BEWUSTZIJN

BEWUSTZIJN
Risico's en mogelijkheden
van

de werkelijkheid

ANTHONY DE MELLO

samsara

Inhoud

Voorwoord

Over ontwaken

11

Kan ik iets betekenen voor je tijdens deze retraite?

13

Over het juiste soort egosme

16
18

Over de zucht naar geluk

Hebben we het over psychologie in deze cursus
spirit ual itei t ?

20

Verzaking is ook de oplossing nier

24

Luister en leer af

26

De poppenkast van liefdadigheid

Wat gaat er door je heen?

30
38

The Center for Spiritual Exchange 1990

Goed, slecht, of boffen

43

Oorspronkelijke titel: Awareness

Onze illusie over anderen

45

ofThe Doubleday
Oorspronkelijke uitgave: Doubleday, a division
m House, lnc.
Broadway Publishing Group, a division of Rando

Zelfobservatie

50

Gewaarzijn zonder alles te willen evalueren

52

De illusie van beloning

58

Vertaling: Bob Snoijink

Jezelf vinden

60

Je uitkleden tot je naakte 'ik'

64

Negatieve gevoelens naar anderen

69

Samsara Uitgeveri j b.v. 2004 (vierde druk 2014)

Omslagontwerp: Kees Schreuders
Lay-out: Studio 28, Hillegom
ISBN: 978-94-9141-118-2 I NUR 728

Niets uit deze ui tga ve mag gereproduceerd worden zonder

schriftelijke toestemming v an:
Samsara Uitgeverij bv, Herengracht 341, I 016 AZ Amsterdam.

Over afhankelijkheid

72

Hoe geluk ontstaat

Angst, de wortel van geweld

75
82

Bewustzijn en conract met de werkelijkheid

84

Goede religie: de antithese van onbewustheid

86

Etiketten

96

Obstakels voor geluk

Vier stappen naar wijsheid
Alles is in orde met de wereld
Slaapwandelen
Verandering uit hebzucht
Een veranderd persoon
Aankomen bij de stilte
De strijd verliezen
Permanente waarde
Voorkeur in plaats van verlangen
Je vastklampen aan illusie
Herinneringen knuffelen
Concreet worden
Met de mond vol tanden
Culturele conditionering
Gefilterde werkelijkheid
Onthechting
Verslavende liefde
Nog meer woorden
Verborgen agends
Meegeven
Een assortiment landmijnen
De dood van 'mij'
Inzicht en begrip
Niet forceren
Echt worden
Een assortiment beelden
Niets over liefde zeggen
Controle verliezen
Luisteren naar het leven
Het einde van analyse
Pal voor je neus
Het land van liefde

98
103
109
113

Voorwoord

117
124
128
133
136
139
142
146

nder vrienden werd Tony de Mello op een keer ge

160

164

Hij stond op en vertelde een verhaal dat hij later op con

168

ferenties herhaalde, en dat zijn lezers zullen herkennen

152

173
178
181

vraagd iets over de aard van zijn werk te vertellen.

van zijn boek

Song ofthe Bird. Tot mijn verbazing zei hij

dat het verhaal op mij sloeg.

183
187
189
192
195

Een man vond een adelaarsei en legde dat in het

nest van een boerenkip. Het adelaarsjong kwam
gelijk uit met de kuikens en groeide samen met

200

hen op.

202

De adelaar deed zijn hele leven wat de kuikens de

204
207
209

den, want hij dacht dat hij een scharrelkip was. Hij
krabde de aarde op zoek naar wurmen en insecten.

212

Hij tokte en kakelde, sloeg met zijn vleugels en

215

wist zich een stukje in de lucht te verheffen.

218

Jaren gingen voorbij en de adelaar werd heel oud.

222

Op een dag zag hij een prachtige vogel hoog boven

zich in de wolkenloze lucht. Hij gleed met majes-

tueuze gratie op de krachtige thermiek en bewoog

zijn sterke, gouden vleugels amper.
De oude adelaar keek met ontzag omhoog en
vroeg: 'Wie is dat?'
'Dat is de adelaar, de koning van de vogels,' zei zijn
buurman. 'Zijn rijk is hoog in de lucht. Wij zijn kip
pen, wij horen op de aarde.' Dus de adelaar leefde en
stierf als een kip, want dat meende hij te zijn.
Verbaasd? Eerst was ik ronder meer beledigd! Vergeleek
hij me in het openbaar met een scharrelkip? In zekere
zin wel, maar ook weer niet. Beledigend? Geen sprake
van. Zo was Tony niet. Maar hij maakte mij en de an
dere aanwezigen duidelijk dat ik in zijn ogen een 'gou
den' adelaar was, die zich niet bewust was van de hoogten
waarheen hij kon scheren. Het verhaal deed me beseffen
wat een groot mens hij was, hoe oprecht zijn liefde en
respect voor mensen was, terwijl hij altijd de waarheid

keiijk publiek levend te houden. Dankzij de fantastische

steun van George McCauley, s.j., Joan Brady, John Cul
kin en anderen die te talrijk zijn om op te noemen, zijn
de opwindende, onderhoudende en provocerende uren
die Tony heeft doorgebracht met de communicatie met
mensen van vlees en bloed schitterend gevangen op de
bladzijden die hierna volgen.
Geniet van dit boek. Laat de woorden je ziel bin
nenglippen en luister met je hart, zoals Tony zou zeg
gen. Hoor zijn verhalen aan en je hoort je eigen verhalen.
Ik laat u nu alleen met Tony, een spirituele gids en een
vriend voor het leven.
J. Francis Stroud, s.j.
De Mello Spirituality Center
Fordham University
Bronx, New York

sprak. Dat was de kwintessens van zijn werk: mensen de

ogen openen voor hun eigenlijke grootsheid. Dat was
Tony de Mello op zijn best, als hij zijn boodschap van
het 'bewustzijn' uitdroeg, als hij het licht zag dat wij voor
onszelf en anderen zijn, als hij inzag dat we beter waren
dan we beseften.
Dit boek vangt Tony tijdens zijn adelaarsvlucht, wan
neer hij - in levende dialoog en interactie - alle thems
aanroert die het hart van iedereen die naar hem luistert
doen zwellen.
Na zijn dood had ik de taak om op papier de geest
van zijn woorden en zijn spontaniteit met een ontvan8

Over ontwaken

piritualiteit betekent wakker worden. De meeste

mensen slapen, al zijn

ze

zich daar niet van bewust.

Ze worden slapend geboren, brengen hun leven slapend

door, trouwen in hun slaap, verwekken kinderen in hun
slaap en sterven in hun slaap zonder ooit wakker te wor
den. Nooit begrijpen ze de enorme schoonheid van wat
we het 'menselijke bestaan' noemen. Weet u, alle mystici
- katholieke, christelijke, niet-christelijke, ongeacht hun
theologie- zijn het over n ding eens: dat alles goed is,
alles is goed. Hoewel het een zootje is, is alles toch goed.
Vreemde paradox, dat zeker. Maar het tragische is dat de
meeste mensen nooit inzien dat alles goed is, omdat ze
slapen. Ze hebben een nachtmerrie.
Vorig jaar hoorde ik een verhaal op de Spaanse tv over
een man die op de deur van zijn zoon klopt. 'Jaime,'
zegt hij, 'wakker worden!' Jaime antwoord: 'Ik wil niet
opstaan, papa.' De vader roept: 'Opstaan, je moet naar
school!' Jaime zegt: 'Ik wil niet naar school.' Vraagt de
vader: 'Waarom niet?' Zegt Jaime: 'Drie redenen. In de
11

eerste plaats omdat het zo saai is; in de tweede plaats om

dat de kinderen me pesten en ten derde heb ik een he
kel aan school.' En zijn vader zegt: 'Nou, ik geef je drie
redenen waarom je wl naar school moet. In de eerste
plaats omdat het je plicht is, in de tweede plaats omdat

Kan

je vijfenveertig bent en ten derde omdat je de hoofdon

derwijzer bent.' Wakker worden, wakker worden! Je bent

ik iets voor je betekenen

tijdens deze retraite?

volwassen. Je bent te groot om nog te slapen. Wakker

worden! Hou op met spelen met je speelgoed.
De meeste mensen zeggen wel dat ze de kleuterschool
willen verlaten, maar laat je niets wijsmaken. Geloof hen
niet! Ze willen alleen maar dat je hun kapotte speelgoed
repareert. 'Geef me mijn vrouw terug. Geef me mijn

achten jullie dat ik iemand ging helpen? Nee! 0,

nee, nee, nee, nee, nee! Verwacht niet dat ik ie

baan terug. Geef me mijn geld terug. Geef me mijn repu

mand ga helpen. Ik verwacht evenmin iemand schade

tatie en mijn succes terug.' Dat willen ze; ze willen ander

te berokkenen. Als je beschadigd wordt, doe je dat zelf,

speelgoed. Meer niet. Zelfs de beste psycholoog kan je

en als je wordt geholpen ook. Echt waar! Denk je dat

vertellen dat mensen niet echt genezen willen worden. Ze

mensen je helpen? Nee, hoor. Dacht je dat mensen je

willen een pil tegen de pijn. Genezing doet te veel zeer.

steunen? Welnee.

Wakker worden is onaangenaam, weet je. Het is zo

Er was eens een vrouw in een therapiegroep die ik heb

lekker comfortabel in bed. Het is irritant om gewekt re

geleid. Ze was non. Ze zei tegen me: 'Ik voel me niet

worden. Daarom zal een verstandige goeroe geen poging

gesteund door mijn baas.' Ik vroeg: 'Hoe bedoel je?' En

doen om mensen wakker te maken. Hopelijk zal ik wijs

ze zegt: 'Nou, mijn baas, de overste van het provincie

genoeg zijn om geen enkele poging te ondernemen om

klooster, komt nooit op het noviciaat waar ik de leiding

je wakker te schudden als je slaapt. Daar heb ik in feite

heb. Nooit. Er komt nooit een woord van waardering.'

niets mee te maken, ook al zeg ik van tijd tot tijd 'Wak

Ik zei: 'Goed, we gaan een rollenspelletje doen. Stel je

ker worden!' tegen je. Ik moet me met mijn eigen zaken

maar voor dat ik jouw overste ken. Ik weet zelfs precies

bemoeien, mijn eigen dansje dansen. Heb je er iets aan,

hoe ze over je denkt. Dus ik speel de rol van overste en

mooi. Zo niet, pech gehad! Zoals de Arabieren zeggen:

ik zeg tegen je: "Weet je, Mary de reden dat ik nooit op

'De regen blijft hetzelfde, maar hij laat doornstruiken

jouw werkplek verschijn, is omdat die de enige in de hele

groeien in her moeras en bloemen in de tuin.'

provincie is waar geen problemen zijn. Ik weet dat jij de

12

13

leiding hebt, dus alles is in orde." Hoe voel je je nu?'

waar? 'Hoe kon je me zo teleurstellen, terwijl ik je zo ver

Ze zegt: 'Geweldig.' Vervolgens zeg ik: 'Wil je de kamer

trouwde?' zeg je tegen iemand. Vertrouwde je hem echt?

even uitgaan? Dat hoort bij de oefening.' Dus dat deed

Je hebt nooit iemand vertrouwd. Kom nou toch! Dat

ze. Toen ze weg was, zei ik tegen de andere deelnemers

maakt deel uit van de hersenspoeling door de maatschap

aan die groep: 'Ik ben nog steeds de overste, ok? Mary is

pij. Je vertrouwt nooit iemand. Je vertrouwt alleen maar

de slechtste novicenmeesteres in de hele geschiedenis van

op je oordeel over die persoon. Dus wat klaag je? Feit

de provincie. De reden dat ik mijn gezicht nooit op het

is dat je niet graag zegt: 'Mijn oordeel over die persoon

noviciaat laat zien, is dat ik gewoon niet kan verdragen

sloeg nergens op.' Dat is niet zo vleiend voor je, h? Dus

wat ze allemaal uitspookt. Het is gewoon verschrikkelijk.

zeg je liever: 'Hoe kon je me zo teleurstellen?'

Maar als ik haar de waarheid verrel, hebben die novi

Dus hier gaat het om: mensen willen niet echt volwas

cen er alleen maar nog meer onder te lijden. Over een

sen worden, mensen willen niet echt veranderen, mensen

jaar of twee wordt ze vervangen; we hebben iemand in

willen niet echt gelukkig zijn. Iemand heeft een keer heel

opleiding. Ondertussen heb ik die aardige dingen tegen

wijs tegen me gezegd: 'Probeer ze niet gelukkig te maken,

haar gezegd om haar gaande te houden. Wat vinden jullie

het brengt je alleen maar in moeilijkheden. Je moet niet

daarvan?' Ze zeiden: 'Nou, onder de gegeven omstandig

proberen een varken te leren zingen; het is tijdverspilling

heden was dat het enige dat je kon doen.' Daarna haalde

en je ergert het varken alleen maar.' Net zoals die zaken

ik Mary weer binnen en vroeg haar of ze zich nog altijd

man die een caf ingaat, plaatsneemt en een vent met

zo geweldig voelde. '0, ja,' zei ze. Arme Mary! Ze dacht

een banaan in zijn oor ziet. Een banaan in zijn oor! En

dat ze werd gesteund terwijl dat niet het geval was. Waar

hij denkt: ik vraag me af of ik dat tegen hem moet zeg

het om gaat, is dat we het merendeel van wat we voelen

gen. Nee, ik heb er niets mee te maken. Maar het blijft

en denken in ons eigen hoofd verzinnen, inclusief dat

hem dwars zitten, dus na een paar glazen zegt hij tegen

zogenaamde geholpen worden door anderen.

de man: 'Neem me niet kwalijk, maar eh... je hebt een

Dacht je dat je iemand helpt omdat je verliefd op hem

banaan in je oor.' De man zegt: 'Wat?' De zakenman her

of haar bent? Vergeet het maar. Je bent nooit verliefd op

haalt: 'Je hebt een banaan in je oor.' En de man zegt weer:

iemand. Je bent alleen maar verliefd op het vooringeno

'Nog es?' De zakenman schreeuwt: 'Je hebt een banaan in

men en hoopvolle idee dat je over iemand hebt. Neem

je oor!' Zegt die man: 'Harder, want ik heb een banaan

even de tijd om dit te laten bezinken: je bent nooit ver

in m'n oor!'

liefd op wie dan ook, je bent verliefd op je vooringeno

Dus het is zinloos. Geef het op, geef het op, geef het

men idee over die persoon. Is dat niet precies de reden

op, zeg ik tegen mezelf Doe je zegje en ga ervandoor. En

waarom de verliefdheid overgaat? Je idee verandert, niet-

als ze er iets aan hebben, mooi. Zo niet, pech gehad.

14

15

'Pardon? Hoe kun jij zo egostisch zijn dat je eist dat ik

jou kies boven mijn eigen geluk?'
Een vrouw heeft me ooit veneld dat haar neef, een
jezuet, ooit een retraite heeft gegeven in een kerk in Mil

Over het juiste soort egosme

waukee toen ze klein was. Hij opende iedere conferentie

met de woorden: 'Offervaardigheid is het bewijs van lief
de en de peilstok van de liefde is altrusme.' Dt is mooi!
Ik vroeg haar: 'Zou je willen dat ik jou liefhad ten koste
van mijn geluk?' Ze antwoordde: 'Ja.' Verrukkelijk, h?
Zou dat niet mooi zijn? Zij zou mij liefhebben ten koste
van haar eigen geluk en ik zou haar liefhebben ten koste

et eerste wat je moet begrijpen is dat je niet wak

van het mijne, dus het eindresultaat is twee ongelukkige

ker wilt worden als je echt wakker wilt worden. De

mensen, maar lang leve de liefde!

eerste stap om wakker te worden is eerlijk genoeg zijn om

jezelf te bekennen dat je het niet leuk vindt. Je wilt niet
gelukkig zijn. Proef op de som? Laten we het maar pro
beren. Het zal je ongeveer een minuut kosten. Je kunt je
ogen sluiten als je het doet, of ze open houden, dat doet
er niet toe. Denk aan iemand van wie je erg veel houdt,
iemand die je zeer na aan het hart ligt, die kostbaar voor
je is, en in gedachte zeg je tegen die persoon: 'Ik ben lie
ver gelukkig dan dar ik jou heb. Als ik de keus had, zou
ik daar geen moment aan twijfelen. Ik zou kiezen voor
geluk.' Hoeveel van jullie voelden zich egostisch toen je
dat zei? Een heleboel, kennelijk. Zie je hoezeer we ge
hersenspoeld zijn? Zie je hoe we gehersenspoeld zijn om
te denken: 'Hoe kon ik

zo

egostisch zijn?' Maar kijk nu

eens wie er egostisch is. Stel je voor dat iemand tegen

jou zegt: 'Hoe kun je zo egostisch zijn dat je geluk kiest
boven mij?' Zou je geen zin hebben om te antwoorden:
16

17

spiritualiteit, zoals ik het definieer: geen devotie, geen

religie, geen eredienst, maar spiritualiteit in de zin van
wakker worden, ontwaken! Kijk eens naar de gebroken
harten, de eenzaamheid, de angst, de verwarring, het

Over de zucht naar geluk

conflict in de harten van de mensen, al het innerlijke en

uiterlijke conflict. Gesteld dat iemand je een manier gaf
om van dat alles af te komen? Gesteld dat iemand je een
manier gaf om een einde te maken aan die kolossale ver
spilling van energie, gezondheid en emotie als gevolg van
die conflicten en verwarring? Zou je dat willen? Gesteld
dat iemand ons een manier liet zien waarop we elkaar

k zei dat we niet gelukkig willen zijn. We willen an

waarachtig lief konden hebben, waarop we in vrede en in

dere dingen. Of laten we het nauwkeuriger stellen; we

liefde konden leven? Kun je iets praktischer verzinnen?

willen niet onvoorwaardelijk gelukkig zijn. Ik ben bereid

Maar in plaats daarvan denken mensen dat zakendoen

gelukkig te zijn, maar dan moet ik wel dit en dat en nog

praktischer is, dat politiek praktischer is, dat wetenschap

wat hebben. Maar in wezen zeg je dan tegen je vriend,

praktischer is. Wat is het aardse nut van iemand op de

of tegen God, of tegen wie dan ook: 'Jij bent mijn ge

maan zetten als we niet eens op rde kunnen leven?

luk. Als ik jou niet krijg, weiger ik gelukkig te zijn.' Het

is heel belangrijk om dat te begrijpen. We kunnen ons
niet voorstellen dat we gelukkig zijn zonder dat er aan
die voorwaarden is voldaan. Dat klopt vrij aardig. We
kunnen ons geen voorstelling maken van geluk zonder
die dingen of mensen. Ons is geleerd het geluk daar te
vinden.
Dus dat is het eerste wat we moeten doen als we wak
ker willen worden, wat hetzelfde is als zeggen: als we lief
willen hebben, als we vrij willen zijn, als we vreugde en
vrede en spiritualiteit willen ervaren. In die zin is spiri
tualiteit het meest praktische in de hele wijde wereld. Ik
daag iedereen uit om iets praktischer te verzinnen dan

18

19

moet ik helaas zeggen, omdat ik mensen in slaap hield.

Misschien hadden ze nog een klein beetje meer moeten
lijden. Misschien moesten de bodem van de put raken en
zeggen: 'Ik ben het helemaal zat.' Pas als je ziek bent van

Hebhen we het over p sychologie

in deze cursus spiritualiteit?

je ziekte kun je eruit. De meeste mensen bezoeken een

psychiater of psycholoog voor verlichting van de pijn.
Nogmaals: voor verlichting van de pijn. Niet om ervan
af te komen.
Ik zal het verhaal van kleine Johnny vertellen die vol
gens zeggen geestelijk onvolwaardig was. Maar blijkbaar
was hij dat niet, zoals uit dit verhaal zal blijken. Johnny

s psychologie praktischer dan spiritualiteit? Niets is

gaat naar handenarbeid op zijn school voor bijzonder

praktischer dan spiritualiteit. Wat kan die arme psy

onderwijs, krijgt een stuk stopverf en gaat ermee aan

choloog doen? Hij kan hooguit de druk wat verminde

de slag. Hij neemt een stukje stopverf, trekt zich in een

ren. Ik ben zelf psycholoog, ik beoefen psychotherapie en

hoekje terug en gaat ermee spelen. De onderwijzer gaat

ik zit zelf met dat enorme conflict als ik wel eens moet

naar hem toe en zegt: 'Hallo, Johnny.' En Johnny zegt:

kiezen tussen psychologie en spiritualiteit. Ik vraag me af

'Hallo.' De onderwijzer zegt: 'Wat heb je daar in je hand?'

of iemand dat hier snapt. Ik heb het zelf vele jaren niet

En Johnny zegt: 'Dit is een klont koeienpoep.' Vraagt de

begrepen.

onderwijzer: 'Wat ga je ervan maken?' Zegt hij: 'Ik maak

Ik zal het uitleggen. Ik heb het talrijke jaren niet be

een onderwijzer.'

grepen, tot ik opeens ontdekte dat mensen geng gele

De onderwijzer denkt: 'Kleine Johnny heeft een re

den moeten hebben in een relatie om gedesillusioneerd

gressie.' Dus haalt hij de hoofdonderwijzer erbij die net

te raken met lle relaties. Is dat geen verschrikkelijke

langskwam en zegt: 'Johnny heeft een regressie.'

gedachte? Ze moeten voldnde geleden hebben in een

Dus de hoofdonderwijzer gaat naar Johnny toe en

relatie om op een keer wakker te worden en te zeggen:

zegt: 'Hallo, jongen.' En Johnny zegt: 'Hallo.' De hoofd

'Ik ben het beu! Er moet een betere manier van leven

onderwijzer vraagt: 'Wat heb je daar in je hand?' En hij

zijn dan afhankelijk van iemand anders.' En wat deed

zegt: 'Een klont koeienpoep.' Vraagt het hoofd: 'Wat

ik als psychotherapeut? De mensen kwamen bij me met

maak je daarvan?' Zegt hij: 'Een schoolhoofd.'

hun

relatieproblemen,

hun communicatieproblemen

enzovoort, en soms hielp ik hen. Maar soms ook niet,

20

Het hoofd denkt dat het een geval is voor de school

psycholoog, dus zegt hij: 'Haal de psycholoog erbij!'
21

De psycholoog is niet op zijn achterhoofd gevallen. Hij

'Hij heeft godslastering bedreven!' Mensen zijn namelijk

gaat naar Johnny toe en zegt: 'Hallo.' En Johnny zegt:

gek, ze zijn krankzinnig en hoe eerder je dat ziet, des te

'Hallo.' En de psycholoog zegt: 'Ik weet wat je in je hand

beter dat is voor je geestelijke en spirituele gezondheid.

hebt.' Zegt Johnny: 'Nou?' 'Een klont koeienpoep.' Zegt

Vertrouw ze niet. Vertrouw je beste vrienden niet. Laat je

Johnny: 'Juist.' 'En ik weet wat je daarvan gaat maken,'

desillusioneren door je beste vrienden. Ze zijn erg slim.

zegt de psycholoog.' 'Nou?' 'Je maakt een psycholoog.'

Net zoals jij in je interactie met alle andere mensen, hoe

'Mis,' zegt Johnny. Daar heb ik niet genoeg koeienpoep

wel je dat waarschijnlijk niet beseft. Ach, je bent zo sluw,

voor!' En die noemden ze geestelijk onvolwaardig.

en subtiel, en zo geslepen. Je speelt het geweldig.

Die arme psychologen, ze doen zulk goed werk. Echt

Ik ben niet erg complimenteus, h? Maar ik zeg het

waar. Er zijn momenten dat psychotherapie geweldig kan

nog maar een keer: je wilt wakker worden. Je speelt het

helpen, want als je ieder moment je verstand kunt verlie

geweldig. En je beseft het niet eens. Je denkt dat je heel

zen, of stapelkrankjorum kunt worden, sta je op het punt

liefhebbend bent. Ha! Wie heb je eigenlijk lief? Zelfs je

ofwel psychoot, of mysticus te worden. Een mysticus is

zelfopoffering geeft je een goed gevoel, nietwaar? 'Ik of

namelijk het tegenovergestelde van een gek. Weet je wat

fer mezelf op! Ik leef naar mijn ideaal.' Maar je haalt er

een teken is dat je wakker wordt? Als je je afvraagt: 'Ben

toch iets uit? Je haalt altijd iets uit alles wat je doet. Tot

ik nou gek, of zijn zij het allemaal?' Echt waar. Want we

je wakker wordt.

zijn gek. De hele wereld is gek. Rijp voor een inrichting!

Dus hier heb je stap n. Besef dar je niet wakker wilt

De enige reden dat we niet achter slot en grendel zinen,

worden. Het valt niet mee om wakker te worden als je

is dat het er zoveel zijn. Dus we zijn gek. We leven met

in de posthypnotische waan verkeert dat een stukje oude

krankzinnige ideen over liefde, relaties, geluk, vreugde,

krant een cheque van een miljoen dollar is. Wat is het

alles. We zijn zo gek dat ik inmiddels geloof dat je er ze

toch moeilijk om jezelf los te scheuren van dat stukje

ker van kunt zijn dat er iets goed mis is als iedereen het

oude krant.

ergens over eens is. Ieder goed idee, ieder geweldig idee
is bij zijn geboorte van een minderheid, van n persoon.
Die man die Jezus Christus heette? Een eenmanspartij.
Iedereen zei iets anders dan hij. Boeddha? Een eenmans
partij. Iedereen zei iets anders dan hij. Volgens mij heeft
Benrand Russell eens gezegd: 'Ieder geweldig idee begint
als blasfemie.' Dat is heel juist en nauwkeurig gezegd. Jul
lie gaan de komende dagen een heleboel blasfemie horen.
22

23

je hoeft het niet eens te verzaken; het zal gewoon uit je

handen vallen. Maar natuurlijk zit je vast als je dat niet
ziet, als je gehypnotiseerd bent om te denken dat je niet
gelukkig kunt zijn wnder dit, dat of wat dan ook. Wat

Verzaking is ook de oplossing niet

we voor je moeten doen is niet wat de wgenaamde spiri

tualiteit tracht te doen, namelijk jou wver krijgen dat je
offers brengt en dingen verzaakt. Dat is zinloos. Je blijft
in slaap. We moeten je helpen begrijpen, begrijpen en
nog eens begrijpen. Als je het begreep, zou het verlangen
ernaar domweg ophouden. Zo kun je het ook zeggen:
als je zou ontwaken, wu je het verlangen ernaar gewoon

odra je aan verzaking doet, houd je jezelf voor de gek.

laten vallen.

Wat dacht je daarvan? Je lijdt aan waanvoorstellin

gen. Wat verzaak je nou eigenlijk? Zodra je iets verzaakt,

zit je voor de rest van je leven vast aan wat je verzaakt. In
India is een goeroe die zegt: 'Telkens als er een prostituee
bij me komt, heeft ze het over niets anders dan God. Ze
zegt dat ze ziek is van het leven dat ze leidt. Ze wil God.
Maar telkens als er een priester bij me komt, heeft hij het
over niets anders dan seks.' Goed, als je iets verzaakt, zit
je er voor eeuwig aan vast. Als je tegen iets vecht, zit je
er voor altijd aan vast. Zolang je ertegen vecht, verleen je
het macht. De macht die je eraan geeft is evenredig aan
de kracht die je gebruikt om je ertegen te verzetten.
Dat geldt ook voor communisme en al het andere. Je
moet je demonen dus 'verwelkomen', want als je ertegen
vecht, geef je ze macht. Heeft niemand je dat ooit ver
teld? Als je iets verzaakt, zet het je gevangen. De enige
manier om eraan te ontsnappen, is het te doorzien. Niet
verzaken, doorzin. Begrijp zijn werkelijke waarde en

24

25

openheid zijn, van bereidheid om iets nieuws te ontdek

ken. Dat is belangrijk, niet of je het eens of oneens bent
met me. Tenslotte is het merendeel van wat je van me
krijgt eigenlijk maar theorie. Geen enkele theorie dekt

Luister en leer af

de werkelijkheid afdoende. Dus ik kan het met jullie niet

over de waarheid hebben, maar wel over obstakels voor
de waarheid. Die kan ik beschrijven. De waarheid kan
ik niet beschrijven. Dat kan niemand. Het enige dat ik
kan doen, is je een beschrijving geven van je dwalingen,
zodat je ze kunt laten vallen. Ik kan alleen je opvattingen
en overtuigingen die je ongelukkig maken ter discussie

ommige mensen worden gewekt door de harde wer

stellen. Ik kan je alleen helpen af te leren. Dat is het hele

kelijkheid van het leven. We lijden zoveel dat we wak

eieren eten als het om spiritualiteit gaat: afleren, bijna al

ker worden. Maar mensen blijven maar met het leven

les afleren wat ze je geleerd hebben. Een bereidheid om af

in botsing komen. Ze blijven slaapwandelen. Ze worden

te leren, om te luisteren.

nooit wakker. Tragisch genoeg komen ze nooit op het

Luister je zoals de meeste mensen om te bevestigen

idee dat er misschien nog een andere manier is. Ze ko

wat je al dacht? Let op je reacties als ik spreek. Dikwijls

men nooit op het idee dat er misschien een betere manier

zul je geschrokken, gechoqueerd, verontwaardigd, ger

is. Maar toch: als jij nog niet voldoende door het leven

riteerd of gefrustreerd zijn. Of je zegt: 'Geweldig!'

door de mangel bent gehaald, en jij hebt nog niet genoeg

Maar luister je naar een bevestiging van wat je al

geleden, is er een andere manier: luisteren. Ik bedoel niet

denkt? Of luister je om iets nieuws te ontdekken? Dat

dat je het eens moet zijn met wat ik zeg. Dat is geen luis

is belangrijk. Het valt niet mee voor mensen die slapen.

teren. Je kunt ervan op aan dat het echt niet uitmaakt of

Jezus, verkondigde het goede nieuws en werd verworpen.

je het eens of oneens bent met wat ik zeg. Want eens- en

Niet omdat het goed was, maar omdat het nieuw was.

oneens zijn hebben te maken met woorden, concepten

We hebben een hekel aan iets nieuws. We haten het! En

en theorien. Ze hebben niets met de waarheid te ma

hoe sneller we dat onder ogen zien des te beter. We wil

ken. De waarheid wordt nooit in woorden uitgedrukt.

len geen nieuwe dingen, vooral niet als ze ons van ons

Waarheid wordt plotseling gezien als gevolg van een be

stuk brengen, vooral niet als ze verandering betekenen.

paalde houding. Dus je kunt het oneens zijn met me en

En helemaal als het betekent dat we: 'Ik had het mis,'

toch de waarheid zien. Maar er moet een houding van

moeten zeggen. Ik herinner me dat ik in Spanje eens een

26

27

87-jarige jezuet ben tegengekomen; dertig, veertig jaar

schappelijke, je psychologische opvattingen, allemaal.

daarvoor was hij in India mijn hoogleraar geweest. En

Bereidheid om ze te herijken, om de metafoor van Boed

hij kwam naar een cursus als deze. 'Ik had je zestig jaar

dha te gebruiken. En ik zal je ruimschoots de gelegenheid

geleden moeten horen spreken,' zei hij. 'Jij weet iets. Ik

daartoe geven.

heb er mijn hele leven naast gezeten.' God, om zoiets te

horen! Dat is nu vertrwen, darnes en heren! Openheid
voor de waarheid, ongeacht waar het je heen voert en als
je niet eens weet wat de consequenties zullen zijn. Dat is
vertrouwen. Nit geloof, maar vertrouwen. Jullie geloofs
overtuiging bezorgt je een heleboel veiligheid, maar ver
trouwen is onveilig. Je weet het niet. Je bent klaar om te
volgen en je bent open, je staat wagenwijd open! Je bent
bereid om te luisteren. En let wel, openstaan betekent
niet goedgelovig zijn, her betekent niet dat je alles wat de
spreker zegt voor zoete koek slikt. 0, nee. Je moet alles
wat ik zeg ter discussie stellen. Maar dat doe je vanuit een
houding van openheid, niet vanuit koppigheid. Stel het
maar ter discussie. Denk maar aan die prachtige woorden
van Boeddha, toen hij zei: 'Monniken en schriftgeleer
den moeten mijn woorden niet uit respect accepteren,
maar ze analyseren, zoals een goudsmid goud analyseert,
met snijden, schrapen, wrijven en smelten.'
Als je dat doet, luister je. Dan heb je weer een gro
te stap in de richting van ontwaken gezet. Zoals ik al
zei, is de eerste stap bereidheid om toe te geven dat je
niet wakker wilt worden, dat je niet gelukkig wilt zijn.
In jou zitten allerlei vormen van weerstand daartegen.
Stap twee is bereidheid om te begrijpen, te luisteren en je
hele geloofssysreem ter discussie te stellen. Niet alleen je
religieuze overtuigingen, maar ook je politieke, je maat28

29

geeft ook toe dat u dat eigenlijk om een egostische reden

doet. U hebt het nodig, om nodig gevonden te worden,
en u weet ook dat u er behoefte aan hebt om z nodig te
zijn dat u het gevoel krijgt dat u een kleine bijdrage aan

De poppenkast van liefdadigheid

de wereld levert. Maar u beweert ook dat het tweerich

tingsverkeer is, omdat ze u daarvoor nodig hebben.
U bent bijna verlicht! We hebben iets van u te leren.

Jawel. Ze zegt: 'Ik geef iets, ik krijg iets.' Dat is prachtig.

Dat is waar. Dat is echt. Dat is geen liefdadigheid, dat is
verlicht eigenbelang.
En u meneer, u zegt dat het evangelie van Jezus Chris
iefdadigheid is in wezen eigenbelang vermomd als

tus in ultieme zin een evangelie van eigenbelang is. We

altrusme. Je zegt dat het heel moeilijk te aanvaarden

bekomen namelijk het eeuwige leven door liefdadigheid.

is dar er misschien momenten zijn dat je niet onvervalst

'Komt rot mij, gezegenden van mijn vader; toen ik hon

probeert liefdevol of vol vertrouwen re zijn. Laat me dat

ger had, gaf gij mij te eten,' enzovoort. Volgens u beves

eenvoudiger zeggen. Laten we her zo eenvoudig mogelijk

tigt dat helemaal wat ik heb gezegd. Als we naar

maken. Laten we het maar zo bot en extreem mogelijk

kijken, zegt u, zien we dat zijn daden van barmhartigheid

Jezus

maken, althans om mee te beginnen. Er zijn twee soorten

daden van ultiem eigenbelang waren, namelijk om ziel

egosme. De eerste soort is als ik mezelf het genoegen doe

tjes re winnen voor het eeuwige leven. En daarin ziet u de

om mezelf een genoegen te doen. Dat noemen we in her

hele betekenis van de stootkracht van het leven: het die

algemeen egocentrisch. De tweede soort is als ik mezelf

nen van het eigenbelang door daden van naastenliefde.

het genoegen doe om anderen een genoegen te doen. Dat

is een subtielere vorm van egosme.

Goed. Maar zier u, u vernachelt de boel een beetje

door er godsdienst bij te halen. Dat is legitiem. Dat is

De eerste soort ligt erg voor de hand, maar het tweede

geldig. Maar wat vindt u ervan als ik de evangelin, de

is verborgen, heel verborgen en daarom gevaarlijker, om

bijbel en Jezus tegen het eind van deze retraite behandel?

dat we het gevoel krijgen dat we echt geweldig zijn. Maar

Nu zal ik dit zeggen om de zaak nog ingewikkelder te ma

misschien zijn we toch nier zo geweldig. Je protesteert als

ken. 'Ik had honger, en u gaf mij te eten. Ik had dorst, en

ik dat zeg. Prachtig!

u gaf mij te drinken,' en wat antwoordden ze? 'Wanneer?

U mevrouw, u zegt dat u alleen woont en naar de pas

Wanneer hebben wij dat gedaan? Dat wisten we niet.' Ze

torie gaat om een paar uur van uw tijd te geven. Maar u

waren het zich niet bewust! Soms heb ik de afschuwelijke

30

31

fantasie waarin de koning zegt: 'Ik had honger en u gaf

de Amerikanen denken daar anders over. Hij deed het

me te eten,' en de mensen ter rechterzijde zeggen: 'Dat

met opzet. Hij was verschrikkelijk, nietwaar? Maar hij

klopt, Heer, dat wten we.' 'Ik had het niet tegen jullie,'

dacht daar anders over, dat kan ik u verzekeren. Hij dacht

zegt de koning. 'Dat staat niet in het script; jullie worden

dat hij naar de hemel ging. Jawel. Net als die soldaat van

niet geacht het te weten.' Is dat niet boeiend? Maar jullie

u die op die granaat viel.

weten het. Jullie kennen het innerlijke genoegen dat je

Ik probeer een beeld te krijgen van een handeling waar

ondervindt bij je daden van naastenliefde. Ha! Jawel! Dat

geen sprake is van zelf, waar je wakker bent en wat je doet

is het tegenovergestelde van iemand die zegt: 'Wat is er

via jou gebeurt. Jouw daad wordt dan een gebeuren. 'Laat

zo geweldig aan wat ik heb gedaan? Ik heb iets gedaan,

het door mij gebeuren.' Dat sluit ik niet buiten. Maar als

ik heb iets gekregen. Ik had geen idee dat ik iets goeds

jij het doet, zoek ik naar egosme. Ook al gaat het al

deed. Mijn linkerhand had geen idee wat de rechter uit

leen maar om: 'Ik zal als een grote held de geschiedenis

spookte.' Weet je, iets goeds is pas goed als je je er niet

in gaan.' Of: 'Ik zou nooit kunnen leven als ik dit niet

van bewust bent dat je goeddoet. Of, zoals de soefi's zou

deed.' Of: 'Ik zou niet meer met mezelf kunnen leven als

den zeggen: 'Een heilige is iemand tot hij of zij het weet.'

ik wegholde.' Maar onthoud dat ik het andere soort han

Hij is zich er niet van bewust! Niet bewust!

deling niet uitsluit. Ik zeg niet dat er geen handelingen

Sommigen zullen daar bezwaar tegen maken. Die zeg

zijn waarbij geen sprake van zelf is. Misschien zijn die er

gen: 'Is het genoegen dat ik beleef aan geven niet het eeu

wel. Dat zullen we moeten onderzoeken. Een moeder die

wige leven hier-en-nu?' Ik zou het nier weten. Ik noem

een kind redt; die hr kind redt, zeg je. Maar waarom

'genoegen', genoegen, en anders nier. Althans voorlopig,

redt ze het kind van de buren dan niet? Het gaat om

tot we straks aan religie toekomen. Maar ik wil dat jullie

'haar' kind. Het gaat om de soldaat die sterft voor zijn

van meet af aan iets begrijpen, namelijk dat religie niet

land. Veel van dat soort sterfgevallen zitten me dwars.

- en ik herhaal: nit - per se iets met spiritualiteit uit

Ik vraag me af: zijn die het gevolg van hersenspoeling?

staande hoeft te hebben. Houd godsdienst er voorlopig

Marrelaren zitten me dwars. Volgens mij zijn die dikwijls

alsjeblieft buiten.

gehersenspoeld. Moslim-martelaren, hindoe-martelaren,

Goed, u vraagt: hoe zit het met de soldaat die zich op

een granaat laat vallen om te voorkomen dat er anderen

boeddhistische martelaren, christelijke martelaren: ze

zijn gehersenspoeld!

gewond raken? En hoe zit het met de man die in een

Ze lopen rond met het idee dat ze moeten sterven,

vrachtwagen vol dynamiet stapt om daarmee een Ameri

dat de dood iets groots is. Ze voelen niets, ze gaan er zo

kaanse basis in Beiroet binnen te rijden? Hoe zit het met

tegenaan. Maar niet allemaal, dus luister goed naar me.

hem? 'Een groter liefde dan deze heeft geen mens.' Maar

Ik zei: niet llemaal, maar ik zou de mogelijkheid niet

32

33

uitsluiten. Een heleboel communisten worden gehersen

dat eigenbelang? Jawel. Als je iets doet uit liefde voor wie

spoeld (dat geloven jullie maar al te graag). Ze worden zo

ook, is dat in je eigen belang. Dat moer ik uitleggen.

gehersenspoeld dat ze bereid zijn te sterven. Ik zeg wel

Stel dat je toevallig in Phoenix woont en vijfhonderd

eens tegen mezelf dat het proces dat we gebruiken om

kinderen per dag te eten geeft. Geeft dar je een goed ge

bijvoorbeeld een St. Franciscus Xaverius te maken, wel

voel? Nou, zou je denken dat het je een slecht gevoel geeft?

eens identiek zou kunnen zijn aan het proces dat wordt

Maar dat gebeurt wel eens. En dat is omdat er mensen

gevolgd om terroristen te maken. Je kunt iemand een re

zijn die dingen doen opdat ze geen slcht gevoel hoeven

traite van een maand laten doen waar hij brandend van

te hebben. En dat noemen ze dan liefdadigheid. Ze han

liefde voor Christus uitkomt, maar zonder een greintje

delen uit schuldgevoel. Dat is geen liefde. Maar goddank,

zelfbewustzijn. Niets. Zo iemand kan knap lastig zijn.

je doet iets voor mensen en het is aangenaam. Prachtig!

Hij denkt dat hij een grote heilige is. Ik wil geen smet

Je bent een gezond individu, omdat je je eigenbelang niet

werpen op St. Franciscus Xaverius, die waarschijnlijk een

uit het oog verliest. Dat is gezond.

groot heilige was, maar hij was een moeilijk mens om

Laar me even samenvatten wat ik over onzelfzuchtige

mee te leven. Jullie weten dat hij een beroerde overste

liefdadigheid heb gezegd. Ik zei dat er twee soorten egos

was, echt waar! Doe maar een historisch onderzoek. Ig

me zijn. Misschien had ik drie moeten zeggen. Ten eerste

natius moest altijd tussenbeide komen om alle ellende

als ik iets doe, of liever gezegd als ik mezelf het genoegen

weer goed te maken die deze goede man door zijn into

doe om mezelf een genoegen te doen; ten tweede, als ik

lerantie aanrichtte. Je moet behoorlijk intolerant zijn om

mezelf het genoegen doe door anderen een genoegen te

te bereiken wat hij heeft bereikt. De beuk erin, ongeacht

doen. Wees daar nier trots op. Denk niet dar je een ge

hoeveel doden er aan de kant van de weg vallen. Dat is

weldenaar bent. Je bent een heel gewoon iemand, maar je

wat sommige critici van St. Franciscus Xaverius nou juist

hebt een verfijnde smaak. Je smaak is goed, maar mist de

beweren. Hij placht mensen uit onze orde te stoten, en

hoedanigheid van spiritualiteit. Toen je klein was, hield

die deden dan een beroep op Ignatius, die vervolgens zei:

je van Coca Cola, nu ben je ouder en houd je van een

'Kom maar naar Rome, dan zullen we het erover heb

koud biertje op een warme dag. Nu heb je een betere

ben.' En Ignatius loodste ze via de achterdeur weer naar

smaak. Toen je klein was, hield je van chocolaatjes, nu

binnen. Hoeveel zelfbewustzijn

ben je ouder en houd je van een symfonie, of geniet je

was

er in die situatie?

Wie zijn wij om te oordelen? We weten het niet.

van een gedicht. Je smaak is verbeterd. Maar niettemin

Ik zeg niet dat er niet zoiets als zuivere motivatie be

haal je je genoegen binnen, alleen nu gaar her om her

staat. Ik zeg dat alles wat we doen doorgaans uit eigenbe

genoegen anderen een genoegen te doen. Dan heb je nog

lang is. Alles. Als je iets uit liefde voor Christus doet, is

het derde type, dat het ergst is: als je goed doet om geen

34

35

slecht gevoel te krijgen. Het bezorgt je geen goed gevoel

Dat is het ergste soort liefdadigheid, als je iets doet om

om het te doen; het geeft je een slecht gevoel. Je haat het.

geen rotgevoel te krijgen. Je hebt het lef niet om te zeggen

Je brengt liefdevolle offers, maar je loopt te mopperen.

dat je met rust gelaten wilt worden. Je wilt dat mensen

Ha! Wat weet je toch weinig van jezelf als je denkt dat je

je een goede priester vinden! Als je zegt: 'Ik vind het niet

de dingen niet zo doet.

leuk om mensen te kwetsen,' zeg ik: 'Kom nou! Ik geloof

Als ik een dollar kreeg voor elke keer dat ik dingen

er niets van.' Ik geloof niemand die zegt dat hij of zij het

deed die me een slecht gevoel gaven, zou ik nu miljonair

niet leuk vindt om mensen te kwetsen. We vinden het

zijn. Je weet hoe dat gaat. 'Kan ik u vanavond spreken,

heerlijk om mensen te kwetsen, vooral sommige mensen.

pater?' 'Ja, kom binnen.' Ik wil hem niet spreken en ik

We vinden het prachtig. En als iemand anders kwetsend

heb er een hekel aan om met hem te praten. Ik wil dat

is, vinden we het helemaal prachtig. Maar we willen zelf

tv-programma zien, maar hoe zeg ik hem dat? Ik heb de

niet kwetsen, omdat wijzelf dan gekwetst zullen worden.

moed niet om nee te zeggen. 'Kom binnen,' en ik denk:

Aha, daar hebben we het. Als wij kwetsen, zullen anderen

0, mijn God, ik zit met die lastpost opgescheept.

een slecht beeld van ons krijgen. Ze zullen ons niet aardig

Het geeft me geen goed gevoel om met hem te spre

ken en het geeft me geen goed gevoel om nee te zeggen,

vinden, ze zullen kwaad van ons spreken en daar houden

we niet van!

dus kies ik de minste van de twee kwaden en zeg ik: 'Ok,

kom maar binnen.' Ik zal blij zijn als dit achter de rug is
en als ik mijn glimlach kan afzetten, maar ik begin de
sessie met: 'Hoe is het met je?' 'Prima,' zegt hij en hij gaat
maar door over hoe fantastisch hij de cursus vindt, en ik
denk: 0, God, wanneer komt hij eens ter zake? Uitein
delijk komt hij ter zake, ik sla hem overdrachtelijk tegen
de muur en zeg: 'Nou, de eerste de beste malloot kan
zo'n probleem oplossen,' en stuur hem weg. Pffi Die ben
ik kwijt, zeg ik. De volgende morgen bij het ontbijt ga ik
naar hem toe omdat ik het gevoel heb dat ik onbeleefd
tegen hem ben geweest, en vraag: 'Hoe is het nou?' En hij
antwoordt: 'Heel goed.' Hij voegt eraan toe: 'Weet u, wat
u gisteravond hebt gezegd heeft echt geholpen. Kan ik u
vandaag na de lunch weer spreken?' 0, mijn God!
36

37

om wil je je met zo iemand identificeren? Word wakker!

Word wakker! Heb berouw! Meet je een nieuwe manier
van denken aan. Kijk op een andere manier tegen de din
gen aan! Want het 'koninkrijk' is al hier! De christen die

Wat gaat

er door je heen?

dat serieus neemt is een zeldzaamheid. Ik heb je gezegd

dat het eerste wat je moet doen wakker worden is, dat
je onder ogen moet zien dat je het niet leuk vindt om
wakker gemaakt te worden. Je omringt je liever met alle
dingen die je in je hypnotische waan zo kostbaar vindt,
zo belangrijk, zo onmisbaar voor je leven en overleven. In
de tweede plaats: inzicht. Zie in dat je misschien de ver

et leven is een banket. En het tragische is dat de

keerde ideen hebt, en dat het die ideen zijn die je leven

meeste mensen omkomen van de honger. Dat is in

benvloeden, die een rotzooitje van je leven maken en je

wezen waarover ik het heb. Er is een aardig verhaal over

in slaap houden. Ideen over liefde, ideen over vrijheid,

een paar mensen die op een vlot voor de kust van Brazili

ideen over geluk enzovoort. En het valt niet mee om te

zitten en omkomen van de dorst. Ze hadden geen idee

luisteren naar iemand die de ideen die je zo dierbaar zijn

dat het water waarop ze dreven zoet water was. De rivier

aan de kaak stelt.

mondde met zo'n kracht uit op zee dat hij een paar ki

Er zijn een paar interessante studies naar hersenspoe

lometer buitengaats reikte, dus werden ze omringd door

ling gedaan. Er is aangetoond dat je gehersenspoeld bent

zoet water. Maar

hadden geen idee. Op dezelfde ma

als je een idee aanneemt, of 'introjecteert', dat niet van

nier worden wij omgeven door vreugde, geluk en liefde.

jou is, dat van iemand anders is. En het grappige is dat

De meeste mensen hebben daar geen flauw benul van.

je bereid bent om voor dat idee te sterven. Is dat niet cu

De reden:

rieus? De eerste

ze

ze

zijn gehersenspoeld. De reden: ze zijn ge

test

of je gehersenspoeld bent en kampt

hypnotiseerd; ze slapen. Stel je een hypnotiseur voor die

met gentrojecteerde ideen en overtuigingen, speelt zich

iemand op toneel zo heeft gehypnotiseerd, dat hij ziet

af zodra ze worden aangevallen. Je voelt je verbijsterd, je

wat er niet is, en niet ziet wat er wel is. Daar gaat het al

reageert emotioneel. Dat is een vrij goed teken - geen

lemaal om. Heb berouw en aanvaard het goede nieuws.

onfeilbaar, maar een vrij goed teken- dat we te maken

Heb berouw! Ontwaak! Huil niet om je zonden. Waarom

hebben met hersenspoeling. Je bent bereid te sterven voor

zou je huilen om zonden die je in je slaap hebt begaan?

een idee dat nooit van jou is geweest. Terroristen of zo

Pleng je tranen om wat je in trance hebt gedaan? Waar-

genaamde heiligen nemen een idee over, slikken het met

38

39

huid en haar in en zijn bereid ervoor te sterven. Het valt

houden. Dus om wakker te worden, is wat je het meest

niet mee om te luisteren als je emotioneel wordt over een

nodig hebt niet energie, of kracht, of jeugdigheid, of zelfs

idee. En ook als je er niet emotioneel over wordt, is het

een grote intelligentie. Wat je bovenal nodig hebt is be

niet makkelijk om te luisteren; je luistert altijd vanuit je

reidheid om iets nieuws te leren. De kansen dat je wak

programmering, vanuit je conditionering, vanuit je hyp

ker wordt, zijn rechtstreeks evenredig aan de hoeveelheid

notische staat. Heel vaak interpreteer je alles wat er wordt

waarheid die je aankunt zonder weg te hollen. Hoeveel

gezegd in termen van je hypnotische trance, je conditio

ben je bereid op te nemen? Hoeveel van alles wat je dier

nering of je programmering. Net als dat meisje dat naar

baar is, ben je bereid te laten verpletteren zonder weg te

een lezing over landbouw luistert en zegt: 'Neem me niet

hollen? In hoeverre ben je bereid om iets te denken wat

kwalijk, meneer, u weet dat ik het helemaal met u eens

jou niet vertrouwd is?

ben dat oude paardenmest de beste mest is. Kunt u ons

De eerste reactie is angst. Niet dat we bang zijn voor

vertellen hoe oud het paard, ideaal gesproken, moet zijn?'

het onbekende. Je kunt niet bang zijn voor iets wat je

Snap je van waaruit ze praat? We hebben allemaal zo onze

niet kent. Niemand is bang voor het onbekende. Waar je

posities, nietwaar? En we luisteren ook vanuit die positie.

werkelijk bang voor bent is verlies van het bekende. Daar

'Henry, wat ben je veranderd! Vroeger was je zo lang en

ben je bang voor.

nu ben je zo klein. Je had zo'n goed postuur en nu ben

Ik heb bijvoorbeeld gesteld dat alles wat we doen

je zo mager. Je was zo blond en nu heb je zulk donker

bezoedeld is door egosme. Dat is niet makkelijk om te

haar. Wat is er met je gebeurd, Henry?' Zegt Henry: 'Ik

horen. Maar denk even na, laten we daar wat dieper in

ben Henry niet, ik ben John.' '0, je hebt je naam dus

duiken. Als alles wat je doet, wordt geboren uit eigenbe

ook veranderd!' Hoe maak je dat zulke mensen naar je

lang- verlicht of anderszins- hoe voel je je dan over al

luisteren?

je naastenliefde en goede daden? Wat gebeurt daarmee?

Luisteren en zien, zijn het moeilijkste wat er is. We

Hier heb je een oefeningetje. Denk aan alle goede daden

willen niet zien. Denk je dat een kapitalist wil zien wat

die je hebt verricht, of aan een aantal (want je krijgt maar

er goed is aan het communistische systeem? Denk je dat

een paar seconden). Zie nu in dat ze in werkelijkheid zijn

een communist wil zien wat er goed en gezond is aan het

voortgevloeid uit eigenbelang, of je je dat nu bewust was

kapitalistische systeem? Denk je dat een rijk man naar

of niet. Wat gebeurt er met je trots? Wat gebeurt er met

arme mensen wil kijken? We willen niet kijken, want als

je ijdelheid? Wat gebeurt er met dat lekkere gevoel dat je

we dat doen, konden we weleens veranderen. We willen

jezelf hebt gegeven, dat schouderklopje, telkens als je iets

niet kijken. Als je wel kijkt, verlies je de controle over het

deed wat je zo liefdadig vond? Dat gaat plat, nietwaar?

leven dat je met zoveel kunst en vliegwerk bijeen weet te

Wat gebeurt er met dat neerkijken op je buurman die je

40

41

zo egostisch vond? De hele toestand verandert, nietwaar?

'Nou,' zeg je, 'mijn buurman heeft een ordinairdere voor
keur dan ik.' Jij bent de gevaarlijkste van de twee, echt
waar. Jezus Christus had meer moeite met mensen als
jij, dan met anderen. Veel meer. Hij kreeg altijd last met

Goed, slecht, of boffen

mensen die er echt van overtuigd waren dat ze goed wa

ren. Andere typen leken hem helemaal niet zoveel last
te bezorgen, de mensen die openlijk egostisch waren en
het wisten. Kun je zien hoe bevrijdend dat is? H, word
eens wakker! Het is bevrijdend. Het is heerlijk! Voel je
je gedeprimeerd? Misschien wel. Is het niet heerlijk om
te beseffen dat je niet beter bent dan wie ook ter wereld?
Is dat niet prachtig? Teleurgesteld? Kijk dan eens wat

ij lijkt egosme uit het instinct voor zelfbehoud

voort te komen, dat ons diepste en eerste instinct

we aan het licht hebben gebracht. Wat gebeurt er met

is. Hoe kunnen we voor egoloosheid kiezen? Het zou

je ijdelheid? Je zou jezelf graag het lekkere gevoel geven

bijna zijn alsof we voor niet-zijn zouden kunnen kiezen.

dat je beter bent dan anderen. Maar zie dan hoe we dat

Voor mij zou het op hetzelfde neerkomen als niet-zijn.

zelfbedrog aan het licht hebben gebracht!

Hoe dan ook, ik zeg: hou op met je schuldig voelen over

egosme; we zijn allemaal hetzelfde. Iemand had ooit iets
geweldig moois over Jezus te zeggen. De man was niet
eens een christen. Hij zei: 'Het mooie van Jezus was dat
hij zich thuis voelde onder zondaren, omdat hij begreep
dat hij geen haar beter was dan zij.' We verschillen van
anderen - van misdadigers bijvoorbeeld - slechts door
wat we doen of laten, nit in wat we zijn. Het enige ver
schil tussen Jezus en die anderen was dat hij wakker was
en zij niet. Kijk eens naar mensen die de loterij winnen.
Zeggen ze: 'Ik ben zo trots dat ik deze prijs kan accepte
ren, niet voor mezelf, maar voor mijn land en de maat
schappij.' Is er iemand die zo praat als hij de loterij wint?
Nee. Omdat ze geluk gehad hebben; geluk. Dus ze heb-

42

43

ben de hoofdprijs in de loterij gewonnen. Is dat iets om

trots op te zijn?
Zo is het ook met verlichting; als je die zou berei
ken, zou dat zijn uit eigenbelang en zou je boffen. Wil
je daarin gloriren? Wat valt er te gloriren? Kun je niet

Onze illusie over anderen

zien hoe totaal stompzinnig het is om prat te gaan op je

goede daden? De Farizeer was geen boosaardig mens, hij
was dom. Hij was dom, niet kwaadaardig. Hij dacht niet
na. Iemand zei een keer: 'Ik durf niet op te houden met
denken, want als ik dat deed, zou ik niet weten hoe ik
weer moest beginnen.'

us als je ophoudt met denken, zou je zien dat er

uiteindelijk niets is om uots op te zijn. Wat doet

dat met je relatie met andere mensen? Waar klaag je over?

Een jongeman kwam eens klagen dat zijn meisje hem
had teleurgesteld, dat ze vals had gespeeld. Wat klaag je?
Had je iets beters verwacht? Verwacht het ergste maar; je
hebt met egostische mensen te maken. Je bent niet goed
bij je hoofd; je had haar op een voetstuk, nietwaar? Je
dacht dat ze een prinses was, je dacht dat mensen aardig
waren. Dat zijn ze niet! Ze zijn niet aardig. Ze zijn net zo
slecht als jij; slecht, begrijp je? Ze slapen, net als jij. En
wat denk je dat ze najagen? Hun eigenbelang, net als jij.
Geen enkel verschil. Kun je je voorstellen hoe bevrijdend
het is als je nooit meer gedesillusioneerd wordt, nooit
meer teleurgesteld zult zijn? Je zult je nooit meer in de
steek gelaten voelen. Je nooit meer afgewezen voelen. Wil
je wakker worden? Zoek je geluk? Wil je vrijheid? Hier
heb je ze: laat je valse ideen varen. Doorzie mensen. Als
je jezelf doorziet, doorzie je iedereen. Dan zul je van ze
44

45

houden. Anders breng je je hele leven worstelend, met je

ze verlaten Londen en komen in een plaats waar ze een

verkeerde ideen over hen door, met je illusies die con

enorme villa met veel land heeft. Ze worden naar bin

stant botsen met de werkelijkheid.

nen begeleid door de butler, tegen wie ze zegt: 'James,

Het is waarschijnlijk voor velen onder u te onthut

geef hem een kamer in het bediendeverblijf en zorg er

send om te begrijpen dat van iedereen, behalve de zeer

voor dat hij goed wordt behandeld.' James gehoorzaamt.

zeldzame ontwaakte persoon, verwcht kan worden dat

De jongedame heeft zich uitgekleed en wil net naar bed

hij egostisch is en zijn, of haar eigenbelang najaagt, of

gaan als ze zich opeens haar log herinnert. Dus ze trekt

dat nu op een lompe, of een subtiele manier gebeurt.

iets aan en loopt door de gang naar het bediendeverblijf.

Dat brengt je ertoe om te begrijpen dat er niets is om je

Ze ziet een streepje licht onder de deur van de kamer

teleurgesteld over te voelen, niets om gedesillusioneerd

waarin de zwerver is ondergebracht. Ze klopt zachtjes op

over te zijn. Als je van meet af aan voeling met de wer

de deur, doet hem open en treft de man nog wakker. Ze

kelijkheid had gehouden, zou je nooit teleurgesteld zijn

vraagt: 'Wat is de moeilijkheid, mijn beste man? Hebt u

geweest. Maar je hebt ervoor gekozen om mensen in stra

geen goede maaltijd gehad?' Hij zegt: 'Ik heb nog nooit

lende kleuren af te schilderen; je verkoos mensen niet te

zo lekker gegeten, mevrouw.' 'Hebt u het warm genoeg?'

doorzien omdat je verkoos jezelf niet te doorzien. Dus

Hij zegt: 'Ja, dit is een heerlijk warm bed.' Vervolgens

daarvoor betaal je nu de prijs.

zegt ze: 'Misschien hebt u gezelschap nodig. Schuif eens

Voordat we het hierover gaan hebben, wil ik je een

verhaal vertellen. Iemand vroeg eens: 'Hoe is het om ver

een eindje op.' Ze komt dichterbij, hij schuift op en valt

pardoes in de Thames.

licht te zijn? Hoe is het om wakker te zijn?' Het is zoals

Ha! Dat verwachtte je niet! Verlichting! Verlichting!

die dakloze in Londen die zich opmaakt voor de nacht.

Wakker worden. Als je klaar bent om je illusies voor de

Hij was er amper in geslaagd om een korst brood te vin

werkelijkheid in te ruilen, als je bereid bent om je dromen

den. Hij komt op de oever van de Thames. Er viel een

voor feiten in te ruilen, zul je het allemaal vinden. Dan

lichte motregen, dus dook hij in zijn oude, haveloze jas.

begint het leven betekenis te krijgen. Het leven wordt

Hij wilde net gaan slapen toen er opeens een Rolls Royce

schitterend.

stopte. Er stapt een beeldschone jongedame uit die zegt:

Er is een verhaal over Ramirez. Hij is al oud en woont

'Arme man, bent u van plan de nacht hier op de oever

in zijn kasteel op de heuvel. Hij kijkt uit het raam (hij is

door te brengen?' En de zwerver zegt: 'Ja.' Ze zegt: 'Dat

verlamd en bedlegerig) en ziet zijn vijand. Zo oud als hij

wil ik niet hebben. U gaat mee naar mijn huis om com

is, beklimt zijn vijand de heuvel, leunend op een stok.

fortabel de nacht door te brengen en een goede maal

Het kost hem ongeveer tweeneenhalf uur om boven te

tijd te gebruiken.' Ze staat erop dat hij instapt. Goed,

komen. Ramirez kan niets uitrichten, want de bedien-

46

47

den hebben een vrije dag. Dus zijn vijand komt binnen,

niet? Maar zie je, je wilt op iemand leunen, nietwaar? We

gaat rechtstreeks naar de slaapkamer, steekt zijn hand in

willen op iedereen leunen van wie we denken dat hij er

zijn mantel en trekt een pistool. Hij zegt: 'Nu gaan we

is. We vinden het heerlijk om te horen dat mensen zijn

eindelijk de rekening vereffenen, Ramirez!' Ramirez doet

aangekomen. Het geeft ons hoop, niet dan? Waar wil je

zijn uiterste best om hem op andere gedachten te bren

op hopen? Is dat niet een andere vorm van verlangen?

gen. Hij zegt: 'Kom nou, Borgia, dat kun je niet doen.

Je wilt hopen op iets beters dan wat je momenteel

Je weet dat ik allang de man niet meer ben die je al die

hebt, nietwaar? Anders zou je niet hopen. Maar aan de

jaren geleden als jongeling verkeerd heeft bejegend, en

andere kant ben je vergeten dat je alles op dit moment

jij bent ook geen jongeman meer. Laat het los!' '0, nee,'

al hebt, en je weet het niet. Waarom richt je je niet op

zegt zijn vijand, 'Je mooie woorden zullen me niet van

het nu, in plaats van te hopen op betere tijden in de toe

mijn heilige voornemen afbrengen. Ik wil wraak en er is

komst? Waarom niet het nu begrijpen in plaats van het te

niets wat jij daaraan kunt doen.' En Ramirez zegt: 'Wel

vergeten en op de toekomst te hopen? Is de toekomst niet

waar!' Zijn vijand vraagt: 'Wat dan?' Zegt Ramirez: 'Ik

gewoon de zoveelste valkuil?

kan wakker worden.' En dat deed hij. Hij ontwaakte! Zo

is verlichting. Als iemand tegen je zegt: 'Er is niets wat jij
eraan kunt doen,' zeg jij: 'Jawel, ik kan wakker worden!'
Opeens is het leven niet meer de nachtmerrie waarop het
had geleken. Word wakker!
Iemand kwam bij me met een vraag. Wat denk je dar
de vraag was? Hij vroeg: 'Bent u verlicht?' Wat denk je
dar mijn antwoord was? Wat doet dat er nou toe?
Wil je een beter antwoord? Mijn antwoord zou zijn:
'Hoe weet ik dat nou? Hoe weer jij dat nou? Wat doet
her ertoe?' Zal ik je eens wat zeggen? Als je iets te graag
wilt, ben je in grote moeilijkheden. Zal ik je nog eens wat
vertellen? Als ik verlicht was en jij zou naar me luisteren
omdat ik verlicht was, zou je in grote moeilijkheden zijn.
Ben je bereid om te worden gehersenspoeld door iemand
die verlicht is? Je kunt door iedereen gehersenspoeld wor
den, weet je. Wat maakt het uit of iemand verlicht is of
48

49

De reden dat je gebukt gaat onder je depressie en je angs

ten is dat je je ermee identificeert. Je zegt: 'Ik heb een de
pressie.' Maar dat is niet juist. Jij bent niet gedeprimeerd.
Als je nauwkeurig wilt zijn, kun je zeggen: 'Ik ervaar mo

Zelfobservatie

menteel een depressie.' Maar je kunt moeilijk zeggen: 'Ik

ben gedeprimeerd.' Jij bent je depressie niet. Dat is maar
een merkwaardig trucje van het denken, een curieuze il
lusie. Je hebt jezelf onbewust in de waan gebracht dat jij
je depressie bnt, dat jij je zorgen bnt, dat jij de vreugde
en opwinding die je ervaart bnt. 'Ik ben verrukt!' Je bent
helemaal niet verrukt. Verrukking kan zich momenteel

e enige manier waarop iemand je kan helpen, is

in je afspelen, maar wacht maar:

ze

door vraagtekens te zetten bij je opvattingen. Als je

niet duurzaam; dat is ze nooit; ze

blijft maar veranderen,

bereid bent te luisteren en bereid bent te worden uitge

zal veranderen; ze is

dat doet ze altijd. Wolken komen en gaan; sommige zijn

daagd, is er wel iets wat je kunt doen, maar niemand kan

zwart, andere wit, sommige zijn groot, andere klein. Als

je helpen. Wat is het allerbelangrijkste? Dat heet zelfob

we de analogie volhouden, ben jij de hemel, die de wol

servatie. Daar kan niemand je bij helpen. Niemand kan

ken observeert. Je bent een passieve, onthechte waarne

je een methode aanreiken. Niemand kan je een techniek

mer. Dat is een schok, vooral voor iemand in de westerse

laten zien. Zodra je een techniek gaat hanteren, ben je

cultuur. Je bemoeit je er niet mee. Niet tussenbeide ko

weer geprogrammeerd. Maar zelfobservatie- jezelf in de

men. Niet 'sleutelen'. Gadeslaan! Observeren!

gaten houden- is belangrijk. Het is niet hetzelfde als na

De moeilijkheid met mensen is, dat ze hun handen

velstaren. Navelstaren is met jezelf gepreoccupeerd zijn,

vol hebben met het sleutelen aan dingen die ze niet eens

als je je druk maakt om jezelf, als je je zorgen maakt om

begrijpen. We zijn altijd maar met dingen aan het sleu

jezel( Ik heb het over zelfobservtie. Wat is dat? Het be

telen, nietwaar? Het komt nooit in ons op dat er niet

tekent dat je alles in jezelf en om je heen zoveel mogelijk

gesleuteld hoeft te worden. Echt niet. Dit is de grote

in de gaten houdt alsof het iemand anders overkomt. Wat

verlichting. Dingen moeten worden begrepen. Als je ze

betekent die laatste zin? Die wil zeggen dat je datgene

begreep, zouden ze veranderen.

wat je overkomt niet persoonlijk opvat. Het wil zeggen

dat je de dingen bekijkt alsof je er helemaal niets mee te
maken hebt.
50

51

te begrijpen dat hij de honden bepaalde trucjes kan la

ten doen. Een geleerde slaat het gedrag van mieren gade
zonder andere agenda dan de studie van mieren, om er
zoveel mogelijk over te weten te komen. Een ander doel

Gewaarzijn zonder alles

heeft hij niet. Hij probeert ze niet te trainen of er iets uit

te willen evalueren

zoveel mogelijk over te weten komen. Dat is zijn instel

te halen. Hij heeft belangstelling voor mieren, hij wil er

ling. Zodra je die houding aanneemt, zul je een mirakel
beleven. Je zult veranderen, moeiteloos, en ten goede.
Verandering zal zich voltrekken; je hoeft haar niet teweeg

"'\VJil je de wereld veranderen? En als je eens bij je

W zelf begon? Als je eerst jezelf eens transformeerde?

Maar hoe bereik je dat? Door observatie. Door inzich

t.
Zonder tussenkomst of oordeel van jouw kant. Want
je
kunt niet begrijpen wat je beoordeelt.
Als je over iemand zegt: 'Hij is communist,' heb je
op datzelfde moment een punt achter je inzicht gezet.
Je hebt er een etiket op geplakt. 'Zij is een kapitalist.'
Het begrijpen komt tot stilstand. Je hebt een etiket op
haar geplakt en als dat etiket een ondertoon van goed
of afkeuring draagt, is het nog erger! Hoe wil je in he
melsnaam begrijpen wat je afkeurt, of voor hetzelfde
geld wat je goedkeurt? Dit alles klinkt zeker als berich
ten uit een andere wereld? Geen oordeel, geen commen
taar, geen vooringenomenheid: je observeert domweg,
je bestudeert, je slaat gade, zonder het verlangen om te
veranderen wat-is. Want als je wat-is wil veranderen in
wat je vindt dat zou-moeten-zijn, is het begrijpen opge
houden. Een hondentrainer probeert een hond zodanig
52

te brengen. Naarmare het leven van bewustzijn z'n intrek

in je duisternis neemt, zal alles wat boosaardig is verdwij
nen en alles wat goed is gevoed worden. Dat zul je zelf
moeten ervaren.
Maar dat vergt een gedisciplineerde geest. En als ik
gedisciplineerd zeg, heb ik het niet over inspanning. Dan
heb ik het over iets anders. Heb je ooit naar atleten geke
ken? Hun hele leven bestaat uit sport, maar wat leiden ze
een gedisciplineerd bestaan. En kijk maar naar een rivier
die naar de zee stroomt. Hij bouwt zijn eigen oevers. Als
er iets in jou is dat in de goede richting stroomt, schept
het zijn eigen discipline zodra je wordt gebeten door
het insect van bewustzijn. 0, dat is zo prachtig! Het is
het mooiste ter wereld; het belangrijkste, het heerlijkste.
Niets ter wereld is zo belangrijk als ontwaken. Niets! En
natuurlijk is het op zijn eigen manier ook discipline.
Er is niets zo verrukkelijk als bewustzijn. Of zou je
liever in duisternis willen leven? Zou je liever handelen
zonder bewustzijn van je handelingen, spreken zonder je
bewust te zijn van je woorden? Zou je liever naar mensen
53

luisteren zonder je bewust te zijn van wat je hoort, of din

een boek schrijven dat heet: 'Ik ben een eikel, jij bent een

gen zien zonder je bewust te zijn van waar je naar kijkt?

eikel.' Dat is het meest bevrijdende, het mooiste wat er is,

De grote Soeraces heeft gezegd: 'Het onbewuste leven is

als je openlijk bekent dat je een eikel bent. Heerlijk. Als

niet de moeite waard om geleefd te worden.' Dat is een

mensen tegen me zeggen: 'Je hebt het mis', kan ik zeggen:

waarheid die voor zichzelf spreekt. De meeste mensen le

'Wat verwacht je anders van een eikel?'

ven niet bewust. Ze leven mechanisch, met mechanische

Ontwapenen, iedereen moet ontwapend worden, door

gedachten - doorgaans van iemand anders- met mecha

de ultieme bevrijding van: ik ben een eikel, jij bent een

nische emoties, mechanische handelingen, mechanische

eikel. Meestal gaat het zo: ik druk een knop in en je gaat

reacties. Wil je weren hoe mechanisch je in werkelijkheid

omhoog, ik druk een andere knop in en je gaat omlaag.

bent? 'Goh, wat heb je een mooi hemd.' Je krijgt een

En dat vind je lekker. Hoeveel mensen ken je die zich

goed gevoel als je dar hoort. Vanwege een overhemd no

niets gelegen laten liggen aan lof of blaam? Dat is niet

rabene! Er komen mensen naar mijn centrum in India en

menselijk, zeggen we dan. Menselijk wil kennelijk zeggen

ze zeggen: 'Wat een prachtige plek, wat een mooie bomen

dat je een aapje moet zijn, zodat men

[waar ik helemaal niet verantwoordelijk voor ben] wat

trekken om je te laten doen wat je hrt te doen. Maar

een heerlijk klimaat.' En ik begin me al aardig goed te

is dat menselijk? Als je mij charmant vindt, wil dat alleen

voelen tot ik mezelf betrap en zeg: 'H, heb je ooit zoiets

zeggen dat jij nu in een goed humeur bent, anders niet.

aan

je staart kan

stoms meegemaakt?' Ik ben niet verantwoordelijk voor

Het betekent ook dat ik op je boodschappenlijstje pas.

die bomen; ik was niet verantwoordelijk voor de keus

We hebben allemaal een boodschappenlijstje en het is net

van locatie. Ik heb het weer niet besteld; het gebeurde

alsof er aan dat lijstje voldaan moet worden; groot, eh,

gewoon. Maar 'ik' kwam ertussen, dus voel ik me goed.

donker, eh, knap, volgens mijn smaak. 'Ik hou van de

Ik voel me goed over 'mijn' cultuur en 'mijn' land. Kan

klank van zijn stem.' Je zegt: 'Ik ben verliefd.' Je bent

het nog dommer? Ik meen het. Ze zeggen me dat mijn

niet verliefd, rare eikel. Telkens als je verliefd bent- en ik

geweldige Indiase cultuur al die mystici heeft opgeleverd.

aarzel om dit te zeggen- ben je wel bijzonder stompzin

Die heb ik niet gemaakt. Ik ben er niet verantwoordelijk

nig. Ga zitten en kijk wat er met je gebeurt. Je holt weg

voor. Of ze zeggen: 'Dat land van jou met al die armoede;

van jezelf. Je wilt vluchten. Iemand heeft eens gezegd:

ik ga ervan over m'n nek.' Ik schaam me..Maar die heb

'Ik dank God voor de werkelijkheid, n voor de moge

ik niet gecreerd. Wat is er aan de hand? Heb je er ooit

lijkheid eraan te ontsnappen.' Dus dat is wat er gebeurt.

bij stilgestaan? Ze zeggen tegen je: 'Ik vind je erg char

mant.' Je voelt je geweldig. Je krijgt een positieve aai. Zo
noemen ze dat in: 'Ik ben ok, jij bent ok.' Ik ga ooit
54

We zijn zo mechanisch, zo beheerst. We schrijven boeken

over zelfbeheersing en over hoe mooi het is om beheerst
te zijn en hoe nodig het is dat mensen tegen je zeggen dat
55

je ok bent, en vervolgens heb je een goed gevoel over

jezelf. Wat is het toch heerlijk om in de gevangenis te zit
ten! Of zoals iemand gisteren tegen me zei, om in je kooi
te zitten. Vind je het leuk om gevangen te zitten? Vind
je het leuk om beheerst te zijn? Ik zal je eens war zeggen:
als je ooit toestaat om je goed te voelen als mensen tegen
je zeggen dat je ok bent, bereid je je voor om je rot re
voelen als ze zeggen dat je niet ok bent. Zolang je leeft
om aan de verwachtingen van andere mensen re voldoen,
kun je maar beter opletten hoe je je kleedt, hoe je je haar
kamt, of je schoenen wel gepoetst zijn, kortom, of je wel

Dat doet me denken aan die vent in Londen na de oor

log. Hij zit in de bus met een pak op schoot dat in bruin
papier is verpakt; het is een groot, zwaar object. De bus
conducteur komt naar hem toe en vraagt: 'Wat hebt u
daar op schoot?' En de man zegt: 'Dit is een niet-gex
plodeerde bom. Die hebben we opgegraven in de tuin
en ik breng hem naar het politiebureau.' De conducteur
zegt: 'Die moet u niet op schoot houden. Leg hem maar
onder uw stoel.'
Psychologie en spiritualiteit zoals we die doorgaans
begrijpen, halen de bom van je schoot en leggen hem

Noem

onder je stoel. Ze lossen niet echt je problemen op. Ze

Dat zul je ontdekken als je jezelf observeert! Je zult

gevallen? Je had een probleem, en nu ruil je dat in voor

voldoet aan al die verrekte verwachtingen van

ze.

je dat menselijk?
van afgrijzen vervuld worden! Feit is dat je noch ok
bent, noch niet-ok. Misschien pas je in de huidige stem

ruilen je problemen in voor andere. Is je dat nooit op

'
een ander probleem. Dat zal altijd zo blijven tot je het
probleem hebt opgelost dat 'jij' heet.

ming of trend, of mode! Betekent dat, dat je ok bent

geworden? Hangt je okheid daarvan af? Hangt die af
van war mensen van je vinden? Volgens die maatstaven
moet Jezus Christus behoorlijk niet-ok zijn geweest.
Je bent ok, noch niet-ok. Jij bent gewoon jij. Ik hoop
dat dit de grote ontdekking zal worden, althans voor een
aantal van jullie. Als drie of vier van jullie gedurende deze
dagen die we samen doorbrengen tot die ontdekking ko
men, nou, dat zou schitterend zijn! Buitengewoon! Hou
op met al dat ok-gedoe en niet-ok-gedoe; zet een punt
achter al dat oordelen en observeer gewoon maar, kijk. Je
zult grote ontdekkingen doen. Die ontdekkingen zullen
je veranderen. Je zult daar niet de geringste moeite voor
hoeven doen, neem dat maar van mij aan.
56

57

is. Eeuwig betekent tijdloos, zonder tijd. Het menselijk

denken kan dat niet begrijpen. Het menselijk denken
kan tijd begrijpen en ontkennen. Wat tijdloos is, ligt bui
ten ons begripsvermogen. Toch vertellen de mystici ons

De illusie

van

beloning

dat de eeuwigheid nu plaatsvindt. Vind je dat geen goed

nieuws? Het is nu. Mensen zijn zo van hun stuk als ik zeg
dat ze hun verleden moeten vergeten. Ze zijn zo trots op
hun verleden. Of ze schamen zich er zo voor. Ze zijn gek!
Gewoon laten vallen! Als je hoort: 'Heb berouw over je
verleden,' moet je beseffen dat dit een grote, religieuze
afleidingsmanoeuvre tegen ontwaken is. Wakker worden!

oordat het zover is, komen we nergens. De grote

Dat is wat 'heb berouw' betekent. Niet dat je moet we

mystici en meesters van het oosten zullen vragen:

nen om je zonden. Word wakker! Begrijp, hou op met

'Wie ben jij?' Vele mensen denken dat de belangrijkste

dat gejank. Begrijp! Word wakker!

vraag ter wereld is: 'Wie is Jezus Christus?' Mis!

Velen denken dat die vraag luidt: 'Bestaat God?' Mis!
Velen denken dat die vraag is: 'Bestaat er leven na de
dood?' Fout! Niemand schijnt te worstelen met de vraag:
is er wel leven vr de dood? Maar in mijn ervaring zijn
het juist de mensen die niet weten wat ze met dit leven
aan moeten die helemaal warm lopen voor, en zich zor
gen maken over wat ze met dat ndere leven gaan doen.
En blijk dat je wakker bent, is dat het je geen ruk kan
schelen wat er in het volgende leven met je gaat gebeu
ren. Het houdt je niet bezig, het kan je niets schelen. Je
hebt er geen belangstelling voor, punt.
Weet je wat het eeuwige leven is? Je denkt dat het
eeuwigdurend leven is. Maar je eigen theologen zullen
je vertellen dat dit krankzinnig is, want eeuwigdurend is
nog steeds binnen de tijd. Het is tijd die eeuwigdurend
58

59

Maar nu wil ik graag de nadruk op zelfobservatie leggen.

Je luistert naar mij, maar vang je behalve mijn stem ook
andere geluiden op? Ben je je bewust van juw reacties als
je naar me luistert? Zo niet, dan word je gehersenspoeld.

Jezelf vinden

Of anders word je benvloed door krachten bij jou van

binnen waarvan je je totaal niet bewust bent. En al ben
je je wel bewust van je reacties op wat ik zeg, weet je dan
ook waar je reactie vandaan komt? Misschien luister je
helemaal niet naar me; misschien luistert je pappie naar
me. Denk je dat dat mogelijk is? Natuurlijk is het dat.
Keer op keer kom ik in mijn therapiegroepen mensen

e grote meesters zeggen dat de belangrijkste vraag

tegen die er helemaal niet zijn. Hun papa is daar, hun

ter wereld is: 'Wie ben ik?' Of liever gezegd: 'Wat

mama is daar, maar zij zijn er niet. Ze zijn er nooit ge

is ik?' Wat is dat ding dat 'ik' heet? Wat is dat ding dat

weest. 'Ik leef nu, niet ik, maar mijn papa leeft in mij.'

'zelf' heet? Bedoel je dat je al het andere ter wereld hebt

Nou, dat is absoluut en letterlijk waar. Ik zou je onder

begrepen, maar dat niet? Je bedoelt dat je astronomie

deel voor onderdeel kunnen ontleden en vragen: 'Goed,

begrijpt en zwarte gaten en quasars en computerweten

deze zin, komt die van papa, mama, oma, opa of iemand

schap en je weet niet wie je bent? Jeetje, je slaapt nog

anders?'

steeds. Je bent een slapende geleerde. Je bedoelt dat je

Wie woont er in jou? Het is nogal ijzingwekkend als

Jezus Christus hebt begrepen? Wie is degene die het

je daaracheer komt. Je denkt dat je vrij bent, maar er is

begrijpen doet? Kom daar eerst maar eens achter. Dat

waarschijnlijk geen gebaar, gedachte, emotie, houding

is de basis van alles nietwaar? Omdat we dit niet heb

of overtuiging die niet van iemand anders komt. Is dat

ben begrepen, zitten we met al die domme mensen die

niet vreselijk? En je beseft het niet. Ik heb het over een

betrokken zijn bij al die domme godsdienstoorlogen;

mechanisch leven, dat in je is geramd. Je hebt sterke

moslims tegen joden, protestanten tegen katholieken en

gevoelens over bepaalde dingen en je denkt dat jij het

al die andere onzin. Zij weten niet wie zij zijn, want als

bent die deze sterke gevoelens heeft, maar is dat echt zo?

ze dat wel wisten, zouden er geen oorlogen zijn. Zo

Het zal een heleboel aandacht vergen om te begrijpen

als dat kleine meisje dat aan dat kleine jongetje vraagt:

dat wat jij 'ik' noemt, gewoon een conglomeraat is van

'Ben jij Anglicaans?' En hij zegt: 'Nee, wij zijn van een

je vroegere ervaringen, van je conditionering en je pro

andere gekte.'

grammering.

60

61

Dat is pijnlijk. Het is in feite zo dat je een heleboel pijn

wat zich afspeelt. Zoals ik al eerder heb gezegd, betekent

zult ervaren als je begint wakker te worden. Het is pijn

zelfobservatie kijken, observeren wat er zich in jezelf en

lijk om je illusies verpletterd te zien worden. Alles wat

om je heen afspeelt, alsof het iemand anders overkomt.

je had gedacht te hebben opgebouwd breekt af en dat

doet pijn. Dat is wat berouw behelst, dat is wat ontwa
ken inhoudt. Dus wat dacht je ervan om n minuut uit
te trekken, daar waar je nu zit, om je, terwijl ik praat,
bewust te zijn van wat je in je lichaam voelt, van wat
er in je hoofd gebeurt en van je emotionele staat? Wees
je bewust van dit schoolbord, als je ogen open zijn, en
van de kleur van deze muren en het materiaal waarvan ze
zijn gemaakt. Wees je bewust van mijn gezicht en jouw
reactie op mijn gezicht. Je hbt namelijk een reactie, of
je je die nu bewust bent of niet. En het is waarschijnlijk
niet jouw reactie, maar een geconditioneerde reflex. En
wat dacht je van je bewustzijn van een aantal dingen die
ik net heb gezegd, hoewel dat geen bewustzijn zou zijn,
omdat dat nu gewoon geheugen is.
Wees je bewust van je aanwezigheid in deze ruimte.
Zeg tegen jezelf: 'Ik ben in deze ruimte.' Het is net alsof je
buiten jezelf bent en naar jezelf kijkt. Let op een enigszins
ander gevoel dan wanneer je naar dingen in de kamer zou
kijken. Later zullen we vragen: wie is deze persoon die
kijkt? Ik kijk naar mij. Wat is 'ik'? Wat is 'mij'? Voorlopig
volstaat het dat ik mezelf gadesla, maar als je merkt dat je
jezelf veroordeelt, of juist prijst, hou dan niet op met de
veroordeling, of de lof, maar volg die gewoon. Ik veroor
deel mij; ik keur mezelf af; ik keur mezelf goed. Gewoon
kijken, punt. Niets proberen te veranderen! Niet zeggen:
'0, dit mocht ik juist niet doen.' Gewoon kijken naar
62

63

wijzen in werkelijkheid naar dat 'ik', niet naar dat 'mij'.

Een aanral van die mystici zegt dat we eerst beginnen met
dingen, met bewustzijn van dingen; vervolgens gaan we
verder met bewustzijn van gedachten, (die vormen het

Je uitkleden tot je naakte 'ik'

'mij') en uiteindelijk belanden we bij het bewustzijn van

de denker. Dingen, gedachten, denker. Wat we werkelijk
zoeken is de denker. Kan de denker zichzelf kennen? Kan
ik weten wat het 'ik' is? Sommige mystici antwoorden:
'Kan het mes zichzelf snijden? Kan het gebit zichzelf bij
ten? Kan het oog zichzelf zien? Kan je 'ik' zichzelf ken
nen? Maar momenteel houd ik mezelf bezig met iets wat

u stel ik een andere oefening voor. Neem een stuk

veel praktischer is en dat is vaststellen wat het 'ik' nit is.

papier en geef een beknopte beschrijving van jezelf.

Ik zal zo langzaam mogelijk gaan, omdat de consequen

Bijvoorbeeld: zakenman, priester, menselijk wezen, ka

ties verpletterend zijn. Schitterend of angstaanjagend, af

tholiek, jood, maakt niet uit.

hankelijk van je perspectief.

Ik heb gemerkt dat sommige mensen dingen op

Luister. Ben ik mijn gedachten? De gedachten die ik

schrijven als productief, zoekende pelgrim, competent,

denk? Nee. Gedachten komen en gaan; ik ben niet mijn

levendig, ongeduldig, evenwichtig, flexibel, verzoener,

gedachten. Ben ik mijn lichaam? Er wordt gezegd dat

minnaar, lid van het menselijke ras, overdreven gestruc

er elke minuut miljoenen lichaamscellen verwisseld of

tureerd. Dat is de vrucht van zelfobservatie, neem ik aan.

vernieuwd worden, zodat er na zeven jaar geen enkele

Alsof je iemand anders gadeslaat.

levende cel meer in ons lichaam te vinden is die daar ze

Maar let op het feit dat er een 'ik' is die 'mij' obser

ven jaar daarvoor ook zat. Cellen komen en gaan. Cellen

veert. Dat is een interessant verschijnsel dat filosofen,

worden geboren en sterven. Maar 'ik' lijkt te blijven. Dus

mystici, geleerden en psychologen door de eeuwen heen

ben ik mijn lichaam? Blijkbaar niet!

mateloos heeft gefascineerd, dat er een 'ik' is dat 'mij'

'Ik' is iets anders, en meer dan het lichaam. Je kunt

kan observeren. Het schijnt dat dieren dat helemaal niet

zeggen dat het lichaam deel uitmaakt van 'ik', maar het

kunnen. Het schijnt dat er een zekere hoeveelheid intelli

is wel een veranderlijk onderdeel. Het blijft maar op

gentie voor komt kijken. Wat ik je nu ga vertellen is geen

weg, het blijft veranderen. We hebben er n naam voor,

metafYsica; het is geen filosofie. Het is zuivere observatie

maar het verandert voortdurend. Net zoals we n naam

en gezond verstand. De grote mystici van het oosten ver-

hebben voor de Niagara-watervallen, maar die bestaan

64

65

uit water dat voortdurend verandert. We gebruiken een

ook, wat zou jij dan zijn?' De vriend antwoordt: 'Nou,

naam voor een eeuwig veranderende werkelijkheid.

dan zou ik republikein zijn.'

En mijn naam dan? Is 'ik' mijn naam? Blijkbaar niet,

We investeren zoveel tijd van ons leven in het reageren

want ik kan mijn naam veranderen zonder het 'ik' te ver

op etiketten, die van onszelf en die van anderen. We iden

anderen. Hoe zit het met mijn loopbaan? En mijn opvat

tificeren de etiketten met het 'ik'. Katholiek en protestant

tingen? Ik zeg dat ik katholiek of jood ben; is dat een

zijn veelgehoorde etiketten. Er was eens een man die naar

wezenlijk onderdeel van 'ik'? Als ik van de ene godsdienst

een pastoor ging en zei: 'Meneer pastoor, ik wil dat u een

op de andere overstap, verandert dat 'ik' dan? Heb ik een

mis opdraagt aan mijn hond.' De priester was verontwaar

nieuw 'ik' of heeft hetzelfde 'ik' de overgang gemaakt?

digd. 'Hoe bedoel je, een mis voor je hond?' Zei de man:

Met andere woorden: is mijn naam een wezenlijk onder

'Het gaat om mijn huisdier. Ik heb veel van die hond

deel van mij, of van het 'ik'? Is mijn godsdienst een wezen

gehouden en ik zou graag zien dat u een mis aan hem

lijk onderdeel van het 'ik'? Ik heb verteld over dat kleine

opdroeg.' De pastoor zei: 'Wij dragen hier geen mis aan

meisje dat aan het jongetje vroeg of hij Anglicaan was.

honden op. U kunt het proberen bij het kerkgenootschap

Nou, iemand heeft me een ander verhaal verteld, over

een eindje verderop. Vraag daar maar of ze een dienst voor

Paddy. Paddy liep op straat in Belfase en voelt opeens hoe

een hond willen opdragen.' De man nam afscheid en zei:

er een pistool tegen zijn achterhoofd wordt gezet en een

'Jammer. Ik heb echt veel van die hond gehouden. Ik was

stem vraagt: 'Ben je katholiek of protestant?' Goed, Pad

van plan een vergoeding van een miljoen dollar aan te

dy moet erg snel nadenken. Hij zegt: 'Ik ben een jood.'

bieden voor de mis.' En de priester zei: 'Wacht eens even,

De stem zegt: 'Ik moet wel de fortuinlijkste Arabier in

u hebt niet gezegd dat uw hond katholiek was.'

heel Belfase zijn.' We vinden etiketten belangrijk. 'Ik ben

Als je verstrikt bent in etiketten, wat hebben die dan

republikein,' zeggen we. Maar ben je dat echt? Je kunt

voor waarde wat het 'ik' aangaat? Kunnen we zeggen dat

niet bedoelen dat je een ander 'ik' krijgt als je van de ene

het 'ik' geen van de etiketten is, die we erop plakken?

op de andere partij overstapt. Is dat niet hetzelfde oude

Etiketten horen bij het 'mij'. Wat constant verandert,

'ik' met een nieuwe politieke overtuiging? Ik herinner me

is 'mij'. Verandert het 'ik' ooit? Feit is dat alle etiketten

een man die aan een vriend vraagt: 'Ga je republikeins

die je maar kunt verzinnen (behalve misschien

stemmen?' De vriend zegt: 'Nee, ik wil democratisch

wezen) betrekking hebben op 'mij'. Het 'ik' is geen van

stemmen. Mijn vader was democraat, mijn grootvader

die dingen. Dus als je buiten jezelf treedt om het 'mij' te

was democraat en mijn overgrootvader ook.' De man

observeren, identificeer je je niet meer met 'mij'. Lijden

zegt: 'Dat is een idiote logica. Ik bedoel, als je vader een

kan zich voordoen in 'mij', dus als je 'ik' identificeert met

paardendief was, je grootvader ook en je overgrootvader

'mij', begint het lijden.

66

menselijk

67

Stel dat je bang bent, verlangens koestert of zorgen hebt.

Als 'ik ' zich niet identificeert met geld, of naam, of na
tionaliteit, of personen, of vrienden, of wat voor hoeda
nigheid ook, wordt het 'ik ' nooit bedreigd. Het kan heel
actief zijn, maar het wordt niet bedreigd. Denk maar aan
iets wat je pijn, angst of zorgen heeft gebaard, of dat nog

Negatieve gevoelens naar anderen

doet. Ten eerste: kun je zien dat zich onder dat lijden
een verlangen verschuilt? Dat er iets is waar je vurig naar
verlangt, anders zou je niet lijden? Wat is dat verlangen?
In de tweede plaats is dat niet zomaar een verlangen; er
is ook sprake van identificatie. Je hebt jezelf op de een of
andere manier wijsgemaakt dat het welzijn van 'ik' -bijna
het hele bestaan van 'ik'- met dat verlangen gemoeid is.
Alle lijden wordt veroorzaakt doordat ik mezelf met iets
identificeer, of dat nu in mij, of buiten mij is.

p een van mijn conferenties maakte iemand de vol

gende opmerking: 'Ik wil iets prachtigs dat mij is

overkomen met u delen. Ik was naar de bioscoop geweest

en kort daarop moest ik werken, en met drie mensen in
mijn leven had ik echt grote moeite. Dus ik zei, ok, ik ga
eens buiten mezelf treden, net zoals ik in die film heb ge
zien. Een paar uur lang zag ik mijn gevoelens onder ogen
hoe negatief ik me tegenover die drie mensen voelde. Ik
zei: ik heb echt een hekel aan die lui. En ik zei: 'Jezus, wat
kun je aan al die dingen doen?' Een poosje later begon ik
te huilen toen ik besefte dat Jezus juist voor die mensen
was gestorven, en dat ze het trouwens toch niet konden
helpen dat ze zo waren. Die middag moest ik naar kan
toor, waar ik met die mensen heb gesproken. Ik heb ze
verteld wat mijn problemen waren, en ze waren het met
me eens. Ik was niet boos op hen en ik had geen hekel
meer aan hen.'
Zodra je een negatief gevoel hebt jegens iemand, leef
je in een illusie. Dan is er iets ernstig mis met jou. Je ziet

68

69

de werkelijkheid niet. Iets in jou moet veranderen. Maar

wat doen we meestal met onze negatieve gevoelens? 'Hij
heeft de schuld, zij heeft de schuld. Zij moet veranderen.'
Niet waar! Met de wereld is niets mis. Jij bent degene die
moet veranderen.
Een van jullie heeft me een verhaal verteld over zijn
werk in een inrichting. Tijdens een stafvergadering zei
iemand: 'Het eten hier is niet om te vreten.' En de vaste
ditiste ontplofte. Zij had zich met het eten gedentifi
ceerd. Ze zei: 'Wie het eten aanvalt, valt mij aan. Ik voel
me bedreigd.' Maar het 'ik' wordt nooit bedreigd; het is
alleen het 'mij' dat wordt bedreigd.
Maar gesteld dat je getuige bent van iets wat zonder
meer onrechtvaardig is, iets wat overduidelijk en objec
tief gezien verkeerd is. Is het dan geen goede reactie om te
zeggen dat het niet zou mogen gebeuren? Zou je op de een
of andere manier een verkeerde situatie niet recht willen
zetten? Iemand verwondt een kind, je ziet dat het wordt
mishandeld. Hoe zit het met dergelijke dingen? Hopelijk
ga je er niet van uit dat ik bedoel dat je niets mag doen. Ik
heb gezegd dat je zonder negatieve gevoelens effectiever
zou zijn, vl effectiever. Want als er negatieve gevoelens
meespelen, word je blind. 'Mij' stapt in beeld en alles
wordt verknald. Waar we eerst n probleem hadden,
hebben we er nu twee. Veel mensen maken de vergis
sing dar je niets aan een bepaalde situatie doet als je geen
negatieve gevoelens als woede en afkeer en haat hebt. 0,
nee, nee, nee! Je bent niet emotioneel aangedaan, maar
je komt wel in actie. Je wordt erg gevoelig voor mensen
en dingen om je heen. War de gevoeligheid doodt, is wat
70

veel mensen het geconditioneerde zelf noemen: als je je

zozeer identificeert met 'mij' dat er te veel 'mij' in de weg
zit om de dingen objectief en onthecht re kunnen zien.
Het is erg belangrijk dat je de dingen onthecht kunt zien
als je in actie komt. Negatieve emoties steken daar een
stokje voor.
Hoe zouden we dan het soort hartstocht noemen dat
energie motiveert en activeert om iets aan objectief kwaad
te doen? Wat het ook is, het is geen reactie; het is actie.
Een aantal van jullie vraagt zich af of er soms een grijs
gebied bestaat voordat iets een gehechtheid wordt, voor
dar identificatie begint. Stel, er gaat een vriend dood. Het
lijkt juist en erg menselijk om iets van triestheid te voe
len. Maar welke reactie? Zelfmedelijden? Waar zou jij nu
om moeten treuren? Denk daar maar eens over na. Wat
ik zeg, zal je vreselijk in de oren klinken, maar ik heb je
al gezegd: ik kom uit een andere wereld. Jouw reactie
is persnlijk verlies, nietwaar? Je hebt medelijden met
'mij' of met anderen aan wie je vriend misschien vreug
de heeft gebracht. Maar dat betekent dat je medelijden
hebt met andere mensen die zelfmedelijden hebben. Als
ze geen medelijden met zichzelf hadden, waarmee zou
den ze dan medelijden hebben? We rouwen nooit als we
iets verliezen wat we de vrijheid hebben gegund, wat we
nooit hebben gepoogd te bezitten. Rouw is een teken dat
ik mijn geluk afhankelijk heb gemaakt van dat ding of
van die persoon, althans tot op zekere hoogte. We zijn
zo gewend het tegenovergestelde te horen, dat wat ik zeg
onmenselijk klinkt, nietwaar?

71

geluk bijdragen. Dan komt de volgende stap: angst voor

verlies, angst voor vervreemding, angst voor afWijzing,
wederzijdse manipulatie. Echte liefde doet angst verdwij
nen. Waar sprake is van liefde, zijn geen eisen, geen ver

Over afhankelijkheid

wachtingen, geen afhankelijkheid. Ik verlang niet dat je

mij gelukkig maakt, mijn geluk schuilt niet in jou. Als je
mij verlaat, zal ik nier aan zelfmedelijden ten prooi val
len; ik geniet enorm van je gezelschap, maar ik klamp me
niet aan je vast.
Ik geniet ervan op een 'nier-klevende' basis. Waar ik
echt van geniet, is niet jij; het is iets wat groter is dan jij

aar het is wat alle mystici van het verleden ons al

en ik samen. Het is iets wat ik heb ontdekt, een soort

hebben verteld. Ik zeg niet dat 'mij', her gecondi

symfonie, een soort orkest dat een bepaalde melodie

tioneerde zelf, nier af en toe in zijn oude patronen ver

speelt als je er bent, maar als je weggaat, houdt het niet

valt. Zo zijn we geconditioneerd. Maar her doet de vraag

op met spelen. Als ik iemand anders ontmoet, speelt her

rijzen of het mogelijk is een leven te leiden waarin je zo

een andere melodie, die ook erg mooi is. En als ik alleen

totaal alleen bent dat je van niemand afhankelijk bent.

Voor allerlei dingen zijn we allemaal van elkaar af

ben, blijft her spelen. Het repertoire is enorm en het or

kest houdt nooit op met spelen.

hankelijk, nietwaar? We zijn afhankelijk van de slager,

Dat is wat wakker worden inhoudt. Dat is ook waar

de bakker, de kaarsenmaker. Onderling afhankelijk. Daar

om we gehypnotiseerd zijn, gehersenspoeld, in slaap. Het

is niets op tegen! Op die manier organiseren we een sa

lijkt een griezelige vraag, maar kun je wel zeggen dat je

menleving en geven we verschillende functies aan ver

van me houdt als je je aan me vastklampt en me niet wilt

schillende mensen voor het algemeen welzijn om beter te

laten gaan? Als je me niet laat zijn? Kun je wel stellen dat

kunnen functioneren en efficinter te leven, althans dat

je van me houdt, als je me psychisch of emotioneel nodig

hopen we. Maar wat houdt het in om psychisch van een

hebt voor je geluk? Dat is nu precies wat alle geschriften

ander afhankelijk te zijn, emotioneel? Dat wil zeggen dat

van alle godsdiensten en alle mystici altijd hebben geroe

je voor je geluk afhankelijk bent van een ander mens.

pen. 'Hoe komt het dat ik het al die jaren heb gemist?'

Denk daar maar eens over na. Want met die afhan

zeg ik dikwijls tegen mezelf. 'Hoe komt het dat ik het niet

kelijkheid is de volgende stap - of je je die nu bewust

heb gezien?' Als je die radicale dingen in de geschriften

bent of niet - dat je van andere mensen ist dat ze aan je

leest, vraag je je af: is die vent gek? Maar na een poosje

72

73

denk je dat alle anderen gek zijn. 'Als je je vader en moe

der, en broers en zusters niet haat, en als je niet alles wat
je bezit afZweert, kun je mijn discipel niet zijn.' Je moet
alles laten vallen. Geen fysieke verzaking, begrijp je. Die
is makkelijk. Als je illusies wegvallen, ben je ten lange
leste in contact met de werkelijkheid. En neem maar van

Hoe geluk ontstaat

mij aan dat je nooit meer eenzaam zult zijn, nooit meer.
Eenzaamheid wordt niet genezen door menselijk gezel
schap. Eenzaamheid wordt genezen door contact met
de werkelijkheid. 0, daar heb ik zoveel over te vertel
len. Contact met de werkelijkheid, je illusies laten vallen,
contact leggen met wat echt is. Wat het ook is, het heeft
geen naam. We kunnen het alleen leren kennen door te
laten vallen wat onecht is. Je kunt alleen weten wat al
leenheid is door je 'vastklampen' te laten vallen, door je

Vom thuis in jezelf. Sla jezelf gade. Daarom heb ik al

erder tegen je gezegd dat zelfobservatie zo heerlijk

en buitengewoon is. Na een poosje hoef je er helemaal

geen moeite meer voor te doen, omdat je dingen leert

in die richting is dat als wenselijk te zien. Als je het niet

kennen die zich niet in woorden laten vatten wanneer de

illusies beginnen te verbrokkelen. Dat heet geluk. Alles

wenselijk vindt, hoe kom je er dan ooit in de buurt?

verandert en je raakt verslaafd aan bewustzijn.

afhankelijkheid overboord te zetten. Maar de eerste stap

Denk aan je eenzaamheid. Wordt die ooit opgelost

Er is een verhaal van een discipel die naar de meester

door menselijk gezelschap? Dat leidt je alleen maar af.

ging en zei: 'Hebt u een wijs woord voor me? Kunt u me

Er is leegte vanbinnen, nietwaar? En wat doe je als die

iets zeggen wat me door mijn dagen loodst?' Het was de

leegte aan de oppervlakte komt? Je holt ervan weg, zet de

dag waarop de meester in stilte was, dus pakte hij een bloc

aan, zet de radio aan, leest een boek, zoekt naar mense

note, en schreef er bewustzijn op. Toen de discipel dat zag,

lijk gezelschap, zoekt vermaak, zoekt afleiding. Dat doet

zei hij: 'Dat is te kort. Kunt u wat uitvoeriger zijn?' Waarop

iedereen. Daar wordt tegenwoordig dik aan verdiend; er

de meester het blocnote pakte en Bewustzijn, bewustzijn,

is een georganiseerde industrie om ons af te leiden en te

bewustzijn schreef. De discipel zei: 'Ja, maar wat bedoelt u

amuseren.

daarmee?' De meester pakte het blocnote en schreef: Be

tv

wustzijn, bewustzijn, bewustzijn betekent... bewustzijn.

Dat betekent jezelf observeren. Niemand kan je ver
tellen hoe je dat moet doen, omdat hij je dan een tech74

75

niek zou geven, omdat hij je dan zou programmeren Maar

'Kijk maar!' Toen de schaapleeuw zijn spiegelbeeld zag,

houd jezelf in de gaten. Als je met iemand praat, ben je je

stiet hij een machtig gebrul uit, en op dat moment werd

daar dan van bewust, of identificeer je je ermee? Toen je

hij getransformeerd en was hij nooit meer dezelfde.

boos was op iemand, was je je er toen van bewust dat je

Als je geluk hebt en de goden zijn je genadig, of als je

boos was, of identificeerde je je domweg met die boosheid?

begiftigd bent met goddelijke genade (je mag elke the

Toen je er naderhand de tijd voor had, heb je die erva

ologische term gebruiken die je maar wilt), kun je mis

ring toen onderzocht in een poging haar te doorgronden?

schien in n klap begrijpen wie 'ik' is, en zul je nooit

Waar kwam die boosheid vandaan? Wat heeft het teweeg

meer dezelfde zijn, nooit. Niets kan je ooit nog raken en

gebracht? Ik ken geen andere weg naar bewustzijn. Je kunt

niemand kan je ooit nog kwetsen.

alleen maar veranderen war je begrijpt. Wat je niet begrijpt

Je bent voor niemand en niets meer bang. Is dat niet

en waarvan je je niet bewust bent, onderdruk je. Jij veran

buitengewoon? Je zult leven als een koning, als een ko

dert niet. Maar als jij het begrijpt, verandert her.

ningin. Dat wordt er bedoeld als ze zeggen dat je een

Ze vragen me wel eens: 'Is dit groeien in bewustzijn

vorstelijk bestaan zult leiden. Geen onzin zoals je foto

iets geleidelijks, of gaat het van hupsakee?' Er is een hand

in de krant of een heleboel geld krijgen. Dat is allemaal

jevol gelukkigen, dat het in een flits ziet. Die worden zich

flauwekul. Je bent voor niemand bang omdat je er rotaal

gewoon bewust. Er zijn anderen die er langzaam, gelei

vrede mee hebt om niemand te zijn. Succes of misluk

delijk en in toenemende mate in groeien. Ze gaan dingen

king kan je geen ruk meer schelen. Die betekenen niets.

ontwaren. Illusies vallen weg, fantasien worden afgepeld

Eer en schande, ze berekenen niets! Als je jezelf voor

en ze beginnen contact met de feiten te krijgen. Er zijn

schut zet, betekent dat ook niets. Is dat geen verrukke

geen standaardregels. Er is een beroemd verhaal over een

lijke zijnstoestand? Sommige mensen komen daar met

leeuw die bij een kudde schapen komt en er tot zijn ver

veel moeite, stapje voor stapje, na maanden en weken

bazing een leeuw onder aantreft. Het blijkt een leeuw die

van zelfbewustzijn. Maar ik beloof je het volgende: ik ken

van jongs af aan door schapen is grootgebracht. Hij mek

niemand die tijd heeft uitgetrokken voor bewustzijn en

kerde als een schaap en holde rond als een schaap. De

in een kwestie van weken het verschil niet zag. De kwali

leeuw ging recht op hem af en toen de schaapleeuw te

teit van hun leven verandert, dus hoeven ze me niet meer

genover de echte leeuw stond, beefde hij als een rietje. En

op m'n woord te geloven. Ze zien het; ze zijn anders. Ze

de leeuw vroeg: 'Wat doe jij hier tussen de schapen?' En

reageren anders. Ze reageren zelfs steeds minder. Je ziet

de schaapleeuw zei: 'Ik ben een schaap.' Waarop de leeuw

dingen die je nog nooit hebt gezien.

zei: '0, nee, dat ben je niet. Je gaat met mij mee.' Dus

Je bent energieker, veel meer levend. Mensen denken

nam hij de schaapleeuw mee naar een plas water en zei:

dat ze zonder verlangens dood zijn. Maar in werkelijkheid

76

77

raken ze hun spanning kwijt. Zet je faalangst en spanning

taties. Het zijn in de eerste plaats liefde teruggeven voor

over succes overboord en je bent jezelf. Ontspannen. Je

haat; in de tweede plaats het omhelzen van de buitenge

rijdt niet meer met een aangetrokken handrem. Dat is

slotene; ten derde: toegeven dat je je vergist.' Maar die

wat er gebeurt.

dingen zijn doodeenvoudig als je je niet met 'mij' identi

Er is een prachtige uitspraak van Tranxu, een beroem

ficeert. Je kunt dingen zeggen als: 'Ik vergis me! Als je me

de Chinese wijze, die ik uit mijn hoofd heb geleerd. Hij

wat beter kende, zou je zien hoe vaak ik het mis heb. Wat

luidt: 'Als de boogschutter niet voor een bepaalde prijs

verwacht je anders van een ezel?' Als ik me niet identifi

schiet, heeft hij al zijn vaardigheden bijeen. Als hij schiet

ceer met die aspecten van 'mij' kun je mij niet kwetsen.

om een koperen gesp te winnen, is hij al nerveus. Als hij

Aanvankelijk zal de oude conditionering opspelen en zul

schiet voor goud, is hij verblind, of ziet hij twee doelwit

je gedeprimeerd en nerveus zijn. Je hebt verdriet, je huilt

ten en is hij buiten zinnen. Zijn vaardigheden zijn niet

enzovoort. 'Voor verlichting was ik vaak gedeprimeerd;

veranderd, maar de prijs verdeelt hem. Het maakt hem

na de verlichting blijf ik maar gedeprimeerd.' Maar er is

iets uit! Hij denkt meer aan winnen dan aan schieten en

een verschil: ik identificeer me er niet meer mee. Heb je

de behoefte aan winnen berooft hem van zijn kracht.'

enig idee hoe groot dat verschil is?

Geldt dat niet voor de meeste mensen? Als je voor niets

Je treedt buiten jezelf en observeert die gedeprimeerd

leeft, heb je al je vaardigheden, heb je al je energie, ben je

heid; je identificeert je er niet mee. Je doet niets om haar

ontspannen, maakt het je niet uit, doet het er niet toe of

uit de wereld te helpen; je bent geheel en al bereid met

je wint of verliest.

je leven door te gaan terwijl ze door je heen gaat en weer

Dat is nog eens mnselijk leven. Dat is het geheim

verdwijnt. Als je niet weet wat dat betekent, heb je echt

van het leven. Dat kan alleen via bewustzijn. En met be

iets om je op te verheugen. En angst? Die komt, en je

wustzijn zul je begrijpen dat eer niets betekent. Het is een

maakt je nergens druk om. Wat raar! Je bent bang en je

maatschappelijke conventie, anders niet. Daarom gaven

maakt je nergens druk om.

de mystici en profeten er geen zier om. Eer of schande

Is dat geen paradox? En je bent bereid die wolk wel

betekende niets voor hen. Ze leefden in een andere we

kom te heten, want hoe meer je ertegen vecht, hoe meer

reld, in de wereld van ontwaakten. Succes of mislukking

macht je eraan toekent. Je bent bereid er in het voorbij

betekende niets voor hen. Ze hadden de houding van:

gaan naar te kijken. Je kunt blij zijn terwijl je bang bent.

'Ik ben een ezel, jij bent een ezel, dus wat is de moeilijk

Is dat niet bezopen? Je kunt blij zijn in je depressie. Maar

heid?'

je kunt niet de verkeerde opvatting over geluk hebben.

Iemand heeft eens gezegd: 'De drie moeilijkste dingen

Dacht je soms dat geluk uit opwinding of kicks bestond?

voor een mens zijn geen lichamelijke of intellectuele pres-

Dat is juist de oorzaak van die depressie. Heeft niemand

78

79

je dat ooit verteld? Ok, je bent nu aan opwinding ten

genovergestelde. Dat is verlangen, machtswellust en be

prooi, maar je plaveit alleen maar de weg voor je vol

zitterigheid. Dat is manipulatie, angst en zorgelijkheid;

gende depressie. Je hebt je kick, maar in n moeite door

dat is geen liefde. Ons is verteld dat geluk een gave huid

krijg je ook de bijbehorende angst: hoe kan ik dit laten

en een vakantieoord is. Daar zit het 'm niet in, maar we

voortduren? Dat is geen geluk, dat is verslaving.

beschikken over subtiele manieren om ons geluk afhan

Ik vraag me af hoeveel niet-verslaafden dit boek zullen

kelijk te maken van andere dingen, zowel vanbinnen als

lezen. Als je een doorsnee wereldburger bent, zijn het er

vanbuiten. We zeggen: 'Ik weiger gelukkig te zijn als mijn

maar verdomd weinig. Kijk niet neer op alcoholisten en

neurose niet opduvelt.' Ik heb goed nieuws voor je: je

drugsverslaafden, misschien ben jij wel net zo verslaafd

kunt nu meteen gelukkig zijn, mt neurose en al. Wil je

als zij. De eerste keer dat ik een glimp van deze nieuwe

nog beter nieuws? Er is maar n reden waarom je niet

wereld opving, was het angstaanjagend. Ik begreep wat

ervaart wat wij in India anand noemen, gelukzaligheid.

het betekende om alleen te zijn, zonder n enkele plek

Er is maar n reden waarom je nu, op dit moment, geen

om mijn hoofd neer te leggen, om iedereen vrij te laten

gelukzaligheid beleeft, en die is omdat je je concentreert

en zelf vrij te zijn, om voor niemand bijzonder te zijn

op wat je niet hebt. Anders zou je nu gelukzalig zijn. Je

en van iedereen te houden, omdat liefde nu eenmaal zo

richt je op wat je niet hebt. Maar nu, op dit moment,

werkt. Zij beschijnt goed en kwaad in gelijke mate; zij

beschik je over alle ingredinten om gelukzalig te zijn.

laat de regen zowel op zondaren als op heiligen dalen.

Wat Jezus tegen leken en hongerige en arme mensen

Kan een roos zeggen: 'Ik sta mijn geur af aan de goede

zei, was gewoon gezond verstand. Hij gaf hun het goede

mensen die mij ruiken, maar ik weiger hem aan slechte

nieuws; ze konden het zo pakken. Maar wie luistert er?

mensen te geven?' Of kan een lamp zeggen: 'Ik geef mijn

Niemand heeft belangstelling; ze zijn liever in slaap.

licht aan de goede mensen in deze kamer, maar niet aan

de slechte?' Of kan een boom zeggen: 'Ik geef mijn scha
duw aan de goede mensen die onder mij rusten, maar
niet de slechte?' Dat zijn beelden van de betekenis van
liefde.
Liefde heeft ons altijd recht in het gezicht gekeken
vanuit de geschriften, maar we hebben er altijd overheen
gezien, omdat we zo geobsedeerd waren met wat onze
cultuur liefde noemt, met z'n liefdesliedjes en liefdesge
dichten. Dat is helemaal geen liefde, maar juist het te80

81

boos zijn. In laatste instantie zijn er maar twee dingen:

liefde en angst.
Tijdens deze reuaite zou ik het liever hierbij laten:
zonder structuur, en van de hak op de tak, om telkens

Angst, de wortel van geweld

weer bij bepaalde thems terug te komen, omdat je op

die manier echt kunt begrijpen wat ik te zeggen heb. Als
het de eerste keer niet tot je doordringt, dan misschien de
volgende keer. En wat de een niet raakt, treft misschien
iemand anders wel. Ik heb verschillende thems, maar ze
gaan allemaal over hetzelfde. Je kunt het bewustzijn noe
men, of liefde, of spiritualiteit, of vrijheid, of ontwaken;

ommige mensen zeggen dat er maar twee dingen in

het maakt niet uit. Het is echt allemaal hetzelfde.

de wereld zijn: God en angst, oftewel liefde en angst,

en anders niets. Er is maar n kwaad in de wereld: angst.

Er is maar n goed in de wereld: liefde. Zij heeft soms
andere namen. Soms heet ze geluk, of vrijheid, of vrede,
of vreugde, of God, of wat dan ook. Maar het etiket is
niet belangrijk. En er is geen enkel kwaad in de wereld
dat niet te herleiden is op angst. Niet n enkel kwaad.
Onwetendheid en angst, onwetendheid veroorzaakt
door angst, daar komt jullie geweld uit voort. Degene
die waarachtig geweldloos is, die niet tot geweld in staat
is, is zonder vrees. Alleen als je bang bent, word je boos.
Denk maar aan de laatste keer dat je boos was. Toe maar.
Denk aan de laatste keer dat je boos was en zoek de angst
erachter. Wat vreesde je te verliezen? Wat vreesde je dat
je afgepakt zou worden? Daar komt boosheid vandaan.
Denk aan een boos iemand, misschien wel iemand voor
wie je bang bent. Kun je zien hoe bang hij of zij is? Hij is
echt bang, heus waar. Zij is echt bang, anders zou ze niet
82

83

mijn beurt is om examen te doen, nou, dat i een ander

verhaal, nietwaar? De reden is dat ik gedennficeerd ben
met 'mij', met mijn gezin, mijn land, mijn eigendom

Bewustzijn
en contact met de werkelijkheid

men, mijn lichaam, met mij. He zou het ijn als od

.
me de genade schonk om die dingen met
van ffilJ te
noemen? Ik zou onthecht zijn; ik zou niet gedentificeerd
zijn. Dat is wat het betekent om het zelf te verliezen, het
zelf te verloochenen, te sterven voor jezelf.

A Hes in en buiten jezelf gadeslaan, en als er iets met je

.ngebeurt, kijken alsof her iemand anders overkomt,

zonder commentaar, zonder oordeel, zonder bepaalde

houding, zonder russenbeide te komen, zonder poging

om iets te veranderen, alleen maar om te begrijpen. Naar
mate je dat meer doet, zul je beseffen dat je je in toene
mende mate minder met 'mij' identificeert. De heilige
Theresa van Avila zei dat God haar regen het einde van
haar leven een uitzonderlijke genade schonk Deze mo
derne uitdrukking gebruikte ze natuurlijk niet, maar waar
het eigenlijk op neerkwam, was dat ze zich minder met
zichzelf identificeerde. Als iemand anders kanker heeft en
ik ken die persoon niet, ben ik helemaal niet zo geraakt.
Als ik over liefde en gevoeligheid beschikte, zou ik mis
schien helpen, maar ik word niet emotioneel geraakt. Als
jij examen moet doen, doet dat mij helemaal niet zoveel.
Ik kan heel filosofisch zeggen: 'Nou, hoe meer je je zor
gen maakt, des te erger het wordt. Waarom neem je niet
een lekkere pauze in plaats van re studeren?'Maar als het
84

85

belediging goed te maken. Dat is de moeilijkheid met

godsdienst, als je niet uitkijkt.
Als ik met hindoes praat, zeg ik: 'Jullie priesters zul
len niet blij zijn om dit te horen' (merk je wel hoe voor

Goede religie:
de antithese van onbewustheid

zichtig ik vanochtend ben?) 'maar volgens Jezus Christus

zou God veel gelukkiger zijn als jullie transformeerden in
plaats van Hem te aanbidden. Hij zou veel blijer zijn met
jullie liefde dan met jullie adoratie.' En als ik met mos
lims praat, zeg ik: 'Jullie ayatollah en moels zullen niet
blij zijn om dit te horen, maar God zal veel meer in zijn

sas zijn als jullie getransformeerd worden dan met jullie

ij ens een confer ntie kwam er iemand naar me toe

dte vroeg: , Hoe zrt het dan met Onze Lieve Vrouwe

herhaling van: 'God, God.' Het is oneindig veel belang

van Fatima? Wat denkt u van haar?' Als ik zulke vragen

is alles. Als je dat hebt, heb je God. Dan is jouw eredienst

krijg, moet ik altijd denken aan het relaas van die keer
dat ze het beeld van Onze Lieve Vrouwe van Fatima met
een vliegtuig meenamen op een pelgrimage. Toen ze over
Zuid-Frankrijk vlogen, ging het toestel vreselijk tekeer;
het leek wel alsof het uit elkaar zou vallen. En het won
derbaarlijke beeld riep: 'Onze Lieve Vrouwe van Lourdes,
bid voor mij!' En alles kwam goed. Was dat niet prachtig?
Dat de ene Lieve Vrouwe de andere hielp?
Er is ook ooit een groep van duizend pelgrims naar
Mexico City gegaan om eer te bewijzen aan het heilig
dom van Onze Lieve Vrouwe van Guadeloupe. Ze gin
gen voor het standbeeld zitten om te protesteren tegen
het feit dat de bisschop Onze Lieve Vrouwe van Leurdes
had aangewezen als schutspatrones van het bisdom! Ze
waren ervan overtuigd dat het Onze Lieve Vrouwe van
Guadeloupe erg pijn deed, dus protesteerden ze om die
86

rijker dat jullie wakker worden. Dat is spiritualiteit, dat

'in de geest van de waarheid'. Als je liefde wordt, als je
wordt getransformeerd tot liefde.'
Het risico van godsdienst komt prachtig naar buiten
in een verhaal van kardinaal Martini, de aartsbisschop
van Milaan. Het verhaal gaat over een Italiaans stel dat
gaat trouwen. Met de pastoor van hun parochie hebben
ze geregeld dat ze een kleine receptie kunnen houden op
de binnenplaats van de kerk. Maar het regende, dus de
receptie kon daar niet doorgaan. Ze vroegen de pastoor:
'Is het goed als we de receptie in de kerk houden?'
De pastoor zat erg in zijn maag met het idee van een
receptie in de kerk, maar ze zeiden: 'We eten wat taart,
zingen een liedje, drinken een slokje wijn en dan gaan
we naar huis.' Dus de pastoor werd overgehaald. Maar
het waren nu eenmaal goede, levenslustige Italianen, dus
ze

dronken een slokje wijn, zongen een liedje, dronken

87

nog wat wijn, zongen nog een paar liedjes en binnen een

len daar niet blij mee zijn. Meesral niet. Dus hier praten

halfuur was het een enorm feest in de kerk. En iedereen

we over. Spiritualiteit. Ontwaken. En zoals ik heb gezegd:

had de tijd van zijn leven met een hoop plezier en gekkig

als je wakker wilt worden, is het buitengewoon belang

heid. Maar de pastoor was supergespannen. Hij ijsbeerde

rijk dat je aan wat ik 'zelfobservatie' noem, gaat doen.

heen en weer in de sacristie, woest vanwege het lawaai dar

Wees je bewust van wat je zegt, wees je bewust van wat

ze maakten. De hulppastoor komt binnen en zegt: 'Ik zie

je doet, wees je bewust van wat je denkt, wees je bewust

dat

van hoe je handelt. Wees je bewust van waar je vandaan

nogal gespannen bent.'

'Natuurlijk ben ik gespannen. Luister maar naar al her

kabaal dat ze maken, en dar notabene in een Godshuis!'
'Nou ja, pastoor, ze konden echt nergens anders
heen.'
'Dat weet ik heus wel! Maar moeten ze dan zo'n herrie
maken?'
'Nou, we mogen niet vergeten dat Jezus zelf ooit een
bruiloft heeft bijgewoond!'

komt, van war je drijfveren zijn. Het onbewuste leven is

niet de moeite waard om geleefd te worden.
Her onbewuste leven is een mechanisch leven. Her is
niet menselijk, het is geprogrammeerd, geconditioneerd.
We kunnen evengoed een steen of een blok hout zijn.
In het land waar ik vandaan kom, wonen honderddui
zenden mensen in krotjes, in peilloze armoede, die maar
net weten te overleven, die de hele dag werken, die zwaar

Zegt de pastoor: 'Ik weet dat Jezus Christus een brui

lichamelijk werk verrichten, slapen, 's morgens wakker

loftsbanket heeft bijgewoond; jij hoeft me niet te vertel

worden, iets eten en weer van voren af aan beginnen. En

len dat Jezus Christus heeft aangezeten aan een bruilofts

jij leunt achterover en denkt: wat een leven. Is dat alles

maal! Maar daar hadden ze geen Heilig Sacrament!'

wat het leven voor hen in petto heeft? En dan kom je

Je weet dat er momenten zijn waarop het Heilig Sa

met een schok tot het besef dat het met 99,9 procent van

crament belangrijker wordt dan Jezus Christus. Wanneer

de mensheid hier niet veel beter gesteld is. Je kunt naar

eredienst belangrijker wordt dan liefde, wanneer de kerk

de film, in een auto rondrijden, je kunt een cruise gaan

belangrijker wordt dan het leven. Wanneer God belang

maken. Dacht je dat je zoveel beter af was dan zij? Jullie

rijker wordt dan de buurman. En ga zo maar door. Dat

zijn net zo dood als zij. Net zo'n machine als zij. Een iets

is het gevaar. In mijn opvatting heeft Jezus ons hier dui

grotere machine, maar toch een machine. Dat is treurig.

delijk toe opgeroepen: eerst het belangrijkste! De mens

Het is een treurige gedachte dat mensen zo door het le-

is belangrijker dan de sabbat. Doen wat ik zeg; namelijk

ven gaan.

datgene worden waarnaar ik verwijs, is veel belangrijker

dan 'God, God' zeggen. Maar jullie moela zal daar niet
blij mee zijn, dat kan ik je verzekeren. Jullie priesters zul88

ttingen; ze
Mensen gaan door het leven met vaste opva
van bewust
veranderen nooit. Ze zijn zich er gewoon niet

een blok
wat er aan de hand is. Ze kunnen net zo goed
89

hout of een steen zijn. Een pratende, lopende, denkende

de methode van Carl Rogers, die persoonsgeorinteerd

machine. Dat is niet menselijk. Ze zijn marionetten, be

en niet-sturend is. Je stelt geen vragen, valt niet in de

speeld door allerlei elementen. Druk op een knop en je

rede en geeft geen advies. Dus was ik me er erg van be

krijgt een reactie. Je kunt bijna voorspellen hoe iemand

wust dat ik geen vragen moest stellen. Hoe dan ook, er

zal reageren. Als ik iemand bestudeer, kan ik je zo vertel

ontstond een twistgesprek, dus zei de groepsleider: 'Zul

len hoe hij of zij zal reageren. In mijn therapiegroepen

len we het bandje nog eens afspelen?' Dus speelden we

schrijf ik soms van tevoren op een papiertje dat die-en-die

her opnieuw af en toen hoorde ik tot mijn afgrijzen die

de sessie zal beginnen en die-en-die zal reageren. Dacht

levensgrote vraag, zo groot als het Empire State Building.

je dat dat slecht is? Nou, luister maar niet naar mensen

Een enorme vraag. Voor mij was het interessantste dat ik

die zeggen: 'Vergeet jezelf! Heb anderen lief!' Niet naar

die vraag drie keer had gehoord. De eerste keer - mag ik

luisteren! Ze zitten er helemaal naast. Her ergste wat je

aannemen - toen ik hem stelde, de tweede keer toen ik

kunt doen is jezelf vergeren als je anderen benadert met

op mijn kamer naar het bandje luisterde (want ik wilde

een zogenaamd helpende houding.

een goed bandje mee naar de les nemen) en de derde keer

Dat heb ik me vele jaren geleden met een schok ge

realiseerd toen ik in Chicago psychologie studeerde.

in het leslokaal. Maar hij was niet tot me doorgedrongen!

Ik was me er niet bewust van.

We deden een counselingcursus voor priesters. Die was

Zoiets gebeurt dikwijls tijdens mijn therapiesessies of

uitsluitend bestemd voor priesters die bij actief counse

spirituele begeleiding. We nemen het gesprek op de band

lingwerk betrokken waren en die ermee instemden om

op en als de clint ernaar luistert, zegt hij of zij: 'Weet je,

een bandopname van een sessie mee te nemen naar de

ik heb niet echt gehoord wat je tijdens het vraaggesprek

klas. We waren met een man of twintig. Toen ik aan

zei.' Nog interessanter is dat ik niet wist wat ik tijdens het

de beurt was, had ik een cassette meegenomen met een

gesprek had gezegd. Het is een schok om te ontdekken

vraaggesprek dat ik met een jonge vrouw had gehad. De

dat ik tijdens een therapiesessie dingen zeg waarvan ik

groepsleider stopte het in een recorder en we luisterden

me niet bewust ben. De volledige betekenis ervan dringt

ernaar. Na een minuut of vijf zette de groepsleider zoals

pas later tot me door. Noem je dat mnselijk? 'Vergeet

gewoonlijk de band stil en vroeg: 'Heeft er iemand com

jezelf en heb anderen lief,' zeg je! Hoe dan ook, toen we

mentaar?' Iemand vroeg me: 'Waarom heb je haar die

daar in Chicago naar het hele bandje hadden geluisterd,

vraag gesteld?' Ik zei: 'Ik ben me er niet van bewust dar

vroeg de groepsleider: 'Is er nog commentaar?' Een van

ik haar iets heb gevraagd. Ik weer zelfs heel zeker dat ik

de priesters, een vijftigjarige man voor wie ik sympathie

haar helemaal niets heb gevraagd.' Hij zei: 'Wel waar.' Ik

had opgevat, zei: 'Tony, ik wil je graag een persoonlijke

wist heel zeker van niet, want in die tijd volgde ik bewust

vraag stellen. Mag dat?' Ik zei: 'Ga je gang. Als ik geen

90

91

antwoord wil geven, doe ik dat niet.' Hij vroeg: 'Is de

nog meer helpen.' Ze zei: 'Ok, ik zal nog een keer ko

vrouw van dit vraaggesprek knap?'

men.' En dat deed ze. De antipathie was er nog, maar

Weet je, ik zweer je dat ik in een fase van mijn ontwik

hij stond me niet meer in de weg. Datgene waarvan je

keling- of onderontwikkeling- was waarin ik niet zag of

je bewust bent, heb je in de hand; datgene waarvan je je

iemand knap was of niet. Het kon me niets schelen. Zij

niet bewust bent, heeft jou in de hand. Je bent altijd een

was een schaap in de kudde van Christus; ik was pastor.

slaaf van datgene waarvan je je niet bewust bent. Als je je

Ik bood hulp. Geweldig, h? Zo was ik tenslotte opge

ervan bewust bent, ben je er vrij van. Het is er wel, maar

leid. Dus ik vroeg: 'Wat heeft dat er nu mee te maken?'

het raakt je niet. Het hft jou niet, je bent er geen slaaf

Hij zei: 'Omdat je haar niet zo mag, h?' Ik zei: 'Wat?'

van. Dat is het verschil.

Ik had er nog nooit bij stilgestaan of ik bepaalde in

Bewustzijn, bewustzijn, bewustzijn, bewustzijn. We

dividuen mocht of niet. Evenals de meeste mensen had

werden in die opleiding getraind om participerende

ik wel eens last van een zekere antipathie waarvan ik me

waarnemers te worden. Om het beeldend uit te drukken:

bewust was, maar mijn houding was meestal neutraal. Ik

ik zit met jou te praten en tegelijkertijd ben ik bezig jou

vroeg: 'Hoe kom je daar nu bij?' Hij zei: 'Het bandje.' We

en mezelf gade te slaan. Wanneer ik naar je luister, is het

speelden het bandje nog eens af en hij zei: 'Luister naar

oneindig veel belangrijker voor mij om naar mezelf te

je stem. Let op hoe zoet je bent gaan klinken. Je bent

luisteren dan naar jou. Natuurlijk is het van belang naar

gerriteerd, h?' Het was waar en ik werd me er toen pas

jou te luisteren, maar nog belangrijker is het om naar

van bewust. En wat zei ik tussen de regels door? Ik zei:

mezelf te luisteren. Anders hoor ik jou niet. Of vermink

'Niet terugkomen.' Maar daarvan was ik me niet bewust.

ik alles wat jij zegt. Dan benader ik jou vanuit mijn eigen

Mijn priestervriend zei: 'Ze is een vrouw. Ze heeft het

conditionering. Dan reageer ik op jou, op allerlei manie

vast opgevangen. Wanneer is je volgende afspraak met

ren; vanuit mijn onzekerheid, vanuit mijn behoefte om

haar?' Ik zei: 'Aanstaande woensdag.' Hij zei: 'Ik denk dat

jou te manipuleren, vanuit mijn verlangen om te slagen,

ze niet terugkomt.' En dat was zo. Ik wachtte nog een

vanuit irritaties of gevoelens waarvan ik me misschien

week, maar ze kwam niet. Toen belde ik haar op. Ik brak

niet bewust ben. Dus is het verschrikkelijk belangrijk dat

een van mijn regels: niet de redder uithangen.

ik naar mezelf luister wanneer ik naar jou luister. Daar

Ik belde haar op en zei: 'Weet je nog dat bandje dat

leidden ze ons voor op: het verwerven van bewustzijn.

ik voor mijn opleiding mocht maken? Dat heeft me erg

Je hoeft je niet altijd voor te stellen dat je ergens in de

geholpen, want mijn klas heeft me op allerlei dingen

lucht zweeft. Je hoeft alleen maar een algemeen beeld te

gewezen.' (Ik zei niet wat!) 'Die kunnen de sessie wat

krijgen van wat ik bedoel; stel je maar een goede chauf

effectiever maken. Dus als je wilt terugkomen, zou dat

feur voor die achter het stuur zit en zich tegelijkertijd

92

93

concentreert op wat jij zegt. Hij kan zelfs ruzie met je

Ik heb gezegd dat Theresa van Avila zei dat God haar

maken, maar tegelijkertijd is hij zich volmaakt bewust

de genade had verleend van disidentificatie van zichzelf.

van de verkeersborden. Zodra er iets gebeurt wat niet

Kinderen praten zo. Een tweejarige zegt: 'Tommy heeft

hoort, zodra hij een geluid of lawaai hoort, of een hobbel

vanmorgen ontbeten.' Hij zegt niet 'ik', hoewel hijzelf

voelt, weet hij het direct. Hij vraagt: 'Weet je wel zeker

Tommy is. Hij zegt 'Tommy' in de derde persoon. My

dat je de achterklep goed hebt dichtgedaan?' Hoe doet hij

stici voelen zich zo. Ze hebben zich niet gedentificeerd

dat? Hij was zich bewust, hij was alert. Zijn aandacht was

met zichzelf en leven in vrede.

bij het gesprek of de ruzie, maar zijn bewustzijn was meer

diffuus. Het nam allerlei dingen op.

Dat is de genade waarvan de heilige Theresa spreekt.

Dat is het 'ik' dat de mystieke meesters van het oosten

Ik breek hier geen lans voor concentratie. Die is niet

mensen voortdurend zo graag willen laten ontdekken. En

belangrijk. Veel meditatietechnieken hechten groot be

die van het westen ook! En daaronder kun je ook Meister

lang aan concentratie, maar die wantrouw ik. Ze hebben

Eekhart rekenen. Ze sporen mensen aan het 'ik' te ont

te maken met geweld, en dikwijls doen ze niets anders

dekken.

dan voor nog meer programmering en conditionering

zorgen. Ik pleit voor bewustzijn, wat helemaal niet het
zelfde is als concentratie. Concentratie is een spotje, een
schijnwerper. Je bent open voor alles wat zich aan je
voordoet. Daar kun je van afgeleid worden, maar als je
bewustzijn oefent, kun je nooit afgeleid worden. Als het
bewustzijn aanstaat, is er nooit sprake van afleiding, want
je bent je altijd bewust van wat zich ook maar voordoet.
Gesteld dat ik naar die bomen kijk en me ergens zorgen
over maak. Ben ik afgeleid? Ik ben alleen afgeleid als ik me
op die bomen wil concentreren. Maar als ik me er ook van
bewust ben dat ik me zorgen maak, is dat helemaal geen
afleiding. Wees je gewoon bewust van waar je aandacht
heen gaat. Als er iets mis gaat, of er gebeurt iets wat niet
moet, ben je onmiddellijk alert. Er gaat iets mis! Zodra er
een negatief gevoel in het bewustzijn komt, word je ge
waarschuwd. Jij bent net als de chauffeur van die auto.
94

95

als je je met zulke dingen identificeert. Je klampt je eraan

vast, je gaat je zorgen maken dat de bodem er misschien
uitvalt, en op dat punt steekt het lijden de kop op. Dat
is wat ik eerder bedoelde toen ik zei: s je lijdt, ben je

Etiketten

in slaap.' Wil je een teken dar je slaapt? Hier heb je het:

als je lijdt. Lijden is een teken dat je niet in contact bent
met de waarheid. Lijden komt op je pad opdat je je ogen
mag openen voor de waarheid, zodat je mag begrijpen
dat er ergens iets is wat niet echt is. Lijden doet zich voor
als je met de werkelijkheid botst. Als je illusies met de
werkelijkheid botsen, als her onechte in je botst met de

elangrijk is niet te weten wie 'ik' is, of wat 'ik' is.

waarheid, dan is er lijden. Anders is dat er niet.

Dat zal je nooit lukken. Er zijn geen woorden voor.

Belangrijk is etiketten te laten vallen. Zoals een Japanse

zenmeester zegt: 'Zoek niet naar de waarheid; zet ge
woon je opvattingen overboord.' Laat je theorien vallen;
zoek niet naar de waarheid. De waarheid is niet iets wat
je kunt zoeken. Als je je opinies overboord zou zetten,
zou je het weten. Hier gebeurt iets soortgelijks. Als je
je etiketten liet vallen, zou je het weten. Wat bedoel ik
met etiketten? leder etiket dat je maar kunt bedenken,
behalve misschien dat van menselijk wezen. Ik ben een
menselijk wezen. Prima; zegt niet veel. Maar als je zegt:
'Ik ben succesvol', is dat bezopen. Succes maakt geen deel
uit van het 'ik'. Succes is iets wat komt en gaat. Het kan
er vandaag zijn en morgen weg zijn. Dat is niet 'ik.' Toen
je zei: 'Ik was een succes,' ging je de fout in; toen hulde je
jezelf in duisternis. Je identificeerde je met succes. Het
zelfde gebeurde toen je zei: 'Ik ben een mislukking, een
advocaat, een zakenman.' Je weet wat er met je gebeurt

97

Later zullen we het hebben over angst voor ziekte en

dood, maar doorgaans maak je je zorgen over wat er met
je loopbaan gaat gebeuren. Een kleine zakenman van vijf
envijftig zit ergens aan de bar een biertje te drinken en

Obstakels voor geluk

zegt: 'Nou, kijk eens naar m'n klasgenoten, die hebben

het echt gemaakt.' De idioot! Wat bedoelt hij met: 'Ze
hebben het gemaakt.'? Dat hun naam in de krant komt.
Noem je dat 'het gemaakt hebben'? De een is directeur
van een bedrijf; de ander is president van de rechtbank;
weer iemand anders is dit of dat geworden. Het zijn al
lemaal apen.

at ik nu ga zeggen klinkt een beetje arrogant, maar

Wie bepaalt wat het betekent om te slagen? Deze

het is waar. War er nu gaat komen kan het belang

stompzinnige maatschappij! De voornaamste zorg van de

rijkste moment van je leven worden. Als je dit snapt, stuit

maatschappij is zichzelf ziek te houden! En hoe eerder je

je op het geheim van ontwaken. Dan ben je voorgoed

dat beseft, des te beter. Ziek zijn ze, allemaal. Ze sporen

gelukkig. Dan ben je nooit meer ongelukkig. Dan kan

niet, ze zijn gek. Je bent directeur van een gekkengesticht

niets je ooit nog kwetsen. Dat meen ik; niets. Het is net

geworden en je bent er nog trots op ook, al betekent het

alsof je zwarte verf in de lucht gooit. De lucht wordt niet

niets. Directeur van een onderneming zijn heeft niets te

bezoedeld. Je kunt de lucht nooit zwart verven. Wat er

maken met slagen in het leven. Een heleboel geld hebben

ook met je gebeurt; jij blijft ongeschonden. Jij blijft in

heeft niets te maken met slagen in het leven. Je slaagt in

vrede. Er zijn mensen die hebben bereikt wat ik 'mens

het leven als je wakker wordt! Dan hoef je je voor niemand

zijn' noem. Niet die flauwekul van een marionet zijn, die

te verontschuldigen, dan hoef je niets voor wie dan ook

naar alle kanten wordt gerukt en zich door gebeurtenis

uit te leggen, het kan je geen moer schelen wat ze van je

sen of andere mensen laat vertellen wat hij moet voelen.

denken of zeggen. Je hebt geen zorg in de wereld, je bent

Dus dat voel je dan en vervolgens noem je dat kwetsbaar

gelukkig. Dat noem ik nou succes hebben. Een goede

zijn. Ha! Ik noem dat marionet zijn, dus je wilt een ma

baan hebben, of beroemd zijn, of een geweldige reputatie

rionet zijn? Druk op een knop en je voelt je neerslachtig;

hebben heeft hoegenaamd niets met geluk of succes te

vind je dat soms prettig? Maar als je weigert je met welke

maken. Niets! Het is volslagen irrelevant. Het enige waar

van de etiketten ook te identificeren, houden de meeste

hij zich echt zorgen om maakt, is war zijn kinderen van

zorgen op.

hem zullen denken, war de buren van hem zullen denken,

98

99

wat de buren van hem zullen vinden en wat zijn vrouw

Als je dat echt begrijpt, kan geen kritiek je meer raken.

van hem zal denken. Hij had beroemd moeten worden.

Vleierij of lof evenmin. Als iemand zegt: 'Je bent groots',

Onze samenleving en cultuur proberen ons dat dag en

waar heeft hij het dan over? Hij heeft het over 'mij', hij

nacht in te prenten. Mensen die het gemaakt hebben!

heeft het niet over 'ik'. Dat 'ik' is groot noch klein. 'Ik' is

Wat gemaakt? Ze hebben een ezel van zichzelf gemaakt.

succesvol noch een mislukkeling. Het is geen van die eti

Omdat ze al hun energie aan iets waardeloos hebben ver

ketten. Die dingen komen en gaan. Zulke dingen hangen

spild. Ze zijn bang en verward, ze zijn marionetten, net

af van criteria van de samenleving. Zulke dingen hangen

als de rest. Zie hen eens over het podium paraderen. Kijk

af van je conditionering. Zulke dingen hangen af van de

eens hoe van streek ze zijn als er een vlek op hun over

stemming van de persoon die op zo'n moment tegen je

hemd komt. Noem je dat succes? Kijk eens hoe bang ze

praat. Het heeft allemaal niets met 'ik' te maken. Dat 'ik'

zijn van het vooruitzicht dat ze misschien niet herkozen

is geen van die etiketten. 'Mij', is in het algemeen egos

zullen worden. Noem je dat succes? Ze wrden geleefd,

tisch, dwaas en kinderachtig; een enorme ezel. Dus als je

ze laten zich manipuleren. Het zijn ongelukkige mensen,

zegt: 'Jij bent een ezel,' weet ik dat allang! Het gecondi

ze zijn miserabel. Ze genieten niet van het leven. Ze zijn

tioneerde zelf... Wat had je anders gedacht? Ik weet het

constant gespannen en zorgelijk. Noem je dat menselijk?

al jaren. Waarom identificeer je je met hem? Dwaasheid!

En weet je waarom dat gebeurt? Er is maar n reden:

Dat is 'ik' niet, dat is 'mij'.

ze hebben zich met een of ander etiket gedentificeerd.

Wil je gelukkig worden? Ononderbroken geluk heeft

Ze hebben het 'ik' gedentificeerd met geld, of met hun

geen oorzaak. Waarachtig geluk heeft geen reden. Jij kunt

werk, of beroep. Dat was hun vergissing.

mij niet gelukkig maken. Jij bent mijn geluk niet. Vraag

Ken je die van die advocaat die een loodgieterrekening

krijgt? Hij zegt tegen de loodgieter: 'H, je rekent twee

de ontwaakte: 'Waarom ben je gelukkig?' en hij zal ant

woorden: 'Waarom niet?'

honderd dollar per uur. Zoveel verdien ik niet eens als ad

Geluk is onze natuurlijke staat. Geluk is de natuur

vocaat.' Zegt de loodgieter: 'Zoveel verdiende ik ook niet

lijke staat van kleine kinderen, aan wie het koninkrijk

toen ik nog advocaat was!' Je kunt loodgieter, advocaat,

nog toebehoort tot ze vervuild en besmet worden door

zakenman of priester zijn, maar dat heeft allemaal niets

de stompzinnigheid van samenleving en cultuur. Om ge

te rnaken met het wezenlijke 'ik'. Het raakt jou niet. Als

luk te verwerven hoef je niets te doen, omdat geluk niet

ik morgen van werk verander, is het net zoiets als andere

verworven kan worden. Weet iemand waarom? Omdat

kleren aantrekken. Ik blijf onberoerd. Bn jij je kleren?

we het al hebben. Hoe kun je nu verwerven wat je al

Bn jij je naam? Bn jij je beroep? Hou op met je daar

hebt? Waarom ervaar je het dan niet zo? Omdat je iets

mee te vereenzelvigen. Ze komen en gaan.

moet laten vallen. Je moet je illusies laten vallen. Er hoeft

100

lOl

niets te worden toegevoegd om gelukkig te zijn; je moet

juist iets laten vallen. Het leven is gemakkelijk; het leven
is verrukkelijk. Het is alleen moeilijk voor je illusies, je
ambitie, je hebzucht, je hunkeringen. Weet je waar die
dingen vandaan komen? Van het feit dat je je met allerlei

Vier stappen naar wijsheid

etiketten hebt vereenzelvigd!

et eerste wat je moet doen is contact krijgen met

negatieve gevoelens waarvan je je niet eens bewust

bent. Een heleboel mensen hebben daar last van. Een he

leboel mensen zijn gedeprimeerd en weten het niet eens.
Pas als ze weer contact met vreugde maken, begrijpen
ze hoe neerslachtig ze zijn geweest. Je kunt niet afreke
nen met de kanker die je niet hebt ontdekt. Je kunt de
katoenkevers op je boerderij niet te lijf gaan als je niet
van hun bestaan weet. Het eerste wat je moet hebben is
bewustzijn van je negatieve gevoelens. Welke negatieve
gevoelens? Somberheid bijvoorbeeld. Je bent somber en
humeurig. Je hebt last van zelfhaat of schuldgevoel. Je
hebt het gevoel dat het leven zinloos is, dat het nergens
op slaat; je voelt je gekwetst. Je voelt je nerveus en ge
spannen. Leer die gevoelens eerst maar eens kennen.
De tweede stap in dit vierstappen programma is inzien
dat de gevoelens zich in jou afspelen, niet in de realiteit.
Dat is zoiets vanzelfsprekends, maar dacht je dat mensen
dat wisten? Dat weten ze niet, neem dat maar van mij
102

103

aan. Ze mogen een doctorsgraad hebben of rector magni

in de tafel. De mystici blijven maar proberen ons voor

ficus zijn, maar dit hebben ze niet begrepen. Mij hebben

te houden dat er niets mis is met de werkelijkheid. De

ze op school niet geleerd hoe ik moest leven. Verder heb

werkelijkheid is niet problematisch. Problemen bestaan

ben ze me alles geleerd. Iemand heeft ooit eens gezegd:

alleen in het menselijk denken. We mogen er wel aan

'Ze hebben me een uitstekende opleiding gegeven. Het

toevoegen: in het stompzinnige, slapende denken. De

heeft me jaren gekost om eroverheen te komen.' Dat is

werkelijkheid is niet problematisch. Haal de mensen van

nu precies waar spiritualiteit over gaat, weet je: over afle

deze planeet en het leven zou gewoon zijn gang gaan, de

ren. Alle rommel afleren die ze je hebben geleerd.

natuur zou gewoon zijn gang gaan met al zijn schoon

Negatieve gevoelens zitten in jou, niet in de werkelijk

heid en geweld. Waar zou het probleem dan zijn? Dat is

heid. Dus houd eens op met proberen de werkelijkheid

er niet. Jij hebt het geschapen. Jij hebt je gedentificeerd

te veranderen! Dat is krankzinnig! Hou op met proberen

met 'mij' en dat is de moeilijkheid. Het gevoel zit in jou,

de ander te veranderen. We besteden al onze tijd en ener

niet in de realiteit.

gie aan proberen externe omstandigheden te veranderen;

Stap drie: identificeer je nooit met dat gevoel. Het

we proberen onze partner te veranderen, onze baas, onze

heeft niets met het 'ik' het maken. Definieer je wezen

vrienden, onze vijanden en alle anderen. We hoeven he

lijke zelf nooit in termen van dat gevoel. Zeg niet: 'Ik

lemaal niets te veranderen. Negatieve gevoelens zitten in

ben gedeprimeerd.' Zeg je: 'Het is gedeprimeerd,' prima.

ju. Niemand ter wereld heeft de macht om jou ongeluk

Als je zegt dat er zich gedeprimeerdheid afspeelt, prima.

kig te maken. Geen enkele gebeurtenis heeft de macht

Als je zegt dat er zich somberheid afspeelt, niets op tegen.

jou van je stuk te brengen of te kwetsen. Geen gebeurte

Maar niet: 'Ik ben somber.' Dan definieer je jezelf in ter

nis, toestand, situatie noch persoon. Niemand heeft je

men van dat gevoel. Dat is je illusie, dat is je vergissing.

dat verteld; ze hebben je juist het tegenovergestelde ge

Er is daar momenteel gedeprimeerdheid, er zijn daar

leerd. Daarom ben je er nu zo belazerd aan toe. Daarom

momenteel gekwetste gevoelens, maar laat ze zijn, laat

ben je in slaap. Ze hebben je dat nooit geleerd. Maar het

ze met rust. Her gaar wel over. Alles gaar voorbij, alles. Je

spreekt vanzelf.

neerslachtige of opgewonden gevoelens hebben niets met

Gesteld dat de regen je picknick in duigen gooit. Wie

geluk te maken. Dar zijn maar pendelbewegingen. Als je

voelt zich dan negatief? De regen of jij? Wat veroorzaakt

kicks of opwinding zoekt, bereid je dan maar voor op een

de negatieve gevoelens? De regen of je negatieve gevoe

depressie. Zoek je drugs? Bereid je maar voor op de kater.

lens? Als je je knie tegen een tafel stoot, is er niets mis

De pendel zwaait altijd heen en weer.

met de tafel. Die heeft het druk met zijn waarvoor hij

Dat heeft allemaal niets met 'ik' of geluk te maken.

gemaakt is, met 'tafel zijn'. De pijn zit in je knie, niet

Het is het 'mij'. Als je dat onthoudt, als je dar duizend

104

105

keer tegen jezelf zegt, als je die drie stappen duizend keer

Je hebt dat allemaal niet nodig. Je kunt zonder dat alles

probeert, krijg je het te pakken. Misschien hoef je het

gelukzalig zijn.

niet eens drie keer te doen. Ik weet het niet. Er is geen

Je samenleving zal niet blij zijn dat te horen, want je

vuistregel voor. Maar doe het duizend keer en je zult de

zult iets angstaanjagends krijgen als je je ogen opent en

grootste ontdekking van je leven doen. De goudmijnen

dat begrijpt. Hoe kun je zo iemand onder de duim hou

van Alaska kunnen je gestolen worden. Wat wil je met

den? Hij heeft jou niet nodig; hij voelt zich niet bedreigd

al dat goud? Als je niet gelukkig bent, kun je toch niet

door je kritiek; het maakt hem niets uit wat je van hem

leven. Ok, je hebt goud gevonden. Wat maakt dat uit? Je

denkt. Hij heeft al die touwtjes doorgeknipt; hij is geen

bent koning, je bent prinses. Je bent vrij, het kan je niets

marionet meer. Dat is angstaanjagend. 'Dan moeten we

meer schelen of je geaccepteerd of verworpen wordt, het

maar van hem af Hij zegt de waarheid; hij is onbevreesd

maakt geen enkel verschil. Psychologen beweren dat het

geworden; hij is opgehouden menselijk te zijn.' Mnse

belangrijk is om het gevoel te hebben ergens bij te horen.

lijk! Moet je nou toch kijken! Eindelijk is er juist sprake

Flauwekul! Waarom wil je iemands eigendom zijn? Het

van een menselijk wezen! Hij is aan hun slavernij ont

maakt allemaal niets meer uit.

snapt; hij is uit hun gevangenis gebroken.

Een vriend van me heeft verteld dat er een stam in

Geen enkele gebeurtenis rechtvaardigt een negatief

Afrika is waar de doodstraf uit verstoting bestaat. Als jij

gevoel. Er bestaat geen enkele situatie die een negatief

uit New York geschopt zou worden, of waar je ook woont,

gevoel rechtvaardigt. Alle mystici hebben zich schor ge

zou je niet doodgaan. Hoe komt het dan dat zo'n Afri

schreeuwd om ons dat te vertellen. Maar niemand luis

kaans stamlid sterft? Omdat hij deelneemt aan de alge

tert. Het negatieve gevoel is in jou. In de Bhagavad Gita,

mene stompzinnigheid van het menselijke ras. Hij denkt

het heilige boek van de hindoes, zegt Krishna tegen Ar

dat hij niet meer kan leven als hij niet ergens bij hoort.

juna: 'Stort jezelf in het heetst van de strijd en laat je hart

Heel anders dan de meeste mensen, of toch niet? Hij is

aan de lotusvoeten van de Heer.' Een schitterende zin.

ervan overtuigd dat hij ergens bij moet horen. Maar je

Je hoeft niets te doen voor geluk. De grote Meister

hoeft bij niemand, bij niets, of bij wat voor groep ook

Eekhart heeft her heel mooi gezegd: 'God wordt niet be

te horen. Je hoeft zelfs niet verliefd te zijn. Wie heeft je

reikt door iets aan de ziel toe te voegen, maar juist door

het tegenovergestelde gezegd? Je moet vrij zijn. Je moet

er iets af te trekken.' Je doet niets om vrij te zijn, je laat

liefhebben. Meer niet, dat is je ware aard. Maar wat je

iets vallen. Dan ben je vrij.

me in wezen vertelt, is dat je begeerd wilt worden. Je wilt

Stap vier: hoe verander je de dingen? Hoe verander je

geprezen worden, aantrekkelijk zijn. Je wilt dat alle aapjes

jezelf? Er zijn hier talrijke dingen die je goed moet begrij

achter je aan hollen. Je verdoet je leven. Wakker worden!

pen, of liever gezegd n ding dat op talrijke manieren

106

107

kan worden uitgedrukt. Stel je een patint voor die naar

de dokter gaat en zegt waaraan hij lijdt. De dokter zegt:
'Goed, ik heb uw symptomen begrepen. Weet u wat ik
ga doen? Ik zal een medicijn voor uw buurman voor
schrijven.' Zegt de patint: 'Dank u wel, dokter, ik voel

Alles is in orde met de wereld

me al een stuk beter.' Is dat niet absurd? Maar dat doen

we allemaal. Wie in slaap is, denkt altijd dat hij zich beter
zal voelen als iemand anders verandert. Jij lijdt omdat
je in slaap bent, maar je denkt: hoe mooi zou het leven
zijn als iemand anders zou veranderen; hoe prachtig zou
het leven zijn als mijn buurman, mijn vrouw, mijn baas
veranderde.
We willen altijd dat iemand anders verandert, zodat
wij ons goed voelen. Maar is het ooit tot je doorgedron
gen wat er met jou zou gebeuren, ook al zou je vrouw of
je man veranderen? Je bent nog even kwersbaar als daar
voor; je bent nog steeds even idioot als daarvoor; je bent
nog net zo in slaap. Jij bent degene die moet veranderen,
die medicijnen moet slikken. Je blijft maar volhouden:
'Ik voel me goed omdat de wereld om me heen in orde
is.' Mis! De wereld om me heen is in orde omdat ik me
goed voel. Dat is wat de mystici bedoelen.

ls je wakker wordt, als je het begrijpt, als je het ziet,

:wordt de wereld zoals het hoort. We liggen altijd

overhoop met het probleem van het kwaad. Er is een sterk

verhaal over een jongetje dat langs een rivier loopt. Hij

ziet een krokodil die gevangen zit in een net. De krokodil

zegt: 'Heb medelijden en bevrijd me. Ik zie er misschien
lelijk uit, maar dat is niet mijn schuld, weet je. Zo ben
ik gemaakt. Maar hoe ik er ook uit mag zien, ik heb een
moederhart. Vanmorgen ben ik hier op zoek gegaan naar
eten voor mijn jongen en toen ben ik in deze val verstrikt
geraakt!' Dus de jongen zegt: 'Ja, maar als ik je losmaak,
pak je me en eet je me op.' De krokodil vraagt: 'Dacht je
dat ik zoiets met mijn weldoener en verlosser zou doen?'
Dus de jongen laat zich overhalen om het net van de
krokodil te halen en die grijpt hem. Terwijl de jongen
tussen de kaken van de krokodil zit, zegt hij: 'Dus dit is je
dank voor mijn goede daad?' En de krokodil zegt: 'Nou,
je moet het niet persoonlijk opvatten, jongen, maar zo zit
de wereld gewoon in elkaar, dit is de wet van het leven.'

108

109

De jongen sputtert tegen, dus de krokodil zegt: 'Wil je

De jongen ziet een konijn langs komen en vraagt: 'Konijn,

soms aan iemand vragen of het niet zo is?' De jongen ziet

heeft de krokodil gelijk?' Het konijn gaat op zijn hurken

een vogel op een tak zitten en zegt: 'Vogel, is het waar

zitten en vraagt de krokodil: 'Heb jij dat tegen die jongen

wat de krokodil zegt?' De vogel zegt: 'De krokodil heeft

gezegd?' En de krokodil zegt: 'Ja, dat heb ik gezegd.' Zegt

gelijk. Neem mij nou. Ik kwam een keer thuis met eten

het konijn: 'Wacht even. Hier moeten we het even over

voor mijn jongen. Stel je mijn afgrijzen voor toen ik een

hebben.' Zegt de krokodil: 'Ga je gang.' Maar het konijn

slang langs de boomstam omhoog zag kruipen die recht

zegt: 'Hoe kunnen we dit nu bespreken als je die jongen

op het nest af ging. Ik was totaal machteloos. Hij at mijn

in je bek hebt? Laat hem los, hij moet mee discussiren.'

jonkies stuk voor stuk op. Ik bleef maar gillen en schreeu

Zegt de krokodil: 'Jij bent me een slimmerik. Zodra ik

wen, maar het was vergeefs. De krokodil heeft gelijk, dit

mijn bek opendoe, loopt hij weg.' Zegt het konijn: 'Ik

is de wet van het leven; zo zit de wereld in elkaar.'

dacht dat je wel beter wist. Als hij probeert weg te hol

'Zie je nou wel?' zegt de krokodil. Maar de jongen

len, kun je hem met n klap van je staart doodslaan.'

zegt: 'Ik wil het nog aan iemand anders vragen.' Dus zegt

De krokodil zegt: 'Je hebt gelijk.' Hij laat de jongen los.

de krokodil: 'Mij best, ga je gang.' Er liep een oude ezel

Zodra hij vrij is, roept het konijn: 'Hollen!' De jongen

over de rivieroever. 'Ezel,' zegt de jongen. 'Dit zegt de

holt weg en ontkomt. Vervolgens zegt het konijn tegen

krokodil. Heeft hij gelijk?'

de jongen: 'Hou je niet van krokodillenvlees? Zouden de

'De krokodil heeft groot gelijk,' zegt de ezel. 'Kijk

mensen van je dorp niet blij zijn met een stevig maal? Je

maar naar mij. Ik heb mijn hele leven als een slaaf voor

hebt die krokodil niet echt bevrijd; het grootste stuk van

mijn meester gewerkt en hij heeft me amper genoeg te

zijn lichaam zit nog in dat net verstrikt. Waarom ga je het

eten gegeven. Nu ik oud en nutteloos ben geworden,

hele dorp niet halen voor een feestmaal?' En dat is precies

heeft hij me weggejaagd en nu zwerf ik door het oer

wat de jongen doet. Hij gaat naar het dorp om alle man

woud en kan ik ieder moment besprongen worden door

nen te halen. Ze komen met bijlen, stokken en speren om

een wild beest, dat een eind aan mijn leven zal maken.

de krokodil te doden. De hond van de jongen komt ook

De krokodil heeft gelijk; het is de wet van het leven; zo

mee en als die het konijn ziet, zet hij de achtervolging in,

zit de wereld in elkaar. 'Zie je nou wel?' zegt de krokodil.

krijgt het konijn te pakken en bijt het dood. De jongen

'Kom op!'

is er te laat bij, en als hij het konijn ziet sterven, zegt hij:

De jongen zegt: 'Geef me nog n kans, een laatste

kans. Ik wil het nog aan n ander wezen vragen. Weet je
nog hoe goed ik voor je ben geweest?' Dus zegt de kroko
dil: 'Goed, dit is je laatste kans.'
110

'De krokodil had gelijk; zo zit de wereld in elkaar. Dit is

de wet van het leven.'
Geen enkele filosofie voldoet om alle lijden, boosaar
digheid, martelingen, verwoesting en honger in de wereld
111

te verklaren! Je zult die nooit verklaren, Je kunt het wel

opgewekt proberen met je religieuze en andere formules,
maar verklaren zul je ze nooit. Het leven is namelijk een
mysterie, wat wil zeggen dar je denk-wezen er geen vat
op zal krijgen. Daarom moet je wakker worden en dan

Slaapwandelen

zul je plotseling beseffen dat de werkelijkheid niet het

probleem is, maar jij het bent.

e geschriften verwijzen daar altijd naar, maar je zult

nooit een woord begrijpen van wat die geschriften

zeggen voordat je wakker wordt. Slapende mensen lezen

de geschriften en kruisigen de Messias op grond daarvan.
Je zult wakker moeten worden om iets van de geschrif
ten te begrijpen. Als je wakker wordt, worden ze logisch,
en de werkelijkheid eveneens. Maar je zult het nooit in
woorden kunnen vangen. Zou je liever iets doen? Maar
zelfs dan moet je je ervan vergewissen dat je niet in actie
komt om je domweg van je negatieve gevoelens te ont
doen. Veel mensen komen in actie en maken het alleen
maar erger. Ze handelen niet uit liefde, maar vanuit ne
gatieve gevoelens. Ze handelen uit schuldgevoel, woede,
haat; vanuit een gevoel van onrechtvaardigheid, of wat
ook. Je moet zeker zijn van je 'zijn' voordat je in actie
komt. Je moet weten wie je bent alvorens te handelen.
Helaas vervangen mensen die slapend in actie komen de
ene wreedheid voor de andere, de ene onrechtvaardig
heid voor de andere. En zo gaat het ook. Meister Eekhart
112

113

zegt: 'Je wordt niet door wat je

doet verlost, (of gewekt,

zijn. Je wordt niet

naar bomen en bergen, en alles ziet er vaag en vertekend

noem het wat je wilt) maar door je

uit. Je zou naar buiten willen hollen om die bomen en

beoordeeld op grond van wat je doet, maar wat je bent.'

bergen te veranderen. Wacht eens even; eerst dat raam eens

Wat schiet jij ermee op als je de hongerigen voedt, de

bestuderen. Als de storm gaat liggen en het ophoudt met

dorseigen laaft of gevangenen bezoekt?

regenen, zeg je: 'Kijk eens

aan,

wat ziet alles er anders uit.'

Denk maar aan die uitspraak van Paulus: 'Als ik mijn

We zien mensen en dingen niet zoals zij zijn, maar zo

lichaam offer voor de brandstapel, en al mijn bezittingen

als wij zijn. Daarom krijg je twee verschillende reacties als

om de armen te voeden, maar de liefde niet heb.. .' Niet

twee mensen naar iets of iemand kijken. We zien mensen

wat je doet telt, maar je zijn. Dn kun je in actie komen.

en dingen niet zoals zij zijn, maar zoals wij zijn.

Of niet. Dat kun je pas beslissen als je wakker bent. He

Herinner je je die zin uit de Schrift, die zegt dat al

laas wordt alle nadruk gelegd op het veranderen van de

les goed wordt voor diegenen die God liefhebben? Als je

wereld en maar heel weinig op wakker worden. Als je

uiteindelijk wakker wordt, probeer je geen goede dingen

wakker wordt, weet je wat je al of niet moet doen. Som

te laten gebeuren; ze gebeuren gewoon. Opeens begrijp je

mige mystici zijn heel vreemd, weet je. Zoals Jezus, die

dat alles wat jou overkomt goed is. Denk maar eens

iets heeft gezegd in de trant van: 'Ik ben niet naar deze

sommige mensen in je omgeving die je zou willen veran

mensen gezonden; ik beperk me tot wat ik op dit mo

deren. Je vindt hen humeurig, tactloos, onbetrouwbaar

ment moet doen. Misschien ook later.' Sommige mystici

of wat dan ook. Maar als jij anders bent, zijn zij dat ook.

doen er het zwijgen toe. Geheimzinnig genoeg zingen

Dat is een feilloze en wonderbaarlijke genezing. Zodra jij

aan

sommigen liederen. Anderen doen aan dienstverlening.

verandert, veranderen zij ook. En je zult hen ook anders

We weten het nooit zeker. Ze zijn hun eigen wet; ze we

zien. Iemand die er voorheen angstaanjagend uitzag, zal er

ten precies wat hun te doen staat.

Stort jezelfin het heetst

van de strijd en laatje hart aan de lotusvoeten van de Heer,

nu angstig uitzien. Iemand die voorheen angstaanjagend

zoals ik al eerder zei.

kwetsen. Opeens kan niemand meer druk op je uitoefe

leek, zal nu bang lijken. Opeens kan niemand je meer

Gesteld dat je je niet lekker voelt, je bent in een rothu

nen. Het is zoiets als: jij legt een boek op tafel en ik pak

meur en je wordt door een schitterend landschap gereden.

het op en zeg: 'Je dringt me dit boek op. Ik moet het op

Het landschap is prachtig, maar je bent niet in de stem

pakken of niet oppakken.' Mensen zijn zo druk met het

ming om er iets van te zien. Een paar dagen later volg je

beschuldigen van alle andere mensen; ze geven iedereen

dezelfde route en je zegt: 'Lieve hemel, waar was ik dat ik

de schuld, ze geven het leven de schuld, de maatschappij,

dit allemaal niet heb gezien?' Alles wordt mooi als jij ver

of de buurman. Op die manier verander je nooit. Zo gaat

andert. Of je kijkt door een raam, dat nat is van de regen,

je nachtmerrie nooit over. Zo word je nooit wakker.

114

115

Zet het volgende programma in werking en doe het dui

zend keer: (a) leg de vinger op de negatieve gevoelens in
jou; (b) zie in dat ze in jou zitten, niet in de wereld, niet
in de externe werkelijkheid; (c) beschouw ze niet als een

wezenlij

onderdeel van 'ik'; die dingen komen en gaan;

Verandering uit hebzucht

(d) begnJp dat wanneer jij verandert, alles verandert.

at laat nog n grote vraag onbeantwoord: moet ik

iets doen om mezelf te veranderen? Ik heb een gro

te verrassing voor je, een heleboel goed nieuws! Je hoeft

niets te doen. Hoe meer je doet, des te erger het wordt.
Het enige dat je hoeft te doen, is begrijpen.
Denk eens aan iemand in je omgeving of op je werk
die je niet mag, die voeding geeft aan je negatieve gevoe
lens. Ik wil je helpen begrijpen wat er aan de hand is. Het
eerste wat je moet begrijpen is dat het negatieve gevoel
in jou zit. Jij bent verantwoordelijk voor het negatieve
gevoel, niet die ander. Iemand anders in jouw plaats zou
volmaakt kalm en op zijn gemak zijn in aanwezigheid
van die bewuste persoon; hij zou niet geraakt worden. Jij
wel. Nu moet je iets anders begrijpen, namelijk dat je een
eis stelt. Je hebt een verwachting van die persoon. Kun
je dat voelen? Zeg vervolgens tegen die persoon: 'Ik heb
niet het recht om eisen aan je te stellen.' Als je dat kunt
zeggen, laat je je verwachting vallen. 'Ik heb geen recht
om eisen aan je te stellen. 0, ik zal me wel beschermen
116
117

tegen de consequenties van je handelingen, stemmingen,

krijgen een goed gevoel als iemand anders een slecht ge

of wat dan ook, maar ga je gang en wees wat je wilt. Ik

voel krijgt. Jij wint ten koste van een ander. Is dat niet

heb geen recht om eisen aan je te stellen.'

vreselijk? En in dit gekkengesticht wordt het als vanzelf

Kijk maar eens wat er met je gebeurt als je dat doet.

sprekend beschouwd!

Als er weerstand opkomt om het te zeggen, nou, dan valt

Er is een Amerikaanse arts die iets heeft geschreven

er van alles over 'mij' te ontdekken. Laat de dictator maar

over het gevolg van rivaliteit op zijn leven. Hij studeerde

naar buiten komen, laat die tiran dan maar zien. Je dacht

aan een medische faculteit in Zwitserland en er zat een

dat je zo'n lammetje was, nietwaar? Maar ik ben een ti

vrij groot contingent Amerikaanse studenten op die uni

ran en jij bent een tiran. Een kleine variatie op 'Ik ben

versiteit. Hij zei dat er studenten bij waren die in shock

een ezel, jij bent een ezel.' Ik ben een dictator, jij bent

waren toen ze beseften dat er geen cijfers werden gege

een dictator. Ik wil jouw leven leiden; ik wil je precies

ven, geen prijzen werden toegekend, dat er geen lijst van

verrellen wat er van je wordt verwacht en hoe je je moet

uitblinkers was en geen beste en n na beste van de klas.

gedragen, en je kunt je maar beter gedragen zoals ik het

Je slaagde of je zakte. Hij zei: 'Er waren er onder ons die

wil, of ik straf je met negatieve gevoelens. Vergeet niet

dat niet konden behappen. We werden er bijna paranode

wat ik heb gezegd, iedereen is gek.

van. We dachten dat er een addertje onder het gras zat.'

Een vrouw vertelde me een keer dat haar zoon een

Dus ging een aantal naar een andere universiteit. Twee

prijs op de middelbare school had gewonnen. Hij muntte

die het overleefden, ontdekten op een gegeven moment

uit in sport en leren. Ze was blij voor hem, maar ze kwam

iets merkwaardigs, wat ze nog nooit op een Amerikaanse

in de verleiding om te zeggen: 'Niet naast je schoenen

universiteit hadden gezien: briljante studenten die ande

gaan lopen, wam die prijs is een valkuil in de tijd dat

ren hielpen om te slagen, die aantekeningen uitwisselden.

je het niet meer zo goed zult doen.' Ze verkeerde in een

Zijn zoon studeert medicijnen in de Verenigde Staten, en

dilemma: hoe kon ze hem beschermen tegen desillusie in

die vertelt hem dat studenten in het lab dikwijls knoei

de toekomst, zonder een domper op zijn vreugde van het

en met de microscopen zodat het de volgende student

moment te zetten?

dikwijls drie vier minuten kost om hem weer goed te

Hopelijk zal hij het leren als haar eigen wijsheid groeit.

krijgen. Rivaliteit. Ze moeten slagen, ze moeten de beste

Het komt er niet op aan wat ze tegen hem zegt. Het is iets

zijn. En hij vertelt een heerlijk verhaaltje dat volgens hem

wat ze uiteindelijk zal wrden. Dan zal ze het begrijpen.

op waarheid berust, maar het kan ook als een prachtige

Dan zal ze weten wat ze al dan niet moet zeggen. Die

parabel dienen. Er was eens een plaatsje in Amerika waar

prijs was het gevolg van rivaliteit, en die kan wreed zijn

de mensen 's avonds bijeenkwamen om muziek te ma

als hij stoelt op zelfhaat en haat jegens anderen. Mensen

ken. Er waren een saxofonist, een drummer en een vi-

118

119

olist bij, en het waren voornamelijk oudere mensen. Ze

kwamen bij elkaar voor de gezelligheid en zuiver voor
het plezier van het musiceren, hoewel het geen sterren
waren. Dus ze genoten ervan en hadden een geweldige
tijd, totdat ze op een keer besloten een nieuwe dirigent te
nemen die veel ambitie en energie had. De nieuwe diri
gent zei: 'Luister mensen, we moeten een concert geven.
We gaan ons voorbereiden op een optreden voor de be
volking.' Vervolgens loosde hij langzamerhand een paar
mensen, die niet al te goed speelden, nam beroepsmusici
in dienst, zorgde ervoor dat het orkest in vorm kwam en
ze haalden de krant. Was dat niet prachtig? Dus besloten
ze naar de grote stad te verhuizen en daar op te treden.
Maar een aantal van de ouderen had tranen in de ogen
en zei: 'Vroeger was het zo heerlijk, toen we nog beroerd
speelden en ervan genoten.' Dus wreedheid had zijn in
trede in hun leven gedaan, maar die werd niet als zodanig
herkend. Zie je hoe krankzinnig mensen zijn geworden?
Sommigen van jullie hebben me gevraagd wat ik be
doelde toen ik zei:

Ga je gang en wees jezelfmaar, daar is

niets op tegen, maar ik zal mezelfbeschermen. Ik zal mezelf
zijn. Met andere woorden: ik laat me niet manipuleren.
Ik leef mijn eigen leven, ik ga mijn eigen weg. Ik behoud

ik: 'Sorry, ik wil

'Ga je vanavond mee naar de film?' zeg
zijn gezelschap
met iemand anders; ik geniet meer van
. Nee zeggen
dan van het jouwe.' En daar is niets op tegen
er worden.
tegen mensen is prachtig. Dat hoort bij wakk
leven leidt zoals
Een deel van wakker worden is dat je je
jpen dat dit
jou dat goeddunkt. En je moet goed begri
iemand anders
nit egostisch is. Egostisch is eisen dat
egostisch. Het
zijn leven zo inricht als jij het wil. Dt is
jou dat goed
is niet egostisch om je leven te leiden zoals
anders te ver
dunkt. Het is egostisch om van iemand
keur inricht, of
langen dat hij zijn leven naar jouw voor
genoegen. Dat
naar jouw trots, of jouw belang, of jouw
ermen. Ik zal
is egosme pur sang. Dus zal ik mezelf besch

te brengen; ik
me niet verplicht voelen tijd met je door
n. Als ik je
voel me niet verplicht om ja tegen je te zegge
genieten zon
gezelschap aangenaam vind, zal ik ervan
zal je niet meer
der me eraan vast te klampen. Maar ik
je in me op zou
mijden vanwege negatieve gevoelens die
roepen. Die macht heb je niet meer.
Als je iets
Wakker worden moet een verrassing zijn.
je verrast. Toen
niet verwacht en het gebeurt toch, voel je
n van het
Websters vrouw hem betrapte op het zoene
st was. Nu
dienstmeisje, zei ze tegen hem dat ze erg verra

tegen je zeggen. Als ik geen zin in je gezelschap heb, zal

ebruik betreft
was Webster een purist wat het juiste taalg
reven - dus
- hij had tenslotte een woordenboek gesch
Jij bent verhij antwoordde: 'Nee, lieve, ik ben verrast.

dat niet zijn vanwege enige negatieve gevoelens die jij in

bijsterd!'

mezelf het recht voor om mijn gedachten te denken en

mijn neigingen en voorkeuren te volgen. En ik zal nee

me oproept. Dat doe je namelijk niet meer. Je hebt geen

macht over me. Ik geef misschien gewoon de voorkeur
aan het gezelschap van anderen. Dus als je mij vraagt:
120

maken. Ze
Er zijn mensen die van ontwaken een doel
'Ik weiger om
zijn vastbesloten er te komen. Ze zeggen:
geval is het
gelukkig te zijn voor ik wakker ben.' In dat
121

beter om te zijn zoals je bent, om je eenvoudig bewust

te zijn van hoe je bent. Eenvoudig bewustzijn is geluk,
vergeleken met altijd maar proberen te reageren. Mensen
reageren zo vlug omdat ze niet bewust zijn. Je zult leren
inzien dat er momenten zijn waarop je onvermijdelijk
zult reageren, zelfs als je je bewust bent. Maar naarmate
bewustzijn groeit, zul je minder reageren en meer doen.
Her doet er echt niet toe.
Er is een verhaal over een discipel die tegen zijn goeroe
zei dat hij naar een verre plek ging om te mediteren in de
hoop dat hij verlicht zou worden. Om de zes maanden
stuurde hij zijn goeroe een briefje over de vooruitgang
die hij boekte. In het eerste rapport stond: 'Nu begrijp
ik wat het betekent om het zelf te verliezen.' De goeroe
verscheurde het briefje en gooide het in de prullenmand.
Een halfjaar later kreeg hij weer een rapport, waarin
stond: 'Nu ben ik ontvankelijk geworden voor alle we
zens.' Hij verscheurde het. Toen kwam er een derde brief
waarin stond: 'Nu begrijp ik het geheim van het Ene en

papier opraapte en ernaar keek. Daarna liet hij het weer

op de grond dwarrelen. Vervolgens liep hij ergens anders
heen om hetzelfde te doen. Zijn medesoldaten zeiden:
'Die man stelt zich bloot aan de dood. Hij heeft hulp no
dig.' Dus namen ze hem in het ziekenhuis op en hij kreeg
de beste psychiater om hem te behandelen, maar het leek
allemaal niet te helpen. Hij zwierf over de afdeling om
stukjes papier op te rapen en er doelloos naar te kijken
om ze vervolgens weer op de grond te laten dwarrelen.
Uiteindelijk zeiden ze: 'We moeten die man uit het leger
ontslaan.' Ze lieten hem komen, gaven hem zijn ontslag
brief. Hij pakt hem achteloos aan, bekijkt hem, en roept:
'Is dit het? Dit is het!' Uiteindelijk had hij het.
Dus begin je ermee je bewust te zijn van je tegenwoor
dige toestand, hoe die ook mag zijn. Hou op de dictator
uit te hangen. Hou op jezelf in een bepaalde richting te
duwen. Dan zul je op een dag begrijpen dat je door een
voudig bewustzijn al datgene hebt bereikt waarheen je
jezelf probeerde te duwen.

het Talrijke.' Dat werd ook versnipperd. En zo ging het

jaren door, tot er uiteindelijk geen rapporten meer kwa
men. Na een poosje werd de goeroe nieuwsgierig en op
een dag ging er een reiziger naar die verre plek. De goeroe
vroeg: 'Wil jij eens gaan kijken wat er met die knaap is
gebeurd?' Uiteindelijk kreeg hij een briefje van zijn dis
cipel, waarin stond: 'Wat maakt het uit?' Toen de goeroe
dat las, zei hij: 'Hij is er! Hij is er! Hij heeft het eindelijk
begrepen! Hij heeft het gesnapt!'
En dan is er nog dit verhaal over een soldaat op het
slagveld, die zijn geweer gewoon liet vallen, een stukje
123
122

om dat te doen, rnt je zijn wat Jezus is geweest. Met

een uiterlijke nabootsing schiet je niets op. Als je denkt
dat mededogen iets met zachtheid te rnaken heeft, kan ik
mededogen op geen enkele manier voor je beschrijven,

Een veranderd persoon

hoegenaamd niet, omdat mededogen heel hard kan zijn.

Mededogen kan heel grof zijn, mededogen kan je een
schok geven, mededogen kan zijn mouwen opstropen
om een operatie op je uit te voeren. Mededogen is allerlei
dingen. Mededogen kan heel zacht zijn, maar dat is op
geen enkele manier te voorspellen. Pas als je liefde wordt

tel geen eisen in je jacht op bewustzijn. Het heeft meer

van het gehoorzamen aan de verkeersregels. Als je die

veronachtzaamt, krijg je een boete. Hier in de Verenigde

Staten moet je rechts houden; in Engeland houd je links,
in India ook. Doe je dat niet, dan moet je een boete beta
len. Er is geen ruimte voor gekwetste gevoelens, eisen of
verwachtingen; je houdt je gewoon aan de regels.
Jullie vragen hoe het zit met mededogen, hoe het zit
met schuldgevoel. Je weet het wanneer je wakker wordt.
Als je je momenteel schuldig voelt, hoe kan ik dat dan
in hemelsnaam aan je uitleggen? Hoe zou je weten wat
mededogen is? Weet je, soms willen mensen Jezus imi
teren, maar als een aap saxofoon speelt, maakt dat hem
nog geen musicus. Je kunt Jezus niet imiteren door zijn
uiterlijke gedrag na te bootsen. Je zult Jezus moeten zijn.
Dan weet je predes wat je in een gegeven situatie moet
doen, mt jouw temperament en mt jouw karakter en
mt het temperament en karakter van degene die je te
genover je hebt. Niemand hoeft je dat te vertellen. Maar
124

-met andere woorden, als je je illusies en gehechtheden

hebt laten vallen- zul je het 'weten'.
Naarmate je je minder identificeert met het 'mij', zul
je je meer met alles en iedereen op je gemak voelen. Weet
je waarom? Omdat je niet bang meer bent dat je gekwetst
wordt of dat ze je niet mogen. Je hebt er geen behoefte meer
aan om indruk op wie dan ook te maken. Kun je je de op
luchting voorstellen als je geen indtuk meer op iemand wilt
maken? Ach, wat een opluchting. Eindelijk geluk! Je voelt
niet langer de behoefte of de drang om je te verontschul
digen. Ik hoor je veel liever zeggen: 'Ik ben ontwaakt' dan:
'Het spijt me'. Ik zou je veel liever horen zeggen: 'Ik ben
wakker geworden sinds we elkaar voor het laatst hebben
ontmoet. Wat ik je heb aangedaan zal niet weer gebeuren,'
dan: 'Mijn excuses voor wat ik je heb aangedaan.' Waarom
wu iemand een verontschuldiging verlangen? Hier valt iets
te onderzoeken. Zelfs als iemand zogenaamd gemeen tegen
je is geweest, dan nog is er geen ruimte voor excuses.
Niemand is gemeen tegen je geweest. Iemand is ge
meen geweest tegen wat hij of zij dacht dat jij was, maar
125

niet tegen jou. Niemand wijst jou ooit af; men wijst al

vallen, laat angst vallen en je zult het weten. We willen

leen af wat ze denken dat jij bent. Maar dat mes snijdt

graag weten hoe de ontwaakte persoon is. Maar je weet

aan twee kanten. Ook niemand aanvaardt jou. Voordat

het pas als je er bent.

mensen wakker worden, accepteren of verwerpen ze

Bedoel ik bijvoorbeeld dat we geen eisen aan onze

van je hebben. Ze hebben een

kinderen mogen stellen? Wat ik heb gezegd, was: 'Je hebt

beeld van je gevormd en dat wijzen ze af of aanvaarden

niet het recht om eisen te stellen.' Vroeg of laat zal dat

ze. Zie eens hoe verpletterend het is om daar diep op in

kind jou moeten lozen, in overeenstemming met het uit

te gaan. Het is een beetje te bevrijdend. Maar wat is het

drukkelijke bevel van de Heer. En je zult geen enkel recht

makkelijk om van mensen te houden als je je niet identi

op hem kunnen doen gelden. In werkelijkheid is het jouw

ficeert met wat ze zich van jou of van zichzelf verbeelden.

kind helemaal niet en dat is het ook nooit geweest. Hij

Het wordt makkelijk om van

behoort het leven toe, niet aan jou. Niemand behoort jou

slechts een beeld dat

ze

ze

te houden, om van ie

dereen te houden.

toe. Waar jij het over hebt, is de opvoeding van je kind.

Ik sla 'mij' gade, maar 'mij' houdt me niet bezig. Om

Als je je middageten wilt, kun je maar beter tussen twaalf

dat het denkende 'mij' ook een heleboel slechte gedach

en een thuis zijn, anders kun je het wel vergeten. Basta.

ten heeft. Maar als ik 'mij' gadesla, ben ik me er constant

Zo zijn de dingen hier geregeld. Kom je niet op tijd, dan

van bewust dat het maar een weerspiegeling is. In werke

krijg je geen lunch. Je bent vrij, dat is waar, maar je moet

lijkheid denk je niet echt in termen van 'ik' en 'mij'. Je

de consequenties aanvaarden.

bent zoals iemand die een auto bestuurt. Hij wil nooit

Als ik zeg dat je geen verwachtingen van anderen moet

het bewustzijn over de auto verliezen. Je kunt wel dag

hebben, of geen eisen aan hen moet stellen, bedoel ik

dromen, maar niet het bewustzijn over je omgeving ver

verwachtingen en eisen voor mijn welzijn. De president

liezen. Je moet constant alert zijn. Het is zoiets als een

van de Verenigde Staten heeft natuurlijk eisen aan het

slapende moeder; de vliegtuigen die over het huis razen,

volk te stellen. De verkeersagent heeft vanzelfsprekend

hoort ze niet, maar het kleinste kikje van haar baby wel.

eisen te stellen aan de mensen. Maar dat zijn eisen aan

Ze is alert, in dat opzicht is ze wakker. Over de ontwaakte

het gedrag, verkeersregels, goede organisatie, het soepel

staat valt niets te zeggen; je kunt het alleen over de slaap

laten draaien van een samenleving. Ze zijn niet bedoeld

toestand hebben. Je kunt zinspelen naar de ontwaakte

om de president of de verkeersagent een goed gevoel te

staat. Je kunt niets over geluk zeggen. Geluk laat zich niet

bezorgen.

in een definitie vangen. Wat je wel kunt definiren is mi

sre. Laat je ongelukkigheid varen en je weet het. Liefde
laat zich niet definiren. Niet-liefde wel. Laat niet-liefde
126

127

die beroemde stilte van hem maar een paar maanden zou
duren, maar hij duurde jaren. Hij besefte dat hij voor aap
stond en dat heeft hij ook met zoveel woorden gezegd.
Het is alsof je nog nooit een mango hebt geproefd en je

Aankomen bij de stilte

vraagt: 'Hoe smaakt die?' Ik zou tegen je zeggen: 'Zuur.'

Maar door jou dat woord te geven, heb ik je op een
dwaalspoor gebracht. Probeer dat te begrijpen. De meeste
mensen zijn niet zo verstandig. Ze klampen zich vast aan
woorden- bijvoorbeeld aan de woorden van de Schrift
-en dan zitten ze er helemaal naast. 'Zuur,' zeg ik, en dan
vraag je: 'Zuur zoals azijn? Zuur zoals citroen?' Nee, niet

edereen vraagt me wat er gebeurt als ze uiteindelijk

zuur zoals een citroen, maar zuur zoals een mango. 'Maar

aankomen. Is dat gewoon nieuwsgierigheid? We vra

die heb ik nog nooit geproefd,' zeg je. Pech gehad! Maar

gen ons altijd af hoe iets in een of ander systeem past,

jij schrijft er vervolgens een proefschrift over. Dat zou je

of hoe iets anders logisch is in een bepaalde context, of

niet hebben gedaan als je hem geproefd had. Echt niet. Je

hoe her voelt als we er zijn. Ga maar eens beginnen en je

zou een proefschrift over andere dingen hebben geschre

komt er wel achter; het laar zich niet beschrijven. Alom

ven, maar niet over mango's. En zodra je uiteindelijk een

wordt er in het oosten gezegd: 'Zij die het weten, zeggen

mango proeft, zeg je: 'Mijn god, wat heb ik mezelf voor

het niet; zij die het zeggen, weten het niet.' Het kan niet

aap gezet. Ik had dat proefschrift helemaal niet moeeen

gezegd worden; alleen het tegenovergestelde laat zich be

schrijven.' Dat is nou precies wat Thomas van Aquino

schrijven. De goeroe kan je de waarheid niet geven. De

heeft gedaan.

waarheid kan niet in woorden of in een formule worden

Een beroemde Duitse filosoof en theoloog heeft een

gevat. Dat is niet de waarheid. Dat is niet de werkelijk

heel boek gewijd aan de stilte van Thomas van Aquino.

heid. De werkelijkheid kun je niet in een formule van

Hij deed er gewoon het zwijgen toe. Wilde niet meer

gen. De goeroe kan je alleen op je fouten wijzen. Als je

spreken. In het voorwoord van zijn Summa Theologica,

je fouten loslaat, zul je de waarheid kennen. En dan nog

de samenvatting van zijn hele theologische leer, zegt hij:

kun je het niet zeggen. Dat is een algemeen beginsel on

'Over God kunnen we niet zeggen wat Hij is, maar eerder

der de katholieke mystici. De grote Thomas van Aquino

wat Hij niet is. En dus kunnen we niet spreken over hoe

wilde regen het eind van zijn leven schrijven noch spre

Hij is, maar eerder hoe Hij niet is.' En in zijn beroemde

ken; hij had het begrepen. Ik zou gedacht hebben dat

commentaar op De Sancta Trinitate van Boethius zegt hij

128

129

dat er drie manieren zijn om God te kennen:

(1) door de

schepping,

(2) door Gods handelingen door de eeuwen

heen en (3) door de hoogste vorm van het kennen van
God: door God te kennen als tamquam ignotum (door
God te kennen als het onbekende). De hoogste vorm
van spreken over de Drie-eenheid is in het besef dat je
het niet weet. Welnu, hier is geen oosterse zenmeester
aan het woord. Dit is een zalig verklaarde heilige van de
rooms-katholieke kerk, eeuwenlang de prins der theolo
gen. God kennen als het onbekende. Ergens anders zegt
de heilige Thomas zelfs: als onkenbaar. De werkelijkheid,
God, goddelijkheid, waarheid, liefde, zijn onkenbaar; dat
wil zeggen dat het denkwezen er geen vat op kan krijgen.
Dat zou zoveel vragen van mensen te ruste leggen, omdat
we altijd in de illusie leven dat we het weten. Niet dus.
We kunnen het niet weten.
Wat is de Schrift dan? Een hint, een vingerwijzing, geen
beschrijving. Het fanatisme van een oprechte gelovige die
denkt dat hij het weet richt meer schade

aan

dan de ge

combineerde inspanningen van tweehonderd schavuiten.

Het is angstaanjagend om te zien waartoe waarachtige ge
lovigen bereid zijn, omdat ze denken dat ze het weten. Zou
het niet prachtig zijn om in een wereld te leven waar ieder
een zegt: 'Ik weet het niet?' Dan is er n grote hindernis
uit de weg geruimd. Zou dat niet heerlijk zijn?
Iemand die blind is geboren komt naar me toe en
vraagt: 'Wat is groen?' Hoe beschrijf je de kleur groen aan
iemand die blind geboren is? Je gebruikt een analogie.
Dus ik zeg: 'Groen is de kleur van zachte muziek.' Dan
zegt hij: 'Aha, zoals zachte muziek.' Ik zeg: 'Ja, kalmeren130

de, zachte muziek.' Dan komt er een andere blinde naar

me toe om te vragen wat groen is. Die vertel ik dat het
iets is als zacht satijn, heel zacht en rustgevend om aan te
raken. De volgende dag zie ik dat de twee blinden elkaar
met flessen te lijf gaan. De ene zegt: 'Het is zo zacht als
muziek' en de ander zegt: 'Het is

zo

zacht als satijn'. En

zovoort. Geen van beiden weet waar ze het over hebben,

want anders zouden ze hun mond wel houden. Zo erg
is het. Erger nog, want gesteld dat je ooit het zicht kon
geven aan die blinde, en hij zit in zijn tuin om zich heen
te kijken en je zegt tegen hem: 'Nou weet je wat de kleur
groen is.' Dan zegt hij: 'Dat is zo. Vanmorgen heb ik er
al wat van gehoord.'
Feit is dat je wordt omgeven door God en je kunt
Hem niet zien, omdat je 'weet' hoe God eruitziet. De
laatste hindernis voor het zien van God is je God-con
cept. Je ziet God over het hoofd omdat je denkt dat je
het weet. Dat is het verschrikkelijke van godsdienst. Dit
staat in de evangelin: dat de mensen het 'wisten' en dat
ze zich daarom van Jezus hebben ontdaan. De allerhoog
ste kennis van God is het besef dat God onkenbaar is.
Er wordt veel te veel over God gepraat; de wereld is er
ziek van. Er is te weinig bewustzijn, te weinig liefde, te
weinig geluk, maar laten we die woorden ook maar niet
gebruiken. Er worden te weinig illusies overboord gezet,
er worden te weinig vergissingen losgelaten, er wordt te
weinig gehechtheid en wreedheid opgegeven, er is te wei
nig bewustzijn. Daaraan gaat de wereld mank, er is geen
gebrek aan godsdienst. Godsdienst hoort over gebrek aan
bewustzijn te gaan, over wakker worden. Moet je zien
131

waartoe we zijn afgedaald. Kom maar naar mijn land en

kijk hoe ze elkaar vermoorden op grond van godsdienst.
Je vindt het overal. Wie het weet, zegt het niet, wie het zegt,

weet het niet. Alle openbaringen zijn, hoe goddelijk ook,

niet meer dan vingers die naar de maan wijzen. Zoals we

De strijd verliezen

in het oosten zeggen: 'Als de wijze naar de maan wijst,

ziet de idioot alleen de vinger.'
Jean Guiton, een heel vrome en orthodoxe Franse au
teur, voegt er angstaanjagend aan toe: 'Dikwijls gebruiken
we de vinger om er ogen mee uit te steken.' Is dat niet
vreselijk? Bewustzijn, bewustzijn, bewustzijn! In bewust
bewustzijn schuilt verlossing; in bewustzijn schuilt spiri

T aten we het nog eens hebben over die schitterende

Lzin in het evangelie over 'jezelf verliezen om jezelf

tualiteit; in bewustzijn schuilt groei; in bewustzijn schuilt

te vinden'. Je vindt die terug in de meeste godsdienstige

liefde; in bewustzijn schuilt ontwaken. Bewustzijn.

literatuur, en in alle religieus-spirituele en mystieke ge

zijn schuilt genezing; in bewustzijn schuilt waarheid; in

Ik moet wel over woorden en concepten spreken, om

schriften.

dat ik je moet uitleggen waarom we niet echt zien als

Hoe verlies je jezelf? Heb je ooit geprobrd iets te

we naar een boom kijken. Als we naar iemand kijken,

verliezen? Juist, hoe meer moeite je ervoor doet, des te

zien we niet echt een persoon, dat denken we maar. We

moeilijker het wordt. Pas als je het niet probeert, ver

zien een beeld dat zich op ons netvlies heeft gegrift. We

lies je dingen. Je verliest iets onbewust. Nou, hoe sterf je

krijgen een indruk en houden die indruk vast en blij

aan jezelf? We hebben het nu over sterven, niet over zelf

ven die persoon door die indruk bekijken. En dat doen

moord. Ons wordt niet gezegd het zelf te doden, maar

we met vrijwel alles. Als je dat begrijpt, zul je de pracht

om te sterven. Het zelf pijnigen, het zelf lijden bezorgen,

en schoonheid van bewustzijn van alles wat je omringt,

zou averechts werken. Het zou contraproductief zijn. Je

begrijpen. Omdat de werkelijkheid voor je neus staat.

bent nooit zo vol van jezelf als wanneer je lijdt. Je bent

'God', wat dat ook mag zijn, is daar. Het is allemaal dr.

nooit mr op jezelf gericht dan wanneer je depressief

Het arme visje in de zee vraagt: 'Neemt

bent. Je bent nooit

mij niet kwa

zo

bereid jezelf te vergeten als wan

lijk, ik zoek de zee. Kunt u me vertellen waar ik die kan

neer je gelukkig bent. Geluk bevrijdt je van jezelf. Lijden,

vinden?' Zielig h? Als we gewoon onze ogen opendoen

pijn en ellende binden je aan het zelf. Let maar eens op

en zien, zouden we het begrijpen.

hoe bewust je je van je kies bent als je kiespijn hebt. Als je

132

133

geen kiespijn hebt, ben je je niet eens van je gebit bewust,

logen van de heilige Catherina van Siena zou God tegen

of dat je een hoofd hebt als je geen hoofdpijn hebt, nu we

haar hebben gezegd: 'Ik ben Hij die is, jij bent zij die

het er toch over hebben.

niet is.' Heb je ooit je niet-isheid beleefd? In het oosten

Dus het is een vergissing, een grote misvatting dat

hebben we daar een beeld voor. Het is het beeld van de

je het zelf moet pijnigen om het te kunnen ontkennen

danser en de dans. God wordt gezien als de danser en de

door te kiezen voor zelfverloochening en ascese, zoals die

schepping als Gods dans. Het is niet zo dat God de grote

traditioneel zijn begrepen. Het zelf verloochenen, eraan

danser is en jij de kleine bent. 0, nee. Jij bent helemaal

versterven, het verliezen, komt neer op het begrijpen van

geen danser. Jij wrdt gedanst. Heb je dat ooit ervaren?

zijn ware aard. Doe je dat, dan zal het verdwijnen; in

Dus als iemand bij kennis komt en beseft dat hij Napole

rook opgaan. Stel dat er iemand op een dag mijn kamer

on niet is, houdt hij niet op te bestaan. Hij blijft bestaan,

binnenkomt. Ik zeg: 'Kom binnen. Mag ik weten wie u

maar beseft eensklaps dat hij iets anders is dan hij dacht.

bent?' En hij zegt: 'Ik ben Napoleon.' En ik zeg: 'Toch

Het zelf verliezen, is plotseling beseffen dat je iets an

niet d Napoleon.. .' En hij zegt: 'Juist. Bonaparte, keizer

ders bent dan je dacht. Jij dacht dat jij in het middelpunt

van Frankrijk.' Ik zeg: 'Kijk eens aanl' terwijl ik bij mezelf

was; nu ervaar je jezelf als een satelliet. Je dacht dat jij de

denk: uitkijken met die gast. 'Neemt u plaats, majesteit,'

danser was; nu ervaar je jezelf als de dans. Dit zijn maar

zeg ik. 'Wel,' zegt hij, 'ik heb me laten vertellen dat u een

analogien, beelden, dus neem ze niet al te letterlijk. Ze

heel goede spirituele leidsman bent. Ik heb namelijk een

geven je maar een vingerwijzing, een hint. Het zijn maar

spiritueel probleem. Ik maak me zorgen, ik heb moeite

richtingaanwijzers, vergeet dat niet. Dus daar kun je niet

op God te vertrouwen. Mijn legers zijn in Rusland, ziet

te veel gewicht aan geven. Neem ze niet al te letterlijk.

u en ik heb slapeloze nachten over de uitkomst.' Dus ik

zeg: 'Nou, majesteit, daar heb ik wel iets voor. Ik stel
voor dat u Matthes 6 leest: Beziet de lelin des velds... zij
arbeiden niet en spinnen niet.'
Inmiddels vraag ik me af wie er nu gekker is, die vent
of ik. Maar ik ga mee met die gek. Dat doet de wijze goe
roe in het begin met jou; hij gaat met je mee; hij neemt
je problemen serieus. Hij droogt je tranen. Jij spoort niet,
maar dat weet je niet. Weldra wordt het tijd dat hij je het
kleedje onder de voeten vandaan rukt en zegt: 'Hou nou
maar eens op, je bent Napoleon niet.' In die fameuze dia134

135

dingen wijden. Ik heb je ze achter elkaar toegeworpen,

maar als je de tijd neemt om te begrijpen waar ik heen
wil, om erbij stil te staan, zit je op een goudmijn. Ik weet
het, want toen ik voor het eerst op deze dingen stuitte,

Permanente waarde

ontdekte ik een enorme schat.

Aangename ervaringen maken het leven heerlijk.
Pijnlijke ervaringen zorgen voor groei. Aangename erva
ringen maken het leven wel heerlijk, maar op zich leiden
ze niet tot groei. Dat doen pijnlijke ervaringen. Lijden
verwijst naar een gebied in jou waar je nog niet volgroeid
bent, waar je moet groeien, transformeren en verande

m het over iets anders te hebben, is er nog de hele

kwestie van de persoonlijke waarde. Persoonlijke

waarde is niet hetzelfde als eigenwaarde. Waar komt ei

ren. Als je wist hoe je dat lijden moest gebruiken, o, wat

zou je dan groeien. Laten we ons voorlopig beperken tot
psychisch lijden, tot al die negatieve emoties waarmee we

genwaarde vandaan? Krijg je het door succes in je werk?

zitten. Verdoe je tijd er niet mee. Ik heb je al verteld wat

Van een heleboel geld? Van een heleboel mannen aan

je met die emoties kunt doen. Met de teleurstelling die

trekken als je een vrouw bent, of een heleboel vrouwen

je ervaart als de dingen niet gaan zoals jij dat wilt; kijk

als je een man bent? Hoe broos is dat alles, hoe vergan
kelijk. Als we het over eigenwaarde hebben, bedoelen we
dan in wezen niet hoe we worden weerkaatst in de spiegel

daarnaar! Kijk wat dat over jou zegt. Ik zeg dat zonder
veroordeling (anders raak je in zelfhaat verstrikt). Sla het
gade zoals je dat bij iemand anders zou doen. Kijk naar

van andermans denkwezen? Maar is het wel nodig dat

die teleurstelling, naar de neerslachtigheid die je ervaart

we daar afhankelijk van zijn? Je begrijpt je persoonlijke

als men kritiek op je heeft. Wat zegt die over jou?

waarde als je jezelf niet langer identificeert met, of defini

eert als die voorbijgaande dingen. Ik ben niet mooi om
dat iedereen zegt dat ik mooi ben. In wezen ben ik mooi

Heb je gehoord van die man die zei: 'Wie zegt dat
je zorgen maken niet helpt? Het helpt wel degelijk. Tel
kens als ik me ergens zorgen over maak, gebeurt het niet!'

noch lelijk. Dat zijn dingen die komen en gaan. Morgen

Nou, het heeft hm in elk geval wel geholpen. Of die

kan ik plotseling getransformeerd zijn in een heel lelijk

andere man die zegt: 'Een neuroot is iemand die zich

schepsel, maar 'ik' is er nog steeds. Stel dat ik vervolgens

plastische chirurgie onderga en weer mooi word. Wordt
dan het 'ik' echt mooi? Je moet een hele tijd aan dat soort
136

zorgen maakt over iets wat zich in het verleden niet heeft
afgespeeld. Hij is anders dan wij gewone mensen, die ons
zorgen maken over iets wat in de toekomst niet zal ge137

beuren.' Daar draait het om. Die zorgelijkheid, die angst,

wat zegt die over jou?
Negatief gevoel, ieder negatief gevoel, is nuttig voor
bewustzijn, voor inzicht. Het geeft je de kans het te voe
len, het van buitenaf te bekijken. In het begin zal de neer

Voorkeur in plaats van verlangen

slachtigheid er nog steeds zijn, maar je hebt de verbinding

ermee verbroken. Langzaam maar zeker zul je de neer
slachtigheid begrijpen. Naarmate je inzicht verdiept, zal
ze zich steeds minder voordoen en uiteindelijk helemaal
verdwijnen. Misschien. Maar tegen die tijd zal het je wei
nig uitmaken. Voor verlichting was ik vaak neerslachtig.

e moet je verlangens niet onderdrukken, anders word

Dat is de toestand waarin de verlangens verdwijnen. Maar

vergeet niet wat ik heb gezegd over verlangens en hunke

woord is energie, en hoe meer energie we hebben, des te

ringen. Ik bedoelde: 'Ik weiger gelukkig te zijn voordat

beter. Maar onderdruk je verlangens niet, begrijp ze. Pro

ik krijg wat ik verlang.' Ik heb het over gevallen waarin

beer je verlangens eerder te begrijpen dan te vervullen.

geluk afhangt van de vervulling van verlangens.

En verzaak de objecten van je verlangens niet zomaar,

Na verlichting bleef ik neerslachtig. Maar geleidelijk, of

snel, of plotseling bereik je de toestand van wakker-zijn.

je levenloos. Je zou je energie verliezen en dat zou vre

selijk zijn. Verlangen in de gezonde betekenis van het

begrijp ze. Zie ze in hun ware licht. Zie ze voor wat ze

werkelijk waard zijn. Als je je verlangens onderdrukt, en
als je het object van je verlangens probeert af te zweren,
blijf je er waarschijnlijk aan gebonden. Maar als je ernaar
kijkt en ziet wat ze eigenlijk zijn, als je begrijpt hoe je de
weg bereidt voor ellende, teleurstelling en depressie, zul
len je verlangens veranderen in voorkeuren.
Als je door het leven gaat met voorkeuren, maar je
geluk er nooit van afhankelijk maakt, ben je wakker. Dan
ben je in elk geval op weg naar een ontwaakte staat. Ont
waakt, gelukkig- noem het wat je wilt- is de waanloze
toestand, waarin je de dingen ziet zoals zij zijn, niet zoals

138

139

jij bene, althans voor zover dat voor een mens mogelijk is.
Illusies laten vallen, de dingen zien zoals ze zijn, is de wer
kelijkheid zien. Telkens als je ongelukkig bene, heb je iets
aan de werkelijkheid toegevoegd. Die toevoeging maakt
je ongelukkig. Ik herhaal: je hebt iets toegevoegd... een
negatieve reactie in jou. De realiteit levert de prikkel, jij
levert de reactie. Door je reactie heb je er iets aan toege
voegd. En als je goed kijkt wat je eraan hebt toegevoegd,
is er altijd sprake van illusie, een eis, een verwachting, een
hunkering. Altijd. Het wemelt van de voorbeelden van
illusies. Maar als je vooruitgang boekt op dit pad, zul je
die zelf oncdekken.
Bijvoorbeeld de illusie, de denkfout dat jij zult ver
anderen als je iets aan de externe wereld verandert. Jij
verandert niet zomaar als je iets in je omgeving verandert.
Als je een nieuwe baan, een nieuwe partner, een nieuw
huis, een andere goeroe of een andere spiritualiteit vindt,
verandert dat niets aan ju. Het is alsof je je verbeeldt dat
je je handschrift kunt veranderen door een andere pen
te kopen. Of dat je je denkvermogen kunt benvloeden
door een andere hoed op te zetten. Dat verandert jou
echt niet, maar de meeste mensen steken al hun energie
in de poging om hun uiterlijke omstandigheden aan hun
smaak aan te passen. Dat lukt soms - voor vijf minuten
- en dan krijgen ze een beetje respijt, maar zelfs gedu

heeft gezegd: 'Wie graag permanent gelukkig is, moet

dikwijls veranderen.' Stroom. Maar we blijven maar ach
terom kijken, nietwaar? We klampen ons vast aan dingen
van vroeger en nu. 'Wie de hand aan de ploeg slaat, kan
niet achterom kijken.' Wil je genieten van een melodie?
Van een symfonie? Klamp je niet vast aan een paar ak
koorden. Hou niet vast aan een paar noten. Laat ze weer
klinken, laat ze stromen. Het genieten van een symfonie
schuilt in je bereidheid om de noten te laten passeren.
Maar als jij bijzonder wordt geraakt door een specifiek
akkoord, en je roept naar het orkest: 'Blijf dat herhalen',
zou dat het einde van de symfonie zijn. Ken je de verha
len van Nasroedin, de oude moela? Hij is een legenda
rische figuur die door Grieken, Turken en Perzen wordt
opgeist. Hij gaf zijn mystieke onderricht in de vorm van
verhalen, in het algemeen grappige verhalen. En het mik
punt van het verhaal was altijd Nasroedin zelf.
Op een dag speelde Nasroedin gitaar, maar hij speelde
steeds maar dezelfde noot. Na een poosje had zich een
menigte om hem heen verzameld (het was op de markt)
en een van de mannen die op de grond zat, zei: 'Daar
speel je een heel mooie noot, moela, maar waarom wis
sel je die niet een beetje af, zoals andere musici?' Zegt de
moela: 'Die idioten. Zij zoeken naar de juiste noot. Ik
heb hem gevnden.'

rende dat respijt zijn ze gespannen, omdat het leven altijd

stroomt, het leven verandert constant.
Dus als je wilt leven, mag je geen permanent onderko
men hebben. Je kunt geen plek hebben om je hoofd neer
te leggen. Je moet mee stromen. En de grote Confucius
140

141

prachtig verwoord: 'Jezus Chrisrus in eigen persoon kon

voor zijn talrijke toehoorders niets doen.' Of, om dat
prachtige Arabische spreekwoord aan te halen: 'De aard
van de regen is dezelfde, en toch levert hij doornstruiken
op in het moeras en bloemen in de tuin.' Jij zult het moe

Je vastklampen aan illusie

ten doen. Niemand anders kan je helpen. Jij moet je eten

verteren, jij zult het inzicht moeten hebben.' Niemand
anders kan het voor jou begrijpen. Jij zult moeten zoe
ken. Niemand kan voor jou zoeken. En als je de waarheid
zoekt, moet jij dat doen. Je kunt op niemand steunen.

ls je je ergens aan vastklampt, is je leven voorbij. Als

je iets vasthoudt, houdt het leven op. Het evange

lie staat er vol van. En je bereikt je doel door inzicht.

Inzicht. Doorzie ook een andere illusie, dat geluk niet

hetzelfde is als opwinding, het is niet herzelfde als kicks.
Dat is een andere illusie, dat kicks het gevolg zijn van een
vervuld verlangen. Verlangen kweekt onrust en vroeg of
laat komt de kater. Als je voldoende hebt geleden, ben je
klaar om dat te zien. Je voedt jezelf met kicks. Dat is zo
iets als een renpaard voeden met lekkernijen. Je voedt het
met taartjes en wijn. Zo voedt je een renpaard niet. Het is
zoiets als mensen voeden met drugs. Je vult je maag niet
met drugs. Je moet degelijk, stevig, voedzaam eten en
drinken hebben. Dat zul je allemaal zelf moeten inzien.
Een andere illusie is dat iemand anders dat voor jou
kan doen, dat de een of andere verlosser, goeroe of leraar
het voor je kan opknappen. Zelfs de grootste goeroe ter
wereld kan nog niet n stap voor jou zetten. Die zul je
zelf moeten zetten. De heilige Augustinus heeft het
142

zo

Er is nog een illusie en die is dat het belangrijk is dat je

aanzien hebt, dat er van je wordt gehouden, dat je wordt
gewaardeerd, dat je belangrijk bent. Veel mensen bewe
ren dat we een natuurlijk drang hebben om bemind en
gewaardeerd te worden, om ergens bij te horen. Dat is
een vergissing. Laat die illusie varen en je zult geluk vin
den. We hebben een natuurlijke drang om vrij te zijn,
een natuurlijke drang om lief te hebben, maar niet om
bemind te wrden. Ik kom in mijn psychotherapiesessies
soms een heel algemeen probleem tegen: niemand houdt
van me, hoe kan ik dan gelukkig zijn? Ik leg hem of haar
uit: 'Bedoel je dat je nooit ogenblikken hebt waarop je
even bent vergeten dat je niet wordt bemind, dat je het
loslaat en gelukkig bent?' Natuurlijk hebben ze die.
Een vrouw gaat bijvoorbeeld helemaal op in een film.
Het is een komedie en ze schatert het uit, en op dat geze
gende moment is ze vergeten zichzelf eraan te herinneren
dat niemand van haar houdt, niemand van haar houdt,
niemand van haar houdt. Ze is gelukkig! Dan komt ze
uit de bioscoop en de vriendin met wie

ze

naar de film
143

is geweest, gaat mee met een vriendje en laat de vrouw

etiket verscheuren. Versnipper het en je bent vrij! Identi

helemaal alleen achter. Dan slaat ze aan het denken: 'Al

ficeer je niet met die etiketten. Die zijn van iemand an

mijn vriendinnen hebben een vriend maar ik niet. Ik ben

ders. Zo ervaart di persoon jou op dit moment. Ben je

zo ongelukkig. Nimand houdt van me!'

echt een genie? Of ben je gek? Ben je een mysticus? Of

In India hebben een heleboel arme mensen tegen

spoor je niet? Wat maakt het eigenlijk uit? Vooropgesteld

woordig een transistorradio, en dat is een hele luxe. 'Ie

dat je je bewust blijft, dat je het leven van moment tot

dereen heeft een transistorradio,' hoor je wel eens, 'maar

moment leeft. Het wordt schitterend verwoord in het

ik niet. Ik ben zo ongelukkig.' Voordat de transistorradio

evangelie: Ziet naar de vogelen des hemels; zij zaaien niet

gemeengoed werd, was iedereen gelukkig zonder. Zo is

en maaien niet en brengen niets bijeen in schuren... Beziet

het ook met jou. Voordat je werd wijsgemaakt dat je pas

de lelin des velds... zij arbeiden niet en spinnen niet. Daar

gelukkig kon zijn als er iemand van je hield, was je vol

is de ware mysticus aan het woord, de ontwaakte.

maakt gelukkig. Je kunt gelukkig zijn, al wordt er niet

Waarom maak je je dan nog zorgen? Kun je ondanks

van je gehouden, al word je niet begeerd, al ben je voor

al je zorgen n enkel moment aan je leven toevoegen?

geen mens aantrekkelijk. Je wordt gelukkig als je in con

Waarom zou je je zorgen maken over morgen? Dompel

tact bent met de werkelijkheid. Daar vind je God. Daar

je onder in vandaag. Iemand heeft eens gezegd: 'Het le

vind je geluk. Maar de meeste mensen zijn niet zover om

ven is iets wat ons overkomt terwijl we druk bezig zijn

dat te horen.

met plannen maken.' Dat is zielig. Leef in het nu. Dat is

De volgende illusie is dat externe gebeurtenissen de

een van de dingen die je zult merken als je ontwaakt. Je

macht hebben om jou te kwetsen, dat andere mensen de

merkt dat je in het hier en nu leeft, dat je ieder moment

macht hebben om jou te kwetsen. Dat hebben ze nier. Jij

proeft terwijl je het leeft. Een ander vrij betrouwbaar te

verleent hun die macht.

ken is als je de symfonie noot voor noot hoort zonder de

Nog een illusie: dat jij al die etiketten bent die andere

behoefte haar te onderbreken.

mensen of jijzelf op jou hebben geplakt. Dat ben je niet,

echt niet! Dus daar hoef je je ook niet aan vast te klam
pen. Zodra iemand me vertelt dat ik een genie ben en ik
dat serieus neem, ben ik in last. Begrijp je dat? Omdat
ik meteen gespannen ben. Ik moet ernaar gaan leven, ik
moet het handhaven. 'Ik moet na elke lezing aan jullie
vragen: 'Vonden jullie de lezing wel goed? V inden jullie
me nog steeds een genie?' Snap je wel? Dus je moet dat
144

145

het geen zin om vanuit vooroordeel te reageren. Je moet

inzicht hebben, je moet hen niet veroordelen.' Zo breng
je ook veranderingen in jezelf teweeg. Niet door jezelf te
veroordelen, niet door jezelf uit te schelden, maar door te

Herinneringen knuffelen

begrijpen wat er aan de hand is. Niet door jezelf een vieze
oude zondaar te noemen. Nee, nee, nee, nee!
Om bewust te worden, moet je kijken, en je kunt niet
kijken als je bevooroordeeld bent. Bijna alles en iedereen
die we bekijken, bekijken we bevooroordeeld. Je zou er
bijna de moed van verliezen.
Zoals wanneer je een verloren gewaande vriend weer

at brengt me op een ander thema, een ander onder

ziet. 'Ha, die Tom,' zei ik. 'Fijn om je weer te zien.' Ik

werp. Maar het nu volgende onderwerp heeft veel

geef hem een stevige knuffel. W ie knuffel ik? Tom of

te maken met wat ik heb gezegd en met mijn voorstel om

mijn herinnering aan hem? Een levend mens of een lijk?

je bewust te worden van alles wat je aan de werkelijkheid

Ik neem aan dat hij nog altijd de aardige man is voor wie

toevoegt. We doen dit stap voor stap.

ik hem hield. Ik neem aan dat hij nog steeds past bij het

Een poosje geleden vertelde een jezuet me hoe hij ja

idee dat ik van hem heb en bij mijn herinneringen en as

ren geleden een voordracht in New York hield, waar in

sociaties. Dus druk ik hem tegen me aan. Vijf minuten

die tijd de Puertoricanen erg impopulair waren vanwege

later kom ik erachter dat hij is veranderd en verlies ik

een of ander incident. Iedereen had iets tegen hen. Dus

mijn belangstelling. Ik heb de verkeerde geknuffeld.

zei hij in zijn praatje: 'Ik wil u een aantal dingen voor

Als je wilt zien hoe waar dat is, moet je maar eens luis

lezen dat de mensen in New York over bepaalde immi

teren: een non uit India gaat in retraite. Iedereen in haar

granten hebben gezegd.' Maar wat hij hun voorlas was in

congregatie zegt: '0, dat weten we nu wel, dat hoort bij

werkelijkheid wat mensen hadden gezegd over de Ieren

haar charisma, ze doet altijd werkweken en retraites; niets

en de Duitsers en over iedere golf van immigranten die

zal haar ooit veranderen.' Toevallig verandert de bewuste

jaren eerder naar New York was gekomen! Hij stelde het

non wel in die specifieke werkweek, of therapiegroep, of

heel juist toen hij zei: 'Die mensen brengen geen misda

wat het ook is. Ze verandert; iedereen ziet het verschil.

digheid met zich mee; ze worden delinquenten als ze hier

Iedereen zegt: 'Lieve hemel, je hebt wel een paar inzich

worden geconfronteerd met bepaalde situaties. We moe

ten gehad, h?' Het is waar, en

ten hen begrijpen. Als je de situatie wilt verbeteren, heeft

zien in haar gedrag, en in haar gezicht. Dat gebeurt al-

146

ze

kunnen het verschil

147

tijd als zich een innerlijke verandering heeft voltrokken.

dat ze begrijpen wat ze zeggen, omdat we altijd een hekel

Die tekent zich altijd af op je gezicht, in je ogen, op je

hebben aan wat we vrezen. Waar we bang voor zijn wil

lichaam. Goed, de zuster keert terug naar haar congre

len we altijd vernietigen, lozen en vermijden. Als je bang

gatie, en omdat die een bevooroordeeld, vastgeroest idee

bent voor iemand, mag je die persoon niet. Je afkeer is

over haar heeft, blijven ze kijken door de ogen van dat

evenredig aan je angst. En je zit die persoon ook niet,

vooroordeel. Zij zijn de enigen die haar verandering niet

omdat de emotie ertussenin staat. Welnu, dat geldt ook

waarnemen. Ze zeggen: 'Ach nou ja, ze lijkt wat levendi

als je je tot iemand aangetrokken voelt. Als er echte liefde

ger, maar wacht maar af, seraks is ze weer depressief' En

bij komt kijken, heb je geen voorkeur of afkeer meer in

een paar weken later is ze weer depressief; ze reageert op

de gewone zin van het woord. Je ziet mensen helder en

de reactie. En allemaal zeggen ze: 'Zie je wel, hebben we

reageert dienovereenkomstig. Maar op dit menselijke ni

het niet gezegd? Ze is helemaal niet veranderd. Maar het

veau blijven voorkeur en afkeer en aantrekkingskracht

tragische is dat ze wel was veranderd, alleen zagen zij het

een sta-in-de-weg. Dus moet je je bewust zijn van je

niet. Perceptie heeft verwoestende gevolgen voor liefde

vooroordelen, je voorkeur en afkeer en datgene waartoe

en menselijke relaties.

je je aangetrokken voelt. Die zijn er allemaal en komen

Hoe relaties er ook uitzien, ze moeten minstens twee

voort uit je conditionering. Hoe komt her dat jij van din

dingen herbergen: in de eerste plaats helderheid van

gen houdt waarvan ik niet houd? Omdat jouw cultuur

waarneming. Althans, voor zover we daartoe in staat zijn;

anders is dan de mijne. Je bent anders grootgebracht dan

sommige mensen zetten vraagtekens bij de mate waar

ik. Als ik je sommige dingen te eten geef waarop ik dol

in wij helderheid van perceptie kunnen bereiken, maar

ben, zou jij over je nek gaan.

volgens mij zal niemand protesteren als ik zeg dat het

In bepaalde delen van India zijn mensen gek op hon

wenselijk is dat we ons die kant op begeven. Je zult waar

denvlees. Maar anderen zouden misselijk worden als ze

schijnlijk nauwkeuriger reageren als je helder waarneemt.

hoorden dat ze hondenbiefstuk voorgezet zouden krij

Als je waarneming verrekend is, reageer je waarschijnlijk

gen. Waarom? Andere conditionering, andere program

niet nauwkeurig. Hoe kun je van iemand houden die je

mering. Hindoes zouden misselijk worden als ze wisten

niet eens ziet? Kun je iemand aan wie je gehecht bene

dat ze rundvlees hadden gegeten, maar Amerikanen zijn

echt zien? Kun je echt iemand zien voor wie je bang bent

er gek op. Jij vraagt misschien: 'Maar waarom eten ze

en die je daarom niet mag? We hebben altijd een hekel

geen rundvlees?' Om dezelfde reden waarom jij je hond

aan datgene waar we bang voor zijn.

niet opeet. Precies dezelfde. De koe is voor de Indiase

'De vreze voor de Heer is het begin van de wijsheid,'

boer wat jouw hond voor jou is. Hij wil geen rundvlees

hoor ik wel eens zeggen. Maar wacht eens even. Ik hoop

eten. Er bestaat een ingebouwd cultureel vooroordeel te-

148

149

gen, dat een dier beschermt dat hard nodig is op de boer

moeten met nog iets veel fundamenteler in de clinch:

derij, enzovoort.

met onze opvattingen, conclusies en concepten. Geloof

Waarom word ik dan eigenlijk verliefd op iemand?

het of niet, ieder concept dat bedoeld was om ons in con

Waarom word ik verliefd op een bepaald soort persoon

tact met de werkelijkheid te brengen, zal uiteindelijk een

en niet op een ander soort? Omdat ik geconditioneerd

hindernis worden om in contact met de werkelijkheid te

ben. Onderbewust heb ik een beeld van het type waartoe

komen, omdat we vroeg of laat vergeten dat woorden niet

ik me aangetrokken voel. Dus als ik

iemand tegen

datgene zijn waar ze naar verwijzen. Het concept is niet

kom, word ik halsoverkop verliefd. Maar heb ik haar ge

hetzelfde als de werkelijkheid. Er is een verschil. Daarom

zien? Nee! Ik zie haar pas als we getrouwd zijn, dan word

heb ik al eerder gezegd dat de laatste hindernis voordat je

ik pas wakker. En dan kan de liefde beginnen. Maar ver

God vindt het woord 'God' zelf is, en het concept God.

liefd worden, heeft niets met liefde te maken. Het is geen

Die steken een spaak in het wiel als je niet uitkijkt. Ze

liefde, het is verlangen, brandend verlangen. Je wilt met

waren bedoeld als ruggensteuntje; dat kunnen ze ook

hart en ziel van dat aanbiddelijke schepsel horen dat je

zijn, maar ze kunnen ook een hinderpaal worden.

zo

aantrekkelijk voor haar bent. Dat geeft jou een geweldig

gevoel. Ondertussen vraagt de rest zich af: 'Wat ziet hij
in godsnaam in haar?' Maar het is zijn conditionering, hij
ziet juist niets. Ze zeggen dat liefde blind is. Neem maar
van mij aan dat niets zo scherp kan zien als echte liefde;
niets. Het is het helderste ter wereld. Verslaving is blind,
gehechtheden zijn blind. Je vastklampen, hunkeren en
verlangen zijn blind. Maar echte liefde niet. Noem die
dingen geen liefde. Maar natuurlijk is dat woord in de
meeste moderne talen ontheiligd.
Mensen hebben het over 'de liefde bedrijven' en 'ver
liefd worden'. Waar hebben ze het dan over, als ze verliefd
worden? Het eerste wat we nodig hebben is een heldere
waarneming. En van de redenen waarom we mensen
niet duidelijk waarnemen ligt voor de hand. Onze emo
ties komen ertussen, onze conditionering, onze voorkeur
en afkeer. Daar moeten we mee in de clinch. Maar we
150

151

oermens, noch naar de beschaafde mens, noch naar de

volwassen mens, noch naar een kind, noch naar man of
vrouw, noch naar een specifieke leeftijd, noch deze of
gene cultuur, maar naar het concept. De mens blijkt iets

Concreet worden

concreets; je vindt nooit een universeel mens zoals jouw

concept. Dus je concept verwijst, maar is nooit helemaal
accuraat. Er ontbreekt uniekheid, concreetheid aan. Het
concept is universeel.
Als ik jou een concept geef, geef ik je its, maar toch,
wat heb ik je weinig gegeven. Het concept is heel waarde
vol, heel nuttig voor de wetenschap. Als ik bijvoorbeeld

elkens als ik een concept hanteer, is het iets wat ik

zeg dat iedereen hier een dier is, zou dat volmaakt nauw

op een aantal individuen van toepassing kan laten

keurig zijn vanuit het gezichtspunt van de wetenschap.

zijn. We hebben het niet over een concrete, specifieke

Maar we zijn ook iets meer dan dieren. Als ik zeg dat Mary

naam zoals Mary ofJohn, die geen conceptuele betekenis

Jane een dier is, klopt dat. Maar omdat ik iets essentieels

heeft. Een concept slaat op een willekeurig aantal indivi

over haar heb weggelaten, is het niet waar. Het doet haar

duen, talloze individuen. Concepten zijn universeel. Om

onrecht. Als ik een bepaalde persoon een vrouw noem,

een voorbeeld te noemen, het woord 'blad' kan van toe

is dat waar. Maar er zijn in die persoon ook een heleboel

passing zijn op ieder afzonderlijk blaadje van een boom;

dingen die niet in het concept 'vrouw' passen. Het gaat al

hetzelfde woord slaat op al die afZonderlijke blaadjes. Bo

tijd om een specifieke, concrete, unieke vrouw, die alleen

vendien slaat het woord op alle bladeren van alle bomen,

maar ervaren en niet geconceptualiseerd kan worden. De

grote, tere, droge, gele, groene en bananenbladeren. Dus

concrete persoon moet ik zelf gaan zien, moet ik zelf gaan

als ik tegen je zeg dat ik vanmorgen een blad heb gezien,

ervaren, moet ik zelf leren kennen. Het individu kun je

heb je echt geen idee wat ik heb gezien.

alleen intutief leren kennen, maar niet conceptualiseren.

Laten we eens kijken of je dat begrijpt. Je hebt in ieder

Een persoon ontstijgt het denkwezen. Een heleboel

geval een idee van wat ik nit heb gezien. Ik heb geen

van jullie zijn er waarschijnlijk trots op dat je je Ameri

dier gezien. Ik heb geen hond gezien. Ik heb geen mens

kaan kunt noemen, zoals veel Indirs waarschijnlijk trots

gezien. Ik heb geen schoen gezien. Dus je hebt een vaag

zijn om 'Indirs' te worden genoemd. Maar wat is 'Ame

idee van wat ik heb gezien, maar het is niet gespecifi

rikaan' en wat is 'Indir'? Het is een conventie, het maakt

ceerd, het is niet concreet. 'Mens' verwijst niet naar de

geen deel uit van je ware natuur. Het is maar een etiket.

152

153

Je kent die persoon niet echt. Het concept Iaat altijd iets

ik wil dat de mensen in mijn land een idee krijgen van

uitermate belangrijks weg, of zier het over het hoofd, iets

een Amerikaanse storm of orkaan. Dus vang ik hem in

kostbaars wat je alleen in de werkelijkheid kunt aantref

een sigarenkistje, keer terug naar mijn land en zeg: 'Moet

fen, en dat is concrete uniekheid. De grote Krishnamurti

heeft het prachtig gesteld toen hij zei: 'Vanaf her moment

je kijken.' Natuurlijk is h t geen storm meer, h? Zo

dra hij gevngen is. Of ik wil je een idee geven van een

waarop je een kind de naam van een vogel leert, zal hij

stromende rivier en ik breng je een emmervoL Zodra ik

die vogel nooit meer zien.' Heel waar! Zodra een kind

hem in de emmer doe, is hij opgehouden met stromen.

zo'n pluizig, levend, bewegend object ziet en jij tegen

Zodra je dingen in een concept vangt, houden ze op met

hem zegt: 'Mus', dan zal het kind morgen, als het weer

stromen; ze worden statisch en dood. Een bevroren golf

zo'n pluizig, bewegend object ziet, zeggen: '0, mussen.

is geen golf. Een golf is in wezen beweging, handeling.

Die ken ik al. Mussen zijn saai.'

Als je hem bevriest, is hij geen golf meer. Concepten zijn

Als je de dingen niet via je concepten bekijkt, ver

altijd bevroren. De werkelijkheid stroomt.

veel je je nooit. Dan zijn alle dingen uniek. Iedere mus is

Als we de mystici moeren geloven - en het kost wei

weer anders dan de andere, ondanks de overeenkomsten.

nig moeite dit te begrijpen of zelfs te geloven, maar nie

Overeenkomsten zijn heel nuttig om te kunnen abstra

mand ziet het in n oogopslag- is de werkelijkheid hl,

heren, om een concept te kunnen maken. Ze zijn zeer

maar wordt zij versnipperd door woorden en concepten.

nuttig vanuit het perspectief van communicatie, scholing

Daarom is het zo moeilijk om de ene taal in de andere te

en wetenschap. Maar ze zijn ook heel misleidend en een

vertalen, omdat iedere taal de werkelijkheid anders ver

enorme hinderpaal bij het zien van dat ene, concrete in

snippert. Het Engels woord 'home' is niet in het Frans

dividu. Als je niet meer ervaart dan je concept, ervaar je

of Spaans te vertalen. Casa dekt het begrip home niet.

de werkelijkheid nier, omdat de werkelijkheid concreet

Home heeft in het Engels specifieke associaties.* Iedere

is. Het concept is een opstapje nr de werkelijkheid,

taal heeft onvertaalbare woorden en uitdrukkingen, om

maar als je daar komt, moet je die zelf intutief ervaren.

dat we de werkelijkheid in stukjes snijden en we er iets

Een andere hoedanigheid van een concept is dat het

aan toevoegen, of er iets van aftrekken, en omdat het ge

statisch is terwijl de werkelijkheid altijd in beweging is.

bruik blijft veranderen. De werkelijkheid is n geheel

We hebben het altijd over de Niagara-waterval, maar dat

en wij snijden haar in stukjes om concepten te maken en

waterfenomeen verandert eeuwig. Er bestaat een woord

woorden voor de verschillende onderdelen te gebruiken.

'rivier' voor iets war altijd stroomt. Je hebt n woord

Als je bijvoorbeeld nog nooit van je leven een dier hebt

voor je 'lichaam' maar de cellen in je lichaam vernieuwen

gezien en je op een dag een staart vindt - alleen maar een

zich constant. Gesteld dat het buiten heel hard waait en

154

Associaties die we in het Nederlands weer wel kennen in 'thuis', vert.

155

staart - en iemand tegen je zegt: 'Dat is een staart', zou

derogen. Ik heb er geen woord voor. Ik zie iets unieks,

je dan enig idee hebben wat het was, als je geen idee had

heels en stromends, wat niet versnipperd is. En ik word

wat een dier was?

van ontzag vervuld.

Ideen versnipperen in feite het zicht op, of de intu

En als ik geen woorden heb voor de werkelijkheid

tieve ervaring van, de werkelijkheid als geheel. Dat pro

die voor mijn zintuigen zichtbaar is, hoe kan ik dan uit

beren de mystici ons altijd en eeuwig duidelijk te maken.

drukking geven aan iets wat niet gezien wordt door het

Woorden kunnen je de werkelijkheid niet geven. Ze kun

oog, noch gehoord door het oor? Hoe vind je een woord

nen alleen maar verwijzen, aanduiden. Je gebruikt ze als

voor de werkelijkheid van God? Begin je te begrijpen wat

vingerwijzingen voor de werkelijkheid. Maar als je daar

Thomas van Aquino, Augustinus en al die anderen be

eenmaal bent, worden concepten nutteloos. Een hindoe

doelden, en wat de kerk voortdurend onderricht als ze

priester had een keer een discussie met een filosoof, die

zegt dat God een mysterie is, ondoorgrondelijk voor het

beweerde dat het woord, of het concept 'god' de laatste

menselijk denken?

hinderpaal was om god te bereiken. De priester reageerde

De grote Karl Rahner schreef een van zijn laatste

heel geschokt, maar de filosoof zei: 'De ezel die je bestijgt

brieven aan een jonge, Duitse drugsverslaafde die hem

en berijdt om naar een bepaald huis te reizen, is niet het

om hulp had gevraagd. De verslaafde had gezegd: 'Jullie

middel waarmee je dat huis betreedt. Je gebruikt het con

theologen spreken alsmaar over God, maar hoe kan die

cept om er te komen. Vervolgens stijg je af en laat de ezel

God relevant zijn voor mijn leven? Hoe kan die God me

gaan.' Je hoeft geen mysticus te zijn om te begrijpen dat

van de drugs af helpen?' Rahner schreef: 'Ik moet je in

de werkelijkheid iets is wat niet in woorden, of concepten

alle eerlijkheid bekennen dat God voor mij een absoluut

kan worden gevangen. Om de werkelijkheid te kennen,

mysterie is, en altijd is geweest. Ik begrijp niet wat God

moet je weten voorbij het weten.

is en niemand kan dat. We krijgen vingerwijzingen en

Gaat je een licht op? Diegenen onder u die De wolk

hints; we doen haperende, ontoereikende pogingen om

van niet-weten hebben gelezen, zullen de uitdrukking

het mysterie in woorden te vatten. Maar er is geen woord

herkennen. Dichters, schilders, mystici en grote filosofen

voor, er is geen zin voor.' En tegen een groep theologen in

hebben allemaal vingerwijzingen van die waarheid opge

Londen zei Rahner: 'Het is de taak van de theoloog om

vangen. Gesteld dat ik op een zekere dag naar een boom

alles via God te verklaren en om God als onverklaarbaar

zit te kijken. Vroeger zei ik als ik een boom zag: 'Nou

te verklaren.' Onverklaarbaar, mysterie. Men weet het

ja, dat is een boom.' Maar als ik tegenwoordig naar een

niet, men kan het niet zeggen. Men zegt: 'Eh... eh..

.'

boom kijk, zie ik geen boom. Althans, ik zie niet wat ik

Woorden zijn vingerwijzingen, geen beschrijvingen.

gewend ben te zien. Ik zie iets met de frisheid van kin-

Tragisch genoeg vervallen mensen tot afgoderij omdat ze

156

157

denken dat het aankomt op het woord als het om God

gaat. Hoe kun je zo gestoord zijn? Kan het nog gek
ker? Zelfs als het om mensen, bomen, blaadjes of dieren
gaat, is het woord niet waar het om gaat. En dan zeg jij
dat waar het om God gaat, het woord het belangrijkste
is? Waar heb je het over? Een internationaal befaamde
schriftgeleerde woonde een cursus in San Francisco bij
en zei tegen me: 'Goeie god, nu ik naar jou heb geluis
terd, besef ik pas dat ik mijn hele leven aan afgoderij heb
gedaan!' Hij bekende dat openlijk. 'Het was nog nooit
bij me opgekomen dat ik aan afgoderij deed. Mijn af
godsbeeld is niet van hout of metaal; het was mentaal.'
Dat is de gevaarlijkste afgoderij. Men gebruikt een heel
subtiele substantie, die van het denken, om een God te
produceren.
Ik probeer je naar het volgende te leiden: naar be
wustzijn van de werkelijkheid die je omringt. Bewust
zijn betekent gadeslaan, datgene wat zich in en om je
heen afspeelt gadeslaan. 'Zich afspeelt' is de spijker op
z'n kop: bomen, gras, bloemen, dieren, stenen: de hle
werkelijkheid is in beweging. Je observeert, je slaat gade.
Ben je een gevangene van je concepten? Wil je uit je ge
vangenis breken? Kijk dan maar, observeer; besteedt er
vele uren aan. Wat je moet observeren? Het maakt niet
uit. De gezichten van mensen, de vormen van mensen,
een vogel op zijn vlucht, een stapel stenen, of k

i}R hoe het

gras groeit. Kom in contact met de dingen, kijk ernaar.

zullen we dan zien. Wat zien? Datgene wat we werkelijk

heid noemen, alles wat zich voorbij woorden en concep
ten bevindt. Dit is een spirituele oefening- verbonden
met spiritualiteit- die bedoeld is om uit je kooi te bre
ken, uit de gevangenis van concepten en woorden.
Wat zou het treurig zijn als we door het leven moeten
zonder het ooit te zien met de ogen van een kind. Dat wil
niet zeggen dat je je concepten helemaal overboord moet
zetten. Ze zijn heel kostbaar. Hoewel we zonder con
cepten ter wereld komen, hebben ze een heel positieve
functie. Dankzij concepten ontwikkelen we onze intelli
gentie. Dit is geen uitnodiging om weer kind te worden,
maar om als kinderen te worden. De val uit het stadium
van onschuld, uit het paradijs geworpen worden, moeten
we nu eenmaal meemaken; we moeten via die concepten
een 'ik' en een 'mij' ontwikkelen. Maar daarna moeten
we weer terug naar het paradijs. We moeten weer verlost
worden. We moeten de oude man, dat oude karakter, het
geconditioneerde zelf afschudden en terugkeren naar de
staat van het kind, znder een kind te zijn. Als we aan
het leven beginnen, bekijken we het met grote, verbaasde
ogen, maar dat is niet de intelligente verwondering van
de mystici; het is de vormloze verwondering van het kind.
Vervolgens sterft die verwondering om plaats te maken
voor verveling, naarmate we taal, woorden en concepten
ontwikkelen. Vervolgens keren we hopelijk, als we geluk
hebben, weer terug naar de verwondering.

Hopelijk zul je dan uit die rigide patronen breken die we

allemaal hebben ontwikkeld, uit datgene wat onze ge
dachten en woorden ons hebben opgedrongen. Hopelijk
158

159

De Sancta Trinitate van Boethius, waarin hij zegt dat God

als het onbekende kennen de hoogste mate van kennis van
God is, tamquam ignotum. En Thomas zegt in zijn Questio
Disputata de Potentia Dei: 'Dit is de ultieme menselijke

Met de mond vol tanden

kennis van God: het besef dat we God niet kennen.' Deze
heer werd als de prins der theologen beschouwd. Hij was
een mysticus en tegenwoordig is hij een zalig verklaarde
heilige. We bevinden ons in goed gezelschap.
In India bestaat een Sanskriet gezegde voor hetzelfde:
Neti neti. Het betekent: 'Niet dit, noch dat.' Thomas' ei
gen weg werd de via negativa genoemd, de weg van de

e vroegere secretaris-generaal van de Verenigde Na

ontkenning. C.S. Lewis hield een dagboek bij toen zijn

ties, Dag Hammarskjld, heeft het heel mooi ge

vrouw op haar sterfbed lag. Het heet Verdriet, Dood en Ge

zegd: 'God sterft niet wanneer we ophouden met geloven

loof Hij was getrouwd met een Amerikaanse vrouw van

in een persoonlijke god. Maar wij sterven wanneer ons

wie hij erg veel hield. Hij vertelde zijn vrienden: 'Toen

leven niet meer wordt verlicht door het constante schijn

ik al in de zestig was, gaf God me wat hij me onthield

sel van dagelijks hernieuwde verwondering, waarvan de

toen ik in de twintig was.' Hij was nog niet getrouwd,

bron voorbij alle rede ligt.' We hoeven geen ruzie re ma

of ze stierf een pijnlijke dood door kanker. Lewis zei dat

ken over een woord, want 'God' is maar een woord, een

zijn hele geloof als een kaartenhuis instortte. Hier had je

concept. Je maakt nooit ruzie over de werkelijkheid; we

de grote verdediger van het christelijke geloof, maar toen

maken alleen ruzie over meningen, concepten en oorde

hij door een ramp werd getroffen, vroeg hij zich af: 'Is

len. Laat je concepten, meningen, vooroordelen en oor

God een liefhebbende vader, of is Hij een voorstander

delen varen, en je zult dar begrijpen.

van vivisectie?' Er is voldoende bewijs voor allebei! Toen

Quia de deo scire non possumus quid sit, sed quid non sit,

mijn eigen moeder kanker kreeg, weet ik nog hoe mijn

non possumus considerare de deo, quomodo sit sed quomodo

zus me vroeg: 'Tony, waarom heeft God dit mama laten

non sit. Dat is de inleiding van de hele Summa Thogica

gebeuren?' Ik zei: 'Lieverd, vorig jaar zijn er in China

van de heilige Thomas van Aquino: 'Omdat we niet kun

een miljoen mensen de hongerdood gestorven en daar

nen weten wat God is, maar alleen wat God niet is, kunnen

heb je me nooit iets over gevraagd.' Soms is het maar het

we niet overwegen hoe God is, maar alleen hoe Hij niet is.'

beste als we met een klap met de werkelijkheid worden

Ik heb het al gehad over het commentaar van Thomas op

geconfronteerd, door een ramp, want dan kunnen we tot

160

161

vertrouwen komen, zoals C.S. Lewis. Hij zei dat hij er

voordien nooit aan had getwijfeld, maar toen zijn vrouw
stierf, wist hij het niet meer

zo

zeker. Waarom? Omdat

het zo belangrijk voor hem was dat ze bleef leven. Zoals

je weet, is Lewis de meester van de vergelijking en de ana
logie. Hij zegt: 'Het is als met een touw. Iemand vraagt
je: "Zou dit touw een gewicht van zestig kilo houden?"

we teveel weten. We dnken dat we het weten, dat is de

tragiek. Dus zullen we het ook nooit ontdekken. Thomas
van Aquino, die niet alleen theoloog maar ook een groot
filosoof was, zegt zelfs bij herhaling: 'Alle inspanningen
van het menselijk denken kunnen het wezen van n en
kele vlieg nog niet blootleggen.'

Jij zegt: "Ja, hoor." Hij zegt vervolgens: "Nou, we gaan je

beste vriend aan dit touw naar beneden laten." Dan zeg jij:
"Wacht eens even, ik wil dat touw eerst nog eens testen."
Opeens weet je het niet meer zo zeker.' Lewis schrijft in
zijn dagboek ook, dat we niets over God kunnen weten
en dat zelfs onze vragen over God absurd zijn. Waarom?
Het is alsof iemand die blind is geboren je vraagt: 'Is de
kleur groen warm of koud?' Neti neti, noch het een, noch
het ander. 'Is het lang of is het kort?' Geen van beide.
'Is het zoet of is het zuur?' Geen van beide. 'Is het rond,
ovaal of vierkant?' Geen van drien. De blinde beschikt
over woorden noch concepten voor een kleur waarvan hij
geen idee, geen intutie, noch ervaring heeft. Je kunt al
leen in analogien met hem spreken. Wat hij ook vraagt,
je kunt alleen maar zeggen: 'Nee, dat niet.' Ergens zegt
C.S. Lewis dat het zoiets is, als vragen hoeveel minuten er

in de kleur geel zitten. ledereen kan die vraag heel serieus

nemen, erover debatteren en ruzie maken. De een oppert
dat er vijfentwintig wortelen in de kleur geel zitten en de
ander zegt: 'Nee, zeventien aardappelen,' en opeens zijn
ze aan het bakkeleien. Noch het een, noch het ander!
Dit is de hoogste menselijke kennis van God: het be
sef dat we het niet weten. Onze grootste tragedie is dat
162

163

schuw alle nationale vlaggen omdat het afgodsvoorwer

pen zijn. Wat groeten we eigenlijk? Ik groet de mensheid,
niet een vlag met een leger eromheen.
Vlaggen zitten in het hoofd. Hoe dan ook, onze voca
bulaire telt duizenden woorden die niets met de werke

Culturele conditionering

lijkheid uitstaande hebben. Maar of ze emoties in ons los

maken! Dus beginnen we dingen te zien die er niet zijn.
We zien in feite Indiase bergen die niet bestaan. Jullie
Amerikaanse conditionering bestaat. Mijn Indiase con
ditionering bestaat. Maar dat is niets om trots op te zijn.
Tegenwoordig spreken we in derdewereldlanden dikwijls

og iets over woorden. Ik heb al eerder gezegd dat

over 'inculturatie'. Wat is cultuur eigenlijk? Ik ben niet

woorden beperkt zijn. Ik moet daar nog iets aan

blij met dat woord. Wil het zeggen dat je iets graag doet

toevoegen. Er zijn woorden die met niets corresponderen.

omdat je zo geconditioneerd bent? Dat je graag iets voelt

Gesteld, ik ben een Indir en krijgsgevangene in Paki

omdat je zo bent geconditioneerd? Ben je dan niet een

stan, en ze zeggen tegen me: 'Goed, vandaag brengen we

machine? Stel je een Amerikaanse baby voor die door een

je naar de grens en kun je een blik op je land werpen.'

Russisch stel wordt geadopteerd en meegenomen naar

Dus ze brengen me naar de grens, ik kijk naar de andere

Rusland. Hij heeft er geen idee van dat hij als Ameri

kant en denk: 0, mijn land, mijn mooie land. Ik zie dor

kaan is geboren. Hij leert Russisch als hij opgroeit; hij

pen en bomen en heuvels. Dit is mijn eigen vaderland!

leeft en sterft voor moedertje Rusland; hij haat Amerika.

Na een poosje zegt een van de bewakers: 'Neem me niet

Het kind krijgt het stempel van zijn eigen cultuur opge

kwalijk, we hebben ons vergist. We moeten nog vijftien

drukt; zijn eigen literatuur wordt hem met de paplepel

kilometer verder.' Waarop heb ik gereageerd? Niets. Ik

ingegoten. Hij bekijkt de wereld door de ogen van zijn

bleef gericht op het woord India. Maar bomen zijn India

cultuur. Als je je cultuur wilt dragen zoals je kleren, is

niet, bomen zijn bomen. In wezen bestaan grenzen niet.

daar niets op tegen. De Indiase vrouw zou een sari dragen

Die zijn getrokken door het menselijk denken; meestal

en de Amerikaanse iets anders; de Japanse haar kimono.

door hebzuchtige en stompzinnige politici. Ooit was

Maar niemand identificeert zich met zijn kleren. Maar

mijn land n, nu zijn het er vier. Als we niet ui

jullie willen je cultuur met meer nadruk dragen. Je wordt

jken,

worden het er zes. Dan hebben we zes vlaggen, zes legers.

er trots op. Ze leren je er trots op te zijn. Laat me dit

Daarom zul je mij nooit een vlag zien groeten. Ik veraf-

zo krachtig mogelijk stellen. Een bevriende jezuet heeft

164

165

eens tegen me gezegd: 'Telkens als ik iemand zie die arm

weten wat het eeuwige leven is, omdat het eeuwige leven

is of bedelt, moet ik hem iets geven. Dat heb ik van mijn

nu is, in het tijdloze nu. Alleen zo kun je het eeuwige

moeder.' Ik zei: 'Joe, dat is geen deugd, dat is een dwang

leven in. Maar wat sjouwen we een hoop ballast mee. We

neiging; een goeie vanuit het perspectief van de bedelaar,

nemen nooit de taak op ons om ons te bevrijden, om de

maar niettemin een dwang.' Ik herinner me een andere

bagage te laten vallen, om onszelf te zijn. Het spijt me te

jezuet die eens tijdens een intieme bijeenkomst van de

moeten zeggen dat ik, waar ik ook ga moslims aantref die

mannen van onze jezutische provincie in Bombay zei:

hun godsdienst, eredienst en koran gebruiken om zich

'Ik ben nu tachtig jaar, waarvan vijfenzestig jaar jezuet.

aan die taak te onttrekken. En hetzelfde geldt voor hin

Ik heb nooit mijn meditatie-uurtje overgeslagen, niet n

does en christenen.

keer.' Welnu, zoiets kn bewonderenswaardig zijn, maar

Kun je je een mens voorstellen, die zich niet langer laat

het kan ook een dwangbehoefte zijn geweest. Er schuilt

benvloeden door woorden? Je kunt hem een willekeurig

weinig verdienste in een robothandeling. De schoonheid

aantal woorden geven en hij blijft je eerlijk behandelen.

van een handeling schuilt niet in het feit dat hij geboren

Al zeg je tegen hem: 'Ik ben kardinaal en aartsbisschop

wordt uit gewoonte, maar uit gevoeligheid, bewustzijn,

Sussemeso,' hij zal je nog steeds eerlijk behandelen. Hij

helder waarnemen en juist reageren. Ik kan ja tegen de

ziet je zoals je bent. Hij laat zich niet ringeloren door het

ene bedelaar, en nee tegen de andere zeggen. Ik word niet

etiket.

gemotiveerd door enige conditionering of programme

ring van mijn vroegere ervaringen of cultuur. Niemand
heeft een stempel op me gedrukt, of als ze dat wel heb
ben gedaan, reageer ik daar niet meer op. Als je ooit een
slechte ervaring hebt gehad met een Amerikaan, gebeten
bent door een hond of een akelige ervaring hebt gehad
met een bepaald soort voedsel, zou je voor de rest van je
leven zijn benvloed door die ervaring. En dat is erg! Daar
moet je je van bevrijden. Neem geen ervaringen van het
verleden mee. In feite ook geen goeie. Leer wat het wil
zeggen om iets volledig te ervaren, laat het vervolgens val
len en ga door naar het volgende moment, onbenvloed

door het voorafgaande. Je zou met zo weinig bag:{ge rei

zen dat je door het oog van de naald kunt kruipen. Je zou
166

167

wat er niet is, die de werkelijkheid constant interpreteert

naar bepaalde ervaringen in het verleden of een bepaalde
conditionering die hij of zij heeft ondergaan.
Maar er is ook nog een andere demon die filtert. Die

Gefilterde werkelijkheid

heet gehechtheid, verlangen, hunkering. Hunkering ver

tekent en vernietigt de perceptie. Angst en verlangen zijn
onze spoken. Samuel Johnson heeft gezegd: 'De weten
schap dat je over een week aan een strop zult bungelen,
zorgt voor een schitterende geestelijke concentratie.' Je
sluit alles buiten en concentreert je alleen op de angst,
het verlangen of de hunkering. Toen we klein waren, zijn

k wil nog een ding zeggen over onze waarneming van

we op talrijke manieren gedrogeerd. We zijn opgevoed

de werkelijkheid. Ik zal het in de vorm van een ana

met de behoefte aan anderen. Waarvoor? Voor accepta

logie gieten. De president van de Verenigde Staten wil

tie, goedkeuring, waardering, applaus, voor wat 'succes'

feedback van zijn burgers. De paus van Rome wil feed

wordt genoemd. Dat zijn woorden die niet met de wer

back van de hele kerk. Ze kunnen letterlijk miljoenen

kelijkheid overeenkomen. Het zijn conventies, dingen

onderwerpen op hun bord krijgen, maar ze kunnen ze

die zijn uitgevonden, maar we beseffen niet dat ze niet

moeilijk allemaal innemen, laat staan verteren. Dus heb

ben ze vertrouwelingen in dienst die uittreksels en samen

met de werkelijkheid corresponderen. Wat is succes? Dat

is wat een bepaalde groep voor goed houdt. Een andere

vattingen maken, de zaak in de gaten houden en filteren;

groep zal besluiten dat herzelfde slecht is. Wat goed is in

uiteindelijk belandt er maar een deel op hun bureau.

Washington, kan wel eens slecht worden gevonden in een

Welnu, dat overkomt ons ook. Via alle porin en levende

Kartuizerklooster. Succes in politieke kring wordt mis

cellen van ons lichaam en via alle zintuigen krijgen we

feedback van de werkelijkheid. Maar we filteren er con

schien in andere kringen als een mislukking beschouwd.

Maar we behandelen ze alsof ze echt zijn, nietwaar? Toen

stant dingen uit. Wie doet dat filteren? Onze conditio

we jong waren, zijn we geprogrammeerd om ongelukkig

nering? Onze cultuur? Onze programmering? De manier

te zijn. Ze leerden ons dat we geld, succes, een mooie of

waarop ons is geleerd om dingen te zien en ervaren? Zelfs

knappe levenspartner, een goede baan, vriendschap, spi

de taal kan een filter zijn. Er wordt zoveel gefilterd dat je

ritualiteit, God, enzovoort nodig hadden. Als je die din

af en toe iets niet ziet wat er wel is. Kijk maar qar een

gen niet verwerft, zul je niet gelukkig zijn, hoorden we.

paranode persoon die zich altijd bedreigd voelt door iets

168

Welnu, dat noem ik gehechtheid. Gehechtheid is het ge169

loof dat je zonder een bepaald object niet gelukkig kunt

geerde object heb, of geld, vriendschap, wat dan ook, zal

zijn. Zodra je dat gelooft en het zich in je onderbewuste

ik niet gelukkig zijn. Ik moet zwoegen om het te krijgen

nestelt, als het zich in je wortels van je wezen etst, ben

en als ik het heb, moet ik zwoegen om het te behouden.

je de klos. 'Hoe kan ik gelukkig zijn als ik niet gezond

Ik krijg een tijdelijke kick. 0, ik ben zo opgewonden, ik

ben?' vraag je je af. Maar ik zal je eens iets vertellen. Ik

heb het!' Maar hoe lang duurt dat? Een paar minuten,

heb mensen gekend die aan kanker lagen dood te gaan

hooguit een paar dagen. Hoe lang duurt de opwinding

en gelukkig waren. Maar hoe konden ze gelukkig zijn als

als je een splinternieuwe auto hebt? Tot je volgende ge

ze wisten dat ze doodgingen? Ze waren het. 'Hoe kan ik

hechtheid wordt bedreigd!

nou gelukkig zijn al s ik geen geld heb?' De een heeft een

In werkelijkheid word ik de opwinding na een poosje

miljoen op de bank en voelt zich onzeker; een ander heeft

beu. Ze hebben me verteld dat gebed is, waar het om

praktisch geen geld, maar lijkt zich helemaal niet onze

gaat; ze hebben me verteld dat het om Gd draait; ze

ker te voelen. Die is anders geprogrammeerd, dat is alles.

Het is nutteloos om de eerste persoon te venellen wat hij

hebben me verteld dat vrindschap is waar het om gaat.

En omdat we niet weten wat gebed in werkelijkheid is,

moet doen; hij heeft behoefte aan inzicht. Aansporingen

of wat God eigenlijk is, of wat vriendschap eigenlijk in

hebben totaal geen zin. Je moet inzien dat je geprogram

houdt, hebben we er maar wat van gemaakt. Maar na een

meerd bent; het is een valse overtuiging. Zie haar als vals,

poosje gingen gebed, God en vriendschap ons vervelen.

zie het als een fantasie. Wat doen mensen hun hele leven

Is dat niet treurig? Er is geen uitweg; die is er domweg

lang? Ze zijn bezig met vechten, vechten, vechten. Dat

niet. Het is het enige model dat we hebben gekregen om

noemen ze overleven. Als de doorsnee Amerikaan zegt

gelukkig te worden. Een ander model hebben we nooit

dat hij een broodwinning heeft, bedoelt hij veel meer dan

gekregen. Je bent tot kardinaal benoemd. Wat een gewel

nodig is voor zijn dagelijks brood. Kom maar naar mijn

dige eer! Eer? Zei je eer? Je gebruikt het verkeerde woord.

land om dat te zien. Je hebt al die auto's niet nodig om

Nu zullen anderen ook die ambitie ontwikkelen. Je bent

te leven. Je hebt geen

nodig om te leven. Je hebt geen

afgegleden naar wat het evangelie 'de wereld' noemt. En

make-up nodig om te leven. Je hebt al die kleren niet

je zult je ziel verliezen. De wereld, macht, prestige, win

nodig om te leven. Maar probeer de doorsnee Amerikaan

nen, succes, eer zijn allemaal niet-bestaande dingen. Je

daar maar eens van te overtuigen. Hij is gehersenspoeld;

verwerft de wereld maar verliest je ziel. Je hele leven is leeg

hij is geprogrammeerd. Dus werken en zwoegen ze om

en zielloos geweest. Er zit niets in. Er is maar n uitweg

het begeerde object te krijgen dat hen gelukkig zal ma

en die is jezelf deprogrammeren! Hoe doe je dat? Door

tv

ken. Luister maar naar het volgende verhaal. Het is jpuw

je bewust te worden van je programmering. Je kunt niet

verhaal, mijn verhaal, allemans verhaal: 'Voor ik het be-

veranderen door de inspanning van de wil; je kunt niet

170

171

veranderen door idealen; je kunt niet veranderen door

het aannemen van nieuwe gewoonten. Je gedrag veran
dert misschien, maar jij niet. Je kunt alleen veranderen
door bewustzijn en inzicht. Als je een steen als een steen
ziet, en een papiertje als een papiertje; als je die steen niet

Onthechting

meer als een kostbare diamant ziet en niet denkt dat het
papiertje een cheque voor een miljard dollar is. Als je dt
ziet, verander je. Er schuilt geen geweld meer in je pogin
gen om jezelf te veranderen. Anders is wat jij verandering
noemt, alleen maar het verplaatsen van het meubilair. Je
gedrag is dan anders, maar jij niet.

e enige manier om te veranderen, is door je inzicht

te veranderen. Maar wat betekent inzien? Hoe doen

we dat? Ga eens na hoezeer we de gevangene zijn van ver

schillende gehechtheden; we streven ernaar om de wereld
zo te regelen dat we die gehechtheden kunnen houden,
omdat de wereld ze constant bedreigt. Ik ben bang dat
een vriend misschien niet meer van me zal houden; hij of
zij richt zich misschien op iemand anders. Ik moet mezelf
aantrekkelijk blijven maken omdat ik die ander wil heb
ben. Iemand heeft me gehersenspoeld om te denken dat
ik hem nodig heb, of haar liefde. Maar dat is echt niet
zo. Ik heb niemands liefde nodig; ik hoef alleen maar
in contact te komen met de werkelijkheid. Ik moet uit
die gevangenis breken, uit die programmering, uit die
conditionering, die valse opvattingen, die fantasien; ik
moet uitbreken naar de werkelijkheid. De werkelijkheid
is heerlijk, een absolute verrukking. Eeuwig leven is nu.

172

We worden erdoor omgeven zoals vissen door de oceaan,

maar we hebben er geen idee van. We laten ons teveel
173

afleiden door die gehechtheid. Tijdelijk schikt de wereld

Dat had je ervan kunnen leren, maar we leren het nooit.

zich naar je gehechtheid, dus zeg je: 'Ja, geweldig! Mijn

We zijn geprogrammeerd; we zijn geconditioneerd. Het

ploeg heeft gewonnen!' Maar wacht eens even, dat zal

is enorm bevrijdend om niet langer emotioneel van wat

veranderen. Morgen ben je weer neerslachtig. Waarom

ook afhankelijk re zijn. Als je dat n seconde kon erva

blijven we dat maar doen?

ren, zou je uit je gevangenis breken en een glimp van de

Doe een minuut of wat de volgende oefening. Denk

lucht opvangen. Ooit zul je misschien zelfs vliegen.

aan iets of iemand aan wie of waaraan je gehecht bent.

Ik huiver ervoor om dit te zeggen, maar ik heb God

Met andere woorden: aan iets of iemand, zonder wie of

gesproken en tegen Hem gezegd dat ik Hem niet nodig

wat je denkt niet gelukkig te kunnen zijn. Het kan je

heb. Mijn eerste reactie was: dit staat zo loodrecht op al

baan zijn, je carrire, je beroep, je vriend. Je geld, wat

les waarmee ik ben grootgebracht. Welnu, er zijn mensen

dan ook. En zeg tegen dat object of die persoon: 'Ik heb

die een uitzondering willen maken voor hun gehechtheid

je echt niet nodig om gelukkig te zijn. Ik hou mezelf al

aan God. Die zeggen: s God de God is die ik denk dat

leen maar voor de gek met de overtuiging dat ik zonder

hij moet zijn, zal Hij het niet leuk vinden als ik mijn ge

jou niet gelukkig zal zijn. Maar ik heb je echt niet nodig

hechtheid aan Hem opgeefl' Goed, als jij denkt dat je niet

voor mijn geluk. Ik kan gelukkig zijn zonder jou. Jij bent

gelukkig wordt als je God niet krijgt, dan heeft die 'God'

mijn geluk noch mijn vreugde.' Als je gehechtheid een

niets met de ware God te maken. Je denkt aan een droom

persoon betreft, zal hij of zij niet erg blij zijn dat te horen,

staat; je denkt aan je concept. Soms moet je je van God

maar doe her toch maar. Je kunt het ook stilzwijgend zeg

ontdoen om God te vinden. Dat zeggen talloze mystici.

gen. Je zult hoe dan ook contact maken met de waarheid;

We zijn zo verblind door van alles en nog wat dat

dan verbrijzel je een fantasie. Geluk is een toestand van

we de fundamentele waarheid dat gehechtheden relaties

nier-illusie, van het laten vallen van illusies.

schaden in plaats van helpen, niet zien. Ik herinner me

Je kunt ook een andere oefening proberen: denk aan

nog hoe bang ik was om tegen een intieme vriend te zeg

een tijd dat je doodongelukkig was en dacht dat je nooit

gen: 'Ik heb je echt niet nodig. Zonder jou kan ik vol

meer gelukkig zou zijn (je man was overleden, je vrouw

maakt gelukkig zijn. En door je dat te vertellen, kom ik

was overleden, je beste vriend had je in de steek gela

erachter dat ik erg geniet van je gezelschap: geen zorgen,

ten, je was je geld verloren). Wat is er gebeurd? Het leven

jaloezie, bezitterigbeid meer, en ook geen geklit. Het is

ging door en je slaagde erin een andere gehechtheid op

heerlijk om in je gezelschap te zijn zonder dat geclaim. Jij

te lopen, of je hebt iemand anders gevonden tot wie je je

bent vrij, en ik ben het ook.' Maar ik ben ervan overtuigd

aangetrokken voelde; war is er met de oude gehechtheid

dat dit velen van jullie als een vreemde taal in de oren zal

gebeurd? Die had je niet echt nodig voor je geluk, h?

klinken. Het heeft me heel veel maanden gekost om dat

'-

174

175

geheel en al te begrijpen, en vergeet niet dat ik een jezu

hebt alleen oor voor de trommels; het hart is verhard.

et ben, wiens spirituele oefeningen nu precies hierover

Bovendien is het blind, omdat het object van de gehecht

gaan, maar ik had de kern over het hoofd gezien, om

heid niet meer objectief wordt gezien. Liefde brengt hel

dat mijn cultuur en de maatschappij in het algemeen me

derheid van perceptie met zich mee; objectiviteit. Niets

hadden geleerd om mensen in termen van gehechtheid te

heeft zo'n scherpe blik als de liefde.

bekijken. Het amuseert me soms danig om zelfs op het

oog objectieve mensen als therapeuten en spirituele leids
mannen te horen zeggen: 'Hij is een geweldig iemand,
een prachtkerel. Ik ben erg op hem gesteld.' Later kom
ik erachter dat het een ruiltje is: hij mag mij, dus mag ik
hem. Ik kijk in mezelf en zie dat zich daar zo nu en dan
hetzelfde voordoet: als je gehecht bent aan waardering
en lof, zul je mensen gaan bekijken in termen van het
bedreigen of voeden van je gehechtheid. Als je een poli
ticus bent en verkozen wilt worden, hoe denk je mensen
dan te bekijken, wat is de motivatie van je belangstel
ling voor mensen? Je maakt je druk om de persoon die
op jou stemt. Als je belangstelling hebt voor seks, hoe
kijk je dan naar mannen en vrouwen? Als je gehecht bent
aan macht, zal dat de bril waardoor je mensen bekijkt
kleuren. En gehechtheid vernietigt je capaciteit om lief
te hebben. Wat is liefde? Liefde is gevoeligheid, liefde is
bewustzijn. Om je een voorbeeld te geven: ik luister naar
een symfonie, maar als ik alleen maar het geluid van de
trommels hoor, hoor ik de symfonie niet. Wat is een lief
devol hart? Een liefdevol hart is gevoelig voor het hele
leven, voor iedereen, een liefdevol hart verhardt zich niet
voor wie of wat ook. Maar zodra je gehecht bent in de
zin zoals ik het bedoel, sluit je talrijke dingen buiten. Je
hebt slechts oog voor het object van je gehechtheid; je
176

177

beu worden. Je kunt het lijden gebruiken om er een eind

aan te maken. De meeste mensen blijven domweg lij
den. Dat verklaart het conflict dat ik af en toe voel tussen
de rol van spiritueel leidsman en die van therapeut. Een
therapeut zegt: 'Laten we het lijden verzachten.' De spi

Verslavende liefde

ritueel leidsman zegt: 'Laat haar maar lijden, dan wordt

ze het beu om op die manier met mensen te relateren,
en zal ze uiteindelijk uit haar gevangenis van emotionele
afhankelijkheid van andere mensen breken.' Moet ik een
pijnbestrijder aanbieden of de tumor verwijderen? Het is
geen eenvoudige keuze.

n liefde blijft het hart zacht en gevoelig. Maar als je

Iemand smijt vol afkeer een boek op rafel. Laat hem

met alle geweld dit of dat wilt krijgen, word je gena

maar. Niet het boek oppakken en zeggen dat het wel

deloos, hard en ongevoelig. Hoe kun je van mensen hou

goed is. Spiritualiteit is bewustzijn, bewustzijn, bewust

den als je hen nodig hebt? Dan kun je hen alleen maar

zijn, bewustzijn, bewustzijn, bewustzijn. Toen je moeder

gebruiken. Als ik jou nodig heb om mij gelukkig te ma

vroeger boos op je was, zei ze niet dat er iets mis was met

ken, moet ik je gebruiken, moet ik je manipuleren, moet

haar, maar dat er iets mis was met jou, anders was ze niet

ik een manier zien te vinden om je voor me te winnen.

boos geweest. Nou, ik heb de grote ontdekking gedaan

Ik kan je niet vrij laten zijn. Ik kan mensen alleen maar

dat er iets mis is met u, als u boos bent, mama. Dus u

liefhebben als ik mijn leven heb geledigd van mensen.

kunt maar beter iets aan uw boosheid doen. Blijf erbij en

Als ik de behoefte aan mensen opgeef, bevind ik me mid

doe er iets aan. Hij is niet van mij. Of er iets mis is met

den in de woestijn. In het begin voelt het afschuwelijk,

me of niet, ik zal daar, onafhankelijk van uw boosheid,

voelt het eenzaam, maar als je dat een poosje aankunt,

naar kijken.

kom je er plotseling achter dat het helemaal niet eenzaam

Het grappige is, dat als ik dat zonder enige negativiteit

voelt. Het blijkt alleenheid te zijn, en de woestijn begint

jegens iemand anders kan doen, ik ook behoorlijk objec

te bloeien. Dan zul je uiteindelijk weten wat liefde is, wat

tief over mezelf kan zijn. Alleen wie heel bewust is, kan

God is, wat werkelijkheid is. Maar het opgeven van de

weigeren het schuldgevoel en de woede over te nemen en

verslaving kan in het begin zwaar zijn, tenzij je over een

kan zeggen: 'Je hebt een driftbui. Jammer. Ik voel niet

scherp inzicht beschikt, of voldoende hebt geleden. Het

meer de geringste behoefte om je te redden en ik weiger

is geweldig om geleden te hebben. Alleen

me schuldig te voelen. Ik ga mezelf niet haten voor wat ik

178

zo

kun je het

179

ook maar heb gedaan, of het nu goed is of slecht. Ik ben

bereid her te analyseren, ernaar te kijken en te zeggen:
'Goed, als ik het mis had, was dat in onbewustheid.'
Niemand doet iets bewust verkeerd. Daarom zeggen
theologen zo prachtig dat Jezus geen fouten kon maken.

Nog meer woorden

Dat lijkt me heel logisch, omdat een verlicht mens geen

fouten kan maken. De verlichte is vrij. Jezus was vrij,
en omdat hij vrij was, kon hij geen fouten maken. Maar
omdat jij dat wl kunt, ben je niet vrij.

ark Twain heeft het heel mooi geformuleerd toen

hij zei: 'Het was

zo

koud dat we doodgevroren

zouden zijn als de thermometer een paar centimeter lan

ger was geweest.' We vriezen inderdaad dood door woor
den. De kou buiten doet er niet toe, maar de thermome
ter wel. Het is niet de realiteit die telt, maar wat je erover
tegen jezelf zegt. Ik hoorde een prachtig verhaal over een
Finse boer. Toen ze de Russisch-Finse grens vastlegden,
moest de boer besluiten of hij in Rusland of Finland
wilde wonen. Na een hele poos zei hij dat hij in Finland
wilde wonen, maar hij wilde de Russische beambten niet
voor het hoofd stoten. Die brachten hem een bezoek om
te informeren waarom hij in Finland wilde wonen. De
boer antwoordde: 'Ik heb altijd in moedertje Rusland
willen wonen, maar op mijn leeftijd zou ik niet nog een
Russische winter aankunnen.'
Rusland en Finland zijn maar woorden, concepten,
maar niet voor mensen, niet voor gestoorde mensen. We
zoeken bijna nooit naar de werkelijkheid. Een goeroe
180
181

probeerde ooit een menigte uit te leggen hoe mensen

op woorden reageren, zich voeden met woorden en op
woorden leven, in plaats van op de werkelijkheid. Een
van de toehoorders stond op om re protesteren en zei: 'Ik
ben het er nier mee eens dar woorden zo'n effect op ons

Verborgen agends

hebben.' De goeroe zei: 'Ga zitten, klootzak.' De man

werd laaiend en zei: 'U noemt zichzelf verlicht, een goe
roe, een meester, maar u moest zich schamen.' De goeroe
zei vervolgens: 'Neem me niet kwalijk, ik liet me meesle
pen, mijn excuses, dat was fout; het spijt me.' Tenslotte
kalmeerde de man. Daarop zei de goeroe: 'Het kostte
maar een paar woorden om een hele storm in u te ontke
tenen; en het kostte maar een paar woorden om die weer
tor bedaren te brengen, nietwaar?' Woorden, woorden,
woorden, wat kunnen ze ons gevangenzetten als ze niet
goed worden gebruikt.

r is een verschil tussen kennis en bewustzijn, tussen

informatie en bewustzijn. Ik heb daarnet gezegd dat

je niet bewust kwaad kunt doen. Maar wel met kennis en

informatie, als je wt dar iets niet deugt. 'Vader, vergeef
hen, want ze weten nier wat zij doen.' Dat zou ik vertalen
met want ze zijn zich niet bewust van wat ze doen. Paulus
zegt dat hij een van de grootste zondaren is omdat hij de
Kerk van Christus had vervolgd. Maar, voegt hij eraan
toe, ik heb het onbewust gedaan. Of, als men zich ervan
bewust was geweest dat ze de hereJezus kruisigden, zou
den

ze

dat nooit hebben gedaan. Of: 'De tijd zal komen

dat ze u zullen vervolgen in de wn dat ze de here God

dienen.' Ze zijn zich niet bewust. Ze zijn verstrikt in in
formatie en kennis. Thomas van Aquino stelt het prach
tig als hij zegt: 'Telkens als er iemand zondigt, zondigt hij
onder het mom van deugdzaamheid.' Ze zijn verblind; ze
beschouwen iets als goed, al weten ze dat het slecht is; ze
rationaliseren, omdat ze iets zoeken onder het voorwend
sel dat het goed is.
182

183

Iemand heeft me twee voorbeelden van situaties genoemd

stap voor stap voltrekken. De echte verandering komt

waarin ze het moeilijk vond om zich bewust te zijn. Ze

wanneer ze zich zal voltrekken, niet door je ego, maar

werkte in de dienstverlenende sector; er staat een lange

dankzij de realiteit. Bewustzijn laat de werkelijkheid vrij

rij klanten, er rinkelen een heleboel telefoons, ze is alleen

om jou te veranderen.

en wordt behoorlijk afgeleid door een heleboel boze, ge

Met bewustzijn verander je, maar je moet die werke

spannen mensen. Ze vindt het dan buirengewoon moei

lijkheid ervaren. Momenteel kun je mij alleen maar op

lijk om sereen te blijven en haar kalmte te bewaren. De

mijn woord geloven. Misschien heb jij ook een plan om

andere situatie is wanneer ze achter het stuur zit in het

je bewust te worden. Je ego probeert je, op zijn eigen

verkeer, met toeterende claxons en mensen die obsceni

sluwe manier, naar bewustzijn toe te duwen. Kijk uit! Je

teiten schreeuwen. Ze vroeg of die gespannenheid uitein

zult op weerstand stuiten; je komt in de problemen. Als

delijk zou verdwijnen en zij haar kalmte zou bewaren.

iemand moeite doet om de hele tijd maar bewust te zijn,

Heb je in de gaten waar de gehechtheid hier schuilt?

kun je een lichte spanning waarnemen. Hij wil graag

Kalmte. Haar gehechtheid aan rust en kalmte. Ze zegt:

wakker zijn, hij wil erachter komen of hij echt wakker

'Als ik mijn kalmte niet kan bewaren, kan ik niet geluk

is of niet. Dat hoort bij ascese, niet bij bewustzijn. Het

kig zijn.' Is het nooit bij je opgekomen dat je gespannen

klinkt vreemd in een cultuur waarin we getraind wor

n gelukkig kunt zijn? Voor verlichting placht ik gedepri

den om doelen te bereiken, om ergens te komen, maar

meerd te zijn, na verlichting blijf ik gedeprimeerd. Van

in feite valt er nergens heen te gaan omdat je er al bent.

ontspanning en gevoeligheid kun je geen doel maken.

De Japanners hebben daar een mooie uitdrukking voor:

Heb je ooit gehoord van mensen die gespannen worden

wanneer ze zich proberen te ontspannen? Als je gespan

Zodra je ophoudt met reizen, ben je gearriveerd. Je instel

ling zou moeten zijn: ik wil bewust zijn, ik wil in contact

nen bent, observeer je domweg je gespannenheid. Je zult

zijn met alles wat zich voordoet en laten gebeuren wat

jezelf nooit begrijpen als je jezelf probeert te veranderen.

zich ook maar afspeelt; als ik wakker ben, prima. En als

Hoe harder je probeen jezelf te veranderen, hoe erger het

ik slaap, ook goed.' Zodra je ergens een doel van maakt

wordt. Er wordt van je verlangd bewust re zijn. Krijg ge

en probeert iets te pakken te krijgen, ben je op zoek naar

voel voor die rinkelende telefoon, voel die geteisterde ze

egoverheerlijking, je bent je ego aan het promoten. Je

nuwen, voel dat stuur in die auto. Met andere woorden:

wilt het lekkere gevoel dat je het hebt gemaakt. Als je het

richt je op de realiteit en laat de spanning en rust voor

inderdaad 'maakt', zul je het niet weten. Je linkerhand

zichzelf zorgen. In feite zul je ze wel voor zichzelf mten

zal niet weten wat je rechter uitspookt. 'Heer, wanneer

laten zorgen, omdat je het veel te druk hebt met je con

hebben we dat gedaan? We waren het ons niet bewust.'

tact met de werkelijkheid. Laat alles wat er gebeurt, zich

Liefdadigheid is nooit zo prachtig wanneer je het bewust-

184

185

zijn kwijt bent dat je aan liefdadigheid doet. 'Wil je zeg

gen dat ik je heb geholpen? Ik genoot er gewoon van, ik
deed slechts mijn dansje. Als dat je heeft geholpen, is het
mooi. Gefeliciteerd. Ik heb er niets voor gedaan.'
Als je er bent, als je je bewust bent, zul je je steeds

Meegeven

minder druk maken over etiketten als 'wakker' of 'in

slaap'. Een van de moeilijkheden waarmee ik te kampen
heb, is om jullie nieuwsgierigheid te wekken en niet jul
lie spirituele hebzucht. Laten we wakker worden, dat zal
fantastisch zijn. Na een poosje doet het er niet meer toe;
je bent je bewust, omdat je leeft. Het onbewuste leven is
niet de moeite waard om geleefd te worden. En je laat de
pijn voor zichzelf zorgen.

oe harder je probeert te veranderen, des te erger

kan het worden. Wil dat zeggen dat een zekere

mate van passiviteit geboden is? Jawel, hoe meer je je te

gen iets verzet, des te meer macht je het verleent. Volgens
mij is dat de betekenis van Jezus' woorden: 'Als iemand je
op de rechterwang slaat, bied hem dan je linker.' De de
monen die je bestrijdt, verleen je altijd macht. Dat is heel
oosters. Maar als je met de vijand meegeeft, overwin je
hem. Hoe treed je op tegen het kwaad? Niet door het te
bestrijden, maar door het te begrijpen. In dat begrijpen
zal het verdwijnen. Hoe treed je op tegen duisternis? Niet
met je vuisten. Je jaagt de duisternis niet met een be
zem de kamer uit, je draait het licht aan. Hoe meer je de
duisternis bestrijdt, hoe echter hij voor je wordt en hoe
meer je jezelf uitput. Maar als je het licht van bewustzijn
aandraait, verdwijnt hij. Stel dat dit papiertje een cheque
van een miljard dollar is. Ach, ik moet het verzaken, zegt
het evangelie, ik moet het opgeven als ik het eeuwige le
ven wil. Ga je n vorm van hebzucht vervangen door
186

187

een andere? Vroeger had je een werelds ego en nu heb

je een spiritueel ego, maar je houdt gewoon een ego, en
nog wel een meer verfijnd ego waartegen moeilijker op
te treden is. Als je iets verzaakt, bind je jezelf eraan vast.
Maar als ik het niet verzaak, maar er gewoon naar kijk en

Een assortiment landmijnen

zeg: 'H, dit is geen cheque van een miljard dollar, dit is
maar een stukje papier,' valt er niets te bestrijden en niets
te verzaken.

n mijn land worden een heleboel mannen opgevoed

met het idee dat vrouwen bij de veestapel horen. 'Ik

ben met haar getrouwd,' zeggen ze. 'Ze is mijn eigen

dom.' Kun je hun iets kwalijk nemen? Bereid je voor op
een schok: nee. Net zoals je talrijke Amerikanen niets
kwalijk kunt nemen voor de manier waarop ze naar de
Russen kijken. Hun bril is gewoon op een bepaalde ma
nier gekleurd en zo is het nu eenmaal: door die kleur
bekijken ze de wereld. Wat komt ervoor kijken om hen
echt te maken, om hen ervan bewust te maken dat ze
door een gekleurde bril naar de wereld kijken? Voordat ze
hun fundamentele vooroordelen zien, kan er geen sprake
van verlossing zijn.
Zodra je naar de wereld kijkt door de bril van een
ideologie, ben je verkocht. De realiteit past in geen en
kele ideologie. Het leven is meer. Daarom zoeken men
sen altijd naar de betekenis van het leven. Maar het le
ven heeft geen betekenis; het kan geen betekenis hebben
omdat betekenis een formule veronderstelt; betekenis is
188

189

iets wat het denken bevredigt. Zodra je de werkelijkheid

tot logica reduceert, loop je tegen iets op wat die logica
teniet doet. Betekenis vind je alleen als je voorbijgaat aan
betekenis. Het leven is alleen logisch als je het als een
mysterie beschouwt, waarmee het denken, dat zich met
concepten voedt, niets kan.
Ik zeg niet dat verering onbelangrijk is, maar wel dat
twijfel eindeloos veel belangrijker is. Overal ter wereld
zoeken mensen naar objecten om te vereren, maar ik
vind mensen niet voldoende wakker in hun instelling en
overtuiging. Wat zouden we blij zijn als terroristen hun
ideologie minder vereerden en meer vraagtekens zetten.
Maar we vinden het meestal niet prettig om dat op ons
zelf toe te passen; we denken dat wij wel ok zijn en de
terroristen ernaast zitten. Maar wat voor jou een terrorist
is, is een martelaar voor de andere kant.
Eenzaamheid is als je mensen mist, alleenheid is als
je goed gezelschap bent voor jezelf. Denk maar aan dat
grapje van George Bernard Shaw. Hij woonde zo'n afschu
welijke cocktailparty bij, waar over niets wordt gepraat.
Iemand vroeg of hij zich vermaakte en hij antwoordde:
'Ik ben het enige dat me hier vermaakt.' Je geniet nooit
van anderen als je afhankelijk van hen bent. Gemeen
schapszin wordt niet teweeggebracht door een stelletje
slaven, door mensen die van anderen verlangen dat die
hen gelukkig maken. Gemeenschapszin onsraat onder
keizers en prinsessen. Je bent een keizer, geen bedelaar;

bezitterigbeid of eisen. Een gemeenschap wordt gevormd

door vrije mensen, niet door slaven. Dat is zo'n eenvou
dige waarheid, maar zij is kopje onder geduwd door een
hele cultuur, inclusief de godsdienstige. De godsdienstige
cultuur kan heel manipulatief zijn als je niet uitkijkt.
Sommige mensen zien bewustzijn als een hoog punt,
een plateau voorbij de ervaring van ieder moment zoals
het is. Zo maak je een doel van bewustzijn. Maar met
waarachtig bewustzijn hoef je nergens heen, valt er niets
te bereiken. Hoe komen we bij dat bewustzijn? Via be
wustzijn. Als mensen zeggen dat ze echt ieder moment
willen beleven, hebben ze het over bewustzijn, behalve
wat dat 'willen' aangaat. Je wilt bewustzijn niet ervaren,
je ervaart het of niet.
Een vriend van me is net naar Ierland gegaan. Hij
vertelde me dat hij weliswaar Amerikaans staatsburger
is, maar toch recht heeft op een Iers paspoort. Hij ging
er een halen omdat hij bang is om op een Amerikaans
paspoort te reizen. Als hij door terroristen wordt bena
derd die zijn paspoort willen zien, wil hij kunnen zeg
gen: 'Ik ben een Ier.' Maar als mensen naast hem in het
vliegtuig zitten, willen ze geen etiketten zien; ze willen
iemand proeven en ervaren zoals hij werkelijk is. Hoeveel
mensen brengen hun leven niet door met het eten van de
menukaart in plaats van de maaltijd? Een menukaart is
maar een aanwijzing van wat er beschikbaar is. Je wilt die
biefstuk eten, niet het woord biefstuk.

je bent een prinses, geen bedelaar. In een waarachtige ge

meenschap wordt niet gebedeld. Er wordt niet geklit, er
is geen sprake van zorgen en angst, er zijn geen katers,
190

191

want iemand die vol van leven is, is iemand die vol van
dood is. We sterven altijd voor dingen. We werpen altijd
alles af om volledig levend te zijn en ieder moment weder
op te staan. De mystici, de heiligen en anderen doen veel

De dood van 'mij'

moeite om mensen wakker te maken. Als ze niet wakker

worden, zullen ze altijd met die kleine ongemakken zoals
honger, oorlog en geweld zitten. Het grootste kwaad is
slapende mensen, onwetende mensen.
Een jezuet schreef eens een brief aan pater Arrupe,
zijn overste, om te informeren naar de betrekkelijke

Vun je wel volledig mens zijn zonder iets van tragedie

e ervaren?

De enige tragedie die er in de wereld

is, is onwetendheid. Alle kwaad komt daaruit voort. De

enige tragedie die er in de wereld is, is slaperigheid en on
bewustheid. Daaruit wordt angst geboren en vanuit angst
wordt al het andere geboren. Maar de dood is helemaal
geen tragedie. Doodgaan is prachtig; het is alleen afschu
welijk voor mensen die het leven nooit hebben begrepen.
Alleen als je bang bent voor het leven, ben je bang voor
de dood. Alleen dode mensen zijn bang voor de dood.
Maar levende mensen zijn nooit bang voor de dood. Een
van jullie Amerikaanse schrijvers heeft het heel mooi ge
steld. Hij zei dat ontwaken de dood is van je geloof in on
recht en tragedie. Het eind van de wereld van de rups is
de vlinder in de ogen van de meester. Dood is wederop
standing. We hebben het niet over de wederopstanding
die zich ooit zal voltrekken, maar over een die zich nu, op
dit moment voltrekt. Als je sterft voor het verleden, als je
voor iedere minuut sterft, zou je iemand vol leven zijn,
192

waarde van communisme, socialisme en kapitalisme. Pa

ter Arrupe gaf een heerlijk antwoord. Hij schreef: 'Een
systeem is zo'n beetje even goed en kwaad als de mensen
die het hanteren.' Mensen met een gouden hart zouden
van kapitalisme, communisme, of socialisme een pracht
systeem maken.
Verlang niet van de wereld dat hij verandert, verander
eerst zelf. Dan kun je de wereld helder genoeg bekijken
om te kunnen veranderen wat er volgens jou veranderd
moet worden. Haal de balk uit je eigen oog. Doe je dat
niet, dan verspeel je het recht om wie of wat dan ook
te veranderen. Voordat je van jezelf bewust bent, heb je
niet het recht om bij iemand anders of in de wereld in te
grijpen. Het gevaar van een poging om anderen of andere
dingen te veranderen als jijzelf nog niet bewust bent, is
dat je dingen verandert ten bate van jezelf, voor je eigen
trots, je dogmatische overtuiging en opvattingen, of ge
woon om jezelf van je negativiteit te verlossen. Ik voel
me negatief, dus jij kunt maar beter veranderen zodat ik
me goed voel. Doe eerst iets aan je negatieve gevoelens,
193

zodat je handelt uit liefde in plaats van haat of negativi

teit. Het lijkt ook misschien merkwaardig dat mensen erg
hard en toch heel liefdevol kunnen zijn voor anderen. De
chirurg kan heel hard en toch liefdevol voor een patint
zijn. Liefde kan bepaald heel hard zijn.

Inzicht en begrip

aar wat houdt zelfverandering in? Ik heb het bij

herhaling al met zoveel woorden gezegd, maar nu

zal ik het afbreken tot kleine onderdelen. Ten eerste in

zicht. Geen inspanning, niet het aanwennen van gewoon

tes, niet het hebben van een ideaal. Idealen berokkenen
een heleboel schade. De hele tijd richt je je op wat zou
moeten zijn, in plaats van op wat is. En dus druk je een
plaatje van wat zou moeten zijn op de realiteit van het
moment, terwijl je nooit helemaal hebt begrepen wat die
huidige werkelijkheid betekent. Ik zal je een voorbeeld
uit mijn eigen counselors-praktijk geven. Een priester
komt bij me klagen dat hij lui is; hij wil ijveriger, actiever
zijn, maar hij is lui. Ik informeer wat hij met 'lui' be
doelt. Vroeger zou ik hebben gezegd: 'Laten we eens zien.
Waarom maak je geen lijstje van alle dingen die je elke
dag wilt doen. Dat lijstje loop je vervolgens 's avonds na
en dat zal je een goed gevoel geven. Zo kun je gewoontes
aannemen.' Of ik zou vragen: 'Wat is je ideaal, wie is je
beschermheilige?' En als hij zegt de heilige Franciscus Xa194

195

verius, zeg ik: 'Kijk eens hoeveel Franciscus heeft verzet.

delijk leraar aan het seminarie te worden. Dat idee stond

Mediteer maar eens op hem en dat zal je wel in beweging

me wel aan, maar omdat ik zakte, is hij van gedachten

krijgen.' Dat is een manier om ermee om te gaan, maar

veranderd en heeft hij me naar deze parochie gestuurd.

het spijt me te moeten zeggen dat het een oppervlakkige

Dat was eigenlijk onrechtvaardig, omdat...' Nu begint hij

manier is. Hem zover krijgen dat hij zijn wilskracht ge

zich op te winden. Er is sprake van woede waar hij nog

bruikt, dat hij zich inspant, is maar van beperkte duur.

niet overheen is. Hij zal door die teleurstelling heen moe

Misschien verandert zijn gedrag wel, maar hijzelf niet.

ten werken. Het is nutteloos om een preek tegen hem

Dus nu kies ik de andere richting. Ik vraag: 'Lui? Wat is

af te steken. Het is nutteloos om hem met ideen op te

dat? Er zijn ontelbare vormen van luiheid. Laat maar eens

zadelen. We moeten ervoor zorgen dat hij die woede en

horen wat jouw soort luiheid is. Beschrijf maar eens wat

teleurstelling onder ogen komt en iets van inzicht in die

jij met luiheid bedoelt.' Hij zegt: 'Nou ja, ik maak nooit

hele toestand verwerft. Als hij daardoorheen kan werken,

iets af. Ik heb geen zin om wat ook maar te doen.' Ik

is hij weer terug in het leven. Als ik hem had aangespoord

vraag: 'Je bedoelt vanaf het moment dat je 's morgens je

en had verteld hoe hard zijn broeders en zusters werken,

ogen opendoet?' Hij antwoordt: 'Ja. Ik word 's morgens

zou hij zich alleen maar schuldig hebben gevoeld. Hem

wakker en dan is er niets wat de moeite waard is om voor

ontbreekt het zelfinzicht dat hem zal genezen. Dus dat

op te staan.' Ik vraag: 'Ben je dan depressief?' Hij zegt:

is n.

'Zo zou je het kunnen noemen. Ik heb me min of meer

Er ligt nog een taak, inzicht krijgen. Dacht je nou echt

teruggetrokken.' Ik vraag: 'Ben je altijd zo geweest?' Hij

dat dit je gelukkig zou maken? Je hebt alleen maar aange

zegt: 'Nou nee, niet altijd. Toen ik jonger was, was ik een

nomen dat het je gelukkig zou maken. Waarom wilde je

stuk actiever. Op het seminarie zat ik vol levenslust.' Ik

op het seminarie lesgeven? Omdat je gelukkig wilde zijn.

vraag: 'Wanneer is dit dan begonnen?' Hij zegt: '0, een

Je dacht dat een professoraat met een zekere status en

jaar of vier geleden.' Ik vraag of er toen iets is voorgeval

prestige je gelukkig zou maken. Zou het dat echt gedaan

len. Hij denkt een poosje na. Ik zeg: 'Als je er zo over na

hebben? Daar is inzicht voor nodig.

moet denken, kan er vier jaar geleden niets bijzonders

Om onderscheid te maken tussen 'ik' en 'mij' is het

zijn gebeurd. En het jaar daarvoor?' Hij zegt: 'Nou, toen

heel nuttig om je te los te maken van wat er gaande is.

kreeg ik mijn priesterwijding.' Ik vraag: 'Is er iets gebeurd

Laat me je een voorbeeld geven. Er komt een jonge jezu

in het jaar van je wijding?' Hij zegt: 'Een kleinigheid;

et bij me; hij is een heerlijke, buitengewoon begaafde,

het eindexamen theologie; daar ben ik voor gezakt. Het

charmante, innemende man, hij had alles mee. Maar hij

was een teleurstelling, maar daar ben ik overheen. De bis

had een curieuze afwijking. Tegen ondergeschikten was

schop was van plan me naar Rome te sturen om uitein-

hij een verschrikking. Hij was hen zelfs een keer te lijf ge-

196

197

gaan. Her was bijna een politiekwestie geworden. Telkens

muurtje zitten dat om het meer heen loopt. Hij zei: 'U

als hij ergens de leiding had gekregen - over het terrein,

had gelijk. Ik verberg wel iets voor u.' En met die woor

de

den barst hij in tranen uit. Hij zei: 'Ik ga u iets vertellen

kop opsteken. Hij ging een retraite van een maand doen,

wat ik nog nooit aan iemand heb verteld sinds ik jezuet

die wij jezueten een

ben geworden. Mijn vader is overleden wen ik heel klein

de school of wat dan ook - bleef dat probleem

maar

Tertianship noemen, waarin hij dag

in dag uit moest mediteren op de geduldige liefde van

was en mijn moeder is bediende geworden. Ze moest

Jezus voor de minder bedeelden, enzovoort. Maar ik wist

wc's en badkamers schoonmaken, en soms moest ze wel

dat die retraite niets uit zou halen. Hoe dan ook, hij ging

zestien uur per dag werken om onze opvoeding te bekos

naar huis en voelde zich een maand of drie, vier beter.

tigen. Daar schaam ik me zo voor dat ik het voor ieder

(Iemand heeft over de meeste retraites eens gezegd dat

een verborgen houd, en irrationeel genoeg blijf ik maar

we eraan beginnen in de naam van de vader, de zoon en

wraak nemen op haar en de hele bediendenklasse.' Dat

de heilige geest, en we ze eindigen zoals het in het begin

gevoel was overgedragen. Niemand begreep waarom die

was, nu is en altijd zal zijn; wereld zonder eind. Amen.)

charmante man dat deed, maar nadat hij het had gezien,

af. Dus kwam hij me

heeft het probleem zich nooit meer voorgedaan. Nooit.

Vervolgens was hij weer terug bij

opzoeken. Ik had het erg druk. Hoewel hij helemaal uit

Er was niets meer mis met hem.

een andere stad in India was gekomen, kon ik hem niet

ontvangen. Dus zei ik: 'Ik ga mijn avondwandeling ma
ken; als je mee wilt lopen is dat prima, maar verder heb
ik geen tijd.' Dus gingen we wandelen. Ik kende hem
al, en terwijl we zo liepen, kreeg ik een raar gevoel. En
als ik zo'n raar gevoel krijg, deel ik dat meestal met de
persoon in kwestie. Dus zei ik: 'Ik heb het merkwaar
dige gevoel dat je iets voor me verbergt. Is dat zo?' Hij
reageerde verontwaardigd: 'Hoezo? Dacht u dat ik zo'n
lange reis zou maken om beslag op uw tijd te leggen en
dan iets te verbergen heb?' Ik zei: 'Nou ja, het is een raar
gevoel, anders nier. Ik vond dat ik het je moest zeggen.'
We liepen verder. Niet ver van waar ik woon is een meer.
Ik herinner me het tafereel nog goed. Hij vroeg: 'Kunnen
we ergens gaan zitten?' Ik zei: 'Ok.' We gingen op een
198

199

paplepel ingegoten. Dat is de psychische voedingsbodem

van het kwaad. We zijn altijd ontevreden, we zijn altijd
aan het duwen. Kom op, span je eens wat meer in; steeds
meer inspanning. Maar dat innerlijke conflict zal blijven;

Niet forceren

er is bitter weinig inzicht.

et mediteren op het gedrag van Jezus en het uiter

lijk imiteren, schiet je niets op. Het komt er niet

op aan om Christus na te bootsen, het is een kwestie van

worden wat Jezus was. Het is een kwestie van Christus
worden, bewust worden, begrijpen wat er zich in je af
speelt. Alle andere methoden die we gebruiken om ons
zelf te verbeteren kun je vergelijken met het duwen van
een auto. Stel dat je naar een verre stad moet. Onderweg
krijg je panne. Nou ja, pech gehad. De auto doet het niet
meer. Dus stropen we de mouwen op en duwen en duwen
tot we een andere stad hebben bereikt. 'Nou,' zeg je. 'Het
is gelukt, niet dan?' Maar noem je dat leven? Weet je wat
jij nodig hebt? Je hebt een deskundige nodig, een mon
teur die de motorkap optilt en de bougie vervangt. Draai
de sleutel in het contact en de auto rijdt. Je moet een des
kundige hebben -je hebt behoefte aan begrip, inzicht,
bewustzijn- maar je moet niet gaan duwen. Het komt
niet op inspanning aan. Daarom zijn mensen zo moe en
mat. Jou en mij is ontevredenheid over onszelf met de

200

201

Welnu, hoe dan ook, daags na mijn wijding kwam ik

naar deze parochie. En de oude priester vraagt me: 'Wil
jij de biecht afnemen?' Ik zei: 'Goed.' Hij zei: 'Ga dan
maar in mijn biechtstoel zitten.' Ik dacht: 'Lieve hemel,

Echtworden

ik ben een heilige. Ik mag in zijn biechtstoel zitten.' Drie

uur lang hoorde ik de biecht aan. Het was Palmzondag
en de paasmenigte kwam naar de kerk. Ik kwam er gede
primeerd uit. Niet door wat ik had gehoord, want daar
was ik op voorbereid. En omdat ik enig idee had wat er in
mijn eigen hart omging, was ik door niets geschokt. Weet
je wat me deprimeerde? Het besef dat ik van die vrome

en van de feestdagen van mijn leven voltrok zich

platitudes uitdeelde. 'Bid maar tot de heilige maagd, ze

in India. Het was echt een geweldige dag, daags na

houdt van je.' En: 'Vergeet niet dat God naast je staat.'

mijn priesterwijding. Ik zat in een biechtstoel. In onze

Waren die banaliteiten een kuur voor kanker? En dit is

parochie hadden we een heel vrome jezuetenpriester, een

de kanker waar ik mee te maken heb: het gebrek aan

Spanjaard, die ik al kende van voor de tijd dat ik het no

bewustzijn en realiteit. Dus die dag legde ik een heilige

viciaat van de jezueten begon. Daags voor ik aan mijn

gelofte tegen mezelf af: 'Ik zal het leren, ik zal het leren,

noviciaat begon, vond ik dat ik maar beter schoon schip

zodat ze naderhand niet tegen me zullen zeggen: "Pater,

kon maken, zodat ik een novice met een schone lei zou

wat u tegen me zei was absoluut waar, maar volkomen

zijn en mijn mentor niets hoefde te vertellen. Er ston

nutteloos."'

den altijd lange rijen voor de biechtstoel van die oude,

Bewustzijn, inzicht. Als je een deskundige wordt- en

Spaanse priester. Hij bedekte zijn ogen met een paarse

dat zul je weldra zijn - hoef je geen opleiding in de psy

zakdoek, mompelde iets, gaf je een penitentie en stuurde

chologie te volgen. Als je jezelf in de gaten gaat houden,

je weer weg. Hij had me maar een paar keer ontmoet,

als je jezelf begint te observeren om die negatieve gevoe

maar noemde me toch Amhony. Dus ik ging in de rij

lens op te pikken, vind je een manier om ze te verklaren.

staan en toen ik aan de beurt was, probeerde ik mijn stem

En dan zul je de verandering gewaar worden. Maar ver

te verdraaien tijdens de biecht. Hij luisterde geduldig,

volgens zul je moeten afrekenen met die grote schurk, en

gaf me mijn penitentie en absolutie en vroeg vervolgens:

die schurk is zelfveroordeling, zelfhaat, ontevredenheid

'Wanneer begint je noviciaat, Anthony?'

over jezelf.

202

203

vaste opvattingen vanbinnen; die botsen met de natuur;

daar doet het pijn, daar komt de pijn vandaan.
Hier heb je nog een mooie; hij komt van een oosterse
wijze, hoewel ik niet meer weet wie. Net als met de bijbel

Een assortiment beelden

doet de auteur niet terzake. Wat er wordt gezegd wel. Als

het oog ongehinderd is, resulteert dat in zicht; als het oor
onbelemmerd is, resulteert dat in gehoor; als de neus on
belemmerd is, resulteert dat in reukvermogen; als de mond
ongehinderd is, resulteert dat in smaak; als het denken niet
wordt gehinderd, resulteert dat in wijsheid.
Wijsheid doet zich voor als je de barricades laat vallen

aten we nog eens wat uitweiden over moeiteloos ver

die je met je concepten en conditionering hebt opgewor

anderen. Ik heb daar een mooi beeld voor gevonden,

pen. Wijsheid is niet iets wat je verwerft; wijsheid is geen

het beeld van een zeilboot. Als een jacht een krachtige

ervaring; wijsheid is niet het toepassen van de illusies van

wind in de zeilen heeft, glijdt het moeiteloos over het

gisteren op de problemen van vandaag. Zoals iemand te

water en hoeft de bootsman niets anders te doen dan te

gen me zei toen ik jaren geleden psychologie studeerde in

sturen. Hij spant zich niet in; hij hoeft de boot niet te du

Chicago: 'Dikwijls is vijftig jaar priesterervaring n jaar

wen. Dat is een beeld van wat er gebeurt als verandering

ervaring, die vijftig keer is herhaald.' Je krijgt steeds de

zich voltrekt door bewustzijn, door inzicht.

zelfde oplossingen om op terug te vallen: z ga je om met

Ik heb mijn aantekeningen er eens op nageslagen en

een alcoholist; z ga je om met priesters; z ga je om met

een paar citaten gevonden die goed passen bij wat ik heb

nonnen; z ga je om met een gescheiden persoon. Maar

gezegd. Luister maar naar deze: Er is niets zo wreed als de

dat is geen wijsheid. Wijsheid is gevoeligheid voor dze

natuur. In het hele universum is er geen ontkomen aan en

situatie, voor dze persoon, ongehinderd door de over

toch is het niet de natuur die verwondt, maar iemands eigen

dracht van het verleden, zonder de droesem van vroegere

hart. Begrijp je dat? Niet de natuur verwondt, maar je

ervaring. Dat is iets heel anders dan de meeste mensen

eigen hart. Ken je het verhaal van Paddy? Hij viel van de

gewend zijn te denken. Ik wil nog n zin toevoegen aan

steiger en liep een flinke buil op zijn hoofd op. Ze vroe

wat ik heb voorgelezen: 'Als het hart onbelemmerd is, is

gen: 'Heeft die val je bezeerd, Paddy?' En hij zei: 'Nee, de

liefde het resultaat.' Ik heb deze dagen veel over liefde

stop deed pijn, niet de val.' Als je water klieft, verwond je

gepraat. Ook heb ik gezegd dat er over liefde in wezen

het water niet; als je iets vasts snijdt, breekt het. Je hebt

niets te zeggen valt. We kunnen alleen maar over niet-

204

205

liefde spreken. We kunnen alleen maar over verslavingen

spreken. Maar over liefde zelf kan niets expliciets gezegd
worden.

Niets over liefde zeggen

oe zou ik liefde beschrijven? Ik heb besloten je een

van de meditaties te geven die ik in een nieuw boek

schrijf. Ik zal het je langzaam voorlezen; je mediteert er

gaandeweg op, want ik heb het hier in verkorte vorm op
geschreven zodat ik maar een minuut of vier nodig heb,
anders zou het een halfuur kosten. Het is een commen
taar op een zin uit het evangelie. Die deed me aan een

je kunt van een

vrij persoon geen slaafmaken, want een vrij iemand is zelfs
vrij in de gevangenis. Die heeft iets weg van een andere
zin in het evangelie: Alr iemand je een mijl laat afleggen,
loop er dan twee. Je kunt wel denken dat je een slaaf van
andere overpeinzing denken, van Plato:

me hebt gemaakt door me een last op mijn rug te leggen,

maar dat is niet zo. Als iemand tracht de externe werke
lijkheid te veranderen en zijn vrijheid te zoeken door niet
in de gevangenis te belanden, is hij voorwaar een gevan
gene. Vrijheid schuilt niet in uiterlijke omstandigheden;
vrijheid houdt zich op in het hart. Als je wijsheid hebt
gevonden, wie kan je dan nog tot slaaf maken? Hoe dan
206

207

ook, luister maar eens naar de zin uit het evangelie waar
ik daarnet op doelde: Hij zond de mensen weg en vervol
gens beklom hij de berg om in zijn eentje te bidden. Het
werd laat en hij was daar geheel alleen. Dat is het wezen
van liefde. Is het ooit bij je opgekomen dat je alleen lief
kunt hebben wanneer je alleen bent? Wat wil het zeggen

Controle verliezen

om lief te hebben? Het wil zeggen iemand of iets zien zo

als hij of het werkelijk is, niet zoals je het je verbeeldt. En
om de respons te geven die het verdient. Je kunt moeilijk
iets liefhebben wat je niet eens ziet. En wat verhindert
ons te zien? Onze conditionering. Onze concepten, onze
die we hebben gekregen van onze cultuur en vroegere er

A ls je controle wilt begrijpen, denk dan maar aan een

.r-\..kr ein kind dat de smaak van drugs te pakken heeft

varingen. Zien is het moeilijkste dat een mens kan doen,

gekregen. Naarmate het lichaam van het kind aan de

want het vergt een gedisciplineerde, alerte geest. Maar de

drug gewend raakt, wordt het verslaafd. Zijn hele wezen

meeste mensen vervallen veel liever tot geestelijke luiheid

snakt naar de drug. Het zonder die drug stellen is zo on

in plaats van iedere persoon en elk ding in zijn huidige,

draaglijk dat sterven verkieslijker lijkt. Houd dat beeld

verse moment te zien.

maar voor ogen: het lichaam is verslaafd geraakt aan de

hokjes, onze vooroordelen, onze projecties, de etiketten

drug. Dat is nu precies wat je samenleving niet zo lang na

je geboorte met je heeft gedaan. Je mocht niet genieten
van de stevige, voedzame kost van het leven: werk, spel,
vreugde, gelach, het gezelschap van anderen, het genot
van de zinnen en de geest. Ze lieten je de smaak te pak
ken krijgen van de drug die goedkeuring, waardering en
aandacht heet.
Ik geef je een citaat van een groot man genaamd A.S.
Neill. Hij is de schrijver van Summerhill. Volgens Neill
is een symptoom van een ziek kind dat het altijd rond
zijn ouders hangt; hij is genteresseerd in persnen. Een
gezond kind is niet genteresseerd in personen, hij heeft
208

209

belangstelling voor dingen. Als een kind zich verzekerd

iemand: iemand die niet meer naar de pijpen danst van

weet van de liefde van zijn moeder, vergeet het die moe

de samenleving, maar die danst op de muziek die vanbin

der; het gaat naar buiten om de wereld te onderzoeken.

nen komt. Als jij wordt genegeerd of afgewezen, ervaar je

Het is nieuwsgierig. Hij gaat op zoek naar een kikker om

een eenzaamheid die w ondraaglijk is dat je terugkruipt

in zijn mond te doen, dat soort dingen. Als een kind rond

naar mensen om te bedelen om de troostrijke drug van

zijn moeder hangt, is dat een slecht teken. Het is onzeker.

steun, aanmoediging en geruststelling. Zo met mensen

Misschien heeft zijn moeder geprobeerd liefde uit hem

leven, vergt een spanning waar nooit een eind aan komt.

te zuigen en heeft ze hem niet alle liefde en zekerheid

De hel is de ander heeft Sartre gezegd. Heel waar. Als je

gegeven waar het behoefte aan had. Zijn moeder heeft

je in die toestand van verslaving bevindt, moet je altijd

constant, op allerlei subtiele manieren gedreigd hem in

je beste beentje voorzetten; je kunt nooit eens ontspan

de steek te laten.

nen; je moet aan verwachtingen voldoen. Onder mensen

Dus hebben ze ons de smaak te pakken laten krijgen

zijn, is in spanning leven. Zonder mensen zijn brengt de

van diverse drugsverslavingen: goedkeuring, aandacht,

verschrikkelijke pijn van de eenzaamheid, omdat je hen

succes, de top bereiken, prestige, je naam in de krant krij

mist. Je bent her vermogen kwijt om hen precies zo te

gen, macht en de baas zijn. Ze lieten ons proeven hoe het

zien als ze zijn en goed op hen te reageren, omdat je per

is om de aanvoerder van het team te zijn, om bandleider

ceptie wordt vertroebeld door de behoefte aan je drugs.

te zijn, enzovoort. Naarmate we de smaak van die drugs

Je ziet hen voor zover ze jou aan je drug kunnen hel

te pakken kregen, raakten we eraan verslaafd en opgeza

pen of dat juist bedreigen. Bewust of onbewust bekijk je

deld met de angst om ze te verliezen. Denk maar eens aan

mensen altijd door die bril. Zal ik krijgen wat ik van ze

het gebrek aan controle dat je voelde, de doodsangst bij

moet hebben of juist niet? En als ze mijn verslaving voe

het vooruitzicht om fouten te maken, bij het vooruitzicht

den noch bedreigen, heb ik geen belangstelling voor hen.

op kritiek door anderen. Dus raakte je abject verslaafd

Dit is verschrikkelijk om te zeggen, maar ik vraag me af

aan anderen en ben je je vrijheid kwijtgeraakt. Voortaan

of hier iemand is van wie dat niet gezegd kan worden.

hadden anderen de macht om je gelukkig of ongelukkig

te maken. Je hunkert naar je drugs, maar hoezeer je ook
de pest hebt aan het lijden dat ze met zich meebrengen,
je merkt dat je volslagen hulpeloos bent. Er is nooit meer
een minuut waarin je, bewust of onbewust, niet bent af
gestemd op de reactie van anderen, en niet naar hun pij
pen danst. Dit is een mooie definitie van een ontwaakt
210

211

steeds meer dure speeltjes hebben; ze kunnen niet meer

van de eenvoudige dingen van het leven genieten. Ik loop
wel eens binnen bij die winkels die fantastische muziek
hebben, je krijgt die platen met korting, maar ik hoor

Luisteren naar het leven

er nooit iemand naar luisteren: geen tijd, geen tijd, geen

tijd. Ze voelen zich schuldig, ze hebben geen tijd om van
het leven te genieten. Ze zijn overwerkt; doorgaan, hup,
hup, hup. Als je echt van het leven en de genoegens van
de zintuigen geniet, zou je versteld staan. Dan zou je de
buitengewone discipline van dieren ontwikkelen. Een
dier zal nooit teveel eten. In zijn natuurlijke omgeving

e hebt behoefte aan bewustzijn en je hebt behoefte aan

wordt het nooit te dik. Het zal nooit iets drinken of eten

voeding. Je hebt behoefte aan goede, gezonde voeding.

wat niet goed is voor zijn gezondheid. Je zult een dier

eer van de stevige kost van het leven te genieten. Goed

nooit zien roken. Het oefent altijd zoveel als nodig is.

voedsel, goede wijn, goed water. Proef ze. Stap uit het

Let maar eens op je poes als hij heeft ontbeten, zie maar

denken en kom rot je zinnen. Dat is goed, gezond voed

eens hoe hij zich ontspant. En let eens op hoe hij in actie

sel. De geneugten van de zinnen en de geneugten van de

komt, op de souplesse van zijn ledematen en dat leven

geest. Goede boeken als je van lezen houdt. Of een echt

dige lijf. Dat zijn we allemaal kwijt. We zijn verdwaald in

goed gesprek, of nadenken. Dat is fantastisch. Jammer

ons denken, in onze ideen en idealen enzovoort, en het

genoeg zijn de mensen gek geworden en raken ze steeds

is alsmaar gaan, gaan, gaan. En we hebben een innerlijk

meer verslaafd omdat ze niet weten hoe ze van de heer

zelfconflict dat bij dieren ontbreekt. En we veroordelen

lijke dingen van het leven moeten genieten. Dus gaan ze

onszelf constant en zorgen ervoor dat we ons schuldig

voor steeds sterkere en grotere kunstmatige prikkels.

voelen. Je weet wel waarover ik het heb. Ik had over me

In de jaren zeventig deed president Carter een beroep

zelf kunnen zeggen wat een bevriende jezuet me een

op het Amerikaanse volk om soberheid te betrachten. Ik

paar jaar geleden vertelde: 'Haal dat bord met snoep weg,

dacht: hij zou niet voor soberheid moeten pleiten, hij

want als ik voor een bord met snoep of chocola zit, raak

zou er juist voor moeten pleiten om van de dingen te

ik mijn vrijheid kwijt.' Dat gold ook voor

genieten. De meeste mensen hebben het vermogen om

mijn vrijheid ten overstaan van allerlei dingen, maar nu

te genieten verloren. Ik geloof echt dat de meeste men

niet meer! Ik ben met heel weinig tevreden en geniet er

sen in rijke landen dat vermogen kwijt zijn. Ze moeten

intens van.

212

mij. Ik verloor

Als je ergens intens van hebt genoten, heb je

213

erg weinig nodig. Het is als met mensen die hun vakan
tie voorbereiden; ze brengen maanden door met plannen
maken, en als ze er eenmaal zijn, maken ze zich zorgen
over de reserveringen voor de terugreis. Maar ze maken
wel foto's, en later zullen ze je die in een album laten

Het einde van analyse

zien: foto's van plaatsen die ze nooit gezien, maar wel ge

fotografeerd hebben. Dat is tekenend voor het moderne
leven. Ik kan je niet genoeg waarschuwen tegen die vorm
van ascese. Neem gas terug en proef en ruik en luister;
laat je zintuigen tot leven komen. Wil je de koninklijke
weg naar mystiek bewandelen, ga dan stil zitten luisteren
naar alle geluiden om je heen. Concentreer je op geen
enkel geluid afzonderlijk. Probeer ze allemaal te horen.

k wil je het verschil laten proeven tussen analyse en

bewustzijn, of informatie aan de ene kant, en inzicht

Ha, je zult de wonderen zien die je te beurt vallen als

aan de andere. Informatie is geen inzicht, analyse is geen

je zintuigen ontstopt raken. Dat is uitermate belangrijk

bewustzijn, kennis is geen bewustzijn. Stel dat ik hier

voor het proces van verandering.

binnenloop met een slang die langs mijn arm omhoog

kruipt, en ik zeg tegen je: 'Zie je deze slang die over mijn
arm kruipt? Ik heb net in de encyclopedie gekeken voor
dat ik naar deze bijeenkomst kwam, en ben erachter dat
dit een Russell-adder is. Als hij me bijt, ben ik binnen
dertig seconden dood. Wil je zo vriendelijk zijn om me
een middel aan de hand te doen waardoor ik me kan be
vrijden van het schepsel dat over mijn arm kruipt?' Wie
praat er nu zo? Ik heb informatie, maar het ontbreekt me
aan bewustzijn.
Of gesteld dat ik mezelf naar de verdommenis help
met alcohol. 'Wil je zo vriendelijk zijn om mij manie
ren te beschrijven om van die verslaving af te komen?'
Iemand die dat zegt heeft geen bewustzijn. Hij weet dat
hij zichzelf de vernieling in helpt, maar is zich er niet van

214

215

bewust. Was hij zich er wel van bewust, dan zou hij de

ten. Ik kon het niet en kan het nog steeds niet.' Daarover

verslaving direct laten vallen. Als ik me ervan bewust was

heb ik het: over bewustzijn. Niet over informatie, maar

wat die slang was,

over bewustzijn.

zou

ik hem niet van mijn arm slaan;

hij zou via mij van die arm geslagen worden. Daar heb

Een bevriende kettingroker zei een keer tegen me:

ik het over. Dat is de verandering die ik bedoel. Je veran

'Weet je, er zijn allerlei grappen over roken. Ze zeggen

dert jezelf niet. Het gaat niet om mij die mij verandert.

dat tabak mensen vermoordt, maar kijk eens naar de

Verandering vindt plaats via jou, in jou. Beter kan ik het

oude Egyptenaren; die zijn allemaal dood en ze rookten

niet uitdrukken. Je ziet dat er verandering in je plaats

geen van allen.' Nou, op een dag kreeg hij problemen

vindt, via jou; het voltrekt zich in je bewustzijn. Jij doet

met zijn longen, dus ging hij naar ons kankerinstituut

het niet. Als jij het doet, is dat een slecht teken; dan is

in Bombay. De dokter zei: 'U hebt twee vlekjes op de

het niet duurzaam. En als het wel duurzaam is, zij God je

longen, pater. Dat kan kanker zijn, dus wil ik u volgende

naasten genadig, omdat je erg rigide zult zijn. Er is niet

maand nog een keer zien.' Hij heeft nooit meer een siga

samen te leven met mensen die veranderen op basis van

ret aangeraakt. Daarvoor wist hij dat sigaretten zijn dood

zelfhaat en ontevredenheid met zichzelf. Iemand heeft

zouden worden; nu was hij zich ervan bewust. Dat is het

eens gezegd: Alsje

verschil.

een martelaar wilt zijn, trouw dan met

een heilige. Maar met bewustzijn behoud je je zachtheid,

De stichter van mijn religieuze orde, St. Ignatius, had

je vriendelijkheid, je openheid, je souplesse en je forceert

er een mooie uitdrukking voor. Hij noemde het de waar

niets; verandering voltrekt zich gewoon.

heid proeven en voelen; niet wten, maar proeven en

Ik herinner me dat een priester in Chicago, toen ik

voelen; er gevoel voor krijgen. Als je er gevoel voor krijgt,

psychologie studeerde, ons vertelde: 'Weet je, ik beschik

verander je. Als je het alleen maar in je hoofd weet, niet.

te over alle informatie die ik nodig had; ik wist dat de

alcohol me vernietigde, en neem maar van mij aan dat
niets een alcoholist kan veranderen, zelfs niet de liefde
voor vrouw en kinderen. Hij houdt wel van hen, maar
dat verandert hem niet. Ik heb een ding ontdekt dat me
wel veranderde. Ik lag op een keer in de goot en het mot
regende. Ik deed mijn ogen open en zag dat dit mijn dood
zou worden. Ik zag het en heb nooit meer een druppel
aangeraakt. Sterker nog, ik heb sindsdien nog wel eens
gedronken, maar nooit voldoende om schade aan te rich216

217

lichaam in leven. Dat is niet leven. Je leeft pas als het je

geen moer uitmaakt of je leeft of sterft. Op dat punt leef
je pas. Als je bereid bent je leven te verliezen, leef je het.
Maar als je je leven beschermt, ben je dood. Als je daar

Pal voor j e

boven op zolder zit en ik zeg tegen je: 'Kom naar bene

neus

den,' en jij zegt: '0, nee. Ik heb gelezen over mensen die
de trap afdalen. Die glijden uit en breken hun nek; dat
is me te gevaarlijk.' Of ik krijg je niet naar de overkant,
omdat je zegt: 'Weet je wel hoeveel mensen overreden
worden bij het oversteken?' Als ik je niet eens naar de
overkant van de straat krijg, hoe moet ik je dan een heel

k zeg dikwijls tegen de mensen dat sterven de ware

continent over laten steken? En als ik je niet eens rover

manier is om echt te leven. Het paspoort voor het le

kan krijgen om eens een blik uit het benauwde wldertje

ven is jezelf in je graf voorstellen. Stel je maar voor dat

van je opvattingen en overtuigingen te werpen om een

je in je kist ligt. De houding doet er niet toe. In India

andere wereld te bekijken, ben je dood, morsdood. Dan

leggen we ze er met gekruiste benen in. Soms worden ze

is het leven aan je voorbijgegaan. Je zit in je kleine gevan

zo naar crematieplaats gebracht. Maar soms liggen ze plat

genis bang te zijn; je zult je God verliezen, je godsdienst,

op hun rug. Dus stel je maar voor dat je plat op je rug ligt

je vrienden en allerlei andere dingen. Het leven is aan de

en dood bent. Bekijk je problemen nu eens vanuit dat

gokker, echt waar. Dat is wat Jezus heeft gezegd. Ben je

perspectief. Verandert alles, h?

bereid het te riskeren? Weet je wanneer je pas echt bereid

Wat een heerlijke, verrukkelijke meditatie. Elke dag

bent het te riskeren? Als je hebt ontdekt dat wat men

doen als je de tijd hebt. Het is niet te geloven, maar le

sen 'leven' noemen geen leven is. Mensen verkeren in de

vend dat je wordt! Ik heb er een meditatie over in een

waan dat leven betekent je lichaam in leven houden. Dus

boek van me, Wel/spring. Je ziet je lichaam ontbinden,

omhels de gedachte aan de dood, heb haar lief. Ga er

vervolgens je botten en daarna stof. Telkens als ik het

keer op keer naar terug. Denk maar aan dat prachtige

daarover heb, zeggen mensen: 'Walgelijk!' Maar wat is

lijk, aan dat skelet, aan die botten die verkruimelen tot

daar nou

walgelijk aan? Allemachtig, het is de wer

er maar een handvol stof van over is. En daarna... Wat

kelijkheid. Maar velen van jullie hebben geen trek in de

een opluchting, wat een opluchting. Een aantal van jullie

werkelijkheid. Je wilt niet over de dood nadenken. De

heeft waarschijnlijk geen idee waarover ik het nu heb; je

meeste mensen leven niet, die houden alleen maar hun

bent te bang om erover na te denken. Maar het is w'n

218

219

opluchting om vanuit dat perspectief op het leven terug

te kijken.
Of breng een bezoek aan een kerkhof. Het is een ge
weldig louterende ervaring waarvan je enorm opkikkert.
Je kijkt naar een naam en zegt: 'Jeetje, die heeft

zo

lang

geleden geleefd, twee eeuwen geleden. Die moet alle pro

blemen hebben gehad die ik nu heb, die moet ook een
heleboel slapeloze nachten hebben gehad. Krankzinnig
eigenlijk, we leven maar zo kort. Een Italiaanse dichter
heeft gezegd: leven in een lichtflits, de avond valt en de
eeuwige nacht zet in. Het is maar een flits en we verpes
ten hem. We verpesten hem met onze angst, onze zor
gen, onze beslommeringen, onze lasten. Welnu, als je die
meditatie doet, kun je eindigen met informatie; maar je
kunt ook eindigen met bewustzijn. En in dat moment

in het midden. Iedere ster die we zien is een zon, en som

mige daarvan zijn zo groot dat ze de zon en de aarde en
de afstand ertussen kunnen bevatten. Volgens een voor
zichtige raming zijn er honderd miljoen sterrenstelsels!
Het universurn zoals wij het kennen, zet zich uit met een
snelheid van ruim drie miljoen kilometer per seconde. Ik
heb gefascineerd naar dat alles zitten luisteren, en toen
ik uit het restaurant kwam waar we hadden zitten eten,
keek ik omhoog met een ander gevoel, een ander per
spectief op het leven. Dat is bewustzijn. Dus je kunt dat
allemaal in je opnemen als kille feiten (en dat is informa
tie), of je kunt opeens een ander perspectief op het leven
krijgen: wat zijn wij? Wat betekent dit universum, wat is
menselijk leven? Als je dat gevoel krijgt, is dt wat ik met
bewustzijn bedoel.

van bewustzijn ben je nieuw. Althans, voor zolang als het

duurt. Dan weet je het verschil tussen informatie en be
wustzijn.
Een bevriende astronoom heeft me onlangs een aantal
fundamentele dingen over astronomie verteld. Voordat
hij het me vertelde, wist ik niet dat we de zon zien waar
ze achtenhalve minuut geleden was, niet waar ze nu is.
Omdat het een zonnestraal achteneenhalve minuut kost
om ons te bereiken. Dus zie je haar niet waar ze is; nu
is ze ergens anders. Sterren hebben ons ook honderd
duizenden jaren licht gestuurd. Dus wanneer we naar ze
kijken, zijn ze misschien niet waar we ze zien; ze kunnen
wel heel ergens anders zijn. Hij zei dat de aarde zich er
gens aan het staartje van de Melkweg bevindt, als we ons
een sterrenstelsel voorstellen, een universum. Niet eens
220

221

lief te hebben wordt geboren. Je ziet anderen niet langer

als middel om je verslaving te bevredigen. Alleen wie dat
heeft geprobeerd, kent de doodsangst van dat proces. Het
is alsof je jezelf uitnodigt om te sterven. Het is alsof je

Het land van liefde

die arme drommel van een drugsverslaafde vraagt om het

enige geluk dat hij ooit heeft gekend op te geven. Hoe
vervang je die door de smaak van brood en vruchten, en
de frisse smaak van de ochtendlucht en de zoete smaak
van het water in een bergbeek? Als hij worstelt met zijn
onthoudingsverschijnselen en de leegte die hij vanbin

A Is we illusies werkelijk zouden laten vallen door wat

..l"lze ons kunnen brengen, of door datgene waarvan
ze ons kunnen bestelen, zouden we alert zijn. De con
sequentie van het nalaten ervan is angstaanjagend en
onontkoombaar. We verliezen onze capaciteit om lief

te hebben. Als je wilt liefhebben, moet je opnieuw le

ren zien. En als je wilt zien, moet je leren je drug op
te geven. Zo eenvoudig is dat. Geef je afhankelijkheid
op. Scheur je los van de tentakels van de samenleving
die je wezen hebben omwikkeld en verstikt. Je moet ze
loslaten. Uiterlijk zal alles doorgaan zoals daarvoor, maar

hoewel je in de wereld blijft, zul je niet langer vn de

wereld zijn. In je hart zul je dan uiteindelijk vrij zijn,
zij het misschien volslagen alleen. Je verslaving aan de

drug zal sterven. Je hoeft de woestijn helemaal niet in; je

bevindt je te midden van de mensen; je geniet immens
van ze, maar ze hebben niet langer de macht om je geluk

kig of ongelukkig te maken. Dat betekent alleenheid. In

die alleenheid, sterft je afhankelijkheid. Oe capaciteit om
222

nen voelt nu zijn drug weg is, kan niets die leegte vullen
behalve die drug. Kun je je een leven voorstellen waarin
je domweg weigert genoegen te scheppen in n woord
van lof, of weigert je hoofd op iemand schouders te leg
gen voor steun? Stel je een leven voor waarin je van nie
mand emotioneel afhankelijk bent, zodat niemand meer
de macht heeft om je gelukkig of ongelukkig te maken.
Je weigert om nog n specifiek persoon nodig te hebben,
en om speciaal voor iemand te zijn, of iemand 'van jou'
te noemen. Oe vogels hebben hun nest en de vossen hun
hol, maar jij hebt op je levensreis geen plek om je hoofd
te ruste te leggen. Als je die staat ooit bereikt, zul je ten
langen leste weten wat het betekent om te zien met een
blik die niet wordt vertroebeld door angst of verlangen.

Om te zien met een blik

die niet wordt vertroebeld door angst ofverlangen. Je weet

Ieder woord is hier op zijn plek.

wat het betekent om lief te hebben. Maar om het land

van de liefde te bereiken, moet je door de pijn van de
dood, want om mensen lief te hebben, moet je behoefte
aan mensen sterven en moet je absoluut alleen zijn.
223

Hoe kun je daar ooit komen? Door niet aflatend bewust

lukt om daar een poosje te blijven, zal de woestijn eens

zijn, door het oneindige geduld en mededogen dat je voor

klaps in liefde opbloeien. Je hart gaat zingen en het zal

de drugsverslaafde hebt. Door de smaak van de goede

voor eeuwig lente zijn; de drug is weg; je bent vrij. Dan

dingen van het leven te ontwikkelen om een tegenwicht

begrijp je wat vrijheid is, wat liefde is, wat geluk is, wat

te bieden voor de hunkering naar de drug. Welke goede

werkelijkheid is, wat waarheid is, wat God is. Je zult zien,

dingen? De liefde voor het werk waarvan je geniet om het

je zult weten voorbij concepten en conditionering, ver

genieten zelf; de liefde voor hilariteit en intimiteit met

slaving en gehechtheid. Ben ik nog te volgen?

mensen aan wie je je niet vastklampt en van wie je emoti

Ik wil eindigen met een heerlijk verhaal. Er was eens

oneel niet afhankelijk bent, maar wier gezelschap je dier

een man die de kunst om vuur te maken uitvond. Hij

baar is. Het helpt je ook om activiteiten te ontplooien die

pakte zijn gereedschap in en trok naar een stam in het

je met je hele wezen kunt doen, activiteiten waarop je zo

noorden waar het heel koud was, bitter koud. Hij leerde

dol bent dat succes, erkenning en goedkeuring domweg

de mensen om vuur te maken. Ze hadden er veel belang

niets voor je betekenen als je bezig bent. Het zal ook hel

stelling voor. Hij liet hun zien waarvoor je vuur allemaal

pen als je de natuur in trekt. Stuur de menigte weg, trek

kon gebruiken: om te koken, om jezelf warm te hou

de bergen in en communiceer stilzwijgend met bomen en

den, enzovoort. Ze waren heel dankbaar dat ze de kunst

bloemen en dieren en vogels, met zee en wolken en lucht

hadden geleerd om vuur te maken. Maar voordat ze hun

en sterren. Ik heb je al verteld wat een spirituele oefening

dankbaarheid aan de man konden tonen, was hij weer

het is om naar dingen te staren, om je bewust te zijn van

verdwenen. Hij bekommerde zich niet om hun erken

de dingen om je heen. Hopelijk zullen de woorden weg

ning of dankbaarheid; hij bekommerde zich om hun wel

vallen, zullen de concepten wegvallen en zul je 'zien', zul

zijn. Hij ging naar een andere stam, waar hij opnieuw de

je contact met de werkelijkheid maken. Dat is de kuur

waarde van zijn uitvinding begon te demonstreren. Daar

voor eenzaamheid. In het algemeen proberen we onze

legden de mensen ook veel belangstelling aan de dag, iets

eenzaamheid te genezen door emotionele afhankelijk

teveel belangstelling naar de smaak van hun priesters, die

heid van mensen, door gezelligheid en lawaai. Dat is geen

in de gaten kregen dat die man een grote menigte trok en

kuur. Keer terug tot de dingen, keer terug tot de natuur,

dat zij hun populariteit verloren. Dus besloten ze hem uit

trek de bergen in. Dan zul je beseffen dat je hart je naar

de weg te ruimen. Ze vergiftigden hem, kruisigden hem,

die uitgestrekte woestijn van alleenheid heeft gebracht,

noem het zoals je wilt. Maar nu waren ze bang dat de

dat er niemand aan je zijde is, absoluut niemand.

mensen zich misschien tegen hen zouden keren, dus leg

In het begin zal dat ondraaglijk lijken. Maar dat is al

den ze grote wijsheid aan de dag, sluwheid zelfs. Weet je

leen omdat je niet aan alleenheid gewend bent. Als het je

wat ze deden? Ze lieten een portret van de man maken en

224

225

hingen dat op het hoofdaltaar van de tempel. Het gereed

chologisch inzicht erg nuttig, maar analyse niet; analyse

schap om vuur te maken legden ze voor het portret, en

is paralyse. Inzicht is niet per se analyse. Een van jullie

ze leerden de mensen om her portret en her vuurgereed

beroemde Amerikaanse therapeuten heeft het prachtig

schap te aanbidden, wat ze eeuwenlang plichtsgetrouw

gesteld: \%t telt is de 'aha-erlebnil Met louter analyse

deden. Verering en aanbidding gingen door, maar er was

schiet je niets op. Die verschaft slechts informatie. Maar

geen vuur.

als je voor een 'aha-erlebnis' kunt zorgen, heb je een in

Waar is het vuur? Waar is de liefde? Waar is de drug

zicht. Dat is verandering. Ten tweede is het belangrijk je

die uit je systeem is gespit? Waar is de vrijheid? Dat is

verslaving te doorgronden. Dat kost tijd. Helaas, zoveel

het wezen van de spiritualiteit. Tragisch genoeg neigen

tijd die opgaat aan aanbidding, lofzang en psalmen, zou

we dat uit het oog te verliezen, nietwaar? Hier heb je het

heel nuttig besteed kunnen worden aan zelfinzicht. Ge

wezen van Jezus Christus. Maar we hebben teveel nadruk

meenschapszin komt niet voort uit het gezamenlijk vie

op 'Heer, o Heer' gelegd, niet dan? Waar is het vuur? En

ren van de mis. Diep in je hart besef je net zo goed als ik

als aanbidding niet tot vuur leidt, als verering niet tot

dat zulke vieringen alleen maar dienen om verschillen af

liefde leidt, als liturgie niet tot een helderder perceptie

te plakken. Gemeenschapszin ontstaat alleen door het in

van de realiteit leidt, als God niet tot leven leidt, wat

zicht in de blokkades die we ertegen opwerpen, door het

heeft godsdienst dan voor zin behalve dat ze nog meer

inzicht in de conflicten die voortkomen uit onze angsten

verdeeldheid, nog meer fanatisme en nog meer vijand

en verlangens. Op dat punt ontstaat gemeenschap. We

schap zaait? De wereld gaat niet mank aan gebrek aan

moeten ons er altijd voor hoeden om eredienst te maken

godsdienst in de gewone zin van het woord, maar aan

tot de zoveelste afleiding van de belangrijke kunst van het

liefde, aan bewustzijn. En liefde komt voort uit bewust

leven. En leven betekent niet werken voor de overheid, of

zijn, en nergens anders door. Begrijp de hindernissen die

een groot zakenman zijn, of veel aan liefdadigheid doen.

jijzelf op het pad van liefde, vrijheid en geluk legt en ze

Leven is als je alle belemmeringen overboord hebt gezet

vallen weg. Draai het licht van bewustzijn aan en de duis

en met frisse ogen in het huidige moment leeft. De

ternis verdwijnt. Geluk is niet iets wat je verwerft; liefde

gelen des hemels... zij arbeiden niet en spinnen niet. Dat

vo

is niet iets wat je produceert; liefde is iets wat ju heeft.

is leven. In het begin heb ik gezegd dat mensen in slaap

Je hebt de wind, de regen en de sterren niet. Je bezit die

en dood zijn. Dode mensen die regeringen leiden, dode

dingen niet; je geeft je eraan over. En overgave voltrekt

mensen aan het hoofd van grote ondernemingen, dode

zich als je je bewust bent van je illusies, als je je bewust

mensen die anderen opleiden. Kom tot leven! Eredienst

bent van je verslavingen, als je je bewust bent van je ver

moet daartoe leiden, anders is ze nutteloos. En in toe

langens en angsten. Zoals ik al eerder heb gezegd, is psy-

nemende mate- zoals jullie en ik weten- verliezen we

226

227

overal de jeugd. Ze heeft een hekel aan ons. Ze wil niet

Ik heb hier een heerlijk citaat, een paar zinnen, die ik

met nog meer angst en schuldgevoel worden opgezadeld.

in goud zou opschrijven. Die heb ik uit het boek Sum

Ze wil niet nog meer preken en aansporingen. Maar ze

merhill van A.S. Neill. Ik zal je eerst wat achtergrond ge

wil wel over liefde leren. Hoe kan ik gelukkig zijn? Hoe

ven. Waarschijnlijk weten jullie wel dat A.S. Neill veertig

kan ik leven? Hoe kan ik die fantastische dingen proe

jaar in het onderwijs heeft gewerkt. Hij heeft een soort

ven waarvan de mystici spreken? Dus dat is het tweede

school voor buitenbeentjes ontwikkeld. Hij liet jongens

element: inzicht. Ten derde: identificeer je niet. Toen ik

en meisje toe en liet hen vervolgens vrij. Als je wilde leren

hier vandaag kwam, vroeg iemand me: 'Voelt u zich ooit

lezen en schrijven, prima; als je dat niet wilde, ook goed.

neerslachtig?' T jonge, wat voel ik me af en toe gedepri

Je kon alles doen wat je wilde, zo lang je maar niet de vrij

meerd. Ik heb zo mijn aanvallen. Maar ze duren nooit

heid van iemand anders in de weg zat. Voor de rest was

lang, echt niet. Wat ik doe? Stap n: me niet identifice

je vrij. De ergste leerlingen kwamen volgens hem van de

ren. H, daar heb je een neerslachtig gevoel. In plaats van

kloosterschool. Dat was vroeger, natuurlijk. Hij zegt dat

er gespannen over te raken, in plaats van gerriteerd te

het hun ongeveer zes maanden kostte om af te rekenen

raken over mezelf, begrijp ik dat ik me neerslachtig voel,

met alle verdrongen woede en weerzin. Ze rebelleerden

teleurgesteld, of wat dan ook. Stap twee: ik erken dat het

en vochten een halfjaar tegen het systeem. Het ergst was

gevoel in mij zit, niet in die andere persoon, bijvoorbeeld

een meisje dat op de fiets stapte en de stad in reed, de

niet in die persoon die me die brief niet heeft geschreven;

klas meed, school meed en alles meed. Maar als ze een

het zit niet in de buitenwereld, maar in mij. Want zo lang

maal over hun opstandigheid heen waren, wilde iedereen

ik denk dat het buiten mij zit, voel ik me gerechtvaardigd

leren. Ze begonnen zelfs te protesteren. 'Waarom hebben

om me aan mijn gevoelens vast te klampen. Ik kan niet

we vandaag geen les?' Maar ze wilden alleen maar leren

zeggen dat iedereen zich zo zou voelen; in feite zouden al

waar ze belangstelling voor hadden. Ze werden getrans

leen idioten zich zo voelen, alleen slapende mensen. Stap

formeerd. In het begin waren de ouders benauwd om hun

drie: ik identificeer me niet met het gevoel. 'Ik', is niet

kinderen naar die school te sturen. Ze zeiden: 'Hoe kun

dat gevoel; 'ik', is niet eenzaam; 'ik', is niet neerslachtig;

je hun nu les geven als je ze geen discipline bijbrengt?

'ik', is niet teleurgesteld. Er is sprake van teleurstelling;

Je moet ze les geven, loodsen.' Wat was het geheim van

je slaat het gade. Je zal er versteld van staan hoe snel het

Neills succes? Hij kreeg de ergste leerlingen, de leerlingen

weer wegglijdt. Alles waarvan je je bewust bent blijft ver

die iedereen tot wanhoop hadden gedreven en binnen

anderen; wolken blijven drijven. Terwijl je dat doet, krijg

zes maanden waren ze allemaal getransformeerd. Luister

je allerlei inzichten over waarom er berhaupt sprake is

maar naar wat hij zei; buitengewone woorden; heilige

van wolken.

woorden. 'In elk kind schuilt een god. Onze pogingen

228

229

om het kind te kneden, zal die god in een duivel veran

met jezueten die onder mensen hebben geleefd en ge

deren. Kinderen komen als duiveltjes naar mijn school;

werkt die, zoals ze me verzekerden, niet in staat waren

ze haten de wereld, ze zijn destructief, ongemanierd, ze

om te stelen of te liegen. Een non heeft me verteld dat ze

liegen, ze stelen en ze zijn driftig. In zes maanden zijn het

naar noordoost India was gegaan om bij enkele stammen

gelukkige, gezonde kinderen die geen kwaad meer doen.'

te werken. De mensen deden niets achter slot en gren

Dat zijn verbazingwekkende woorden van een man wiens

del. Er werd nooit iets gestolen en niemand vertelde ooit

school in Engeland regelmatig werd genspecteerd door

een leugen, voordat beambten van de Indiase regering en

beambten van het ministerie van onderwijs en door elke

missionarissen er hun intrede deden.

hoofdonderwijzer of -onderwijzeres die de moeite nam

om langs te gaan. Verbazingwekkend. Het was zijn cha

In elk kind schuilt een god. Onze pogingen om het

kind te kneden veranderen de god in een duivel.

risma. Zoiets kun je niet vanaf een blauwdruk doen; je

Er bestaat een prachtige Italiaanse film van Federico

moet er een bijzonder iemand voor zijn. Soms zei hij in

Fellini, 8 1/2. Er is een scne waarin een christelijke broe

zijn lezingen voor hoofdonderwijzers en -onderwijze

der met een groep jongetjes van acht tot tien jaar op ex

ressen: 'Kom maar naar Summerhill en je zult zien dat

cursie of een picknick gaat. Ze lopen over het strand en

alle fruitbomen vol hangen met fruit. Niemand steelt

de achterhoede wordt gevormd door de broeder met een

her fruit van die bomen; er is geen neiging om het gezag

stuk of vier jongetjes om zich heen. De voorhoede komt

aan te vallen; ze zijn goed doorvoed en er is geen sprake

een oudere vrouw tegen die prostituee is. Ze zeggen:

van wrok of woede. Kom naar Summerhill en je vindt

'Hallo' tegen haar en zij zegt: 'Hallo' terug. En ze zeggen:

er geen gehandicapt kind met een bijnaam. Jullie weten

'Wie bent u?' Zij zegt: 'Ik ben prostituee.' Ze weten niet

hoe wreed kinderen kunnen zijn als iemand bijvoorbeeld

wat dat is, maar doen net alsof ze het wel weten. Een van

stottert. Je vindt geen kind dat een stotteraar pest, nooit.

de jongetjes, die iets wereldwijzer lijkt dan de rest, zegt:

Er is geen geweld in die kinderen omdat niemand ge

'Een prostituee is iemand die bepaalde dingen doet als je

weld op hen uitoefent. Dat is de reden.' Luister naar die

haar geld geeft.' Ze vragen: 'Zou zij die dingen doen als

openbaring, die heilige woorden. Zulke mensen bestaan.

we haar geld geven?' Het antwoord was: 'Waarom niet?'

Het maakt niet uit wat geleerden, priesters en theologen

Ze houden een inzameling, geven haar het geld en vragen:

zeggen: er zijn mensen die geen ruzie maken, die geen ja

'Wilt u bepaalde dingen doen nu we u dat geld hebben

loezie kennen, die geen conflict kennen, die geen oorlog

gegeven?' Ze zegt: 'Ja, hoor, jongens. Wat moet ik doen?'

voeren, die geen vijandschap kennen, niets! En ze zijn er

Het enige dat de jongens kunnen bedenken, is vragen of

altijd geweest. Ze bestaan in mijn land, of helaas moet ik

ze haar kleren uit wil trekken. Dus dat doet ze. Welnu,

zeggen, ze hebben tot voor kort bestaan. Ik ben bevriend

ze bekijken haar. Ze hebben nog nooit een naakte vrouw

230

231

gezien. Verder weten ze niets te bedenken, dus vragen ze:

'Wilt u voor ons dansen?' Ze zegr: 'Ja hoor.' Dus gaan ze
allemaal om haar heen staan zingen en klappen; de hoer
draait met haar achterwerk en ze vermaken zich kostelijk.
De broeder ziet dat allemaal. Hij komt over het stand
aan hollen en schreeuwt naar de vrouw. Hij zorgt dat ze
haar kleren weer aantrekt en de verteller zegt: 'Op dat
moment werden de kinderen bedorven. Daarvoor waren
ze nog onschuldig en mooi.'
Dat is geen ongewoon probleem. Ik ken een vrij con
servatieve jezuet in India. Hij bezocht een van mijn
cursussen. Naarmate ik mijn thema in de loop van twee
dagen uiteenzette, leed hij ernstig. De tweede avond
kwam hij naar me toe en zei: 'Tony, ik kan je niet vertel
len hoezeer ik moet lijden als ik naar je luister.' Ik vroeg:
'Waarom, Stan?' Hij zei: 'Je blaast een vraag in mij nieuw
leven in, die ik vijfentwintig jaar lang heb onderdrukt,
een afschuwelijke vraag. Telkens weer heb ik mezelf afge
vraagd: 'Heb ik die mensen niet bedorven door ze tot het
christendom te bekeren?' De bewuste jezuet was geen
liberaal; hij was orthodox, toegewijd, vroom en conserva
tief. Maar hij had het gevoel dat hij een gelukkig, liefheb
bend, eenvoudig en onschuldig volk had bedorven door
christenen van hen te maken.
Amerikaanse zendelingen die met hun vrouw naar d e
eilanden i n de Stille Zuidzee gingen, zagen tot hun afgrij
zen vrouwen met blote borsten naar de kerk komen. Hun
echtgenotes stonden erop dat de vrouwen zich fatsoen
lijker kleedden. Dus gaven de zendelingen hun hemden
te dragen. De zondag daarop kwamen de vrouwen met
232

die hemden naar de kerk, maar ze hadden er twee grote

gaten in geknipt voor de ventilatie. Zij hadden gelijk en
de zendelingen niet.
Goed, om weer op Neill terug te komen, die zegt: 'En
ik ben geen genie. Ik ben alleen maar iemand die weigert
de stappen van de kinderen te loodsen.' Maar hoe zit het
dan met de erfzonde? Volgens Neill schuilt er een god
in ieder kind. Onze pogingen om het te kneden maken
er een duivel van. Hij laat kinderen hun eigen normen
en waarden ontwikkelen, en die zijn onveranderlijk goed
en sociaal. Kun je dat geloven? Als een kind zich geliefd
voelt - wat wil zeggen, als een kind voelt dat je aan zijn
kant staat

is er niets mis mee. Het kind ervaart geen

geweld meer. Geen angst, dus ook geen geweld. Het kind
begint anderen te behandelen zoals hij ook wordt be
handeld. Dat boek moet je lezen. Het is een heilig boek,
echt waar. Lees het; het heeft mijn leven en interactie met
mensen op zijn kop gezet. Ik begon wonderen te zien. Ik
begon de ontevredenheid met mezelf te zien die diep in
mijn ziel was getst; de rivaliteit, de vergelijkingen, het
niet-voldoen-aan, enzovoort. Je zou ertegen in kunnen
brengen dat ik niet zou zijn waar ik was, als ze me niet
hadden gedwongen. Maar had ik wel behoefte aan al dat
geduw? En hoe dan ook, wie wil er nu zijn wat ik ben?
Ik wil gelukkig zijn, ik wil heilig zijn, ik wil liefhebbend
zijn, ik wil vrede, ik wil vrijheid, ik wil mens zijn.
Weet je waar oorlog vandaan komt? Die ontstaat om
dat we ons innerlijk conflict naar buiten projecteren.
Toon me een individu zonder innerlijk zelfconflict en ik
toon je een individu in wie zich geen geweld afspeelt. Er
233

zal effectieve, misschien zelfs harde actie in hem schui

dan maar. Ik ben zo nu en dan individuen tegengekomen

len, maar geen haat. Als hij handelt, handelt hij als een

die eensklaps tegen deze waarheid op zijn gelopen: de wor

chirurg. Als hij handelt, handelt hij als een liefhebbende

tel van het kwaad bevindt zich in je. Naarmate je dat meer

leraar met zwakzinnige kinderen. Je geeft hen nergens

inziet, hou je op met eisen aan jezelf te stellen, hou je op

de schuld van, je begrijpt hen; maar je handelt wel. Aan

met dingen van jezelf te verwachten, hou je op met jezelf te

de andere kant, als je in actie komt met je eigen onver

forceren en heb je het begrepen. Voed jezelf met voedzaam

werkte haat en geweld, maak je de vergissing alleen maar

eten, goed en voedzaam eten. Ik heb het niet over feitelijk

erger. Je probeert vuur met vuur te blussen. Je probeert

eten. Ik heb het over zonsondergangen, natuur, een goede

een overstroming met water te bezweren. Ik herhaal wat

film, een goed boek, werk waarvan je geniet, goed gezel

Neill zegt: In elk kind schuilt een god. Onze pogingen om

schap en hopelijk zul je dan je verslaving aan die andere

het kind te kneden, zal die god in een duivel veranderen.

gevoelens doorbreken.

Kinderen komen als duiveltjes naar mijn school,- ze haten de

Wat voor gevoel komt er over je als je in contact bent

liegen, ze stelen

met de natuur, of als je opgaat in werk waarvan je houdt?

en zijn driftig. In zes maanden zijn het gelukkige, gezonde

Of als je echt in een openhartig en intiem gesprek bent

wereld, ze zijn destructief, ongemanierd,

ze

kinderen die geen kwaad meer doen. En ik ben geen genie.

met iemand wiens gezelschap je op prijs stelt en aan wie je

Ik ben alleen maar iemand die weigert de stappen van de

je niet vastklampt? Wat voor gevoelens heb je dan? Verge

kinderen te loodsen. Ik laat ze hun eigen normen en waar

lijk ze met de gevoelens die je hebt als je een twistgesprek

den ontwikkelen en die zijn onveranderlijk goed en sociaal

wint, of als je een race wint, of als je populair wordt, of

De godsdienst die mensen goed maakt, maakt mensen slecht,

als iedereen voor je klapt. Die laatste gevoelens noem ik

maar de religie die bekendstaat als vrijheid maakt alle

wereldlijke gevoelens; de eerste noem ik gevoelens van de

mensen goed, want zij vernietigt innerlijk conflict (ik heb

ziel. Een heleboel mensen veroveren de wereld en verlie

het woord 'innerlijk' toegevoegd] dat duivels van mensen

zen hun ziel. Een heleboel mensen leven een leeg, zielloos

maakt.

bestaan omdat ze zich voeden met populariteit, waarde

Neill zegt ook: Het eerste wat ik doe als een kind op Sum

ring en lof. Met 'Ik ben ok, jij bent ok'; met kijk mij

dat

eens, zorg voor mij, steun mij, waardeer mij; met de baas

jullie weten waar hij het over heeft, omdat ik dat weet. Je

spelen, met macht, met het winnen van de race. Voed

hebt geen geweten nodig als je over bewustzijn beschikt;

jij jezelf daarmee? Zo ja, dan ben je dood. Dan ben je je

met gevoeligheid heb je geen behoefte aan een geweten. Je

ziel kwijt. Voed jezelf met ander, voedzamer materiaal.

bent niet gewelddadig, je bent niet angstig. Waarschijnlijk

Dan zul je een transformatie beleven. Ik heb je een heel

denk je dat dit een onhaalbaar ideaal is. Nou, lees dat boek

levensprogramma gegeven, nietwaar?

merhill komt, is zijn geweten vernietigen. Ik neem

234

aan

235

Eerder verschenen
bij uitgeverij Samsara
A nthony de Mello, s.j.was directeur van het Sadhana
.1"\..Institute ofPastoral Counseling in het IndiasePoona.
Als lid van de orde van jezueten in de provincie Bombay
genoor hij grote bekendheid in Engels- en Spaanstalige
landen voor zijn retraites, bijeenkomsten, cursussen over
gebed en therapie, werk dat hij achttien jaar over de hele
wereld heeft gedaan. Hoewel hij in 1987 plotseling is
overleden, heeft hij een rijke erfenis van spiritueel onder
richt in boeken en bandopnames nagelaten.

Adams, Robert - Stilte van het hart, deel 1

Adams, Robert-Stilte van het hart, deel 2
Adyashanti-Dansende leegte
Adyashanti-Ware meditatie
Adyashami -Het einde van je wereld
Adyashanti -Genade
Adyashami- De weg van bevrijding
Alles over Niets (boek met 2 dvd's)
Balsekar, Ramesh-Er was eens ...
Balsekar, Ramesh - Nou n?
Bancroft, Anne -Woorden van Boeddha
Beintema, Rica-Jnana yoga in de praktijk

De eerw. J. Francis Stroud s.j., campuspastor

aan

de uni

versiteit van New York, is tevens directeur van het De

Mello Spirituality Center en heeft acht jaar nauw met
Anthony de Mello samengewerkt.

Bernie, Jon-Alledaagse vrijheid

Bongers, Sally-Alledaagse verlichting
Boogaard, Han v.d. I Wei Wu Wei-Leven zonder tranen
Boogaard, Han v.d.- Dat wat Is
Byrom, Thomas- Het hart van bewustzijn
Caraway, Morgan -Een aangename ontgoocheling
Cohen, AJan- Bent u net zo gelukkig als uw hond?
Cohen, AJan -Wijsheid uit het hart
Crowley, Gary- Van hier naar hier
Delden, Jan van -Terug van nooit weggeweest
Delden, Jan van- Vele wegen, n thuis
Dych, William -Amhony de Mello, een bloemlezing
Poster, Jeff-Leven zonder middelpunt
Fosrer, Jeff-Een buitengewone afwezigheid
Foudraine, Jan -Metanoia
Gangaji-Vrijheid in overgave
Gieles, Lenne-Thuis
Glassman, Bernie -Oneindige cirkel
Greven, John-En

236

Hamill, Sam I Lao Tse-Tao Te Tsjing

Nisargadatta Maharaj-In woord en beeld

Harding, Douglas-Open voor de bron

Norquist, Steven-De waarheid over verlichting

Harrison, Steven-Zoek geen antwoord

Oever, Jan van den- Ik weet niet wie ik ben

Harrison, Steven-Het gelukkige kind

Parsons, Tony-Zoals het is

Harrison, Steven -En-zijn in relaties

Parsons, Tony-Niemand hier

Hartong, Leo-Ontwaken in de droom

Parsons, Tony-Niemand daar

Heyboer, Anton-De filosofie van een oorspronkelijke geest

Parsons, Tony-Alles en Niets

Heyboer, Anron -The philosophy of an original mind

Parsons, Tony-Het open geheim

Hillig, Chuck-Verlichting voor beginners

Raaijmakers, Annette-Volledig vrij

Hillig, Chuck-Parels voor de ziel

Ram Tzu -Wie zoekt zal niet vinden

Hyde, Unmani Liza-Ik ben het leven zelf

Ramana Maharshi - In woord en beeld

Inzicht, vingers wijzend naar de maan

Rigter, Bob - Zen tijd

Joncheere, Zo-Leven als God

Rossum, Jan van-Je bent niet wat je denke

Jourdain, Stephen I Farcet, Gilles-Zomaar verlicht

Schoonderwoerd, Sirnon-Een chriseen op sarsang

Katz, Jerry- Non-Dualiteit

Sengtsan-Oorspronkelijke Geest

Keers, Wolter-Vrij zijn

ShanriMayi-Ons hart weer alles

Keers, Wolter-J nana Yoga

Shapiro, Isaac-Het gebeurt vanzelf

Kicken, Patriek & Smit, Paul-Praten over bewustzijn

Smit, Alexander -Kennendbeid

K.iloby, Scoct- Liefdes stille revolutie

Smit, Alexander-Geschenk van het Absolute

Klein, Jean - Ik Ben

Smit, Paul -Non-dualiteit voor managers

Koehoorn, Jan-Zelfonderzoek

Smit, Paul-Verlichting voor luie mensen

Krishnamurti, U.G.-De denkbeeldige geest

Spira, Ruperr-De helderheid der dingen

Lake, Gina-Het mechanisme van verlangen

Sterren, Paul van der-Verlichting in een lege verpakking

Larruners van Toorenburg, Wendy- Hoogbegaafd, nou n?

Sterren, Paul van der-Over het brein, non--dualiteit en vrije wil

Lamroers van Toorenburg, Wendy-Werkboek Hoogbegaafd

Sylvester, Richard- Geen zelf, geen ander

Laurencius, Hans -Rozengeur & Prikkeldraad

Tathagata, Florian-Zijn

Lawry, Kalyani-Sailor Bob Adamson, leven en leer

Tetteroo, Tosca-Alles over edelsteentherapie

Liquorman, Wayne-Never mind

Tollifson, Joan -Ontwaken in her alledaagse

Lucille, Francis-Eeuwigheid NU!

Tollifson, Joan-Niets om je aan vast te houden

McKenna, Jed-Spirituele verlichting? Vergeet het maar!

V ingerwijzingen-Anikelen uit tien jaar InZicht

McKenna, Jed- Spiritueel Incorrecte Verlichting

Watts, Alan-Word wat je bent

McKenna, Jed-Spirituele Oorlogvoering

Wei Wu Wei-Onwerelds wijs

McKenna, Jed-Notities

Whenary, Roy-De structuur van zijn

McKenna, Jed-Jed's McKenns theorie van alles

Zuijderhoudt, C.B. - Meeseer Eekhart versus advaita

Mello, Anthony de- Bewustzijn

Morinaga, Soko-Van leerling rot meester

Voor een overzicht van onze titels

(met tekstfragTinenten)
kunt u ook kijken op onze website:
www.samsarabooks.com

Daar vindt u informatie over de boeken in voor

bereiding, de agenda met informatie over lezingen
van onze auteurs en kunt u zich opgeven voor onze
nieuwsbrief of een catalogus aanvragen.
Samsara Uitgeverij bv
Herengracht 341
1 016 AZ Amsterdam

Telefoon: 020- 5550366

Fax: 020- 5550388

E-mail: info@samsarabooks.com