sowakw tumaczy mona take wzgldami natury geogracznej. Terytorium Sowacji jest w zdecydowanej wikszoci grzyste. Poszczeglne osady
oddzielone s od siebie wysokimi pasmami grskimi i przez wieki tworzyy zamknite w sensie gospodarczym oraz politycznoadministracyjnym caoci35. S
to chyba najmniej dogodne warunki dla propagowania kultury narodowej i idei
wizi politycznokulturowej. Przez dugi okres Sowacy zamieszkujcy gry i doliny, mieszkajcy gwnie we wsiach i maych miasteczkach tworzyli zamknite
wsplnoty, a podstawow form identykacji zbiorowej bya wsplnota wiejska
lub miejska (tutejszo, obywatelstwo miejskie). W warunkach skpej informacji i komunikacji midzy poszczeglnymi osiedlami, a take wyjtkowo niskiej
mobilnoci spoecznej, pojcie narodowoci wydawao si tworem zbyt abstrakcyjnym, a przez to masowo odrzucanym na rzecz aliacji bardziej oczywistej, namacalnej, naturalnej, jak byy wspomniane wsplnoty lokalne czy tosamoci
34
M. Jagieo, Sowacy w polskich oczach. Obraz Sowakw w pimiennictwie polskim do

1918 roku, [w:] Kim s Sowacy?, s. 39.
35
L. Frankov, op.cit., s. 11.
21
religijne. Pojcie sowackiej narodowoci w praktyce zaczo si ksztatowa

wrd inteligencji zamieszkujcej i tworzcej w duych (wielonarodowych) miastach lub na terenach korzystnie skomunikowanych z centrum administracyjnym kraju i danego regionu36.
1.6. Czynnik demograczny: liczebno, rozproszenie i asymilacja

Maa liczebno i depopulacja. Sowacy stanowili zaledwie jedn dziesit
mieszkacw Krlestwa w. Stefana. U progu wieku XX Sowacy stanowili na
terenach znajdujcych si obecnie w granicach Sowacji zaledwie 60,5% ogu
mieszkacw (1 704 600 osb)37. Naley zaznaczy, e potencja demograczny
Sowakw ulega osabieniu na skutek masowej emigracji Sowakw, gwnie ze
wschodu kraju, do Stanw Zjednoczonych i Kanady. Notabene ta emigracja, obejmujca okoo p miliona osb (18701914)38, ktra wwczas stanowia powane
zagroenie dla istnienia i cigoci narodu sowackiego w Basenie Karpackim,
w pniejszym okresie, w istotnym stopniu przyczyniaa si do rozpowszechnienia wiedzy o Sowacji i obrony jej interesw na Zachodzie. Sowacy tworzyli najliczniejsz grup emigrantw z caego Krlestwa Wgierskiego. Szacuje si, e
w 1914 roku co pity Sowak mieszka w Stanach Zjednoczonych39.
Rozproszenie. Na skutek migracji ludnoci sowackiej w obrbie pastwa
wgierskiego ya ona w coraz wikszym rozproszeniu, co bynajmniej nie uatwiao procesu narodotwrczego (a wrcz przeciwnie bardzo sprzyjao madziaryzacji). ycie gospodarcze w Krlestwie Wgierskim upywao pod znakiem
wdrwek ludw, przykadem czego mog by doroczne migracje gwnie modych mczyzn za prac, ktr znajdowano na Nizinie Wgierskiej w rozlegych latyfundiach magnackich, na budowach i w nowo powstajcych fabrykach.
Sowacja powszechnie traktowana bya w XIX wieku jako rezerwuar taniej siy
roboczej40.
Asymilacja. Bardzo istotnym czynnikiem utrudniajcym proces tworzenia
nowoczesnego narodu sowackiego bya akcja przymusowej, nierzadko bardzo
brutalnej asymilacji prowadzona przez wadze wgierskie, a take dobrowolne
36
J. Bardach, Od narodu politycznego do narodu etnicznego w Europie rodkowo-Wschodniej, Kultura i Spoeczestwo 1993, nr 4, s. 11.
37
Skad etniczny ludnoci mieszkajcej na terytorium, ktre obecnie znajduje si w granicach
Sowacji, a dawniej stanowio cz Grnych Wgier, okrelony na podstawie kryterium jzykowego, by w roku 1900 nastpujcy: Sowacy: 1 704 600 60,5%, Wgrzy: 764 000 27,1%, Niemcy:
215 400 7,7%, Ukraicy (Rusini): 99 100 3,5%, inne narodowoci: 33 800 1,2%. P. Eberhardt, op.cit., s. 95.
38
Niektre rda narodowo zorientowane podaj liczb okoo miliona osb w przedziale
czasowym 18501914, ktra wydaje si by jednak mocno zawyona. Zob. J. A. Miku, J. M. Kirchbaum, Slovakia and Cultural Background, Toronto 1971, s. 13.
39
E. Mannov, R. Holec, op.cit., s. 191; W. V. Wallace, op.cit., s. 7678.
40
S. Grabski, Pamitniki, t. I, Warszawa 1989, s. 114116.
22
przyjmowanie kultury i jzyka wgierskiego przez cz ludnoci sowackiej41. Historycy wgierscy liczb zmadziaryzowanych Sowakw w latach 18801910 szacuj na okoo 300 tys. osb, za w okresie 17871910 na p miliona42. Sowacki
historyk Jlius Msro uwaa jednak, e dane te s mocno zawyone i naley
mwi o zdecydowanie niszych liczbach. Wspomina on o liczbie 83 tys. za okres
1787191043. Z kolei Piotr Eberhardt, wyranie akcentujc problematyczno danych statystycznych odnoszcych si do narodowoci w przypadku terytorium
sowackiego, przytacza wyniki spisu narodowego z lat 1900 i 1910, z ktrych wynika, e liczba ludnoci wgierskiej wzrosa w cigu zaledwie dziesiciu lat z 27,1
do 30,5%, za liczba Sowakw spada z 60,5 do 57,2% ogu ludnoci44.
2. Historyczne etapy rozwoju

sowackiej tosamoci narodowej
Dziewitnastowieczny sowacki nacjonalizm w wydaniu etnojzykowym pojawi
si w reakcji na nacjonalizm madziarski. Ten za by do pewnego stopnia reakcj
na nacjonalizm niemiecki, a take odpowiedzi na ideologi panslawistyczn, lkiem przed Rosj i caym wiatem sowiaskim45. W tamtym okresie, a mowa jest
o wieku XVIII i pocztkach XIX wieku, by to w wielu przypadkach nacjonalizm
czesko-sowacki, a nawet pansowiaski46.
Tene nacjonalizm, inspirowany z jednej strony ideologi owiecenia i wydarzeniami rewolucji francuskiej, z drugiej za romantyzmu niemieckiego, mia
charakter defensywny. W ofensywie by bowiem nacjonalizm madziarski (Sowacja) oraz niemiecki (Czechy i Morawa, wiksze miasta sowackie, zwaszcza
Pressburg pniejsza Bratysawa). Obydwa miay silne wsparcie ze strony
struktur pastwowych i kocielnych. Nacjonalizm sowacki wyrasta w tamtym
okresie przede wszystkim z obawy przed utrat tosamoci kulturowej, zwaszcza
41
E. Mannov, R. Holec, op.cit., s. 198199. Inna rzecz, e sam temat madziaryzacji sta
si z czasem jednym z wiodcych wtkw sowackiego dyskursu nacjonalistycznego, a przez to
wzmacnia poczucie sowackiej tosamoci narodowej.
42
P. Hank, Magyarorszg trsadalma a szzadfordul ideien, [w:] Magyarorszg trtnelme. Zv. 7/1, 18901918, Budapest 1978, s. 417, [za:] J. Msro, Maarizaci a asimilcia
v Uhorsku od konca 18. storoia do roku 1918, Historick asopis 1997, . 2, s. 299300.
43
Ibidem, s. 300.
44
P. Eberhardt, op.cit., s. 9598; W. Felczak, Historia Wgier, Wrocaw-Warszawa-Krakw
1966, s. 281.
45
A. Wolff-Powska, op.cit., s. 231. M. Krajovi, Maari a problmy nrodnej identity Slovkov v 19. storo, Historick tdie 1996, nr 37, s. 51; E. Mannov, R. Holec, op.cit., s. 197;
D. kvarna, Sowackie realia historyczne w dziele profesora Wacawa Felczaka, [w:] A. Cetnarowicz, S. Pijaj (red.), Wgry i dookoa Wgier Narody Europy rodkowej w walce o wolno
i tosamo w XIX i XX wieku, Krakw b.d.w., s. 16.
46
23
jzykowej (madziaryzacja) przez nieliczn i topniejc na skutek emigracji zarobkowej ludno sowiask. Nacjonalizm madziarski bardzo silnie orientowa
si na wasne pastwo, mia charakter pastwowocentryczny i deniowa nard
w kategoriach politycznych. Nacjonalizm sowacki posiada wymiar etnicznokulturowy z silnym akcentem pooonym na jzyk narodowy. By on cakowicie
pozbawiony mylenia pastwowego, mimo e tu i wdzie wspominano odlege
tradycje pastwowe Sowakw z czasw redniowiecza47.
Prbujc ustali okres historyczny, w ktrym zaczto interesowa si sowackoci jako kategori narodow (polityczn), naley stwierdzi, e pierwsze,
pionierskie prby zdeniowania sowackiej tosamoci narodowej sigaj XVII
wieku48, a zwaszcza XVIII. Od tego czasu coraz czciej przedmiotem zainteresowania staje si historia Sowakw jako specycznej grupy etnicznej, a take
jzyk, kultura, tradycja, rozwj szkolnictwa narodowego. Ponadto podejmowano
wwczas pierwsze prby okrelenia granic terytorium Sowacji. Wysiki zmierzajce do stworzenia sowackiej historiograi absolutnie nie miay wwczas na
celu jakiej secesji i zdeniowania Sowacji jako terytorium odrbnego od Korony w. Stefana. Chodzio tutaj raczej o zagwarantowanie Sowakom (wwczas
jeszcze tylko szlachcie i mieszczastwu sowackiemu), rwnorzdnej pozycji
w wielonarodowym pastwie. Trzeba pamita, e pojcie narodowoci sowackiej stosunkowo pno zastpio feudaln natio hungarica, do ktrej poczuwaa
si nie tylko szlachta sowackojzyczna (bdca jej czci niejako z denicji), ale
take mieszczanie oraz ludno niszych warstw49. Znaczna cz warstw wyszych (ale nie tylko) miaa wiadomo swojej tosamoci mozaikowej powstaej w wyniku splotu rnych czynnikw zwizanych z pochodzeniem, miejscem
zamieszkania, przynalenoci stanow i polityczn50. Oznaczao to otwarto,
brak uprzedze narodowociowych, zdolno do koegzystencji w pluralistycznym
spoeczestwie, ale take niewykrystalizowanie si samowiadomoci narodowej,
identykowanie kategorii narodu z przynalenoci pastwow (przednowoczesny nard polityczny)51.
47

Zdaniem sowackiego historyka Jna Tibenskego, genezy sowackiego nacjonalizmu mona poszukiwa ju w pocztkach wieku XVII, gdy w roku 1608 doszo do wybuchu powstania
antyhabsburskiego, majcego na celu rwnouprawnienie mieszczan niemieckich i sowackich
w miastach pooonych na terytorium dzisiejszej Sowacji. Doszo wwczas do zacitych walk midzy niemieckimi i sowackimi mieszczanami, zwaszcza w takich miastach jak Baska Bystrzyca
i Krupina (rodkowa Sowacja). Tene konikt pozwoli ludnoci sowiaskiej uzmysowi sobie
wasn narodowo (etnos) i zdeniowa znaczcego innego, wroga narodowego, ktry jeszcze
wwczas wpisany by bardziej w konikt klasowy, anieli narodowy. J. Tibensk, Funkcia cyrilometodskej a vekomoravskej tradcie v ideolgii slovenskej nrodnosti, Historick asopis
1992, . 5, s. 581.
49
50
M. Bobrownicka, Pogranicza w centrum Europy. Slavica, Krakw 2003, s. 60.
51
Ibidem.
48
24
Poszukujc symbolicznego pocztku, momentu narodzin sowackiego nacjonalizmu, mona przywoa posta madziarskiego prawnika Mihlyego Bencsika. Tene w 1721 roku przed zwoaniem sejmu wgierskiego napisa synny
traktat pt. Novissima diaeta, w ktrym odmwi obywatelom Trenczyna (miasto w pnocno-zachodniej czci Sowacji) prawa do udziau w obradach sejmu. Swj sprzeciw tumaczy tym, e trenczynianie jako Sowianie s potomkami witopeka, czyli ludem, ktrego wasny krl sprzeda Wgrom za biaego
konia. S wic oni ludmi niewolnymi, pozbawionymi prawa do decydowania
o losach Korony w. Stefana. To bardzo radykalne w swej wymowie i przesaniu politycznym wystpienie spotkao si siedem lat pniej (1728) z reakcj ze
strony ksidza Jna Baltazra Magina, ktry w utworze zatytuowanym Apologia podawa argumenty za prawem do politycznej podmiotowoci sowiaskich
mieszkacw prowincji. Chodzio w tamtym czasie wycznie o szlacht i obywateli miasta, plebs misera jeszcze wwczas nikogo nie interesowa52. Zdaniem
Magina, terytorium Korony w. Stefana zamieszkuj ludy rnice si pochodzeniem etnicznym. I tak, obok Wgrw (natio hungarica), ziemie Korony zamieszkuj Niemcy (natio germanica) oraz Sowacy (natio slavica). Ludy te
jego zdaniem w dalekiej przeszoci weszy na zasadzie penej dobrowolnoci
i rwnouprawnienia do wsplnego zwizku pastwowego. Wszystkie one z kolei
zdaniem autora Apologii pochodz od biblijnego Jafeta, ktry by wyjty
z kajdan niewolnictwa. Wsplne pochodzenie nakada na pastwo obowizek
zabezpieczenia tym ludom jednakowej ochrony autonomii i wasnej narodowoci53. Ponadto wyjania on rnic midzy okreleniami hungarus i magyar,
przypomina rwnie, e Sowacy stanowi, w sensie etnicznym, niepolitycznym
take cz ogromnej wsplnoty sowiaskiej54. Bya to protonacjonalistyczna uwertura do gwnych aktw, ktre rozegray si w wiekach XIX i XX55,
a stworzone przy tej okazji charakterystyki obu narodw wykorzystuje si niemal po dzie dzisiejszy, a czyni to pisarze, politycy, a take opinia publiczna
obu krajw56.
Na przeomie XVIII i XIX wieku, czyli w dobie owiecenia i rewolucyjnych
przemian dokonujcych si we Francji, inteligencj sowackojzyczn cechowa
silny patriotyzm uhorski, czyli niezwizany z identykacj etniczn, lecz polityczn. Jakkolwiek na co istniej liczne, w tym wspomniane wyej, dowody
uwiadamiano sobie swoj etniczn tosamo, pierwszoplanowym przedmiotem
identykacji byo terytorium i pastwo. Swoj obecno zaznaczyy wwczas dwa
ruchy polityczne jakobini i majcy wikszy wpyw na ksztatowanie tosamoci
52
D. Kov, Sowacka tosamo, s. 59.

54
C. G. Kiss, W podwjnym zwierciadle, s. 5354.
55
D. Kov, Sowacka tosamo, s. 59; Id, Nacionalizmus 19. a 20. storoia, Historick
asopis 1997, . 1, s. 7980.
56
C. G. Kiss, W podwjnym zwierciadle, s. 53.
53
25
sowackiej zwolennicy jzeskiego owiecenia57. Gwnego nieprzyjaciela uhorscy jakobini, w tym take ci, ktrzy na co dzie posugiwali si jednym
z dialektw sowackich, dostrzegali w konserwatywnym dworze wiedeskim.
Domagano si niezalenoci Uhorska, ktre jakobini chcieli uczyni republik
na wzr francuski. W odrnieniu jednak od etnicznie lepego nacjonalizmu
francuskiego, postulowano, by zreorganizowane pastwo uhorskie uwzgldniao
podziay narodowociowe58. Uhorsko, wedug ich planw, miao sta si republik federacyjn zoon z czterech prowincji narodowych: Sowacji (provincia
Slavonica), Ilirii, Wooszczyzny i Wgier. Obowizujcym jzykiem urzdowym
w kadej z prowincji byby dany jzyk narodowy, czyli na Sowacji sowacki.
Plany uhorskich jakobinw spotkay si z wrogim nastawieniem zarwno dworu
wiedeskiego, jak i samej szlachty uhorskiej (zwaszcza madziarskiej)59. Z kolei
zwolennicy owieceniowych reform przedsiwzitych przez cesarzow Mari Teres i cesarza Jzefa II, ktrych nie brakowao wrd inteligencji sowackojzycznej, wiksze znaczenie przywizywali do pracy organicznej. Interesowa ich
gwnie rozwj edukacji i obejmowanie systemem powszechnej owiaty coraz
szerszych warstw spoecznych. Jakkolwiek akcentowano rwnoprawno wszystkich grup etnicznych (czy raczej jzykowych) tworzcych natio hungarica, na
og nie wystpowano z postulatem ich politycznego upodmiotowienia i zmiany
ustroju pastwa60.
Naturalnym sojusznikiem Sowakw w walce z ekspansj jzyka i kultury
wgierskiej wydawali si by w tamtym okresie Czesi, ktrych poziom rozwoju
cywilizacyjnego i ekonomicznego by zdecydowanie wyszy ni Sowakw. Jednak od poowy XIX wieku w nacjonalizmie sowackim odnajdujemy coraz wicej
nieufnoci i alu wyraanego w stosunku do Czechw. Otwarcie krytykuje si ich
paternalistyczn postaw. Traktowanie Sowakw jako staroytnych Czechw,
upoledzonej ekonomicznie i kulturowo gazi narodu czeskiego, coraz bardziej
dranio tych przedstawicieli elit politycznych i kulturalnych Sowacji, ktrzy podrujc po Europie, dostrzegali istotne rnice midzy obydwoma narodami
(ale ktrzy take na podstawie wielu wsplnych interesw i podobiestw kulturowych yczyliby sobie, by istnia zwizek obydwu narodw, w ktrym miayby
one zapewnion rwnoprawn pozycj).
W starciu ze wspomnianymi wyej ywioami narodowymi (Wgrzy, Czesi),
Sowacy wydawali si by w sytuacji niemal tragicznej i beznadziejnej. W rzeczy samej zadziwia musi fakt, e mimo silnego naporu ze strony obydwu ju
w tym czasie silnie uksztatowanych kultur narodowych (czeskiej i wgierskiej)
57

Zob. szerzej na ten temat: J. imoni, Ohlas franczkej revolcie na Slovensku, Koice
1982, s. 174193; K. Benda, A magyar jakobinusok fratai I, Budapest 1957, s. 897908, [za:]
59
Ibidem, s. 477.
60
Ibidem, s. 477478; D. Kov, Djiny Slovenska, Praha 1998, s. 7883.
58
26
oraz zwizanych z nimi orientacji ideologicznych, nard sowacki przetrwa

i ostatecznie zdeniowa si najpierw kulturowo, a nastpnie politycznie. Ale by
moe wanie dlatego, e ludno sowacka staa si przedmiotem ofensywy narodowej obydwu rywalizujcych ze sob ideologii nacjonalistycznych, Sowacy
przetrwali, gdy adna z nich nie okazaa si dostatecznie silna, by zasymilowa
ludno sowiask zamieszkujc terytorium Grnych Wgier. Madziaryzacj
utrudniay coraz silniejsze wizi kulturalne z Czechami, bohemizacja napotykaa
za na opr ze strony relatywnie silnego przywizania Sowakw do tradycyjnych
struktur ekonomicznych, politycznych, po czci take kulturalnych, Krlestwa
Wgierskiego. W XIX-wiecznej nacjonalistycznej walce o rzd dusz na Sowacji uczestniczyy zatem de facto trzy strony nacjonalici wgierscy dcy do
madziaryzacji61, nacjonalici czescy liczcy na powrt Sowakw do Macierzy,
wreszcie nacjonalici sowaccy z postulatem autonomii narodowej. Poczucie sowackiej odrbnoci narodowej ksztatowao si od przeomu XVIII i XIX wieku
w opozycji do dominacji wgierskiej oraz w zoonym psychologicznie procesie
wyzwalania si z wpyww pokrewnej kultury czeskiej62.
2.1. Geneza i rozwj nacjonalizmu sowackiego

w XIX i na pocztku XX wieku
Analiza przemian sowackiej tosamoci narodowej w wieku XIX i na pocztku
wieku XX powinna odnosi si do dwch zasadniczych kwestii: ukonstytuowania
jzyka literackiego oraz wykreowania odpowiedniej symboliki narodowej, a nastpnie do prb zdeniowana narodu sowackiego w kategoriach politycznych.
2.1.1. Jzyk i symbolika narodowa

Walka o jzyk narodowy. Wydaje si, e kluczowe znaczenie w procesie ksztatowania sowackiej tosamoci narodowej odgrywa batalia o jzyk narodowy, ktrej dramatyczne losy mielimy okazj ledzi jeszcze w latach 90. ubiegego wieku,
gdy pojawiy si powane kontrowersje wok ustawy o jzyku sowackim. Trzeba
pamita, e w Europie rodkowej (zwaszcza w XIX wieku) decydujce znaczenie dla uznania lub nie uznania danej grupy etnicznej za nard mia wanie jzyk
i jego poziom cywilizacyjny (wyksztacenie jzyka literackiego). Jzyk stanowi
bowiem nonik kultury narodowej (kultury wysokiej) i przez to okrela najczciej przynaleno narodow jednostek i grup63. Istnienie lub nieistnienie jzyka
literackiego rozstrzygao praktycznie o wszystkim czy dany nard istnieje, czy
te go nie ma, a dana grupa spoeczna stanowi jedynie cz innej nacji (grup
regionaln). Jzyk literacki, bo tylko taki uznawany by za penowartociowy, sta
61
62
63

M. Jagieo, op.cit., s. 43.
J. Bardach, op.cit., s. 6; zob. take: R. Radzik, Od zbiorowoci etnicznej, s. 4344.
27
si w Europie rodkowej narzdziem walki politycznej, ktrej celem byo wypracowanie jak najbardziej korzystnej pozycji midzynarodowej danego narodu64.
Batalia o uznanie jzyka sowackiego wyznacza pierwszy etap ksztatowania
si nowoczesnej wiadomoci narodowej. Sowacy byli na pocztku XVIII wieku
w duo gorszej sytuacji, jeli chodzi o czynniki sprzyjajce integracji narodowej,
anieli np. Polacy, Wgrzy i Czesi. wczesna spoeczno sowacka bya zrnicowana zarwno pod wzgldem religijnym, jak i co naley podkreli jzykowym. Protestanci posugiwali si (obok jzyka niemieckiego) tzw. biblitin
(jzyk Biblii Kralickiej, wersja jzyka czeskiego uywanego w liturgii)65, a rodowiska katolickie, gdzie jzykiem liturgicznym bya acina, uyway na co dzie
rnych dialektw sowackich66. Do tego w rodowisku sowackich kalwinw zaznaczay si silne wpywy ortograi wgierskiej67. W kontaktach midzy elitami
politycznymi i kulturalnymi obowizywaa natomiast acina jako lingua franca
Korony w. Stefana. acina, ktra na ziemiach sowackich przyja si jako jzyk
uywany we wszystkich ocjalnych kontaktach religijnych, naukowych i politycznych (administracyjnych) na dobre w XV wieku68, pozostawaa w uyciu a do
koca XVIII wieku69. Stanowia ona wsplny jzyk literacki kilku narodw. Bya
neutralna politycznie, sprzyjaa uniwersalizmowi i nie stwarzaa zagroenia wynarodowienia lub choby tylko dominacji jednej grupy etnicznej nad drug70.
Odejcie od aciny pod koniec XVIII wieku i wprowadzenie na jej miejsce jzyka wgierskiego, ktry odtd mia by jzykiem pastwowym (obowizujcym
take w kocioach), wywoao reakcj ze strony elit poszczeglnych wsplnot
etnicznych. Uprzywilejowanie jednego z wielu jzykw naruszao bowiem rwnowag i prowadzio odtd do nieuchronnych koniktw. Wadze wgierskie od
poowy XIX wieku zaczy prowadzi forsown akcj madziaryzacyjn, majc na
celu eliminacj pozostaych jzykw lub przynajmniej zepchnicie ich do statusu
64
Zob. I. Ripka, loha jazyka pri formovan nrodnej a kultrnej identity zahraninch
Slovkov, [w:] K. Podolkov (red.), Utvranie nrodnej a kultrnej identity. Zbornk z 1. medzinrodnho seminra Slovensk kultra v multikultrnej Eurpe, Bratislava 1998, s. 8182.
65
P. Brock, Slovensk nrodn obrodenie 17871847. K vzniku modernej slovenskej identity, Bratislava 2002, s. 21; Zob. take: A. Maxwell, Unintended Consequences: Language Politics
and Slovak Nationalism, [w:] W. J. Burszta, T. Kamusella, S. Wojciechowski (red.), Nationalisms
Across the Globe. An Overview of Nationalisms in State-Endowed and Stateless Nations, Volume I Europe, Pozna 2005, s. 231232.
66
J. Goszczyska, Mit Janosika w folklorze i literaturze sowackiej XIX wieku, Warszawa
2001, s. 6768.
67
A. Maxwell, The Literary Dialect In Slovak Nationalist Thought, [w:] The Weight of
History in Central European Societies of the 20th Century, Z. Havlikov, N. Maslowski (red.),
Central European Studies No. 2, Budapest 2005, s. 134.
68
H. Janaszek-Ivanikov, Wstp, [w:] Ludovit Stur, s. VII.
69
M. Oravcov, op.cit., s. 16; G. Dudekov, op.cit., s. 16; J. Msro, Zloit hadanie pravdy
o slovenskch dejinch. Vber tdi, odbornch polemk a lnkov z polstoronej vskumnej
a publiknej innosti, Bratislava 2004, s. 63.
70
M. Bobrownicka, Pogranicza w centrum, s. 131.
28
jzykw lokalnych (obowizywaa zasada kto chce mie chleb, musi opanowa
wgierski71). Wadze wgierskie uznay, e pielgnowanie innych jzykw jest
z punktu widzenia interesw pastwa nie tyle zbyteczne, ile niebezpieczne i szkodliwe72. Szczeglnie intensywnie akcja madziaryzacyjna bya prowadzona na terenach dzisiejszej Sowacji. Take Niemcy jako nard historycznie zamieszkujcy
Uhorsko od kilkuset lat poddawani byli presji madziaryzacyjnej. To sprawiao, e
na porzdku dziennym stawaa kwestia obrony rodzimego jzyka73.
Do poowy XVIII wieku sowackie elity posugiway si zmodykowan,
w mniejszym lub wikszym stopniu o miejscowe zwyczaje jzykowe, wersj jzyka czeskiego (gwnie protestanci) lub dialektami sowackimi uwzgldniajcymi
sownictwo czeskie (gwnie katolicy). Przyjcie czeszczyzny wizao si z faktem, e w wieku XV bya ona najlepiej rozwinitym jzykiem sowiaskim, ktrego uywano wwczas w korespondencji pastwowej i w liturgii kocielnej na
terytorium Korony w. Wacawa. Blisko Pragi jako centrum kultury sowiaskiej powodowaa przyjmowanie pewnych wzorcw jzykowych, ktre utrwalay
si zwaszcza dziki XVII-wiecznej emigracji protestantw mwicych po czesku
na tereny obecnej Sowacji. Ich wpywy kulturowe stopniowo ograniczaa jednak
kontrreformacja, szczeglnie, e jej przywdcy (jezuici, franciszkanie i kameduli)
w kontaktach z prostym ludem posugiwali si lokalnymi narzeczami i byli przez
to lepiej rozumiani ni czescy protestanci (cho w samej liturgii obowizywaa
oczywicie nadal acina)74. Na przeomie XVIII i XIX wieku miao miejsce cieranie si dwch tendencji ekspansji jzyka czeskiego w wersji Biblii Kralickiej,
popieranej przez rodowiska protestanckie, modykowanej o miejscowe zwyczaje z jednej strony, z drugiej natomiast prb podniesienia lokalnych zwyczajw jzykowych do rangi jzyka oglnonarodowego podejmowanych pocztkowo
przez rodowiska katolickie. Z kwesti jzykow cile zwizane byy narodowoideologiczne koncepcje i orientacje obydwu ruchw narodowych: inteligencja
katolicka wskazywaa na narodow odrbno etnicznego ywiou sowackiego,
powoujc si przy tym na osobn od Czechw histori i zwyczaje jzykowe, natomiast inteligencja protestancka kada nacisk na jedno plemienn i jzykow
ludnoci zamieszkujcej Sowacj, Czechy i Morawy75.
Kanadyjski historyk Peter Brock, w ksice pt. The Slovak National Awakening and Essay in the Intelectual History of East Cerntral Europe (wyd. 1976)76,
71

73
M. Bobrownicka, Poliglotyzm spoeczestw sowiaskich a rozwj ich wiadomoci narodowej, [w:] idem (red.), Jzyk a tosamo narodowa. Slavica, Krakw 2000, s. 3031.
74
P. Brock, op.cit., s. 22
75
76
Ksika ukazaa si na Sowacji pod zmienionym tytuem w 2002 roku: Slovensk nrodn
obrodenie 17871847. K vzniku modernej slovenskej identity (Sowackie odrodzenie narodowe
17871847. W stron nowoczesnej sowackiej tosamoci), Bratislava 2002.
72
29
omawiajc interesujcy przykad komplementaryzmu wyznaniowego w zakresie

tworzenia jzyka sowackiego, stawia tez, e wyksztacenie si wiadomoci etnicznej Sowakw byo dzieem katolikw, za przejcie od wiadomoci etnicznej
do narodowej zasug inteligencji protestanckiej77. Mwic przy tym o inteligencji (katolickiej i ewangelickiej), naley mie na uwadze gwnie duchowiestwo. Istniay niejako trzy istotne etapy ksztatowania si wiadomoci narodowej (i jzykowej) Sowakw na przestrzeni XVIIIXIX wieku: (a) kodykacja
i upowszechnienie jzyka sowackiego w wykonaniu Antona Bernolka, (b) okres
fascynacji wzajemnoci czesko-sowack i prby utworzenia jzyka czesko-sowackiego (c) oraz okres sowackiej samodzielnoci jzykowej i narodowej.
Tworzenie narodu sowackiego rozpoczo si na paszczynie teoretycznej.
Pierwszy krok w tym kierunku poczyni Anton Bernolk w latach 80. XVIII wieku. Zacz on pisa mwionym jzykiem sowackim na bazie dialektu zachodniosowackiego. Tym samym pooono fundamenty pod samodzieln, niezalen
od czeskiej, tosamo sowack, cho wpisywano j w szerszy, uniwersalistyczny
kontekst uhorskiego patriotyzmu. Kolejny krok uczynili protestanccy duchowni
Jn Kollr, Pavol J. afark oraz pozostali zwolennicy ideologii wzajemnoci
czesko-sowackiej w latach 30. i 40. XIX wieku. Odrzucili oni ide natio hungarica (ktrej hodowali jeszcze wwczas bernolakowcy), a tym samym zredeniowali stosunek Sowakw do Madziarw. Zamiast redniowiecznej koncepcji
narodu politycznego, zaproponowali koncepcj narodu opartego na fundamencie kulturowym i jzykowym. Niemniej jednak Sowakw w ramach tego nurtu
uznawano za integraln cz narodu czesko-sowackiego. Kolejny etap nastpi
wraz z rozkwitem dziaalnoci udovta tra, ktry w pewnym okresie swojej
dziaalnoci przesta uznawa Sowakw za integraln cz narodu czesko-sowackiego, goszc istnienie niezalenego narodu sowackiego z jego prawami do
politycznego samostanowienia w postaci autonomii w ramach Uhorska78. Zasuga tra, ktrego twrczo posiada niebagatelny wpyw take na wspczesn samowiadomo narodow Sowakw, polega przede wszystkim na przeciciu wza gordyjskiego, poprzez wprowadzenie trzeciego jzyka. Przyj on,
cho w zmienionej formie, zasad goszon przez bernolakowcw (gwnie przez
Martina Hamuljaka), e Sowacy maj swj wasny jzyk narodowy. Uzupeni
j jednak o Kollrowsk zasad, e Sowacy s, skoro maj wasny jzyk, odrbnym narodem (w terminologii Kollra plemieniem), nie tylko wrd Sowian,
ale, co praktycznie byo jeszcze waniejsze, take wrd poddanych Korony Wgierskiej. Dwie fazy sowackiego odrodzenia narodowego, jzykowa i narodowa,
zlewaj si tu w jedn. Jestemy plemieniem w Sowiaszczynie, jestemy take plemieniem w Koronie Wgierskiej gosi w zwizku z tym Jozef Hurban,
podsumowujc w ten sposb zakoczenie sowackiego rozwoju narodowego jako
77
78
P. Brock, op.cit., s. 4345.

Ibidem, s. 100.
30
zaostrzajcego si dialektycznego sporu dwch nadrzdnych wobec Sowakw

ywiow: sowiaskiego i wgierskiego (uhorskiego)79.
Symbolika narodowa. Integralnym, obok emancypacji jzykowej, elementem
procesu tworzenia sowackiej tosamoci narodowej w odniesieniu do omawianego okresu wieku XVIII i XIX, byo ksztatowanie i utrwalanie nowoczesnych
symboli narodowych. Zakres przedmiotowy symboliki narodowej jest bardzo
rozlegy i obejmuje elementy krajobrazu przyrodniczego, dobra kultury materialnej, wane wydarzenia historyczne, a take postaci, ktrych istnienie i dziaalno uznaje si za wane dla ycia narodowego. Wszystko to jest nonikiem
ponadczasowych wartoci.
Na planie pierwszym sytuuje si sowacka historia i jej bohaterowie. Na drugim planie pojawiaj si Tatry oraz gwne rzeki, w tym Wag, Hron i Dunaj.
W dalszej kolejnoci rozpoznajemy pamitki pozostaoci historyczne po Pastwie Wielkomorawskim oraz siedziby wadcw uznawanych za Sowakw (sie
tych oto miejsc tworzy symboliczne granice terytorium narodowego). I wreszcie
na trzecim, skdind bardzo niewyranym planie, pojawiaj si miasta, ktre
jednak niewiele maj wsplnego z tosamoci narodow sowack, stanowic
jednake przedmiot wielowiekowych marze.
Sowacka historia i jej bohaterowie. Nie ulega wtpliwoci, e bardzo istotnym punktem odniesienia, tworzcym tosamo narodow Sowakw, byy
w XVIII i XIX wieku misja chrystianizacyjna i cywilizacyjna tzw. apostow Sowian: witych Cyryla i Metodego oraz wyobraenia na temat Rzeszy Wielkomorawskiej. Rekonstrukcja narodowej, sowiaskiej lub sowackiej (obydwa terminy
uywane byy czsto zamiennie) historii dokonywaa si gwnie w odpowiedzi na
nasilajce si roszczenia Madziarw do caej historii i dziedzictwa Korony w. Stefana. Interesujce wydawa si moe to, e wici, ktrych Sowacy uznaj niemal
za wasnych bohaterw narodowych, od drugiej poowy XVIII wieku za spraw
papiea Piusa VI80 byli take patronami wszystkich krajw monarchii habsburskiej, w tym take Wgrw, ktrych cz zostaa wedug wczesnych wyobrae ochrzczona przez Braci Souskich i wsppracujcych z nimi misjonarzy81.
79
D. Rapant, op.cit., s. 412413. J. A. Baer, Emancipation, Not the Making of Slovakia: Ludovit Sturs Conception of the Slovak Nation, Studies in Post-Communism, Occasional Paper
2003, No. 2, s. 12; W. Wincawski, op.cit., s. 75; zob. take: M. Oravcov, op.cit., s. 19; M. Papierz,
Jzyk a sowacka tosamo narodowa, [w:] A. Patek, W. Rojek (red.), Nard Pastwo Europa rodkowa w XIX i XX wieku, Krakw 2006, s. 6971.
80
Na prob Marii Teresy, papie Pius VI bull wydan 21 lipca 1777 roku na dzie pamici o witych Cyrylu i Metodym wyznaczy 14 marca (skdind data powstania Republiki Sowackiej w 1939
roku). Zob. J. Tibensk, Vekomoravsk a cyrilometodsk tradcia v diele Jna Hollho, [w:] Pamtnica z oslv dvojstho vroia narodenia Jna Hollho, opracowa J. Chovan, Martin 1985, s. 163.
81
D. kvarna, Zaiatky modernch slovenskch symbolov. K vytvraniu nrodnej identity
od konca 18. do polovice 19. storoia, Bansk Bystrica 2004, s. 1617.
31
Z tradycj cyrylometodiask cile zwizany, ale nie tosamy, jest kult Wielkiej Morawy. O ile tradycja cyrylometodiaska miaa suy celom kulturowo-religijnym i wiadczy o dojrzaoci cywilizacyjnej Sowakw, o tyle wspomnienie
o Wielkiej Morawie miao suy celom politycznym82. Mylenie w kategoriach
mitycznych (kreacja mitu pocztku) nabiera tu charakteru typowego dla kultury
romantycznej histori przemienia si w mit, acz czyni si to na tle powszechnych w tamtym czasie (XIX w.) w caej Europie praktyk zdaniem J. Kolbuszewskiego do osobliwie. Zjawiskiem typowym dla romantyzmu bya tendencja
do budowania substancji prahistorycznej z elementw baniowych. W dziejach
sowackich wadca Wielkiej Morawy, witopek sta si kim na miar polskiego Kraka lub Piasta Koodzieja. W sowackiej tendencji mitologizacyjnej miejsce
pradziejw bajecznych zaja anektowana przeszo historyczna, natomiast tradycja wielkomorawska potraktowana zostaa jako najwaniejszy element wasnego dziedzictwa historycznego83.
Pastwo wielkomorawskie, powstae w IX wieku, na terenach dzisiejszych
Moraw, a za panowania witopeka I w latach 870894, obejmujce take tereny dzisiejszych Wgier, Czech, lska, uyc, Maopolski i Sowacji, stanowi dla
Sowakw przede wszystkim wyidealizowany obraz wielkoci narodu sowackiego. W literaturze sowackiej bardzo czsto mona spotka si z przekonaniem, e
zamieszkiwana przez Sowakw (ktrzy skdind nie wiedzieli jeszcze wwczas
przecie, e s Sowakami) Wielka Morawa stanowia przykad pastwa, ktre
za spraw misji religijnej i cywilizacyjnej witych Cyryla i Metodego osigno
wzgldnie wysoki poziom rozwoju.
Na pocztku X wieku terytorium tego pastwa zostao podbite przez plemiona ugryjskie (w tym przez Madziarw) przybye z Azji. Moemy spotka si take
ze szczegln interpretacj wydarze z pocztkw X wieku, ktra stwierdza, e
Sowacy nigdy nie zostali przez Madziarw podbici. Stworzona w XVIII wieku
przez jezuit Samuela Timona oraz wspomnianego wczeniej Jna Baltazra
Magina tzw. zmluvna teoria, powiada, e Sowacy wraz z Madziarami utworzyli na podstawie umowy wsplne pastwo Uhorsko. Teoria ta uywana bya
zwaszcza w XIX wieku do obrony praw Sowakw mieszkajcych w Krlestwie
Wgierskim przed roszczeniami wgierskimi, ukazujc ich jako rwnoprawnych
partnerw84.
O ile jednak do pocztkw XIX wieku tradycje Wielkiej Morawy i Uhorska
byy ze sob niemal organicznie zwizane, gdy Uhorsko uznawano chtnie
82
J. Tibensk, Funkcia cyrilometodskej, s. 579; D. kvarna, op.cit., s. 18. M. Oravcov,

op.cit., s. 11.
83
J. Kolbuszewski, Z dziejw tradycji cyrylometodiaskiej w Sowacji, Pamitnik Sowiaski 1996, nr XLIV, s. 66.
84
B. Sucho-Chmiel, Aspekt kulturowy ksztatowania si wiadomoci narodowej Sowakw, [w:] J. Hvi (red.), Historick a kultrne zdroje slovensko-poskch vzahov, Bratislava
2000, s. 49; C. G. Kiss, W podwjnym zwierciadle, s. 55.
32
za kontynuacj Pastwa Wielkomorawskiego i jego spucizny cywilizacyjnej,

w pierwszych dziesicioleciach XIX wieku zaczto je coraz silniej i czciej poddawa rnym dyferencjacjom. Uhorsko bowiem w coraz wikszym stopniu stawao si etnicznym pastwem Madziarw85. Zmulvna teoria przestawaa by
wwczas atrakcyjna, przez co zastpiono j teori o azjatyckich najedcach
i barbarzycach, ktrzy zniszczyli Wielk Moraw, tworzc na jej gruzach swoje pastwo Uhorsko. Upadek Pastwa Wielkomorawskiego by uznawany za
narodow tragedi mniej wicej tej samej rangi co bitwa pod Bia Gr (1620)
w przypadku Czechw86. Pavol J. afark pisze, e Sowacy zniknli z dziejw ju
w IX stuleciu i odtd ich losy i czyny gin w dziejach narodu madziarskiego87.
Stopniowo rozszerza si panteon bohaterw narodowych zwizanych z pastwem wielkomorawskim obok ksit Rocisawa (pan. 846870) i witopeka (pan. 871894), coraz czciej pojawia si wczeniejszy wadca Ksistwa
Nitrzaskiego Pribina (wspominano take o jego synu Koceu). W wieku XIX
sowacki genos i epos uzupeniono w duchu tradycji romantycznej o kilka innych
postaci, ktrymi postanowiono zaludni okres od upadku Wielkiej Morawy.
Najwikszym zainteresowaniem cieszyy si postaci Mata ka (12601321),
Jna Jiskry (14001469) i Mateja Korvna (14431490)88. Mat k i Jn Jiskra (Czech, dowdca wojsk husyckich) uznawani byli za sowackich wadcw,
arystokratw, ktrzy rzdzili Sowacj w okresie upadku rzdw krlewskich
w Uhorsku, przy czym ani jeden, ani drugi w rzeczywistoci nie utosamiali si
z narodem sowackim. Sowaccy ewangelicy w panteonie bohaterw narodowych
widzieli dodatkowo Jna Husa (13701415), ktrego uwaali za mczennika
rodu czesko-sowackiego, jednak od poowy XIX wieku coraz silniejsza stawaa
si tendencja do odstpienia Husa Czechom.
Mwic o sowackim eposie, trudno pomin posta Juraja Jnoka, zbjnika pochodzcego z Trchovej lub okolicy tej wsi (pnocno-zachodnia Sowacja,
w pobliu granicy z Polsk). W kulturze sowackiej mit Janosika, obok mitu Wielkich Moraw, uzyska zdaniem Joanny Goszczyskiej najbardziej znaczc
rang. ywia si nim i ksztatowaa go przede wszystkim literatura romantyczna89. Rozpropagowanie kultu tej postaci naley przypisa gwnie elitom ewangelickim ksztaccym si na uniwersytetach niemieckich. Za spraw twrczoci
literackiej Pavla afarka, Janosik z ludowego zbjnika sta si nieustraszonym
85
Sowacki historyk J. Msro w jednym z artykuw podejmuje interesujcy problem przywrcenia na Sowacji pozytywnej pamici o Uhorsku oraz rewizji wgierskiej historiograi na ten
temat. Zob. J. Msro, Deformcie vo vedom slovenskej a madarskej nrodnej pospolitosti
o spolonch dejinch a ich zdroje, Historick asopis 1991, . 3, s. 318320.
86
D. kvarna, op.cit., s. 30.
87
P. J. afrik, Dejiny slovnskho jazyka a literatry vetkch nrei. Spisy Pavla Jozefa
afrika, zv. 1, Koice 1992, s. 227.
88
Ibidem.
89
J. Goszczyska, Mit, s. 6. Zob. take: eadem, Janosik sowacki bohater romantyczny,
Pamitnik Sowiaski 1995/1996, t. XLV/XLVI, s. 101111.
33
mitycznym bohaterem. W zmitologizowanej postaci Janosika poczono wtek

socjalny z narodowym90. W konsekwencji tych zabiegw, przylgn do Janosika
dugi szereg epitetw, takich jak: obroca ucinionych, mciciel krzywd, antyfeudalny bojownik, aposto wolnoci, niezwyciony bohater itp.91. Posta Janosika
suy do konstruowania tradycyjnie romantycznego obrazu Sowakw, przedstawiajcego ich jako nard niewinny i szczery, bardziej uczuciowy ni inne, ktry
od tysica lat jest ciemiony i z tego powodu cierpi92. W XX wieku takim stereotypem Janosika karmia nard zarwno propaganda ludacka (okres Pastwa
Sowackiego 19391945), jak i komunistyczna.
Sowacka przyroda. rodowisko przyrodnicze w tradycji romantycznej jako
takiej, a zwaszcza w sowackiej, odgrywa rol szczegln. Kult przyrody rozciga
si na wszystkie regiony Sowacji, lece midzy Dunajem a Tatrami. Dominuje
krajobraz sielankowy, przedstawiajcy Sowacj jako krain arkadyjsk, ziemi
cudownych k i pl, zasobn w zwierzyn i winn latorol, kraj ludu piewnego
i skromnego, pracowitego i wiernego obyczajom swoich przodkw. Z wizj t ssiaduje zwaszcza w utworach romantykw sowackich: Kollra i tra przyroda grona, nieokieznana, czasem mroczna i tajemnicza93.
W wieku XVIII, gdy na serio zaczto zastanawia si nad problemem narodu w nowoczesnym tego sowa znaczeniu, inteligencja sowacka bardzo chtnie zwracaa swoj uwag na Tatry94, o ktrych mwiono czsto w kontekcie
etnogenezy Sowian95. Przestrze grskiej przyrody z biegiem czasu podlegaa
swoistej nacjonalizacji i zaczynaa tworzy narodowe sacrum w przeciwiestwie
do profanum miast umieszczonych w dolinach, zamieszkaych przez Wgrw,
Niemcw i ydw. Wida to doskonale na przykadzie omawianego wczeniej
mitu Janosika, gdzie otwartej grskiej przestrzeni sakralnej przeciwstawiona zostaje zamknita przestrze w dolinie, w karczmie, gdzie tragicznie dopenia si
los zbjnika96.
Za porednictwem Tatr jako symbolu narodowego Sowacy odrniaj si od
ssiednich grup etnicznych, zwaszcza od nizinnych Madziarw. W pimien90
D. kvarna, op.cit., s. 3132. Csaba Gy Kiss zauwaa, e w XIX wieku do stereotypw i narodowej mitologii obecnej w dzieach klasycznej literatury wkroczyo przeciwstawienie wgierskiego szlachcica i sowackiego chopa. C. G. Kiss, W podwjnym zwierciadle, s. 55.
91
J. Goszczyska, Mit, s. 30.
92
M. Kus, Powstawanie spoeczestwa obywatelskiego na Sowacji, [w:] W. Borodziej
(red.), Obrachunki z histori, Warszawa 1997, s. 67.
93
H. Janaszek-Ivanikov, Wstp, s. XXVIIXXVIII.
94
Nieprzypadkowo pierwsza nowoczesna instytucja, zaoona przez Szturowcw w 1844
roku, majca sta si duchow wityni Sowakw i propagujca ideologi sowackiego ruchu
narodowego, nosia nazw Tatrn. Jej dziaalno stworzya grunt pod powstanie Maticy slovenskej (1863).
95
D. kvarna, op.cit., s. 2122; J. Kolbuszewski, op.cit., s. 75.
96
J. Goszczyska, Mit, s. 74.
34
nictwie sowackim odnale mona przykady lokowania sowackich Tatr w kontrapozycji do madziarskich nizin. Wwczas to wysokie gry staj si synonimem sowackiej potgi, wielobarwnoci, przytulnoci, niezomnoci i woli walki.
W protoromantycznej tradycji Tatry przedstawiane s jako naturalne schronienie i baszta, ale rwnie jako lek na wasn mao i bezsilno. Krajobraz
sowacki tworzy ma w Europie rodkowej co na ksztat naturalnej fortecy97.
O ile wzgldem Madziarw Tatry stanowi wyran granic, o tyle wzgldem
narodw sowiaskich peni funkcj cznika (w praktyce byo jednak przecie
cakowicie odwrotnie!)98. Sowackie gry silnie kontrastuj take z ziemiami czeskimi, ktre postrzegano przez pryzmat pl i k, staww, laskw i malowniczych dworw99.
Kolejny element sowackiego krajobrazu, silnie eksponowany w propagandzie
narodowej XVIII i XIX wieku, stanowi rzeki. Naley zwrci szczegln uwag
na Dunaj. Peni on zasadniczo dwie istotne funkcje. Po pierwsze stanowi wyran granic midzy etnicznym terytorium sowackim a terytorium zamieszkanym przez Madziarw oraz Niemcw. Po drugie Dunaj wydaje si w naturalny sposb czy ze sob ziemie zamieszkae przez Sowian zachodnich, w tym
Sowakw, z krajami zamieszkanymi przez Sowian poudniowych Serbami,
Chorwatami oraz Bugarami. Dwie pozostae rzeki Hron i Wag, nie maj ju
charakteru midzynarodowego i uznawane s za czysto sowackie, cho take
zwraca si uwag na ich szczegln rol pasa obronnego przed zagroeniem
z zewntrz100.
Prasowiaskie grodziska. Na kolejnym planie symboli narodowych, tworzcych sowacki topos, umieszczane byy prasowiaskie grodziska jako pomniki
dawnej chway. Ich rozmieszczenie pozwala zdeniowa cilej terytorium sowackie, gdy byy to na og redniowieczne zamki warowne. Atrakcyjno tych
przedmiotw identykacji narodowej siga okresu poowy XVIII wieku, kiedy
stay si one, wzorem Europy Zachodniej, wdzicznym tematem opowieci snutych w duchu romantyzmu. Szczeglnie wdzicznym tematem takich historii
byy ruiny, z ktrymi najczciej wizano jakie fantastyczne opowieci. W tradycji sowackiej zainteresowanie zamkami i grodziskami byo rozpowszechnione
midzy innymi ze wzgldu na znaczn ich liczb (okoo 170), z czego zwaszcza
trzy zasuguj na szczegln uwag: Devn, Trenn i Oravsk Hrad101.
Miejskie centrum. Zdecydowanie najdalszy plan sowackich symboli narodowych zwizany jest z marzeniem o miejskim centrum. Nowoczesny nacjonalizm
97
J. A. Miku, J. M. Kirchbaum, op.cit., s. 10.

99
Ibidem, s. 41.
100
Ibidem, s. 44.
101
Ibidem, s. 45.
98
35
by silnie zwizany z yciem miejskim, gdy to wanie w miastach moliwe byo

skuteczne propagowanie idei narodowych. W historii narodu sowackiego niemoliwe jest wskazanie na miasto, ktre penioby tak rol kulturo- i narodotwrcz jak Praga w przypadku Czechw, Peszt Wgrw czy Zagrzeb Chorwatw. Brakowao centrum miejskiego, w ramach ktrego mona by wzgldnie
swobodnie rozwija myl narodow, i ktre staoby si rozsadnikiem nowoczesnego nacjonalizmu. Sowaccy dziaacze narodowi nie mogli oprze si praktycznie w swej dziaalnoci na adnym wikszym miecie, ktre mogoby odgrywa
rol centrum ycia narodowego, kulturalnego i naukowego, a zarazem stanowioby orodek ycia gospodarczego. Pniejsza stolica Sowacji Bratysawa, zwana
wwczas po niemiecku Pressburgiem, a po wgiersku Pozsony, nie bya w sensie etnogracznym sowacka (pod koniec XIX wieku liczba sowackich mieszkacw nie przekraczaa nawet 20%). Samo za pooenie Bratysawy byo do
niekorzystne z punktu widzenia sowackiego ruchu narodowego, gdy miasto to
bardzo wyranie grawitowao pod wzgldem ekonomicznym w kierunku Wiednia
i stanowio de facto jego przedmiecia. Jeszcze mniej korzystnie przedstawiaa
si sytuacja drugiego, co do wielkoci, miasta pooonego na Sowacji Koszyc,
w ktrym a 75% ludnoci stanowili Wgrzy, a miasto to ciyo wyranie ku
Wgrom i Galicji102.
W XIX wieku pojawia si naturalna potrzeba wskazania na jakie miasto
pooone w granicach etnicznej Sowacji, ktre mogoby sta si symbolem de narodowych Sowakw. Najwiksze szanse miaa niewtpliwie Nitra jako
miasto silnie zwizane z tradycj Pastwa Wielkomorawskiego, siedziba pierwszych wadcw oraz biskupw103. Miaa ona peni funkcje podobne do tych, jakie w Polsce przypisuje si Krakowowi, wzgldnie Gnieznu. Kolejnym symbolem
sowackiego ycia miejskiego moe by Trenn, do ktrego miay po upadku
Pastwa Wielkomorawskiego ewakuowa si rne instytucje ycia spoecznopolitycznego Sowakw. udovt tr przyrwna nawet Trenin do Granady, za
Mata ka do El Zagrisa. Szczeglnie ciepo mylano o jeszcze innym orodku
miejskim, nieporwnywalnie mniejszym od Bratysawy o Baskiej Szczawnicy
(Bansk tiavnica). Byo to miasto, w ktrym dominowali Sowacy posugujcy
si na co dzie jzykiem sowackim, w ktrym wzgldnie bogate byo sowackie ycie kulturalne. Podobna sytuacja miaa miejsce w przypadku Trnavy, silnie zwizanej z ruchem jzykowym zapocztkowanym przez Antona Bernolka.
Poza tym mieci si tutaj uniwersytet, na ktrym ksztaciy si przysze elity sowackie. Z czasem coraz waniejsz rol zacz odgrywa pooony w pnocnej
Sowacji Martin104.
102
A. Giza, Sowacki ruch narodowy w latach 60 i 70-tych XIX wieku, Czasy Nowoytne
2000, t. IX, s. 106.
103
104
Ibidem, s. 51.
36
2.1.2. Walka o polityczn autonomi w ramach Uhorska

Wiosna Ludw (1848) na Sowacji. Mona przyj, e w 1848 roku zamyka si etap jzykowo-kulturowej konstytucji narodu sowackiego, rozpoczyna
za etap walki o prawa polityczne. Oczywicie jest to pewne uproszczenie, gdy
walka o prawa polityczne miaa miejsce przed 1848 rokiem, natomiast projekt
tworzenia i emancypacji jzyka narodowego bynajmniej nie zakoczy si w poowie XIX wieku. Niemniej jednak data ta wydaje si dobrze odgrywa rol symbolu i co istotne jest powszechnie rozpoznawana na Sowacji. Kojarzy si j
z pierwszym znaczcym wystpieniem patriotw sowackich zgromadzonych na
zjedzie w Liptowskim Sv. Mikulau (Liptowski Mikulasz) w dniu 10 maja 1848
roku. Przyjto wwczas dokument o nazwie dania Narodu Sowackiego (iadosti105 slovenskho nroda), w ktrym domagano si od wadz pastwowych
spenienia m.in. nastpujcych postulatw: (a) ustanowienia oglnokrajowego
(uhorskiego) sejmu, w ktrym reprezentowane byyby wszystkie narody Uhorska, (b) ustanowienia przy sejmie oglnokrajowym osobnych sejmw narodowych z kompetencjami w zakresie spraw narodowych i oglnopastwowych,
(c) wyznaczenia granic etnicznych kadego narodu nie tylko w interesie sejmw narodowych, ale take na potrzeby zorganizowania administracji lokalnej,
(d) utworzenia sowackich oddziaw narodowych ze sowackimi dowdcami
i obowizujcym jzykiem sowackim miay by one do dyspozycji sowackich
organw politycznych jako zabezpieczenie praw narodu sowackiego, (e) pozwolenia na uywanie sowackiej symboliki narodowej jako wyrazu sowackiej samodzielnoci politycznej, (f) przyznania wszystkim obywatelom rwnych czynnych
i biernych praw wyborczych, (g) zabezpieczenia podstawowych praw i wolnoci
obywatelskich, a take wolnoci prasy i zakadania drukarni bez kaucji i cenzury, swobody zgromadze oraz zapewnienia bezpieczestwa w podrach po
kraju106.
W tym okresie (sierpiewrzesie 1848 roku) zaczyna konstytuowa si
Sowacka Rada Narodowa, ciao o charakterze reprezentacji politycznej107. Tym
samym zostay spenione dwa podstawowe warunki zaistnienia nowoczesnego
narodu. W 1843 roku ocjalnie zadekretowano jzyk narodowy decydujc si
105
Naley odnotowa, e w jzyku sowackim sowo to oznacza zarwno dania jak i proby.
J. Huko, Revolun roky 18481849 a Slovci, Studia Academica Slovaca 1998, . 27,
s. 7172; A. Jurovsk, Sowacki charakter narodowy, [w:] Kwestia, s. 304305; K. Rebro,
ttoprvne poiadavky Slovkov v rokoch 18481849, [w:] Slovci a ich nrodn vvin,
J. Msro (red.), Bratislava 1969, s. 182187. Godne uwagi jest, e w jednym z punktw tego
programu domagano si take zapewnienia praw narodowych Polakom z Galicji.
107
Sowacka Rada Narodowa zostaa utworzona 16 wrzenia w Wiedniu i ocjalnie ukonstytuowana trzy dni pniej w Myjawie. Tworzyli j: . tr, J. M. Hurban, M. M. Hoda, B. Bloudek,
F. Zach, B. Nosk, D. J. Brik, M. Podrimavsk, Slovensk politick reprezentcia 18481918
(Na 150. vyroie vzniku prvej Slovenskej nrodnej rady), Studia Academia Slovaca 1998, . 27,
s. 133140.
106
37
na rozwd z Czechami, za pi lat pniej zdeniowano (cho niezbyt precyzyjnie trzeba przyzna) terytorium narodowe. Reakcj wadz wgierskich byo
wydanie nakazu aresztowania czoowych dziaaczy narodowych oraz ogoszenie stanu wyjtkowego108. Ocjalnie uznano, e zgoszone przez nich dania
nie maj adnego poparcia spoecznego, wobec czego nie naley powica im
wikszej uwagi. Wysano jednak na Sowacj wiksz liczb onierzy na wypadek ewentualnych rozruchw wywoanych zignorowaniem iadosti przez rzd
wgierski109.
W nastpstwie niepowodze zwizanych z odrzuceniem sowackich postulatw politycznych i socjalnych doszo po raz pierwszy pod ag biao-niebieskoczerwon, do wybuchu powstania narodowego110. Jego rozmiary ze wzgldu
na niewielkie zaangaowanie chopw byy bardzo skromne (std zasadno
pytania, czy powstanie byo rzeczywicie narodowe), w kadym razie w swej skali
nieporwnywalne z innymi wydarzeniami Wiosny Ludw. By to ruch wskiego krgu sowackiej inteligencji i w istocie nie mia wikszego wpywu na nard jako cao. Nie mg w adnym wypadku sta si pniej czci sowackiej pamici zbiorowej jako wydarzenie cementujce nard. Poza inteligencj
sowack, trzon wojsk ochotniczych we wszystkich wyprawach tworzyli jedynie
zwerbowani wiedescy wakonie (za pienidze Serbw, Chorwatw i Czechw),
a z pozyskiwaniem autentycznych sowackich modziecw istniay przy tych
wyprawach najwiksze trudnoci (z Wgrami po stronie Sowakw walczyli take Czesi, Chorwaci, wojwodiscy Serbowie i Rumuni)111. Cz Sowakw walczcych z Wgrami rozumiaa t walk nie jako starcie sowacko-madziarskie,
lecz pobudzona romantycznymi wizjami Herdera i Kollra, widziaa w niej walk
dwch wiatw: sowiaskiego i niesowiaskiego. Sprawa narodowa, si rzeczy, schodzia w tej perspektywie na plan dalszy112. Sam udovt tr, tak zakochany w ludzie sowackim, otwarcie narzeka na jego obojtno wobec sprawy
narodowej. Adwokatem sprawy sowackiej uczyniono wwczas dwr wiedeski
(rewolucja wgierska bya bowiem wymierzona przeciwko dominacji politycznej
Wiednia). Ten za wykorzysta jedynie sowackie pobudzenie narodowe przeciwko Wgrom, po upadku za rewolucji na Wgrzech zapomnia o caej sprawie113. Mona powiedzie, e Sowacy przegrali podwjnie: Wiede nie okaza
108
J. Huko, op.cit., s. 7172.

L. Tajtk, K niektorm otzkam interpretcie revolunch rokov 18481849 na Slovensku, Historick asopis 2000, . 1, s. 126; E. Mannov, R. Holec, op.cit., s. 206207.
110
D. aplovi, Osmiky v naich dejinch, Bratislava 1999, s. 21.
111
M. Kus, Fenomen sowacki, [w:] Kwestia, s. 507508; E. Steiner, The Slovak Dilema,
Cambridge 1973, s. 910.
112
D. kvarna, Slovensk ttoprvne, s. 496; J. Butvin, Mladoslovensk hnutie v eurpskom kontexte, Literrno-mzejn letopis 1980, . 14, s. 47.
113
M. Kus, Fenomen sowacki, s. 507508. Zob. take: J. Chlebowczyk, O prawie do bytu
maych i modych narodw, Warszawa-Krakw 1983, s. 231; J. Huko, op.cit., s. 72; L. Tajtk,
op.cit., s. 113130.
109
38
wdzicznoci, jakiej oczekiwali114, a z perspektywy Budapesztu okazali si oni

zdrajcami115.
Wydarzenia tego okresu pokazuj jak diametralnie rniy si od siebie ruchy
narodowe: sowacki i wgierski. Obydwa () rozwijay si rwnoczenie i nie
tylko obok siebie ale w znacznym stopniu take w jednej przestrzeni, bez cile
wyznaczonych granic terytorialnych116. Ruch wgierski mia za sob poparcie
warstw panujcych, podczas gdy sowacki by ruchem zniewolonego narodu.
Obydwa ruchy byy wyranie nacjonalistyczne, wrcz szowinistyczne, dlatego te
nie mogy znale punktw stycznych. Stany przeciw sobie: dla wgierskiego
rewolucyjnego ruchu narodowego Sowacy jako nard byli obojtni, a ich denia do narodowego samouwiadomienia uwaali za przeszkod w realizacji wasnych celw. Ruch sowacki natomiast traktowa swj wgierski odpowiednik
jako miertelnego wroga, w jego zwycistwie widziano niebezpieczestwo zwycistwa idei totalnej madziaryzacji. Przeciw ideologii panmadziaryzmu stawiano
wwczas ideologi pansowiask, przeciw polityce madziaryzacji uciekano si
do pomocy Wiednia, a pniej take Petersburga i Pragi117.
Memorandum Narodu Sowackiego (1861). Zanim Cesarstwo Austriackie przeksztacio si w pastwo dualistyczne (Austro-Wgry), sowacki ruch
narodowy ponownie przedstawi swoje postulaty, zawarte w drugim doniosym
wystpieniu politycznym Memorandum Narodu Sowackiego, uchwalonym
w czerwcu 1861 roku w Turczaskim w. Marcinie (obecnie Martin) przez zjazd,
w ktrym wzio udzia ponad trzy tysice osb z rnych klas i zawodw. Uznajc niepodzielno pastwa wgierskiego, domagano si od rzdu wgierskiego
m.in. wprowadzenia jzyka sowackiego do szkolnictwa podstawowego i redniego, administracji oraz sdownictwa, odpowiedniej reprezentacji Sowakw w parlamencie, wydzielenia zamieszkanych przez nich obszarw w odrbn jednostk
(Grnowgierskie Okolie [okolice] sowackie). Przedstawicielami Sowakw
i wspautorami Memorandum byli: tefan Marko Daxner, Jn Francisci i Jozef
Miloslav Hurban, nalecy do tzw. generacji Szturowskiej118. Postulaty zawarte
w Memorandum zostay wwczas cakowicie odrzucone, a co wicej wzrosa
presja madziaryzacyjna119. Po nieudanych prbach nakonienia Budapesztu do
zmiany polityki wobec Sowacji, kilka miesicy pniej wyprawiono delegacj
114
M. Podrimavsk, Mylienka slovenskej ttnosti 18481914, Studia Academica Slovaca

1995, . 24, s. 147.
115
M. Kus, Powstawanie spoeczestwa, s. 67.
116
Idem, Fenomen sowacki, s. 506.
117
Ibidem.
118
J. Chovanec, P. Mozolk, Historick a ttoprvne korene samostatnosti Slovenskej republiky, Bratislava 1994, s. 1617; B. Polla, Matica slovensk a nrodnostn otzka, Martin
1997, s. 183189.
119
M. Waldenberg, Narody zalene i mniejszoci narodowe w Europie rodkowo-Wschodniej.
Dzieje koniktw i idei, Warszawa 2000, s. 100; A. Giza, op.cit., s. 116.
39
do Wiednia z nieco zmienion wersj Memorandum (tzw. Prosbopis Slovakov).

Chodzio gwnie o to, by cesarz wyrazi zgod na utworzenie odrbnej jednostki
terytorialno-administracyjnej z siedzib Zgromadzenia Krajowego w Baskiej
Bystrzycy. Cesarz Franciszek Jzef I nie zareagowa jednak na zoony mu dokument i przekaza go wgierskiej Radzie Namiestniczej (ta za spenia jedynie tylko cz zgaszanych postulatw)120. Wydarzenia te stanowi jednak wan dat
w historii narodu sowackiego, przywoywan obowizkowo przy okazji rnych
historycznych reminiscencji XIX wieku121.
Stara Szkoa versus Nowa Szkoa. W 1868 roku tzw. Starej Szkole reprezentowanej przez rodowisko autorw i zwolennikw linii politycznej przyjtej w Memorandum zacza towarzyszy polityczna konkurencja tzw. Nowa
Szkoa. W odrnieniu od postulatw Memorandum, zwolennicy Nowej Szkoy
nie domagali si autonomii politycznej dla Sowacji, wyraajc jednoczenie nadzieje na blisz wspprac w wgierskimi liberaami i demokratyzacj ycia
politycznego w Uhorsku. Rywalizacja obydwu nurtw politycznych z pewnoci
nie sprzyjaa skutecznoci dziaa podejmowanych w ramach sowackiego ruchu
narodowego, zwaszcza e podziay polityczne zaczy w latach 70. XIX wieku
nabiera instytucjonalnych ksztatw. W 1871 roku w Martinie, dziesi lat po
ogoszeniu Memorandum, przedstawiciele Starej Szkoy powoali do ycia pierwsz parti sowack Sowack Parti Narodow (Slovensk nrodn strana).
Przewodniczcym partii zosta pose do parlamentu budapeszteskiego Viliam
Pauliny-Tth (18651906). Z kolei przedstawiciele Nowej Szkoy utworzyli rok
pniej (1872) Parti Wyrwnania (Strana vyrovnania). Jej przewodniczcym
zosta katolicki wydawca i publicysta imon Klempa. Poniewa ugrupowanie to
rozpado si ju trzy lata pniej, jedynym reprezentantem ludnoci sowackiej
na wgierskiej scenie politycznej pozostaa Sowacka Partia Narodowa122. Naley jednake pamita, e o sowacki elektorat w tamtym okresie z powodzeniem
ubiegay si take wgierskie partie polityczne, zwaszcza te odwoujce si do
tosamoci klasowej (socjaldemokraci) lub religijnej123.
Petersburg nadziej Sowakw. W obliczu nieudanych pielgrzymek politycznych do Budapesztu i Wiednia, inteligencja sowacka coraz chtniej zacza
orientowa swoje nadzieje na Rosj, uznawan za wyzwolicielk narodw sowiaskich, co jeszcze bardziej wzmagao nieufno Wgrw, ktrzy byli prze120
Ibidem, s. 117; E. Mannov, R. Holec, op.cit., s. 209.

M. Bielik, Memorandum identita a integrcia (Diskusn prspievok), [w:] Na ceste
k ttnej samostatnosti (Na pamiatku 140. vroia Memoranda nroda slovenskho), opracowanie J. Bobk, Martin 2002, s. 276278.
122
M. Podrimavsk, Slovensk politick reprezentcia, s. 134136; idem, Mylienka slovenskej ttnosti, s. 149151; E. Mannov, R. Holec, op.cit., s. 188209.
123
W. V. Wallace, op.cit., s. 8283; O. Urban, op.cit., Praha 2000, s. 228.
121
40
konani, e wraz z upadkiem Polski mowa sowiaska przestaa by jzykiem

wolnoci, a staa si jzykiem despotii124. Odkd za w 1867 roku denitywnie
przegraa koncepcja monarchii trialistycznej austriacko-wgiersko-sowiaskiej, nastpowao stopniowe nasilenie ruchu panslawistycznego i rozmaitych
pielgrzymek na Ru w wykonaniu przedstawicieli narodw sowiaskich, w tym
take Sowakw125.
Polityka pasywizmu i prby konsolidacji politycznej. W latach 80. i 90.
XIX wieku saby ruch narodowy utraci niemal zupenie polityczny charakter126,
a ponadto nie mia adnego konkretnego programu spoecznego. Istotne znaczenie miaa tutaj przyjta przez Sowack Parti Narodow tzw. polityka pasywizmu, bdca protestem przeciwko postpujcej madziaryzacji (w latach 80.
i 90. partia nie wystawiaa w wyborach swoich kandydatw, dopiero w 1900 roku
zdecydowano si na zarzucenie tej strategii)127. Do osabienia ruchu narodowego
przyczynio si take czciowe wycofanie si z narodowej dziaalnoci nauczycieli, popularyzujcych ide narodow wrd chopstwa. Pewne oywienie ruchu
politycznego nastpio pod koniec XIX wieku, ale jednoczenie przybieraa na
sile jego polityczna dyferencjacja, odpowiadajca wzrastajcemu zrnicowaniu spoecznemu Sowakw. Rne byy nie tylko koncepcje spoeczne, ale take
zapatrywania co do wyboru sojusznikw aspiracji narodowych128. Konsolidacja
wiadomoci narodowej Sowakw zwizana bya cile z rozwojem programw
politycznej reorganizacji Austro-Wgier. Wiele nadziei wizano wwczas z arcyksiciem Ferdynandem dEste, wok ktrego uformowa si tzw. Krg belwederski, do ktrego zalicza si mody polityk sowacki Milan Hoda (ordownik federalizacji pastwa i utworzenia politycznej wsplnoty narodw naddunajskich).
Popularna wwczas koncepcja federacyjna autorstwa Siedmiogrodzianina Aurela Popovicia pt. Die Vereinigten Staaten von Gross-Osterreich (Zjednoczone
Pastwa Wielkiej Austrii) zakadaa istnienie Sowacji jako niezalenej jednostki
administracyjnej129.
Ideologia wzajemnoci czesko-sowackiej versus idea samodzielnego
narodu sowackiego. Poczwszy od lat 90. XIX wieku coraz silniejsze staway
si zwizki sowackiej inteligencji (zwaszcza protestanckiej) z czeskimi orod124
P. Brock, op.cit., s. 80.

A. Giza, op.cit., s. 122.
126
Historyk wgierski E. Niederhauser podaje, e sowackie Preszburskie nowiny miay
w 1786 roku jedynie 36 prenumeratorw. R. Radzik, Formowanie si, s. 32.
127
E. Mannov, R. Holec, op.cit., s. 209211; T. Kopy, Kwestia narodowociowa na ziemiach Korony witego Stefana w latach 18671918, Krakw 2001, s. 56.
128
M. Waldenberg, op.cit., s. 101.
129
J. Bunk, M. Piscov, Slovak Republic. Modern National Identity of Slovaks and Their
Attitude Towards Europe, [w:] P. Tams, U. Becker (red.), Social Science in Eastern Europe,
Bonn 2001, s. 127.
125
41
kami politycznymi i kulturalnymi. Zwolennicy zacieniania wsppracy sowacko-czeskiej skupieni wok pisma Hlas (Gos)130, a od 1904 roku wok pisma
Prdy (Prdy), pozostawali pod przemonym wpywem masarykowskiej idei
czesko-sowackiej jednoci narodowej131. Wyraaa j m.in. utworzona w 1896
roku z inspiracji Tomasza G. Masaryka eskoslovenska jednota (Jedno Czeskosowacka) przeciwdziaajca na Sowacji dziaalnoci Femke (Grnowgierskie Towarzystwo Edukacyjne) i procesowi madziaryzacji jako takiemu132. Coraz
wiksza liczba modziey sowackiej podejmowaa nauk w liceach i uniwersytetach czeskich, co w rodowisku niechtnych Czechom Sowakw wzbudzao
uzasadnione zreszt obawy przed bohemizacj133.
Mimo e Czesi w drugiej poowie XIX wieku uznawani byli przez znaczn
cz sowackiej inteligencji za sprzymierzecw w walce z Wgrami o zachowanie narodowej tosamoci, coraz silniej zaczo zaznacza swoj obecno rodowisko niechtne jakimkolwiek prbom zblienia z Czechami. Byli to dziaacze
narodowi skupieni wok orodka w Martinie, goszcy otwarcie potrzeb zblienia z Rosj, opowiadajcy si zdecydowanie przeciwko europejskiemu liberalizmowi i dekadencji, uznajcy za wrogw sprawy narodowej zarwno Wgrw,
jak i Czechw134. Nurt ten reprezentowany by przez dwa stronnictwa polityczne:
wspomnian ju Sowack Parti Narodow (utworzon w 1871 roku), skupiajc
rodowiska protestanckie oraz Sowack Parti Ludow, skupiajc katolikw,
zaoon ocjalnie w 1913 roku w ylinie135.
adne z wyej wymienionych rodowisk nie zdoao jednak wypracowa zwartego programu narodowego, ani uzyska szerszej bazy spoecznej. Naley take
zauway, e jeli nie liczy pojedynczych politykw oczekujcych wyzwolenia ze
strony Rosji, nie przejawiano tendencji separatystycznych i nie zgaszano daleko
idcych aspiracji narodowych136.
2.2. Nacjonalizm sowacki po 1918 roku

Punktem zwrotnym sowackiej historii (podobnie jak wielu innych narodowych
historii w Europie rodkowej), bya I wojna wiatowa. Okres od powstania I Re130
V. Bako, Slovak Thought, s. 164165.

Zob. ibidem, s. 162172.
132
E. Mannov, R. Holec, op.cit., s. 212213; O. Urban, op.cit., Praha 1991, s. 227; M. Kuera,
op.cit., s. 9092; W. Felczak, op.cit., s. 293.
133
134
Jeden z czoowych dziaaczy tego stronnictwa, bdcego w otwartej opozycji wobec rodowiska tzw. hlasistw Svetozr Hurban Vajansk (18471916), w swej niechci do Czechw
posun si nawet do stwierdzenia, i wolaby si utopi w rosyjskim morzu, ni w czeskim bagnie. Cyt. za: R. Chmel, Moje slovensk pochybnosti. Texty z rokov 19912002, Bratislava 2004,
s. 220.
135
M. Podrimavsk, Slovensk politick reprezentcia, s. 138139.
136
131
42
publiki Czechosowackiej do powstania suwerennej Republiki Sowackiej w 1993

roku, dziel na cztery wane etapy. Pierwszy wyznacza dwadziecia lat istnienia
I Republiki (19181938), drugi rozpoczyna si wraz z uzyskaniem przez Sowacj autonomii (1938)137 i koczy upadkiem Pastwa Sowackiego (1945). Trzeci
etap zwizany jest z okresem rzdw komunistycznych, poprzedzonych trwajc
niespena trzy lata prb przywrcenia ustroju demokratycznego (19451989).
Pocztek etapu czwartego wyznacza z kolei upadek komunizmu w 1989 roku
i powstanie suwerennej Sowacji (1993).
2.2.1. Kwestia sowacka w okresie I Republiki Czechosowackiej

Dlaczego nie powstaa suwerenna Sowacja? Koncepcja narodu sowackiego pielgnowana w do trudnych i niesprzyjajcych warunkach przez sowackie elity polityczne nie staa si na pocztku wieku XX ide masow, zdoln
porwa tumy. U progu I wojny wiatowej wyznaniowe, socjalne i regionalne
lojalnoci byy wci bardziej istotne w zbiorowej wiadomoci Sowakw, anieli
wymiar etniczny138. Gdy okazao si, e polityczny porzdek Europy przyjty na
pocztku XIX wieku musi ulec rewolucyjnym zmianom zakadajcym powstanie
nowych pastw narodowych, Sowacy nie byli w stanie wybi si na niepodlego. Poza wspomnianym powodem dotyczcym sabego stopnia nacjonalizacji
ludnoci sowackiej, istotne znaczenie odgrywaa tutaj kondycja samych elit politycznych i kulturalnych. Po pierwsze nie reprezentoway one jasno zdeniowanej idei pastwowej, po drugie byy bardzo nieliczne, a ich przygotowanie do
dziaalnoci pastwowej byo znikome (czego nie mona powiedzie np. o Czechach), po trzecie byy silnie podzielone139. Ju tylko te okolicznoci pozwalaj
zrozumie, dlaczego w praktyce niemoliwe byo utworzenie suwerennego pastwa sowackiego w wyniku zakoczenia I wojny wiatowej.
Wgrzy czy Czesi? Elity sowackie i spoeczestwo Sowacji, majc wiadomo koniecznoci bycia czci szerszego ukadu politycznego, stany w 1918
roku przed w jakiej mierze dramatycznym wyborem: pozostania w ramach
pastwa wgierskiego z nadziej na zmian jego kursu w stosunku do narodowoci niemadziarskich (co obiecywali Wgrzy) lub budowania cakowicie nowego pastwa wesp z Czechami. Wybr drugiej opcji oznacza wzicie rozwodu z narodem, z ktrym tworzyo si histori Europy rodkowej przez 1000 lat
137
Zob. X. uchov, Problmy organizcie politickej sprvy na Slovensku v predmchovskej

republike, [w:] M. Zemko, V. Bystrick (red.), Slovensko v eskoslovensku (19181939), Bratislava 2004, s. 95122. Autorka szczegowo omawia zmiany w zakresie administracji politycznej na
Sowacji i okolicznoci uzyskania autonomii (1938).
138
E. Mannov, R. Holec, op.cit., s. 231; O. V. Johnson, Slovakia 19181938. Education and
the Making of a Nation, New York 1985, s. 4243.
139
J. Bardach, op.cit., s. 11; M. Hroch, op.cit., s. 20.
43
i konieczno zawizania maestwa z partnerem, ktry pod wieloma wzgldami wydawa si by znacznie silniejszy od Sowakw. Wybr pad na Czechw
i Czecho-Sowacj (tak wwczas zapisywano nazw wsplnego pastwa z dywizem). Nie zosta on poprzedzony adnym referendum, plebiscytem czy jakimkolwiek innym sposobem odwoania si do woli obydwu narodw140. Nie mona
wykluczy, e zwaywszy na stosunkowo sab wiadomo narodow Sowakw
i ich konserwatywny charakter, zakoczyoby si one pomylnie dla Wgier (Wgrzy dyli zreszt do przeprowadzenia plebiscytu)141. Wbrew wczesnej ideologii
czechosowakistycznej nie by to wybr naturalny. Czecho-Sowacja bya bowiem pastwem powstaym z dwch rnicych si populacji, dwch rnych
historii i dwch rnych struktur spoecznych142.
Wrd politykw popierajcych pomys zawizania unii z Czechami byli
rwnie przedstawiciele konserwatywno-katolickich elit sowackich, dla ktrych wybr tej opcji by wyrazem politycznego pragmatyzmu. Oczekiwali oni
jednak pewnych gwarancji dla sowackiej samodzielnoci politycznej, ktre
skdind byy zapisane w poszczeglnych dokumentach zapowiadajcych powstanie pastwa oraz ustanawiajcych jego porzdek ustrojowy (powstay one
na emigracji i miay by zatwierdzone przez nowo wybrane wadze pastwowe).
Znamienne, e decyzj o rozwodzie z Wgrami ogosi wybitny przedstawiciel
sowackiego ruchu narodowego, katolicki ksidz Andrej Hlinka (18641938)
stwierdzajc lakonicznie, e Tysicletnie maestwo z Wgrami nie powiodo si. Musimy si rozej143. W Deklaracji Narodu Sowackiego (Deklarcia
slovenskho nroda) z 30 padziernika 1918 roku144 przyjtej w Turczaskim
witym Marcinie (obecnie Martin), podpisanej przez przedstawicieli Sowackiej Rady Narodowej, uznano wadz wgiersk nad terytorium sowackim za
nieuprawnion. Pierwszych kilka zda stanowi swoista litania alu i pretensji
do Wgrw, po czym padaj nastpujce deklaracje: Nard sowacki zarwno
jzykowo, jak te kulturowo i historycznie jest czci jednego narodu czeskosowackiego. We wszystkich walkach kulturalnych, ktre toczy nard czeski
i ktre uczyniy go znanym na caym wiecie, miaa swj udzia rwnie ga
sowacka145.
Deklaracja nie wywoaa wcale jakiego wielkiego entuzjazmu spoecznego
na Sowacji, cho wikszo mieszkacw Sowacji akceptowaa powstanie Cze140
M. Hronsk, Slovensko na rzcest. Slovensk nrodn rdy a gardy v roku 1918, Koice
1976, s. 47.
141
M. Vere, Slovensko. Formovanie sa zemia a nroda, Bratislava 2005, s. 83.
142
J. Alan, esko-Slovensk vztahy po pdu komunistickho panstv, [w:] F. Gl i in., Dnen
krize esko-slovenskch vztah, Praha 1992, s. 19. Zob. take: J. Baluch, Rozpad czy podzia Czechosowacji?, Prace Komisji rodkowoeuropejskiej 1996, t. IV, s. 127.
143
K. Sidor, Andrej Hlinka (18641926), Bratislava 1934, s. 308.
144
Notabene zostaa ona wydana dwa dni po ocjalnym ogoszeniu powstania Czechosowacji
(28.10.1918).
145
Deklaracja Narodu Sowackiego, [w:] Kwestia, s. 37.
44
chosowacji146. Miejscami fakt ustanowienia pastwa czechosowackiego napotyka opr ze strony tych, ktrzy wzicie rozwodu z Wgrami uznawali mimo
wszystkich represji i upokorze doznanych w wieku XIX za zbyt pochopny147.
Idea czechosowacka uwaana bya za koncepcj salonw politycznych, do tego
najczciej emigracyjnych148. Cz sowackich elit politycznych na serio rozwaaa moliwo negocjacji z Wgrami odnonie do przyszego statusu Sowacji
w ramach pastwa wgierskiego. Mylano take o moliwoci utworzenia suwerennego pastwa na wzr neutralnej Szwajcarii lub powoania do ycia Sowackiej Republiki Ludowej. Projekty te cieszyy si jednak mikroskopijnym poparciem (take midzynarodowym), wobec czego koncepcja czechosowacka nie
miaa zbyt duej konkurencji149.
Wraz z utworzeniem pastwa czechosowackiego, ktrego ramy ustrojowe
zostay wstpnie zaprojektowane za granic przez czeskich i sowackich emigracyjnych dziaaczy narodowych150, kwestia sowacka i problem tosamoci narodowej Sowakw zyskay cakowicie nowy wymiar. Podstawowym problemem
stao si wwczas okrelenie relacji, jaka miaa wystpowa midzy tosamoci
czesk oraz czechosowack a tosamoci sowack. O ile bowiem do I wojny
wiatowej najbardziej znaczcym kontrapunktem dla formowania si sowackiej
tosamoci narodowej byy Wgry, Wgrzy i wszystko co wgierskie, o tyle po
146
D. Kov, Nacionalizmus, s. 84.

H. Batowski, Zarys dziejw sowackich w ostatnim dwudziestoleciu (19181937), [w:] Sowacja i Sowacy, s. 162163.
148
I. Nurmi, Slovakia a Playgroung for Nationalism and National Identity. Manifestations of the National Identity of Slovaks 19181920, Helsinki 1999, s. 3132.
149
M. Vere, op.cit., s. 8182; C. S. Leff, National Conict in Czechoslovakia, s. 4041.
Rozpadowi Austro-Wgier towarzyszyo pojawienie si kilku efemerycznych pastewek: Republiki Grnych Wgier, Niezalenej Republiki Orawy, Spiskiej Niepodlegej Republiki, Sowackiej
Republiki Ludowej (proklamowanej 11 grudnia 1918 r. w Koszycach) czy Sowackiej Republiki
Rad (ogoszonej 16 czerwca 1919 roku w Preszowie). M. Komiski, O wiadomoci narodowej
na pograniczu wgiersko-sowackim po I wojnie wiatowej, Studia z dziejw ZSRR i Europy
rodkowej 1984, t. XX, s. 6364.
150
Ustalenia poczynione midzy przedstawicielami czeskiej i sowackiej emigracji politycznej
zostay nastpnie gruntownie zmodykowane w Konstytucji Czechosowackiej z 1920 roku i od
tej pory problem ten stanowi przedmiot krytyki nacjonalistw sowackich, oskarajcych Prag
o zmian pierwotnych ustale poczynionych w umowach z Cleveland (1915) i Pittsburgha (1918).
Trzeba jednak gwoli cisoci odnotowa, e w umowach tych zastrzeono, e decyzja o ostatecznym ksztacie wsplnego pastwa zostanie podjta przez narody czeski i sowacki. Inna rzecz,
e reprezentujcy delegacj czechosowack na konferencji pokojowej w Paryu Edvard Bene
otwarcie deklarowa przed aliantami ch przyjcia modelu ustrojowego zblionego do federacyjnej Szwajcarii. Po tym, jak okazao si, e Czechosowacja staa si pastwem unitarnym
narodowym, tumaczy on, e mia na myli status mniejszoci narodowych w pastwie. Warto
zauway, e oskarenia Czechw o niedotrzymywanie zoonych obietnic oraz umw jest bardzo
charakterystyczn cech sowackiej polityki w okresie midzywojennym. Ich echo jest wyranie
syszalne take w dyskursie politycznym po 1989 roku. V. Bako, On Czechoslovakism in Slovak
Thinking, Human Affairs 1996, No. 6, s. 155.
147
45
wojnie akcent przesun si wyranie w kierunku Czech, Czechw, czeskoci,

a take do mglistej i niedookrelonej jeszcze wwczas ideologii czechosowakizmu151.
Czechosowakizm i silne podziay polityczne wrd elit sowackich.
Analizujc problem rozwoju sowackiej wiadomoci i tosamoci narodowej
w okresie midzywojennym, naley w centrum zainteresowania postawi problem czechosowakizmu jako swego rodzaju projektu tosamociowego wywodzcego si zarwno z tradycji owieceniowej, jak i o czym czsto si zapomina
romantycznej. Zauwamy, e dyskusja na temat czechosowakizmu ma swoje
rda w XIX-wiecznych debatach dotyczcych czesko-sowackiej wzajemnoci,
o ktrych bya ju wczeniej mowa.
Czym jest czechosowakizm? Trudno udzieli jednoznacznej odpowiedzi na to
pytanie. Co ciekawe, ojciec zaoyciel pastwa czechosowackiego Tomasz G.
Masaryk, nigdzie nie udziela dostatecznie jednoznacznej odpowiedzi na pytanie,
czym jest idea czechosowakizmu, ktra od 1920 roku staa si ocjaln doktryn
pastwow. Uwaa on bowiem jedno czesko-sowack za co tak oczywistego, co nie wymaga jakichkolwiek szczegowych wyjanie152. Ideologia ta bya
rnie rozumiana w Czechach i na Sowacji153, a take przez poszczeglne ugrupowania polityczne i politykw odgrywajcych znaczc rol w przedwojennej
Czechosowacji. Rozwikaniu tej zagadki naleaoby powici osobne opracowanie. Wydaje si jednak, e w niniejszym artykule wystarczy, jeli ograniczymy si
do stwierdzenia, e moliwe s trzy gwne interpretacje czechosowakizmu:
(a) jako ideologii zmierzajcej w praktyce do cakowitej supremacji Czechw nad
Sowakami (spotykamy si tutaj najczciej z ukrytym zaoeniem, e Sowacy
pierwotnie byli Czechami, za obecne rnice wystpujce midzy nimi a Czechami wynikaj z faktu bytowania w odmiennych warunkach ustrojowych, gospodarczych i kulturalnych przez dziesi wiekw154); (b) jako ideologii typu nation building zakadajcej wytworzenie syntezy dwch odmiennych koncepcji
narodu: lingwistyczno-kulturowej (etnicznej) oraz pastwowo-politycznej (terytorialnej), a w konsekwencji powstania zjednoczonego pod wzgldem politycz151
S. L. Wolchik, Democratization and political, s. 199.

V. Bako, op.cit., s. 164; J. Kilias, Nard a idea narodowa. Nacjonalizm T. G. Masaryka,
Warszawa 1998, s. 185187; E. Bakke, The Making Czechoslovakism in the First Czechoslovak
Republic, [w:] M. S. Wessel (red.), Loyalitten in der Tschechoslowakischen Republik 19181938.
Politische, nationale und kulturelle Zugehrigkeiten, Mnchen 2004, s. 25.
153
. Liptk, Slovensko medzi dvoma vojnami, [w:] D. aplovi, V. iaj, D. Kov, . Liptk,
J. Lukaka, Dejiny Slovenska, Bratislava 2000, s. 227.
154
E. Bakke, The Making Czechoslovakism, s. 23. Minister spraw zagranicznych i pniejszy
prezydent Edvard Bene nie ukrywa swojej niechci do koncepcji narodu sowackiego, uwaajc,
e istnieje tylko nard czechosowacki i to nie wycznie jako konstrukcja polityczna, ale jako byt
etniczny. V. Bystrick, tatoprvne predstavy na Slovensku v druhej polovici tridsiatych rokov,
[w:] Slovensko v eskoslovensku (19181939), s. 176.
152
46
nym i kulturalnym narodu czechosowackiego (stanowisko w praktyce bliskie

wspomnianej wczeniej idei powrotu do utraconej jednoci etnicznej); (c) jako
ideologii zakadajcej powstanie czechosowackiego narodu politycznego, przy
jednoczesnym zachowaniu rnic kulturowych (i tosamoci etnicznych) midzy
Czechami a Sowakami155.
Wydaje si, e w praktyce politycznej realizowany by drugi z wymienionych
modeli, przy czym zwaywszy na ilociow i jakociow przewag Czechw w yciu politycznym, mona take odnie wraenie, e czechosowakizm nabiera
znamion czeskiej ekspansji politycznokulturowej. Znaczcym tego dowodem jest
konstytucja uchwalona w 1920 roku, w ktrej wspomina si nie tylko o narodzie
czechosowackim skadajcym si z dwch plemion lub gazi (z ktrego de facto
wycza si mniejszoci narodowe)156, ale take o jzyku czechosowackim jako
jednym jzyku o dwch formach literackich. Nie wspomina si w niej nigdzie
o narodzie sowackim, ani jzyku sowackim. Nie rozpoznaje ona zatem Sowakw jako suwerennego bytu narodowego, co dla zwolennikw autonomii stao si
koronnym argumentem przeciwko wczesnemu ustrojowi pastwa157. W latach
30. ubiegego wieku zaczto podejmowa prby przystosowania jzyka sowackiego do norm panujcych w jzyku czeskim i jakkolwiek byy one nieudane,
stanowiy dla wielu Sowakw swoisty symbol czeskiego szowinizmu158. Przeciwnikw tej ideologii irytowaa w szczeglnoci pewna w domyle przemylana
i zaprogramowana niefrasobliwo wyraajca si w zamiennym uywaniu poj jednoci politycznej i jednoci etniczno-kulturowej. Nieprzypadkowo Czesi
nie mieli wikszych trudnoci w zaakceptowaniu nowej tosamoci czechosowackiej, podczas gdy dla Sowakw bya to konstrukcja ideologiczna sztuczna
155
J. Kilias, op.cit., Warszawa 1998, s. 185187; V. Bako, op.cit., s. 154171. Nie wchodzc
w dalsze szczegy dotyczce ideologii czechosowakizmu naley zauway, e idea jednoci etnicznej oraz kulturalnej Czechw i Sowakw, tworzcych razem nard czechosowacki, posuya do proklamowania Czechosowacji pastwem narodowym. Naley pamita, e w przedwojennej Czechosowacji mieszkao ponad 3 miliony Niemcw (o milion wicej ni Sowakw).
Zwizek narodw czeskiego i sowackiego pozwala zatem unikn Sowakom statusu drugiej co
do wielkoci mniejszoci narodowej, za Czechom (ponad 7 mln), stanowicym niespena 1/2
mieszkacw Czechosowacji wzmocni swoj pozycj wobec Niemcw. P. Eberhardt, op.cit.,
s. 114122; . Liptk, Slovensko medzi dvoma, s. 227; M. Vere, op.cit., s. 79; E. Bakke, The
Making Czechoslovakism, s. 25. Wicej na ten temat: F. Kol, Sedm tez ke vzniku a vvoji
jednotnho eskoslovenskho nroda (do prvn svtov vlky), [w:] M. Peknk i in., Pohady na
slovensk politiku, Bratislava 2000, s. 493497; M. Peknk, Cesty echoslovakizmu pred prvou
svetovou vojnou, [w:] idem i in., op.cit., s. 521537; A. Bartlov, Samostatnos slovenskho nroda v protklade s ideou jednotnho politickho nroda eskoslovenskho, [w:] M. Peknk i in.,
op.cit., s. 584600; J. Korek, echoslovakizmus a udaci 19391945, [w:] M. Peknk i in., op.cit.,
s. 619657. W ww. publikacjach znajduj si liczne odwoania do literatury przedmiotu.
156
M. Vere, op.cit., s. 9091.
157
V. Bako, op.cit., s. 159; E. Bakke, The Making Czechoslovakism, s. 27; . Liptk, Slovakia in the 20th Century, [w:] A Concise History of Slovakia, s. 244248.
158
. Liptk, Slovensko medzi dvoma, s. 231; A. Maxwell, The Literary Dialect, s. 141142.
47
i nieprzyjazna. Przyjcie koncepcji unitarystycznej byo korzystniejsze dla Czechw jako narodu silniejszego159.
Elity sowackie, ktre ksztatoway narodow wyobrani mieszkacw Sowacji, bynajmniej nie wykazyway jednolitego stanowiska w stosunku do ideologii czechosowakizmu. To rozdwojenie midzy etniczn autarki i pielgnowaniem kadej odrbnoci w sferze jzyka, kultury i obyczajw a deniem do
uczestnictwa w sowiaskiej wsplnocie, w obrbie ktrej Czesi uznawani byli za
najbliszych krewnych, jest zreszt bardzo charakterystyczne take dla poprzedniego okresu XIX wieku.
Rozam w sowackim ruchu narodowym, ktry by ju widoczny pod koniec
wieku XIX, stawa si coraz bardziej wyrazisty i oczywisty. Z jednej strony wystpowali czechosowakici tzw. hlasici160, z drugiej za martinczanie i ludacy
dziaacze narodowi, pisarze, dziennikarze skupieni wok orodka politycznego w prowincjonalnym, lecz podniesionym do rangi synonimu sowackoci,
Martinie (miasto w rodkowej Sowacji), bdcym gwn siedzib Sowackiej
Partii Narodowej (protestanci) oraz Sowackiej Partii Ludowej (katolicy). Ludacy, ktrych reprezentacj polityczn stanowia Sowacka Partia Ludowa, przemianowana w 1925 r. na Sowack Parti Ludow Hlinki (HSS), stanowili narodowo-konserwatywny i katolicko-socjalny nurt w polityce sowackiej. Odrzucali
oni zdecydowanie liberalno-demokratyczny oraz unitarystyczny model pastwa.
Skaniali si ku modelowi nacjonalistyczno-autorytarnemu i izolacjonistycznemu, czego wyrazem byo danie politycznej autonomii dla Sowacji. SS/HSS
ostrze swojej krytyki kierowaa przeciwko liberalnej, indywidualistycznej i materialistycznej Europie, ale take przeciwko zateizowanym, wzgldnie protestanckim Czechom161. Czoow postaci tego ugrupowania by wspomniany wczeniej
katolicki ksidz Andrej Hlinka. Zdecydowanie mniejsz rol polityczn odgrywa
ewangelicki odpowiednik HSS Sowacka Partia Narodowa, reprezentowana w okresie midzywojennym przez rwnie charyzmatycznego lidera Martina
Rzusa162.
Zwolennicy czechosowakizmu. Sowaccy czechosowakici w swej ideologii wyraali przekonanie, e nowo utworzone pastwo czechosowackie powinno
docelowo zjednoczy obydwa narody czeski i sowacki, ktre w wieku X zostay
rozdzielone w wyniku upadku Pastwa Wielkomorawskiego. Mowa jest tutaj zatem o powrocie do pierwotnej unii, o swoistej reintegracji narodowej, odzyskaniu utraconej przed dziesicioma wiekami jednoci. Nard czechosowacki jawi
159
I. Nurmi, op.cit., s. 28.

A. Kunoi, The Basis of Czechoslovak Unity, London 1944, s. 1415.
161
V. Kriv, V. Feglov, D. Balko, op.cit., s. 16. Na temat zjawiska sekularyzacji spoeczestwa
czeskiego zob. Sekularizace eskch zem v letech 18481914, L. Fasora, J. Hanu, J. Mal (red.),
Praha 2007.
162
D. Kov, op.cit., s. 189.
160
48
si jako odtworzenie starej tosamoci, nie za jako romantyczna wizja kreacji

cakowicie nowego podmiotu spoecznego163. Kluczow kwesti bya tutaj praca nad wytworzeniem odpowiedniej, uytecznej z punktu widzenia tej koncepcji
pamici zbiorowej i korespondujcej z ni ocjalnej wersji historii sowackiej.
Wyzwanie to podjli zwaszcza czescy profesorowie zatrudniani w Uniwersytecie
Komenskiego w Bratysawie164.
Politycy sowaccy, reprezentujcy ten nurt, w zdecydowanej wikszoci opowiadali si na og jedynie za zjednoczeniem politycznym, nie za za pen integracj kulturow. Podkrelali oni swoisto kultur i tosamoci czeskiej oraz sowackiej. Promotorzy idei jednoci czesko-sowackiej byli przekonani, e moliwe
jest pogodzenie ze sob dwch tosamoci sowackiej tosamoci kulturowej
i czechosowackiej tosamoci politycznej165. Zjednoczenie narodowe czesko-sowackie (w takim wanie rozumieniu tego sowa) w ich przekonaniu byo wyrazem politycznego realizmu, gdy Sowacy jako osobny nard nie byliby w stanie
przetrwa we wrogim sobie rodowisku midzynarodowym (chodzio tutaj oczywicie gwnie o Wgrw)166. Reprezentowali oni liberalno-demokratyczny nurt
w polityce sowackiej. Do najbardziej znanych sowackich promotorw ideologii czechosowakizmu naley zaliczy: Alberta Praka, Vclava Chaloupeckego
(profesorw Uniwersytetu Komenskiego w Bratysawie) oraz Antona tefnka,
Milana Hod, Ivana Drera, tefana Osuskego oraz Vavro robara167.
Zwolennicy autonomizmu. Zdaniem wrogo nastawionych do ideologii czechosowackiej martinczan i ludakw czechosowakizm, pod paszczykiem idei
narodowego zjednoczenia obydwu plemion (narodw) sowiaskich, de facto
163
V. Bako, op.cit., s. 160. Tene autor pisze take, e przedmiotem kontrowersji by sam
jzyk sowacki, ktry przez cz sowackich zwolennikw unii z Czechami uznawany by za niepotrzebny akt separatystyczny, naruszajcy wielowiekow wi jzykow z Czechami. Przywouje on
przykad Milana Hody, ktry uzna proklamacj jzyka sowackiego za fatalny akt polityczny.
Zdaniem Hody decyzja o separacji zostaa podjta w zgodzie z wgiersk ide pastwow, ktrej
zwolennikiem i wyznawc by . tr. Ibidem. Z kolei T. G. Masaryk w pierwszych latach istnienia pastwa czechosowackiego by przekonany, e samodzielny jzyk sowacki stanowi wymys
wgierskich nacjonalistw, ktrzy mieli interes w rozbijaniu jednoci czechosowackiej. Z kolei
kilkanacie lat wczeniej pisze Milan Krajovi gosi tez, e wszelkie prby odrniania si
jzyka sowackiego od czeskiego nieuchronnie prowadz do literackiej i politycznej rusykacji.
M. Krajovi, Maari a problmy nrodnej identity Slovkov v 19. storo, Historick tdie
1996, nr 37, s. 51. Podobnego zdania by bliski wsppracownik Masaryka, Karel Kram. Prawd
jest zreszt, e w krytycznym okresie lat 70. i 80. XIX wieku sowacki ruch narodowy by w znaczcy sposb wspierany nansowo przez Rosjan. M. Krajovi, Medzinrodn podmienky slovenskho nrodnho hnutia 19. storoia, Historick asopis 1993, . 56, s. 555556.
164
M. Vere, op.cit., s. 91.
165
V. Bako, op.cit., s. 157.
166
Idem, Question of the nation in Slovak thought. Several chapters on the National-Political
thought in modern Slovakia, Bratislava 1999, s. 103; V. Bako, op.cit., s. 157.
167
Ibidem, s. 160162.
49
funkcjonowa jako narzdzie czeskiej polityki hegemonialnej zmierzajcej do

bohemizacji Sowacji i rozszerzenia strefy wpyww czeskich na wschd168. Co
wicej, prbowa on zawaszczy to wszystko, co w historii sowackiej uznawano za oryginalne dziedzictwo sowackie. Przedmiotem sporu midzy sowackimi
autonomistami a czechosowakistami byy m.in. takie kwestie, jak: jzyk, szkolnictwo wyznaniowe (problemem byy zwaszcza szkoy katolickie, ktre wadza
prbowaa zastpowa laickim szkolnictwem publicznym, oferujcym zdaniem
ludakw wychowanie antynarodowe i antykatolickie), symbolika narodowa,
obsada urzdw pastwowych (zajmowanych przez Czechw, przy czym wieo
wyszkolona kadra sowacka miaa problem ze znalezieniem zatrudnienia), gospodarka, wreszcie sam ustrj polityczny kraju (problem autonomii)169.
Przedstawiciele zwaszcza Sowackiej Partii Ludowej, wysuwajc od roku
1922 konsekwentnie postulat autonomii dla Sowacji (poprawki do konstytucji
byy zgaszane w latach 1922, 1930 i 1938), dyli do uznania zarwno przez
Czechw, jak i przez inne pastwa, narodowej suwerennoci Sowakw, ktra
znajdowaaby swj wyraz zarwno w strukturze administracyjnej pastwa, jak
i w poszczeglnych sferach ycia spoecznego. W 1932 roku w Zwoleniu przedstawiciele obydwu sowackich partii narodowych katolickiej (HSS) i protestanckiej (SNS) wydali odezw, w ktrej stwierdzono: Chcemy by nie tylko
oswobodzonym narodem, ale take wolnym. Od wiekw bylimy narodem sowackim i chcemy nim pozosta w przyszoci. Ogaszamy, e narodu czeskosowackiego nie uznajemy, dlatego e narodu czeskosowackiego nie ma170. Karol
Sidor, autonomistyczny publicysta i polityk sowacki, odrzucajc koncepcj jednego narodu czechosowackiego, porwnywa narody do strumieni i wskazywa,
e skoro nie mog one wrci do rde, tak te nie pocz si raz rozdzielone
w X wieku narody171. Wysuwane byy dania uoenia stosunkw z Czechami na
zasadzie rwny z rwnym. Nieporozumieniem byoby jednak stwierdzenie, e
przedstawiciele tego nurtu tworzyli jakie lobby secesjonistyczne. Optowali raczej za rwnouprawnieniem w ramach Czechosowacji ni za wasnym pastwem
narodowym172.
168
S. L. Wolchik, Democratization and political, s. 200. Cz czeskich elit politycznych

zreszt specjalnie nie ukrywaa, e powstanie Czechosowacji rozumiej oni w kategoriach rozszerzenia na wschd historycznego pastwa czeskiego i poszerzenia go o Sowacj nalec wczeniej do Uhorska. Terytorium Sowacji miao tworzy swoisty korytarz czcy ziemie czeskie ze
sowiaskim Wschodem i, tym samym, uwolni Czechy od niemieckiego zamknicia. O. Krej,
esk nrodn zjem a geopolitika, Praha 1993, s. 67; J. Rychlk, ei a Slovci ve 20. stolet,
esko-slovensk vztahy 19141945, Bratislava-Praha 1997, s. 621.
169
E. Bakke, The Making Czechoslovakism, s. 3641.
170
Za: D. aplovi, op.cit., s. 30.
171
J. Kilias, op.cit., s. 187.
172
M. Vere, op.cit., s. 81; J. Rychlk, Czech-Slovak Relations in Czechoslovakia 19181939,
[w:] Nrodnostn otzka v Polsku a eskoslovensku v mezivlenm obdob. Sbornk z mezinrodn vdeck konference (26.27.10.2004), Praha 2005, s. 113.
50
Do kontestatorw ideologii czechosowakizmu naleeli poza Andrejem Hlink, Jozefem Tiso, Karolem Sidorem, Martinem Rzusem (liderem SNS), take
Alexander Mach, Vojtech Tuka, Ferdinand uransk oraz Urban Milo (przyszli
aktywni dziaacze reimu Pastwa Sowackiego).
2.2.2. Pastwo Sowackie i Sowackie Powstanie Narodowe

Kolejny bardzo wany okres w rozwoju sowackiej tosamoci narodowej nie
trwa dugo, zaledwie sze lat, przynis za to wydarzenia, ktre do dzisiaj dziel Sowakw wiatopogldowo. Pierwszym wydarzeniem byo powstanie w 1939
roku na podstawie uzyskanej w 1938 roku autonomii Pastwa Sowackiego,
ktrego prezydentem zosta katolicki ksidz Jozef Tiso. Drugim wydarzeniem
o istotnym znaczeniu dla ksztatu sowackiej tosamoci narodowej byo Sowackie Powstanie Narodowe (1944).
Powstanie Slovenskej krajiny (1938). W listopadzie 1938 roku Sowacja
(podobnie jak Ru Podkarpacka) otrzymaa autonomi w ramach okrojonej terytorialnie (po ukadzie monachijskim) Czechosowacji. Nazw pastwa zmieniono wwczas na: esko-Slovensk republika. Ziemie objte autonomi sowack otrzymay ocjaln nazw Slovensk krajina173. Wkrtce okazao si, e
autonomiczn Sowacj spotka podobny los co Czechw Wgry zaday oddania czci ziem sowackich zamieszkanych przez ludno wgiersk. Tak zwany
pierwszy arbitra wiedeski (1938), w ramach ktrego Wochy i Niemcy miay
rozsdzi spr midzy Wgrami a Czecho-Sowacj, przyzna Wgrom 1/5 terytorium Sowacji. Na Sowacji, ktra de facto zerwaa prawie wszystkie zwizki
z Czechami, zacz ksztatowa si system autorytarny. Jedyn legalnie dziaajc sowack parti polityczn bya Sowacka Partia Ludowa Hlinki o rozszerzonej
nazwie: HSS Strana slovenskej nrodnej jednoty (Partia Sowackiej Jednoci Narodowej). Poza ni funkcjonoway jeszcze tylko partie mniejszoci narodowych: niemieckiej (Niemcy karpaccy) i wgierskiej. Nie ostaa si nawet Sowacka Partia Narodowa tradycyjny sojusznik HSS. Pod koniec 1938 roku zaczto
zmusza czeskich urzdnikw i nauczycieli pracujcych na Sowacji do opuszczenia terytorium autonomii174, co stao si pniej powan zadr w stosunkach
czesko-sowackich. Przedstawiciele HSS byli podzieleni w kwestii ewentualnej
secesji i ogoszenia penej niepodlegoci. Najwiksze autorytety w obozie ludackim Jozef Tiso i Karol Sidor wahay si, oczekujc na dalszy rozwj wypadkw. W tej sytuacji z pomoc w podjciu decyzji popieszy osobicie Adolf
Hitler wzywajc do Berlina Jozefa Tiso i oznajmiajc mu, e jeli natychmiast
nie ogosi niepodlegoci (otwierajc drog Niemcom do zajcia Czech i Moraw),
173
J. Chovanec, P. Mozolk, op.cit., s. 29.

Zwolnienia objy wwczas take pedagogw ydowskiego pochodzenia. E. Niansk,
op.cit., s. 190.
174
51
pozostawi Sowacj wasnemu losowi, co w praktyce oznaczaoby wchonicie

jej przez Wgry, ewentualnie rozbir midzy Wgry, Niemcy i Polsk. Dzie pniej sowacki parlament proklamowa niepodlego Pastwa Sowackiego, ktre
w lipcu 1939 roku przyjo ocjaln nazw Republika Sowacka175.
Pastwo sowackie (19391945). Powstanie Pastwa Sowackiego i zerwanie
unii politycznej z Czechami w 1939 roku nie dokonao si, podobnie jak zerwanie
zwizkw pastwowych z Wgrami w 1918 roku, na drodze decyzji podjtej przez
spoeczestwo w referendum czy plebiscycie. Trudno mwi o jakim masowym
poparciu spoecznym dla suwerennoci sowackiej, zreszt nawet sami politycy
ludaccy opowiadali si za autonomi i rwnouprawnieniem w stosunkach z Czechami, nie za za suwerennym pastwem. Bardzo czsto, nawet wrd przedstawicieli elity rzdzcej, decyzj o ogoszeniu niepodlegoci rozpatrywano w kategoriach mniejszego za. Jedynie skrajne skrzydo HSS widziao w nim spenienie
1000-letnich marze o wasnym pastwie176. Pastwo Sowackie zostao uznane de iure lub de facto przez dwadziecia siedem pastw, w tym take mocarstwa
zachodnie (z wyjtkiem Stanw Zjednoczonych) oraz Zwizek Radziecki. Po wybuchu wojny Sowacja znajdowaa si w midzynarodowej izolacji.
Ocjalna propaganda pastwowa rozpocza szeroko zakrojon akcj uwiadamiania narodowego, kreujc rnego rodzaju mity historyczne, m.in. o tysicletniej walce o wasne pastwo, o ksiciu Pribinie i krlu witopeku jako
pierwszych wadcach sowackich. W pocztkowym okresie, do roku 1943, pastwo rozwijao si stosunkowo pomylnie i to pod wzgldem gospodarczym i kulturalnym. Wzrastao zatrudnienie w przemyle (zwaszcza wojennym), korona
sowacka miaa bardzo stabilny kurs, budowano nowe szkoy, rozbudowywano
uniwersytet, zaoono Sowack Akademi Nauk i Sztuk. Czynio to Sowacj
wysp spokoju i dobrobytu w ogarnitej wojn Europie. Autorytarny reim by
na Sowacji stosunkowo agodny (nie liczc antysemickich wystpie i deportacji ydw), jeli porwnywa go z reimem wgierskim, rumuskim czy chorwackim, nie wspominajc ju o krajach okupowanych przez III Rzesz177. Nie
ulega wtpliwoci, e powstanie Pastwa Sowackiego w 1939 roku wzmocnio
wiadomo narodow Sowakw, co przyznaj nawet najzagorzalsi przeciwnicy
pastwa sowackiego.
Sowackie Powstanie Narodowe (1944). W kontrapozycji do tzw. wojennego
Pastwa Sowackiego sytuuje si Sowackie Powstanie Narodowe. Miao ono wybuchn w momencie, gdy Armia Czerwona zacznie przekracza grzbiet Karpat.
175
D. Kov, op.cit., s. 210216; . Liptk, Slovensko medzi dvoma, s. 240243; . Liptk,
Slovakia in the 20th Century, s. 259266.
176
Idem, Slovensko v rokoch druhej svetovej vojny, [w:] D. aplovi, V. iaj, D. Kov,
. Liptk, J. Lukaka, op.cit., s. 246249.
177
D. Kov, op.cit., s. 217231; . Liptk, Slovensko v rokoch druhej svetovej vojny, s. 245254.
52
Tym samym zamierzano przygotowa wojskom alianckim wejcie na Sowacj

i szybki przemarsz w kierunku III Rzeszy. Wadz na Sowacji miaa przej dziaajca w podziemiu Sowacka Rada Narodowa, skupiajca zarwno opozycj demokratyczn, jak i komunistw sowackich. W powstaniu wzili udzia przede
wszystkim onierze armii sowackiej. Powany problem stanowiy organizacje
partyzanckie, ktre dziaay na terytorium caego kraju, a ktre byy kontrolowane przez Zwizek Radziecki. Nie podporzdkowyway si one Sowackiej Radzie
Narodowej. Kocem sierpnia 1944 roku armia niemiecka, obawiajc si wybuchu powstania, w reakcji na wzmagajc si aktywno partyzantw, zaja terytorium Sowacji. Powstanie wybucho 29 sierpnia 1944 roku. Swym zasigiem
objo ono terytorium rodkowej Sowacji i trwao dwa miesice. Zdobyo ono
uznanie midzynarodowe, czego dowodem byy misje wojskowe pastw koalicji
antyhitlerowskiej na kontrolowanym przez powstacw terytorium. Powstanie
zyskao due poparcie spoeczne. W armii powstaczej walczyo ok. 60 tys. onierzy, w oddziaach partyzanckich za ok. 18 tysicy178.
Sowackie Powstanie Narodowe zdaniem sowackich socjologw Jna Bunka i Magdaleny Piscovej stao si kamieniem milowym w procesie budowy
nowoczesnej tosamoci narodowej Sowakw. Jego najwaniejszym przesaniem byo odrzucenie klanowego i rasowego pojmowania narodu179. W armii powstaczej walczyli poza Sowakami take Czesi, Rosjanie, Ukraicy, Biaorusini,
Francuzi, ale take Wgrzy i Niemcy. Mniej liczna bya reprezentacja polskich,
rumuskich, jugosowiaskich, greckich, angielskich i amerykaskich antyfaszystw180. Po tym akcie oporu przeciw nazizmowi i rodzimemu faszyzmowi nie byo
ponadto moliwe kwestionowanie istnienia Sowakw jako odrbnej grupy narodowej ani te oskaranie caego narodu o profaszystowskie sympatie181.
2.2.3. Przemiany sowackiej tosamoci narodowej

po II wojnie wiatowej
Czy komunistyczna zamraarka zamrozia kwesti sowack? Ostatni z przedstawionych w tym rozdziale etapw okresw ksztatowania si sowackiej tosamoci narodowej, obejmuje kilkadziesit lat rzdw komunistycznych. Na gruncie publicystyki, ale take w wielu opracowaniach naukowych
z dziedziny politologii i socjologii bardzo rozpowszechniona jest teza o istnieniu
komunistycznej zamraarki. Jedn z funkcji reimw autorytarnych i totalitarnych w Europie rodkowej i Wschodniej, podkrelajcych internacjonalistyczny
wymiar doktryny komunistycznej, miao by uniewanienie kategorii narodu
178
D. Kov, op.cit., s. 234244; . Liptk, Slovensko v rokoch druhej svetovej vojny,
s. 256259; idem, Slovakia in the 20th Century, s. 268271.
179
J. Bunk, M. Piscov, op.cit., s. 128.
180
181
J. Bunk, M. Piscov, op.cit., s. 128.
53
i tosamoci narodowej. Poszczeglne konikty etniczne w imi hasa Proletariusze wszystkich krajw czcie si!, miay by na swj sposb zamroone lub
uznane za wygase. Socjolog, Jacek Wdz, podejmuje interesujc polemik z t
bardzo uproszczon tez. Zbyt du generalizacj jest jego zdaniem przekonanie, e na caym obszarze politycznej podlegoci dawnemu ZSRR, zostay
zamroone procesy rozwoju tosamoci narodowej182. Prawd jest, pisze Wdz,
e koniec ubiegego wieku oznacza dla pastw i narodw Europy rodkowej czas
znaczcych procesw rewitalizacji tosamociowych. Nie zgadza si on jednak
z tez, e w systemie komunistycznym nie byo miejsca na dyskusj na temat
tosamoci narodowej. Debata tosamociowa bya toczona, stwierdza Wdz, za
dzisiejsze narody Europy rodkowej w sposb dla siebie specyczny prowadziy proces deniowania si w ramach pastwa. To, czego bylimy pozbawieni
stwierdza Jacek Wdz to podejcia liberalnego (), nie byo bowiem tu miejsca dla rozwaa, ktre czone s z fundamentami politycznego liberalizmu, std
tak czste odwoania do tradycji romantycznej i brak odwoa liberalnych183.
Za sowackim historykiem tefanem utajem mona jeszcze doda, e w okresie
rzdw komunistycznych niemoliwa bya take konfrontacja wewntrzkrajowego dyskursu tosamociowego z procesami zachodzcymi poza granicami kraju,
ktra obecnie jest czym oczywistym (dyskurs tosamociowy jest przecie czsto
na bieco recenzowany przez opini publiczn i elity innych pastw)184.
Aeby zrozumie dynamik przeksztace tosamoci narodowej w interesujcym nas regionie, w tym take na Sowacji, Jacek Wdz proponuje analiz obejmujc trzy istotne kwestie. Po pierwsze naley, jego zdaniem, odpowiedzie
na pytanie, co w wikszym stopniu determinowao debat tosamociow w poszczeglnych krajach przekonanie o pewnej naturalnej wsplnotowoci narodowej czy te moe odwoanie si do tradycji pastwowych. Chodzi tutaj o to, czy
w poszczeglnych debatach dominowa wtek etnokulturowy czy te silniejsza
wydawaa si by idea obywatelstwa. Po drugie trzeba zwrci uwag na sam
system polityczny i praktyki polityczne w poszczeglnych krajach regionu, ktre
bynajmniej nie byy jednolite w caej skali bdcej pod wpywem Zwiazku Radzieckiego Europy rodkowej. Po trzecie tosamo narodowa ksztatuje si
w odniesieniu do konkretnych warunkw spoecznych, to znaczy jest silnie zdeterminowana ksztatem struktury spoecznej.
Model bazowy. Wsplnotowy czy obywatelski? Obywatelski model narodu od czasw I Republiki by na Sowacji jednoznacznie kojarzony z ideologi
czechosowakizmu. Koncepcja narodu obywatelskiego nie cieszya si przez to
182
J. Wdz, Dynamika przeksztace tosamoci narodowej w krajach Europy rodkowej
i Wschodniej, Przegld Europejski 2001, nr 2, s. 104105.
183
Ibidem, s. 104107.
184
. utaj, Etnicita naptia a konikty v slovenskej spolonosti, [w:] idem (red.), Nrod a nrodnosti na Slovensku v transformujcej sa spolonosti vzahy a konikty, Preov 2005, s. 8.
54
zbyt wielkim poparciem spoecznym. Uwiadamiano sobie, e stanowi ona jawny

afront dla tradycyjnej, XIX-wiecznej koncepcji narodu sowackiego, ufundowanej
na podstawie wsplnoty jzyka i kultury. Idea narodu obywatelskiego dla wielu
Sowakw wywoywaa ponadto skojarzenia z koncepcj narodu uhorskiego forsowan przez Wgrw dla utrwalenia swojej dominacji w Kotlinie Karpackiej
i storpedowania procesu narodowej emancypacji Sowakw. Naley wspomnie
o jeszcze jednym wanym uwarunkowaniu niechci duej czci Sowakw do
koncepcji narodu obywatelskiego. Chodzi o fakt, e zakada ona rwnoprawny
status wszystkich obywateli bez wzgldu na ich pochodzenie etniczne. Po wydarzeniach II wojny wiatowej trudno byo Sowakom odbudowywa pastwowo
uznajc Wgrw sowackich za rwnoprawny podmiot. Ciyo na nich odium
winy zbiorowej, ktre skdind naoy na nich czeski, nie sowacki polityk
Edvard Bene. Bardzo interesujcym zjawiskiem z perspektywy tworzenia tosamoci narodowych Sowakw i Wgrw by naturalny i nieskrywany antagonizm
midzy Macierz Sowack (Matica slovensk) a wgierskim zwizkiem kulturalnym Csemadok (Csehszlovkai Magyar Dolgozk Kultregyeslete dos.
Towarzystwo Kulturalne Wgierskich Pracujcych w Czechosowacji). By on widoczny zwaszcza w miesicach poprzedzajcych interwencj wojsk Ukadu Warszawskiego (1968)185. Nieufno wzgldem Wgrw pozostaa i praktycznie nadal
uniemoliwia budow nowoczesnego spoeczestwa obywatelskiego, w ktrym
podziay etniczne schodziyby na plan dalszy186.
System polityczny a tosamo narodowa. Istotnym czynnikiem majcym
wpyw na ksztat dyskursu tosamociowego i w efekcie na dokonujce si
przemiany tosamoci narodowej, by system polityczny danego pastwa. Chodzi tutaj gwnie po pierwsze o typ pastwa, po drugie o relacje zachodzce
midzy wadz a opozycj oraz okrelony typ reprezentacji spoecznej.
W przypadku Sowacji na uwag zasuguje batalia o federalizacj pastwa
i uoenie stosunkw z Czechami na zasadzie rwny z rwnym. Widzimy tutaj
logiczn kontynuacj procesu, jaki mia miejsce w dwudziestoleciu midzywojennym. Sowacko-czeska debata na temat formuy powojennego pastwa odbywaa si jednak w zasadniczo innych okolicznociach. Zdaniem wielu czeskich
politykw, Sowakw dyskredytowaa wsppraca z III Rzesz i sojusz Pastwa
Sowackiego z nazistami. Z kolei politycy sowaccy biorcy udzia w negocjacjach
przypominali, e antyfaszystowskie powstanie w 1944 roku byo przecie dzieem
Sowakw187.
Podstawowe znaczenie dla przyszoci stosunkw czesko-sowackich mia
mie tzw. Koszycki program rzdowy, uzgodniony w Moskwie w marcu 1945
185
O. Ul, J. F. Triska, Politics in Czechoslovakia, San Francisco 1974, s. 1314.

A. Spiesz, Dzieje Sowacji na drodze do uwiadomienia narodowego, Gorlice 1992, s. 142
143. Wersja sowacka: A. piesz, Dejiny Slovenska na ceste k sebauvedomeniu, Bratislava 1992.
187
. Liptk, Po druhej svetovej vojne, s. 265.
186
55
roku przez komunistw, politykw zwizanych z prezydentem Beneem oraz

przedstawicieli Sowackiej Rady Narodowej. Zosta on ocjalnie ogoszony na pocztku kwietnia 1945 roku w Koszycach przez rzd Frontu Narodowego, na czele
ktrego stan mianowany przez E. Benea Zdenk Fierlinger. Koszycki program
rzdowy gosi, e odrodzona Republika stanowi pastwo Czechw i Sowakw,
co oznacza miao zerwanie z koncepcj jednolitego narodu czechosowackiego.
Uznano kompetencj Sowackiej Rady Narodowej jako politycznego reprezentanta narodu sowackiego188. Czescy politycy traktowali jednak ustalenia dotyczce
kwestii ustroju pastwa za tymczasowe i prowizoryczne, deklarujc, e ostateczna decyzja zapadnie przy uchwalaniu nowej konstytucji. Do tego czasu zawarto
w latach 19451946 trzy tzw. porozumienia praskie (praske dohody)189. W znaczcy sposb ograniczay one kompetencje Sowackiej Rady Narodowej na rzecz
instytucji centralnych w Pradze, odrzucono w nich bowiem koncepcj ustroju
federalnego. Niezadowoleni z takiego obrotu spraw byli nie tylko przedstawiciele
sowackich ugrupowa demokratycznych, ale rwnie sowaccy komunici190.
Zanim w lutym 1948 roku doszo do komunistycznego przewrotu, w maju
1946 roku odbyy si wybory powszechne. Przyniosy one diametralnie rne
wyniki na ziemiach czeskich i na Sowacji191. Na ziemiach czeskich zwycistwo
wyborcze odnieli komunici (40%), za nimi uplasowali si narodowi socjalici
(26%), ludowcy (20%) oraz socjaldemokraci (16%). Na Sowacji najwicej gosw
uzyskali reprezentanci Partii Demokratycznej (62%), za komunici otrzymali
zaledwie 30%. Dwie pozostae partie uzyskay niewielki procent poparcia Partia Wolnoci 4% i Partia Pracy 3%. W skali kraju zwyciyli jednak komunici
i to ich przedstawiciel, Klement Gottwald zosta desygnowany na premiera. Owa
asymetria, jeli chodzi o popularno komunistw w obydwu czciach pastwa,
pogbia nieufno czeskich komunistw do Sowacji i od tej pory stali si oni
zdecydowanymi zwolennikami pastwa unitarnego (wczeniej wielu z nich deklarowao poparcie dla ustroju federalnego, zwaszcza, e takie rozwizanie popieray take wadze ZSRR). Komunici znaleli wwczas w tej kwestii wsplny
jzyk z czeskimi partiami demokratycznymi192. Zwyciska Partia Demokratyczna
staa si obiektem niewybrednych szykan ze strony kontrolowanej przez komunistw suby bezpieczestwa i propagandy. Jej przedstawicielom wytykano m.in.
sympatyzowanie z minionym reimem ludackim. (Partia Demokratyczna pocztkowo stanowia parti zrzeszajc demokratycznych ewangelikw, po czym
jej wadze w 1946 roku zdecydoway si na porozumienie z przedstawicielami
188
J. Tomaszewski, Czechosowacja, Warszawa 1997, s. 139140.

J. Chovanec, P. Mozolk, op.cit., s. 3741; M. tefanovi, Zrod slovenskej ttnosti a znik
esko-Slovenskej Federcie, Bratislava 1999, s. 8284.
190
D. Kov, op.cit., s. 252253; H. Batowski, Przyczyny rozpadu, s. 119.
191
Sytuacja ta powtrzya si w 1992 roku, przy czym wwczas staa si ona wygodnym pretekstem do podziau pastwa.
192
J. Tomaszewski, op.cit., s. 148149.
189
56
nurtu katolickiego, ktrzy po rozwizaniu HSS nie mieli moliwoci politycznego zrzeszania si. Dziki temu zyskaa ona szanse na zdecydowanie wiksze
poparcie wyborcze)193. Zmasowany atak komunistw zakoczy si sukcesem.
Drogi ewangelickich i katolickich demokratw rozeszy si, a tym samym gwny
konkurent komunistw zosta zneutralizowany.
Powany kryzys polityczny zapocztkowany oskareniami pod adresem czonkw Partii Demokratycznej doprowadzi do cakowitego przejcia wadzy przez
komunistw w lutym 1948 roku. Pod naciskiem komunistw 25 lutego 1948 roku
prezydent Bene przyj dymisj wczesnego rzdu, w ktrym obok komunistw
zasiadali przedstawiciele partii demokratycznych, a nastpnie mianowa nowych,
w wikszoci komunistycznych ministrw, zgodnie ze wskazwkami Klementa
Gottwalda. Wybory, ktre odbyy si w maju 1948 roku ugruntoway wadz komunistw. Po wyborach prezydentem kraju zosta Klement Gottwald, za premierem Antonn Zpotock. Prezydent Bene ustpi ze stanowiska 2 czerwca
1948 roku odmawiajc podpisania nowej konstytucji194.
Zwycistwo komunistw oznaczao dla Sowacji dalsz centralizacj pastwa
i represje wzgldem mocno przetrzebionych dziaaczy demokratycznych, wobec
Kocioa rzymskokatolickiego (pokazowe procesy biskupw Jna Vojtaka
i Michala Buzalki) oraz Kocioa greckokatolickiego (proces bpa Pavla Gojdia
i likwidacja struktur unickich)195, ale take przeciwko niektrym komunistom
sowackim, ktrych oskarono o buruazyjny nacjonalizm (Vladimr Clementis,
Gustav Husk oraz Ladislav Novomesk). Procesy miay wyranie antysowacki charakter, przy czym chodzio w nich take o rozprawienie si z pokoleniem
aktywnych uczestnikw i przywdcw Sowackiego Powstania Narodowego, dla
ktrych byo ono rkojmi przyszego federacyjnego ustroju pastwa. Procesy te
stanowi miay prewencj przeciwko daniom rozwizania kwestii sowackiej196.
Miay one zkryminalizowa jakiekolwiek idee suwerennoci i samoistnoci Sowacji197. Komunici byli przekonani, e dokonujce si przeobraenia spoecznogospodarcze uczyni kwesti politycznego upodmiotowienia Sowakw kwesti
mao znaczc, trzecioplanow. Konsekwentnie te dyli do dalszej centralizacji, czego wyrazem bya nowa konstytucja przyjta w 1960 roku198. Poza zmian
nazwy pastwa (dodaniem wyrazu socjalistyczna), dokonano take korekty goda
pastwowego, z ktrego znikn sowacki krzy dwuramienny, a w jego miejsce
pojawia si watra na tle Krywania (ivnka pod Krivom)199.
193

Ibidem, s. 362.
195
Szerzej na ten temat: P. Boryszewski, Koci, ktrego nie byo. Tajna dziaalno religijna
w Czechosowacji w latach 19491989, Warszawa 2002, s. 2236.
196
D. Kov, op.cit., s. 267270.
197
198
D. Kov, op.cit., s. 267270.
199
A. Spiesz, op.cit., s. 150.
194
57
Znaczc cezur czasow jeli chodzi o zmiany dokonywane w ustroju pastwa czechosowackiego by rok 1968. Na czele zwolennikw zmian okrelanych
mianem Praskiej Wiosny stan wwczas pierwszy sekretarz Sowackiej Partii
Komunistycznej Alexander Dubek (19211992), jeden z najbardziej znanych
politykw sowackich XX wieku. Postulujc odejcie od stalinowskich sposobw
uprawiania polityki, krytykowa jednoczenie wczesne kierownictwo partii za
wrogo wobec Sowacji. W styczniu 1968 roku wybrano go na pierwszego sekretarza KPCz, od wadzy za odsunito Antonna Novotnego, znanego ze swojej
niechci do Sowakw. Po wyjedzie Dubeka do Pragi, na Sowacji zabrako jednak rwnie charyzmatycznej postaci, co ostatecznie zadecydowao o skali przemian demokratycznych w tej czci pastwa200.
W publiczn debat na temat koniecznych zmian i reformy ustroju na Sowacji zaangaowao si wielu przedstawicieli inteligencji: pisarzy, poetw, znanych
ekonomistw, nauczycieli akademickich. Midzy zwolennikami zmian w Czechach i na Sowacji widoczny by jednak pewien spr dotyczcy postulatw demokratyzacji i federalizacji. Przedstawiciele obydwu stron przekonywali si przy
tym nawzajem, e jedno stanowi wstp do drugiego (chodzio zatem o kolejno).
Czesi uwaali, e koniecznym warunkiem rzeczywistej federalizacji pastwa jest
jego demokratyzacja, Sowacy odwrotnie. W ich mniemaniu federalizacja miaa umoliwi demokratyzacj i sta si jej gwarantem201. Federalizacja pastwa
jako wyraz rwnoci dwch narodw w badaniach sondaowych przeprowadzonych przed sierpniem 1968 roku zostaa oceniona jako istotny postulat przez 91%
Sowakw i tylko 5% Czechw202. Wraz z pojawieniem si sowieckich czogw
(oraz innych wojsk Ukadu Warszawskiego z wyjtkiem Rumunii) w sierpniu
1968 roku, kompromis przesta by ju moliwy. Pozostay jedynie wzajemne
pretensje, ktre stay si po wydarzeniach aksamitnej rewolucji istotn przyczyn rozpadu pastwa203.
W padzierniku 1968 roku czechosowacki parlament, w kraju okupowanym
przez wojska Ukadu Warszawskiego, przyj ustaw zakadajc powstanie od
1 stycznia 1969 roku federacji czechosowackiej204. Byo to jednak tylko pozorne
zwycistwo Sowakw. Po pierwsze dlatego, e wikszo Czechw zapamitaa
t decyzj jako wymuszon za pomoc czogw, po drugie federacja pozostaa wycznie na papierze. Partia komunistyczna bya scentralizowan instytucj, a to ona wanie decydowaa o polityce kraju. Metody podejmowania decyzji
200
J. J. Wiatr, Europa pokomunistyczna przemiany pastw i spoeczestw po 1989 roku,
Warszawa 2006, s. 5456.
201
D. Kov, op.cit., s. 281291; J. Maruiak, Spoeczestwo sowackie a normalizacja
(19681971), Dzieje Najnowsze 2005, nr 3, s. 7073.
202
O. Ul, J. F. Triska, op.cit., s. 1617; R. Roko, Slovensk otzka v esdesiatomsmom
a dnes, Sociolgia 1992, . 12, s. 3135.
203
J. Baluch, op.cit., s. 127; D. Kov, op.cit., s. 281291.
204
D. aplovi, op.cit., s. 44.
58
w partii przekaday si na sposb uprawiania polityki w kraju205. Bya to niedemokratyczna federacja w sowieckim stylu, scentralizowana i zbiurokratyzowana206. Zreszt bardzo znamienny jest fakt, e w latach 80. ubiegego wieku
przedmiotem krytyki ze strony czci sowackich elit politycznych bya wanie
federacja w ksztacie ustanowionym w 1968 roku. Sowaccy nacjonalici kierowali przeciwko niej gwne ostrze swoich atakw, okrelajc j mianem instrumentu czeskiej dominacji nad narodem sowackim207. Sam Husk, polityk sowacki,
po dojciu do wadzy z przeciwnika jakiejkolwiek formy czechosowakizmu z czasem przeobrazi si w zwolennika jednolitej samowiadomoci czechosowackiej
w duchu socjalistycznym208.
Kolejny czynnik zwizany z systemem politycznym, majcy wpyw na tosamo narodow to rodzaj relacji zachodzcych midzy wadz a opozycj. Istotne wydaje si tutaj uwzgldnianie w modelu tosamoci narodowej lansowanym
przez wadz take pewnych elementw wizji goszonej przez opozycj. Sowacka
opozycja antykomunistyczna nie bya a tak saba, jak w Rumunii czy Bugarii,
daleko jej jednak byo do potencjau opozycji dziaajcej w Polsce, Czechach czy
na Wgrzech. Generaln przyczyn takiego stanu rzeczy wydaje si by fakt, e
komunizm na Sowacji (cho pocztkowo odrzucany) postrzegany by gwnie
przez pryzmat dynamicznego awansu cywilizacyjnego, ktry szczeglnie by
przez Sowakw odczuwany (na co wskazuj badania spoeczne) w latach 70.
i 80. ubiegego wieku, kiedy w pastwach ociennych powstaway instytucjonalne zrby opozycji antykomunistycznej. Dziaalno antykomunistyczn bardzo
atwo mona byo wwczas przedstawi jako dziaanie przeciwko interesowi narodu. Niebagatelne znaczenie mia w tym okresie rwnie fakt, e stery wadzy
w czechosowackiej partii komunistycznej objli Sowacy, posugujcy si od
czasu do czasu retoryk narodow, opowiadajcy si za obron interesu sowackiego209. Co wicej, reim komunistyczny na Sowacji w dobie normalizacji by
zdecydowanie mniej represyjny ni w Czechach, std te opr przeciwko niemu
by sabszy.
Istotna przyczyna saboci sowackiej opozycji antykomunistycznej tkwia
take w niezbyt chlubnej i nieodlegej przeszoci si politycznych deklarujcych
otwarcie swj antykomunizm. Opozycj antykomunistyczn, zwaszcza t jej
cz, ktra otwarcie odwoywaa si do wartoci narodowych, dyskredytowaa
205
L. Szarka, The Split of Czechoslovakia: A Model of Preventive Conict Management, Teleki Lszl Foundation Institute for Central European Studies, Occasional Papers 1996, No. 4
(www.cla.sk/studies/occasional_papers_no_4.htm), 20.03.2005.
206
M. Kus, Powstawanie spoeczestwa, s. 71.
207
Ibidem.
208
O. Ul, J. F. Triska, op.cit., s. 17. Szerzej na temat kwestii sowackiej w roku 1968: J. atkuliak, Slovensk otzka v roku 1968 a po novembri 1989, [w:] Nrod a nrodnosti na Slovensku.
Stav vskumu po roku 1989 a jeho perspektvy, . utaj (red.), Preov 2004, s. 5670.
209
L. Kopeek, System partyjny Sowacji, [w:] Partie i systemy partyjne Europy rodkowej,
A. Antoszewski i in. (red.), Wrocaw 2003, s. 171172.
59
odpowiednio uksztatowana przez propagand komunistyczn pami o Pastwie Sowackim z okresu II wojny wiatowej. Do pewnego stopnia sowacki antykomunizm sta si zatem synonimem sowackiego klerofaszyzmu. Pomijano
przy tym skrztnie fakt, e znaczca cz sowackiej inteligencji miaa krytyczny
stosunek zarwno do komunizmu, jak i Pastwa Sowackiego.
W odniesieniu do problemu tosamoci narodowej, w omawianym okresie
na uwag zasuguj poszczeglne typy reprezentacji spoecznej (nie tylko politycznej, gdy istotne jest tutaj nie tylko to, kto kogo reprezentuje ocjalnie,
ale take kto buduje reprezentacj nieformaln, lecz realnie funkcjonujc spoecznie, nawet, jeli nie ma ocjalnej legitymacji systemowej210). W przypadku
Sowacji pewn rol narodotwrcz odgrywa tradycyjnie Koci katolicki, cho
jego wpyw na spoeczestwo by do skutecznie ograniczany przez reim komunistyczny211. Nie naley take zapomina o do licznej emigracji sowackiej
w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych. Jakkolwiek jej dziaalno na polu ksztatowania sowackiej tosamoci narodowej nie odgrywaa w czasie komunizmu
zbyt znaczcej roli, trzeba pamita, e po jego upadku sytuacja ulega radykalnej
zmianie. Istotn rol w procesie redeniowania sowackiej tosamoci narodowej
odegrali sowaccy pisarze, poeci, ludzie teatru oraz naukowcy, zwaszcza historycy i socjologowie. Dua cz z nich zostaa po wydarzeniach Praskiej Wiosny
wydalona z partii komunistycznej.
Struktura spoeczna a tosamo narodowa. Sowacja praktycznie pod
kadym wzgldem, wyczywszy silne przywizanie Sowakw do religii i Kocioa katolickiego, stwarzaa dogodne warunki do rozwoju systemu komunistycznego212. Szczeglnie dogodn sytuacj stwarza ludowy charakter sowackiej kultury narodowej, cile splatajcej si z wtkami o charakterze socjalnym (motyw
wielowiekowego wyzysku biednych chopw i mieszczan sowackich przez wgierskich oraz niemieckich panw oraz ydowskich lichwiarzy, znajdujcy wyraz
w licznych stereotypach, mitach narodowych, folklorze). Korzystna z punktu widzenia komunistw bya do saba pozycja spoeczna nielicznej grupy inteligencji sowackiej, zwaszcza tej nastawionej sceptycznie do ideologii komunistycznej
(pewna cz inteligencji opucia Sowacj wraz z upadkiem Pastwa Sowackiego w 1945 roku i osiedlia si na Zachodzie, zwaszcza w Kanadzie i Stanach
Zjednoczonych). Ich wyjazd poza granice kraju uniemoliwi im de facto wpywanie na proces ksztatowania sowackiej tosamoci narodowej, pozostawiajc
go w rkach sowackich komunistw. We wschodniej Sowacji NKWD uwizio
i wywiozo do obozw w gb ZSRR tysice ludzi, z ktrych dua cz nigdy nie
210
J. Wdz, op.cit., s. 113.

P. S. Wandycz, op.cit., s. 353; M. Bobrownicka, Patologie tosamoci narodowej, s. 173174.
212
J. Maruiak, Nezvisle iniciatvy na Slovensku v rokoch normalizcie, [w:] J. Peek,
S. Szomolnyi (red.), November 1989 na Slovensku. Svislosti, predpoklady a dsledky. tdie
a vahy, Bratislava 2000, s. 58.
211
60
powrcia do kraju213. Druga fala emigracji nastpia po wydarzeniach Praskiej

Wiosny. Kraj opucio wwczas wielu krytycznie nastawionych do wadzy komunistycznej przedstawicieli inteligencji sowackiej.
Wspominajc o relacji struktury spoecznej i tosamoci narodowej naley wzi pod uwag jeszcze jedn kwesti. Dynamiczne zmiany w strukturze
spoeczno-ekonomicznej Sowacji, jakie miay miejsce po II wojnie wiatowej,
bardzo wyranie wydaj si wpywa na poziom narodowej samowiadomoci.
Dziki urbanizacji i industrializacji we wzgldnie krtkim czasie przemianom
ulegay tradycyjne sposoby ycia. W 1947 roku w rolnictwie pracowaa ponad
poowa sowackiej populacji, za pod koniec lat 80. byo to ju tylko 13%. W tym
czasie liczba zatrudnionych w przemyle wzrosa a czterokrotnie. Dokonujca
si modernizacja ycia spoecznego suya tworzeniu si poczucia wspprzynalenoci do sowackiej grupy narodowej, umacniaa poczucie narodowej odrbnoci214.
Reasumujc: system komunistyczny na Sowacji wcale nie uniewani ani
kwestii sowackiej, ani problemu sowackiej tosamoci narodowej. Umocni natomiast pewien konserwatywny, w swych zaoeniach silnie autarkistyczny i izolacjonistyczny sposb mylenia o sowackiej tosamoci. Eksponujc rol tradycji
ludowych, a jednoczenie ograniczajc dostp do debaty publicznej inteligencji
niekomunistycznej promujcej idee obywatelskie i liberalne, uniemoliwia krytyczn analiz zarwno sowackiej historii, jak i wielu mitw oraz stereotypw
odziedziczonych gwnie po okresie odrodzenia narodowego.
Zakoczenie
Upadek systemu komunistycznego, a nastpnie powstanie suwerennego pastwa
sowackiego, sprawiaj, e u progu XXI wieku sowacka tosamo narodowa
staje przed nowymi wyzwaniami. Po 1989 roku nastpi bardzo powany kryzys
tosamoci narodowej w przypadku praktycznie wszystkich bez wyjtku spoeczestw postkomunistycznych. Pami zbiorowa, ktr duym propagandowym
wysikiem przez kilkadziesit lat staray si budowa wadze komunistyczne,
praktycznie z dnia na dzie zostaa uniewaniona. Przeom lat 80. i 90. oznacza
okres swoistego chaosu tosamociowego. W spoeczestwie sowackim, w ktrym rozgorzaa dyskusja na temat narodowej tradycji i tego, co naley z niej
usun, a co przywrci, zabrako konsensusu dotyczcego pamici zbiorowej.
Spoeczestwo sowackie zaczo odczuwa potrzeb rozliczenia si z histori.
Z jednej strony byo to zjawisko pozytywne, wyraano bowiem gotowo odrzucenia dotychczasowych stereotypowych wizji wasnych dziejw i oparcia tosa213
214

D. Kov, op.cit., s. 270; M. Vere, op.cit., s. 115.
61
moci narodowej na prawdziwej historii, z drugiej za otwierano szeroko

drzwi politycznej manipulacji215.
Analizowane wczeniej etapy tworzenia sowackiej tosamoci narodowej,
wskazuj szereg wanych dylematw, przed ktrymi stawaa inteligencja sowacka oraz zwykli Sowacy, podejmujcy prb narodowego samookrelenia.
Charakterystyczne dla procesu formowania tosamoci narodowej Sowakw
jest prawdopodobnie nieusuwalne rozdarcie midzy tym, co w gruncie rzeczy
plemienne, lokalne, utrzymane w konwencji tradycji ludowej, folkloru, a tym,
co w mniejszym lub wikszym stopniu uniwersalne. Mamy tutaj do czynienia
z chci ycia po swojemu, w oderwaniu od tego, co niesowackie, ktrej towarzyszy permanentny lk przed izolacj, marginalizacj, uprzedmiotowieniem
w politycznej grze wielkich pastw, zwaszcza ssiednich. Ba, spotykamy si z powanym lkiem przed znikniciem z mapy etnicznej Europy rodkowej (gone
memento stanowi dla Sowakw los Sowian poabskich216), przed asymilacj,
ktrej dowiadczano zarwno ze strony Wgrw, jak i w nieco inny sposb ze
strony Czechw. Z drugiej strony widoczne jest denie do wpisania si w ramy
jakiej ponadnarodowej wsplnoty (sowiaskiej, uhorskiej, czechosowackiej)
i przezwycienia dokuczliwej izolacji. I wbrew pozorom nie jest to trend zdecydowanie sabszy.
Badajc proces narodowego uwiadomienia na Sowacji widzimy, jak z jednej
strony zgodnie wspistniej ze sob, a nawet cile wsppracuj przedstawiciele dwch religii katolickiej i protestanckiej, z drugiej za strony obserwujemy
rywalizacj nurtw konserwatywno-narodowego z liberalno-demokratycznym
(ktre bynajmniej nie pokrywaj si z lini podziau konfesyjnego).
Historia sowackiej tosamoci narodowej to historia nieudanych maestw
i gonych rozwodw. A trzykrotnie (1918, 1939, 1992) w cigu niespena 80
lat (czyli tylu, ile yje przecitny mieszkaniec Sowacji) Sowacy rozwodzili si
z innymi narodami, oskarajc je o ch dominacji i asymilacji, widzc w nich
wrogw sowackiej tosamoci i niezalenoci. O ile rozwodom towarzyszyy niemae emocje spoeczne, gdzieniegdzie take rewolucyjne nastroje, o tyle ceremonie zawarcia zwizku maeskiego w 1918 roku i jego odnowienia po II wojnie
wiatowej odbyway si w atmosferze przypominajcej kuriozaln syntez wesela
i pogrzebu.
Sowack tosamo narodow wykuwali gwnie kapani, osoby duchowne
majce najwikszy dostp do prostego ludu, uywajcy ambony nie tylko do celw religijnych, ale take politycznych. Inteligencja wiecka nie bya zbyt licznie
reprezentowana, po pierwsze dlatego, e w ogle byo jej mao, po drugie e
czciej za miejsce swojej aktywnoci intelektualnej wybieraa salony kulturalne
215
. utaj, Sasn slovenska spoonos a pam ako jej diferencujci inite, [w:] V. Baov (red.), Historick pam a identita, Koice 1996, s. 120123.
216
Chodzi gwnie o uyczan, ktrych nie zawsze jednak klasykuje si do kategorii Sowian
poabskich, uznajc ich za osobn grup.
62
Budapesztu, Wiednia, Pragi lub Drezna, anieli kocioy lub wiejskie gospody,
pielgrzymki religijne lub wiece ludowe. Sowaccy dziaacze narodowi duchowni lub osoby zwizane blisko z duchowiestwem pozostawili na tosamoci
sowackiej swoiste pitno wyraajce si w syntezie obyczajw ludowych oraz
prawd religijnych.
Sowacy przez ponad 200 lat zmuszeni byli y ze wiadomoci, e wci
przychodz za pno, e musz nadgania swoich ssiadw gwnie Wgrw
i Czechw. Wreszcie, e w porwnaniu z innymi narodami Europy ich narodowa dojrzao nadal pozostawia sporo do yczenia, e w myleniu o sowackoci nadal wicej jest elementw plemiennych zakl, anieli dojrzaych analiz
spoecznych, politycznych i gospodarczych. wiadomo spnionego narodu
z jednej strony dopingowaa do zwikszonego wysiku, z drugiej za wpdzaa
w rozmaite kompleksy, ktre prbowano nadrabia dziaalnoci mitotwrcz,
odwoywaniem si do rozmaitych stereotypw i uprzedze217. Take i dzi obserwujemy rwnolege istnienie obydwu wspomnianych tendencji gotowoci do
nadrabiania zalegoci (w czym Sowacy potra zaimponowa, o czym wiadczy
midzynarodowy podziw dla zdecydowanych reform gospodarczych wprowadzanych pod koniec lat 90. ubiegego wieku) oraz ucieczki w jakie fantastyczne
narodowe mitologie. Najpowaniejszym wyzwaniem nie jest przy tym narodowe
unowoczenienie na wzr zachodnioeuropejski poprzez budow rozmaitych instytucji promujcych obywatelsk koncepcj narodu i odpowiadajc jej tosamo narodow woln od etnicznej ksenofobii. Waniejszy wydaje si dylemat,
w jaki sposb osign dojrzao narodow, nie rezygnujc z tych, w gruncie
rzeczy najbardziej rozpowszechnionych, elementw kultury narodowej, ktre
promuj plemienny, ludyczny i niechtny otoczeniu midzynarodowemu sposb
odczytywania sowackiej narodowoci. Jak pogodzi ze sob wol plemiennej
izolacji z pragnieniem europejskiej integracji? S to pytania, ktre pojawiaj si
najczciej nie wprost w rozmaitych dyskusjach spoecznych i politycznych. Od
odpowiedzi na nie zalee bdzie w duej mierze ksztat sowackiej tosamoci
narodowej w XXI wieku.
Narodowe przebudzenie, do ktrego doszo pod koniec lat 80. ubiegego wieku, stanowi zarwno prb zbilansowania dotychczasowej drogi do narodowego
samookrelenia oraz samostanowienia, jak i zarysowania nowych perspektyw
i zada. Od 1989 roku temat narodowej tosamoci moe by wreszcie swobodnie dyskutowany. Powszechne byo uczucie, e oto Sowacja po raz kolejny, po
roku: 1848, 1918, 1938, 1945, 1968 znajduje si w momencie przeomowym, wymagajcym zajcia jakiego stanowiska, samookrelenia si. W centrum dyskusji
znalaz si nard ze wiadomoci wielu jego czonkw, e oto era klasycznych
pastw narodowych i romantycznego rozumienia narodu przemija. Tworzenie
wasnego pastwa narodowego, ze swej natury zazdronie strzegcego zasady
217
Zob. E. Mistrk, Povaha slovenskho nroda, s. 156158.
63
narodowej suwerennoci dokonuje si niemal paralelnie z wchodzeniem Sowacji

w struktury jednoczcej si Europy, czemu towarzyszy stopniowe relatywizowanie owej suwerennoci. Midzynarodowy image Sowacji z pocztku lat 90. by
wyjtkowo niekorzystny. Sowakw postrzegano (wreszcie zrozumiano, e to nie
Czesi!) jako nard roszczeniowy i awanturniczy. Wizytwk kraju staa si osoba
charyzmatycznego polityka Vladmira Meiara, a spoeczestwa pastw europejskich byy przekonywane, e specyk sowack jest etnonacjonalizm rodem
z XIX wieku, jakby zakonserwowany przez komunizm i trzymany do tej pory na
uwizi przez liberaln i europejsk Prag. Komentatorzy polityczni byli niemal
gotowi do gruntownej redenicji mapy Bakanw i naniesienia na ni Sowacji,
tu obok Serbii i Chorwacji. W rzeczywistoci sowacki nacjonalizm by jednak
bardzo odlegy od krwawych ideologii typu Wielka Serbia czy Wielka Chorwacja.
Grzegorz Tokarz
Proces pastwowotwrczy Sowakw

Rzesza Wielkomorawska
i pierwsza Republika Sowacka
analiza biologiczna
Socjobiologiczne badania homo sapiens staj si coraz popularniejsze, nauki

biologiczne daj moliwo ujcia czowieka w sposb caociowy jako jeden
z elementw wiata przyrodniczego. Wspczenie pojawia si szereg publikacji,
w ktrych prbuje si postrzega zachowania czowieka przez pryzmat innych
gatunkw yjcych na Ziemi. Jednak tacy naukowcy jak np. ojciec socjobiologii
Edward Wilson skupiaj si na grupach zwierzt, rzadziej stosujc swoje analizy
do czowieka. Niewtpliwie osob, ktra szczeglnie mocno zasuya si analizie
porwnawczej zachowa grupowych zwierzt i ludzi jest Desmond Morris1. Nie
naley take zapomina, e w XIX wieku dziaali uczeni, ktrzy, chocia ju niestety zapomniani, wiele zrobili dla darwinowskiego ujcia czowieka2.
Celem niniejszego opracowania jest prba analizy rozwoju pastwowoci sowackiej przez pryzmat biologii, nie bdzie zatem bdem stwierdzenie, i artyku
odwouje si do siatki pojciowej charakterystycznej dla socjobiologii.
Niewtpliwie na rozwj okrelonego skupienia ludzi, podobnie zreszt jak
i innych gatunkw zasiedlajcych Ziemi, maj wpyw tzw. czynniki zjawisk spoecznych. Wrd nich wymieni naley czynniki zewntrzne, s to: rodzaj klimatu (wilgotnysuchy, zimnyciepy, stayzmienny), innym wanym czynnikiem
jest uksztatowanie terenu oraz jego wielko (w tym kontekcie mona mwi
o moliwociach zdobycia i wykorzystania tego obszaru niziny, wyyny lub
gry). Wanym elementem jest ora, czy wystpuje ona obcie, czy te jej istnienie ma charakter ograniczony. Nie naley zapomina o innym wanym czynniku jakim jest fauna, czyli wystpowanie rnych organizmw na okrelonym
terenie, wielko populacji, jak rwnie to czy s one poyteczne, czy te szkodliwe dla ludzi. Podkreli naley, i wszystkie powysze czynniki determinuj ewolucj okrelonej grupy homo sapiens, zamieszkujcej cile wyznaczony
1
W tym kontekcie naley wymieni jego ksiki: Ludzkie ZOO, Naga mapa czy Naga ko-
bieta.
2
Wspomnie trzeba Herberta Spencera czy Ludwika Gumplowicza.
65
teren3. Wymienione czynniki maj charakter stay, czyli nie ulegay one wikszej
zmianie w okresie przez nas omawianym.
Ziemie okrelane przez nas jako sowackie obejmuj gwnie obszary grskie,
jedynym wyjtkiem jest poudnie, gdzie dominuje krajobraz nizinny. Gospodarka rozwija si przede wszystkim w dolinach rzek, klimat ma charakter kontynentalny, panuj tam ostre zimy i upalne lata. Ze ska krystalicznych zbudowane s
Tatry Wysokie, Mae Karpaty, Inowiec, Wiaterne Hale czy Maa i Wielka Fatra.
Inaczej si rzecz ma z grami Matra, Bukowe i Hedziala, powstay one ze ska
modowulkanicznych4.
Oprcz czynnikw zewntrznych na ewolucj okrelonej spoecznoci wpyw
maj rwnie czynniki wewntrzne. Zaliczy do nich moemy si zyczn homo
sapiens, dziki ktrej moe on wpywa na otoczenie zewntrzne. Zwizana jest
z ni wytrzymao i stopie zaangaowania spoecznoci. Do czynnikw wewntrznych zaliczy mona emocjonalno spoeczn, ktra moe wpywa zarwno pozytywnie, jak i negatywnie na rozwj danej ludzkiej populacji. Oczywicie, innym fundamentalnym czynnikiem jest inteligencja danej grupy, czy
potra ona umocni swoj pozycj na danym terenie5.
Oprcz czynnikw pierwotnych istniej rwnie czynniki wtrne, uzalenione
ju od dziaalnoci czowieka. Homo sapiens moe wpyn na zmiany klimatyczne, np. przez karczowanie wielkich terytoriw czy osuszanie gruntw. Przykadowo, dziki temu ostatniemu dany obszar staje si mniej wilgotny, a tym samym
korzystniejszy dla populacji (yzno gleby). Oczywicie, dziaalno rnych gatunkw, w tym midzy innymi czowieka moe wpyn negatywnie na nie same.
Przykadem moe by wycicie lasw na obszarze, ktry ju jest suchy, wtedy
dojdzie do negatywnych zmian, ziemia stanie si jaowa (tak stao si midzy innymi w Hiszpanii). Innego rodzaju czynnikiem wtrnym jest ksztatowanie przez
czowieka rolinnoci na danym terenie. Hoduje si roliny, ktre przynosz korzy gatunkowi ludzkiemu, ulepsza si je przy jednoczesnej eliminacji gatunkw
dla czowieka niepotrzebnych czy wrcz szkodliwych. W podobnym kontekcie
moemy mwi o ksztatowaniu szeroko rozumianego wiata zwierzt.
Wspczesna Sowacja liczy 49 036 km, ktre zamieszkuje 5 314 155 osb,
z czego katolicy stanowi 69%, bezwyznaniowcy i ateici 13%, protestanci
8,9%6. yje tam odpowiednio 85,7% Sowakw, 10,7% Wgrw, 1,5% Romw
i 1,1% Czechw. Terytorium Sowacji w 47% to lasy, ki i pastwiska zajmujce
3
H. Spencer, Dane socjologii, http://hsa.camillos.edu.pl/?menu=DS2, 21.04.2009, por.
N. Eldredge, ycie na krawdzi. Rozwj cywilizacji i zagada gatunkw, Warszawa 2003, s. 78.
4
R. Matykowski (red.), Suplement do Wielkiej Ilustrowanej Encyklopedii Powszechnej
Wydawnictwa Gutenberga, Pozna 2007, t. 10, s. 243. Por. Wielka Ilustrowana Encyklopedia
Powszechna Wydawnictwa Gutenberga, t. XVI, reprint, Pozna 1995, s. 91.
5
H. Spencer, op.cit., por. R. Kewin, Wprowadzenie do ewolucji czowieka, Warszawa 2002,
s. 117119.
6
www.statistics.sk.
66
20%, natomiast grunty orne 31,9%. Wydobywa si tam rud elaza 930 tys.
ton, rud cynku i oowiu 320 tys., rud miedzi 290 tys. ton. Wan rol, ze
wzgldu na uksztatowanie powierzchni, odgrywa turystyka7.
W kontekcie istnienia Wielkich Moraw naley zastanowi si nad wpywem
czynnika geogracznego, ktry moe by wykorzystany przez t spoeczno.
Wan rol dla pozycji gospodarczej Rzeszy Wielkomorawskiej miay due zoa
kruszcw szlachetnych. Poddajc analizie budownictwo kamienne, jak rwnie
rozwj rzemiosa artystycznego, stwierdzi naley, i bardzo silny wpyw wywieray na te dziedziny kontakty z Bawari, jak rwnie z Dalmacj i takimi miastami jak Akwilea czy Wenecja8.
Niewtpliwie wzgldy geopolityczne wpyny na popieranie przez Niemcy
hitlerowskie pastwa sowackiego, ze wzgldu na niewielk populacj Sowacy
nie stanowili zagroenia dla nazistw, co wicej, mona ich byo wykorzysta
przeciwko Czechom. Biorc pod uwag konserwatyzm spoeczestwa sowackiego, ktry wynika z faktu, i bya to ludno wiejska zamieszkujca kraj grzysty
(determinowao to si wewntrzn spoecznoci, ktra musiaa wzrasta w trudnych warunkach), janiejszym moe si sta wybr systemu politycznego przez
Sowakw w pastwie, na czele ktrego stan J. Tiso.
Podkreli naley, i dla rozwoju spoecznego fundamentaln rol odgrywa
wielko populacji, zamieszkujcej dany teren. W tym kontekcie wspomnie naley, i podzia pracy uzaleniony jest od liczby jednostek wchodzcych w skad
spoecznoci, staje si on bardziej skomplikowany wraz ze zwikszeniem populacji. Rozwj przemysu, istota i dziaanie rzdu uwarunkowane jest wielkoci
danej spoecznoci9.
W tym kontekcie moemy mwi o sile populacji Wielkich Moraw. Porwnujc j z si ludnociow pastwa wschodniofrankoskiego, mieszkacami
pastwa bugarskiego (z ktrym Niemcy si sprzymierzyli) oraz wgierskimi plemionami koczowniczymi, pozycja Wielkomorawian bya saba10.
Podobnie moemy mwi o sytuacji Sowakw w Czechosowacji midzywojennej. Pamita naley, i w okresie midzywojennym yo tam 50% Czechw,
25% Sowakw, 23% Niemcw, 5% Wgrw. Praga dya, co prawda, do utrzymania spokoju midzy poszczeglnymi narodami, jednak Sowacy przez cay
okres istnienia tego pastwa odczuwali niezadowolenie. Mieszczastwo sowackie byo pod wpywem kapitau czeskiego, mieszkacy wsi emigrowali za granic,
7
Aktualizacje encyklopedyczne do Wielkiej Ilustrowanej Encyklopedii Powszechnej Wydawnictwa Gutenberga, Pozna 1996, s. 207208.
8
Pamita naley, i w historiograi sowackiej Wielkie Morawy s traktowane jako wczesnoredniowieczne, feudalne pastwo sowackie. J. Skowronek, M. Tanty, T. Wasilewski, Historia
Sowian poudniowych i zachodnich, Warszawa 1988, s. 52.
9
H. Spencer, op.cit.
10
H. Janaszek-Ivanickova, Wstp, [w:] Ludovit Stur, Wybr pism, opracowaa H. Janaszek-Ivanickova, Wrocaw 1983, s. VVI.
67
robotnicy zarabiali w Czechach wicej ni na Sowacji, duchowni katoliccy byli

zaniepokojeni polityk religijn Czechw (popieranie ewangelikw czy procesy
laicyzacyjne). Wydaje si, e stosunkowo saba populacja Sowakw w porwnaniu do Czechw musiaa prowadzi do koniktu. Powysze elementy mogy
i doprowadziy, przy odpowiedniej sytuacji midzynarodowej, do powstania Republiki Sowackiej w marcu 1939 roku11. Co ciekawe, Sowacy podjli te same
dziaania, ktre ponad tysic lat wczeniej rozpoczli Czesi, zrzucajc zwierzchnictwo Wielkich Moraw i oddajc hod Niemcom.
Nie naley zapomina o wanym elemencie wpywajcym na rozwj wsplnoty, jest to wpyw tzw. otoczenia nadorganicznego, przez ktry rozumie naley
relacje midzy spoecznociami ssiadujcymi ze sob. I tak na przykad, jeli
dochodzi do rywalizacji, koniktu, midzy maymi spoecznociami, ktrych nie
charakteryzuje wysoki stopie organizacji, to efekty takiego kontaktu nie oddziauj w powaniejszym stopniu na istot tyche populacji. Inaczej, kiedy istnieje
ju w danej populacji silny orodek wadzy. W tym kontekcie naley zauway,
i o ile w przypadku rozwoju przemysu kluczow rol odgrywa otoczenie organiczne i nadorganiczne, to rozwj instytucji politycznych wydaje si cile zwizany z konsekwencjami koniktu jednej spoecznoci z drug, kiedy dochodzi do
walki o byt12.
Zauway take trzeba, e gatunki pospolitsze, a tym samym obejmujce
wikszy obszar, zmuszone s walczy z innymi formami ycia, ktre rwnie
d do wzrostu. Podkreli przy tym naley znaczenie potomstwa gatunku rozpowszechnionego, ktre niewtpliwie bdzie ulega zmianie, jednak odziedziczy
te cechy, ktre pozwoliy jego rodzicom zaj dominujc pozycj na terenie
przez nie zajmowanym. W tym kontekcie naley wspomnie o jednej wanej
kwestii, ot nasze rozwaania dotycz gatunkw, ktre ze sob wspzawodnicz rolina taka nie przestanie by panujca, dlatego e jaka zielenica yjca w wodzie lub jaki grzyb pasoytniczy bd nieskoczenie od niej bogatsze
w osobniki i bardziej rozprzestrzenione () bd one panujcymi w obrbie wasnej gromady13.
Szczeglne znaczenie dla tosamoci Sowakw miaa pami o Pastwie
Wielkomorawskim, ktrego orodki wadzy znajdoway si na terenach Sowacji
i Moraw. Organizm ten ju w pocztkach swojego istnienia (822) naraony by
na walk z Frankami, ktrzy dyli do opanowania ziem Wielkich Moraw. Owszem, Mojmir I zoy hod cesarzowi Ludwikowi Pobonemu, jednak cay czas
dy do uniezalenienia si od wadcy Frankw. Niebezpieczestwo zwikszyo
si z chwil, kiedy w wyniku traktatu w Verdun powstao nowe pastwo, ktre
11
R. Heck, M. Orzechowski, Historia Czechosowacji, Wrocaw 1969, s. 339340.

H. Spencer, op.cit.
13
K. Darwin, O powstawaniu gatunkw drog doboru naturalnego, czyli o utrzymaniu si
doskonalszych ras w walce o byt, Warszawa 2001, s. 67, szczeglnie duo miejsca powica temu
zagadnieniu C. McGowan, Drapieca i oara, Pozna 2000.
12
68
nazwano pniej Niemcami. W 855 roku miaa miejsce wyprawa Ludwika Niemieckiego przeciwko wadcy wielkomorawskiemu Rocisawowi. W 864 roku
Niemcom udao si zmusi wadc Wielkich Moraw do zoenia hodu. Nie pomoga aktywna polityka jednego z ostatnich wadcw Rzeszy Wielkomorawskiej,
witopeka. Ostatecznie Wielkie Morawy zostay zniszczone przez Niemcw
i Madziarw w latach 900906. Co ciekawe, o ile spoeczno Frankw bya potniejsza, to Wielkie Morawy nie byy w stanie poradzi sobie rwnie z Czechami, ktrzy w 895 roku postanowili zerwa z Morawami uznajc zwierzchnictwo
niemieckie14.
Podobnie mona analizowa Republik Sowack. Przywdca sowacki, ks.
Jzef Tiso uwaa, e naley w decyzjach politycznych wybiera tzw. mniejsze zo.
Pamita trzeba, i w marcu 1939 roku strona niemiecka zoya Sowakom ultimatum albo przyjm niepodlego, albo ich ziemie zostan podzielone midzy
Polsk, Wgry i Niemcy. Jasne by musiao dla ks. J. Tiso, i pastwo sowackie
stanie si instrumentem w rku Niemcw, jednak dla tamtejszej ludnoci nie
byo to nic nowego. Co wicej, okres trwania pastwa sowackiego by czasem
wzgldnego spokoju dla zamieszkujcej go ludnoci sowackiej15.
Myliciele odwoujcy si do darwinowskich teorii zauwaaj, i wan spraw, ktra pozwoli zrozumie funkcjonowanie danej populacji jest stwierdzenie,
i jednostka jako taka nie myli. Przekonanie, i tak nie jest doprowadzio na
manowce wielu mylicieli i rne szkoy lozoczno-spoeczne. Prowadzio to
w konsekwencji do powstawania rnych teorii na temat czowieka, systemu, jaki
byby dla niego najlepszy. Tymczasem oparcie rozwaa na bdnej podstawie
nie mogo przynie waciwej, a co najwaniejsze, prawdziwej odpowiedzi na zadawane pytania. Zwolennicy darwinizmu w sposb jednoznaczny stwierdzaj, i
rdo mylenia czowieka ley w grupie spoecznej, w skad ktrej wchodzi jednostka. Myl rozumie naley zatem jako produkt spoeczny, myl jednostki rozumie zatem naley jako reeks jej umysu na oddziaywanie spoeczne w tym
procesie powstania i tworzenia myli jednostka odgrywa tylko rol pryzmatu
odbierajcego z zewntrz promienie, amicego je w sobie i przepuszczajcego
nastpnie w innym kierunku16.
W tym kontekcie mona mwi o systemie politycznym oraz zachowaniach
politycznych na Wielkich Morawach. Niewtpliwie odpowiada temu system
wodzowski, ktry charakteryzowa Wielkie Morawy. Wymieni mona polityk Rocisawa czy jego nastpcy (ktry zreszt go pokona i wyda Niemcom, co
nie przeszkadzao mu potem przeciwko nim wystpowa). Wielkie Morawy to
kraj, w ktrym dziaa centralny aparat urzdniczy, istniaa druyna ksicia oraz
14
J. Skowronek, M. Tanty, T. Wasilewski, op.cit., s. 4445, 48, 5051.

P. Semka, Sowacki spr o Ojca narod, Rzeczpospolita, 56.01.2008.
16
L. Gumplowicz, System socjologii, [w:] 700 lat myli polskiej. Filozoa i myl spoeczna w latach 18651895, wybray, opracoway, wstpami i przypisami opatrzyy A. Hochfeldowa
i B. Skarga, Warszawa 1980, s. 613.
15
69
administracja terenowa. Trywializujc, spoeczno tego pastwa nie zajmowaa

si myleniem na temat przyszoci politycznej17.
Przekonaniem o myleniu spoecznym tumaczy mona popularno
wrd Sowakw w czasie II wojny wiatowej koncepcji faszystowskich lub te
autorytarnych; w tym kontekcie moemy zacytowa wicepremiera V. Tuka, ktry stwierdzi z dwch typw pastwa autorytarnego faszystowskiego i narodowosocjalistycznego woski bardziej nadaje si dla Sowacji, albowiem godzi
w sobie koncepcj totalitarn z katolickimi tradycjami narodu18.
W walce o byt zwyci te spoecznoci czy osobniki, ktre charakteryzuj
si spjnoci, harmoni. W przypadku jednostki moemy mwi o budowie zewntrznej i wewntrznej ciaa, dziki ktremu moe przetrwa w trudnych warunkach. Inaczej jest w spoeczestwie, gdzie wspomniana wyej spjno moe
by jedynie konsekwencj woli jednostek, wchodzcych w skad danej grupy.
W tym kontekcie mona mwi o tzw. popdach spoecznych, ktre mog by
nawet silniejsze od instynktu samozachowawczego czy potrzeby rozrodczej. Takimi popdami moe by bezinteresowno jednostek, waleczno przejawiajca si w obronie swojej grupy, posuszestwo czyli uznanie dominacji spoecznoci, w ktrej si yje, czy ambicj rozumian jako reagowanie na pochway
czy nagany, jakich udziela grupa19.
Podkreli naley przy tym, i solidarno z wasn grup wie si cile
z wrogoci w stosunku do innych spoecznoci. Analizujc histori stwierdzi
naley, i konikt wojna jest stanem naturalnym. Standardem jest, i jedne
spoecznoci plemiona narody prbuj podporzdkowa sobie inne grupy.
Plemiona walcz ze sob, podobnie jest z narodami czy pastwami. Pamita
przy tym naley, i stanu tego zmieni nie mona, ma on charakter stay. Konsekwencj teje walki jest ksztatowanie si instytucji o charakterze spoecznym,
dziki wojnie powstaje take pastwo. Instytucja ta powstaje wtedy, gdy dana
grupa spoeczna, walczc, nie zabija ju jedynie swoich wrogw, ale zaczyna ich
eksploatowa. To wanie przemoc doprowadza do sytuacji, w ktrej rozwija si
kultura, jej znaczenie jest o tyle silne, i doprowadza do ujednolicenia okrelonego spoeczestwa, w ten sposb powstaje midzy innymi nard20.
Odpowiednio do powyszych rozwaa moemy zastosowa waciwe przykady z pastwa wielkomorawskiego. witopek zacz najeda ziemie swoich
ssiadw, chcc doprowadzi do stworzenia federacji o nazwie Rzesza Wielkomorawska, do Wielkich Moraw udao si wcieli zachodni Panoni, obszary
nad Cis oraz ziemie zamieszkane przez plemiona czeskie, lskie i uyckie.
17
R. Heck, M. Orzechowski, op.cit., s. 2729.

J. W. Borejsza, Rzym a wsplnota faszystowska. O penetracji faszyzmu woskiego w Europie rodkowej, Poudniowej i Wschodniej, Warszawa 1981, s. 285.
19
K. Kautsky, Etyka w wietle materialistycznego pojmowania historii, Warszawa 1959,
s. 9394, por. E. Wilson, O naturze ludzkiej, Pozna 1998, s. 166168 i 112113.
20
J. Szacki, Historia myli socjologicznej, Warszawa 1983, t. I, s. 411412.
18
70
Wzrastaa liczba ludnoci niewolnej, ktr czsto osiedlano na roli. Inn cech
charakterystyczn jest praktycznie cigy spr z Frankami Wschodnimi, jednak
ze wzgldu na sabo Wielkich Moraw trudny do zakoczenia w sposb dla Morawian korzystny. W tym kontekcie mona mwi o prbie porozumienia si
z Karlomanem, ksiciem karynckim, ktry zbuntowa si przeciwko swojemu
ojcu Ludwikowi Niemcowi21.
Stwierdzi naley, i rnego rodzaju odmiany okrelonej roliny, jakie widzimy w szeroko rozumianym ekosystemie, wynikaj przede wszystkim z faktu,
i jest ona rozprzestrzeniana na wikszym obszarze. Przyczyny tego staj si jasne, kiedy wemiemy pod uwag, e w wikszym stopniu ni inne, mniej rozprzestrzenione roliny, wpyw na nie maj czy to warunki zewntrzne, czy te
walka o przetrwanie. Podobnie ma si rzecz ze wiatem zwierzcym, stwierdzi
naley, i im bardziej pospolity gatunek (rozumie przez to naley du ilo wystpujcych osobnikw), tym bardziej jest rnorodny, ma wiksze moliwoci
przetrwania w otaczajcym go wiecie. Co wicej, powstaj, jak pisze K. Darwin,
w jego ramach wybitne odmiany22.
W tym kontekcie mona mwi o koniktach midzy Wielkimi Morawami
a Frankami Wschodnimi. Wydaje si, e czonkowie ksztatujcego si pastwa
niemieckiego, midzy innymi ze wzgldu na swoj ilo, jak rwnie obszary
zasiedlenia mieli wiksze moliwoci przetrwania ni mieszkacy Wielkich Moraw. Wydaje si, e podobny schemat moemy znale w przypadku powstania
Republiki Sowackiej. Rnic jest fakt, i Wielkie Morawy postanowiy walczy
z Frankami Wschodnimi, podczas gdy Sowacy pod przewodnictwem ks. J. Tiso
starali si zaadaptowa do zmiennych warunkw.
Zastanowi si naley, jak wiadom rol moe odgrywa homo sapiens
w procesie ewolucji. Stwierdzi mona, i rol czowieka moe by co najwyej
stwarzanie nowych warunkw ycia. Reszta znajduje si po stronie przyrody. Ludzie korzystaj z dziea natury, staraj si dobiera do prowadzonego przez siebie
procesu hodowlanego te organizmy, ktre wydaj si im najbardziej przydatne.
W ten sposb dochodzi do nagromadzenia osobnikw posiadajcych cechy, ktre
homo sapiens uwaa za najlepsze. Nastpne pokolenia tyche organizmw wykazuj cechy jeszcze bardziej przydatne dla hodowcy23.
W tym kontekcie mona pisa o prbach szukania przez Wielkie Morawy
wyjcia z trudnej sytuacji politycznej. Prba sprzymierzenia si z Bizancjum, zorientowanie na Zachd w postaci papiestwa i Frankw Wschodnich s tego wyranym przejawem. Podobnie mona traktowa misj Cyryla i Metodego24.
21
J. Skowronek, M. Tanty, T. Wasilewski, op.cit., s. 45, 50.

K. Darwin, op.cit., s. 66.
23
Ibidem, s. 537, por. I. Tattersall, I sta si czowiek, ewolucja i wyjtkowo czowieka,
Warsszawa 2001, s. 242244.
24
H. Janaszek-Ivanickowa, Problemy jzykowe Sowakw w procesie narodotwrczym,
[w:] M. Bobrownicka (red.), Jzyk a tosamo narodowa, Krakw 2000, s. 6667.
22
71
Podobnie mona analizowa dziaania polityczne w czasie dominacji III Rzeszy na kontynencie europejskim. Sowacka Partia Ludowa Hlinki w 1938 roku
bya pod wielkim naciskiem Niemiec, nazici obiecywali Sowakom niepodlego, ktrej chroniaby sia militarna Niemiec. Co ciekawe, prominentni politycy tej partii niechtnie patrzyli na ofert Niemiec, woleli prowadzi rozmowy
z prezydentem Beneem na temat autonomii. Kiedy ju takow uzyskali, rozpoczli dziaania modernizacyjne. Jednoczenie pamita naley, i w stosunku do
Sowacji pretensje terytorialne zaczli zgasza Wgrzy. Zmusio to Sowakw do
szukania pomocy na zewntrz, midzy innymi w Pradze, Warszawie i Berlinie.
Sowacy musieli wykorzystywa te moliwoci, ktre zostay im narzucone przez
warunki midzynarodowe25.
Niewtpliwie wanym elementem ycia spoecznoci jest religia. W tym
kontekcie naleaoby si zastanowi nad istot tzw. religii ludowej, przez ktr naley rozumie tak, ktra charakteryzuje si spisan form wierze, ubog
teologi, a jednoczenie spoecznoci praktykujc nie posiadajac okrelonej
struktury instytucjonalnej, ktra by chronia czy te reprezentowaa wierzenia.
Istniej w niej praktyki zakazane, jak i te, ktre obowizuj. Analizujc religi
ludow mona si odwoa do praktyk charakterystycznych dla innych gatunkw
ni czowiek. Tak na przykad, ptaki uczestnicz w okrelonych rytuaach (czyni
to bezwiednie), w tym kontekcie mona mwi o zbieraniu si w cile okrelonych miejscach (w terminologii przyrodniczej nazywaj si one klubami nocnymi natury). Dochodzi tam do wanych wydarze, zwizanych z przetrwaniem
gatunku (kojarzenie par). W tym kontekcie zastanowi si mona, czy w podobny sposb nie naley rozumie religii ludowej u czowieka. Owszem, religia jako
zjawisko przekazywana jest czowiekowi dziki kulturze, w ktrej si wychowuje,
nie oznacza to jednak, i szeroko rozumiana genetyka nie moga by gwn przyczyn teje kultury. Spoeczno ludzk od populacji zwierzcej rni tylko to, i
homo sapiens prbuje zrozumie swoje instynkty. Przy czym zauway naley, i
potrzeba zrozumienia rytuaw, w ktrych w wikszoci uczestniczy si w sposb
bezreeksyjny, jest wrd ludzi niewielka, tylko niky procent spoeczestwa zdobywa si na ch zrozumienia. Wikszo przyjmuje religi na wiar, przy czym
akceptacja okrelonego, religijnego stanu rzeczy wynika przede wszystkim z faktu, i religia ma charakter praktyczny. Stwierdzi mona, i w spoecznociach
prostych, prawd czy dobrem jest to, co dziaa. Wanym aspektem naszych rozwaa jest stwierdzenie, i religia ludowa charakteryzuje przede wszystkim mae
grupy, ktre nie s rozwinite politycznie czy kulturowo26.
Zastanowi si naley, jakie korzyci przynosi ze sob okrelona religia, praktykowana przez dan spoeczno. Czowiek czuje si bezpieczniejszy, kiedy ma
25
J. Kozeski, Czechosowacka jesie 1938, Pozna 1989, s. 111, 121.

D. C. Dennett, Odczarowanie. Religia jako zjawisko naturalne, Warszawa 2008, s. 177,
s. 196199.
26
72
wiadomo, e kto go chroni przed niebezpieczestwem. Dziki temu jego dziaania maj pewniejszy charakter, s skuteczne. Pojawia si kwestia efektywnoci
czowieka czy populacji, ktra dziki religii wzrasta. Nie naley rwnie zapomina, i uczestnictwo w rytuaach, czsto bardzo uciliwych, zwiksza zaufanie
w stosunku do siebie osb, ktre w danym obrzdzie wystpuj. Dziki temu
zaufaniu dana grupa moe efektywniej dziaa w procesie przetrwania czy te
wewntrznego rozwoju27.
W tym kontekcie ponownie odwoa si naley do pocztkw pastwa Wielkich Moraw, a gwnie do rzdw pierwszego wadcy, Mojmira I. Stojc na czele
plemienia Morawian przyczy on do swojego pastwa kilka mniejszych wsplnot plemiennych. Stwierdzi mona, i w tym okresie dominowaa jeszcze religia
ludowa. Jednak wadcy Wielkich Moraw zdali sobie spraw, e wraz z rozwojem
pastwa musz nastpi rwnie zmiany religijne. Tym naley tumaczy przyjcie w 831 roku chrztu z rk biskupa Pasawy (Bawaria). Jednoczenie prbowano
uzyska poparcie od biskupa Rzymu, kiedy jednak nadzieje zawiody, Rocisaw
zwrci si w 863 roku do Konstantynopola. Poproszono cesarza Bizancjum, aby
jego misjonarze, znajcy jzyk sowiaski, ewangelizowali Wielkie Morawy28.
Podobn rol w Republice Sowackiej odgrywa katolicyzm. Stwierdzi trzeba, i w obozie wadzy pastwa sowackiego funkcjonoway dwa skrzyda, o ile
jedno z nich radykaowie, uwaao, i naley wprowadzi w Sowacji system
wadzy podobny do nazistowskiego (Aleksander Mach i Vojtech Tuka), to drugie konserwatyci (J. Tiso) chcieli oprze system pastwowy na solidaryzmie
chrzecijaskim. Przy czym ksidza J. Tiso popierali hierarchowie kocielni, ktrzy obawiali si zarwno nazizmu, jak i komunizmu29.
Podkreli naley, i powysze analizy s jedynie prb przeanalizowania
moliwoci, jakie daje nam biologia do zrozumienia istoty dziaania grupy, ktr okreli moemy jako plemi czy nard. Analiza Sowakw wydaje si o tyle
atwiejsza, i to jest niewielka grupa, ktrej historia moe sta si materiaem,
ktry mona przeanalizowa za pomoc metod biologicznych. Podkreli naley,
i w podobny sposb mona traktowa rwnie inne spoecznoci czy narody.
Jednak w przypadku tych ostatnich naley (ze wzgldu na ich histori) wzi pod
uwag duo wicej zmiennych, co musi utrudni waciwe analizy.
27
Ibidem, s. 217218.
J. Skowronek, M. Tanty, T. Wasilewski, op.cit., s. 4445.
29
I. Kamenec, Tragedia polityka, ksidza i czowieka (Jzef Tiso 18871947), Warszawa
2001, s. 7172.
28
Tomasz Szyszlak
Autoportret Sowakw
w wietle wynikw
wybranych bada opinii publicznej
Wstp
W styczniu 1993 roku pastwu polskiemu na poudniowej granicy przyby nowy
ssiad bliski w sensie geogracznym, ale przy tym daleki i niezbyt wyrazisty.
Powsta nowy byt polityczny Republika Sowacka. Gdy pominiemy dyplomatycznym milczeniem krtki period marionetkowego organizmu pastwowego
z czasw II wojny wiatowej, musimy jednak zauway, e z przodkami obecnego narodu tytularnego Polacy maj do czynienia przynajmniej od tysica lat.
Sowacy s nam bliscy w sensie etnicznym, ale rwnie cywilizacyjnie, jzykowo,
dalecy za ze wzgldu na miern wyrazisto obrazu Sowacji i Sowakw w powszechnej opinii, czego te skrajnym przykadem1 jest fraza o czeskich Tatrach,
ktra pojawia si nie w odosobnieniu, jak choby w piosence Maryli Rodowicz
To se ne vrati z 1995 roku.
Fenomen naszych ssiadw zza grzbietw karpackich polega na tym, e jako nard tak szczyccy si ponad tysicletni udokumentowan tradycj, dopiero teraz
uzyskuj moliwo budowania prawdziwie wasnego, demokratycznego pastwa
zgodnie z wasn wol i na wasn odpowiedzialno. W kocu mog by Sowacj,
czci zjednoczonej Europy, nie za jednym z elementw Uhorska, Grnymi Wgrami albo te, bd co bd federacyjnej, lecz de facto zdominowanej przez ywio
czeski Czechosowacji. Dzieje naszej czci Europy tak si uoyy, e w praktyce
nie ma w niej pastw homogenicznych narodowociowo, co jest niezwykle widoczne na Sowacji. Z denicji jest to kraj Sowakw, ale oprcz nich mieszkaj tutaj
Wgrzy, w mniejszym stopniu Czesi, Romowie (Cyganie), Rusini, znani u nas jako
emkowie bd Bojkowie, ydzi, Niemcy, Polacy, a nawet Chorwaci2.
Celem niniejszego przyczynku jest cho w minimalnym stopniu uzyskanie
odpowiedzi na pytanie, kim s wspczeni Sowacy, jakie maj pogldy na naj1
Wspomina o tym Micha Jagieo, [w:] M. Jagieo, Sowacy w polskich oczach. Obraz Sowakw w pimiennictwie polskim, Tom 1, Warszawa 2005.
2
Ibidem, s. 7.
75
waniejsze kwestie ycia spoecznego i politycznego. Sprbuj to zarysowa na

podstawie wybranych, dostpnych wynikw bada opinii publicznej z przecigu
ostatnich dwch dekad.
1. O identykacji mieszkacw Sowacji

Na pocztek kilka sw o wynikach bada przeprowadzonych w listopadzie
2003 roku na reprezentatywnej prbie 1131 respondentw powyej 18 roku ycia. Wwczas to na zlecenie Sowackiej Akademii Nauk zapytano ich, do jakiego
krgu kulturowego Sowacja naley i do jakiego nalee powinna w przyszoci. Najpopularniejsz odpowiedzi, ktr wskaza co trzeci ankietowany, byo
stwierdzenie o przynalenoci do kultury wschodniej, co czwarty powiedzia, e
w rwnym stopniu do kultury zachodniej, jak i wschodniej, co pity nie zastanawia si nad tym zagadnieniem albo te nie potra zdecydowa. Jedynie 14%
interlokutorw mniej lub bardziej zdecydowanie utosamiao Sowacj z kultur
zachodni.
Odmiennie ksztatuj si oczekiwania obywateli sowackich, szczeglnie w podziale na ich narodowo, a w zasadzie na Sowakw i Wgrw, ktrzy stanowi
odpowiednio 85,8 i 9,7% ludnoci kraju, wedug danych spisu powszechnego
z 2001 roku. Najpopularniejsz odpowiedzi wrd Sowakw (41,8% wskaza)
byo przekonanie o potrzebie przynalenoci ich kraju w przyszoci w rwnym
stopniu do kultury zachodniej i wschodniej, natomiast dla Wgrw do kultury
zachodniej (47,6% wskaza). Opcja wschodnia i w jednej, i w drugiej grupie wybierana bya najrzadziej, osigajc puap 11,5% odpowiedzi Sowakw i zaledwie
2,4% Wgrw.
Pi lat wczeniej, w maju 1998 roku, GfK Slovakia zapyta respondentw,
jakie ich zdaniem wpywy powinny ulec wzmocnieniu na Sowacji. Bezwzgldna
wikszo badanych opowiedziaa si za opcj zachodni, 19,5% interlokutorw
opowiedziao si za tym zdecydowanie, a 47,4% w stopniu umiarkowanym, co
cznie daje blisko 70% odpowiedzi. O koniecznoci umocnienia si wpyww
Rosji mwio niespena 2% respondentw. Co pity uwaa, e w miar moliwoci zneutralizowano wszystkie wpywy z zewntrz. Interesujce, e konkretnej
odpowiedzi nie udzielio jedynie 6,4% ankietowanych, co wiadczy o powszechnym zainteresowaniu badan problematyk3.
Powracajc do bada z 2003 roku warto zauway, e obywatele wspczesnej
Sowacji identykuj si ze sob przede wszystkim przez pryzmat wieku (50,8%
odpowiedzi etnicznych Sowakw i 45,3% sowackich Wgrw), narodowoci
(41,2% dla Sowakw i 50,8% dla Wgrw), pochodzenia spoecznego (24,1% dla
3
V. Kriv, Tosamoci zbiorowe we wspczesnej Sowacji, [w:] J. Purchla, M. Vryov
(red.), Kim s Sowacy? Historia. Kultura. Tosamo, Krakw 2005, s. 6770.
76
Sowakw i 33,3% dla Wgrw), a take wiary. Dla 11,5% Sowakw wyznacznikiem wasnej tosamoci jest przynaleno do wyznania rzymskokatolickiego, natomiast dla 10,4% wiara w Boga i zaufanie do Kocioa. Wgrzy rzadziej
wskazywali, e wyznacznikiem ich identycznoci jest religia, a naley to wiza
z faktem, e zarwno Sowacy, jak i mniejszo wgierska, w zdecydowanej wikszoci nale do wyznania rzymskokatolickiego. Respondenci mogli wymieni
maksymalnie trzy odpowiedzi, dlatego te zsumowanie powyszych wartoci nie
da wyniku 100%.
Oprcz identykacji pozytywnej wiele o wspczesnych Sowakach mwi ich
identykacja negatywna. W listopadzie 2003 roku w prbie Sowakw i miejscowych Wgrw, po 5758% powiedziao, e najwicej zastrzee ma wobec
Romw, brakiem zaufania obdarza si take tych na grze (35,1% wskaza Sowakw i 16,7% odpowiedzi Wgrw), zamonych (odpowiednio 27,5 i 34,9%),
biznesmenw (15,3 i 15,9%) oraz bratysawian, mieszkacw naddunajskiej stolicy. Poza tym, co czwarty Sowak negatywnie postrzega Wgrw. Rwnie w tym
przypadku interlokutorzy mogli dokona wskaza kilku odpowiedzi4.
Przeprowadzony w styczniu 2004 roku sonda subiektywnego poczucia przynalenoci ukaza, e Sowacy identykuj si nade wszystko z pastwem sowackim, a dopiero w dalszej kolejnoci z narodowoci, z gmin lub regionem,
z ktrego pochodz lub w ktrym mieszkaj, na kocu za z Europ5.
2. O spojrzeniu na histori
Kilka sw o stosunku Sowakw do wasnej historii z okresu minionego stulecia.
Mniej wicej co trzeci ankietowany wrd wydarze o charakterze pozytywnym
wymienia powstanie Czechosowacji w 1918 roku (38,9%), powstanie niepodlegej Sowacji w 1993 roku (36,7%), aksamitn rewolucj z 1989 roku (33,2%)
oraz sowackie powstanie narodowe z 1944 roku (30,6%). W dalszej kolejnoci,
pod wzgldem czstotliwoci odpowiedzi, pado wskazanie na wycofanie wojsk
radzieckich z Czechosowacji (22,8%), rozpad monarchii austro-wgierskiej po
I wojnie wiatowej (19,1%) oraz proklamacj niepodlegego pastwa sowackiego
w 1939 roku (11,6%). Mieszkajcy na Sowacji etniczni Wgrzy najbardziej pozytywnie oceniaj z kolei wycofanie wojsk radzieckich z Czechosowacji (44,4%)
oraz aksamitn rewolucj (38,9%). Rwnie i w tym przypadku interlokutorzy
mogli dokona do trzech wskaza.
Co drugi Sowak, dokonujc wyboru trzech wydarze, do ktrych ma stosunek najbardziej negatywny, wskazuje na organizowane przez wadze sowackie
4
Ibidem, s. 7073.
B. Benkovi, Vskumn sprva, [w:] M. Peknk (red.), Verejn mienka a politika. Medzinrodn vzahy a zahranin politika Slovenskej republiky, Bratislava 2005, s. 90.
5
77
transporty ydw do niemieckich obozw zagady, 46,3% respondentw do grupy tej zalicza okupacj Czechosowacji w 1968 roku, co czwarty procesy polityczne pierwszych lat komunizmu oraz arbitra wiedeski z listopada 1938 roku,
w wyniku ktrego Wgrom przyznano poudniow Sowacj i Ru Podkarpack (Zakarpacie)6. Co szsty Sowak nie pogodzi si z rozpadem Czechosowacji
w 1993 roku, a co smy z aryzacj w okresie II wojny wiatowej, czyli z przymusowym pozbawieniem wasnoci nie-Aryjczykw oraz ich eliminowaniem z ycia
publicznego, a take z wypdzeniem Czechw w 1938 roku. Hierarchia wydarze
ocenianych negatywnie, powstaa na podstawie najpopularniejszych odpowiedzi
biorcych udzia w prbie reprezentantw mniejszoci wgierskiej, przedstawia
si nastpujco: powojenne represje wobec Wgrw ze Sowacji (46%), traktat
z Trianon z 1920 roku, na mocy ktrego Wgry straciy ponad poow ludnoci
oraz dwie trzecie obszaru, w tym terytorium wspczesnej Sowacji (36,5%), rozpad Czechosowacji w 1993 roku oraz wspomniane transporty ydw podczas
II wojny wiatowej7.
Spord XX-wiecznych periodw historycznych Sowacy najwikszym sentymentem darz okres od listopada 1989 roku do wyborw w 1992 roku (65% ocen
zdecydowanie pozytywnie oraz raczej pozytywnie, przy 28% ocen zdecydowanie negatywnie i raczej negatywnie), a take czasy I Republiki Czechosowackiej
w latach 19181938 (odpowiednio 53% i 12%). Mniej wicej po rwno w 2003
roku rozeszy si gosy zwolennikw i przeciwnikw okresu od stycznia 1993
roku do koca rzdw Vladimra Meiara w 1998 roku (47% do 46%). Zdecydowanie wicej przeciwnikw, anieli zwolennikw, ma reim komunistyczny do
1968 roku (23% apologetw i 57% adwersarzy), lata 70. XX wieku (odpowiednio
29% i 52%), a take okres niepodlegego pastwa sowackiego w czasach II wojny
wiatowej (25% i 48%). Najgorzej ocenianym okresem jest czas przyczenia poudniowej Sowacji do Wgier (63% ocen negatywnych, przy 4% pozytywnych),
ktre to z kolei wydarzenie znalazo si w pierwszej trjce okresw pozytywnych
dla mniejszoci wgierskiej (37% ocen pozytywnych i 35% negatywnych), zaraz
za periodem od upadku komunizmu do rozpadu Czechosowacji (53% do 39%)
i latami 19181938 (38% do 25%).
Do zblionych wynikw doszli pracownicy Katedry Politologii Uniwersytetu
Komeskiego w Bratysawie, ktrzy swoje badania przeprowadzili rwnie w listopadzie 2003 roku. Respondenci mogli dokona dwch wskaza najlepszych
ich zdaniem rzdw poczwszy od 1918 roku. W cisej czowce znalazy si
lata 80. XX wieku (33% odpowiedzi) oraz okres od listopada 1989 do wyborw
w 1992 roku (28,7%), natomiast na miejscu trzecim uplasowa si okres rzdw
Vladimra Meiara w latach 19931998 (17,3%). Najgorzej Sowacy ocenili ww6
Warto zauway, e arbitra wiedeski zosta przez 11,1% sowackich Wgrw wymieniony
jako jedno z trzech wydarze pozytywnych.
7
V. Kriv, op.cit., s. 7375.
78
czas drugi rzd Mikula Dzurindy (od 2002 roku), ktry do dwch najlepszych
systemw politycznych po I wojnie wiatowej zaliczyo 4,2% ankietowanych, natomiast wikszy odsetek odpowiedzi pozytywnych uzyska nawet reim komunistyczny (6,8%) i niepodlege pastwo sowackie w latach 19391945 (5,4%)8.
3. O preferencjach politycznych i wizji gospodarki

U progu niezalenoci Sowacji, w okresie oywionej walki o wyodrbnienie si
ze wsplnego pastwa federacyjnego z Czechami, przeprowadzono sonda na temat utosamiania si Sowakw z okrelon ideologi. I tak, w maju 1991 roku
28% respondentw identykowao si z opcj narodow, 16% z socjaldemokracj, o jeden punkt procentowy mniej z narodowym socjalizmem, natomiast
po 11% z liberalizmem bd radykalnym antyliberalizmem9. Zblione wyniki zanotowano na pocztku 1992 roku: 27% interlokutorw najblisze byo okrelenie nieliberalny nacjonalista, po 15% uwaao si za radykalnych antyliberaw
i liberaw, 12% stanowili nostalgicy, 11% narodowi liberaowie, a 6% federalni
demokraci10.
W grudniu 1994 roku zapytano Sowakw o kondycj ycia politycznego w ich
pastwie. A 77% badanych nie zgodzio si z twierdzeniem, e wikszo krajowych politykw zachowuje si w sposb moralny i odpowiedni, przeciwnego
zdania byo zaledwie 16% rozmwcw. Wedug 58% respondentw lepiej nie angaowa si w polityk, gdy mona si sparzy, inaczej uwaa co trzeci badany.
Blisko poowa zapytanych sdzia, e wybory samorzdowe stanowi doskona
moliwo wywierania wpywu na to, co dzieje si w najbliszej okolicy, 38% mylao wprost przeciwnie. Znacznie mniejsze nadzieje wizano z elekcjami parlamentarnymi. Wedug 37% wyborcy maj wpyw na to, co dzieje si na Sowacji,
nie maj dla ponad 56% interlokutorw. Niemal 61% zgadzao si z twierdzeniem, e rzdzcych nie interesuj losy zwykych ludzi. Rwnie zbliony odsetek
blisko dwch trzecich respondentw nie zgadza si z tez, jakoby wspczenie
wybory miayby by gwarantem demokratycznej polityki. Konstatujcy charakter
miao pytanie o to, czy zrozumiae jest dla badanych to, co dzieje si w sowackim
yciu politycznym. Twierdzco odpowiedzia co trzeci zapytany, 61% przeczco, natomiast 3% nie miao wyrobionego w tej kwestii zdania11.
Na te dane sondaowe warto zwrci uwag patrzc przez pryzmat wczesnej
sowackiej sceny politycznej. Poowa lat 90. ubiegego stulecia to period premierostwa Vladimra Meiara, stojcego na czele rzdu koalicyjnego Partii Ludowej
Ruchu na rzecz Demokratycznej Sowacji (LS HZDS). Ten bojownik o nieza8
9
10
11
Ibidem, s. 76.
stav pre socilnu analzu Univerzity Komenskho, maj 1991.
Centrum pre socilnu analzu, stycze 1992.
FOCUS, grudzie 1994.
79
len Sowacj z czasem przybra mask populisty i autokraty. Ju w 1995 roku

dostrzega to opinia publiczna, ktr zapytano o rozwj demokracji na Sowacji.
Zadowolenie z kierunku zmian wyrazio 29%, przeciwnego zdania byo 61%, natomiast 3% nie udzielio odpowiedzi12.
Przyjrzyjmy si teraz pogldom Sowakw na temat ekonomiki. U zarania
transformacji gospodarczej, w 1990 roku zapytano Sowakw, jak postrzegaj
wprowadzenie wolnego rynku. Odpowiedzi respondentw pozytywne i negatywne podzieliy si niemal rwno, z nieznacznym 4-procentowym odchyleniem na
korzy pesymistw. Ponad poowa przebadanych, bo a 54%, po wprowadzeniu
gospodarki rynkowej oczekiwaa pojawienia si zjawiska bezrobocia, 45% wskazywao na wzrost kosztw ycia, ale rwnie zwikszenie szans dla przedsibiorczych, podobna liczba respondentw (42%) na rozwj gospodarczy, 35% na dostateczn ilo towarw dobrej jakoci, co trzeci interlokutor wyrnia za wrd
najwaniejszych potencjalnie zmian pogorszenie relacji midzyludzkich13.
Wiosn 1992 roku wikszo Sowakw biorcych udzia w badaniach agencji
CSA zadeklarowaa, e najlepszym modelem gospodarki dla ich republiki byaby
spoeczna gospodarka rynkowa (41% wskaza) lub gospodarka rynkowa w czystym wydaniu (35%), jedynie co dwudziesty wskaza na gospodark socjalistyczn. W rzeczywistoci, biorc pod uwag oczekiwania spoeczestwa wobec pastwa i ekonomiki po kadym z tych modeli, mona stwierdzi, e za gospodark
socjalistyczn opowiadao si a 43% respondentw z badanej prby, za czyst
gospodark rynkow za jedynie 10%. Przykadowo, 9 na 10 pytanych podzielio
zdanie, e pastwo powinno zabezpieczy prac kademu, kto chciaby pracowa, 8 na 10 opowiedziao si za cenami urzdowymi, a 7 na 10 e pastwo
powinno zabezpieczy byt kadej rodzinie, ktra tego potrzebuje14.
We wrzeniu 1997 roku ponownie poproszono respondentw o podzielenie
si swoimi opiniami na temat gospodarki rynkowej. Dwie trzecie wyonionej prby stwierdzio, e wolny rynek prowadzi do bogacenia si jedynie maej grupy
obywateli, natomiast co pity by odmiennego zdania. Ponad poowa interlokutorw uwaaa rwnie, e gospodarka rynkowa jest drog w kierunku polepszenia wynikw gospodarczych, natomiast niemal poowa, e prowadzi do zwikszenia poziomu ycia obywateli. Jedynie 35% badanych podzielao opini, e wolny
rynek prowadzi do kryzysw ekonomicznych; przeciwnego zdania bya poowa
respondentw15.
Na pocztku 1999 roku a 45% badanych deklarowao, e najlepszym modelem ekonomicznym dla Sowacji byaby spoeczna gospodarka rynkowa, 24%
upatrywao tego najlepszego rozwizania w modelu gospodarki socjalistycznej,
a 21% w modelu gospodarki rynkowej. Rzeczywiste pogldy respondentw byy
12
13
14
15
stav pre vskum verejnej mienky pri SR, 1995.

CVSP pri KC VPN, 1990.
Centrum pre socilnu analzu, marzec 1993.
stav pre vskum verejnej mienky pri SR, wrzesie 1997.
80
bardziej prospoeczne i prosocjalistyczne. A 82% zgadzao si z tez, e pastwo powinno wpywa na poziom cen, natomiast tylko o trzy punkty procentowe
mniej podzielio zdanie, e rnice w dochodach Sowakw powinny ulec zmniejszeniu16. Analiza wynikw bada z kolejnych lat wskazuje na lekk tendencj
wzrostow osb opowiadajcych si za wolnym rynkiem, rwnie w wydaniu
spoecznej gospodarki rynkowej, kosztem modelu ekonomiki socjalistycznej.
Z czasem liczba entuzjastw transformacji gospodarczej zacza male.
W maju 1991 roku jedynie 36% zapytanych Sowakw zgodzio si z tez, e reformy ekonomiczne doprowadz w konsekwencji do prosperity, odmienne zdanie prezentowao 47% respondentw, a a blisko co pity nie mia w tej kwestii
zdania17. Badania przeprowadzone w styczniu 1992 roku przez agencj CSA ukazay ogromny wzrost optymistw, stanowicych poow respondentw, a take
spadek odsetka pesymistw do 34%18. Bya to jednak krtkotrwaa tendencja
i ju wyniki bada z kwietnia 1992 roku pokazay, e ponownie co trzeci zapytany
uwaa, e przeksztacenia w sferze gospodarki w konsekwencji przynios pozytywne skutki, 43% uwaao odmiennie, co czwarty interlokutor nie mia za zdania19. W marcu 1993 roku 7 na 10 zapytanych Sowakw negatywnie opowiadao
si na temat przyszoci krajowej ekonomiki. Jednoczenie 32% respondentw
oczekiwao, e polityka ekonomiczna rzdu wpynie na popraw warunkw ich
ycia, przeciwnego zdania byo 62%, a nie wyrazio wasnej opinii w tym zakresie 6%20. Porwnujc sytuacj gospodarcz rok do roku w grudniu 1994 60%
rozmwcw uwaao, e si pogorszya, 26%, e pozostaa bez zmian, natomiast
12%, e ulega poprawie21. Na przeomie 1995 i 1996 roku odsetek osb uwaajcych, e kolejny rok z rzdu pastwo przeywa recesj spada o 15 punktw procentowych do 45%, do 31% wzrosa liczba uwaajcych, e sytuacja gospodarcza
nie zmienia si, wzrost blisko o drugie tyle (do 21%) zanotowano take w grupie
dostrzegajcych pozytywne zmiany22.
Na pytanie, jak zmienia si sytuacja nansowa gospodarstw domowych Sowakw, na przestrzeni lat 19951997 utrzymywa si mniej wicej stay, okoo
45% poziom respondentw uwaajcych, e rok rocznie sytuacja ta ulegaa pogorszeniu, okoo 40% uwaao, e nie ulegaa ona zmianom, natomiast kilkanacie procent podzielao opini, e ewoluowaa ona w dobr stron23. Mniej wicej
w tym samym czasie zapytano interlokutorw, kiedy ludziom, takim jak oni, yo
si lepiej, przed rokiem 1989 czy te obecnie? A 54% odpowiedziao, e przed
16
17
18
19
20
21
22
23
Intitt pre verejn otzky, stycze 1999.

stav pre socilnu analzu Univerzity Komenskho, maj 1991.
Centrum pre socilnu analzu, kwiecie 1992.
Centrum pre socilnu analzu, marzec 1993.
stav pre vskum verejnej mienky pri SR, stycze 1995, maj 1996, grudzie 1997.
81
aksamitn rewolucj, 24%, e tak samo wczeniej, jak i teraz, natomiast, e lepiej
miao wskaza 17% respondentw24.
Elementem reformy gospodarczej bya prywatyzacja majtku pastwowego.
W styczniu 1992 roku a 71% za najbardziej korzystn form przeksztace wasnociowych uznao tzw. ma prywatyzacj (dla 14% by to szkodliwy sposb), obok
niej umiejscawiajc prywatyzacj kuponow (wedug 43% korzystna, za dla 24%
szkodliwa), tzw. wielk prywatyzacj jako cao (odpowiednio 36% i 26%) oraz
reprywatyzacj (30% i 34%)25. W grudniu 1995 roku zadano respondentom pytanie, czy rozumiej to, co ma miejsce w procesie sowackiej prywatyzacji. Jedynie
29% odpowiedziao twierdzco, 61% przeczco, a co dziesity nie mia zdania26.
Z biegiem lat spada liczba zdecydowanych oponentw prywatyzacji mienia
publicznego. Jeeli w 1991 roku 41% respondentw nie zgadzao si na zmiany w strukturze wasnociowej kolei, 64% nie dopuszczao tego samego w przypadku zamkw i paacw, 67% w przypadku lasw, 60% w przypadku muzew,
galerii i teatrw, 69% w przypadku kopalni i hut, tyle samo w przypadku szk,
najwicej za, ponad 80% w przypadku systemu opieki zdrowotnej (82%) oraz
systemu bankowego i spdzielczoci kredytowej (84%), to w grudniu 1995 roku
odnotowano znaczcy spadek przeciwnikw od 20 do 35 punktw procentowych
w kadym z wyej wymienionych przypadkw. Na przestrzeni lat 19911995
zmniejszya si rwnie grupa osb sprzeciwiajcych si inwestycjom zagranicznym na Sowacji. Wedug wynikw bada z 1991 roku za te elementy majtku
pastwowego, ktre spotkay si z opini najwikszej liczby respondentw o potrzebie pozostawienia w sowackich rkach, uznano zamki i paace (69%) oraz
kopalnie i huty (55%); cztery lata pniej byy to rwnie zamki i paace (41%)
oraz koleje (43% wobec 44% w 1991 roku)27.
Po dojciu do wadzy w 1998 roku koalicji ugrupowa demokratycznych
i mniejszoci narodowych zapytano Sowakw o kondycj krajowej gospodarki
po czterech latach rzdw Vladimra Meiara. Jedynie co pity respondent dostrzega pozytywne strony polityki ekonomicznej w latach 19941998, negatywne natomiast a trzy czwarte wszystkich przebadanych28.
4. O bezpieczestwie narodowym i polityce zagranicznej

Przejdmy teraz do zbadania kwestii percepcji bezpieczestwa narodowego Sowacji w spoeczestwie. Nard sowacki cechuje do realistyczne i wywaone
pojmowanie rzeczywistoci. Gosy respondentw zapytanych w styczniu 2004
24
25
26
27
28
Intitt pre verejn otzky, wrzesie 1997.

Ibidem.
Intitt pre verejn otzky, wrzesie 1998.
82
roku o perspektywy wybuchu trzeciej wojny wiatowej niemal rwno podzieliy

si pomidzy odpowiedzi tak (43,8%) i nie (43,2%), przy czym bardziej optymistyczni wobec kwestii zachowania pokoju na wiecie byli sowaccy Wgrzy
(50,5% odpowiedzi nie w tej grupie interlokutorw), natomiast wrd etnicznych
Sowakw lekko dominowali pesymici (44,2% odpowiedzi tak wobec 42,8%
nie). Wedug tych, ktrzy uwaali wybuch koniktu globalnego za rzecz realn
jedynie 3,5% twierdzio, e nastpi to w przecigu najbliszych dwch lat, a kolejne 10,5%, e w terminie do piciu lat. W perspektywie wieloletniej wypowiadaa si na ten temat niemal poowa dostrzegajcych zagroenie dla stabilizacji
na wiecie (22,3% twierdzio, e bdzie to miao miejsce w cigu najbliszych
dziesiciu lat, kolejne 23,9%, e w cigu trzech najbliszych dekad). Dla tej grupy
respondentw najbardziej prawdopodobne spord przyczyn wybuchu globalnej wojny wydaj si konikty cywilizacji i religii (53,8% odpowiedzi), konikty
pomidzy wiatowymi mocarstwami (49,5%), czy te partykularyzmy niektrych
pastw (46,5%)29.
W tym samym czasie a trzy czwarte przebadanych Sowakw zgodzio si
z tez, e istnieje pastwo bd te pastwa zagraajce pokojowi na wiecie.
W tej grupie ponad 40% zwrcio uwag na zagroenie ze strony Stanw Zjednoczonych Ameryki, 14,9% ze strony Iraku, 9,1% Korei Pnocnej. Dopiero w dalszej
kolejnoci znalazy si pastwa muzumaskie (oglnie 6% odpowiedzi, a take
Iran 2,4% i Afganistan 2%), Izrael (5,3%) i Chiny (1,5%)30.
Jeeli natomiast chodzi o bezpieczestwo pastwowe Sowacji to czterech
na dziesiciu respondentw stwierdzio, e zdecydowanie istniej lub te raczej
istniej pastwa lub pastwo jej zagraajce. Odmiennego zdania byo 54,3%
interlokutorw. Wrd pastw najbardziej zagraajcych naszemu poudniowemu ssiadowi wymieniono Wgry (21,3% wskaza), Stany Zjednoczone Ameryki (18,4%), Irak (6,7%), Rosj (3,2%), Ukrain (3%), Iran (1,4%) i Afganistan
(1,2%). Co trzeci badany dostrzegajcy pastwa nieprzychylne Sowacji nie by
w stanie sprecyzowa rda tej niechci31.
Za najwiksze zagroenie dla bezpieczestwa Sowacji respondenci w styczniu 2004 roku uznali szerzenie si broni masowego raenia (27,5% odpowiedzi
wielkie zagroenie, kolejne 30,8% raczej wiksze ni mniejsze), w dalszej kolejnoci wojna wiatowa (odpowiednio 26% i 28,3%), terroryzm midzynarodowy
(22,6% i 30,9%)32, masowe migracje (17,8% i 37,1%), niepokoje narodowociowe
29
B. Benkovi, op.cit., s. 2628.

stav politickch vied Slovenskej akadmie vied, stycze 2004.
31
Ibidem.
32
Na niebezpieczestwo terroryzmu dla Sowacji respondenci zwracali uwag take podczas bada w padzierniku 2004 i 2005 r. W pierwszym przypadku jedynie 7,8% respondentw
dostrzegao w tym globalnym zjawisku zdecydowane niebezpieczestwo dla ich pastwa, za co
czwarty niebezpieczestwo potencjalne. Zdecydowanie nie byo to grone dla Sowacji wedug
15,6% badanych, raczej niegrone dla co drugiego interlokutora. W drugim przypadku zapytano,
30
83
(13,2% i 31,8%) oraz regionalne konikty zbrojne w Europie (10,6% i 31,8%) i na

wiecie (8% i 21,5%)33.
Jeeli chodzi o bezpieczestwo wewntrzne Sowacji, to rwnie w styczniu
2004 roku zadano respondentom pytanie, czy ktra z yjcych w kraju grup
obywateli zagraa pastwu. Twierdzco odpowiedziao 44,2% badanych, przeczco 51%, zdania w powyszej kwestii nie zaprezentowao 4,8%. Dla tych 44,2%,
ktrzy dostrzegali istnienie takich grup, w trzech czwartych przypadkw byli to
Romowie, a w blisko poowie Wgrzy34.
Dla co czwartego interlokutora podczas sondau w styczniu 2004 roku gwarantem bezpieczestwa Sowacji bya armia, dla 21,8% NATO i czonkostwo
w Organizacji Paktu Pnocnoatlantyckiego, dla 13,1% Unia Europejska i przynaleno do niej. W dalszej kolejnoci, w tej hierarchii znalaza si policja (9,3%),
ONZ (7,3%), rzd sowacki (2,9%) oraz sowackie ministerstwo obrony i sowacka polityka obronna (2,1%). Wedug 91% (46,5% wskaza zdecydowanie i 44,5%
raczej) respondentw porczeniem dla bezpieczestwa Sowacji jest wsppraca z pastwami z ni graniczcymi, natomiast wedug 87,1% jest to wsppraca
wojskowa w ramach Unii Europejskiej. Dopiero na trzecim miejscu (79,3%) jest
czonkostwo w sojuszu o charakterze militarnym, a na kolejnych prawo midzynarodowe (77,8%), sojusz z mocarstwami (67,1%), inwestycje zagraniczne
(63,6%) i handel midzynarodowy (62%)35.
Sowacy w ponad poowie przypadkw sdz, e ich armia nie jest przygotowana do obrony interesw narodowych i pastwowych. Zdecydowanie z tym
twierdzeniem zgadza si 16,3% respondentw wedug wynikw bada sondaowych ze stycznia 2004 roku, raczej zgadza si 36,7%. Odmiennego zdania, uwaajc, e wojska sowackie s w stanie walczy z zagroeniami, byo 42,6%, wczajc w ten odsetek odpowiedzi zdecydowanie i raczej.
Spord najlepszych pastw sojuszniczych Sowacji respondenci w jednej
drugiej wszystkich odpowiedzi wskazali na Czechy. Jedynie 6% interlokutorw
dostrzegao najwikszego sprzymierzeca w Stanach Zjednoczonych Ameryki,
mniej wicej tyle samo (5,6%) w Rosji, 3,6% w Niemczech, za po 2,22,3%
w Polsce i Wgrzech36.
W kwestii udziau Sowacji w misjach wojskowych poza granicami kraju to Sowacy s niemal po rwno rozdzieleni na zwolennikw (46,5%, w tym 14,5% zdecydowanych) oraz przeciwnikw (47,2%, a w tej liczbie 24,9% zdecydowanych).
czy Sowacy dostrzegaj korelacj pomidzy wojnami w Afganistanie i Iraku a wzrostem zagroenia terroryzmem midzynarodowym. Poowa respondentw odpowiedziaa, e zagroenie to zdecydowanie lub raczej si zwikszyo, 30% natomiast, e nie ulego zmianie, za jedynie co smy, e
zdecydowanie lub raczej si zmniejszyo.
33
34
Ibidem, s. 44.
35
Ibidem, s. 46.
36
Ibidem, s. 49.
84
Wedug osb zgadzajcych si na udzia Bratysawy w misjach, co pity uwaa, e powinien si on ogranicza do pomocy humanitarnej, co dziesity za,
e do udziau w misjach tylko i wycznie pokojowych. Ponad 9% uzaleniao
wsparcie Sowacji dla misji wojskowych od polepszenia sytuacji ekonomicznej
pastwa, 4,6% od zagwarantowania bezpieczestwa dla sowackich onierzy,
natomiast 4,3% od uzyskania mandatu ONZ-towskiego. Jak wynika z danych
sondaowych respondenci w mniejszym stopniu wizali kwesti wykorzystania
sowackich si zbrojnych poza krajem od zagroenia dla bezpieczestwa pastwa
(3,7%) lub obywateli (2,6%), koniktu w ramach NATO (1,9%), korzyci nansowych (1,7%) czy te wprowadzenia suby zawodowej oraz lepszego wyposaenia
armii (1,4%)37.
W tym kontekcie warto zwrci uwag na stosunek Sowakw do obecnoci ich onierzy w misji pokojowej w Iraku. W padzierniku 2004 roku a trzy
czwarte wszystkich przepytanych nie popierao dziaa rzdu i udziau Sowakw
w koalicji stabilizujcej sytuacj po obaleniu Saddama Husajna. Umiarkowanym
wsparciem obdarzao misj w Iraku 15%, za zdecydowanie jedynie 3,4%.
W styczniu 2004 roku 52,6% badanych sprzeciwio si wzrostowi nakadw
Sowacji na pomoc dla krajw najbiedniejszych przy zachowaniu jej dotychczasowej wielkoci. Wedug co szstego naleaoby t pomoc zmniejszy, natomiast
5,9% opowiedziao si za wyranym zwikszeniem pomocy, a 21,2% oglnie za jej
zwikszeniem38. Jednoczenie 54,6%, w tym 14,9% zdecydowanie opowiadao si
za wzrostem nakadw na rzecz ochrony rodowiska naturalnego. Przeciwnego
zdania byo 43,9% interlokutorw39.
Podobnie jak Polska, Sowacja staa si czonkiem Unii Europejskiej w maju
2004 roku. Stosunek Sowakw do integracji europejskiej by w tym pastwie
wysoki, utrzymujcy si w latach 19962002 na mniej wicej staym poziomie.
Jeeli na pocztku 1995 r. 52% respondentw opowiadao si za przystpieniem
Sowacji do pitnastki, 17% nie popierao tej idei, za 31% nie miao zdania na
ten temat, to ju p roku pniej, na pocztku 1996 roku wyniki te wyglday
nastpujco: 65, 15, 20%. W kolejnych badaniach dostrzegalny jest spadek odsetka osb bez wyrobionych pogldw na temat integracji z Uni Europejsk
kosztem wzrostu odsetka przeciwnikw tego procesu. I tak w marcu 1999 roku
67% interlokutorw odpowiadao si za wejciem do struktur europejskich, 23%
byo przeciwko za 10% nie miao zdania, w listopadzie 2000 roku wielkoci te
byy nastpujce: 62, 23 i 15%, za w marcu 2002 roku: 69, 24 i 7%40.
Na pocztku 2004 roku zadano sowackim respondentom pytanie, co straci
a co za zyska Sowacja wraz z integracj ze strukturami europejskimi. Najwiksze
37
Ibidem, s. 53.
Ibidem, s. 55.
39
Ibidem, s. 56.
40
R. Morawiec, Opinia publiczna na Sowacji wobec integracji europejskiej, Biuletyn Polskiego Instytutu Spraw Midzynarodowych 2002, nr 77, s. 606.
38
85
obawy budzia kwestia obnienia si poziomu ycia (50,2%), zabezpieczenia socjalnego obywateli (49%) czy ograniczenia suwerennoci pastwowej Sowacji.
Nadzieje natomiast wizano z rozwojem gospodarczym kraju (48,7%), a take
ochron praw czowieka (39,1%). W tej ostatniej kwestii 42,5% interlokutorw
twierdzio, e nie nastpi w niej adne dostrzegalne zmiany. Podobnie wypowiadao si 48,4% badanych w kwestii ochrony praw mniejszoci narodowych,
42,4% w zakresie wartoci demokratycznych, czy te 38,8% wobec suwerennoci
pastwowej Sowacji41.
Miesic po przystpieniu Sowacji do Unii Europejskiej zadano Sowakom
kilka pyta dotyczcych przynalenoci do struktur majcych do tej pory elitarny, zachodnioeuropejski charakter. Blisko poowa biorcych udzia w sondau
stwierdzia, e rzd w Bratysawie wynegocjowa jednoznacznie dobre lub przewanie dobre warunki integracji. O jednoznacznie zych lub przewanie zych warunkach czonkostwa mwio wwczas odpowiednio 7,8 i 24,1% respondentw42.
A trzech na czterech zapytanych Sowakw wyrazio swoje zadowolenie z czonkostwa w Unii Europejskiej. Innego zdania by jedynie co szsty respondent43.
Przystpienie wikszoci nowych krajw do dotychczasowej pitnastki obwarowano okresami przejciowymi, jak choby w zakresie swobodnego dostpu
do rynku pracy starej Unii Europejskiej. W czerwcu 2004 roku 43,3% respondentw opowiedziao si za wprowadzeniem podobnych ogranicze dla pastw,
ktre zagwarantoway sobie takie ograniczenia w stosunku do Sowakw, i na
identyczny okres. Jedynie kilka punktw procentowych mniej (39,7% badanych)
byo zdania, e nie naley wprowadza w ycie zasady retorsji44. Warto w tym
miejscu zwrci uwag, e w styczniu 2004 roku zapytano Sowakw, czy zgadzaj si na wzrost liczby cudzoziemcw podejmujcych prac na Sowacji. W peni
lub te raczej zgodzi si z t propozycj co czwarty respondent, natomiast 28,5%
jednoznacznie a 45,4% raczej nie wyrazio zgody na postawiony w pytaniu rozwj
sytuacji45.
Zadano take pytanie, czy zgadzaj si z tez goszon przez cz politykw,
e bogaty Zachd nie chce udziela adnej pomocy nowo przyjtym krajom czonkowskim Unii Europejskiej z Europy rodkowo-Wschodniej. W peni z powyszym twierdzeniem zgodzi si w czerwcu 2004 roku co czwarty respondent, natomiast blisko 40% interlokutorw raczej si z nim zgadzaa. Innego zdania byo
28,2% zapytanych, z czego w ogle nie zgadzao si z ow tez jedynie 6%46.
Jesieni 2004 roku chciano si dowiedzie od Sowakw, jak oceniaj poziom
swojego ycia po wejciu Sowacji do Unii Europejskiej. A co czwarty badany
41
42
43
44
45
46

stav politickch vied Slovenskej akadmie vied, czerwiec 2004.
stav politickch vied Slovenskej akadmie vied, czerwiec 2004.
Ibidem, s. 73.
86
stwierdzi, e w przecigu zaledwie kilku miesicy, od maja do padziernika, jego

sytuacja materialna si pogorszya. Tylko co dziesity by zdania, e jego sytuacja
ulega polepszeniu. Przewaajca cz badanej grupy (64,3%) nie zauwaya
jednak adnych zmian w tej kwestii.
Od pocztku przystpienia naszego poudniowego ssiada do Unii Europejskiej Sowacy mniej wicej na staym poziomie wykazuj poparcie dla idei
zastpienia waluty narodowej przez euro. Jeeli we wrzeniu 2004 r. za wprowadzeniem wsplnej waluty europejskiej opowiadaa si poowa respondentw,
a przeciwnego zdania byo 42%, to w kwietniu 2007 r. wartoci te ksztatoway
si odpowiednio 57 i 36%, a w maju 2008 roku 52 i 43%. Tylko jedne badania, z wrzenia 2005 r., wykazay, e zwolennikw zastpienia korony sowackiej
przez walut Eurolandu, byo mniej anieli przeciwnikw tego procesu: 50% wypowiadao si z dezaprobat wobec 42% aprobujcych47.
Sondae prowadzone na przestrzeni pierwszych lat czonkowstwa w Unii Europejskiej, jeszcze przed wprowadzeniem euro, wskazuj na sukcesywny wzrost
liczby osb odczuwajcych satysfakcj z kampanii informacyjnej na temat teje
regionalnej waluty. Jeeli we wrzeniu 2004 roku 28% respondentw uwaao si za bardzo dobrze lub dobrze poinformowanych o europejskiej jednostce
monetarnej, to ptora roku pniej, w kwietniu 2006 roku takich osb wrd
badanych miao by ju 45%, za w maju 2008 roku 64%48.
W tym samym czasie mona dostrzec znaczcy wzrost odsetka respondentw uwaajcych, e wprowadzenie waluty Eurolandu na Sowacji doprowadzi
do inacji. Jeeli w latach 20042006 uwaao tak 4245% interlokutorw, to
w kwietniu 2007 roku opini tak podzielao 79% a we wrzeniu tego roku 83%
badanych, aby w maju 2008 roku przyj warto 76%49.
Najwiksze niepokoje zwizane z wprowadzeniem euro budziy wrd Sowakw moliwe naduycia cenowe. W hierarchii obaw na przestrzeni lat 2004
2008 nigdy nie utraciy pierwszego miejsca, uzyskujc przynajmniej dwie trzecie, trzy czwarte wskaza. Na dalszych miejscach wymieniano utrat tosamoci,
niewygod oraz utrat kontroli nad polityk gospodarcz. W maju 2008 roku na
naduycia cenowe wskazywao 68% badanych, na utrat tosamoci 40%, tyle
samo na niewygod, za na utrat wpywu nad polityk gospodarcz 35%50.
Na pocztku marca 2009 roku, a wic trzy miesice po wejciu do strefy euro,
reprezentatywnej grupie 1170 sowackich obywateli powyej 16 roku ycia zadano pytanie, jak dzisiaj oceniaj oni przyjcie przez ich kraj wsplnej waluty
europejskiej. Ponad dwie pite obywateli (44%) uznao za pozytywn t decyzj
wadz w Bratysawie, kolejne dwie pite (39%) dostrzegao w niej wicej pozytyww, anieli negatyww. Sceptyczniej wydarzenie z pocztku roku oceniao
47
48
49
50
Flash Eurobarometr 237; The Gallup Organisation, lipiec 2008.

Flash Eurobarometr 237.
Ibidem; Flash Eurobarometr 191.
Ibidem; Flash Eurobarometr 183.
87
12% respondentw, z ktrej to liczby dwie trzecie widziao w wejciu Sowacji do

Eurolandu wicej negatyww ni pozytyww, jedna trzecia za zdecydowanie
uznaa t decyzj za negatywn51.
Niezalen polityk zagraniczn Sowacja prowadzi od 1993 roku. W przecigu kilkunastu lat samodzielnego bytu pastwowego zmuszona bya od podstaw budowa struktury wasnej dyplomacji. W styczniu 2004 roku zapytano respondentw, czy sowacka dyplomacja w dostatecznym stopniu chroni interesy
pastwa. Najczstsz odpowiedzi byo stwierdzenie, e robi to w raczej dostatecznym stopniu (43,5%). Jako polityk prowadzon w raczej niedostatecznym
stopniu okrelio j 31,5% badanej grupy. Co dziesity by z kolei zdania, e robi
to w wymiarze cakowicie wystarczajcym, podobnie co dziesity uwaa, e dzieje si tak w cakowicie niewystarczajcym stopniu52.
Interesujco przedstawiaj si take odpowiedzi Sowakw na pytanie o wychowanie patriotyczne obywateli. Jako zupenie niedostateczne okrelio je 22%
interlokutorw, a jako raczej niedostateczne ni dostateczne 42,2%. W peni poziom wychowania patriotycznego za wystarczajcy uznao 6,2% respondentw
a 22% uyo terminu raczej dostateczny ni niedostateczny53.
Na patriotyzm i wychowanie obywatelskie Sowakw ma wedug nich samych
najwikszy wpyw rodzina (64,7%), radio i telewizja (51,2%), instytucje kulturalne (50,2%), szkoa (47,4%), a take media drukowane, prasa i czasopisma
(42,7%). Najmniejszy wpyw ma natomiast rzd (22,6%) i parlament (22,2%)54.
5. O stosunku do grup mniejszociowych

Jak ju wspomniano na pocztku niniejszego tekstu, wspczesna Sowacja jest
krajem wielonarodowociowym, w ktrym etniczni Sowacy stanowi niespena
85% mieszkacw55. Mieszkacy kraju midzy Dunajem a Karpatami s wiadomi tego faktu. Co trzeci respondent zapytany w styczniu 2004 roku wie o tym,
e na Sowacji mieszkaj przedstawiciele przynajmniej siedmiu narodowoci, co
pity natomiast mwi o przynajmniej szeciu narodowociach, rwnie co pity
jest przekonany, e tych grup etnicznych jest przynajmniej pi. Nie jest zatem
trudno unikn relacji sowackiej wikszoci z mniejszociami narodowymi i etnicznymi. Najczstszym wymienionym przez respondentw miejscem spotykania osb o innym ni wasne pochodzeniu etnicznym jest miejsce zamieszkania.
Dzieje si tak w 83,3% przypadkw, z czego czsto w 46,1% a z rzadka w 37,2%.
51
stav pre vskum verejnej mienky pri SR, marzec 2009.

53
Ibidem, s. 88.
54
Ibidem, s. 89.
55
Szerzej na ten temat zob.: E. Paka, Problematyka mniejszoci narodowych na Sowacji,
w niniejszym tomie.
52
88
Interlokutorzy wymienili take miejsce pracy, szko (31,7% czsto, 24,7% z rzadka), spotkania towarzyskie (odpowiednio 26,1 i 34,5%), wasn rodzin (20,4
i 23,7%)56.
Spord zamieszkujcych Sowacj mniejszoci narodowych i etnicznych za
najbardziej lubianych uchodz Czesi (27,8% wskaza respondentw), Wgrzy
(15,4%) i Rusini (11,3%). Poza podium znaleli si Polacy (5%), a take Ukraicy
(2,7%) i Niemcy (2,5%). Co czwarty badany nie ma jednak zdania w rozpatrywanej kwestii57.
Jeli za chodzi o inne mniejszoci, mam tutaj na myli homoseksualistw,
to mona zauway ewolucj postaw Sowakw na przestrzeni lat 19952007.
Jeli w poowie lat 90. 16% zapytanych znao jakiego geja lub jak lesbijk, to
kilkanacie lat pniej odsetek ten wzrasta do 23%. Wzrosa rwnie liczba osb,
ktre domylaj si, e znaj osob o orientacji homoseksualnej, ale nie s tego
faktu pewne, z 14% w 1995 roku do 19% w 2007 roku58.
Biorcy udzia w sondau w 2007 roku w niemal poowie przypadkw uwaali, e homoseksualici s traktowani na rwni z heteroseksualistami, 35% respondentw uwaao, e tak samo, co dwudziesty za, e lepiej anieli wikszo spoeczestwa. Przedstawiciele mniejszoci seksualnych powinni mie rwny dostp
do wszystkich zawodw (76% respondentw odpowiedziao si za lub raczej za,
19% przeciw lub raczej przeciw), prawo do ubiegania si o stanowiska polityczne
(odpowiednio 64% wobec 29%). Ponad poowa interlokutorw sprzeciwia si
natomiast nadaniu prawa do rejestracji zwizkw partnerskich (51% przeciwko,
41% za), za w przypadku adopcji i wychowywania dzieci liczba przeciwnikw
signa nawet trzech czwartych wszystkich biorcych udzia w sondau59.
Zakoczenie
Z przedstawionych powyej wynikw wybranych bada opinii publicznej otrzymujemy obraz Sowakw jako narodu przekonanego o swojej rodkowo- a nawet
wschodnioeuropejskoci, ale dcych do tego, aby sta si integraln czci
Zachodu. Wydaje si, e ten cel udaje si naszym poudniowym ssiadom skutecznie realizowa. Wszak s oni czci NATO, Unii Europejskiej i jako pierwszy kraj naszej czci Europy wprowadzili euro. To rwnie nard, ktry uwaa
czasy wsplnego pastwa z Czechami za jedne z najlepszych w historii, co jeszcze raz potwierdza, e decyzja o rozpadzie Czechosowacji bya sprzeczna z opini publiczn. Sowacy jako typowi przedstawiciele pastwa poddanego wielopaszczyznowej transformacji sceptycznie wypowiadali si o reformie systemu
56
57
58
59

Ibidem, s. 92.
FOCUS, 1995; Intitt pre verejn otzky, 2007.
Intitt pre verejn otzky, 2007.
89
gospodarczego, z czasem dostrzegajc pozytywne strony tego procesu i mwic

o potrzebie wprowadzenia spoecznej gospodarki rynkowej. Jednoczenie poza
krtkim, w perspektywie kilkunastu lat niepodlegoci, okresem rzdw Vladimra Meiara, nie wyparli si demokracji. W stosunkach zagranicznych s realistami, wiadomymi potencjau swojej ojczyzny, opowiadajcymi si za poszukiwaniem sojusznikw zarwno politycznych, jak i wojskowych. Przygldajc si
tym wynikom bada, porwnujc z tym, jak na podobne pytania odpowiadaj
Polacy, atwo mona doj do wniosku, e Sowacy s nam blisi w swoich pogldach, anieli zapewne sdzilimy do tej pory.
II. Sytuacja wewntrzna

Republiki Sowackiej
Michal Kubt
System konstytucyjny Sowacji
Wprowadzenie
Niezalena Republika Sowacka powstaa w momencie rozpadu Czechosowacji 1 stycznia 1993 roku. Jest to drugi w historii tego kraju okres niezawisoci
pastwowej, poniewa w czasie II wojny wiatowej istniao tzw. Pastwo Sowackie. Niemniej nie byo ono pastwem w peni suwerennym, lecz zalenym
od III Rzeszy. W okresie midzywojennym i po 1945 roku Sowacja bya czci
Czechosowacji, a jeszcze wczeniej, tzn. przed I wojn wiatow, zwizana bya
z Wgrami.
W odrnieniu od Republiki Czeskiej drugiego kraju powstaego w wyniku
rozpadu Czechosowacji w Sowacji zachodziy po 1993 roku powane zmiany
natury politycznej i instytucjonalnej. Pomijajc powszechn niestabilno polityczn, ktr w rnym stopniu znajdujemy we wszystkich krajach rodkowoeuropejskich, polityczne wahania polegay przede wszystkim na pewnych kopotach z utrzymaniem demokracji w latach 90. XX wieku. Rzdy kontrowersyjnego
premiera Vladimra Meiara (do 1998 roku) cechowao lekcewaenie regu demokratycznych1. Sowacja pozostawaa wwczas demokracj nieskonsolidowan2 czy nawet, jak konkluduj niektrzy politolodzy, reimem hybrydalnym3
czy czciowo autorytarnym4.
W porwnaniu z innymi pastwami Europy rodkowej faza konsolidacji demokracji rozpocza si tu z pewnym opnieniem. Jednake kraj ten ostatecznie
poradzi sobie z wyzwaniami tego nader trudnego procesu5, dowodem czego jest
1
Kwestia ta jest w jzyku polskim krtko, ale dobrze opisana w pracy: W. Zakrzewski, Republika Sowacka, [w:] E. Gdulewicz (red.), Ustroje pastw wspczesnych 2, Lublin 2005, s. 189192.
2
M. Kubt, Postkomunismus a demokracie. Politika ve stedovchodn Evrop, Praha
2003, s. 22.
3
L. Kopeek, Demokracie, diktatury a politick strany na Slovensku, Brno 2006, s. 190.
4
J. J. Wiatr, Europa pokomunistyczna. Przemiany pastw i spoeczestw po 1989 roku,
Warszawa 2006, s. 116.
5
Nie naley jednak bagatelizowa zoonoci i powolnoci sowackich stara o konsolidacj
demokracji. Lubomr Kopeek, czeski badacz sowackiej polityki jeszcze stosunkowo niedawno
w 2006 roku pisa, e proces konsolidacji demokracji w kraju nie zosta dotd zakoczony.
Wedug niego Sowacja bya wtedy demokracj wpkonsolidowan. L. Kopeek, Demokracie,
diktatury a politick stranictv, s. 310.
93
midzy innymi wczenie Sowacji do Unii Europejskiej i NATO w 2004 roku.

Warto te zauway, i Sowacja 1 stycznia 2009 roku jako drugie pastwo postkomunistyczne (po Sowenii) wprowadzia euro.
1. Konstytucja, zasady ustrojowe,

reim polityczny, referendum
Zamiar przyjcia konstytucji pojawi si tu po obaleniu reimu komunistycznego na przeomie lat 80. i 90. XX wieku, a pierwsza konkretna propozycja ksztatu
ustawy zasadniczej zostaa opracowana ju w 1990 roku. Pniej pojawiy si
kolejne projekty konstytucji, lecz na pocztku w wikszoci z nich przewidywano pozostanie Sowacji w federacji czechosowackiej. Natomiast projekt ustawy
zasadniczej samodzielnego pastwa zosta opracowany dopiero po uchwaleniu
Deklaracji Suwerennoci przez Sowack Rad Narodow w lipcu 1992 roku6.
Zosta on zaakceptowany przez parlament 1 wrzenia 1992 roku po burzliwej debacie7, za nowa konstytucja wesza w ycie w dniu ogoszenia 1 padziernika
1992 roku8. Konstytucja ta wci obowizuje, cho w pniejszych latach bya
kilka razy powanie nowelizowana (zob. dalej)9. Generalnie mona powiedzie, i
przyjte w sowackiej ustawie zasadniczej rozwizania pocztkowo nawizyway
w duej mierze do rozwiza czechosowackich. Pniejsze nowelizacje konstytucji zwizki te nieco rozluniy, wci jednak mona w niej dostrzec konstytucyjne tradycje Czechosowacji.
Sowacja jest pastwem suwerennym, demokratycznym i prawnym, niezwizanym adn ideologi ani religi (art. 1). Konstytucja zawiera pakiet standardowych praw i wolnoci czowieka i obywatela. Najwicej kontrowersji wzbudzaa
w czasie dyskusji parlamentarnej poprzedzajcej przyjcie ustawy zasadniczej jej
preambua, a mianowicie zapis czcy zasad suwerennoci obywateli i narodu
sowackiego w pastwie10. Preambua bowiem zaczyna si sowami: My, Nard
Sowacki, pomni na polityczne i kulturalne dziedzictwo swoich przodkw i na
stuletnie dowiadczenia w walce o byt narodowy i wasn pastwowo (), dalej jednak zapisano w niej: my, obywatele Republiki Sowackiej, uchwalamy za
6
Sowacka Rada Narodowa bya lokalnym parlamentem Republiki Sowackiej, bdcej

czci federacji Czechosowackiej. W Czechach analogicznie istniaa lokalna Czeska Rada Narodowa.
7
Przeciwne konstytucji byy przede wszystkim partie wgierskie.
8
L. Kopeek, Slovensko, [w:] M. Kubt (red.), Politick a stavn systmy zem stedovchodn Evropy, Praha 2004, s. 359.
9
Nowelizacji byo osiem: w 1998, 1999, 2001, 2004 (dwie nowelizacje), w 2005 oraz 2006
(dwie nowelizacje) roku.
10
Wanie z tego powodu posowie wgierscy wychodzc z sali obrad odmwili uczestnictwa
w uchwalaniu konstytucji.
94
porednictwem swoich przedstawicieli t oto Konstytucj11. Jednak konstytucja

jako cao jest bez wtpienia oparta na zasadzie obywatelskoci12.
Z punktu widzenia politycznego ustawa zasadnicza tworzy system polityczny
oparty na zasadzie podziau wadz oraz pluralizmu politycznego, bdcy jednoczenie systemem parlamentarno-gabinetowym. Wadza ustawodawcza naley
do parlamentu. Wadza wykonawcza jest realizowana przez rzd na czele z premierem oraz, raczej symbolicznie, przez prezydenta republiki. Wadz sdownicz reprezentuje Sd Konstytucyjny i niezawise sdy.
Wan konstytucyjn zasad funkcjonowania systemu politycznego Sowacji
jest, w odrnieniu od Republiki Czeskiej, moliwo wyraenia przez obywateli
swej woli za porednictwem referendum (art. 93100). Konstytucja ustanawia,
e w drodze referendum trzeba potwierdzi ustaw konstytucyjn o wstpieniu/
wystpieniu Sowacji do/ze zwizku z innymi pastwami (art. 93/1) oraz mona roztrzygn inne wane kwestie publiczne (art. 94/2). Wyjtkiem s sprawy zwizane z podstawowymi prawami i wolnociami, podatkami, poborem do
wojska oraz budetem pastwa (art. 94/3). Referendum zarzdza prezydent na
podstawie uchway parlamentu (wniosek zgaszaj posowie lub rzd) lub petycji
podpisanej przez przynajmniej 350 tys. obywateli (art. 95, 96). Jest ono wane
jeli uczestniczya w nim ponad poowa obywateli z aktywnym prawem wyborczym i jeli za opowiedziaa si ponad poowa w nim uczestniczcych (art. 98).
Niemniej jednak decyzja podjta w referendum nie jest ostateczna, poniewa po
upywie trzech lat moe zosta zmieniona lub cakowicie obalona przez parlament drog ustawy konstytucyjnej (art. 99).
W praktyce politycznej Sowacji referenda zdarzay si, jednak pastwo to
nie ma z nimi dobrych dowiadcze. Warunek ponad 50% frekwencji skutkuje
niewanoci wikszoci referendw, ktre miay miejsce. Poza tym wszystkim
referendom, oprcz jednego, towarzyszyy znaczce kontrowersje polityczne. Jak
dotd jedynym wanym (i powanym) okazao si gosowanie o przystpieniu
Sowacji do Unii Europejskiej w 2003 roku. Jednak nawet wtedy frekwencja wyniosa tylko 52,15%, niewiele wic brakowao do niewanoci referendum13.
Niska frekwencja bya powodem niewanoci gosowa w latach 1994, 2000
i 2004. W pierwszym wypadku tematem referendum byy sprawy zwizane
z uwaszczeniem, kolejne miay na celu skrcenie kadencji parlamentu, czyli
11
Tekst konstytucji jest dostpny midzy innymi na stronach internetowych parlamentu sowackiego. Zob. http://www.nrsr.sk/Static/sk-SK/NRSR/Doc/zd_ustava.doc. Przekad na polski
czerpany z: M. Baraski, A. Czy, Sowacja, [w:] M. Baraski (red.), Systemy polityczne pastw
Europy rodkowej i Wschodniej. Ustrj, organy wadzy, partie polityczne, Katowice 2005,
s. 349.
12
L. Kopeek, Slovensko, s. 359.
13
Za wstpieniem do UE opowiedziao si 92,46% uczestnikw referendum. Ocjalne dane
zob. strony internetowe Sowackiego Urzdu Statystycznego: http://www.statistics.sk/ref_2003/
webdata/sk/menu.htm.
95
doprowadzenie do przedterminowych wyborw14. Ponadto w okresie wielce kontrowersyjnych rzdw premiera Meiara nie udao si z przyczyn politycznych
przeprowadzi w 1997 roku zarzdzonego przez prezydenta referendum o przystpieniu Sowacji do NATO oraz bezporednich wyborach prezydenckich15.
2. Wadza ustawodawcza
Jedynym ustawodawczym organem Sowacji jest Rada Narodowa Republiki Sowackiej. Jest to parlament jednoizbowy liczcy 150 posw wybieranych w wyborach powszechnych na czteroletni kadencj. Posem moe zosta kady obywatel sowacki,
ktry w dniu wyborw ukoczy 21 lat16. Kompetencje parlamentu mona podzieli
na cztery dziedziny: 1) ustawodawstwo, 2) kontrola, 3) tworzenie organw pastwowych, 4) rozpatrywanie i okrelanie polityki wewntrznej i zagranicznej17.
Wedug art. 86/a Konstytucji parlament uchwala konstytucj, ustawy konstytucyjne i ustawy zwyke oraz kontroluje ich wykonywanie. Inicjatyw ustawodawcz maj komisje parlamentu, posowie i rzd. Parlament uchwala zwyke
ustawy bezwzgldn wikszoci przy obecnoci co najmniej poowy ustawowej
liczby posw. Dla uchwalnia konstytucji lub ustawy konstytucyjnej wymagana jest wikszo trzech pitych ustawowej liczby posw (art. 84). Uchwalone
ustawy kierowane s do prezydenta, ktry moe je odesa do parlamentu do
kolejnego rozpatrzenia. Parlament moe odrzuci weto prezydenta bezwzgldn
wikszoci ustawowej liczby posw (art. 84/3). W takiej sytuacji ustawa jest
ogaszana bez podpisu prezydenta (art. 87/3).
Funkcja kontrolna parlamentu sprowadza si przede wszystkim do kontroli
rzdu. Rzd ponosi przed parlamentem odpowiedzialno polityczn. Parlament
moe w kadej chwili wyrazi rzdowi wotum nieufnoci. Wniosek skada co najmiej jedna pita ustawowej liczby posw. Za wnioskem musi zagosowa bezwzgldna wikszo ustawowej liczby poslw (art. 88), a w takim wypadku rzd
musi podda si do dymisji. W przypadku Sowacji nie jest to wszake tzw. konstruktywne wotum nieufnoci, dlatego e parlament nie jest zobowizany do automatycznego wyboru nowego premiera. Inn form parlamentarnej kontroli rzdu jest rozpatrywanie deklaracji programowej rzdu i udzielania wotum zaufania,
ocena wykonywania budetu pastwa oraz interpelacje i zapytania poselskie.
Kompetencje parlamentu w zakresie tworzenia organw wadzy pastwowej
sprowadzaj si do wybierania i tworzenia wasnych organw, tzn. przewodniczcego i wiceprzewodniczcych parlamentu, komisji i komitetw parlamentar14
http://www.statistics.sk/ref2000/index.html, http://www.statistics.sk/ref2004/.
16
Z kolei prawo wybierania posw posiadaj obywatele sowaccy powyej 18 roku ycia.
17
W. Sok, R. Serej, System polityczny Sowacji, [w:] W. Sok, M. migrodzki (red.), Systemy polityczne pastw Evropy rodkowej i Wschodniej, Lublin 2005, s. 490.
15
96
nych, dalej tworzenia innych instytucji pastwowych (ministerstwa i inne organy administracji pastwowej) oraz wybierania kandydatw na sdziw Sdu
Konstytucyjnego, kandydata na prokuratora generalnego, przewodniczcego
(i wiceprzewodniczcego) Najwyszej Izby Kontroli oraz trzech czonkw Rady
Sdowniczej (art. 86, 134, 150). Poza tym parlament rozpatruje gwne kwestie
polityki wewntrznej i zagranicznej, wyliczone w art. 86 Konstytucji (midzy innymi dotyczy to kwestii referendum, budetu pastwa, umw midzynarodowych, bezpieczestwa pastwa).
Rada Narodowa Sowacji obraduje na staej sesji podzielonej na jawne posiedzenia. Sesje mona co prawda zawiesi, ale najwyej na cztery miesice
(art. 82/3). Posowie pracuj w komisjach parlamentarnych18 oraz zrzeszaj si
w klubach poselskich (politycznych). Klub poselski tworzy co najmniej omiu
posw19. Kluby poselskie wysyaj swoich przedstawicieli do gremium poselskiego, ktre dziaa jako ciao doradcze parlamentu20. Posowie nie mog czy
swojego mandatu z innymi funkcjami publicznymi, a nawet z funcj czonka rzdu21. Posw nie obowizuj instrukcje wyborcw i s chronieni immunitetem.
Immunitet sowackich posw jest na tyle szeroki, e wzbudza kontrowersje i jest
przedmiotem krytycznych dyskusji22.
3. Wadza wykonawcza
Konstytucja Sowacji przyznaje wadz wykonawcz prezydentowi republiki oraz
rzdowi na czele z premierem. Jednak zgodnie z parlamentarno-gabinetow charakterystyk sowackiego systemu konstytucyjnego rola prezydenta jest tutaj saba, a gwnym przedstawicielem wadzy wykonawczej pozostaje rzd.
3.1. Prezydent
Zaznaczajc we wstpie, e na oblicze wspczesnego systemu politycznego Sowacji wpywa midzy innymi skomplikowana sytuacja polityczna lat 90., brano
pod uwag przede wszystkim sytuacj prezydenta republiki. W 1999 roku zostaa
przeprowadzona nowelizacja Konstytucji majca na celu zmian jego pozycji.
18
Aktualnie (lato 2009) w sowackim parlamencie dziaa 16 staych komisji i 3 nadzwyczajne

komisje kontrolne. http://www.nrsr.sk/default.aspx?sid=vybory/zoznam
19
Zkon Nrodnej rady Slovenskej republiky . 350/1996 Z.z. o rokovacom poriadku Nrodnej rady Slovenskej republiky v znen neskorch predpisov, 64 (5). Tekst regulaminu obrad
jest dostpny na http://www.nrsr.sk/Static/sk-SK/NRSR/Doc/zd_rokovaci-poriadok.doc.
20
Ibidem, 66.
21
Kiedy pose zostaje ministrem, musi tymczasowo opuci aw poselsk a na jego miejsce wkracza pose rezerwowy. Pose-minister nie traci mandatu, tylko go nie wykonuje (art. 77 Konstytucji).
22
. Luptk, Slovensko: postkomunismus a nrodn mty, [w:] L. Cabada (red.), Nov demokracie stedn a vchodn Evropy, Praha 2008, s. 49.
97
Najwaniejsz zmian byo wprowadzenie powszechnych i bezporednich

wyborw prezydenckich. Do tej pory bowiem gow pastwa wybiera parlament.
Jednak z powodu kryzysu politycznego w 1998 roku parlament nie by w stanie
wybra prezydenta i cz jego uprawnie na duszy czas przej (i naduy) premier Meiar. Po tym dowiadczeniu politycy sowaccy w kocu zdecydowali si
wprowadzi powszechne wybory prezydenckie, by taka sytuacja nie moga si
powtrzy23.
Pozycja prezydenta zostaa wzmocniona, cho paradoksalnie jednoczenie
osabiona. Przykadowo, z jednej strony zosta on wyposaony w wiksze moliwoci rozwizania parlamentu, a parlament zosta pozbawiony prawa odwoania
prezydenta24. Z drugiej jednak straci prawo do uczestniczenia w posiedzeniach
rzdu oraz niektre jego kompetencje zostay uwarunkowane kontrasygnacj
rzdu (zob. wyej)25. Generalnie, nie doszo wic do znaczcych przesuni pozycji ustrojowej prezydenta w porwnaniu z poprzednim okresem.
Prezydent jest najwyszym przedstawicielem Sowacji reprezentujcym pastwo na zewntrz i wewntrz. Jest wybierany w wyborach powszechnych na
picioletni kadencj. Jedna osoba moe by wybrana na prezydenta tylko dwa
razy pod rzd (art. 103/2), co oznacza, e jedna osoba moe w sumie wykonywa urzd prezydenta kilkakrotnie, warunkiem jest jednak nieczenie wicej ni
dwch kolejnych kadencji26.
Kompetencje prezydenta nie wykraczaj poza uprawienia prezydentw w reimach parlamentarno-gabinetowych. Chocia niedocenieniem byoby okrelenie sowackiej prezydentury tylko jako symbolicznej, to jednak nie jest zbyt mocna. Prezydent nie dysponuje realn wadz wykonawcz, a swoboda jego decyzji
bywa ograniczona rozmaitymi czynnikami, na przykad kontrasygnacj rzdu
(prawo aski, mianowanie przedstawicieli dyplomatycznych, dowodzenie siami
zbrojnymi), uwarunkowaniami konstytucyjno-politycznymi (np. rozwizanie
parlamentu, mianowanie i odwoywanie premiera27, weto wobec ustaw uchwalonych przez parlament) lub wnioskodawstwem trzeciej instytucji (np. mianowanie sdziw Sdu Konstytucyjnego)28.
23
Szerzej zob. L. Kopeek, Prezident v politickm systmu Slovenska, [w:] M. Novk,

M. Brunclk (red.), Postaven hlavy sttu v parlamentnch a poloprezidentskch reimech: esk
republika v komparativn perspektiv, Praha 2008, s. 181183.
24
Prba odwoania prezydenta miaa miejsce. Ot w maju 1995 roku premier Meiar sprbowa za porednictwem swoich posw odwoa nieposusznego prezydenta Kova. Nie zdoa
jednak zebra wymagan wikszo 3/5 ustawowej liczby posw. Zob. W. Zakrzewski, Republika
Sowacka, s. 190.
25
26
Identyczne rozwizanie obowizuje w Czechach.
27
Nie dotyczy to poszeglnych ministrw. W praktyce politycznej zdarzay si przypadki odmwienia mianowania ministra przez prezydenta. L. Kopeek, Slovensko, s. 367.
28
Zob. odpowiednie zapisy konstytucyjne. http://www.nrsr.sk/Static/sk-SK/NRSR/Doc/
zd_ustava.doc
98
Wszelako jednak, cho niektre uprawnienia na pierwszy rzut oka wygldaj

zupenie symbolicznie, to mog odgrywa znaczc rol polityczn. Przykadem
jest prawo prezydenta do przedstawiania parlamentowi sprawozdania o stanie
Republiki Sowackiej oraz o wanych kwestiach politycznych (art. 102/1/p).
Uprawnienie to pozwala gowie pastwa skutecznie wczy si w ycie polityczne kraju29. Oglnie biorc prezydenci sowaccy s jednak raczej pasywni (przynajmniej od koca rzdw Meiara w 1998 roku).
Pozycji prezydenta nie umacnia jego podwjna odpowiedzialno. Naley bowiem pamita, e oprcz klasycznej konstytucyjnej odpowiedzialnoci prezydenta30 jest on take odpowiedzialny politycznie. Prezydenta mona odwoa za
umylne zamanie Konstytucji lub za zdrad stanu, drog gosowania powszechnego o odwoaniu gowy pastwa. Gosowanie takie zarzdza marszaek parlamentu na wniosek co najmniej 3/5 wszystkich posw. Prezydent traci urzd jeli
za odwoaniem opowie si wicej ni poowa wszystkich obywateli z czynnym
prawem wyborczym. Jeli jednak wyborcy nie odwoaj gowy pastwa, rozwizuje on wtedy parlament i rozpoczyna now kadencj (art. 106). W dotychczasowej sowackiej praktyce politycznej nie byo takiego przypadku.
Jak dotd Sowacja miaa trzech prezydentw. Pierwszy prezydent, Michal
Kov, zosta wybrany jeszcze przez parlament i urzdowa w latach 19931998.
Jego zapleczem politycznym bya partia Meiara Ruch na Rzecz Demokratycznej Sowacji (HZDS). Wkrtce jednak popad w konikt z premierem, a jako
prezydent pozostawa w opozycji wobec niego. Wanie w czasach swoistej kohabitacji obu politykw Sowacja przechodzia najtrudniejszy okres w swojej
krtkiej historii nowego niezalenego pastwa. Drugi prezydent zosta wybrany
ju w wyborach powszechnych w 1999 roku31 i wygra wwczas lewicowy polityk
Rudolf Schuster. Funkcj prezydenta peni do 2004 roku. W latach 90. pozostawa bezpartyjny, jednak w 1998 roku wspzaoy lewicow Parti Porozumienia Obywatelskiego (SOP). W zwizku z objciem prezydentury, w 1999 roku
opuci to ugrupowanie. Trzeci prezydent Ivan Gaparovi wygra wybory
prezydenckie w 2004 roku32. Jego kadencja zakoczya si w 2009 roku, jednak
wygrana w kolejnych wyborach prezydenckich pozwolia mu obj urzd gowy
29
W 1994 roku bardzo krytyczne wystpienie prezydenta Michala Kova skutkowao udzieleniem wotum nieufnoci rzdowi premiera Meiara. L. Kopeek, Demokracie, diktatury a politick stranictv, s. 185186.
30
Wniosek taki zostaje przedstawiony przez parlament, a o pozbawieniu urzdu decyduje Sd
Konstytucyjny.
31
Rudolf Schuster pokona w drugiej rundzie wyborw Vladimra Meiara zyskujc 57,18%
gosw. Meiar otrzyma 42,18% gosw. Szczegowe wyniki zob. http://www.statistics.sk/prezid99/index.jsp.
32
W pierwszej turze pokona midzy innymi swojego poprzednika w urzdzie, prezydenta
Schustera (ten otrzyma jedynie 7,42%), a w drugiej turze Meiara (59,91% wobec 40,08%). Szczegowe wyniki zob. http://www.statistics.sk/prezident2004/prezident/index.jsp.
99
pastwa sowackiego na kolejne pi lat33. W latach 19922002 prezydent Gaparovi nalea do HZDS. W 2002 roku wspzaoy marginalny Ruch na Rzecz
Demokracji (HZD), ktremu przewodniczy w latach 20022004. W wyborach
prezydenckich w 2009 roku by m.in. wspierany przez obecnie najsilniejsz parti sowack Kierunek-Socjalna demokracja (SMER-socilna demokracia) premiera Roberta Fico.
Sowaccy prezydenci nie s apolityczni, wszyscy przed swoj prezydentur
aktywnie uczestniczyli w yciu politycznym kraju. Nie naleeli jednak raczej do
cisej czowki politycznej. Michal Kov by w latach 19881991 ministrem nansw sowackiego (nie federalnego) rzdu, a w latach 19901992 posem czechosowackiego parlamentu federalnego. Rudolf Schuster mia za sob bogatsz
karier polityczn, sigajc czasw komunistycznych. Ot w latach 19831986
by prezydentem miasta Koszyce, a w latach 19861989 szefem wschodniosowackiej Wojewdzkiej Rady Narodowej. Po Aksamitnej rewolucji, w latach 1989
1990 dziaa jako marszaek Sowackiej Rady Narodowej (parlamentu Sowacji),
pierwsz poow lat 90. spdzi natomiast w subie dyplomatycznej, by w 1994
roku ponownie zosta prezydentem Koszyc. Na tym stanowisku pozostawa do
wyboru na urzd prezydenta pastwa w 1999 roku. Aktualnie urzdujcy prezydent Ivan Gaparovi by w latach 19901992 prokuratorem generalnym Czechosowacji, a w latach 19921998 peni funkcj marszaka sowackiego parlamentu.
Ciekawost jest fakt, e z powodu wakatu na urzdzie prezydenta kraju z pozycji
marszaka parlamentu przej od marca do padziernika 1998 roku kompetencje
gowy pastwa. Przez cay czas, a do 2002 roku, peni funkcje posa34.
3.2. Rzd
Rzd jest gwnym organem wadzy wykonawczej. Skada si z premiera, wiceministrw i ministrw. Premiera i pozostaych czonkw rzdu mianuje i odwouje
prezydent. Gowa pastwa jednak nie dziaa samodzielnie, dlatego e mianowanie premiera jest uwarunkowane jego poparciem w parlamencie, a mianowanie
ministra wnioskem premiera. Oznacza to, e najpierw prezydent mianuje premiera, a dopiero pniej na jego wniosek ministrw. Mianowany przez prezydenta nowy rzd musi do 30 dni od mianowania przedoy parlamentowi program
dziaania i da wotum zaufania (art. 113). Bez zaufania nie moe dziaa. Rzd
ponosi wyej opisan kolegialn odpowiedzialno polityczn przed parlamentem. Politycznie odpowiedzialni s rwnie poszczeglni ministrowie.
33
Pierwsza tura wyborw odbya si 21 marca, druga 4 kwietnia 2009. Gaparovi otrzyma
wwczas 20,18% gosw. W drugiej turze pokona kandydatk opozycji Ivet Radiov (55,53%
wobec 44,46%). Szczegowe wyniki zob. http://www.statistics.sk/prezident2009/jsp/index.
jsp?lang=sk#.
34
yciorysy prezydentw mona znale na ocjalnych stronach internetowych prezydenta
Sowacji http://www.prezident.sk/?zivotopis.
100
Mimo e zakres uprawnie rzdu nie wykracza poza ramy zwykego systemu parlamentarno-gabinetowego, jego ustrojowa i polityczna pozycja jest silna35. Naley poza tym podkreli mocn pozycj premiera w rzdzie i w caym
systemie politycznym. Jego sia polityczna nie jest, co prawda, porwnywalna
z pozycj premiera brytyjskiego, niemniej jednak w porwnaniu do innych parlamentarnych reimw europejskich naley do grona raczej silnych premierw.
Od Aksamitnej rewolucji w 1989 roku Sowacja miaa dziewi rzdw i szeciu premierw. Jedynymi do tej pory premierami penicymi t funkcj przez
wicej ni jedn kadencj byli Vladimr Meiar i Mikul Dzurinda36.
Od poowy lat 90. XX wieku rzdy s raczej stabilne, tzn. dziaaj przez ca
czteroletni kadencj parlamentu. Z jedynym wyjtkiem kilku miesicy 1993
roku zawsze byy to rzdy koalicyjne37. Ze wzgldu na odpowiedzialno polityczn rzdu wobec parlamentu jego skad odzwierciedla stosunki polityczne
w parlamencie, jednak w Sowacji nie ma reguy, e premierem zostaje lider najsilniejszej partii parlamentarnej. Najlepszym tego przykadem by pierwszy rzd
premiera Dzurindy sformowany w 1998 roku. Mimo i partia Meiara HZDS
zwyciya w wyborach38, przewodniczcy Sowackiej Koalicji Demokratycznej
(SDK) Dzurinda zdoa zmobilizowa posw antymeiarowskich i utworzy
szeroki gabinet koalicyjny, spychajc w ten sposb Meiara do opozycji.
4. Wadza sdownicza
Wadza sdownicza powierzona jest Sdowi Konstytucyjnemu i sdom. System sdw skada si z Sdu Najwyszego, sdw wojewdzkich i powiatowych, Sdu Specjalnego39 oraz sdw wojskowych (Najwyszy Sd Wojskowy i okrgowe sdy wojskowe). Specjalnym organem sowackiego systemu sdw jest Rada Sdownictwa.
35
Kompetencje s wyliczone w art. 119121 Konstytucji. http://www.nrsr.sk/Static/sk-SK/
NRSR/Doc/zd_ustava.doc
36
Premierzy: Milan i (19891990), Vladimr Meiar (19901991), Jn arnogursk (1991
1992), Vladimr Meiar (19921994), Jozef Moravk (1994), Vladimr Meiar (19941998), Mikul Dzurinda (19982002; dwie kadencje za sob), Robert Fico (od 2006 roku). Skad rzdw
zob. http://www.government.gov.sk/7366/historia-vlad-slovenskej-republiky.php.
37
Chodzio o rzd Meiara, ktry na chwil opuci jedyny minister z innej partii ni HZDS
udovt ernt z Sowackiej Partii Narodowej (SNS). L. Kopeek, Politick strany na Slovensku.
1989 a 2006, Brno 2007, s. 145, 152.
38
Wszelako rnica bya niewielka, albowiem HZDS otrzyma 27% gosw (43 mandatw)
a SDK 26,3% gosw (42 mandatw). Ibidem, s. 341.
39
Sd Specjalny jest nowoci sowackiego wymiaru sprawiedliwoci, albowiem rozpocz
dziaalno w 2004 r. na podstawie ustawy uchwalonej rok wczeniej (Zkon Nrodnej rady
Slovenskej republiky . 458/2003 o zriaden pecilnho sdu a radu pecilnej prokuratry a o zmene a doplnen niektorch zkonov). Sd Specjalny ma rang sdu wojewdzkiego,
a jego zadaniem jest orzekanie w sprawach korupcji i przestpczoci zorganizowanej. Szerzej zob.
. Luptk, Slovensko: postkomunismus a nrodn mty, s. 53.
101
4.1. Sd Konstytucyjny
Sowacki Sd Konstytucyjny ma mocno rozbudowane uprawnienia i jest wan
czci systemu politycznego kraju. Powsta w 1993 roku na podstawie odpowiednich zapisw Konstytucji z 1992 roku (art. 124140) oraz specjalnej ustawy
z 1993 roku40. W 2001 roku znowelizowano Konstytucj, midzy innymi wyduajc kadencj Sdu Konstytucyjnego, zwikszajc jego skad i na nowo regulujc
niektre sprawy zwizane z orzecznictwem.
Sd Konstytucyjny ma 13 sdziw (dawniej 10) powoywanych przez prezydenta republiki na wniosek parlamentu (obowizkiem parlamentu jest przedstawi prezydentowi co najmniej 26 kandydatw) na dwunastoletni kadencj
(dawniej 7 lat) bez moliwoci ponownego wyboru. Warunkiem kandydatury jest
wybieralno do parlamentu, wiek co najmniej 40 lat, prawnicze wyksztacenie
wysze oraz co najmniej pitnastoletnia dziaalno prawnicza. Na czele Sdu
Konstytucyjnego stoi przewodniczcy i wiceprzewodniczcy mianowani przez
prezydenta pastwa.
Sd Konstytucyjny dziaa na wniosek przynajmniej 1/5 ustawowej liczby posw, prezydenta, rzdu, sdu, Prokuratora Generalnego oraz w ograniczonych
przypadkach Rzecznika Praw Obywatelskich, Najwyszej Izby Kontroli oraz obywateli. Zakres kompetencji Sdu Konstytucyjnego sprowadza si do orzekania
konstytucyjnoci i legalnoci przepisw prawnych wszelkich rodzajw i rangi
oraz przedmiotu referendum, roztrzygania sporw kompetencyjnych pomidzy
centralnymi organami pastwa, orzekania w sprawach skarg konstytucyjnych,
wykadni Konstytucji i ustaw konstytucyjnych, orzekania w sprawach skarg na
decyzje o uznaniu czy nieuznaniu mandatu posa oraz na wyniki wyborw i referendw, cznie z referendum o odwoaniu prezydenta, rozpatrywania oskarenia
parlamentu przeciwko prezydentowi, roztrzygania konstytucyjnoci i legalnoci
decyzji o rozwizaniu czy zawieszeniu dziaalnoci partii politycznej, roztrzygania konstytucyjnoci i legalnoci decyzji o wprowadzaniu stanw wyjtkowych.
Decyzje Sdu Konstytucyjnego s powszechnie obowizujce i ostatecznie.
4.2. Rada Sdownictwa

Rada Sdownictwa zostaa wprowadzona do sowackiej Konstytucji (art. 141a)
dopiero w 2001 roku41, w celu wzmocnienia samorzdnoci i niezalenoci sdziowskiej. Skada si z 18 czonkw. Na jej czele stoi przewodniczcy Sdu Naj40
Zkon Nrodnej rady Slovenskej republiky . 39/1993 Z.z. o organizcii stavnho sdu
Slovenskej republiky, o konan pred nm a o postaven jeho sdcov. Ustawa jest dostpna na
http://www.concourt.sk/sk/Informacie/RESOURCE/38_1993.pdf.
41
Ustaw o Radzie Sdowniczej uchwali parlament w 2002 roku. Zkon Nrodnej rady Slovenskej republiky . 185/2002 Z.z. o Sdnej rade Slovenskej republiky a o zmene a doplnen
niektorch zkonov. Ustawa jest dostpna na http://jaspi.justice.gov.sk/jaspiw1/jaspiw_direct_
search_fr0.asp.
102
wyszego. Omiu czonkw powouj sdziowie, po trzech czonkw mianuj prezydent republiki, rzd i parlament. Kadencja wynosi pi lat.
Do uprawnie Rady Sdownictwa naley przede wszystkim wymieni przedstawianie prezydentowi republiki kandydatw na sdziw, decydowanie o przydzielaniu i przenoszeniu sdziw, przedstawianie prezydentowi republiki kandydatw na przewodniczcego i wiceprzewodniczcego Sdu Najwyszego oraz
powoywanie czonkw i przewodniczcych senatw dyscyplinarnych.
5. Inne konstytucyjne organy wadzy pastwowej

Wrd innych najwaniejszych organw wadzy pastwowej naley wymieni
Rzecznika Praw Obywatelskich, Prokuratora Generalnego, Najwyszy Urzd
Kontroli oraz Bank Narodowy Sowacji.
5.1. Rzecznik Praw Obywatelskich

Rzecznik Praw Obywatelskich jest niezalenym organem konstytucyjnym, ktrego zadaniem jest ochrona podstawowych praw i wolnoci osb zycznych
i prawnych (art. 151a). Jest to stosunkowo nowa instytucja, gdy zostaa wprowadzona do sowackiego systemu konstytucyjnego dopiero w 2001, a dziaa zacza w 2002 roku. Wwczas wybrano pierwszego rzecznika42. Rzecznika wybiera
parlament na wniosek co najmniej 15 posw. Kandydat musi spenia warunki
wybieralnoci do parlamentu i mie ukoczone 35 lat. Rzecznik nie moe by
czonkiem partii politycznej.
5.2. Prokurator Generalny

Prokurator Generalny stoi na czele Prokuratury Generalnej. Jest mianowany
przez prezydenta pastwa na wniosek parlamentu na siedmioletni kadencj.
Warunkiem jest m.in. wiek powyej 40 lat, co najmniej picioletnia praca w zawodzie oraz apolityczno. Oprcz zwykych uprawnie przysugujcych prokuratorom generalnym, w przypadku Sowacji naley jeszcze wymieni midzy
innymi przygotowywanie podstaw prawnych dla prezydenta pastwa w sprawie
udzielania przez niego aski oraz o wnioskowanie rozwizania partii politycznych43.
42
Na podstawie stosownej nowelizacji Konstytucji oraz ustawy Zkon . 564/2001 Z.z. o verejnom ochrnci prv v znen neskorch predpisov. Zob. http://www.vop.gov.sk/zakon-o-verejnom-ochrancovi-prav.
43
Bardziej szczegowo zob. art. 149151 Konstytucji, ustaw Zkon . 153/2001 Z.z. o prokuratre v znen neskorch predpisov oraz . Luptk, Slovensko: postkomunismus a nrodn
mty, s. 53. Zob. http://www.transparency.sk/samosprava/zakony/prokuratura.pdf.
103
5.3. Najwyszy Urzd Kontroli

Najwyszy Urzd Kontroli kontroluje wszelkie instytucje pastwowe, samorzdowe oraz take prywatne wzgldem ich gospodarowania rodkami publicznymi.
Kryterium kontroli jest legalno, gospodarno, celowo i rzetelno. Na czele
urzdu stoi jego przewodniczcy, ktry jest wybierany przez parlament na siedmioletni kadencj. Urzd jest niezaleny. Corocznie jest zobowizany przedstawia parlamentowi sprawozdanie ze swojej dziaalnoci44.
5.4. Narodowy Bank Sowacji

Bank Narodowy Sowacji jest centralnym bankiem pastwa. Od 1 stycznia 2009
roku jest czci Eurosystemu i dziaa zgodnie z reguami Europejskiego Systemu Bankw Centralnych. Organami banku s prezes, dwaj wiceprezesi oraz Rada
Banku. Prezesa i dwch wiceprezesw mianuje prezydent republiki na wniosek
i za zgod parlamentu na picioletni kadencj. Prezes i wiceprezesi s automatycznie czonkami Rady Banku. Pozostaych omiu czonkw Rady45 mianuje
sowacki rzd na wniosek prezesa Banku46.
6. Wadza regionalna
Podwaliny sowackiego systemu samorzdnej wadzy regionalnej zostay pooone ju w 1990 roku, kiedy wprowadzono samorzdno gmin. W 1992 roku
zasada samorzdnoci lokalnej staa si czci Konstytucji Sowacji i jest ni do
dnia dzisiejszego (art. 6471).
W systemie wadzy regionalnej dochodzio jednak do zmian. Ot w pierwszej
poowie lat 90. XX stulecia na szczeblu lokalnym dziaay, obok samorzdnych
gmin, jednostki terenowej administracji rzdowej w postaci powiatw (38) i rejonw (121). W 1996 roku nowa ustawa o terytorialnym ustroju administracyjnym
zmienia system administracji terenowej, likwidujc rejony oraz wprowadzajc
wiksz liczb mniejszych powiatw (79) i osiem duych wojewdztw. Nadal jednak samorzd terytorialny pozostawa jednoszczeblowy, gdy samorzdne byy
tylko gminy; powiaty oraz wojewdztwa stanowiy natomiast cz terenowej
administracji rzdowej. Ulego to zmianie na pocztku nowego stulecia, kiedy
poprawki konstytucyjne uchwalone w lutym 2001 roku oraz nowa ustawa z lipca
44
Bardziej szczegowo zob. art. 6063 Konstytucji oraz ustaw Zkon . 39/1993 Z.z. o Najvyom kontrolnom rade Slovenskej republiky v znen neskorch predpisov. Zob. http://www.
nku.gov.sk/downloads/Uplne_znenie_ustavy_a_zak_NKU.doc.
45
Ustawowa liczba czonkw Rady Banku to jedenacie.
46
Bardziej szczegowo zob. art. 56 Konstytucji oraz ustaw Zkon . 566/1992 Zb. o Nrodnej banke Slovenska v znen neskorch predpisov. Zob. http://www.nbs.sk/sk/legislativa/
uplne-znenia-zakonov-patriacich-do-kompetencie-nbs.
104
tego roku wprowadziy samorzdno take na szczeblu wojewdztw. Oznacza

to, e od tej pory w kraju istnieje dwuszczeblowy samorzd terytorialny gminny i wojewdzki. Oprcz tego istnieje jeszcze szczebel poredni w postaci powiatw, ktre wszake pozbawione s samorzdnoci47.
Sowacja jest wic aktualnie podzielona na 8 wojewdztw48, 79 powiatw
oraz 2 891 gmin (w tym 138 miast)49. Szczeblami samorzdw s gminy oraz
wojewdztwa, ktre ocjalnie zwane s Wyszymi Jednostkami Terytorialnymi
(VC). Organami samorzdowymi gmin s przedstawicielstwa gminne i wjtowie
(starostowie). Przedstawicielstwa i wjtowie wybierani s w wyborach powszechnych i bezporednich na czteroletni kadencj. Organami samorzdowymi wojewdztw s przedstawicielstwa wojewdztw i przewodniczcy wojewdztw. Obie
instytucje s rwnie wybierane w wyborach powszechnych i bezporednich na
czteroletnie kadencje. Gminy i wojewdztwa oprcz swojej roli samorzdw realizuj rwnie zadania administracyjne. Natomiast poredni szczebel wadzy
regionalnej powiaty s raczej tylko statystycznymi jednostkami, zostay bowiem pozbawione nawet swoich funkcji administracyjnych, gdy w 2004 roku
zlikwidowano urzdy powiatowe i zastpiono je urzdami rejonowymi, ktrych
jest wszake tylko 50, czyli mniej ni samych powiatw50.
Sowacja, bez wzgldu na zaprezentowan ewolucj systemu wadzy regionalnej w kierunku poszerzania samorzdnoci, pozostaje krajem znacznie scentralizowanym. Administracja regionalna jest mao przejrzysta, a w niektrych dziedzinach mocno rozbudowana. Poza tym widoczne jest jej silne upolitycznienie.
Zmiany centralnych rzdw czsto skutkoway szerokimi wymianami caych ekip
regionalnych i to wycznie z przyczyn politycznych, bez wzgldu na fachowo
kadry51.
Sowack swoistoci jest problem mniejszoci wgierskiej. System wadzy
regionalnej nie przyczynia si do jego rozwizania. Wrcz przeciwnie, sta si
rdem jego zaostrzenia. Reforma administracji terenowej z 2001 roku bya
postrzegana przez Wgrw jako wymierzona przeciwko nim. Granice nowych
wojewdztw s wertykalne, tzn. ustalone w taki sposb, eby Wgrzy wszdzie
pozostali mniejszoci52.
47
M. Baraski, A. Czy, Sowacja, s. 372.

Nazwy wywodz si od miast wojewdzkich. S nimi: Bansk Bystrica, Bratysawa, Koice, Nitra, Preov, Trenn, Trnava, ilina. W systemie UE wojewdztwa maj status regionw
NUTS 3. Oprcz tego Sowacja jest jeszcze podzielona na 4 zgrupowania wojewdztw regiony
NUTS 2.
49
Statystyk zob. http://www.statistics.sk.
50
L. Kopeek, Slovensko, s. 371; . Luptk, Slovensko: postkomunismus a nrodn mty,
s. 54.
51
52
Ibidem, s. 371.
48
105
7. Prawo wyborcze
W wyborach powszechnych w Sowacji wybiera si: jednoizbowy parlament, prezydenta republiki, sowackich eurodeputowanych oraz przedstawicielstwa gminne i wojewdzkie cznie z wjtami i wojewodami.
7.1. Wybory parlamentarne

System wyborczy do parlamentu jest od pocztku proporcjonalny, co jest konsekwencj tradycji czechosowackich53. Niemniej jednak, w latach 90. przeszed
ewolucj bdc wynikiem walk politycznych.
Na pocztku w 1990 roku sowacki parlament by wybierany proporcjonalnie w czterech wielomandatowych okrgach wyborczych. Okrgi wyborcze
byy due oraz, co do wielkoci, nierwne, wybierano w nich bowiem od 13 do 50
posw. Gosy na mandaty przeliczano za pomoc systemu najwikszych reszt
przy uyciu formuy Harea (w pierwszym przeliczaniu) oraz Hagenbacha-Bischoffa (w drugim przeliczaniu). Prg wyborczy wynosi 3% gosw dla partii
politycznych.
Pierwsza zmiana nastpia w 1992 roku, kiedy podniesiony zosta prg wyborczy dla partii politycznych do 5% oraz wprowadzono podwyszon klauzul
zaporow dla koalicji wyborczych 7% dla koalicji dwch i trzech partii i 10%
dla koalicji czterech i wicej partii. Inne czci systemu wyborczego nie zmieniy si.
W 1998 roku rzd Meiara przeforsowa reform systemu wyborczego polegajc na wprowadzeniu jednego okrgu wyborczego (czyli wszyscy posowie
byli odtd wybierani w jednym okrgu wyborczym) oraz picioprocentowej
klauzuli zaporowej, obowizujcej dla wszystkich partii politycznych bez wzgldu na to, czy kandyduj samodzielnie czy w koalicji wyborczej. Regua ta oznaczaa faktyczny zakaz koalicji wyborczych, poniewa kada partia czonkowska
ewentualnej koalicji wyborczej musiaa samodzielnie uzyska ponad 5% gosw,
co jest w rzeczywistoci raczej nierealne. Reforma wyborcza bya wic wymierzona przeciw opozycji, a przede wszystkim przeciw partiom wgierskim, ktre
jak dotd dziaay samodzielnie, wsppracujc wanie w ramach koalicji wyborczych54.
Po porace wyborczej Meiara w 1998 r. nowy rzd za porednictwem parlamentu, biorc pod uwag reguy demokratycznej polityki, zlikwidowa to
kontrowersyjne rozwizanie i powrci do progw wyborczych obowizujcych
przed rokiem 1998. Niemniej czci sowackiego systemu wyborczego pozosta
53
W. Sok, Geneza i ewolucja systemw wyborczych w pastwach Europy rodkowej

i Wschodniej, Lublin 2007, s. 398.
54
Nowy prg wyborczy rzeczywicie prowadzi do formalnego poczenia si ugrupowa wgierskich w jedn parti w 1998 roku. Zob. L. Kopeek, Politick strany na Slovensku, s. 464.
106
meiarowski oglnopastwowy okrg wyborczy. Od tej pory system wyborczy

nie by zmieniany.
Tak wic obecnie parlament Sowacji jest wybierany za pomoc proporcjonalnego systemu wyborczego skadajcego si z jednego okrgu wyborczego, formuy Harea (pierwsze przeliczanie) oraz Hagenbacha-Bischoffa (drugie przeliczanie) i klauzuli zaporowej w wysokoci 5% dla partii, 7% dla koalicji dwch lub
trzech partii oraz 10% dla koalicji czterech i wicej partii55.
7.2. Wybory prezydenckie

Jak ju wspomniano prezydent Sowacji od 1999 roku wybierany jest w gosowaniu powszechnym. Gosowa moe kady obywatel sowacki posiadajcy czynne
prawo wyborcze do parlamentu. Wybranym moe by kady obywatel sowacki,
ktry posiada bierne prawo wyborcze do parlamentu oraz ma skoczone 40 lat.
Kandydatw zgaszaj posowie (co najmniej 15) oraz grupa co najmniej 15 tys.
obywateli majcych czynne prawo wyborcze do parlamentu.
Gosowanie jest wikszociowe i dwuturowe. eby zosta wybranym trzeba
zdoby ponad poow wanie oddanych gosw. Jeli aden kandydat nie uzyska
wymaganej wikszoci, wtedy po upywie 14 dni zostaje przeprowadzona druga tura gosowania z udziaem dwch kandydatw z najwiksz liczb gosw
z pierwszej tury wyborw. Wybranym zostaje kandydat z wiksz liczb wanych
gosw56.
7.3. Wybory europejskie

Sowaccy eurodeputowani s wybierani w gosowaniu powszechnym, wedug zasad proporcjonalnego systemu wyborczego. Czynne i bierne prawo wyborcze jest
okrelone podobnie jak w przypadku parlamentu narodowego, rnica polega na
dopuszczeniu do sowackich eurowyborw obywateli wszystkich krajw czonkowskich UE. Tak samo jak w narodowych wyborach parlamentarnych tutaj te
Sowacja tworzy jeden oglnokrajowy okrg wyborczy. Sposb przeliczania gosw na mandaty jest taki sam, jak w przypadku wyborw do Rady Narodowej
Sowacji. Dla partii politycznych lub wyborczych koalicji partii obowizuje 5%
prg wyborczy57.
W Parlamencie Europejskim zasiada 13 posw sowackich. Pierwsze eurowybory odbyy si w 2004 roku (wtedy wybierano 14 posw). Frekwencja wyborcza
55
J. edo, Volebn systmy postkomunistickch zem, Brno 2007, s. 3637.

Bardziej szegowo na ten temat zob. K. Skotnicki, Prawo wyborcze na urzd Prezydenta w Sowacji, [w:] S. Grabowska, R. Grabowski (red.), Prawo wyborcze na urzd prezydenta
w pastwach europejskich, Warszawa 2007, s. 176184.
57
Zkon . 331/2003 Z.z. o vobch do Eurpskeho parlamentu v znen zkona . 515/2003
Z.z. Ustawa dostpna na: http://volby.statistics.sk/volbyep2004/ep2004s/les/EP_81.pdf.
56
107
wynosia zaledwie 16,96%58. Do parlamentu dostao si pi ugrupowa. Kolejne

wybory odbyy si w 2009 roku. Frekwencja wyborcza bya tym razem troch
wysza, ale wci dramatycznie niska, gdy wynosia tylko 19,64 %59. Do parlamentu weszo sze ugrupowa. Oglnie biorc, mona powiedzie, e skad polityczny sowackiej grupy eurodeputowanych mniej wicej odzwierciedla krajow
scen polityczn60.
7.4. Wybory regionalne

Na szczeblu regionalnym i lokalnym wybiera si przedstawicielstwa wojewdzkie
i gminne oraz wojewodw i wjtw. Przedstawicielstwa gmin s wybierane co
cztery lata na podstawie wikszociowego systemu wyborczego w wielomandatowych okrgach wyborczych. Mandaty uzyskuj kandydaci z najwiksz liczb
oddanych, wanych, gosw w jednej turze wyborw. Parlamenty wojewdztw s
wybierane tak samo, z jedyn rnic, e niektre okrgi wyborcze (nie wszystkie) s w odrnieniu od wyborw gminnych jednomandatowe. Wojewodowie
s wybierani systemem wikszoci absolutnej (tak samo jak sowacki prezydent),
natomiast wjtowie s wybierani systemem wikszoci wzgldnej w jednej turze
wyborw61.
Zakoczenie
Sowacki system polityczny jest interesujcy, a w pewnym stopniu specyczny.
Trafnie uj to sowacki badacz Lubomr Luptk piszc: Sowacki system polityczny nie jest niestandardowy, cho ma pewne niepowtarzalne cechy. Dzisiejsza
Republika Sowacka jest przede wszystkim pastwem nowym, postkomunistycznym oraz ponowoczesnym, ktre chtnie upodabnia si do pastwa narodowego.
Kontrast ten jest z jednej strony rdem stara o standaryzacj systemu politycznego wedug wzorw zachodnich, z drugiej strony jest rdem niepewnoci co do
samej jego tosamoci, pozycji i moliwoci rozwoju we wspczesnym wiecie62.
Mona zgodzi si z tak opini, doczybym tylko jedno uzupenienie: na
wspczesny system polityczny Sowacji w duym stopniu maj wpyw dowiad58
http://volby.statistics.sk/volbyep2004/ep2004s/obvod/results/tab3.jsp
http://www.statistics.sk/volbyep2009/sr/tab1.jsp?lang=sk.
60
Skad polityczny sowackiej grupy eurodeputowanych po wyborach 2004 i 2009 zob.
http://portal.statistics.sk/showdoc.do?docid=71.
61
Zkon . 346/1990 Zb. o vobch do orgnov samosprvy obc v znen neskorch predpisov. Ustawa dostpna na: http://www.bratislava.sk/vismo/dokumenty2.asp?u=700000&id_
org=700000&id=878. Zkon . 303/2001 Z.z. o vobch do orgnov samosprvnych krajov
a o doplnen Obianskeho sdnho poriadku v znen zkona . 335/2007 Z.z. Ustawa dostpna
na: http://www.civil.gov.sk/documents/p08-07-f06.rtf.
62
. Luptk, Slovensko: postkomunismus a nrodn mty, s. 37.
59
108
czenia historyczne, a przede wszystkim nieraz burzliwy rozwj polityczny w latach 90. XX wieku. Jest to bardzo widoczne w niektrych sowackich rozwizaniach konstytucyjnych czy, szerzej, systemowych63.
63
Szerzej o wpywu historii na sowack polityk zob. L. Kopeek, Demokracie, diktatury
a politick strany na Slovensku, s. 311318.
Lubomr Kopeek, Peter Sp
System partyjny Sowacji
Sowacki system partyjny przeywa po 1989 roku dynamiczny rozwj. Wybory

parlamentarne stanowi istotne cezury czasowe, na podstawie ktrych mona
wyrni etapy tego rozwoju; stay si rwnie podstaw wyodrbnienia poszczeglnych czci niniejszego tekstu. Celem artykuu jest przyblienie najwaniejszych trendw w ksztatowaniu si sowackiego systemu partyjnego oraz jego
wspczesnego oblicza. Nastpnie postaramy si wykaza, jak przemiany systemu politycznego wpyway na charakter kolejnych rzdw, co w wyrany sposb
determinowao polityczny rozwj Sowacji1.
1. Charakter reimu komunistycznego

i tworzenie podstaw polityki rywalizacyjnej
W okresie reimu komunistycznego, w latach 19481989, na Sowacji funkcjonowa system polityczny, w ktrym monopol wadzy spoczywa w rkach Komunistycznej Partii Czechosowacji (KS). Formalnie byo wprawdzie moliwe istnienie jeszcze dwch innych ugrupowa politycznych, ktrych korzenie sigay
okresu przedkomunistycznego, jednake byy one cakowicie podporzdkowane
KS i dziaay jako jej satelity. Podobnie jak w przypadku komunistycznej Polski
mona mwi o partyjnym systemie hegemonistycznym2. Osobliwoci tego rozwizania byo istnienie na ziemiach sowackich w ramach KS, jako jej lokalnej
organizacji, Komunistycznej Partii Sowacji (KSS), nie majcej odpowiednika na
ziemiach czeskich. Wynikao to z przyczyn historycznych, a mianowicie z formalnego wyodrbnienia si w okresie drugiej wojny wiatowej KSS z KS. Komunici sowaccy utracili jednak z czasem jakkolwiek autonomi3. Sytuacja ta
1
Artyku zosta opracowany w ramach projektu badawczego Systemy polityczne krajw
demokratycznych i ich zmiany na pocztku 21. wieku (code IAA708140801) Agencji Grantowej
Akademii Nauk Republiki Czeskiej.
2
Porwnaj G. Sartori, Parties and Party Systems: A Framework for Analysis, Cambridge
1976, s. 230238.
3
J. Peek, Komunistick strana Slovenska zemn organizcia Komunistickej strany
eskoslovenska na Slovensku (19481989), [w:] Z. Krnk, M. Kopeek (red.), Bolevismus,
komunismus a radikln socialismus v eskoslovensku, Svazek IV, Praha 2005, s. 113144.
111
nie ulega zmianie nawet w okresie praskiej wiosny, w 1968 roku, kiedy odbya
si nieudana prba reformy reimu komunistycznego i pojawiy si, zakoczone
niepowodzeniem (i niezrealizowane) denia do federalizacji struktur Komunistycznej Partii Czechosowacji.
Dla tzw. reimu normalizacyjnego lat 70. i 80. XX stulecia charakterystyczna
bya istotna zmiana w porwnaniu z poprzednim okresem. Partyjni reformatorzy okresu praskiej wiosny zniszczyli wiar w nieomylno marksistowsko-leninowskich klasykw i ideologia komunistyczna stracia w oczach spoeczestwa
jakkolwiek wiarygodno. Hasa ideologiczne stay si jedynie wyrazem manifestowanego na zewntrz, ocjalnie, pogodzenia si z reimem, nie wpywajc
w aden sposb na ksztatowanie si systemu wartoci. Jednak wci byy traktowane jako nieodzowny przejaw lojalnoci wobec wadzy. Majc to na uwadze
klasycy reimw niedemokratycznych Juan Linz i Alfred Stepan zaliczaj Czechosowacj doby normalizacji do kategorii zamroonych reimw posttotalitarnych4. Przymiotnik zamroony oznacza skostnienie i dugotrwa niezmienno reimu, niechtnego przeprowadzaniu jakiejkolwiek wikszej liberalizacji
czy to w sferze ekonomicznej, kulturalnej, czy spoecznej. Charakter reimu na
Sowacji, mimo niewielkich rnic5 zasadniczo nie wymyka si z tych (oglno)
czechosowackich ram.
Z przejciem do demokracji w kocu lat 80. XX stulecia czy si koniec
monopolu politycznego Komunistycznej Partii Czechosowacji i powstanie rywalizacyjnego rodowiska politycznego. W jednym wsplnym pastwie czechosowackim uformoway si w tym okresie dwa, w rzeczywistoci cakowicie autonomiczne, systemy partyjne czeski i sowacki bez cilejszych wzajemnych
powiza. Jedynym elementem je czcym byy federalny rzd i parlament. Nie
powiody si projekty utworzenia relewantnych partii lub sojuszw politycznych
dziaajcych na caym obszarze Czechosowacji6. Ta okoliczno w znaczcym
stopniu przyczynia si do rozpadu federacji.
4
J. Linz, A. Stepan, Problems of Democratic Transition and Consolidation. Southern Europe, South America, and Post-Communist Europe, Baltimore London, 1996, s. 316333.
5
Do takich naleaa mniejsza represyjnoci reimu wobec opozycji politycznej, aczkolwiek
warto pamita, e opozycja bya na Sowacji wyranie sabsza ni na ziemiach czeskich i gotowo
reimu komunistycznego do zaspokojenia aspiracji narodowych Sowakw poprzez federalizacj
pastwa i zwizanego z ni stworzenia czy dokadniej uzupenienia systemu reprezentatywnych,
lecz politycznie nieznaczcych organw narodowych (sowacki rzd i parlament). W porwnaniu
z ziemiami czeskimi komunistyczny reim odegra tutaj istotn rol modernizacyjn, co zwikszyo poziom jego spoecznej akceptacji. Por. Na przykad S. Szomolnyi, Kukat cesta Slovenska
k demokracii, Bratislava 1999, s. 1326; L. Kopeek, Demokracie, diktatury a politick stranictv
na Slovensku, Brno 2006, s. 145149.
6
Powstaa na przykad oglnokrajowa Partia Zielonych, ktra jednak ju w roku 1991 rozpada si, za przed wyborami w 1992 r. czeska Obywatelska Partia Demokratyczna utworzya na
Sowacji sw li, a nastpnie wesza w koalicj ze sowack Parti Demokratyczn. Nie zaowocowao to jednak sukcesem wyborczym.
112
Okres od listopada 1989 roku do wyborw parlamentarnych w czerwcu 1990

roku charakteryzowa si powstaniem wielu nowych partii i ruchw politycznych. Rol gwnego aktora politycznego w przejciu do demokracji odegra szeroki ruch polityczny Spoeczestwo Przeciw Przemocy (VPN). VPN zwyciyo
w pierwszych demokratycznych wyborach parlamentarnych w czerwcu 1990
roku, zdobywajc 29,3% gosw (wynik w wyborach do parlamentu sowackiego). Jego najwikszym konkurentem by wwczas Ruch Chrzecijasko-Demokratyczny (KDH), na czele ktrego sta byy dysydent Jn arnogursk. Ruch
uzyska 19,2% gosw. Mimo walki o gosy elektoratu, po wyborach ugrupowania
te porozumiay si w kwestii zawarcia koalicji. Trzecim partnerem staa si w niej
niewielka Partia Demokratyczna (DS) prbujca, z ograniczonym sukcesem, nawiza do swych wietnych tradycji sprzed 1948 roku. Nieco pniej formalnym
czonkiem rzdowej koalicji staa si rwnie liberalna Wgierska Niezalena
Inicjatywa (MNI), pocztkowo dziaajca w cisej symbiozie z VPN. Premierem
zosta dotychczasowy minister spraw wewntrznych, charyzmatyczny Vladimr
Meiar, reprezentujcy Spoeczestwo Przeciw Przemocy.
Na decyzj o wsppracy koalicyjnej midzy VPN i KDH, a pniej take
Parti Demokratyczn i Wgiersk Niezalen Inicjatyw wpywaa kwestia akceptacji pozostaych ugrupowa politycznych. Komunistyczna Partia Sowacji,
ktra w wyborach do parlamentu zdobya 13,3% gosw i ktra zacza zyskiwa
coraz wiksz autonomi w stosunku do KS, bya, ze wzgldu na sw przeszo
i dopiero zaczynajce si zmiany tosamoci, nie do zaakceptowania jako partner koalicyjny. Podobnie postrzegano, utworzon wiosn 1990 roku radykalnie
nacjonalistyczn Sowack Parti Narodow (SNS), ktra osigna praktycznie
identyczny jak komunici wynik. Do sowackiego parlamentu dostaa si jeszcze
koalicja dwch partii wgierskich Wspycia i Wgierskiego Ruchu Chrzecijasko-Demokratycznego (MKDH), jak rwnie, pomimo osignicia wwczas
zaledwie 3% gosw, prg wyborczy przekroczyli Zieloni i Partia Demokratyczna
(wyniki wyborw zob. tabela 1).
2. Zmiany systemu partyjnego

po wyborach w 1990 roku
Okres po wyborach z 1990 roku charakteryzowa si wzrostem napicia wewntrz
VPN. Zanik tego ruchu zapocztkowa, majcy miejsce w marcu 1991 roku, konikt midzy skrzydem promecziarowskim a pozostaymi czonkami kierownictwa. Doprowadzi on do odwoania w kwietniu 1991 roku Vladimra Meiara
z funkcji premiera. Grupa jego zwolennikw zaoya wwczas Ruch na Rzecz Demokratycznej Sowacji (HZDS), ktry przeszed do opozycji i zacz si kreowa
na ugrupowanie centrowe, bronice sowackich interesw narodowych i preferujce, nigdy nieskonkretyzowan, wersj wolniejszej i mniej bolesnej spoecznie
113
transformacji ekonomicznej. Rzdowa koalicja formalnie zostaa zachowana, nastpc Vladimira Meiara na stanowisku premiera zosta przewodniczcy KDH
Jn arnogursk. Pozostajca w rzdzie szcztkowa antymecziarowska cz
Spoeczestwa Przeciw Przemocy przeksztacia si w liberalno-konserwatywn
Obywatelsk Uni Demokratyczn, ktra jednake w wyborach w czerwcu 1992
roku nie odniosa sukcesu, a nastpnie zanika.
Tabela 1. Wyniki wyborw do sowackiego parlamentu w latach 19901994

Wybory 1990
Wybory 1992
Wybory 1994
ugrupowanie
wynik
(w %)
liczba
mandatw
ugrupowanie
wynik
(w %)
liczba
mandatw
ugrupwanie
wynik
(w %)
liczba
mandatw
VPN
29,3
48
HZDS
37,3
74
HZDS
35
61
KDH
19,2
31
SD
14,7
29
SV***
10,4
18
SNS
13,9
22
KDH
8,9
18
MK****
10,2
17
KSS*
13,3
22
SNS
7,9
15
KDH
10,1
17
7,4
14
DU
8,6
15
Wspycie/
MKDH
8,7
14
Wspycie/
MKDH
DS
4,4
OD
4,0
ZRS
7,3
13
SZ
3,5
SDSS
4,0
SNS
5,4
DS-ODS
3,3
DS
3,4
SKDH**
3,1
KSS
2,7
MOS
2,3
KS**
2,1
SZS
2,1
* KSS (pniej SD) w 1990 roku formalnie kandydowaa pod szyldem Komunistycznej Partii Czechosowacji.
** SKDH Sowacki Ruch Chrzecijasko-Demokratyczny powsta w wyniku secesji w KDH.
W pniejszym okresie zmieni nazw na Unia Chrzecijasko-Spoeczna (KS), by w roku
1998 poczy si ze Sowack Parti Narodow.
*** SV Wsplny Wybr koalicja czterech partii, z ktrych najsilniejsz bya SD.
**** MK Wgierska Koalicja koalicja wgierskiego Ruchu Chrzecijasko-Demokratycznego
(MKDH), Wspycia i Wgierskiej Partii Obywatelskiej (MOS). Ta ostatnia powstaa z Wgierskiej Niezalenej Inicjatywy.
rdo: Statystyczny Urzd Republiki Sowackiej.
Konikty wewntrzne dotkny wwczas nie tylko VPN, ale niemal wszystkich
relewantnych ugrupowa, co w wyrany sposb zmienio posta spektrum politycznego. Powane napicia wewntrzne, ktrym towarzyszya secesja czci
politykw, przeyy wwczas SNS i DS. Rozpad partii dotkn Zielonych, a tu
przed wyborami w 1992 roku take KDH, od ktrego oderwao si skrzydo zo114
rientowane radykalno-nacjonalistycznie. Nastpnie miaa miejsce transformacja sowackich komunistw w Parti Demokratycznej Lewicy (SD), deklarujc
orientacj socjaldemokratyczn. Maym ortodoksyjnym grupom komunistycznym, nieakceptujcym tych zmian, udao si w pniejszym czasie odnowi KSS.
Jej znaczenie na politycznej scenie pozostawao jednak w nastpnej dekadzie
marginalne. Mona wic stwierdzi, i wikszo relewantnych formacji dowiadczya w wikszym lub mniejszym stopniu dezintegracji. W wczesnej sytuacji by to przejaw naturalnej dyferencjacji systemu partyjnego, ktry nie rni
si w wyrany sposb od podobnych procesw zachodzcych w innych krajach
postkomunistycznych.
Wybory parlamentarne z czerwca 1992 roku wytworzyy jakociowo now sytuacj. Zwycistwo odniosa w nich HZDS z wynikiem 37,3% gosw, co dao mu
pozycj najwikszego podmiotu politycznego z niemal poow mandatw w sowackim parlamencie (74 ze 150). Sukces odniosa rwnie ekskomunistyczna
SD, ktra staa si drugim najsilniejszym ugrupowaniem. Praktycznie identyczn jak w 1990 roku reprezentacj w parlamencie utrzymaa koalicja MKDH
i Wspycie. KDH i SNS, pomimo wewntrznych problemw, zachoway solidne
poparcie elektoratu.
3. Formowanie dwch antagonistycznych

obozw politycznych
Po wyborach w 1992 roku rzd tworzyo zwyciskie HZDS. W pierwszych miesicach sprawowania wadzy mogo liczy nie tylko na poparcie dwch niezalenych posw, ktrzy po wyborach opucili swe partie, lecz take dysponowao
wsparciem ze strony partii narodowej, ktrej przewodniczcy udovt ernk
by czonkiem rzdu, oraz wsparciem ze strony czci SD. Luny sojusz HZDS,
SNS i SD siga sw genez do wsppracy w ramach opozycji w okresie po
wewntrznym rozamie w VPN, a jego trwaniu w nowych warunkach sprzyjaa
skomplikowana sytuacja zwizana z rozpadem federacji i powstawaniem instytucji niepodlegego pastwa sowackiego, co wymagao stworzenia szerszej bazy
politycznej.
Rozpad Czechosowacji wraz z kocem 1992 roku i uzupenienie fundamentw nowego pastwa na pocztku 1993 roku zmienio dotychczasowe relacje
Ruchu na Rzecz Demokratycznej Sowacji z SNS i SD, ktre zaczy wysuwa
dania otrzymania w zamian za swe wsparcie w parlamencie odpowiedniej
reprezentacji w rzdzie. W momencie, kiedy stao si jasne, i premier V. Meiar nie wyjdzie naprzeciw ich postulatom, wycofay swe poparcie dla rzdu,
a w marcu 1993 roku ernk poda si do dymisji. Jeszcze wikszym ciosem dla
gabinetu Meiara by rozam w HZDS. Jego przyczyn sta si konikt midzy
premierem a wiceprzewodniczcym Ruchu Milanem Kakem, nieakceptujcym
115
autorytarnego stylu sprawowania wadzy V. Meiara i metod wykorzystywania

wadzy politycznej. Konikt zakoczy si w marcu 1993 roku odejciem Kaka
i grupy popierajcych go posw z HZDS. Przyczyny i skutki koniktu stay si
charakterystyczne dla pniejszych secesji w partii Meiara.
Wejcie SNS do rzdu w listopadzie 1993 roku na krtko rozwizao problemy
HZDS, jednak koalicja ta nie przetrwaa dugo. Po secesji grupy kolejnych posw
z Ruchu na Rzecz Demokratycznej Sowacji, na ktrego czele sta minister spraw
zagranicznych Jozef Moravk, i rozamowi w SNS, ktrej cz kierownictwa na
czele z przewodniczcym ernkem opowiedziaa si przeciw dalszej wsppracy
z HZDS, rzd ponownie straci zaplecze w parlamencie. Po wystpieniu prezydenta Michaa Kova dotyczcym stanu pastwa w marcu 1994 roku, w ktrym
HZDS, a zwaszcza Meiar, poddani zostali ostrej krytyce, parlament wyrazi votum nieufnoci wobec premiera. Nastpnym krokiem opozycji byo utworzenie
nowego rzdu, na ktrego czele stan Jozef Moravk. By to gabinet o bardzo
niejednorodnym charakterze obok postkomunistycznego SD, reprezentowany w nim by antykomunistyczny KDH i inne ugrupowania, powstae w wyniku
odczenia si od HZDS i SNS, ktre z czasem poczyy si w liberaln Uni
Demokratyczn (DU). Mniejszociowy rzd Moravka wspieray w parlamencie,
ocjalnie pozostajce w opozycji, partie wgierskie.
Istnienie gabinetu Moravka czasowo ograniczaa perspektywa przedterminowych wyborw parlamentarnych, ktre miay si odby na przeomie wrzenia
i padziernika 1994 roku. Ponownie wygrao HZDS z praktycznie identycznym
wynikiem jak w 1992 roku i z wyran przewag nad pozostaymi ugrupowaniami, w rezultacie czego odnowieniu ulega jego pozycja jako dominujcej siy
politycznej. Obok nacjonalistycznej SNS, ktra ledwie wesza do parlamentu,
zaskoczeniem by sukces radykalnie lewicowego Zrzeszenia Robotnikw Sowacji (ZRS), utworzonego przez byego posa Partii Demokratycznej Lewicy Jna
uptka, ktry opiera si na antykapitalistycznych i antyestabliszmentowych
hasach. Dla Partii Demokratycznej Lewicy wybory zakoczyy si porak i to
gwnie dziki odpywowi gosw, ktre zyska jej kosztem uptk oraz HZDS,
jak rwnie w wyniku kandydowania w wyborach pod nieznan wyborcom nazw Wsplny Wybr. Podmiot ten, ktry zyska jedynie 10,4% gosw, by koalicj SD i trzech maych ugrupowa historycznych socjalnych demokratw,
Zielonych i jednej maej partii rolniczej. Dla KDH wybory z 1994 roku potwierdziy jej stabiln pozycj na scenie politycznej, relatywny sukces odniosy rwnie od niedawna istniejca DU i wyborcza koalicja partii wgierskich. Tak wic
wybory w 1994 roku potwierdziy wczeniejszy ukad si na arenie politycznej,
tj. szczegln pozycj HZDS jako dominujcego ugrupowania politycznego i rozproszenie pozostaej czci spectrum politycznego, w ktrym brakowao rwnorzdnego przeciwnika politycznego dla Vladimira Meiara.
116
4. Eskalacja sporu o ksztat reimu politycznego

po wyborach 1994 roku
Podczas powyborczych negocjacji udao si HZDS utworzy rzd. Koalicjantami
Ruchu stay si SNS i ZRS. Ten, ju trzeci w kolejnoci, gabinet V. Meiara mimo
swej niejednorodnoci przetrwa a do wyborw w 1998 roku. Dla tego okresu
charakterystyczna jest niebywaa polaryzacja sowackiej polityki. Ze strony rzdzcej koalicji doszo do szeregu ekscesw naruszajcych konstytucj. Do najbardziej znanych naley propagowanie przez HZDS i SNS niezgodnego z ustaw
zasadnicz rozumienia mandatu poselskiego, suce zabezpieczeniu stabilnoci ich klubw poselskich. Dwaj czonkowie tych partii Frantiek Gaulieder
(HZDS) i Emil Spik (SNS) swoje wystpienie z macierzystej partii okupili
utrat mandatu poselskiego. Obydwa ugrupowania, korzystajc z posiadania
wikszoci parlamentarnej, odrzuciy decyzj Sdu Konstytucyjnego, do ktrego
si zwrcili wspomniani parlamentarzyci z konstytucyjn skarg7.
Rwnoczenie mia miejsce konflikt rzdzcej koalicji z opozycj, ktry
w znaczcym stopniu przekroczy ramy reimu demokratycznego. Opozycja
parlamentarna zostaa pozbawiona moliwoci efektywnej kontroli wadzy wykonawczej a HZDS wykorzystaa w politycznej walce wiele nieprzyzwoitych czy
wrcz niezgodnych z prawem metod od dyskredytujcej kampanii w mediach
pastwowych skierowanej przeciw opozycji, poprzez posugiwanie si tajnymi
subami w atakach na niewygodne osoby (w tym porwanie syna prezydenta
Kova, ktre miao skoni gow pastwa do rezygnacji ze stanowiska), a po
bardzo niekorzystne dla opozycji zmiany w prawie wyborczym (o ich skutkach
zob. dalsza cz artykuu). W rezultacie Sowacja w poowie lat 90. XX stulecia bya reimem hybrydalnym, na granicy demokracji i autorytaryzmu8. Spr
o ksztat reimu politycznego, tj. midzy jego liberalnie-demokratycznym a nieliberalnym pojmowaniem, by cile zwizany ze stylem politycznym, wykorzystywanymi metodami i osob Vladimra Meiara. Dlatego w terminologii politologicznej szybko zadomowio si, pocztkowo publicystyczne, okrelenie tego
podziau (cleavage) jako koniktu midzy mecziaryzmem i antymecziaryzmem.
w podzia, majcy swe korzenie ju w okresie rozpadu Spoeczestwa Przeciw
Przemocy, zdominowa swym nadzwyczajnym potencjaem koniktowym pozostae podziay9. W ten sposb w cie odsunity zosta podzia pastwoKoci,
o istotnym znaczeniu w okresie midzywojennej Sowacji i przeywajcy tu po
1989 roku rewitalizacj. Mniej widoczny sta si rwnie podzia komunizm
7
M. Galanda, J. Hrabko, Poslaneck mandt na Slovensku, Bratislava 1998, s. 3941.

S. Szomolnyi, Ak reim sa vynra na Slovensku, [w:] S. Szomolnyi (red.), Slovensko:
problmy konsolidcie demokracie, Bratislava 1997, s. 726.
9
P. Ue, Decade of Conict Within Slovak Polity: Party Politics Perspective, [w:] V. Dvokov (red.), Success or Failure? Ten Years After, Praha 1999, s. 9096.
8
117
antykomunizm, opierajcy si na odmiennym stosunku do byego reimu komunistycznego a w praktyce przejawiajcy si dyskusjami wok dekomunizacji,
lustracji itd. W cieniu pozostawa take konikt dotyczcy spoeczno-ekonomicznego oblicza transformacji, w ktrym przedmiot sporu stanowiy tempo i sposb
przeprowadzania zmian gospodarczych i prywatyzacji, a ktry pojawi si tu po
1989 roku. Dominacj podziau mecziaryzm antymecziaryzm dobrze oddaje
fakt, i w przypadku prawicowego, antykomunistycznego KDH i lewicowej SD,
ich naturalny antagonizm, wystpujcy na pocztku lat 90. i oparty na wymienionych trzech podziaach, w omawianym okresie uleg osabieniu i ugrupowania te byy nawet skonne do wsppracy na poziomie rzdowym (rzd Moravka
w 1994 roku, pierwszy rzd M. Dzurindy).
W pewnym stopniu, w cieniu pozostawa wwczas podzia nacjonalistyczny,
opierajcy si na zarwno historycznych, jak i aktualnych resentymentach oraz
niechci wobec Wgier i wgierskiej mniejszoci narodowej na Sowacji i przyczyniajcy si wczeniej do izolacji wgierskich ugrupowa na scenie politycznej. W wyniku pogbienia koniktu na linii mecziaryzm antymecziaryzm sowacka elita antymecziarowska, mimo widocznych oporw jej czci, zmuszona
zostaa do podjcia wsppracy z wgierskimi politykami. W ten sposb obz
antymecziarowski obejmowa praktycznie ca opozycj parlamentarn, mimo
e rnice polityczno-ideowe midzy poszczeglnymi partiami nie ulegy zatarciu, zostay jedynie na jaki czas odsunite w cie. Celem, ktry jednoczy
ugrupowania, stanowio denie do odbudowy reimu liberalno-demokratycznego i wejcie Sowacji do UE i NATO, do ktrych droga bya dla tego pastwa
zablokowana.
Intensywno podziau mecziaryzm antymecziaryzm osigna swj punkt
kulminacyjny pod koniec ery rzdw koalicji HZDS, SNS i ZRS. Podzielone dotd
partie opozycyjne, dc do zwycistwa w wyborach parlamentarnych w 1998 r.,
podjy decyzj o pogbieniu integracji. Jej pierwszym efektem stao si powstanie jesieni 1996 roku tzw. Niebieskiej Koalicji, w skad ktrej weszy trzy partie
o orientacji prawicowej i centroprawicowej KDH, DU i DS. Impuls do dalszej
integracji stanowiy plany rzdu V. Meiara, zmierzajce do przeprowadzenia
w maju 1997 roku referendum dotyczcego bezporednich wyborw prezydenta
oraz wstpienia do NATO. Odpowiedzi opozycji byo powstanie w lipcu 1997
roku sojuszu o nazwie Sowacka Koalicja Demokratyczna (SDK).10 SDK zostaa utworzona w wyniku rozszerzenia Niebieskiej Koalicji o historycznych socjaldemokratw i parti Zielonych, co doprowadzio do powstania ideologicznie
bardzo pstrokatego konglomeratu. Wskazywao to na niewielkie znaczenie w sowackiej polityce podziau lewica prawica, ktry w tym czasie zosta zepchnity
na margines. Liderem SDK zosta wiceprzewodniczcy KDH Mikul Dzurinda.
10
O referendum zob. szerzej: G. Mesenikov, M. Btora (red.), Slovensk referendum 97:
zrod, priebeh, dsledky, Bratislava 1997.
118
Tabela 2. Wyniki wyborw do parlamentu sowackiego w latach 19982006

Wybory 1998
Wybory 2002
Wybory 2006
ugrupowanie
polityczne
wynik
(w %)
liczba
mandatw
ugrupowanie
polityczne
wynik
(w %)
liczba
mandatw
ugrupowanie
polityczne
wynik
(w %)
liczba
mandatw
HZDS
27
43
HZDS-S*
19,5
36
SMER
29,1
50
SDK
26,3
42
SDK
15,1
28
SDKDS**
18,4
31
SD
14,7
23
SMER
13,5
25
SNS
11,7
20
SMK
9,1
15
SMK
11,2
20
SMK
11,7
20
SNS
9,1
14
KDH
8,3
15
S-HZDS*
8,8
15
SOP
13
ANO
15
KDH
8,3
14
KSS
2,8
KSS
6,3
11
KSS
3,9
ZRS
1,3
PSNS***
3,7
SF
3,5
HZD
3,3
ANO
1,4
SNS
3,3
HZD
3,3
SDA
1,8
SD
1,4
SZS
* HZDS zmienio nazw najpierw na Ruch na Rzecz Demokratycznej Sowacji-Partia Ludowa (HZDS-S) a pniej na Partia Ludowa-Ruch na Rzecz Demokratycznej Sowacji (S-HZDS).
** SDK-DS SDK zjednoczya si przed wyborami w 2006 roku z Parti Demokratyczn.
*** PSNS Prawdziwa Sowacka Partia Narodowa to formacja, ktra oddzielia si od SNS w 2001
roku, i po rnych perypetiach pniej ponownie si z ni poczya.
rdo: Statystyczny urzd Republiki Sowackiej.
Tymczasem HZDS, dc do zwikszenia szans w kolejnych wyborach parlamentarnych, przeforsowao wiosn 1998 roku zmiany w ordynacji wyborczej, spord
ktrych najbardziej niebezpiecznym dla opozycji zapisem, pozbawiajcym koalicje korzyci wynikajcych z przyjcia tej formy rywalizacji wyborczej, by wymg
uzyskania przez kade ugrupowanie wchodzce w jej skad 5% gosw. Reakcj
SDK stanowio utworzenie wyborczej partii o takiej samej nazwie, do ktrej
wesza wikszo elit partyjnych pierwotnych ugrupowa koalicyjnych. Zmiany prawa wyborczego doprowadziy rwnie do zjednoczenia partii wgierskich
w jedn Parti Wgierskiej Koalicji (SMK). Tu przed wyborami w 1998 roku na
sowackiej scenie politycznej powstao take nowe ugrupowanie Partia Obywatelskiego Porozumienia (SOP), ktre zaoy popularny burmistrz drugiego pod
wzgldem wielkoci miasta na Sowacji Koszyc Rudolf Schuster. Pocztkowo
119
SOP pozostawaa poza obozem antymecziarowskim, ale pod wpywem polaryzacji politycznej i spoecznej szybko przystpia do opozycji.
Faktycznym zwycizc wyborw parlamentarnych we wrzeniu 1998 roku
byo SDK, cho formalnie nieco wicej gosw uzyskao HZDS. Ugrupowanie to
nie znalazo jednak, poza SNS (9% gosw) partnera, chtnego do stworzenia
rzdu11. Uniemoliwiaa to ostra polaryzacja midzy obozami mecziarowskim
i antymecziarowskim. Now koalicj rzdzc uformowaa dotychczasowa opozycja. Obok SDK, ktrej przewodniczcy Mikul Dzurinda obj funkcj premiera, w rzdzie zasiady SD, SMK i SOP.
5. Spadek znaczenia podziau mecziaryzm

antymecziaryzm
Wysoki stopie polaryzacji polityki sowackiej zwizany ze sporem na linii mecziaryzm antymecziaryzm przetrwa jeszcze jaki czas po wyborach z 1998 roku.
Jednak od okoo 2000 roku nastpowaa erozja tego podziau, na ktr wpyway
zmiany w dyskursie spoeczno-politycznym, w szczeglnoci za wzrost znaczenia
problematyki spoeczno-ekonomicznej, wzrost napicia wewntrz obozu rzdzcego i pojawienie si nowych aktorw politycznych. Rozamy lub ostre konikty
wewntrzne miay miejsce we wszystkich partiach rzdzcych, z wyjtkiem partii
wgierskiej. Chroniczny konikt, istniejcy praktycznie od momentu powstania
rzdzcej koalicji, pomidzy czci elity politycznej SDK na czele z premierem
Dzurind, utosamiajc si z nowym ugrupowaniem a czci macierzystych
partii SDK odrzucajcych moliwo penego zjednoczenia z SDK, rozwiza si
na pocztku 2000 roku. M. Dzurinda ogosi wwczas powstanie nowej Sowackiej Unii Demokratyczno-Chrzecijaskiej (SDK) jako nastpcy SDK12. Z zaoycielskich partii SDK relewancj i siln wewntrzn kohezj udao si zachowa jedynie KDH, ktry pod koniec 2000 r. doprowadzi nawet do uzupenienia
umowy koalicyjnej, wchodzc formalnie do rzdu. Inne macierzyste partie SDK
albo zaniky, albo te znalazy si w dugiej agonii politycznej.
Problemy dotkny take SD i SOP. Wskutek obecnoci w rzdzie spoczywaa na nich wspodpowiedzialno za bolesne spoecznie oszczdnociowe dziaania gabinetu M. Dziurindy, sprzeczne z ich wczeniejszymi, przedwyborczymi
obietnicami. SD osabio dodatkowo odejcie w 1999 roku jej najpopularniejszego polityka Roberta Fico, ktry zaoy wasn parti SMER, zdecydowanie
odcinajc si tak od ugrupowa rzdzcych, jak i od HZDS. Kryzys w SD pogbiy dodatkowo wewntrzne spory dotyczce tosamoci ugrupowania, ktre
11
ZRS przepado w wyborach.

Jednak bynajmniej nie de iure, poniewa umowa koalicyjna z jesieni 1998 r. pozostawaa
obowizujca.
12
120
kilka miesicy przed wyborami znalazy ujcie w secesji jednego ze skrzyde politycznych. Z kolei SOP wraz z odejciem zaoyciela i przewodniczcego partii
R. Schustera w 1999 roku po objciu przez niego funkcji prezydenta Sowacji,
stracia kluczow, integrujc osobowo i nie bdc w stanie skompensowa tej
straty rwnie si rozpada.
Gwn przyczyn gbokiej fragmentaryzacji bya polityczna heterogenno
SDK, a take szerzej caego obozu antymecziarowskiego. Zjednoczenie partii
z odmiennym prolem ideowo-programowym pozwolio pokona HZDS w wyborach i przej wadz, lecz jego wpyw na, jeszcze w niewielkim stopniu zinstytucjonalizowane, ugrupowania by bardzo powany, w niektrych przypadkach
przyczyni si do ich wewntrznego rozpadu. Jednak rwnie w obozie mecziarowskim nastpiy w okresie od 1998 do 2002 roku zmiany i podziay. HZDS
znalazo si w przejciowym kryzysie wewntrznym spowodowanym osabieniem
homogenicznoci i secesjami motywowanymi autorytarnym stylem kierownia
parti przez jego przewodniczcego i polityczn izolacj, w ktrej ugrupowanie
si znalazo. Jeszcze wiksze problemy stay si udziaem SNS, poniewa ugrupowanie to, na skutek sporw personalnych, rozpado si w 2001 roku na dwa
podmioty, z ktrych ani jeden nie odnotowa sukcesu podczas wyborw w roku
2002.
W tych wyborach zwyciy wprawdzie HZDS, jednak jego wynik 19,5%
gosw oznacza potwierdzenie utraty niegdysiejszej pozycji dominujcego ugrupowania. Drugi wynik uzyskaa SDK M. Dzurindy (15,1%), powany sukces
zanotoway rwnie SMK i KDH. Dotychczasowa lewica parlamentarna przepada w wyborach13, nie przekraczajc niezbdnego progu 5% (zob. tabela 2), natomiast mandaty poselskie zdobya ortodoksyjna KSS, ktrej tym samym udao
si przeama dekad marginalizacji i zaistnie jako kana wyraenia protestu
spoecznego niezadowolonych wyborcw na wschodzie Sowacji. Do parlamentu
wszed rwnie SMER, powoli lokujcy si w lewej czci sceny politycznej. Jego
wynik (13,5%) by jednak uwaany za porak, gdy podczas kampanii, jako swj
cel, partia ocjalnie deklarowaa uzyskanie fotela premiera dla Roberta Fico14.
Kolejnym nowym ugrupowaniem, ktremu udao si uzyska reprezentacj parlamentarn by centrowo-liberalny Alians Nowego Obywatela (ANO), zaoony
w 2001 roku przez magnata medialnego Pavla Rusko, na ktrego zasobach nansowych i medialnych opiera si sukces tej partii. Zarwno rozwj sytuacji
przed wyborami parlamentarnymi w 2002 roku, jak te same wybory oznaczay
wic wyran zmian spectrum partyjnego, ktremu towarzyszy rozpad dwch
dotychczas istniejcych obozw politycznych.
13
Por. O. Gyrfov, Volebn sprvanie, [w:] G. Mesenikov, O. Gyrfov, M. Kollr, Miroslav (red.), Slovensk voby 02. Vsledky, dsledky, svislosti, Bratislava 2003, s. 120.
14
J. Maruiak, Slovakia. Social Democracy Restart and Failure?, [w:] P. aradn, E. Bradov (red.), Visegrad Votes. Parliamentary elections 20052006, Olomouc 2007, s. 93.
121
6. Przesunicie w kierunku rywalizacji prawica

lewica po 2002 roku
Wyniki wyborw w 2002 roku umoliwiy po raz pierwszy od duszego czasu
utworzenie relatywnie homogennej koalicji rzdzcej SDK, SMK, KDH i ANO,
ponownie na czele z Mikulem Dzurind (zob. tabela 3). HZDS zosta pominity
przy tworzeniu rzdu, ze wzgldu na wci jeszcze przewraliwiony stosunek do
fenomenu mecziaryzmu i jego dziedzictwa. Jednak rozwj sytuacji po wyborach
szybko ukaza zmienny charakter partyjnej rywalizacji, ktry wyranie determinoway inne czynniki ni zanikajcy podzia mecziaryzm antymecziaryzm. Rzd
M. Dziurindy rozpocz seri neoliberalnych systemowo-strukturalnych reform:
podatkowych, nansowych, suby zdrowia, socjalnych itp. SMER reagowa na
te dziaania rzdu zdecydowanym odciciem si od nich, prezentujc si jako
socjaldemokratyczna alternatywa dla rzdowej polityki. Dc do wzmocnienia
tego wizerunku i zyskania akceptacji ze strony ponadnarodowej Partii Europejskich Socjalistw, ugrupowanie R. Fico zaczo skania si ku fuzji z lewic pozaparlamentarn, ktr stopniowo wchono, wcznie z SD.
Tak wic po wyborach z 2002 roku wyranie uwidocznia si rywalizacja
polityczna na linii prawica lewica, bezporednio opierajca si na podziaach
spoeczno-ekonomicznych15. Na znaczeniu, aczkolwiek nie odegra takiej roli jak
dominujcy podzia socjoekonomiczny, zyska te podzia na linii pastwo Koci. Tendencja ta w sposb szczeglny uwidocznia si w ostrych sporach, pierwotnie dotyczcych aborcji, pomidzy Aliansem Nowego Obywatela a Ruchem
Chrzecijasko-Demokratycznym. Liberalny ANO forsowa zagodzenie przepisw dotyczcych przerywania ciy, gotowy zawrze w tej kwestii porozumienie
z opozycj, konserwatywno-katolicki KDH wyraa za w tej sprawie zdecydowany sprzeciw. Do tych sporw doszy w pniejszym czasie kolejne, zwizane
z podziaem pastwo Koci, takie jak pozycja Kocioa katolickiego, kwestia
rozwodw, rejestracji partnerskich zwizkw homoseksualnych itp. Jednak te
rnice w praktyce nie zagroziy istnieniu koalicji.
Rozwj systemu partyjnego w latach 20022006 nadal wskazywa na sab
kohezj czci ugrupowa, co podobnie jak w przeszoci, objawiao si secesjami
posw. Ju na pocztku 2003 roku HZDS opucia grupa posw, jednak duo
wiksze znaczenie miay tego typu wydarzenia wewntrz partii rzdzcych SDK
i ANO. Ich skutkiem byo przeksztacenie rzdu M. Dzurindy jesieni 2003 roku
w gabinet mniejszociowy. Przetrwanie rzdu umoliwio poparcie jego projektw przez cz posw niezalenych. Znaczenie miaa take przychylno HZDS,
kontrastujca ze zdecydowanie opozycyjnym stanowiskiem SMER-u. Ruch na
Rzecz Demokratycznej Sowacji szuka w ten sposb drg wyjcia z politycznej
15
M. Ryb, Strancka politika a meniace sa vzorce stranckej sae, [w:] O. Gyrfov, G. Mesenikov (red.), Vlda strn na Slovensku: sksenosti a perspektvy, Bratislava 2004, s. 2548.
122
izolacji i ta taktyka przyniosa czciowy sukces. SDK premiera M. Dziurindy

przystpia do destygmatyzacji Ruchu i zagodzia dotychczasowe wypowiedzi
pene obaw o powrt HZDS do wadzy. Sygnalizowao to cakowity zanik podziau mecziaryzm antymecziaryzm.
Rzd M. Dzurindy nie dotrwa do koca kadencji. W kocu lata 2005 roku,
po skandalu wok dugw przewodniczcego P. Rusko, rozpad si ANO, przechodzc waciwie do opozycji, cho wikszo klubu parlamentarnego tego
ugrupowania nie respektowaa tej decyzji, nadal popierajc rzd. Natomiast
na pocztku 2006 roku, o przejciu do opozycji zdecydowa take KDH. Powodem odejcia z koalicji byo torpedowanie przez SDK M. Dziurindy jednej
z wanych dla KDH kwestii moralno-etycznych, forsownej przez niego ustawy
o klauzuli sumie. Fakt ten potwierdzi dzielcy potencja koniktu pastwo
Koci. Ze wzgldu na sabo rzdowego zaplecza w parlamencie, szybko osignito polityczny konsensus dotyczcy wyznaczenia przedterminowych wyborw parlamentarnych na czerwiec 2006 roku. Zwyciy w nich SMER z ponad
29% poparciem, na drugim za miejscu uplasowaa si, po skutecznej kampanii
akcentujcej obron (neo)liberalnych reform SDK z 18,3% gosw. Wyrany
sukces zanotowaa SNS (11,7%), ktra ponownie si zjednoczya, umiejtnie wykorzystujc rwnie odwrt czci nacjonalistycznie zorientowanych wyborcw
od HZDS Meiara. Praktycznie identyczny wynik co SNS zanotowaa SMK. Wybory zakoczyy si natomiast rozczarowaniem dla KDH, ktry mimo wielkich
oczekiwa powtrzy wynik z poprzednich wyborw. Ogromne straty zanotowao
HZDS, ktre osigno jedynie 8,8% gosw. Do parlamentu nie dostaa si rwnie partia komunistyczna, ktr osabiy przed wyborami wewntrzne konikty,
mandatw poselskich nie zdoby take ANO.
7. Dynamika polityki sowackiej

i zmiany wzorca rywalizacji partyjnej
Wybory z 2006 roku oznaczay przegrupowanie si w ramach sytemu partyjnego.
Wyranie najsilniejszym ugrupowaniem sta si do tej pory opozycyjny SMER,
jednak powyborcza lewicowa konguracja partyjna nie pozwalaa na stworzenie
rzdu o lewicowej orientacji i zastpienie gabinetu centroprawicowego gabinetem centrolewicowym okazao si niemoliwe. Wszystkie partie parlamentarne, z wyjtkiem SDK16, przejawiay zainteresowanie utworzeniem koalicji ze
SMER-em, natomiast ten wybra z zaoferowanych propozycji rozwizanie polegajce na utworzeniu wsplnego gabinetu z HZDS i SNS. Istotnym powodem
tej decyzji bya gotowo akceptacji przez te ugrupowania dominujcej pozycji
16
Interesujca sytuacja powstaa w Ruchu Chrzecijasko-Demokratycznym, gdzie kwestia
ta staa si przyczyn sporu wewntrznego, majcego pniej wane skutki dla jednoci partii.
123
partii R. Fico w rzdzcej koalicji, czego przejawem by podzia tek ministerialnych w rzdzie. Nowo powstay gabinet swym prolem wskazywa na powrt do
tradycji ideowo heterogennych koalicji, cho z punktu widzenia programowej
bliskoci paradoksalnie bardziej koherentn ni rzdzca koalicja bya opozycja.
W 2006 roku doszo do cakowitej wymiany ekipy bdcej u wadzy.17
Z punktu widzenia trendw rozwoju systemu partyjnego interesujcy wydaje
si wzrost znaczenia podziau nacjonalistycznego. Jego uwidocznienie zapowiada ju wynik w wyborach 2006 roku zjednoczonej SNS, ktrej kampania charakteryzowaa si ogromnym adunkiem nacjonalistycznym i ksenofobicznym,
wymierzonym w stosunku do mniejszoci wgierskiej, wcznie z daniem
zakazu jej dziaalnoci18. Wejcie SNS do rzdu miao powane konsekwencje,
w tym istotne pogorszenie stosunkw z pastwem wgierskim i tymczasowe
zawieszenie czonkostwa SMER-u w Partii Europejskich Socjalistw. Rezultaty
s widoczne take w polityce wewntrznej, kiedy ze strony SNS i w ograniczonym stopniu take SMER-u, dochodzi do stygmatyzacji mniejszoci wegierskiej
i jej politycznych reprezentantw. Potencja dalszego wzrostu znaczenia tej linii
wzmocnia zmiana stanowiska SMK i radykalizacja tego ugrupowania, ktre ze
wzgldu na konguracj rzdzc zaczo w wikszym stopniu orientowa si na
problematyk etniczn.
W porwnaniu z poprzednim okresem, kiedy rywalizacja wyborcza rozgrywaa si przede wszystkim ze wzgldu na podzia spoeczno-ekonomiczny, po
wyborach z 2006 roku mona zauway zahamowanie tego trendu. Wpyw na to
mia zarwno odmienny charakter rzdu R. Fico, jak i istotne zmiany akcentw
w opozycyjnej SMK. Podobnie mona mwi o spadku znaczenia podziau pastwo Koci, na ktry w poprzednim okresie orientoway si przede wszystkim
KDH i ANO. Wraz z marginalizacj tego ostatniego ugrupowania chrzecijascy
demokraci stracili w tej rywalizacji swego gwnego adwersarza, co w istotnym
stopniu zmniejszyo znaczenie tego podziau19. W dodatku nastpia eliminacja
tematw zwizanych z t lini podziau z politycznego dyskursu, ewentualnie
z ich przesuniciem do sfery inicjatyw obywatelskich. Sam Ruch Chrzecijasko-Demokratyczny musia rozwiza take wany problem wewntrzny. Na pocztku 2008 roku ugrupowanie opucia grupa posw, ktra powoaa do ycia konkurencyjny podmiot, o podobnej orientacji ideowej, pod nazw Konserwatywni
17
O wikszej homogenicznoci opozycji wiadcz take jej powizania midzynarodowe, brane pod uwag jako jedno z kryteriw wykorzystywanych do deniowania rodzin partyjnych. Por.
M. Gallagher, M. Laver, P. Mair, Representative Government in Modern Europe, Boston 2001,
s. 202203. SDK, KDH i SMK s czlonkami Europejskiej Partii Ludowej.
18
V. Doktor, Volebn kampane politickch strn: medzi profesionalizciou a opatrnosou,
[w:] G. Mesenikov O. Gyrfov, M. Kollr, M. Btora (red.), Slovensk voby 06. Vsledky,
priny, svislosti, Bratislava 2006, s. 238.
19
O relewantnoci rozmiaru rywalizacji, w ktrej nie uczestnicz przynajmniej dwa ugrupowania zobacz G. Sartori, op.cit., s. 340341.
124
Demokraci Sowacji, ktrego szanse na odniesienie sukcesu s jednak minimalne. Nie da si wszake wykluczy wzrostu znaczenia podziau na linii pastwo
Koci w przyszoci.
8. Krtka charakterystyka
wspczesnych partii relewantnych
Zamieszczony poniej przegld zawiera krtkie podsumowanie przedstawiajce
prol dziaajcych aktualnie na Sowacji relewantnych ugrupowa.
SMER (Kierunek) aktualnie pena nazwa ugrupowania brzmi SMER-Socjaldemokracja; od momentu swego powstania w 1999 roku, przeszed bardzo
skomplikowany proces rozwoju swej tosamoci politycznej. Pocztkowa niech
do ideologicznego zdeniowania si i tworzenie wizerunku ugrupowania specjalistw, ludzi nieskompromitowanych politycznie, partii prawa i porzdku zastpiono przed wyborami w 2002 roku opowiedzeniem si za wariantem trzeciej
drogi blairowskiego laburzystowskiego typu, mimo e nie wynikao to jednoznacznie z programu partii. Dalsze zmiany, widoczne w ksztatowaniu wizerunku
SMER-u, nastpiy wraz z przyjciem w 2005 roku programu obrony pastwa
socjalnego i coraz wyraniejszej orientacji na tradycyjn socjaldemokracj20. Ta
elastyczno programowa bya moliwa m.in. dziki silnej pozycji lidera partii.
Przynajmniej w pocztkowym okresie istnienia omawianego ugrupowania charakteryzowa je rwnie bezporedni zwizek wyborcw z osob Roberta Fico,
w mniejszym za stopniu z instytucj partii jako takiej. Dopiero pniej nastpi
proces depersonalizacji charyzmy lidera, tj. przeniesienia lojalnoci wyborcw
z lidera na parti i instytucjonalizacja SMER-u21. Istotny wpyw na ten proces
miaa inkorporacja pozaparlamentarnej lewicy, a szczeglnie SD, majca miejsce po koniec 2004 roku, w znacznym stopniu poszerzajca zasoby kadrowe
SMER-u i reprezentacj ugrupowania na poziomie regionalnym i lokalnym oraz
zabezpieczajca niezaleno majtkow i nansow. Wartym podkrelenia elementem tosamoci omawianego ugrupowania, do dnia dzisiejszego wyranie
odrniajcym je od mainstreamu rodziny partii socjaldemokratycznych i socjalistycznych, jest nie tylko wci ponadstandardowe znaczenie osoby lidera, lecz
take silna orientacja nacjonalistyczna partii.
Skrajn prawic reprezentuje w warunkach sowackich SNS. Na pocztku
lat 90. gwnym elementem programu partii narodowej byo utworzenie niezalenego pastwa sowackiego. Problem absencji wanego tematu, ktry pojawi si po spenieniu tego celu, SNS potraa zrekompensowa nasileniem
20
L. Kopeek, Politick strany na Slovensku 1989 a 2006, Brno 2007, s. 284290.

O fenomenie depersonalizacji zob. A. Panebianco, Political Parties: Organization and
Power, Cambridge 1988.
21
125
retoryki nacjonalistycznej, skierowanej gwnie przeciw wgierskiej mniejszoci,

a w ograniczonym stopniu rwnie wobec innych grup etnicznych, na przykad
Romw. Wanie problematyka nacjonalistyczno-etniczna, z ktr wizay si
inne akcenty programowe, jak na przykad postulat neutralnoci pastwa i odrzucenia czonkostwa w NATO, stanowi dzi podstaw tosamoci SNS. Ugrupowanie to korzysta obecnie z ponownego zaistnienia podziau nacjonalistycznego, kluczowego dla jego dziaalnoci i sukcesw. Wielki problem partii stanowiy
w przeszoci spory wewntrzne, zwykle determinowane sporami personalnymi
zakoczonymi secesjami. Ostatni z nich, majcy miejsce w 2001 roku, spowodowa pozostawanie partii przez jeden okres wyborczy poza parlamentem.
Przez wikszo lat 90. XX stulecia pozycj ugrupowania dominujcego na
Sowacji mia HZDS, ktry w istotny sposb wpyn na rozwj caego systemu
politycznego. Podobnie jak w przypadku SMER-u, rwnie gwn przyczyn
sukcesu Ruchu na Rzecz Demokratycznej Sowacji bya osoba przewodniczcego. Z punktu widzenia historycznego rozwoju partii wanym elementem by
elastyczny prol polityczny czcy kilka elementw i prdw, od socjaldemokratycznego przez konserwatywny a po narodowo-tradycjonalistyczny. Z tym
ideowo zrnicowanym charakterem czyo si szerokie grono wyborcw22.
Jako spoiwo tego polityczno-wyborczego konglomeratu, trudnego do utrzymania przez duszy czas, funkcjonowaa osoba lidera Vladimra Meiara. Liczne
rozamy w HZDS oraz izolacja i wewntrzny kryzys ugrupowania po 1998 roku
spowodoway reeksj o potrzebie organizacyjnej i politycznej transformacji.
W rzeczywistoci jednak, pomimo wprowadzenia zmian w nazwie ugrupowania na Ruch na Rzecz Demokratycznej Sowacji-Partia Ludowa, a pniej Partia
Ludowa-Ruch na Rzecz Demokratycznej Sowacji, do gbszych przemian ideowo-programowej orientacji HZDS nie doszo, cho mona o tym ugrupowaniu
mwi dzi jako o prawicowo-centrowym. Paradoksalnie, w ostatnich latach, tak
w organizacji, jak i w dziaalnoci partii nastpio wzmocnienie pozycji lidera.
Na przykad statut ponownie przewiduje prawo przewodniczcego do proponowania kandydatw na stanowiska wiceprzewodniczcego i gwnego sekretarza
partii. Rwnie poparcie wyborcze zaley dzi chyba w jeszcze wikszym stopniu
od osoby przewodniczcego HZDS. Jest to uboczny produkt dugotrwaego spadku popularnoci partii, redukujcego jej wczeniejsz pozycj do maego ugrupowania politycznego, kiedy to z szerokiego elektoratu partii pozostaa jedynie
niewielka grupa wyborcw, przewanie ludzi w starszym wieku lojalnych wobec
osoby Meiara. W tym kontekcie warto rwnie zauway, i HZDS nigdy nie
przeszo procesu depersonalizacji charyzmy lidera, a poziom instytucjonalizacji
ugrupowania pozosta niski. Oznacza to, e w przyszoci wraz z odejciem lidera
pojawi si wielki znak zapytania nad dalsz dziaalnoci polityczn HZDS.
22
Por. T. Haughton, Constraints and Opportunieties of Leadership in Post-Communist Europe, Aldershot 2005.
126
Powstanie SDK w 2000 roku wynikao z rozwoju wewntrznych koniktw

w ramach SDK. Nowe ugrupowanie zaoya grupa czonkw Sowackiej Koalicji Demokratycznej na czele z jego wczesnym przewodniczcym, a take wczesnym premierem, Mikulem Dzurind. Z pocztkowo deklarowanego celu
prezentowania SDK jako szerokiej politycznej alternatywy nawizujcej do
heterogennej ideowo i politycznie SDK szybko zrezygnowano, deniujc parti
jako ugrupowanie o prawicowym charakterze, skupiajce liberaw, chrzecijaskich demokratw i konserwatystw. W tosamoci SDK z czasem przewayy
akcenty liberalne, nie prowadzio to jednak do znaczniejszych sporw wewntrznych23. Partia staa si przez to atrakcyjniejsza dla wyborcw modych, pochodzcych z miast, wyksztaconych, nie zwizanych w wikszym stopniu z Kocioem,
na og nalecych do klasy redniej, ktrzy skorzystali z neoliberalnych reform
przeprowadzonych przez SDK. Omawiane ugrupowanie potrao przy tym zyska pozycj najsilniejszej partii na prawo od centrum. Z organizacyjnego punktu
widzenia na parti silnie wpyway dugotrwaa obecno w egzekutywie, ktrej
skutkiem byy budzce kontrowersje powizania ze sfer biznesu oraz ponadstandardowo silna pozycja przewodniczcego partii Mikula Dziurindy. Obie te
okolicznoci nie przeszkodziy jednak w wytworzeniu, obecnie relatywnie wysokiego stopnia instytucjonalizacji SDK. Interesujce pod wzgldem kadrowym
dla SDK byo kilka fuzji z mniejszymi, w wikszoci liberalnymi podmiotami.
Najwaniejsza miaa miejsce w 2000 roku, kiedy do omawianego ugrupowania
wesza Unia Demokratyczna i w 2006 roku, kiedy uczynia to Partia Demokratyczna. SDK zmieniaa po tej fuzji nazw na Sowacka Unia Chrzecijasko-Demokratyczna-Partia Demokratyczna.
KDH reprezentuje pod wzgldem ideowym ugrupowanie silnie orientujce si
na wartoci tradycyjne, podkrelajce rol rodziny, chrzecijastwa i Kociow
w spoeczestwie, natomiast pod wzgldem ekonomicznym preferuje gospodark spoeczno-rynkow. Zwraca uwag rwnie niech do pogbienia procesu
integracji z Uni Europejsk, wynikajca w duym stopniu z konserwatywnego
charakteru partii oraz z umiarkowanego nacjonalizmu. Ten aspekt tosamoci
Ruchu Chrzecijasko-Demokratycznego uleg osabieniu po odejciu z partii,
w 2008 roku, grupy posw, ktrzy utworzyli wasne ugrupowanie i operuj t
problematyk w duo wikszym stopniu. Dotychczas KDH przeyo dwie wielkie
secesje wewntrzpartyjne w 1992 roku, kiedy oderwao si skrzydo nacjonalistyczno-radykalne, oraz w 2000 roku, kiedy w zwizku z wewntrznymi sporami w ramach SDK odesza grupa skupiona wok M. Dziurindy, preferujca
szerszy prol polityczny. Partia pokazaa jednak znaczn odporno wobec tych
rozamw, zwizan z bardzo siln i stabiln baz geboko wierzcych wyborcw.
23
Podziay wewntrznopartyjne, do ktrych doszo w SDK w drugiej poowie 2003 r., miay
przyczyny personalno-organizacyjne, na ktre wpyn sposb kierowania parti przez jego przewodniczcego.
127
Z drugiej strony, mocne przywizanie do konserwatywnie katolickiej tosamoci

ograniczyo moliwo ekspansji na rynku wyborczym.
SMK jest przede wszystkim skoncentrowana na obronie interesw mniejszoci wgierskiej na Sowacji. Spord tej spoecznoci rekrutuje si rwnie dwie
trzecie elektoratu ugrupowania. Tym samym Partia Wgierskiej Koalicji posiada
cechy typowe dla formacji etnicznej. Pozostae aspekty jej tosamoci chrzecijaski, konserwatywny i liberalny maj w porwnaniu z tym drugorzdne
znaczenie, cho SMK sytuuje si raczej na prawej stronie spektrum politycznego.
W tym kontekcie pozostaje kwesti otwart, czy pewna, determinowana etnicznie radykalizacja SMK, do ktrej doszo po wyborach w 2006 roku, bdzie mie
trway charakter. Wikszo partyjnej elity jest prawdopodobnie wiadoma ryzyka negatywnych skutkw tego procesu dla potencjau koalicyjnego ugrupowania.
Z organizacyjnego punktu widzenia powstanie SMK wskutek poczenia w 1998
roku trzech wgierskich partii Wspycia, Wgierskiego Ruchu Chrzecijasko-Demokratycznego i Wgierskiej Partii Obywatelskiej byo wymuszon
reakcj na inspirowan przez V. Meiara nowelizacj prawa wyborczego. Jednake kooperacja wgierskich ugrupowa miaa miejsce ju od pocztku lat 90.,
a w rodowisku mniejszoci wgierskiej zawsze istniay silne gosy postulujce
utworzenie jednego ugrupowania.
Zakoczenie
Sowacki system partyjny przeszed od pocztku lat 90. czste, a w pewnych
przypadkach take zasadnicze zmiany swego ksztatu i funkcjonowania. Dynamika tych przemian bya konsekwencj zarwno formujcej si pod koniec ery
komunizmu rywalizacji politycznej, jak i specycznych czynnikw, wrd ktrych najbardziej znaczcym by, majcy miejsce niemal przez ca dekad lat 90.,
spr o charakter reimu politycznego. W porwnaniu z pozostaymi pastwami
grupy wyszehradzkiej (nie)stabilno sowackiego sytemu politycznego bya blisza przypadkowi polskiemu ni stosunkowo szybko skonsolidowanym systemom
Republiki Czeskiej i Wgier. W ostatnich latach mona jednak zaobserwowa
relatywn konsolidacj wikszoci partii politycznych na Sowacji. Jednym z najwaniejszych jej objaww jest wyrane ograniczenie intensywnoci zmian, jakie
zachodz w sowackich ugrupowaniach po kolejnych wyborach, aczkolwiek zjawisko to ma rwnie inne przyczyny, poddajce w wtpliwo tez o cakowitej
konsolidacji systemu partyjnego. Spord tych najwaniejszy jest wci stosunkowo wysoki poziom nieprzewidywalnoci elektoratu, uwidaczniajcy si w duych rnicach wynikw wyborczych niektrych formacji na przestrzeni czasu24.
24
Zobacz gwatownie spadajce poparcie wyborcze HZDS lub, przeciwnie, wyborcze skoki
SMER-u w gr itd.
128
Warto zwrci jeszcze szczegln uwag na dwa inne czynniki permanentnie wysok dynamik wzorcw rywalizacji partyjnej i elastyczno konguracji
rzdowych. W przypadku pierwszego czynnika naley stwierdzi, i pomimo
wyranego obecnie, w porwnaniu z latami 90. XX stulecia, wzrostu znaczenia
podziau spoeczno-ekonomicznego jego obecno w sowackiej polityce ma silne ograniczenia. S nimi wystpujce inne wane wymiary rywalizacji, ktrych
intensywno jest bardzo zmienna, co doskonale obrazuje wzrost znaczenia podziau nacjonalistycznego po wyborach w 2006 roku, przy jednoczesnym wyciszeniu podziau pastwo Koci. Poniewa proces ten ma stosunkowo pewne
podstawy w postaci gotowoci czci spoeczestwa do pozytywnej reakcji na nacjonalistyczne czy ewentualnie religijne (albo odwrotnie antyklerykalne) apele,
mona zakada przetrwanie takiej sytuacji i zwizanego z tym ograniczonego
znaczenia prawicowo-lewicowego wymiaru rywalizacji take w przyszoci.
Kolejnym aspektem, na ktry warto zwrci uwag w zwizku z przyszym
rozwojem systemu partyjnego, a ktry wie si z opisanym wczeniej wielowymiarowym charakterem rywalizacji, s wzorce wzajemnych relacji poszczeglnych ugrupowa, zwaszcza przy tworzeniu koalicji rzdzcych (por. przegld
gabinetw zawarty w tabeli 3). Dobrym przykadem jest tu, opisana w tekcie,
sytuacja po wyborach w 2006 roku, kiedy istniao wiele moliwych alternatyw
koalicyjnych. Wymowne jest, e barier wejcia skrajnej prawicowej SNS i HZDS
do rzdu nie byy ani negatywne reakcje za granic, ani problematyczne dziedzictwo mecziaryzmu. Stosunki midzy poszczeglnymi podmiotami z punktu
widzenia wsppracy rzdowej s tym sposobem, od zaniku znaczenia podziau
mecziaryzm antymecziaryzm, stosunkowo elastyczne. Innymi sowy, proces
stabilizacji sowackiej sceny politycznej nastpi w bardzo duym stopniu z uwagi
na obecno okrelonych aktorw, cho wzorce ich wzajemnych relacji niejednokrotnie s trudno przewidywalne. Wanie z moliwoci dynamicznej zmiany
formu rzdowych i faktu, e jakiekolwiek ugrupowanie jest dla wikszoci pozostaych partii moliwe do zaakceptowania jako potencjalny partner koalicyjny, mona wnioskowa, e Sowacja zblia si wspczenie raczej do modelu
otwartej rywalizacji, tak jak j charakteryzuje Peter Mair25. Zmiana tej sytuacji
w najbliszej przyszoci nie wydaje si prawdopodobna26.
25
P. Mair, Party System Change, [w:] Handbook of Party Politics, R. Katz, W. Crotty (red.),
London 2006, s. 6374. W typologizacji P. Maira przeciwiestwem otwartej rywalizacji partyjnej
jest rywalizacja zamknita. Rywalizacja zamknita zakada, i nie istnieje dua rzdowa alternacja
midzy partiami lub grupami partii, rzdowe formuy nie ulegaj zmianie i s przewidywalne,
moliwo wejcia do rzdu jest ograniczona do kilku partii, a nowe nie maj szans partycypowa
w rzdzie.
26
Po wyborach w 2006 r., w badanich preferencji wyborczych widoczny by wzrost poparcia
rzdzcego SMER-u. Obecnie (stan z konca 2008 i poczatku 2009 r.) przekroczony zosta puap
najwyszego poparcia, ktre na pocztku lat 90. osign HZDS. Biorc to pod uwag wydaje si
moliwe, e liczba potencjalnych mniejszych partnerw, ktrych bdzie potrzebowa zwycizca do
utworzenia rzdu wikszociowego obniy si nawet tylko do jedengo. Wzmocnioby to wyranie
129
Tabela 3. Przegld rzdw na Sowacji po 1989 roku

Okres trwania
rzdu
Skad partyjny
Rodzaj rzdu z punktu widzenia

posiadanego poparcia w parlamencie
Milan i
XII 1989VI 1990
Rzd porozumienia
narodowego
nieokrelony*
Vladimr Meiar
VI 1990IV 1991
VPN/MNI + KDH + DS
koalicja wikszociowa, pniej koalicja

minimalnie zwyciska**
Jn arnogursk
IV 1991VI 1992
VPN (OD) + KDH

+ DS + MNI
rzd mniejszociowy***
Vladimr Meiar
VI 1992
XI 1993****
HZDS
rzd mniejszociowy
XI 1993III 1994
HZDS + SNS
minimalnie zwyciska koalicja
Jozef Moravk
III 1994XII 1994
SD + KDH + APR
+ ADSR + NDS
rzd mniejszociowy
Vladimr Meiar
XII 1994X 1998
HZDS + ZRS + SNS
Mikul Dzurinda
X 1998X 2002
SDK + SD + SMK
+ SOP (od listopada
2000 r. formalnie KDH)
koalicja wikszociowa, pniej

minimalnie zwyciska koalicja*****
X 2002
X/XI 2003
SDK + SMK
+ KDH + ANO
X/XI 2003
VII 2006
SDK + SMK + KDH

+ ANO (ANO opucio
rzd w padzierniku
2005 r., KDH opucio
rzd w lutym 2006 r.)
rzd mniejszociowy
od VII 2006
SMER + SNS + HZDS
Premier
Mikul Dzurinda
Robert Fico
* Na powstanie rzdu ia dominujcy wpyw miao VPN, ktre nawet w ramach swojej strategii kontrolowa a nie rzdzi nie nominowaa do niego wasnych elit politycznych. Rzd
mia reprezentowa szerok platform polityczn i powsta w dosy specycznych warunkach przechodzenia do transformacji, czego dowodem jest fakt, e premier by byym ministrem sprawiedliwoci w ostatnim sowackim rzdzie komunistycznym (pniej przeszed
do VPN).
** Pocztkowo DS jako partner koalicyjny nie bya niezbdna do posiadania wikszoci parlamentarnej i dlatego mwiono o koalicji nadwykowej, jednak w wyniku odejcia posw
z partii rzdzcych z czasem zmienia si w koalicj minimalnie zwycisk.
*** Konstytucyjnie nastpia jedynie rekonstrukcja poprzedniego rzdu Vladimra Meiara.
Jednak biorc pod uwag wczesn konstrukcj ustawy zasadniczej, przypisujcej wielkie
znaczenie prezydium parlamentu, w ktrym partie rzdzce dysponoway wikszoci, realna pozycja gabinetu Jna arnogurskiego bya silniejsza, ni by to wynikao z ujtego
w tabeli, mniejszociowego rodzaju rzdu.
**** Ten rzd Meiara mia na pocztku, dziki poparciu dwch niezalenych posw z SNS
i SD, realnie silniejsz pozycj, ni ta wynikajca ze statusu rzdu mniejszociowego. Niekiedy przyjmuje si, e do marca 1993 roku, ze wzgldu na udzia jednego ministra z SNS
gabinet ten by minimalnie zwycisk koalicj.
pozycj SMER-u w rokowaniach przy tworzeniu koalicji rzdowej i w sposb oczywisty zwikszyo
liczb moliwych wariantw przy tworzeniu gabinetw po przyszych wyborach.
130
***** Pierwszy rzd Dzurindy rozpoczyna urzdowanie jako nadwykowa koalicja, poniewa
SOP czy SMK nie byy do minimalnie zwyciskiej koalicji potrzebne. W wyniku odejcia
posw z partii rzdzcych koalicja ta zmienia si z czasem w minimalnie zwycisk.
rdo: opracowano na podstawie: M. Ryb, Strancka politika a meniace sa vzorce stranckej
sae, [w:] O. Gyrfov, G. Mesenikov (red.), Vlda strn na Slovensku: sksenosti a perspektvy, Bratislava 2004, s. 31.
(Z jzyka czeskiego tumaczya Elbieta Paka)
Marzena Cichosz
Gabinety na Sowacji po 1990 roku
Wstp
Niniejszy artyku powicony jest procesowi formowania gabinetw na Sowacji,
wzorcw ich tworzenia, ich charakteru oraz praktyki ich funkcjonowania. Analiz objte zostay wszystkie gabinety powstae na Sowacji w latach 19902006,
w tym gabinety wyonione przez parlament krajowy Sowacji, funkcjonujce
jeszcze w okresie pastwa federacyjnego Czechosowacji (19901992). Racj
przemawiajc za takim podejciem jest fakt, i pewne wzorce funkcjonowania
gabinetw, relacji midzy wadz ustawodawcz a legislatur zrodziy si wanie
w tym pierwszym okresie tranzycji systemowej. Wwczas take zaczy ksztatowa si podziay polityczne, ktre okreliy ramy rywalizacji parlamentarnej
i gabinetowej. Ponadto, od pocztku transformacji, sowackie realia miay swj
szczeglny, odmienny i odrbny wobec czeskich charakter. Wyranie jest to
zwaszcza widoczne w przypadku procesw zabudowy sceny partyjnej, elementu systemu w znacznym stopniu wpywajcego na scen rzdow. Trudno jest
take rozdzieli okres czechosowacki od sowackiego w przypadku funkcjonowania gabinetu. Po wyborach w 1992 roku zosta powoany gabinet krajowy
Sowacji w pastwie federacyjnym Czechosowacji, ktry po 1 stycznia 1993 roku
peni swoj misj jako gabinet niepodlegego pastwa Sowacji. Nie byo wic
w tym przypadku adnego przeomu, gabinet zachowa cigo prac. Dlatego te
w niniejszym opracowaniu zdecydowano si uj wszystkie gabinety, zaznaczajc
jedynie, w ktrym z okresw funkcjonoway.
Kolejn istotn kwesti, ktra moe budzi wtpliwoci, jest sposb okrelania
liczby gabinetw. Przyjto, e powstanie nowego gabinetu wie si ze zmian na
stanowisku premiera, zmian skadu partyjnego rzdu (z wyjtkiem tych przypadkw, kiedy dekompozycji ulega koalicja wyborcza wsptworzca gabinet) oraz
kolejn kadencj parlamentu. Oznacza to, e rekonstrukcje skadu personalnego
gabinetw, zmiany na stanowiskach ministrw, zmiany skadu partyjnego rzdu
wice si z rozpadem dotychczasowych koalicji i powstaniem nowych partii i klubw parlamentarnych, nie bd oznaczay powoania nowego gabinetu, o ile partie
powstae w wyniku rozamw wikszych, wyborczych podmiotw podtrzymay swoje poparcie dla rzdu. Uformowania nowego gabinetu nie bdzie take oznaczaa
utrata przez rzd poparcia w parlamencie spowodowana (tak czstymi na Sowacji)
133
wewntrznymi rozamami w poszczeglnych partiach i klubach parlamentarnych

i odejciem czci posw. Jednak zmiana statusu gabinetu z dysponujcego wikszoci parlamentarn na gabinet mniejszociowy zostanie zaznaczona.
W artykule zostan zaprezentowane najwaniejsze formalno-prawne rozwizania warunkujce proces funkcjonowania gabinetw na Sowacji. W tym regulacje dotyczce relacji midzy wadz wykonawcz a ustawodawcz oraz midzy
orodkami wadzy wykonawczej (prezydent rzd) okrelone w Konstytucji Republiki Sowackiej z 1993 roku. Nastpnie przedstawiona zostanie pokrtce praktyka funkcjonowania kolejnych sowackich gabinetw wraz z podsumowaniem
i prb odpowiedzi na pytanie o wzorce formowania gabinetw na Sowacji.
1. Konstytucyjne uwarunkowania
funkcjonowania gabinetw
Zgodnie z zapisami Konstytucji Republiki Sowackiej z 1993 roku1 (art. 108111),
najwyszym organem wadzy wykonawczej na Sowacji jest rzd, ktry skada si
z przewodniczcego, wiceprzewodniczcych i ministrw. Premiera rzdu, podobnie jak i pozostaych czonkw rzdu (na wniosek premiera) mianuje i odwouje
prezydent. Prezydent musi przy tym uwzgldnia ukad si w parlamencie, ktry z kolei udziela rzdowi votum zaufania (art. 113). Parlament decyduje take
o liczbie rzdowych ministerstw (art. 86).
Trwanie rzdu, podobnie jak los poszczeglnych ministrw, uzalenione jest
od parlamentu, ktry moe w kadej chwili wyrazi rzdowi (premierowi) votum
nieufnoci lub odrzuci wnioskowane przez rzd votum zaufania (art. 114). Do
zgoszenia wniosku o votum nieufnoci potrzeba minimum 1/5 posw, natomiast do jego przegosowania wikszoci bezwzgldnej oglnej liczby posw
(art. 88). Przegosowanie votum nieufnoci przesdza o upadku rzdu. Rwnoznaczne z upadkiem caego gabinetu jest rwnie wyraenie przez parlament votum nieufnoci przewodniczcemu rzdu. Przyjmujc dymisj rzdu, prezydent
Republiki Sowackiej powierza mu wykonywanie funkcji do czasu mianowania
nowego rzdu (art. 115). Istotn instytucj jest take moliwo odwoania przez
parlament Sowacji poszczeglnych ministrw. Wyraenie votum nieufnoci
konkretnemu ministrowi lub zoenie przez premiera wniosku do prezydenta
o odwoanie ministra skutkuje dymisj ministra. W takim przypadku, prezydent
powierza tymczasowo jednemu z pozostaych czonkw rzdu wykonywanie
funkcji ministra, ktry zosta odwoany (art. 116).
Premierem i ministrem moe zosta mianowany obywatel Sowacji, posiadajcy bierne prawo wyborcze do parlamentu (art. 110 i 111). Ustawodawca szeroko
1
Konstytucja Republiki Sowackiej z 1.09.1992 r., Ustawa . 460/1992 Zb., za: http://www.
nrsr.sk/default.aspx?sid=nrsr/dokumenty.
134
zastosowa rwnie zasad incompatibilitas czonek rzdu nie moe by posem, sdzi, nie ma prawa wykonywa innej patnej funkcji, zawodu lub dziaalnoci gospodarczej ani by czonkiem organu osoby prawnej, ktra wykonuje
dziaalno gospodarcz. Wyjtkiem jest dziaalno naukowa, pedagogiczna,
literacka, artystyczna oraz zarzdzanie wasnym majtkiem (art. 109).
Rzd jest zdolny do podejmowania decyzji, jeli obecna jest poowa jego
czonkw, a do przyjcia uchway rzdu wymagana jest zgoda ponad poowy
wszystkich czonkw rzdu (art. 118). Rzd obraduje kolegialnie w sprawach dotyczcych m.in.: projektw ustaw, rozporzdze, programu, kierunkach polityki
gospodarczej i socjalnej pastwa, budetu, umw midzynarodowych, amnestii,
polityki wewntrznej i zagranicznej, obronnej, w tym np. wysania wojsk poza
granice, ogoszenia mobilizacji, ogoszenia lub zakoczenia stanu wyjtkowego
(por. art. 119). Na posiedzeniach kolegialnych rzd decyduje rwnie o mianowaniu i odwoaniu funkcjonariuszy pastwowych (w ramach swoich kompetencji) i w sprawach dotyczcych udzielenia mu votum zaufania. Rzd ma prawo
inicjatywy ustawodawczej, a ustawy do wejcia w ycie wymagaj podpisu m.in.
premiera rzdu Sowacji (art. 87).
Jeden z kluczowych wyborw przy budowie nowego systemu, jakim jest okrelenie typu reimu, wybr midzy parlamentaryzmem a prezydencjalizmem lub
jedn z form porednich, na Sowacji wynika z tradycji konstytucjonalizmu czechosowackiego z okresu midzywojennego, dowiadcze pastwa socjalistycznego, a take rozwiza przyjtych po 1989 roku jeszcze w ramach pastwa czechosowackiego. Czerpanie wzorcw z tradycji byo zreszt zgodne z praktyk wikszoci
pastw regionu, ktre w przypadkach posiadania dowiadcze przedwojennych
zwizanych z demokratycznym systemem wadzy w okresie demokratycznej
transformacji odwoyway si do wczeniej stosowanych rozwiza2. Konstytucyjne rozwizania przyjte na Sowacji wskazuj na parlamentarny typ reimu,
ktry jednoczenie mona okreli mianem klasycznego z siln pozycj parlamentu3. Wadza wykonawcza (i to zarwno orodek prezydencki, jak i gabinet) zostaa
w tym przypadku wyranie osabiona wzgldem legislatury. Miano najsabszego
rzdu w Europie rodkowej sowacki gabinet zawdzicza gwnie rozwizaniom
pozwalajcym odwoa go w kadej chwili w drodze votum nieufnoci. Do zgoszenia wniosku potrzeba jedynie 1/5 oglnej liczby posw. Nawet w przypadku
jego odrzucenia, konstytucja nie ogranicza terminu zgoszenia kolejnego wniosku4.
2
Por. np. J. Wiatr, Europa pokomunistyczna. Przemiany pastw i spoeczestw po 1989 r.,
Warszawa 2006, s. 127 i n.
3
Por. np. A. Krouwel, B. Verbeek, Instytucje jako pola walki. Demokratyczne konsekwencje
budowania instytucji w systemach postkomunistycznych, [w:] J. Miklaszewska (red.), Demokracja w Europie rodkowej 198999, Krakw 2001, s. 345347.
4
J. Wojnicki, Parlamentaryzm czy semiprezydencjalizm spr o wybr formy ustroju,
[w:] T. Modawia (red.), Zagadnienia konstytucjonalizmu krajw Europy rodkowo-Wschodniej,
Warszawa 2003, s. 97.
135
Jednoczenie, trzeba pamita, i formalno-prawne rozwizania nie zawsze przesdzaj o pozycji instytucji i jej roli w systemie. Istotna jest w tym przypadku
przede wszystkim praktyka polityczna. Warto zatem przyjrze si, jak faktycznie
funkcjonoway sowackie gabinety.
2. Gabinety krajowe Sowacji w latach 19901992

Wybory tranzycyjne przeprowadzone w 1990 roku w Czechosowacji do parlamentu federacyjnego oraz odrbnie w Czechach i na Sowacji do parlamentw
krajowych przyniosy zwycistwo tzw. partii typu forum, rywali partii komunistycznych. W Czechach w wyborach do parlamentu krajowego wygrao zdecydowanie Forum Obywatelskie (49,5% gosw i 127 mandatw na 200 ogem). Na
Sowacji Spoeczestwo Przeciw Przemocy (Verejnost proti nsiliu, VPN) w wyborach do parlamentu krajowego otrzymao 29,3% gosw i 48 mandatw na
150 w sumie. Odmiennie ni w Czechach, gosy sowackich konkurentw partii
komunistycznej zostay rozbite, dobry wynik uzyska rwnie Ruch Chrzecijasko-Demokratyczny (Krestanskodemokratick hnutie, KDH) zdobywajc 19,2%
poparcia i 31 mandatw5. Po wyborach na Sowacji zosta powoany koalicyjny
gabinet, w skad ktrego weszy: Spoeczestwo Przeciw Przemocy (VPN), Ruch
Chrzecijasko-Demokratyczny (KDH) oraz Partia Demokratyczna (Demokratick strana, DS). Partie antykomunistycznej koalicji gabinetowej dysponoway w sumie 86 mandatami na 150. Na czele rzdu stan V. Meiar z VPN. Ju
w kwietniu 1991 roku spr (m.in. personalny)6 w onie VPN zakoczy si odejciem z niego i z rzdu V. Meiara. Byy ju premier powoa now parti Ruch
na Rzecz Demokratycznej Sowacji (Hnut za demokratick Slovensko, HZDS),
w ktrej skad weszli gwnie secesjonici z VPN.
Po odejciu V. Meiara zosta powoany nowy rzd w tym samym ukadzie koalicyjnym, na ktrego czele stan Jan arnogursky, lider KDH. Jednym z istotniejszych tematw w debacie politycznej w tym czasie bya kwestia przyszoci
pastwa federacyjnego7, majca zwizek z dawnym, cho nie zawsze artykuowanym podziaem socjopolitycznym w Czechosowacji typu: centrum peryferie8.
5
Za: O. Kreji, Nov kniha o volbch, Praha 2006, s. 272.

Por. M. Baraski, A. Czy, Sowacja, [w:] M. Baraski, E. Piaskownik (red.), Systemy polityczne pastw Europy rodkowej i Wschodniej, Katowice 2005, s. 360.
7
Problem narodowej tosamoci Sowakw by obecny w debacie politycznej praktycznie
od pocztku istnienia I Republiki, czyli od 1918 roku. Szerzej na ten temat np. R. Zenderowski,
Nad Tatrami byska si Sowacka tosamo narodowa w dyskursie politycznym w Republice
Sowackiej (19892004), Warszawa 2007, s. 220 i n.
8
T. Urubek, Vznam a postaven narodn orientovanch politickch subjekt v souasnm
slovenskm stranicko politickm systmu, [w:] B. Dank, P. Fiala (red.), Nacionalistick politick strany v Evrop, Brno 1999, s. 81 oraz: V. Hlouek, L. Kopeek, Koniktn demokracie, Brno
2004, s. 146150.
6
136
Problem ten na Sowacji sta si jedn z podstawowych osi wyznaczajcych pole

politycznej rywalizacji. Zwolennicy zachowania status quo, np. KDH czy VPN
byli jednoczenie uznawani za zwolennikw liberalnych reform gospodarczych,
ktrych inicjatorami byli gwnie czescy politycy. Odmienne pozycje zajy partie
typu Sowacka Partia Narodowa (Slovensk nrodn strana, SNS) czy powoana przez V. Meiara HZDS, ktre opowiaday si za suwerennoci Sowacji
lub konfederacj czesko-sowack. Jednoczenie krytykoway liberalne reformy
gospodarcze, podejmowane przez rzdy krajowe i rzd federalny.
Rozstrzygajce dla bytu pastwa federalnego okazay si wybory z 1992 roku.
W wyborach do parlamentu federacji na terenie Czech zwyciya Obywatelska
Partia Demokratyczna (Obansk demokratick strana, ODS) V. Klausa, ktra
do elekcji posza z hasem: albo pastwo federacyjne, albo podzia pastwa,
natomiast na terenie Sowacji HZDS mobilizujca poparcie dziki odwoaniu
si do nastrojw nacjonalistycznych i poczucia krzywdy Sowakw, dajca suwerennoci i podmiotowoci prawnomidzynarodowej Sowacji9. Wsppraca
obydwu tych podmiotw na poziomie parlamentu federalnego okazaa si niemoliwa. 17 lipca 1992 roku Sowacka Rada Narodowa przyja deklaracj suwerennoci, a we wrzeniu konstytucj Republiki Sowackiej. Z dniem 1 stycznia
1993 roku przestaa istnie Czechosowacja, a w lutym 1993 roku zniesiona zostaa unia walutowa.
3. Gabinety Republiki Sowackiej 19932008

3.1. Gabinety w epoce meiarowskiej
Po wspomnianych wyborach w 1992 roku, najwiksz liczb mandatw w parlamencie krajowym Sowacji dysponowaa HZDS na czele z V. Meiarem. Ten
te polityk stan powtrnie na czele jednopartyjnego rzdu wspartego niemale
poow gosw w parlamencie (74:150). Mniejszociowy rzd otrzyma w parlamencie poparcie ze strony posw niezalenych oraz Sowackiej Partii Narodowej (Slovensk nrodn strana, SNS), ktrej lider L. ernk wszed do rzdu,
cho formalnie koalicja z jego parti zostaa zawizana wycznie na poziomie
parlamentarnym. Kolejnym wsparciem parlamentarnym dla gabinetu V. Meiara pyno ze strony postkomunistycznej Partii Demokratycznej Lewicy (Strana
demokratickej lavice, SDL)10.
Nieformalnie koalicyjny charakter gabinetu sta si jedn z przyczyn jego
upadku. W marcu 1993 roku liderzy SNS i SDL wystpili z daniem podpisania
9
Por. R. Zenderowski, op.cit., s. 232; K. Vodika, L. Cabada, Politick systm esk republiky, Praha 2003, s. 124 i n.
10
L. Kopeek, System partyjny Sowacji, [w:] A. Antoszewski, P. Fiala, R. Herbut, J. Sroka,
(red.), Partie i systemy partyjne Europy rodkowej, Wrocaw 2003, s. 178.
137
ocjalnej umowy koalicyjnej. Poniewa te postulaty nie zostay zrealizowane,

dymisj zoy lider nacjonalistycznej SNS, L. ernk, a partie narodowa i lewicowa wstrzymay swoje poparcie dla gabinetu. Rzd utraci tym samym wikszo parlamentarn. Dodatkowo sytuacj gabinetu wobec parlamentu pogarszaa trwajca fragmentaryzacja klubu poselskiego HZDS. Klub i parti opucia
grupa skupiona wok M. Kaki, ktra utworzya Sowacki Alians Demokratyczny (Aliancie demokratov Slovenskej republiky, ADS). Prb wyjcia z kryzysu byo powoanie w listopadzie 1993 roku formalnie ju koalicyjnego rzdu
HZDS i SNS. Nie powstrzymao to jednak rozamw w partii dominujcej. HZDS
opucia kolejna grupa dziaaczy na czele z J. Moravkiem tworzc Alternatyw
Politycznego Realizmu (Alternatva politickho realizmu, APR). Przyczyn tych
rozsta by przede wszystkim autorytarny styl uprawiania polityki przez V. Meiara. Secesje nie ominy rwnie wsprzdzcej SNS, ktr opuci jej byy
lider L. ernk, tworzc Parti Narodowo-Demokratyczn (Nrodno-demokratick strana, NDS).
Trwanie gabinetu zostao przerwane po wystpieniu prezydenta Sowacji
M. Kova i prezentacji jego raportu o stanie pastwa w marcu 1994 roku. Reakcj na raport prezydenta byo zgoszenie i przegosowanie przez parlament votum nieufnoci dla rzdu.
W marcu 1994 roku powoany zosta nowy rzd Jozefa Moravka. Koalicyjny
gabinet tworzyy partie wywodzce si z HZDS ADS i APR, ktre utworzyy
ostatecznie Uni Demokratyczn (Demokratick nia, D) oraz postkomunistyczna SDL, chadecki KDH i narodowa NDS. Rzd dysponowa rwnie parlamentarnym poparciem partii mniejszoci wgierskiej. T nieco egzotyczn koalicj spaja krytyczny stosunek do byego premiera i jego autorytarnego stylu
rzdzenia. Wybory przedterminowe byy jednak konieczne.
Elekcja z 1994 roku po raz kolejny przyniosa zwycistwo HZDS, ktry zdoby
35% gosw i 61 mandatw. Misja formowania gabinetu powierzona zostaa liderowi najsilniejszej formacji V. Meiarowi. W skad rzdu weszy: wspomniany
Ruch na Rzecz Demokratycznej Sowacji oraz partie ekstremalne, reprezentujce
obydwa bieguny politycznego spektrum: lewicowe Stowarzyszenie Robotnikw
Sowacji (Zdruenie robotnkov Slovenska, ZRS) J. uptka oraz dowiadczona ju we wsppracy z HZDS Sowacka Partia Narodowa (Slovensk nrodn strana, SNS) J. Sloty. W sumie koalicja gabinetowa dysponowaa poparciem
83 gosw w 150-osobowym parlamencie.
Funkcjonowanie IV gabinetu V. Meiara to czas powanych kryzysw politycznych na Sowacji. Kryzysw wywoanych zreszt gwnie polityk rzdu,
a zwaszcza premiera. Funkcjonowanie tego gabinetu wizao si z ograniczaniem swobd obywatelskich na Sowacji. Silna pozycja rzdu wspartego poparciem stabilnej wikszoci parlamentarnej pozwolia V. Meiarowi na ograniczanie praw opozycji, usuwanie z parlamentu posw, ktrzy odeszli z partii
rzdzcych (HZDS i SNS), monopolizacj dostpu do rodkw masowego prze138
kazu11. Wwczas take polityka zagraniczna rzdu doprowadzia do opnienia (wzgldem pozostaych pastw grupy wyszehradzkiej) wejcia Sowacji do
NATO, a i akcesja do Unii Europejskiej przestaa by rzdowym priorytetem.
Osabiona i rozbita na pocztku kadencji opozycja nie stanowia przeciwwagi
dla rzdzcej koalicji. W opozycji do rzdu ustali ponownie sw pozycj take
prezydent Michal Kova. I wanie napicia midzy dwoma orodkami wadzy
wykonawczej wywoyway najpowaniejsze kryzysy w tym okresie. W sierpniu
1995 roku zosta porwany syn prezydenta Michal Kova junior. Syna prezydenta
przewieziono do Austrii, gdzie zosta aresztowany. Odpowiedzialno za porwanie skadano na sowackie tajne suby i wizano z osob premiera, ale ledztwo
w tej sprawie umorzono12. Nie by to jedyny wtek wojny na grze. rodki na
funkcjonowanie kancelarii prezydenta zostay ograniczone, prowadzono wojn
nerww parlament, zdominowany przez koalicj gabinetow kilkakrotnie domaga si ustpienia prezydenta, zarzucajc mu m.in. zdrad stanu.
Bilans rzdw koalicji z lat 19941998 wskazuje, e demokratyzacja systemu
politycznego Sowacji zostaa zahamowana, a wrcz cofnita. Przejawem tych
procesw byo m.in.:
ograniczanie wolnoci sowa, swobody zrzeszania si13, monopolizacja dostpu do mediw przez partie rzdzce, czy te usuwanie zbuntowanych
posw z parlamentu;
wykorzystanie tajnych sub i bezprawnych metod dziaania m.in. w konikcie z innym konstytucyjnym orodkiem wadzy (prezydentem);
ograniczanie praw mniejszoci narodowych14, przy wtrze nacjonalistycznej retoryki partii rzdzcych.
Naley jednak doda, e rzd w pierwszych latach swego funkcjonowania
odnotowa sukcesy w polityce gospodarczej: spadao bezrobocie, prywatyzacja
w wersji sowackiej (bliskiej uwaszczeniu promeiarowskich kadr menaderskich) zdawaa si przynosi podane efekty, rosy pace, a inacja pozostawaa na niskim poziomie. Dobre efekty gospodarcze przynosia wsppraca z Rosj i moliwo zakupu przez Sowacj surowcw po preferencyjnych cenach15.
11
Relacje midzy rzdem V. Meiara a mediami masowymi opisuje m.in. P. Skowera, Upolitycznienie mediw w Czechach i na Sowacji, [w:] B. Dobek-Ostrowska (red.), Media masowe
w demokratyzujcych si systemach politycznych, Wrocaw 2006, s. 121124.
12
Por. R. Wasilewska, Sowacja, [w:] Europa rodkowo-Wschodnia 1996, Warszawa 1999,
s. 187188.
13
Jedn ze spektakularnych prb ograniczania wolnoci sowa byo przegosowanie kontrowersyjnej ustawy o zmianach w kodeksie karnym, ktrej zapisy umoliwiay skazanie na kar wizienia za organizowanie publicznych akcji zmierzajcych do zburzenia adu konstytucyjnego, czy
szerzenia faszywych informacji o Sowacji. Ustawa nie zostaa jednak podpisana przez prezydenta, za: R. Wasilewska, op.cit., s. 188, 192193.
14
Wyrazem tej polityki bya m.in. tzw. ustawa jzykowa, ktra obowizywaa od 1997 roku.
Zgodnie z ni wprowadzono zakaz uywania w kontaktach urzdowych jzykw mniejszoci.
15
R. Wasilewska, op.cit., s. 1901991.
139
Sytuacja zmienia si pod koniec kadencji. W latach 19971998 wzroso bezrobocie, osigajc poziom 15,6%, wzrs decyt w handlu zagranicznym, w tym decyt w rozliczeniach z Rosj. Nadcigajcy kryzys udao si jednak rzdowi ukry
przed wyborami. Jego koszty miay obciy kolejn ekip rzdow16.
Prbom koncentrowania peni wadzy w rkach jednego orodka nie moga
si skutecznie sprzeciwi rozdrobniona opozycja. Prby jej jednoczenia nastpiy
dopiero na pmetku kadencji rzdu V. Meiara, w padzierniku 1996 roku. Zjednoczy si wwczas blok partii liberalnych i chadeckich. Ruch ChrzecijaskoDemokratyczny (Krestanskodemokratick hnutie, KDH), Unia Demokratyczna
(Demokratick nia, D) oraz Partia Demokratyczna (Demokratick strana,
DS) podpisay porozumienie, nazywane Bkitn (niebiesk) koalicj. Konsolidowaa si rwnie mniejszo wgierska, zjednoczona podsycanymi przez rzd
nastrojami nacjonalistycznymi.
3.2. Gabinety bkitnej opozycji 19982006

Po wyborach 1998 roku, w ktrych partia V. Meiara HZDS po raz kolejny uzyskaa najwiksz liczb mandatw w parlamencie (43 na 150 w sumie), sytuacja
na scenie parlamentarnej diametralnie si zmienia. Powoany zosta antymeiarowski koalicyjny rzd dotychczasowej opozycji na czele z Mikulaem Dzurind,
liderem Sowackiej Koalicji Demokratycznej (Slovensk demokratick koalicja, SDK). Oprcz SDK (komitetu wyborczego bkitnej koalicji i partii lewicowych Sowackiej Partii Socjaldemokratycznej (Socilnodemokratick strana
Slovenska, SDSS) i Partii Zielonych (Strana zelench Slovenska, SZS)17 koalicj
gabinetow tworzyy dwie partie lewicowe: zreformowana postkomunistyczna
Partia Lewicy Demokratycznej (SDL) i Partia Porozumienia Obywatelskiego
(Strana obcianskeho porozumienia, SOP) oraz partie mniejszoci wgierskiej
zjednoczone w Partii Koalicji Wgierskiej (Strana maarskej koalcie, SMK).
Budow tak szerokiej i zrnicowanej pod wzgldem ideologicznym koalicji
uatwiao zredukowanie liczby podziaw politycznych do waciwie jednego
stosunku do byego premiera V. Meiara. Koalicja dysponowaa w Narodowej
Radzie wikszoci 2/3 gosw, co stanowio ilo potrzebn do zapowiadanej
zmiany konstytucji wprowadzenia bezporednich wyborw prezydenckich
i, tym samym, ostatecznego rozwizania problemu niemonoci dokonania wyboru prezydenta przez parlament18.
16
Za: P. Ukielski, Sowacja, [w:] Europa rodkowo-Wschodnia 19971998, Warszawa 2000,

s. 196198.
17
Koalicja wyborcza SDK wobec zmiany systemu wyborczego i wprowadzenia rozwiza dyskryminujcych koalicje wyborcze zarejestrowaa si w wyborach w 1998 r. jako partia wyborcza,
za: L. Kopeek, System partyjny, s. 182.
18
Szerzej np. P. Ukielski, Sowacja, [w:] Europa rodkowo-Wschodnia 1999, Warszawa
2001, s. 177179.
140
Gwne cele polityki gabinetu M. Dzurindy koncentroway si wok kwestii

gospodarczych i polityki zagranicznej. W sferze gospodarczej, reformy zaproponowane przez rzd (m.in. redukcja podatkw od osb prawnych) zaczy przynosi efekty ju w 2001 roku. Zmniejszono inacj, wzrs PKB, zaczy rosn
pace realne, podniesiony zosta poziom zatrudnienia, cho jednoczenie take
bezrobocia. Takie sprzenie wskanikw nastpio w wyniku wejcia na rynek
pracy rocznikw z wyu demogracznego. W sferze polityki zagranicznej Sowacja wrcia do pierwotnych priorytetw integracji ze strukturami NATO i UE.
I stosunkowo szybko zacza, przynajmniej w kwestii akcesji do UE, nadrabia
opnienia spowodowane polityk rzdu V. Meiara19.
Zrnicowanie ideologiczne wielkiej opozycji prowadzio do szeregu koniktw w jej onie. Rnice zda ujawniay si praktycznie od pocztku trwania
koalicji, ich wyrazem byo np. poparcie przez cz posw koalicyjnej SD wniosku o votum nieufnoci dla rzdu zgoszonego przez opozycyjny HZDS w 2000
roku. Konikty pogbiy si po fragmentaryzacji w 1999 i 2000 r. dominujcego w koalicji podmiotu, SDK. W efekcie tego procesu w parlamencie powstao dodatkowych pi klubw: Sowackiej Unii Chrzecijasko-Demokratycznej
(Slovensk demokratick a kresansk nia, SDK) nowej partii premiera
M. Dzurindy, D (szybko zreszt wchonitej przez SDK), KDH, DS, SZS.
Jednak nie tylko podmiot inicjujcy koalicj uleg fragmentaryzacji. Podobna
sytuacja miaa miejsce take w SD, partii zreformowanych postkomunistw,
w ktrej od pocztku jej istnienia (1991 roku) cieray si dwa nurty: konserwatywny (reprezentowany m.in. przez J. Migaa) oraz reformatorski (z przedstawicielami P. Weissem, B. Schmoegnerov). W 2001 roku konserwatyci przejli
ostatecznie wadz w partii i przeprowadzili czyszczenie funkcji pastwowych
z nieprzychylnego im skrzyda20. W wyniku tych rozgrywek, parti opucio wielu
reformatorw, ktrzy powoali wasn formacj Alternatyw Socjaldemokratyczn (Socialnodemokratick alternatva, SDA). Ponadto, w 1999 roku szeregi
partii opuci jeden z jej popularnych czonkw, Robert Fico, ktry zaoy swj
wasny podmiot pod nazw SMER (Kierunek).
Na efektywno gabinetu M. Dzurindy wpywao, wspomniane wczeniej,
zrnicowanie programowe partii tworzcych rzd, ale take konikty personalne. Gwne kwestie, wok ktrych rozgryway si konikty destabilizujce
gabinet dotyczyy rywalizacji midzy partiami prawicowymi, stosunku do mniejszoci wgierskiej i relacji z opozycj.
O przywdztwo na prawicy rywalizoway ze sob partie do niedawna zjednoczone w koalicji SDK podmiot M. Dzurindy SDK oraz J. arnogurskiego
(minister sprawiedliwoci) KDH. Jeden z przykadowych koniktw dotyczy np.
obsadzenia stanowiska szefa resortu spraw wewntrznych, oprnionego przez
19
20
P. Ukielski, Sowacja, [w:] Europa rodkowo-Wschodnia 2000, Warszawa 2002, s. 198199.

Idem, Sowacja, [w:] Europa rodkowo-Wschodnia 20012002, Warszawa 2004, s. 208.
141
L. Pittnera, ktremu zarzucano brak kompetencji. Rozgrywk o to, ktra z partii

ma prawo do obsadzenia wakatu, wygraa ostatecznie partia premiera, SDK, co
potwierdzao dominujc pozycj tego nowego podmiotu w koalicji.
Przesilenie stosunku do mniejszoci wgierskiej (w rzdzie reprezentowanej
przez SMK) nastpio w 2001 r. i wywoane byo reform samorzdow. Przyjte
rozwizania zwaszcza zakadany ksztat krajw (wojewdztw) byy niekorzystne dla mniejszoci wgierskiej, ktra zagrozia zerwaniem koalicji. Ostatecznie jednak SMK zdecydowaa o pozostaniu w rzdzie21.
Relacje z opozycj, a zwaszcza z niedawnym rywalem HZDS V. Meiara,
ksztatoway si rnorodnie. O ile konserwatywno-chadeckie skrzydo koalicji
byo zdecydowanie wytrwae na swych antymeiarowskich pozycjach, wyomy
pojawiy si na lewym skrzydle. Dowiody tego wybory samorzdowe do sejmikw wojewdztw i bezporednie wybory upanw (przewodniczcych zgromadze), ktre miay miejsce w grudniu 2001 roku. Partie lewicowe (SD i SOP)
oraz SMER wziy w nich udzia w koalicji z HZDS, rywalizujc z centroprawic
(SDK, KDH, SMK, DS, ANO). Do wyborw parlamentarnych pozostawao jednak zbyt mao czasu, by ten fakt mia wpyn destrukcyjnie na koalicj gabinetow, ale by wyrazem pewnych koniktw w jej onie.
Wybory parlamentarne w 2002 roku przyniosy kilka zaskakujcych wynikw. Wygra je HZDS, otrzymujc 19,5% poparcia i 36 mandatw w parlamencie. Na drugim miejscu znalaza si SDK z 15,09% poparcia i 28 mandatami.
Ten stosunkowo dobry wynik partii premiera M. Dzurindy oraz sabszy ni si
spodziewano wynik pragmatycznego SMER-u R. Fico (13,46%; 25 mandatw)
umoliwiy powoanie gabinetu z wyczeniem zarwno HZDS, jak i SMER. Zanim jednak do tego doszo, prezydent R. Schuster powierzy misj tworzenia
gabinetu V. Meiarowi. Negocjacje te zakoczyy si askiem, partia HZDS nadal bya marginalizowana w parlamencie. Wwczas tek premiera powierzono
M. Dzurindzie. Drugi gabinet M. Dzurindy powsta ju w padzierniku 2002
roku. W skad koalicji rzdowej weszy: SDK, SMK, KDH oraz nowa centrowa
partia Przymierze Nowego Obywatela (Aliancia novho obana, ANO). Jeden
z ministrw reprezentowa take pozaparlamentarn DS22. Jego wejcie do gabinetu rekomendowaa SDK.
Koalicja na pocztku kadencji dysponowaa poparciem 78 posw w 150-osobowej Radzie Narodowej. Ze wzgldu na jej rozmiar, a take prol ideologiczny
(centroprawicowy) mona j okreli jako minimalnie zbien zwycisk koalicj.
21
Ibidem, s. 205 i n.
Partia Demokratyczna (DS) przed wyborami zawizaa koalicj wyborcz z Uni Demokratyczn (D), ale kilka dni przed elekcj, spodziewajc si sabego wyniku zrezygnowaa ze
startu. Przewodniczcy partii zawar porozumienie z SDK i zaapelowa do swoich zwolennikw
o gosowanie na SDK. Te fakty stay si podstaw powyborczej wsppracy obydwu partii. Por.
P. Ukielski, Sowacja, [w:] Europa rodkowo-Wschodnia 20012002, Warszawa 2004, s. 211.
22
142
Gwne zadania drugiego gabinetu Dzurindy wizay si z kontynuowaniem

stara o czonkostwo Sowacji w strukturach Unii Europejskiej i NATO. Wysiki zakoczyy si zreszt sukcesem, Sowacja znalaza si w pierwszej grupie
pastw przyjtych do UE w 2004 roku23, w tym samym roku nastpio przyjcie
do NATO. Okres drugiej kadencji M. Dzurindy to take czas bardziej miaych
reform gospodarczych m.in. prywatyzacji, wprowadzenia 19% podatku liniowego, ograniczenia wydatkw socjalnych, reformy emerytur i suby zdrowia
(wprowadzenie czciowej odpatnoci za opiek medyczn).
Rzd, posiadajcy na progu 4-letniej kadencji minimaln wikszo, utraci j ju po ptora roku swojego funkcjonowania. Z klubu parlamentarnego
SDK, w ramach protestu przeciwko stylowi uprawiania polityki przez premiera
M. Dzurind, odesza cz posw. W wyniku burzliwych secesji klub straci piciu posw, a gabinet utraci wikszo parlamentarn. Skomplikowane okazay si rwnie losy klubu i partii ANO, prowadzonej przez magnata medialnego
i waciciela prywatnej telewizji Markiza P. Rusko. W 2005 roku, korzystajc
z osabienia pozycji lidera P. Rusko24 w partii, ujawnia si wewntrzna opozycja, ktra doprowadzia do rozamu. P. Rusko utraci tek ministra i wicepremiera, ANO ze swych szeregw usuna secesjonistw, ale sama zostaa z kolei
usunita z koalicji rzdowej. Do koalicji gabinetowej weszli w jej miejsce secesjonici (jednak jako reprezentanci ANO, co wydaje si nieco kuriozalnym rozwizaniem). Mimo zapobiegawczych dziaa premiera M. Dzurindy, kryzys gabinetowy i przedterminowe wybory staway si realnym zagroeniem. Sposobem
na zaegnanie kryzysu stao si uzyskanie przez premiera M. Dzurind poparcia
posw opozycji, w tym z opozycyjnego HZDS, prbujcego zmieni swj wizerunek i zwikszy swj potencja koalicyjny25. Ten proceder, barwnie okrelony
przez R. Fico lidera SMER-u mianem prostytucji politycznej z przyjmowaniem
wysokich apwek w tle, budzi take wtpliwoci wczesnego prezydenta I. Gaparovia, ktry zapowiedzia wyjanienie metody zaegnania kryzysu koalicyjnego przez rzd26. Dodatkowo, w lutym 2006 roku koalicj opuci KDH, po tym
jak na posiedzeniu rzdu odrzucono proponowan przez parti ustaw o klauzuli
sumienia27. Przesdzio to o skrceniu kadencji i ogoszeniu przedterminowych
wyborw w czerwcu 2006 roku.
23
Ibidem, s. 214220.
Pozycj t osabia informacja o zacigniciu przez niego dugu ju podczas penienia funkcji w rzdzie.
25
Por. P. Ue, Slovakia, European Journal of Political Research 2006, No. 78, vol. 45,
ss. 12551257 oraz: M. Ryb, The Parliamentary Election in Slovakia, June 2006, Electoral
Studies 2007, vol. 26, s. 700.
26
Za: P. Ukielski, Sowacja, [w:] Europa rodkowo-Wschodnia 2005, Warszawa 2008,
s. 237238.
27
Klauzula sumienia miaa umoliwia osobom wierzcym odrzucenie wykonywania sprzecznych z ich wiar czynnoci zawodowych, za: T. Grabiski, Jak drog pjdzie dzi Sowacja, Gazeta Wyborcza 17.06.2006 r., http://wyborcza.pl/1,86742,3421393.html.
24
143
3.3. Po bkitnej koalicji

Wybory w 2006 roku przyniosy zapowiadan w sondaach zmian i zwycistwo
SMER-u R. Fico. Partia R. Fico zdobya 29,14% gosw i 50 madatw, na drugim
miejscu uplasowaa si rzdzca dotd SDK-DS z poparciem 18,35% i 31 mandatami. Dobry wynik i po 20 mandatw uzyskay rwnie: wgierska koalicja
SMK (11,68% poparcia) oraz partia J. Sloty SNS (11,73% poparcia). Partia S-HZDS V. Meiara zdobya 15 mandatw (8,79% poparcia), natomiast chadecka
KDH 14 (poparcie: 8,31%). Najwiksz wyborcz porak odniosa ANO uzyskujc jedynie 1,42% gosw28.
Po wyborach misja tworzenia rzdu powierzona zostaa liderowi zwyciskiej
partii SMER R. Fico. I cho rozwaano rne warianty koalicyjne, a sam Fico
podkrela, e jego partia ze wzgldu na swj pragmatyzm jest otwarta na sojusze
gabinetowe z kad stron sceny partyjnej, koalicj zawizay ostatecznie SMER,
SNS i S-HZDS. Ten gabinetowy sojusz, jednoczcy populistw i nacjonalistw,
ktry okreli mona jako minimalnie zbien zwycisk koalicj, od pocztku
budzi obawy ze strony struktur UE. Zagroeniem wydawa si powrt do wadzy
V. Meiara i J. Sloty, przewidywane cofnicie reform wprowadzonych w okresie rzdw bkitnej koalicji, powrt do nacjonalistycznej retoryki i naruszania
praw mniejszoci narodowych29. Obawy rozwiewa sam premier, zapowiadajc
e V. Meiar i J. Slota do rzdu nie wejd, a praw mniejszoci narodowych bdzie strzeg wiceminister ds. mniejszoci narodowych, osoba narodowoci wgierskiej.
Te zapewnienia nie uspokoiy jednak czci politykw europejskich. Za ksztat
koalicji rzdowej partia R. Fico zapacia usuniciem jej z grupy Europejskich Socjalistw (PSE) w Parlamencie Europejskim.
Wprawdzie nadal trwaj rzdy koalicji SMER, SNS, HZDS, ale mona pokusi si o bilans dwch pierwszych lat jej funkcjonowania. Programowa blisko,
jak si wydaje, nie oznaczaa cakowitego wyeliminowania koniktw i przesile
wewntrzgabinetowych, cho miay one gwnie charakter personalny (np. spr
o obsad stanowisk w Sowackiej Subie Informacyjnej midzy SMER-em
a wspkoalicjantami w 2007 roku), a nie programowy. Wydarzeniem, ktre
mogo powanie zagrozi koalicji bya tzw. afera gruntowa, ktra wybucha w listopadzie 2007 roku, zwizana ze sprzeda za bezcen pastwowych gruntw
prywatnej rmie. W jej wyniku premier zada dymisji ministra rolnictwa z S-HZDS. W odwecie S-HZDS zadaa gowy przewodniczcego parlamentu,
jednego z liderw SMER. Ostatecznie, konikt zaegnano, a przewodniczcy
parlamentu nie zosta odwoany.
28
Za: http://www.statistics.sk/nrsr_2006/slov/obvod/results/tab4.jsp oraz http://www.

statistics.sk/nrsr_2006/slov/obvod/results/tab3.jsp.
29
Por. np. P. Manowiecki, Mecziar wraca, Gazeta Wyborcza 01.07.2006 r., http://wyborcza.pl/1,86742,3453684.html.
144
Powaniejsze pola koniktw tworzone s jednak poza koalicj gabinetow.

Debat publiczn zdominoway przede wszystkim dwa z nich spr wok mediw oraz relacje z mniejszociami narodowymi.
Wojn z mediami premier R. Fico toczy praktycznie od pocztku swojej kadencji i wikszo prywatnych i opiniotwrczych mediw nie jest mu przychylna.
Apogeum tej rozgrywki byo wprowadzenie zmian do ustawy o prawie prasowym
przyjtych na pocztku 2008 roku. W ich efekcie media masowe s zmuszone zamieci informacj pochodzc od kadej osoby i instytucji, o ktrej bya mowa
w materiaach medialnych, nawet jeli zamieszczane informacje byy prawdziwe.
Opozycja, rodowiska twrcze, OBWE krytykoway t ustaw, stwierdzajc, i
zmiany pozwalaj praktycznie zablokowa prac dziennikarzy. Na znak protestu, w marcu sze czoowych gazet sowackich zostao wydanych z pust stron
tytuow30.
Kolejne z pl koniktw wie si ze stosunkami z mniejszoci wgiersk.
Po ukonstytuowaniu si gabinetu o wyranie nacjonalistycznym prolu nastpia radykalizacja take rodowisk reprezentujcych mniejszo wgiersk, czego
przejawem by np. wybr Pala Csakyego na przewodniczcego SMK. Nowy przewodniczcy w sierpniu 2007 roku wyda owiadczenie o koniecznoci wypaty
odszkodowania dla wgierskich oar dekretw czechosowackiego prezydenta
E. Benesza31. Reakcj ze strony rzdu bya deklaracja potwierdzenia dekretw
E. Benesza, co zreszt przegosowa sowacki parlament we wrzeniu 2007 roku32. Konikt wewntrzny, podsycany nacjonalistyczn retoryk J. Sloty z SNS,
sta si w efekcie przyczyn powanych napi na arenie midzynarodowej w relacjach Sowacji z Wgrami.
Wskazanym koniktom towarzyszyy take sukcesy, zwaszcza gospodarcze.
W latach 20072008 Sowacja odnotowaa 10% wzrost PKB, a w styczniu 2009
roku wprowadzia euro. Niewiadome pozostaj jednak jeszcze skutki kryzysu gospodarczego, ktry na przeomie 2008 i 2009 roku sta si dotkliwy dla pastw
europejskich.
30
W listopadzie 2009 r. z tego prawa skorzysta zreszt sam premier, domagajc si od Dziennika SME zamieszczenia swoich wspomnie z okresu komunizmu, patrz: L. Palata, Sowacka
gazeta zmuszona do publikacji artykuu premiera, Gazeta Wyborcza 23.11.2009 r., http://
wyborcza.pl/1,86742,7280625,slowacka_gazeta_zmuszona_do_publikacji_artykulu_premiera.
html; por te: M. Tdov, Fico poruil slovo, vyuil prvo na odpove, SME 20.11.2009 r.,
http://www.sme.sk/c/5117961/co-porusil-slovo-vyuzil-pravo-na-odpoved.html; oraz: Odpoved
Roberta Fica, SME 21.11.2009 r., http://dennik.sme.sk/vydanie/20091121/.
31
Dekrety E. Benesza pozbawiay m.in. sowackich Wgrw obywatelstwa i majtkw, co byo
spowodowane udzieleniem przez cz z nich poparcia w czasie II wojny wiatowej dla reimu
A. Hitlera.
32
M. Szimeczka, Sowacja i Wgry powrt nacjonalizmu, Gazeta Wyborcza 29.10.2007 r.,
http://wyborcza.pl/1,86742,4619495.html.
145
Podsumowanie
Prbujc dokona podsumowania zasad funkcjonowania gabinetw na Sowacji naley wyranie oddzieli gabinety powoane w latach 19901992, w okresie
pastwa federacyjnego Czechosowacji oraz w okresie niepodlegoci Sowacji.
Na Sowacji powoywane s przewanie gabinety koalicyjne (8 na 9 przypadkw)
o zrnicowanym statusie. Pomijajc liczne rekonstrukcje sowackich gabinetw
(wystpujce w okresie czechosowackim, a zwaszcza sowackim), od 1990 do
1993 roku na Sowacji uformowano trzy gabinety krajowe, kady o odmiennym
charakterze. Pierwszy (I gabinet V. Meiara) mia charakter koalicji wikszociowej, drugi (gabinet J. arnogurskiego) koalicji mniejszociowej, za trzeci
(II gabinet V. Meiara) rzdu jednopartyjnego, mniejszociowego. W okresie
niepodlegoci Sowacji, od 1993 roku utworzono sze gabinetw i miay one
przewanie charakter koalicji wikszociowej. Od tej reguy s dwa wyjtki
wspomniany wczeniej funkcjonujcy do jesieni 1993 roku mniejszociowy
jednopartyjny rzd V. Meiara oraz drugi gabinet M. Dzurindy, ktry utraci
wikszo w parlamencie w 2003 roku, cho zdoa przetrwa (pomijajc jego
rekonstrukcje) niemale do koca kadencji (zob. tabela 1).
Ogem w gabinetach byo reprezentowanych 16 podmiotw (w tym jeden
o charakterze koalicji wyborczej), przy czym cz z nich to podmioty powstae
w wyniku rozamw partii rzdzcych i zyskujcych udziay w gabinecie w trakcie
trwania kadencji (zob. tabela 1 i 2).
Funkcjonowanie gabinetw na Sowacji utrudnia fakt znacznej fragmentaryzacji parlamentu, a zwaszcza fragmentaryzacji prawej strony politycznego
spektrum. Podziay koalicji wyborczych oraz klubw poselskich na arenie parlamentarnej nale do staych zjawisk w rzeczywistoci sowackiej. Przykadowo,
midzy 1998 a 2002 rokiem liczba partii reprezentowanych w parlamencie wzrosa z 6 do 16, a w latach 20022006 z 7 do 1433.
Niestabilno sceny parlamentarnej oddziauje na charakter gabinetw.
W wikszoci przypadkw sowackie gabinety byy wspierane w parlamencie
przez wraliwe, minimalnie zwyciskie koalicje, stale zagroone utrat poparcia
parlamentarnego. Fakt zawizywania tego typu koalicji zwiksza potencja szantau politycznego partii dopeniajcych, a osabia pozycj partii inicjujcej. W tak
turbulentnym partyjnym i parlamentarnym rodowisku moliwe jest jednak
trwanie i poszukiwanie poparcia, choby i egzotycznego. Przykad potwierdzajcy te sowa zosta przytoczony wczeniej takie byy losy II rzdu M. Dzurindy
traccego poparcie z racji odejcia posw z partii inicjujcej koalicj. Rzadko
rwnie si zdarza obalenie sabego z racji zapisw konstytucyjnych gabinetu. Taki zabieg uda si raz, w 1994 roku, kiedy odwoany w wyniku votum
33
Za: M. Ryb, Powered by the State: The Role of Public Resources in Party Building in
Slovakia, Journal of Communist Studies and Transition Politics 2006, No. 3, Vol. 22.
146
Tabela 1. Skad partyjny koalicji gabinetowych na Sowacji

w latach 19902009
Gabinet
Skad
Charakter
I rzd V. Meiara
(19901991)
VPN; KDH; DS
koalicja wikszociowa
Rzd J. arnogurskiego
(19911992)
VPN; KDH; DS
koalicja mniejszociowa
II rzd V. Meiara
(199211.1993)
HZDS
gabinet jednopartyjny mniejszociowy
III rzd V. Meiara

(11.199303.1994)
HZDS, SNS
koalicja zbiena minimalnie zwyciska
Rzd J. Moravka
(03.199412.1994)
SDL; KDH;
D (ADS; APR); NDS
koalicja mniejszociowa
IV rzd Meiara
(19941998)
HZDS, ZRS, SNS
I rzd Dzurindy
(1998padziernik 2002)
SDK (SDK; KDH; DS, D, SZS);

SMK; SDL (SDL, SDA)
koalicja wikszociowa
II rzd Dzurindy
(padziernik 20022006)
SDK; KDH; ANO; SMK
koalicja zbiena minimalnie zwyciska;

od 2003 roku koalicja
mniejszociowa
I rzd R. Fico
SMER, SNS, S-HZDS
rdo: opracowanie wasne; por.: W. Sok, R. Serej, System polityczny Sowacji, [w:] W. Sok,
M. migrodzki (red.), Systemy polityczne pastw Europy rodkowej i Wschodniej, Lublin 2005,
s. 500 oraz: F. Mller-Rommel, K. Fettelschoss, P. Harest, Party government in Central Eastern
European democracies: A data collection (19902003), European Journal of Political Research
2004, Vol. 43.
nieufnoci zosta rzd V. Meiara. Przegosowanie votum nieufnoci byo zreszt

wwczas moliwe dziki kolejnym secesjom politykw z HZDS.
Wskazanie wzorcw formowania koalicji przy zastosowaniu kryterium programowego i prolu ideologicznego partii wchodzcych w skad poszczeglnych
gabinetw nie jest atwe. Problem stwarza przede wszystkim fakt dominacji na
Sowacji sytuacyjnych podziaw okrelajcych ramy rywalizacji midzypartyjnej, parlamentarnej i gabinetowej. W latach 19932002, podziay ideologiczne
zostay przesunite na dalszy plan, a kierunki strategii partii politycznych wyznacza stosunek do V. Meiara i jego partii HZDS, pozwalajcy odrni partie
pro-meiarowskie od anty-meiarowskich. Funkcjonowanie tego podziau umoliwio np. w 1998 roku utworzenie szerokiej koalicji rzdowej o charakterze antymeiarowskim, mimo zwycistwa HZDS w wyborach parlamentarnych.
Pomimo wskazanych uwarunkowa i dokonujc pewnych uproszcze, w przypadku Sowacji mona wskaza dwa gwne warianty budowania koalicji gabine147
towych. Pierwszy z nich to sojusz partii niestandardowych34 lub inaczej narodowo-populistycznych, drugim za partii o prolu liberalnym. I cho zmieniany
jest czsto skad gabinetw (partie dopeniajce), to mona mwi o powtarzalnoci ekip rzdowych m.in. ze wzgldu na partie inicjujce koalicje, ktrymi do
2006 roku byy przewanie albo HZDS, albo SDK35. Indeks odpowiedzialnoci
rzdowej (wskazujcy na czstotliwo penienia funkcji premiera wywodzcego si z danej partii) wynis odpowiednio dla HZDS 0,3 dla SDK 0,2. Wyksztacenie si pewnych wzorcw rywalizacji na arenie gabinetowej potwierdzaj
take kolejne dane, np. indeks relewancji rzdowej, wskazujcego na potencja
gabinetowy partii reprezentowanych w parlamencie. Najwysze wartoci indeksu relewancji uzyskaa partia KDH (0,5), ktra moe by uznana za podanego
partnera koalicyjnego dla silniejszej partii prawicowej. Tylko raz bowiem, w warunkach kryzysu politycznego, udao si zdoby reprezentantowi tej partii stanowisko premiera. Pozycj liczcego si gracza na arenie gabinetowej po stronie
centroprawicy do 2002 roku miaa take DS (warto indeksu relewancji 0,3).
Z kolei dla partii narodowo-populistycznych, status cennego (ze wzgldu na swj
potencja koalicyjny) partnera i partii dopeniajcej, uzyskaa SNS (warto indeksu relewancji: 0,3). Szczegowe dane dotyczce wartoci indeksw relewancji i odpowiedzialnoci rzdowej zostay zamieszczone w tabeli 2.
Kolejn, interesujc kwesti zwizan z funkcjonowaniem sowackich gabinetw jest zaleno midzy aren gabinetow a procesem formowania nowych
podmiotw partyjnych. Jak wskazuje M. Ryb, niektre ze sowackich partii politycznych swoje istnienie rozpoczynay w gabinecie. Taka bya geneza powstania
SDK i D. W przypadku pierwszej z nich, wyonionej z koalicji SDK, w chwili powoania zasilio jej szeregi 7 na 8 ministrw pochodzcych z SDK, w tym
premier. Dodatkowo, do nowej partii przeszo 5 przedstawicieli administracji
rzdowej w terenie (wszyscy nominowani przez SDK). Druga z partii, powoana
w 1994 r. rwnie zgromadzia czonkw rzdu, w tym premiera J. Moravka,
ktrzy weszli do parlamentu z list HZDS. Gabinetowa geneza stawia partie polityczne na uprzywilejowanej pozycji, uatwiajc im wykorzystanie pastwowych
zasobw do budowania struktur organizacyjnych i konsolidacji partii36. Naturalnie zarzut wykorzystywania rodkw publicznych do partykularnych celw
liderw i ich formacji dotyczy nie tylko wspomnianych podmiotw. Tradycja
sigania po zasoby pastwowe w celu zapewnienia poparcia, stosowanie strategii patron klient zostaa zapocztkowana przez HZDS, ale te podtrzymana
34
Por. A. Antoszewski, Wzorce rywalizacji politycznej we wspczesnych demokracjach europejskich, Wrocaw 2004, s. 152.
35
Por. W. Jednaka, Proces formowania i dymisji gabinetw. Rodzaje gabinetw, [w:] A. Antoszewski (red.), Systemy polityczne Europy rodkowej i Wschodniej. Perspektywa porwnawcza, Wrocaw 2006, s. 229.
36
M. Ryb, Powered by the State: The Role of Public Resources in Party Building in Slovakia, Journal of Communist Studies and Transition Politics 2006, No. 3, Vol. 22, s. 324 i n.
148
przez kolejn parti inicjujc koalicj gabinetow SDK. Jak pisze L. Kopeek,
w 1998 roku partie zawary ze sob koalicj, cile okrelajc upy, poczwszy od
stanowisk w gabinecie po najnisze struktury administracyjne37. Ponadto, praktyk partii rzdzcych na Sowacji jest tworzenie silnych powiza partii z rnymi grupami interesw, co prowadzio i prowadzi jak wida na przykadzie
aktualnego gabinetu czsto do przesile i kryzysw wywoanych skandalami
korupcyjnym.
Tabela 2. Indeksy relewancji i odpowiedzialnoci rzdowej

partii politycznych na Sowacji
Partia polityczna
Indeks relewancji rzdowej
Indeks odpowiedzialnoci rzdowej
VPN
0,1
0,1
HZDS
0,4
0,3
SNS
0,3
ZRS
0,1
SMER
0,1
0,1
SDK*
0,2
0,2
KDH
0,5
0,1
DS.
0,3
SD
0,2
0,2
0,1
SZS
0,1
SMK
0,2
SDA
0,1
ANO
0,1
PND
0,1
* Jako podmiot inicjujcy koalicj pominita zostaa SDK, ze wzgldu na swj charakter (koalicja
wyborcza) i do wczenie (po roku) rozpoczty proces fragmentaryzacji.
rdo: opracowanie wasne, por. W. Sok, R. Serej, op.cit., s. 502.
37
L. Kopeek, System partyjny Sowacji, s. 200201.
Silvia Ruinsk
Polityka gospodarcza Sowacji
Wprowadzenie
W polityce gospodarczej Republiki Sowackiej po 1989 roku i po podziale Czechosowacji wyrni mona kilka etapw. W najprostszy sposb polityk gospodarcz mona oceni na podstawie celw, do ktrych realizacji dya lub
rodkw, ktre wykorzystywaa. Inn moliwoci jest uwzgldnienie poszczeglnych gabinetw rzdowych od 1992 roku, z ktrych kady mia swj wasny
stosunek do instrumentw i przejaww polityki gospodarczej. Rozwj tej polityki mona rwnie analizowa na podstawie osignitych wynikw. Bez wzgldu
na kryterium, ktre zastosujemy, naley wzi pod uwag sytuacj polityczn
w kraju, poniewa efekty ekonomiczne gospodarki narodowej zale od zaoe
politycznych wpywajcych na instrumenty publicznej, a wic i gospodarczej polityki. Wyniki makroekonomiczne s waciwie funkcj rnorodnych przejaww
polityki, dlatego te przy analizie polityki gospodarczej Sowacji konieczne jest
uwzgldnienie konkretnego rodowiska politycznego. W niniejszym artykule
skoncentrowano si przede wszystkim na latach 19932009, gdzie pocztkowa
cezura czasowa oznacza uzyskanie przez pastwo sowackie suwerennoci, cho
przyblione zostay take w zarysie pierwsze lata transformacji sowackiej gospodarki w okresie istnienia pastwa czechosowackiego.
Rozwj polityki gospodarczej Sowacji podzielony zosta ze wzgldu na realizowane reformy i podejmowane rodki bezpieczestwa na dwie podstawowe
fazy, w ktrych pierwsz tworzy sam proces transformacyjny realizowany w nastpujcych etapach1:
pocztkowej stabilizacji (19901992),
oywienia (19931995),
niezrwnowaonego wzrostu (19961998),
odbudowania rwnowagi (19992002).
Po tych etapach, o ktrych mona powiedzie, e gwne dziaania transformacyjne zostay w wikszoci zrealizowane i Republika Sowacka staa si
pastwem o zrnicowanej gospodarce z relatywnie dobrze funkcjonujcym
1
K. Morvay, Celkov makroekonomick vvoj, [w:] A. Marcinin, M. Beblav (red.), Hospodrska politika na Slovensku 19901999, Bratislava 2000, s. 53.
151
mechanizmem rynkowym, nastpia druga faza polityki gospodarczej Sowacji

podzielona na nastpujce etapy:
etap progresywnych reform (20032005),
etap silnego wzrostu gospodarczego (20062008),
etap pod wpywem kryzysu gospodarczego (od 4 kwartau 2008 do chwili
obecnej).
Przy ocenie cakowitego rozwoju makroekonomicznego Sowacji, w omawianym okresie, zastosowano standardowe wskaniki:
tempo wzrostu PKB w % w staych cenach,
poziom rejestrowanego bezrobocia w %2,
poziom inacji w stosunku do poprzedzajcego roku w % wedug indeksu
cen detalicznych CPI3,
saldo rachunku biecego bilansu patniczego jako % z PKB.
Poniewa, jak ju wspomniano, istotnym czynnikiem wyboru i skutecznoci
instrumentw polityki gospodarczej Sowacji byo rodowisko polityczne, dlatego
przeanalizujemy rozwj polityki gospodarczej i wskanikw makroekonomicznych gospodarki narodowej wedug kolejnych okresw wyborczych w kombinacji
z analiz poszczeglnych rodkw polityki gospodarczej i celw wyznaczajcych
te instrumenty. Scena polityczna w niepodlegej Sowacji konstytuowaa si stopniowo, przechodzc liczne zmiany i obtujc w znaczce wydarzenia. Od powstania Republiki Sowackiej w 1993 roku utworzono 6 gabinetw, z ktrych kady
mia odmienne priorytety i elementy wsplne. Poza tym na rozwj gospodarczy
niepodlegej Sowacji w duej mierze wpywaa sytuacja polityczna, ekonomiczna
i spoeczna w pierwszych latach po aksamitnej rewolucji.
1. Rozwj polityki gospodarczej i gospodarki Sowacji

w pocztkowym okresie transformacji
(do 1994 roku)
Podstawowy cel polityki gospodarczej tu po listopadzie 1989 roku stanowio
przeksztacenie systemu gospodarki centralnie planowanej w system gospodarki rynkowej. W okresie socjalizmu gospodark sowack charakteryzowaa nierwnowaga przejawiajca si nadmiarem popytu nad poda. Gwn jej cech
przed wprowadzeniem reform by niedostatek oferty, a z punktu widzenia teorii
2
W RS stopa bezrobocia mierzona jest dwoma metodami. Urzdy pracy rejestruj bezrobotnych na podstawie ewidencji bezrobotnych i na og jest to niszy poziom bezrobocia, ni wykazywany przez Statystyczny Urzd Pracy na podstawie losowego badania siy roboczej. Dlatego, kiedy
jest mowa o bezrobociu rejestrowanym, chodzi o dane urzdw pracy.
3
CPI Consumer Price Index. Inacja jest w tekcie podawana na podstawie indeksu cen
detalicznych, a nie na podstawie zharmonizowanego indeksu cen detalicznych uywanych przy
statystykach w UE.
152
ekonomii sytuacja ta znamionuje rynek dostawcy. Dlatego cel przeksztace stanowio wsparcie strony poday i wzrost produkcji.
Podczas gdy w rozwinitych gospodarkach pojcie reformy wie si z popraw istniejcej sytuacji, podstawow ide reformy w Republice Sowackiej (RS),
ewentualnie w Czechosowacji, tak jak w pozostaych krajach tranzycji, byo cakowite przeobraenie systemu, okrelane pojciem transformacji ekonomicznej,
przy czym jego celem bya fundamentalna zmiana systemu ekonomicznego, likwidacja irracjonalnoci gospodarki centralnie planowanej i stworzenie warunkw dla rozwoju wasnoci prywatnej4. Oglnie mona mwi o dwch stanowiskach wobec procesu transformacyjnego po 1989 roku, mianowicie gradualimie
i terapii szokowej. Gradualizm skania si ku pogldowi, i transformacja ekonomiczna musi by stopniowo dzielona na wicej faz, aby umoliwi podmiotom
gospodarczym przystosowanie si do nowych warunkw. Polski ekonomista i polityk Leszek Balcerowicz uy w zwizku z reform ekonomiczn pojcia kapita
polityczny. Wedug niego, po upadku systemu komunistycznego nowi politycy
obdarzani s zaufaniem obywateli, dlatego mog wprowadza w ycie rozlege
zmiany systemowe, dysponuj bowiem owym kapitaem politycznym. Ten jednak moe si szybko wyczerpa, dlatego naley realizowa radykalne zmiany jak
najszybciej. Jeli reformy nie wejd w ycie w tym sprzyjajcym okresie istnienia kapitau politycznego, nigdy pniej politycy nie bd w stanie wprowadzi
tak fundamentalnych zmian5. W Czechosowacji w 1990 roku reforma nosia
cechy terapii szokowej. Przeksztacenia miay nastpi jednoczenie, gdy porewolucyjne spoeczestwo bdzie w stanie absorbowa zmiany wymagajce oar,
zwaszcza od zwykego obywatela. W cigu 1990 roku wypracowano scenariusz
transformacji a 1 stycznia 1991 roku doszo do liberalizacji cen. Kolejne kroki to
restrykcyjna polityka budetowa i monetarna, wprowadzenie wewntrznej wymienialnoci waluty, uwolnienie handlu zagranicznego przez likwidacj przedsibiorstw handlu zagranicznego i prywatyzacja.
W pierwszych miesicach procesu transformacyjnego realizowano polityk gospodarcz, wykorzystujc instrumenty budetowe dla osignicia celw
i zmiany systemu gospodarczego, oywienia upadajcej gospodarki i zwikszenia
jej efektywnoci. A. Marcinin6 jako cele reformy w pierwszym etapie po rewolucji wymienia:
1) popraw efektywnoci alokacyjnej przez wprowadzenie elastycznych cen
i stworzenie otwartego, konkurencyjnego rynku;
2) stabilizacj makroekonomii dla sprawnego funkcjonowania systemu cen;
V. Klaus, Ekonomie a ekonomika. Texty z let 19962006, Praha 2006, s. 108109.

R. Holman, Transformace esk ekonomiky. V komparaci s dalmi zemmi stedn Evropy, Praha 2000, s. 2223.
6
A. Marcinin, M. Beblav (red.), Hospodrska politika na Slovensku 19901999, Bratislava 2000, s. 14.
5
153
3) stymulacj przedsibiorstw, aby reagoway na sygnay rynkowe, co zakadao prywatyzacj i stworzenie systemu zarzdzania spkami handlowymi;
4) wytworzenie instytucji rzdowych niezbdnych dla funkcjonowania
rynku.
Czechosowacj, tak jak pozostae kraje tranzycji, nie omina pocztkowa
recesja transformacyjna, poniewa zjawiskiem towarzyszcym pierwszemu etapowi przemian by spadek wydajnoci gospodarki, wzrost bezrobocia i obnienie
pacy realnej7.
Poza wspomnianymi dziaaniami konieczne byo w Sowacji wprowadzenie
reformy, nieograniczajcej si do przeniesienia praw wasnociowych z pastwa
na sektor prywatny, lecz obejmujcej zmian struktury gospodarki narodowej
przez odpowiednie rodki polityki przemysowej i strukturalnej. Proces transformacji we wszystkich krajach Europy rodkowej by skomplikowany, jednak
w RS charakteryzowa si specycznymi elementami, dodatkowo utrudniajcymi
reform ekonomiczn. Partie, ktre utworzyy rzd po wyborach w 1992 roku
(HZDS i SNS), za swe podstawowe zadanie uznay rozwizanie kwestii pastwowo-prawnych, wcznie z przygotowaniem do prawdopodobnego powstania niepodlegej Republiki Sowackiej8.
Kada gospodarka w okresie transformacji notowaa w pierwszych latach inacj z powodu liberalizacji cen i recesj transformacyjn, objawiajc si spadkiem wielkoci PKB. Na pocztku reformy ekonomicznej pojawiy si dwa wane
impulsy wpywajce na poziom inacji: liberalizacja cen w 1991 roku, wica si ze zmianami wymienialnego kursu waluty i zmiana ustawy podatkowej
w 1993 roku wraz z majc miejsce p roku pniej dewaluacj waluty. Aby
wzrost poziomu inacji nie zmieni si w spiral inacyjn i nadmierny wzrost
cen wprowadzono ograniczon regulacj cen. W tym czasie dyskusje nie dotyczyy koniecznoci liberalizacji cen, lecz jej tempa. Liberalizacji cenowej nie
poprzedzaa reforma instytucjonalna, dlatego jej skutkiem byo w 1991 roku
wzmocnienie monopolu producentw czechosowackich9. Do czynnikw wpywajcych wwczas na inacj naleay rwnie dotacje. W lipcu 1990 roku zniesiono detaliczne dotacje artykuw spoywczych, co skutkowao 25% wzrostem
ich cen. cise ograniczenia budetowe dla przedsibiorstw i utrata pastwowych dotacji charakteryzoway lata 19911992. Caociowa polityka skalna
bya w tym czasie stosunkowo restrykcyjna, dya bowiem do zagodzenia naciskw inacyjnych wynikajcych z liberalizacji cen, dewaluacji i dodatkowych
K. Morvay, Celkov makroekonomick vvoj, [w:] ibidem, s. 34.

G. Mesenikov, Zahranin politika: prli vea zbytonch rozporov, Parlamentn kurir 2007, . 149150, s. 6061.
9
K. Morvay, Celkov makroekonomick vvoj, [w:] Hospodrska politika na Slovensku
19901999, s. 35.
8
154
wstrzsw. Takie dziaania przyniosy skutek, gdy wzrost cen w 1992 r. zwolni
do 10%10.
Zjawiskiem towarzyszcym recesji na pocztku procesu transformacji byo
bezrobocie, przy czym spadek zatrudnienia w owym czasie by niszy ni spadek
PKB. Oceniajc spadek zatrudnienia i wzrost bezrobocia naley wzi pod uwag,
i w okresie funkcjonowania gospodarki centralnie planowanej istniao nadmierne zatrudnienie, ktre w pierwszych latach transformacji czciowo przetrwao11.
Bezrobocie na tym etapie wzrastao jednak wyranie, co byo wynikiem restrukturyzacji gospodarki. Napyw bezrobotnych przewysza wwczas zdecydowanie
ich odpyw. Cay okres 19891993 charakteryzowa utrzymujcy si stan nadmiernego zatrudnienia i znaczniejszy spadek produkcji realnej w porwnaniu
z 1989 rokiem (o okoo 25%), ni spadek zatrudnienia (jedynie 15%)12. Bezrobocie, ewentualnie spadek zatrudnienia by naturalnym zjawiskiem transformacji.
Topniao wwczas, utrzymujce si w pierwszych latach reform, nadmierne zatrudnienie znane z gospodarki planowanej, obserwowany za w tym czasie wzrost
ekonomiczny jedynie nieznacznie wpywa na zatrudnienie13. W ramach polityki
rynku pracy na pocztku 1992 roku miaa miejsce restryktywna reforma. Okres
pobierania zasiku dla bezrobotnych skrcono z 12 do 6 miesicy, warunki jego
otrzymania ulegy zaostrzeniu, obniy si nieco poziom rekompensaty nansowej wczeniejszego zarobku zasikiem, z 65 na 60% podczas pierwszych trzech
miesicy pobierania, i z 60 na 50% w kolejnych miesicach. Reform stosowano
retroaktywnie, obja rwnie obywateli, ktrzy stracili prac przed 1 stycznia
1992 roku. Jej wynikiem byo obnienie si liczby bezrobotnych z prawem do
zasiku z 82 do 34%14.
Tabela 1. Makroekonomiczne wskaniki w latach 19901992

Wskanik
1990
1991
1992
1993
Wzrost PKB (w cenach staych)
2,5
14,6
6,5
3,7
Bezrobocie zarejestrowane (w %)
1,6
11,8
10,4
14,4
Stopa inacji (w %)
10,4
61,2
10,0
23,2
rdo: K. Morvay, Celkov makroekonomick vvoj, [w:] A. Marcinin, M. Beblav (red.), Hospodrska politika na Slovensku 19901999, Bratislava 2000, s. 54.
10
M. Beblav, Priemyseln politika, [w:] Hospodrska politika na Slovensku 19901999,

s. 93128.
11
K. Morvay, op.cit., s. 23.
12
M. Lubyov, Trh prce, [w:] Hospodrska politika na Slovensku 19901999, s. 161201.
13
19901999, s. 26.
14
M. Lubyov, op.cit., s. 185.
155
W 1990 roku rozpoczo si budowanie sektora prywatnego w Czechosowacji

i na Sowacji. Podczas gdy z cakowitej liczby pracujcych w sowackiej gospodarce (2 459 000 osb) w sektorze prywatnym pracowao wwczas jedynie 123 000
osb, w 1992 roku byo to ju 618 000 spord 2 175 000 pracujcych15.
2. Rozwj polityki gospodarczej i ekonomiki

w latach 19941998
Istniejcy od 1994 roku rzd Vladimira Meiara, w ktrym obok HZDS uczestniczyy SNS i ZRS, uwaany by za kontrowersyjny. Swoimi wypowiedziami i decyzjami politycznymi spowodowa izolacj Republiki Sowacji na arenie midzynarodowej, przejawiajc si nie tylko krytyk medialn, lecz take negatywnymi
ocenami OECD, rzdw USA i mocarstw europejskich. W rezultacie akces Sowacji do Unii Europejskiej, o ktry wnioskowaa ocjalnie 27 czerwca 1995 roku by
zagroony, aczkolwiek w tym czasie kraj ten pozostawa czonkiem stowarzyszenia CEFTA (Central European Free Trade Agreement), a z Czechami tworzy uni
celn. Warunkiem wejcia do UE by, obok harmonizacji prawa i transformacji
gospodarczej, odpowiedni poziom demokracji spoecznej i stabilno systemu
politycznego, tak jak to deniowano na forum w Kopenhadze w czerwcu 1993
roku. Wyznaczao ono dla przystpujcych pastw jasne zasady, za pomoc kryteriw politycznych, ekonomicznych i prawno-administracyjnych, ktre rokrocznie
oceniano w sprawozdaniach Komisji Europejskiej16. Wanie poziom demokracji
i stabilno systemu politycznego pozostawiay wedug zagranicznych mediw,
przedstawicieli rzdw oraz rnych organizacji wiele do yczenia. Gwne zarzuty dotyczyy wydarze wewntrzpolitycznych w Sowacji, na ktre zagranica
reagowaa np. w formie skadanego premierowi demarche Komisji Europejskiej.
Rzdzca HZDS dalej ocjalnie deklarowaa ch integracji z UE i z NATO17, deniujc to jako cele w programie rzdu18. Interpretujc brak sukcesw w procesie integracji wskazywano przede wszystkim na czynniki zewntrzne, rzd nie
by bowiem w stanie przyzna, i najwaniejszymi przyczynami krytyki ze strony
UE i NATO byy niekorzystne tendencje rozwoju sytuacji politycznej w kraju19.
15
tatistick roenka SR 1999, s. 16.

Eurpska Rada, Kopenhagen 21.22.6.1993: Schlussfolgerungen des Vorsitzes. SN
180/93. s. 12.
17
W Deklaracji programowej rzd stwierdza: Chcemy nawizywa do dotychczasowej polityki zblienia Republiki Sowackiej z europejskimi i transatlantyckimi strukturami politycznymi,
ekonomicznymi i bezpieczestwa, zintensykowa je i podkreli nasz zamiar stania si penoprawnym czonkiem tyche struktur. Programov vyhlsenie vldy SR od 13.12.1994 do 30.10.
1998, http://www.government.gov.sk/1183/1-zahranicne-vztahy.php.
18
Ibidem.
19
J. Maruiak, Fenomn strany SMER: medzi pragmatizmom a socilnou demokraciou,
Stedoevropsk politick studie 2006, . 1, dostpne na www.cepsr.com.
16
156
W grudniu 1997 roku, na spotkaniu w Luksemburgu, pastwa kandydujce podzielono na dwie grupy. Pierwsz tworzyy kraje, ktre miay rozpocz bezporednie negocjacje akcesyjne, drug te, ktre musiay jeszcze udowodni, i s
na negocjacje dostatecznie przygotowane. Rokowania akcesyjne rozpoczy Estonia, Polska, Sowenia, Czechy, Wgry i Cypr, a Sowacja znalaza si w drugiej
grupie, gwnie z powodu wydarze wewntrzpolitycznych, cho nadal zabiegaa
o integracj z UE i OECD. W przypadku czonkowstwa w NATO brakowao jednomylnoci wrd koalicjantw. SNS i ZRS otwarcie odrzucay moliwo wejcia do Paktu Pnocnoatlantyckiego, miay rwnie wtpliwoci, co do integracji
z Uni.
Mimo zawirowa na scenie politycznej i zych ocen zagranicy stan sowackiej
gospodarki by w latach 19941998 dobry. Wskaniki makroekonomiczne wykazuj w tym czasie korzystne wartoci, a w porwnaniu z innymi reformowanymi
gospodarkami szybki wzrost PKB i stosunkowo nisk inacj. Jedynie bezrobocie osigao ponad 12%20.
Tabela 2. Wskaniki makroekonomiczne RS w latach 19931998

1993
1994
1995
1996
1997
1998
PKB (mld. Sk w biecych cenach)
Wskanik
369,1
440,5
516,8
575,7
653,9
717,4
Wzrost PKB (tempo wzrostu PKB w % w staych

cenach)
3,7
4,9
6,9
6,6
6,5
4,4
Bezrobocie (rejestrowane bezrobocie w %)
14,4
14,8
13,1
12,8
12,5
15,6
Inacja (zmiana w porwnaniu z poprzednim

rokiem w % wedug CPI)
23,2
13,4
9,9
5,8
6,1
6,7
Saldo biecego rachunku bilansu patniczego

jako % z PKB
5,5
5,2
1,8
12
10,3
11,2
rdo: K. Morvay, Celkov makroekonomick vvoj, [w:] A. Marcinin, M. Beblav (red.), Hospodrska politika na Slovensku 19901999, Bratislava 2000, s. 54.
rodki polityki gospodarczej byy ukierunkowane na osignicie celw krtkookresowych i brakowao koordynacji midzy jej poszczeglnymi instrumentami.
Mimo tego, i gwny cel procesu transformacyjnego w Sowacji stanowio przesunicie akcentu z popytu na poda i wsparcie jego rozwoju, to wzrost ekonomiczny wynika w tym czasie ze stymulacji popytu. Wedug Morvaya21, rzd w tym
okresie nieadekwatnie stymulowa krajowy popyt ekspansj wydatkw sektora
publicznego. Nacisk na wzrost popytu prowadzi do sytuacji, kiedy gospodarka
20

19901999, s. 26.
21
Ibidem, s. 21.
157
uywaa wicej zasobw, ni bya w stanie wyprodukowa, w rezultacie czego powstaa nierwnowaga midzy outputem wyprodukowanym a outputem zuytym.
Najwaniejszym zjawiskiem towarzyszcym temu procesowi by wzrost osigajcego ponad 10% PKB importu, przejawiajcy si w niekorzystnym bilansie handlowym i w ujemnym saldzie biecego rachunku bilansu patniczego w latach
19971998. Polityk gospodarcz charakteryzowao deklarowanie motyww
spoecznych, odpowiedzialnoci pastwa, preferowanie silnego wzrostu ekonomicznego poprzez stymulacj popytu dziki ekspansji wydatkw publicznych,
realizacj rozlegych publicznych inwestycji infrastrukturalnych, decyt i, pomimo wysokiego wzrostu gospodarczego, problemy z nierwnowag wewntrzn
i zewntrzn. Zdaniem Mikloa22 wzrost ekonomiczny ery V. Meiara utrzymywa si za cen zaduenia gospodarki sowackiej i decytowego nansowania
wydatkw publicznych. Na przejawy napi i naciskw w ekonomice rzd nie
reagowa przyjciem rozwiza systemowych likwidujcych ich przyczyny, lecz
niesystemow ingerencj administracyjn, np. przywrceniem do pierwotnego
stanu powierzchown regulacj cen, mar importow itp. Dziaania te jedynie
minimalizoway skutki na krtki czas, w duszym okresie nie miay znaczenia.
2.1. Polityka spoeczna

Interesujcym przejawem wykorzystywania w tym okresie instrumentw polityki gospodarczej byy inicjatywy socjalne, takie jak wzrost pac. Wynikiem polityki
socjalnej by stosunek midzy wzrostem pacy realnej a produktywnoci pracy. W latach 19961997 wzrost realnej pacy wyprzedzi rzeczywist produkcj
w gospodarce (zob. tabela 8), czyli produkcja nie pokrywaa caoci wypaconych
zarobkw, co stwarzao warunki dla wzrostu inacji w przyszoci.
2.2. Polityka skalna

Z analizy caociowych wskanikw wynika, e w okresie rzdw V. Meiara doszo do rozlunienia polityki skalnej, przejawiajcego si wzrostem wydatkw
publicznych i decytu budetw publicznych, zwaszcza przeznaczonych na infrastruktur23. W 1998 roku, podobnie jak w poprzednim, wzrost gospodarczy
utrzymywany by za cen decytu nansw publicznych i postpujcego szybko zaduenia, ktre w porwnaniu z 1994 rokiem wzroso trzykrotnie. W caym
omawianym okresie budet pastwa wykazywa decyt, najwikszy w 1997 roku,
wynoszcy 5,2% PKB, przy czym notowano go ju w 1994 roku. Wynosi wwczas 4,7% PKB.
22
I. Miklo, Celkov ekonomick vvoj, [w:] M. Btora, M. Ivantyyn (red.), Slovensko 1997.
Shrnn sprva o stave spolonosti, Bratislava 1998, s. 329330.
23
M. Beblav, Priemyseln politika, [w:] Hospodrska politika na Slovensku 19901999,
s. 246.
158
Od 1996 roku istnia w polityce gospodarczej rozdwik midzy rzdem, stawiajcym na ekspansj skaln a Narodowym Bankiem Sowacji, skaniajcym
si do restrykcji monetarnej.
Tabela 3. rednia paca a wydajno pracy w gospodarce Sowacji

1994
1995
1996
1997
1998
rednia miesiczna paca nominalna

w gospodarce RS w Sk
Wskanik
6 294
7 195
8 154
9 226
10 003
Zmiana nominalnej pacy w stosunku do takiego

okresu w minionym roku w %
17,0
14,3
13,3
13,1
9,6
Zmiana realnej pacy w stosunku do takiego

okresu w minionym roku w %
3,2
4,0
7,1
6,6
2,7
Wydajno pracy w %
8,1
3,6
5,3
4,4
4,7
rdo: opracowanie wasne na podstawie: tatistick rad SR. Priemern mesan mzda v hospodrstve SR, http://www.statistics.sk/webdata/slov/tabulky/pmm/pmm07.htm; J. Dolealov,
Vliv politiky na konkurenceschopnost Slovensk republiky Working paper 2007, No. 4, s. 22.
2.3. Polityka strukturalna i przemysowa.

Stan projektw prywatyzacyjnych
Rzd w swojej Deklaracji programowej zobowiza si do wypracowania nowych
technik prywatyzacyjnych, przy czym akcent mia by pooony na konkurencyjne formy sprzeday majtku inwestorom krajowym. Cel stanowio stworzenie silnej warstwy sowackich przedsibiorcw, bez wzgldu na cen kupna. W latach
19941996 rzdy Moravka i Meiara sprywatyzoway 67% majtku w oparciu
o cen kupna. Drug fal kuponowej prywatyzacji zastpia metoda obligacji24.
W 1994 roku przyjto ustaw nr 369/1994, dajc prezydium Funduszu Majtku
Narodowego Republiki Sowackiej (FNM SR) prawo wydawania decyzji o prywatyzacji na wniosek Ministerstwa Prywatyzacji bd Komitetu Wykonawczego
FNM SR. Decyzja o prywatyzacji przesza w ten sposb z pastwa na osob prawn. Gabinet V. Meiara uwaa prywatyzacj za swj priorytet, jednoczenie ukierunkowywujc zainteresowanie pastwa na prywatyzacj strategicznych przedsibiorstw przyjciem ustawy nr 192/1995 o zabezpieczeniu interesw pastwa
przy prywatyzacji wanych strategicznie pastwowych przedsibiorstw i spek
akcyjnych. W lutym 1997 roku rzd uchwali projekt ustawy o rewitalizacji przedsibiorstw, a po wykorzystaniu przez prezydenta prawa weta na pocztku lipca
1997 roku ustaw ponownie przyjto w parlamencie. Rewitalizacja polegaa na
tym, i grupie wybranych, w wikszoci prywatnych przedsibiorcw, pastwo
24
A. Marcinin, Privatizcia, [w:] Hospodrska politika na Slovensku 19901999, s. 294.
159
jednostronnie, na korzystnych warunkach anulowao zobowizania. Po stronie

wierzycieli miay by przede wszystkim podmioty pastwowe, ktre pastwo
byo w stanie przymusi do akceptacji takiej niekorzystnej transakcji. O wczeniu do procesu rewitalizacji miaa decydowa komisja25.
2.4. Polityka walutowa i handlu zagranicznego.

Rwnowaga zewntrzna
Rwnowaga zewntrzna wpywa na wszystkie transakcje kraju z zagranic, a take na charakter wymiennego kursu waluty pastwa. Istotnymi politykami na tym
obszarze s polityka walutowa i polityka handlu zagranicznego. Stan bilansu patniczego Sowacji rozwija si niekorzystnie, biecy rachunek bilansu patniczego
osign w latach 19961998 wartoci ujemne, co wynikao z niszego poziomu
eksportu, ale gwnie ze wzrostu popytu krajowego, ktry musia by pokryty importem z zagranicy26. Podczas caego omawianego okresu transformacji handel
zagraniczny RS cechowaa przewaga importu na eksportem, co oznaczao permanentny decyt bilansu handlowego27. W latach 19961998 decyt ten wzrs do
ponad 10% PKB. Bilans handlowy wpywa rwnie na stan biecego rachunku
bilansu patniczego, ktrego rezultatem by z kolei wzrost zaduenia zagranicznego Sowacji. W omawianym okresie wzrost decytu biecego rachunku bilansu patniczego przejawi si we wzrocie dugu zagranicznego z 39% w 1996 roku
do 56% w 1998 roku.
Rozwj zagranicznych inwestycji by zwizany z kierunkiem rozwoju politycznego Sowacji. W porwnaniu z pozostaymi krajami grupy wyszehradzkiej RS
wykazywaa nisk dynamik napywu bezporednich inwestycji zagranicznych
i, mimo e ich wielko z kadym rokiem w wartociach absolutnych ulegaa
zwikszeniu, to ich udzia w PKB mia tendencj spadkow.
Narodowy Bank Sowacji po rozpadzie federacji wybra swobodn wymian korony sowackiej. Zachowa si 5-elementowy koszyk walutowy i system
dziennego ustalania kursu waluty Sowacji. Z czasem koszyk walutowy zosta
zredukowany do dwch walut 40% tworzy dolar amerykaski a 60% marka
niemiecka, gdzie procentowa reprezentacja obu walut wyraaa wielko zagranicznej wymiany. Korona funkcjonowaa na podstawie mechanizmu ruchu kursu
w granicach strefy uktuacyjnej w ramach, ktrej waluta sowacka moga zyska
lub straci na wartoci bez administracyjnej ingerencji banku centralnego. Pocztkowo strefa ta zostaa ustalona na poziomie 0,5% i stopniowo rozszerzona
do 7% parytetu centralnego. Zwizek kursu z koszem walutowym da pewno
25
I. Miklo, op.cit., s. 342.

19901999, s. 26.
27
M. Gajdzica et al, Celkov ekonomick vvoj, [w:] M. Kollr, G. Mesenikov (red.), Slovensko 2002. Shrnn sprva o stave spolonosti.II, Bratislava 2002, s. 19.
26
160
inwestorom, e inwestujc w koron sowack przez niemieck mark lub dolara

unikaj jakiegokolwiek ryzyka kursowego28. Z punktu widzenia teorii, w wczesnym czasie dono do realizacji staego kursu korony sowackiej z symetrycznymi granicami oscylacji zwizanymi z koszem walutowym29.
3. Rozwj polityki gospodarczej i ekonomiki RS

w latach 19982006
Po wyborach parlamentarnych w 1998 roku powstaa koalicja SDK SD SMK
SOP, a na fotelu premiera Vladimra Meiara zastpi Mikul Dzurinda. Rzd
stanowi nadzwyczaj szerokie programowo poczenie partii prawicowych, centrowych i lewicowych, wrd ktrych znalaza si take partia reprezentujca
mniejszo narodow, a elementem wsplnym byo poszanowanie zasad demokratycznych i wsparcie euroatlantyckiej integracji Sowacji30.
Wanym osigniciem tego gabinetu bya zmiana opinii zagranicznej, kiedy
kraje OECD pierwszy raz pozytywnie wypowiedziay si o sytuacji na Sowacji,
a na posiedzeniu Rady tej organizacji 28.7.2000 r. zdecydowano o przyjciu RS
jako 30 czonka OECD. 28 wrzenia 2000 roku podpisano umow midzy RS
a OECD o przystpieniu Sowacji do Porozumienia o OECD, natomiast w listopadzie 2000 roku staa si ona penoprawnym czonkiem tej organizacji. Wydarzenie to uwaano za przeomowe, a wczesny rzd postrzega je jako swj wielki
sukces na drodze do zmiany wizerunku Sowacji w wiecie.
Wanym krokiem dla rozwoju sytuacji w RS i jej dalszych losw byy postpy
tego kraju w procesie integracji z UE w listopadzie 1999 roku, podczas spotkania w Helsinkach, zdecydowano, i rwnie pastwa drugiej grupy przystpi do
negocjacji akcesyjnych. Dwa lata pniej, w listopadzie 2001 roku Unia Europejska ogosia, e wszystkie 10 krajw, wcznie ze Sowacj ma funkcjonujc
gospodark rynkow i jest gotowe do akcesji. Na tej podstawie, w grudniu 2002
roku, w Kopenhadze zakoczono ocjalnie rokowania akcesyjne z pastwami
kandydujcymi, ktre 1 maja 2004 roku miay si sta czonkami UE. Zakoczony sukcesem proces integracji Sowacji z Uni Europejsk mona uwaa za
jedno z najwikszych osigni rzdw M. Dzurindy, ktre zmienio midzynarodowy wizerunek Sowacji i wprowadzio j do grona najbardziej rozwinitych
pastw wiata.
Gabinet M. Dzurindy dy do tego by by kojarzony nie tylko ze zmianami
politycznymi. Dlatego w ekonomicznej czci swego programu jako cel zaprezen28
V. Polhorsk, Vvoj kurzu slovenskej koruny od februra 1993 do jna 2000, Biatec
2000, . 8. http://www.nbs.sk/_img/Documents/BIATEC/polhor.pdf.
29
M. Neupauerov, Analza optimlnej monetrnej stratgie pre NBS z hadiska bezprostrednch cieov, [w:] Nrodn a regionlna ekonomika VI, Herany 11.13.10.2006, s. 259265.
30
G. Mesenikov, Zahranin politika: prli, s. 60.
161
towa nowy kierunek polityki gospodarczej wychodzc z teoretycznych koncepcji

liberalizmu i neoinstytucjonalizmu31. Do najwaniejszych zmian w dziedzinie gospodarczej pierwszego rzdu M. Dzurindy naleay:
likwidacja przejaww mikkiego ograniczenia budetowego;
zmiana zasad prywatyzacji zwizana z uwolnieniem dostpu do strategicznych przedsibiorstw32; poprzedni rzd cile okreli te z nich, ktrych
nie mona byo prywatyzowa;
wprowadzenie zmian instytucjonalnych, szczeglnie dotyczcych warunkw prowadzenia dziaalnoci gospodarczej;
reforma emerytalna;
reforma systemu spoecznego;
obnienie stawek podatkw dochodowych stawka podatku dochodowego osb prawnych spada w 2000 roku z 40 do 29%, a nastpnie do 25%;
przyjcie pakietu rodkw stabilizacyjnych w celu wprowadzenie rwnowagi makroekonomicznej, take za cen spadku tempa wzrostu ekonomicznego.
Tabela 4. Makroekonomiczne wskaniki Sowacji w latach 19992006

Wskanik
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
Wzrost PKB (tempo wzrostu PKB

w % w staych cenach)
1,5
2,0
3,8
4,6
4,5
5,5
6,0
8,3
Bezrobocie (rejestrowane w %)
16,2
18,6
19,2
18,5
17,4
18,1
16,2
13,3
Inacja (wg CPI, zmiana

w porwnaniu z poprzednim
rokiem w %)
10,6
12,0
7,1
3,3
8,5
7,5
2,7
4,5
Saldo biecego rachunku

bilansu patniczego
jako % z PKB
5,6
3,7
8,8
7,9
0,8
3,6
8,5
8,3
rdo: opracowanie wasne na podstawie: danych Statystycznego urzdu Republiki Sowackiej;

K. Morvay, I. Okli, Hlavn trendy vvoja hospodrstva Slovenska v roku 2006 a ich odhad
v roku 2007, Ekonomick asopis 2007, . 6, s. 539553.
Domen gabinetu Dzurindy byo wprowadzanie w ycie reform strukturalnych,

a jednym z gwnych celw wejcie Sowacji do UE i NATO33, co rzd wyartykuo31
K. Morvay, Celkov makroekonomick vvoj, [w:] A. Marcinin (red.), Hospodrska politika na Slovensku 20002001, Bratislava 2002, s. 21.
32
Rzd M. Dzurindy w swojej dekalracji programowej konstatowa: Za jeden ze swych priorytetw rzd uwaa dalszy rozwj procesu prywatyzacji, z akcentem na jego transparentno
w: Programov vyhlsenie vldy Slovenskej republiky 1998, s. 15.
33
G. Mesenikov, Zahranin politika: prli, s. 60
162
wa w 2002 roku w deklaracji programowej stwierdzeniem, e przychodzi z programem, ktry jest nowym impulsem dla rozwoju naszej ojczyzny i zabezpieczy
Sowacji i jej obywatelom europejsk przyszo34. W tym czasie rozpoczto liczne reformy gospodarcze, majce wpyw zwaszcza na sabsze warstwy ludnoci
i zasig przekraczajcy jedn kadencj rzdu. Rozwj wskanikw ekonomicznych prezentuje tabela 4.
Spowolnieniu uleg wzrost pacy realnej, jak rwnie spada wydajno pracy. Byo to wynikiem wprowadzenia oszczdnociowych i reformatorskich pakietw socjalnego i ekonomicznego, pierwszego i drugiego gabinetu Mikula
Dzurindy. Podjte w ramach reformy kroki dotyczyy kwestii socjalnych, rodziny
i stosunkw pracowniczych.
Pierwszy okres rzdw M. Dziurindy okrelilimy jako czas przywracania
rwnowagi. Wbrew przyrzeczeniom rzdzcej koalicji w rzeczywistoci nie powstay warunki dla stopniowego obnienia stopy bezrobocia. Przeciwnie, ta
wzrosa z 15,6% w 1998 roku, do 19,2% w 2001 roku35. Dopiero w 2002 roku
doszo do pierwszego od 1997 roku spadku poziomu bezrobocia, ktre osigno wwczas 18,5%, a w 2003 roku 17,4%. Nie towarzyszy mu jednak wzrost
zatrudnienia. Do przyczyn spadku bezrobocia w tym okresie naleay bowiem
zakoczenie restrukturyzacji niektrych gazi gospodarki i napyw inwestycji
zagranicznych. Nie udao si rozwiza problemu bezrobocia w oparciu o krajowe zasoby i preferowanie krajowych podmiotw. Kolejna przyczyna to wyszy
wzrost gospodarczy i wprowadzone na pocztku 2003 roku zarzdzenie administracyjne, ograniczajce wykorzystywanie systemu bezrobotni musieli zgasza
si do urzdw pracy dwa razy w miesicu, co umoliwio wykrelenie z ewidencji osb pobierajcych zasiki a jednoczenie pracujcych na czarno. Powodem
spadku bezrobocia by rwnie projekt prac dla dobra publicznego, ktry jednak
w duszym okresie nie rozwiza problemu. Zosta on zastpiony Programem
utrzymania nawyku pracy przez form mniejszych sub publicznych36.
3.1. Polityka podatkowa i cenowa.

Reforma podatkowa
Kolejnym instrumentem przywracania rwnowagi miao by ograniczenie regulacji cen, prowadzce do wysokiej inacji i szybkiego spadku pac realnych.
W 1999 roku pace zmniejszyy si o 3,1%, w 2000 nawet o 4,9%, a po wzrocie
w roku wyborczym 2002 o 5,8%, znw spady w 2003 o 2%. Od tej pory ich
poziom rokrocznie rs, wzrost ten by jednak wolniejszy ni wzrost wydajnoci pracy. Podobne tendencje nie wystpiy wwczas w adym z krajw grupy
34
Programov vyhlsenie vldy Slovenskej republiky (2002), s. 4.

M. Thomay, P. Gonda, Po tyroch rokoch. Analza plnenia predvolebnch subov v rokoch 19982002 v ekonomickej a socilnej oblasti, Bratislava 2002, s. 22.
36
M. Gbri, Z. Stolin, Nezamestnanos stle kles, Biatec 2003 (R. 11), . 12, s. 24.
35
163
wyszehradzkiej. Pace realne spaday w Czechach dopiero w 1998 roku, na Wgrzech z kolei w 2002 roku wyranie wzrosy, poniewa rzd podwyszy zarobki
w sektorze publicznym przecitnie o 50%. Dotyczyo to 600 tys. pracownikw
publicznych37.
Do tzw. rodkw rozwojowych mia nalee program wspierania napywu
bezporednich inwestycji zagranicznych i rozwizanie kwestii niezdolnoci patniczej przedsibiorstw. Do pierwszych stabilizujcych krokw ekonomicznych
naleao uporzdkowanie cen ruchu pasaerskiego, transportu kolejowego i autobusowego, gazu ziemnego dla gospodarstw domowych i energii elektrycznej
dla przedsibiorstw. Planowano podwyk cen energii elektrycznej take dla gospodarstw domowych, co zrealizowano w 1999 roku. Obniono wwczas dotacje
pastwowe na dostaw ogrzewania poprzez zwikszenie wysokoci maksymalnej
ceny ogrzewania dla mieszkacw o 40%. Od 1 lipca 1999 roku ceny energii elektrycznej dla gospodarstw domowych wzrosy rednio o 35%, a przedsibiorstw
o 5%, gazu ziemnego dla gospodarstw domowych o 50%. Cena najmu wzrosa
od 1 padziernika 1999 roku o 70%, co szczeglnie dla zwykych obywateli byo
niewiarygodnym wzrostem wydatkw38.
W 2002 roku odpowiedzialno za regulacj cen za energi przej Urzd ds.
regulacji gazi sieciowych, po raz pierwszy ustanawiajc ceny energii 1 stycznia
2003 r. Tym samym ograniczeniu ulega moliwo wykorzystywania cen w zalenoci od cyklu wyborczego i cenowe deformacje. Od czerwca 2002 roku do
koca 2003 roku wzrs podatek na wyroby tytoniowe, napoje alkoholowe, oleje
organiczne, gaz i energi elektryczn dla gospodarstw domowych (w sumie o kilkadziesit procent). W czerwcu 2002 roku wprowadzono opaty u lekarza, natomiast w 2003 roku nastpi najwyszy wzrost cen w sektorze mieszkaniowym
o 17,4%. W styczniu 2004 roku doszo do spadku inacji, wywoanego mniejszym wzrostem regulowanych cen w porwnaniu z okresem wczeniejszym. Rozpocza si wwczas deacja, gdy inacja stopniowo spada. Jedynie w 2006 roku
cakowita inacja, na poziomie 4,5%, zboczya z torw spadku, gwnie z powodu
wzrostu cen materiaw napdowych i wzrostu popytu krajowego.
Wyran zmian wprowadzon przez rzd M. Dziurindy bya reforma podatkowa, ktra nie tylko wprowadzaa zmiany w stopie opodatkowania, lecz w caym
systemie podatkowym. Tak gbokie przeobraenia w tym obszarze miay miejsce po raz pierwszy od koniecznej reformy sytemu podatkowego jako czci procesu transformacji przy przejciu od gospodarki centralnie planowanej do rynkowej w 1992 roku. Nowa reforma ujednolicia podatek, wprowadzajc podatek
liniowy dla wszystkich podmiotw osb zycznych, zagranicznych, prawnych
i innych na poziomie 19%, przy czym rny jest sposb ustalania podstawy podatku u poszczeglnych podmiotw. Zniesiono podatek z przeniesienia i przej37
38
Vea prce a o nieo menej peaz, Hospodrske noviny, 21.9.2007.

Ibidem.
164
cia praw do nieruchomoci, z darowizn i spadkowy, a cay system podatkowy

uleg uproszczeniu39. Wedug Thomaya i Gondy, pierwszy rzd M. Dzurindy nie
obniy nadmiernych wydatkw publicznych w stosunku do PKB poniej granicy
z 1998 roku. Wpyny na to m.in. koszty zwizane si z dziaalnoci poprzedniego rzdu, np. wielka liczba rkojmi kredytowych40.
Tabela 5. Wskaniki nansw publicznych i dugu zagranicznego RS

w latach 19992002
Wskanik
1999
2000
2001
2002
Decyt budetu pastwa z PKB (w %)
1,8
3,0
4,5
4,8
Poziom decytu nansw publicznych z PKB (w %)
7,0
12,3
6,0
5,7
30
50,4
49
43,4
Poziom dugu publicznego z PKB (w %)
rdo: opracowanie wasne na podstawie: K. Morvay, I. Okli, Hlavn trendy vvoja hospodrstva Slovenska v roku 2006 a ich odhad v roku 2007, Ekonomick asopis 2007 (R. 55), . 6,
s. 541; D. Zachar (red.), Reformy na Slovensku 20032004, Hodnotenie ekonomickch a socilnych opatren, Bratislava 2004, s. 27; M. Kollr, G. Mesenikov (red.), Slovensko 2002, Shrnn
sprva o stave spolonosti II, Bratislava 2002, s. 5.
Tabela 6. Wskaniki nansw publicznych RS w latach 20032006

2003
2004
2005
2006
Wskanik
3,7
3,3
2,9
3,4
42,4
41,4
34,2
30,4
rdo: opracowanie wasne na podstawie: K. Morvay, I. Okli, Hlavn trendy vvoja hospodrstva Slovenska v roku 2006 a ich odhad v roku 2007, Ekonomick asopis 2007 (R. 55), . 6,
s. 539553; Eurostat: ffentlicher Finanzierungssaldo. Nettonanzierungssaldo des Staates
in Prozent des BIP, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1996,39140985&_
dad=portal&_schema=PORTAL&screen=detailref&language=de&product=EU_MAIN_TREE
&root=EU_MAIN_TREE/tb/t_economy/t_gov/t_gov_dd/tsieb080.
Decyt rachunkw publicznych spowodowa, i utrzymanie dyscypliny nansowej udao si temu gabinetowi jedynie w pierwszym roku rzdw (zob. tabela 12),
w ktrym obniyo si decytowe zarzdzanie nansami publicznymi. W nastpnych latach decyt si jednak ponownie zwikszy. Konsekwencj nansowania wysokich decytw i emitowania obligacji na pokrycie czci kredytw
w prywatyzowanych bankach by wzrost zaduenia administracji publicznej41.
39
40
41
Koncepcia daovej reformy v rokoch 20042006.

M. Thomay, P. Gonda, op.cit., s. 910.
Ibidem, s. 15.
165
Rzd w pierwszym okresie kadencji nie wykorzysta dochodw z prywatyzacji na

obnienie dugu wewntrznego, ktry si powiksza z 29% PKB w 1998 roku
do ponad 40% PKB w 2002 roku, czyli w kocu kadencji. W kolejnym okresie
udzia dugu wewntrznego w PKB uleg obnieniu i w 2006 roku wynosi 30,4%
PKB42.
3.2. Polityka spoeczna i rynek pracy.

Reforma emerytalna
Kolejn wan zmian i osigniciem rzdu M. Dzurindy bya reforma emerytalna wprowadzajca nowy, skadajcy si z trzech larw, system ubezpieczenia
emerytalnego. Pierwszy lar tworzyy obowizkowe ubezpieczenia deniowane
podatkowo, nansowane w sposb cigy, wypacane przez publicznoprawn
Ubezpieczalni Spoeczn od 1 stycznia 2004 roku, za porednictwem kapitalizacji. Drugi lar to kapitalizacja oszczdnoci realizowana od 1 stycznia 2005
roku przez emerytalne spki zarzdzajce, a trzeci lar to dobrowolne ubezpieczenia emerytalne, korzystne podatkowo, deniowane skadkowo, nansowane
za porednictwem kapitalizacji, realizowane przez uzupeniajce ubezpieczalnie
emerytalne od 1996 roku. W ramach systemu emerytalnego zreformowano najpierw pierwszy lar, przejciem z systemu zabezpieczenia emerytalnego na system ubezpieczenia emerytalnego od 1 stycznia 2004 roku. Reforma zostaa wprowadzona w ycie w 2003 roku przyjciem ustawy o ubezpieczeniu spoecznym,
ktra od 1 stycznia 2004 r. zapocztkowaa znaczce przeobraenia w systemie
emerytalnym. Szczeglnie zmieni si sposb obliczania emerytur wypacanych
z Ubezpieczalni Spoecznej, zaostrzyy si warunki prawa do emerytury (np. podwyszenie wieku emerytalnego do 62 roku ycia dla mczyzn i kobiet), zmieni
si sposb podwyszania emerytur i wprowadzono moliwo wczeniejszego
przejcia na emerytur. Nowy sposb obliczania emerytur mia przynie obywatelom sprawiedliwsze emerytury, odpowiednie do zarobkw, z ktrych pacili
skadki. Zasad t nazywa si zasad zasugi. Miaa to by zmiana pozytywna dla
obywateli z wyszymi dochodami, odprowadzajcych wysze skadki do Ubezpieczalni Spoecznej. W rzeczywistoci nie wpyna jednak na wysokoci ich emerytury. W ramach reformy systemu emerytalnego od 2005 r. wprowadzono drugi
lar. Wejcie do tego lara byo dobrowolne, lecz wyjcie z niego niemoliwe.
Trzeci dobrowolny lar stworzony zosta jako uzupeniajce ubezpieczenie emerytalne, funkcjonujce w Sowacji od 1996 roku43.
42
Eurostat: ffentlicher Schuldenstand. Konsolidierter Bruttoschuldenstand des Staates
in Prozent des BIP, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1996,39140985&_
dad=portal&_schema=PORTAL&screen=detailref&language=de&product=EU_MAIN_
TREE&root=EU_MAIN_TREE/tb/t_economy/t_gov/t_gov_dd/tsieb090.
43
Koncepcia reformy dchodkovho zabezpeenia v SR, Ministerstvo prce, socilnych vec
a rodiny, http://www.employment.gov.sk/new/index.php?SMC=1&id=454.
166

Jeszcze w pierwszym roku rzdw gabinet M. Dzurindy znis ustaw nr 192/1995
Z.z. o zabezpieczeniu interesw pastwa przy prywatyzacji wanych strategicznie
przedsibiorstw i spek akcyjnych nowel ustawy nr 92/1991 Zb. o warunkach
przeniesienia majtku pastwa na inne osoby, dziki czemu zlikwidowano wan
przeszkod dla kontynuacji procesu prywatyzacji. Nowa ustawa wyznaczya 16
przedsibiorstw o charakterze naturalnego monopolu. O ich prywatyzacji zawsze
mia decydowa rzd po dyskusji w parlamencie, a wykonawcom tej decyzji sta
si FNM. Podczas prywatyzacji spek energetycznych i Transpetrolu pastwo
lub FNM musiay zachowa trway minimalny udzia majtkowy w wysokoci
51%, jednoczenie pastwo zachowao udzia majtkowy w Sowackiej Telekomunikacji, okrelono take przedsibiorstwa niepodlegajce prywatyzacji44:
transport kolejowy, wschodniosowackie stacje przeadunkowe ierna nad Tisou
i Maovce, fundusz leny, budynki i wyposaenie suce gospodarce lenej i akcje ich spek handlowych znajdujcych si w rkach pastwa, wody powierzchniowe i podziemne, i majtek sucy subom pocztowym, zarezerwowanym
dla pastwa45. Lata 19982002 byy decydujce z punktu widzenia prywatyzacji
strategicznych przedsibiorstw, poniewa miaa wwczas miejsce (w 2002 roku)
prywatyzacja Transpetrolu, Sowackiego przedsibiorstwa gazowego i elektroenergetycznych spek dystrybucyjnych.
3.4. Handel zagraniczny i polityka walutowa

a rwnowaga zewntrzna
W 1998 roku za granic oczekiwano zmian na sowackiej scenie politycznej, a niepewno podmiotw zagranicznych przerodzia si w stopniowy spadek krtkookresowych inwestycji bankw zagranicznych. Pomimo porednich inwestycji
Narodowego Banku Sowacji (NBS) i utrwalania kursu korony poniej rynkowego uzupenianie dewiz przez NBS nie byo wystarczajce, w rezultacie nastpi
spadek wartoci sowackiej waluty. W pierwszych dniach po wyborach nie nastpiy zmiany, w rezultacie czego bank narodowy utraci okoo jedn trzeci rezerw
dewizowych i zdecydowa o zaprzestaniu gwarancji wczesnego systemu kursowego, likwidujc jednoczenie stref uktuacji i wprowadzajc pynny reim walutowy, w ktrym kurs korony sowackiej okrelano na podstawie rozwoju poday i popytu. Za walut sprawozdawcz uznano niemieck mark, a od 1 stycznia
1999 roku euro. W tym roku zlikwidowano rwnie granice oscylacyjne46.
44
M. Thomay, P. Gonda, op.cit., s. 29.

Zkon . 253/1999 Z. z., ktorm sa men a dopa zkon . 92/1991 Zb. o podmienkach
prevodu majetku ttu na in osoby v znen neskorch predpisov.
46
V. Polhorsk, op.cit.
45
167
W 2002 roku w polityce walutowej pojawiy si denia do harmonizacji

rodkw z instrumentarium Europejskiego Banku Centralnego (ECB). Gwnym celem NBS byo utrzymanie stabilnoci cenowej tak, by powstay warunki
dla wejcia Sowacji do strefy euro. Przystpiono do podwyszenia kluczowych
stp procentowych jako reakcji na pogbienie zewntrznej nierwnowagi makroekonomicznej, przejawiajcej si wzrostem decytu bilansu handlowego
wraz z brakiem dostatecznych rodkw eliminujcych ryzyko w obszarze sektora publicznego i zwikszeniem nierwnowagi wewntrznej. Wyniki wyborw
parlamentarnych z wrzenia 2002 roku, postp w rokowaniach akcesyjnych do
UE i NATO oraz lepsza pozycja RS w rankingach ekonomicznych skutkoway
zwikszeniem zainteresowania inwestorw zagranicznych. Doszo do wzrostu
kursu korony sowackiej nieadekwatnego do rozwoju gospodarczego. W tej sytuacji NBS zdecydowa si na bezporednie interwencje na rynku dewizowym
hamujce umacnianie si waluty, wspierajc je obnieniem kluczowych stp
procentowych. W 2003 roku wzrs poziom inacji, na ktry bank narodowy
nie zareagowa zmianami stp procentowych, o ile do wzrostu inacji dochodzio w wyniku administracyjnej regulacji cen. Po wejciu Sowacji do Unii Europejskiej powstay warunki do obnienia stp procentowych, co przy spadajcej
inacji skutkowao oywieniem popytu krajowego i likwidacj naciskw spekulacyjnych na wzrost wartoci korony, na ktre NBS zareagowa interwencj na
rynku dewizowym i werbalnym zwrceniem uwagi na ryzyko tego procesu.
W zwizku z wejciem do Unii Europejskiej rzd sowacki zobowiza si do
przyjcia euro, ktre poprzedza spenienie kryteriw z Maastricht. Byo oczywiste, e w ich ramach szczeglna uwaga przywizywana bdzie do polityki walutowej NBS w obszarze stabilnoci cenowej i kryteriw kursowych. Ze wzgldu na te
ambitne cele Narodowy Bank Sowacji przystpi do zmiany strategii walutowopolitycznej, deniujc j od 2005 roku jako dziaalno skupiajc si na inacji
w warunkach ERM II47.
W listopadzie 2005 roku korona wesza do reimu ERM II, okrelanego jako
poczekalnia do jednolitej waluty europejskiej48. wczesny minister nansw
SR Ivan Miklo, ktry wsplnie z prezesem Narodowego Banku Sowacji Ivanem
ramkiem negocjowa w Brukseli z Europejskim Bankiem Centralnym i ministrami
nansw innych pastw warunki przystpienia, stwierdzi: Przyjcie do ERM II
jest docenieniem procesu reform na Sowacji i zdrowej polityki gospodarczej49.
47
M. Neupauerov, I. Hanasov, Hodnotenie psobenia NBS od roku 1993 po sasnos,
[w:] Nrodn a regionlna ekonomika VII [CD], Koice, 13.10.2008, s. 694702.
48
Celem ERM II jest wsparcie stabilizacji kursw pastw Unii Europejskiej, ktre dotd nie
s czonkami strefy euro. W ramach ERM II okrelony jest centralny parytet waluty kraju wobec
euro do szeciu obowizujcych cyfr i sfera uktacyjna, ktra jest standardowa +/15%.
49
Vyhlsenie ministra nanci SR Ivana Mikloa a guvernra NBS Ivana ramka o vstupe
Slovenska do ERM II, 26.11.2005, http://www.nance.gov.sk/Default.aspx?CatID=84&NewsID
=90&Template=Print.
168
Z inicjatywy Sowacji parytet centralny korony wobec euro ustanowiono na poziomie kursu rynkowego 38,455 Sk ze sfer uktuacji 15%, co stanowio rozlunienie ruchu kursu w przedziale 32,68644,223 SKK/EUR50. Sowacja przecigna
wic w rozwoju waluty pozostae pastwa wyszehradzkie, ktrych sytuacja ekonomiczna nie pozwalaa na wejcie do ERM II.
Tabela 7. Rozwj bezporednich inwestycji zagranicznych w RS

w latach 19982005
Rok
Liczba bezporednich inwestycji zagranicznych

przypadajcych na 1 obywatela (w USD)
Udzia bezporednich inwestycji

zagranicznych w PKB (w %)
1998
400
10
1999
420
11
2000
700
19
2001
900
22
2002
1 450
29
2003
1 950
29
2004
2 600
30
2005
2 950
32
rdo: Euro podpor obchod aj investcie, Hospodrske noviny, http://hnonline.sk/c118506190-euro-podpori-obchod-aj-investicie.
Rozwj napywu inwestycji zagranicznych czy si ze zmianami zachodzcymi

w RS, zwaszcza z jej przyjciem do OECD i UE. Jak ju wspomniano, uproszczono system podatkowy gwnie poprzez okrelenie stopy podatku dochodowego
osb zycznych i prawnych na jednym poziomie 19% obniajc tym samym stop dla osb prawnych, i likwidacj czci innych podatkw51. W ramach koncepcji
decentralizacji skalnej nowy system podatkowy wzmocni przychody podatkowe gmin i ustanowi wasne dochody podatkowe wyszych jednostek terytorialnych (VC)52. Dziki niskiej stopie podatku dochodowego i prostemu systemowi podatkowemu oraz innym formom wspierania inwestycji po wprowadzeniu
podatku liniowego, w 2004 roku, Sowacja staa si rajem inwestycyjnym53.
50
M. Jaro, Slovensko neakane vstpilo do akrne na euro, SME, http://www.sme.sk/
c/2485464/Slovensko-necakane-vstupilo-do-cakarne-na-euro.html.
51
S. Ruinsk, Ausgebremst oder durchgestartet? Die slowakische Wirtschaft unter der Regierung Fico, Osteuropa 2007, nr 10, s. 6783.
52
N. tangov, M. Vernarsk, Nekotoryje aspekty upravenija municipanymi obrazovanijami v Slovakii, [w:] Gosudarstvennaja i municipanaja sluba: od kaestva podgotovki k kaestvu upravlenija, T. P. Ivanova, E. V. Feklistova (red.), Saratov 2007, s. 41.
53
Czechy i Sowacja s rajem inwestycyjnym. Gdyby zsumowa warunki dla inwestorw w tych
pastwach, kombinacja ta nie miaaby w Europie konkurencji. Nrodn obroda, 31.5.2005.
169
Ich napyw podczas rzdw M. Dzurindy wyranie wzrs tak, w porwnaniu

midzyrocznym, jak i z innymi pastwami grupy wyszehradzkiej. Najwicej
bezporednich inwestycji zagranicznych byo w 2002 roku, kiedy realizowano
wikszo projektw prywatyzacyjnych i Sowacj cechowa najwyszy udzia
bezporednich inwestycji zagranicznych w PKB. Wyrany wzrost tych inwestycji widoczny by take w przeliczeniu na jednego obywatela54. Rzd oferowa za
porednictwem agencji rzdowej SARIO niektrym zagranicznym inwestorom
wielkie ulgi inwestycyjne, do ktrych odbiorcw naleay m.in. rmy: Kia Motors, Samsung Electronics, Peugeot Citroen Automobiles, Getrag Ford, Sony
Slovakia, SCA Hygiene Products Slovakia, Leoni Autokabel Slowakia, Matador,
Welding, Visteon55.
Powstay w padzierniku 2002 roku rzd M. Dziurindy zakoczy sw dziaalno przed czasem w lutym 2006 roku, w wyniku kryzysu gabinetowego i odejcia z rzdu KDH. Przyczyn by konikt midzy SDK-DS a Ruchem Chrzecijaskim, o jeden z priorytetw rzdu dotyczcy zawarcia umowy ze Stolic
Apostolsk o klauzuli sumienia. Partia M. Dziurindy nie zaliczaa tego do priorytetw, okrelajc przygotowany przez KDH projekt umowy za zbyt rozlegy.
Minister spraw zagranicznych Eduard Kukan okreli go nawet jako dyskryminujcy. KDH argumentowa, e w deklaracji programowej rzdu z 2002 roku
stwierdzano, i przygotowana zostanie taka ustawa i da rzdowi ultimatum
albo rzd znw si zajmie umow i j zawrze z Watykanem, albo partia odejdzie
z koalicji. Premier oceni, i w tej sytuacji dla niego i jego ugrupowania SDK-DS
mniejsz strat bdzie odejcie Ruchu Chrzecijaskiego i ewentualne przedterminowe wybory, ni zgoda na umow i tym samym pewna utrata czci bardziej
liberalnych wyborcw56.
Spr midzy koalicjantami SDK, KDH, SMK a ANO mia miejsce po raz
pierwszy pod koniec 2002 roku z powodu nominacji do organw Sowackich
elektrowni. KDH twierdzio, e do organw pastwowego przedsibiorstwa dostali si z linii politycznej przede wszystkim kandydaci ANO. Latem 2003 roku
w spr z M. Dzurind wszed minister obrony i wiceprzewodniczcy SDK Ivan
imko, ktry wsplnie z Zuzan Martinkov i innymi posami SDK utworzy w ramach ugrupowania platform opozycyjn, aby wreszcie odej z partii
i wiosn 2004 roku zaoy nowy podmiot polityczny Wolne Forum (Slobodn
forum). Z kolei latem 2005 roku wybuch najwikszy kryzys koalicyjny, spowodowany afer znan jako weksle. Wyszo na jaw, e minister gospodarki Pavol
Rusko podpisa weksle na sum 100 mln koron, w rezultacie czego KDH zagrozio premierowi odejciem z rzdu, jeli nie odwoa Rusko. Dziurinda zapropono54
Prlev priamych zahraninch investci do SR vrazne rastie, SITA, 15.10.2003.

MH SR: Prehad podnikateskch subjektov, ktorm bolo schvlen poskytnutie regionlnej
ttnej pomoci za obdobie 2001 3/2007, http://www.economy.gov.sk/index/go.php?id=3530.
56
G. Mesenikov, Vntropolitick vvoj a systm politickch strn, [w:] M. Btora et al
(red.), Slovensko 2006. Shrnn sprva o stave spolonosti, Bratislava 2007, s. 3539.
55
170
wa odwoanie ministra i SDK, SMK oraz KDH 1 wrzenia 2005 roku ogosiy
koniec wsppracy z ANO w ramach rzdzcej koalicji. Poparcie dla rzdu w parlamencie mieli do koca kadencji gabinetu zapewni byli posowie ANO skupieni
wok ubomra Lintnera, z ktrym wymienione ugrupowania podpisay aneks
do Umowy Koalicyjnej57. Po odejciu KDH z rzdu zaczto mwi o przedterminowych wyborach, ktrych termin zosta wyznaczony na 17 czerwca 2006 roku
trzy miesice przed ustawowym zakoczeniem kadencji rzdu.
4. Rozwj polityki gospodarczej i gospodarki RS

od 2006 roku
Wybory do Narodowej Rady Republiki Sowackiej z 2006 roku przyniosy historyczne, przeomowe wydarzenie po raz pierwszy od 1989 roku wybory na
Sowacji wygraa standardowa partia lewicowa socjaldemokratycznego typu.
Tym samym kraj ten jako ostatni doczy do byych pastw realnego socjalizmu w Europie rodkowej, w ktrych socjaldemokracja moe przyj etykiet
zwyciska. Po Czechach, Wgrzech i Polsce Sowacja jest ostatnim pastwem
wyszehradzkiej czwrki, w ktrym socjaldemokracja przeja rzdy z pozycji lidera koalicji58. Zwycizcom wyborw zostaa partia SMER-SD59, ktra otrzymaa
29,1% gosw i obsadzia w parlamencie 50 ze 150 mandatw. Do parlamentu
dostao si jeszcze pi ugrupowa, ktre pokonay granic 5%. W wyniku wyborw powstaa trjkoalicyjny rzd, w ktrym znalazy si SMER, HZDS i SNS.
Lewicowo SMER-u, podkrelona przez zwizki zawodowe, przyniosa wiele poprawek progresywnych reform wprowadzonych przez poprzedni rzd, przy czym
nie ujawni si ich negatywny wpyw na wskaniki makroekonomiczne. Przeciwnie, pierwsze dwa lata rzdw gabinetu R. Fico to etap, ktry okrelamy jako
etap silnego wzrostu ekonomicznego.
Dla lepszej oceny gospodarczej polityki ostatniego okresu uyj obok wskanikw caorocznych take danych kwartalnych, ktre lepiej ilustruj rozwj
w konkretnym czasie.
Ju w latach 20042005 wzrost PKB w RS by sprzyjajcy a jego tempo byo
wrd pastw wyszehradzkich najwysze, ale w 2006 roku nastpi niewiary57
http://www.sme.sk/c/2579000/Prehlad-najvaznejsich-kriz-vo-vladnej-koalicii-v-tomtovolebnom-obdobi.html.
58
. Blaha, Analza vsledkov parlamentnch volieb 2006, ASA: 1.7.2006 dostupn online:
http://www.inst-asa.sk/index_les/analyza_volieb_blaha.htm.
59
Partia SMER uzyskaa w wyborach w 2002 r., jedynie 13,46% gosw jako trzecia najsilniejsza partia, a po utworzeniu gabinetu M.Dzurindy dziaaa w opozycji. W kocu 2005 r. ugrupowanie podpisao umow z Konfederacj Zwizkw Zawodowych o wzajemnej wsppracy, a poniewa
bya jedyn parti, ktorej udao si zawrze w umowie wsparcie zwizkw, mona SMER uwaa
za gwnego partnera zwizkw, co uwidocznio si po wyborach parlamentarnych w 2006 roku.
171
godny wzrost gospodarczy. W pierwszych dwch kwartaach 2006 roku osign poziom 6,5%, widoczny zwaszcza przez wzrost popytu krajowego i czystego
eksportu. W trzecim kwartale poziom wzrostu PKB zaskoczy ogromnie, osigajc 9,8%, a w czwartym kwartale 9,6%. W 2007 roku PKB nie spada poniej poziomu 9%, co jest w porwnaniu z krajami rozwinitymi, ktrych wzrost
ekonomiczny oscylowa w okolicach 3%, wyjtkowym wynikiem, pozwalajcym
okreli gospodark Sowacji jako europejskiego, ewentualnie karpackiego tygrysa60.
Tabela 8. Wskaniki makroekonomiczne RS w latach 20062008

2006
2007
2008
(szacunki)
Wzrost PKB (tempo wzrostu PKB w % w staych cenach)
8,3
10,4
7,5
Bezrobocie (rejestrowane bezrobocie w %)
13,3
11,1
10,1
Inacja (wedug CPI, zmiana w stosunku

do poprzedzajcego roku w %)
4,5
1,9
3,4
Saldo biecego rachunku bilansu patniczego jako % z PKB
8,3
5,3
3,6
Wskanik
rdo: opracowanie wasne na podstawie: tatistick rad Slovenskej republiky; I. Okli, Hospodrsky vvoj Slovenska v roku 2007, Ekonomick asopis 2008, . 5, s. 435476.
Rozwj wydajnoci gospodarki mona ledzi na podstawie wskanika PKB,

ktry przytaczam od 2001 do 2008 roku w absolutnych liczbach w koronach
sowackich i, przez porwnanie z innymi krajami rwnie w przeliczeniu na 1
mieszkaca, wyraony w USD w jednakowym parytecie siy nabywczej. W latach
20052007 miay miejsce znaczce wydarzenia w ekonomice RS przy doganianiu pastw OECD, mimo to mona stwierdzi, e sowacki PKB na 1 mieszkaca
wyraony w USD w parytecie siy nabywczej przedstawia w 2006 r. dla Sowacji
w ramach OECD czwart, najgorsz, wydajno61. Jest to spowodowane rnicym si przeliczeniem wyjtkowych wskanikw wydajnoci gospodarki sowackiej kursem parytetowym, wicym si z rozwojem poziomu cen i obniajcym
cakowit warto PKB.
Przewidywano, i gospodarka sowacka powinna w najbliszych trzech latach po wprowadzeniu euro zanotowa wzrost rednio o 6,1% rocznie, przy czym
w 2009 roku o 6,5%62, ewentualnie wedug ocen Instytutu Polityki Finansowej
60
Ch. Thanei, Slowakei: Karpaten-Tiger vor gesundem Abschwung, Die Presse, 02.09.
2008.
61
K. Morvay, Celkov ekonomick vvoj, [w:] Slovensko 2007. Shrnn sprva o stave spolonosti, M. Kollr, G. Mesenikov, M. Btora (red.), Bratislava 2008, s. 413.
62
Decit verejnch nanci by mal by 1,7 percenta HDP, SITA, 15.8.2008.
172
Ministerstwa Firnansw Republiki Sowackiej o 5,8%63. Szacunki te nie s jednak,

ze wzgldu na postp kryzysu nansowego, realne. Tempo wzrostu ekonomicznego gospodarki sowackiej w ostatnim kwartale 2008 roku ulego wyranemu
osabieniu, wtedy bowiem zaczy si uwidacznia skutki kryzysu. W porwnaniu
z pierwszym kwartaem 2008 r., w ktrym wzrost PKB osiagn 9,3%, w ostatnim kwartale jego warto spada o 6,8% do 2,5%. Wyrane spowolnienie naszej ekonomiki powszechnie przypisuje si osabieniu popytu zagraniczenego,
skutkujcego spadkiem sowackiego eksportu, obnieniem produkcji, wzrostem
bezrobocia i zmniejszeniem si oglnego popytu krajowego. Aktualne prognozy
dotyczce ksztatowania si PKB nie s zbyt korzystne. W czerwcu 2009 roku,
zgodnie z oczekiwaniami Narodowy Bank Sowacji ogosi zaamanie gospodarki
o 4,2%, we wrzeniu 2009 roku ju o 5,6%64.
Tabela 9. Rozwj PKB w RS w latach 20012007

Wskanik
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Nominalny PKB
na mieszkacw (w Sk)
188999
205830
224568
250974
272432
303012
338717
PKB na mieszkaca
(w USD, wg PPP)
11598
12701
13536
14600
15941
17576
19647
rdo: opracowanie wasne na podstawie: tatistick rad Slovenskej republiky; K. Morvay,

Celkov ekonomick vvoj, [w:] Slovensko 2007. Shrnn sprva o stave spolonosti, M. Kollr,
G. Mesenikov, M. Btora (red.), Bratislava 2008, s. 414.
W 2006 roku cakowita inacja wzrosa z 2,7% w roku 2005 do 4,5%, przy czym
wzrost cen mia kulminacj w lipcu 2006 roku. Obnienie poziomu inacji jest
wprawdzie celem polityki gospodarczej w kadym okresie, jednak w 2007 roku
cel ten nabra szczeglnego znaczenia ze wzgldu na konieczno spenienia
konwergencyjnych kryteriw przyjcia euro. Obnienie poziomu inacji nie jest
tylko funkcj polityki pieninej, z ni jest jednak zwizane w najwikszym stopniu. Rok 2007 by rokiem deacji. Rozwj inacji nie by wszak prostolinijny.
Do sierpnia mia miejsce etap obnienia poziomu inacji, przy czym dwunastomiesiczna warto tzw. harmonizowanej stopy inacji w sierpniu 2007 roku
po raz pierwszy osigna limit kryterium konwergencyjnego. W tym roku pojawiy si jednak obawy o spenienie kryteriw z Maastricht dotyczcych inacji.
Cho jej poziom wyranie spada, to jesieni nastpi dramatyczny wzrost cen.
63
Prognza vybranch indiktorov vvoja ekonomiky SR poda Intittu nannej politiky

(IFP) aktualizcia k septembru 2007, SITA, 13.9.2008.
64
L. Rakov, Mono prde druh pd. Aj ke men, Hospodrske noviny, 23.9.2009, dostpne na http://hnonline.sk/ekonomika/c1-38396610-mozno-pride-druhy-pad-aj-ked-mensi.
173
Harmonizowana stopa inacji nie ulega jednake tak znaczcym wahniciom

jak indeks cen detalicznych a do koca 2007 roku spenienie kryterium inacyjnego nie byo powanie zagroone. W grudniu tego roku caoroczna rednia
poziomu inacji osigna 2,8%65.
4.1. Polityka skalna pod wpywem przyjcia euro

W okresie przed wyborami w 2006 roku pniejszy premier twierdzi, e istniejcy system podatkowy nie jest sprawiedliwy, poniewa obcia w szczeglny
sposb klas redni. Przy prawicowym rzdzie Mikula Dziurindy dobrze si
powodzi jedynie wskiej grupie ludzi z ponadstandardowymi dochodami, ktrym prawicowy rzd pomg w ten sposb, e obniy podatek dochodowy do 19
procent. Nierwno wprowadzon jednolitym podatkiem mona zmieni jedynie przez istotne poprawki systemu podatkowego66. Stanowisko to stao si podstaw do uchwalenia przez rzd we wrzesniu 2006 roku projektu ustawy, wprowadzajcej tzw. podatek milionerw bez likwidacji podatku liniowego. Ustawa
o podatku milionerw zostaa przyjta w NR SR w grudniu 2006 roku. Podatek
od okrelonej wysokoci poziomu zarobkw bdzie si zwiksza, poniewa wraz
ze wzrostem dochodw ponad t granic obnia si bdzie nieopodatkowane
minimum, ktre podatnik odlicza sobie od podstawy opodatkowania, a przy miesicznym dochodzie brutto przekraczajcym konkretn sum zostanie cakowicie
zniesione (to nieopodatkowane minimum). Kolejn ingerencj w system podatkowy byo wprowadzenie drugiej wysokoci podatku VAT, ktra pierwotnie miaa dotyczy rnych surowcw i towarw na rynku, lecz ostatecznie obniy si
jedynie VAT na leki i niektre rodki lecznicze i opatrunkowe z 19% na 10%67, co
miao pomc osobom z niskimi dochodami. Negatywn stron tego rozwizania
bya deformacja prostego systemu podatkowego68.
Rozwj decytu w obszarze nansw publicznych by bardzo istotny z punktu
widzenia przyjcia wsplnej waluty euro, co dobrze rozumia urzdujcy gabinet.
Wspczenie Sowacj mona zaliczy do pastw, ktrych decyt nansw publicznych oscyluje pod ustalon wartoci 3%, poniewa poziom nasw publicznych osign w pierwszym kwartale 2008 roku warto 2,2% PKB. Do 2006
roku Sowacja obniya swj decyt w sposb przybliajcy j do osignicia
wymaganej wartoci tego wskanika. Wwczas decyt nansw publicznych wynis 3,7% PKB, przy czym, jeliby nie uwzgldni wpywu reformy emerytalnej,
65
I. Okli e.a., Hospodrsky vvoj Slovenska v roku 2007, Ekonomick asopis, 2008, . 5,
s. 435476.
66
R. Filipko, Fico 2002: Chcem rovn da. Fico 2006: Zrume rovn da, 13.5.2006, http://
evolby.sme.sk/c/2716040/Fico-2002-Chcem-rovnu-dan-Fico-2006-Zrusime-rovnu-dan.html.
67
S. Ruinsk, op.cit., s. 6783.
68
Ministerstvo nanci Slovenskej republiky: Od budceho roka sa DPH na lieky zni na
10%, 8.12.2006.
174
byaby to warto 2,5% PKB. Przyczynami wpywajcymi na ksztatowanie si sytuacji w tym obszarze byy intensywny wzrost gospodarczy, mocny VAT, wzrost
zatrudnienia, niska stopa wydatkw i nisze wydatki na reform emerytaln,
wprowadzenie laru kapitalizacyjnego oraz postpy w konsolidacji skalnej.
Tabela 10. Wskaniki nansw publicznych RS w latach 20062007

Wskanik
2006
2007
Bilans budetu pastwa jako % z PKB
1,9
1,3
Dug publiczny jako % z PKB
30,4
29,4
rdo: opracowanie wasne na podstawie: I. Okli e.a., Hospodrsky vvoj Slovenska v roku
2007, Ekonomick asopis 2008, . 5, s. 435476.
Rysunek 1. Decyt nansw publicznych RS

mln euro
3000
2692,6
2500
2123,3
2000
1644
1526,4
1500
1078,5
1000
805,3
802,8
2003
2004
500
0
2000
2001
2002
2005
2006
rdo: opracowanie wasne na podstawie: K. Morvay, I. Okli, Hlavn trendy vvoja hospodrstva Slovenska v roku 2006 a ich odhad v roku 2007, Ekonomick asopis 2007 (55), . 6,
s. 539553.
W zwizku z przyjciem euro RS zacza spenia drugie budetowe kryterium

dugu publicznego jeszcze przed 2000 rokiem. Jest to kryterium, ktre udao
si Sowacji speni, mimo i uwaana bya za jeden z najbardziej zaduonych
krajw Europy. Od 2000 roku RS obniya udzia dugu publicznego w PKB a
o 20% do 30,4% PKB, co jest daleko poniej poziomu wartoci sprawozdawczych. Oczekiwana warto dugu publicznego do 2010 roku to 29,5% PKB. Gwnymi aspektami obniania zaduenia administracji publicznej byy konsekwentna implementacja konsolidacyjnych celw rzdu, wsparcie silnego i zdrowego
wzrostu ekonomicznego, efektywniejsze zarzdzanie dugiem i pastwowymi
175
aktywami nansowymi i umorzenie dugu ze rodkw uzyskanych z prywatyzacji oraz wzrost nominalnego VAT. W wyrany sposb suyo temu rwnie
wsparcie dla waluty sowackiej, spata ryzykownych gwarancji pastwowych, jak
rwnie wzrost poyczek z Pastwowego Skarbca69. Mimo tego, i Sowacja odnotowywaa pozytywne wyniki w umarzaniu dugu, nominalne wartoci dugu
publicznego rosn.
4.2. Polityka spoeczna, polityka rynku pracy i zatrudnienie

W RS od 2005 roku w rozwoju rynku pracy widoczne byy pozytywne tendencje,
gdy liczba osb pracujcych rokrocznie zwikszaa si i podobnie, w 2006 roku,
wzrost liczby zatrudnionych przybra na sile. Dane o zatrudnieniu, po przejciu
wadzy przez R. Fico, za trzeci i czwarty kwarta 2006 roku byy jeszcze korzystniejsze, gdy rednia zatrudnienia zwikszya si w porwnaniu z poprzednim rokiem o 3,8%, do 2 301 400 osb70. Wzrost liczby zatrudnionych przeoy si na
spadek bezrobocia, lecz nie obniya si liczba osb dugotrwale bezrobotnych71.
Tego typu bezrobocie w RS byo w latach 20052006 na poziomie 8%, najwicej
spord pastw czonkowskich UE, mona ponadto stwierdzi, e poziom cakowitego bezrobocia zaczyna si zblia do granicy bezrobocia dugotrwaego,
co oznacza, i dalszy spadek bezrobocia w Sowacji to proces zoony, dotyczcy
bowiem obywateli majcych chroniczne problemy na rynku pracy72.
Interesujce jest, e cho liczba pracujcych w 2007 roku osigna swoje historyczne maksimum (2 357,3 tys.), stopa zatrudnienia sw maksymaln warto
osigna w 1996 roku, co byo wynikiem rosncej liczby obywateli w wieku produkcyjnym. Prawdopodobnie Sowacja nie speni wytyczonych celw wzrostu zatrudnienia ustanowione w strategii lizboskiej. Wyrane opnienie w stosunku
do redniej europejskiej widoczne jest nie tylko w poziomie zatrudnienia produkcyjnej czci populacji (60,7%), w ktrej do 2010 roku planowane jest osignicie
70% redniej unijnej, ale rwnie w zatrudnieniu kobiet (53,1%) i osb powyej
55 roku ycia73. Poziom redniej pacy si ustabilizowa, a od 2003 roku RS wykazuje cigy wzrost pacy realnej. Paca nominalna zwikszya si w 2007 o 7%, co
przy istniejcej inacji przedstawia wzrost pacy realnej w wysokoci 4,3%74.
W publikacji Doing Business 2005 Banku wiatowego z 2005 roku75 Sowacj
umieszczono na czele stawki, co wynikao z brzmienia Kodeksu Prawa, ocenianego
69
Konvergenn program Slovenska na roky 20072010.

tatistick rad Slovenskej republiky: Vvoj zamestnanosti a nezamestnanosti v 4. tvrroku 2006, http://portal.statistics.sk/showdoc.do?docid=5230.
71
Osoby dugotrwale bezrobotne to osoby pozostajce bez pracy ponad dwa lata.
72
K. Morvay, M. Jakoby, Celkov ekonomick vvoj, [w:] Slovensko 2006, s. 427.
73
I. Okli, e.a., op.cit.
74
K. Morvay, Celkov ekonomick vvoj, [w:] Slovensko 2007, s. 410411.
75
The World Bank: Doing Business in 2005. Removing obstacles to growth, http://www.
doingbusiness.org/documents/DoingBusiness2005.PDF.
70
176
jako jeden z najbardziej liberalnych. Badanie Doing Business z 2007 roku ju

przedstawia nieco inny obraz tego kraju, poniewa rynek pracy RS sklasykowano na 72 miejscu. Niemcy czy Francja znalazy si na jeszcze niszej pozycji, lecz
pastwa wyszehradzkie, z ktrymi Sowacja tradycyjnie si porwnuje, s w tym
rankingu na lepszych pozycjach76. Przytoczone oceny zwizane s z dziaaniami
nowego rzdu77. Od 1 wrzenia 2007 roku zacza obowizywa nowelizacja Kodeksu Pracy78, obejmujca ponad 150 znowelizowanych punktw. Najwiksze
zmiany dotyczyy paragrafw o gotowoci do pracy, powiza stosunku pracy
na czas okrelony, wprowadzono denicj pracy zalenej i nastpio wzmocnienie mocy prawnej zwizkw w przedsibiorstwie. Premier Robert Fico okreli
nowelizacj79 KP jako prawo roku, stwierdzi rwnie, e Sowacja ma wreszcie
Kodeks Pracy o europejskich standardach, odpowiadajcy wyobraeniom nowoczesnej Unii Europejskiej, a nie wyobraeniom liberalizmu. Celem nowelizacji
miay by przede wszystkim poprawa sytuacji pracownikw w stosunkach pracowniczo-prawnych i implementacja prawa Unii Europejskiej. Stowarzyszenie
Zwizkw i Zrzesze Pracodawcw RS okrelia uchwalony KP jako nieprzyjazny
rodowisku przedsibiorcw i nie dajcy si poczy z daniem jak najszybszego dogonienia krajw rozwinitych. Wrd zwizkowcw za pojawiy si opinie,
i kodeks stwarza przestrze dla przedstawicieli pracobiorcw, by mogli w organizacjach rozwija sw agend. Zwizkowcw, czonkw rad pracowniczych,
ewentualnie pracowniczych mw zaufania pracodawca ma zwalnia na wykonywanie swej funkcji, przy czym dostaj dzie wolny z rekompensat pacy80.
Tabela 11. rednia nominalna miesiczna paca w RS w latach 20012007

Wskanik
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
rednia nominalna miesiczna

paca w Sk
12 365
13 511
14 365
15 825
17 274
18 761
20 146
rednia nominalna miesiczna

paca w EUR
410,44
448,48
476,83
525,29
573,39
622,75
668,72
rdo: opracowanie wasne na podstawie danych Statystycznego Urzdu Republiki Sowackiej.
Rzd R. Fico susznie krytykowa istniejcy system emerytalny, gwnie z powodu jego niestabilnoci nansowej oraz dlatego, e jest niekorzystny dla obywateli.
Z tego powodu zdecydowano si na podjcie pewnych dziaa, m.in. tymczasowe
76
77
78
79
80
S. Ruinsk, Ausgebremst oder, s. 6783.

Uznesenie vldy SR . 369/2007, 18.4.2007, Material 7139.
Zkon . 311/2001 Z. z. Zkonnk prce v znen neskorch predpisov.
Zkon . 348/2007 Z.z., ktorm sa men a dopa zkon . 311/2001 Z.z. Zkonnk prce.
Mme nov Zkonnk prce, SITA, 28.2007.
177
otwarcie zamknitego drugiego laru, by ci, ktrzy do niego wstpili mogli go

opuci, a ci, ktrzy si zdecydowali wstpi mogli to uczyni.
Kolejnym krokiem obecnego rzdu w obszarze polityki spoecznej byo przydzielenie zrnicowanych wedug wysokoci rent boonarodzeniowych zasikw na zagodzenie sytuacji socjalnej osb pobierajcych renty starcze i renty inwalidzkie. Nastpnie zdecydowano o wypacaniu dopaty do zasiku przy
urodzeniu pierwszego dziecka, a od 2009 roku zasiek dotyczy rwnie drugiego
i trzeciego dziecka. Zdaniem niektrych liberalnych analitykw i ekonomistw,
niekoncepcyjna trzynasta paca dla rencistw czy zwikszenie zasiku przy narodzinach dziecka to przykad nieefektywnego rozdawania pienidzy podatnikw
wybranym grupom obywateli, nie majce nic wsplnego z solidarnoci.

W deklaracji programowej rzdu na temat prywatyzacji w RS stwierdzano: Rzd
RS nie bdzie kontynuowa prywatyzacji i deprywatyzacji udziau majtkowego
pastwa w strategicznych przedsibiorstwach. Rzd ustali, ktre przedsibiorstwa i instytucje s strategiczne z punktu widzenia interesw narodowo-pastwowych. Rzd RS respektuje wyniki prywatyzacji i gwarantuje niezmienno warunkw w sprywatyzowanych przedsibiorstwach, jeli proces prywatyzacji przebieg
zgodnie z prawem. W strategicznych przedsibiorstwach z majtkowym udziaem
pastwa rzd bdzie wyranie przestrzega interesw pastwa81. W padzierniku
2006 roku w zwizku z Deklaracj Programow Rzdu rzd RS cofn prywatyzacj 66% udziau pastwa w spce Letisko M. R. tefnika Airport Bratislava, a. s. Midzynarodowy przetarg na wybr inwestora rozpocz si w lipcu 2005
roku a zakoczy w styczniu 2006 roku. Jako preferowanego inwestora Ministerstwo Transportu, Poczty i Telekomunikacji zaproponowao rzdowi spk BTS
Holding, a. s. z siedzib w Bratysawie, reprezentujc konsorcjum TwoOne82.
Poprzedni rzd uchwali transakcj, decyzj o prywatyzacji uzaleniajc spenieniem 7 warunkw, np. zgod Urzdu Antymonopolowego (PM) na koncentracj
do 15 sierpnia 2006 roku, ktra jednak w tym terminie nie zostaa wydana. Koncentracja miaa polega na nabyciu poredniej kontroli przez spk Flughafen
Wien AG i Penta za porednictwem spki BTS Holding i bezporedniej kontroli
MDPT nad lotniskiem bratysawskim. 16 sierpnia rzd poleci odstpi od umowy
o kupnie akcji podpisanej ze spk BTS Holding, ze wzgldu na brak zgody PM
na koncentracj i tym samym niespenienia jednego z warunkw umowy83.
81
Programov vyhlsenie vldy Slovenskej republiky (2006), (dalej Programov vyhlsenie (2006)), s. 10.
82
Konsorcium TwoOne skadao si z Flughafen Wien AG, grupy Penta i austriackiej Raiffeisen Zentralbank.
83
Vlda SR schvlila zruenie privatizcie bratislavskho letiska, TASR, 18.10.2006.
178
4.4. Polityka walutowa i stan przygotowa do przyjcia euro

Korona sowacka zawsze bardzo czule reagowaa na wydarzenia polityczne i spoeczne, i z tego wzgldu na rynkach dewizowych panowao przed wyborami
w 2006 r. napicie. Inwestorzy nerwowo wyczekiwali na rozwj sytuacji w RS,
co si odbio na kursie sowackiej waluty, traccej w tygodniu wyborw na wartoci w stosunku do euro84 i tego trendu oczekiwano rwnie po wyborach, gdyby powstaa koalicja nie potwierdzia woli przyjcia euro jako wsplnej waluty.
Utworzony gabinet w deklaracji programowej zadeklarowa zainteresowanie
przyjciem euro85. Mimo szerokiej sfery, w ktrej waluta moe oscylowa, korona
sowacka w przyblieniu od padziernika 2006 roku wci zyskiwaa na wartoci
a od pocztkowo ustanowionego parytetu centralnego podaa w d o niemal
12%, przybliajc si tym samym do dolnej granicy strefy uktacyjnej86. W zwizku z tym od 19 marca 2007 roku centralny parytet korony sowackiej w ERM II
rewaluowa. Nowy parytet wobec euro, ktry jest wany dla przyjcia wsplnej
waluty europejskiej zosta ustalony na poziomie 1 euro = 35,4424 Sk. Na prob
Sowacji zdecydowali o tym ministrowie nansw pastw strefy euro, prezydent
Europejskiego Banku Centralnego oraz ministrowie nansw i prezesi bankw
centralnych pastwa UE. Potrzeb zmiany parytetu korony wobec euro oceniay
NBS i MF SR w swoim ocjalnym wsplnym stanowisku, stwierdzajc, i gospodarka sowacka przesza od wstpienia do ERM II w listopadzie 2005 r. istotne
zmiany strukturalne. Zdrowie polityki makroekonomicznej i znaczcy napyw
bezporednich inwestycji zagranicznych w ostatnich latach spowodoway stopniowe przyspieszenie wzrostu gospodarczego. Wysoka dyferencja wzrostu wydajnoci wobec strefy euro prowadzia do znaczcego wzmocnienia zrwnowaonego kursu realnego. Przy relatywnie niskiej inacji przenioso si to rwnie
na poziom kursu nominalnego. Tylko w 2006 roku korona wzmocnia si wobec
euro o wicej ni 10%. Rewaluacja parytetu bya wic susznym rwnowacym
przesuniciem ekonomicznych fundamentw87.
Poziom centralnego parytetu uleg jednak jeszcze raz zmianie. Miao to miejsce w rod 28 maja 2008 roku, gdy szybko wzmacniajca si waluta sowacka
zbliaa si do dolnej granicy strefy w ERM II, przy ktrej osigniciu zgodnie
z regu systemu Bank Narodowy Sowacji oraz Europejski Bank Centralny musiayby interweniowa, osabiajc koron. Autorytety europejskie przesuny
wwczas rodowy kurs w ramach systemu ERM II wanie a pod dotychczasow doln granic sfery, czyli 30,1260 SKK/EUR, przy czym korona sowacka
tego poziomu nigdy wczeniej nie osigna. Premier Robert Fico przesunicie
84
M. Deme, Nervozita na nannch trhoch sa stupuje, Hospodrske noviny, 16.6.2006.

Programov vyhlsenie (2006), s. 3.
86
Centralny parytet korony sowackiej w ERM II rewaluowa na 35,4424 SKK,TASR, 18.3.2007.
87
Revalvcia centrlnej parity slovenskej koruny v ERM II (2), Nrodn banka Slovenska,
19.3.2007.
85
179
parytetu o 15% niejednokrotnie okrela potem jako wielki sukces. Nowy parytet
midzy specjalistami uwaany jest susznie za poziom kursu konwersyjnego.
Przy spenianiu kryteriw najwaniejsze znaki zapytania przez dugi czas dotyczyy utrzymania poziomu inacji, a wic stabilnoci cenowej. Sowacja krytykowaa przede wszystkim samo sformuowanie kryterium, zagodnie z ktrym
dwunastomiesiczna rednia inacja nie moe przekroczy poziomu wzrostu cen
trzech krajw Unii Europejskiej o najniszej inacji o wicej ni 1,5 punktu procentowego. Przy tym kryterium s bowiem czsto brane pod uwag pastwa, niebdce nawet czci strefy euro, a specyczne warunki krajowe powoduj brak
odzwierciedlenia realnej sytuacji w obszarze stabilnoci cenowej w pozostaych
pastwach. Mimo to Sowacja pokonaa t przeszkod. Zacza spenia to kryterium w sierpniu 2007 roku, a w marcu 2008 roku, bdcym kocem dwunastomiesicznego okresu sprawozdawczego, inacja bya poniej wymaganej granicy
o jeden punkt procentowy. Z kolei od pocztku przygotowa Sowacji do wejcia
do srefy euro najmniejszy problem stanowia stabilno dugookresowych stp
procentowych. W marcu 2008 roku, przy ocenie stopnia speniania kryteriw,
byy one na poziomie 4,5%, tj. o dwa punktu procentowe niej ni maksymalna
dopuszczalna warto.
Tabela 12. Penienie kryteriw konwergencyjnych w RS

Kryterium
Warto
Stan spenienia
w RS w marcu 2008
2,2
60
29,4
rednia stopa inacji (wedug HICP w %)
3,2
2,2
Stabilno dugookresowych stp procentowych (w %)
6,5
4,5
dwa lata przed ocen

udzia w ERM II
Czonkostwo
od listopada 2005
Stabilno wymiennego kursu
rdo: opracowanie wasne na podstawie danych NBS.
Komisja Europejska i Europejski Bank Centralny 7 maja 2008 roku opublikoway

swoje konwergencyjne sprawozdania o Sowacji i skonstatoway wypenienie przez
ni kryteriw z Maastricht. Komisja zalecia wejcie RS do strefy euro, przy czym
wanie sprawozdanie Komisji uwaa si za decydujcy dokument na drodze Sowacji do strefy euro, decyzje w innych instytucjach europejskich s postrzegane
jako mniej lub bardziej formalne. 17 czerwca 2008 roku wejcie Sowacji do strefy
euro popar Parlament Europejski, penicy w caym procesie jedynie rol konsultacyjn, a dwa dni pniej rwnie polityczni liderzy pastw UE podczas forum
Rady Europejskiej w Brukseli. Seri decyzji formalnych zakoczyy obrady Econu
180
z 8 lipca 2008 roku, podczas ktrych Sowacja denitywnie staa si szesnastym

czonkiem strefy euro88. Euro za zostao wprowadzone od 1 stycznia 2009 roku.
4.5. Polityka handlu zagranicznego i rwnowaga zewntrzna

Sowacja naley do pastw Unii Europejskiej o najbardziej otwartej gospodarce,
kontakt gospodarki z zagranic przejawia si przede wszystkim w handlu towarami. W 2007 roku nastpia wyrana poprawa bilansu handlowego w porwnaniu z rokiem 2006, co byo spowodowane szybszym wzrostem eksportu ni
importu. Rozwj stosunkw ekonomicznych Sowacji ze wiatem zewntrznym
w 2006 roku nie mona jednak ocenia bardzo pozytywnie. Po raz drugi w historii samodzielnej Republiki Sowackiej bilans patniczy zanotowa decyt w wysokoci 4,8% PKB89. Rezerwy dewizowe NBS zostay uszczuplone o 78,1 mld Sk,
a w handlu zagranicznym w 2006 roku wzrs, w porwnaniu z 2005 r., eksport
nad importem. Jednak wyniki oglne ulegy pogorszeniu, przy czym decyt osign 91,6 mld Sk90. Dokonujc cakowitej oceny naley jednak podkreli, e due
bezporednie inwestycje zagraniczne w poprzednim okresie przyczyniaj si do
wzmocnienia rwnowagi zewntrznej. Znaczc rol odgrywa tu wkad eksportu
przemysu samochodowego oraz elektrotechnicznego91.
Tabela 13. Rozwj gwnych wskanikw rwnowagi zewntrznej RS

w latach 20032007
Wskanik
2003
2004
2005
2006
2007
Bilans handlowy (mld Sk)
23,4
49,6
74,0
75,3
21,4
Rachunek biecy (mld Sk)
72,5
106,4
126,1
116,5
98,7
Cakowity bilans (mld Sk)
51,9
55,2
71,4
78,1
96,0
Rachunek biecy/PKB (%)
5,9
7,8
8,5
7,0
5,3
Cakowity bilans/PKB (%)
4,2
4,1
4,8
4,7
5,2
rdo: opracowanie wasne na podstwie I. Okli e.a., Hospodrsky vvoj Slovenska v roku 2007,
Ekonomick asopis 2008 (56), . 5, s. 453.
W pierwszym proczu 2007 agencja SARIO braa udzia w zakoczonych sukcesem 31 projektach inwestycyjnych, co zabezpieczao napyw bezporednich
88
Slovensko splnilo kritri pre euro s rezervou, SITA, 31.12.2008.

Po raz pierwszy w 1998 roku.
90
I. ikulov, Zhodnotenie vvoja vzahov slovenskej ekonomiky so zahranim v roku
2006, Ekonomick asopis 2007, nr 6, s. 570581.
91
I. Okli e.a., Hospodrsky vvoj Slovenska v roku 2007, Ekonomick asopis, 2008 (56),
nr 5, s. 471473.
89
181
inwestycji zagranicznych w wysokoci 700,3 miliona euro i wytworzenie 6319

nowych miejsc pracy z planowan ekspansj do 7033 miejsc pracy. W porwnaniu z porzednim rokiem by to wzrost, poniewa wwczas w pierwszym proczu agencja SARIO partycypowaa w zakoczeniu 17 projektw inwestycyjnych
na sum 410 milionw euro, ktre stworzyy ponad 5200 nowych miejsc pracy,
w cigu caego 2006 r. zrealizowano za 65 projektw o wartoci 607 miliona
euro, tworzcych 11240 nowych miejsc pracy92.
Analizujc polityk gospodarcz rzdu R. Fico naley wspomnie o jego dziaaniach w innych obszarach, takich jak nansowanie szk wyszych, zmiana
struktury organizacyjnej administracji publicznej, kroki w polityce zewntrznej,
kiedy pod przywdztwem tego premiera wycofano jednostki wojskowe z Iraku oraz wspierano proces dalszego rozszerzenia Unii Europejskiej o Rumuni
i Bugari wraz z otwarciem rynku pracy dla obywateli z tych krajw, stopniowe
dokoczenie schengeskiej granicy oraz wiele innych, ktrych ocena ma raczej
neutralny charakter.
Uwagi kocowe.
Wpyw kryzysu nansowego na polityk gospodarcz RS
Gospodarka Sowacji jest powizana z rozwojem ssiednich gospodarek ponad
85% cakowitego eksportu skierowane jest do Unii Europejskiej93. Do jakiego
stopnia wielcy producenci i inwestorzy bd wpywa na sytuacj ekonomiczn w Sowacji zaley nie tylko od rozwoju koniunktury, lecz take od strategii
koncernw inwestujcych w RS94. Wpyw kryzysu stara si regulowa rzd RS,
podobnie jak staraj si rzdy innych pastwa. Jeszcze na pocztku listopada
2008 roku rzd Sowacji uchwali pakiet rodkw minimalizujcych oddziaywanie wiatowego kryzysu nansowego i gospodarczego na ekonomi sowack.
Pakiet zawiera w sumie 27 rodkw. Mona je streci jako efektywniejsza praca
z funduszami Unii Europejskiej, obnienie administracyjnych obcie przedsibiorcw, lepszy dostp przedsibiorcw do rde kredytowania, inwestycje w badania i innowacje, i rodki makroekonomiczne dla rozruszania gospodarki95.
(Z jzyka sowackiego tumaczya Elbieta Paka)
92
Vron sprva za rok 2006, SARIO, s. 14.

MH SR: Vsledky zahraninho obchodu SR v roku 2007 a v 1. polroku 2008, http://
www.economy.gov.sk/les/obchod/Vysledky_ZO_SR_2007___1P2008.doc.
94
P. Trebua, J. Mihok, Dopady nannej krzy na priemyseln podniky Slovenskej republiky, Trends in Business Management Systems TBMS 2008, 9.11.12.2008.
95
Uznesenie vldy . 808/2008 k nvrhu opatren vldy SR na prekonanie dopadov globlnej nannej krzy.
93
Daniel Klimovsk
Polityka regionalna Sowacji

po 1989 roku
Zmiany spoeczno-polityczne, ktre przynis ze sob rozwj sytuacji w Europie rodkowo-Wschodniej po 1989 roku, nie wyczajc Sowacji, spowodoway,
i na pierwszym planie dyskusji w gronie politykw i specjalistw znalaza si
problematyka polityki regionalnej. Przedmiotem jej zainteresowania s obok
dysproporcji regionalnych i prb ich niwelowania, take rne stanowiska na
temat zada poszczeglnych aktorw teje polityki.
W Republice Sowackiej nastpiy po 1989 roku istotne zmiany. Mona je
podzieli na trzy due grupy, w zalenoci od tego, jakiego obszaru dotyczyy.
Pierwsza miaa wycznie polityczny charakter, w drugiej znalazy si te dotyczce stosunkw gospodarczych, a trzecia dotyczya przede wszystkim administracji
i jej reorganizacji1. W nawizaniu do rozwoju polityki regionalnej naley zauwaa zmiany we wszystkich trzech kategoriach, poniewa zarwno te o charakterze
politycznym, jak i ekonomicznym i administracyjnym miay, maj i wci bd
mie stosunkowo wyrany wpyw na rozwj polityki regionalnej i jej charakterystyk jakociow i ilociow2.
W niniejszym artykule przedmiotem zainteresowania jest polityka regionalna Republiki Sowackiej i jej rozwj w kontekcie wspomnianych zmian. Moim
podstawowym celem nie jest jednak opisanie obecnego stanu tej polityki. Przeciwnie, postaram si zarysowa czy opisa niektre polityczne, ekonomiczne czy
spoeczne wydarzenia w taki sposb, aby ukaza, dlaczego polityka regionalna
w warunkach sowackich rozwijaa si w okrelonym kierunku i do jakich rezultatw taki jej rozwj prowadzi. W tym celu scharakteryzuj warunki polityczne, ekonomiczne i legislacyjne, w jakich polityka regionalna bya konstruowana
w okrelonym czasie, jak rwnie dane empiryczne wice si z tym rozwojem,
pomagajce wyjani czy udowodni niektre tezy.
1
V. Niansk, Spoloensk, historick a eurpsky kontext reformy verejnej sprvy na
Slovensku, [w:] G. Mesenikov, V. Niansk (red.), Reforma verejnej sprvy na Slovensku
(19982002): svislosti, aktri, voby, Bratislava 2002, s. 910.
2
D. Klimovsk, Politics and its Impact on the Reform Processes: the Case of Public Administration Reform in Slovakia (19892006), [w:] J. Musil (red.), Space and Historical Time as
Dimensions of Social Change, Prague 2008, s. 56.
183
1. Sytuacja polityczna po 1989 roku

i jej wpyw na oblicze polityki regionalnej
Po 1989 roku bardzo szybko nastpia ocjalna likwidacja komunistycznych,
ewentualnie socjalistycznych instytucji, lecz ich zastpienie nowym systemem
instytucji demokratycznych okazao si procesem zoonym. Problemy wynikay czciowo z braku dowiadcze instytucjonalnych we wprowadzaniu nowych
elementw politycznych, administracyjnych i ekonomicznych do rzeczywistoci
demokracji i gospodarki rynkowej, czciowo za z relatywnie niskiego poziomu
profesjonalizmu wrd decydentw politycznych. Jedn z najczciej poruszanych
kwestii zwizanych z zastpieniem pierwotnych instytucji i niektrych elementw
nowymi, bya przy tym kwestia tempa tego procesu. Innymi sowy, instytucje i elementy nowego systemu byy w porwnaniu z tempem odrzucenia tych poprzednich wprowadzane a nastpnie rozwijane bardzo wolno. Ca sytuacj komplikowa dodatkowo fakt, i do wspomnianego wprowadzania i rozwijania dochodzio
czsto w sposb chaotyczny i ywioowy, a wic bez strategii. Pod uwag nie byy
brane szczeglne okolicznoci ani szerszy kontekst spoeczno-polityczny i ekonomiczny, lecz dono waciwie wycznie do jak najszybszego wprowadzenia
zmian majcych na celu adaptacj instytucji polityczno-administracyjnych i gospodarczych w nowych warunkach spoecznych, politycznych i ekonomicznych.
Partie polityczne, ktre powstay na przeomie lat 1989/1990 nie dysponoway dostatecznym potencjaem eksperckim, nie przeszy dugotrwaego procesu
prolacji ideologicznej i czsto borykay si z wewntrznymi procesami dezintegracyjnymi. Po wyborach parlamentarnych w 1990 roku cz z nich (VPN,
KDH i DS) utworzya koalicj rzdzc, ktra zobowizaa si wzi odpowiedzialno za wprowadzenie fundamentalnych zmian po zapaci reimu komunistycznego3. Mwic o polityce regionalnej naley zwrci uwag na dwa nowe
rozwizania wprowadzone podczas funkcjonowania tego gabinetu. Pierwsza to
uzyskanie przez gminy ponownie statusu samorzdowego i czciowej niezalenoci. Podstawy do tego stworzya ustawa nr 369/1990 o ustroju gminy, deniujca ich podstawow funkcj jako zabezpieczenie realizacji zada administracji
publicznej w obszarach niepodlegajcych administracji pastwowej. Gminy stay si w ten sposb znaczcym podmiotem ksztatowania polityki na poziomie
lokalnym, a czciowo take regionalnym. W zwizku z tym zniesiono system
komitetw narodowych i wprowadzono nowe ograny administracji pastwowej.
Z punktu widzenia polityki regionalnej wanym elementem tych zmian bya likwidacja najwyszych terenowych organw administracji pastwowej oglnego
charakteru, a wic urzdw krajowych, majcych siedzib w Baskiej Bystrzycy, Bratysawie i Koszycach, cho Bratysawie przyznano specyczny status.
3
G. Mesenikov, Political Parties as Actors of Reforms in Slovakia, [w:] O. Gyrfov, G. Mesenikov (red.), Slovakia: Ten Years of Independence and a Year of Reforms, Bratislava 2004, s. 60.
184
Do ksztatowania i implementacji polityki regionalnej wczyy si w tym okresie

wci istniejce urzdy powiatowe i nowo powstae urzdy obwodowe.
Dalszy rozwj sytuacji politycznej charakteryzoway napicia polityczne,
zauwaalne wrd dwch najwikszych ugrupowa politycznych Czechosowacji. Po turbulencjach zwizanych z rozpadem wsplnego pastwa i powstaniem
dwch niezalenych republik wadz na Sowacji obja w 1994 r. koalicja HZDS,
SNS i ZRS. Okres jej rzdw potwierdzi, i praktyka polityczna moe si znaczco rni od ocjalnych deklaracji. Przede wszystkim w latach 19951997, a wic
w czasie, ktry charakteryzowaa walka o reguy gry i polityczna niestabilno,
konsolidacja demokracji w sowackich warunkach bya bardzo niepewna i wikszo specjalistw skaniaa si raczej ku temu, i Sowacja to wariant reimu
niestabilnego4. Okolicznoci te spowodoway, e Republika Sowacka zostaa
w tym czasie wyczona z procesu rokowa akcesyjnych z Uni Europejsk.
Nie dziwi wic fakt, e koalicja rzdzca w latach 19941998 nie bya zainteresowana decentralizacj wadzy i wzmocnieniem polityki regionalnej jako takiej. Cz rzdowego planu, powiconego reformie administracji publicznej,
wypracowana w kocu 1995 roku5 wywoaa ogromn krytyk ze strony ugrupowa opozycyjnych i ze strony reprezentantw rnych stowarzysze na poziomie lokalnym i regionalnym. Mimo to, rzd uchwali w 1996 roku dwie ustawy
w znaczcy sposb oddziaywujce na polityk regionaln Republiki Sowackiej
ustaw nr 221/1996 o terytorialnej i administracyjnej organizacji Republiki
Sowackiej i ustaw nr 222/1996 o organizacji terenowej administracji pastwowej i o zmianie niektrych ustaw. I cho wczesny prezydent Michal Kov skorzysta w przypadku pierwszego z dokumentw z prawa weta, zwracajc go do
ponownej dyskusji6, to do zmian nie doszo i ustaw uchwalono w pierwotnym
brzmieniu. Podobna sytuacja miaa miejsce z projektem ustawy o organizacji terenowej administracji pastwowej, opracowanym przez Ministerstwo Spraw Wewntrznych. Spotka si on z ostr krytyk i to nie tylko ze strony reprezentantw
administracji, ale take czonkw samego rzdu7. Ksztat nalny obu wspomnianych dokumentw koncentrowa wadz polityczn w rkach centralnego rzdu,
kosztem lokalnych i regionalnych struktur wadzy.
Na podstawie dwch wspomnianych aktw normatywnych reaktywowano
kraje (wojewdztwa). Nie chodzio jednak o trzy istniejce w latach 196019908,
4
S. Szomolnyi, The Slovak Path to Democracy: From a Deviant Case to a Standard New
Democracy, [w:] Slovakia: Ten Years of Independence and, s. 9.
5
W parlamencie plan ten zosta przedstawiony wiosn 1996 r.
6
Argumentujc m.in., e ten podzia nie respektuje specyki pozycji stolicy wczajc j do
jednej caoci z okolicznymi gminami i miastami.
7
V. Niansk, Public Administration, [w:] Slovakia 19961997: A Global Report on State
of Society, M. Btora, T. W. Skladony (red.), Bratislava 1998, s. 48.
8
Wojewdztwo rodokowo-sowackie z siedzib w Banskiej Bystrzycy, wojewdztwo
Wschodnio-sowackie z siedzib w Koszycach i wojewdztwo Zachodnio-sowackie z siedzib
w Bratysawie.
185
lecz o utworzenie omiu nowych (zob. mapa 1), z nowymi siedzibami i nowymi
granicami9. Rwnoczenie utworzono 79 powiatw, rwnie rnicych si od
38 istniejcych do 1990 roku (zob. mapa 2). W ramach zmian powsta system
terenowych organw oglnej administracji pastwowej i system terenowych organw wyspecjalizowanej administracji pastwowej. Podczas gdy pierwsze byy
zorganizowane stricte hierarchicznie i podlegay bezporednio wadzy, drugie
byy zorganizowane raczej z podziaem na funkcje i nie musiay jednoczenie
dziaa na poziomie krajw i powiatw10 cz dziaaa na obu poziomach,
cz tylko na jednym z nich. System administracyjny sta si na poziomie regionalnym mniej efektywny, przy czym nie doszo tu do wzrostu liczby organw
i urzdnikw, lecz do wzrostu wydatkw zwizanych z dziaalnoci organw administracji pastwowej11.
Zmiany w terytorialno-administracyjnym podziale obszaru Republiki Sowackiej nie respektoway potrzeb i postulatw obywateli, szczeglnie mieszkajcych na prowincji, jak rwnie postulatw rnych podmiotw politycznych. Nie
wzito take pod uwag projektw przygotowanych przez grupy eksperckie czy
reprezentantw samorzdw, ktrzy ju wwczas nawoywali do uwzgldnienia
potrzeb gmin, jako relewantnych partnerw w formowaniu regionalnej polityki pastwa. Ingerencja rzdu deformowaa stosunki na poziomie regionalnym,
pogbiaa rnice spoeczno-ekonomiczne midzy nowo utworzonymi regionami i nie bya akceptowana ani przez fachowcw ani przez og spoeczestwa.
Z retrospektywy mona 1996 rok okreli jako czas denitywnego wypaczenia
dotychczas dyskutowanych koncepcji decentralizacji12.
W poowie lat 90. XX stulecia gminy znalazy si w bardzo skomplikowanej
sytuacji, lecz sytuacja regionw bya jeszcze gorsza dysproporcje regionalne
ulegay nieustannemu pogbieniu; zbyt wolno nastpowa rozwj infrastruktury, co hamowao napyw inwestycji do mniej rozwinitych obszarw; regiony byy w wyniku braku wasnych organw samorzdowych cakowicie skazane
9
Utworzono wojewdztwa: Baskobystrzyckie z siedzib w Baskiej Bystrzycy, Bratysawskie z siedzib w Bratysawie, Koszyckie z siedzib w Koszycach, Nitrzaskie z siedzib w Nitrze,
Preszowskie z siedzib w Preszowie, Trenczaskie z siedzib w Trenczynie, Trnawskie z siedzib
w Trnawie i yliskie z siedzib w ilinie.
10
. Malkov, K. Staroov, Politico-Administrative Relations: The Slovakian Case, [w:]
J. Jabes (red.), Ten Years of Transition: Prospects and Challenges for the Future of Public Administration, Bratislava 2000, s. 58.
11
J. Kling, V. Niansk, M. Petr, Public Administration, [w:] M. Ivantyyn, G. Mesenikov, T. Nicholson (red.), Slovakia 19981999: A Global Report on the State of Society, Bratislava
1999, s. 107119.
12
V. Niansk, Verejn sprva, [w:] M. Btora, M. Ivantyyn (red.), Slovensko 1997: Shrnn sprva o stave spolonosti a trendoch na rok 1998, Bratislava 1998, s. 172173. Na przykad
koncepcji opracowanej przez grup ekspertw zwizanych z Jnem arnogurskim w latach 1991
1992, koncepcji opracowanej przez Stowarzyszenie Miast i Gmin Sowacji, czy wreszcie opracowenej przez grup ekspertw z inspiracji rzdu istniejacego w latach 19941998.
186
187
rdo: SVS MV SR, REGIS; GIS Arc Map (AdmRozdSR96.mxd)
Mapa 1. Podzia administracyjny Republiki Sowackiej
Mapa 2. Projekt 12 krajw samorzdowych
rdo: SVS MV SR, REGIS; GIS ArcView (VUC12_navrhA4.mxd)
188
na decyzje wadz centralnych lub terenowych organw administracji pastwowej, itp. Problemy te w najwikszym stopniu uwidaczniay si w regionach
niedysponujcych znaczcym centrum, podkapitalizowanychpod wzgldem
inwestycji13. Naley wreszcie wspomnie o nieadekwatnoci, charakteryzujcej
polityk regionaln kadej z wczesnych wadz14. Wydaje si w zwizku z tym
bardzo prawdopodobne, e elity polityczne w omawianym okresie nie doceniy w dostatecznym stopniu znaczenia polityki regionalnej, dajc pierwszestwo
politykom sektorowym przed kompleksowym rozwizaniem istniejcych problemw w kontekcie regionw15. Poza tym sowackiej polityce regionalnej brakowao w tym czasie koncepcji i systemowoci. Jej niedocignicia zauwaya Unia
Europejska. Na przykad w 1997 roku zalecia Sowacji wprowadzenie polityki
ukierunkowanej na rozwizanie rnic regionalnych. Warto rwnie wspomnie,
i na przestrzeni lat 90. XX stulecia nastpio wyrane wzmocnienie pozycji stolicy kraju Bratysawy16, kosztem innych obszarw Sowacji17.
W 1998 roku odbyy si wybory parlamentarne, ktrych wyniki umozliwiy
utworzenie koalicji rzdowej bez udziau zwycizcy, czyli HZDS. Najwikszym
problemem i saboci powstaego gabinetu zoonego z dwch ugrupowa
prawicowych: SDK i SMK i dwch ugrupowa lewicowych: SD i SOP by brak
spjnoci programowej. Jednak mimo rnic politycznych kady z czonkw koalicji deklarowa ch rozpoczcia rozlegych reform, prowadzcych do modernizacji i ukierunkowania na obywateli i ich potrzeby. Takie deklaracje znalazy
si w programowych dokumentach rzdu, ktry zobowiza si m.in. uczyni
wszystko by Sowacja zostaa wczona do procesu integracji z Uni Europejsk.
Nastpio instytucjonalne wzmocnienie polityki regionalnej odpowiedzialno za rozwj regionalny zostaa scedowana na jednego z wicepremierw,
a w 1999 roku powstao Ministerstwo Budownictwa i Rozwoju Regionalnego oraz
Rada Rzdu ds. Polityki Regionalnej. Z jej inicjatywy, w tym samym roku parlament sowacki uchwali Zintegrowany Plan Rozwoju Regionalnego Republiki
Sowackiej. W ramach tych zmian instytucjonalnych rzd zadeklarowa przesunicie odpowiedzialnoci za reform administracji publicznej na penomocnika
rzdowego ds. reformy administracji publicznej, powierzajc t funkcj w lutym
1999 roku Viktorovi Nianskiemu, dyrektorowi ekonomicznego think-tanku
M.E.S.A. 10. Sprzeciw SD i SOP doprowadzi do zmiany tej decyzji i odpowiedzialnoci za reform, w duym stopniu wpywajc na polityk regionaln jako
13
Typowym przykadem byy powiaty Czadca, Medzilaborce, Revca.

V. Kriv, Slovakias Regions, [w:] M. Btora, P. Hunk (red.), Global Report on Slovakia:
Comprehensive Analyses from 1995 and Trends from 1996, Bratislava 1997, s. 287308.
15
J. Kling, Regionlna politika a regionlny vvoj, [w:] M. Kollr, G. Mesenikov (red.),
Slovensko 2002. Shrnn sprva o stave spolonosti I, Bratislava 2002, s. 120.
16
Ibidem, s. 119.
17
Wiele modych i wyksztaconych osb z innych czsci kraju wyemigrowao za prac do stolicy, co negatywnie wpyno na szans tych regionw na pozyskanie zagranicznych inwestycji.
14
189
tak, zostaa obarczona grupa omiu politykw i urzdnikw18. Absurdalno

tego rozwizania i chaos, ktry wywoao byy widoczne ju pod koniec 1999
roku, kiedy SD zacza oskara penomocnika rzdu o nieefektywno i niedostateczne postpy przy przygotowaniu reformy administracji publicznej. Jednoczenie ugrupowanie to zaczo si domaga przekazania odpowiedzialnoci za
reform administracji na jedn, ewentualnie dwie osoby, przy czym mia to by
wicepremier wywodzcy si z tej partii i minister spraw wewntrznych. W tym
czasie stao si ju jednak jasne, e SD dy do realizacji swych interesw partyjnych, poniewa jej reprezentanci krytykowali planowan, ich zdaniem nadmiern, decentralizacj19. Mimo to 11 kwietnia 2000 roku rzd uchwali projekt
Koncepcji decentralizacji i modernizacji administracji publicznej. Pojawiay si
wwczas rwnie gosy zarwno ze strony niektrych partii politycznych (rzdowych i opozycyjnych), jak i czci przedstawicieli samorzdw, o nieprzygotowaniu Sowacji do implementacji zakrojonej na szerok skal polityki decentralizacyjnej20.
Mniej wicej w tym samym czasie rzd zdecydowa o utworzeniu jednostek
samorzdowych take na poziomie regionalnym. Ministerstwo Spraw Wewntrznych zobowizao si do przygotowania kilku projektw ustaw ustawy o samorzdzie wyszych jednostek terytorialnych, ustawy o wyborach do organw
samorzdu wyszych jednostek terytorialnych i ustawy o terytorialnej i administracyjnej organizacji Republiki Sowackiej. Ze wzgldu na opnienia w przedkadaniu poszczeglnych projektw dyskusja nad nimi bya utrudniona. Ostatniego w ogle nie przygotowano i zdecydowano o wkomponowaniu nowego podziau
terytorialno-administracyjnego do projektu ustawy o samorzdzie wyszych jednostek terytorialnych. W przedoonych propozycjach przewidywano utworzenie
12 lub 8 terenowych jednostek administracyjnych, cho wczeniej padaa liczba
16 i 12, przy czym rzd skania si ku modelowi dwunastu (zob. tabela 1). Byo
to o tyle zaskakujce, i ju w 1999 roku SD ustami swoich przedstawicieli jako
wzr lansowaa wariant 3 + 1 trzy regiony: Zachodnia Sowacja, rodkowa Sowacja i Wschodnia Sowacja, oraz Bratyslawa, nie akceptujc adnego rozwizania przewidujcego wicej ni 8 krajw. Wyrane zastrzeenia miaa rwnie
SMK, poniewa proponowane rozwizanie nie uwzgldniao jej postulatu ustanowienia tzw. upy komarniaskiej, obejmujcej tereny poudniowej Sowacji,
na ktrych wikszo obywateli stanowi czonkowie mniejszoci wgierskiej.
Poza tym rzd zdecydowa si w tym czasie na utworzenie tzw. zintegrowanej
sieci regionalnych agencji rozwojowych, ktrych zadaniem bya pomoc w rozwoju
18
W skad tej grupy wchodzio czterech wicepremierw, minister spraw wewntrznych, minister nansw, kierownik biura rzdu Republiki Sowackiej i wspomniany penomocnik rzdu.
19
M. Kako, V. Niansk, Public Administration, [w:] M. Kollr, G. Mesenikov, T. Nicholson (red.), Slovakia 2000: A Global Report on the State of Society, Bratislava 2001, s. 103121.
20
V. Niansk ( red.), Decentralizcia na Slovensku. Bilancia nekonenho prbehu (1995
2005), Bratislava 2005, s. 290.
190
Tabela 1. Podstawowa charakterystyka wojewdztw przewidzianych

w projekcie reformy administracji pastwowej z 2001 roku
Obszar
(km2)
Liczba
obywateli
Gsto
zaludnieni
Bratysawskie
368
452006
1228,3
17
Gemersko-nowohradskie
4326
266636
61,6
299
Koszyckie (Abowskie)
2951
403819
136,8
197
Liptowsko-orawsko-turcziaskie
4757
376646
79,2
213
Nitriaskie
6339
717624
113,2
350
Spiskie
4115
360074
87,5
203
Proponowane
wojewdztwo
Liczba
gmin
Szariszskie
3494
342400
98,0
349
Trenczaskie
4501
609828
135,5
276
Trnawskie
5833
714204
122,4
319
Zemplnskie
5186
418431
80,7
375
Pohroskie (Zwolenskie)
5129
397353
77,5
216
ylinskie
2031
310719
153,0
102
rdo: Koncepcia decentralizcie a modernizcie verejnej sprvy, Bratislava 2000, s. 94; Koncepcia decentralizcie a modernizcie verejnej sprvy: upraven verzi, Bratislava, rad vldy
SR 2001.
regionw. Czci reformy administracji publicznej miaa by rwnie redukcja

na poziomie krajw i powiatw organw terenowej administracji pastwowej.
Pod tym wzgldem nie byo jednak zgody wrd koalicjantw21. Kwesti dzielc
ich w najwikszym stopniu stanowio przesunicie majtku z organw administracji pastwowej na organy administracji samorzdowej. Apogeum sporu miao miejsce we wrzeniu 2000 roku, gdy SD wykorzysta prawo weta i podczas
rokowa rzdu zablokowa projekt likwidacji krajowej i powiatowej administracji pastwowej oglnego charakteru.
W listopadzie 2000 roku Komisja Europejska skrytykowaa w swym sprawozdaniu rzd za zbyt wolne tempo przyjmowania uregulowa prawnych niezbdnych do realizacji reformy administracji publicznej oraz za brak ustawy o subie
pastwowej22. Uaktywniy si wwczas organizacje pozarzdowe, domagajc si
wprowadzenia w ycie reformy administracyjnej23. W takiej atmosferze rzd przystpi do uchwalania projektw dotyczcych utworzenia regionalnych jednostek
administracyjnych i 1 kwietnia 2001 roku, podczas nadzwyczajnego posiedzenia
21
M. Kako, V. Niansk, op.cit., s. 103121.

J. Kling, V. Niansk, Verejn sprva, [w:] M. Kollr, G. Mesenikov (red.), Slovensko
2001: Shrnn sprva o stave spolonosti, Bratislava 2001, s. 208.
23
P. Deme, Tret sektor a dobrovonctvo, [w:] Slovensko 2001: Shrnn sprva o stave
spolonosti, M. Kollr, G. Mesenikov (red.), Bratislava 2001, s. 615632.
22
191
przyjto projekt ustaw przewidujcy utworzenie 12 administracyjnych jednostek

regionalnych i 12 pararelnych jednostek administracji pastwowej na regionalnym (krajowym) poziomie (zob. mapa 3). Mimo e model 12 + 12 nie odpowiada
postulatom SD i SOP, adne z tych ugrupowa nie wykorzystao podczas gosowania prawa weta. Propozycje rzdowe miay wicej przeciwnikw, szczeglnie
w gronie opozycji, lecz byy rwnie podmioty, na przykad Stowarzyszenie Miast
i Gmin Sowacji, otwarcie je popierajce. Bez wzgldu na to, na posiedzeniu parlamentu ponownie wprowadzono zmiany w projektach rzdowych i 4 lipca 2001
roku uchwalone zostay dwie ustawy, niezwykle wane z punktu widzenia polityki
regionalnej: ustawa nr 302/2001 o samorzdzie wyszych jednostek terytorialnych (o samorzdowych krajach) i ustawa nr 303/2001 o wyborach do organw
samorzdowych krajw i o uzupenieniu systemu sdownictwa powszechnego.
Uchwalone ustawy wprowadziy na poziomie regionalnym model 8 + 8, czyli 8
terytorialnych jednostek samorzdowych i 8 pararelnie funkcjonujcych jednostek administracji pastwowej krajw24. Za tym modelem wsplnie gosoway
ugrupowania opozycyjne a take SD i SOP.
Wkrtce po decyzji Rady Narodowej w sprawie projektw ustaw dotyczcych
administracji terytorialnej penomocnik rzdu zrezygnowa ze swej funkcji a wiceprzewodniczcy rzdu ds. gospodarki, Ivan Miklo, odmwi dalszego ponoszenia odpowiedzialnoci za realizacj tej reformy. Stowarzyszenie Miast i Gmin
Sowacji a take szereg organizacji pozarzdowych i gminy protestoway przeciw
uchwalonemu podziaowi terytorialnemu, porwnujc jego wprowadzenie do
naruszenia demokratycznych zasad czy politycznego rozczarowania. Protesty te
nie wywoay adnych skutkw.
Dziaania reformatorskie, z punktu widzenia polityki regionalnej i jej rozwoju, w istotny sposb dopenio przyjcie ustawy nr 416/2001 Z. z. o przeniesieniu czci kompetencji z organw administracji pastwowej na gminy i wysze
jednostki terytorialne. W gestii samorzdowych krajw znalazy si m.in. kolej,
transport drogowy, ochrona cywilna, pomoc spoeczna, planowanie przestrzenne, szkolnictwo, kultura zyczna, instytucje kulturalne, biblioteki, suba zdrowia i rozwj regionalny. Przy czym w obszarze tego ostatniego waciwa ustawa
explicite stanowia, e organy samorzdowych krajw:
realizuj strategi rozwoju regionalnego;
koordynuj zadania zwizane z zabezpieczaniem rozwoju spoeczno-gospodarczego danego terytorium;
koordynuj realizacj koncepcji rozwoju waciwego kraju samorzdowego;
oferuj informacje, dane statystyczne, analizy i oceny organom administracji pastwowej i gminom.
24
Z analogiczn sytuacj mamy do czynienia w Polsce, gdzie wojewdztwa maj wymiar samorzdowy (zarzd z marszakiem na czele oraz sejmik wojewdzki) i rzdowy (wojewoda jest
reprezentantem rzdu). [Przyp. red.]
192
193
rdo: SVS MV SR, REGIS; GIS ArcView (Sss2004_MVSR_KUaObU.mxd)
Mapa 3. Siedziby i zasig terytorialny urzdw obwodowych
Interesujco przedstawia si w tym czasie proces wczania sowackich podmiotw do tzw. struktur euroregionalnych (tabela 2). Te, wskutek skomplikowanej sytuacji politycznej w latach 90. XX stulecia, nie byy w Republice Sowackiej
rozwijane, a wyjtkiem by waciwie jedynie euroregion tatrzaski, do ktrego
naleay podmioty dziaajce na obszarze Wysokich Tatr. Zmiany, ktre przyniosy wybory parlamentarne z 1998 roku wywoay wyran akceleracj rozwoju
struktur euroregionalnych z udziaem podmiotw sowackich25. Ju w 1999 roku
utworzone zostay trzy nowe euroregiony, w cigu nastpnego roku kolejne trzy,
a od roku 2001 kolejne cztery euroregiony, w ktrych uczestniczyy podmioty ze
Sowacji.
Tabela 2. Euroregiony z udziaem podmiotem ze Sowacji

Nazwa euroregionu
Kraje pochodzenia czonkowskich podmiotw

AUS
CZE
WG
POL
ROM
SO
UKR
Rok
utworzenia
Tatrzaski
1994
Karpacki
1999/1993
Vh-Dunaj-Ipe/Vg-Duna-Ipoly
1999
Zhorie-Wienviertel-Jin Morava
1999
Neogradiensis
1999
Beskidy
2000
Biae Karpaty
2000
Slan-Rimava/Saj-Rima
2000
Podunajski Trjzwizek
2001
Kras
2001
Ipe/Ipoly
2002
Ister-Granum
2003
rdo: Koncepcia zemnho rozvoja Slovenska 2001, Bratislava 2001.
Wybory do organw samorzdw terytorialnych odbyy si w grudniu 2001 r.

i charakteryzoway si nisk frekwencj w pierwszej turze wzio udzia ok.
26% uprawnionych do gosowania, w drugiej niecae 23%. W sumie, o funkcje
8 przewodniczcych samorzdowych krajw ubiegao si 133 kandydatw, natomiast o 401 mandatw radnych 4112 kandydatw26. Poza uchwaleniem ustaw
tworzcych samorzdy regionalne i pierwszymi wyborami do organw tyche
25
V. Slavk, Cezhranin a druobn spoluprca, Bratislava 2008, s. 31.

J. Kling, V. Niansk, Verejn sprva, [w:] M. Kollr, G. Mesenikov (red.), Slovensko
2002. Shrnn sprva o stave spolonosti I, Bratislava 2002, s. 267.
26
194
w 2001 roku doszo do jeszcze jednego wanego wydarzenia dotyczcego polityki regionalnej. Ju w marcu rozpoczto negocjacje akcesyjne midzy Republik
Sowack a Uni Europejsk w rozdziale 21 (Polityka regionalna i koordynacja
instrumentw strukturalnych). Sprawozdanie UE oceniajce postpy Sowacji
w 2001 r. wskazywao na jedynie niewielki postp w przygotowaniu implementacji funduszy strukturalnych. Doceniono jednak przyjcie przez rzd Narodowego
Planu Rozwoju Regionalnego i przyjcie przez parlament ustawy nr 503/2001
o wsparciu rozwoju regionalnego. Niemniej wane z punktu widzenia polityki regionalnej byo przyjcie ustawy nr 565/2001 o impulsach inwestycyjnych
i o zmianie i uzupenieniu niektrych ustaw. Nawizywaa ona w swej treci do
ustawy nr 193/2001 Z. z. o wsparciu tworzenia parkw przemysowych i do uzupenienia ustawy Rady Narodowej Republiki Sowackiej nr 180/1995 o niektrych rodkach uporzdkowania wasnoci ziemskiej w brzmieniu pniejszych
przepisw.
Na dziaalno jednostek organizacyjnych regionalnego samorzdu terytorialnego w latach 20022005, a wic w pierwszym okresie funkcjonowania ich
wybieralnych organw, wpyway przede wszystkim dwa podstawowe czynniki. Pierwszy to sposb powoywania do ycia samorzdowych krajw przede
wszystkim brak akceptacji dla propozycji rzdu utworzenia 12, relatywnie rwnorzdnych samorzdnych krajw i utworzenie 8, zrnicowanych pod wzgldem ekonomicznym i spoecznym (tabela 6). Drugim byy pierwsze wybory do
przedstawicielstw samorzdowych krajw i wybory przewodniczcych samorzdowych krajw, w ktrych jednoznacznie ujawnia si tendencja silnej polityzacji
na tym poziomie samorzdw.
Bardzo pozytywnie naley ocenia z punktu widzenia ksztatowania polityki
regionalnej denia reprezentantw krajw do wsppracy z reprezentantami
gmin i miast nawet, gdy napotykaa na przeszkody. Przedstawiciele Zwizku
Miast i Gmin Sowacji, w pierwszym roku istnienia wyszych jednostek samorzdu terytorialnego, postrzegali swoje starania o nawizanie kontaktw i budowanie stosunkw midzy gminami i miastami, ewentualnie ich stowarzyszeniami a samorzdowymi krajami, jako jednostronne i niedoceniane. W krtkim
czasie ich stosunki ulegy wszak poprawie. Denia do wsppracy uwidoczniy
si ju w styczniu 2002 roku, kiedy przewodniczcy krajw uzgodnili, i kady z nich powoa do ycia organ doradczy rad starostw i burmistrzw samorzdowego kraju. Jednoczenie 22 stycznia 2002 roku utworzyli oni Rad
Przewodniczcych samorzdowych krajw, spotykajc si raz na kwarta, ktra
miaa wzmocni pozycj przewodniczcych krajw i umoliwi im koordynacj
wsplnych projektw.
Samodzielne kraje nawizay w pierwszym roku swego istnienia stosunkowo
bogate kontakty z zagranicznymi podmiotami o charakterze regionalnym. Pozytywnym trendem byo nie koncentrowanie si sowackich krajw jedynie na
wsppracy z partnerami, z ktrymi graniczyy, ale nawizywanie partnerskich
195
kontaktw z takimi regionalnymi jednostkami terytorialnymi, z ktrymi nie

ssiadoway, a nawet z pooonymi stosunkowo daleko. Wanym wydarzeniem
w dziedzinie wsppracy midzynarodowej byo spotkanie w 2003 roku przedstawicieli sowackich krajw z reprezentantami Zwizku Regionw Europejskich,
ktrego cel stanowio zapoznanie sowackich partnerw z zadaniami i aktywnoci Zwizku, jak rwnie z warunkami i korzyciami ewentualnego czonkostwa.
Nastpnie sowackim krajom udao si w relatywnie krtkim czasie utworzy
w Brukseli swoje biura. Szczeglnie aktywne pozostaway pod tym wzgldem
kraje bratysawski, koszycki i preszowski. Wsplnym wysikiem udao si rwnie utworzy w Brukseli Dom Sowackich Regionw.
Kolejn wan cezur w rozwoju polityki regionalnej stanowiy wybory parlamentarne z 2002 roku. W ramach kampanii przedwyborczej ju w lutym 2002
roku, a wic na samym pocztku istnienia nowej samorzdowej administracji regionalnej partia SMER wysza z inicjatyw obnienia liczby krajw do czterech27,
natomiast liczb urzdw powiatowych do 41. Po wyborach do koalicji wesza
cz ugrupowa sprawujcych wczeniej wadz, co de facto zabezpieczyo kontynuacj reformy. Ponadto w rzdzie znalazy si jedynie podmioty prawicowe,
ewentualnie centroprawicowe: SDK, SMK, KDH i ANO, ktre w programach
wyborczych zgodnie opowiaday si za wsparciem modelu gospodarki rynkowej
i reformami niektrych aspektw polityk spoeczno-ekonomicznych. Program tej
koalicji zawiera ambitny plan realizacji niektrych sektorowych reform w relatywnie krtkim czasie28. Nie obeszo si jednak bez pewnych spi wewntrzkoalicyjnych, ktre ostatecznie doprowadziy do przedterminowych wyborw. Naley jednak podkreli, i ta koalicja zrealizowaa bd przynajmniej rozpocza
wikszo istotnych reform, z ktrych cz w znacznym stopniu wpyna na
polityk regionaln.
Ju w lutym 2003 roku przyjto Projekt kontynuacji decentralizacji administracji publicznej29, przygotowany i przedoony do rokowa przez V. Nianskiego30. Na jego podstawie zdecydowano si na obszern redukcj oglnej administracji pastwowej. Z punktu widzenia obywateli najwidoczniejszym krokiem
bya likwidacja urzdw powiatowych i ponowne utworzenie urzdw obwodowych (mapa 2). Rzd tym krokiem kontynuowa redukcj oglnej terytorialnej
administracji pastwowej i wzmocnienie specjalnej terytorialnej administracji
pastwowej. Redukcja nie dotkna jednak w takim stopniu jak zakadano organw terytorialnej administracji pastwowej, czego przejawem byo wolne tempo
27
Model 3 + 1, tj. rodkowa Sowacja, Wschodnia Sowacja, Zachodnia Sowacja i Bratysawa.

G. Mesenikov, Political Parties as Actors of Reforms in Slovakia, [w:] Slovakia: Ten
Years of Independence, s. 64.
29
J. Kling, J. Pilt, Verejn sprva, [w:] M. Kollr, G. Mesenikov (red.), Slovensko 2003.
Shrnn sprva o stave spolonosti, Bratislava 2003, s. 199.
30
Obj on na poczatku 2003 r. funkcj penomocnika rzdu ds. decentralizacji administracji
publicznej.
28
196
spadku liczby osb w niej zatrudnionych31. W 2003 roku uchwalono rwnie Narodowy Plan Rozwoju Republiki Sowackiej32. Komisja Europejska ocenia ten
dokument pozytywnie, dajc jednak pewnych uzupenie i ucile.
Od pocztku istnienia krajw miay si one sta znaczcymi aktorami ksztatowania polityk publicznych na poziomie regionalnym. Niestety, wskutek nieporadnoci relewantnych jednostek organizacyjnych, braku dowiadczenia
i umiejtnoci szybkiego opracowania i uchwalenia dobrej jakoci dokumentw
strategicznych dotyczcych ich rozwoju, same pozbawiy si moliwoci odegrania
wwczas tej roli. Cz winy ponosi w tym przypadku jednak rwnie Ministerstwo
Budownictwa i Rozwoju Regionalnego, ktre dopiero w 2004 roku przygotowao
i opublikowao metodyczne poradniki dotyczce opracowania programw rozwoju gospodarczo-spoecznego gmin i krajw33. Tymczasem przedstawicielstwa krajw samorzdowych w wikszoci uchwaliy swoje wasne programy rozwoju ju
w 2002 lub 2003 roku, ewentualnie miay wwczas przygotowane ich projekty.
Wanym elementem reformy byo wprowadzenie w ycie decentralizacji skalnej. Wszystkie relewantne ugrupowania polityczne deklaroway konieczno
decentralizacji wadzy poprzez decentralizacj skaln, tak na poziomie lokalnym jak i regionalnym. Decentralizacja skalna nie bya jednak implementowana w tym samym czasie, co wczeniej wprowadzona decentralizacja kompetencyjna. Stao si to rdem wielu problemw. Przede wszystkim kraje i ich organy
byy w bardzo duym stopniu uzalenione od budetu pastwa34. Na przykad
w 2003 r. ze rodkw wasnych krajw pokryway jedynie ok. 6% cakowitych
wydatkw35. Podwaao to podstawowe idee rozdziau politycznej wadzy i odpowiedzialnoci, poniewa nowe jednostki nie byy w wyrany sposb chronione
przed decyzjami centralnej wadzy. Ostatni ze znaczcych zmian, w stosunku do
aktorw ksztatujcych polityk regionaln, stanowio wprowadzenie dodatkowej kontroli realizowanej przez Najwyszy Urzd Kontroli wobec administracji
terytorialnej i jej organw. Nastpio to we wrzeniu 2005 roku w wyniku nowelizacji konstytucji. Na jej podstawie urzd ten moe kontrolowa nie tylko dziaania jednostek samorzdowych przy realizacji zada administracji pastwowej,
ale te dziaania majce charakter samorzdowy.
Z istotnych dokumentw uchwalonych w tym czasie warto rwnie wspomnie zarys strategii narodowej na lata 20072013, ktrego pierwsz wersj
rzd uchwali w padzierniku 2005 roku. Po Zintegrowanym Planie Rozwoju
31
J. Kling, J. Pilt, op.cit., s. 195.

Pierwotnie mia on by uchwalony razem z Regionalnym Programem Operacyjnym ju
w 2002 r.
33
J. Kling, Regionlna politika, [w:] M. Kollr, G. Mesenikov (red.). Slovensko 2004. Shrnn sprva o stave spolonosti, Bratislava 2004, s. 580.
34
I. Pal, Mal preciznost kompetennho zkona, Verejn sprva 2004(59), . 10, s. 2223.
35
Nie wlicza si w to grantw. J. Pilt, M. Valentovi, Verejn sprva, [w:] M. Kollr, G. Mesenikov (red.), Slovensko 2004. Shrnn sprva o stave spolonosti, Bratislava 2004, s. 276.
32
197
Regionalnego i Spoecznego przyjtym w 1999 roku, Narodowym Planie Rozwoju Regionalnego przyjtym w 2001 roku i Narodowym Planie Rozwoju Republiki Sowackiej z 2003 roku bya to czwarta znaczca prba przyjcia strategicznego dokumentu, ktry mia zaowocowa m.in. dugookresowym rozwojem
ekonomicznym i spoecznym regionw sowackich36.
W 2005 roku po raz drugi odbyy si wybory do organw administracji terytorialnej. Frekwencja bya jeszcze nisza ni w poprzednich w pierwszej turze
wzio udzia ok. 8% uprawnionych do gosowania, w drugiej nieco ponad 11%,
mimo i do podziau byo wicej mandatw (412)37. Jednoczenie warto odnotowa, i w porwnaniu z pierwszymi wyborami zmniejszyo si zainteresowanie
kandydowaniem o jeden mandat ubiegao si 2833 kandydatw, a o funkcj
przewodniczcego kraju 64 kandydatw.
Nowa koalicja rzdzca, ktra przeja wadz w 2006 r., w wyniku przedterminowych wyborw parlamentarnych zoona z trzech ugrupowa: SMER-DS, SNS i S-HZDS, cakowicie zaniechaa dalszej implementacji decentralizacji. W stosunku do ram instytucjonalnych polityki regionalnej wprowadzia
jak dotd jedynie dwie zmiany. Po pierwsze, przeforsowaa w Radzie Narodowej
przyjcie ustawy nr 254/2007 o likwidacji urzdw krajowych i o zmianie i uzupenieniu ustawy nr 515/2003 o urzdach rejonowych i o zmianie i uzupenieniu niektrych ustaw w brzmieniu orzeczenia Sdu Konstytucyjnego Republiki
Sowackiej nr 263/2006. Likwidowao ono istniejc do tej pory sie urzdw
krajowych, tj. organw oglnej administracji pastwowej dziaajcych na tym
samym poziomie co organy krajw. Po drugie, w styczniu 2007 roku utworzono
stanowisko penomocnika wadzy ds. administracji terytorialnej, ktre obj Jn
Turan. Jednak w stosunku do samorzdu regionalnego nie ustanowiono dla
adnych wyraniejszych zada.
2. Regionalne dysproporcje w Republice Sowackiej

Mimo e Repubika Sowacka jest na tle innych krajw Unii Europejskiej relatywnie maym pastwem, charakteryzuje si wysokimi dysproporcjami regionalnymi
(tabela 5). Wie si to z faktem, i terytorium Sowacji a do 1993 roku, z wyjtkiem krtkiego okresu drugiej wojny wiatowej, byo czci wikszego organizmu
pastwowego. W rezulatcie nie traktowano jej jako integralnej caoci, a priorytetu nie stanowi rozwj struktury regionalnej zgodny z interesem sowackim38.
36
Z. Gkov, M. Sirk, Regionlna hospodrska politika, [w:] M. Btora, M. Kollr, G. Mesenikov (red.), Slovensko 2005: Shrnn sprva o stave spolonosti, Bratislava 2006, s. 470.
37
J. Pilt, M. Valentovi, Verejn sprva, [w:] M. Btora, M. Kollr, G. Mesenikov (red.),
Slovensko 2005: Shrnn sprva o stave spolonosti, Bratislava 2006, s. 199.
38
J. Kling, Regionlna politika a regionlny vvoj, [w:] M. Kollr, G. Mesenikov (red.),
Slovensko 2002. Shrnn sprva o stave spolonosti II, Bratislava 2002, s. 116117.
198
Na Sowacji, szczeglnie w okresie powojennym rozwijano przede wszystkim

przemys, poza tym efektem socjalistycznej industrializacji byy jednogaziowe i monostrukturalne regiony, niejednokrotnie cakowicie zalene od jednego
znaczcego przedsibiorstwa przemysowego, charakteryzujce si niemale zerowym zastpczym potencjaem adaptacyjnym. Innymi sowy szanse na zmian
tej struktury rwnay si niemal zeru. W rezultacie po 1989 roku upadek czoowych przedsibiorstw przemysowych przynis sowackim regionom powane
problemy ekonomiczne i spoeczne39, ktre w rnych formach przetrway do
dnia dzisiejszego. W celu lepszego zobrazowania tych faktw, w nastpnej czci
artykuu zaprezentowane zostan niektre dane potwierdzajce istotne rnice
midzy poszczeglnymi regionami Sowacji.
Podczas gdy w statystykach PKB przypadajcego na jednego mieszkaca, obszar bratysawski (jednostka na poziomie NUTS II) ju od duszego czasu notuje
ponadprzecitny wynik na tle caej Unii okoo 148% redniej UE, w przypadku pozostaych czci Sowacji warto ta oscyluje w granicach 4050 % redniej Unii. Najbardziej zacofany jest pod tym wzgldem (na poziomie regionw
NUTS II) obszar Wschodniej Sowacji obejmujcy kraj koszycki i kraj preszowski, gdzie warto PKB na jednego mieszkaca wynosi okoo 43% redniej unijnej, tu za nim plasuje si rodkowa Sowacja, obejmujca kraj Baskobystrzycki
i yliski, osigajca niecae 47% redniej unijnej40.
Biorc pod uwag, jako kolejne istotne kryterium poziom bezrobocia, ponownie zauwaymy, e o ile obszar bratysawski z poziomem bezrobocia w 2006 roku
wynoszcym 4,6%, lokuje si w okolicach 50 miejsca wrd regionw UE, to do
unijnych regionw z najniszym poziomem zatrudnienia od dugiego czasu naley obszar Wschodniej Sowacji41, a wysze bezrobocie notowano jedynie w niemieckim regionie Macklemburg-Vorpommern, hiszpaskim Ciudad Autnoma
de Ceuta i w czterech francuskich krajach zamorskich (Guadeloupe, Guyana,
Martinique i Reunion)42. Rwnie trudna sytuacja jest w rodkowej Sowacji,
gdzie w 2006 roku odsetek bezrobotnych wynosi 16,4%.
Podobnie przedstawia si sytuacja pod wzgldem wydatkw na badania i rozwj. Najlepsz pozycj ma ponownie obszar bratysawski, w ktrym w 2004 roku
zainwestowano w nie w sumie 114 milionw euro. Na przeciwnym biegunie znajduje si Wschodnia i rodkowa Sowacja. Na te dziedziny przeznaczono tu w tym
czasie odpowiednio nieco ponad 27 i 28 milionw euro43. Jeszcze bardziej zna39
J. Kling, Regionlny vvoj, [w:] Vzia vvoja Slovenskej republiky do roku 2020, F. Gl,
M. Kollr, G. Mesenikov (red.), Bratislava 2002, s. 175.
40
Sowacja jako cao osiga pod tym wzldem 60,6% poziomu Unii.
41
Poziom bezrobocia oscyluje tam w okolicach 19%.
42
M. Valentovi, Regionlny rozvoj a vidiek, [w:] Slovensko 2007: Shrnn sprva o stave
spolonosti, M. Btora, M. Kollr, Miroslav, G. Mesenikov (red.), Bratislava 2008, s. 449.
43
O. Hudec, Regionlne inovan systmy: Strategick plnovanie a prognzovanie, Koice 2007, s. 48.
199
czce s te rnice jeli nie porwnujemy danych ekonomicznych oraz jednostek

terytorialnych na poziomie NUTS II, lecz przyjrzymy si mniejszym jednostkom,
np. NUTS III (w Sowacji oznaczane jako kraje), czy NUTS IV (w Sowacji odpowiadaj im powiaty). I tak na przykad, w powiecie Medzilaborce liczba mieszkacw ledwie przekracza 12 tys., natomiast w powiecie preszowskim wynosi
166 tys. Podczas gdy poziom bezrobocia w kraju bratysawskim w 2007 roku
oscylowa w granicach 4%, w koszyckim byo to ju 16%, a w baskobystrzyckim
20%. Gdy w powiecie Nmestovo podczas ostatniego spisu ludnoci narodowo
sowack zadeklarowao 99,3% populacji, w powiecie Dunajsk Streda uczynio
tak zaledwie 14% mieszkacw.
Tabela 3. Wspczesna struktura jednostek NUTS w Sowacji

Poziom
NUTS
Jednostka
NUTS
liczba
Organy wadzy publicznej dziaajce

w danej jednostce NUTS
jednostka
istnieje
nazwa
NUTS I
pastwo
tak
najwysze organy pastwa i centralne

organy administracji pastwowej
NUTS II
obszar
nie
NUTS III
kraj
tak
organy krajw samorzdowych
NUTS IV
79
powiat
nie
NUTS V
2883 (2922*)
gmina
tak
organy gmin
* liczba wcznie z miejskimi czciami miast Bratysawa i Koszyce.

rdo: opracowanie wasne.
Niemniej istotnym problemem stwarzajcym przesanki dla pogbienia regionalnych dysproporcji jest niekorzystna struktura osadnictwa na poziomie lokalnym. W XX wieku, zwaszcza na przestrzeni lat 50. i 60. rozwj osadnictwa na
terytorium Sowacji przebiega wedug tzw. osi urbanizacyjnych, co doprowadzio do powstania peryferyjnych obszarw, szczeglnie na poudniu rodkowej
Sowacji i na wschodzie Sowacji44.
Dla struktury jednostek osadniczych w Sowacji charakterystyczny jest wysoki
stopie fragmentaryzacji i istnienie wielkiej liczby bardzo maych osad. A 87%
gmin ma mniej ni 2000 mieszkacw, a yje w nich blisko 31% obywateli. Natomiast w gminach z liczb mieszkacw przekraczajc 20 000, ktrych odsetek
w cakowitej liczbie gmin nie przekracza 1,5%, mieszka 40% populacji Sowacji.
Ponadto, zgodnie z typologi uywan przez OECD okoo 90% wszystkich sowackich gmin jest jednostkami zasiedlenia prowincjonalnego charakteru.
44
J. Kling, Regionlna politika a regionlny vvoj, [w:] Slovensko 2002, s. 117118.
200
201
9.455
2.052
6.752
6.344
8.981
4.502
4.147
6.801
Kraj
Bratysawski
Koszycki
Nitrzaski
Preszowski
Trencziaski
Trnawski
ilinski
Liczba mieszkacw
694.891
554.490
600.080
799.509
707.797
772.470
604.826
656.341
Gsto zaludnienia
102,2
133,7
133,3
89,0
111,6
114,4
294,7
69,4
cakowita
315
251
276
666
354
440
73
516
18
16
18
23
15
17
24
liczba miast
rdo: opracowanie wasne na podstawie tatistick rad SR.
Obszar (km2)
Baskobystrzycki
liczba gmin
do 2 tys.
mieszkacw (%)
79,2
81,5
83,6
92,5
82,6
91,3
75,0
91,4
liczba
bezrobotnych
33.600
18.700
16.700
51.700
37.400
54.700
14.100
64.900
udzia
w bezrobociu
oglnokrajowym
11,5
6,4
5,7
17,7
12,8
18,7
4,8
22,2
10,1
6,5
5,7
13,8
10,7
15,9
4,2
20,0
poziom
bezrobocia
Bezrobocie (2007)
indeks
(2007/2006)
85,3
73,6
78,8
76,0
82,9
76,7
97,9
94,6
cakowita suma
(mln SKK)
157.256
164.377
146.183
129.103
173.539
179.077
405.640
130.126
Regionalny PKB (2005)
10,6
11,1
9,8
8,7
11,7
12,1
27,3
8,8
udzia w PKB
w SR (%)
Liczba gmin
110,8
111,6
103,6
107,2
109,5
104,3
118,2
94,8
indeks
(2005/2004)
Tabela 4. Dysproporcje regionalne na Sowacji na poziomie NUTS II
226.464
296.871
243.274
161.844
244.801
232.206
673.374
197.850
PKB
na mieszkaca
Warto wreszcie wspomnie, e rnice regionalne pogbiay dziaania kolejnych gabinetw, rzdzcych po 1989 roku. Wynika to przede wszystkim z tego, e:
po 1989 r. nie istniaa jednolita polityka regionalna, a dziaania poszczeglnych rzdw byy czsto chaotyczne, przy czym priorytety, ktrymi si
kieroway nie opieray si na powanych analizach i w wikszoci wypadkw przy ich wyborze pierwszestwo miaa zasada interesu partyjnego
przed zasad fachowoci;
kolejnym rzdom nie udao si osign zblionego poziomu rozwoju poszczeglnych regionw pod wzgldem infrastruktury, czego efektem by
i jest nadal fakt, e wikszo inwestycji, nie wyczajc zagranicznych
i perspektywicznych inicjatyw gospodarczych, koncentruje si w Bratyswie i na zachodzie Sowacji;
wikszo gabinetw rozwizywao problemy przy zielonym stoliku;
stosunkowo czstym zjawiskiem towarzyszcym rozwizywaniu problemw regionalnych by brak chci relewantnych partnerw do wsppracy,
przy czym rywalizacja istniaa zarwno midzy organami administracji
pastwowej a samorzdami, jak i przy rozwaaniu moliwoci wsppracy
sektora prywatnego i publicznego.
3. Najwaniejsi aktorzy polityki regionalnej

Republiki Sowackiej ich funkcje i pozycja
W Sowacji na szczycie hierarchii aktorw ksztatujcych polityk regionaln
znajduje si rzd reprezentowany przez Ministerstwo Budownictwa i Rozwoju Regionalnego45. Oczywicie w tworzeniu polityki regionalnej partycypuj
rwnie inne centralne organy administracji pastwowej, m.in. Ministerstwo
Transportu, Poczty i Telekomunikacji, Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo
Ochrony rodowiska, jednak wanie Ministerstwo Budownictwa i Rozwoju
Regionalnego odgrywa tu kluczow rol. Czci jego struktury organizacyjnej
jest Agencja Wspierania Rozwoju Regionalnego, specjalizujca si w rozwoju
regionalnym, a wic i w polityce regionalnej. Mwic o ksztatowaniu polityki
regionalnej naley podkreli, i wszystkie organy administracji pastwowej odpowiadaj, w sensie odpowiedzialnoci hierarchicznej, za sw dziaalno na tym
polu przed Ministerstwem Budownictwa i Rozwoju Regionalnego. Jeli chodzi
o pozostaych aktorw ksztatujcych polityk regionaln bezporednio w regionach i nalecych do subsystemu administracji pastwowej, wspomnie naley
szczeglnie urzdy obwodowe a w ich ramach gwnie wydziay ochrony cywilnej
45
Ministerstwo Budownictwa i rozwoju regionalnego jest zgodnie z postanowieniami ustawy

nr 575/2001 Z. z. o organizacji dziaalnoci wadzy i organizacji centralnej administracji pastwowej w brzmieniu pniejszych przepisw prawnych deniowane jako centralny organ administracji pastwowej do spraw pracy publicznej, rozwoju regionalnego itp.
202
i zarzdzania kryzysowego, a take rne terytorialne organy pastwowej administracji o wyspecjalizowanym charakterze.
W zwizku z prowadzeniem szeroko zakrojonej polityki decentralizacyjnej,
formuowanej i implementowanej na Sowacji w latach 19992005, z punktu
widzenia polityki regionalnej szczeglnie siln pozycj zyskay jednostki administracji terytorialnej. Naley tutaj wyrni przede wszystkim kraje samorzdowe.
Samorzdowy kraj administracyjny, w legislatywie okrelany take jako wysza
jednostka terytorialna, jest samodzieln terytorialnie samorzdn i administracyjn jednostk Republiki Sowackiej, ktrej obszar terytorialny jest zgodny
z obszarem terytorialnym kraju. Posiada osobowo prawn, jest samodzielna
ekonomicznie, z wasnym majtkiem i z wasnymi dochodami, zabezpieczajca
i chronica prawa i interesy swoich mieszkacw. Samorzdny kraj przy realizacji samorzdu stara si przede wszystkim o wszechstronny rozwj terytorium,
ktre obejmuje i o zaspokojenie potrzeb jego mieszkacw. W ramach dziaalnoci normatywnej samorzdne kraje mog wydawa obowizujce rozporzdzenia, zarwno wykonujc funkcje samorzdowe, jak i przy wykonywaniu delegowanej administracji pastwowej. Zarzdzenia wydawane w ramach dziaalnoci
samorzdowej maj wysz si prawn. Jeli wydaj powszechnie obowizujce
rozporzdzenia z pozycji organu wykonujcego delegowan administracj pastwow, mog to czyni tylko na podstawie prawnego penomocnictwa i w jego
granicach. Podstawowymi samorzdowymi organami samorzdowego kraju s:
przedstawicielstwo samorzdowego kraju kolektywny organ decyzyjny;
przewodniczcy samorzdowego kraju organ wykonawczy i decyzyjny,
reprezentujcy samorzdowy kraj na zewntrz.
Poza nimi, w kadym samorzdowym kraju ustanawia si nastpujce organy: urzd samorzdowego kraju zabezpieczajcy administracyjnie i organizacyjnie sprawy organw samorzdowego kraju; kierownik urzdu samorzdowego
kraju organ stojcy na czele urzdu samorzdowego kraju i odpowiadajcy za
jego funkcjonowanie; gwny kontroler organ niezalenej i bezpartyjnej kontroli zgodnoci z prawem dziaalnoci samorzdowego kraju, gospodarowania
samorzdowego kraju, jak rwnie zarzdzania wasnym majtkiem i prawami
majtkowymi; jednostka gwnego kontrolera organ zabezpieczajcy fachowo
administracyjne i organizacyjne sprawy dotyczce prawidowego wypeniania
zada gwnego kontrolera; komisja mandatowa przedstawicielstwa samorzdowego kraju; komisja nansowa przedstawicielstwa samorzdowego kraju.
Obok wymienionych organw samorzdowy kraj moe zdecydowa o utworzeniu
innych organw, przede wszystkim komisji przedstawicielstwa samorzdowego
kraju. Samorzdowe kraje powouj, zarwno z pozycji niezalenego podmiotu
samorzdnego, jak i z pozycji podmiotu wykonujcego zadania pastwowej administracji, inne podmioty, m.in. archiwa samorzdowych krajw, wybrane rodzaje szk i instytucji szkolnych, wybrane rodzaje instytucji zdrowotnych, rne
wasne organizacje budetowe i czonkowskie itp.
203
Poszczeglne kraje samorzdowe lub jednostki terytorialne dziaaj w ramach struktur wyszych euroregionalnych, w ktrych rozwijana jest wsppraca o midzynarodowym charakterze. Specjalny akcent kadziony jest przy tym
na rozwj ekonomiczny i wymian kulturaln46. Naley jednak zwrci uwag,
e tylko gminy pooone w centralnej czci Sowacji (w pnocnej czci kraju
baskobystrzyckiego) oraz niektre gminy z okolic Bratysawy, w tym niektre
czci miasta Bratysawa nie partycypuj w tej formie wsppracy.
Wane znaczenie maj z punktu widzenia polityki regionalnej tzw. agencje regionalne. Od 2000 roku ustanowiono ca sie tego typu instytucji, majcych charakter zwizku osb prawnych, ktre s na podstawie umowy z Ministerstwem Budownictwa i Rozwoju Regionalnego poczone w zintegrowan
sie regionalnych agencji rozwojowych rzdzc si postanowieniami ustawy nr
40/1964. Ich gwnym zadaniem jest aktywizowanie gospodarczego i spoecznego rozwoju regionu, przede wszystkim przy wykorzystaniu instrumentw
prowadzcych do wsppracy sektorw publicznego, trzeciego sektora i sektora
prywatnego nastawionego na zysk. Wspomniane ministerstwo wspiera t aktywno oferujc dotacje na nansowanie ich dziaalnoci. Obecnie dziaa 46 tego
typu podmiotw, zlokalizowanych w nastpujcych miastach: Baska Bystrzyca,
Bardiw, Brezno, Czadca, Doln Kubn, Dunajsk Streda, Galanta, Hlohovec,
Hna, Humenn, Kiemark, Komarno, Krovsk Chlmec, Liptowski Mikulasz,
Luczenec, Malacky, Martin, Michalovce, Moldava nad Bodvou, Nitra, Preszow,
Prievidza, Pchov, Rimavsk Sobota, Roava, Ruomberk, Senec, Senica, Skalica, Snina, Sobrance, Nowa Wie Spiska, Star Smokovec, Stropkov, Svidnk,
ahy, aa, trovo, Topolczany, Trebiov, Trenczyn, Trnawa, Vek Krt, Vranov nad Topou, Zlat Moravce i ylina47. W 2007 roku, kiedy w Zintegrowanej
Sieci Regionalnych Agencji Rozwojowych dziaao 45 podmiotw, zgosiy one
733 projekty, z ktrych zrealizowano 314, natomiast opracoway lub pomogy
opracowa 230 projektw gospodarczych, z ktrych zrealizowano 79.
Obok tych agencji wczonych do zintegrowanej sieci przy tworzeniu regionalnej polityki rozwojowej dziaaj rwnie inne podmioty posiadajce charakter agencji. W sumie wyksztaciy si trzy sposoby organizacji stosunkw midzy
samorzdowymi krajami a zintegrowan sieci regionalnych agencji rozwojowych. W pierwszym urzd samorzdowego kraju zawiera umow z istniejcymi
regionalnymi agencjami rozwojowymi. Tak uczyni na przykad urzd baskobystrzyckiego kraju samorzdowego. Drugim rozwizaniem byo zaoenie regionalnej agencji rozwojowej przez urzd samorzdowego kraju, a nastpnie jej
wczenie do zintegrowanej sieci z zachowaniem prawa do dotacji na jej dziaalno z zasobw Ministerstwa Budownictwa i Rozwoju Regionalnego. T opcj
46
D. Klimovsk, Politick elity v loklnej samosprve a monosti ich koopercie s politickmi elitami loklnej samosprvy R, MR, PR, [w:] S. Letavajov (red.), Globalizcia versus
identita v stredoeurpskom priestore, Trnava 2004, s. 98.
47
D. Klimovsk, Zklady verejnej sprvy, Koice 2008, s. 265.
204
wybrano m.in. w kraju bratysawskim, nitrzaskim i trnawskim. Ostatni ze sposobw, wykorzystany m.in. w koszyckim, preszowskim i yliskim kraju, polega na utworzeniu przez waciwy urzd agencji rozwoju regionalnego, ktra si
nastpnie ubiegaa o wczenie do zintegrowanej sieci regionalnych agencji rozwojowych48.
W Republice Sowackiej istniej rwnie profesjonalne izby, ktrych powstanie reguluje ustawa, a ktre s nieodczn czci subsystemu tzw. hobbystycznej administracji. Biorc pod uwag wpyw na ksztatowanie polityki regionalnej, mona wymieni przede wszystkim Izb Handlowo-Przemysow z siedzib
w Bratysawie i Sowack Izb Rzemielnicz z siedzib w iline.
Naley rwnie zaznaczy, i znaczc rol w polityce regionalnej odgrywaj take inne podmioty o publicznoprawnym charakterze. Wrd tych wyrni
mona szkoy wysze i uniwersytety. Ich rola jest istotna gwnie z punktu widzenia rozwoju zasobw ludzkich, trudno jest rwnie przeceni ich znaczenie
dla rozwoju regionu. W tym kontekcie naley podkreli, i szkoy wysze i uniwersytety nale do najwaniejszych orodkw wiedzy ekonomicznej, wyranie
wpywajc na wzrost gospodarczy. Wiedza, umiejtnoci i nauczanie uwaane s
za cechy deniujce nowoczesn ekonomi i przedstawiaj rdo konkurencyjnoci. Uniwersytety wytwarzaj now wiedz fachow i szerz j przede wszystkim w regionie, w ktrym dziaaj49. Naturalnie stwierdzenia tego nie mona
absolutyzowa, poniewa z jednej strony uniwersytety nie nale do najwaniejszych partnerw organw administracji terytorialnej, podobny jest zreszt stosunek tego sektora do organw administracji terytorialnej50, z drugiej usytuowanie
uniwersytetu w ekonomicznie zacofanym regionie nie oznacza automatycznie
rozwoju tego obszaru51. Jeli chodzi o szkolnictwo regionalne, przede wszystkim
szkoy rednie, do ktrych zalicza si na Sowacji m.in. gimnazja, rednie szkoy
zawodowe, konserwatoria, zwizki szk rednich, placwki owiatowe i centra
nauki praktycznej, mona je, podobnie jak uniwersytety i szkoy wysze, zaliczy
do grupy aktorw tworzcych polityk rozwojow ze znaczcym potencjalnym
wpywem na poziomie lokalnym i regionalnym.
Warto wreszcie wspomnie o roli rnych organw doradczych jako publicznoprawnych aktorw ksztatowania polityki regionalnej. Wspczenie istnieje
48
J. Kling, Regionlna politika, [w:] M. Kollr, G. Mesenikov (red.), Slovensko 2003. Shrnn sprva o stave spolonosti, Bratislava 2003, s. 507508.
49
E. Valenkov, S. igov, loha univerzt v regionlnom rozvoji, [w:] New Members
New Challenges for the European Development Regional Policy. Conference Proceedings, Koice
2005, s. 435444.
50
J. Petroviov, A. Vaov, Zhodnotenie marketingu vzahov medzi miestnou samosprvou a podnikateskou sfrou, [w:] Firma a konkurenn prosted 2008: Sbornk z mezinrodn
vdeck konference. Sekce 6: Marketing, obchod a cestovn ruch, Brno 2008, s. 390397.
51
S. Rehk, Univerzita ako katalyztor poznatkov v reginoch, [w:] New Members New
Challenges for the European Development Regional Policy. Conference Proceedings, Koice
2005, s. 285290.
205
rwnie moliwo powoywania i odwoywania przez rzd penomocnikw,

o okrelonych uprawnieniach. Rzd, sprawujcy aktualnie wadz, mianowa
wielu penomocnikw, z punktu widzenia polityki regionalnej najwaniejszymi
s: Penomocnik rzdu ds. spoecznoci romskiej, Penomocnik rzdu ds. spoeczestwa informacyjnego, Penomocnik rzdu ds. samorzdu terytorialnego,
Gwny penomocnik ds. granic, Penomocnik rzdu ds. gospodarki wodnej na
granicznych wodach z Republik Wgiersk, Ukrain, Republik Austriack
i Republik Czesk i Penomocnik rzdu ds. budowy i eksploatacji systemu wodnego Gabkovo Nagymaros. Poza tym rzd moe tworzy kolektywne organy doradcze, posiadajce charakter rad i speniajce przede wszystkim zadania
koordynacyjne, konsultacyjne, czy porady fachowej. Na ich czele stoj czonkowie rzdu lub sekretarze pastwowi, rzd uchwala ich statut. Staymi organami
doradczymi, odgrywajcymi istotn rol w obszarze polityki regionalnej, przede
wszystkim z punktu widzenia przygotowania strategicznych dokumentw s:
Rada Gospodarcza Rzdu RS, Rada Legislacyjna Rzdu RS i Rada Rzdu RS
ds. Nauki i Techniki. Obok tych staych kolektywnych organw doradczych przy
rzdzie Sowacji dziaaj obecnie rwnie inne rady. Z punktu widzenia polityki regionalnej najwaniejsze funkcje peni m.in. Rada gospodarcza i spoeczna,
Rada rzdu RS ds. polityki regionalnej i nadzoru nad operacjami strukturalnymi,
Rada rzdu RS ds. stabilnego rozwoju, Rada rzdu RS ds. administracji publicznej oraz Komitet rzdu RS ds. odnowy i rozwoju Tatr Wysokich.
Organy doradcze mog rwnie powoywa do ycia terytorialne organy administracji pastwowej52 i organy samorzdu53. Wanie tego typu organy doradcze mogyby odegra wan rol w tworzeniu polityki regionalnej, poniewa oferuj potencja fachowy, ktrym podmiot je kreujcy nie dysponowaby w innych
okolicznociach. Sposb ich tworzenia nie jest limitowany stricte legislacyjnie,
a w ich strukturze moe jednoznacznie przewaa element fachowoci nad elementem przynalenoci partyjnej.
W procesie tworzenia polityki regionalnej partycypuj, obok politycznoadministracyjnych, take inni aktorzy. Jest to dua grupa bardzo odmiennych
w charakterze podmiotw, z ktrych naley wspomnie przede wszystkim przedsibiorstwa, czasem zbiorczo okrelane jako rmy oraz masmedia i organizacje
sektora obywatelskiego. Ze wzgldu na ograniczony rozmiar niniejszego opracowania nie bdziemy im powica wikszej uwagi54.
52
Na przykad wedug wytycznych Ministerstwa Spraw Wewntrznych RS nr SVS-202-2007/09313, zawierajc Wzorcowy Porzdek Organizacyjny Urzdu Rejonowego, doradcze
organy mog tworzy przewodniczcy urzdw rejonowych, przy czym liczba i cele tych organw
zale od ich potrzeb.
53
Na przykad burmistrz miasta moe dysponowa grup doradcw, ktrzy mu pomagaj
wykonywa jego funkcje.
54
D. Klimovsk, Verejn politika na regionlnej a komunlnej rovni, [w:] Krov . a kol.,
Aktulne otzky verejnej politiky, Koice 2006, s. 225296.
206
Zakoczenie
Najnowsze trendy rozwojowe wskazuj, i pod niektrymi wzgldami sytuacja
regionw Sowacji ulega poprawie w porwnaniu z pozostaymi krajami UE55.
Jednak podczas gdy we Wschodniej Sowacji nastpuje umiarkowana poprawa,
na obszarze bratysawskim, najbardziej rozwinitej czci Republiki Sowackiej,
jest to ju proces bardzo wyrany. Bratysawski biegun rozwoju jest koniem pocigowym dla obszaru zachodniej Sowacji, przy czym rozwj koncentruje si tu
w okolicach tzw. povaskej osi rozwojowej, gdzie s tworzone korzystne warunki
dla planw inwestycyjnych, gwnie ze wzgldu na istniejc infrastruktur.
Opisane pozytywne trendy nie s jednak wolne od ryzyka. W niektrych regionach zaczynaj mie miejsce powane problemy z zyskaniem nowej wykwalikowanej siy roboczej i to mimo istniejcego wysokiego poziomu bezrobocia56.
Oznacza to z struktur wyksztacenia. Pomocne w rozwizaniu tej kwestii mogyby by gwne instytucje ksztacenia, poprzez dostosowywanie swoich programw nauczania do aktualnych potrzeb oraz z uwzgldnieniem przewidywanych
przyszych potrzeb.
Stopie wpywu polityki partyjnej na ksztatowanie polityki regionalnej pozostaje od duszego czasu wysoki. I mimo, i mogoby si wydawa, e gboka
decentralizacja i demokratyzacja spoeczestwa powinny prowadzi do zwikszenia elementu fachowoci przy formuowaniu i implementacji tak wanej polityki, jak jest niewtpliwie polityka regionalna, dzieje si na odwrt. Ju w poprzednich latach doszo do wydarze podwaajcych wiar w deklarowane cele
teje polityki57. Rwnie deformacyjnym dziaaniom polityk partyjnych podlegaa
wszak reforma administracji publicznej, ktra wpywaa na instytucjonalne ramy
tworzenia polityki regionalnej, a ktr przygotowa penicy funkcj penomocnika rzdu Viktor Niansk. Nawet nisze poziomy polityki regionalny i lokalny, nie ucieky od tego wpywu. Jako przykad mona przytoczy przygotowanie
utworzenia samorzdowych krajw, podczas ktrego wikszo dyskusji w gronie
fachowcw i politykw dotyczya wycznie liczby tworzonych jednostek i ich granic, nie za kompleksowego przewartociowania caego funkcjonowania polityki
regionalnej i jej aktorw z punktu widzenia jakoci oferowanych usug58. Dane
dotyczce liczby jednostek terytorialno-administracyjnych (tabela 5), ukazuj, e
w cigu ostatnich 20 lat nastpiy istotne zmiany terytorialno-administracyjne,
55
M. Valentovi, Regionlny rozvoj a vidiek, [w:] Slovensko 2007, s. 449.

Ibidem, s. 451.
57
Na przykad sprawa Eurofrondy, z powodu ktrej w 2001 r. ze stanowiska wicepremiera
ds. integracji europejskiej ustpi Pavol Hamk, czy sprawa Tender, z koca 2008 r., z powodu
ktrej, minister budownictwa i rozwoju regionalnego Marian Januek musia stawi czoo prbom
odwoania go przez opozycj.
58
D. Klimovsk, Reform of the Public Administration System at the Local and Regional Levels
in the Slovak Republic, Working Papers of the Centre for Small State Studies 2008, No. 1, s. 9.
56
207
co odbio si na jakoci polityki regionalnej. Wci pozostaje to tematem otwartym, przede wszystkim, jeli chodzi o samorzd terytorialny. Z jednej strony
wystpuj obrocy obnienia liczby samorzdowych jednostek na poziomie regionalnym59, z drugiej wci nie brak zwolennikw jej zwikszenia, lub przynajmniej reorganizacji istniejcego rozwizania60.
Tabela 5. Liczba organw administracji pastwowej i samorzdu

na poziomie regionalnym w Republice Sowackiej
w latach 19892008
Urzdy oglnej administracji
pastwowej na poziomie:
Okres
Paralelnie istniejce urzdy wyspecjalizowanej administracji pastwowej na

poziomie krajw, powiatw i rejonw
Paralelnie istniejce
urzdy samorzdowego charakteru na poziomie krajw (kraje
samorzdowe)
krajw
powiatw
obwodw
Do roku 1990
38
tak
19901996
38
121
tak
19962002
79
tak
20022003
79
tak
20042007
50
tak
Po roku 2007
50
tak
rdo: opracowanie wasne.
Przedstawiony problem nie jest wspominany bez powodu. Polityce regionalnej

jest w ramach UE powicana wielka uwaga i byoby podane, aby rodki nansowe, z ktrych korzysta moe Sowacja, w obecnym okresie programowym
ponad 11 mld euro (zob. tabela 6) wykorzystywano efektywnie i wiadomie
oraz by o ich rozdzieleniu nie decydoway stosunki klientystyczne lub korupcyjne, lecz jako przedkadanych projektw. Mogoby to zaowocowa likwidacj
lub zagodzeniem przynajmniej czci ze scharakteryzowanych problemw.
Naturalnie naley mie przy tym nieustannie na wzgldzie, e regionalne dysproporcje w ramach UE na przestrzeni ostatnich 20 lat nie zmniejszaj si, lecz
przeciwnie, pozostaj na swoim poziomie61. Dzieje si tak mimo rozlegej pomocy
59
Na przykad w 2005 r. SNS w ramach kampanii przedwyborczej zaproponowaa rozwizanie 3+2, obejmujce trzy regiony: rodkow Sowacj, Wschodni Sowacj i Zachodni Sowacj oraz dwa samodzielne miasta Bratysaw i Koszyce.
60
W 2005 r. czonkowie Konserwatywnego Instytutu im. M. R. tefnika lansowali tzw. wariant upny, z 16 jednostkami samorzdowymi, przy czym niewiele si on rni od projektu zaproponowanego w 1998 r. przez Uni miast i gmin SR. V. Bak, D. Sloboda, upn variant 2005.
Nvrh na zmenu zemnho lenenia SR. Mapov prloha. Bratislava 2005; O. Dostl, D. Sloboda, upn variant 2005. Nvrh na zmenu zemnho lenenia SR, Bratislava 2005.
61
J. Kling, Regionlna politika a regionlny vvoj, [w:] Slovensko 2002, s. 124.
208
Unii dla zacofanych regionw. I dlatego z uwagi na wyej ukazane problemy, ktrym Sowacji stawia obecnie czoo, naley dokadnie rozway wielko i sposb
wykorzystania oferowanej pomocy.
Tabela 6. Operacyjne programy Narodowego strategicznego

zarys/sprawozdanie na lata 20072013
Fundusz,
z ktrego
nansowany
Wkad wsplnot
europejskich
(w euro)
Data
uchwalenia
Posiedzenie
komitetu
monitorujcego
Transport
ERDF
KF
877.409.097
2.329.495.498
13. 9. 2007
22. 1. 2008
Informatyzacja spoeczestwa
ERDF
993.095.405
17. 9. 2007
21. 1. 2008
Pomoc techniczna
ERDF
97.601.421
24. 9. 2007
17. 12. 2007
Regionalny program operacyjny
ERDF
1.445.000.000
24. 9. 2007
5. 12. 2007
Zatrudnienie i inkluzja socjalna
ESF
881.801.578
26. 10. 2007
28. 11. 2007
Program operacyjny
Wyksztacenie
ESF
617.801.578
7. 11. 2007
14. 11. 2007
rodowisko naturalne
ERDF
KF
230.756.935
1.569.243.065
8. 11. 2007
19. 12. 2007
Suba zdrowia
ERDF
250.000.000
8. 11. 2007
28. 1. 2008
Badania i rozwj
ERDF
1.209.415.373
28. 11. 2007
28. 1. 2008
Konkurencyjno i wzrost
gospodarczy
ERDF
772.000.000
28. 11. 2007
21. 1. 2008
Bratysawski kraj
ERDF
87.000.000
3. 12. 2007
21. 2. 2008
ERDF+ESF+KF
11.360.619.950
cznie
ERDF Europejski fundusz rozwoju regionalnego.

ESF Europejski fundusz socialny.
KF Fundusz kohezyjny/spjny.
rdo: Sprva o stave pripravenosti Slovenskej republiky na erpanie trukturlnych fondov
a Kohzneho fondu v programovom obdob 20072013, s. 2.
(Z jzyka sowackiego tumaczya Elbieta Paka)
Elbieta Paka
Problematyka mniejszoci narodowych

na Sowacji
Sowacja naley do pastw o niejednorodnej strukturze etnicznej. Wedug danych

uzyskanych podczas spisu ludnoci przeprowadzonego w 2001 roku narodowo
sowack deklaruje nieco ponad 85% obywateli, pozostali za to czonkowie
mniejszoci narodowych1. Wieloetniczny charakter spoeczestwa sowackiego
sprawia, i kwestie narodowociowe stanowi waki problem w dyskursie polityczno-spoecznym. Sprzyjaj temu rwnie m.in. zaszoci historyczne, charakter mniejszoci, przede wszystkim romskiej i wgierskiej, a take stosunek
politykw do problematyki narodowociowej, wykorzystywanej niejednokrotnie
do zbicia kapitau politycznego. Niestety, na Sowacji wci istniej relewantne ugrupowania, w programach ktrych retoryka antymniejszociowa zajmuje
jedno z waniejszych miejsc, a na sytuacj mniejszoci narodowych wpywaa
i wpywa konguracja politycznej koalicji aktualnie znajdujcej si u wadzy.
W niniejszym artykule omwiona zostanie sytuacja mniejszoci narodowych
po 1993 roku, przede wszystkim ich liczebno i rozmieszczenie, charakterystyka, rozwizania prawno-instytucjonalne dotyczce mniejszoci oraz ich miejsce
w dyskursie spoeczno-politycznym.
1. Rozmieszczenie i liczebno mniejszoci narodowych

Jak ju wspomniano obywatele deklarujcy przynaleno do innej ni sowacka
narodowoci stanowi blisko 15% populacji Sowacji (zob. tabela 1). Zdecydowana
wikszo z nich wedug spisu ludnoci z 2001 roku ponad 520 tys. osb (9,7%
mieszkacw), to Wgrzy. Licznie reprezentowana jest take mniejszo romska,
do ktrej przynaleno zadeklarowao blisko 90 tys. obywateli2, przy czym w przypadku Romw ocjalne statystyki nie oddaj wielkoci tej grupy. W rzeczywistoci
ich liczba jest duo wiksza. Urzd Statystyczny Sowacji szacuje j na 380 tys.3.
1
www.stastistics.sk
Ibidem.
3
V. Koganov, Rmska miniorita v Slovenskj republike a problematika jej integrcie do
spolonosti, [w:] O. rajerov (red.), Migrace, tolerance, integrace II, Opava 2005, s. 227.
2
211
W Sowacji mieszka rwnie blisko 45 tys. Czechw, ponad 24 tys. Rusinw i nieco ponad 10 tys. Ukraicw. Liczebno pozostaych grup nie przekracza kilku
tysicy osb.
Tabela 1. Struktura narodowociowa Sowacji w 2001 roku

(na podstawie spisu ludnoci)
Narodowo
Liczba czonkw
Udzia w ogle populacji (w %)
Sowacka
4 614 854
85,8
Wgierska
520 528
9,7
Romska
89 920
1,7
Czeska
44 620
0,8
Morawska
2 348
0,0
Rusiska
24 201
0,4
Ukraiska
10 814
0,2
Niemiecka
5 405
0,1
Polska
2 602
0,0
Rosyjska
1 590
0,0
Bugarska
1 179
0,0
Inna
6 892
0,1
Nie odpowiedziao
54 502
1,0
rdo: opracowanie na podstawie danych dostpnych na www.stastistics.sk.
Zwracaj uwag dysproporcje w rozmieszczeniu mniejszoci narodowych (zob.

tabela 2). Na poudniu Sowacji, na obszarach graniczcych z Wgrami dominuje
mniejszo wgierska, praktycznie niepojawiajca si w zwartych skupieniach
w innych czciach republiki. Do wojewdztw (krajw) o najwikszym udziale Wgrw w strukturze ludnoci nale pooone na poudniowym zachodzie
kraje trnawski (trnavsk) i nitrzaski (nitransky). Liczba ludnoci wgierskiej
przekracza w nich 20%, a w przypadku drugiego z wojewdztw oscyluje w okolicach 30%. Spora, ponad 10%, grupa ludnoci wgierskiej zamieszkuje rwnie
dwa inne poudniowe wojewdztwa Sowacji, koszyckie (Koick kraj) i baskobystrzyckie (Banskobystrick kraj). Poudnie Sowacji to rwnie obszar licznie
zamieszkiwany przez mniejszo romsk, czstokro podajc tu jednak narodowo wgiersk4, cho najwiksz populacj romsk charakteryzuj si przede
wszystkim wschodnie regiony kraju (zob. tabela 2). Mniejszo ukraiska i rusiska w zdecydowanej wikszoci zamieszkuje w pnocno-wschodniej czci
4
A. Jurov, Problem integrcie Rmov na Slovensku, [w:] Migrace, tolerance, s. 220.
212
Sowacji, gwnie w wojewdztwie preszowskim (Preovsk kraj). W jego pnocnej czci, tj. w powiatach Smina, Humenn, Medzilaborce, Stropkov, Svidnk,
Bardejov i Star ubova mieszka ponad 80% rusiskiej populacji i blisko 50%
sowackich Ukraicw5. Czesi zamieszkuj zachodnie regiony Sowacji i Bratysaw (zob. tabela 2).
Tabela 2. Struktura narodowociowa wojewdztw sowackich

na podstawie spisu ludnoci z 2001 roku
Narodowo
Wojewdztwo
(kraj)
Sowacka
Wgierska
Romska
Czeska
Rusiska
Ukraiska
Inne
i nie odpowiedziao
Bratysawskie
(Bratislavsk)
546 685
(91,3%)
27 434
(4,6%)
755
(0,1%)
9591
(1,6%)
526
(0,1%)
542
(0,1%)
13 482
(2,2%)
Tarnawskie
(Trnavsk)
407 246
(73,9%)
130 740
(23,7%)
3163
(0,6%)
4778
(0,9%)
72
(0,0%)
196
(0,0%)
4808
(0,9%)
Trenczaskie
(Treniansky)
589 344
(97,3%)
1058
(0,2%)
1547
(0,3%)
6319
(1,0%)
87
(0,0%)
214
(0,0%)
7013
(1,1%)
Nitrzaskie
(Nitransky)
499 761
(70,1%)
196 609
(27,6%)
4741
(0,7%)
4526
(0,6%)
85
(0,00)
275
(0,0)
7425
(1,0%)
yliskie
(ilinsk)
674 766
(97,5%)
660
(0,1%)
2795
(0,4%)
6123
(0,9%)
129
(0,0%)
223
(0,0%)
7636
(1,1%)
Baskobystrzyckie
(Banskobystrick)
553 865
(83,7%)
77 795
(11,7%)
15 463
(2,3%)
4560
(0,7%)
148
(0,0%)
553
(0,1%)
9737
(1,5%)
Preszowskie
(Preovsk)
716 441
(90,7%)
817
(0,1%)
31 653
(4,0%)
3774
(0,5%)
21 150
(2,7%)
6781
(0,9%)
9352
(1,1%)
Koszyckie
(Koick)
626 746
(81,8%)
85 415
(11,2%)
29 803
(3,9%)
4949
(0,6%)
2004
(0,3%)
2030
(0,3%)
15 065
(1,9%
rdo: Druh sprva o implementcii Eurpskej charty regionalnych alebo meninovch jazykov v Slovenskej republike, Bartislava 2008, s. 11.
2. Rozwizania prawno-instytucjonalne
dotyczce mniejszoci narodowych
Do podstawowych aktw prawa wewntrznego regulujcych pooenie mniejszoci narodowych na Sowacji nale konstytucja, ustawa o jzyku pastwowym,
ustawa o jzyku mniejszoci narodowych i ustawa antydyskryminacyjna. Istotne
zapisy wpywajce na sytuacj tych spoecznoci znajduj si rwnie m.in. w kodeksie karnym, regulacjach dotyczcych szkolnictwa, mediw itp. Do ochrony
5
S. Konen, Premeny rusnskej a ukrainskej meniny na Slovensku v podmienkach transformcie a integrcie, [w:] Migrace, tolerance, s. 194.
213
praw mniejszoci narodowych zobowizuj Sowacj take umowy bilateralne

oraz czonkostwo w organizacjach midzynarodowych, np. w Radzie Europy,
Organizacji Narodw Zjednoczonych czy Inicjatywie rodkowoeuropejskiej. Ze
wzgldu na ograniczony rozmiar opracowania przyblione zostan jedynie najwaniejsze dokumenty prawa wewntrznego.
W przyjtej 1 wrzenia 1992 roku Konstytucji Republiki Sowackiej mniejszociom narodowym powicony zosta podrozdzia IV, artykuy 33 i 34. W art. 33
poprzez stwierdzenie, i przynaleno do ktrejkolwiek mniejszoci narodowej
lub grupy etnicznej nie moe przynie nikomu ujmy ustawodawca zakaza dyskryminacji ze wzgldu na przynaleno narodow lub etniczn. Art. 34 zawiera natomiast katalog praw przysugujcych czonkom mniejszoci narodowych
i grup etnicznych, do ktrych zaliczono m.in. prawo do rozwijania wasnej kultury wsplnie z innymi czonkami mniejszoci albo grupy etnicznej, do organizowania si w stowarzyszeniach narodowociowych, do zakadania i utrzymywania
instytucji owiatowych i kulturowych oraz uywania swego jzyka w kontaktach
urzdowych, do pobierania w nim nauki, propagowania i otrzymywania w nim
informacji. Mniejszociom narodowym i grupom etnicznym zagwarantowano
rwnie prawo uczestnictwa w rozwizywaniu spraw ich dotyczcych. Ustawodawca zastrzeg jednak, e realizacja wymienionych praw nie moe prowadzi
do zagroenia suwerennoci i terytorialnej jednoci Republiki Sowackiej oraz
dyskryminacji innych jej obywateli6. Zapisy odnoszce si bezporednio do
mniejszoci narodowych zawiera rwnie art. 12 konstytucji, ktry w ust. 3 przyznaje kademu prawo do swobodnego decydowania o narodowoci, zakazujc
jakichkolwiek prb wynaradawiania. W ust. 2 wskazuje si na gwarancje podstawowych praw i wolnoci bez wzgldu na ras, kolor skry, wiar i religi, jzyk,
pochodzenie narodowe, przynaleno do narodowoci lub grupy etnicznej itd.7.
Warto rwnie wspomnie o ustanowieniu w nowelizacji konstytucji z 2001 roku
organu Publicznego Obrocy Praw uczestniczcego w ochronie podstawowych
praw i wolnoci osb zycznych i osb prawnych8.
W momencie przyjcia Konstytucji pojawiy si wobec niej zarzuty, przede
wszystkim ze strony mniejszoci narodowych, e nie zabezpiecza w dostatecznym stopniu moliwoci ksztacenia w jzykach mniejszociowych, Sowacja za
deniowana jest w nim jako narodowe pastwo Sowakw. Jak jednak zauwaa
Krzysztof Skotnicki, ustawa zasadnicza w obecnym swym ksztacie rni si od
pierwowzoru, a dokonane zmiany nie s jedynie kosmetyczne, lecz miay na celu
budowanie nowych rozwiza demokratycznego pastwa9.
6
Konstytucja Republiki Sowackiej, tumaczenie i wstp K. Skotnicki, Warszawa 2003,
s. 5253.
7
Ibidem, s. 45.
8
Ibidem, s. 37, 98.
9
Ibidem, s. 38.
214
W pewnej sprzecznoci z duchem rozwiza przyjtych w konstytucji staa

ustawa o jzyku pastwowym z 1995 roku (Zkon Nrodnej rady Slovenskej
republiky z 15. novembra 1995 o ttnom jazyku Slovenskej republiky, Z.z.
. 89/1995). W swym pierwotnym brzmieniu wywoaa negatywne reakcje przedstawicieli mniejszoci narodowych10. Jzykowi sowackiemu jako jzykowi pastwowemu przyznaje si w niej pierwszestwo przed innymi jzykami uywanymi na obszarze Republiki Sowackiej (1, pkt 2). W dokumencie naoony zosta
na pastwo obowizek ochrony jzyka sowackiego i troski o jego rozwj (2)
oraz wprowadzono regulacje zakresu jego stosowania w kontaktach urzdowych
(3), w szkolnictwie (4), w rodkach masowego przekazu, podczas imprez kulturalnych i zgromadze publicznych (5), w siach zbrojnych, policji, jednostkach
stray poarnej (6), w sdach i postpowaniu administracyjnym (7), w yciu
gospodarczym, usugach i subie zdrowia (8)11. Ustawa wzbudzia kontrowersje, gdy nakadajc obowizek uywania jzyka pastwowego we wspomnianym
wyej zakresie, nie zagwarantowaa w aden sposb prawa do uywania jzykw
mniejszociowych. Zastrzeenia budzi rwnie sposb realizacji jej postanowie.
Likwidowaa prawa przyznane mniejszociom wczeniej12, a pomimo zapewnie
premiera Vladmira Meiara, i wkrtce zostanie przyjta ustawa dotyczca jzykw mniejszoci narodowych13 stao si to dopiero w 1999 roku, a wic ju po
zmianie rzdzcej koalicji. W 2008 roku Ministerstwo Kultury przedstawio propozycj nowelizacji omawianej ustawy, m.in. wprowadzajc kary w wysokoci od
100 do 5 tys. euro za naruszenie zasad uywania jzyka pastwowego14. Jzyk sowacki uzyska w niej zdecydowane pierwszestwo w sferze publicznej przed jzykami mniejszociowymi, aczkolwiek nie mona porwnywa aktualnego brzmienia ustawy z pierwotnym z 1995 roku15. Nowelizacja ustawy wesza w ycie w lipcu
2009 roku, wywoujc napicia w stosunkach na linii Bratysawa Budapeszt
i niepokoje wrd sowackich Wgrw oraz obawy, i zapis ten stwarza moliwo
arbitralnych decyzji wymierzonych w podmioty skoniktowane z wadz16.
10
Zob. szerzej: R. Zenderowski, Na Tatrami byska si Sowacka tosamo narodowa
w dyskursie politycznym w Republice Sowackiej (19892004), Warszawa 2007, s. 266267.
11
Zkon Nrodnej rady Slovenskej republiky z 15. novembra 1995 o ttnom jazyku Slovenskej republiky, Z.z. . 89/1995, strana 1999.
12
Chodzi o wczeniejsz ustaw o ochronie jzyka pastwowego, dopuszczajcej uywanie
jzyka mniejszociowego w kontaktach z urzdami pastwowymi w miejscowociach, w ktrych
liczba mieszkacw nalecych do danej mniejszoci przekracza 20%. L. Meszros, Sytuacja
mniejszoci wgierskiej w Sowacji, [w:] P. Bajda (red.), Sowacja. W pi lat po rozpadzie Czecho-Sowacji, Warszawa 1999, s. 78.
13
Ibidem.
14
J. Debrecniova, K. Petcz, Ochrona a dodriavanie udskch a meninovch prv,
Newsletter 2008, nr 4, s. 89, dostpne na www.ivo.sk.
15
Zkon Nrodnej rady Slovenskej republiky o ttnom jazyku Slovenskej republiky, Z.z.
. 357/2009, strana 2778.
16
J. Debrecniova, K. Petcz, op.cit., s. 89.
215
Jak ju wspomniano, w 1999 roku przyjto dugo oczekiwan ustaw o uywaniu jzykw mniejszoci narodowych (Zkon z 10. jla 1999 o pouvan
jazykov nrodnostnch menn, Z.z. . 81/1999), w ktrej uznano je za przejaw bogactwa kulturowego pastwa i przyznano czonkom mniejszoci narodowych prawo do uywania obok jzyka pastwowego jzykw mniejszociowych
(1). Zagwarantowane zostao prawo do posugiwania si jzykiem mniejszoci
w kontaktach urzdowych w sytuacji, gdy w danej gminie liczba osb, deklarujc
przynaleno do danej grupy mniejszociowej wynosi, wedug spisu ludnoci,
co najmniej 20% (2, pkt 1)17. Omawiana ustawa nie spenia oczekiwa bdcej
wwczas w rzdzie Partii Wgierskiej Kolacji (SMK) postulujcej obnienie wymaganej liczby czonkw mniejszoci narodowej do 10% mieszkacw. Wgrzy
wskazywali wwczas rwnie na zbyt ograniczony zakres obszarw stanowicych
przedmiot zainteresowania ustawy i brak w niej rozwiza dotyczcych uywania
jzykw mniejszociowych w owiacie, kulturze, mediach, sdownictwie itp.18.
Prawa osb posugujcych si jzykami innymi ni pastwowy reguluje take Karta Jzykw Regionalnych i Mniejszociowych, ktr Sowacja podpisaa
i ratykowaa w 2001 roku i do ktrej zgosia jako jzyki regionalne lub mniejszociowe dziewi jzykw: bugarski, czeski, chorwacki, niemiecki, polski,
romski, rusiski, ukraiski i wgierski19. Ustawodawstwu sowackiemu zarzuca
si jednak brak szczegowych aktw, regulujcych uywanie jzykw mniejszociowych lub regionalnych20. Od 1998 roku Sowacja jest rwnie stron innego dokumentu powstaego z inicjatywy Rady Europy Konwencji Ramowej
o Ochronie Mniejszoci Narodowych21.
Na zakoczenie tego, z koniecznoci krtkiego, przegldu rozwiza legislacyjnych warto wspomnie o ustawie nr 365/2004 o rwnorzdnym traktowaniu
w niektrych obszarach i o ochronie przed dyskryminacj (tzw. ustawa antydyskryminacyjna) z 20 maja 2004 roku (Zkon . 365/2004 Z.z. o rovnakom zaobchdzan v niektorch oblastiach a o ochrane pred diskriminciou a o zmene
a doplnen niektorch zkonov (antidiskriminan zkon) v znen neskorch
predpisov). Celem dokumentu jest wprowadzenie zasady rwnego traktowania, ktrej realizacja wyklucza zdaniem ustawodawcy dyskryminacj ze wzgldu na pe, przynaleno wyznaniow lub wiar, ras, przynaleno do grupy
narodowej lub etnicznej, () wiek, orientacj seksualn, () kolor skry, jzyk,
17
Zkon z 10. jla 1999 o pouvan jazykov nrodnostnch menn, Z.z. . 81/1999, strana
1418.
18
S. Wojciechowski, Problem mniejszoci wgierskiej w Europie rodkowo Wschodniej,
Sprawy Narodowociowe 2001, z. 18, s. 73.
19
Druh sprva o implementcii Eurpskej charty regionalnych alebo meninovch jazykov v Slovenskej republike, Bartislava 2008, s. 3.
20
. utaj, Z. Sposov, Nrodnostn meniny 2007, [w:] M. Kollr, G. Mesenikov, M. Btora (red.), Slovensko 2007. Shrnn sprva o stave spolonosti, Bratislava 2008, s. 167.
21
Informcia Ministerstva zahraninch vec SR o prprave tretej implementanej sprvy Slovenskej republiky k Rmcovmu dohovoru na ochranu nrodnostnch menn, z 18.12.2008, s. 2.
216
przekonania polityczne, () pochodzenie narodowe (1; 2, pkt. 1)22. Kademu

przyznano prawo do rwnego traktowania i ochrony przed dyskryminacj (9,
pkt. 1), wskazujc na rodki ochrony prawnej w sytuacji gdy prawo to zostao
naruszone (1)23.
W Sowacji powoano do ycia szereg instytucji oraz organizacji rzdowych
i pozarzdowych zajmujcych si problematyk mniejszoci narodowych. Po
wyborach z 1998 roku nowe wadze zdecydoway o ustanowieniu funkcji wicepremiera rzdu Republiki Sowackiej do spraw praw czowieka, mniejszoci
i rozwoju regionalnego, w ktrego kompetencjach znajduje si koordynacja zada zwizanych z problematyk mniejszoci narodowych i praw czowieka, przy
czym do najwaniejszych pl jego aktywnoci naley koordynacja projektw dotyczcych rozwizywania problemw Romw. W 1998 roku powoano do ycia
rwnie Sekcj Praw Czowieka i Mniejszoci, organizacyjnie nalec do struktur wadzy Republiki Sowackiej24. Midzy innymi peni ona zadania zwizane
z organizacyjnym i administracyjno-technicznym zabezpieczeniem dziaalnoci
Rady Rzdu Republiki Sowackiej ds. Mniejszoci Narodowych i Grup Etnicznych, ktra jest doradczym i koordynacyjnym organem rzdu w dziedzinie polityki narodowociowej i implementacji Europejskiej Karty Jzykw Regionalnych
i Mniejszociowych. Do zada Rady naley m.in.: przygotowywanie projektw
zmierzajcym do zabezpieczenia i realizacji praw obywateli nalecych do mniejszoci narodowych i grup etnicznych, przygotowanie i przedstawianie rzdowi
sprawozda dotyczcych sytuacji osb nalecych do mniejszoci narodowych,
dotyczcych zachowania ich tosamoci z propozycj ewentualnego rozwizania
problemw i proponowanie podziau rodkw nansowych przeznaczonych dla
mniejszoci narodowych i grup etnicznych (art. 2; art. 3, pkt 3)25. Przewodniczcym Rady jest wicepremier rzdu ds. praw czowieka i mniejszoci narodowych,
wiceprzewodniczcym minister kultury, pozostali czonkowie to przedstawiciele
mniejszoci narodowych26.
Aktualnie na czele Rady stoi Duan aplovi. W 2007 roku zastpi na tym
stanowisku Pla Csskiego, pod ktrego przewodnictwem Rada wykazywaa niewielk aktywno. Wprowadzone od 2007 roku zmiany w funkcjonowaniu omawianego gremium nie ograniczay si jedynie do zmian personalnych przyjto
statut przewidujcy nowe rozwizania dotyczce rekrutacji skadu Rady. Repre22
Zkon . 365/2004 Z.z. o rovnakom zaobchdzan v niektorch oblastiach a o ochrane

pred diskriminciou a o zmene a doplnen niektorch zkonov (antidiskriminan zkon) v znen neskorch predpisov, dostepne na www.slp.sk.
23
Ibidem.
24
A. Tokr, A. Lamakov, Legislatvny a institucionlny rmec rieenia rmskej problematyki, [w:] aipen pal o Roma. Shrnn sprva o Rmoch na Slovensku, Bratislava 2002,
s. 198199.
25
tatt Rady vldy Slovenskej republiky pre nrodnostn meniny a etnick skupiny, s. 4,
dostpne na www.slp.sk.
26
Ibidem.
217
zentanci mniejszoci narodowych s wybierani na podstawie systemu parytetowego kada mniejszo ma jednego przedstawiciela, stworzono moliwo
uczestnictwa w obradach Rady reprezentantw instytucji i organw zajmujcych
si problematyk mniejszoci27, m.in. przedstawiciela Ministerstwa Kultury, Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Ministerstwa Szkolnictwa, penomocnika rzdu
ds. spoecznoci romskiej, mog w nich rwnie uczestniczy eksperci (art. 4)28.
Problemy mniejszoci romskiej s gwnym obszarem aktywnoci dwch
kolejnych organizacji rzdowych Midzyresortowej Komisji ds. Spoecznoci Romskiej oraz Penomocnika Rzdu Republiki Sowackiej ds. Spoecznoci
Romskiej, odpowiedzialnego m.in. za realizacj zada wynikajcych z przyjtych
przez rzd strategii rozwizywania problemw mniejszoci romskiej. Przy sekretariacie Penomocnika utworzono Jednostk Doradcz, koncentrujc si gwnie na przygotowywaniu programw majcych na celu popraw sytuacji Romw.
W Jednostce pracuj przede wszystkim osoby narodowoci romskiej. Sprawami
zwizanymi w mniejszym lub wikszym stopniu z mniejszociami narodowymi
zajmuj si rwnie poszczeglne ministerstwa, w tym Ministerstwo Kultury
(Sekcja Kultur Mniejszociowych), Ministerstwo Szkolnictwa (Oddzia Szkolnictwa Narodowociowego, Pastwowy Instytut Pedagogiczny, centra metodologiczne), Narodowy Urzd Pracy, Ministerstwo Spraw Zagranicznych (Oddzia Praw
Czowieka), Ministerstwo Zdrowia (Pastwowy Instytut Zdrowia) oraz urzdy
krajowe i powiatowe. Przy parlamencie dziaa Komitet Rady Narodowej Republiki Sowackiej dla praw czowieka, narodowoci i kobiet, do ktrego zada naley
przede wszystkim przedstawianie projektw ustaw i zalece w obszarach nalecych do jego kompetencji oraz piecza nad przestrzeganiem i realizacj ustaw29.
W 1998 roku powoano do ycia jako organ sucy do realizacji umowy o dobrym
ssiedztwie i przyjacielskiej wsppracy z 1995 roku, Mieszan Komisj Sowacko-Wgiersk do spraw mniejszoci. Istnieje rwnie Midzyrzdowa Sowacko-Ukraiska Komisja do spraw mniejszoci narodowych, szkolnictwa i kultury30.
Od 1994 roku dziaa Sowackie Centrum Narodowe ds. Praw Czowieka (Slovensk nrodn stredisko pre udsk prva). Do gwnych obszarw dziaalnoci
tej instytucji nale prawa czowieka i podstawowe wolnoci, przestrzeganie praw
dziecka oraz przestrzeganie zasady rwnego traktowania. Ustawa antydyskryminacyjna ustanowia Sowackie Centrum Narodowe ds. Praw Czowieka jedyn
organizacj do spraw rwnouprawnienia, tj. ds. wprowadzania zasady rwnego
traktowania w myl zapisw teje ustawy. W celu realizacji swych zada Centrum
m.in. monitoruje i ocenia przestrzeganie praw czowieka i realizacj zasady rwnego traktowania zgodnie z zapisami ustawy antydyskryminacyjnej, gromadzi
i na yczenie udostpnia informacje o rasizmie, ksenofobii i antysemityzmie na
27
28
29
30
. utaj, Z. Sposov, op.cit., s. 169170.

tatt Rady
A. Tokr, A. Lamakov, op.cit., s. 198200.
218
Sowacji, przygotowuje kampanie informacyjne majce na celu wzrost tolerancji

w spoeczestwie, zabezpiecza pomoc prawn dla oar dyskryminacji31.
W przyjtym 26 maja 2009 roku sprawozdaniu Europejskiej Komisji Przeciw
Rasizmowi i Nietolerancji (ECRI) poddaje si jednak w wtpliwo, czy Centrum
jest w stanie w dostatecznym stopniu wypenia powierzone mu zadania oraz
czy jest organem w peni niezalenym. W dokumencie tym wskazano rwnie na
brak, ze wzgldu na zasoby ludzkie oraz nansowe w przypadku penomocnika
do spraw spoecznoci romskiej, odpowiednich narzdzi, pozwalajcych na realizacj powierzonych mu zada32.
Due znaczenie dla sytuacji mniejszoci narodowych ma rozwj szkolnictwa
mniejszociowego. W ustawodawstwie sowackim przewidziano moliwo dziaania tego typu placwek, nie tylko nansowanych ze rodkw publicznych, ale
take prywatnych i kocielnych. S to szkoy, w ktrych zajcia prowadzone s
w jzyku danej mniejszoci, w ktrych istnieje moliwo nauki jzyka mniejszoci jako odrbnego przedmiotu oraz szkoy mieszane, w ktrych lekcje prowadzone s po sowacku lub w jzyku mniejszoci, a klasy dziel si w zalenoci
od jzyka nauczania. Pod wzgldem liczby szk oferujcych takie moliwoci
zdecydowanie przoduje mniejszo wgierska. Aktywni na tym polu pozostaj
take Ukraicy, Rusini, Romowie, Niemcy i Bugarzy33.
Wrd mniejszociowych placwek kulturalno-owiatowych warto wymieni
take teatry i muzea. Aktualnie istniej na Sowacji cztery teatry mniejszoci narodowych rusiski Teatr Alexandra Duchnovia v Preovie, dwa wgierskie:
Thlia w Koszycach i Jkaigo w Komrnie oraz romski teatr Romathan w Koszycach. W ramach struktur Sowackiego Muzeum Narodowego dziaa z kolei
osiem muzew mniejszoci narodowych: Muzeum Kultury ydowskiej, Muzeum
Kultury Wgrw, Muzeum Kultury Karpackich Niemcw, Muzeum Kultury
Chorwatw, Muzeum Kultury Czechw (w Martinie), Muzeum Romw (w Martinie), Muzeum Kultury Ukraiskiej (w Svidnku) i Muzeum Kultury Rusiskiej
(w Preovie)34. Pastwo sowackie gwarantuje mniejszociom dostp do mediw,
bardzo wan rol odgrywa tutaj Rdio Patria, dotuje rwnie programy majce
na celu rozwj kultury mniejszoci narodowych. W tym kontekcie warto wspomnie o realizowanym w Ministerstwie Kultury programie Kultura mniejszoci
narodowych podzielonym na cztery podprogramy: ywa kultura, wydawnictwa
periodyczne, wydawnictwa nieperiodyczne, polityka kulturalna35. rodki na rozwj kultury mniejszoci narodowych przeznaczaj take wadze lokalne.
31
Ron zveren sprva o innosti Slovenskho nrodnho strediska pre udsk prva za
rok 2007, dostpne na www.snslp.sk.
32
K. Petcz, J. Kolkov, Ochrona a dodriavanie udskch a meninovch prv, Newsletter 2009, nr 2, s. 9, dostpne na www.ivo.sk.
33
Ibidem, s. 172173.
34
Ibidem, s. 175.
35
Ibidem, s. 176177.
219
3. Charakterystyka wybranych mniejszoci narodowych

Wgrzy jako mniejszo narodowa pojawili si w Sowacji po I wojnie wiatowej,
w wyniku narzuconych przez zwyciskie mocarstwa zmian granic. Poprzedza
to wydarzenie okres trwajcej od poowy XIX wieku intensywnej madziaryzacji
ziem sowackich36, ktry spowodowa napicia w relacjach wgiersko-sowackich,
po 1918 roku wzmocnione powszechnym wrd ludnoci wgierskiej poczuciem
krzywdy, wywoanym decyzjami zachodnich mocarstw oraz perspektyw funkcjonowania jako mniejszo na terenach, na ktrych byli dotd narodem panujcym. Przez cay okres midzywojenny Wgrzy na Sowacji czuli si mocniej zwizani ze sw utracon wgiersk ojczyzn, ni z ojczyzn, w ktrej przyszo im
y37. Poprawie wzajemnych stosunkw nie sprzyjaa rwnie nieufno, z jak
Sowacy traktowali swych wgierskich wspobywateli oraz prowadzona przez
Budapeszt polityka rewizjonizmu, wzbudzajca w elitach politycznych Czechosowacji przekonanie o nieustannym zagroeniu ze strony poudniowego ssiada38. Wgrzy wykazywali brak lojalnoci wobec Czechosowacji oraz orientowali
si na pastwo wgierskie. Naturalnie potgowao to obawy Sowakw, ktre wydawa si potwierdza udzia Wgrw w wydarzeniach z 1938 roku.
Sta si on jedn z gwnych przyczyn wrogoci Sowakw wobec ludnoci wgierskiej manifestowanej w pierwszych latach po II wojnie wiatowej. Rzd czechosowacki podj wwczas kroki zmierzajce do wysiedlenia Wgrw, dekrety
Benea pozbawiay ich majtku i obywatelstwa39. Wzgldn popraw sytuacji
mniejszoci wgierskiej na Sowacji przynioso dopiero przejcie wadzy przez
parti komunistyczn w lutym 1948 roku. Osobom narodowoci wgierskiej
przyznano obywatelstwo, cho nie byo to wwczas rwnoznaczne ze zwrotem
majtku czy wypat odszkodowania za utracone mienie40. Zezwolono na powrt
skierowanym przymusowo do pracy w Czechach, umoliwiono nauk w jzyku
wgierskim jesieni 1948 roku zaczy dziaa pierwsze klasy z wgierskim
36
O polityce Wgrw wobec Sowakw w drugiej poowie XIX i na pocztku XX stulecia zobacz szerzej m.in. T. Kopy, Kwestia narodowociowa na ziemiach Korony witego Stefana
w latach 18671918, Krakw 2001; D. Kov, Djiny Slovenska, Praha 2002, s. 122161.
37
E. Irmanov, Maarsk menina na Slovensku a jej msto v zahranin politice Slovenska a Maarska po roce 1989, st nad Labem 2005, s. 219. O losach mniejszoci wgierskiej na
Sowacji w okresie midzywojnia zob. rwnie M. Kalavsk, Mniejszo wgierska na Sowacji
w pierwszym roku Republiki Sowackiej, Sprawy Narodowociowe 1994, z. 2 (5), s. 175191.
38
Obawa przez Wgrami naleaa do najwaniejszych czynnikw skaniajcych Czechosowacj do zawarcia sojuszu z Rumuni i Jugosawi, zwanego Ma Entent. J. Tomaszewski, Czechy
i Sowacja, Warszawa 2006, s. 60.
39
J. Kuklk, Mty a realita tzv. Beneovch dekret. Dekrety prezidenta republiky 1940
1945, Praha 2002, passim. Dochodzio do paradoksalnych sytuacji, gdy przeladowania i dyskryminacja ludnoci wgierskiej dotykay rwnie ocalaych z obozw i powracajcych do ojczyzny
ydw tylko dlatego, e przed wojn zadeklarowali narodowo wgiersk. J. Mlynrik, Djiny
id na Slovensku, Praha 2005, s. 315.
40
E. Irmanova, Maarsk menina na, s. 233.
220
jzykiem nauczania, a w 1949 roku dziaalno rozpoczy pierwsze wgierskie

szkoy. Pojawiaa si wgierska prasa, zaczy dziaa wgierskie stowarzyszenia.
Pozyskaniu mniejszoci wgierskiej sprzyja mia rwnie nakaz obsadzania osobami tej narodowoci czci funkcji kierowniczych w organizacjach masowych
i komitetach narodowych oraz wprowadzenie w gminach mieszanych narodowociowo zasady dwujzycznoci, poprzez m.in. stosowanie wgierskich nazw ulic
i miejscowoci. W praktyce dwujzyczno obowizywaa jedynie na niewielk
skal, a reforma administracji publicznej z 1960 roku skutecznie obniya liczb
powiatw z wikszoci wgiersk41. W 1968 roku uchwalono Ustaw Konstytucyjn o pozycji narodowoci w Czechosowackiej Republice Socjalistycznej,
w ktrym mniejszociom narodowym zagwarantowano szereg praw i zakazywano wszelkich form wynaradawiania42. Mimo tych zapisw sytuacja mniejszoci
wgierskiej ulega w okresie normalizacji pogorszeniu, wiele z ustawowych zapisw pozostao martw liter, ograniczano przyznane wczeniej prawa43.
Aksamitna rewolucja przyniosa zmiany w sytuacji mniejszoci narodowych
w Czechosowacji. W przypadku mniejszoci wgierskiej zdecydoway o tym zarwno czynniki natury wewntrznej, zwizane z transformacj ustrojow a nastpnie
rozpadem pastwa czechosowackiego, jak i o charakterze zewntrznym. Na te skaday si przede wszystkim przemiany demokratyczne w Republice Wgierskiej i dua
waga, jak do kwestii Wgrw w krajach ociennych zacz przywizywa rzd w Budapeszcie. W rezultacie sytuacja mniejszoci wgierskiej przestaa by wewntrzn
spraw Bratysawy, lecz zyskaa wymiar midzynarodowy, wpywajc na midzypastwowe stosunki wgiersko-sowackie i na postrzeganie Sowacji w Europie.
Szybko pojawiy si na scenie politycznej ugrupowania wgierskie zdobywajce podczas kolejnych wyborw poparcie elektoratu w zdecydowanej wikszoci
wgierskiej narodowoci. Mimo rnic programowych czya je obawa przed
rozpadem federacji. Jak ju wspomniano, wrd Wgrw panowao wwczas
przekonanie, i jedynie utrzymanie wsplnego pastwa czechosowackiego gwarantuje przestrzeganie praw mniejszoci narodowych, siy polityczne dce za
do niezalenoci Sowacji cechuje brak tolerancji i niech wobec mniejszoci narodowych44. Wsplnym postulatem partii wgierskich bya take idea kulturalnej
i regionalnej autonomii, ich zdaniem zabezpieczajca rozwj tosamoci narodowej mniejszoci, rozwj szkolnictwa mniejszociowego, kultury i jzyka mniejszoci. Sowacy postrzegali to jako irredent, jako prb rozbicia pastwa45.
41
Przed reform byo 7 takich powiatw, po reformie jedynie 2. E. Irmanov, Maarsk
menina na, s. 235237.
42
Ustawa Konstytucyjna nr 144 z dnia 27 padziernika 1968 roku o pozycji narodowoci
w Czechosowackiej Republice Socjalistycznej, [w:] Konstytucja Czechosowackiej Republiki Socjalistycznej, wstp M. Kruk, W. Sokolewicz, Wrocaw Warszawa Krakw Gdask 1973.
43
E. Irmanov, Maarsk menina na, s. 239.
44
Ibidem, s. 243251.
45
Ibidem, s. 252259.
221
Po rozpadzie Czechosowacji Wgrzy stali si znaczc grup narodow, liczc okoo 10% populacji Sowacji, i rozwijajc ycie narodowe, o bardzo dobrze rozwinitym szkolnictwie od przedszkoli po szkoy wysze. Posiadaj wasne
teatry, kilkanacie wydawnictw, liczne tytuy prasowe i czasopisma. S obecni
w mediach, lokalnych i oglnokrajowych, dziaa wiele wgierskich organizacji
pozarzdowych. Mniejszo ta posiada sw reprezentacj w organach przedstawicielskich wszystkich szczebli46. W roku akademickim 2004/2005 dziaalno
rozpocz Uniwersytet im. J. Selyeho. Jest to uczelnia nansowana przez rzd
w Bratysawie a jej otwarcie stanowio spenienie wieloletnich postulatw wgierskich47. Na uniwersytecie zdecydowana wikszo studentw ponad 90%
jest narodowoci wgierskiej. Uczelni udao si jak dotd przycign blisko
15% wszystkich studiujcych na Sowacji Wgrw48.
Wgrzy, jako jedyna mniejszo narodowa w Sowacji, posiadaj wasn reprezentacj w parlamencie w postaci Partii Wgierskiej Koalicji (SMK MKP
Strana maarskej koalice). Jest to partia powstaa w wyniku poczenia kilku
wczeniej istniejcych wgierskich ugrupowa politycznych, a impulsem do ich
zjednoczenia byy rozwizania przyjte w ordynacji wyborczej w okresie rzdw
Vladimira Meiara, majce na celu ograniczenie szans wyborczych koalicji partyjnych. SMK to typowe ugrupowanie reprezentujce interes mniejszoci narodowych, w tym wypadku wgierskiej i z tego wzgldu obrona praw mniejszociowych, a w szerszym wymiarze praw czowieka, stanowi jeden z najwaniejszych
obszarw jej aktywnoci. Dziaa rwnie na rzecz rozwoju spoeczestwa obywatelskiego, budowy demokratycznego pastwa prawa oraz poszanowania prywatnej wasnoci. Naleaa do najwikszych zwolennikw wejcia Sowacji do struktur zachodnioeuropejskich. Z oczywistych wzgldw w orbicie jej szczeglnych
zainteresowa znajduj si stosunki na linii Bratysawa Budapeszt. Elektorat
wyborczy SMK to przede wszystkim Wgrzy, a wic poparcie zdobywa przede
wszystkim na poudniu kraju. Okrela si jako partia o ludowo-chrzecijaskiej
orientacji49. W latach 19982006 SMK bya czonkiem rzdzcej koalicji, co,
przynajmniej teoretycznie, stwarzao ogromne moliwoci wpywu na sytuacj
mniejszoci narodowych, w tym rwnie mniejszoci wgierskiej. Jednak po
zmianach na sowackiej scenie politycznej, po wyborach w 2006 roku pojawiy
46
Zob. szerzej: W. Eder, Polityka Republiki Sowackiej wobec wgierskiej mniejszoci narodowej a Unia Europejska i NATO, Sprawy Narodowociowe 1998, z. 2 (1213), s. 155165;
M. Bena, Sytuacja prawna mniejszoci narodowych w Republice Sowackiej, Sprawy Narodowociowe 1995, z. 2 (7), s. 177187.
47
A. Fedorw, Mniejszo wgierska na Sowacji. Karta Wgra, Akt o Wgrach yjcych
w ssiednich pastwach jako sposb regulowania stosunkw narodowociowych na pograniczu, Przegld Polonijny 2007, z. 1, s. 80.
48
49
V. Havlk, Proly vznamnch politickch stran, [w:] L. Kopeek, M. Belko, V. Havlk,
J. Seder (red.), Od Meiara k Dzurindovi. Slovensk politika a politick systm v prvnm desetilet samostatnosti, Brno 2003, s. 123126.
222
si gosy, i SMK nie rozwizaa problemw Wgrw, kiedy bdc u wadzy miaa tak moliwo, natomiast nagania je po przejciu do opozycji50. W marcu
2007 r. przewodniczcym SMK zosta Pl Csky, ktry zastpi penicego t
funkcj od 1998 roku Ble Bugra. Cz ze sowackich ugrupowa politycznych,
w tym take byych koalicjantw SMK zarzucia nowym wadzom partii radykalizm i stopniowanie napi w spoeczestwie51. Swego rodzaju odpowiedzi na
zaistnia sytuacj byo powoanie, przez wspomnianego ju B. Bugra, w czerwcu 2009 roku do ycia partii Most Hid. Jest to ugrupowanie, ktre ma na celu
sprzyja porozumieniu midzy Wgrami a Sowakami, czego wyrazem jest m.in.
obecno w nim politykw obu tych narodowoci, symboliczna, dwujzyczna
nazwa partii oraz adresowanie swej oferty programowej do wszystkich obywateli Sowacji, bez wzgldu na narodowo. Ma rwnie stanowi alternatyw dla
mieszkajcych na Sowacji Wgrw, ktrzy wedug sw B. Bugra mog wreszcie wybiera a nie tylko gosowa52. Obecnie trudno jeszcze oceni skutki pojawienia si nowego ugrupowania i jego szans na zaistnienie na sowackiej scenie
politycznej. Zapewne przyczyni si do wyranych podziaw politycznych w, od
kilkunastu lat skonsolidowanej, spoecznoci sowackich Wgrw.
Zaszoci historyczne, liczebno, czynnik geograczny (koncentracja terytorialna i zamieszkiwanie blisko pastwa wgierskiego) oraz wysoki poziom zorganizowania wpywaj na postrzeganie przez Sowakw tej spoecznoci. Podobnie
jak niefortunne niekiedy dziaania podejmowane przez przedstawicieli mniejszoci wgierskiej, np. postulat autonomii oraz polityka Budapesztu, wykazujcego
due zainteresowanie sowackimi Wgrami53. Cz z wyej wymienionych czynnikw wpywa rwnie na utrzymanie silnego poczucia tosamoci narodowej
charakteryzujcej mniejszo wgiersk. Zdaniem Sonii Gabzdilovej-Olejnkovej
najwiksze znaczenie miay w tym kontekcie:
1) wsplnota historycznych losw mocno odczuwana przez sowackich Wgrw, wzmacniana przez wszelkie akty dyskryminacji i przeladowa, ktrych dowiadczali; poczucie zagroenia sprzyjao ich solidarnoci, jednoczc t spoeczno;
2) czynnik demograczny Wgrzy byli i s najliczniejsz mniejszoci na
Sowacji;
3) czynnik geograczny ogromna koncentracja terytorialna Wgrw na obszarach graniczcych z pastwem narodowym, co stwarzao moliwoci
kontaktw z pastwem wgierskim;
50

Ibidem, s. 180181.
52
Bugar: Ludia madarskej narodnosti mozu konecne volit, nie iba hlasovat, Pravda 21.
novembra 2009.
53
Zob. szerzej. E. Paka, Problematyka narodowociowa na Sowacji (wybrane zagadnienia), [w:] Z. J. Winnicki, W. Baluk, G. Tokarz (red.), Wybrane problemy bada wschodnich,
Wrocaw 2007, s. 7375.
51
223
4) odmienno jzykowa;
5) mniejsza skala, w porwnaniu z innymi grupami narodowociowymi, migracji za prac z terenw tradycyjnego zasiedlenia54.
Silne poczucie tosamoci narodowej sowackich Wgrw potwierdzaj badania. W tym kontekcie warto przyjrze si wynikom bada przeprowadzonym
wrd mniejszoci narodowych w latach 20032005, w ramach Pastwowego
Programu Bada i Rozwoju. Ukazay one, i blisko 91% sowackich Wgrw yje
w zwizku endogamicznym55, a 96,8% czonkw mniejszoci wgierskiej stwierdzio, e ich dzieci maj rwnie narodowo wgiersk56. 100% respondentw
posugiwao si wwczas jzykiem wgierskim w yciu rodzinnym, 41,5% uywao
go w miejscu pracy, przy czym jedynie 28% w kontaktach zawodowych posugiwaa si gwnie jzykiem sowackim57. Zdecydowana wikszo Wgrw okoo
86% wyraaa przekonanie o potrzebie studiowania w jzyku ojczystym. Ludno
wgiersk cechuje wysoki stopie poczucia dumy ze swej przynalenoci narodowej oraz poczucia zwizku ze swoj mniejszoci narodow. Zaskoczeniem
moe by jednak fakt, e nie deklarowali oni zbyt silnego przywizania do swego pastwa narodowego, gorzej wypadli pod tym wzgldem jedynie Ukraicy58.
Przedstawione wyniki bada sygnalizuj pewne tendencje wystpujce wrd
sowackich Wgrw. Blisze przyjrzenie si procesom asymilacji i zachowywania
wrd mniejszoci wgierskiej tosamoci narodowej ze wzgldu na ograniczony
rozmiar niniejszego opracowania jest niemoliwe, wymaga pogbionej analizy.
Drug najliczniejsz mniejszoci na Sowacji s Romowie. Jak ju wspomniano trudno okreli ich rzeczywist liczb, gdy ocjalne statystyki nie s
pod tym wzgldem wiarygodne. Romowie czsto deklaruj si jako Sowacy lub
Wgrzy i nie inaczej byo w przeszoci59. Obecnie za gwne przyczyny rozbienoci midzy faktyczn a ocjaln liczb Romw na Sowacji uwaa si:
1) kryzys romskiej tosamoci narodowej/etnicznej spowodowany prowadzon wobec nich przez wiele lat polityk przymusowej asymilacji;
2) postrzeganie romskoci jako mniej wartociowej, zarwno ze strony
wikszoci, jak i samych Romw;
3) obawy Romw przed przeladowaniami;
4) postpujcy proces integracji ludnoci romskiej z wikszoci60.
54
S. Gabzdilov-Olejnkova, Identita maarskej meniny na Slovensku v podmienkach
evrpskej integrcie a historick svslosti, [w:] O. rajerov (red.), Evropsk identita v podmnkch evropsk integrace, Opava 2007, s. 100102.
55
Wysza liczba tego typu zwizkw cechowaa jedynie Sowakw zamieszkujcych obszary
mieszane narodowociowo.
56
Najwicej spord wszystkich mniejszoci.
57
Pozostali preferowali komunikacj dwujzyczn, co w istotnym stopniu wyrniao ich na tle
innych mniejszoci uywajcych w kontaktach subowych przede wszystkim jzyka sowackiego.
58
S. Gabzdilov-Olejnkova, op.cit., s. 99100.
59
Ibidem, s. 102; D. Kov, op.cit., s. 186.
60
V. Koganov, op.cit., s. 227.
224
W przeciwiestwie do Wgrw ludno ta nie miaa w okresie midzywojennym ugruntowanego poczucia tosamoci narodowej61. W pierwszych latach po
II wojnie wiatowej, podczas ktrej wskutek stosowanego wobec nich ludobjstwa gwatownie zmniejszya si liczebno populacji cygaskiej, pojawiy si
szanse na unormowanie sytuacji Romw poziom ich ycia nie odbiega znacznie od poziomu ycia reszty ludnoci, istniay moliwoci swobodnego uywania jzyka romskiego, pojawiy si prby opracowania podrcznikw szkolnych
w tym jzyku, Romowie odczuwali wzgldn stabilizacj ekonomiczn, gdy istniao zapotrzebowanie na wyroby tradycyjnie przez nich wytwarzane oraz mogli
si trudni prac najemn u rolnikw. Nieformalni przedstawiciele ludnoci cygaskiej wychodzili do wadz z inicjatyw rozwizywania istniejcych wrd Romw problemw. Te od pocztku preferoway jednak taktyk narzucania swych
koncepcji, nieuwzgldniajcych na og specyki tej spoecznoci. W rezultacie
Romowie z nadziej powitali przejcie wadzy przez komunistw w 1948 roku62.
Sytuacja mniejszoci romskiej ulega jednak w nastpnych latach pogorszeniu. Na szerok skal przystpiono do likwidacji osad romskich i przymusowego przesiedlania ich mieszkacw do miast i orodkw przemysowych na teren
Czech i planowego rozproszenia, wprowadzano zakaz koczowania, narzucano
obowizek pracy oraz obowizek szkolny dzieciom romskim, cho jednoczenie
nie uwzgldniono w programie nauczania ich potrzeb oraz czsto kierowano je
do szk specjalnych. Likwidacji ulegy, np. przez kolektywizacj wsi, rda zarobkowania Romw, ktrzy stopniowo uzaleniali si od pomocy socjalnej. Starano si dawi wszelkie inicjatywy majce na celu rozwj spoeczno-kulturalny
Romw, ocjalnie nie istniaa romska mniejszo narodowa, mwiono jedynie
o grupie etnogracznej. Ostatecznym celem miaa by asymilacja spoecznoci
romskiej przez narzucanie jej wzorw ycia wikszoci i likwidacj odmiennoci
kulturowej. W ten sposb nastpioby rozwizanie kwestii romskiej63.
Polityka realizowana wobec ludnoci romskiej w latach 19451989 w negatywny sposb wpyna na rozwj tosamoci etnicznej Romw, przyczyniajc
si rwnoczenie do marginalizacji spoecznej i ekonomicznej tej mniejszoci.
W rezultacie byli oni zupenie nieprzystosowani do ycia w warunkach transformacji ustrojowej.
Po 1989 roku Romowie odczuli popraw sytuacji, m.in. w uchwale nr 153
z 1991 roku uznano ich za mniejszo narodow i przyjto postulowan przez
ni nazw Romowie (Rmovia), mog korzysta z gwarantowanych ustawowo
i konstytucyjnie praw, jzyk romski zaliczony zosta do jzykw regionalnych
i mniejszociowych, bdcych przedmiotem zainteresowania Karty Jzykw
61

A. Jurov, Rmovia v obdob od roku 1945 po november 1989, [w:] aipen pal o Roma,
s. 5355.
63
M. ebesta, Rmovia pod patrontom socialistickho tatu (19891989), [w:] A. Kotvanov, A. Szp, M. ebesta, Vldna politika a Rmovia 19482002, Bratislava 2003, s. 2728.
62
225
Regionalnych i Mniejszociowych64. Z drugiej strony jednak pojawio si szereg

problemw, w czci bdcych pokosiem polityki realizowanej w okresie socjalizmu. Powszechny jest wrd nich brak wyksztacenia i kwalikacji, bdce ich
wynikiem wysokie bezrobocie, pogbieniu ulega ich spoeczna izolacja. Zdecydowana wikszo Romw (okoo 80%) yje w osadach pooonych w pobliu miast
i duych wsi, w ktrych brakuje kanalizacji, wiata, drg dojazdowych a nawet
rde wody pitnej. Mniejszo t cechuje wysoka dzietno, wysza ni w przypadku innych mniejszoci, krtsza przecitna dugo ycia oraz zy stan zdrowia
wynikajcy m.in. z czstokro spotykanej dyskryminacji czonkw spoecznoci romskiej w dostpie do wiadcze medycznych, z niskiego poziomu higieny
i z faktu, i sami Romowie nie dbaj o swoje zdrowie i zdrowie swoich dzieci. Powszechnie wystpuj wrd nich wysoka przestpczo, alkoholizm i narkomania oraz uzalenienie od pomocy ze strony pastwa. Sytuacj Romw dodatkowo
komplikuje niech, jak wobec tej mniejszoci ywi wikszo Sowakw65.
Romowie stanowi mniejszo, ktrej liczba przekracza w kilkudziesiciu
gminach 20% mieszkacw, przy czym w kilku oscyluje w granicach 50%. Nie
wykorzystuj jednak prawa przyznanego im w ustawie o uywaniu jzykw mniejszociowych przede wszystkim ze wzgldu na brak wiadomoci istnienia takiej
ustawy, brak zainteresowania uywaniem jzyka romskiego w kontaktach urzdowych, brak wyksztacenia i czsty brak znajomoci jzyka romskiego w formie
pisanej. Wskazuje si jednak na nieprzygotowanie urzdw do przyjmowania petentw posugujcych si tym jzykiem66. Poprawie sytuacji mniejszoci romskiej
sprzyjaaby zapewne jej konsolidacja i zjednoczenie, ze wzgldu na swj potencja
demograczny Romowie mogliby si rwnie sta przedmiotem zainteresowania
partii sowackich chccych rozszerzy elektorat. Tymczasem w programach sowackich partii niewiele miejsca, o ile w ogle, powica si problemom mniejszoci romskiej67. Liczba romskich ugrupowa politycznych siga wprawdzie blisko
20, lecz s one na og skcone ze sob i nie podejmuj wsppracy. Nie ciesz
si rwnie zaufaniem ze strony ludnoci cygaskiej. Przyczyn tego stanu rzeczy
upatruje si przede wszystkim w braku przejrzystoci romskiej sceny politycznej,
cigych podziaach i koniktach majcych na niej miejsce68, niechci Romw do
publicznego deklarowania swej etnicznoci, np. poprzez gosowanie na partie
romskie69 oraz w kryzysie romskiej tosamoci70. Romskie partie polityczne nie
64
V. Koganov, P. Kopeck, Romska problematika na pozad vybranch faktov ze slovenskej a rumunskej reality, Stedoevropsk politick studie 2005, ronk VII, nr 23, dostpne na
www.cepsr.com/clanek.php?ID=240.
65
Ibidem.
66
V. Koganov, op.cit., s. 230.
67
Zob. szerzej M. Vaeka, M. Jurskov, E. Kriglerov, P. Puli, J. Rybov, Rmske hlasy.
Rmovia a ich politick participcia v transformanom obdob, Bratislava 2002, s. 1922.
68
Ibidem, s. 8384.
69
Ibidem, s. 68.
70
Ibidem, s. 10.
226
maj w tej sytuacji realnych szans na wejcie do parlamentu czy na sukces w wyborach samorzdowych, a politycy romscy maj rwnie znikome moliwoci wejcia
do parlamentu z ramienia partii nieromskich, przede wszystkim dlatego, i te, liczc si z nastrojami spoecznymi, niechtnie podejmuj wspprac z Romami71.
W latach 90. mia miejsce proces odradzania si rusiskiej tosamoci narodowej. Obj on tereny zamieszkiwane przez Rusinw, znajdujce si w granicach kilku pastw, w tym Czechosowacji, a pniej Sowacji72. Denia ludnoci
rusiskiej do zaznaczenia swej odrbnoci i tosamoci etnicznej sigaj na ziemiach sowackich poowy XIX stulecia. Preszw sta si wwczas centrum kulturalnym i narodowym Rusinw z caego Krlestwa Wgierskiego, przy ogromnym
wsparciu ze strony Kocioa grekokatolickiego i jego duchownych. W II poowie
XIX wieku i na pocztku XX ma miejsce proces madziaryzacji ludnoci rusiskiej, gwnie elit oraz jej emigracja do Ameryki Pnocnej. Pojawiy si wwczas
koncepcje identykacji z narodem rosyjskim lub ukraiskim, czsto lansowane
jako rodek zapobieenia dalszemu wynarodowieniu Rusinw73. Po powstaniu
pastwa czechosowackiego w jego granicach znalaza si Ru Podkarpacka, formalnie uznana zostaa narodowo rusiska, a jej czonkowie mogli korzysta
z wszystkich praw przyznawanych mniejszociom narodowym. Negatywnie na
jej rozwj wpywa podzia wrd elit na zwolennikw istnienia narodu rusiskiego, zwolennikw jego tosamoci z narodem ukraiskim, zwolennikw idei
ludnoci rusiskiej jako ludnoci rosyjskiej oraz indyferentyzm narodowy wikszoci Rusinw. Wraz z utrat Rusi zmniejszya si take liczba Rusinw w granicach Czechosowacji, cho spora ich grupa pozostaa na pnocy Sowacji. Idc
za radzieckim przykadem uznano Rusinw za Ukraicw, w rezultacie czego
od 1952 roku zniknli oni ze statystyk narodowociowych. Zakazano publikacji
wydawnictw rusiskich i stosowania nazwy Rusin w ocjalnych dokumentach.
Sytuacj pogorszya likwidacja Kocioa grekokatolickiego bdcego przez dugi
okres instytucj wspierajc ide rusiskoci74 oraz kolektywizacja wsi. Jednoczenie wspierano ukraiskie organizacje oraz ukraiskie inicjatywy spoecznokulturalne. Cz Rusinw nie identykowaa si jednak z ukraiskoci, deklarujc z tego wzgldu narodowo sowack75.
W powstaym w grudniu 1989 roku Manifecie Karpato-Rusinw Czechosowacji pojawiy si m.in. postulaty uznania narodowoci rusiskiej, reorganizacji
71
V. Koganov, P. Kopeck, op.cit.

Zob. szerzej E. Michna, Czy nowy nacjonalizm? Ruch rusiski na Sowacji, Ukrainie
i w Polsce, Przegld Polonijny 1995, z. 1, s. 7191.
73
M. Gajdo, S. Konen, Rusni a Ukrajinci na Slovensku v procesoch transformcie
(19891995). Vber z dokumentov I, Preov 2005, s. 910.
74
Zob. szerzej: E. Paka, T. Szyszlak, Apostolski Egzarchat Grekokatolicki w Republice Czeskiej.
Koci rusiski, sowacki, czeski i ukraiski, Sprawy Narodowociowe 2009, z. 34, s. 6582.
75
P. Magocsi, Karpato-Rusini: obecny status i perspektywy, Sprawy Midzynarodowe
1992, nr 712, s. 101103.
72
227
systemu szkolnictwa mniejszociowego i przywrcenia penych praw Kocioowi

grekokatolickiemu. Do Manifestu nawizywao w swym programie, powoane do
ycia w marcu 1990 roku Towarzystwo Odrodzenia Rusinw (Rusynska obroda)
rwnie domagajc si uznania rusiskiej mniejszoci narodowej. Dziaania te
zakoczyy si sukcesem76 i Rusini zostali uwzgldnieni w spisie powszechnym
w 1991 roku. Narodowo t zadeklarowao wwczas ponad 17 tys. osb, z czego
16,5 tys. mieszkao we wschodniej Sowacji. Liczba zadeklarowanych Ukraicw
wyniosa wwczas ponad 13 tys. i, jak ju wspomniano, podobnie jak w przypadku Rusinw wikszo z nich to mieszkacy wschodnich rejonw pastwa
sowackiego77. Koncentracja terytorialna mniejszoci ukraiskiej i rusiskiej na
wschodzie kraju w rzeczywistoci transformujcej si gospodarki przyniosa ze
sob szereg negatywnych zjawisk. Do najbardziej widocznych nalea wzrost bezrobocia zwizany z peryferyjnoci tych obszarw niewzbudzajcych wikszego
zainteresowania potencjalnych inwestorw. W rezultacie znaczna cz mieszkacw, szczeglnie ludzi modych, zostaa zmuszona do emigracji zarobkowej,
w nowych warunkach szybciej ulegajcych asymilacji. Niekorzystne zmiany
w strukturze wieku mieszkacw tradycyjnie rusiskich i ukraiskich miejscowoci powoduje rwnie spadek zainteresowania szkolnictwem w jzykach narodowych78.
4. Najwaniejsze problemy mniejszoci narodowych

Sytuacja mniejszoci narodowych wpywa na postrzeganie Sowacji na arenie
midzynarodowej, a polityka narodowociowa realizowana przez V. Meiara
staa si jednym z powodw opnienia wejcia tego kraju do NATO, negatywnie wpywajc na szanse akcesji do Unii Europejskiej. Zmiana ekipy rzdzcej
w 1998 roku wyranie poprawia wizerunek Sowacji w wiecie, szczeglnie, e
czci koalicji bdcej u steru wadzy a do 2006 roku byo ugrupowanie wgierskie. Po wyborach w 2006 roku i powstaniu rzdu zoonego z partii SMER-SD,
SNS i S-HZDS pojawiy si opinie o moliwym pogorszeniu sytuacji mniejszoci
narodowych79. W tym kontekcie najwiksze znaczenie ma problem mniejszoci
romskiej oraz sytuacja sowackich Wgrw.
Pooenie ludnoci wgierskiej to rwnie jeden z gwnych tematw relacji
na linii Bratysawa Budapeszt. Kolejne rzdy wgierskie wykazuj due zainteresowanie losem swych rodakw w Sowacji. Wynika to tak z celw polityki
76
E. Michna, op.cit., s. 75.

S. Konen, Premeny rusnskej a, s. 200201.
78
Idem, Etnick aspekty postoja Rusinov a Ukrajincov na Slovensku k evrpskej integrcii, [w:] O. rajerov (red.), Evropsk identita v podmnkch evropsk integrace, Opava 2007,
s. 110.
79
77
228
wgierskiej, a do najwaniejszych naley dbao o Wgrw poza granicami kraju, jak te z dziaa podejmowanych przez sam mniejszo i postawy kolejnych
gabinetw sowackich wobec tego zagadnienia.
W stolicy Wgier z rezerw podchodzono do perspektywy podziau pastwa
czechosowackiego. ywiono obawy o zabezpieczenie praw mniejszoci wgierskiej w suwerennym pastwie sowackim, ktrych wyrazem byo stanowisko delegata wgierskiego wobec przyjcia Sowacji do Rady Europy, wskazujcego na
problemy Sowacji z przestrzeganiem praw mniejszoci narodowych. Nie wpyno ono pozytywnie na relacje na linii Bratysawa Budapeszt, podobnie jak
wypowiedzi czoowych politykw wgierskich, w ktrych podkrelali, i reprezentuj 15-milionowy nard wgierski80, likwidacja dwujzycznych tablic z wgierskimi nazwami miejscowoci i zniesienie dwujzycznych wiadectw oraz,
negatywnie wpywajca na szanse wyborcze Wgrw, reorganizacja terytorialna
kraju, w ktrej granice wojewdztw wyznaczono w taki sposb, by w adnym
z nich liczba Wgrw nie bya wiksza ni 30% ogu mieszkacw81.
Do najwaniejszych wydarze w stosunkach wgiersko-sowackich wpywajcych na sytuacj ludnoci wgierskiej zaliczy mona podpisanie w marcu
1995 roku ukadu o dobrym ssiedztwie i przyjacielskiej wsppracy82 oraz wejcie w ycie tzw. Karty Wgra. W pierwszym z wymienionych dokumentw wiele
miejsca powicono wzajemnej ochronie mniejszoci, gwarantujc im m.in. indywidualne i zbiorowe prawo wyraania, podtrzymywania i rozwijania tosamoci narodowej, kulturalnej, jzykowej i religijnej; prawo do wasnych organizacji
i partii politycznych, instytucji owiatowych i kulturalnych; do uywania jzyka
ojczystego w rnych aspektach ycia spoecznego; znaczcy udzia mniejszoci
w decydowaniu o sprawach regionu jej zamieszkania, zakazujc asymilacji i dyskryminacji mniejszoci oraz prowadzenia dziaa, ktre zmierzayby do zmiany
struktury narodowociowej obszarw zamieszkiwanych przez mniejszo oraz
zagwarantowano rwno praw osb nalecych do mniejszoci z pozostaymi
czonkami spoeczestwa83. Obie strony wyrzeky si roszcze terytorialnych84.
Znaczenie ukadu polegao na tym, i regulowa on kwestie granic, wprowadzajc ich wzajemne uznanie oraz kwesti praw mniejszoci narodowych. Stronie wgierskiej udao si tym samym wprowadzi do dwustronnych dokumentw kwesti mniejszoci wgierskiej, na co wczeniej ani strona czechosowacka
80
E. Irmanov, Maarsk Visegrd, [w:] J. Vykoukal a kol., Visegrd: monosti a meze

stedoevropsk spoluprce, Praha 2003, s. 185, 203206.
81
Zob. szerzej: Z. Leszczyski, Najnowsza historia Sowacji w niemieckim czasopimiennictwie naukowym, [w:] E. Orlof (red.), Od poznania do zrozumienia. Polacy, Czesi i Sowacy w XX
wieku, Rzeszw 1999, s. 195212.
82
M. Szczepaniak, Polityka mniejszociowa Wgier i jej wpyw na status mniejszoci wgierskiej w pastwach ssiednich, [w:] I. Kabiska-Stawarz, S. Szynkiewicz (red.), Konikty
etniczne. rda typy sposoby rozstrzygania, Warszawa 1996, s. 143.
83
Ibidem, s. 143.
84
S. Wojciechowski, op.cit., s. 70.
229
ani sowacka nie chciay przysta. Republika Sowacka uzyskaa natomiast potwierdzenie granicy z Wgrami, na co z kolei wczeniej te nie chciay si zgodzi. Wprowadzenie w ycie ukadu napotkao jednak trudnoci. Podczas gdy
parlament wgierski ratykowa go po trzech miesicach, na Sowacji ratykacja
trwaa rok85.
W 2001 roku przyjto Akt o Wgrach yjcych w krajach ociennych, ktry
wszed w ycie 1 stycznia 2002 roku. Adresowany jest do osb narodowoci wgierskiej, ktrych wgiersko musi by jednak potwierdzona znajomoci jzyka wgierskiego lub przez instytucje dziaajce na terenie ssiednich pastw,
np. Koci, organizacj kulturaln, oraz do nie-Wgrw bdcych czonkami
ich rodzin lub majcych zwizek z wgiersk kultur, jzykiem, histori. Te osoby mog korzysta z szeregu przywilejw, cho nie dostan tzw. Karty Wgra86.
Dokument mia na celu wprowadzenie rozwiza umoliwiajcych osobom narodowoci wgierskiej, mieszkajcym w ssiednich krajach (poza Austri), korzystanie z licznych przywilejw i wsparcia w dziedzinie kulturalno-spoecznej
i owiatowej, tak w pastwie wgierskim, jak i w pastwie zamieszkania. Do
najbardziej znanych zapisw ustawy naleao przyznanie pomocy nansowej
rodzinom posyajcym dzieci do szk z wgierskim jzykiem nauczania. Celem
dokumentu miao by zahamowanie tendencji asymilacyjnych wrd Wgrw
yjcych w krajach ssiadujcych z macierz i zachowanie ich tosamoci narodowej. Jego przyjcie wywoao ostre protesty ze strony sowackiej, ktra m.in.
okrelia ten akt prawny jako krok wstecz, niezgodny z normami obowizujcymi
w Unii Europejskiej i prb ingerencji w wewntrzne sprawy Sowacji. Premier
M. Dziurinda wyrazi obawy, e ustawa wywoa niepotrzebne napicia na mieszanych narodowociowo obszarach Republiki Sowackiej87.
W okresie rzdw M. Dziurindy SMK stanowia trzon koalicji, a funkcj wicepremiera ds. praw czowieka i mniejszoci narodowych peni reprezentujcy
to ugrupowanie Pl Csky. Po przejciu wadzy w 2006 roku przez koalicj LS-HZDS, SNS i SMER ugrupowanie wgierskie przeszo do opozycji a stosunki na
linii Bratysawa Budapeszt ulegy pogorszeniu. Kwestia mniejszoci wgierskiej
na Sowacji posuya politykom po jednej i drugiej stronie Dunaju jako rodek
pozyskania elektoratu, wykorzystali przy tym wci ywe wrd spoeczestw
obu krajw fobie antysowackie i antywgierskie. M.in. na wiato dzienne ponownie wypyna sprawa dekretw Benea88. Problem ten pojawi si ju wkrtce po Aksamitnej rewolucji, by to jeden z koniktogennych tematw w relacjach
SMK z koalicjantami w latach 19982006, lecz wtedy by poruszany rzadko. Po
2006 roku jego obecno w dyskusjach wgiersko-sowackich staa si bardzo
85
E. Irmanov, Maarsk Visegrd, s. 182183.

A. Fedorw, op.cit., s. 8183.
87
E. Irmanov, Maarsk Visegrd, s. 203.
88
M. Szimeczka, Sowacja i Wgry powrt nacjonalizmu, dostpne http://wiadomoci.
gazeta.pl/wiadomoci/2029020,80629,4619495.html.
86
230
czsta. Cze elit politycznych reprezentacji mniejszoci wgierskiej zgasza postulat odszkodowania moralnego i nansowego dla Wgrw za skutki dekretw
Benea. Jest to nie do przyjcia dla politykw sowackich, ktrzy otwieranie tej
kwestii uwaaj za poddawanie w wtpliwo rezultatw II wojny wiatowej, czy
niepotrzebne cofanie si do przeszoci.
Od 1989 roku w stosunkach sowacko-wgierskich pojawi si rwnie temat
deklaracji o historycznym pojednaniu, ktry zyska na znaczeniu po 2006 roku.
SMK wysza z inicjatyw podpisania przez wgierskich i sowackich politykw
wsplnej deklaracji, w ktrej kada ze stron wyraziaby al za trzy najwiksze
krzywdy wyrzdzone drugiemu narodowi. Sowaccy politycy zdecydowanie odrzucili t propozycj, stwierdzajc, e nie maj za co przeprasza Wgrw. Ich
zdaniem droga do pojednania nie prowadzi przez wymienianie wzajemnych
krzywd. Znawcy problematyki podkrelaj polityczny aspekt inicjatywy, nie tyle
sucej pojednaniu midzy Wgrami a Sowakami, lecz korzyciom politycznym
nowego kierownictwa Partii Wgierskiej Koalicji89. Odpowiedzi politykw sowackich na podniesienie przez SMK problemu deklaracji o pojednaniu i kwestii odszkodowa dla Wgrw za dekrety Benea byo przyjcie przez Narodow
Rad Sowacji we wrzeniu 2007 roku uchway o nienaruszalnoci powojennych
dokumentw porzdkujcych sytuacj na Sowacji po II wojnie wiatowej. Podkrelajc w niej m.in. potpienie zasady kolektywnej winy i yczenie dobrych
stosunkw ssiedzkich z pastwem wgierskim oraz odrzucenie prb podwaenia i rewizji ustaw, dekretw, umw i innych powojennych decyzji organw czeskich i sowackich, oznaczajcych zmian powojennych stosunkw majtkowych
i prawnych, stwierdzono, 1) i wszelkie decyzje konstytucyjne, prawne i polityczne przyjte wwczas na Sowacji byy, podobnie jak w innych pastwach, skutkiem II wojny wiatowej i poraki nazizmu i wypyway z zasad prawa midzynarodowego wyraonego w ustaleniach konferencji w Poczdamie; 2) powojenne
decyzje organw Czechosowacji i Sowackiej Rady Narodowej nie s przyczyn
praktyki dyskryminacyjnej i wspczenie na ich podstawie nie mog powstawa
adne nowe stosunki prawne; 3) stosunki prawne i majtkowe bdce wynikiem
tyche decyzji s niepodwaalne, nienaruszalne i niezmienne90. Deklaracj podpisay wszystkie ugrupowania parlamentarne, poza Parti Wgierskiej Koalicji.
Ta, podobnie jak rzd w Budapeszcie, przyja omawiany dokument z niechci.
wczesny premier Ferenc Gyurcsany wyrazi ubolewanie z powodu przyjcia deklaracji, prezydent Lszl Slyom mwi nawet o policzku dla Budapesztu, za
reprezentanci SMK okrelili sytuacj na Sowacji jako alarmujc91.
Uchwaa o nienaruszalnoci powojennych dokumentw porzdkujcych sytuacj na Sowacji po II wojnie wiatowej wzbudzia wiele kontrowersji. Nie mona
89
90
91

Ibidem, s. 184.
Ibidem, s. 185.
231
jej oceni bez nawizania do wydarze towarzyszcych jej przyjciu. W duej

mierze bya wynikiem wci ywych wrd sowackich elit politycznych i spoeczestwa obaw, a nawet fobii, w pewnym stopniu reakcj na dziaanie mniejszoci wgierskiej i politykw z Budapesztu. Z pewnoci suya take, przynajmniej
w przypadku czci sowackich politykw, utrzymaniu lub zdobyciu poparcia
wyborcw. tefan utaj i Zlatica Sposov wskazuj z kolei, e deklaracja potwierdza, i sowacka polityka w stosunku do swej przeszoci nie potra zdj
powojennych, nacjonalistycznych okularw. W ten sposb wszystkie dziaania
podjte wobec mniejszoci wgierskiej w pierwszych latach powojennych, w tym
przeladowania, deportacje, konskaty majtku, itd. mona wytumaczy wczesn sytuacj i legitymizowa istniejcym prawem. Zdaniem przywoanych autorw powojenne ustawodawstwo mona wyjania i uzasadnia, ale nie mona
go usprawiedliwia, broni i budowa na nim podstawy stosunku pastwa do
mniejszoci wgierskiej wspczenie, ani lojalnoci wgierskiej mniejszoci wobec Sowacji92.
Ugrupowania, ktre znalazy si po wyborach parlamentarnych z 2006 roku
u wadzy postrzegaj rozwj midzyetnicznych stosunkw sowacko-wgierskich
jako pasmo koniktw i konfrontacji, manifestujc dystans wobec Wgrw,
w sposb mniej lub bardziej otwarty preferujc model wykluczenia przedstawicieli mniejszoci wgierskiej z procesu podejmowania decyzji dotyczcych pastwa jako caoci93. Relewantn parti sowack prezentujc najbardziej radykalne pogldy dotyczce mniejszoci wgierskiej jest Sowacka Partia Narodowa
(SNS), wielokrotnie przedstawiajca t spoeczno jako nielojaln wobec pastwa sowackiego, dziaajca na szkod narodu sowackiego, a nawet jako potencjalne rdo zagroenia bezpieczestwa i dalszego istnienia Sowacji. Przedstawicieli SNS cechuje przy tym poddawanie w wtpliwo samego faktu istnienia
mniejszoci wgierskiej w pastwie sowackim. Ich zdaniem s to bowiem Sowacy mwicy po wgiersku. W 2007 roku J. Slota stwierdzi nawet, i Wgrzy
nie s pramieszkacami Kotliny Karpackiej, lecz pustyni Gobi w Mongolii, za
w 2006 roku A. Belousovov nawoywaa do przywrcenia normalnoci na poudniu Sowacji94, gdzie Sowacy s uciskan mniejszoci95. Pozostae partie
rzdzcej koalicji nie uywaj w wypowiedziach dotyczcych mniejszoci wgierskiej czy relacji wgiersko-sowackich rwnie radykalnych sformuowa co SNS,
jednake rwnie prezentuj pewne obawy dotyczce lojalnoci Wgrw wobec
pastwa sowackiego96. W 2004 roku premier R. Fico ostrzega przed dalsz
92
93
Ibidem, s. 185.
O. Gyrfov, G. Mesenikov, Nrodn populizmus na Slovensku, Bratislava 2008,
s. 20.
94
Dokadnie stwierdzia, i jest na czasie postawi sytuacj na poudniu Sowacji z gowy na

nogi. Ibidem, s. 20.
95
Ibidem, s. 21.
96
Ibidem.
232
koncentracj wadzy w rkach osb narodowoci wgierskiej w poudniowych

regionach Sowacji, przede wszystkim reprezentantw SMK97.
Politycy sowaccy niejednokrotnie poruszali w swych wypowiedziach temat
kolejnej mniejszoci narodowej, mianowicie mniejszoci romskiej. Zdarzay si
przy tym wypowiedzi kuriozalne, w ktrych porwnywano Romw do zwierztek, a przyczyn agresji wobec nich upatrywano w fakcie, i yj oni rzekomo
jak poganie i s anormalni98. Pose SNS V. Moric dowodzi w 2000 r., e jeli
my ich [rezerwatw na wzr amerykaski E.P.] nie stworzymy teraz, Cyganie
stworz je dla nas za dwadziecia lat99. Naturalnie tego typu wypowiedzi byy
charakterystyczne jedynie dla pewnej czci sowackich elit politycznych, jednak
ich styl i przekaz by niebezpieczny, poniewa jak wskazuje J. Majchrk nie s
wygaszane przez dziaaczy marginalnych ugrupowa ekstremistycznych, lecz
przez znanych politykw reprezentujce partie parlamentarne, a w przypadku
wikszoci z nich stanowiy element strategii majcej na celu pozyskanie elektoratu poprzez wykorzystanie negatywnego stereotypu Roma100. Pozytywnym
zjawiskiem jest fakt, i po 2006 roku antyromska retoryka coraz rzadziej goci
w wypowiedziach przedstawicieli ugrupowa koalicyjnych, po czci zapewne ze
wzgldu na przede wszystkim socjalny charakter kwestii romskiej, po czci za
na zwizan z tym konieczno podejmowania konkretnych dziaa sucych
poprawie trudnej sytuacji tej grupy spoecznej101. Kwestia romska to dzi przede
wszystkim konieczno rozwizania szeregu problemw o charakterze ekonomiczno-socjalnym zwizanych ze specyk tej spoecznoci. Problematyka narodowa czy nacjonalistyczna nie pojawia si w tym kontekcie zbyt czsto.
Do istotnych problemw zwizanych z sytuacj mniejszoci romskiej, ale take
pozostaych mniejszoci narodowych na Sowacji jest nasilenie si atakw o podou rasowym i narodowociowym. Najczciej ich oar padaj Romowie i czonkowie mniejszoci wgierskiej. Jednym z najgoniejszych tego typu zdarze bya
sprawa studentki wgierskiego pochodzenia, Hedvigi Malinovej. W 2006 roku
zostaa, jak twierdzi, napadnita poniewa rozmawiaa po wgiersku. Wszczte
przez policj dochodzenie wykazao z kolei, i do napadu nie doszo. Ta rozbieno wersji, jak rwnie narodowociowy aspekt caej historii wywoa publiczn dyskusj, szczeglnie, e zainteresowane spraw organizacje pozarzdowe
wskazay na szereg wtpliwoci w sprawie zlekcewaonych przez policj102. Sowacki wymiar sprawiedliwoci rokrocznie boryka si z wieloma przestpstwami
97
J. Mauriak, Fenomn strany SMER: medzi pragmatizmom a socilnou demokraciou,
Stedoevropsk politick studia 2006, ronik VIII, nr 1, dostpne na www.cepsr.cz/clanek.
php?ID=258.
98
M. Vaeka, M. Jurskov, E. Kriglerov, P. Puli, J. Rybov, op.cit., s. 37.
99
Cyt. za J. Majchrk, Rmovia ako tma politickch strn, [w:] aipen pal o Roma, s. 287.
100
Ibidem, s. 287.
101
O. Gyrfov, G. Mesenikov, op.cit., s. 36.
102
233
o charakterze rasistowskim i narodowociowym. Ich liczba ronie, cho niektrzy

upatruj przyczyn tego zjawiska nie tyle w rzeczywistym wzrocie, lecz bardziej
w wikszym wyczuleniu organw cigania, ktre wczeniej na og kwalikoway
takie przypadki jako zwyke wybryki. Podczas gdy w 1997 roku zarejestrowanych
byo 19 tego typu wydarze, to ju w 2001 40, a w 2006 188103.
Wiele emocji wzbudza take wspomniana ju nowelizacja ustawy o jzyku
pastwowym, a take prba wprowadzenia przez Ministerstwo Szkolnictwa do
wgierskich podrcznikw szkolnych nazw geogracznych w jzyku sowackim.
W 2008 roku wtpliwoci wzbudzi rwnie przypadek stowarzyszenia folklorystycznego z Komarna, ktrego jednym z celw miaa by troska o zachowanie tradycji narodw Kotliny Karpackiej. Zdaniem Ministerstwa Spraw Wewntrznych
termin Kotlina Karpacka ma niedopuszczalne konotacje geopolityczne, zagraajce suwerennoci Sowacji104. Nie by to jedyny przypadek w 2008 roku negatywnego postrzegania okrelenia Kotlina Karpacka wrd sowackich politykw. Duy
odzew wrd populistycznych ugrupowa wywoa udzia przedstawicieli Partii
Wgierskiej Koalicji w forum Posw Narodowoci Wgierskiej z Kotliny Karpackiej, pod honorowym patronatem przewodniczcej parlamentu wgierskiego Katalin Szili. SNS dao zwoania nadzwyczajnego posiedzenia parlamentu, w celu
zbadania lojalnoci posw SMK105. Negatywnie naley rwnie oceni wykorzystywanie napi narodowociowych i posugiwanie si retoryk antymniejszociow podczas kampanii prezydenckiej i do Parlamentu Europejskiego106.
Do wydarze ostatniego okresu w pozytywny sposb wpywajcych na sytuacj mniejszoci narodowych na Sowacji zaliczy naley nowelizacj ustawy
antydyskryminacyjnej, przewidujc moliwo skadania przez Sowackie Centrum Narodowe ds. Praw Czowieka i organizacje pozarzdowe aktywne na polu
walki z przejawami dyskryminacji we wasnym imieniu tzw. skargi publicznej,
w sytuacji, gdy naruszenie zasady rwnego traktowania mogo dotyczy wikszej
lub nieznanej liczby osb lub gdy przez takie naruszenie mg ucierpie interes
publiczny107. Z kolei pewn nadziej na trwae zmiany w dyskursie politycznym
dotyczcym mniejszoci narodowych stwarza fakt, i premier R. Fico zacz publicznie dystansowa si od przejaww antysemityzmu108 i wulgaryzmu u swoich
koalicyjnych partnerw109.
103
Ibidem, s. 188.
J. Debrecniov, K. Petcz, Ochrana a dodriovanie udskch a meninovch prv,
Newsletter 2008, nr 4, s. 89.
105
Newsletter 2008, nr 3, s. 9, dostpne na www.ivo.sk.
106
K. Petcz, M. Kolkov, op.cit., s. 10.
107
Idem, Ochrana a dodriovanie udskch a meninovch prv, Newsletter 2008, nr 4, s. 89.
108
Wypowiedz premiera miaa miejsce podczas obchodw Dnia Pamici Oar Holocaustu
i przemocy rasowej.
109
Newsletter 2008, nr 3, s. 9.
104
234
Podsumowanie
Sytuacja mniejszoci narodowych na Sowacji ulega po 1989 roku zasadniczym zmianom w porwnaniu z okresem rzdw komunistycznych. Wadze zagwarantoway podstawowe wolnoci obywatelskie, nie ograniczay moliwoci
swobodnego deklarowania przynalenoci narodowociowej, stworzyy instytucjonalno-prawne podstawy ochrony praw mniejszoci narodowych. Sowacja
jest czonkiem organizacji midzynarodowych gwarantujcych prawa mniejszociowe, ich ochrona wynika rwnie ze zobowiza przyjtych przez Bratysaw
w umowach bilateralnych. Ma to pozytywny wpyw na pooenie spoecznoci
mniejszociowych na Sowacji. Nie oznacza to jednak braku problemw zwizanych z kwestiami narodowociowymi. Cz z nich ma swoje przyczyny w strukturze demogracznej i charakterze danej mniejszoci, w nierzadko trudnej historii, w przemianach spoeczno-ekonomicznych dotykajcych cae spoeczestwo
sowackie, cho czasem w sposb szczeglny okrelon mniejszo narodow.
Cz wynika jednak z dziaa politykw niepotracych spojrze na dan kwesti szerzej, ni jedynie przez pryzmat interesw wasnych i wasnej grupy narodowociowej. Tymczasem kwestie narodowociowe nale na Sowacji do
szczeglnie draliwych, wymagajcych od politykw wielkiej odpowiedzialnoci
za czyny i sowa. I nic nie wskazuje na to, by w najbliszej przyszoci sytuacja
miaa ulec zmianie, albowiem Sowacja pozostanie prawdopodobnie nadal jednym z najbardziej zrnicowanych narodowociowo krajw Europy rodkowej.
Elbieta Paka
Relacje pastwo Koci na Sowacji
Wstp
Dla analizy stosunkw pastwo Koci wykorzystuje si czstokro pojcie
polityki wyznaniowej, przez ktr, zgodnie z denicj Jzefa Krukowskiego naley rozumie zasady i cele jakimi wadze pastwowe kieruj si w stosunku do
religii i wyzna religijnych, oraz metody (rodki), jakimi posuguj si dla ich
urzeczywistnienia w yciu spoecznym1. Ma ona aspekt jednostkowy, gdy dotyka indywidualnej sfery ycia zwizanej z przekonaniami religijnymi jednostki,
oraz aspekt instytucjonalny, oddziaywuje bowiem na stosunki na linii pastwo
Koci oraz na pooenie Kociow i zwizkw wyznaniowych w danym kraju2.
Polityka wyznaniowa zaley od wielu czynnikw, takich jak struktura wyznaniowa spoeczestwa, charakter ustroju politycznego, historia i tradycja, struktura
narodowociowa itp.3. W literaturze przedmiotu coraz czciej odchodzi si od
uywania terminu polityka wyznaniowa dla omwienia aktualnych tendencji
rozwojowych w relacjach pastwo Koci, pozostawiajc go niejako dla ich
analizy w perspektywie historycznej, szczeglnie w okresie rzdw komunistycznych. Tomasz Szyszlak gwnej przyczyny tego zjawiska uparuje w zdyskredytowaniu si terminu polityka wyznaniowa w minionej epoce. W rezultacie coraz
chtniej uywa si pojcia stosunki pastwo Koci, jako neutralnego i podkrelajcego autonomi tych obu podmiotw ycia publicznego, nie tylko na
paszczynie moralnej, ale rwnie prawnej4.
W przypadku Sowacji na ksztatowanie si relacji pastwa z Kocioami
i zwizkami wyznaniowymi wpyway czynniki zarwno natury polityczno-spoecznej, jak i cile zwizane z tradycj i histori. Sowacja jest krajem, w ktrym dominuje konfesja katolicka, silnie obecna w yciu Sowakw na przestrzeni
1
J. Krukowski, Polityka wyznaniowa pastw postkomunistycznych. Gwne linie, Roczniki Nauk Prawnych 2002, T. XII, z. 3, s. 5.
2
Ibidem.
3
E. Paka, Polityka wyznaniowa Republiki Czeskiej, [w:] B. J. Albin, W. Baluk (red.), Europa rodkowa dekada transformacji. Republika Czeska, Wrocaw 2005, s. 205.
4
T. J. Szyszlak, Stosunki pastwa z Kocioami (zjednoczeniami religijnymi) we wspczesnej Rosji, [w:] Z. J. Winnicki, W. Baluk, G. Tokarz (red.), Wybrane problemy bada wschodnich, Wrocaw 2007, s. 139140.
237
dziesicioleci i odgrywajca bardzo istotn rol w procesie budowania i zachowania ich tosamoci narodowej. Jednak obok Kocioa rzymskokatolickiego
intensywn dziaalno pozareligijn, oddziaujc m.in. na rozwj procesw
narodowociowych, rozwijay take inne wsplnoty wyznaniowe, w tym przede
wszystkim Koci grekokatolicki, Koci ewangelicko-augsburski, Koci prawosawny i w okresie midzywojennym Koci ewangelicko-reformowany. Pozycja Kociow i zwizkw wyznaniowych ulega znacznemu osabieniu w okresie
rzdw partii komunistycznej, dcej do wyeliminowania ich wpyww w yciu
politycznym i w spoeczestwie. Natomiast po 1989 roku oraz ju po powstaniu
suwerennego pastwa sowackiego organizacje te znw mogy swobodnie dziaa. Pojawiy si wwczas jednak nowe wyzwania, ktrym usiuj sprosta. Wanie ten okres rozwoju relacji pastwo Koci na Sowacji jest przedmiotem
zainteresowania niniejszego opracowania, cho ze wzgldu na jego ograniczony
rozmiar skoncentrowano si na wybranych zagadnieniach.
1. Struktura wyznaniowa ziem sowackich

W pierwszych dekadach XX stulecia spoeczestwo sowackie cechowaa stosunkowo zrnicowana struktura wyznaniowa. W 1930 roku rzymscy katolicy stanowili ponad 71% populacji, ewangelicy (augsburscy i reformowani) blisko 17%,
grekokatolicy ponad 6%, do liczna bya grupa osb o wyznaniu mojeszowym
(zob. tabela 1).
Tabela 1. Struktura wyznaniowa Sowacji w 1930 roku
Wyznanie
Rzymskokatolickie
Liczba wiernych
Udzia wiernych
w ogle populacji
(w %)
2 384 355
71,61
Grekokatolickie
213 725
6,42
Ewangelicko-augsburskie
400 258
12,02
Ewangelicko-reformowane
145 829
4,38
Prawosawne
9 076
0,27
Czechosowackie
11 495
0,35
Mojeszowe
136 737
4,10
Pozostae/nie odpowiedziay
11 428
0,34
Bez wyznania
16 890
0,51
rdo: J. Peek, M. Barnovsk, tatn moc a cirkvi na Slovensku 19481953, Bratislava 1997,
s. 277.
238
Tabela 2. Struktura wyznaniowa Republiki Sowackiej
Liczba wiernych
Udzia wiernych
w ogle populacji
(w %)
3 708 120
68,9
Ewangelicki Koci Augsburskiego Wyznania
372 858
6,9
Koci Grekokatolicki
219 831
4,1
Reformowany Koci Chrzecijaski
109 735
2,0
Koci Prawosawny
50 363
0,9
Religijne Stowarzyszenie wiadkowie Jehowy
20 630
0,4
Ewangelicki Koci Metodystyczny
7 347
0,1
Wyznanie
Koci Rzymskokatolicki
Zbory Chrzecijaskie
6 519
0,1
Koci Apostolski
3 905
0,1
Braterska Jedno Baptystw
3 562
0,1
Koci Adwentystw Dnia Sidmego
3 429
0,1
Koci Braterski
3 217
0,1
ydowskie Gminy Wyznaniowe
2 310
0,0
Koci Starokatolicki
1 733
0,0
Czechosowacki Koci Husycki
1 696
0,0
Inne
6 294
0,1
Bez wyznania
697 308
13,0
Nie odpowiedziao
160 598
3,0
5 379 455
100
cznie
rdo: www.ststistics.sk
Kolejne lata przynosiy zmiany w strukturze wyznaniowej mieszkacw Sowacji

spowodowane przede wszystkim II wojn wiatow i jej skutkami, w tym m.in.
zyczn likwidacj spoecznoci ydowskiej, wysiedleniami Niemcw i czciowo take Wgrw, asymilacj mniejszoci rusiskiej, polityk narodowociow
i wyznaniow wadz komunistycznych. Podczas ostatniego, przeprowadzonego
w 2001 roku powszechnego spisu ludnoci ponad 68% ankietowanych zadeklarowao przynaleno do Kocioa rzymskokatolickiego, 13% bezwyznaniowo,
natomiast pozostali to czonkowie mniejszych Kociow i zwizkw wyznaniowych, z ktrych najbardziej liczne s Ewangelicki Koci Augsburskiego Wyznania, Koci grekokatolicki, Reformowany Koci Chrzecijaski, Koci
prawosawny oraz wiadkowie Jehowy (zob. tabela 2). W porwnaniu z rokiem
1991 o ponad 500 tys. wzrosa liczba osb deklarujcych przynaleno do jakiegokolwiek Kocioa lub zwizku wyznaniowego, zwikszya si rwnie liczba
wiernych poszczeglnych wsplnot, przy czym proporcjonalnie najwicej zyskay
239
Kocioy mniejszociowe5. Obecnie zarejestrowanych jest w Sowacji 18 Kociow i zwizkw wyznaniowych, jednak w rzeczywistoci dziaa ich, o czym bdzie
jeszcze mowa, duo wicej. Rozwijaj tu sw aktywno m.in. Midzynarodowy
Ruch wiadomoci Hare Kryszny, Koci Zjednoczenia Muna i scjentolodzy.
W przypadku kilku Kociow istniej tradycyjne zwizki midzy wyznaniem
a narodowoci, wynikajce ze szczeglnej roli, jak dany Koci odgrywa
w yciu okrelonych mniejszoci narodowych. Dotyczy to posiadajcego przede
wszystkim wgierski charakter Kocioa reformowanego, grupujcego liczn grup wiernych rusiskiej i ukraiskiej narodowoci Kocioa grekokatolickiego oraz
Kocioa prawosawnego, ktrego znaczny procent czonkw stanowi Ukraicy,
Rosjanie, Bugarzy i Serbowie.
Kocioy i zwizki wyznaniowe nale do najczciej obdarzanych zaufaniem
instytucji6. Sowakw mona okreli mianem spoeczestwa religijnego, aczkolwiek zauwaalny jest proces laicyzacji, ktry zapewne bdzie postpowa7. Scharakteryzowane tendencje znajduj odzwierciedlenie w rozwoju sytuacji na sowackiej scenie politycznej. Istnieje tu wiele ugrupowa nawizujcych w swych
programach do wartoci chrzecijaskich, przy czym kilka z nich to ugrupowania relewantne. Do takich nale Ruch Chrzecijasko-Demokratyczny (KDH)
i Sowacka Unia Chrzecijasko-Demokratyczna (SDK). Obydwa ugrupowania
cieszyy si poparciem znacznej rzeszy Sowakw uczestniczc w rzdzcych koalicjach, warto jednak zaznaczy, e w przypadku SDK odwoywanie si do wartoci chrzecijaskich nie jest elementem dominujcym i problematyka religijna
nie wysuwa si tak w programie, jak i w dziaalnoci ugrupowania na pierwszy
plan8. W przypadku Ruchu Chrzecijasko-Demokratycznego jest to duo bardziej istotny skadnik tosamoci. Kolejnym relewantnym ugrupowaniem odwoujcym si do wartoci chrzecijaskich jest Partia Wgierskiej Koalicji (SMK),
ktra powstaa z poczenia trzech ugrupowa wgierskich, wrd ktrych bardzo istotn rol odegra Ruch Chrzecijasko-Demokratyczny (MKDH). SMK
koncentruje si gwnie na obronie interesw mniejszoci wgierskiej, jednak
podkrela si rwnie chrzecijasko-demokratyczn orientacj ugrupowania9.
5
Prvne postavenie a ekonomick zabezpeenie registrovanch cirkvi a nboenskch

spolonosi, ss. 2, dostpne na www.culture.gov.sk/cirkev-nabozenske-spolocnosti.
6
Np. w 2006 r. zaufanie do nich zadeklarowao 50% obywateli M. Kollr, Cirkvi, [w:]
M. Kollr, G. Mesenikov, M. Btora (red.), Slovensko 2006. Shrnn sprva o stave spolonosti,
7
F. Gl, P. Gonda, M. Kollr, G. Mesenikov, M. Timorack, P. Zajac (red.), Slovensko na
ceste do neznma, Bratislava 2003, s. 140147.
8
R. tefank, Die christische Element in der slovakischen Parteienlandschaft, KAS/ Ausland Informationen 2006, nr 2, s. 34, s. 4142; L. Kopeek, Slovensko, [w:] M. Kubt (red.),
Politick a stavn systmy zem stedovchodn Evropy, Praha 2004, s. 379.
9
R. tefank, op.cit., s. 4142; V. Havlk, Proly vznamnch politickch stran, [w:] L. Kopeek (red.), Od Meiara k Dzurindovi. Slovensk politika a politick systm v prvnm desetilet
samostatnosti, Brno 2003, s. 126.
240
Warto take wspomnie, e jako parti, w ktrej jednym z larw jest lar chrzecijaski okrela si Partia Ludowa-Ruch na Rzecz Demokratycznej Sowacji
(S-HZDS) V. Meiara, cho w rzeczywistoci bardzo trudno byoby zaliczy to
ugrupowanie do partii o chrzecijaskim charakterze10.
Widoczny w okresie powojennym spadek liczby ewangelikw w spoeczestwie sowackim i postpowanie procesu sekularyzacji ma wpyw na ksztatowanie si systemu partyjnego. W przeciwiestwie do okresu Pierwszej Republiki
brakuje ugrupowania politycznego reprezentujcego interesy ludnoci wyznania
ewangelickiego, ktre sw ofert programow w sposb szczeglny kierowaoby
do tej grupy wyborcw11. Z kolei, mimo e sytuujce si na prawicy lub w centrum
partie odwouj si, w mniejszym lub wikszym stopniu, do wartoci chrzecijaskich, ten lar ich tosamoci nie jest czynnikiem zbliajcym je do siebie12.
2. Sytuacja Kociow i zwizkw wyznaniowych

na Sowacji przed 1993 rokiem
Struktura spoeczna narodu sowackiego w zdecydowanej mierze plebejskiego, polityka narodowociowa Budapesztu, w wyniku ktrej powszechna staa si
madziaryzacja sowackiej wieckiej inteligencji, zamonego mieszczastwa i arystokracji oraz brak pastwa sowackiego sprawiy, e wiodca rola w sowackim
odrodzeniu narodowym przypada duchownym katolickim i ewangelickim13.
Kwestia, na ile Sowacy s odrbnym narodem, na ile za jedn z gazi narodu
czechosowackiego, mocno spokrewnion z narodem czeskim, na dugie dziesiciolecia zagocia w sowackim dyskursie politycznym, a linia podziaw w tym
wzgldzie pokrywaa si z lini podziaw konfesyjnych.
W pierwszej poowie XIX wieku to mniej liczni w spoeczestwie sowackim
protestanci, wrd ktrych wymieni mona nazwiska J. Kollra, P. J. afaka
i . tra zdominowali ycie narodowe14, jednak ju pod koniec tego stulecia i na
pocztku XX, a wic w okresie najbardziej wzmoonej madziaryzacji, najwiksze wpywy w sowackim ruchu narodowym zdobya orientacja ludowo-katolicka, ktrej reprezentantem i przywdc by ks. Andrej Hlinka15. Konfesjonalizm
10
Rozmiar niniejszego artykuu nie pozwala na dokadn prezentacj programu wyborczego
charakteryzowanych ugrupowa.
11
W okresie midzywojennym takim ugrupowaniem bya Sowacka Partia Narodowa (SNS),
rnica si znacznie od swej wspczesnej imienniczki.
12
L. Kopeek, Slovensko, [w:] V. Hlouek, L. Kopeek, Koniktn demokracie. Modern masov politika ve stedn Evrop, Brno 2004, s. 146.
13
M. Waldenberg, Kwestie narodowe w Europie rodkowo-Wschodniej, Warszawa 1992,
s. 7981.
14
D. Kov, Djiny Slovenska, Praha 2002, s. 93101.
15
M. Waldenberg, op.cit., s. 8081. Ks. A. Hlinka szybko sta si jedn z czoowych postaci
sowackiej sceny politycznej, a sw pozycj zachowa a do mierci w 1938 roku.
241
pozostawa w przededniu I wojny wiatowej wanym elementem sowackiego

ycia narodowego. Z jednej strony bowiem kwestie wyznaniowe wpyway na
ksztat koncepcji rozwiza polityczno-spoecznych16, a czoowi reprezentanci
ruchu narodowego rekrutowali si spord duchowiestwa, z drugiej strony podzia wyznaniowy Sowakw stanowi czynnik opniajcy proces ksztatowania
si jednolitej identykacji narodowej Sowakw17.
W midzywojennej Czechosowacji respektowano konstytucyjne gwarancje
wolnoci sumienia i wyznania oraz rwnouprawnienie pod wzgldem prawnym
wszystkich wyzna religijnych. Nie doszo do denitywnego rozdziau Kocioa
od pastwa, lecz zwizki wyznaniowe mogy swobodnie rozwija dziaalno18.
Bardzo istotny problem w yciu Kocioa katolickiego na Sowacji stanowia
struktura administracyjna, bdca pozostaoci po okresie rzdw wgierskich.
Granice diecezji nie pokryway si w niej z granicami pastwowymi bd siedziba diecezji, bd cz parai znajdowaa si poza Czechosowacj. Pojawi
si take problem obsady stanowisk biskupw, ktrymi do tej pory byli Wgrzy
lub madziaroni. Regulacje powyszych kwestii przynioso przyjte w 1927 roku
Modus vivendi, zawarte midzy Czechosowacj a Stolic Apostolsk. Zagwarantowano w nim zgodno granic diecezji z granicami pastwa czechosowackiego,
a Koci zachowa swe prawa do mianowania biskupw, uwzgldniajc wszake
opini wadz na temat kandydata. Po objciu stanowiska biskupi mieli zoy
lub wiernoci Czechosowacji19.
W przeciwiestwie do ziem czeskich, gdzie w okresie midzywojennym pojawiay si nastroje antykocielne, a szczeglnie antykatolickie, na Sowacji
Kocioy i zwizki wyznaniowe zachoway swe wpywy w spoeczestwie. Wynikao to w znacznej mierze z tradycyjnego charakteru spoeczestwa sowackiego, z przewag ludnoci mieszkajcej na wsi i w maych miasteczkach, ze
wspomnianych ju cisych zwizkw religii z ruchem narodowym oraz z roli
Kocioa katolickiego jako czynnika stabilizujcego i konserwujcego istniejcy ad spoeczny. Rnice w stosunku Czechw i Sowakw do religii nie ulegy
w okresie midzywojennym zmianom20. W szczeglnym stopniu uwidaczniay
si one w roli katolicyzmu w spoeczestwie. Czechw, o czym bya ju mowa,
charakteryzowa antyklerykalizm i antykatolicyzm, bdcy w duej mierze pokosiem cisych zwizkw Kocioa rzymskokatolickiego z monarchi habsbur16
Zob. szerzej A. Bank, O dialektycznej bazie sowackiej religijnoci, [w:] Kwestia sowacka
w XX wieku, Gliwice 2002, s. 361374.
17
L. Kopeek, Slovensko, [w:] V. Hlouek, L. Kopeek, Koniktn demokracie. Modern masov politika ve stedn Evrop, Brno 2004, s. 127128.
18
J. R. Tretera, Stt a crkve v esk republice, Kosteln Vyd 2002, s. 39.
19
. Leni, Situcia Katolckej cirkvi na Slovensku po roku 1918, [w:] P. Zubko (red.), Modus vivendi v historii katolick crkve v eskoslovensku, Olomouc 2005, s. 3941.
20
E. Paka, Kwestie wyznaniowe na Rusi Zakarpackiej w okresie jej przynalenoci do Czechosowacji (w latach midzywojennych), Icopi peii pai ao opi,
Ka I, i 2007, s. 698704.
242
sk21. Natomiast na Sowacji Koci rzymskokatolicki mia siln pozycj. O jego

roli w spoeczestwie wiadczy m.in. popularno, jak cieszya si Sowacka
Partia Ludowa Hlinki (HSS) korzystajca z poparcia Kocioa katolickiego,
wrd ktrej elit partyjnych byo wielu duchownych i ktrej elektorat tworzyli
przede wszystkim katolicy. Partia silnie podkrelaa sw katolicko, a na jej
czele stali ksia ks. Andrej Hlinka i ks. Josef Tiso. Pooenie akcentu w programie ugrupowania na postulat autonomii Sowacji wynika w duej mierze
z odrzucenia przez to ugrupowanie czeskiego modelu spoeczestwa, charakteryzujcego si duym stopniem zsekularyzownia22.
Szczeglna rola, jak w midzywojennym spoeczestwie sowackim odgrywa
Koci rzymskokatolicki, znalaza odzwierciedlenie w okresie istnienia pastwa
sowackiego uzalenionego od nazistowskich Niemiec. Na jego czele sta ks. Josef
Tiso, praktycznie jedyn si polityczn w pastwie bya HSS, ktrej czonkowie
zdominowali funkcje w administracji pastwowej oraz rzdzie, biskupi katoliccy
wpywali na polityk, a katolicyzm sta si religi pastwow23. W pierwszych latach powojennych pozycja Kocioa rzymskokatolickiego w spoeczestwie nadal
bya silna, cho straci on cz swych przywilejw, co byo w duej mierze cen,
jak paci za zaangaowanie polityczne w okresie pastwa sowackiego. Mimo
delegalizacji partia ludacka zachowaa na Sowacji liczne grono sympatykw. Czechosowacja szybko odnowia stosunki dyplomatyczne z Watykanem, a relacje
na linii pastwo Koci mona okreli jako relatywnie dobre, co widocznie
kontrastowao z sytuacj w innych krajach regionu, w tym tradycyjnie katolickich
Wgrzech i Polsce. Wydatnie wzrs autorytet Kocioa grekokatolickiego, zaangaowanego w ruch oporu w czasie wojny oraz, z tego samego wzgldu, Kocioa
ewangelicko-augsburskiego. Ogromne problemy przeywa natomiast, charakteryzujcy si dominacj w strukturze narodowociowej Wgrw Koci ewangelicko-reformowany, na ktrego sytuacj fatalnie wpyway zawirowania w stosunkach
sowacko-wgierskich i polityka prowadzona wobec mniejszoci wgierskiej24.
Po przejciu wadzy przez parti komunistyczn pooenie Kociow i zwizkw wyznaniowych ulego zasadniczej zmianie. W Konstytucji z 1948 roku znalazy si wprawdzie gwarancje wolnoci religijnych (1517)25, jednak kilka
21
O sytuacji Kocioa rzymskokatolickiego na ziemiach czeskich zob. szerzej: eadem, Koci
Rzymskokatolicki w Republice Czeskiej, Przegld Religioznawczy 2007, nr 4, s. 129149.
22
Eadem, Proces ksztatowania tosamoci narodowej Sowakw, [w:] G. Tokarz (red.), Europa narodw, Wrocaw 2008, s. 16.
23
P. Mikluk, Vom Getto zur ffentlichkeitprsenz. Einige berlegungen zur gesellschaftlichen Rolle der Kirche in der Slowakei, Ost West. Europische Perspektiven 2006, Heft 4,
s. 272273.
24
J. Peek, M. Barnovsk, tatna moc a cirkvi na Slovensku 19481953, Bratislava 1997,
s. 1824.
25
Zob. szerzej: Konstytucja Republiki Czechosowackiej uchwalona dnia 9 maja 1948 przez
Konstytucyjne Zgromadzenie Narodowe, [w:] L. Gelberg (red.), Nowe Konstytucje pastw europejskich, Warszawa 1949.
243
miesicy pniej przyjto Projekt rozwizania kwestii religijnych w Czechosowacji (Nvrh na een nboenskch otzek v SR), okrelajcy kierunek polityki wadz wobec Kociow i zwizkw wyznaniowych. Dono do osabienia
roli Kociow i zwizkw wyznaniowych w spoeczestwie i wykorzystania ich
do realizacji celw reimu, a w duszym okresie do likwidacji religii, jako antynaukowego sposobu mylenia26.
W 1949 roku przyjto dwie tzw. ustawy kocielne nr 217/1949 z 14 padziernika 1949 roku, powoujce do ycia Pastwowy Urzd do Spraw Kocielnych
(Sttn ad pro vci crkevn SC) oraz nr 218/1949 o gospodarczym zabezpieczeniu Kociow i zwizkw wyznaniowych przez pastwo, regulujc
kwestie ekonomiczne zwizane z funkcjonowaniem tych organizacji27. Urzd do
Spraw Kocielnych w peni nadzorowa dziaalno Kociow i zwizkw wyznaniowych oraz ich jednostek organizacyjnych, fundacji, funduszy, zakonw, dziaalno stowarzysze religijnych i midzynarodowe kontakty religijne i kocielne28, natomiast ustawa o gospodarczym zabezpieczeniu uzaleniaa nansowo
Kocioy i zwizki wyznaniowe od pastwa. W zamian za zagwarantowanie przez
wadze rodkw na uposaenia duchownych i pokrycie kosztw utrzymania administracji kocielnej oraz wykonywania czynnoci religijnych, przejmoway one
nadzr nad majtkiem kocielnym, ograniczajc moliwoci uzyskania wsparcia
nansowego z innych rde, poza pastwowymi. Wprowadzono rwnie tzw.
zgod pastwow (sttn souhlas), ktr musia posiada kady duchowny podejmujcy dziaalno duszpastersk, czy prac w administracji kocielnej (7,
ust. 1)29, ktr mona byo jednak w kadym momencie cofn. Stanowia ona
szczeglnie skuteczny instrument walki z Kocioami i zwizkami wyznaniowymi oraz kontroli pracy duszpasterzy30. Kolejnym instrumentem walki z Kocioami i zwizkami wyznaniowymi byy procesy pokazowe, w ktrych oskarano
ksiy i katolickich intelektualistw oraz artystw. Posunito si do likwidacji
klasztorw i kongregacji31, a take liczcego ponad 300 tys. wiernych Kocioa
grekokatolickiego, ktry zosta wczony do Kocioa prawosawnego32. Na kilka
lat zakazano dziaalnoci Adwentystom Dnia Sidmego. Represje dotkny take
26
Nvrh na een nboenskch otzek v SR, [w:] I. A. Hrdina, Texty ke studiu konfesnho
prva, III. eskoslovensko, Praha 2006, s. 131.
27
E. Paka, lski Koci Ewangelicki Augsburskiego Wyznania na Zaolziu. Od polskiej
organizacji religijnej do Kocioa czeskiego, Wrocaw 2007, s. 9697.
28
J. Peek, M. Barnovsk, tatna moc a cirkv na Slovensku 19481953, Bratislava 1997,
s. 99.
29
Zkon . 218/1949 Sb., ze dne 14 jna 1949 o hospodskm zabezpeen crkv a nboenskch spolenost sttem v pvodnm znn z. 218/1949 Sb., dostpne na http://spsp.prf.cuni.cz.
30
J. Szymeczek, Tk a sloit doba, [w:] Pane, Ty jsi povolal, esk Tn 2001, s. 5966.
31
K. Nedvdick, Crkve a nboensk spolenosti po noru 1948, Revue crkevnho prva
2008, . 1 (39), s. 6667.
32
Zob. szerzej: E. Paka, paocaa epa a ec e y XX coii, Icopi
peii kpai Ka I, i 2008, s. 477483.
244
innych wsplnot m.in. baptystw, wiadkw Jehowy, Czeskobraterskiego Kocioa Ewangelickiego33.

W przyjtej w 1960 r. konstytucji kwestiom wyznaniowym powicono ju
jedynie artyku 32, w ktrym znalazy si gwarancje wolnoci wyznania oraz prawo do pozostawania bez wyznania (ust. 1). Nie miay one jednak wikszego znaczenia, poniewa art. 24 przewidywa, i edukacja i wychowanie opieraj si na
wiatopogldzie naukowym34 i zasada ta wyznaczaa kierunek polityki wadz a
do upadku reimu. W okresie tzw. normalizacji nie nastpiy zasadnicze zmiany w stosunku partii komunistycznej do Kociow i zwizkw wyznaniowych,
aczkolwiek represje i przeladowania nie przybieray ju tak radykalnej formy.
Natomiast zezwolono wwczas Kocioowi grekokatolickiemu na wznowienie
dziaalnoci, przy czym byo to pokosiem wydarze praskiej wiosny35.
Jesieni 1989 roku w Czechosowacji maj miejsce wydarzenie okrelane
mianem Aksamitnej rewolucji. Doprowadziy one do demokratyzacji systemu
politycznego korzystnie wpywajc na sytuacj Kociow i zwizkw wyznaniowych. W latach 19891992 przyjto midzy innymi regulacje prawne dotyczce
funkcjonowania Wydziaw Teologicznych (Zkon . 163/1990 ze dne 3. kvtna
1990 o bohosloveckch fakultch)36, tzw. ustawy restytucyjne (z lat 19901991),
na podstawie ktrych Kocioy odzyskay cz majtku utraconego po roku
1948, stworzono ramy prawne dla rozwoju szkolnictwa wyznaniowego, do szk
jako przedmiot fakultatywny powrcia religia. Zniesiono take restrykcyjne
zapisy ustawy o gospodarczym zabezpieczeniu Kociow i zwizkw wyznaniowych z 1949 roku37.
W omawianym okresie nastpio przyjcie dwch bardzo istotnych aktw
prawnych dotyczcych problematyki wyznaniowej: Karty podstawowych praw
i wolnoci (Listina zkladnch prv a svobod) oraz uchwalonej 4 lipca 1991 roku
ustawy o wolnoci religijnej oraz pooeniu Kociow i zwizkw wyznaniowych
nr 308/ 1991 Sb. (Zkon . 308/1991 Zb., zo 4. jla 1991 o slobode nboenskej
viery a postaven cirkv a nboenskch spolonost).
Karta zawieraa gwarancje wolnoci sumienia i wyznania, a take prawo do
uzewntrzniania religii lub wiary. Moliwo swobodnej dziaalnoci otrzymay
Kocioy i zwizki wyznaniowe, m.in. przez prawo do zarzdzania swoimi sprawami, powoywania swoich organw, duchownych oraz tworzenia zakonnych
33
K. Nedvdick, op.cit., s. 6667.

Konstytucja Czechosowackiej Republiki Socjalistycznej z dnia 11 lipca 1960, wstp
M. Kruk, W. Sokolewicz, Wrocaw Warszawa Krakw Gdask 1973.
35
I. A. Hrdina, Texty, s. 121122.
36
Od 1950 roku byy one samodzielnymi jednostkami organizacyjnymi, nad ktrymi nadzr sprawowa Pastwowy Urzd do Spraw Kocielnych. W latach 90. stay si ponownie czci
Uniwersytetw m.in. w Pradze i Bratysawie. M. T. Staszewski, Pastwo Koci w Europie
rodkowo-Wschodniej. Aspekty instytucjonalno-prawne, Warszawa 1994, s. 100.
37
Ibidem, s. 100101.
34
245
i innych kocielnych instytucji, niezawisych od organw pastwowych. W dokumencie zagwarantowano rwnie neutralno konfesyjn i wiatopogldow
pastwa38. Ustawa nr 308/1991 formalnie znosia ustaw nr 217/1949 Sb., powoujc do ycia Pastwowy Urzd do Spraw Kocielnych39, zawieraa rwnie
katalog praw przysugujcych Kocioom i zwizkom wyznaniowym oraz ich
czonkom, a take okrelaa warunki rejestracji tych organizacji40.
Wanym wydarzeniem w stosunkach pastwo Koci w wczesnej Czechosowacji bya wizyta Jana Pawa II, ktra miaa miejsce w kwietniu 1990 roku.
Dzie przed przybyciem papiea nastpio ponowne, po czterdziestu latach, nawizanie stosunkw midzy Czechosowacj a Stolic Apostolsk. Jan Pawe II
odwiedzi wwczas Prag, Welehrad i Bratysaw, wszdzie spotykajc si z entuzjastycznym przyjciem41. Wizyta papiea staa si symbolem przemian, jakie
nastpiy w sytuacji czeskich i sowackich Kociow i zwizkw wyznaniowych
po 1989 roku42.
3. Stosunki pastwo Koci na Sowacji

po uzyskaniu niepodlegoci
W powstaych 1 stycznia 1993 roku w wyniku rozpadu Czeskiej i Sowackiej Republiki Federacyjnej Czechach i Sowacji zdecydowano si na pozostawienie
czci rozwiza obowizujcych we wsplnym pastwie, wprowadzajc jednak
take zupenie nowe43.
Na Sowacji organem administracji centralnej, w ktrego gestii znajduj si
kwestie zwizane z dziaalnoci Kociow i zwizkw wyznaniowych jest Ministerstwo Kultury, w ramach ktrego dziaa wydzia specjalizujcy si w tych
zagadnieniach crkevny odbor. Jego zakres kompetencji obejmuje m.in.:
1) wypracowywanie projektw przepisw prawnych regulujcych sytuacj
Kociow i zwizkw wyznaniowych;
2) zarzdzanie rodkami nansowymi przeznaczonymi dla Kociow i zwizkw wyznaniowych;
3) wypracowywanie materiaw analitycznych i informacyjnych;
4) prowadzenie rejestracji Kociow i zwizkw wyznaniowych;
38
Karta podstawowych praw i wolnoci, [w:] Konstytucja Republiki Czeskiej z 16 grudnia
1992 roku, tumaczenie i wstp Maria Kruk, Warszawa 2000.
39
A. I. Hrdina, Nboensk svoboda v prvu esk republiky, Praha 2004, s. 74.
40
Ustawa z dnia 4 lipca 1991 roku nr 308/1991 o wolnoci religijnej oraz pooeniu kociow i zwizkw wyznaniowych, [w:] M. T. Staszewski, op.cit., s. 107114.
41
M. abo, tt a cirkvi na Slovensku. Vvoj nancovania cirkv, Bratislava 2006, s. 89.
42
Ibidem.
43
Por. E. Paka, Stosunki pastwo Koci w Czechach i na Sowacji po 1993 roku, Czowiek
i Spoeczestwo 2009, T. XXIX, (O wielowymiarowoci bada religioznawczych), s. 105120.
246
5) tworzenie warunkw dla uporzdkowania prawno-majtkowych stosunkw midzy pastwem a Kocioami i zwizkami wyznaniowymi;
6) wspprac z podmiotami kocielnymi i religijnymi w obszarze stosunkw
ze Sowakami yjcymi poza granicami ojczyzny44.
Ministerstwo Kultury w 1997 roku powoao do ycia Instytut ds. Stosunkw
Pastwa z Kocioami (stav pre vzahy ttu a cirkv), ktry zajmuje si przede
wszystkim badaniem rozwoju stosunkw pastwo Koci na Sowacji na tle
sytuacji w innych krajach, badaniem tradycyjnej oraz nietradycyjnej religijnoci
na Sowacji i we wspczesnym wiecie, trendami i prognozami wpywu religii
na formowanie moralnoci, kultury i spoecznego rodowiska, nowymi ruchami
religijnymi45.
Wspomniana Karta podstawowych praw i wolnoci staa si inspiracj dla
regulacji dotyczcych problematyki wyznaniowej, przyjtych w Konstytucji Republiki Sowackiej z 1992 roku. W ustawie zasadniczej powicono im przede wszystkim art. 24, w ktrym gwarantuje si m.in. wolno wyznania religijnego i wiary,
prawo do nie wyznawania religii (ust. 1) oraz prawo publicznego wyznawania
religii i wiary (ust. 2). Wsplnoty religijne otrzymay prawo do samodzielnego
i niezalenego od pastwa zarzdzania swymi sprawami i powoywania swoich organw i duchownych, jak rwnie prawo do nauczania religii (ust. 3)46. W art. 12
rwnie wskazano na gwarancje podstawowych praw i wolnoci na terytorium
Sowacji bez wzgldu na pe, ras, kolor skry, jzyk, wiar i religi, podkrelajc jednoczenie, i nikogo nie mona z tych powodw krzywdzi, stawia w sytuacji uprzywilejowanej bd nie uprzywilejowanej (art. 12, ust. 2.)47. Republik
Sowack okrelono w Konstytucji jako pastwo neutralne wiatopogldowo, niezwizane z adn ideologi ani religi (art. 1, ust. 1)48. Warto rwnie wspomnie,
i ustawa zasadnicza w art. 15 gwarantuje kademu prawo do ycia, stwierdzajc,
i ycie ludzkie zasuguje na ochron jeszcze przed narodzeniem (art. 15, ust. 1)49.
Na Sowacji nie zdecydowano si na przyjcie nowej ustawy regulujcej sytuacj Kociow i zwizkw wyznaniowych i obowizuje ustawa nr 308/1991
dwukrotnie znowelizowana w roku 2000 i 2007. Zgodnie z ustaw kady ma
prawo swobodnie wyznawa sw religi lub wiar sam lub wsplnie z innymi,
prywatnie lub publicznie poprzez uczestnictwo w naboestwach, nauczanie,
udzia w czynnociach religijnych i zachowanie obrzdw. Kady ma prawo
zmieni sw religi lub wiar lub pozostawa bez wyznania (1, ust. 1). Kady
44
Psobnos MK SR v oblasti cirkv a nboenskch spolonost, dostpne na www.culture.
sk/indeks.
45
stav pre vzahy ttu a crkvi, dostpne na www.duch.sk/?view=onas.
46
Konstytucja Republiki Sowackiej, tumaczenie i wstp K. Skotnicki, Warszawa 2003,
s. 4950.
47
Ibidem, s. 45.
48
Ibidem, s. 42.
49
Ibidem, s. 46.
247
uzyska prawo do szerzenia religijnej wiary (1, ust. 2), zabroniono zmuszania
do wyznawania jakiejkolwiek religii lub zmuszania do pozostawania bez wyznania (1, ust. 3). Koci lub zwizek wyznaniowy zdeniowano jako dobrowolne zrzeszenie osb tej samej wiary religijnej w organizacj utworzon w oparciu
o religijn wiar na podstawie wewntrznych przepisw danego Kocioa lub
zwizku wyznaniowego (4, ust. 1). Wszystkie Kocioy i zwizki wyznaniowe
okrelono jako rwnorzdne wobec prawa (4, ust. 2). Pastwo moe z nimi zawiera umowy o wzajemnej wsppracy (4, ust. 5). Kocioom i zwizkom wyznaniowym zabezpiecza si prawo do prowadzenia swych spraw, w szczeglnoci
do ustanawiania swoich organw, powoywania duchownych, zakadania zakonw i innych instytucji niezalenych od organw pastwa (5, ust. 2). Sw misj
mog realizowa m.in. poprzez posiadanie majtku ruchomego i nieruchomego,
zakadanie i prowadzenie instytucji o charakterze kulturalnym, orodkw pomocy spoecznej, wasnych szk, ksztacenia duchownych, prowadzenia nauczania
religii, organizowania bez ograniczenia zgromadze, utrzymywania stosunkw
z Kocioami i zwizkami wyznaniowymi z zagranicy50.
W nowelizacji ustawy o wolnoci religijnej oraz pooeniu kociow i zwizkw wyznaniowych z 2007 r. wprowadzono zapis zmieniajcy warunki rejestracji
Kociow i zwizkw wyznaniowych. Nadal obowizuje wymg przedstawienia
przez starajcy si podmiot 20 000 podpisw osb deklarujcych przynaleno
do danego Kocioa czy zwizku wyznaniowego, jednak musz one zadeklarowa,
i poznaj jego podstawowe prawdy wiary i nauk (12)51. Zdaniem Miroslava
Kollra najwaniejszym celem nowelizacji jest ochrona przed rejestracj Kociow i zwizkw wyznaniowych przenikajcych na Sowacj z zagranicy, przede
wszystkim przed islamem52. Podstawowym aktem prawnym regulujcym kwestie nansowania Kociow i zwizkw wyznaniowych jest ustawa nr 218/1949
o gospodarczym zabezpieczeniu kociow i zwizkw wyznaniowych przez pastwo. Wadze oferuj Kocioom i zwizkom wyznaniowym rodki na uposaenie duchownych, pokrycie kosztw administracyjnych, sprawowania kultu oraz
utrzymania i renowacji budynkw sakralnych53. Kocioy i zwizki wyznaniowe
otrzymuj rwnie wsparcie porednie m.in. w formie ulg podatkowych, mog
rwnie ubiega si o granty na realizacj projektw o charakterze edukacyjnym,
kulturalnym, charytatywnym, itd.54.
50
Zkon . 308/1991 Zb., zo 4. jla 1991 o slobode nboenskej viery a postaven cirkv a nboenskch spolonost (wraz z nowelizacj nr 394/2000 i 210/2007), dostpne na www.culture.
gov.sk/cirkev-nabozenske-spolocnosti/legislatva/zkony/zkon-308.
51
Ibidem.
52
M. Kollr, Cirkvi, [w:] M. Kollr, G. Mesenikov, M. Btora (red.), Slovensko 2007. Shrnn sprva o stave spolonosti, Bratislava 2008, s. 71.
53
Financovanie cirkv a nboenskch spolonost v SR, dostpne na www.culture.sk/index.
54
M. Moravikov, M. Cipr, Cisrovo cisrovi. Ekonomick zabezpeenie cirkv a nboenskch spolonost, Bratislava 2001, s. 76.
248
Istniejce rozwizania sankcjonuj podzia Kociow i zwizkw wyznaniowych na trzy grupy.

1. Zarejestrowane Kocioy i zwizki wyznaniowe speniajce obowizujce
obecnie warunki rejestracji np. Koci rzymskokatolicki, Koci prawosawny, Ewangelicki Koci Augsburskiego Wyznania.
2. Zarejestrowane Kocioy i zwizki wyznaniowe, ktre maj mniejsz liczb
wiernych, ni wymagana ustawowo, jednak zostay zarejestrowane przed
rokiem 1990.
3. Kocioy i zwizki wyznaniowe, ktre nie dziaay na terytorium Sowacji przed 1990 r., nie maj te dostatecznej liczby wiernych pozwalajcej
na rejestracj na podstawie obowizujcych obecnie przepisw. S to zarwno chrzecijaskie wsplnoty religijne, nalece do ruchw okultystycznych czy wywodzce si z religii Wschodu. Ocjalnie dziaaj na og
jako stowarzyszenia, nie korzystajc z praw przysugujcych Kocioom
i zwizkom wyznaniowym55. Jest to zjawisko niekorzystne, gdy te zwizki
wyznaniowe s dyskryminowane, ich pozycja nie jest rwnorzdna wobec
zwizkw wyznaniowych zarejestrowanych. Pastwo za ma ograniczone moliwoci kontroli czy ich dziaalno nie jest w jaki sposb niebezpieczna, choby dla samych wiernych.
Sowacja jako pierwsze pastwo postkomunistyczne podja prb rozwizania kwestii restytucji majtku kocielnego56. Przyjte na pocztku lat 90. ustawy
restytucyjne miay na celu przede wszystkim umoliwi Kocioom i zwizkom
wyznaniowym normalne funkcjonowanie w nowych warunkach ustrojowych.
Zdawano sobie spraw, i nie rozwi one problemu zwrotu majtku kocielnego przejtego przez reim komunistyczny. Temu miaa suy ustawa o zagodzeniu niektrych krzywd majtkowych. Nie przesza wwczas procedury legislacyjnej i zostaa odrzucona przez czechosowackie Zgromadzenie Federalne57.
Do przyjcia ustawy nr 282/1993 o zagodzeniu niektrych krzywd majtkowych
wyrzdzonych Kocioom i zwizkom wyznaniowym doszo ju w niepodlegym
pastwie sowackim, 27 padziernika 1993 roku. W dokumencie przewidziano,
i restytucja bdzie dotyczya majtku odebranego zarejestrowanym Kocioom
i zwizkom wyznaniowym z naruszeniem zasad demokracji w okresie od 8 maja
1945 roku do 1 stycznia 1990 roku, przy czym w przypadku gmin ydowskich
data pocztkowa to 2 listopada 1938 roku58. Dokument dwukrotnie w roku
55
M. Tik, Vplyv prvnej regulcie na rozvoj nboenskho ivota v SR, Socilogia 2005,
. 1 (37), s. 7475.
56
Sprva o realizovan cirkevnej politiky vldy SR a plnenie Zkladnej zmluvy medzi Slovenskou republikou a Svtou stolicou a Zmluvy medzi Slovenskou republikou a registrovanmi
cirkvami a nboenskmi spolonosami, bdw., ss. 5, dostpne na www.culture.sk.
57
S. Pibyl, Konfesnprvn studie, Brno 2007, s. 198199.
58
Zkon Nrodnej rady Slovenskiej republiky z 27. oktbra 1993 o zmiernen niektorch majetkovch krvd spsobench cirkvm a nboenskm spolonostiam v zen zkona
249
2002 (ustawa nr 97/2002) i 2005 (ustawa nr 161/2005) nowelizowano i obecnie kwesti restytucji majtku kocielnego uwaa si na Sowacji za zamknit59.
Wbrew nadziejom zwizanym ze zwrotem majtku kocielnego, nie umoliwio to
przejcia do systemu samonansowania Kociow i zwizkw wyznaniowych60.
Pomoc nansowa ze strony pastwa nadal stanowi istotn cz budetu tych
organizacji i trudno sobie wyobrazi moliwoci ich funkcjonowania bez tego
wsparcia, cho cz funduszy s w stanie uzyska z wasnych rodkw, cz
uzyskuj od sponsorw i siostrzanych Kociow i zwizkw wyznaniowych z zagranicy61. Sytuacja ta moe by niekorzystna dla sowackich Kociow i zwizkw wyznaniowych, gdy uzalenia je w duym stopniu od budetu pastwa i, co
za tym idzie, od prowadzonej przez nie polityki nansowej62.
Trudno nie zgodzi si z t opini, z drugiej jednak strony warto pamita, i
s obszary edukacja, suba zdrowia, dziedzictwo kulturowe, pomoc spoeczna na ktrych Kocioy i zwizki wyznaniowe pozostaj aktywne, odciajc
w pewnym stopniu pastwo. W interesie tego ostatniego jest tym samym wspieranie ich w tej dziaalnoci63.
Na Sowacji stosunkowo szybko przystpiono do prac nad zawarciem konkordatu. Decyzja o ich podjciu zapada ju w roku 1995, czyli dwa lata po uzyskaniu
samodzielnoci. Konkordat midzy Stolic Apostolsk a Republik Sowack zosta podpisany w Watykanie 24 listopada 2000 roku, przez premiera Mikulaa
Dziurind i sekretarza Angelo Sodano. Zdecydowano si na oglne brzmienie
dokumentu, sprawy problematyczne zostawiajc do uregulowania w odrbnych
umowach: o subie duszpasterskiej w armii i policji, szkolnictwie, nansowaniu
i klauzuli sumienia. Pierwsze dwie zostay podpisane stosunkowo szybko, jednak pozostae wzbudzay kontrowersje. W konkordacie nie poruszano kwestii
aborcji, zwizkw homoseksualnych i rozwodw64. Ratykacja konkordatu przez
sowacki parlament nastpia 30 listopada 2000 r. za gosowao 100 spord
113 obecnych na sali posw65.
W dokumencie Kocioowi katolickiemu i jego wiernym zagwarantowano
prawo do swobodnej i niezalenej dziaalnoci, obejmujcej m.in. publiczne
. 97/2002 Z. z., dostpne na www.culture.gov.sk/cirkev-nabozenske-spolocnosti/legislatva/
zkony/282/1993?.
59
M. abo, op.cit., s. 9899.
60
S. Pbyl, op.cit., s. 199200.
61
Sprva o realizovan cirkevnej
62
Zob. M. Moravikov, M. Cipr, op.cit., s. 7677.
63
M. mid, Prprava zkladnej zmluvy medzi Slovenskou republikou a Svtou stolicou
v roku 1999, Roenka stavu pre vzahy tatu a crkvi 1999, dostpne na www.duch.sk/slov/
studie/htm.
64
Zob. Szerzej. . A. Kuruc, Zkladn zmluva medzi SR a Svtou stolicou z roku 2000, [w:]
P. Zubko (red.), Modus vivendi v historii katolick crkve v eskoslovensku, Olomouc 2005,
s. 134142.
65
M. abo, op.cit., s. 105.
250
wyznawanie, goszenie i realizacj zasad wiary katolickiej (art. 2 i 5), prawo do

wycznego decydowania o swym porzdku prawnym i strukturach organizacyjnych (art. 3), prowadzenia dziaalnoci wychowawczej i edukacyjnej (art. 12 i 13),
prowadzenia suby duszpasterskiej w wojsku, zakadach karnych, szpitalach itp.
(art. 15 i 16), dziaalnoci charytatywnej, misyjnej, socjalnej i w obszarze opieki
zdrowotnej (art. 17). Ma on take prawo do posiadania majtku ruchomego i nieruchomego (art. 19). W konkordacie znalaz si rwnie zapis, w ktrym Republika Sowacka uznaje prawo kadego do stosowania klauzuli sumienia zgodnie
z moralnymi i dogmatycznymi zasadami Kocioa katolickiego. Szczegowe regulacje dotyczce jego realizacji miay si znale w odrbnej umowie, zawartej
pomidzy stronami (art. 7)66.
Deklarowana w Konstytucji neutralno wiatopogldowa pastwa oraz obawy niekatolickich Kociow i zwizkw wyznaniowych day impuls do zawarcia
umowy midzy Republik Sowack a zarejestrowanymi Kocioami i zwizkami
wyznaniowymi67, gwarantujc tym podmiotom prawa podobne przyznanym
w konkordacie Kocioowi katolickiemu, w tym rwnie prawo do tzw. klauzuli
sumienia (art. 7), co miay regulowa odrbne umowy68.
Prba zawarcia umowy ze Stolic Apostolsk dotyczcej klauzuli sumienia
wzbudzaa liczne kontrowersje i staa si przyczyn rozpadu wczesnej koalicji
rzdzcej w 2006 r., prowadzcej do przedterminowych wyborw parlamentarnych69. Zdaniem Unii Chrzecijasko-Demokratycznej (SDK), proponowany tekst umowy by le przygotowany, jego przyjcie mogoby sta si rdem
nierwnoci w stosunkach pastwa z Kocioami i zwizkami wyznaniowymi,
trudno rwnie przewidzie skutki jego obowizywania. Z kolei Ruch Chrzecijasko-Demokratyczny (KDH) zdecydowanie opowiadajcy si za ratykacj
umowy zarzuca SDK niedotrzymywanie zobowiza i przeszed do opozycji70. Podczas zorganizowanej w 2006 roku akcji na rzecz zawarcia umowy ze
Stolic Apostolsk postulat ten poparo, podpisujc odpowiedni petycj, ponad
100 tys. obywateli. W 2007 roku sowacka Konferencja Biskupw zaapelowaa do
wadz o dziaania zmierzajce do ratykacji tego dokumentu. Apel popar papie
66
Zkladn zmluva medzi Slovenskou republikou a Svtou stolicou z 24. novembra 2000,
[w:] M. Moravikov, M. Cipr, op.cit., s. 272277.
67
W sumie umow podpisao 11 Kociow i zwizkw wyznaniowych, m.in. Ewangelicki Koci A. W., Koci Reformowany, Koci Adwentystw Dnia Sidmego, Koci Prawosawny,
metodyci, gminy ydowskie. Pozostae rwnie maj szans zawrzec tak umow, jeli bd zainteresowane.
68
Zmluva medzi Slovenskou republikou a registrovnmi cirkvami a nboenskmi spolonosami, z 11. aprla 2002, dostpne na www.culture.gov.sk/cirkev-nabozenske-spolocnosti/
legislativa/zakony.
69
R. Zenderowski, Nad Tatrami byska si Sowacka tosamo narodowa w dyskursie
politycznym w Republice Sowackiej (19892004), Warszawa 2007, s. 324.
70
M. Btora, Krza neoslabila len dnen vldu ale aj t nov, Prawda 13.02.2006, dostpne na stronach Intittu pre verejne otzky, www.ivo.sk/publikace.
251
Benedykt XVI. Umowa koalicyjna zawarta midzy SMER-SD, S-HZDS i SNS

przewiduje wprawdzie respektowanie obowizujcych norm prawnych dotyczcych Kociow i zwizkw wyznaniowych oraz zobowizuje koalicjantw do
realizacji wypywajcych z nich zobowiza, jednak, jak dotychczas, partie rzdzce nie podejmuj krokw majcych na celu rozwizanie tej kwestii. Wydaje
si, e do koca rzdw obecnej koalicji sytuacja nie ulegnie znaczcej zmianie,
zwaszcza, e mwi si o nieocjalnej umowie midzy premierem Robertem Fico
a hierarchi kocieln o nieporuszeniu draliwych tematw71.
Jednym z obszarw wymagajcych kompleksowej regulacji stay si w niepodlegej Sowacji stosunki pastwo Koci. Wynikao to zarwno z koniecznoci rozwizania problemw, ktrych geneza sigaa okresu sprzed 1989 roku,
jak i z nowych wyzwa, ktre pojawiy si w wyniku transformacji ustrojowej
i zmian spoecznych na ziemiach sowackich po Aksamitnej rewolucji. Wci pojawiaj si nowe kwestie wymagajce uregulowania. Analiza rozwoju stosunkw
pastwo Koci na przestrzeni 16 lat istnienia niepodlegej Sowacji pozwala
stwierdzi, e istnieje grupa staych czynnikw, takich jak wysoki odsetek osb
wierzcych w strukturze mieszkacw, stosunkowo wysoki poziom religijnoci
Sowakw, do silna pozycja Kociow w spoeczestwie, uwarunkowania historyczne wpywajce na stosunek Sowakw do religii, istnienie na scenie politycznej silnych ugrupowa odwoujcych si do wartoci chrzecijaskich, ktre
nadal bd wpywa na ksztatowanie si relacji pastwo Koci.
71
M. Kollr, Cirkvi, [w:] Slovensko 2007, s. 6970.
III. Pozycja midzynarodowa Sowacji
Piotr Bajda
Polityka zagraniczna Sowacji
Wprowadzenie
Sowacka polityka zagraniczna w o wiele wikszym stopniu, ni miao to miejsce w innych pastwach naszego regionu, bya uzaleniona od wydarze na wewntrznej scenie politycznej. Przez dugi czas nie istnia konsensus sowackich
elit politycznych co do najwaniejszych celw polityki zagranicznej ani roli Sowacji na arenie midzynarodowej.
Niewiele wskazywao na taki rozwj wydarze, gdy w wyniku podziau federacji czeskosowackiej o pnocy 31 grudnia 1992 r. powsta nowy podmiot
prawa midzynarodowego Republika Sowacka, obejmujcy terytorium ponad
49 tys. km2 i zamieszkay przez ponad 5 mln obywateli. Przeja ona wszystkie
zobowizania wynikajce z umw podpisanych przez wsplne pastwo federalne. Republikaska Rada Najwysza i lokalny rzd automatycznie przeksztaciy
si w organy niepodlegego pastwa sowackiego.
W krtkim czasie Sowacja zostaa uznana przez prawie wszystkie pastwa
wiata. Polska notykowaa swoje uznanie ju 1 stycznia 1993 roku, a dotychczasowy konsul generalny w Bratysawie, Jerzy Korolec obj funkcj charg daffaires a.i., wkrtce te zoy listy uwierzytelniajce1. 12 stycznia do Bratysawy
z wizyt przyby Roland Dumas, francuski minister spraw zagranicznych i bya to
pierwsza ocjalna wizyta zagraniczna zoona w niepodlegej Sowacji. 19 stycznia Rada Bezpieczestwa ONZ rezolucj nr 800 uznaa Republik Sowack za
sto osiemdziesitego czonka organizacji; a przed siedzib w Nowym Jorku zawisa sowacka aga. W czerwcu 1993 roku Sowacja zostaa przyjta do Rady
Europy, a w padzierniku, w Luksemburgu, Bratysawa podpisaa umow stowarzyszeniow ze Wsplnot Europejsk. Tak bezbolesne wkroczenie na scen
midzynarodow byo przede wszystkim wynikiem powszechnego uczucia ulgi
opinii midzynarodowej, ktra obserwujc w tym samym czasie krwawy konikt jugosowiaski, podkrelaa pokojowy proces podziau, okrelajc go nawet
mianem aksamitnego rozwodu. Dla wczesnych komentatorw, opisujcych kolejne masakry ludnoci cywilnej na Bakanach, czechosowacki podzia stanowi
1
K. Szczepanie, A. Herman-ukasik, B. Janicka (red.), Stosunki dyplomatyczne Polski. Informator. Tom I Europa 19182006, Warszawa 2007, s. 386.
255
niemal modelowy przykad rozwizywania sytuacji kryzysowych w pastwach

federalnych2.
1. Sowacka polityka zagraniczna

u progu niepodlegoci
Z chwil uzyskania niepodlegoci Sowacja staa si penoprawnym graczem
na arenie midzynarodowej, musiaa powoa odpowiednie instytucje i okreli swoje cele w polityce zagranicznej. Powoanie struktury ministerstwa spraw
zagranicznych nie byo najwikszym wzywaniem, powstao bowiem na podstawie utworzonego w 1990 roku w ramach federacji sowackiego Ministerstwa do
spraw Stosunkw z Zagranic. Dziaania sowackiego urzdu byy koordynowane przez Federalne Ministerstwo Spraw Zagranicznych i ograniczay si przede
wszystkim do wsppracy kulturalnej i regionalnej, nie podejmowano dziaa
zmierzajcych do nawizania kontaktw z rzdami innych pastw. Podzia pastwa Czechw i Sowakw zakada take podzia majtku federacji w stosunku
2:1 z korzyci dla Pragi. Dziki temu, z chwil powstania Republika Sowacka
moga otworzy swoje przedstawicielstwa w ponad 50 pastwach oraz 4 stae
misje przy organizacjach midzynarodowych3. Bardzo czsto Republika Czeska
przejmowaa budynek ambasady, a Sowacy konsulatu lub na odwrt.
Wikszym problemem dla Sowakw byo utworzenie sprawnego aparatu
suby zagranicznej. Przyjta zasada podziau dotyczya wycznie majtku, a nie
kadr pracujcych w praskim federalnym ministerstwie. W 1991 roku na 69 ambasadorw Czechosowacji 23 pochodzio ze Sowacji, a w samym ministerstwie
Sowakami piastujcymi najwysze stanowiska by wiceminister Zdenko Prek
i dyrektor sekcji euro-amerykaskiej Jn Kubi4. Urzdnikom i dyplomatom pozostawiono moliwo wyboru midzy prac w czeskiej lub sowackiej dyplomacji. Cz Sowakw zdecydowaa si na pozostanie w Pradze i podjcie pracy dla
stabilnego, uksztatowanego urzdu o bogatym dowiadczeniu i rozbudowanych
strukturach, odrzucajc prb budowania swojej kariery w nowym, raczkujcym
sowackim ministerstwie. To postawio przed modym pastwem sowackim
nie lada wyzwanie, jak szybko i rzetelnie przygotowa nowe kadry urzdnicze.
W ocenie sowackiego eksperta spraw midzynarodowych Alaksandra Duleby
niedobr wykwalikowanych kadr by jednym z instytucjonalnych powodw,
ktry przyczyni si do stopniowej utraty pozycji midzynarodowej, jak Sowacy
2
Takie byo przesanie artykuu S. Pellara, Czech and Slovak enter a state of mourning,
The Times 30.12.1992, podobnie ostatnie dni pastwa federalnego przedstawi The Guardian
w swoim redakcyjnym komentarzu w wydaniu z dn. 30.12.1992.
3
A. Duleba, Sytuacja Republiki Sowackiej na arenie midzynarodowej, [w:] P. Bajda
(red.), Sowacja w pi lat po rozpadzie Czecho-Sowacji, Warszawa 1999, s. 38.
4
P. Luk, Dejiny a zahranin politika v strednej Eurpe, Bratislava 2004, s. 78.
256
osignli (troch na wyrost i dziki spucinie po Czechosowacji) w pierwszych

miesicach istnienia niepodlegego pastwa5. Brak przygotowanych do suby
zagranicznej i prowadzenia polityki midzynarodowej urzdnikw by widoczny
nie tylko w pustych korytarzach ministerialnych. Groniejszym dla funkcjonowania pastwa by fakt, i sowackie ministerstwo spraw zagranicznych nie byo
zdolne do podjcia podstawowych zada, nie stao si miejscem formuowania
programu, okrelania celw ani rodkw realizacji polityki zagranicznej. Do
przypomnie, e pierwszym ministrem spraw zagranicznych niepodlegego pastwa sowackiego by Milan Kako jeden z liderw Aksamitnej rewolucji, ale
z zawodu aktor, nie dyplomata.
Dodatkowo, tendencja premiera Vladmira Meiara do koncentracji wadzy
spowodowaa wrcz sytuacj, w ktrej gwne cele sowackiej polityki zagranicznej byy okrelane poza ministerstwem, a dziaania na arenie midzynarodowej
podejmoway osoby bdce blisko premiera, ale nie zwizane z resortem. W nastpnych latach doprowadzio to do swoistego dysonansu, kiedy dziaania ministerstwa na arenie midzynarodowej (zgodne z lini rzdu) stay w sprzecznoci
z dziaaniami innych politykw partii rzdzcych i samego premiera. W przypadku Sowacji o wiele bardziej, w porwnaniu do innych pastw rodkowoeuropejskich, widoczny by wpyw wewntrznej sytuacji politycznej na relacje
midzynarodowe. Czciej ni w Polsce, Czechach czy na Wgrzech konikty na
sowackiej scenie politycznej przynosiy konkretne i wymierne reperkusje w relacjach midzynarodowych.
W ten sposb polityka zagraniczna Republiki Sowackiej staa si mao przewidywalna dla obserwatorw zewntrznych i szybko wyczerpaa swj pocztkowy kredyt zaufania. Zaufanie to widoczne byo jeszcze podczas inauguracji prezydentury Michala Kova (wybranego na urzd gowy pastwa przez sowack
Rad Narodow 15 lutego 1993 roku). Podczas uroczystoci w gmachu Filharmonii Narodowej w Bratysawie 2 marca 1993 roku, na ktr przybyli prezydenci
Wgier rpad Gncz, Austrii Thomas Klestil, Czech Vclav Havel oraz
Lech Wasa, po zoeniu lubowania prezydent Kov przedstawi rol i znaczenie Sowacji jako nowego pastwa na politycznej mapie Europy. Podkrela, e
Sowacja powstaa jako nowoczesne europejskie pastwo z demokratyczn konstytucj, a on podejmie wszelkie kroki, by kady z obywateli mg Sowacj traktowa jako swoj ojczyzn i by jak to okreli lozoa naszej pastwowoci
zostaa oparta na pluralizmie, tolerancji i solidarnoci6. Mwic bezporednio
o pozycji midzynarodowej Sowacji prezydent podkrela rol wsppracy regionalnej, w tym Grupy Wyszehradzkiej oraz znaczenie Stanw Zjednoczonych dla
promocji demokracji w tej czci Europy. Tak zarysowane miejsce Sowacji na
5
A. Duleba, Sytuacja Sowacji, s. 38.

Stenograck sprva o 15. schdzi Nrodnej rady Slovenskej republiki, druk parlamentarny, s. 11 i nn.; http://www.nrsr.sk/dk/Documents.aspx?MasterID=75649.
6
257
arenie midzynarodowej zostao z uznaniem przyjte przez zagranicznych goci

i obserwatorw.
Kierunek europejski zosta potwierdzony przez premiera Meiara podczas
debaty parlamentarnej przeprowadzonej pod koniec kwietnia 1993 roku. Premier, przedstawiajc nowe zadania stojce przed rzdem niepodlegego pastwa,
podkrela, e celem polityki zagranicznej Sowacji jest budowanie dobrych relacji z najbliszymi ssiadami oraz podejmowanie dziaa, ktre w przyszoci
zakoczyyby si integracj z instytucjami zachodnioeuropejskimi. Podkrela, e
ewentualne czonkostwo Sowacji w NATO nie wywouje obaw Rosji, powoywa
si przy tym na swoj rozmow z prezydentem Jelcynem7.
Ciepe sowa pod adresem Sowacji pady podczas wizyty prezydenta Kovaa
w Stanach Zjednoczonych w kwietniu 1993 roku. Prezydent Sowacji zosta zaproszony na uroczysto otworzenia Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie, przy
tej okazji doszo do bezporedniego spotkania z prezydentem Billem Clintonem.
Clinton podkrela, e Sowacja moe liczy na pomoc Ameryki, jeli dalej bdzie realizowaa dziaania reformujce pastwo i gospodark. Podczas spotkania
z wiceprezydentem Alem Gorem Kova usysza sowa uznania w zwizku ze sposobem podziau pastwa federalnego oraz zapewnienia, e Sowacja jest przez
administracj amerykask postrzegana jako czonek pastw Grupy Wyszehradzkiej, ktre konsekwentnie zmierzaj do integracji z instytucjami zachodnimi. Gorsze wraenie na gospodarzach zrobi premier Meiar, ktry do Stanw
Zjednoczonych pojecha z robocz wizyt miesic pniej. W pamici politykw
amerykaskich pozosta przede wszystkim apel premiera, by Amerykanie wysali
na poudnie Sowacji jeden lub dwa bataliony swoich onierzy, co by uspokoio
napicia w relacjach sowackowgierskich. Wyranie zaskoczony adresat tego
postulatu, lider demokratw w kongresie George Mitchell odrzuci nawet
moliwo dyskusji na ten temat8.
Kolejnym elementem budowy relacji midzynarodowych modego pastwa
sowackiego bya wizyta prezydenta Kova na pocztku listopada 1993 roku
w kwaterze Sojuszu Pnocnoatlantyckiego i jego wystpienie przed zgromadzeniem Rady NATO. W swojej wypowiedzi podkrela, e czonkostwo w organizacji jest strategicznym celem sowackiej polityki zagranicznej oraz wsplnym
deniem wszystkich powanych podmiotw politycznych. W lad za tym wystpieniem, 10 stycznia 1994 roku, Sowacja przystpia do programu Partnerstwo
dla pokoju, a nastpnego dnia doszo do spotkania delegacji sowackiej (pod
przewodnictwem prezydenta) z Billem Clintonem, na ktrym podkrelano, i
udzia Sowacji w Partnerstwie jest potwierdzeniem prozachodniej orientacji
Stenograck sprva o 18. schdzi Nrodnej rady Slovenskej Republiki, druk parlamentarny, http://www.nrsr.sk/nrdk/Download.aspx?MasterID=75737.
8
M. Leko, Prbeh sebadiskvalikcie favorita, [w:] M. Btora. F. ebej (red.), Slovensko
v edej on? Rozirovanie NATO, zlyhania a perspektvy Slovenska, Bratislava 1998, s. 18 i n.
258
pastwa i sposobem na mocne zakotwiczenie w klubie pastw demokratycznych, ktre potra skutecznie broni wartoci demokracji9.
Znamiennym i doniosym w skutki wydarzeniem byo podpisanie traktatu
sowacko-rosyjskiego podczas wizyty prezydenta Jelcyna w Bratysawie 26 sierpnia 1993 roku. Znalazy si tam m.in. sowa potpienia agresji pastw Ukadu
Warszawskiego na Czechosowacj w 1968 roku. Ministrowie obrony narodowej obu pastw, Pawe Graczow i Imrich Andrejk, podpisali rwnie umow
o wsppracy wojskowej. Jelcyn na konferencji prasowej oceni podpisanie umowy wojskowej za najwaniejszy chyba rezultat wizyty, co ukazao rnice celw
obu delegacji: podczas gdy strona sowacka bya zainteresowana przede wszystkim wspprac gospodarcz, Rosjanom najbardziej zaleao na wsppracy militarnej10. Za swj sukces obie strony uznay natomiast podpisanie dodatkowego
protokou ustalajcego warunki spaty czci zaduenia Rosji wobec Sowacji
(bdcego pozostaoci po podziale majtku Czechosowacji) w formie modernizacji armii sowackiej na bazie sprztu rosyjskiego.
Wspomniane posunicia, wydajce si dowodem sojuszu midzy premierem
a prezydentem na arenie midzynarodowej, okazay si bardziej zawieszeniem
broni ni rzeczywist prb porozumienia. Na pocztku lutego 1994 roku premier Meiar w publicznych wystpieniach zacz krytykowa prezydenta, twierdzc, e jego zagraniczne wizyty s nieprzygotowane i nie przynosz adnego
poytku dla pastwa11.
Coraz bardziej narastajcy kryzys na linii prezydent premier zacz by komentowany przez obserwatorw zagranicznych, co nie pozostao bez wpywu na
wizerunek Sowacji. The Guardian opublikowa 14 stycznia 1994 roku artyku
opisujcy konikt na szczytach wadzy pod znamiennym tytuem Czowiek-demolka w akcji. Artyku przedstawia zapa ekonomiczn Sowacji po roku niepodlegoci i analizowa polityk prowadzon przez Meiara, oceniajc j jako
cige pasmo wywoywanych koniktw. Meiar zosta obarczony odpowiedzialnoci za rozpad VPN, za prby rozbicia innych partii politycznych (chrzecijaskich demokratw KDH i partii narodowej SNS). Wskazano na dziaania
rzdu majce na celu podporzdkowanie sobie mediw publicznych, niejasne
procesy prywatyzacyjne, prb uzalenienia i podporzdkowania rzdowi urzdu
prokuratora generalnego, czy w kocu na walk rzdu z niezalenymi mediami,
ktre krytycznie wypowiaday si o jego polityce. Jako przykad podano decyzj ministra komunikacji Romana Hofbauera, ktry uniemoliwi Radiu Wolna
Europa korzystanie z fal rednich, na ktrych by nadawany program sowacki.
9
M. Leko, op.cit., s. 22.

A. Duleba, Slep pragmatizmus slovenskej vchodnej politiky: Aktulna agenda slovensko-ruskch bilaterlnych vzahov, Bratislava 1996, s. 19.
11
Jako przykad podawa podr Kova do Polski (2527 stycznia 1993 r.), podczas ktrej
obie delegacje zdecydoway si nie podpisywa umowy midzypastwowej o wsppracy transgranicznej z powodu wystpienia rnicy zda w czasie trwania wizyty.
10
259
Autor artykuu nie omieszka wspomnie o szoku, jaki wywoao ujawnienie wypowiedzi premiera w czasie kongresu jego partii Ruchu na rzecz Demokratycznej
Sowacji (HZDS) niedaleko Koszyc, a zwaszcza pomys wykorzystania stalinowskiego sposobu przewalcowania opozycji12.
W tej sytuacji spoeczno midzynarodowa z ulg i uznaniem przyja wiadomo o odsuniciu premiera Meiara od wadzy w marcu 1994 roku i powoanie
rzdu Jozefa Moravika. W par dni po tym wydarzeniu w Bratysawie przebywa
Strobe Talbott, zastpca sekretarza stanu Stanw Zjednoczonych, ktry podkreli, i Stany uwanie przygldaj si rozwojowi sytuacji wewntrznej na Sowacji i doceniaj fakt, e rzd zosta zmieniony w sposb demokratyczny. Doda
ponadto, e Stany Zjednoczone nie chc wspiera adnej ze stron politycznego
sporu, ale gratuluj obywatelom, e zmiany nastpuj wanie w ten sposb13.
Kolejne sowa wsparcia i propozycj wsppracy Sowacy usyszeli w czasie wizyty R. Schiftera, doradcy prezydenta Clintona i wiceprzewodniczcego amerykaskiej grupy ds. polityki w Europie rodkowej i Wschodniej (Policy Steering
Group for Central and Eastern Europe). 22 kwietnia 1994 roku, wicepremier
odpowiedzialna za polityk gospodarcz, Brigita Schmgnerov otrzymaa zapewnienie od amerykaskiego gocia o gotowoci Stanw Zjednoczonych do
przygotowania planu pomocowego dla Sowacji i wsparcia stanowiska Sowacji
w negocjacjach z Midzynarodowym Funduszem Walutowym14.
Wszystkie te dziaania i wsparcie midzynarodowe udzielone nowemu gabinetowi w opinii odsunitego premiera Meiara byy dowodem, e caa akcja bya
zaplanowana i stay si pretekstem, by oskary prezydenta Clintona oraz lidera
KDH Jna arnogurskiego o wsplne przygotowanie planu zniszczenia HZDS
i prb odbudowy federacji z Czechami. Amerykanie wydali owiadczenie, e
Stany Zjednoczone wspieraj nard sowacki w jego wysikach budowania demokratycznego i gospodarczo silnego pastwa i s gotowe wsppracowa z kadym
rzdem wybranym w sposb demokratyczny15.
Rzd Moravka spotka si z du sympati opinii midzynarodowej; w czasie bratysawskiej wizyty wiceminister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii D.
Hogg podkrela, e w ostatnim czasie dokona si widoczny postp w procesie
integracji Sowacji ze strukturami europejskimi, z kolei austriacki minister spraw
zagranicznych A. Mock zapewnia, e Sowacja, obok innych pastw Grupy Wyszehradzkiej, naley do gwnych kandydatw do czonkostwa w UE16.
12
A demolition man at work, The Guardian, 14.01.1994 (seriwis Factiva.com, Document

grdn000020011119dq1e001e7).
13
14
Depesza CTK Buisness News, Schifter discusses American aid to Slovakia with government, 22.04.1994 (za Factiva.com, Document ctk0000020011120dq4m0047u).
15
M. Leko, op.cit., s. 24 i n.
16
Ibidem, s. 26 i n.
260
2. Kierunki polityki zagranicznej

w okresie rzdw Vladimra Meiara
Kolejnym przykadem silnego wpywu polityki wewntrznej na sytuacj midzynarodow pastwa sowackiego by rezultat przypieszonych wyborw parlamentarnych w 1994 roku i powrt do wadzy Vladimra Meiara oraz stworzenie
nowego rzdu opierajacego si na partiach nacjonalistycznych: HZDS SNS
ZRS (ruch lewicowo-populistyczny). Nowa koalicja, jeszcze przed ocjalnym
sformowaniem rzdu, dopucia si na forum parlamentu do marginalizacji opozycji, zmonopolizowania prezydium Rady Narodowej i najwaniejszych komisji oraz przeprowadzenia w czasie nocnych obrad wymiany osb zajmujcych
najwaniejsze stanowiska, m.in. w radiu i telewizji. W literaturze przedmiotu
wydarzenia majce miejsce 34 listopada zaczto nazywa noc dugich noy.
Zmiana sposobu rozumienia demokracji i stylu uprawniania polityki spotkaa si
z natychmiastow reakcj opinii midzynarodowej. 24 listopada ambasadorzy
Niemiec i Francji w Bratysawie wrczyli prezydentowi Kovowi w imieniu Unii
Europejskiej dmarche, przygotowane i zaakceptowane na spotkaniu ministrw
spraw zagranicznych pastw Unii dwa dni wczeniej. W dokumencie podkrelano, e Unia jest zaniepokojona niektrymi przejawami ycia politycznego po
wyborach, wyraono te oczekiwanie, e Sowacja we wasnym interesie bdzie
dalej konsekwentnie przeprowadzaa demokratyczne reformy. Ambasador Niemiec H. Zenker dodaa, e Unia jest klubem respektujcym konkretne reguy gry politycznej i kto chce do niego wstpi, musi ich przestrzega17.
Take prasa zagraniczna nie pozostawiaa wtpliwoci, e sprawy na Sowacji nie id w najlepszym kierunku. O parlamentarnej nocy, jako o kroku wstecz
w budowaniu demokracji, pisa 10 listopada The New York Times; w redakcyjnym artykule opisano, jak posiadajc niewielk wikszo w parlamencie
przejto kontrol nad radiem i telewizj oraz cofnito decyzje prywatyzacyjne18.
The Economist z 12 listopada, obok opisu przejcia wadzy przez now wikszo, zaznaczy, e reakcj midzynarodow byo wstrzymanie przez Parlament
Europejski poyczki o rwnowartoci prawie 250 mln dolarw na wzmocnienie
rezerw dewizowych, co byo czytelnym sygnaem, e opinia midzynarodowa
z dezaprobat przyjmuje nowy styl uprawiania polityki na Sowacji19.
W styczniu 1995 roku premier Meiar przesa do RN program dziaania rzdu. Gabinet zobowizywa si do kontynuowania polityki zagranicznej majcej na
celu integracj z UE i NATO, oddzielnie omwiono te wspprac z pastwami
17
Ibidem, s. 29.
Turning Back the Clock in Slovakia, The New York Times, 10.11.1994 (Factiva.com, Document NYTF000020050409dqba016ak).
19
Slovakia wrong turn, The Economist, 12.11.1994 (Factiva.com, Document ec00000020011105dqbc0016j).
18
261
Grupy Wyszehradzkiej, uznajc najbliszych ssiadw za strategicznych partnerw w deniach do integracji z instytucjami zachodnimi. Co ciekawe, relacje
z Rosj zostay w programie zredukowane do wsppracy gospodarczej, Rosj za
wymieniono midzy krajami grupy G7, WNP i Ameryk acisk20.
Tu po debacie programowej premier Meiar uda si z pierwsz zagraniczn
wizyt do Brukseli, gdzie odby rozmowy z przedstawicielami UE i NATO zapewniajc, i integracja z zachodnimi instytucjami bdzie priorytetem nowej wadzy
i e wok tego istnieje konsensus zarwno w koalicji, jak i opozycji. W czasie
spotkania z premierem Belgii Jean-Luc Dehaenem Meiar usysza sowa,
ktre po powrocie mg z dum przekaza opinii publicznej: pastwa zachodnie
nigdy nie wtpiy, i Sowacja wybraa integracj z UE i NATO21. 1 lutego 1995
roku wesza w ycie nowa umowa stowarzyszeniowa z UE, a Sowacja tego dnia
podpisaa Konwencj Ramow Rady Europy o Ochronie Mniejszoci Narodowych i Regionalnych.
Wicej wtpliwoci ni premier Belgii mia ju miesic pniej zastpca sekretarza stanu Richard C. Holbrook, ktry przyjecha do Bratysawy pod koniec
lutego. W rozmowach z prezydentem, premierem i przewodniczcym parlamentu zaznacza, e Sowacja jest postrzegana jako jeden z gwnych kandydatw do
czonkostwa w NATO, ale decyzje jeszcze nie zapady i bd one uzalenione nie
tylko od prowadzonej przez kandydatw polityki zagranicznej, lecz take od postpw w procesie demokratyzacji w kraju. Gaparovi przyzna po spotkaniu, e
ostrzeono go, i Stany Zjednoczone bacznie przygldaj si koniktom midzy
prezydentem a premierem i RN oraz, e ocena tej kwestii nie bdzie bez wpywu
na otrzymanie zaproszenia do NATO22.
Te ostrzeenia wyranie nie wywary wikszego wpywu na politykw koalicji
rzdzcej, gdy ocerowie sowackich sub specjalnych 31 sierpnia 1995 roku
uprowadzili i, nielegalnie omijajc kontrole graniczne, przewieli do Austrii syna
prezydenta Michala Kova juniora gdzie zosta przez ocerw wyrzucony
z samochodu i po anonimowym telefonie aresztowany przez austriack policj.
Syn prezydenta by bowiem w tym czasie cigany listem goczym przez sd niemiecki, przed ktrym toczya si sprawa o wyprowadzenie pienidzy ze sowacko-niemieckiej rmy handlowej, w ktry to proceder mg by zamieszany. Sd
austriacki uzna jednak, i nie moe obwinionego przekaza stronie niemieckiej,
gdy na terytorium Austrii znalaz si wbrew swojej woli w wyniku dziaa instytucji innego pastwa. Reakcja midzynarodowa bya jednoznaczna: 25 padziernika ambasadorzy pastw UE w Bratysawie przekazali rzdowi sowackiemu
drugie dmarche, w ktrym konstatowali, i ostatnie dziaania administracji pre20
Program trzeciego rzdu V. Meiara za: druk parlamentarny, Programov vuhlsenie vldy Slovenskiej republiky, janur 1995.
21
Poda belgickho premira Slovensko potvrdilo rozhodnutie vstpi do E, Sme, 24.01.
1995 (archiwum internetowe).
22
Za M. Leko, op.cit., s. 29.
262
miera Meiara wobec prezydenta i jego rodziny nie s zgodne nie tylko z konstytucj Sowacji, ale take z praktyk polityczn w pastwach UE. Dwa dni pniej
swj protest wobec prowadzonej polityki rzdu zoy ambasador Stanw Zjednoczonych, w dokumencie przekazanym stronie sowackiej Amerykanie podkrelali, e bacznie si przygldaj kandydatom do NATO.
Tak uprawiana polityka wewntrzna doprowadzia do radykalnej zmiany pooenia Sowacji na arenie midzynarodowej. Pomimo deklarowanego w styczniu 1995 roku w expos prozachodniego kierunku polityki zagranicznej, praktyka rzdu Meiara spowodowaa przeorientowanie miejsca Sowacji w Europie.
Stopniowe odchodzenie od zasad pastwa prawa doprowadzio w konsekwencji
do marginalizacji Sowacji, midzynarodowej izolacji i wypadnicia z grona tych
pastw postkomunistycznych, ktre jako pierwsze otrzymay zaproszenie do UE
i NATO. Interesujce jest, e rwnolegle z odchodzeniem od prozachodniego kierunku nastpowa proces budowania alternatywnej oferty politycznej ze strony
Federacji Rosyjskiej. Im mniej byo mylenia o integracji z Europ Zachodni,
tym blisze byy relacje z Rosj. Rosja stworzya swoist kontrpropozycj dla dotychczasowych strategicznych celw Sowacji w dziedzinie polityki zagranicznej
i bezpieczestwa pastwa23. Taki scenariusz, ktry grozi Sowacji przesuniciem
niemal do innego krgu cywilizacyjnego, by rezultatem wiadomej decyzji politycznej podjtej przez rzdzce elity, ale te by wynikiem saboci instytucjonalnej pastwa w zakresie kreowania i realizowania celw w polityce zagranicznej,
na ktr wikszy wpyw od dyplomatw miay rne grupy lobbystyczne bliskie
rzdowi. Cz przedstawicieli biznesu wykorzystywao ministerstwo spraw zagranicznych do forsowania wasnych interesw na wschodzie, nierzadko wbrew
deklarowanym celem strategicznym pastwa. Do grona najwikszych benecjentw takich dziaa naleeli szefowie najwikszych pastwowych zakadw
produkcyjnych lub sprywatyzowanych w niejasnych okolicznociach, ktrych
dziaalno opieraa si na przetwrstwie lub na tranzycie tanich rosyjskich
surowcw energetycznych (Sloftnaft i SPP Slovensk plynrensk premysel). Dziki uprzywilejowanej pozycji, rm tych nie zmuszono do prowadzenia
dziaa modernizujcych czy restrukturyzacyjnych24. W efekcie rosyjsko sowacka wymiana handlowa w 1994 roku tylko w 40% bya wynikiem dziaalnoci niepastwowych podmiotw gospodarczych25; co wicej, polityka nansowa
pastwa sowackiego zostaa w duym stopniu uzaleniona od realizacji umw
midzypastwowych z monopolistami rosyjskimi. Przychody osigane z tranzytu
rosyjskich surowcw energetycznych (350 mln USD w 1995 roku) przewyszay
przychody z pozostaego eksportu (250270 mln USD)26. Rzd premiera Meiara
23
A. Grajewski, Polityka Rosji wobec Europy rodkowej w latach 19941997, materia analityczny Orodka Studiw Wschodnich, Warszawa, s. 13.
24
A. Duleba, Slep pragmatizmus, s. 15.
25
Ibidem, s. 13.
26
A. Grajewski, Polityka Rosji, s. 16.
263
okrela t strategi jako pragmatyczn bilateraln polityk gospodarcz, ktrej

nie potra prowadzi inne pastwa Europy rodkowo-Wschodniej. Rachunek
zyskw i strat rzdzcej elicie sowackiej wydawa si oczywisty: Rosjanie oferowali pomoc gospodarcz w postaci tanich surowcw, wsparcie dyplomatyczne na arenie midzynarodowej, w zamian oczekiwali tylko porzucenia planw
integracji z NATO. Tak przedstawiona oferta pozwolia premierowi Meiarowi
w listopadzie 1995 roku wprost owiadczy dziennikarzom zagranicznym, e jak
nie bd chcieli nas na zachodzie, to zwrcimy si na wschd27.
Co prawda jeszcze 1 lutego 1995 roku zostaa podpisana nowa umowa o stowarzyszeniu midzy UE a Sowacj, a miesic pniej traktat o dobrym ssiedztwie i wsppracy midzy Sowacj a Wgrami; zwieczeniem wszystkich tych
zabiegw dyplomatycznych byo wrczenie 26 czerwca 1995 roku ocjalnej proby strony sowackiej o rozpoczcie negocjacji w sprawie czonkostwa w Unii Europejskiej. Do tej proby doczono memorandum rzdu sowackiego, w ktrym
podkrelano, i celem strategicznym Sowacji jest pene czonkostwo w Unii do
2000 roku, oraz, e spenia ona wszystkie kryteria kopenhaskie i moe poszczyci si instytucjami pewnie zakotwiczonymi w systemie demokratycznym28.
Mona odnie wraenie, e politycy europejscy byli bardziej wiadomi niebezpieczestwa zagraajcego Sowacji w przypadku odrzucenia prozachodniego kierunku w polityce zagranicznej ni rzd w Bratysawie. Przy buczucznych
wypowiedziach, ktre paday z ust politykw rzdzcej koalicji w kraju i za granic, postaw rzdw zachodnich naley oceni jako wyjtkowo cierpliw i tolerancyjn29. Co prawda, przez duszy czas sprawiao to wraenia jakby pastwa
zachodnie byy przekonane, i zapowiedzi rzdu zoone w expos o prozachodniej orientacji zostan w peni zrealizowane. W czasie szczytu prezydenckiego
Clinton Jelcyn w Moskwie, w maju 1995 roku, ten pierwszy przekonywa o potrzebie rozszerzenia Sojuszu Pnocnoatlantyckiego o wszystkie pastwa Grupy
Wyszehradzkiej30, mimo e byy ju pierwsze sygnay wiadczce o konfrontacyjnym sposobie uprawiania polityki przez rzd premiera Meiara (dugiej nocy
parlamentarnej i dmarche UE).
Wydaje si, e punktem zwrotnym we wzajemnych relacjach Zachodu ze Sowacj byo uprowadzenie syna prezydenta Kova i dziaania wadz sowackich
zmierzajce do ukrycia prawdziwych sprawcw. Wydarzenia z sierpnia 1995 roku
byy bezporedni przyczyn zoenia na rce premiera Meiara wspomnianego
drugiego dmarche UE, w ktrym wyraono obawy co do stanu demokracji na
Sowacji i podkrelono konieczno wypenienia wszelkich kryteriw kopenha27
Za M. Leko, op.cit., s. 39.

Za ibidem, s. 34.
29
Na mitingu HZDS w padzierniku 1995 r. premier z caym przekonaniem mwi, e Sowacja zostanie przyjta do UE, bo Europa Sowacj potrzebuje, ibidem, s. 38.
30
S. Erlanger, Summit in Moscow: the overview; Clinton and Yeltsin Find Way To Ease
Strains at Least a Bit, The New York Times, 11.05.1995, archiwum internetowe.
28
264
skich wobec kandydatw do UE31. Okolicznoci uprowadzenia modego Kova

stay si te gwnym tematem mediw zagranicznych opisujcych sytuacj polityczn na Sowacji, praktycznie wszystkie najwaniejsze gazety zagraniczne
w 1995 roku wyraay obawy odnonie przestrzegania demokratycznych regu
gry przez rzd w Bratysawie. Co ciekawe, jedynie w prasie rosyjskiej nie pojawiy si adne komentarze do tej sprawy32. Wyranie z t chwil Zachd przesta
stosowa jakkolwiek taryf ulgowa wobec Sowacji. 16 listopada 1995 roku Parlament Europejski przegosowa rezolucj, w ktrej skrytykowa rzdzc Sowacj koalicj, uznajc, e jej dziaania godz w prawa czowieka i zasady pastwa
demokratycznego. Premier Meiar nie pozosta europosom duny, porwnujc
ich dziaania do polityki Hitlera, ktry najpierw wysya noty, a potem czogi33.
Twarde stanowisko UE powtrzy Hans van den Broek, ktry na pocztku
lutego 1996 roku, podczas swojej wizyty w Bratysawie, owiadczy, i Sowacja
ma 18 miesicy na spenienie kryteriw kopenhaskich, wyrazi przy tym swoj
wiar, e Sowacy speni wszystkie kryteria i bd w pierwszej grupie nowych
czonkw Unii.
Trudno okreli, czy ju pod koniec 1995 roku rzdzcy Sowacj wiadomie
podjli decyzj o zmianie kierunku w polityce zagranicznej, czy te by to rezultat perfekcyjnie przeprowadzonej akcji dyplomacji rosyjskiej. Faktem jest, e
rwnolegle do drugiego dmarche wystosowanego przez UE wobec Bratysawy
nastpia intensykacja kontaktw sowackorosyjskich. Rzd sowacki majc
wiadomo, i bez zmiany dotychczasowego stylu uprawiania polityki nie ma
szans na integracj z instytucjami zachodnimi wybra trwanie przy wadzy za
wszelk cen, nawet za cen odrzucenie perspektywy integracji z Europ. Co
wicej, rozpocz akcj polityczn, ktra miaa przekona spoeczestwo, e Sowacji nie jest potrzebna integracja, ani zachodni model transformacji ekonomicznej34.
Swoistym wstpem do rosyjskiej ofensywy dyplomatycznej bya wizyta premiera Czernomyrdina w Bratysawie w lutym 1995 roku, w czasie ktrej podpisano wiele umw dwustronnych, a jedna z nich dotyczya uywania rosyjskich
systemw kryptogracznych przez armi sowack35. Przy podpisywaniu umowy o wsppracy wojskowej wyranie uwidoczni si cel rosyjskiej polityki zagranicznej za korzystne uznaa ona przekazywanie stronie sowackiej swojej
31
G. Mesenikov, Domestic political development and the politicalscene in the Slovak Republik, [w:] M. Btora, P. Hunk (red.), Global report on Slovakia. Comprehensive Analyses
from 1995 and Trends from 1996, Bratislava 1997, s. 19.
32
Ciekawe studium porwnawcze, w tym tematy przedstawiane w prasie rosyjskiej, zostao
przygotowane przez grup autorw I. Radiov, O. Gyarfov i M. Wlachowsk, Obsahov analza vybranej zahraninej tlae o dian na Slovensku v 1995, Bratislava 1997, s. 41 i n.
33
[PAP, Reuter, mat], Postepujecie jak Hitler, Gazeta Wyborcza, 1819.11.1995, s. 7.
34
A. Duleba, Sytuacja Republiki Sowackiej, s. 42.
35
A. Grajewski, Polityka Rosji, s. 14.
265
techniki wojskowej w ramach spaty rosyjskiego zaduenia. W ten sposb do

armii sowackiej, poza maszynami szyfrowymi, tray take samoloty MIG-29,
przeciwlotniczy system rakietowy S-300 czy migowce bojowe. Warto zaznaczy, e do 1998 r. a 70% urzdze przekazanych przez Rosj w ramach spaty
zaduenia dotyczyo techniki wojskowej36. Do wzajemnych rozlicze wybrano
bez publicznego przetargu bank Devin, ktry w opinii opozycji by nieformalnie podporzdkowany rosyjskim grupom biznesowym za cichym przyzwoleniem
wadz sowackich37.
W ten nowy klimat polityczny wpisaa si wizyta premiera Meiara w Moskwie w padzierniku 1995 roku, ktr poprzedzia propozycja wicepremiera
Siergieja Kozlka (obecnego europosa z ramienia HZDS) podpisania unii celnej
midzy Sowacj a Rosj. W czasie wizyty podpisano kilka umw midzyrzdowych i midzyresortowych. Najwaniejsza z nich dotyczya pomocy rosyjskiej
w dokoczeniu budowy reaktora w elektrowni atomowej w Mochowcach. Premiera Meiara przyjmowano w Moskwie wyjtkowo ciepo, czego wyrazem bya
opinia ambasadora Rosji w Bratysawie Siergieja Jastrzembskiego, wskazujc
premiera Sowacji za przykad innym liderom Europy rodkowej, jak powinno
si budowa dobre relacje z Moskw38. Inni liderzy koalicji rzdzcej, J. Slota
(SNS) i J. Luptk (ZRS), w wywiadach dla rosyjskiej agencji prasowej Intern-Tass podkrelali, e Sowacja nie jest zainteresowana wchodzeniem do adnych
blokw wojskowych, lecz pragnie zachowa neutralno. Premier, podczas pobytu w Moskwie, oznajmi dziennikarzom, e integracja z NATO jest w expos jego
rzdu i na razie tego punktu nie zmieniamy [wyrnienie P.B.], doda
jednak, i w jego opinii NATO powinno przeksztaci si w oglnoeuropejsk organizacj bezpieczestwa39.
W nastpnych miesicach, kiedy z rnych stron dochodziy na Sowacj sygnay negatywnie oceniajce polityk wewntrzn40, Rosjanie na kadym kroku
podkrelali swoje zrozumienie dla polityki wadz sowackich. S. Jestrzembski
w wywiadzie dla Izwiestii w kwietniu 1996 r. deklarowa nawet gotowo wadz
rosyjskich udzielenia Sowacji poparcia i pomocy, wzi te w obron rzd Meiara, okrelajc polityk pastw zachodnich nowym bolszewizmem, ktry prbuje narzuci modemu pastwu swoje standardy, Sowacja za bdc pastwem
36
A. Duleba, K. Hirman, Rusko na konci Jecinover ery. Zahranin a vntorn politika,
rozirovanie NATO a zujmy Slovenska, Bratislava 1999, s. 233.
37
Szerzej A. Grajewski, Tarcza i miecz. Rosyjskie suby specjalne 19911998, Warszawa
1998, s. 297 i n.
38
M. Wlachowsk, Foreign Policy, [w:] Global report on Slovakia. Comprehensive Analyses, s. 44.
39
Za A. Duleba, Sytuacja Republiki Sowackiej, s. 42.
40
W marcu 1996 roku w raporcie sekretarza stanu USA zaznaczano, e z niepokojem obserwuje si odchodzenie od standardw demokratycznych na Sowacji, miesic pniej w Time
ukaza si artyku analityczny, ktrego autor konkludowa, i Sowacja nie ma szansy na integracj
z NATO i UE, jeli nie zmieni swojej polityki.
266
suwerennym, w ocenie ambasadora nie robi nic niedemokratycznego, postpuje

tylko inaczej41. Ta gotowo poparcia i pomocy dla innej sowackiej demokracji nie bya bezinteresowna. Rosjanie nie tylko otrzymali zgod na spat swojego zaduenia wobec Bratysawy w drodze dostaw uzbrojenia i techniki wojskowej (co NATO krytykowao jako krok utrudniajcy integracj z sojuszem), lecz
take uzyskali kontrol nad bankiem, ktry zarzdza dugiem rosyjskim oraz
powikszyli uzalenianie Sowacji od rosyjskich dostaw surowcw energetycznych. W 1995 roku ponad 96% gazu ziemnego pochodzio z Rosji, a najwiksza
raneria sowacka Sloftnaft w 100% bya uzaleniona od rosyjskiej ropy. Sowacja podpisujc umow z Moskw o wsplnej budowie reaktorw w elektrowni
w Mochowcach, zobowizaa si kupowa rosyjskie paliwo jdrowe, co w opinii
ekspertw w dziedzinie energetyki jdrowej uzalenio Bratysaw w peni od
Rosji42. Ostateczny rachunek w przemyle energetycznym zosta wystawiony
przez Rosj w kwietniu 1997 roku, kiedy w czasie wizyty premiera Czernomyrdina w Bratysawie pod presj rosyjsk podpisano umow o utworzeniu przez
sowack rm gazow SPP i Gazprom nowej spki Slorusgaz (po 50% udziaw), ktrej zadaniem byo zarzdzanie infrastruktur przesyow gazu ziemnego
przez terytorium Sowacji43. W efekcie Rosja, nie inwestujc bezporednio adnych rodkw, zachowaa dominujc pozycj w strategicznych sektorach gospodarki sowackiej.
Pastwa zachodnie podjy jeszcze pod koniec 1996 roku ostatni prb przekonania rzdu sowackiego, e zaproszenie Bratysawy do NATO i UE nie bdzie bezwarunkowe. W listopadzie przypomnia o tym ambasador amerykaski
na Sowacji R. Johnson, ktry przy okazji uroczystego otwarcia preszowskiego
oddziau Sowackiego Stowarzyszenia na rzecz Polityki Zagranicznej (Slovensk spolonos pre zahranin polityku, SFPA) podkrela, e NATO nie ustpi
w swoich oczekiwaniach wobec pastw kandydujcych, i te wypeni wszystkie
warunki, w tym dotyczce respektowania demokratycznych zasad w polityce.
Premier Meiar ze szczeroci owiadczy, e nie widzi potrzeby, by komentowa wypowiedzi jakiego ambasadora, ktrych na Sowacji jest ilu, a z Moskwy
popyny sowa oburzenia, e Amerykanie prbuj otwarcie ingerowa w wewntrzne sprawy suwerennego pastwa (ich autorem by wwczas ju byy ambasador Jastrzembski w nowej roli rzecznika prezydenta Jelcyna)44.
Odpowiedzi czci elit politycznych, z ministrem obrony J. Sitkiem (SNS)
na czele, byo postawienie stronie rosyjskiej pytania (w listopadzie 1996 roku
w czasie wizyty w Moskwie), czy byaby gotowa udzieli gwarancji bezpieczestwa, gdyby Bratysawa zrezygnowaa ze stara o czonkostwo w NATO i ogosia
neutralno. Jak wiadomo, tego rodzaju gwarancje Rosja bya gotowa udzieli
41
42
43
44
A. Duleba, Sytuacja Republiki Sowackiej, s. 43.

Idem, Slep pragmatizmus slovenskej vchodnej polityky, s. 22.
A. Duleba, K. Hirman, op.cit., s. 209.
M. Leko, op.cit., s. 56 i n.
267
Sowacji i pastwom batyckim pod warunkiem ich rezygnacji z ubiegania si

o czonkostwo w sojuszu45. Od tego momentu kwestia ewentualnej neutralnoci
Sowacji zacza by tematem debaty publicznej, przedstawiciele wadzy podkrelali pozytywne strony neutralnoci, dajc za przykad Szwajcari, Austri i Finlandi. Stanowisko to spotkao si z bardzo ostr krytyk ze strony opozycji i ekspertw, ktrzy zaznaczali, e nie mona porwna sytuacji Sowacji w 1997 r.
z sytuacj Finlandii lub Austrii po II wojnie wiatowej. Dla Austrii i Finlandii
ogoszenie neutralnoci byo jedynym sposobem, by pozosta w krgu pastw
zachodnich, podczas gdy dla Sowacji ogoszenie neutralnoci oznaczaoby co
cakiem odwrotnego46.
W tej sytuacji, w czasie midzynarodowej konferencji o relacjach midzy
Uni Europejsk a Stanami Zjednoczonymi, ktra w lutym 1997 roku odbya si
w Brukseli, podczas dyskusji o przyszoci sojuszu pierwszy raz Sowacja nie zostaa wymieniona jako kandydat do czonkostwa. Amerykaski senator T. Lantos
owiadczy wprost, e dopki na czele pastwa bdzie sta premier Meiar czonkostwo Sowacji w NATO nie bdzie rozwaane, gdy nie ma tam demokracji47.
Ostateczne decyzje zapady 8 lipca 1997 roku na Szczycie NATO w Madrycie,
podczas ktrego zaproszono do sojuszu Polsk, Wgry i Czechy. Wedug sw
premiera Meiara, decyzja podjta w Madrycie nie bya adn tragedi. e tak
to Meiar rzeczywicie odbiera, potwierdzay obserwacje sowackich dziennikarzy, ktrzy widzieli zadowolonego premiera przez cay czas trwania szczytu
i porwnywali jego zachowanie z nieukrywanym rozczarowaniem przedstawicieli delegacji rumuskiej czy soweskiej48. Dla SNS i ZRS byo to zwycistwo
ich idei neutralnoci Sowacji. Jedynie prezydent M. Kov wyrazi al z powodu
madryckich decyzji, oskary rzdzc koalicj o doprowadzenie Sowacji do izolacji midzynarodowej i niewypenienie zapowiedzi przedstawionych w expos,
wysa te depesze gratulacyjne do zaproszonych do NATO ssiadw49.
Potwierdzeniem negatywnej oceny wystawianej Sowacji przez spoeczno
midzynarodow byo odrzucenie jej kandydatury do Unii Europejskiej przez
Komisj Europejsk, co znowu zostao przyjte ze stoickim spokojem przez rzd
sowacki. Decyzja o rozpoczciu negocjacji z Czechami, Polsk, Wgrami, Soweni, Estoni i Cyprem zostaa potwierdzona na szczycie Rady Europejskiej
w Luksemburgu w grudniu 1997 roku. Sowacja zostaa wczona do drugiej grupy pastw ubiegajcych si o czonkostwo, w stosunku do ktrych nie podjto
45
A. Duleba, T. Zlek, Rusk zahranin politika, Stredna europa a rozirovanie NATO,
[w:] Slovensko v edej zne?, s. 192.
46
J. Jeko, Fakty a ilzie o neutralite, Bratislava 1997, s. 11.
47
48
J. Alner, Slovensko po Madride: diskusie o NATO v Slovenskch dennkoh, [w:] Slovensko
v edej zne?, s. 123.
49
Depesza TASR, Kovac NATO Members do not accept coalition policy, z dn. 9.7.1997,
serwis Factiva.com, Document tasr000020011004dt7900566.
268
ostatecznych decyzji, razem z Litw, otw, Bugari i Rumuni. Wypadnicie

z pierwszej grupy pastw ubiegajcych si o czonkostwo w instytucjach euroatlantyckich w ocenie badaczy byo spowodowane przede wszystkim brakiem
determinacji i chci ze strony sowackich elit rzdowych. W czasie szczytu luksemburskiego sowacka delegacja naocznie si przekonaa, e z perspektywy Unii
jest maym pastwem przysparzajcym wielkie problemy50.
Nie dziwi w tym kontekcie sowa prezydenta Jelcyna, wypowiedziane w czasie wizyty premiera Meiara w Moskwie, w par miesicy przed kolejnymi wyborami parlamentarnymi w maju 1998 roku. Przywdca Rosji z pen szczeroci
owiadczy: chcemy, bardzo, bardzo chcemy bycie wygrali wybory [] uznajemy Was za gwaranta dobrych sowacko-rosyjskich relacji51.
3. Sowacja na drodze do struktur UE i NATO

Rezultat wyborw parlamentarnych na Sowacji we wrzeniu 1998 roku nie
by po myli prezydenta Jelcyna. W miejsce kolejnego gabinetu Meiara, zosta
utworzony rzd Mikulaa Dzurindy, ktry 11 listopada 1998 roku zaprezentowa
na forum parlamentu expos. Na wstpie zaznaczy, e jest to program odnowy narodowej rozumianej jako odbudowa demokratycznych instytucji w demokratycznym pastwie, ktra ostatecznie doprowadzi do modernizacji instytucji
pastwowych i gospodarki oraz do wyjcia Sowacji z izolacji midzynarodowej.
Nowy rzd postawi sobie take za zadanie uzyskanie przez Sowacj czonkostwa
w OECD, UE i NATO.52
Jeszcze przed debat parlamentarn nad zaprzysieniem rzdu, desygnowany na premiera Dzurinda rozpocz dziaania na arenie midzynarodowej, prbujc przeama izolacj polityczn Sowacji. Ju 4 listopada uda si z nieocjaln
wizyt do Brukseli, gdzie rozpocz zabiegi, by Komisja Europejska uwzgldnia
now sytuacj polityczn na Sowacji w czasie planowanego na grudzie 1998
roku szczytu UE w Wiedniu i stworzya perspektyw rozpoczcia negocjacji
czonkowskich53. Z pierwsz ocjaln wizyt zagraniczn, w dzie po otrzymaniu wotum zaufania, uda si do Warszawy, gdzie podczas rozmw z premierem
Buzkiem i prezydentem Kwaniewskim podkrela, e to wanie Polska jest si
50
M. Wlachovsk, J. Maruiak, Hlavne trendy v zahraninej politike, [w:] M. Btora,
M. Ivantyyn (red.), Slovensko 1997. Shrnn sprav o stave spolonosti a trendoch na rok 1998,
51
A. Duleba, K. Hirman, op.cit., s. 170.
52
Uznesenie vldy Slovenskej republiki k nvrhu Programovho vyhlsenia vldy Slovenskej republiky, druk parlamentarny, slo materilu: 3370/1998, http://www.nrsr.sk/dk/Documents.aspx?MasterID=162069.
53
J. Bielecki, Kogo zabierze pocig do Unii, Rzeczpospolita, 2.11.1998 r., archiwum internetowe.
269
napdow procesu integracyjnego w Europie rodkowej54. Wraz z wczeniejszymi deklaracjami prezydenta Havla, ktry zaproponowa zorganizowanie szczytu
prezydentw i premierw Grupy Wyszehradzkiej w Bratysawie na wiosn 1999
roku, stwarzao to nowemu sowackiemu rzdowi szans na bardziej intensywn
ni dotd wspprac z najbliszymi ssiadami i uzyskanie z ich strony wsparcia
dyplomatycznego na arenie europejskiej. Efektem tej ofensywy dyplomatycznej
byo przyjcie na pocztku grudnia przez Parlament Europejski rezolucji wzywajcej przywdcw Unii do rozpoczcia negocjacji czonkowskich ze Sowacj
w pierwszej poowie 1999 roku55.
To wanie dokonania w polityce zagranicznej mona z ca odpowiedzialnoci uzna za najwikszy sukces rzdu premiera Dzurindy. W przeciwiestwie do
reform wewntrznych, w kwestiach midzynarodowych istnia peen konsensus
wszystkich si politycznych, a dziaania rzdu w tym zakresie cieszyy si poparciem ze strony prezydenta Rudolfa Schustera (wybranego na urzd w maju 1999
roku). Z chwil zaprzysienia nowego rzdu w 1998 roku premier Dzurinda
i minister spraw zagranicznych Eduard Kukan podjli szereg dziaa majcych
na celu nadgonienie straconego czasu w procesie integracyjnym z UE i NATO
wobec zaawansowania procesw negocjacyjnych w pastwach ssiednich. Przedstawiciele nowego rzdu nie tylko odbyli wiele podry zagranicznych, ale zdecydowali si take na wymian personelu dyplomatycznego kierujcego najwaniejszymi placwkami zagranicznymi56. Tak symboliczn zmian byo objcie
placwki w Waszyngtonie przez nowego ambasadora Martina Btor, jednego
z historycznych liderw VPN, ktry publicznie mwi o swoich ydowskich korzeniach. Podczas pierwszego przyjcia wydawanego dla goci amerykaskich
zaznacza, e jego przyjazd do Stanw Zjednoczonych w ocjalnym charakterze
jest najlepszym dowodem na now twarz Sowacji, twarz pastwa demokratycznego, ktre poegnao si nie tylko z komunizmem, ale take z populistycznym nacjonalizmem57. T inn twarz Sowacji dostrzegli te najblisi ssiedzi.
W poowie padziernika 1998 roku pierwsze deklaracje wsppracy zostay zoone stronie sowackiej przez uczestnikw szczytu prezydentw Europy rodkowej w Wiedniu, ponadto strona wgierska z duym uznaniem wypowiadaa si
o fakcie zaproszenie partii mniejszoci wgierskiej SMK do wsptworzenia
rzdu58.
54
[MONTY, MAT], Krzeso dla Sowacji, Gazeta Wyborcza, 13.11.1998 r., archiwum internetowe.
55
EP iada rchle zaatie rozhovorov so SR, SME, 4.12.1998 r., archiwum internetowe.
56
J. Maruiak, Ministerstvo zahraninch vec SR, [w:] M. Kollr, G. Mesenikov (red.),
Predsavzatia a skutonos. Hodnotenie plenia programovho vyhlsenia vldy Mikula Dzurindu, Bratislava 2002, s. 37.
57
Za M. Btora, Odklnanie. Text z rokov 19672004, Bratislava 2004, s. 390.
58
J. Maruiak, Hlavn trendy v zahraninej politike SR, [w:] G. Mesenikov, M. Ivantyyn
(red.), Slovensko 19981999. Shrnn sprva o stave spolonosti, Bratislava 1999, s. 291 i nn.
270
Efektem tych stara bya decyzja przywdcw pastw Unii Europejskiej, podjta na szczycie w Helsinkach w grudniu 1999 roku, o rozszerzeniu do dwunastu
pastw zaproszonych do negocjacji czonkowskich. W tej grupie znalaza si te
Sowacja, ktr wczeniej w padzierniku 1999 roku pozytywnie zaopiniowaa
Komisja Europejska. Dla Sowakw by to pierwszy namacalny dowd na skuteczno przyjtej strategii powrotu do gwnego nurtu procesu integracyjnego. Ocjalne negocjacje rozpoczto w poowie 2000 roku. Otwierajc pierwsze
rozdziay negocjacyjne, gwnym sowackim negocjatorem zosta wiceminister
spraw zagranicznych, polityk KDH, Jn Fige. Ju po paru miesicach (w czerwcu 2000 roku) Sowacja zamkna negocjacje w szeciu tematach, m.in.: we
wsplnotowej polityce zagranicznej i obronnej, maych i rednich przedsibiorstwach, w szkolnictwie, nauce, statystyce59.
Nie mniej intensywne dziaa zostay podjte w kierunku uzyskania zaproszenia do NATO. Ju w styczniu 1999 roku, w czasie wizyty ministra Kukana w Stanach Zjednoczonych M. Albright podkrelaa, e jej obawy sprzed paru miesicy,
i Sowacja pozostanie czarn dziur na mapie Europy, szybko zostay rozwiane60. Rzd w marcu 1999 roku podj decyzj o zezwoleniu na przelot nad terytorium Sowacji samolotw NATO w zwizku z operacj w Jugosawii, a w czerwcu
zosta przyjty specjalny program rzdowy przygotowujcy Sowacj do wejcia
do sojuszu. Dziaania te zakoczyy si otrzymaniem przez Sowacj zaproszenia do negocjacji czonkowskich na Szczycie NATO w Pradze w listopadzie 2002
roku. Dla premiera Dzurindy by to dzie, ktry wzmg wiar w to, e Sowacja
kroczy dobr drog61.
Kolejnym pozytywnym sygnaem dla Sowacji byo uzyskanie zaproszenia do
OECD w lipcu 2000 roku. Dla Sowakw byo to niemal symboliczne wydarzenie,
gdy pierwsze zaproszenie do rozmw o czonkostwie w OECD Bratysawa otrzymaa wraz z Polsk, Czechami i Wgrami jeszcze w czerwcu 1994 roku. Na efekty
tych dziaa nie trzeba byo dugo czeka. We wszystkich rankingach publikowanych przez najwiksze rmy doradcze Sowacja zacza pi si w gr62.
Polityka zagraniczna po raz pierwszy pojawia si jako temat kampanii wyborczej przed wyborami w 2002 roku. Dla bdcego wwczas w opozycji Roberta Fico
i jego partii SMER jednym z hase kampanii byo: Do Unii Europejskiej tak, ale
nie z goymi tykami (tekst towarzyszy zdjciu nagich poladkw dzieci), a caa
59
V. Bilk, M. Bruncko, I. Samson, Integrcia SR do E, NATO a OECD, [w:] M. Kollr,
G. Mesenikov (red.), Slovensko 2000. Shrnn sprva o stave spolonosti, Bratislava 2000,
s. 341 i nn.
60
Ibidem, s. 348.
61
Za: M. Kostoln, M. Fri, NATO nas pozvalo medzi elitu, SME z dn. 22.11.2002, archiwum internetowe.
62
Wicej M. Kokoby, K. Morvay, P. Paitn, Celkov ekonomick vvoj, [w:] M. Kollr,
G. Mesenikov (red.), Slovensko 2001 Shrnn sprva o stave spolonosti, Bratislava 2001,
s. 410 i nn.
271
kampania zachcaa do gosowania na R. Fico nowego premiera przyszego rzdu63. Na parti proeuropejsk kreowaa si SDK (partia utworzona przez premiera Dzurind), ktrej gwnym hasem wyborczym byo: Do NATO i UE tylko
krok lub plakat z podpisem ministra Kukana: Nasza przyszo w Europie64.
Proeuropejski charakter miaa te kampania KDH, w ktrej podkrelano znaczenie chrzecijaskich demokratw dla zachowania wartoci chrzecijaskich w ramach procesu integracyjnego, a liderw ruchu ukazywano jako tych, ktrzy potra wprowadzi Sowacj do rodziny stabilnych pastwa zachodniej Europy65.
Ponowne zwycistwo premiera Dzurindy zostao z uznaniem przyjte przez
opini midzynarodow. Premier w expos podkrela, i podejmie wszelkie
moliwe kroki, by uatwi rozwj przedsibiorczoci, stworzy mechanizmy dla
dugookresowego wzrostu gospodarczego, m.in. poprzez przycignicie inwestycji zagranicznych oraz dopuszczenie inwestorw zagranicznych do konkursw
prywatyzacyjnych, znalazo si te stwierdzenie mwice o planach przyjcia
europejskiej waluty ju w 2006 roku. Integracja z UE i NATO byy w expos mocno akcentowane, premier wskazywa na fakt, i decyzje s praktycznie
podjte, a proces integracji stanowi wietn okazj do realizacji programu dostosowawczego dla skutecznego wykorzystywania mechanizmw nansowych
Unii, a w przypadku wchodzenia do NATO dla unowoczenienia sowackich si
zbrojnych. Warty zauwaenia jest fakt, i premier, przedstawiajc cele polityki
zagranicznej, podkrela konieczno aktywnej wsppracy z najbliszymi ssiadami skupionymi w Grupie Wyszehradzkiej, jak i z Ukrain oraz Austri, nie
wspomnia jednak ani razu o Rosji w swoim wystpieniu66.
Ocjalne zaproszenie do Unii Sowacja otrzymaa podczas szczytu Rady Europejskiej w Wenecji, w grudniu 2002 roku. Tym samym rzd sowacki dopi
swojego celu, by nadgoni stracony czas wobec Polski, Czech i Wgier, i uzyska
czonkostwo w tym samym momencie. Na pocztku kwietnia 2003 roku Parlament Europejski zdecydowan wikszoci zatwierdzi decyzj Komisji o rozszerzeniu UE o dziesi nowych pastw, a uroczyste podpisanie traktatu akcesyjnego nastpio w Atenach w kwietniu 2003 roku. Ze strony sowackiej podpis pod
dokumentem zoyli prezydent Schuster i premier Dzurinda. Prezydent podczas
konferencji prasowej wyrazi swoje nadzieje, e to wydarzenie bdzie pocztkiem
procesu zjednoczenia Europy, ktra powinna obj terytorium od Atlantyku a
po Wadywostok67.
63
Z. Wienk, J. Majchrk, Volebn kampa, [w:] G. Mesenikov, O. Gyrfov, M. Kollr,
Slovensk voby 02: vsledky, dsledky, svislosti, Bratislava 2003, s. 168 i n.
64
Ibidem, s. 166.
65
Ibidem, s. 171 i n.
66
Programov vyhlsenie vldy Slovenskej republiky a iados vldy o vyslovenie dvery,
http://www.nrsr.sk/nrdk/Documents.aspx?MasterID=135520.
67
[red.], Schuster chce rozri Eurpu po Vladivostok, SME z dn. 14.04.2003, archiwum
internetowe.
272
W referendum akcesyjnym do UE (1617 maja 2003 roku) ponad 92% obywateli wypowiedziao si za ratykacj traktatu, zaskoczeniem bya tylko niska
frekwencja (52% uprawnionych wzio udzia w gosowaniu). Mogo to by spowodowane m.in. faktem, e dla duej czci opinii spoecznej kwestia wejcia do
Unii bya spraw przesdzon, co z jednej strony wpyno demobilizujco na
zwolennikw integracji, z drugiej dla przeciwnikw wejcia Sowacji do UE, dla
ktrych udzia w referendum by aktem bezsensownym68.
Nie mniejsze emocje towarzyszyy procesowi integracji Sowacji z NATO.
Ocjalne zaproszenie do Sojuszu Sowacja otrzymaa w listopadzie 2002 roku,
w czasie szczytu NATO pierwszy raz zorganizowanego w byym pastwie komunistycznym w Pradze. By to wynik szeregu dziaa rzdu sowackiego od
powoania wsplnej polsko-czesko-sowackiej jednostki wojskowej stacjonujcej
w Topolczanach, po aktywne wczenie si w prace tzw. grupy wileskiej V10,
zrzeszajcej pastwa Europy rodkowej zainteresowane czonkostwem w NATO,
ktre nie znalazy si w pierwszej grupie pastw przyjtych do Sojuszu69. Sowacy zaangaowali si ponadto w amerykaskie operacje w Iraku i Afganistanie,
ukazujc swoj pen gotowo do wspdziaania z innymi czonkami NATO, co
zostao dostrzeone i pozytywnie ocenione przez administracj amerykask70.
Rada Narodowa 10 kwietnia 2003 roku zdecydowan wikszoci ratykowaa dokument akcesyjny: za wejciem do NATO gosowao 124 posw, 11 byo
przeciw (posowie komunistycznej partii Sowacji KSS i jeden pose SMER-u
Bohumil Hanzel)71. Za czonkostwem w Sojuszu gosowali take liderzy partii
opozycyjnych Meiar i Fico. Ten drugi zaznaczy jednak swoj rezerw wobec
Stanw Zjednoczonych stwierdzeniem, e trzeba sobie zda spraw, i wszystkie
najwiksze inwestycje przychodz nie zza oceanu, ale z Europy Zachodniej72.
Ostatecznie przekazanie ratykowanego dokumentu akcesyjnego miao miejsce
w Waszyngtonie 29 marca 2004 roku, a w czasie uroczystoci prezydent Bush
przywita nowych czonkw wielkiego sojuszu, ktrzy niedawno jeszcze byli zakadnikami imperium radzieckiego73. Lider SMER-u R. Fico nie omieszka zakci witecznej atmosfery wok tego wydarzenia i w wypowiedzi dla sowackiej
agencji prasowej TASR podkrela, i w jego ocenie NATO nie ma perspektyw
68
Za G. Mesenikov, Vntornopolitick vvoj a systm politickch strn, [w:] G. Mesenikov, M. Kollr (red.), Slovensko 2003. Srnn sprav o stave spolonosti, Bratislava 2003,
s. 55.
69
Szerzej M. Korba, M. astn, Vonkajia bezpenos, obrana a integrcia SR zdo NATO,
[w:] Slovensko 2003, s. 55.
70
S. Woehrel, J. Kim, C. Ek, NATO Applicant States: A Status Report. Report for Congres,
25.04.2003, s. 30 i nn.
71
I. Stupan, NATO v parlamente drvivo zvazilo, SME z dn. 11.04.2003, archiwum internetowe.
72
[sp], Vroky poslancov o lenstve v NATO, SME z dn. 11.04.2003, archiwum internetowe.
73
Za P. Ukielski, Sowacja, Europa rodkowo-Wschodnia 2004. Rocznik XIV, s. 253.
273
przed sob, gdy wewntrz Sojuszu s zbyt due rnice stanowisk, a ponadto
uzyskane czonkostwo nie bdzie miao adnego wpywu na popraw sytuacji
ekonomicznej, czy przycignicie zagranicznych inwestorw74.
4. Polityka zagraniczna Sowacji

w latach 20062008/2009
Wypowied lidera SMER-u mona byo uzna za zapowied zmiany gwnych
kierunkw polityki zagranicznej, ktr Robert Fico moe realizowa po wygranych wyborach w 2006 roku i utworzeniu koalicji wraz z HZDS i SNS. Ju samo
podpisanie umowy koalicyjnej z dwoma partiami uznawanymi za skrajne nie
obeszo si bez echa w prasie zagranicznej. Zawsze zainteresowana sytuacj na
Sowacji prasa wgierska nowy ukad polityczny okrelia wielce wymownym hasem: katasztrfakoalci75. Czeskie media zamieciy wypowied lidera socjalistw Jiego Paroubka, ktry oceni decyzj sowackiego partnera za najgorsz
z moliwych76. 6 lipca The Economist w artykule redakcyjnym zwraca uwag
na wydarzenia na Sowacji, podkrelajc i nie ma pewnoci, w jakim kierunku
bdzie podaa nowa koalicja na czele z lewicowym populist i czy nie podejmie
krokw niweczcych dotychczasowe reformy77. Swoje zaniepokojenie rozwojem
sytuacji na Sowacji wyrazili te europejscy socjalici. Wiceprzewodniczcy frakcji socjalistycznej w Parlamencie Europejskim Johannes Swoboda owiadczy, i s zaskoczeni, jeli nie zszokowani udziaem dwch partii skrajnych
w nowym rzdzie, partnerw SMER-u porwna za do austriackiej Partii Wolnoci Jeorga Heidera i zaznaczy, i takie partie w rzdzeniu ciko pogodzi
z zasadami demokratycznymi, do czego s przywizani socjalici. W tej samej
depeszy rzeczniczka prasowa Komisji Europejskiej Amelia Torres owiadczya, i
Komisja nie komentuje wewntrznych wydarze w pastwach czonkowskich78.
W dziedzinie polityki zagranicznej Fico podkrela, i celem jego rzdu bdzie
uczestniczenie w procesie dalszej integracji UE, ratykacja traktatu lizboskiego,
pogbienie wsppracy z najbliszymi ssiadami, rozstrzygniecie sporw wok
budowy tamy Gabkovo-Nagymaros. Premier stara si w swoim wystpieniu
74
Depesza TASR, SMER NATO Is Not Prospective, z dn. 29.03.2004, serwis Factiva.com,
Document TASR000020040330e03t0000c.
75
Za P. Schutz, Katasztrfakoalci, SME z dn. 03.07.2008, archiwum internetowe.
76
V. Buchert, Slovensk pakty s bly, Mlada fronta Dnes, 30.06.2006, archiwum internetowe.
77
[ecn], Folk-dance in suits Slovak and Czechs, The Economist z dn. 08.07.2006, serwis
Factiva.com, Document EC00000020060706e2780000s.
78
Depesza BBC Minitoring European, EP party worried by Slovak election winner inviting nationalists to government, z dn. 29.06.2006, serwis Factiva.com, Document BBCEUP0020060629e26t003xq.
274
uspokoi obawy inwestorw zagranicznych utrzymaniem podatku dochodowego

na poziomie 19%, cho zaznaczy, e jego rzd bdzie rozwaa wprowadzenie
obniki podatku VAT na wybrane produkty i wprowadzenie wyszej stawki podatku dochodowego dla milionerw. Wanym i nowym elementem w porwnaniu do poprzednich programw rzdowych, byo podkrelenie roli Rosji jako
wanego czynnika bezpieczestwa i dobrobytu caej UE. Fico rezerwowa sobie
rol promotora aktywizacji relacji na linii Rosja Unia Europejska79.
Rzdy koalicji SMER SNS HZDS spowodoway zaostrzanie relacji sowacko-wgierskich. Wstpem by wywiad, jakiego udzieli Jn Slota czeskiemu
dziennikowi Lidov Noviny. Wyrazi w nim swoje zdziwienie, e wszyscy za
granic traktuj parti mniejszoci wgierskiej SMK jako normaln parti
polityczn, kiedy jest to sia ekstremistyczna, gdy chce wypowiedzenia umowy
z Trianom, ktra wytyczya granic sowacko-wgiersk po I wojnie wiatowej.
Jednak to, co najbardziej zszokowao czytelnikw to owiadczenie, e SNS za cel
polityczny stawia sobie walk z mniejszoci wgiersk, ktra na terenach przez
ni zamieszkaych dyskryminuje Sowakw. Stwierdzi ponadto, e zazdroci
Czechom, i wygnali Niemcw na mocy Dekretw Benea.80 Wywiad z liderem
SNS ukaza si w przeddzie wizyty ministra spraw zagranicznych Sowacji Jna
Kubia w Austrii, podczas ktrej apelowa on do swoich europejskich kolegw
o danie szansy Slocie i Meiarowi.
Oburzeniem na sowa lidera wsprzdzcej partii zareagowao wgierskie
MSZ. Kinga Goncz minister spraw zagranicznych Wgier powiedziaa dziennikarzom, i jest zszokowana wypowiedzi lidera jednej z rzdzcych partii,
wyrazia te nadziej, e premier i rzd sowacki zdystansuj si od stanowiska
prezentowanego przez Slot.81 Postawa premiera bya dla wielu obserwatorw
zaskakujca, R. Fico owiadczy bowiem publicznie, e moe bra odpowiedzialno co najwyej za czonkw swojego gabinetu, a Slota adnym ministrem
nie jest. Po tej deklaracji min. Goncz przesaa ocjalne pismo na rce swojego sowackiego odpowiednika z prob o zajcie stanowiska rzdu sowackiego
w zwizku z wypowiedzi lidera SNS partii popierajcej gabinet Fico. Minister
Kubi w odpowiedzi zaznaczy, i rzd sowacki sprzeciwia si i bdzie si sprzeciwia jakimkolwiek wypowiedziom lub czynom kogokolwiek, kto moe narazi
na szwank dobre relacje midzy Sowacj a Wgrami82.
79
Tekst expos premiera za http://www.nrsr.sk/nrdk/Documents.aspx?MasterID=157679
[2.1.2009].
80
L. Palata, Rozhovory: Vyhnn Nmc vm zvidm, Lidov Noviny, 22.07.2008, archiwum internetowe.
81
P. Gorondi, Hungarian foreign minister shocked by Slovak politicians anti-Hungarian
comments, Depesza AP z dn. 24.07.2006, serwis Factiva.com Document APRS000020060724e27o001pf.
82
Government Condemns Statements Harming Relations with Hungary, Depesza agenckji
SITA z dn. 28.07.2006, serwis Factoiva.com Document SITA000020060728e27s00108.
275
To swoiste polityczne przyzwolenie doprowadzio do wzrostu napi i rnych incydentw o charakterze nacjonalistycznym. Zamalowywano dwujzyczne
nazwy miejscowoci na poudniu Sowacji, w odwecie oblano drzwi sowackiej
ambasady w Budapeszcie czerwon farb, a na sowackich stadionach pikarskich pojawiy si transparenty z antywgierskimi hasami. Pod koniec sierpnia
z apelem do politykw, by zajli bardziej zdecydowane stanowisko wystpili biskupi sowaccy oraz grupa sowackich i wgierskich intelektualistw83. W ocenie
obserwatorw, relacje sowacko-wgierskie w par miesicy po objciu rzdw
przez R. Fico byy gorsze ni si spodziewano z chwil utworzenia koalicji z nacjonalistami.
Napicia na linii Bratysawa Budapeszt nie s jedyn widoczn zmian
w polityce zagranicznej Sowacji. Zgodnie z zapowiedziami, z kampanii wyborczej rzd Fico wycofa sowacki kontyngent z Iraku w lutym 2007 roku, podkrelajc, e onierze sowaccy bd suy w misjach zagranicznych realizowanych
pod auspicjami ONZ lub NATO. By to pierwszy sygna korekty sowackiej polityki zagranicznej, innego spojrzenia na rol Bratysawy na arenie midzynarodowej. Potwierdzeniem zmiany bya wypowied ministra spraw zagranicznych
Kubia z marca 2007 roku, w ktrej zaznacza, e Sowacja bdzie si teraz bardziej orientowa na UE ni na Stany Zjednoczone, co uzna za najwiksz zmian
wobec polityki uprawianej przez poprzedni rzd Mikulaa Dzurindy.
Czci proeuropejskiej polityki Bratysawy bya decyzja rzdu o szybkiej
ratykacji traktatu lizboskiego. Ostatecznie traktat zosta ratykowany przez
sowack Rad Narodow w poowie kwietnia 2008 roku, za ratykacj gosowao 103 posw, piciu si wstrzymao. Rzd Fico kontynuowa dziaania zaplanowane przez poprzedni gabinet premiera Dzurindy na rzecz przyjcia euro
w styczniu 2009 roku. W ten sposb Sowacja (obok Sowenii) staa si jednym
z pierwszych krajw postkomunistycznych bdcych czci wsplnego obszaru
walutowego. Wszystkie te dziaania dobrze zilustrowa premier Fico w wypowiedzi dla Czeskiej Agencji Prasowej TK we wrzeniu 2007 roku. Wprost zarysowa, e celem jego polityki bdzie budowanie pastwa socjalnego, jakie istniej
w wielu miejscach UE, a nie kapitalizmu made in USA84.
Wypowied premiera poprzedzia wizyta w Chinach (podczas ktrej nie pado
ani jedno sowo w obronie praw czowieka) oraz w Libii. W innym wystpieniu
Fico skrytykowa Stany za dziaania w Iraku, by potem ostentacyjnie wzi udzia
w przyjciu wydawanym przez kubaskiego ambasadora w Bratysawie. Wszystkie te dziaania wpisyway si w nowy model uprawiania polityki zagranicznej,
ktra w opinii premiera nie jest walk o jakiekolwiek wartoci, ale gr interesw
i moliwoci nawizywania wsppracy gospodarczej. W Chinach dziennikarzom
83
A. M. Pdziwol, Na Sowacji bij Wgrw, Dziennik, 30.08.2006, s. 9.

Za G. Mesenikov, Vntropolitick vvoj a systm politickch strn, [w:] M. Kollr,
G. Mesenikov, M. Btora (red.), Slovensko 2007. Shrnn sprva o stave spolonosti, Bratislava
2008, s. 37.
84
276
wprost powiedzia, e rol politykw nie jest krzyczenie zza potu, ale wejcie do
samolotu i pojechanie tam, gdzie mona zrobi biznes85.
Swoj odmienno Sowacja zaznaczya w sprawie Kosowa. W przeciwiestwie do wikszoci pastw europejskich nie uznaa niepodlegoci Prisztiny,
cho wczeniej ustami ministra Kubia rzd popiera plan Athisaariego. Pomimo tych wczeniejszych deklaracji premier Fico odrzuci jakkolwiek dyskusj
o moliwoci uznania niepodlegoci Kosowa. Rnica stanowisk midzy czonkami rzdu w tak wanej kwestii nie bya jedynym tematem, przy okazji ktrego premier i minister spraw zagranicznych wyraali odmienne pogldy. Innym przykadem bya ocena projektu budowy elementw tarczy antyrakietowej
w Czechach i Polsce. Podczas gdy sowackie MSZ uznao projekt za cenn inicjatyw podnoszc bezpieczestwo Europy, premier Fico okrela to jako strategiczny bd i oskary Warszaw oraz Prag, e nie konsultoway si w tej kwestii
z najwikszymi pastwami europejskimi, w tym z Rosj86. Minister Kubi zoy
rezygnacj z urzdu w styczniu 2009 roku, nowym ministrem spraw zagranicznych zosta Miroslav Lajk (absolwent moskiewskiego instytutu spraw midzynarodowych), ktry przed objciem resortu by Wysokim Przedstawicielem UE
w Boni i Hercegowinie.
Sympatia wobec stanowiska rosyjskiego i popieranie postulatw rosyjskich
przy rnych okazjach staa si cech charakterystyczn dziaania premiera Fico
na arenie midzynarodowej. Wyranie wida, e gwnym celem Bratysawy jest
stworzenie jak najlepszego klimatu we wzajemnych relacjach, co miaoby umoliwi wynegocjowanie jak najlepszych warunkw wsppracy w sektorze energetycznym. To by gwny temat rozmw Fico w Moskwie w maju 2007 roku,
podczas ktrych premier Sowacji popiera rosyjskie stanowisko w sprawie Kosowa, tarczy antyrakietowej, rozwaa moliwo wybudowania szerokopasmowej trakcji kolejowej od granicy z Ukrain do Wiednia, a take udzia rosyjskich
rm w modernizacji sowackich elektrowni atomowych87. Kolejnym czytelnym
sygnaem bya nieobecno premiera na Szczycie NATO w Bukareszcie, w kwietniu 2008 roku i przyjmowanie ostatniego dnia szczytu wizyty premiera Zubkowa
w Bratysawie. Fico przeprasza rosyjskiego gocia i owiadczy, e si wstydzi za
sowackie media, ktre nie powiciy wizycie wystarczajcej uwagi88. Podobna sytuacja bya w przypadku oceny koniktu rosyjsko-gruziskiego w sierpniu
2008 roku, kiedy to niedwuznacznie Fico oskary Tibilisi o sprowokowanie koniktu, a wiceprzewodniczca koalicyjnej SNS zadaa postawienia prezydenta
Szakaszwilego przed midzynarodowym trybunaem karnym. Natomiast podczas
85
. Hudec, Fico v ne: Nebudem ni pudlk, SME, 08.02.2007, archiwum internetowe.

Za G. Mesenikov, Vntropolitick vvoj, s. 59.
87
Szerzej J. Maruiak i inni, Zahranin politika hlavn trendy, dvojstronn vsahy a regionlna spoluprca, [w:] Slovensko 2007, s. 296 i nn.
88
[vag, sita, tasr], Fico Rusom: Hanbm sa za mdi, SME z dn. 05.04.2008, archiwum
internetowe.
86
277
niedawnego koniktu gazowego midzy Rosj a Ukrain, w styczniu 2009 roku,

obwini Kijw o wstrzymanie dostaw gazu na Sowacj89.
Trafn puent nowej sowackiej polityki byo stwierdzenie byego premiera
Jna arnogurskiego, szefa Stowarzyszenia Przyjani Sowacko-Rosyjskiej, ktry
podczas obchodzonego 12 lipca 2008 roku uroczycie Dnia Rosji w obecnoci
ambasadora FR w Bratysawie podkrela, e Sowacja ma wyjtkow okazj
by mediatorem midzy Rosj a Zachodem, dziki temu, e relacje z Moskw s
o wiele lepsze ni wikszoci pastw europejskiej, z wyjtkiem Berlina90.
***
Szesnacie lat sowackiej polityki zagranicznej to okresy licznych wstrzsw
i dramatycznych wydarze. Przy grobie z koca lat 90., pozostania poza gwnym nurtem integracyjnym, ostatecznie Bratysawa staa si czonkiem najwaniejszych instytucji euro-atlantyckich. Dziaania rzdu R. Fico stawiay jednak
przed polsk dyplomacj nie lada zadanie. W miejsce dobrze rozwijajcych si
relacji dwustronnych i regionalnych, rzdzcy Sowacj wyranie promowali
bezporednie relacje z najwikszymi aktorami na scenie europejskiej. Kazao to
zastanowi si nad now rol Grupy Wyszehradzkiej, czy wspprac w ramach
wschodniego ssiedztwa europejskiego. W tej sytuacji nie moglimy liczy ani
na zrozumienie, ani na wsparcie przez Bratysaw polskich dziaa na arenie
midzynarodowej, jeli w jakikolwiek sposb mogyby narazi na szwank relacje
Sowacji z najwikszymi pastwami UE albo z Rosj. Sowacja nie bya zainteresowana strategicznym partnerstwem z Warszaw, w takiej skali jak Praga lub
stolice pastw batyckich.
89
[pp, rag, reg], Fico hadal plyn v Moskve, SME z dn. 15.01.2009, s. 1.
Za portalem The European weekly, Slovakia is ahead of many EU states in ties with Russia,
http://www.neurope.eu/articles/87987.php.
90
Piotr Sula
Mniejszo wgierska
w stosunkach sowacko-wgierskich
po 1989 roku
Wprowadzenie
Postanowienia traktatu z Trianon z 1920 roku przesdziy o upadku monarchii
austro-wgierskiej i pojawieniu si kilku nowych pastw na mapie Europy rodkowo-Wschodniej. Powstanie Czechosowacji, Rumunii czy Wgier wydawao
si wwczas nieuniknione. Wkrtce jednak okazao si, i aspiracje poszczeglnych narodw zaspokojono tylko czciowo. Za najbardziej poszkodowanych
mona uzna Wgrw, ktrych a 3 miliony znalazo si poza granicami kraju1.
Najwiksza cz wgierskiej diaspory zamieszkuje Rumuni (ok. 2 milionw)
oraz Sowacj (ok. 600 tysicy). Mona przyj, i to wanie kwestie etniczne
w najwikszym stopniu zdeterminoway relacje sowacko-wgierskie w XX oraz
XXI wieku.
Syndrom Trianon, jak czsto okrela si traum zwizan z utrat przez Wgrw znacznej czci terytorium, zrodzi si tu po podpisaniu traktatu. Potrzeb rewizji ustale z Trianon podkrelay na Wgrzech wszystkie siy polityczne.
Opowiadali si za tym rwnie Wgrzy, ktrzy na mocy traktatu stali si obywatelami pastw ociennych. Swoj dezaprobat cz czonkw diaspory wgierskiej wyrazia nogami do poowy 1924 roku ponad sto tysicy Wgrw
wyemigrowao z Czechosowacji2. W okresie komunistycznym problem zarwno
mniejszoci wgierskiej, jak i pozostaych zosta w Czechosowacji rozwizany
tylko na papierze. Niejako w naturalny sposb po 1989 roku nastpio odnowienie znaczenia podziau etnicznego3.
1
M. Waterbury, Internal Exclusion, External Inclusion: Diaspora Politics and Party-Building Strategies in Post-Communist Hungary, East European Politics and Societies 2006,
Vol. 20, No. 3, s. 486.
2
B. Gralczyk, Wgry. Transformacja pokomunistyczna 19902003, Warszawa 2003,
s. 140143.
3
R. Herbut, Systemy partyjne krajw Europy Centralnej i Wschodniej oraz wzorce rywalizacji politycznej, [w:] A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Demokracje Europy rodkowo- Wschodniej w perspektywie porwnawczej, Wrocaw 1997, s. 132.
279
Tosamo mniejszoci wgierskiej na Sowacji staa si przedmiotem licznych

debat publicznych w okresie pokomunistycznej transformacji. Wrd podnoszonych problemw znalaza si rwnie kwestia prawa mniejszoci wgierskiej do
uywania wasnego jzyka w administracji publicznej, co byo przedmiotem licznych debat publicznych w latach 90. W rezultacie, w 1999 roku parlament Sowacji uchwali ustaw, na mocy ktrej przedstawiciele mniejszoci narodowych
zyskali prawo do posugiwania si swym jzykiem w kontaktach z administracj
lokaln w miastach o 20% populacji osb deklarujcych jzyk mniejszoci jako
jzyk ojczysty. Brak jednoznacznego wskazania adresata tych zapisw pozwala
je stosowa w odniesieniu do spoecznoci romskiej, wgierskiej oraz wszystkich
innych speniajcych wymienione kryterium4.
Okazuje si jednak, e prawo do posugiwania si jzykiem wgierskim nie
jest powszechnie akceptowane. Z bada przeprowadzonych na grupie 955 pitnastolatkw w marcu 2008 roku przez Fundacj Otwarte Spoeczestwo (Nadcia
otvorenej spolonosti) oraz Centrum Bada Etnicznych i Kulturowych (Centrum
pre vskum etnicity a kultry) wynika, i okoo 64% pytanych twierdzi, e Wgrzy
w miejscach publicznych powinni posugiwa si wycznie jzykiem sowackim,
a jzyka ojczystego mieliby uywa wycznie w domu. Znaczna cz respondentw (okoo 37%) wyraaa negatywne opinie na temat mniejszoci wgierskiej.
Pozytywnie o mniejszoci wgierskiej wypowiedziao si jedynie 25% badanych5.
1. Instytucjonalizacja interesw
mniejszoci wgierskiej na Sowacji po 1989 roku
Analiza funkcjonowania partii politycznych, czy te systemu partyjnego Sowacji,
musi uwzgldnia wyran cezur, jaka pojawia si w procesie instytucjonalizacji partii oraz systemu partyjnego. Chodzi oczywicie o rozpad pastwa czechosowackiego i pojawienie si w 1993 roku odrbnego bytu politycznego Sowacji. Od tego momentu zmieni si kontekst rywalizacji midzypartyjnej, a kwestia
podziau etnicznego, gwnie ze wzgldu na spoeczno romsk i wgiersk, zyskaa wyranie na znaczeniu. Stao si tak, poniewa m.in. wyeliminowano spr,
ktrego istot bya warto Czechw i Sowakw w ramach federacji. Pojawia
si zatem przestrze moliwa do zagospodarowania w ramach politycznej rywalizacji. Jednoczenie okazao si rwnie, e podjta przez wadze komunistyczne
prba zmierzajca do ujednolicenia spoeczestwa Czechosowacji w wymiarze
etnicznym nie powioda si.
4
S. Deets, S. Stroschein, Dilemmas of autonomy and liberal pluralism: examples involving

Hungarians in Central Europe, Nations and Nationalism 2005, Vol. 11, No. 2, s. 291.
5
Minority Report, Monthly Bulletin on the Hungarian Community in Slovakia 2008, Issue 9, s. 3.
280
Na fali demokratycznych przemian w 1989 roku pojawiy si te prby zorganizowania interesw mniejszo wgierskiej. Warto w tym miejscu jednak doda, i ju w okresie midzywojennym spoeczno wgierska dowioda swego
potencjau organizacyjnego. Powstaa wwczas pierwsza struktura zorientowana
na promowanie interesw mniejszoci wgierskiej Wgierska Partia Narodowa (Maarsk nrodn strana MNS)6. W okresie pokomunistycznej transformacji jedn z pierwszych organizacji reprezentujcych sowackich Wgrw bya
Wgierska Niezalena Inicjatywa (Maarsk Nezvisl Iniciatva MNI). Jej
przewodniczcym zosta Kroly Tth. Nastpnie na jej czele w 1991 roku stan
Lszl A. Nagy. Do pierwszych demokratycznych wyborw w 1990 roku MNI
przystpia w sojuszu z organizacj Spoeczestwo Przeciw Przemocy (Verejnos
proti nsiliu VPN). W konsekwencji wyborw MNI zyskaa cztery mandaty
w Zgromadzeniu Federalnym oraz pi w Sowackiej Radzie Narodowej. W 1992
roku MNI przeksztacila si w Wgiersk Parti Obywatelsk (Maarsk obianska strana MOS) i w kolejnych wyborach parlamentarnych w tym samym roku
stworzya wasne listy do parlamentu. Udzia w wyborach zakoczy si jednak
dla tej partii porak, a zdobycie 2,29% gosw przy obowizujcych reguach
prawa wyborczego nie mogo zapewni MOS reprezentacji w parlamencie7.
Kolejnym reprezentantem interesw mniejszoci wgierskiej by Wgierski Ruch Chrzecijansko-Demokratyczny (Maarsk kresanskodemokratick
hnutie MKDH) zaoony w styczniu 1990 roku. Jego przewodniczcym zosta
wwczas Klmn Janics, po czym funkcja ta przesza w roku 1991 w rce Bli
Bugra. W pierwszych demokratycznych wyborach MKDH stworzy wsplne listy wyborcze z Ruchem Politycznym Wspycie (Politick Hnutie Spoluitie
PHS), zaoonym w lutym 1990 roku, ktremu od pocztku przewodzi Mikls
Duray. Koalicja ta zdobya poparcie 8,66% wyborcw. W czasie nastpnej elekcji
w 1992 roku koalicjanci dokooptowali trzeciego partnera Wgiersk Parti Ludow (Maarsk udov Strana MLS). Trzy ugrupowania wsplnie uzyskay
poparcie 7,42% elektoratu. Ostatni z wymienionych koalicjantw legitymowa
si najkrtsz wrd sojusznikw histori. Wgierska Partia Ludowa powstaa
w grudniu 1991 roku, a na jej przewodniczcego zosta wybrany Gyula Poply8.
Kolejn midzypartyjn inicjatyw bya Koalicja Wgierska (Maarsk Koalcia MK). Powstaa ona w 1994 roku, a skupia w swych szeregach MKDH,
PHS oraz MOS. W wyniku elekcji parlamentarnej Koalicja Wgierska zdobya 17
mandatw, zasilajc jednoczenie szeregi antymecziarowskiej opozycji9.
6
L. Kopeek, Slovensko, [w:] M. Strimska, V. Hlousek, L. Kopeek, R. Chytilek (red.), Politick strany modern Europy. Analza stranicko-polityckch systm, Praha 2005, s. 457.
7
L. lls, Programy Maarskch Strn, [w:] J. Fazekas, P. Hunk (red.), Maari na Slovensku (19842004). Shrnn sprva. Od zmeny reimu po vstup do Eurpskej nie, amorn
2008, s. 62, 63.
8
Ibidem, s. 63.
9
Ibidem, s. 64.
281
Najtrwalsz inicjatyw zorientowan na integracj interesw mniejszoci

wgierskiej oraz ich artykulacj i agregacj staa si jednak Partia Koalicji Wgierskiej (Strana maarskej koalcie). Jej powstanie byo wynikiem wsppracy
midzy MKDH, PHS oraz MOS nawizanej w ramach Koalicji Wgierskiej. Kongres zjednoczeniowy, na ktrym doszo do integracji trzech ugrupowa odby si
21 czerwca 1998 roku.
Tabela 1. Poparcie udzielone partiom mniejszoci wgierskiej na Sowacji

w wyborach do parlamentu w latach 19902006
Ugrupowanie
MNI (MOS)
MKDH
PHS
Rok
1990
1992
2,29
8,66
MLS
SMK
1994
10,2
7,42
1998
2002
2006
9,12
11,16
11,68
rdo: L. Kopeek, Slovensko, [w:] M. Strimska, V. Hlousek, L. Kopeek, R. Chytilek (red.), Politick strany modern Europy. Analza stranicko-polityckch systm, Praha 2005, s. 479; www.
statistics.sk.
O powoaniu Partii Koalicji Wgierskiej zdecydowao kilka czynnikw. Pierwszy

z nich stanowia reforma prawa wyborczego przygotowana przez Ruch na Rzecz
Demokratycznej Sowacji (Hnutie za demokratick Slovensko HZDS). Zmiana ta bya jednoznacznie wymierzona we wszystkich oponentw obozu Meiara
zrzeszonych w koalicjach, poniewa, zgodnie z przyjt w marcu 1998 roku nowelizacj ordynacji wyborczej, kada z partii tworzcych koalicj wyborcz musiaa przekroczy 5% klauzul zaporow. Wprowadzon zmian mona uzna za
rewolucyjn. Klauzula zaporowa dla koalicji obowizujca w latach 19921998
zakadaa konieczno przekroczenia progu wyborczego przez wszystkich koalicjantw cznie, przy czym jego poziom by zrnicowany ze wzgldu na liczb
koalicjantw. Komitety wyborcze tworzone przez dwie lub trzy partie byy zobowizane przekroczy 7% prg poparcia, natomiast koalicje czterech i wicej partii
musiay uzyska wicej ni 10% gosw w wyborach, by wej do parlamentu10.
Drugim powodem powoania SMK bya niech PHS do rozdrobnienia reprezentacji wgierskiej. Trzecim czynnikiem byy oczekiwania zwizane z podnie10
R. Alberski, Systemy wyborcze Europy rodkowej i Wschodniej, [w:] A. Antoszewski

(red.), Systemy polityczne Europy rodkowej i Wschodniej, Wrocaw 2006, s. 72; L Kopeek.,
op.cit., s. 454.
282
sieniem efektywnoci funkcjonowania jednego podmiotu, ale take perspektywa

konsolidacji bliskich wiatopogldowo rodowisk, ktre przed zjednoczeniem
byy zmuszone organizowa si odrbnie w ramach trzech podmiotw. Po zjednoczeniu w partii ujawniy si dwa skrzyda, z ktrych pierwsze miao charakter
chrzecijasko-konserwatywny, a drugie obywatelsko-liberalny. Programowy
prol partii rwnie wspczenie jest naznaczony wartociami chrzecijaskimi,
konserwatywnymi oraz liberalnymi11.
Warto rwnie wspomnie o tym, e udzia Partii Koalicji Wgierskiej w wyborach do Parlamentu Europejskiego (PE) w 2004 roku zakoczy si wzgldnym sukcesem. Uzyskaa ona 13,24% gosw i wprowadzia do PE swoich dwch
deputowanych.
2. Polityka pastwa wgierskiego

wobec diaspory
Reakcj na ustalenia traktatu pokojowego w Trianon bya aoba narodowa na
Wgrzech. Manifestowaa si ona w opuszczeniu ag narodowych do poowy
masztu, gazety wydrukowano z aobnymi ramkami, a cz sklepw pozostaa
zamknita w dniu ogoszenia postanowie12.
Ustalenia z Trianon legy u podstaw wgierskiego rewizjonizmu. Ch zmiany
granic bya dla Wgrw wystarczajcym usprawiedliwieniem do politycznego,
a nastpnie militarnego zblienia z nazistowskimi Niemcami. Obrana strategia
przyniosa do szybko oczekiwane rezultaty. W latach 19381942 Wgry odzyskay cz terytoriw wczonych m.in. do Rumunii czy Sowacji. Sukces ten by
jednak krtkotrway, a Wgrzy wkrtce ponownie zostali ukarani za wybr niewaciwego koalicjanta. Na mocy traktatw podpisanych 10 lutego 1947 r. w Paryu przez pastwa antynazistowskiej koalicji z byymi sojusznikami III Rzeszy,
przywrcono Wgrom granice w ksztacie ustalonym w Trianon. Dalsze porozumienia midzy Wgrami a Czechosowacj pozwoliy natomiast na osiedlenie
si 70 tys. Wgrw zamieszkujcych Czechosowacj w ojczynie. Ponowne terytorialne okrojenie pastwa Korony witego Stefana nie wywoao tak ywych
sprzeciww, jak dwie dekady wczeniej. Wynikao to oczywicie z faktu, i na
Wgrzech stacjonoway wojska radzieckie, a w ramach obozu socjalistycznego
ju wwczas ograniczono moliwo demonstrowania niechci wobec ustale,
majcych akceptacj Zwizku Radzieckiego. Std te al zwizany z utrat czci terytorium uczczono jedynie w katedrze budapeszteskiej msz odprawion
przez prymasa Jzsefa Mindszentego13.
11
12
13
L. lls, op.cit., s. 6465.

B. Gralczyk, Wgierski pakiet, Warszawa 2000, s. 237.
Ibidem, s. 238.
283
Dogmatu jednoci obozu socjalistycznego udao si strzec do lat 80. Naruszyli

go w 1988 roku Rumuni, ktrzy, realizujc projekt systematyzacji autorstwa Geniusza Karpat Nicolae Ceausescu, podjli akcj przesiedle. Celem tej akcji
byo zredukowanie liczby orodkw wiejskich z 13 do 7 tys., a zarazem wynarodowienie mniejszoci zamieszkujcych Rumuni. Inicjatywa ta wywoaa sprzeciw tworzcej si wwczas na Wgrzech opozycji politycznej. Kwestia ta zostaa
te podniesiona przez opozycj w trakcie manifestacji zorganizowanej 15 marca
1988 roku dla uczczenia kolejnej rocznicy rozpoczcia Wiosny Ludw na Wgrzech. Jako przedmiot dyskursu publicznego na Wgrzech problem mniejszoci
wgierskiej w krajach ociennych pojawi si jeszcze przed upadkiem ancien regimeu. Jednak negocjacje midzy obozem rzdzcym a opozycj na Wgrzech,
prowadzce, jak si miao okaza, do wszczcia budowy demokratycznego adu
niemal zupenie pomijay problem diaspory wgierskiej. Kwestia ta nie elektryzowaa rwnie partii politycznych uczestniczcych w kampanii przed pierwszymi demokratycznymi wyborami parlamentarnymi, ktre odbyy si na Wgrzech
wiosn 1990 roku14.
Wynikao to zapewne z faktu, i z jednej strony gwne siy polityczne przyznay priorytetowe znaczenie budowaniu fundamentw prawno-instytucjonalnych
dla nowego reimu politycznego. Z drugiej za jeszcze w toku dyskusji, toczcych si midzy czerwcem a wrzeniem 1989 r. z udziaem Wgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej oraz rodowisk opozycyjnych przy trjktnym stole,
w szeregach opozycji nie byo zgodnoci co do znaczenia, a nawet samej denicji,
problemu Wgrw yjcych poza granicami. Dla czci opozycjonistw, skupionych, zgodnie z typologi zaproponowan przez G. Markusa, w obozie tradycjonalistycznym (Wgierskie Forum Demokratyczne, Niezalena Partia Drobnych
Wacicieli, Partia Chrzecijasko-Demokratyczna) problem mniejszoci by zagadnieniem nalecym do kategorii narodowej. Natomiast rodowiska uznane
przez wspomnianego autora za liberalne w pocztkach transformacji (Zwizek
Wolnych Demokratw, Zwizek Modych Demokratw oraz postkomunistyczna Wgierska Partia Socjalistyczna) wpisyway kwesti mniejszoci w bardziej
uoglniony kontekst dotyczcy ochrony praw czowieka15.
Pierwsze w latach 80. wzmianki o Trianon i trudnej sytuacji duej czci narodu wgierskiego, zamieszkujcej kraje ocienne pojawiy si wanie w obozie
tradycjonalistw. Istvan Csurka, pniejszy zaoyciel Wgierskiej Partii Sprawiedliwoci i ycia, podnis t problematyk na zjedzie zaoycielskim Wgierskiego Forum Demokratycznego, zorganizowanym w Lakitelek 27 wrzenia 1987
roku16.
14
B. Gralczyk, Wgry. Transformacja pokomunistyczna, s. 147148.

G. G. Mrkus, Parties, Camps and Cleavages in Hungary, [w:] M. Waller, B. Coppieters,
K. Deschouwer (red.), Social Democracy in a Post- Communist Europe, London 1994, s. 165.
16
B. Gralczyk, Wgry. Transformacja pokomunistyczna, s. 148; P. Sula, System partyjny
Republiki Wgierskiej, Wrocaw 2005, s. 62.
15
284
Wystpienie Istvana Csurki w kontekcie problemu Wgrw yjcych poza

granicami mona uzna za incydent w wgierskim dyskursie politycznym przed
1989 rokiem. Sytuacja ulega zmianie po wyborach i objciu funkcji premiera
przez Jzsefa Antalla. Kwestia stosunkw pastwa wgierskiego z diaspor staa si dla nowo powoanego rzdu jednym z priorytetw polityki zagranicznej
(obok integracji europejskiej i uoenia dobrych stosunkw z ssiadami). Warto
podkreli fakt, i wok tej kwestii do wyranie zarysowa si kompromis, zakadajcy jednoczenie, e adna rewizja granic nie jest moliwa.
Mimo konsensu gwnych si politycznych na Wgrzech w sprawie nienaruszalnoci granic, niedugo po objciu urzdu premiera Jsef Antall wzbudzi
pewien niepokj wrd przywdcw Czechosowacji oraz Rumunii. Sprzeciw ssiadw wywoaa jego wypowied wygoszona na trzecim zjedzie WFD, w ktrej
zadeklarowa, e chce by premierem 15 milionw Wgrw (przy oglnej liczbie
ludnoci Republiki Wgierskiej nieznacznie przekraczajcej 10 milionw). Krytycznie zareagowa nawet przedstawiciel spoecznoci wgierskiej na Sowacji
(wchodzcej wwczas w skad Czechosowacji), wsppracujcy zreszt z WFD,
Mikls Duray, ktry stwierdzi, e ma on ju swego premiera i jest nim szef czechosowackiego rzdu, wobec ktrego chce pozosta lojalny17.
Pierwszy premier demokratycznych Wgier by jednak daleki od wszczynania
dysputy na temat potrzeby rewizji granic. Wrcz przeciwnie w 1992 roku na
konferencji z udziaem ministrw swojego rzdu oraz sekretarzy stanu J. Antall wygosi pogld, e adna rewizja granic nie moe by powanie brana pod
uwag, a wszyscy, ktrzy nie podzielaj tej opinii nie powinni duej pracowa
dla rzdu. Jednake jego stanowisko w sprawie nienaruszalnoci granic krajw
Europy rodkowo-Wschodniej nie byo podzielane przez wszystkich czonkw
otoczenia politycznego premiera. Odrbne zdanie w tej materii mia sekretarz
stanu w ministerstwie obrony narodowej Ern Raffay. Warto doda, e ustpi
on ze stanowiska po wspomnianej konferencji, a jego pogldy dotyczce potrzeby
rewizji granic staway si coraz bardziej radykalne18.
Sprawa mniejszoci wgierskiej w krajach ociennych zostaa niemal cakowicie zmarginalizowana za rzdw kolejnej koalicji gabinetowej (lata 19941998),
z postkomunist Gyul Hornem w roli premiera. Swoje wysiki koncentrowa
on przede wszystkim na aktywnoci w sferze przygotowa Wgier do integracji
ze strukturami NATO oraz Unii Europejskiej. Sytuacja diaspory nabraa wikszego znaczenia wraz z dojciem do wadzy Zwizku Modych Demokratw (Fidesz) w 1998 roku. Zanim jednak Fidesz uczyni przedmiotem debaty publicznej
kwesti Wgrw yjcych poza granicami sam przeszed ewolucj, ktrej istota
polegaa na wczeniu si w nurt konserwatywny. Warto w tym miejscu rwnie
17
M. Waterbury, op.cit., s. 488; B. Gralczyk, Wgry. Transformacja pokomunistyczna,
s. 150.
18
B. Gralczyk, op.cit., s. 150151.
285
zauway, e diaspora wgierska nie bya postrzegana przez Fidesz jako problem,
ale jako swego rodzaju warto zarwno Wgier, jak i caego regionu19.
Czonkowie gabinetu sformowanego w 1998 roku przez Fidesz oraz NPDW
nie ograniczyli si w manifestowaniu swego zainteresowania yciem diaspory
do werbalnych deklaracji. W tym kontekcie trzeba wspomnie o powoaniu 20
kwietnia 1999 roku Staej Konferencji Wgrw (Magyar lland rtekezlet),
skupiajcej przedstawicieli wadz wgierskich oraz reprezentantw mniejszoci
wgierskiej poza granicami. Celem tej inicjatywy byo zintegrowanie wszystkich
Wgrw w sensie psychologicznym (symbolicznym). Pomysodawcy odegnywali si natomiast od kwestionowania ksztatu granic w Europie rodkowo-Wschodniej.
Najbardziej praktycznym wyrazem troski o mniejszo wgiersk stao si
uchwalenie z inicjatywy Fidesz ustawy LXII z 2001 roku o Wgrach zamieszkaych w krajach ssiednich, zwanej te ustaw o statusie Wgra, a powszechnie
okrelan mianem Karty Wgra. Ustawa ta zostaa przyjta gosami zarwno
koalicji rzdowej, jak i czci opozycji (na 386 czonkw Zgromadzenia Krajowego za ustaw gosowao 306 deputowanych, a jedynym klubem parlamentarnym,
ktry jednogonie sprzeciwi si jej uchwaleniu by ZWD). Na mocy ustawy Republika Wgierska gwarantowaa liczne przywileje mniejszoci wgierskiej zamieszkujcej pastwa ocienne20. Te udogodnienia wywoay sprzeciw ssiadw
Wgier, o czym szerzej napisz w dalszej czci niniejszego artykuu, ale wzbudziy rwnie kontrowersje wrd politykw oraz w spoeczestwie wgierskim.
Ambiwalentne oceny dotyczyy m.in. artykuu 15 ustawy, zgodnie z ktrym etniczni Wgrzy mieszkajcy w krajach ssiednich mogli by zatrudniani na trzy
miesice i to niezalenie od sytuacji, na lokalnym, czy te krajowym rynku pracy. Zatrudnieni w ten sposb mieli oczywicie prawo do korzystania z systemu
zabezpieczenia spoecznego oraz zdrowotnego (artyku 7). Uprawnienia te byy
w ocenie premiera Viktora Orbna niezbdne w procesie wczania Wgrw
z caego regionu we wsplne przedsiwzicia w zakresie kultury czy ekonomii21.
Certykat narodowoci wgierskiej, uprawniajcy do korzystania z wymienionych praw by nadawany na podstawie do niejasnych kryteriw. Ot zgodnie
z artykuem 20, osoba ubiegajca si o certykat musiaa posiada rekomendacj
organizacji reprezentujcej mniejszo wgiersk. Ustawa nie okrelia jednoczenie kryteriw, ktre organizacja tego typu musiaaby speni, a wic potencjalnie porczenie mogo by wystawione przez jakiekolwiek stowarzyszenie identykujce si jako struktura skupiajca mniejszo wgiersk.
19
M. Waterbury, op.cit., s. 488, 494.

B. Gralczyk, op.cit., s. 153.
21
C. Chiva, Ethnic Minority Rights in Central and Eastern Europe: The Case of the Hungarian Status Law, Government and Opposition 2006, Vol. 41, No. 3, s. 414.
20
286
3. Midzynarodowe konsekwencje
uchwalenia Karty Wgra
Sowackie wadze bardzo krytycznie przyjy uchwalenie ustawy o statusie Wgra. Podobnie jak rzd rumuski, rzd sowacki uzna ten akt za ingerencj w wewntrzne sprawy Sowacji i Rumunii. Jednake, o ile w Rumunii sprzeciw wobec
Karty Wgra z czasem ustpi chci szukania porozumienia, ktre wypracowano
z Wgrami w latach 20022003, o tyle na Sowacji zauwaono trend polegajcy
raczej na eskalacji niezadowolenia z przyjtych na Wgrzech rozwiza. Sowacja
i Rumunia zdecydoway si na wybr odmiennych strategii kontestowania wgierskich regulacji. Wadze Rumunii stwierdziy, i najskuteczniejszym orem
w walce z postanowieniami Karty Wgra jest zainteresowanie spraw midzynarodowych instytucji europejskich. Natomiast wszelkie podjte inicjatywy ustawodawcze, majce stanowi reakcj na uchwalenie Karty Wgra zostay w Rumunii zablokowane. Inaczej spraw potraktowa rzd Sowacji, ktry dziaania
na poziomie krajowym uzna w tej sytuacji za priorytetowe22.
Wadze Sowacji pocztkowo zamierzay rozstrzygn spr z Wgrami, organizujc konsultacje eksperckie. Za prowadzenie rozmw ze strony Sowacji odpowiada wiceminister spraw zagranicznych Jarosaw Chlebo, krytycznie odnoszcy si do zapisw ustawy regulujcej status Wgrw w pastwach ociennych.
Negatywny stosunek Sowakw do Karty Wgra narasta m.in. dlatego, e rozmowy nie przynosiy adnego efektu. W listopadzie koordynator dialogu ze strony sowackiej stwierdzi, i postawa Wgrw jest coraz bardziej nacjonalistyczna,
a wczesny minister spraw zagranicznych Sowacji Eduard Kukan 20 grudnia 2001 roku zapowiedzia, e wadze sowackie podejm wszelkie kroki, ktre
powstrzymaj realizacj czci postanowie Karty Wgra na Sowacji.23
Niech Sowakw wobec rozwiza zawartych w Karcie umocnia si po zawarciu porozumienia rumusko-wgierskiego w sprawie uznania zapisw ustawy przez rzd Rumunii. Zgodnie z umow, podpisan przez premierw Rumunii
i Wgier w dniu 22 grudnia 2001 roku, wszyscy obywatele Rumunii legitymujcy si pochodzeniem wgierskim uzyskali prawo do korzystania z przywilejw
wynikajcych z Karty. Poza tym, wszystkim obywatelom rumuskim przyznano
moliwo podjcia zatrudnienia na Wgrzech przez okres nie przekraczajcy
trzech miesicy w roku24.
Analizujc midzynarodowe implikacje przyjcia Karty Wgra nie mona zignorowa dziaa, jakie zostay podjte przez Rad Europy, a dokadniej dziaajc w jej ramach Europejsk Komisj na rzecz Demokracji przez Prawo (Komisja
Wenecka) oraz Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy. Zarwno Komisja
22
23
24
Ibidem, s. 412413.
Ibidem, s. 155.
287
Wenecka, jak i Zgromadzenie Parlamentarne usioway wskaza standardy oraz

uwarunkowania dla wdroenia ustawodawstwa wspierajcego mniejszoci narodowe za granic. Sowacja i Rumunia apeloway rwnie, cho bezskutecznie,
do Rady Europy o zbadanie zgodnoci prawa uchwalonego na Wgrzech z ustawodawstwem Unii Europejskiej. Wyraane przez Sowacj oraz Rumuni obawy
dotyczce konsekwencji Karty zostay zauwaone i podniesione przez Komisj
Europejsk w raportach na temat Wgier, opublikowanych w latach 20012002.
Jednake zaangaowanie Unii Europejskiej ograniczyo si do niniejszej publikacji. Biern postaw politykw reprezentujcych instytucje UE oraz ich niech
do angaowania si w mediacj mona, jak si wydaje, wytumaczy faktem, i
w Unii Europejskiej zabroniona jest dyskryminacja na tle etnicznym, co zmniejsza wyranie zainteresowanie problemami tego typu wrd elit politycznych.25
Swoje zdanie wyrazia rwnie Organizacja Bezpieczestwa i Wsppracy
w Europie. Komisarz OBWE do spraw mniejszoci wyda 26 padziernika 2001
roku owiadczenie, w ktrym zawarte byo stanowisko goszce, i ochrona praw
mniejszoci jest obowizkiem pastwa, w ktrego granicach dana mniejszo zamieszkuje. W pimie tym zawarto take sugesti, i wszelkie odnotowane w przeszoci prby podejmowane przez pastwa zmierzajce do ochrony mniejszoci, bdcych w jurysdykcji innego pastwa, prowadziy do napi i koniktw
midzynarodowych, w zwizku z czym naley zadba o zapobieenie tego typu
zagroeniom.26
Sami Wgrzy przekonywali jednak, e przyjte przez nich prawo nie rni si
niczym od ustawy uchwalonej na Sowacji w 1997 roku, wczajc w to chociaby
przywileje dla ludnoci pochodzenia sowackiego w zakresie podejmowania pracy na Sowacji. Wadze Sowacji, odpowiadajc na te zarzuty, wskazay na do
znaczce rnice. Po pierwsze, wrd benecjentw ustawodawstwa sowackiego
znalazo si jedynie kilka tysicy osb, a nie jak w przypadku Wgier kilka milionw. Po drugie, przywileje Sowakom przysugiway jedynie na terenie pastwa sowackiego. Po trzecie, sowacka ustawa odnosia si do wszystkich osb
z korzeniami sowackimi niezalenie od kraju, wgierska za wycznie do mieszkacw krajw ociennych.27
Tre Karty Wgra staa si przedmiotem ponownej dyskusji, wraz z utworzeniem rzdu przez Wgiersk Parti Socjalistyczn oraz Zwizek Wolnych
Demokratw po wyborach w 2002 roku. Rzd pod przewodnictwem Ptera
Medgyessyego by zorientowany na uoenie poprawnych stosunkw z ssiadami. Sowacja niezmiennie krytycznie wypowiadaa si na temat zapisw Karty.
Jedynym sposobem na przezwycienie wzajemnych resentymentw mogo by
podjcie przez rzd wgierski prby zagodzenia tonu ustawy regulujcej kwe25
C. Chiva, op.cit., s. 412413.

27
S. Deets, Reimagining the Boundaries of the Nation: Politics and the Development of Ideas on Minority Rights, East European Politics & Societies 2006, Vol. 20, No. 3, s. 206207.
26
288
sti mniejszoci wgierskiej w krajach ociennych. Kierujc si t dyrektyw rzd

przygotowa now wersj ustawy, ktr Staa Konferencja Wgrw zaakceptowaa w listopadzie 2002 roku. Jednake wwczas Wysoki Komisarz ds. Mniejszoci
Narodowych przy Organizacji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie, przedstawiciele Rady Europy oraz Unii Europejskiej uznali wprowadzone zmiany za
zbyt mao znaczce28.
Negatywna reakcja rodowiska midzynarodowego skonia rzd wgierski do
kontynuowania prac nad treci ustawy, aby w efekcie moga by zaakceptowana przez wszystkich zainteresowanych. Nowy projekt by przygotowywany przez
Departament Prawa Midzynarodowego przy Ministerstwie Spraw Zagranicznych, ktry zdoby do due dowiadczenie we wsppracy z instytucjami europejskimi. Rwnie i w tym przypadku postanowiono skorzysta ze wsparcia m.in.
Wysokiego Komisarza do spraw Mniejszoci Narodowych przy OBWE. W efekcie
podjtych dziaa przygotowano dokument, ktrego tre bya skoncentrowana wok problemu wspierania jzyka oraz wgierskiej kultury poza granicami.
Zrezygnowano wic z przyznawania przywilejw jednostkom identykujcym
si jako Wgrzy mieszkajcy poza granicami na rzecz zagwarantowania wsparcia instytucjom zajmujcym si kultywowaniem dziedzictwa wgierskiego. Nowy
projekt ustawy zosta przedstawiony przez rzd w maju 2003 roku na spotkaniu
Staej Konferencji Wgrw29.
Zmiana w regulacjach, okrelajcych relacje pastwa wgierskiego z mniejszociami w krajach ociennych, przesdzia o zakoczeniu sporu wynikajcego
z transgranicznych ambicji Wgrw. Kontrowersje sowacko-wgierskie maj
jednak gbszy, strukturalny charakter.
Podsumowanie
Wydaje si, e konikt sowacko-wgierski nie zostanie rozstrzygnity wedug
scenariusza, na podstawie ktrego wadze Czechosowacji pozbyy si 3 mln
Niemcw sudeckich. Rozwizanie to zdobyo w 2006 roku uznanie Jana Sloty,
przywdcy Sowackiej Partii Narodowej (SPN). Zasugerowa wwczas rwnie,
i analogiczne kroki powinna powzi Sowacja w odniesieniu do zamieszkujcych j Wgrw. Wypowiedzi te przyczyniay si do dalszego narastania napicia
w stosunkach sowacko-wgierskich. Jego apogeum przypado na drug poow
2008 roku. Na pocztku listopada 2008 roku doszo do uycia przemocy przez
sowackich i wgierskich kibicw obserwujcych lokalne rozgrywki pikarskie
28
B. Gralczyk, Wgry. Transformacja pokomunistyczna, s. 158; S. Deets, The Hungarian
Status Law and the Specter of Neo-medievalism in Europe, Ethnopolitics 2008, Vol. 7, Issue
2 & 3, s. 210.
29
S. Deets, Reimagining the Boundaries, s. 444; idem, The Hungarian Status Law,
s. 210.
289
w sowackim, przygranicznym miecie Dunajska Streda. Stanowcza reakcja policjantw, ktrzy przystpili do stumienia wybuchu agresji wrd publicznoci,
sprowokowaa nacjonalistw wgierskich do zorganizowania pod ambasad sowack w Budapeszcie manifestacji, w czasie ktrej spalono sowack ag. W reakcji Sowacy zamalowali napisy wgierskie w kilku miejscowociach przygranicznych. Nastpnie kilkudziesiciu Wgrw przebrao si w mundury z czasw
II wojny wiatowej (Wgry byy w koalicji z III Rzesz) i przekroczyli granic
wgiersko-sowack. Poziom napicia niejako wymusi na premierach Sowacji
oraz Wgier podjcie rozmw powiconych bilateralnym stosunkom.
Wizyta szefw rzdw w przygranicznym Komarnie, 17 listopada 2008 roku,
bya pierwszym ocjalnym spotkaniem przedstawicieli obu pastw od kilku lat.
W jego trakcie obaj premierzy zapewniali, i podejm wszelkie moliwe dziaania w walce z nacjonalizmem. Wyrazili rwnie pogld, e mniejszoci narodowe
stanowi bogactwo kulturowe pogranicza. Pojednawczy ton znikn jednak ju
w czasie konferencji prasowej zamykajcej spotkanie obaj przywdcy zaczli
wzajemnie oskara swoje narody o nacjonalizm.
Podsumowujc rozwaania dotyczce stosunkw sowacko-wgierskich u progu XXI wieku warto zwrci uwag na jeszcze jeden wymiar tych relacji. Ot
w 1977 roku wadze Czechosowacji i Wgier zdecydoway o budowie systemu zapr wodnych na Dunaju, midzy miejscowociami Gabcikovo na terenie Sowacji
oraz Nagymaros na Wgrzech. Brak rodkw nansowych na kontynuacj prac
w latach 80., a take protesty ekologw (skupionych przede wszystkim w organizacji o nazwie Koo Dunaj), cieszce si znacznym poparciem spoecznym, sprawiy, e Wgry zaniechay w 1989 roku budowy elektrowni wodnej w Nagymaros30. Zamiast owocnej wsppracy powstao w ten sposb nowe rdo koniktu.
Spr dotyczcy respektowania umw dwustronnych oraz konsekwencji wynikajcych ze zmiany biegu Dunaju nie znalaz do dzi swego rozstrzygnicia, mimo
zaangaowania oraz orzecze Midzynarodowego Trybunau Sprawiedliwoci31.
Opisane w niniejszej czci opracowania resentymenty sowacko-wgierskie,
za ktrych gwne rdo mona uzna problem mniejszoci wgierskiej na Sowacji, nie przeszkadzaj obu pastwom w podejmowaniu wsplnych inicjatyw
na forum midzynarodowym. Warto wrd nich wymieni przede wszystkim
wspprac w ramach Grupy Wyszehradzkiej. Jednak i w tym przypadku owoce
tego wspdziaania przybray symboliczn posta. Ocena ta wynika chociaby
z faktu, e grupa nie zdoaa wypracowa wsplnego stanowiska w toku toczcej
si w latach 20032004 dyskusji nad projektem Traktatu Konstytucyjnego Unii
Europejskiej32.
30
Idem, Constituting Interests and Identities in a Two-Level Game: Understanding the

Gabcikovo-Nagymaros Dam Conict, Foreign Policy Analysis 2009, Vol. 5, No. 1, s. 41, 42.
31
Ibidem, s. 52.
32
S. Parzymies, Stosunki midzynarodowe w Europie. 19452004, Warszawa 2004, s. 181.
Anna Umiska-Woroniecka
Stosunki polsko-sowackie
Wprowadzenie
Stosunki polsko-sowackie, funkcjonujce przez ostatnie 15 lat, charakteryzuje
wielowymiarowo. Obok paszczyzny bilateralnej: politycznej, gospodarczej,
wojskowej oraz kulturalnej i naukowej, podejmowane s one w aspekcie multilateralnym. Ten ostatni realizowany jest w ramach wsppracy pastw regionu
rodkowoeuropejskiego, przede wszystkim przez dziaalno Grupy Wyszehradzkiej, w mniejszym zakresie tzw. Inicjatywy rodkowoeuropejskiej, ale rwnie
mona go dostrzec w ramach wsplnych przedsiwzi w okresie akcesji obu
pastw do Unii Europejskiej, czy pniej w ramach unijnego czonkostwa. Nie
sposb pomin jeszcze jednej paszczyzny wspdziaania Polski i Sowacji, a dokadnie ich przygranicznych regionw, tj. wsppracy transgranicznej. Utrzymywanie dobrossiedzkich stosunkw z jednym z poudniowych ssiadw wpisuje
si w cele polskiej polityki zagranicznej, natomiast wydaje si, e w swojej kilkunastoletniej historii relacje te mieway niekiedy zbyt ograniczony charakter.
Celem artykuu jest analiza bilateralnych stosunkw polsko-sowackich majcych miejsce w ostatnim pitnastoleciu, przede wszystkim ich wymiaru politycznego, jak rwnie wzajemnych kontaktw w sprawach wojskowych, kulturalnych
i naukowych, oraz sygnalizacyjnie gospodarczych. Z uwagi na podjt w artykule
problematyk, koniecznym zabiegiem jest skrtowe przedstawienie wewntrznej
sytuacji politycznej poudniowego ssiada, ktra w istotny sposb determinowaa jako polsko-sowackich relacji. Jednak uwagi te maj ograniczony charakter,
take ze wzgldu na fakt zawarcia w niniejszej publikacji artykuu na temat wewntrznej sytuacji Republiki Sowackiej w ostatnich dwch dekadach. Ze stosunkami polsko-sowackim i zwizane s w znacznym stopniu wydarzenia majce
charakter multilateralny, take i tutaj w artykule znalazo si wiele odesa do
tego rodzaju przedsiwzi. Jednak nie s one wiodcym zagadnieniem podjtej
analizy, a co za tym idzie przedstawione w artykule aspekty stosunkw polsko-sowackich na paszczynie wsppracy multilateralnej nie s wyczerpujce.
W tym miejscu warto przedstawi kilka uwag o okolicznociach politycznych
towarzyszcych nawizaniu stosunkw polsko-sowackich1. Niepodlege pastwo
1
W latach 19391945 formalnie funkcjonowao niepodlege pastwo pod nazw Republika
Sowacka. 15 marca 1939 roku Ministerstwo Spraw zagranicznych RP opublikowao komunikat
291
sowackie powstao w dniu 1 stycznia 1993 roku w wyniku podziau pastwa czechosowackiego na dwie nowe Republiki: Czesk i Sowack. Impuls do rozpadu
Czeskiej i Sowackiej Republiki Federacyjnej day zmiany ustrojowe w Europie
rodkowo-Wschodniej w 1989 roku, w odniesieniu do Czechosowacji okrelane
mianem aksamitnej rewolucji. Mona zatem zauway, e rozpad pastwa nastpi w wyniku kilkuletniego procesu, w toku ktrego obie strony, czeska i sowacka, poszukiway nowej formy ustrojowej, zapewniajcej wsplne funkcjonowanie. Jednak w poowie 1992 roku stao si jasne, e istnienie Czechosowacji
nie bdzie miao dalszego cigu2. Interesujce z punktu widzenia podjtego zagadnienia polsko-sowackich stosunkw, jest stanowisko polskich wadz wobec
podziau poudniowego ssiada. Zdaniem niektrych autorw, wadze Polski powstrzymyway si od zajmowania stanowiska wobec rozpadu, w ten sposb dc do zapewnienia dobrych stosunkw z obu republikami3. Wydaje si jednak,
e pocztkowo Polska prezentowaa do jasne stanowisko, akcentujc jedno
pastwa czechosowackiego. Moe o tym wiadczy wystpienie Prezydenta Lecha Wasy 18 wrzenia 1991 roku przed Czechosowackim Zgromadzeniem Federalnym, w ktrym stwierdzi: Polska potrzebuje silnej Czechosowacji z caym
jej bogactwem dwch narodw. Z upywem czasu, wobec nieuchronnoci procesu rozpadu poudniowego ssiada4, przedstawiciele wadz polskich wypracowali
wsplne, realizowane zarwno przez rzd, jak i przez prezydenta, stanowisko
w polityce zagranicznej wobec Sowacji i Czech. W jego ramach nowo powstae,
w wyniku rozpadu SRF, pastwa miay by traktowane jak rwnorzdni partnerzy, a Polska jeszcze przed formalnym rozpadem powstrzyma si od prezentowania ocen w tej sprawie. O wypracowaniu takiego kierunku wiadcz kontakty
podejmowane przez Polsk, szczeglnie w drugiej poowie 1992 roku, tak z wadzami federacyjnymi, jak i politykami czeskimi i sowackimi. Przykadem moe
tu by wizyta w Polsce w dniach 89 grudnia 1992 roku wicepremiera i ministra
spraw zagranicznych Sowacji Milana Kaki5, czy spotkanie, 20 grudnia, premierw Polski i Sowacji Hanny Suchockiej i Vladimira Meiara6.
o uznaniu przez Polsk Sowacji za pastwo niepodlege i samodzielne. Stosunki dyplomatyczne
Polski. Informator. Europa 19182006, tom 1, Warszawa 2007, s. 386.
2
Szerzej zob. P. Ukielski, Aksamitny Rozwd. Rola elit politycznych w procesie podziau
Czechosowacji, Warszawa 2007.
3
F. Goembski, Stosunki polsko-czechosowackie, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej
1992, s. 38.
4
Po wyborach w czerwcu 1992 roku i wejciu do rzdw partii domagajcych si rozpadu
federacji, 26 sierpnia tego roku premierzy obu republik, Vaclav Klaus i Vladimir Meiar, zoyli
owiadczenie o powstaniu dwch suwerennych pastw z dniem 1 stycznia 1993 roku.
5
Stosunki dyplomatyczne Polski. Informator. Europa 19182006, tom 1, s. 388.
6
O spotkaniu nie ma informacji w kalendarium stosunkw polsko-sowackich, zawartym
w informatorze opracowanym przez MSZ, natomiast z publikacji prasowych wynika, e celem spotkania byy m.in. sprawy ruchu granicznego midzy Polsk i Sowacj, D. Wielowieyska, Parzenice
i dyplomacja, Gazeta Wyborcza, 21.12.1992.
292
1. Polsko-sowackie stosunki polityczne

(na szczeblu rzdowym i prezydenckim)
Ocjalne nawizanie stosunkw dyplomatycznych z niepodlegym pastwem
sowackim nastpio w dniu jego powstania, tj. 1 stycznia 1993 roku7. Natychmiastowe uznanie nowego pastwa wiadczy o deniu strony polskiej do zapewnienia jak najlepszych stosunkw z poudniowym ssiadem. Podkrelono
to w owiadczeniu Ministerstwa Spraw Zagranicznych z 31 grudnia 1992 roku8, w ktrym zapewniono, e dotychczasowa dobra wsppraca midzy Polsk
a Czechosowacj bdzie kontynuowana i wzbogacana w stosunkach z Republik
Czesk i Republik Sowack. Strona polska podkrelia, e wsppraca ta przyniesie korzyci nie tylko jej uczestnikom, lecz take przyczyni si do umacniania pokoju, stabilnoci i bezpieczestwa zarwno w Europie, jak i regionie. Tym
samym Polska wysza naprzeciw oczekiwaniom Bratysawy, dla ktrej priorytetem polityki zagranicznej w pocztkach istnienia swej pastwowoci byo, obok
stworzenia instytucjonalnych podstaw polityki zagranicznej i sformuowanie jej
programu, dyplomatyczne uznanie na arenie midzynarodowej9. Jednoczenie
Polska udzielia poparcia Sowacji w jej deniach do uzyskania czonkostwa
w organizacjach wielostronnych, m.in. w Radzie Europy, podkrelia to polska
premier Hanna Suchocka w swoim wystpieniu podczas 44. sesji Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy10.
O wadze, jak Polska przywizywaa do stosunkw ze Sowacj wiadczy take udzia prezydenta RP Lecha Wasy w zaprzysieniu pierwszego prezydenta Republiki Sowackiej Michala Kova, w Bratysawie 2 kwietnia 1993 roku.
Pierwszoplanow kwesti w pierwszych miesicach tego roku dla stosunkw polsko-sowackich stao si ustalenie zasad sukcesji prawnej wobec traktatw podpisanych przez Polsk, najpierw z Czechosowack Republik Socjalistyczn, pniej z Czesk i Sowack Republik Federacyjn. Warto doda, e moc uchway
z dnia 15 grudnia 1992 roku, przyjtej przez parlament Czeskiej i Sowackiej
7
Jeszcze przed proklamowaniem niepodlegego pastwa sowackiego Polska utrzymywaa
kontakty dyplomatyczne z jego przedstawicielami, z tego powodu wielu autorw wskazuje inne,
wczeniejsze daty nawizania stosunkw dyplomatycznych, przykadowo 29 grudnia 1993 roku.
Zob. [w:] R. Kuniar, K. Szczepaniak, Polityka zagraniczna RP 19892002, Warszawa 2002,
s. 486. Natomiast z dniem 1 stycznia RP ustanowia w RS pierwszego przedstawiciela dyplomatycznego; zosta nim w randze charg daffaires a.i. Jerzy Korolec.
8
Owiadczenie Ministerstwa Sprawa Zagranicznych RP w zwizku z powstaniem Republiki
Czeskiej i Republiki Sowackiej jako niepodlegych pastw, wydane na podstawie uchway Rzdu
RP z dnia 8 grudnia 1992 roku, Rzeczpospolita, 31.12.1992 1.01.1993.
9
A. Duleba, Sytuacja Republiki Sowackiej na arenie midzynarodowej, [w:] P. Bajda
(red.), Sowacja w pi lat po rozpadzie Czecho-Sowacji, Warszawa 1999, s. 36.
10
Ostatecznie Sowacja zostaa przyjta dopiero 4 padziernika 1993 roku, Czechy 29
czerwca. Powodem by sprzeciw Wgier, ktre wskazyway na nierespektowanie przez wadze Sowacji praw mniejszoci wgierskiej.
293
Republiki Federacyjnej, nowo utworzone pastwa stay si generalnymi sukcesorami w odniesieniu do umw midzynarodowych zawartych przez SRF. W wyniku ustale, 8 lipca 1993 roku w Bratysawie ministrowie spraw zagranicznych
Polski Krzysztof Skubiszewski i Sowacji Jozef Moravik podpisali protok
regulujcy problematyk sukcesji prawnej porozumie zawartych midzy Polsk
a Czechosowacj w latach 1918199211. Na podstawie postanowie protokou
uchylono moc obowizujc 15 umw zawartych w latach poprzednich. Natomiast wrd traktatw pozostawionych w mocy, na szczegln uwag zasuguje
podpisany 6 padziernika 1991 roku Ukad midzy Rzeczpospolit Polsk a Czesk i Sowack Republik Federacyjn o dobrym ssiedztwie, solidarnoci i przyjacielskiej wsppracy12. Warto, cho skrtowo, przedstawi zapisy tego traktatu,
poniewa jest on nie tylko podstaw dalszych uregulowa prawnych stosunkw
polsko-sowackich, ale jednoczenie ma wskazywa na kierunki polityki zagranicznej obu pastw wzgldem ssiada (Polski wobec Sowacji, Sowacji wobec
Polski). W preambule aktu podkrelone zostay wielowiekowe tradycje przyjani
pomidzy pastwami oraz zamieszkujcymi ich narodami, konieczno poszanowania praw czowieka i jego podstawowych wolnoci, zaakcentowano take
dokonujce si w obu pastwach przemiany ustrojowe oraz denie do wszechstronnego rozwoju wzajemnych stosunkw i przyjacielskiej wsppracy, opartej
na zasadach dobrego ssiedztwa13. W uroczystym wstpie aktu, strony zaznaczyy take swoje przekonanie o koniecznoci rozszerzania i umacniania solidarnoci na rzecz zjednoczenia Europy oraz cisej wsppracy regionw, precyzujc
w artykule 1 ukadu wzajemne wsparcie i koordynacj dziaa zmierzajcych do
penego uczestnictwa stron w instytucjach zintegrowanej Europy. Tym samym
niejako, przy okazji uregulowania dobrossiedzkich stosunkw, wskazano na
wsplny kierunek dziaa obu pastw, przysze czonkostwo we Wsplnotach Europejskich. W treci traktatu strony okreliy paszczyzny wzajemnej wsppracy, wymieniajc m.in. wspprac wojskow, gospodarcz i nansow, naukow
i techniczn, w zakresie kultury i szkolnictwa, ochrony zdrowia, sportu i turystyki
oraz ochrony rodowiska. Przyjto regulacj dotyczc rwnie kwestii rozwoju
ruchu osobowego, ze szczeglnym uwzgldnieniem obszarw przygranicznych,
popierania kontaktw pomidzy poszczeglnymi jednostkami terytorialnymi
regionami, wojewdztwami, powiatami, gminami i miastami; partiami i ruchami
politycznymi; kocioami i zwizkami wyznaniowymi, a take fundacjami, stowarzyszeniami i innymi organizacjami. W pierwszych artykuach traktatu wskazano
11
Pena nazwa porozumienia: Protok dotyczcy obowizywania w stosunkach midzy

Rzeczpospolit Polsk a Republik Sowack dwustronnych umw zawartych midzy Polsk
(PRL) a Czechosowacj (Republik Czesk, SR, Czesk i Sowack Republik Federacyjn) w latach 19181992.
12
Dz. U. 1992, nr 59, poz. 296.
13
Szerzej A. Banaszkiewicz, Traktaty i umowy polsko-sowackie zawarte w latach 1993
2004, http://ism.uni.wroc.pl/publikacje.
294
take na znaczenie wsplnych konsultacji na rnych szczeblach, ktrych celem

mia by rozwj dwustronnych stosunkw oraz harmonizacja wsplnego stanowiska w sprawach midzynarodowych. Osobno uregulowano kwestie konsultacji
stanowisk i dziaa w sprawach bezpieczestwa i obrony. W ukadzie znalazy
si take postanowienia dotyczce wolnoci, praw i obowizkw mniejszoci narodowych w obu pastwach. W postanowieniach kocowych znalaz si zapis
o pitnastoletnim okresie obowizywania traktatu, a po upywie tego terminu
jego wano ulega wydueniu o okresy picioletnie, chyba e ktra ze stron
ukad wypowie. Potwierdzenie obowizujcego charakteru dla tego porozumienia pocigao za sob daleko idce nastpstwa. Przede wszystkim wzajemne relacje zdeniowane zostay w traktacie midzypastwowym, ktry potwierdza
rwnoczenie granic pomidzy pastwami, co w przyszoci w polsko-sowackich stosunkach okazao si mie istotne znaczenie. Sta si on rwnie podstaw zawierania kolejnych polsko-sowackich porozumie. W ocenie niektrych
autorw ukad z 1991 roku zawiera wszelkie regulacje niezbdne do tego, by stosunki midzy Sowacj a Polsk mogy si spokojnie rozwija, a podstawowe
znaczenie miay mie wola i moliwo dynamizowania wsppracy14. Prb intensykacji wzajemnych kontaktw ze strony sowackiej podjto w 1993 roku
na szczeblu rzdowym. W dniach 1314 lipca przyby do Polski wicepremier Republiki Sowackiej, Roman Kova, ktry w rozmowach z polsk premier Hann
Suchock i wicepremierem Henrykiem Goryszewskim podjli kwestie oywienia
wymiany handlowej, unikania podwjnego opodatkowania oraz spaty polskiego
zaduenia15. Bya to jedyna ocjalna wizyta przedstawiciela wadz sowackich
w Polsce w 1993 roku.
Niestety, w kolejnych latach zauwaalne staje si w bilateralnych stosunkach stopniowe ochodzenie. Istotn determinant tej sytuacji bya sytuacja wewntrzna poudniowego ssiada. Jak zostao wskazane wyej, deniem Sowacji
w pocztkach jej samodzielnoci byo zbudowanie zaplecza instytucjonalnego
polityki zagranicznej pastwa. Tu podstawowym problemem okaza si niedobr
dobrze wykwalikowanej kadry16, co niewtpliwie osabiao pozycje RS na arenie
midzynarodowej. Negatywnie na t pozycj oraz ksztat stosunkw dwustronnych wpywao napicie wewntrzne wynikajce z koniktu pomidzy sowackim prezydentem Michalem Kovaem a koalicj rzdow Ruchu na Rzecz Demokratycznej Sowacji (HZDS) i Sowackiej Partii Narodowej (SNS), powstaej
po wyborach w 1992 roku, kierowanej przez premiera Vladimira Meiara. Mona podkreli, i cz autorw podejmujcych problematyk sceny politycznej
14
Ibidem, s. 7.
Wgiel za dugi, Gazeta Wyborcza, 13.07.1993.
16
Szerzej na temat trudnoci RS z zasobem kadrowym w subie dyplomatycznej A. Duleba,
op.cit. s. 3639; dodatkowo kilkakrotne zmiany w kierownictwie resortu nie sprzyjay wypracowaniu dugofalowego planu dziaa w sowackiej polityce zagranicznej. Zob. R. Morawiec, Sowacja, [w:] Europa rodkowo-Wschodnia 1993, Warszawa 1995.
15
295
Sowacji17 wskazuje, e to wanie sposb sprawowania wadzy, take przez

ograniczanie zasad demokracji w yciu politycznym przez wczesnego premiera
w najwyszym stopniu zdeterminowa ksztat polityki wewntrznej i zagranicznej
Sowacji. Tym samym hamujc jej integracj ze strukturami zachodnimi (Uni
Europejsk i NATO) i negatywnie oddziaujc na kontakty Sowacji z jej pastwami ssiadami, w tym z Polsk, co potwierdza kalendarium spotka przedstawicieli rzdowych obu pastw w latach 19941998, czyli w okresie sprawowania wadzy, z niewielkimi przerwami, przez Vladmira Meiara. Natomiast prby
ocieplenia polsko-sowackich stosunkw podnoszone byy w tym okresie na najwyszym szczeblu gw pastw, dla ktrych pierwsz okazj do wsplnego spotkania 12 stycznia 1994 roku bya wizyta prezydenta Stanw Zjednoczonych Billa
Clintona w Pradze. Do kolejnego spotkania prezydentw Polski i Sowacji doszo
ju kilka dni pniej, 2526 stycznia, kiedy z ocjaln wizyt przyby do Polski
prezydent Michal Kova. W trakcie rozmw o polityce zagranicznej, bezpieczestwie i stosunkach gospodarczych, szczeglnie mocno zaakcentowano wsplnot
interesw midzy pastwami regionu rodkowoeuropejskiego. Wskazywano na
potrzeb intensykacji kontaktw ekonomicznych18. Polski prezydent podkrela
take rol wsplnych konsultacji pastw regionu w sprawach integracji europejskiej, w ktrych swj udzia powinna mie take Sowacja, co zostao powtrzone
przy okazji spotkania prezydentw Polski, Sowacji, ale take Bugarii, Sowenii
i Wgier w Baskiej Bystrzycy 27 stycznia 1994 roku. Prezydenci Michal Kova
i Lech Wasa spotkali si jeszcze raz w 1994 roku, 15 kwietnia w Litomylu,
podczas wsplnych obrad prezydentw Polski, Sowacji, Czech, Austrii, Niemiec
i Wgier, ktre dotyczyy teraniejszoci i przyszoci Europy, jej bezpieczestwa
i integracji19. Natomiast na szczeblu rzdowym dwustronne spotkania miay jednostkowy charakter, po blisko rocznej przerwie z wizyt w Warszawie w dniach
89 kwietnia 1994 roku goci sowacki minister spraw zagranicznych Eduard
Kukan. Podczas rozmw poruszono kwestie podpisania dwustronnych porozumie w dziedzinie bezpieczestwa i gospodarki20. Minister Kukan reprezentowa
w Warszawie nowy gabinet utworzony 16 marca pod przewodnictwem Jozefa
Moravika. Nowy sowacki rzd powsta po uchwaleniu wotum nieufnoci wobec
gabinetu kierowanego przez V. Meiara. Premier Moravik zoy w Polsce ocjaln wizyt 18 sierpnia, podczas ktrej podkrelano wzajemn wol intensykacji
17
Zob. J. Gajewski, Europa rodkowa w polskiej polityce zagranicznej, [w:] R. Kuniar,

K. Szczepanik (red.), Polityka zagraniczna RP 19892002, Warszawa 2002, s. 278289; R. o,
Polityka zagraniczna Sowacji, d 2007; J. Valenta, Wyszehrad jako prba integracji Europy
rodkowej, [w:] Europa rodkowa w ostatniej dekadzie XX wieku, Krakw 2001; S. Szomolnyi,
Sowacja w pi lat po rozpadzie Czecho-Sowacji, [w:] Sowacja w pi lat po rozpadzie
18
M. Mazik, Polsko-sowacka wsppraca polityczna, Przegld Zachodni 2002, nr 1, s. 162.
19
A. Gogolewska, Aktywno zagraniczna Prezydenta RP, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 1995, s. 327.
20
Stosunki dyplomatyczne Polski. Informator. Europa 19182006, tom 1, Warszawa 2007,
s. 387.
296
dwustronnych stosunkw, uwidocznion w liczbie podpisanych wwczas umw,

dotyczcych wzajemnego popierania i ochrony inwestycji, unikania podwjnego opodatkowania, transportu lotniczego, komunikacji kolejowej przez granic
pastwow, wsppracy transgranicznej, wsppracy w dziedzinie rodowiska,
wsppracy gospodarczej i handlu, wsppracy w dziedzinie weterynarii. Jednak
wkrtce po wspomnianej wizycie doszo do nowych wyborw parlamentarnych
na Sowacji, zakoczonych zwycistwem partii HZDS, co doprowadzio do wyonienia gabinetu kierowanego przez V. Meiara. Dalsze zacienianie kontaktw
w nowej sytuacji politycznej u poudniowego ssiada okazao si niemoliwe.
Podsumowujc pierwsze dwa lata funkcjonowania stosunkw polsko-sowackich mona wskaza, e w pocztkowej fazie podjte przez oba pastwa
kroki zapowiaday dobry rozwj wzajemnych kontaktw. wiadcz o tym: natychmiastowe uznanie niepodlegego pastwa sowackiego, pierwsze kontakty
na szczeblu rzdowym, a w szczeglnoci prezydenckim, podpisane umowy21.
Wyznaczony pierwotnie przez Republik Sowacji kierunek polityki zagranicznej przede wszystkim integracji ze strukturami Unii Europejskiej i Sojuszu Pnocnoatlantyckiego, jak rwnie utrzymywania bliskich stosunkw z pastwami
ssiadujcymi, pozosta jedynie w wymiarze deklaracji, natomiast w rzeczywistoci sowacki rzd coraz mocniej akcentowa izolacjonizm w swojej polityce zewntrznej: W wyobraeniu premiera Meiara jego kraj nie mg sobie pozwoli
od pocztku istnienia na otwarcie na wiat. Dziaania izolujce RS (Republik
Sowack) motywowa tym, e przy niewielkim terytorium jest ona zbyt saba
ekonomicznie, by stawi czoa zagranicznej konkurencji22. Wynik jesiennych
wyborw parlamentarnych na Sowacji i obrany przez rzd kierunek polityki
zagranicznej skutecznie hamoway rozwj bilateralnych kontaktw w kolejnych
czterech latach.
W 1995 roku miay miejsce trzy wane, z punktu widzenia dwustronnych stosunkw, spotkania. Pierwsze, majce charakter roboczy, odbyo si w lutym tego
roku z udziaem premierw obu pastw Waldemara Pawlaka i Vladimira Meiara. W wyniku jego ustale przedstawiciele obu rzdw podpisali w kwietniu
1995 roku protok o spacie polskiego zaduenia wobec Sowacji w wysokoci
28,5 mln dolarw, uzgodniono e spata zaduenia zostanie zrealizowana przez
dostawy polskiego wgla. Kilka dni pniej, 30 kwietnia w ywcu, doszo do kolejnego spotkania szefw rzdw, stron polsk reprezentowa nowy szef gabinetu Jzef Oleksy. Okazj do spotkania byo otwarcie przejcia granicznego
Zwardo Myto Skaliste, podjto take wwczas rozmowy dotyczce wsppracy transgranicznej. W drugiej poowie tego roku z dwudniow wizyt w Polsce,
w dniach 2526 padziernika, przebywa minister spraw zagranicznych Sowacji
21
Protok dotyczcy sukcesji prawnej w stosunkach polsko-czeskich podpisany zosta prawie trzy lata pniej po porozumieniu polsko-sowackim, 29 marca 1996 roku.
22
M. Mazik, op.cit., s. 166.
297
Juraj Schenka. Wsplnie z ministrem Wadysawem Bartoszewskim wydali owiadczenie, wskazujc, e celem obu pastw jest integracja z UE i NATO,
a take rozwj wsppracy w ramach CEFTA, oraz obszarach przygranicznych.
Jak zostao podkrelone wyej, ze strony sowackiej tego rodzaju deklaracje pozostaway nierealizowane.
Warto rwnie doda, e w roku 1995 zostaa podpisana, wana z punktu
widzenia dwustronnych kontaktw, umowa o wsplnej granicy pastwowej23.
Jej moc potwierdzone zostay zapisy dotychczas podpisanych traktatw granicznych, jeszcze z Czechosowacj, m.in. umowa dotyczca wytyczenia granicy pastwowej z 1958 roku. Tym samym obie strony zadeklaroway brak wzajemnych roszcze terytorialnych, co z punktu widzenia pniejszych pretensji,
wysuwanych gwnie przez posw HZDS, miao istotne znaczenie24. W umowie
uregulowano dodatkowo kwestie organizacji i funkcjonowania administracji na
polsko-sowackiej granicy, ze szczeglnym uwzgldnieniem kompetencji Staej
Polsko-Sowackiej Komisji Granicznej.
Niestety, w tym samym roku miao miejsce kilka zdarze negatywnie oddziaywujcych na wzajemne stosunki. Przede wszystkim ociepleniu nie sprzyjay dziaania V. Meiara, zmierzajce do zahamowania wsppracy regionalnej,
szczeglnie w ramach euroregionu Tatry, skupiajcego polskie i sowackie przygraniczne jednostki samorzdowe oraz euroregionu Karpaty25, ktrego stronami,
poza Polsk i Sowacj, pozostaj Ukraina, Wgry i Rumunia. Jak wskazywa sowacki premier, przedsiwzicia te miay by inspirowane przez zagranic, co jego
zdaniem nie sprzyjao narodowym interesom Sowacji26. W swoim wystpieniu
z 5 lutego stwierdzi: Sowacja nie jest penoprawnym czonkiem Euroregionu.
Do Euroregionu zostao przyjtych kilka powiatw bez zgody rzdu. Trzeba bdzie z tego wycign wnioski. Sowacja chce wchodzi do Europy jako jednolite i suwerenne pastwo27. Inn, negatywnie rzutujc na wzajemne kontakty
spraw by midzynarodowy konikt ekologiczny, zwizany z budow elektrowni
23
Umowa midzy Rzeczpospolit Polsk a Republik Sowack o wsplnej granicy pastwowej, sporzdzona w Warszawie dnia 6 lipca 1995 roku, Dz. U. 1996 nr 55, poz. 250.
24
Posowie domagali si zwrotu 25 wiosek na Spiszu i Orawie, ktre ich zdaniem Polska zagarna w 1920 roku. A. Niewiadowski, Tatry na szkle malowane, Rzeczpospolita, 22.10.1999.
25
Formalnie Euroregion Karpaty zosta powoany 14 lutego 1993 roku, jest najwikszym
terytorialnie zwizkiem regionalnym w Europie i najbardziej zrnicowanym, W. Malendowski,
M. Ratajczak, Euroregiony Polski krok do integracji, Wrocaw 2000. Szerzej na temat udziau
Polski i Sowacji we wsppracy transgranicznej R. Kuniar, Euroregion Karpacki przesanki,
uwarunkowania wsppracy, Sprawy Midzynarodowe 1994, nr 3; B. Wrzochalski, Wsppraca transgraniczna Polski, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 19931994; A. Skrzydo,
Euroregiony z udziaem podmiotw polskich jako forma wsppracy transgranicznej, Sprawy
Midzynarodowe 1994, nr 3.
26
Kalendarium wydarze, Sprawy Midzynarodowe 1996, nr 34.
27
A. Niewiadowski, Mecziar przeciwko Sowacji w Euroregionie Karpaty, Rzeczpospolita,
06.02.1995.
298
jdrowej w Mochovcach28, przeciwko czemu wystpowali m.in. polscy ekolodzy.

Wreszcie na poprawienie relacji nie wpyn protest skierowany przez penomocnika polskiego rzdu L. Bagiskiego wobec Sowacji, w ktrym strona polska
wskazaa na naruszenie przez Sowakw umowy o gospodarce wodnej na wodach
granicznych. Miao to zwizek z budow zapory na rzece Poprad, podjtej przez
sowack rm bez zgody polskiego ministra ochrony rodowiska Stanisawa
elichowskiego29. Wszystkie te incydenty rzutoway niekorzystnie na wzajemne
kontakty, prowadzc do ich osabienia. W konsekwencji rok 1995 nie przynis
poprawy bilateralnych stosunkw i wydaje si, e pomimo owiadcze o wsplnych dziaaniach na paszczynie dwustronnej, pozostay one jedynie w sferze
deklaracji.
W kolejnym, 1996 roku, pierwsz wizyt na Sowacji zoy nowy prezydent
RP Aleksander Kwaniewski, ktry z prezydentem M. Kovem podczas spotkania 1 marca w Javorinie rozmawia o celach strategicznych Polski i Sowacji
w ich polityce zagranicznej30. Obie strony wskazyway na ich determinacj w integracji ze strukturami UE i NATO, jednoczenie deklarujc, e kierunki tych
dziaa w aden sposb nie s wymierzone przeciwko Rosji, a wsplnym interesem obu pastw jest uoenie jak najlepszych dobrossiedzkich stosunkw z Federacj Rosyjsk. Z kolei sowacki prezydent odwiedzi Polsk w czerwcu 1996
roku; okazj do zoenia wizyty byo spotkanie prezydentw Europy rodkowoWschodniej w acucie 7 czerwca. W trakcie tego oraz pniejszych tego typu
spotka31 m.in. w Lewoczy na Sowacji w styczniu 1998 roku, prezydent Kov
deklarowa, e Sowacja nadal aspiruje do czonkostwa w strukturach unijnych,
a celem jej polityki zagranicznej nie jest izolacja na arenie midzynarodowej.
W maju 1996 roku doszo do spotkaniu szefw rzdw obu pastw w Starym
Smokowcu na Sowacji. Stron polsk podczas spotkania 11 maja reprezentowa
Wodzimierz Cimoszewicz, sowack dotychczasowy premier Vladimir Meiar.
Przedmiotem rozmw byy kwestie wsppracy dwustronnej, w tym moliwoci
28
Budowa elektrowni wywoaa stanowczy sprzeciw Austrii, ktra uzasadniaa swoje obawy
moliwoci zaistnienia katastrofy ekologicznej i skaenia. Do protestw doczyli polscy ekolodzy; przedsiwzicie zostao take poddane krytyce w polskiej prasie, take z uwagi na fakt deklarowania wspudziau w kosztach budowy przez stron rosyjsk. Natomiast polska strona rzdowa odegnywaa si od interwencji nie zajmujc pocztkowo w sprawie stanowiska. Ssiedzki spr
o elektrowni, Rzeczpospolita, 25.01.1995.
29
Sowacka rma podja budow, nie uzyskawszy wczeniej aprobaty wojewody nowosdeckiego, nastpnie kontynuowaa prace oczekujc, e wniesione przez ni odwoanie zostanie
pozytywnie rozpatrzone przez polskiego ministra. Inwestor wskazywa, e ze strony sowackiej
uzyska wszelkie potrzebne mu zezwolenia by rozpocz budow na terenie Popradzkiego Parku
Krajobrazowego. Rzeczpospolita, 03.04.1995, dodatek regionalny Krakw.
30
Rzeczpospolita, 02.03.1995.
31
Spotkania przywdcw pastw Europy rodkowo-Wschodniej miay charakter cykliczny
i odbyway si w kolejnych pastwach tego regionu, w kadym przypadku prezydenci Polski i Sowacji deklarowali wzajemne poparcie na drodze integracji ze UE i NATO, jednoczenie zapewniajc o dobrych stosunkach pomidzy pastwami.
299
wspdziaania w zakresie zwalczania przestpczoci midzynarodowej. Zapowiedziano take podpisanie dwustronnego porozumienia o maym ruchu przygranicznym, co nastpio 6 grudnia 1996 roku32. Sowacki premier ponowi swoje
zapewnienia o chci integracji z NATO, zaprzeczajc jakoby obra w swojej polityce bezpieczestwa koncepcj neutralnoci wojskowej33. Z kolei polski szef
rzdu w wywiadzie udzielonym sowackiemu dziennikowi Pravda podkreli, e
dla Polski istotne jest oywienie kontaktw przygranicznych, oraz zaakcentowa,
e prozachodnia opcja Polski nie wymaga zezwolenia ze strony jej wschodniego
ssiada Rosji34. W dniach 1718 wrzenia z wizyt w Bratysawie przebywa
polski minister spraw zagranicznych Dariusz Rosati, podczas ktrej odby szereg
spotka z przedstawicielami rzdu RS, w tym z premierem, ministrem spraw
zagranicznych Pavlem Hamikiem a take czonkami parlamentu sowackiego.
Podczas swojego wykadu minister Rosati podkreli, e w interesie Polski ley,
aby Sowacja zostaa jak najszybciej przyjta do NATO, Polska bowiem chce mie
na swoich poudniowych granicach sojusznika35. W trakcie wizyty strony podpisay porozumienie dotyczce wczesnego powiadamianie o awariach jdrowych,
o wymianie informacji oraz o wsppracy w dziedzinie bezpieczestwa jdrowego i ochrony radiologicznej.
Niewtpliwie sukcesem w polsko-sowackich stosunkach w 1996 roku okazao si podpisanie umowy o maym ruchu granicznym. Przede wszystkim na
mocy tego porozumienia wprowadzono uatwienia w przekraczaniu granicy pastwowej obywatelom obu pastw, zameldowanym na pobyt stay lub czasowy
w miejscowociach pooonych w tzw. pasie maego ruchu granicznego, czyli pasie 15 km od granicy pastwowej. Jednoczenie strony w zaczniku do umowy
zawary wykaz gmin i miejscowoci, tak po stronie polskiej, jak i sowackiej, ktre znajduj si w pasie maego ruchu granicznego. Natomiast wydaje si, e o ile
wzajemne relacje na najwyszym prezydenckim szczeblu ukaday si pomylnie, to w przypadku szczebla rzdowego, mona by byo oczekiwa wikszego zaangaowania we wsplne kontakty, przede wszystkim ze strony sowackiej.
Poprawie wzajemnych relacji nie sprzyjay ujawnione przez pras zapisy raportu
Gwne zadania sowackiej polityki zagranicznej, w ktrym rzd w Bratysawie
zadeklarowa, e najwaniejszym ssiadem dla Sowacji jest nadal Federacja
Rosyjska36. O tak wyznaczonym kierunku poudniowego ssiada mogy wiadczy ocjalne wizyty skadane wzajemnie przez przedstawicieli rzdu sowackiego i rosyjskiego, oraz podpisane w wyniku odbywanych spotka dwustronne
porozumienia. Przykadem moe tu by wizyta ministra spraw zagranicznych FR
32
Umowa midzy Rzeczpospolit Polsk i Republik Sowack o maym ruchu granicznym sporzdzona w Zakopanem dnia 6 grudnia 1996 roku, Dz. U. 1997, nr 127, poz. 827.
33
Rzeczpospolita, 13.05 1996.
34
Cyt. za M. Mazik, op.cit., s. 171.
35
O NATO i Rosji, Rosati na Sowacji, Rzeczpospolita, 18.09.1996.
36
Kontrowersyjny Raport, Rzeczpospolita, 11.03.1996.
300
Jewgienija Primakowa zoona 29 lutego tego roku, w trakcie ktrej podj on

rozmowy z premierem Meiarem dotyczce m.in. kwestii przystpienia Sowacji
do NATO37 czy wczeniejsze ustalenia dotyczce wsplnej sowacko-rosyjskiej
budowy elektrowni jdrowej.
Nastpne dwa lata w bilateralnych kontaktach nadal byy stosunkowo skromne we wzajemne kontakty, prby ich oywienia podejmowane byy przede
wszystkim na szczeblu prezydenckim. Pierwsze, w 1997 roku, spotkanie obu prezydentw odbyo si przy okazji uroczystoci zwizanych z 1000 rocznic mierci
w. Wojciecha38. Do ponownego spotkania doszo w dniach 2021 sierpnia 1997
roku, podczas pierwszej ocjalnej wizyty prezydenta Kwaniewskiego na Sowacji. W trakcie spotka, take ze sowack opozycj, polski prezydent zapowiedzia
poparcie dla sowackich stara o czonkostwo w NATO, jednoczenie wskazywa,
e Polska w tych zabiegach nie zastpi sowackiego rzdu i narodu. Natomiast to
co wymaga podkrelenia gowa pastwa polskiego odegnywaa si w swoich
wystpienia od jakiejkolwiek krytyki, wskazujc, e Polska szanuje suwerenne
decyzje Sowacji39. Wydaje si, e owa powcigliwo wynikaa w gwnej mierze z konsekwencji majcych miejsce po wypowiedzi Aleksandra Kwaniewskiego w 1996 roku, gdy stwierdzi on, e Sowacja nie naley ju do czwrki40.
Wypowied ta oczywicie zostaa nieprzychylnie przyjta w Bratysawie. W nastpnym, 1998 roku, obaj prezydenci spotkali si w Lewoczy, o czym mowa bya
ju wyej. Natomiast w spotkaniach na szczeblu rzdowym, odbywanych w roku
1997 oraz do listopada roku nastpnego uczestniczyli przede wszystkim ministrowie resortw spraw zagranicznych. Pierwsze miao miejsce w lutym 1997
roku w Starym Smokowcu, gdzie spotkali si szefowie dyplomacji obu pastw
Dariusz Rosati i Pavol Hamik. Jednym z tematw poruszanych w trakcie roboczego spotkania by przyszy udzia Polski i Sowacji w strukturach zachodnioeuropejskich. Jak stwierdzi polski minister Polska popiera w tych dziaaniach
Sowacj i podobne poparcie znajduje w Bratysawie41. Strony podpisay take
protok o wsppracy ministerstw spraw zagranicznych obu pastw. Ponad dwa
miesice pniej z ocjaln wizyt do Polski przyby minister Hamik. W dniach
14 i 15 maja odby szereg rozmw z przedstawicielami polskiego rzdu, podczas
ktrych podkreli, e Polska ze wzgldu na swoje pooenie polityczne jest jednym z najwaniejszych partnerw Sowacji. W listopadzie 1997 roku doszo do
spotkania nowo mianowanych ministrw, polskiego Bronisawa Geremka i sowackiej minister Zdenki Kremplovej, przy okazji sesji Rady Ministrw Unii
37
Kalendarium Wydarze, Sprawy Midzynarodowe 1996, nr 34.

Udzia w uroczystociach poza prezydentami Polski i Sowacji wzili: papie Jan Pawe II
oraz prezydenci: Litwy Algirdas Brazauskas, Wgier Arpad Goencz, Czech Vclav Havel,
Niemiec Roman Herzog, Ukrainy Leonid Kuczma.
39
Rzeczpospolita, 22.08.1997.
40
Strategiczna wsppraca, Rzeczpospolita, 15.05.1999.
41
PAP 28.02.1997.
38
301
Zachodnioeuropejskiej, podczas bilateralnych rozmw, ministrowie omwili

sprawy stosunkw dwustronnych42. Do ponownego spotkania obu ministrw doszo 2 lutego 1998 roku w Zakopanem. Minister Geremek stwierdzi, e na arenie
midzynarodowej pojawia si opinia, i Sowacja prowadzi polityk samoizolacji, a jej wizerunek jako pastwa nieprzestrzegajcego standardw demokratycznych szkodzi temu krajowi w staraniach o czonkostwo w UE, ale doda, e to
przysze parlamentarne wybory na Sowacji bd okazj do zamanifestowania
penego przestrzegania europejskich standardw ycia publicznego43. Wyrazi
take poparcie dla dalszych stara Sowacji na drodze integracji z UE i NATO.
W kolejnych miesicach nastpio osabienie bilateralnych kontaktw, ktrej
bezporednim powodem pozostawaa sytuacja wewntrzna na Sowacji: narastajcy konikt midzy premierem Meiarem i prezydentem Kovaem oraz walka
polityczna w obliczu wrzeniowych wyborw parlamentarnych u poudniowego ssiada Polski44. Warto doda, e w latach 19971998 zawarto szereg dwustronnych porozumie, z ktrych wymieni mona m.in. dwie umowy podpisane
w marcu 1997 roku, ktre dotyczyy spraw pomocy prawnej i pomocy celnej45,
umow z maja tego samego roku o gospodarce wodnej na wodach granicznych
oraz umow z kwietnia 1998 roku o przewozach drogowych.
Po zwyciskich przez opozycj wyborach na Sowacji, 12 listopada 1998 roku
pierwsz wizyt w Polsce zoy nowo powoany sowacki premier Mikul Dzurinda. Byo to pierwsze od dwch lat spotkanie szefw rzdw sowackiego i polskiego, a jednoczenie bya to pierwsza zagraniczna podr nowego premiera.
Mona doda, e w przecigu ostatnich czterech lat sowacki premier nie skada
w Polsce ocjalnych wizyt46. W trakcie rozmw z premierem Jerzym Buzkiem,
premier Dzurinda zapewni, e jednym z priorytetw jego gabinetu bdzie integracja ze strukturami zachodnimi, jednoczenie wyrazi nadziej, e Polska
udzieli Sowacji poparcia w staraniach o przysze czonkostwo47. Premier Buzek
wskaza, e Polska jest zainteresowana jak najszybsz integracj Sowacji z Uni
Europejsk i NATO. Niewtpliwie zoona przez sowackiego premiera wizyta
w Polsce miaa przekona nie tylko polskiego partnera, ale i obserwatorw w innych pastwach, szczeglnie czonkowskich UE i NATO, o przekierowaniu so42
M. Mazik, op.cit.
Ibidem.
44
Z. Fialova, G. Fabian, Parliamentary elections in Slovakia, September 1998. Report on the
election observation mission, Warszawa 1999.
45
Umowa o uzupenieniu i uatwieniu stosowania europejskiej konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych z 20 kwietnia 1959, Umowa o wsppracy i wzajemnej pomocy w sprawach celnych.
46
Rwnie przedstawiciele gabinetu sowackiego akcentowali kierunek pierwszej podry
premiera Dzurindy, jak wskazywa minister spraw zagranicznych Eduard Kukan: Po raz pierwszy
w historii sowackiej dyplomacji premier nowego rzdu kieruje swoje kroki nie do Pragi, Budapesztu czy Moskwy, lecz do Warszawy. Rzeczpospolita, 13.11.1998.
47
Podzia na Sowacji, Gazeta Wyborcza, 13.11.1998.
43
302
wackiej polityki zagranicznej i determinacji w staraniach o przyjcie do tyche

struktur. Listopadowa wizyta premiera Dzurindy staa si pocztkiem nowego
rozdziau dwustronnych relacji Polski i Sowacji. Przede wszystkim sowacki premier zapewnia o priorytetowym charakterze opcji prozachodniej, natomiast, jak
stwierdzi minister Kukan stosunki z Rosj miay by oparte na wywaonym
dialogu i wsppracy handlowej, ale z uwzgldnieniem wzajemnych korzyci48.
W 1999 roku doszo do kolejnych zmian w dwustronnych stosunkach, przeomowym wydarzeniem okazay si majowe wybory prezydenckie na Sowacji.
Nowym prezydentem Sowacji zosta Rudolf Schuster, ktry wyborcze zwycistwo zapewni sobie w drugiej turze wyborw, 29 maja, pokonujc Vladimira
Meiara. Mona doda, e urzd prezydenta pozostawa nieobsadzony przez ponad rok, a wikszo jego uprawnie, do listopada 1998 roku, wykonywa premier Meiar. Nowy prezydent zosta zaprzysiony 15 czerwca w obecnoci prezydentw pastw Europy rodkowo-Wschodniej: Polski, Austrii, Czech, Wgier
i Ukrainy, otrzyma take wwczas ocjalne zaproszenie do Polski od prezydenta
Kwaniewskiego49. Z pierwsz wizyt w Polsce prezydent Schuster przebywa
w dniach 1920 sierpnia 1999 roku. W dwustronnych rozmowach poruszono
m.in. kwestie wsppracy w wymiarze regionalnym, integracji z UE oraz stosunkw bilateralnych, w tym wsppracy transgranicznej. Sowacki prezydent
podkrela denia swojego pastwa do odzyskania pozycji w Grupie Wyszehradzkiej, co mogoby uatwi RS negocjacje z UE50, oraz wskazywa na moliwo
skorzystania z polskich dowiadcze na drodze do integracji ze strukturami zachodnimi. Podkrelano, e jest to jedna z pierwszych zagranicznych wizyt sowackiego prezydenta, tym samym wskazujc na wag jak poudniowi ssiedzi
przywizywali do bilateralnych, stosunkw polsko-sowackich. W tym samym,
1999 roku, doszo do wielu spotka na szczeblu rzdowym, m.in. 6 kwietnia
z wizyt w Warszawie przebywa sowacki minister spraw zagranicznych Eduard
Kukan, ktry w rozmowie z ministrem Geremkiem wskazywa, e stosunki pomidzy krajami ukadaj si pomylnie. Wyrazi te nadziej na nowe decyzje
podjte na niedalekim szczycie NATO w Waszyngtonie w sprawie przyjcia nowych czonkw. W tym samym roku, 6 czerwca w uroczystej mszy, celebrowanej
przez papiea Jana Pawa II w Starym Sczu, wzi udzia premier Dzurinda,
ktry trzy miesice pniej by uczestnikiem Konferencji Prawicy rodkowoeuropejskiej, odbywajcej si 2324 wrzenia w Gdasku. Okazj do rozmw
polskiego i sowackiego szefa gabinetu byy take spotkania o charakterze wielostronnym. Premierzy pastw Grupy Wyszehradzkiej spotykali si 1999 roku
dwukrotnie: 14 maja w Bratysawie i 1516 padziernika w Vysokich Tatrach.
Jeszcze we wrzeniu do Krynicy przyby sowacki wicepremier Ivan Miklo, ktry
48
49
50
Informacje, Rzeczpospolita, 23.11.1999.

A. Niewiadowski, Prezydent wszystkich Sowakw, Rzeczpospolita, 16.06.1999.
Gesty przyjani, Rzeczpospolita, 20.08.1999.
303
wzi udzia w obradach Forum Ekonomicznego. Do dwustronnych spotka dochodzio take na szczeblach midzyresortowych, wizyt zoy m.in. sekretarz
stanu w MSZ RS Jan Figel, czy sekretarz stanu w ministerstwie kultury Milan
Gacik. Szczeglnie istotnym wydarzeniem, take z punktu bilateralnych stosunkw, bya deklaracja prezydentw Polski, Czech i Wgier zoona 3 grudnia 1999
roku. Prezydenci przybyli na zaproszenie prezydenta Schustera do Gerlachova
w sowackich Tatrach, w deklaracji wskazali: Bratysawa osigna duy postp
na drodze reform demokratycznych. Wierzymy, e kraje Unii Europejskiej wezm ten fakt pod uwag. Sowacja powinna si te znale w NATO po kolejnej
fazie rozszerzenia paktu.51 Data wydania owiadczenie nie bya przypadkowa,
bowiem deklaracja zostaa ogoszona na krtko przed szczytem Unii Europejskiej
w Helsinkach. Polski prezydent doda, e Sowacja wkroczya w okres stabilnoci,
co dobrze wry take bilateralnym stosunkom.
Dalsze oywienie w dwustronnych stosunkach dostrzegalne jest w 2000
roku. Okazj do spotka przedstawicieli obu pastw stay si obchody tysiclecia
zjazdu gnienieskiego. W marcu tego roku doszo do spotkania prezydentw
Polski, Litwy, Niemiec, Sowacji i Wgier, a 28 kwietnia spotkali si premierzy
pastw Grupy Wyszehradzkiej Jerzy Buzek, Milosz Zeman, Viktor Orban i Mikula Dzurinda, oraz kanclerz Niemiec Gerhard Schroeder. Podpisano wwczas
Deklaracj Gnieniesk o wspdziaaniu w budowie przyszoci europejskiej
w poszanowaniu kultur, narodowych tradycji i regionalnych odmiennoci52.
Do ponownego spotkania szefw gabinetw Grupy Wyszehradzkiej doszo ju
4 maja w Budapeszcie, w trakcie rozmw z premierem Francji Lionelem Jospinem na temat czonkostwa Czech, Sowacji Polski i Wgier w UE. Niedugo pniej premier Polski Jerzy Buzek rozmawia ze sowackim premierem w trakcie
swojej wizyty w Bratysawie 31 maja. W swoim owiadczeniu podkreli, e wedug Polski Sowacja otwiera list pastw, o ktre NATO mogoby si poszerzy.
Tym samym potwierdzi, e Polska, jako czonek tej organizacji, wspiera Sowacj w jej deniach. Wczeniej, w dniach 2324 marca 2000 roku z ocjaln wizyt na Sowacj uda si minister Geremek, ktry w trakcie rozmw ze swoim
sowackim partnerem, ministrem Kukanem podkreli bardzo dobr wspprac
obu rzdw. Polski minister zosta take przyjty przez sowackiego prezydenta
Schustera.
16 listopada tego roku ukaza si w sowackim dzienniku Sme wywiad z prezydentem Aleksandrem Kwaniewski, w ktrym polska gowa pastwa zadeklarowaa niezmienno poparcia dla stara Sowacji o przyjcie do UE i NATO53.
Niewtpliwie rok 2000 okaza si potwierdza now jako w bilateralnych sto51
A. Niewiadowski, Jak dogoni ssiadw, Rzeczpospolita, 04.12.1999.

Deklaracja Gnienieska, Gazeta Wyborcza, 29.04.2000.
53
Wywiad M. Wojcieszyskiej i M. Zsilleowej z prezydentem Rzeczypospolitej Polskiej pt.
Kwaniewski: Sowacja zbyt mao mwi o swoich sukcesach, Sme, 16.11.2000, Biuletyn codzienny, Departament Systemu Informacji MSZ, rok IX, nr 224(2260), 22.11.2000, s. 1.
52
304
sunkach, oywione kontakty potwierdza liczba spotka, tak na szczeblu prezydenckim, jak i rzdowym. Sukcesem w dwustronnych stosunkach we wskazanym
roku byo rwnie podpisanie dugo oczekiwanej umowy o wsppracy w sprawach kultury i nauki54.
W roku 2001 wane z punktu widzenia bilateralnych stosunkw byy dwie
ocjalne wizyty. Do pierwszej doszo w dniach 1012 maja, kiedy do Bratysawy
uda si polski minister spraw zagranicznych Wadysaw Bartoszewski. Druga
nastpia kilka dni pniej, z dwudniow wizyt w Polsce przebywa sowacki
minister spraw zagranicznych E. Kukan. Minister Bartoszewski, w trakcie pobytu w Bratysawie, wzi udzia w konferencji Nowe demokracje europejskie
przywdztwo i odpowiedzialno55, naley jednak podkreli, e w tym samym
czasie w stolicy Sowacji odbywa si szczyt 10 pastw kandydujcych do NATO.
Sowacki premier wskaza wwczas, e poszerzenie NATO bdzie spenieniem
historycznego przeznaczenia Europy i uczyni kontynent bardziej bezpiecznym,
co spotkao si z protestem wadz rosyjskich, ktre stanowczo sprzeciwiay si
poszerzaniu paktu o nowych czonkw. Wydaje si, e majowa wizyta ministra
Bartoszewskiego w Bratysawie, potwierdzaa poparcie udzielane przez Polsk poudniowemu ssiadowi w jego zabiegach o czonkowstwo w sojuszu. By
moe rok 2001 nie obtowa w bilateralne wizyty skadane przez przedstawicieli
pastwa sowackiego i polskiego, ale wynikao to w gwnej mierze z zaangaowania obu krajw w realizacj polityki integracyjnej, w Polsce z UE, na Sowacji z NATO i Uni. wiadcz o tym wsplne przedsiwzicia podejmowane na
gruncie multilateralnym. Przedstawiciele Sowacji i Polski kontaktowali si przy
okazji spotka Grupy Wyszehradzkiej, w 2001 roku miay miejsce cztery spotkania premierw: w Krakowie na przeomie maja i czerwca, w Tihany (Sowacja)
w sierpniu, w Krynicy Grskiej we wrzeniu oraz w Luksemburgu w grudniu. To
ostatnie spotkanie odbywao si z udziaem premierw pastw Beneluksu. Natomiast prezydenci Aleksander Kwaniewski, Vaclac Havel, Rudolf Schuster i Ferenc Madl odbyli rozmowy w trakcie spotkania na zamku w Pszczynie, 19 stycznia 2001 roku. W podpisanej wwczas deklaracji pozytywnie ocenili 10-letni
wspprac wyszehradzk.
Lata 2002 i 2003 upyny dla obu stron na intensywnych przygotowaniach
do akcesji do UE. Jednak pomimo podjtych przygotowa: zamykania kolejnych obszarw negocjacji, przystosowania prawa wewntrznego do wymogw
UE itp., przedstawiciele obu pastw prowadzili niezwykle oywione kontakty
tak na szczeblu prezydenckim, jak i rzdowym. W kwietniu 2002 roku do Krakowa, z kilkugodzinn wizyt, przyby prezydent Schuster, by odebra tytu doctora honoris causa Akademii Grniczo-Hutniczej, przyznany mu za osignicia
54
Umowa midzy Rzdem RP a Rzdem Republiki Sowackiej o wsppracy kulturalnej,

owiatowej i naukowej z 23 marca 2000 roku, Monitor Polski 2002, Nr 6, poz. 123.
55
Stosunki dyplomatyczne Polski, op.cit., s. 387.
305
naukowe oraz popieranie wsppracy uczelni technicznych Krakowa i Koszyc.

Kilka dni pniej, z ocjaln wizyt na Sowacj uda si prezydent Kwaniewski.
W trakcie wizyty, w dniach 2526 kwietnia, polski prezydent spotka si z przedstawicielami rzdu i parlamentu sowackiego, wygosi wykad na Uniwersytecie Komenskeho pt.: Ku bezpiecznej i zjednoczonej Europie, a po zakoczeniu
spotkania zosta odznaczony Wielkim Zotym Medalem Uniwersytetu Komenskeho. Podczas rozmw sowacki prezydent podkrela, e dwustronne stosunki
nie byy nigdy dotd tak dobre, jak dotychczas56. Kolejna okazja do spotkania
obu gw pastw nadarzya si w trakcie wizyty w Polsce papiea Jana Pawa II,
podczas ktrej na odprawian 18 sierpnia przez Ojca witego msz w Krakowie
przybyli, poza polskim prezydentem, prezydenci Litwy i Sowacji. Po zakoczeniu mszy prezydenci odbyli robocze rozmowy, po czym prezydent Kwaniewski
wyda owiadczenie, w ktrym stwierdzi: Ze swej strony jestem bardzo rad, e
Prezydenci ssiednich pastw Litwy i Sowacji wzili udzia w tym historycznym wydarzeniu. () Potwierdzilimy wsplnot celw. Chcemy, aby rok 2002
by wielce znaczcy w historii naszych pastw. Chcemy, aby zostao wystosowane
do czonkostwa przez NATO zaproszenie dla Sowacji i Litwy. Jestem przekonany, e tak bdzie. Mamy nadziej dokoczy rozmowy z UE i w tym samym czasie, czyli na pocztku 2004 roku by w Unii57. Podczas wszystkich spotka gw
pastw Polski i Sowacji prezydent Kwaniewski deklarowa poparcie Polski dla
stara RS o udzia w NATO.
W 2002 i 2003 roku miay miejsce oywione kontakty take na szczeblu rzdowym. W dniach 78 listopada 2002 roku z wizyt w Warszawie przebywa
sowacki premier Dzurinda, ktry stan ponownie na czele sowackiego gabinetu po wyborach we wrzeniu. Podobnie jak cztery lata wczeniej, pierwsz zagraniczn wizyt po wyborach sowacki premier zoy w Warszawie. Jak podkrela
Mikul Dzurinda, wybr nie by przypadkowy i mia podkreli dobrossiedzkie
stosunki midzy pastwami58. Jeszcze przed wyborami parlamentarnymi na Sowacji okazj do spotkania premierw Millera i Dzurindy byo spotkanie szefw
rzdw Grupy Wyszehradzkiej, odbywajce si w dniach 2324 maja w Treninie na Sowacji. Natomiast dwa dni wczeniej w Warszawie doszo do spotkania
ministrw spraw zagranicznych pastw kandydujcych do UE, w tym ministra
Cimoszewicza i Kukana. Wszyscy ministrowie wydali wwczas owiadczenie,
w ktrym wskazywali, e wsplnym celem krajw kandydujcych jest zakoczenie negocjacji do 2002 roku oraz przyjcie ich do UE z dniem 1 stycznia 2004 roku59. Sowacki minister zoy w 2002 roku jeszcze jedn wizyt w Polsce, w Kra56
Im dalej od Tatr tym gorzej, Rzeczpospolita, 27.04.2002.

Archiwum dziaalnoci Prezydenta RP w latach 19972005, http//www.prezydent.gov.pl.
58
Sporny tylko Janosik, Rzeczpospolita, 8.11.2002.
59
Wsplne Owiadczenie Ministrw Spraw Zagranicznych Cypru, Estonii, Litwy, otwy,
Malty, Polski, Sowacji, Sowenii, Republiki Czeskiej oraz Wgier (Warszawa, 22 maja 2002),
Informacje dla prasy MSZ RP, http://www.msz.gov.pl/owiadczenia.html.
57
306
kowie, gdzie 11 grudnia uroczycie zosta otwarty konsulat generalny Republiki

Sowackiej. Poza wymienion placwk konsularn, w Polsce dziaa piciu konsulw honorowych RS, w Poznaniu (utworzony w 1999 roku), Rzeszowie (w 2001
roku), Gliwicach (w 2002 roku), Sopocie (w 2003 roku) i Zakopanem (w 2008
roku). Na pocztku 2003 roku z wizyt na Sowacji przebywa szef polskiej dyplomacji Wodzimierz Cimoszewicz, 17 stycznia spotka si z prezydentem Schusterem, z ktrym rozmawia midzy innymi o wsppracy Grupy Wyszehradzkiej
i o sprawach unijnych60.
Rok 2004 dla obu pastw by niewtpliwie przeomowy, oba pastwa stay si czonkami Unii Europejskiej, a Sowacja doczya do czonkw Sojuszu
Pnocnoatlantyckiego. Dodatkowo rok 2004 obtowa u poudniowego ssiada
w wydarzenia determinujce wewntrzn scen polityczn: wybory prezydenckie
i referendum w sprawie wyborw parlamentarnych (kwiecie 2004). Pomimo
tego, w dwustronnych stosunkach nadal widoczne byo oywienie. W lutym na
Sowacj uda si z ocjaln wizyt minister Cimoszewicz. Podczas jednodniowego pobytu w Bratysawie zosta przyjty przez prezydenta Republiki Sowackiej
Rudolfa Schustera, premiera Mikulasa Dziurind, przewodniczcego Rady Narodowej Pavola Hruszovskiego oraz spotka si z szefem sowackiej dyplomacji
Eduardem Kukanem. Przy okazji pobytu w Bratysawie szef polskiej dyplomacji
wzi udzia w otwarciu wystawy prac polskiego artysty w siedzibie Instytutu Polskiego, gdzie spotka si z Ministrem Kultury RS Rudolfem Chmelem. W trakcie
rozmw przedstawiciele obu pastw potwierdzali dobry stan dwustronnych stosunkw, pozytywnie ocenili stosunki gospodarcze, poruszono rwnie problematyk wsplnych projektw z zakresu infrastruktury oraz sprawy dotyczce ruchu
granicznego61. W dniach 1819 listopada 2004 roku na zaproszenie prezydenta
Kwaniewskiego przyby do Warszawy, wybrany w kwietniowych wyborach, prezydent Sowacji Ivan Gaparovi. Bya to druga, po Czechach, zagraniczna wizyta
sowackiej gowy pastwa, co oczywicie obie strony zaakcentoway jako przykad
dobrej wsppracy. Rok 2004 obtowa w spotkania przedstawicieli rzdw obu
pastw przy okazji rozmw multilateralnych, m.in. w Kromiu w Czechach,
gdzie odbyo si spotkanie premierw pastw Grupy Wyszehradzkiej, ponownie
szefowie gabinetw spotkali si w grudniu w Warszawie. Z kolei szefowie dyplomacji pastw czwrki odbyli rozmowy 7 grudnia w Krakowie.
Take dwa nastpne lata 2005 i 2006 upyny pod znakiem wzmocnionych
stosunkw polsko-sowackich. Przedstawiciele obu pastw starali si regularnie
odbywa wizyty u zaprzyjanionego ssiada. Kontynuacj dobrych stosunkw ze
Sowacj podj od 2006 roku, wybrany w padzierniku 2005 roku, polski prezydent Lech Kaczyski. Natomiast pod koniec swojej kadencji, 14 listopada
60
Minister Cimoszewicz na Sowacji, Rzeczpospolita, 18.01.2003.

Wizyta ocjalna Ministra Cimoszewicza w Republice Sowackiej 25 lutego 2004, Archiwum wydarze MSZ RP, http://www.msz.gov.pl (12.02.2009).
61
307
2005 roku (czyli po wyborach parlamentarnych i prezydenckich) z wizyt do

Bratysawy uda si Aleksander Kwaniewski, ktry podczas konferencji prasowej powiedzia m.in.: Chc podzikowa Panu Prezydentowi za ocen, ktr
wystawi 10 latom mojej wsppracy jako Prezydenta Rzeczypospolitej i chc podzieli t opini naprawd te dziesi lat w relacjach polsko-sowackich byo
nadzwyczajnych, bardzo udanych i dzisiaj, po dziesiciu latach rozmawiamy
w zupenie innej sytuacji anieli w roku 1996, kiedy odbywaem pierwsz wizyt
do Bratysawy. Jestemy razem w NATO co nie byo takie oczywiste, jestemy
razem w Unii Europejskiej, co byo bardzo trudne. Rozbudowujemy wspprac
regionaln nie tylko z Grup Wyszehradzk, ale take z naszymi ssiadami
na wschodzie, z Ukrain. Wyniki naszej wsppracy dwustronnej, jeli chodzi
o handel, gospodark, kultur, turystyk, wspprac przygraniczn, wspprac miast to wszystko wyglda dobrze62. Mimo to warto doda, e do szeroko
dyskutowan midzy partnerami spraw byy plany rozmieszczenia baz antyrakietowych w Polsce i Czechach. Kilka dni pniej, z pierwsz wizyt uda si
na Sowacj nowy szef polskiej dyplomacji Stefan Meller. W cigu jednego dnia,
25 listopada, minister Meller odby trzy robocze wizyty w Bratysawie, Pradze
i Budapeszcie. Celem wizyt byo zaprezentowanie partnerom priorytetw polskiej
polityki zagranicznej oraz potwierdzenie woli umacniania wsppracy w Grupie
Wyszehradzkiej. Ponadto w trakcie wizyt, m.in. z ministrem Kukanem, zostay omwione biece kwestie dwustronne, a przede wszystkim sprawy zwizane
z budetem UE. Tradycyjnie take w 2005 roku doszo do spotka polskich i sowackich przedstawicieli na spotkaniach multilateralnych, w czerwcu premierw
pastw Grupy Wyszehradzkiej w Kazimierzu Dolnym czy prezydentw w Wile
9 wrzenia. Na pocztku 2006 roku wizyt na Sowacji zoy nowy premier Kazimierz Marcinkiewicz, natomiast jego sowacki odpowiednik premier Dzurinda
przyby do Warszawy 11 lutego, w trakcie przygotowa Sowacji do przedterminowych wyborw parlamentarnych, bdcych wynikiem kryzysu politycznego.
Jego nastpca Robert Fico odwiedzi Polsk 5 padziernika. Na szczeblu prezydenckim do spotkania doszo 22 marca w trakcie ocjalnej wizyty prezydenta Kaczyskiego na Sowacji, podczas ktrej prezydent RP spotka si z prezydentem
Sowacji Ivanem Gaparoviem, p.o. przewodniczcego Rady Narodowej Bel
Bugarem oraz premierem M. Dzurind. Do ponownego spotkania gw pastw
doszo w Poznaniu z okazji obchodw 50. rocznicy Poznaskiego Czerwca 1956,
rwnie z udziaem prezydentw Czech i Wgier. Warto take wspomnie o ocjalnej wizycie sowackiego szefa dyplomacji Jna Kubia w dniach 1314 lipca
w Warszawie. W trakcie rozmw z polsk minister Ann Fotyg podjte zostay
najwaniejsze kwestie dotyczce polityki zagranicznej w odniesieniu do integra62
Prezydent RP, Archiwum dziaalnoci Prezydenta w latach 19972005 wydarzenie

ocjalna wizyta Prezydenta Aleksandra Kwaniewskiego do Republiki Sowacji, 14.11.2005,
http://www.prezydent.gov.pl.
308
cji europejskiej, polityki unijnej i regionalnej, wsppracy w ramach Grupy Wyszehradzkiej oraz problematyki bezpieczestwa63.
Ostatnie lata, 2007 i 2008 rok, potwierdziy dobre kontakty midzy pastwami, wiadcz o tym wsplne spotkania na szczeblu rzdowym i prezydenckim, ale
take wsplne stanowiska w ramach wsppracy multilateralnej. Przykadowo,
prezydenci spotkali si 3 grudnia 2007 roku, podczas roboczej wizyty prezydenta
Kaczyskiego na Sowacji w Tatrach. Polski prezydent podkreli dobr wspprac obu pastw, wskazujc na nowe kierunki rozszerzenia struktur unijnych na
wschd. Wczeniej, bo 5 maja 2007 roku z ocjaln wizyt na Sowacj uda si
polski premier Jarosaw Kaczyski, ktry w trakcie wizyty spotka si z prezydentem Ivanem Gaparoviem, premierem RS Robertem Fico oraz przewodniczcym
Rady Narodowej Republiki Sowackiej Pavlem Paszk. Przedmiotem rozmw,
obok spraw infrastruktury drogowej czcej oba pastwa, byy kwestie zwizane z czonkostwem w UE64. Obaj premierzy prezentowali odmienne zdanie co
do kwestii przyszoci Traktatu Konstytucyjnego, podobnie rnili si w ocenach
budowy elementw tzw. tarczy antyrakietowej w Polsce. Pomimo to, polski premier okreli bilateralne stosunki jako bardzo dobre, a nawet ponadstandardowe65. Warto doda, e tylko w roku 2007 miao miejsce okoo trzydziestu spotka
bilateralnych pomidzy przedstawicielami rzdw, poszczeglnych resortw,
urzdw centralnych Polski i Sowacji66. To pokazuje zaangaowanie obu stron
w uoenie jak najlepszych dobrossiedzkich stosunkw. Podnis to rwnie
urzdujcy od 2007 roku premier Donald Tusk, w trakcie swojej pierwszej ocjalnej wizyty w Bratysawie 18 stycznia 2008 roku. Gwnymi tematami rozmw
z premierem Fico byy stosunki bilateralne, infrastruktura, wsppraca regionalna i transgraniczna, sprawy europejskie, wsppraca regionalna w ramach Grupy
Wyszehradzkiej (V-4), wsppraca tego ugrupowania z Pastwami Batyckimi,
energetyka, Wsplna Polityka Zagraniczna i Bezpieczestwa UE. Polski szef gabinetu spotka si rwnie z prezydentem Ivanem Gaparoviem. Przedstawiciele
obu pastw stwierdzili, e stosunki sowacko-polskie s bezproblemowe, prezentuj najwyszy moliwy standard. Do gwnych obszarw, w ktrych bilateralny
dialog jest wyjtkowo intensywny, nale infrastruktura, energetyka, energetyka
jdrowa i Europejska Polityka Ssiedztwa. Otwarcie granic i wejcie do Schengen
stanowio rwnie nowy bodziec do rozwoju wsppracy przygranicznej. Prezydent Gaparovi przyby do Polski z ocjalna trzydniow wizyt w dniach 68
czerwca 2008 roku, w trakcie ktrej odby spotkania z prezydentem Kaczyskim,
63
Archiwum wydarze MSZ RP, wizyta w Polsce ministra spraw zagranicznych J. Kubia
13 14 lipca 2006, http://www.msz.gov.pl.
64
Obaj premierzy prezentowali odmienne zdanie co do kwestii przyszoci Traktatu Konstytucyjnego.
65
Ambasada Republiki Sowacji w Warszawie, Wane wizyty dwustronne w 2007 roku,
http://ambasada-slowacji.pl/w20070511.
66
Ibidem.
309
premierem Tuskiem, przedstawicielami Sejmu i Senatu RP67. Wrd podjtych

tematw poruszono m.in. spraw bezpieczestwa energetycznego oraz poparcia
polsko-szwedzkiej inicjatywy Partnerstwa Wschodniego. Rozmawiano take
o infrastrukturze m.in. o planach uruchomienia pocze lotniczych pomidzy
Gdaskiem, Warszaw i Bratysaw, wsplnych projektach turystycznych w Tatrach oraz o wymianie handlowej. Oczywicie do spotka prezydentw i szefw rzdw oraz ministrw spraw zagranicznych dochodzio rwnie w trakcie
spotka pastw Grupy Wyszehradzkiej, jak choby spotkanie prezydentw we
wrzeniu 2008 roku w Pieszczanach na Sowacji, szefw dyplomacji w Pradze
w kwietniu 2008 roku, czy szczyt z udziaem premierw odbywajcy si rwnie
w stolicy Czech w dniach 1516 czerwca tego samego roku. Take rok 2008 obtowa w bilateralne spotkania przedstawicieli resortw, urzdw centralnych.
Wrd nich warto zwrci uwag na odbywajce si 25 czerwca w Warszawie
spotkanie ministrw spraw zagranicznych pastw nalecych do Nowej Grupy
Przyjaci Gruzji68.
Reasumujc, dwustronne stosunki polsko-sowackie przechodziy w okresie
swojego funkcjonowania od 1993 roku zasadnicze zmiany. Trzeba podkreli, e
na najwyszym szczeblu gw pastw ksztatoway si one od pocztku do
dobrze. Kolejni prezydenci RS: Micha Kova, Rudolf Schuster wreszcie Ivan
Gaprovi zabiegali o jak najlepsze uoenie relacji ze swoim odpowiednikiem
z Polski, najpierw Lechem Was, pniej Aleksandrem Kwaniewski i od koca 2005 roku Lechem Kaczyskim. Take polscy prezydenci deklarowali swoje
poparcie dla poudniowego ssiada, co byo niezwykle istotne w okresie sprawowania wadzy przez gabinet V. Meiara, jak i pniej w sytuacji opnie poudniowego ssiada na drodze integracji z UE i NATO. Wydaje si, e takie dziaanie kolejnych polskich prezydentw byo szczeglnie istotne, z racji stopniowej
utraty wiarygodnoci na arenie midzynarodowej przez sowackiego partnera,
zadeklarowanej przez pastwa starej Unii przede wszystkim w okresie sprawowania wadzy przez premiera Meiara69. Natomiast do ograniczone wydaj si
67
Prezydent RP, kalendarium wydarze, Ocjalna wizyta Prezydenta Republiki Sowacji
Ivana Gaprovia w Polsce, http://www.prezydent.pl.
68
Nowa Grupa Przyjaci Gruzji jest nieformaln struktur, ktrej gwnym zadaniem jest
koordynacja dziaa na rzecz wsparcia Gruzji w jej staraniach o integracj z NATO i UE przez
zainteresowane tym pastwa UE. Powstaa w 2005 r. Spotkania NGPG odbywaj si corocznie
na szczeblu ministrw spraw zagranicznych. Spotkanie, podzielone na dwie sesje plenarne, dotyczyo stosunkw Gruzji z UE i NATO. W spotkaniu wzili udzia poza ministrem Radosawem
Sikorskim, ministrowie spraw zagranicznych Gruzji, Czech, Estonii i Litwy oraz wysocy rang
przedstawiciele resortw spraw zagranicznych Bugarii, otwy, Rumunii, Szwecji oraz w charakterze obserwatora Sowacji. Sowacj reprezentowa dyrektor generalny wydziau politycznego
Ministerstwa Spraw Zagranicznych Republiki Sowackiej Roman Buek.
69
Wrd podmiotw, zgaszajcych swoje negatywne uwagi wobec Sowacji mona wymieni:
Rad Europy, Parlament Europejski, Komisj Europejsk czy Komitet Helsiski. Z kolei katalog
zastrzee obejmowa m.in.: wykorzystanie Suby Bezpieczestwa do walki z opozycj, niedo-
310
polsko-sowackie stosunki midzyrzdowe podejmowane w latach 19931998.

Wydaje si, e w ten sposb obie strony poniosy straty, tak na gruncie bilateralnych kontaktw w tym gospodarczych, handlowych czy regionalnych, jak rwnie na paszczynie multilateralnej. Przede wszystkim nieufno i to nie tylko
rzdu sowackiego wobec wsplnej drogi do struktur NATO i UE, osabia pozycj
pastw czonkowskich Grupy Wyszehradzkiej w wyznaczonej przez te pastwa
drodze do integracji. Z punktu widzenia bilateralnych stosunkw warto doda,
e w cigu ostatnich 34 lat Polska wielokrotnie wystpowaa do poudniowego
partnera o poparcie swoich inicjatyw, przykadowo Partnerstwa Wschodniego,
polityki bezpieczestwa energetycznego czy zabiegw o organizacj EXPO 2012
we Wrocawiu. Z reguy spotykay si one z aprobat Sowacji, ale zdarzay si
rnice zda, jak choby w przypadku Traktatu Konstytucyjnego UE czy rozmieszczenia elementw tzw. tarczy rakietowej w Polsce i Czechach.
2. Wsppraca w dziedzinie wojskowoci

Wspln paszczyzn wsppracy polsko-sowackiej pozostaj od pocztku istnienia bilateralnych stosunkw sprawy bezpieczestwa i obrony. Pewne aspekty
tej wsppracy zostay wytyczone jeszcze przed powstaniem pastwa sowackiego, co miao zwizek z rozwizaniem struktur wojskowych Ukadu Warszawskiego (31 marca 1991 roku) czy wspln deklaracj pastw wwczas Trjkta
Wyszehradzkiego z 6 maja 1992 roku, zapowiadajcego starania o czonkostwo
w NATO70. Natomiast od 1 stycznia 1993 roku Sowacja, podobnie jak Polska,
deklarowaa wol integracji z Sojuszem Pnocnoatlantyckim. W przecigu kolejnych lat, o czym mowa bya ju wyej, RS coraz bardziej oddalaa si jednak od
wyznaczonego celu. Dopiero zmiany ekip rzdzcych z 1998 roku pozwoliy na
faktyczn realizacj wyznaczonego kierunku polityki zagranicznej. Ostatecznie
Polska staa si czonkiem NATO 12 marca 1999 roku, natomiast Sowacji udao
si osign ten cel 29 marca 2004 roku. Warto doda, e ksztat bilateralnych
stosunkw w dziedzinie obronnoci wielokrotnie determinowa przyszy i obecny
udzia Polski i Sowacji w Sojuszu.
Ramy prawne wsppracy w dziedzinie wojskowoci i obrony wytyczaj traktaty podpisane jeszcze przed powstaniem niepodlegego pastwa sowackiego, ale na podstawie protokou z lipca 1993 roku przyjtego jako obowizujcy
midzy stronami. Chodzi tu o przepisy traktatu dobrossiedzkiego z 1991 roku;
puszczenie posw opozycji do skadu komisji parlamentarnych, jak rwnie do publicznych mediw, ograniczanie praw jzykowych mniejszoci wgierskiej. Szerzej: M. Szczepaniak, Odrodzenie Grupy Wyszehradzkiej (19972001), Przegld Zachodni 2002, nr 1, s. 4547.
70
Warto przypomnie, e na przeomie lat 1989/1990 spord Polski, Wgier i Czechosowacji, tylko dwa pierwsze od pocztku wyraay wol likwidacji Ukadu Warszawskiego i ustaliy
kierunek pnocnoatlantycki w swojej polityce zagranicznej.
311
kluczowe znaczenie maj tutaj postanowienia art. 5. Moc tego artykuu strony
zobowizay si do odbywania systematycznych konsultacji, na rnych szczeblach, w celu koordynacji stanowisk i dziaa w sprawach bezpieczestwa i obrony. Natomiast w sytuacji zagroenia lub naruszenia suwerennoci, caoci terytorialnej, albo innych interesw drugiej ze stron, podejm natychmiastowe
konsultacje w celu usunicia zagroenie lub naruszenia jednego z ww. atrybutw
pastwa. W przypadku ataku na jedn ze stron, druga zobowizaa si do udzielenia niezbdnej pomocy. Tym samym potwierdzajc moc obowizujc traktatu
dobrossiedzkiego z 1991 roku, przedstawiciele obu rzdw polskiego i sowackiego w 1993 roku podjli zobowizanie sojuszu w sferze obrony pomidzy obydwoma pastwami.
Podstaw wsppracy wojskowej obu pastw stao si podpisane 9 czerwca
1993 roku, podczas ocjalnej wizyty w Bratysawie polskiego ministra obrony
Janusza Onyszkiewicza, porozumienie o wsppracy wojskowej71. Strony sprecyzoway w nim dziedziny oraz formy wsppracy wojskowej, wskazano take, e
strony zwrc szczegln uwag na spraw umacniania bezpieczestwa, w tym na
rodki budowy zaufania w stree przygranicznej. Porozumienie zawiera rwnie
przepisy proceduralne dotyczce protokou odbywania konsultacji midzyresortowych, wymiany korespondencji zredagowanej w zwizku z realizacj umowy
oraz sporzdzania rocznych planw wsppracy dwustronnej. Podpisane porozumienie dao impuls do niezwykle oywionych kontaktw na szczeblu resortw
obrony Polski i Sowacji. I tak, po podpisaniu wymienionego porozumienia ministrowie obrony obu pastw spotkali si w 1993 roku jeszcze dwukrotnie, 25 padziernika w Bonn, w trakcie politycznego forum Fundacji Bertelsmanna oraz
15 listopada 1993 roku w Budapeszcie na konferencji midzynarodowej Demokracja, pokj, bezpieczestwo w nowej Europie. Gwnymi tematami rozmw
podczas budapesztaskiej konferencji by stan bezpieczestwa na kontynencie
oraz postawa krajw Europy rodkowo-Wschodniej wobec kryzysu na Bakanach
i ich stosunki z NATO. Polsk reprezentowa wczesny szef resortu Piotr Koodziejczyk. Kilka dni pniej doszo do nieporozumienia we wzajemnych kontaktach, w dzienniku Rzeczpospolita z 29 listopada przywoana zostaa wypowied
sowackiego ministra obrony Imricha Andriejczaka dla dziennika Sme, w ktrej wskaza, i Sowacja nie bya inicjatorem wczenia si do NATO72. Kilka
dni pniej protest do redakcji zosta przesany przez radc Ambasady RS Ladislava Volko, ostatecznie spraw uznano za wyjanion. Wkrtce potem doszo
do kolejnych spotka przedstawicieli tego resortu, przede wszystkim w zwizku
z proponowanym przez Stany Zjednoczone programem Partnerstwa dla Pokoju, przedstawionym na szczycie NATO w Brukseli w dniach 1011 stycznia 1994
71
Zob. A. Banaszkiewicz, op.cit.

A. Niewiadowski, Wsppraca z Rosj, Sowacja nie marzy o NATO, Rzeczpospolita,
29.11.1993.
72
312
roku, a proponowanym wstpnie jeszcze jesieni roku poprzedniego. Tu przed

szczytem w Brukseli ministrowie obrony pastw Grupy Wyszehradzkiej, a dokadnie trzech ministrw i jeden wiceminister Czech, spotkali si 8 stycznia
w Warszawie. Spotkanie dotyczyo wsplnego celu polityki bezpieczestwa czterech pastw, natomiast rozbienoci ujawniy si przy sposobie osignicia zamierzonego celu73. Ponownie, ju jako przedstawiciele pastw uczestniczcych
w PdP, ministrowie obrony czterech pastw spotkali si 6 wrzenia 1994 roku
w Bratysawie. Trzeba doda, e koniec roku 1994 przynis powany konikt
pomidzy polskim prezydentem Was a ministrem Koodziejczykiem, co zakoczyo si dymisj ministra. Niewtpliwie sytuacja taka nie sprzyjaa pogbianiu wsppracy wojskowej i to nie tylko ze Sowacj. Intensykacj kontaktw
w sferze wsppracy wojskowej przynis rok 1996, w toku ktrego doszo do
szeregu dwustronnych spotka, by wspomnie o marcowej wizycie sowackiego
szefa sztabu generalnego J. Tuchynii, w trakcie ktrej omawiano kwestie wsppracy naukowo-technicznej, szkoleniowej i organizacyjnej, przemysw zbrojeniowych oraz wymieniono uwagi na temat udziau w obu pastw w PdP. W maju
z wizyt na Sowacj uda si polski szef resortu obrony Stanisaw Dobrzaski,
ktry omawia sprawy wspdziaania si lotniczych. Wreszcie, w grudniu wizyt
w Bratysawie zoy wiceminister obrony Andrzej Karkoszka, ktry rozmawia
o wsppracy w tworzeniu systemw cznoci, techniki radarowej, modernizacji czogw74. Take w kolejnych latach wsppraca resortw obrony obu pastw
ukadaa si poprawnie. Regularnie odbywali wzajemne wizyty szefowie sztabw
generalnych obu pastw, oraz ministrw. Przykadowo, w kwietniu 1998 roku
do Polski przy okazji wizyty ministra Jana Sitka i jego spotka z ministrem Januszem Onyszkiewiczem, podpisano porozumienie o zasadach ruchu lotniczego.
W roku 2001 ministrowie: polski Bronisaw Komorowski i sowacki Josef
Stanek 22 marca podjli ustalenia o utworzeniu polsko-sowackiej jednostki wojskowej speniajcej standardy NATO i przeznaczonej do misji pokojowych75. Do
spotka dochodzio na szczeblu szefw sztabu czy dowdcw batalionw, przykadowo w 2006 roku do Polski przyby sowacki dowdca wojsk ldowych Milan
Maxim oraz zastpca naczelnika Sztabu Generalnego Si Zbrojnych Republiki
Sowackiej gen. dyw. Peter Gajdo. Warto wreszcie doda, e 11 wrzenia 2007
roku sowacki minister obrony narodowej Frantiek Kaick, wsplnie z minister
spraw zagranicznych Polski Ann Fotyg oraz podsekretarzem MON RP Jackiem
Kotasem, uroczycie odsonili tablic upamitniajc polskich i sowackich onierzy polegych w Iraku. Przywoane powyej niektre ze wzajemnych kontaktw szefw resortw oraz czonkw sztabw obu pastw, pokazuj, e wsppraca
w dziedzinie wojskowoci ukadaa si dobrze, wiadcz o tym take podpisane
73
Przede wszystkim odczytywano nieobecno ministra obrony Republiki Czeskiej jako brak
aprobaty dla wsplnej drogi do NATO.
74
J. Korolec, Stosunki ze Sowacj, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej, 1997, s. 125.
75
Z. Lentowicz, Polacy i Sowacy w jednym batalionie, Rzeczpospolita, 23.03.2001.
313
porozumienia. W ostatnim czasie pewne aspekty wsppracy wojskowej przeniesione zostay na paszczyzn multilateraln, co wynika z czonkostwa obu pastw
w Sojuszu Pnocnoatlantyckim i w UE76.
3. Stosunki kulturalne Polski i Sowacji

w ostatnim pitnastoleciu
Instytutcjonalno-prawne ramy wsppracy kulturalnej wyznaczaj postanowienia przede wszystkim dwch traktatw. Pierwszy, to pokrtce scharakteryzowany
wyej traktat o dobrossiedzkiej wsppracy, podpisany jeszcze z Republik Czesk i Sowack w 1991 roku. W myl art. 15 umowy strony bd rozwija wspprac w dziedzinie kultury, nauki i szkolnictwa, precyzujc dalej, e na podstawie
umw i porozumie dokonywana bdzie wymiana w wymienionych dziedzinach,
a jednoczenie strony zobowizuj si do wsppracy i popierania kontaktw pomidzy instytucjami i organizacjami kulturalnymi oraz samymi artystami. Druga z umw, to regulujce w sposb caociowy stosunki kulturalne porozumienie sporzdzone w Bratysawie 23 marca 2003 roku polsko-sowacka umowa
o wsppracy kulturalnej, owiatowej i naukowej. W uroczystym wstpie umowy,
strony podkreliy, e celem zawarcia i realizacji traktatu jest m.in. wszechstronne rozwijanie i pogbianie dobrossiedzkiej wsppracy. Umowa ta podpisana
zostaa stosunkowo pno, czego powodem niewtpliwie bya omawiana wyej
sytuacja polityczna u poudniowego ssiada. W czci szczeglnej umowy zawarto regulacje dotyczce wspdziaania stron w dziedzinie: teatru i twrczoci dramatycznej, muzyki, jak rwnie popierania wsppracy pomidzy instytucjami
kulturalnymi: muzeami, galeriami, instytucjami wydawniczymi, lmowymi itp.
Natomiast w art. 3 strony porozumienia zobowizay si do popierania i uatwiania dziaalnoci placwek kulturalnych i informacyjnych (instytutw) drugiego
z pastw, stwarzajc tego rodzaju orodkom uatwienia w sferze prawnej i organizacyjnej. Placwk polsk realizujc misj promocji kultury polskiej wrd
Sowakw jest funkcjonujcy w Bratysawie Instytut Polski. Utworzony w 1950
roku, od roku 1984 nosi nazw Polskiego Centrum Informacji i Kultury, by ostatecznie sta si Instytutem Polskim w 1994 roku. Prowadzi szerok dziaalno
kulturaln, popularyzujc kultur poprzez wystawy, konferencje, koncerty, spotkania autorskie. Jak rwnie prowadzc bibliotek obejmujc 7 tys. tytuw
ksiek i 60 tytuw gazet i czasopism. Z kolei w Polsce, w Warszawie od 13 padziernika 1993 roku dziaa Instytut Sowacki, ktry powsta w wyniku podziau
wsplnego Czechosowackiego Orodka Kultury i Informacji w Warszawie na
76
Przykadowo dochodzi corocznie do nieformalnych spotka ministrw obrony UE, w trakcie jednego z nich w kwietniu 2004 sowacki minister Juraj Lika zaproponowa utworzenie w ramach przyszego wojska UE wsplnego batalionu pastw Grupy Wyszehradzkiej.
314
dwie samodzielne instytucje. Zadaniem placwki jest rozpowszechnianie wiedzy

i informacji o Republice Sowackiej z dziedziny kultury, sztuki, szkolnictwa, nauki, prezentacja regionw, rm, turystyki i uzdrowisk, a take propagowanie nowych form wszechstronnej wsppracy w rozwoju sowacko-polskich stosunkw
kulturalnych, gospodarczych i spoecznych77. Kierunki dziaalnoci Instytutu wyznacza jego statut przyjty 5 grudnia 1994 roku.
Mona doda, i oprcz wymienionych wyej umw, podpisano jeszcze jedn
regulujc kwestie wsppracy kulturalnej pomidzy Polsk i Sowacj, a konkretnie wsppracy Ministerstw Kultury obu pastw. Podpisane 25 maja 1995
roku Porozumienie o wsppracy resortw kultury78, wyznaczao ramy wspdziaania ministerstw, ale przez stosunkowo krtki okres dwch lat. Ponownie
tego rodzaju porozumienie strony zawary w 2005 roku, wskazujc formy wsppracy na lata 20052006.
Obie strony w ramach realizowania dobrossiedzkich kontaktw na paszczynie kulturalnej organizoway bd wsplne przedsiwzicia, bd imprezy
majce na celu przyblienie obywatelom kultury ssiada. Takim przedsiwziciem bya m.in. wystawa w Midzynarodowym Centrum Kultury w Krakowie:
Sowacja znana i nieznana szkice z dziejw kultury sowackiej w maju 1995
roku. W nastpnym roku, take w maju, godnym uwagi wydarzeniem byy zorganizowane w Warszawie Midzynarodowe Targi Ksiki, ktrych honorowym
gociem bya Sowacja. W ramach imprez towarzyszcych, odbyo si m.in. spotkanie polskich i sowackich polonistw, ktre dotyczyo wzajemnych zwizkw
literatury polskiej i sowackiej79, a take wystawa fotograi Vladimira Barty Gry
sowackie w wydawnictwach albumowych.
Realizacja wsplnych przedsiwzi polskich i sowackich w dziedzinie kultury odbywa si take w ramach imprez z udziaem innych pastw obszaru Europy
rodkowo-Wschodniej80. Przykadem moe tu by utworzony w 2000 roku przez
premierw Polski, Czech, Sowacji i Wgier Midzynarodowy Fundusz Wyszehradzki. Celem statutowym tej midzyrzdowej organizacji jest wspieranie wsplnych dziaa spoeczestwa obywatelskiego krajw Grupy Wyszehradzkiej w dziedzinie kultury, edukacji, nauki, wsppracy transgranicznej i modzieowej81. Inn
77
http://www.instytutslowacki.pl/strony/menu (12.02.2009).
Porozumienie o wsppracy midzy Ministerstwem Kultury i Sztuki Rzeczypospolitej
Polskiej a Ministerstwem Kultury Republiki Sowackiej na lata 19941995, Biuletyn Informacji Publicznej, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, http://www.bip.mkidn.gov.pl
(30.01.2009).
79
Gazeta Wyborcza, 15.05.1996.
80
Zob. J. Purchala, M. Vryova (red.), Modele mecenatu pastwa wobec integracji europejskiej. Dowiadczenia Polski i Sowacji, Krakw 2008.
81
Wywiad z Urbanem Rusakiem, dyrektorem wykonawczym Funduszu Wyszehradzkiego,
rozmawia A. Jagodziski, Wyszehrad nie umrze w Unii, Gazeta Wyborcza, 19.12.2002. Midzynarodowy Fundusz Wyszehradzki by pierwsz instytucj pastw V4, dysponujcym wasnym
funduszem i struktur. W roku 2003 Fundusz dysponowa kwot 2 mln euro, ktre przeznaczane
78
315
wspln inicjatyw jest odbywany cyklicznie Midzynarodowy Festiwal Teatralny Na granicy, w ramach ktrego uczestnicz teatry z Czech, Polski, Sowacji
i Wgier, przykadowo w maju 1998 roku odbywa w polskim i czeskim Cieszynie
nad Olz. Przykadem imprez z udziaem Polski i Sowacji s warsztaty dla tumaczy zainteresowanych przekadem literatury piknej i eseistyki z krgu kultury
sowiaskiej82. Deklarowane w dobrossiedzkim traktacie konsultacje midzyresortowe, w tym przypadku ministrw kultury obu pastw, w istocie realizowane
s przede wszystkim w ramach multilateralnych spotka. Corocznie dochodzi
do spotka ministrw kultury pastw Grupy Wyszehradzkiej w poszczeglnych
miastach czterech pastw. Przykadowo 19 lutego 2000 roku na spotkanie w Krakowie przybyli Milan Kaeko (Sowacja), Zoltan Rockenbauer (Wgry), Kazimierz
Ujazdowski oraz wiceminister Ilja Racek (Czechy). Tematem rozmw byy kwestie
nansowania kultury w okresie transformacji ustrojowej. Rok pniej do spotkania doszo we Wrocawiu, podjto wwczas dyskusj na temat wsplnej promocji
kulturalnej pastw grupy jako o elemencie polityki zagranicznej83 oraz wsplnym
nansowaniu projektw kulturalnych. Wspln inicjatyw w dziedzinie kultury
pastw Grupy Wyszehradzkiej, a konkretnie samorzdw miast Wrocawia, Oomuca (Czechy), Pecsu (Wgry) oraz Presova (Sowacja), byo podpisanie 31 stycznia 2001 roku deklaracji o powoaniu wsplnie organizowanego Festiwalu Wyszehradzkiego. Pierwsza impreza w ramach festiwalu odbya si we Wrocawiu.
Pomimo przedstawienia wyej przykadw wsppracy polsko-sowackiej na
gruncie kultury, naley podkreli, e do roku 1998, wbrew deklaracjom, miaa
ona ograniczony charakter. Jak wskazuje jedna z autorek: Pomimo zapewnie
o wzajemnej wsppracy kulturalnej, projekty korporacji grzzy w urzdniczych
biurkach, a prorzdowe media utrwalay w wiadomoci Sowakw obraz Polski z minionej epoki84. Znaczce oywienie, tak na paszczynie dwustronnej,
jak i wielostronnej nastpio po odsuniciu partii HZDS i premiera Meiara od
sprawowania wadzy. Przede wszystkim nasilenie kontaktw w dziedzinie kultury i dziedzictwa narodowego stao si dostrzegalne w ramach wsppracy wyszehradzkiej.
Warto rwnie wspomnie o wsplnej inicjatywie wszystkich sowackich placwek zagranicznych w Polsce (ambasadzie, konsulatw honorowych i konsulatu
w Krakowie oraz Instytutu Sowackiego), czyli przegldzie Sowacja w polskich
miastach. W ramach przegldu organizatorzy prezentowali sowack kultur
w dziewiciu miastach Polski85. Impreza realizowana bya w latach 20072008.
s na dotacje do inicjatyw zarwno instytucji rzdowych jak i pozarzdowych w dziedzinie kultury,
edukacji i wymiany modziey.
82
Aktualnoci kulturalne, Rzeczpospolita, 19.10.1998.
83
Byo to sidme spotkanie ministrw, odbyway si one m.in. w Budapeszcie, Bratysawie,
Pradze.
84
M. Mazik, op.cit., s. 166167.
85
Rzeszw, Toru, Kalisz, Pozna, Trjmiasto, Krakw, Gliwice, Katowice.
316
4. Polsko-sowackie stosunki gospodarcze

Polska i Sowacja ze wzgldu na bliskie ssiedztwo wsppracuj w do szerokim zakresie w dziedzinie gospodarki. Podstaw wspdziaania tworzy szereg
bilateralnych umw podpisanych midzy Polsk a Sowacj, gwnie w latach
19942000. By wymieni tutaj umow w sprawie popierania i wzajemnej ochronie inwestycji, umow w sprawie unikania podwjnego opodatkowania, wreszcie
umow o wsppracy gospodarczej i handlu. Ta ostatnia z wymienionych umw,
podpisana 18 czerwca 1994 roku, wytyczya zakres i formy wsppracy gospodarczej midzy obydwoma pastwami na okres dziesiciu kolejnych lat. Przede
wszystkim, moc tego porozumienia strony zobowizay si do popierania rozwoju stosunkw gospodarczych oraz wsppracy midzy podmiotami gospodarczymi oraz innymi organizacjami, m.in. w takich dziedzinach, jak handel, przemys,
usugi, transport, budownictwo, energetyka, telekomunikacja. W art. 5 strony
wskazay formy wsplnych inicjatyw w dziedzinie gospodarki, wymieniajc,
np.: powoywanie podmiotw gospodarczych ze wsplnym, polsko-sowackim
kapitaem, prowadzenie wsplnych prac badawczo-rozwojowych oraz wymian informacji i specjalistw, tworzenie i rozwijanie infrastruktury uatwiajcej
rozwj dwustronnych kontaktw gospodarczych, wreszcie organizowanie targw, wystaw i innych imprez majcych na celu promocj gospodarek obu stron.
Na podstawie umowy strony zobligoway si do powoania Komisji Mieszanej,
wskazujc jednoczenie na kompetencje tego organu: dokonywanie ocen realizacji podpisanego porozumienia, poszukiwanie nowych moliwoci wsppracy gospodarczej midzy pastwami oraz inicjowanie nowych form i kierunkw
wsppracy gospodarczej. Wpyw na wspprac w dziedzinie gospodarki miao
take podpisane 21 grudnia 1992 roku w Krakowie rodkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (Central European Free Trade Agreement CEFTA)
podpisane przez Polsk, Sowacj, Czechy i Wgry. Przez dugi czas realizacja
postanowie ukadu przychodzia z trudnoci, przede wszystkim ze wzgldu
na denie poszczeglnych stron do ochrony rynkw wewntrznych86. Pewne
przeszkody w prowadzeniu oywionych kontaktw gospodarczych, gwnie w latach 90., wynikay z niestabilnoci gospodarek obu pastw. W Polsce i Sowacji
miay miejsce wwczas kryzysy gospodarcze, ale jednoczenie w obu pastwach
przeprowadzono reformy gospodarcze oraz prywatyzacj87. Natomiast po roku
2000 obroty handlowe midzy RS a RP wzrosy 3-krotnie, a w 2007 r. Polska
86
R. Morawiec, A. Kupich, Udzia Polski we wsppracy regionalnej, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 19931994, s. 8392.
87
Trudna sytuacji Sowacji wynikaa z umiejscowienia wikszoci zakadw produkcyjnych
na terytorium Czech, po rozpadzie w 1993, strona sowacka wielokrotnie podnosia spraw zadouczynienia za utracone rda dochodu. Podkrelaa rwnie, e zblienie z partnerem rosyjskim w latach 90-tych wynikao przede wszystkim z de do ochrony gospodarki i przemysu
zbrojeniowego, dla ktrego odbiorc mogaby by wanie FR.
317
bya pitym pod wzgldem wielkoci odbiorc sowackich wyrobw i sidmym

pod wzgldem wielkoci wymiany handlowej partnerem Sowacji. Natomiast,
wspominajc o bilateralnych wizytach nie sposb pomin corocznego udziau
przedstawicieli rzdu bd resortu gospodarki w organizowanym Forum Gospodarczym w Krynicy, przykadowo w latach 2007 i 2008 Sowacj reprezentowa
wicepremier Duan aplovi. Istotn kwesti w dwustronnych kontaktach, co zostao zasygnalizowane ju w umowie o wsppracy gospodarczej i handlu z 1994
roku, pozostaj sprawy infrastruktury transportowej, co rwnie odpowiadaoby
dynamizacji kontaktw gospodarczych. Wielokrotnie w cigu ostatnich kilkunastu lat przedstawiciele Polski i Sowacji rnych szczebli odbywali spotkania
w celu omwienia tej sprawy. Przedmiotem rozmw bya rozbudowa infrastruktury drogowej, kolejowej oraz zwikszenia liczby pocze lotniczych. Szczegln
wag w przecigu ostatnich lat obie strony wizay z powstaniem drogi szybkiego
ruchu D-3, czcej Zylin (Sowacja) i Zwardo (Polska) oraz legendarnej ju Via
Baltica88. Cz z przedsiwzi komunikacyjnych realizowana jest w drodze porozumie mieszczcych si w ramach wsppracy transgranicznej89.
Oceniajc bilans stosunkw polsko-sowackich od roku 1993 mona dostrzec, e
pocztkowo kontakty te miay charakter niewykorzystanej szansy. Oba pastwa
przechodziy po roku 1989 etap poszukiwania swojego miejsce w Europie, na
wiecie oraz w kontaktach z ssiadami. Polska i Sowacja wykazyway wol wsppracy bilateralnej, take podpisujc kolejne dwustronne porozumienia. Wydaje
si jednak, e pocztkowo prezentowane deklaracje zacieniania dwustronnych
stosunkw nie przyniosy podanych efektw, take odwrt partnera sowackiego od demokratyzacji nie sprzyja poprawie stosunkw. Bilateralne, polsko-sowackie kontakty w pierwszych szeciu latach funkcjonowania Republiki Sowackiej miay zbyt ograniczony charakter. Pomimo deklaracji, pyncych gwnie ze
strony polskiej, o dobrych relacjach90, wydaje si e ta ocena nie w peni odpowiadaa stanowi rzeczywistych bilateralnych kontaktw. Przyczyn takiej sytuacji
naley upatrywa z jednej strony w trudnociach realizowania prozachodniego
kursu przez RS, i jej oywionym kontaktom z Federacj Rosyjsk, wobec ktrych
strona polska odnosia si z duym stopniem nieufnoci. Problemem pozostawa
take dwugos w sowackiej polityce zagranicznej, kiedy urzdujcy prezydent na
kadym kroku podkrela wol integracji z zachodnimi strukturami, z kolei premier poszukiwa nowej drogi, take poprzez koncepcj samoizolacjonizmu.
88
Trasa Via Baltica ma przebiega przez cztery pastwa: Wgry, Sowacj, Polsk i Rosj.
J. Matusz, Via Baltica ruszy za siedem lat, Rzeczpospolita, 28.12.2006.
89
Przykadowo Program operacyjny wsppracy transgranicznej Rzeczpospolita Polska-Republika Sowacka 20072013, zakadajcy m.in. rozwj infrastruktury komunikacyjnej i transportowej, http://www.fundusze strukturalne.gov.pl.
90
Takie deklaracje skadane byy przy okazji wizyt ministra Rosatiego czy premiera Cimoszewicza.
318
Obecnie wszystkie dziedziny polityczna, gospodarcza, wojskowa oraz kulturalna ksztatuj si pomylnie. Oywione kontakty na szczeblu prezydenckim
i rzdowym sprzyjaj rozwojowi dwustronnych kontaktw w rnych dziedzinach: gospodarczej, politycznej, wojskowej i kulturalnej oraz przyczyniaj si
do wzmocnienia stosunkw midzy obydwoma pastwami na szczeblu regionalnym. Czynnikiem sprzyjajcym wymienionym relacjom jest, pozostajcy nierzadko w sferze planw, rozwj infrastruktury komunikacyjnej pomidzy Polsk
i Sowacj. Z tego powodu konieczna jest, szczeglnie po stronie polskiej, intensykacja dziaa w tej dziedzinie.
Anna Jagieo
Wybrane aspekty relacji sowacko-serbskich

na tle sowackiej polityki zagranicznej
wobec Bakanw Zachodnich
Sowacka polityka zagraniczna zdeniowana jest przez jej pooenie geograczne, uwarunkowania wewntrzne oraz priorytety dotyczce m.in. kontaktw
bilateralnych skierowanych na kraje ocienne, wspprac europejsk i transatlantyck. Region Bakanw Zachodnich1 jest szczeglnie wany dla sowackiej
polityki zagranicznej z powodw geostrategicznych jest to punkt Europy wany
dla zabezpieczania jej stabilnoci. Naturalne i tradycyjne relacje spoeczne, ekonomiczne i kulturalne Sowacja utrzymywaa z Bakanami Zachodnimi ju przed
1991 rokiem. Sowacja i kraje bakaskie s bliskie sobie ze wzgldu na podobne
dowiadczenia historyczne, wolne od koniktw stosunki bilateralne i brak spornych kwestii. Zarwno Sowacja, jak i Serbia znajduj si w momencie transformacji spoeczno-politycznej oraz maj wsplne cele w obrbie polityki zagranicznej. Ponadto, Sowacja moe suy krajom bakaskim jako dobry przykad
pastwa bardziej zaawansowanego w transformacji ustrojowej, zintegrowanego
z Uni Europejsk i Paktem Pnocnoatlantyckim (NATO) 2.
1. Sowacka polityka zagraniczna

wobec Bakanw Zachodnich
Sowacja w swoim gwnym zamierzeniu wspiera budow stabilnoci i dobrobytu
tej czci kontynentu europejskiego. W wyniku tego moemy wyrni cztery sfery
polityki Sowacji wzgldem Bakanw Zachodnich. 1. sfera polityczna w interesie Sowacji ley: ochrona istnienia otwartego, obywatelskiego i demokratycznego spoeczestwa; ochrona zasad prawa; budowa gospodarki rynkowej; wspieranie wieloetnicznego spoeczestwa; integracja pastw Bakanw Zachodnich
1
Do Bakanw Zachodnich zaliczamy: Chorwacj, Boni i Hercegowin, Serbi, Czarnogr, Macedoni i Albani.
2
P. Halasek, Slovakias Policy for Western Balkans, Review of International Affairs 2003,
no. 10781104, s. 19.
321
z euroatlantyckimi strukturami na poziomie politycznym, bezpieczestwa i ekonomii oraz ochrona statusu quo granic i integralnoci terytorialnej. 2. sfera ekonomiczna skierowana jest na: utworzenie dobrze prosperujcej i przejrzystej
gospodarki rynkowej; wzrost poziomu oboplnej wymiany handlowej i stosunkw ekonomicznych oraz udzia sowackiego handlu w odbudowie regionu bakaskiego. 3. sfera bezpieczestwa w interesie Sowacji ley take uczestnictwo
krajw Bakanw Zachodnich w budowie europejskiego bezpieczestwa; wielostronna wsppraca z tymi krajami w zwalczaniu przestpczoci midzynarodowej oraz nielegalnej migracji. 4. inne sfery wsppracy skierowane s gwnie
na rozwj dobrych relacji w dziedzinie ochrony i rozwoju sowackiej mniejszoci
narodowej w krajach Bakanw Zachodnich3. Obecnie pomoc Sowacji skierowana jest na wstpowanie pastw Bakanw Zachodnich do UE, wspprac z organizacjami pozarzdowymi, czego przykadem jest Proces Bratysawski (Bratislava Process, o czym dalej) i budow spoeczestwa obywatelskiego4.
Bakany Zachodnie s regionem specjalnych zainteresowa Sowacji, gwnie w istnieniu multilateralnych wizi, wymiany dowiadczenia i potencjau
ekspertw5 z takimi krajami, jak: Serbia, Macedonia, Chorwacja, Czarnogra,
Bonia i Hercegowina oraz Albania. Przejawem tego jest m.in. poparcie Sowacji
dla de Macedonii i Chorwacji do integracji z euroatlantyckimi strukturami.
Stosunki sowacko-chorwackie pocztkowo czyy wsplne denia do utrwalania nowej pastwowoci. Obecnie Sowacja tradycyjnie wspiera przygotowania
Chorwacji do wstpienia do UE przez przenoszenie swoich dowiadcze w procesie akcesyjnym do Chorwacji. Prezydent Sowacji, podczas wizyty w Varadinie
w 2007 r., wspar akcesj pastwa chorwackiego do Unii Europejskiej. Ponadto
Republika Sowacka promuje kompromisowe rozwizanie w sprawie zamknicia
misji OBWE w Chorwacji i ustanowienia biura skierowanego wycznie na monitorowanie rozpraw przestpcw z okresu wojny w Jugosawii z lat 90.6. Sowacja
kontynuuje take budow nowych relacji z Czarnogr, ktre istniej od czasu
rozpadu Federacji Serbii i Czarnogry w maju 2006 roku. Rokuje to pozytywne
relacje, jak rwnie pomoc ekspertw dla Czarnogry w deniu do integracji euroatlantyckiej. W 2007 roku przedstawiciele Narodowego Biura Bezpieczestwa
Republiki Czarnogrskiej odwiedzili Narodowe Biuro Bezpieczestwa Sowacji
w celu okrelenia moliwoci dalszej wsppracy w budowaniu systemu bezpieczestwa i odpowiednich instytucji w Czarnogrze7. Bilateralne stosunki z Boni
i Hercegowin (BiH) rozwijaj si na podstawie wsppracy obu stron w sferze
politycznej i ekonomicznej. Oba pastwa ukierunkowane s gwnie na rozwj
3
Ibidem, s. 20.
Ibidem.
5
Raport on the Fullment of the Slovak Foreign Policy Tasks in 2007, dostpne na www.
mzv.sk (11.02.2009 r.), s. 5, 4445.
6
Ibidem.
7
Ibidem.
4
322
relacji ekonomicznych. Sowackie organizacje pozarzdowe, we wsppracy z ambasad sowack w Sarajewie, aktywnie pomagaj BiH wprowadza mechanizmy
demokratyczne. Jednak czsto pomoc w dziedzinie rozwoju dla BiH jest uniemoliwiona przez brak umw bilateralnych. Doda naley, i obecny minister spraw
zagranicznych Sowacji Miroslav Lajak, od czerwca 2007 do stycznia 2009 roku
piastowa stanowisko Wysokiego Przedstawiciela Unii Europejskiej w BiH. Z kolei stosunki Sowacji z Albani miay charakter intensywnej wsppracy od chwili stabilizacji tego pastwa w latach dziewidziesitych. Wzmoone spotkania
odbyway si po konikcie o Kosowo w 1999 roku8. Obecnie intensywno dialogu politycznego sowacko-albaskiego jest sporadyczna (co jest wynikiem silnego poparcia Serbii w sprawie Kosowa) i ograniczona do chci pomocy Albanii
w dziedzinie transformacji. Polityka zagraniczna Sowacji na uprzywilejowanej
pozycji, wrd krajw regionu Bakanw Zachodnich, stawia Serbi wraz z Kosowem. Ponadto wspiera proces implementacji Serbii do UE oraz wyraa ch bycia mediatorem w tej kwestii. Sowacja jako czonek UE, ONZ i NATO, zamierza
przyczyni si do podniesienia jakoci ich wsppracy politycznej9.
2. Relacje sowacko-serbskie
Zarwno Serbia, jak i Sowacja s maymi pastwami europejskimi Serbi o powierzchni 77,474 km2, zamieszkuje 10 159 046 mln osb, wczajc Kosowo, a Sowacja liczy odpowiednio 48,845 km2 i 5 455 407 mln ludnoci10 co przyczynia
si do zblienia ich priorytetw jako maych pastw europejskich. O oywieniu
kontaktw midzy obu pastwami moemy mwi od czasu zakoczenia koniktu jugosowiaskiego. Wynikiem tego byo zainicjowanie, w lipcu 1999 roku przez
Instytut Wschodni przy wsppracy Ministerstwa Spraw Zagranicznych Sowacji, konferencji pt. Przyszo federacyjnej Republiki Jugosawii11 w kontekcie
powojennej odbudowy (The Future of the Federal Republic of Yugoslavia in
the Context of Post War Reconstruction). Konferencja odbya si w Bratysawie
i daa pocztek Procesowi Bratysawskiemu (Bratislava Process)12.
2.1. Wsppraca polityczna

Poprzez Proces Bratysawski oba kraje rozbudoway specjalne i bliskie relacje, co dao asumpt do wsppracy w nowych dziedzinach. Po zmianie rzdw
8
R. o, Polityka zagraniczna Sowacji, d 2007, s. 120.

Raport on the Fullment of the Slovak Foreign, s. 5, 4445.
10
World Factbook, www.cia.gov (10.02.2009 r.)
11
Od 1992 Federacyjna Republika Jugosawii, od 2003 Federacja Serbii i Czarnogry, od
2006 Republika Serbii i Republika Czarnogry stay si osobnymi pastwami.
12
http://www.bbnet.org.yu/bdnet/task/eng/plan2k.htm (11.02.2009).
9
323
w Jugosawii w 2000 roku rzd sowacki znis sankcje przeciwko Jugosawii

a reprezentacja rzdowa Sowacji i spoeczestwo mobilizowane byo przez
midzynarodowe organizacje, instytucje i fundacje, tj. Rad Europy, Organizacj Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie (OBWE), Parlament Europejski,
Fundusz Otwartego Spoeczestwa, Pakt stabilizacyjny dla Europy Poudniowej
i inne, do wspierania zmian politycznych i umocnienia reform w FRJ (pniej
w Serbii i Czarnogrze). Zarwno Sowacja, jak i organizacje midzynarodowe
odegray rol promotorw w budowaniu dobrych relacji midzy partiami opozycyjnymi, rzdem lokalnym i reprezentantami spoeczestwa. Wsppraca ta
opieraa si na stosunkach bilateralnych midzy FRJ a Sowacj oraz na relacjach multilateralnych. Proces ten zbliy dodatkowo oba pastwa, poniewa
ich wsplnym priorytetem byo wstpienie do UE (Sowacja wstpia do UE
w 2004 roku). Od pocztku procesu Sowacja ledzia demokratyczne zmiany
midzy obu krajami oraz ich umacnianie polityczne, ekonomiczne i spoeczne.
Doszo w tym czasie do wielu spotka, na ktrych zaznaczano wsparcie dla FRJ
w dziedzinie demokratyzacji, reform wewntrznych i reorientowania polityki zagranicznej13. Skutkiem Procesu Bratysawskiego bya te wsppraca sowackich
organizacji pozarzdowych z organizacjami pozarzdowymi w FRJ. Organizacje
te przed wyborami w 2000 roku organizoway seminaria i kursy, ktrych zadaniem byo przyblienie zasad wyborw demokratycznych. Proces Bratysawski
zakoczy si w 2002 roku osigniciem wszystkich zaplanowanych celw. Zaszczytem dla Republiki Sowacji byo odznaczenie Pierwszej Klasy, przyznane
przez wczesnego prezydenta FRJ Vojslava Kotunic dla Mariana Mojia, byego ambasadora Sowacji, za wyjtkowy wkad w polepszenie stosunkw serbsko-sowackich. W kolejnych latach sowacka polityka zagraniczna wzgldem
Serbii nie zmienia si i w dalszym cigu wspieraa proces wstpowania FRJ
w struktury NATO i UE14. Dodatkowo Sowacja przyczya si do wsplnej polityki pastw NATO wobec Serbii i Czarnogry. Znaczc rol odegra E. Kukan,
minister spraw zagranicznych Sowacji, ktry w latach 19992001 piastowa stanowisko specjalnego wysannika Sekretarza Generalnego ONZ na Bakanach15.
Rozwijaa si wsppraca midzy ministerstwami obrony obu krajw szczeglnie intensywna i oparta na duym obszarze transferu sowackiego know-how
dotyczcych reformowania systemu obronnego miaa miejsce w 2002 roku.
W tym te roku Sowacj odwiedzili eksperci z jugosowiaskiej armii, co moe
by uznane za cz przygotowa do wstpienia do programu Partnerstwo dla
pokoju (PdP)16.
13
M. evovi, Some aspects of Slovak Yugoslav Cooperation, Review of International
Affairs 2003, No. 10781104, s. 14; J. Mini, A New Phase in the Bratislava Process, Review of
International Affairs 2003, No. 10781104, s. 1213.
14
M. evovi, op.cit., s. 1415.
15
P. Halasek, op.cit., s. 20.
16
M. evovi, op.cit., s. 1617.
324
Oprcz relacji politycznych i wsppracy w dziedzinie obrony kolejnymi najwaniejszymi kwestiami w relacjach sowacko-serbskich s m.in.: status Kosowa,
problem mniejszoci serbskiej w Sowacji, mniejszoci sowackiej w Serbii, stosunek obu pastw do mniejszoci wgierskiej zamieszkujcych ich terytoria oraz
wsppraca gospodarcza.
2.2. Sprawa Kosowa

Od samego pocztku koniktu serbsko-albaskiego o Kosowo Sowacja wspiera
Serbi. W 1999 roku Sowacja przeznaczya 80 mln koron sowackich na pomoc
humanitarn dla osb z Kosowa, a pomidzy 1999 a 2001 rokiem do Kosowa zostao wysanych 130 obserwatorw sowackich17. Kontynuowany jest take udzia
wojska sowackiego w misji Kosovo Forces (KFOR) pod auspicjami NATO, ktry
reprezentuje wasny wkad Sowacji w stabilizacj sytuacji w Kosowie. W 2007
roku Sowacja kontynuowaa wspieranie OBWE w misji w Kosowie, co uwaa si
za wany element midzynarodowej wsppracy w tym regionie18.
Potwierdzeniem stanowiska Sowacji byy sowa premiera Sowacji Roberta
Fico, ktry w 2008 roku zapewni, e wspiera Serbi w wojnie o zachowanie Kosowa, a na spotkaniu z Sekretarzem Generalnym NATO Jaap de Hop Schefferem
oznajmi, i ogoszenie niepodlegoci Kosowa byo niezgodne z prawem midzynarodowym i taki sposb rozwizania kwestii Kosowa moe przyczyni si do podobnych prb w tym regionie19. Podobnie minister spraw zagranicznych Sowacji
J. Kubi, ktry spotka si z ministrem spraw zagranicznych Serbii V. Jeremiem, popar serbskie stanowisko w sprawie Kosowa i zapewnia, i niezmiennie
Sowacja stoi na stanowisku nieuznawania niepodlegego Kosowa20. Wyrazi te
nadziej na podpisanie przez Serbi Porozumienia o Stabilizacji i Stowarzyszeniu
z Uni Europejsk (SAA)21 gdy, wedug ministra spraw zagranicznych Serbii,
stowarzyszenie z UE jest najlepszym sposobem zachowania suwerennoci Belgradu nad Kosowem22. Kolejny minister spraw zagranicznych Sowacji M. Lajak
zaznaczy, e polityka zagraniczna w kwestii Kosowa nie zmienia si i podobnie
17
M. evovi, op.cit., s. 14; J. Mini, op.cit., s. 1213.

Raport on the Fullment of the Slovak Foreign, s. 5, 4445.
19
www.mfa.gov.yu (11.02.2009 r.).
20
We wstpie i artykule 182 konstytucji Republiki Serbii z 2006 r. Kosowo stanowi integraln
jednostk autonomiczn jej terytorium polazei i od toga da je Pokrajina Kosovo i Metohija sastavni deo teritorije Srbije, da ima poloaj sutinske autonomije u okviru suverene drave Srbije.
21
Serbia podpisaa SAA w kwietniu 2008 r. Za podpisaniem umowy stowarzyszeniowej jest
koalicja Za Europejsk Serbi (ZES) na czele z Borisem Tadiem oraz partie wchodzce w skad koalicji: G17Plus, Partia Demokratyczna (DS), Serbski Ruch Odnowy (SPO), Liga Socjaldemokratw
Wojwodiny (LSV). Przeciwko wystpuj partie, ktre potpiy pastwa za uznanie niepodlegoci
Kosowa tj. Blok Ludowy (NB), partia byego premiera V. Kotunicy Demokratyczna Partia Serbii
(DSS), Nowa Serbia (NS) i Serbska Partia Radykalna (SRS) V. eelja, kierowana przez T. Nikolia.
22
. Kobeszko, Bratysawa: Kosowo dla Serbii, www.psz.pl (4.02.2009).
18
325
jak Grecja, Cypr, Rumunia i Hiszpania, Sowacja stoi na stanowisku nieuznawania nowego statusu Kosowa. Wikszo partii sowackich podtrzymuje stanowisko rzdu sowackiego, a Sowacja powica sporo uwagi na problemy Bakanw
Zachodnich jako strategicznego regionu w Europie23.
2.3. Wsppraca w dziedzinie mniejszoci narodowych

Mniejszo pochodzenia serbskiego i czarnogrskiego na Sowacji liczy okoo
2000 ludzi. W Bratysawie dziaao Zrzeszenie Jugosowian im. Svetozara Miletia oraz Przyjaciele Jugosawii. W stolicy Sowacji znajduj si klasy szkoy podstawowej (od pierwszej do smej), w ktrych nauczanie przebiega w jzyku serbskim. Na Sowacji mieszka take okoo 1000 Albaczykw z Kosowa i Metohji24.
Sowacka mniejszo narodowa jest jednym z waniejszych czynnikw stabilizujcych relacje sowacko-serbskie w regionie Bakanw Zachodnich. Rozwj
i wspieranie kultury sowackiej wpywa na rozwj wsplnych kontaktw i wymiany kulturalnej25. Jak twierdzi M. Lajak, istnienie sowackiej mniejszoci
w Wojwodinie i stosunkw sowacko-serbskich zasuguje na miano wyjtkowych,
poniewa sowacka diaspora yje w zwartych skupiskach i jest nieupolityczniona, co wydaje si by czynnikiem stabilizujcym oboplne relacje. Wedug spisu
ludnoci z 1991 roku w Wojwodinie yo 63 545 tys. (3,16%) Sowakw, a w 2002
56637 tys. (2,79%). Sowacy stanowi etniczn wikszo w dwch miastach:
Baki Petrovac (66,4%) i Kovaica (41,1%)26. Zmniejszajca si ilo Sowakw
jest wynikiem niskiego przyrostu naturalnego, mieszanych maestw i naturalnej asymilacji z serbskim spoeczestwem, a w niektrych regionach Sowacy
asymiluj si z innymi mniejszociami narodowymi. Najwiksza koncentracja
mniejszoci sowackiej wystpuje w miejscowociach, takich jak: Stara Pazova
(7000), Baki Pterovac i Kovaica (6500), Padina (6000), Kisa (5000), Piwnica
i Selena (3000), Kulpin (2500), Gloan (2200) i w Novym Sadzie (2000). Tradycyjnym centrum Sowakw z Baczki jest Baki Petrovac tu te zamieszkuje
23
Lajak: Slovaka nee priznati Kosowo, http://www.kim.sr.gov.yu/cms/item/news/rs.
html?view=story&id=10322&sectionId=8 (12.02.2009 r.).
24
V. Milenkovi, Bilateral Relations between Slovakia and Yugoslavia, Review of International Affairs 2003, s. 18.
25
Po zmianie wadzy w Serbii w 2000 r. wspprac naukowo-kulturaln podjy uniwersytety w Bratysawie i Belgradzie. Nawizane zostay nowe stosunki w dziedzinie kultury, edukacji
i sportu a take wsppraca w dziedzinie nauki i techniki. Wsppraca w dziedzinie kultury i edukacji z Republik Sowacji prowadzona jest na podstawie umowy z 1996 r. o wsppracy na polu
edukacji, kultury i sportu. Programy z lat 20032005 kontynuowane byy przy oboplnej zgodzie
w latach 20062008, www.mfv.gov.yu (11.02.2009); V. Milenkovi, op.cit., s. 1718.
26
Nacjonalne manjne u SCG, Pregled Srbije i Crne Gore 2005, br. 4, s. 10. Wedug spisu
z 2002 r. populacja Sowakw wedug jzyka ojczystego w Wojwodinie wynosi: w 1991 roku
66247 tys. (0,76%) i w 2002 roku 57498 tys. (0,71%). Statistiki godinjak Srbije i Crne Gore,
Beograd 2005, s. 29.
326
wikszo sowackiej mniejszoci, a centrum Sowakw z Banatu jest Kovaica,

natomiast Sowakw ze Sremu Stara Pazova.
W Wojwodinie (Baki Petrovac) znajduje si Macierz Sowacka, ktra skupia 12 000 czonkw. Jest to organizacja apolityczna, spoeczna, jest gwnym
partnerem w komunikowaniu si midzy przedstawicielami Sowacji i Serbii,
stanowi take wan cz nansowania i materialnej pomocy dla sowackiej
wsplnoty obydwu krajw. Kolejn organizacj jest Sowacki Koci Ewangelicki w Serbii, ktry skupia cztery razy wicej czonkw ni Macierz i odgrywa wana rol w yciu spoecznoci sowackiej. Rol obu organizacji jest dbanie o jzyk
i narodow tosamo Sowakw z Wojwodiny. Koci aktywnie dziaa na polu
edukacji, zwaszcza w edukacji dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym. Du
rol odgrywa wrd mniejszoci sowackiej Koci Katolicki zwaszcza wrd
Sowakw zamieszkujcych Selena. Po 2000 roku zostay utworzone niepastwowe organizacje, takie jak: Zrzeszenie Sowackich Pedagogw, Forum Sowakw, Centrum (inicjatywa w sferze kulturalnej) i Zrzeszenie Wspierajce Rozwj
Dzieci (nauczanie jzyka sowackiego dzieci z maestw mieszanych). Zauway trzeba, e sowacka mniejszo narodowa, jako jedna z nielicznych mniejszoci narodowych w Wojwodinie, nie ma swojej partii politycznej. Przyczyn
tego stanu rzeczy jest maa liczba ludnoci sowackiej oraz brak autorytetu, ktry
mgby przyczyni si do zorganizowania i poprowadzenia partii. Utworzenie
Rady Narodowej Sowakw, ktra braa udzia w pracach FRJ w dziedzinie Praw
i Ochrony Praw i Wolnoci Mniejszoci Narodowych w 2003 roku, jest wane
w respektowaniu praw Sowakw w Serbii w dziedzinie kultury, edukacji, informacji publicznej oraz uycia jzyka ojczystego zgodnie ze standardami europejskimi w sferze praw mniejszoci i praw czowieka.
Aktywno kulturalna Sowakw w Serbii ma 250-letni tradycj i jest bardzo
bogata. Sowacy z Serbii organizuj wiele festiwali folklorystycznych. Jednym
z najbardziej znanych jest Tancuj, tancuj i Zlata brana. Popularny jest take
festiwal piosenek folkowych Stretnutie v pivnickom poli. Z kolei przedstawienia teatralne wystawiane s od 1866 roku w miecie Baki Petrovac, a w 2003
roku teatr ze Starej Pazovej obchodzi swoje stulecie. Sowacy wydaj swoje
gazety, m.in. Novy ivot. Dziaalno publicystyczna koncentruje si wokoo
wydawnictwa Kultura, ktre kontynuuje tradycje publicystyczn pierwszego
wydawnictwa z 1919 roku. Wydawane s rwnie: tygodnik Hlas ludu, gazeta
Vzlet oraz gazeta spoeczna dla modziey Rovina. Od 1949 roku Radio Novi
Sad rozpoczo nadawanie programw w jzyku sowackim, a telewizja nadaje
programy w tym jzyku od 1974 roku. Gwnymi instytucjami reprezentujcymi
aktywnoci w dziedzinie kultury i sztuki s: Zuzka Medvedova Galery w Bakim
Petrovcu i Galeria Sztuki Naiwnej w Kovaicy. Trzeba zauway, i sztuka i kultura Sowakw z Wojwodiny staa si czci dziedzictwa zarwno Serbii, jak
i Sowacji. Sowackim priorytetem jest wsparcie szkolnictwa i kultury sowackiej
w Wojwodinie. Istnieje tu Instytut Jzyka Sowackiego i Literatury na Wydziale
327
Sztuk na Uniwersytecie w Nowym Sadzie, Sekcja Sowacka na Wydziale Pedagogicznym w Somborze i najstarsza szkoa podstawowa wrd diaspory Szkoa
Podstawowa im. Jana Kolara w Bakim Petrovcu. Sowakw wspieraj take instytucje z Bratysawy, tj: Comenius Uniwersytet w Bratysawie i Koszycach oraz
Uniwersytet Mateja Bela z Banackiej Bystricy. Rzd sowacki funduje take stypendia dla studentw z FRJ. Wspomnie naley, i w 1997 roku Zgromadzenie
Narodowe Republiki Sowacji przyjo Akt o Sowakach yjcych za granic,
ktrego najwaniejszym zadaniem jest wspieranie wiadomoci narodowej i kulturowej tosamoci wrd diaspory sowackiej. Akt ten jest zgodny z obowizujcymi standardami Rady Europy i OBWE27. Wsppraca sowacko-serbska w dziedzinie mniejszoci narodowych stanowi doskonay przykad tego, i mniejszoci
narodowe stanowi dobre pole wsppracy dwch krajw.
Zarwno Serbia, jak i Sowacja posiadaj znaczn mniejszo wgiersk na
swoich terytoriach. Republik Sowack zamieszkuje 450 tys., natomiast Republik Serbii 300 tys. Wgrw. Na stosunki midzy tymi narodami wpywaj liczne zaszoci historyczne.
W Wojwodinie (Republika Serbii) 15% spoeczestwa stanowi mniejszo wgierska. Wedug spisu ludnoci z 2002 roku, gdzie za kryterium przyjto jzyk
rodzimy, 86,41% spoeczestwa stanowi Serbowie a Wgrzy 3,53%28. Wedug
tego samego spisu ludnoci Wojwodiny liczba Serbw to 1 321 807, a Wgrw
290 20729. Wojwodina od 1920 roku, kiedy na mocy traktatu pokojowego
z Trianon zostaa zabrana Wgrom, naley do terytorium Serbii. Do momentu
koniktu jugosowiaskiego w latach 90. Wgrzy stanowili 19% ludnoci tej prowincji i korzystali z przysugujcych im praw30. Obecnie rzd serbski i wgierski
wsppracuj by odbudowa dawne relacje.
Mimo przestrzegania praw mniejszoci, w latach 20042005 dochodzio do
licznych incydentw (bjek midzy Serbami a Wgrami). W marcu 2008 roku
ukaza si Wsplny Projekt Autonomii Partii Wgrw z Wojwodiny (Zajedniki Koncept Autonomije Stranaka Vojvoanskih Maara), w ktrej mniejszo
wgierska nie dy do separatyzmu, ale, jak wynika ze wsplnego projektu, do
poszerzenia swoich praw w dziedzinie kultury, edukacji, publicznego dostpu
do informacji i urzdowego zastosowania jzyka i pisma31. Wgrzy zarzucaj ponadto, i w administracji nie ma odpowiedniej liczby osb pochodzenia wgier27
M. Lajak, The Slovaks of Vojvodina: The traditional Bride for Cooperation, s. 2124;
idem, Slovaci u Vojvodini tradicionalni most saradnje izmeu Slovake Republike i SR Jugoslavije, s. 1315.
28
, 2005, s. 29.
29
Izvrno Vee Autonomne Pokrajine Vojvodine, http://www.vojvodina.sr.gov.yu (25.02.
2008).
30
S. Wojciechowski, Mniejszo wgierska w Europie rodkowo-Wschodniej, Sprawy Narodowociowe 2001, z. 18, s. 76.
31
Zajedniki Koncept Autonomije Stranaka Vojvoanskih Maara, www.vmsz.org.yu/new/
templetes/articles/les/MK_konceptautonomije_2008.pdf, 8.05.2008.
328
skiego, ulice nie nosz nazw wgierskich w miastach, gdzie ponad poowa to Wgrzy. Niepokojce dla Serbii s przykadowo wypowiedzi lidera skrajnej prawicy
Istvana Csurki z Wgierskiej Partii Sprawiedliwoci i ycia (MIEP), ktry uwaa,
e mniejszo wgiersk moe uchroni przed wynarodowieniem jedynie zmiana
granic i wczenie prowincji do Wgier. Kinga Gncz, minister spraw zagranicznych Wgier, nie kryje obaw o losy tej mniejszoci w Wojwodinie i zwrcia si
z t kwesti do wysokiego komisarza OBWE do spraw mniejszoci narodowych
Knuta Vollebaeka. Sytuacj w Wojwodinie zaniepokojona jest take Sowacja,
ktra posiada 450 tys. mniejszo wgiersk, ktrej liderzy Partii Wgierskiej
Koalicji (SMK) poparli niepodlego Kosowa i wspominaj o prawie do wasnej
tosamoci32.
Z podobnymi problemami co Serbia boryka si Sowacja. Wzajemne sowacko-wgierskie animozje sigaj X wieku, kiedy to Wgry narzuciy Sowakom swoj
dominacj. Sowacy maj take za ze Wgrom, i w XIX wieku realizoway polityk madziaryzacji na terenach sowackich. Wgrzy z kolei wypominaj Sowakom
rok 1848, kiedy to poparli Austri i wystpili przeciw nim. Po I wojnie wiatowej Wgry utraciy cz swego terytorium na rzecz Czechosowacji, a ostateczne
granice ustalone zostay po 1945 roku. Problemy, ktre przez wiele lat pozostay
upione obudziy si w 1993 roku. Do najbardziej palcych kwestii zaliczy moemy: liczebno Wgrw (ich liczba waha si od 450 do 600 tys.), spr wok praw
mniejszoci wgierskiej na Sowacji, zadranienia na tle jzykowym (m.in. problem wiadectw dwujzycznych), rozbudow przez stron sowack kompleksu
hydroenergetycznego na Dunaju, danie przez Wgrw autonomii33.
Sowacko-wgierskie stosunki po raz kolejny pogorszyy si w roku 2006,
kiedy w skad lewicowego rzdu premiera Roberta Fico wesza Sowacka Partia
Narodowa (SNS) Jana Sloty34. Sowaccy nacjonalici zaczli oskara Budapeszt
o popieranie autonomicznych de wgierskiej mniejszoci mieszkajcej w 100-kilometrowym pasie przygranicznym, od Bratysawy po Koszyce przy granicy
z Ukrain. Z kolei, w tym samym roku, Pal Csaky, szef Partii Wgierskiej Koalicji
(SMK), na spotkaniu z liderem mniejszoci wgierskiej w Rumunii stwierdzi,
e sowaccy Wgrzy bd si domaga zwrotu ziemi wedug izraelskiego modelu ziemia za pokj i ogosz na tym terytorium autonomi na wzr Kosowa.
Zaapelowa te o stworzenie wgierskiego parlamentu na terenach zamieszkanych przez mniejszo wgiersk. Sowaccy Wgrzy domagaj si anulowania dekretw Benesza, ktre po II wojnie wiatowej umoliwiy wysiedlenie z terenw
Czechosowacji 70 tys. ich rodakw35. W obawie przed deniami mniejszoci
32
A. Niewiadomski, Co zrobi mniejszo wgierska w Serbii i na Sowacji, Rzeczpospolita,
28.02.2008.
33
S. Wojciechowski, op.cit., s. 6973.
34
Lajak: Slovaka nee priznati Kosowo
35
A. Niewiadomski, Dyplomatyczne starcie Wgier i Sowacji, http://www.rp.pl/artykul/
118801,199958_Dyplomatyczne_starcie_Wegier_i_Slowacji_.html (18.02.2009).
329
wgierskiej Sowacja nie uznaa Kosowa. W 2008 roku minister spraw zagranicznych K. Gncz zadaa od ambasadora Sowacji w Budapeszcie J. Migaa
odpowiedzi na pytanie: Czy nierespektowanie praw mniejszoci to ocjalna
polityka Bratysawy?, co zostao przez premiera R. Fico uznane za prowokacj.
Rzd w Budapeszcie uwaa, e 450-tysiczna mniejszo wgierska na Sowacji
jest dyskryminowana, gdy jej szkoy nie otrzymuj funduszy z Unii Europejskiej,
a sowackie Ministerstwo Szkolnictwa zmienio tre wgierskich podrcznikw
i wykrelio z nich nazwy w jzyku wgierskim. Liderzy wgierskiej mniejszoci na Sowacji czuj si zagroeni, natomiast wedug sonday, jakie przytoczya
K. Gncz, jedna trzecia Sowakw w wieku szkolnym nienawidzi Wgrw.
2.4. Wsppraca gospodarcza

Obok bardzo dobrej wsppracy politycznej Serbia i Sowacja mog pochwali
si dobr i rozwijajc si wspprac gospodarcz. W latach 20012003 doszo
do wielu wymian i spotka ekonomicznych. Wsppraca dotyczya: dostarczania
rde energii, przemysu metalurgicznego, przemysu lekkiego, chemicznego,
produkcji papieru oraz przemysu spoywczego. Strona sowacka zainteresowana
bya udziaem w projekcie Paktu Stabilizacyjnego, rekonstrukcji obiektw w FRJ
(budowa mostw, dostarczanie energii) oraz przy oczyszczaniu Dunaju36. W latach 20012003 wymiana towaru wykazaa tendencje rosnce. Jugosowiaski
eksport do Sowacji zawiera: materiay z plastiku, metale nieelazne, maszyny
i wyposaenie do transportu, celuloz i produkty kauczukowe. Jugosawia importowaa z kolei ze Sowacji: olej, produkty chemiczne, metale nieelazne, papier, elazo i stal.
Intensywne kroki podjte zostay odnonie odnowienia i ulepszenia wsppracy biznesowej w wielu dziedzinach, a dodatkowo uzgodniona zostaa wsppraca zwizana z ruchem drogowym i kolejowym, transportem wodnym, jak
rwnie w dziedzinie telekomunikacji i usug pocztowych. Sowacja bya zainteresowana snalizowaniem porozumienia w sprawie liberalizacji oboplnego handlu. Trzeba te wspomnie, i rzd sowacki powici cz rodkw
nansowych, wpacanych przez Sowacj do OBWE w 2003 roku, na projekty
wsppracy z FRJ jako partnerem priorytetowym (bya to suma 150 mln koron
sowackich i 15 mln USD)37. W maju 2003 roku utworzona zostaa take SerbskoSowacka Rada Biznesu, ktra bya nastpstwem podpisanej umowy o wsppracy przez Izb Handlow Serbii i Sowack Izb Handlu i Przemysu. Zgodnie
z umow o wsppracy i rozwoju z 2003 roku, podpisane zostay trzy protokoy
nansowe zwizane z implementacj rozwoju sowackiego wsparcia dla Serbii
(kade w wysokoci 1,5 mln euro). Implementacja wykonana bya przez Fundusz
36
37
V. Milenkovi, op.cit., s. 17.

Ibidem.
330
Bratysawa Belgrad38. Obecnie Sowacja zainteresowana jest inwestowaniem

w Serbii i rozwojem ekonomicznym obu pastw. W 2008 roku powikszya si
wsppraca gospodarcza midzy oboma krajami, Sowacja za zamierza inwestowa w serbski sektor energetyki. Przeszkod stanowi moe decyt budetowy
Serbii wynoszcy 130 mln dolarw, ktry jest mniejszy o 70 mln w porwnaniu
z rokiem poprzednim39. Ponadto Serbia i Czarnogra docenia sowack gotowo do dzielenia si dowiadczeniem we wprowadzaniu reform ekonomicznych,
liberalizacji rynku, wczaniu w midzynarodowy rozwj ekonomiczny, dostosowaniu do warunkw akcesyjnych do Unii Europejskiej i programu Partnerstwa
dla Pokoju oraz przestrzeganiem przed negatywnymi skutkami procesu transformacji. W wyniku tego Serbia i Czarnogra zdecydowaa, e Sowacja powinna
by kandydatem do niestaych czonkw w Radzie Bezpieczestwa ONZ w latach
20062007.
***
Bakany Zachodnie s jednym z waniejszych kierunkw sowackiej polityki
zagranicznej. Sowacja aktywnie uczestniczy w procesach transformacji na poziomie spoecznym, politycznym i ekonomicznym oraz we wspieraniu integracji
krajw bakaskich ze strukturami euroatlantyckimi. Starania i zaangaowanie
Sowacji skierowane jest na wsparcie, utrwalenie i stabilizacj regionu, a co za
tym idzie bezpieczestwo tej czci Europy. Relacje midzy Serbi a Sowacj
moemy uzna za otwarte i przyjacielskie zarwno na paszczynie wsppracy
bilateralnej, jak i midzynarodowej.
38
www.mfa.gov.yu (11.02.2009).
Slovaka: Bolja saradnja sa Srbijom, http://www.b92.net/srbija2020/vesti/srbija.
php?yyyy=2009&mm=01&dd=28&nav_id=341839 (10.02.2009); Slovaki premijer u srpskoj
privrednoj komori, http://www.rtv.rs/sr/vesti/privreda/ekonomska_politika/2008_10_13/
vest_89442.jsp (10.02.2009); Slovaka zainteresovana za srpsku energetyku, http://www.vesti.
rs/exit/Slovacka-zainteresovana-za-srpsku-energetiku.html (10.02.2009).
39
Katarzyna Gelles
Wspczesne stosunki niemiecko-sowackie

(zarys problematyki)
Wprowadzenie
Oceniajc dzisiejsze stosunki niemiecko-sowackie naley przede wszystkim
zwrci uwag na najwaniejsze determinujce je czynniki, zarwno te o charakterze historycznym, jak i wspczesne. Ziemie sowackie byy w zdecydowanej
czci swoich dziejw zalene od obcych wadcw, najduej pozostajc w sferze
wpyww monarchii Habsburgw, natomiast nie istniej tradycje pastwowych
powiza z Niemcami. Pierwsza Republika Sowacka powstaa wprawdzie w 1939
roku z pomoc Berlina, ale istnienie jej nie wpisao si chlubn kart w histori.
Natomiast od zakoczenia II wojny wiatowej a do lat 90. XX wieku nie istniao
odrbne pastwo sowackie, zatem stosunki midzy Bonn a Bratysaw byy postrzegane przez pryzmat polityki zachodnioniemieckiej wobec Czechosowacji.
Dopiero jej podzia, ktry przynis powstanie niezalenej Sowacji oraz zjednoczenie Niemiec u progu ostatniej dekady ubiegego stulecia stworzyy szans na
rozwj bilateralnych relacji i wspprac.
Porwnujc oba kraje, naley ponadto zwrci uwag na odmienn wielko,
cakowicie odmienny potencja polityczny, spoeczny i gospodarczy oraz pooenie geograczne, a przede wszystkim znaczenie w Europie. Sowacja zajmuje obszar o powierzchni 49 030 km z 5 379 455 mieszkacami 1, Republika Federalna
Niemiec (RFN) za jest jednym z najwikszych i najliczniejszych krajw Europy
(357 114,22 km, 82 329 758 mln). Wymienione czynniki decyduj o wyranej
asymetrii we wzajemnych relacjach obu tych pastw.
Na wstpie wymaga rwnie podkrelenia fakt, i niemiecka literatura przedmiotu powicona Sowacji i stosunkom z tym pastwem nie jest bogata. Autorzy
wikszoci publikacji koncentruj si raczej na wydarzeniach z przeszoci, trjstronnych relacjach pomidzy Niemcami, Czechami i Sowakami oraz ewentualnie na przemianach zachodzcych w Sowacji jako jednym z pastw postkomunistycznych. Rwnie w artykuach zamieszczanych w prasie niemieckiej uwaga
skupiana jest przede wszystkim na rozwoju gospodarczym tego maego pastwa
1
Slowakei, http://www.auswaertiges-amt.de/diplo/de/Laenderinformationen/01-Laender/
Slowakei.html (6.01.2010).
333
oraz problemach wewntrznych, np. aktywnoci populistycznych ugrupowa politycznych czy najnowszym konikcie zwizanym z mniejszoci wgiersk2.
Niniejszy artyku przyblia zagadnienie relacji Niemiec ze Sowacj, uwzgldniajc przy tym to historyczne wydarze. Przedstawia ona najwaniejsze dziedziny wspczesnych kontaktw oraz wsppracy niemiecko-sowackiej, stanowic przy tym jedynie zarys, pewien szkic, prezentowanej problematyki.
1. Stosunki niemiecko-sowackie
w perspektywie historycznej
Jak ju wspomniano, ziemie sowackie przechodziy w przeszoci burzliwe losy.
Tereny dzisiejszej Sowacji, wraz z Czechami i Morawami, tworzyy Pastwo
Wielkomorawskie. Po jego rozpadzie w dziesitym stuleciu stay si prowincj
wgiersk. Od 1526 r. przeszy pod panowanie Habsburgw, nalec przez nastpnych kilkaset lat do witego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego,
a nastpnie cesarstwa austriackiego, stanowic wany element jego wielonarodowociowej struktury. Tradycja osadnictwa niemieckiego na dzisiejszych ziemiach
sowackich liczy zatem co najmniej 800 lat.
Dopiero wraz z klsk i rozpadem monarchii austro-wgierskiej po I wojnie
wiatowej Czesi i Sowacy zyskali szans utworzenia wasnego pastwa. 18 padziernika 1918 roku w Waszyngtonie zapowiedziano powstanie pierwszej Republiki Czechosowacji, ktr proklamowano 10 dni pniej w Pradze. Konstytucja
uchwalona 29 lutego 1920 roku czynia z Czechosowacji pastwo z siln wadz
centraln. Wraz z ni wesza w ycie ustawa jzykowa, wprowadzajca jzyki
czeski i sowacki jako ocjalne jzyki urzdowe odpowiednio czeski w krajach
czeskich i sowacki na Sowacji3.
Na konferencji w Monachium 30 wrzenia 1938 roku przywdca Woch Benito Mussolini, Wielkiej Brytanii Arthur N. Chamberlain oraz Francji douard
Daladier zgodzili si, aby Adolf Hitler zaanektowa zamieszkiwane przez ludno
niemieck Sudety. Polska zaja lsk Cieszyski (Zaolzie), a w listopadzie 1938
roku przyczono do niej ok. 220 km Spisza i Orawy, natomiast Wgrom przyznano poudniowy pas Sowacji i Ukrainy Zakarpackiej4. Przedstawiciel Czechosowacji nie zosta nawet na ow konferencj zaproszony. Francja i Anglia liczyy,
2
Por. np. Einreiseverbot Ungarns Prsident blst Slowakei-Besuch ab, http://www.spiegel.de/politik/ausland/0,1518,644347,00.html (6.02.2010), J. Puhl, Unerschtterliche Treue,
Der Spiegel, 14.09.2009.
3
Patrz: K. Gelles, Niemiecka polityka wschodnia, Wrocaw 2007, s. 133157; F. Schfer,
Der romantische Traum eines kleinen Volkes, Das Parlament 2004, nr 17.
4
Wskutek decyzji w Monachium Czechosowacja utracia 42 tys. km obszaru oraz 4,7 mln
mieszkacw, za: W. Dobrzycki, Historia stosunkw midzynarodowych w czasach nowoytnych 18151945, Warszawa 2002, s. 434.
334
i przyjmujc kurs polityki zaspokajania da potencjalnego agresora i jednostronnych ustpstw osign kompromis z Hitlerem i odsun grob wojny. Jak
si pniej okazao ukad z Monachium by milowym krokiem w kierunku kolejnej europejskiej katastrofy.
Prezydent Edvard Bene 5 padziernika 1938 roku poda si do dymisji i uda
si na emigracj do Londynu. 19 listopada 1938 roku Sowacja otrzymaa obiecan przez Niemcy autonomi, a na czele rzdu stan ksidz Josef Tiso. Natomiast
30 listopada nowym prezydentem okrojonej Czechosowacji zosta prawnik Emil
Hcha, premierem za Rudolf Beran. Z pocztkiem 1939 roku Fhrer zaprosi
do Berlina J. Tiso, ktremu zapowiedzia, e jeeli Sowacja ogosi swoj niepodlego, jego wojska zajm wwczas jedynie ziemie czeskie i morawskie, a ona
sama uzyska niemieckie gwarancje. 15 marca 1939 roku Trzecia Rzesza zagarna
reszt pastwa czechosowackiego, dzielc je na Protektorat Czech i Moraw oraz
profaszystowsk satelick Republik Sowacji5.
Na mocy wczeniejszych ustale z Berlinem, w przeddzie zajcia przez wojska niemieckie Czechosowacji, 14 marca proklamowano w Bratysawie pastwo
sowackie z J. Tiso jako premierem6. Nastpnego dnia Polska i Wgry, ktre
w wyniku decyzji konferencji monachijskiej z 1938 roku zyskay nabytki terytorialne kosztem Czechosowacji, uznay niepodlego Sowacji, jeszcze zanim
ocjalnie uczynia to Trzecia Rzesza. Od pocztku Sowacja bya jej satelit, co
podkreli zawarty 23 marca ukad uzaleniajcy polityk zagraniczn od woli
wielkiego protektora. Hitler z kolei gwarantowa suwerenno i nienaruszalno terytorialn swojego wasala7. Jednak, jak zaznacza politolog S. Mihlikov,
wikszo Sowakw przeciwna bya zacienianiu wsppracy z nazistowskimi
Niemcami8.
Prezydent J. Tiso wprowadzi w kraju rzdy totalitarne na wzr faszystowski,
znoszc swobody obywatelskie i zakazujc dziaalnoci ugrupowa opozycyjnych.
By ponadto zwolennikiem radykalnego rozwizania kwestii ydowskiej i cho
nie przewidywa tego ukad z Trzeci Rzesz, wprowadzi przepisy sankcjonujce dyskryminacj rasow i sta si odpowiedzialny za deportacje ok. 60 tys.
sowackich ydw do obozw koncentracyjnych9. Za wydalenie kadego z nich
[Sowacja K.G.] pacia Niemcom 500 Reichsmark, pochodzcych z zagarnitego mienia ydowskiego. W zamian Rzesza obiecywaa Sowacji, i nie bdzie
5
M. Porubjak, Deutsche und Slowaken, [w:] Nhe und Ferne. Deutsche, Tschechen und
Slowaken, Stiftung Haus der Geschichte der Bundesrepublik Deutschland, Leipzig 2004, s. 146.
6
Nastpnie od wrzenia 1939 r. do maja 1945 r. peni urzd prezydenta, patrz: T. Tnsmeyer, Das Dritte Reich und die Slowakei 19391945, Padeborn 2005.
7
Por. J. W. Borejsza, Szkoy nienawici. Historia faszyzmw europejskich 19191945, Wrocaw 2000, s. 166 i n.
8
S. Mihlikov, Hej Slovci. Symbolische Reprsentation der Slowakei, Osteuropa, 53.
Jg., 7/2003, s. 921932.
9
Por. E. Gruberov, Hitlers Hirte, Die Zeit, 27.09.2007; H. Stehle, Ein Nationalstaat von
Hitlers Gnaden, Die Zeit, 19.09.1991.
335
wysuwa roszcze wobec majtku sowackich ydw i zadba o to, by deportowani nigdy nie powrcili do Sowacji10. We wrzeniu 1939 roku wojska sowackie
u boku pastw osi przystpiy do II wojny wiatowej i wsplnie z niemieckim
Wehrmachtem dokonay agresji na Polsk.
Josef Tiso pozosta wierny Trzeciej Rzeszy do koca. Kiedy we wrzeniu 1944
roku na Sowacji komunici prbowali wznieci powstanie, poprosi o pomoc
Niemcw. Oddziay Wehrmachtu i SS brutalnie stumiy wystpienie, niszczc
wiele miast i mordujc cywilw. Kilkanacie tysicy Sowakw zostao aresztowanych i osadzonych w niemieckich obozach koncentracyjnych. Po wojnie J.
Tiso zosta skazany na mier za zdrad oraz udzia w zbrodniach wojennych
i stracony w kwietniu 1947 roku. W ten sposb zakoczy si niechlubny rozdzia
dziejw wojennej republiki faszystowskiej Sowacji.
Przebywajcy podczas wojny na emigracji w Wielkiej Brytanii prezydent Bene wydawa, z myl o odbudowie pastwa i jego adu prawnego, zniszczonego przez ukad monachijski i okupacj, rozbitego przez powstanie Protektoratu
Czech i Moraw i oderwanie si Sowacji pod wodz ksidza Tiso, specjalne akty
prawne z moc ustawy, zwane dekretami Benea11. W rok po wojnie, 28 marca
1946 roku, tymczasowy parlament Czechosowacji przyj ustaw uznajc owe
dekrety za integraln cz systemu prawnego pastwa. Na ich podstawie znacjonalizowano przemys i ziemi, zmieniono struktur administracyjn kraju, powoano nowe urzdy i instytucje pastwowe. Kilkanacie z nich dotyczyo mniejszoci niemieckiej i wgierskiej. Do dzi za najbardziej kontrowersyjne uchodz
zwaszcza dekrety nr 5, 12 i 33 dotyczce obywatelstwa oraz dekret nr 108 o konskacie majtku nieprzyjacielskiego i fundamentach narodowego odrodzenia.
Po II wojnie wiatowej mniejszoci niemieck i wgiersk rwnie objy ustalone przez aliantw na konferencji w Poczdamie latem 1945 roku przymusowe
wysiedlenia, w ramach ktrych od wrzenia 1945 do 1950 roku Czechosowacj
opucio ok. 3 mln Niemcw i ponad 70 tys. Wgrw12.
Po zakoczeniu II wojny wiatowej Sowacja na kolejne kilkadziesit lat staa
si czci skadow komunistycznego pastwa czechosowackiego i tym samym,
rwnie ze wzgldu na antyfaszystowski zryw narodowy z 1944 roku, znalaza si
ona w gronie zwycizcw, a okres wsppracy z Trzeci Rzesz nalea odtd do
tematw tabu.
Dopiero wraz z przemianami w Europie rodkowo-Wschodniej z przeomu
lat 80. i 90. XX wieku pojawia si dla Sowakw szansa na samookrelenie, odrodzenie tosamoci narodowej i tym samym wasnego pastwa.
10
Cyt. za: M. Porubjak, op.cit., s. 146; Spte Entschdigung, Der Spiegel, 30.09.2002.
Por. K. Jonca, Dekrety prezydenta Edvarda Benea. Niemcy w czechosowackiej doktrynie politycznej i prawnej z lat 19201945, Wrocaw 2005.
12
K. Gelles, op.cit., s. 140 i n.
11
336
2. Stosunki zjednoczonych Niemiec ze Sowacj

w latach 90. XX wieku
Podczas gdy Czechosowacja zacza si rozpada, w Niemczech postpowa proces zjednoczenia. Skutkiem ich powstania w 1990 roku i podjcia w 1991 roku
decyzji o przeniesieniu stolicy z Bonn do Berlina (co nastpio w 1999 roku) centrum polityczne przesuno si wydatnie na wschd. Fakt ten nie pozostawa bez
znaczenia dla ich ssiadw, a w stolicach Europy rodkowej uwanie ledzono
poczynania rzdu federalnego i zastanawiano si, jakie priorytety przyjmie RFN
w relacjach z pastwami tej czci kontynentu13.
Jak zauwaa historyk i politolog Bogdan Koszel, po 1990 r. aktywno niemieckiej dyplomacji na wschd i poudnie od Odry i Dunaju w duym stopniu
determinoway realia rodka14. W przemwieniu z 13 marca 1991 roku kanclerz
Helmut Kohl mwi m.in.: Nasza historia i nasze pooenie geograczne w rodku Europy skadaj na nasze barki wielk odpowiedzialno15. Mia on wiadomo tego, i problem niemiecki dotyczy nie tylko samych Niemiec, lecz take
w szerszym kontekcie graniczcych z nimi pastw. Naleao sobie wwczas odpowiedzie na pytanie, jaki jest optymalny sposb integracji Niemiec, pooonych w centrum kontynentu i majcych wicej ssiadw [dziewiciu K.G.] ni
jakikolwiek inny kraj europejski, ze struktur polityczn Europy?16.
Warte podkrelenia jest to, e Niemcy w cisej wsppracy ze Wsplnotami
Europejskimi stale deklaroway gotowo do pomocy w procesach transformacji politycznej i gospodarczej krajw postkomunistycznych. Unikano natomiast
wszelkich sformuowa nawizujcych do hase Mitteleuropa czy Drang zur
Adria, na ktre zarwno na Zachodzie, jak w Europie rodkowo-Wschodniej
bardzo gwatownie reagowano. Skdind niemieckie apele spotykay si ze sabym rezonansem w innych stolicach zachodnich, co te w RFN wykorzystywano
dla usprawiedliwienia jej rodkowoeuropejskiej aktywnoci17. Jedn z pierwszych inicjatyw konsolidacyjnych pastw regionu rodkowoeuropejskiego by
pocztkowo Trjkt Wyszehradzki, a od 1993 roku tzw. Grupa Wyszehradzka
(Visegrad Group, V4) tworzona przez Polsk, Wgry, Czechy i Sowacj. W zamyle jej gwnym celem miaa by wsppraca z Uni Europejsk (UE) i Paktem
13
Por. T. G. Ash, Vier Optionen fr Deutschland, Die Zeit, 22.07.1994.

B. Koszel, Europa rediviva? Europa rodkowo i Poudniowo-Wschodnia w polityce zjednoczonych Niemiec, Pozna 1999, s. 4 i n.; por. take: K. Schlgel, rodek ley na wschodzie,
Warszawa 2005.
15
Die Rolle Deutschlands in Europa. Rede des Bundeskanzlers auf der Tagung Forum fr
Deutschland in Berlin am 13. Mrz 1991, Bulletin, Presse- und Informationsamt der Bundesregierung 22.03.1991, [za:] B. Koszel, Rola i zaangaowanie polityczno-gospodarcze Niemiec
w pastwach tzw. Grupy Wyszehradzkiej (Polska, Czechy, Sowacja, Wgry w latach 1990
1997), Zeszyty Instytutu Zachodniego 1998, nr 6, s. 5.
16
Cyt. za: H. Kohl, Pragnem jednoci Niemiec, Warszawa 1999, s. 136.
17
B. Koszel, Rola i zaangaowanie, s. 5.
14
337
Pnocnoatlantyckim (NATO) na rzecz przyszego czonkostwa w tych strukturach. W 1992 roku midzy Polsk a Czechami, Sowacj i Wgrami zostao zawarte rodkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (Central European
Free Trade Agreement, CEFTA)18. Procesy integracyjne w tej czci Europy odpowiaday take yczeniom Zachodu, ktry oczekiwa najpierw stworzenia przez
kraje postkomunistyczne form wsppracy, a dopiero potem te struktury stayby
si partnerem dla Wsplnot Europejskich. Podpisana 15 lutego 1991 roku w Wyszehradzie deklaracja pozostaa jednak jedynie sowami, gdy kade z pastw
czonkowskich miao inne priorytety w swojej polityce zagranicznej. Liczono ponadto, e efekty moe przynie tylko indywidualna i bezporednia kooperacja
z pastwami zachodnimi.
Z dniem 20 kwietnia 1990 roku Czechosowacja przeksztacia si w Czecho-Sowack Republik Federacyjn (C-SRF). Wobec wydarze zachodzcych w niej
u progu lat 90. w Bonn pocztkowo zachowano dystans, liczc nawet, i bdzie ona
przykadem pastwa zwizkowego, w ktrym mog y w zgodzie dwa narody.
Podczas swojej wizyty w Pradze w 1991 roku prezydent RFN Richard von Weizscker mwi: Fundamentalne prawa narodw do samostanowienia nie mog
by zawieszone w prni, bez brania pod uwag realiw i nastpstw []. Europa
musi si uczy raczej jak jednoczy swoje siy, anieli je rozprasza19.
Relacje zjednoczonych Niemiec z federacj czesko-sowack, a cilej z Prag
jako sukcesork pastwa czechosowackiego, byy intensywne, cho nadal pozostaway w cieniu dramatycznych wydarze z przeszoci20. Vclav Havel jako
pierwszy prezydent z wolnych wyborw ocjalne podre zagraniczne odby
przede wszystkim do Berlina i Monachium. Jeszcze w czasie kampanii wyborczej
owiadczy, i kwesti wypdze zajmowa si nie bdzie, uwaajc j za zamknity rozdzia historii. Uzna jednak, jak podkreli, wycznie w swoim imieniu tragedi Niemcw sudeckich, ktrym nale si sowa przeprosin21. W 1990 roku ministrowie spraw zagranicznych RFN i C-SRF Hans-Dietrich Genscher oraz Ji
Dienstbier powoali do ycia Niemiecko-Czechosowack Komisj Historykw, od
1993 roku dziaajc pod nazw Niemiecko-Czeska i Niemiecko-Sowacka Komisja Historykw22, ktrej celem jest badanie i ocena wsplnych dziejw Niemcw, Czechw i Sowakw w szerokim kontekcie historycznym na przestrzeni XX
wieku oraz wypenienie biaych plam we wsplnej przeszoci. Wiele rodowisk
18
Po przystpieniu wikszoci pastw CEFTY do Unii Europejskiej w 2004 r. i 2007 r. umowa ta stracia na znaczeniu. Obecnie czonkami CEFTY s Albania, Bonia i Hercegowina, Chorwacja, Czarnogra, Macedonia, Modawia, Serbia i UNMIK Kosovo.
19
Weizscker vor dem Prager Parlament, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 9.10.1991, cyt.
za: B. Koszel Europa rediviva?, s. 200.
20
Por. T. Lebioda, Polityka RFN wobec Czech w latach 19891998, Wrocaw 2003.
21
H. Blatt/F.P. Habel, Von Fderalisierung bis zur Spaltung der Tschechoslowakei, [w:]
Deutsche und Tschechen, Informationen zur politischen Bildung 2002, Nr. 132, s. 55.
22
Deutsch-Tschechische und Deutsch-Slowakische Historikerkommission, http://www.dt-ds-historikerkommission.de (11.01.2010).
338
spoecznych wyraao nadzieje na pojednanie, ktremu sprzyja miay wzajemne

poznanie si, wymiana dowiadcze oraz wsppraca. Wynikiem dziaa teje
komisji s m.in. liczne publikacje powicone trjstronnym relacjom23.
Kanclerz Kohl, premier Czech Vclav Klaus oraz ministrowie spraw zagranicznych podpisali 27 lutego 1992 roku, w Pradze, Traktat o dobrym ssiedztwie
i przyjaznej wsppracy. Obszerny, bo liczcy 35 artykuw ukad mia stworzy
szerok baz dla dalszej wsppracy w wielu dziedzinach. Dla strony niemieckiej wane byo uznanie faktu istnienia w Czechach i na Sowacji mniejszoci
niemieckiej, przyznanie jej praw do kultywowania jzyka, tradycji i religii oraz
umoliwienie udzielania jej pomocy przez RFN. W doczonym do traktatu licie
oceniono jako niesprawiedliwe wypdzenia Niemcw sudeckich przed 2 sierpnia
1945 roku, czyli dniem ogoszenia postanowie konferencji poczdamskiej.
1 stycznia 1993 roku powstay dwie suwerenne republiki: czeska z Vclavem
Havlem i sowacka z Michalem Kovem jako prezydentami. Premierem tej
ostatniej zosta Vladimr Meiar24. Skoro utrzymanie federacji czesko-sowackiej
okazao si niemoliwe, Niemcy ocjalnie uznay oba pastwa, oferujc nawizanie stosunkw dyplomatycznych oraz przyja i dobr wspprac. Opowiaday
si one za przyjciem Czech i Sowacji do Rady Europy, co nastpio 30 czerwca
1993 roku. Wspieray starania o czonkostwo w Unii Europejskiej, w sprawie ktrego zostay zoone wnioski odpowiednio 27 czerwca 1995 roku przez Sowacj i 17 stycznia 1996 roku przez Czechy. Ju w marcu 1993 roku gociem nowo
powstaej Sowacji by szef dyplomacji Republiki Federalnej Niemiec Klaus Kinkel, ktry w imieniu swojego kraju zapewni jej wadze o poparciu oraz obieca
pomoc.
W skad pierwszego sowackiego rzdu wchodziy partie, ktre nie stroniy od
posugiwania si hasami populistycznymi i nacjonalistycznymi, nawizujcymi
do tradycji bliskiej wsppracy pierwszej republiki sowackiej z Trzeci Rzesz.
Strona niemiecka niechtnie odnosia si do tych deklaracji, natomiast powoujca si na tego rodzaju dobre relacje Sowacja postrzegana bya przez midzynarodow opini publiczn raczej jako sukcesorka totalitarnego pastwa J. Tiso ni
demokratycznej C-SRF25. Pod wpywem krytyki, zarwno opozycji w kraju, jak
i zachodnich politykw, zarzucajcych V. Meiarowi autokratyczny styl rzdw
23
Por. H. Lemberg, J. Ken und D. Kov (Hrsg.), Im geteilten Europa. Tschechen, Slowaken und Deutsche und ihre Staaten 19481989, Essen 1998; Ch. Cornelien, R. Holec, J. Peek
(Hrsg.), Diktatur Krieg Vertreibung. Erinnerungskulturen in Tschechien, der Slowakei und
Deutschland seit 1945, Essen 2005; D. Brandes, V. Kural (Hrsg.), Der Weg in die Katastrophe.
Deutsch-tschechoslowakische Beziehungen 19381947, Essen 1994; J. K. Hoensch, D. Kov
(Hrsg.), Das Scheitern der Verstndigung. Tschechen, Deutsche und Slowaken in der Ersten
Republik (19181938), Essen 1994.
24
Por. H. Blatt/F. P. Habel, op.cit., s. 5052; A. Krawczyk, Aksamitny rozwd, Polityka,
31.12.2007; N. Piper, Scheidung wider Willen, Die Zeit, 7.08.1992.
25
Patrz: M. Porubjak, op.cit., s. 148; por. Verlorene Ahnen. Der Klerikalfaschist Tiso, Prsident der ersten slowakischen Staat soll rehabilitiert werden, Der Spiegel, 6.09.1993.
339
i korupcj, stosunki z Uni Europejsk, w tym take Niemcami, zostay praktycznie zerwane. Meiar buduje w Sowacji demokracj typu karpackiego. Konstytucja jest dla niego nic nie znaczcym skrawkiem papieru, stawia on siebie ponad
prawem i pozostaje w tym cakowicie bezkarny komentowali styl rzdw premiera sowaccy opozycjonici26. W Europie Zachodniej nie skadano ju nawet
jakichkolwiek deklaracji odnonie do jej ewentualnej akcesji do Wsplnoty.
Do napicia w dwustronnych relacjach doszo w poowie lat 90., gdy rzd
sowacki odmwi uznania obowizujcego oznaczenia Republika Federalna
Niemiec [RFN; Bundesrepublik Deutschland, BRD K.G.], pozostajc rzekomo z powodw jzykowych przy wczeniejsze nazwie Niemiecka Republika
Federalna [NRF; Deutsche Bundesrepublik, DBR K.G.]27.
Bezowocne pozostay zabiegi premiera V. Meiara o ocjalne spotkanie z szefem niemieckiego rzdu Helmutem Kohlem, ktry jako pierwszy kanclerz zjednoczonych Niemiec goci w wielu krajach rodkowoeuropejskich, deklarujc
wsparcie dla ich demokratycznych przemian. Do Bratysawy przyby on pierwszy
raz nie penic ju urzdu, 9 czerwca 2007 roku, z okazji wrczenia Wadysawowi Bartoszewskiemu Midzynarodowej Nagrody w. Wojciecha. W wygoszonej
laudacji podkreli zasugi byego ministra spraw zagranicznych RP, nazywajc
go polskim Europejczykiem i europejskim Polakiem28.
3. Relacje niemiecko-sowackie u progu XXI wieku

Zdaniem B. Koszela, niewiele mona powiedzie o polityce Bonn wobec Sowacji, poniewa pastwo to znajduje si na odlegym miejscu w hierarchii zainteresowa Republiki Federalnej Niemiec29. W cigu minionych kilkunastu lat sytuacja ta nie ulega wikszej zmianie. W ocenie niemieckiego ministerstwa spraw
zagranicznych istniej liczne kontakty niemiecko-sowackie na wszystkich
paszczyznach oraz oywiony ruch turystyczny30. Podstaw wzajemnych relacji
jest przede wszystkim wspomniany wyej ukad o przyjani z 1992 roku, ktrego
zapisy Sowacja po uzyskaniu niepodlegoci przeja jako wice. W kolejnych
26
Schwarzes Loch vor Wien, Ministerprsident Meciar fhrt sein Land zielstrebig in die
auenpolitische Isolation, Der Spiegel, 21.09.1998; M. S. Halpert, Von allen verlassen, Focus
1994, nr 8.
27
Cyt. za: M. Porubjak, op.cit., s. 150. Okrelenie NRF dla Niemiec Zachodnich byo uywane w Niemieckiej Republice Demokratycznej i krajach bloku wschodniego dla podkrelenia, take
poprzez analogi nazw, faktu istnienia dwch pastw niemieckich.
28
Neuigkeiten aus der Slowakei, Politischer Lnderbericht von S. Gehrold, Ausgabe XX vom
20.06.2007, Konrad-Adenauer Stiftung Bratislava, s. 6, www.kas.de/wf/doc/kas_11197-544-1-30.pdf (7.01.2010).
29
Cyt. za: B. Koszel, Europa rediviva?, s. 217.
30
Por. Beziehungen zu Deutschland, www.auswaertiges-amt.de/diplo/de/Laenderinformationen/Slowakei/Bilateral.html (7.01.2010).
340
latach podpisano szereg umw dwustronnych regulujcych wiele dziedzin wzajemnej wymiany, wrd nich m.in.: 1 maja 1997 roku o wsppracy kulturalnej31,
14 czerwca 2002 roku o transporcie drogowym czy 17 padziernika 2003 roku
o ubezpieczeniach spoecznych. Jak podkreli obecny minister spraw zagranicznych Miroslav Lajk podczas swojej pierwszej wizyty w Berlinie w marcu 2009
roku, w dziedzinie gospodarki Niemcy s dla Sowacji kluczowym partnerem32
zarwno pod wzgldem eksportu (23,6% caoci), jak i importu sowackiego
(20,5%) zajmuj one pierwsze miejsce33. Take w gronie zagranicznych inwestorw Niemiecka Republika Federalna plasuje si w czowce. Wrd najwikszych
rm niemieckich inwestujcych w Sowacji naley wymieni przede wszystkim
nastpujce: telekomunikacyjn Deutsche Telekom, motoryzacyjn Volkswagen
i akcesoriw samochodowych Leoni Autokabel, energetyczn E-ON, w dziedzinie
przemysu elektronicznego i elektrotechnicznego Siemens, maszynowego Sauer
Sundstrand, chemicznego Degussa, spoywczego Nordzucker oraz w bankowoci HypoVereinsbank. Dnia 13 czerwca 2005 r. utworzona zostaa w Bratysawie
Niemiecko-Sowacka Izba Przemysowo-Handlowa (Deutsch-Slowakische Industrie- und Handelskammer, DSIHK), ktrej uroczystego otwarcia 2 listopada
2005 r. dokonali prezydenci obu krajw Horst Khler i Ivan Gaparovi. Jej
gwnym zadaniem jest tworzenie jak najkorzystniejszych warunkw wsppracy
midzy Niemcami i Sowacj, szczeglnie przez wymian informacji o rynkach
i ich zapotrzebowaniu, porednictwo w poszukiwaniu partnerw handlowych,
doradztwo gospodarcze34.
Podstaw wsppracy kulturalnej staa si umowa podpisana 1 maja 1997
roku. W tej dziedzinie podjto szczeglnie wiele inicjatyw, zarwno na szczeblu pastwowym, jak i z ramienia rnych organizacji i fundacji oraz czoowych
niemieckich instytucji owiatowych i kulturalnych. Wanym elementem jest
wspieranie nauczania jzyka niemieckiego przez lektorw z RFN, przy wsppracy z Fundacj Boscha (Robert Bosch Stiftung) czy Niemieck Central Wymiany Akademickiej (DAAD)35. W sowackiej stolicy swoje przedstawicielstwa maj
rwnie inne fundacje: Konrad-Adenauer-Stiftung, Friedrich-Ebert-Stiftung,
Friedrich-Naumann-Stiftung, Alexander-von-Humboldt-Stiftung, Heinrich-Bll-Stiftung czy Hanns-Seidel-Stiftung. Od 1991 roku w Bratysawie dziaa Instytut
31
Abkommen zwischen der Regierung der Bundesrepublik Deutschland und der Regierung
der Slowakischen Republik ber kulturelle Zusammenarbeit, 1. Mai 1997, http://www.ifa.de/
pdf/abk/bilat/slowakei.pdf (7.01.2010).
32
Slowakischer Auenminister Lajk in Berlin, http://www.auswaertiges-amt.de/diplo/de/
Laenderinformationen/Slowakei/090310-AntrittsbesuchAM,navCtx=272966.html (6.01.2010).
33
Eksport do Niemiec obejmuje gwnie rodki transportu, maszyny i urzdzenia, dane
z 2006 r.
34
Patrz: R. o, Rzd Gerharda Schrdera wobec postkomunistycznych pastw Europy
rodkowo-Wschodniej, d 2004, s. 116117.
35
Por. Slowakei: Beziehungen zu Deutschland. Kulturelle Beziehungen, http://www.auswaertiges-amt.de/diplo/de/Laenderinformationen/01-Laender/Slowakei.html (6.01.2010).
341
Goethego (Goethe-Institut), a w 2005 roku powstaa tam ponadto szkoa niemiecko-sowacka, obejmujca aktualnie nauczanie przedszkolne, w klasie zerowej oraz klasach 14 na poziomie szkoy podstawowej. Celem jest stworzenie
penego toku nauczania a po uzyskanie wiadectwa dojrzaoci, ktre otwieraoby absolwentom drog na wysze uczelnie niemieckie i sowackie36. Na mocy
umowy o wsppracy technicznej i naukowej z 2 listopada 1990 roku37 sowackie
szkoy wysze i placwki badawcze mogy rozbudowywa sie kontaktw i kooperacji z partnerami w Niemczech.
Dzi pomostem midzy Niemcami a Sowacj s przede wszystkim mniejszoci narodowe ok. 5,5 tysica Niemcw karpackich (Karpatendeutsche) yjcych
w Sowacji oraz ok. 25 tys. osb sowackiego pochodzenia, wrd nich emigranci
po wydarzeniach Praskiej Wiosny z 1968 r., ktre osiedliy si w Republice Federalnej Niemiec38.
Kiedy po upadku komunizmu przeprowadzono w 1991 r. pierwszy spis ludnoci w C-SRF, uwzgldniajc m.in. kryterium narodowociowe, jzykowe i wyznaniowe, wwczas niemieckie pochodzenie zadeklarowao okoo 55,5 tys. obywateli,
spord ktrych 48,6 tys. zamieszkiwao Czechy, stanowic 0,5% ogu mieszkacw, natomiast Sowacj 5,4 tys. czyli 0,1% liczby caej ludnoci39. Cho nieliczna,
mniejszo ta uzyskaa poparcie rzdu V. Meiara, ktry mia nadziej na wspprac z Niemcami i Austri po powstaniu suwerennej Sowacji. Jesieni 1992 roku
wyrazi on gotowo do dyskusji na temat odszkodowa dla wypdzonej po drugiej wojnie ludnoci niemieckiej i wgierskiej. Deklaracja ta pozostawaa jednak
w sprzecznoci z podpisanym w lutym traktatem czechosowacko-niemieckim,
w ktrym obie strony zrzeky si wzajemnych roszcze, i bya raczej zamierzona
na zdobycie poparcia politycznego. Bonn dao wwczas sowackiemu przywdcy
jednoznacznie do zrozumienia, i dalsza wsppraca z niepodleg Sowacj bdzie moliwa pod warunkiem uznania przez ni wspomnianego traktatu40.
W 1992 roku powsta Zwizek Niemcw Karpackich (Karpatendeutscher
Verein in der Slowakei, KdV), ktry mg liczy na aktywne wsparcie ze strony
konsulatu generalnego RFN w Bratysawie. Pocztkowo bya to gwnie dorana
36
Deutsch-Slowakische Begegnungsschule Bratislava, www.deutscheschule.sk (9.01.2010).

Deutsch-tschechoslowakisches Abkommen ber wissenschaftlich-technische Zusammenarbeit, za: http://www.kooperationinternational.de/index.php?eID=tx_nawsecuredl&u=0&le=
leadmin/redaktion/doc/18_CZE_WTZ-Abkommen_990.pdf&t=1263169461&hash=66250962
7ffe18fd311a8504a0c24d85 (9.01.2010).
38
Por. Slovci ijci v zahrani, http://www.tasr.sk/10/1431.axd?k=20080515TBB00459
(6.01.2010).
39
Por. P. Eberhardt, Midzy Niemcami a Rosj. Przemiany narodowociowe w Europie
rodkowo-Wschodniej w XX w., Warszawa 1996, s. 114142; wg spisu ludnoci przeprowadzonego w Sowacji w 2001 r. mniejszo niemiecka liczya 5 405 osb stanowic 0,10% ogu obywateli.
Gwne skupiska to Koszyce i Bratysawa, [za:] Karpatskonemeck Spolok na Slovensku (KNS),
Karpatendeutscher Verein in der Slowakei (KdV), www.kdv.sk/kn.html (6.01.2010).
40
Por. M. Porubjak, op.cit., s. 148.
37
342
pomoc materialna, nastpnie angaowano si w aktywizacj i intensykacj lokalnego ycia niemieckiego41. Umowa o wsppracy kulturalnej z 1997 roku gwarantowaa mniejszociom narodowym odpowiednio niemieckiej i sowackiej
w obu krajach pielgnowanie tradycji, kultury oraz jzyka.
Stosunki ze Sowacj okrelane s przez stron niemieck jako tradycyjnie
przyjazne, czego niewtpliwym wyrazem s liczne wizyty czoowych politykw
skadane w obu krajach.
Jednak ich intensywna wymiana nastpia dopiero po roku 1998. Wwczas
doszo do zmiany u wadzy w obu krajach. Zwycizca w wyborach na Sowacji,
Mikul Dzurinda, przej po poprzedniku pastwo borykajce si z wieloma
problemami wewntrznymi, w europejskiej prasie za donoszono o kolejnych
wybuchajcych kryzysach i skandalach. Do gwnych zada nowego szefa rzdu naleay zatem zmiana wizerunku kraju w oczach opinii midzynarodowej
oraz konieczno przeprowadzenia trudnych, acz niezbdnych reform. Podjte
na Sowacji dziaania, za ktre zyskaa ona miano liberalnego laboratorium
Europy42, przeamay midzynarodow izolacj. W cigu kilku lat urzdowania
premiera Dzurindy Sowacja z europejskiego pariasa staa si przykadem kraju
odwanych reform43.
W Niemczech natomiast koalicj utworzyli socjaldemokraci i Partia Zielonych, z kanclerzem Gerhardem Schrderem na czele. Ocjalnie odwiedzi on Bratysaw dwukrotnie: w dniu 23 padziernika 2000 roku jako pierwszy niemiecki
szef rzdu od uzyskania przez Sowacj niepodlegoci44 oraz 29 padziernika
2003 roku, podobnie jak jego zastpca i minister spraw zagranicznych Joschka
Fischer w sierpniu 2000 roku oraz marcu 2003 roku w celu przeprowadzenia rozmw konsultacyjnych.
Ze strony sowackiej wielokrotnie wizyty robocze w RFN skadali szefowie
rzdu M. Dzurinda (w marcu i listopadzie 1999 roku, w maju i we wrzeniu
2000 roku, w styczniu 2001, w lutym 2002 roku, w lutym i marcu 2004 roku
i ostatni 3 listopada 2005 roku) oraz jego nastpca, obecny premier Robert Fico
(w kwietniu 2007 roku, w marzcu 2009 roku). Sowacj reprezentowali rwnie
goszczcy w Niemczech prezydenci: wywodzcy si z rodziny o korzeniach karpackoniemieckich Rudolf Schuster (w listopadzie 1999 roku, w styczniu i maju
41
Patrz: M. Cygaski, Niemieckie mniejszoci narodowe w pastwach Europy rodkowo-Wschodniej w latach 19451995, Opole 2000, s. 7981.
42
P. Manowiecki, Sowacy decyduj o losie liberalnych reform, Gazeta Wyborcza, 15.06.
2006, http://wyborcza.pl/1,86742,3419331.html (7.01.2010).
43
T. Grabiski, op.cit., R. Vetter, Die Slowakei als Pionier bei wirtschaftlichen Reformen,
Das Parlament 2004, nr 17.
44
H.-J. Schmidt, Ein Staatsgast bringt die Slowakei in Feierstimmung, Die Welt,
www.welt.de/article540184/Ein_Staatsgast_bringt_die_Slowakei_in_Feierstimmung.html
(2.01.2009); Schrder: Slowakei kann mit raschem EU-Beitritt rechnen, Handelsblatt.com,
http://www.handelsblatt.com/archiv/schroeder-slowakei-kann-mit-raschem-eu -beitrittrechnen;340465 (7.01.2010).
343
2000 roku, w marcu i w padzierniku 2001 roku, we wrzeniu 2002 i 2003 ) oraz
I. Gaparovi (w padzierniku 2004 roku i w lipcu 2006 roku). Eduard Kukan,
szef sowackiej dyplomacji by rwnie czstym gociem w Republice Federalnej
Niemiec. Jego nastpca Jan Kubi przebywa w Berlinie w lipcu 2006 roku, obecny minister spraw zagranicznych Miroslav Lajk za swoj pierwsz ocjaln
wizyt zoy w marcu 2009 roku.
Niemieccy politycy rwnie chtnie przyjmuj zaproszenia sowackich kolegw. Prezydent federalny H. Khler, o czym bya mowa wyej, spotka si
I. Gaparoviem w 2005 roku. W tym samym roku, 9 grudnia, na konsultacje
do sowackiej stolicy uda si wkrtce po objciu teki spraw zagranicznych RFN
Frank-Walter Steinmeier. Kanclerz Angela Merkel zoya wizyt w Republice
Sowacji 11 maja nastpnego roku45.
Republika Federalna Niemiec nie ma ze Sowacj wsplnej granicy, istnieje
wic pewien dystans terytorialny. Poza tym przez wieki by to teren wpyww
monarchii habsburskiej, liczono zatem na tradycj wsplnych zwizkw i na to,
e Austria stanie si jej adwokatem i rzecznikiem wobec Zachodu. Powojenna
Austria nie sprostaa jednak temu zadaniu. Przewidzian dla niej rol przejy
z czasem Niemcy, a Sowacja, podobnie jak pozostae kraje Europy rodkowoWschodniej, wyraaa nadziej na ich pomoc na drodze do czonkostwa w strukturach euroatlantyckich. Denia powysze zostay zwieczone sukcesem i to
mae pastwo rodkowoeuropejskie zostao przyjte 29 marca 2004 roku do
Paktu Pnocnoatlantyckiego, 1 maja za do Unii Europejskiej.
Poprzez akcesj do Ukadu z Schengen, z dniem 21 grudnia 2007 roku Sowacja staa si wanym elementem systemu swobodnego przepywu osb i towarw,
obejmujcego 25 krajw europejskich. Jest te pierwszym pastwem z regionu
rodkowoeuropejskiego, ktre spenio warunki konwergencji przewidziane
w traktacie z Maastricht z 1992 roku i od 1 stycznia 2009 roku jako szesnasty
czonek UE przystpio do strefy euro, co uznano za najbardziej znaczce wydarzenie od czasu ogoszenia niepodlegoci i potwierdzenie statusu tego kraju,
jako wanego pastwa w Europie46.
***
Podsumowujc, mona stwierdzi, i polityka wschodnia (Ostpolitik), czyli dziaania Republiki Federalnej Niemiec wobec pastw Europy rodkowo-Wschodniej
nadal stanowi stanowi bardzo wany element jej aktywnoci dyplomatycznej.
45
Por. Gegenseitige Besuche der Staatsoberhupter, Regierungschefs und Auenminister
seit 1999, www.pressburg.diplo.de/Vertretung/pressburg/de/03/Bilaterale__Beziehungen/seite__gegenseitige__besuche__seit__1999.html (6.01.2010).
46
Cyt. za: J. Cienski, Sowacy zabezpieczaj si pod wzgldem gospodarczym, Financial
Times, http://ft.onet.pl/11,19233, slowacy_zabezpieczaja_sie_pod_wzgledem_gospodarczym,artykul.html (22.01.2009).
344
W duej mierze dziki zaangaowaniu niemieckiego partnera sukcesem zakoczyy si starania pastw wschodnioeuropejskich, w tym rwnie Sowacji,
o czonkostwo w NATO oraz Unii Europejskiej. W ten sposb dotychczasowe
paszczyzny i dziedziny moliwej wsppracy zostay wzbogacone o kolejny
unijny szczebel.
Proces rozszerzania UE sta si nowym wyzwaniem dla pastwa niemieckiego, ktre z racji swojej historii miao olbrzymi wpyw na kreowanie nowej
polityki wschodniej (neue Ostpolitik). W bezporednim ssiedztwie Wsplnoty
znalazy si bowiem kraje, takie jak Biaoru, Ukraina czy Modawia, dotd domena wpyww Moskwy, z ktr relacje maj dla Brukseli szczeglne znaczenie.
W wypracowywaniu strategii, tworzeniu inicjatyw oraz wytycznych dla dziaa
majcych sprosta nowym wyzwaniom dyplomacja niemiecka odgrywa i z pewnoci bdzie nadal odgrywaa kluczow rol.
Wykaz skrtw partii i ruchw politycznych
AD SR
ANO
APR
DS
DU
HZD
HZDS
S-HZDS
KDH
KS
KSS
KS
MK
MKDH
MNI
MOS
NDS
OD
PSNS
RSS
SDA
SDK
SDK
SDK-DS
SD
SKDH
Alians Demokratyczny Republiki Sowackiej/Aliancia demokratov SR

Alians Nowego Obywatela/Aliancia novho obana
Alternatywa Realizmu Politycznego/Alternatva politickho realizmu
Partia Demokratyczna/Demokratick strana
Unia Demokratyczna/Demokratick nia
Ruch na Rzecz Demokracji/Hnutie za demokraciu
Ruch na Rzecz Demokratycznej Sowacji/Hnutie za demokratick
Slovensko
Partia Ludowa-Ruch na Rzecz Demokratycznej Sowacji/udov
strana Hnutie za demokratick Slovensko
Ruch Chrzecijasko-Demokratyczny/Kresanskodemokratick hnuti
Komunistyczna Partia Czechoslowacji/Komunistick strana eskoslovenska
Komunistyczna Partia Sowacji/Komunistick strana Slovenska
Unia Chrzecijasko-Spoeczna/Kresansko-socilna nia
Wgierska Koalicja/Maarsk koalcia
Wgierski Ruch Chrzecijasko-Demokratyczny/Maarsk kresanskodemokratick hnutie
Wgierska Niezalena Inicjatywa/Maarsk nezvisl iniciativa
Wgierska Partia Obywatelska/Maarsk obiansk strana
Partia Narodowo-Demokratyczna/Nrodno-demokratick strana
Obywatelska Unia Demokratyczna/Obiansko-demokratick nia
Prawdziwa Sowacka Partia Narodowa/Prav Slovensk nrodn
strana
Rolnicza Partia Sowacji/Roncka strana Slovenska
Alternatywa Socialdemokratyczna/Socilnodemokratick alternatva
Sowacka Koalicja Demokratyczna/Slovensk demokratick koalcia
Sowacka Unia Demokratyczno-Chrzecijaska/Slovensk demokratick a kresansk nia
Sowacka Unia Demokratyczno-Chrzecijaska Partia Demokratyczna/Slovensk demokratick a kresansk nia Demokratick
strana
Partia Demokratycznej Lewicy/Strana demokratickej avice
Sowacki Ruch Chrzecijasko-Demokratyczny/Slovenske Kresanskodemokratick hnuti
347
SMER-SD SMER Partia Demokratyczna/SMER socilna demokracia

SMK
Partia Wgierskiej Koalicji/Strana maarskej koalcie (Magyar Koalci Prtja)
SNS
Sowacka Partia Narodowa/Slovensk nrodn strana
SOP
Partia Obywatelskiego Porozumienia/Strana obianskeho porozumenia
SV
Wsplny Wybr/Spoona voba
SZ
Partia Zielonych/Strana zelench
SZS
Partia Zielonych Sowacji/Strana zelench na Slovensku
VPN
Spoeczestwo Przeciw Przemocy /Verejnos proti nsiliu
ZRS
Zrzeszenie Robotnikw Sowacji/Zdruenie robotnkov Slovenska
Notka o autorach
Piotr Bajda doktor, asystent w Instytucie Politologii Uniwersytetu Kardynaa Stefana Wyszyskiego i w Instytucie Studiw Politycznych PAN, w latach 20052009
pracownik Orodka Studiw Wschodnich w Warszawie. Zajmuje si problematyk
Europy rodkowej, kwestiami polityki zagranicznej i bezpieczestwa oraz systemami
politycznymi modych demokracji.
Marzena Cichosz politolog, doktor nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce. Od 1990 roku pracuje jako doradca polityczny partii politycznych w trakcie
kampanii wyborczych na terenie Dolnego lska; adiunkt w Zakadzie Systemw
Politycznych w Instytucie Politologii Uniwersytetu Wrocawskiego. Zajmuje si analiz rynku politycznego, marketingiem politycznym i spoecznym oraz problematyk
transformacji systemw politycznych krajw Europy rodkowo-Wschodniej.
Katarzyna Gelles doktor, adiunkt w Instytucie Studiw Midzynarodowych Wydziau Nauk Spoecznych Uniwersytetu Wrocawskiego. Jej zainteresowania naukowe
koncentruj si przede wszystkim na zagadnieniach z zakresu stosunkw midzynarodowych po 1815 roku oraz na problematyce niemieckiej (dzieje najnowsze pastw
niemieckich, ze szczeglnym uwzgldnieniem ich polityki zagranicznej).
Anna Jagieo-Szostak doktorantka w Zakadzie Bada Wschodnich Uniwersytetu Wrocawskiego. W 2007 roku uzyskaa tytu magistra w Instytucie Studiw
Midzynarodowych Uniwersytetu Wrocawskiego, a w 2008 roku tytu licencjata
z zakresu lologii sowiaskiej na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Wrocawskiego prol serbsko-chorwacki. Przebywaa na procznym stypendium rzdowym
Ministerstwa Edukacji Narodowej Rzeczpospolitej Polskiej i Ministerstwa Edukacji
Republiki Serbii. Zajmuje si problematyk narodowociow na Bakanach i w Europie rodkowej oraz polityk zagraniczn krajw byej Jugosawii. Interesuje si
histori, polityk, kultur, literatur krajw Bakaskich oraz jzykami poudniowosowiaskimi.
Daniel Klimovsk doktor, absolwent Wydziau Administracji Publicznej Uniwersytetu P. J. afaika w Koszycach. Do 2004 roku by doktorantem w Katedrze Politologii Wydziau Filozoi Uniwersytetu Komeskiego w Bratysawie, odbywa w tym
czasie liczne stae i uczestniczy w midzynarodowych projektach badawczych. Obszarem jego zainteresowania jest ksztatowanie polityki na poziomie regionalnym
349
i lokalnym, aktorzy teje polityki oraz wykorzystywane przez nich instrumenty. Obecnie pracuje jako adiunkt w Katedrze Regionalistyki i Zarzdzania Wydziau Ekonomicznego Uniwersytetu Technicznego w Koszycach.
Lubomr Kopeek doktor habilitowany, adiunkt w Katedrze Politologii Wydziau
Studiw Spoecznych Uniwersytetu im. Masaryka w Brnie. Prowadzi badania z zakresu systemw politycznych i partyjnych. Autor monograi, w tym Demokracie, diktatury a politick strany na Slovensku (Demokracje, dyktatury i partie polityczne na
Sowacji), Brno 2006 i Politick strany na Slovensku 19892006 (Partie polityczne
na Sowacji 19892006), Brno 2007 oraz artykuw powiconych tematowi podziaw politycznych i poszczeglnym czeskim i sowackim ugrupowaniom politycznym,
publikowanych m.in. w East European Politics and Societies, Communist and
Post-Communist Studies oraz w czeskim Politologickm asopise.
Michal Kubt doktor habilitowany, jest docentem nauk politycznych w Instytucie
Studiw Midzynarodowych Wydziau Nauk Spoecznych Uniwersytetu Karola w Pradze. Zajmuje si politologi porwnawcz (comparative politics). W centrum jego
zainteresowa badawczych pozostaj systemy polityczne pastw Europy rodkowej.
Jest autorem kilku ksiek oraz dziesitkw politologicznych artykuw naukowych.
Elbieta Paka absolwentka Instytutu Politologii Uniwersytetu Wrocawskiego,
doktor nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce, pracuje jako adiunkt w Instytucie Studiw Midzynarodowych Uniwersytetu Wrocawskiego. Zajmuje si problematyk narodowociow i wyznaniow, ze szczeglnym uwzgldnieniem Europy
rodkowo-Wschodniej, jak rwnie polityk kulturaln oraz rol kultury w stosunkach midzynarodowych.
Sylvia Ruinsk doktor inynier, absolwentka Wydziau Zarzdzania Bratysawskiego Uniwersytetu Ekonomicznego, Filia w Koszycach. Od roku 2000 pracuje
w Katedrze Polityki Publicznej i Teorii Administracji publicznej Wydziau Administracji Publicznej Uniwersytetu P. J. afrika w Koszycach, gdzie wykada polityk
gospodarcz, ekonomi i midzynarodowe stosunki gospodarcze. Odbya sta w Universitt Bayreuth i Universitt Bremen w Niemczech oraz na Universit Nice Sophia
Antipolis we Francji. Aktualnie jest prodziekanem ds. bada naukowych i wsppracy
z zagranic Wydziau Administracji Publicznej Uniwersytetu P. J. afrika w Koszycach. Zajmuje si badaniem rozwoju gospodarczego i konkurencyjnoci Sowacji,
konkurencyjnoci na poziomie regionalnym oraz czynnikiem innowacyjnoci i wyksztacenia w rozwoju regionalnym.
Piotr Sula doktor nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce. Adiunkt
w Instytucie Politologii Uniwersytetu Wrocawskiego oraz wsppracownik Instytutu
Spraw Publicznych w Warszawie. Jego zainteresowania badawcze koncentruj si
wok problematyki systemw politycznych oraz partii politycznych, ale take roli
partnerw spoecznych w yciu publicznym.
350
Peter Sp doktorant w Katedrze Politologii Wydziau Studiw Spoecznych Uniwersytetu im. Masaryka w Brnie. Prowadzi badania z zakresu czeskich i sowackich
partii politycznych oraz systemw wyborczych.
Tomasz Szyszlak doktor nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce, studiowa w Instytucie Studiw Midzynarodowych i w Katedrze Etnologii i Antropologii
Kulturowej Uniwersytetu Wrocawskiego oraz w Zakadzie Krajw Pozaeuropejskich
Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Autor kilkudziesiciu artykuw naukowych
i rozdziaw w pracach zbiorowych z pogranicza politologii, socjologii, religioznawstwa i etnologii. Obecnie swoje zainteresowania naukowe koncentruje wok kwestii
zwizkw religii i polityki na obszarze postradzieckim oraz zagadnieniach narodw
zalenych w Azji.
Anna Umiska-Woroniecka absolwentka Wydziau Prawa, Administracji i Ekonomi Uniwersytetu Wrocawskiego. Doktor nauk humanistycznych w zakresie nauk
o polityce, zatrudniona na stanowisku adiunkta w Instytucie Studiw Midzynarodowych Uniwersytetu Wrocawskiego. Autorka publikacji na temat prawnego statusu
polskiej suby zagranicznej, polskiej polityki zagranicznej oraz prognostyki w stosunkach midzynarodowych.
Grzegorz Tokarz doktor, ukoczy histori, lozo i nauki polityczne. Jest adiunktem w Instytucie Studiw Midzynarodowych na Uniwersytecie Wrocawskim.
Interesuje si myl polityczn, funkcjonowaniem polskich sub specjalnych i socjobiologi. Jest autorem okoo 100 publikacji, w tym piciu monograi.
Radosaw Zenderowski, doktor habilitowany, profesor Uniwersytetu Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie. Pracuje w Instytucie Politologii, w Katedrze
Teorii Pastwa i Polityki Midzynarodowej oraz w Grnolskiej Wyszej Szkole
Handlowej im. Wojciecha Korfantego w Katowicach. Autor monograi Nad Tatrami
byska si Sowacka tosamo narodowa w dyskursie politycznym w Republice
Sowackiej (19892004). Obszar jego bada naukowych to: tosamoci narodowe
(i pamici zbiorowe) w Europie rodkowo-Wschodniej, kwestie narodowe i narodowociowe w Europie rodkowo-Wschodniej, religia i nacjonalizm oraz tosamoci
transnarodowe.
Wybrane opracowania naukowe
Polskojzyczne
Antoszewski A., Wzorce rywalizacji politycznej we wspczesnych demokracjach
europejskich, Wrocaw 2004.
Bajda P. (red.), Sowacja. W pi lat po rozpadzie Czecho-Sowacji, Warszawa
1999.
Baluch J., Rozpad czy podzia Czechosowacji?, Prace Komisji rodkowoeuropejskiej 1996, t. IV.
Baraski M., Czy A., Sowacja, [w:] M. Baraski (red.), Systemy polityczne pastw
Europy rodkowej i Wschodniej. Ustrj, organy wadzy, partie polityczne, Katowice 2005.
Borejsza J. W., Rzym a wsplnota faszystowska. O penetracji faszyzmu woskiego
w Europie rodkowej, Poudniowej i Wschodniej, Warszawa 1981.
Chmel R. (oprac.), Kwestia sowacka w XX wieku, Gliwice 2002.
Europa rodkowo-Wschodnia 19971998, Warszawa 2000.
Europa rodkowo-Wschodnia 2005, Warszawa 2008
Heck R., Orzechowski M., Historia Czechosowacji, Wrocaw 1969.
Jagieo M., Sowacy w polskich oczach. Obraz Sowakw w pimiennictwie polskim, t. 1, Warszawa 2005.
Janaszek-Ivanickova H. (oprac.), Ludovit Stur, Wybr pism, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask-d 1983.
Janaszek-Ivanickowa H., Problemy jzykowe Sowakw w procesie narodotwrczym, [w:] M. Bobrownicka (red.), Jzyk a tosamo narodowa, Krakw 2000.
Kamenec I., Tragedia polityka, ksidza i czowieka (Jzef Tiso 18871947), Warszawa 2001.
Kopeek L., System partyjny Sowacji, [w:] A. Antoszewski, P. Fiala, R. Herbut,
J. Sroka (red.), Partie i systemy partyjne Europy rodkowej, Wrocaw 2003.
Lo R., Polityka zagraniczna Sowacji, d 2007.
M. Baraski, E. Piaskownik (red.), Systemy polityczne pastw Europy rodkowej
i Wschodniej, Katowice 2005.
Marcinin A., Beblav M. (red.), Hospodrska politika na Slovensku 19901999,
Bratislava 2000.
353
Paka E., Problematyka narodowociowa na Sowacji (wybrane zagadnienia), [w:]

Z. J. Winnicki, W. Baluk, G. Tokarz (red.), Wybrane problemy bada wschodnich, Wrocaw 2007.
Paka E., Szyszlak T., Apostolski Egzarchat Grekokatolicki w Republice Czeskiej. Koci rusiski, sowacki, czeski i ukraiski, Sprawy Narodowociowe 2009, z. 34.
Patek A., Rojek W. (red.), Nard Pastwo Europa rodkowa w XIX i XX wieku,
Krakw 2006.
Purchala J., Vryova M. (red.), Modele mecenatu pastwa wobec integracji europejskiej. Dowiadczenia Polski i Sowacji, Krakw 2008.
Purchala J., Vryov M. (red.), Kim s Sowacy? Historia Kultura Tosamo,
Krakw 2005.
Semkowicz W. (red.), Sowacja i Sowacy, t. II, Dzieje i literatura, Krakw 1938.
Skotnicki K. (tum. i wstp), Konstytucja Republiki Sowackiej, Warszawa 2003.
Skotnicki K., Prawo wyborcze na urzd prezydenta w Sowacji, [w:] S. Grabowska,
R. Grabowski (red.), Prawo wyborcze na urzd prezydenta w pastwach europejskich, Warszawa 2007.
Skowera P., Upolitycznienie mediw w Czechach i na Sowacji, [w:] B. Dobek-Ostrowska, Media masowe w demokratyzujcych si systemach politycznych,
Wrocaw 2006.
Sok W., Serej R., System polityczny Sowacji, [w:] W. Sok, M. migrodzki (red.),
Systemy polityczne pastw Europy rodkowej i Wschodniej, Lublin 2005.
Spiesz A., Dzieje Sowacji na drodze do uwiadomienia narodowego, Gorlice 1992.
Tomaszewski J., Czechy i Sowacja, Warszawa 2006.
Wiatr J. J., Europa pokomunistyczna przemiany pastw i spoeczestw po 1989
roku, Warszawa 2006.
Wolff-Powska A., Oswojona rewolucja: Europa rodkowo-Wschodnia w procesie
demokratyzacji, Pozna 1998.
Zakrzewski W., Republika Sowacka, [w:] E. Gdulewicz (red.), Ustroje pastw
wspczesnych 2, Lublin 2005.
Zenderowski R., Nad Tatrami byska si Sowacka tosamo narodowa w dyskursie politycznym w Republice Sowackiej (19892004), Warszawa 2007.
Obcojzyczne
Btora M., Hunk P. (red.), Global report on Slovakia. Comprehensive Analyses
from 1995 and Trends from 1996, Bratislava 1997.
Btora M., et al (red.), Slovensko 2006. Shrnn sprva o stave spolonosti, Bratislava 2007.
Btora M., Ivantyyn M. (red.), Slovensko 1997. Shrnn sprva o stave spolonosti,
Bratislava 1998,
Btora M., Kollr M., Mesenikov G. (red.), Slovensko 2005: Shrnn sprva o stave spolonosti, Bratislava 2006.
Btora M., ebej F. (red.), Slovensko v edej zone? Rozirovanie NATO, zlyhania
a perspektvy Slovenska, Bratislava 1998
354
Btora M., Skladony T. W. (red.), Slovakia 19961997: A Global Report on State of

Society, Bratislava 1998.
aipen pal o Roma. Shrnn sprva o Rmoch na Slovensku, Bratislava 2002.
Chiva C., Ethnic Minority Rights in Central and Eastern Europe: The Case of theHungarian Status Law, Government and Opposition 2006, Vol. 41, No. 3.
Deets S., Stroschein S., Dilemmas of autonomy and liberal pluralism: examples involving Hungarians in Central Europe, Nations and Nationalism 2005, Vol. 11,
No. 2.
Duleba A., Slep pragmatizmus slovenskej vchodnej politiky: Aktulna agenda
slovensko-ruskch bilaterlnych vzahov, Bratislava 1996.
Fazekas J., Hunk P. (red.), Maari na Slovensku (19842004). Shrnn sprva.
Od zmeny reimu po vstup do Eurpskej nie, amorn 2008.
Frankov L., Slovensk nrodn obrodenie 17801848, Preov 2000.
Gajdo M., Konen S., Rusni a Ukrajinci na Slovensku v procesoch transformcie
(19891995), Vber z dokumentov I, Preov 2005.
Gl F., Gonda P., Kollr M., Mesenikov G., Timorack M., Zajac P. (red.), Slovensko
na ceste do neznma, Bratislava 2003.
Galanda M., Hrabko J., Poslaneck mandt na Slovensku, Bratislava 1998.
Gyrfov O., Mesenikov G. (red.), Slovakia: Ten Years of Independence and
a Year of Reforms, Bratislava 2004.
Gyrfov O., Mesenikov G. (red.), Vlda strn na Slovensku: sksenosti a perspektvy, Bratislava 2004.
Hvi J. (red.), Slovensko Posko. Bilaterlne vzahy v procese transformcie,
Bratislava 2008.
Hvi J. (red.), Vyvin a vyznam slovensko-polskych vztahov, Bratislava 2003.
Irmanov E., Maarsk menina na Slovensku a jej msto v zahranin politice
Slovenska a Maarska po roce 1989, st nad Labem 2005.
Klimovsk D., Zklady verejnej sprvy, Koice 2008.
Kollr M., Mesenikov G. (red.), Slovensko 2000. Shrnn sprva o stave spolonosti, Bratislava 2000,
Kollr M., Mesenikov G. (red.), Slovensko 2001 Shrnn sprva o stave spolonosti, Bratislava 2001
Kollr M., Mesenikov G. (red.), Slovensko 2002. Shrnn sprva o stave spolonosti, Bratislava 2002.
Kollr M., Mesenikov G., Btora M. (red.), Slovensko 2007. Shrnn sprva o stave
spolonosti, Bratislava 2008.
Kollr M., Mesenikov G., Nicholson T. (red.), Slovakia 2000: A Global Report on
the State of Society, Bratislava 2001.
Kopeek L., Belko M., Havlk V., Sedlr J. (red.), Od Meiara k Dzurindovi. Slovensk politika a politick systm v prvnm desetilet samostatnosti, Brno 2003.
Kopeek L., Demokracie, diktatury a politick stranictv na Slovensku, Brno 2006.
Kopeek L., Politick strany na Slovensku 1989 a 2006, Brno 2007.
Kotvanov A., Szp A., ebesta M., Vldna politika a Rmovia 19482002, Bratislava 2003.
355
Kov D., Djiny Slovenska, Praha 1998.

Kriv V., Feglov V., Balko D., Slovensko a jeho reginy. Sociokultrne svislosti
volebnho sprvania, Bratislava 1996.
Leka V., Slovensko 19932004. Lta obav a nadj, Praha 2006.
Marcinin A., Beblav M. (red.), Hospodrska politika na Slovensku 19901999,
Bratislava 2000.
Mesenikov G., Ivantyyn M. (red.), Slovensko 1998 1999. Shrnn sprva o stave
spolonosti, Bratislava 1999,
Mesenikov G., Niansk V. (red.), Reforma verejnej sprvy na Slovensku (1998
2002): svislosti, aktri, voby, Bratislava 2002.
Peknk M. (red.), Verejn mienka a politika. Medzinrodn vzahy a zahranin
politika Slovenskej republiky, Bratislava 2005.
Peek J., Barnovsk M., tatna moc a cirkvi na Slovensku 19481953, Bratislava
1997.
Peek J., Szomolnyi S. (red.), November 1989 na Slovensku. Svislosti, predpoklady a dsledky. tdie a vahy, Bratislava 2000.
Polkov Z. (red.), Slovensko-esk vzahy v kontexte strednej Europy, Bratislava
2005.
abo M., tt a cirkvi na Slovensku. Vvoj nancovania cirkv, Bratislava 2006.
utaj . (red.), Nrod a nrodnosti na Slovensku. Stav vskumu po roku 1989 a jeho
perspektvy, Preov 2004.
Szomolnyi S., Kukat cesta Slovenska k demokracii, Bratislava 1999.
Vaeka M., Jurskov M., Kriglerov E., Puli P., Rybov J., Rmske hlasy. Rmovia a ich politick participcia v transformanom obdob, Bratislava 2002.
Zemko M., Bystrick V. (red.), Slovensko v eskoslovensku (19181939), Bratislava
2004.

Współczesna Słowacja. Sytuacja Wewnętrzna I Pozycja Międzynarodowa

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Współczesna Słowacja. Sytuacja Wewnętrzna I Pozycja Międzynarodowa

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Wspczesna Sowacja

redakcja Elbieta Paka

Ocyna Wydawnicza Arboretum

Recenzent: prof. zw. dr hab. Henryk Chaupczak

Opracowanie map: Tomasz Szyszlak

Publikacja wydana ze rodkw nansowych

Copyright by Wydzia Nauk Spoecznych Uniwersytetu Wrocawskiego

Ocyna Wydawnicza Arboretum

I. Oblicza sowackiej tosamoci

II. Sytuacja wewntrzna Republiki Sowackiej

III. Pozycja midzynarodowa Sowacji

I. Oblicza sowackiej tosamoci

Sowacka tosamo narodowa.

dowowyzwoleczej, w zgieku haaliwej propagandy za lub przeciw rozwizaniu

Ponadto wiele dokumentw, zwaszcza z okresu XVIII i pocztkw XIX wieku

1. Przyczyny i okolicznoci opnienia

1.1. Czynnik polityczno-ustrojowy

autonomii politycznej, kulturalnej/religijnej ziem sowackich9. W Krlestwie

F. Mihina, Reason, Faith, and Tradition, s. 14.

przypomnie, e w tym czasie, tj. na pocztku XX wieku Sowacy stanowili 11,9%

1.2. Czynniki: socjopolityczny i socjoekonomiczny

mieszczastwie, stawiajc znak rwnoci midzy ludem i narodem, midzy plebs

presj madziaryzacyjn, stanowia niewielki margines (w drugiej poowie XIX

1.3. Czynniki: wyznaniowy i jzykowy

1.4. Czynnik polityczno-kulturowy: ideologia pansowiaska

D. kvarna, Slovensk ttoprvne, s. 485486; M. Kuera, op.cit., s. 8687.

1.5. Czynnik geopolityczny i geograczny

M. Jagieo, Sowacy w polskich oczach. Obraz Sowakw w pimiennictwie polskim do

religijne. Pojcie sowackiej narodowoci w praktyce zaczo si ksztatowa

1.6. Czynnik demograczny: liczebno, rozproszenie i asymilacja

2. Historyczne etapy rozwoju

D. kvarna, Slovensk ttoprvne, s. 476.

D. Kov, Sowacka tosamo, s. 59.

D. kvarna, Slovensk ttoprvne, s. 47546.

oraz zwizanych z nimi orientacji ideologicznych, nard sowacki przetrwa

2.1. Geneza i rozwj nacjonalizmu sowackiego

2.1.1. Jzyk i symbolika narodowa

D. kvarna, Slovensk ttoprvne, s. 483.

W. Wincawski, op.cit., s. 70.

omawiajc interesujcy przykad komplementaryzmu wyznaniowego w zakresie

P. Brock, op.cit., s. 4345.

zaostrzajcego si dialektycznego sporu dwch nadrzdnych wobec Sowakw

J. Tibensk, Funkcia cyrilometodskej, s. 579; D. kvarna, op.cit., s. 18. M. Oravcov,

za kontynuacj Pastwa Wielkomorawskiego i jego spucizny cywilizacyjnej,

mitycznym bohaterem. W zmitologizowanej postaci Janosika poczono wtek

J. A. Miku, J. M. Kirchbaum, op.cit., s. 10.

by silnie zwizany z yciem miejskim, gdy to wanie w miastach moliwe byo

2.1.2. Walka o polityczn autonomi w ramach Uhorska

J. Huko, op.cit., s. 7172.

wdzicznoci, jakiej oczekiwali114, a z perspektywy Budapesztu okazali si oni

M. Podrimavsk, Mylienka slovenskej ttnosti 18481914, Studia Academica Slovaca

do Wiednia z nieco zmienion wersj Memorandum (tzw. Prosbopis Slovakov).

Ibidem, s. 117; E. Mannov, R. Holec, op.cit., s. 209.

konani, e wraz z upadkiem Polski mowa sowiaska przestaa by jzykiem

P. Brock, op.cit., s. 80.

2.2. Nacjonalizm sowacki po 1918 roku

V. Bako, Slovak Thought, s. 164165.

publiki Czechosowackiej do powstania suwerennej Republiki Sowackiej w 1993

2.2.1. Kwestia sowacka w okresie I Republiki Czechosowackiej

Zob. X. uchov, Problmy organizcie politickej sprvy na Slovensku v predmchovskej

D. Kov, Nacionalizmus, s. 84.

wojnie akcent przesun si wyranie w kierunku Czech, Czechw, czeskoci,

S. L. Wolchik, Democratization and political, s. 199.