Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
NDICE
Introduccin
Gua metodolgica..
Signos utilizados
Objetivos.
6
8
9
10
11
11
11
13
13
13
13
16
21
22
30
30
31
31
32
33
34
34
34
35
35
35
36
37
38
38
39
40
40
41
42
42
43
43
44
44
45
46
47
48
48
48
49
49
49
49
50
50
51
52
52
53
54
55
55
56
56
57
57
57
ADENDA:..
Canciones del Per.
- Himno Nacional del Per en quechua
- Ollantay (yarav)
- Valicha (Huayno).. 62
Tinya (Pasacalle ancashino) 63
59
59
60
61
58
64
INTRODUCCIN Yaykuna
Finalmente, Dic Ibarra (1958) coincidentemente con Gonzales de la Rosa (1911), afirma
que el quechua se extendi desde la costa central hacia el norte en su forma Yungay,
hacia el centro en su forma Waywash y al sur, en su forma Chinchay.
2. El 16 de octubre del mismo ao, mediante la Resolucin Ministerial N 4023-75ED. se aprueba el Alfabeto bsico general compuesto por cinco vocales y diecisis
consonantes:
4. Despus de 15 aos, en el Primer Congreso de la Lengua Quechua, realizado el ao
2000 en la ciudad de Cusco, ha sido resuelta por la Academia Mayor de la Lengua
Quechua (AMLQ), adoptando el sistema pentavoclico (a, e, i, o, u) para todas las
regiones de habla quechua, ms la inclusin de /f/ y /j/; y aceptando la regla de
escribir tan igual como se habla y hablar tan igual como se escribe.
5. Resultado de este Congreso, el Alfabeto Quechua, se compone de la siguiente
manera entre majsculas y minsculas:
De este conjunto, se desprenden alfabetos para las seis variedades regionales del Per,
tales como:
b, d, f, g. (prstamos).
tjass
tjeqq
taqq
tukuu
2. El quechua es aglutinante
wasi casa
wasi + y mi casa
wasi + ki tu casa
wasi + ki + man a tu casa
wasi + ki + kuna + man a tus casas
wasi + ki + kuna + man + raq a tus casas todava
wasi + ki + kuna + man + raq + tsu o a tus casas todava
wasi + ki + kuna + man + raq + tsu + raa o a tus casas todava ser
wasi + ki + kuna + man + raq + tsu + raa + pis o a tus casas todava ser tambin.
3. Es polismico: porque una palabra tiene varios significados:
pacha
munay
orqu
simi
kashki
wata
washa
tierra, barriga
querer, amar, desear, antojar,
cerro, macho
boca, lenguaje, lengua, idioma, dialecto
sopa verde de papa; vagina
ao calendario, amarrar
columna vertebral, costilla, all, defender
ncash-Wanka
waka
weqi
mayu
orqu
wasi
waaka vaca
tseeqa eso, esa
awnii aceptar, acepto
choolu muchacho
tiyuu mi to
ruina
lgrimas
ro
macho
casa
pierna
6
hamuy - shamuy
hamay - samay
venir
sentarse
mikuna - mujuna
mishi - miski
wishlla - wisla
comida
dulce
cucharn de madera
pacha - patsa
wasa - washa
mantsa - mancha
tipi tseklla
miski simi
kaspi chanka
sumaq pasacha
qoyllur awi
cintura fina
boquita dulce
piernita delgada
bonita muchacha
ojitos de estrella
veo
mi casa
yo como
yo cuelgo
pared
panii
wawqii
nuqapaa
muruu
munaa
Wasi
la casa
Allqu / mishi
o
Allquwan mishi
perro o gato
el perro y el gato
(y)
Juanpa allqun
el perro de Juan
(de)
(el)
ni-a;
perr-a.
El gnero de los seres se distingue mediante los modificadores ollqu o qari (para
persona varn) y warmi (para persona mujer); orqu (para animal macho) y china (para
animal hembra):
Masculino
ollqu wamra
orqu allqu
orqu kuchi
orqu ashnu
orqu mishi
orqu haka
orqu wka
orqu ukush
orqu sha
orqu llama
orqu luytsu
orqu kuntur
orqu wiskur
orqu anka
femenino
nio
warmi wamra nia
perro
china allqu
chancho
china kuchi
burro
china ashnu
gato
china mishi
cuy macho
china haka
res macho
china wka
ratn
china ukush
cordero
china sha
llama macho
china llama
venado macho
china luytsu
cndor macho
china kuntur
gallinazo macho china wiskur
gaviln macho
china anka
perra
chancha
burra
gata
cuy hembra
res hembra
rata
oveja
llama hembra
venado hembra
cndor hembra
gallinazo hembra
gavil hembra
Correctos
por
por
por
por
por
por
warmi
wallpa
maytaq
mayman
willay
wira
mujer
gallina
dnde est
a dnde
avisa
gordo, grasa
huishqa
hiusha
por
por
wishqa
iwsha
gripe
papa que nace sin ser sembrada
Triptongo
Incorrectos
Huailas
huainu
huaira
huauqi
huaita
Correctos
por
por
por
por
por
waylas
waynu
wayra
wawqi
wayta
Huaylas
huayno
viento
hermano
flor
14. Para pluralizar una palabra quechua solo se agrega el pluralizador / -kuna/:
Singular
Plural
hanpi
hanpikoq
runa
wamra
wasi
allqu
wallpa
mishi
warmi
marka (n)
llaqta (s)
hacha (n)
sacha (s)
remedio
mdico
persona, gente
nio o nia
casa
perro
gallina
gato
mujer
pueblo
pueblo
arbusto, yerba
arbusto, yerba
hanpikuna
remedios
hanpikoqkuna mdicos, curanderos
runakuna
personas, gentes
wamrakuna
nios o nias
wasikuna
casas
allqukuna
perros
wallpakuna
gallinas
mishikuna
gatos
warmikuna
mujeres
markakuna
pueblos
llaqtakuna
pueblos
hachakuna
arbustos, yerbas
sachakuna
arbustos, yerbas
Pronunc.
hamay
haka
hanpi
hallqa
hara
hacha
/jamay/
/jaka/
/janpi/
/jallqa/
/jara/
/jacha/
sentarse, respiracin
cuy
remedio
puna
maz
yerba
Alaq - chiri
fro
aqish - chunchul
intestino
alliq - phaa
derecho-a
alliy - thaniy
mejorar
ankay - theqniy
frer
awkin - ruku - machu anciano
aptana - rawkana dedo
ayway - ripuy
caminar, ir
aqtsa - chujcka
cabello
awila - paya
abuela
awmi - ari
s
chupi - raka
vagina
chiqni - weqti
legaa
chusku - tawa
cuatro
choqa - uju
tos
hanan - pata
encima, arriba
herqa - thanaku
frazada
hunaq - punchay- qoya da
hamay - tiyay
sintate
hipash - pasa
muchacha
hipiy - horquy
sacar
hitariy - wichquy
botar, echar
paqla - qala
pris - thamin
peqa - uma
parlay - rimay
puywash - sorqan
pishqu - rani
paqay - taqshay
calvo
placenta
cabeza
hablar
pulmn
pene
lavar
ikish - wallwaku
axila
pkay - phukuy
soplar
oqu - charan
mojado
qallqa - uya
cara, faz
qanra - chilli
sucio
qayay - waqyay
llamar
qillay -qollqi
dinero
qeshya - onqo,
enfermedad
qeshyay - onqoy
enfermarse
pishtay - roquy
cortar, desollar
ruku - machu
viejo
siki uchku - uquti ano, recto
shoqtikuy - chutikuy desvestirse
tseqlla - teqniy
cintura
shapra - kaki
barbilla
tsakay - tuta
noche
takuy - chhaqruy, mezclar
itsoq - lloqi
izquierda
tamya - para
lluvia
ishkiy - urmay
caer
tinki - kipu
nudo
inpiy - iiksay
empinar
toqush - tapura
kaa - kani
ser o estar
uchku - toqo, ukju
kallpa - atiy
fuerza
ultay -saksay
ultay - saksay
tragar
upitsiy - thasnuy
kasta- ayllu
familia
uyu - kaso
kukuy - kumuy
agacharse
wayllaq - chasaq
kicha - khaka
abertura
wishqa - chhulli
lachapa - pacha
ropa, vestido
witiy - suchuriy
ltay - pakchay
ponerse de boca abajo yaku - unu
lichi - willali
leche
yarquy lloqshiy
llapan - lluy
todo
yarkuy - wichay
llumtsuy - qhachuna nuera
yuriy - rikuriy
llilli - phaka
ingle
pacha - wiksa
llullu - qhulla
tierno
itiy- upuy
mallaqay - yarqay hambre
muyuy- tumay
maqta - walash
muchacho
mikuna - wiksa
marka- llaqta
pueblo
masha - qata
yerno
tocosh
hueco
tragar
apagar
flaco
vaco
gripe
retirar
agua
salir
subir
nacer
barriga
aplastar
girar
comida
11
Dialectos
atska achka
atski - achki
aku - haku
aytsa- aycha
chanka - tranka
tsakay - chakay
tsapay - chapay
tsapiy - chapiy
tsaki - chaki
tsarikuy - charikuy
tsay - chay
hacha - sacha
haruy - saruy
mucho
luz
vamos
carne
pierna
noche
cubrir, tapar
sacudir
seco
agarrarse
ese, esa, eso
yerba
pisar
mayi masi
nni an
noqa - oqa
patsa pacha
pitsay pichay
puwaq - pusaq
qowa - qosa
ruray - ruway
reqiy - reqsiy
shapra - sapra
shonqu - sonqu
shumaq - sumaq
tanta - tanta
vecino
camino
yo
suelo, tierra
barrer
ocho
esposo
hacer
conocer
barba
corazn
bonito, tranquilo
pan
hamay - samay
sentarse
shamuy - hamuy
ven, venir
hinchi - sinchi
fuerte
taksha - taksa
mediano
hipash - sipas
muchacha
tawri - tarwi
chocho
utsu - uchu
waktsa - wakcha
wamra - warma
waqta - wasa
wayi - wasi
weqru - wishtu
wiyay - uyay
aj
hurfano
nio-a
espalda
casa
cojo
oir, escuchar
hoqta - soqta
seis
huti - suti
nombre
haruy - saruy
pisar
kawatsiy - kawachiy hacer revivir
kaway- kawsay
vivir, vida
lawsa - lawta
baba
vamos a comer
comiikan
12
est comiendo
Llamashunki
te llama
Lloraykan
est llorando
Tomarkushun
vamos a tomar
Dormikuunam ya me duermo
Botariy
btalo
Botaqmi aywaa voy a votar
Trabajaykanmi
est trabajando
Penawan kaykan est con pena
Ama lloraytsu
no llores
Manam trabajantsu no trabaja
compraykan
est comprando
kanikoq peru
el perro que muerde
perum modishqa el perro ha mordido
vendikurishun
vamos a vender
caminaykan
est caminando
dormiykanmi
est durmiendo
buscaykan
est buscando
alkoltam tomaykan est tomando alcohol
ama buscaytsu
no busques
manam buscantsu no busca
CH
qu dolor!
alumbrar
s
s
mal olor
familia
familia
muerto
abre la boca
dice que s
chachak
chachay
chakwan
chichu
churay
choqa
choqay
fuerte
chate
anciana
embarazada
poner
tos
toser.
Ananaw!, nanatsikmi
Aylluyki kanchu? (s)
Kastayki kanku? (n)
Chachak charikuy
Chachay kay pununaman
Churay kayman chukuykita
Choqawanku kanki?
Choqaykankiku?
ay!, me duele
tienes familia?
tienes familia?
agrrate fuerte
chate a esta camilla
ponlo aqu tu sombrero
ests con la tos?
ests tosiendo?
Concepto. Conozca las palabras en quechua construidas con los fonemas /ts/, /h/, /i/ lo
va a decir el mdico:
TS (Variante ancashino)
tsatsa
tsaka
tsakaq
adulto-a
tsaritsiy
puente
tsay
madrugada tsulla
prender la luz
ese,esa, eso
impar
13
tsaki
tsapiy
tsapuy
seco
sacudir
infusin
tsarikuy
tsariy
agrrate
agarrar, coger
H
hacha
yerba
haruy
pisar
hamay
hanpi
hanpikoq
hana
hanchay
hapay
puriy
hakapkuy
sentarse
remedio
mdico
arriba, encima
llevar de la mano
caminar
caminar
hincharse
hatiy
hatikuy
hawa
hawna
himay
hina
hipash
introducir, meter
vestirse, vstete
fondo, abajo
almohada
saciarse
as
muchacha
ichik
chico
imanoy
cmo
ichiy
prate
imay
cundo
illaq
illaqpita
imanir
sorpresa
sorpresivamente
por qu
ishkiy
iska
ima
caerse
sucio-a
qu
Concepto. Ahora, conozca las palabras en quechua construidas con los fonemas /k//l/,
/ll/, /m/:
K
kachay
kay
kaniy
katay
kuyay
soltar, mandar
kachuy
masticar
ser (este, esta)
ksuy
obedecer
morder
kumay
empujar
toma (dar)
kuyuy
mover
amar, querer kuyapay
compadecer
14
kawackiy
hacer revivir
kupay
frotar, sobar
L
lapchiy
laptay
laqtu
lasaq
ltay
aplastar
atocar
desdentado
pesado
gatear
LL
llakiy
llakikuy
llakipay
llamiy
llaqta (s)
pena
tener pena
compadecer
probar,saborear, degustar
pueblo
marka (n)
manchay
mana
muqchikuy
muskiy
mikuy
munay
pueblo
miedo
no
enfagarse la boca
oler
comer
querer
M
makyay
alcanzar
makyamay alcnzame
mallaqay
hambre
matka
pie de la cama
may
dnde
maychu (n) en dnde
maypi (s)
en dnde
mayay
darse cuenta-sentir
Procedimiento. Despus de conocer las palabras con los fonemas k, l, ll, m, hagamos
otras frases comunicativas:
- Kay shumaq
s bueno-a
- (shumaq kay)
s bueno-a
- Kuyapay qeshyaqta
compadezca al enfermo
- Kupakuy kay hachawan
frtate con esta hierba
- Lasaqta ama hoqariychu
no llevantes cosa pesada
- Ama llakikuychu
no tengas pena
- Mallaqankiku?
tienes hambre?
- Mikunankiku?
quieres comer?
- Mayta aywanki (n)
a dnde vas
- Maymanta rinki (s)
a dnde vas
- Maychtaq wasiki
dnde es tu casa
- May markataq kanki (n)
de qu pueblo eres
- May llaqtataq kanki (s)
de qe pueblo eres
- Mikuyta munankiku? (n)
quieres comer?
- Mikuyta munankichu? (s)
quieres comer?
Concepto. Sigamos conociendo las palabras en quechua construidas con los fonemas
/n/, //, /p/, /q/:
N
nanay
nanachiy
nanachikuy
nni / an
nqa
ukiy
dolor
hacer doler
sentise el dolor
camino
hace momento.
levantar la cabeza
akay
awi
awpa
awpay
uquy
upuy
sufrir, padecer
ojo, vista
antes, adelante
adelntate
chupar lquido
aplastar
paskay
desatar
P
pacha suelo, mundo
15
Concepto. Lea y conozca las palabras en quechua construidas con los fonemas /r/,
/s/, /sh/, /t/:
R
rakcha / iska sucio-a
rakiy separar
raku / rakta grueso
rikchay despertar
rikay ver
rikachakuy divisar
rimanakuy conversar
rimaykanakuy saludarse
reqiy /reqsiy conocer
runa persona, gente
roquy cortar con cuchillo
S
saksay tragar
sapra vello, barba
saruy /haruy pisar
soqu cana
supay diablo, demonio
sipu /sati acto sexual
16
sutay jalar
suti / huti nombre
suyay esperar
suwa robar, ladrn
SH
shakya hablador-a
shaksha mediano
shama enfermedad labial
shamuy venir, ven
shapra barba, bigote
shriy levantarse
shinqay oler
shipshi anoche
T
takay golpear
takuy mezclar
takpay sorprender
tamya / para lluvia
tanta / tanta pan
tanuy aplastar
tapuy preguntar
tariy encontrar
taripay alcanzar
tikray voltear
tikshu inclinado
tinki nudo
Procedimiento. Despus de conocer las palabras con los fonemas /r/, /s/, /sh/, /t/, vamos
a construir frases usuales:
-
Concepto. Lea y conozca las palabras en quechua construidas con los fonemas /u/, /w/
y /y/:
U
uchu / utsu aj
uchku / toqu hueco
uchuy comer grano
ulluy introducirse
ushmatsiy remojar
utku algodn
uray bajar
unpuy agacharse
W
wachay parir, dar a luz
waqay llorar
wakcha hurfano
waray (n) maana
wamanripa yerba contra la tos
pajarin (s) maana
warantin da siguiente
warmi mujer
wamaq alguna vez
wayi (n) casa, vivienda, hogar
wamra nio o nia
wasi (s) casa, vivienda, hogar
wanay necesitar
wayna joven varn
wankuy envolver
wichqay cerrar
wanuy morir
willay avisar
wallki compaa
wiyachakuy estar al tanto
wapyay dar aire
Y
yachakuy aprender
yarpuy bajar
yachay saber
yatay atocar
yachachiq profesor-a
yarquy salir
yachakoq alumno-a
yaway probar, degustar
yachayllapa con cuidado yaykuy entrar
yakay / hatiy introducir yupay contar
yaku agua
yurishqa naci
unu (Cus.)agua
yuriy nacer
yamay / alli bien, coforme yaya padre, seor
yapay aumentar
Procedimiento. Como ya conocemos las palabras sueltas, vamos a formar frases con
algunas:
-
18
apay
llevar
qoy dar
asiy
reir
rantiy comprar
aruy / llankay trabajar
reqiy / reqsiy conocer
atiy
poder
rikay ver
ayway / lloqsiy ir
ripuy (s) ir, caminar
churay
poner, colocar
ruray (n) hacer
hanpiy
curar
ruway (s) hacer
hamuy
venir
shamuy/hamuy venir
ismuy
podrir
taripay alcanzar
ishkiy
caer
tariy encontrar
kay
ser, estar, haber
uyay / wiyay oir, escuchar
kapuy
tener
uyariy /wiyariyescuchar, comprender
kamachiy (s) mandar, ordenar
wankuy envolver
kachay (n) mandar, ordenar wanuy morir
wanuy
morir
waqay llorar
mantsakay asustar
waylluy amar
maay
pedir, prestar
witiy retirar, huir
munay
querer, amar, desear yachay saber
muskiy
oler
yarkuy subir
pantay
errar
yarpuy bajar
punuy
dormir
yaykuy entrar
yuriy nacer
yupay contar
11. SUSTANTIVOS DE USO BSICO Sutikuna yashqa ninan
Concepto. El ser humano vive en el mundo rodeado de hombres, animales y cosas.
Debido a su necesidad de comunicarse ha designado a todos estos seres con un nombre:
runa persona, allqu perro y wasi casa. Algunos de estos son:
Persona
Animal
Cosa
runa gente
warmi mujer
wamra nio-a
llullu beb
wayna joven
pasa muchacha
awilu abuelo
awilla abuela
willka nieto-a
wawqi hermano
pani hermana
turi hermano
aa hermana
allqu perro
mishi gato
kuchi chancho
ashnu burro
wka vaca
wallpa gallina
haka cuy
wikua vicua
urpi
paloma
ukush ratn
wiskur gallinazo
kuntur cndor
chuspi mosca
rumi piedra
yaku agua
aqu
arena
wasi
casa
chuklla choza
qeru
palo
ranra pedregal
kachi sal
an /nni camino
hirka cerro, cumbre
qocha laguna
mayu ro
qaqa
roca
19
alli
bien, bueno, magnfico sumaq rico-a, delicioso-a, agradable, sabroso- a,
atska mucho, bastante, harto
bonito-a,
ayaq
picante
pochqoq
salado
chakwan, paya vieja, anciana
mushoq
nuevo
chawa crudo-a
taksha
mediano-a
chasha cocida
uyu
flaco-a
chuya limpio, perfecto
ruku, machu viejo
lasaq pesado
muyu
pesado
llanu liviano
wallka, pisi poco
loqtu mocho, sin punta
waska
alargado, rectangular
hatun grande, extenso
wira
gordo-a
huk
uno
yana
negro
ichik chico-a, pequeo-a
yaqa
bravo
miski dulce, agradable
yuraq
blanco-a
ratash arapiento-a
millay
feo, desagradable
qhelli, iska sucio, impuro
qachqa
spero
kurku joroba, giba, jorobado
yuraq
blanco (ms en colores)
Procedimiento. Traduzca a las siguientes frases:
perro blanco
perro negro
carne cruda
carne cocida
casa grande
hombre flaco
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
casa chica
comida dulce
bonita mujer
hombre mediano
mujer flaca
mujer gorda
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
La cabeza Uma
Concepto. La cabeza es la parte superior de nuestro cuerpo humano, cumple funciones
muy importantes, especialmente los sentidos: kullana tacto, miskiq gusto, muski
olfato, wiyana odo, rikana vista; y otras funciones. En quechua se conoce y se
dice as:
allqu kiru
caninos
aqtsa (n)
pelo, cabello
amuqlli
amigdalas
chujcha (s) pelo, cabello
chakallwa
mentn
hana wirpa labio superior
kiru
diente
kiru anku
nervio dentario
simi
boca
shapra
bello
toqshu
seso
uma / peqa cabeza
uma tullu
crneo
ura wirpa
labio inferior
urku / mati la frente
urku shapra (n) cejas
qhechifra (s) cejas
wasa kiru
pre-molar
weqi
lgrimas
weqti
legaa
wirpa
labio
wiyana /uyana odo
waqe
muela cordal
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
El tronco kullu
Concepto. El tronco es la segunda parte del cuerpo humano, que tambin cumple
funciones importantes en complemento con el crneo. A travs de la lectura, conozca en
quechua las partes del tronco en el cuerpo humano:
anku
aqish (n)
chunchul (s)
aytsa / aycha
ayaqnin
chichu
chuchu
hamay
hunpi
ikish/lluki
ishpay
ismay
kapakapa
kullu
nervio
intestino
intestino
carne
hiel o viscula
embarazada
seno
respiracin
sudor
axila
orina
heces
cartlago
tronco
pkash
vejiga
puywash/sorqan pulmn
qara
piel
qasqo
trax, pecho
qeri
herida
raku aqish (n) intestino grueso
raku chunchul (s) intestino grueso
rurun
rion
siki
nalga
sikipalta
sentadera, trasero
siki chupa
coxis
siki patak
cadera
siki uchku /oqoti recto, ano
shullu
feto
21
kustilla
costilla
sonqu / shonqu corazn
llanu aqish (n) intestino delgado supi
pedo, ventosidad
llanu chunchul (s) intestino delgado tseqlla cintura
Llilli / phaka ingle
tullu
hueso
llullupa qeshun utero
waqta / wasa espalda
matanka / muchu cogote
sankar
traquea
atin
hgado
washa
columna vertebral
uu
pezn
wamra yurinan ovario
pris
placenta
wiksa / pacha barriga
pupu
ombligo
yawar
sangre
Procedimiento. Con el verbo nanay construye 20 dolencias del tronco. Ejemplo: kiru
nanay dolor de diente
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
maki palta
maki sillu
moqu
rikra (n)
challwan (s)
omru
uwakancha
palma de la mano
ua de la mano
articulacin
brazo
brazo
hombro
clavcula
taln
pie
planta del pie
ua del pie
chanka
qenqash
qonqur (n)
moqo (s)
22
pierna
tobillo
rodilla
rodilla
chakisenqa
canilla
uchu putu
wamantullu
tibia
tibia
Sexo masculino
Ollqukay
Sexo femenino
Warmikay
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
pushlla
23
ampolla
qeri
herida
qotu
bocio
rakta qallu tartamudo
tikti
veruga
upa /sati
mudo, sonso, intil
lawsa
baba
uyutay
enflaquecimiento
wirayay
engordarse
wisku
visco
yawar nikna cogulo de sangre
rata/weqru/wiksu cojo-a
wiksa hakay mala digestin
wishqa
gripe
nanay
dolencia
seca en el ingle
soplo del Apu
paludismo
soplo de la tierra
enloquecimiento
luxacin
muna
pacha tikshu
shillki
shullu
lipiria
ushukki
antojo
estmago ladeado
dolor de espalda
aborto, feto
clico
mal de ojo
24
Abuelos
Ayllu, kasta
familia
Ayllukuna, kastakuna familias
awilu, machu
awila, paya
Padres
tayta / yaya
pap
mama / wachaq mam
Hijos
churi
hijo-a de pap
wawa
hijo-a de mam
ollqu / qari churi hijo de pap
ollqu / qari wawa hijo de mam
warmi churi
hija de pap
warmi wawa
hija de mam
Hermanos y hermanas
Nietos y nietas
wawqi (n)
weyqi (Cus)
pani / pana
turi / tura
willka
nieto-a de abuelo-a
ollqu / qari willka nieto de abuelo-a
warmi willka nieta de abuelo-a
hermano de varn
hermano de varn
hermana de varn
hermano de mujer
25
abuelo, anciano
abuela, anciana
aa
hermana de mujer
Miembros de la familia
Primos
Hurfanos
mana taytayoq hurfano de padre
mana mamayoq hurfano de mam
Compadres
kunp
kum
compadre
comadre
Tios y tas
tiyu / ipa to
tiya ta
taytpa wawqin
mampa turin
taytpa panin
mampa aan
kihuicha
mazamorra
chicha
frijol verde
chuo
cayhua
maz
habas tostada
yuyo
26
sapallu
kamtsa
shura
kaya
timpuchi
lwa
llushtu
machka
mashwa
mullaka
papa
papa yanu
zapallo
cancha
jora
oca fermentada
caldo de yerba
sopa de harina
trigo pelado
harina
tubrculo
fruto de planta
papa
papa sancochada
kanka
carne asada
tawri / tarwi chocho
kuka coca
triqu trigo
triqu muti mote de trigo
tsutsuqa chochoca de maz
toqush papa o maz fermentada
papa toqush papa fermentada
hara toqush maz fermentada
ulluku olluco
uchu / utsu
aj
19.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
nieto-a
-------------------------wawa
-------------------------hermano de varn
--------------------------hermano de mujer
--------------------------hermana de varn
--------------------------hermana de mujer
---------------------------mazamorra
---------------------------yuyo
---------------------------frijol verde
---------------------------esposa de mi hermano
---------------------
Frases usuales:
all aswa
buena chicha
chawa aytsa carne cruda
uyu runa
hombre flaco
27
llanu hilu
hilo delgado
pochqoq spa sopa salada
chukru aytsa carne cruda
color chunpi
castao
azul
soqu
gris
jaspe
tukuyrikuq multicolor
pinto oqi
plomo, gris
rojo
wikush / chunpi marrn
amarillo
yana
negro
anaranjado yuraq
blanco
verde
wilapi
violeta
rosado
yuraq anqash / qhosi celeste
morado
Frases usuales:
Al formar frases u oraciones, los colores siempre van delante del sustantivo:
anqash wara pantaln azul
cheqchi tru toro jaspe
puka wayta flor roja
wikush punku puerta marrn
yana allqu perro negro
yuraq wasi casa blanca
Las edades
Wiaykuna
awkin / machu
chakwan / paya
llullu
uush
sullka
Las cantidades
Achkaq
muru wka
toro pinto
qallwash wayta flor amarilla
qarwash llullipa pollera anaranjada
qomi sacha
hierba verde
soqu uma
cabeza canosa
yuraq mayu ro blanco
Los tamaos
Shakshaykuna
anciano
anciana
tierno-a
ltimo
menor
hatun
grande
ichik / uchuk chico-a
taksha
mdiano-a
tsikan
enorme
La temperatura
katkatya
28
achka mucho
llapan todos
pullan mitad
wakin algunos
wallka poco
achaq caliente
alaq / chiri fro-a
qooq
tibio-a
qanyantin
qanyan
warantin
killa
pullan killa
antes de ayer
ayer
pasado maana
mes
medio mes
Las profesiones
Yachaq kay
kachi
raju
yaku / unu
hanpikoq
mdico, curandero
yachachiq profesor-a
wachachiq obstetriz, partero-a
yupaq
contador
warmikay rikaq gineclogo
ollqukay / qarikay rikaq urlogo
sal
hielo
agua
Frases usuales
awkin runa
hombre anciano
chakwan warmi
mujer anciana
hatun runa
hombre grande
wakin runakuna
algunos hombres
achaq yaku / achaq unu agua caliente
alaq yaku / chiri unu
agua fra
qooq yaku / qooq unu
agua tibia
kanan hunaq / kunan punchay hoy da
kanan killa este mes
kanan wata este ao
Procedimiento. En el espacio en blanco, complete la palabra en quechua forme frases
segn la traduccin. Si no conoce el significado, consulte vocabularios
correspondientes en esta misma gua:
warmi
warmi
aqish
chunchull
wayta
wamra
runa
runa
yaku
punchay
mujer flaca
buena mujer
intestino grueso
intestino delgado
flor roja
nio tierno
hombre mediano
todos los hombres
agua caliente
hoy da
29
...................
killa
este mes
wata
este ao
runa
buen hombre
wasi
casa blanca
hanpikoq
buen mdico
yachachiq
buen profesor
warmikay rikaq buen gineclogo
ollqukay rikaq
buen urlogo
Frases usuales
-
Yaqa allqu
perro bravo
Wallpa suwa anka
gaviln que roba a la gallina
All ashnum kayqa
este es buen burro
Haka pikantiqa miskinmi el picante de cuy muy agradable
millwasapa kay shaqa esta oveja es de mucha lana
kuchi aychaqa miskinmi la carne de chanco es agradable
30
Pronombres personales
Piy kanqan
Pronombres demostrativos
May Kanqan
Singular
noqa
qam
pay
Singular
kay este, esta
chay ese, esa
taqay aquel o aquella
Plural
noqanchik
noqakuna
qamkuna
paykuna
yo
t
l o ella
Plural
nosotros-as (incl) kaykuna estos, estas
nosotros-as (excl) chaykuna esos, esas
ustedes
taqaykuna aquellos, aquellas
ellos / ellas
NOTA: La primera persona plural de los pronombres personales tiene dos formas:
inclusiva (noqanchik todos nosotros) y exclusiva (noqakuna solo nosostros).El
dialecto de noqakuna en regin sur es oqayku.
yo aprendo
t aprendes
l aprende
todos nosotros aprendemos
slo nosotros aprendemos
ustedes aprenden
Paykuna yachakuyan
ellos aprenden
Pronombres posesivos
Pipa Kanqan
Pronombres dependientes
Hapalla Kanqan
31
uno mismo
hapalla uno solo
waki
alguien
llapa
todo
Pronombres interrogativos
Tapuykuna Kanqan
Ima?
Pi?
May?
Mayqan?
Ayka?
Qu?
Quin?
Dnde?
Cul?
Cunto?
Pronombres indefinidos
Aykaq Kanqan
Llapan todos
wallka pocos
achka mucho
Qu quieres?
A quin buscas?
A dnde vas?
Cul de ellos es l?
Cunto quieres?
Todos estn trabajando?
32
---------------------------------------------------------------------------------
todos nosotros
mo
de ustedes
quin?
cul
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
domingo
lunes
martes
mircoles
jueves
viernes
sbado
kuskiy
sitwa
hatuntarpuy
qepatarpuy
ayamarka
hatunraymi
julio
agosto
setiembre
octubre
noviembre
diciembre.
Estaciones del ao
Watapa yachakayninkuna
yarquymita primavera (poca de hambre)
rupaymita verano (poca de calor)
poquymita otoo (poca de maduracin)
chirimita / alaymita invierno (poca de fro)
Procedimiento: Escriba en quechua el significado de las siguientes palabras:
da del Sol
----------------------da del brujo ----------------------da del rayo -----------------------
mayo
julio
setiembre
33
----------------------------------------------------------------------
enero
marzo
---------------------------------------------
noviembre
verano
-----------------------------------------------
pichqa chunka
50
pichqa chuna pichqa 55
pichqa chunka pusaq 58
soqta chunka
60
soqta chunka huk
61
soqta chunka pichqa 65
soqta chunka pusaq
68
qanchis chunka
70
qanchis chunka kimsa 73
qnchis chunka pichqa 75
qanchis chunka pusaq 78
pusaq chunka
80
pusaq chunka huk
81
pusaq chunka pichqa 85
pusaq chunka isqun 89
isqun chunka
90
isqun chunka huk
91
isqun chunka kimsa 93
isqun chunka qanchis 97
isqun chunka isqun
99
huk pachak
100
iskay pachak
200
kimsa pachak
300
tawa pachak
400
pichqa pachak
500
soqta pachak
600
qanchis pachak
700
pusaq pachak
800
isqun pachak
900
huk waranqa
1000
iskay waranqa
2000
kimsa waranqa
3000
tawa waranqa
4000
pichqa waranqa
5000
soqta waranqa
6000
qanchis waranqa
7000
pusaq waranqa
8000
isqun waranqa
9000
huk hunu
1000.000
34
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
103
123
203
303
403
503
603
703
803
903
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
yo no quiero
t no quieres
l o ella no quiere
Plural
Noqanchik munanchikchu
Nuqakuna munaychu (n)
Qamkuna munayankichu
Paykuna munayanchu
no llores
no llores
no vayas
no vayas
no duermas
no camines
te duele la barriga?
35
mana no
Kiruyki nananku?
te duele el diente?
Payta kuyankiku?
amas a l o ella?
Aywankiku costapa? vas a la costa?
Waqankiku paypaq? lloras para l o ella?
Mandato
Mikuy!
Puriy!
Ayway!
Llankay!
mana no
mana no
mana no
mana no
Respuesta
come!
camina!
vaya!
trabaja!
Ruego
Respuesta
te duele la barriga
te duele la barriga?
vives aqu?
vives aqu?
awmi
ari
awmi
ari
si
s
s
s
En los casos de afirmacin repetitiva, cuando la respuesta ya est dada una vez ms, la
afirmacin se da por las palabras /awmi ari/ = s pues. En este caso, /awmi/ significa
s, mientras /ari/ significa pues. Por tanto, no confundir por doble afirmacin s s.
Por ejemplo:
Nirquykiku?
has dicho?
Juan, nirquykiku? Juan, has dicho?
Wamraykiku?
es tu hijo?
Shatu, wamraykiku? Saturnina, es tu hijo?
ari
awmi ari
ari
awmi ari
s
s pues
s
s pues
36
Plural
Qam kanki
Noqakuna kayaa
Qamkuna kayanki
ustedes son
Paykuna kayan
Pay kan
t eres
l o ella es
b) Tiempo pasado
Singular
Plural
Qam karqayki
t fuiste
Noqakuna kayarqaa
Pay karqan
el o ella fue
Qamkuna kayarqayki
ustedes fueron
Paykuna kayarqan
c) Tiempo futuro
Singular
Plural
Noqanchik kasunchik
Noqakuna kayaashaq
Qamkuna kayanki
ustedes sern
Paykuna kayanqa
(de m)
(de ti)
(de l o de ella)
Plural
Noqanchikpa mama-n-chik
Noqakunapa mama-a-kuna
Qamkunapa mama-yki-kuna
Paykunapa
mama-n-kuna
yo no soy
t no eres
l o ella no es
Plural
Noqanchik manam ka-n-tsi-tsu
todos nosotros no somos
Noqakuna manam ka-ya-a-tsu solo nosotros no somos
Qamkuna manam ka-ya-nki-tsu ustedes no son
Paykuna manam ka-yan-tsu
ellos o ellas no son
26.2 Negacin del verbo kay en tiempo pasado
yo no ser
t no sers
38
l o ella no ser
Plural
Noqanchik manam ka-shun-tsu
todos nosotros no seremos
Noqakuna manam ka-ya-a-shaq-tsu solo nosotros no seremos
Qamkuna manam ka-ya-nki-tsu
ustedes no sern
Paykuna manam ka-yan-qa-tsu
ellos o ellas no sern
Procedimiento.- Haga la negacin verbo HACER en tiempo presente, pasado y futuro
en base a las muestras.
2. Tambin las oraciones interrogativas se construyen con los pronombres: PI, IMA,
MAY, AYKA; en combinacin con otros sufijos: / -chu/, / -chraq/, / -kaq/, /
-man/, / -manraq/, / -mi/, / -nir/, / -pa/, / -paq/, / -paraq/, / -praq/, / -pi/, / -ta/, /
-taraq/, / -taq/, / -taqshi/, / -raq/, / -taq/, / -wan/, etc.
PI?
QUIN?
IMA?
QU?
Pichu?
Pichraq?
Pikaq?
Piman?
Pimanraq?
Pimi?
Pipaq?
Piparaq?
Pipraq?
En quin?
En quin ser?
De cul?
A quin?
A quin ser?
Quin es?
Para quin?
De quin ser?
Para quin ser?
Imachu?
Imachraq?
Imakaq?
Imaman?
Imamanraq?
Imami?
Imanir?
Imapaq?
Imapraq?
En qu?
En qu ser?
Qu era?
A qu?
A qu ser?
Qu es?
Por qu?
Para qu?
Para qu ser?
39
Pita?
Pitaraq?
Pitaq?
Pitaqshi?
Piraq?
Piwan?
A quin?
Imapi?
A quin ser?Imata?
Qu?
Quin es?
Imataraq?
Quin dice que es? Imataq?
Quin ser?
Imataqshi?
Con quin?
Imawan?
En qu?
MAY?
DNDE?
CUNTO?
Maychu?
En dnde?
Maychraq? En dnde ser?
Mayman?
A dnde?
Maymanraq? A dnde ser?
Maymi?
Dnde es?
Maypa?
A dnde?
Mayparaq? A dnde ser?
Mayparaq? Por dnde ser?
Maypi?
En dnde?
Maypita?
De dnde?
Maypitaraq? De dnde ser?
Mayraq?
Dnde ser?
Maytaq?
Dnde est?
Maytaqshi? Dnde dice que es?
AYKA?
Qu ser?
Qu es?
Qu dice que es?
Con qu?
Aykachu?
En cunto?
Aykachraq? En cunto ser?
Aykachu?
En cunto?
Aykamanraq? A cunto ser?
Aykami?
Cunto es?
Aykapaq?
Para cunto?
Aykapraq? Para cunto ser?
Aykata?
Cunto?
Aytaraq?
Cunto ser?
Aykataqshi? Cunto dice que es?
Aykawan?
Con cunto?
28. EL INTERRO-NEGATIVO
Tapunakuy-mana munanakuy
1. En el primer caso, se forma agregando el sufijo / -ku/ o / -chu/ a la negacin /mana/
segn el variante regional norte o sur:
Norteo
Arun manaku?
Mikun manaku?
Llakin manaku?
Punun manaku?
Hanpin manaku?
Aywan manaku?
Sureo
Llankan manachu?
Mikun manachu?
Llakin manachu?
Punun manachu?
Hanpin manachu?
Ripun manachu?
No trabaja?
No come?
No tiene pena?
No duerme?
No cura?
No va?
Manachu llankan?
Manachu mikun?
Manachu llakin?
Manachu punun?
Manachu hanpin?
Manachu ripun?
No trabaja?
No come?
No tiene pena?
No duerme?
No cura?
No va
40
Sureo
pitaqsi hamunchu?
Quin dice que no viene?
imanirtaqsi hamunchu? Por qu dice que no viene?
imanirtaqsi munanchu? Por qu dice que no quiere?
Pitaqsi llankanchu?
Quin dice que no trabaja?
Imanirtaqsi llankanchu? Por qu dice que no trabaja?
a m me ama
a ti te busco
a el le quierer
Qampa wasiki
casa de ti (tu casa)
Paypa wasin
casa de l o ella (su casa de el o de ella
Qamkunapa wasikikuna
casa de ustedes (tus casas)
vaya a casa
a dnde vas
estoy hiendo a Lima
42
Warmiynaq runa
Qollqiynaq warmi
Derivado
sangre (sustantivo)
escoba (sustantivo)
sal (sustantivo)
rojo (adjetivo)
negro (adjetivo)
verde (adjetivo)
yawaryay
pichay
kachitsay
pukayay
yanayay
qomiyay
ensangrentar (verbo)
barrer (verbo)
salar (verbo)
enrojerse (verbo)
ennegrase (verbo)
enverdecer (verbo)
barrer (verbo)
caminar (verbo)
sentarse (verbo)
dormir (verbo)
pitsana
purina
samana
pununa
escoba (sustantivo)
camino (sustantivo)
asiento, silla (sustantivo)
cama (sustantivo).
casa chica
hombre chico
mujer chica
pueblo pequeo
camino chico
2. En la regin sur (Ayacucho) se usa el diminutivo / -cha/ que indica chico, pequeo,
tierno:
wasicha casita
runacha hombrecito
warmicha mujercita
llaqtacha pueblito
ancha caminito
44
Los aumentativos se forman con los adjetivos / -hatun/ y / -tsikan/; y los sufijos / -sapa/
y / -siki/. Dichos adjetivos y sufijos modifican la cualidad de los seres.
makisapa
mann o ladrn
awisapa
ojn-a
chakisapa
patn-a
sikisapa
potn o potona
chukchasapa (s) pelucn-a
waqtasapa
espaldn
Aumentativo / -Siki/
El aumentativo / -siki/ es un sufijo adjetival que se agrega en algunos verbos para
indicar la derivacin verbal de alguna manifestacin o acto fuera de lo normal:
punuy dormir
waqay llorar
asiy
rer
punuysiki
waqaysiki
asiysiki
dormiln-a
llorn-a
reiln-a
45
Pukllu pukllu
Talaq talaq
ADENDA:
CANCIONES DEL PER
Incluir canciones del Per en este trabajo, talvez para muchos no es conveniente,
especialmente para aquellas personas fras, secas, sin alegras, sin sentimientos.
Para el quien escribe este libro es muy importante, debido que la msica es la parte de la
vida que una y otra forma alegra al oyente y al quin interpreta; porque produce
melodas, ritmo y armona. Es una sucesin de sonidos para recrear el odo. Arte de
combinar los sonidos de la voz humana o de los instrumentos, de unos y otros a la vez,
de suerte que produzca deleite conmoviendo la sensibilidad, ya sea alegre, y tristemente.
De ah, cantar una cancin, producir con la voz sonidos melodiosos, produce aliento,
nimo de sentir mejor para quien escucha, como por ejemplo, interpretar en quechua
nuestro Himno Nacional del Per, el Yarav Ollantay, Himno del Cusco Valicha, un
Pasacalle ancashino, un recital, la msica internacional El cndor pasa, del autor
huanuqueo Daniel Alomas Robles, etc.; a un enfermo en el estado que siente, har
sentir mejor cuando el profesional ingresa a realizar sus actividades interpretando las
canciones con palabras o sin palabaras, ser una actitud tan positivas para los pacientes
de cualquier nivel en caso de los mdicos o en la soledad de las personas.
47
ESTROFA 1
Unay wata Inka runa mukisqaq
taqyachiqnin waskhata aysarqan,
usuchasqa mitalla muchusqampi
unayllana, chinllapi anchirqan
akaymantaq wilkaq qapariynin
qespiy challapi uyrikurqan
usuy warma kayninta chapchirirqan
kumuchisqa, umanta hoqarirqan.
48
ESTROFA 6
Hirkakuna hananchu kachinqa
iskay rikoq unancha kaqta,
unaykaqkuna hinchi ninqanta
qespichiyta, qomanchi unaypaq.
Llantupaa kawsachun allilla,
hunishnimpa Inti yurinan,
trukachisun allikaq ninqanta
unpuykuspa, Jakoqpa Taytanta.
Kawschun Per!
Kawschun!
Viva el Per!
Viva!
OLLANTAY (Yarav)
(Canto a las ustas cusqueas)
Kacharpari (Fuga)
Manas mamaychu, manas taytaychu
pukay panti pariwana,
nuqayllaymanta sapallaymantaq
pukay panti pariwana
pukay panti pariwana.
No es mi madre, no es mi padre
pollera roja parihuana
por m mismo, por mi gusto
pollera roja parihuana.
49
Qosqoman chayraruspari
niachay de veras
imatas ruwanqa,
sapanqa aqha wasipi
niachay de veras
sarata kutanqa.
Llegando a Cusco
niita de veras
qu podr hacerla,
en todas las casas
niita de veras
moler mas.
Chaykunallataraqchus
niachay de veras,
En esos lugares
niita de veras
50
Valicha ruwanqa
sapanqa kwartilkunapi
niachay de veras,
sonqota suwanqa.
Valicha trabajar.
en todos los cuarteles
niita de veras
robar el corazn.
Kacharpari (Fuga)
Saracha, parway parwaycha parwaycha
triqucha, sisay sisaycha sisaycha,
chaypa chawpichampi qusqayki
warma sunquchaycha qusqayki.
Yakunmi nimaptiki
Weqilltam upyatsishayki,
mallaqmi nimaptiki
shonqulltam mikutsishayki.
51
Kacharpari (Fuga)
Llegando a Huacho
poquito te he de querer,
llegando a Lima
nadita te he de querer.
Eres chiquita
eres bonita,
pero engaosa
como la mariposa.
REFERENCIAS BIBLIOGRFICAS
Maypita yachaykuna tarishqa kanqan
A. FUENTES BIBLIOGRFICAS
-
52
B. FUENTES ELECTRNICAS
-
53