Handboek workshop

Ouderen activeren voor gezonder eten om overgewicht

te verminderen waardoor minder kans op overlijden aan
hart- en vaatziekten.

Handboek workshop
Ouderen activeren voor gezonder eten om overgewicht te verminderen
waardoor minder kans op overlijden aan hart- en vaatziekten.

Jort Stadlander
Suzanne Eikholt
Jeffrey
Pien van Dijk

Docent: Inge Logghe

Plaats: Avans Hogeschool Breda

Datum: maart 2016

Inhoud
1.

Inleiding........................................................................................................... 3

2.

Plan van aanpak............................................................................................... 3

2.1 Groepsleden, opleiding en taakverdeling......................................................3
2.2 Persoonlijke leerdoelen................................................................................. 3
2.3 Twee mogelijke onderwerpen + definitieve keuze........................................3
2.4 Koppeling met de minor Active Ageing.........................................................3
2.5 Doel workshop............................................................................................... 3
2.6 Literatuur en deskundige.............................................................................. 3
2.7 Contactpersonen........................................................................................... 3

3.

Thema workshop.............................................................................................. 3
3.1 Toelichting keuze workshop...........................................................................3
3.2 Mediabericht................................................................................................. 3
3.3 Relatie minor Active Ageing..........................................................................3

4.

Inhoud workshop.............................................................................................. 3
4.1 Overgewicht bij ouderen............................................................................... 3
4.1.1 Wat zijn ouderen?.................................................................................... 3
4.1.2 Wat is overgewicht?................................................................................ 3
4.1.3Wat zijn de gevolgen van overgewicht?...................................................3
4.2 Wie hebben er baad bij dat ouderen zich gezond voeden?...........................3
4.3 Wat is gezond eten?...................................................................................... 3
4.4 Hoe kunnen ouderen verleidt worden om gezond te eten?...........................3

5.

Werkvorm workshop........................................................................................ 3
5.1 Beschrijving werkvorm.................................................................................. 3
5.2 Programma workshop................................................................................... 4

6.

Procesbeschrijving........................................................................................... 4

7.

Bibliografie....................................................................................................... 4

8.

Bijlagen............................................................................................................ 4

1. Inleiding
Ouderen met een buikomtrek van 123 cm (mannen) of 105 cm (vrouwen)
hebben twee keer zoveel kans te overlijden aan hart- en vaatziekten dan ouderen
met een gemiddelde tailleomtrek. , deze uitspraak is recent gedaan in een
bericht door de website www.gezondheidskrant.nl. Overgewicht is een
veelvoorkomend probleem bij ouderen en het brengt nare gevolgen met zich
mee. Een van de grootste gevolgen is de kans op hart- en vaatziekten, maar ook
de kans op diabetes en gewrichtsklachten neemt toe. Naast de gevolgen zijn er
verschillende oorzaken bekend over het veelvoorkomend overgewicht bij
ouderen. Een belangrijke factor die het gewicht van de mens bepaald is voeding.
Gezonde voeding, mits dit in combinatie gaat met het nodige energieverbruik,
kan tot een gezonder gewicht leiden. Er is genoeg gezonde voeding in Nederland
te vinden, maar de motivatie om dit daadwerkelijk te eten is vaak ver te zoeken.
Een goede motivatie is hierbij van belang.
Vanuit deze constateringen is een kernvraag opgesteld: Ouderen activeren voor
gezonder eten om overgewicht te verminderen waardoor minder kans op
overlijden aan hart- en vaatziekten.
Vanuit de minor Active Ageing wordt er een innovatieve groepsopdracht
uitgevoerd. De innovatieve opdracht betreft het voorbereiden en geven van een
workshop aan medestudenten. De workshop gaat over een zelfgekozen
onderwerp. De workshopgroep bestaat uit n studente HBO-V, Suzanne Eikholt,
en drie studenten Gezondheidszorg Technologie: Pien van Dijk, Jeffrey Bekkers en
Jort Stadlander.
Bij de voorbereiding van de workshop is ten eerste gezocht naar recente
mediaberichten. Vanuit deze mediaberichten is het uiteindelijke onderwerp van
de workshop bepaald. Vervolgens is relevante (wetenschappelijke) literatuur
gezocht over de volgende onderwerpen: overgewicht bij ouderen, oorzaken harten vaatziekten, interventies ter stimulering van gezonde voeding en oorzaken en
gevolgen van overgewicht bij ouderen.
In het begin van dit handboek is het plan van aanpak terug te vinden (hoofdstuk
2). In hoofdstuk 3 is het thema van de workshop toegelicht. De inhoud van de
workshop staat beschreven in hoofdstuk 4 en hoofdstuk 5 behandeld de
werkvorm van de workshop. Het proces wordt beschreven in hoofdstuk 6. Het
handboek wordt afgesloten met een literatuurlijst in hoofdstuk 7 en in hoofdstuk
8 zijn nog een aantal bijlagen terug te vinden.

2. Plan van aanpak

2.1 Groepsleden, opleiding en taakverdeling
Groepsleden
Jort Stadlander
Jeffrey Bekkers
Pien van Dijk
Suzanne Eikholt

Opleiding
Gezondheidszorg
technologie
Gezondheidszorg
technologie
Gezondheidszorg
technologie
HBO-V

Contactgegevens
Taak
jmstadla@student.avans
.nl
jmbekker@student.avan
s.nl
Pdijk2@student.avans.nl Notulist
smmeikho@student.ava
ns.nl

Contactpers
oon

2.2 Persoonlijke leerdoelen

Pien van Dijk
1.Tijdens de voorbereiding van de workshop ga ik creativiteit laten zien om mijn
opgeleverde stukken te onderscheiden van anderen, dit doel is bereikt wanneer
mijn creativiteit terug te zien is in zowel de processtukken naar de workshop toe
als de workshop zelf.
2. Tijdens de workshop presenteer ik goed voorbereid en met zelfvertrouwen. Ik
vermijd stopwoordjes als: zeg maar, snapje en of zo, zodat ik de opgedane
informatie vloeiend kan overbrengen aan mijn medestudenten.
Jeffrey Bekkers
1. Ik wil mijn presentatievaardigheid verbeteren. Ik wil rust uit stralen tijdens het
presenteren, ik doe dit door rustig en vloeiend te praten, ik stotter niet, maak
gebruik van mijn handen en heb een actieve lichaamshouding tijdens het
presenteren.
2.Ik wil graag leren hoe ik een workshop plan. Ik maak daarom een gedetailleerde
planning in Excel over de werkzaamheden die er door onze groep uitgevoerd
moeten worden om de workshop te organiseren. Deze planning is realistisch,
haalbaar en overzichtelijk.
Jort Stadlander
1. Tijdens de voorbereiding van de workshop wil ik meer verdiepen in de tracking
devices waarmee je een gezonde leefstijl makkelijker kan controleren. Dit wil ik
doen aan de hand van een literatuurstudie.
2. Ik wil mijn zelfvertrouwen tijdens presentaties verbeteren. Tijdens het
presenteren wil ik niet meer zenuwachtige rondjes lopen maar gecontroleerd
bewegen.
Suzanne Eikholt
1.Tijdens de workshop wil ik goed voorbereid en met zelfvertrouwen mijn
opgedane kennis aan mijn medestudenten presenteren. Dit is te toetsen doordat
ik mijn ogen naar het publiek richt i.p.v. naar het smartbord. Mijn spreektempo is

niet te snel en mijn intonatie niet te vlak. En ik gebruik zo min mogelijk

stopwoordjes.
2. Tijdens de voorbereiding van de workshop wil ik me bewust worden van mijn
perfectionisme en hieraan werken. Ik ga dit toetsen door dit leerdoel met mijn
medestudenten te delen en hun hierop om feedback te vragen. Ik ben sneller
tevreden met het resultaat en voortgang en stel voor ieder onderdeel een
maximale tijd in voor mezelf waar ik me aan moet houden.

2.3 Twee mogelijke onderwerpen + definitieve keuze

In de eerste week van de minor Active Ageing zijn er twee onderwerpen gekozen
waar de workshop op gericht zal worden.
1. Gezonde leefstijl
Er zijn tegenwoordig vele mogelijkheden om gezondheid te monitoren. Deze
mogelijkheden bekijken en benoemen en vervolgens vertalen in een workshop.
2. Valpreventie
Vallen is een veelvoorkomende doodsoorzaak bij ouderen. De laatste jaren
worden er manieren bedachten om vallen te voorkomen. Zo zijn er cursussen en
beweegprogrammas. Ook wordt er gekeken hoe snel gehandeld kan worden na
een val, bijvoorbeeld door een ketting met een noodknop er op.
Uiteindelijk is gekozen voor het onderwerp gezonde leefstijl. Bij de afbakening
van het onderwerp is een keuze gemaakt tussen voeding en beweging. Er is
gekozen voor voeding, gericht op overgewicht bij ouderen.

2.4 Koppeling met de minor Active Ageing

1.
Bij Active Ageing stimuleer je om gezond ouder te worden een gezonde
levensstijl draagt hier
aan bij.
2.
Verpleegkunde: Op de werkvloer zie je dat ouderen niet altijd voldoende of
gezond eten.
Door ze meer bewust te maken van een gezonde leefstijl.
3.
Gezondheidszorg Technologie : Laatst paar jaar veel nieuwe
zorgtechnologie gericht op een
gezonde leefstijl. Tijdens de opleiding hier veel over geleerd.

2.5 Doel workshop

Ouderen activeren voor gezonder eten, om overgewicht te verminderen,
waardoor minder kans op overleiden aan hart en vaat ziekten.

2.6 Literatuur en deskundige

Media bericht
Overgewicht van ouderen een steeds groter
probleemhttp://www.kennislink.nl/publicaties/overgewicht-van-ouderen-een-

steeds-groter-probleem
Onderzoeksrapporten
Voeding van ouderen - J.J. van Binsbergen, J.M.G.A. Schols, C.P.G.M de Groot
http://link.springer.com/chapter/10.1007/978-90-313-9265-0_5
Voeding in relatie tot aandoeningen en medicijngebruik bij ouderen
http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/350047001.pdf
Richtlijnen goede voeding 2015
https://www.gezondheidsraad.nl/nl/taak-werkwijze/werkterrein/gezondevoeding/richtlijnen-goede-voeding-2015
Behandeling van ouderen met obesitas door de ditist:
een inventarisatie
https://www.researchgate.net/profile/Peter_Weijs/publication/229151107_Behand
eling_van_obese_ouderen_door_de_dietist_in_Nederland/links/0912f50a3effbcf6d
0000000.pdf
Wetenschappelijk artikelen
Gezond en Vitaal ouder worden
https://hbo-kennisbank.nl/record/oai:repository.samenmaken.nl:smpid:48228
Ongezonde leefstijl in de loop van het leven: samenhang met lichamelijke
achteruitgang op oudere leeftijd S.M.F. Pluijm
http://link.springer.com/article/10.1007/BF03074811
De toekomst van onze levensverwachting
http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/42BC15FC-A231-4E43-AD01C248E43C552D/0/2005k3b15p026art.pdf
De effectiviteit van interventies ter stimulering van gezonde voeding
http://link.springer.com/article/10.1007%2FBF03074399
Oud dik en gelukkig
http://essay.utwente.nl/59539/
Blog
Gezond eten voor ouderen
http://www.optimalegezondheid.com/gezond-eten-voor-ouderen/
Deskundige
Als deskundige tijdens de voorbereiding van de workshop gaan wij in gesprek
met een ditiste. Zo kan er deskundige informatie opgedaan worden over
gezonde voeding bij ouderen.

2.7 Contactpersonen
Inge Logghe

Docente Active Ageing

verzorgd de
begeleiding tijdens de
innovatieve
opdrachten

Ihj.logghe@avans.nl

Evelien van Opstal

Ditiste/ deskundige
werkzaam bij
ditistengroep Dito

evelien@dietistengroep.d
ito.nl
06-40399547

3. Thema workshop
3.1 Aanleiding
Overgewicht is een steeds groter wordend probleem in de Nederlandse
samenleving. Er is een grote toename van (ernstig) overgewicht. In 2012 heeft
het CBS geconstateerd dat bijna de helft van de bevolking overgewicht heeft, dit
komt neer op zon 6,5 miljoen mensen. Hieronder is de verdeling van mensen
met overgewicht weergegeven in een tabel.
Ondergewicht, normaal gewicht en overgewicht, naar leeftijd, 2009/2011

In de tabel is te zien dat de aantallen van mensen met overgewicht op latere

leeftijd groter worden. Overgewicht heeft veel negatieve gevolgen, vooral bij
senioren brengt het risicos met zich mee. Zo stijgt bijvoorbeeld de kans op
diabetes, gewrichtsklachten en misschien wel de belangrijkste: hart- en
vaatziekten. Overgewicht bij ouderen moet anders aangepakt worden dan
overgewicht bij jongere mensen. Naar mate men ouder wordt verliest men
spiermassa. Vetweefsel verbruikt minder calorien dan spiermassa, hierdoor
daalt de stofwisseling en is er minder energie nodig. Tegelijkertijd wordt er op
oude leeftijd vaak minder bewogen dan op jonge leeftijd (Gezondheidsnet, 2012).

3.2 Toelichting keuze workshop

Leefstijl en ouderen zijn een onderwerpen die alle groepsleden van de workshop
aanspreken. Vanuit de opleidingen gezondheidszorg technologie en
verpleegkunde zijn deze onderwerpen eerder in het curriculum al aan bod
gekomen. Er bestaan steeds meer (technische) mogelijkheden om je gezondheid
te monitoren, zowel beweging als voeding. Zo zijn er applicaties die registeren
hoeveel je op een dag beweegt en hoeveel calorien je hiermee verband.
Tegelijkertijd zijn er steeds meer ouderen in Nederland door de dubbele
vergrijzing. Vandaar dat dit wordt gezien als een goede combinatie dat het
onderwerp van de workshop heeft gevormd.
Om het onderwerp af te bakenen wort er gericht gekeken naar overgewicht bij
ouderen. Overgewicht ontstaat vanuit een hogere energie-inname dan
energieverbruik, maar bij ouderen spelen ook ouderdomsfactoren een rol hierin.
Doordat er vele constateringen zijn gedaan dat overgewicht een steeds groter
probleem is in Nederland, worden er steeds meer interventies bedacht om
overgewicht tegen te gaan. Deze interventies zullen tijdens de voorbereiding van
de workshop bestudeerd worden.
Een van de grootste risicos die overgewicht met zich meebrengt is de verhoogde
kans op hart- en vaatziekten. Dit is iets wat vaak verteld wordt, maar hoe
ontstaat deze verhoogde kans en wat is de daadwerkelijke ernst van dit risico?
Tijdens de workshop wordt hier daarom extra aandacht aan besteedt.

3.3 Relatie minor Active Ageing

Tijdens het verouderingsproces zijn voeding en beweging de leefstijlfactoren met
een grote invloed. Zo kan beweging de negatieve factoren van veroudering
verminderen (Tak, 2013). Uit een onderzoek van Erwin Tak is gebleken dat bij
regelmatig bewegen de kans op beperkingen met ruim 50% afneemt.
Tegelijkertijd kan voeding het verouderingsproces ook tegengaan of enigszins
vertragen. De website Optimale Gezondheid (2012) heeft hier een bericht over
uitgebracht. Een tip die er aan de lezers gegeven wordt is: eet zo puur mogelijk,
dus eet zo weinig mogelijk werkt voedsel en pas op met grote hoeveelheden
calorien. Dit zijn enkele voorbeelden van de invloed van voeding en beweging
op het verouderingsproces. Tijdens de minor Active ageing staan gezond en

actief ouder worden centraal. Het onderwerp van de workshop sluit dus goed aan
op de minor doordat voeding van grote invloed is bij het ouder worden.

4. Inhoud workshop
4.1 Overgewicht bij ouderen
4.1.1 Wat zijn ouderen?
Definitie
Een veel gestelde vraag is wat men onder ouderen verstaat? Door de vele
definities van het begrip ouderen, is er geen strikte definitie. Groepen ouderen
worden vaak gedefinieerd aan de hand van de setting waarin het zich afspeelt.
Zo worden mensen in de leeftijdscategorie 50-65 jaar ouderen genoemd op de
arbeidsmarkt. Als je het over AOW-gerechtigden hebt, spreek je over mensen van
65 jaar of ouder. En bij het gebruik van zorgvoorzieningen gaat het meestal om
75-plussers (Nationaal Kompas Volksgezondheid, 2014). Voor de uitwerking van
de workshop zijn ouderen gedefinieerd als personen van 65 jaar of ouder.
Prevalentie
Momenteel vindt een vergrijzing van de bevolking plaats. De grijze druk is op dit
moment 22 procent, hiermee bedoelen ze de verhouding tussen het aantal
personen van 65 jaar of ouder en het aantal personen van 20 tot 65 jaar. Dat
betekend dat er tweentwintig 65-plussers zijn op elke honderd potentile
arbeidskrachten. Dit waren er vijftig jaar geleden nog maar veertien. Vanaf 2010
vind er een versnelling van de vergrijzing plaats. De vergrijzing bereikt haar
hoogtepunt rond 2040. De grijze druk zal dan 43% zijn, dat is bijna het dubbele
van nu (CBS, 2003).

4.1.2 Wat is overgewicht?

Definitie
Nationaal Kompas Volksgezondheid (2014) zegt Overgewicht en ernstig
overgewicht (obesitas) zijn abnormale of buitensporige opeenhopingen van vet
die de gezondheid kunnen benvloeden. Om te bepalen of iemand overgewicht
heeft, wordt meestal de body mass index (BMI) gebruikt. Deze is gebaseerd op de
verhouding tussen lengte en gewicht.
De World Health Organisation (WHO) heeft afkapwaarden vastgesteld, waarbij
sprake is van overgewicht bij een BMI van 25 of meer. Bij een BMI van 30 of
hoger is er sprake van obesitas (WHO, 2016). Verder geven de huidplooidikte en
de buikomvang ook een goede indicatie voor de hoeveelheid opgeslagen vet.
Alleen bij ouderen is de BMI niet eenvoudig te meten, vanwege verandering van
lichaamslengte, lichaamssamenstelling en vetverdeling over het lichaam. De
hoeveelheid onderhuids vet op de ledematen neemt vaak af, terwijl de
hoeveelheid vet bij de buik toeneemt (Nationaal Kompas Volksgezondheid,
2014). De buikomvang bij ouderen meten is een betere methoden dan het meten
van de BMI.
Prevalentie
De prevalentie van ouderen met overgewicht stijgt, drie van de vijf 65-plussers
heeft overgewicht (59,2%), inclusief obesitas (Nationaal Kompas

Volksgezondheid, 2014). Door de vergrijzing in Nederland komen er steeds meer

ouderen bij, de vergrijzing bereikt haar hoogtepunt rond 2040. Volgens de
bevolkingsprognose van het Centraal Bureau voor de Statistiek telt Nederland in
2040 4,8 miljoen 65-plussers, tegen 3,0 miljoen nu (CBS, 2014). Dit betekent dat
als het percentage overgewicht onder ouderen niet verder zal toenemen tegen
de ontwikkeling van de laatste jaren in het aantal ouderen met overgewicht
uitkomt op ruim 2,8 miljoen.

4.1.3Wat zijn de gevolgen van overgewicht?

4.2 Wie hebben er baad bij dat ouderen zich gezond voeden?
4.3 Wat is gezond eten?
De meest proximale oorzaak van gewichtsstijging, en dus van overgewicht en
uiteindelijk obesitas, is evident: een positieve energiebalans. Wanneer een
persoon meer energie inneemt dan er wordt gebruikt zal het lichaamsgewicht
stijgen (J.Brug & Vischer, 2004). Overgewicht ontstaat dus door een structureel
calorieoverschot. Dit calorieoverschot komt veelal bij ouderen voor die het zelfde
eetpatroon als vroeger aanhouden maar tegelijkertijd minder in beweging
zijn. Omdat oudere mensen over het algemeen steeds minder bewegen, neemt
de hoeveelheid spierweefsel af. De basale stofwisseling daalt hierdoor per 10
jaar met 2 2,9 % (Breedveld & Peters). Het lichaam verbruikt door minder te
bewegen dus minder energie. De energiebehoefte neemt af met een hogere
leeftijd. Zodra de ouder het zelfde eetpatroon blijft aanhouden als voorheen zal
deze, zelf een calorieoverschot creren, deze extra energie wordt opgeslagen als
lichaamsvet. Overmatig lichaamsvet staat weer gelijk aan overgewicht.
Het lichaam heeft energie nodig om goed te kunnen blijven functioneren. Om
goed te kunnen blijven functioneren is het van belang dat de ouderen de juiste
verhouding eiwit, koolhydraten en vetten binnen krijgen. De juiste verhouding
tussen vetten, koolhydraten en eiwitten is afhankelijk van het huidige gewicht,
lengte, leeftijd, activiteitsniveau en geslacht van de desbetreffende
oudere (voedingscentrum, 2015). Afhankelijk van wat een ouder voor doel heeft
wordt de totale caloriebehoefte bepaald. Er zijn 3 mogelijk doelen, afvallen, op
gewicht blijven, aankomen.
Een gevarieerde dieet is van groots belang voor de gezondheid van ouderen.
Een voorbeeld van een gevarieerd dieet is de schijf van 5 en de
voedselzandloper.

4.4 Hoe kunnen ouderen verleidt worden om gezond te eten?

5. Werkvorm workshop
5.1 Beschrijving werkvorm
5.2 Programma workshop

6. Procesbeschrijving
In dit hoofdstuk is de samenwerking beschreven binnen de workshopgroep. Voor
het proces naar de workshop toe is er een planning gemaakt en zijn er afspraken
gemaakt betreft de samenwerking. Daarnaast zijn in dit hoofdstuk de notulen,
taakverdeling en persoonlijke leerdoelen terug te vinden.

6.1 Samenwerking
Om een goede samenwerking te waarborgen zijn er verschillende afspraken
gemaakt:
1) Indien een groepslid 15 minuten na de afgesproken tijd aankomt, wordt er
koffie gehaald voor alle groepsleden.
2) Indien een groepslid bij een afgesproken bijeenkomst niet aanwezig kan
zijn wordt dit minimaal n dag van te voren medegedeeld aan de
groepsleden
3) Indien er een groepslid niet aanwezig kon zijn bij een afgesproken
bijeenkomst, notuleren de overige groepsleden wat er besproken is en
mailen dit naar het afwezige groepslid.
4) Indien een groepslid niet komt opdagen bij een afgesproken bijeenkomst
zonder dit op tijd mede te delen, wordt er getrakteerd op Tony Chocolonely
(puur/ melk karamel zeezout).

6.2 Planning
Datum

Activiteit

6.3 Persoonlijke leerdoelen inclusief eindevaluatie

6.4 Taakverdeling
Voor een goede taakverdeling voor onder andere een
soepele communicatie (intern en extern) zijn er binnen de
projectgroep verschillende taken verdeeld.

Contactpersoon Suzanne Eikholt

Notulist Pien van Dijk

6.5 Notulen

7. Bibliografie
Gebruikte literatuur: Tak, E., Kuiper, R., Chorus, A., & Hopman-Rock, M. (2013). Prevention of
onset and progression of basic ADL disability by physical activity in community dwelling older adults: a
meta-analysis. Ageing research reviews, 12(1), 329-338.
(bericht waarin verwijst wordt naar dit onderzoek: https://www.vumc.nl/afdelingen/over-

vumc/nieuws/bewegen-vertraagt-veroudering/ )
http://www.optimalegezondheid.com/gezonde-gewoontes-om-veroudering-tegente-gaan/
http://www.cbs.nl/nl-nl/menu/themas/gezondheidwelzijn/publicaties/artikelen/archief/2012/2012-3651-wm.htm
http://www.gezondheidsnet.nl/overgewicht-en-afvallen/ouderen-en-overgewicht
Inleiding: http://www.gezondheidskrant.nl/35341/tailleomtrek-voorspelt-kans-opoverlijden-aan-hartziekte-ouderen/

Bronnen suzanne :
World Health Organisation (2016). Body Mass Index BMI. Geraadpleegd op 7 maart 2016,
van
http://www.euro.who.int/en/health-topics/disease-prevention/nutrition/a-healthy-lifestyle/bodymass-index-bmi

Centraal Bureau voor de Statistiek (2014). Bevolkingstrends 2014. Geraadpleegd op 4 maart

2016, van http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/4B03A8B3-20C1-490E-A1F9659266102CA2/0/2014bevolkingsprognose20142060groeidoormigratieart.pdf

Nationaal Kompas Volksgezondheid (2014). Hoeveel mensen hebben overgewicht?

Geraadpleegd op 7 maart, van
http://www.nationaalkompas.nl/gezondheidsdeterminanten/persoonsgebonden/overgewicht/h
oeveel-mensen-hebben-overgewicht/

Nationaal Kompas Volksgezondheid (2014). Overgewicht: Hoe wordt het gemeten?

Geraadpleegd op 4 maart 2016, van
http://www.nationaalkompas.nl/gezondheidsdeterminanten/persoonsgebonden/overgewicht/
wat-is-overgewicht-en-hoe-meet-je-het/

Nationaal Kompas Volksgezondheid (2014). Wie behoort tot de doelgroep ouderen?

Geraadpleegd op 3 maart 2016, van
http://www.nationaalkompas.nl/preventie/gericht-op-doelgroepen/ouderen/wie-behoort-tot-dedoelgroep-ouderen/

Centraal Bureau voor de Statistiek (2003). Na 2010 slaat de vergrijzing toe. Geraadpleegd
op 3 maart 2016, van
http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/bevolking/publicaties/artikelen/archief/2003/2003-1175wm.htm

8. Bijlagen