1

Dzieje Teatru Lalek w Polsce 1944-2000

CZ I
I.

W poszukiwaniu wasnej tosamoci (1944-1949)

1. Wojenne inicjatywy
1. W poowie 1944 r. Chem Lubelski, a zaraz potem Lublin zostay zdobyte przez Armi
Czerwon i stojc u jej boku 1 Armi Wojska Polskiego. Wraz z nimi dotary do Lublina
pierwsze onierskie grupy teatralne i lalkowe powstajce na szlakach wojennych, poczynajc
od 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kociuszki (m.in. teatr Juliana Pappe i Bronisawa
Kaufmana, Witolda Koweszki i Jana Czarnego).
W sierpniu w Lublinie Jan Sztaudynger organizowa Referat dla Spraw marionetkowych w
wczesnym Resorcie Kultury i Sztuki PKWN, w Warszawie trwao powstanie, a powstacylalkarze przygotowywali si do pierwszej premiery teatrzyku lalek Kukieki pod Barykad.
W tym samym mniej wicej czasie z kolejnymi premierami wystpoway wci dziaajce
teatry obozowe czy niejawne np. Teatr Kukieek w oflagu II C w Woldenbergu, czy tajny
poznaski teatr lalek Haliny Lubicz.
W niemieckich obozach koncentracyjnych m.in. w Buchenwaldzie, Auschwitz czy GrossRosen przygotowywano si do kolejnego sezonu szopkowego. Janina Kilian-Stanisawska
przystpowaa do organizacji Niebieskich Migdaw w uzbeckiej Samarkandzie. Piotr
Sawicki, Wadysaw Badowski czy Tadeusz Sowicki od dawna ju wsptworzyli teatralne i
lalkowe programy na szlaku armii generaa Andersa. Henryk Ryl, po niezwykych
dowiadczeniach kierowanego przez siebie teatru lalek w Murnau, dopiero przemyliwa
dwudniowe seminarium Leona Schillera na temat Teatr ywy i Teatr marionet, a Wadysaw
Jarema, po ucieczkach z obozw Stutthoff i Altvorwerk, przygotowywa si do uruchomienia
Groteski.
2.Na pocztku 1945 r. wida byo tworzcy si ruch teatralny. Nie tylko Lublin, gdzie w
cieniu nowej wadzy zaczynao si najsilniej ksztatowa zycie teatralne i powstaway coraz
to nowe zespoy lalkarskie (Teatr kukieek OM TUR Bolesawa Kleniewskiego, Bi-Ba-Bo
Stanisawy Sznaper-Zakrzewskiej, Teatr Kukieek przy CD Juliana Pappe czy Bemol
Stanisawy Szeligowskiej i Jarosawa Kawy), lecz take Krakw, Czstochowa, Pozna,
Biaystok czy d.
- W marcu 1945 r. Stefan Polonyi-Poloski zaoy Teatr Marionetek Chochlik w
Czstochowie, zorganizowanego na wzr przedwojennego poznaskiego Bkitnego Pajaca,
ktrego by wsptwrc.
- W kwietniu zgod Ministerstwa Kultury i Sztuki na prowadzenie wdrownego teatru
marionetek w Lesznie Wielkopolskim uzyska Edmund Zaborowski.

- w maju 1945 r. dziaalno marionetkowych tek Wileskich zainauguroway w

Biaymstoku Olga i Ewa Totwen, a Julian Sjka wznowi przedstawienia w Poznaniu.
- Halina Lubicz otworzya Poznaski Teatr Marionetek
- Wadysaw Jarema rozpocz starania o uruchomienie Groteski
- Marian Mikuta o reaktywowanie Krakowskiego Polskiego Teatru Kukieek
- Marta Janic i Marian Gluth o uruchomienie dzkiego Pinokia
- Juliusz Glatty o powoanie teatru lalek w Katowiach.

2. Wok Sztaudyngera.
Sztaudynger w listopadzie 1944 r. w Lublinie powoa Towarzystwo Przyjaci Teatrw
Marionetkowych, ktrego zosta prezesem. Do wsppracy zaprosi lubelskich twrcw,
Jerzego Zarub, Juliana Pappe, Bolewsawa Kleniewskiego, a po przeprowadzce do odzi
Iren Pikiel, Mariana Glutha, Ew Totwen. W poowie 1945 r. sugerowa powoanie zwizku
zawodowego lalkarzy, sekcji lalkowej ZASP-u, biuletynu informacyjnego, rejestracji teatrw
lalek, powoania Instytutu Teatrw Lalek, dziaalnoci wydawniczej i szkoleniowej. Z jego
udziaem latem 1945 r. trwaa akcja unifikacyjna dzkich teatrw lalkowych pod nazw
Zjednoczone Teatry Lalek (Gluth, Ulanowski, Mikuta, Pawowska-Byrska, Totwen), ktrej
celem byo poczenie kilku scenek lalkowych w jeden teatr. Z konkurencyjn inicjatyw
powoania staej sceny lalkowej w odzi (w porozumieniu z krakowsk Grotesk i w
nawizaniu do projektw Wadysawa Jaremy) wystpili twrcy zgromadzeni wok Juliana
Pappe. W kocu roku Sztaudynger powoa do ycia Instytut Teatrw Lalek, ktry nie zdoa
rozwin dziaalnoci. Szybko okazao si, e skuteczniejsi i silniejsi s artyci kierujcy
teatrami a zwaszcza Jarema, ktrego akcje wzrosy po udanej premierze Cyrku Tarabumba,
inaugurujcej dziaalno krakowskiej Groteski.
W pniejszym czasie Sztaudynger obj nowo powoan redakcj czasopisma Teatr Lalek,
ktrego redaktorem naczelnym by do koca 1952 r.

3. Z inspiracji przedwojennego Baja.

Liderzy warszawskiego Baja nie odegrali po wojnie wikszej roli w rodowisku lalkarskim.
Jan Wesoowski wzi w prawdzie udzia w reaktywacji Baja, przez kilka miesicy by jego
dyrektorem, ale nie stanowio to priorytetu w jego yciu. Podobnie byo ze Szczepanem
Baczyskim, rzeczywistym twrc Baja. Kolejny dyrektor Baja Jerzy Dargiel, ktry obj
teatr w 1950 r. otar si o zagroenie likwidacji placwki.
Istniaa jednak tradycja przewojennego Baja. Istnia kult Bajowych kursw, swoistej szkoy
lalkarskiej, w ktrej rodziy si pasje artystyczne lalkarzy. Baj odegra niezwykle wan rol
w budzeniu wiadomoci lalkarskiej w latach 30-stych XX wieku. W jego zainteresowaniach
dominowa aspekt pedagogiczny, wychowawczy powsta przecie i dziaa przy
Robotniczym Towarzystwie Przyjaci Dzieci w I kolonii Warszawskiej Spdzielni
Mieszkaniowej na oliborzu, w grobie wychowawcw, nauczycieli, rodzicw.

Po powstaniu przedwojennego Baja zwizaa si z nim Maria Kownacka, ktrej teatr

zawdzicza swoj mark. Kownacka stworzya repertuar dla dzieci: O Kasi, co gski zgubia,
Bajowe bajeczki i wierszczowe skrzypeczki, O aczku Szkolaczku, O babuleki kozioku
rozpustnym itd. Wkrtce doczyli do niej rwnie inni autorzy: Lucyna Krzemieniecka, Julia
Duszyska, Witold Miller, Alicja Strassmanowa.
Wiele teatrw lalek po wojnie rozpoczynao swoj dziaalno od Bajowego repertuaru. I
dzki Pinokio, i warszawski Start (pniej Guliwer), i katowickie Ateneum, i bydgoskotoruski Baj Pomorski, teatry w Wabrzychu, Kutnie, Bielsku-Biaej, Szczecinie, Opolu,
Wrocawiu, Rabce. To repertuarowe uzalenienie otwierao dyskusj z tradycj Bajow i
perspektyw dalszego rozwoju teatru lalek. Pierwsz powan debat na ten temat
przeprowadzono ju na pocztku 1946 r. podczas Oglnopolskiej Konferencji Kierownikw
Teatrw Lalek w odzi. Doszo wwczas do starcia pomidzy minimalistami, widzcymi
przyszo polskiego teatru lalek w kategoriach przedwojennego Baja, i zdecydowanie mniej
liczn grup reformatorw, zapewne z Wadysawem Jarem, Julianem Pappe i Iren Sowick
na czele, ktrym marzy si artystyczny teatr lalek. Cho pozostawali w mniejszoci,
przemawiali z wystarczajc siln pasj i energi, by postawi na swoim i przekona do
szukania moliwoci dalszego rozwoju lalkarstwa, odwoujc si do jego rnorodnoci i
artystycznej wolnoci. Tej wolnoci nigdy nie poszukiwali Bajowcy, ograniczajc si do
rozmnaania sprawdzonego modelu teatru dla dzieci. Reformatorom wtrowali urzdnicy
ministerialn, bo do nich trzeba byo kierowa wszystkie wnioski o powoania, akceptacje,
poparcia nowych struktur i form dziaalnoci. Wreszcie z perspektywy nowej wadzy,
przedwojenny model teatru lalek nie by modelem ani uniwersalnym, ani najlepszym.
Docieray ju silne sygnay o osigniciach lalkarstwa sowieckiego, a i sami lalkarzereformatorzy domagali si najpilniejszych kontaktw z Siergiejem Obrazcowem.
Tak wic repertuar przedwojennego Baja by i musia by obecny, by i musial by
akceptowany, co niekoniecznie przekadao si na dobre stosunki nowego lalkarskiego
rodowiska z twrczyni sztuk Mari Kownack. Bez jej sztuk aden teatr nie mg
egzystowa, od 1947 r. wydawnictwo Nasza Ksigarnia zaczo ogasza je drukiem. A
jednak dystans midzy ni i lalkarzami profesjonalizujcego si nurtu stale si pogbia.
Kownacka znajdowaa pene poparcie wrd amatorw najszlachetniejszej odmiany teatru
lalek wyrosej z idei przedwojennego Baja. Ze rodowiskiem nie umiaa znale wsplnego
jzyka, nie uznawaa terminu lalka jako okrelenia gatunkowego.

4. Reyserzy artyci
Wadysaw Jarema, Janina Kilian-Stanisawska i Irena Krlewicz-Sowicka to pierwsza trjka
artystw teatru lalek, ktra zdobya si na sformuowanie wasnych upodoba. Wszyscy oni
do lalkarstwa dochodzili powoli i z rnych pozycji. Jarema by aktorem dramatycznym,
Kilian-Stanisawska- teoretykiem i krytykiem sztuki, Sowicka-plastykiem. W teatrze lalek
zostali reyserami.

Wadysaw Jarema (ur. 24 grudnia 1896 roku we Lwowie zm. 28 marca 1976 roku w
Krakowie) polski aktor, reyser teatru lalek. Syn prawnika i adwokata, brat Marii i Jzefa,
m Zofii.
W latach 1914-1917 walczy w Legionach, w 1920 roku ukoczy Szko Dramatyczn we
Lwowie. W latach 1928-1932 przebywa w Paryu. W 1937 roku podj wspprac z
krakowskim teatrem Cricot. W 1939 obj stanowisko dyrektora Pastwowego Polskiego
Teatru Kukieek w Grodnie. W 1941 powrci wraz z on do Warszawy, po powstaniu
warszawskim znalaz si w obozie w Stutthofie.
W 1945 zamieszka w Krakowie i zaoy wraz z on Teatr Lalki, Maski i Aktora Groteska.
W 1951 zosta odznaczony Zotym Krzyem Zasugi, a w latach 1954-1964 by profesorem i
dziekanem Wydziau Lalkarskiego krakowskiej PWST. Ju jako emeryt pojawi si
kilkakrotnie w filmie w rolach epizodycznych.
By pionierem nowoczesnego teatru lalek w Polsce, traktowanego jako penoprawny dzia
sztuki teatralnej, o duych ambicjach artystycznych, przeznaczony nie tylko dla widowni
dziecicej. W prowadzonym przez niego teatrze aktor (wystpujcy w masce) by partnerem
lalki. Teatr maski nazwa Jarema now, wspczesn, niewiele majc wsplnego z mask w
znaczeniu antyku czy okresw pniejszych, nasz, wycznie polsk form teatru maski.
Jarema jako pierwszy otrzyma zgod na pocztku 1945 r. na utworzenie prywatnego teatru
lalek Groteska. Podpisa j Arnold Szyfman, wczesny dyrektor departamentu teatru w
Ministerstwie Kultury. Niedugo potem odbya si premiera Cyrku Tarabumba ze scenografi
Andrzeja Stopki i lalkami Zofii Jaremowej. Cyrk by marionetkow rewi, pen numerw i
trickw. Jarema zderzy marionetk z ywym aktorem ubranym w taki sam kostium, jakby
dublujcym lalk. Jarema popad w dugi i z kocem padziernika 1945 r. Groteska przestaa
istnie.
Irena Sowicka wystawia w zrujnowanej Warszawie w 1946 r. Szewczyka Kownackiej,
przygotowaa w 1947 r. premier Guliwera w krainie liliputw. Byo to najsynniejsze
przedstawienie w okresie dyrekcji Sowickiej. Wykorzystywano wszystkie klasyczne techniki
lalkowe: marionetki, pacynki, kukieki, teatr cieni. I zderzano je z ywym aktorem. Tym
razem Tadeusz Marek w roli Guliwera budowa relacje pomidzy ywym i nieoywionym.
Janina Kilian-Stanisawska miaa troch atwiejszy start. Po repatriacji Niebieskich Migdaw
do Polski w maju 1946 r. przywioza do Polski gotowy spektakl Pani Twardowsk wg
Mickiewicza. Kilian-Stanisawska uzyskaa ministerialny etat istruktorski, zezwolenie na
prowadzenie Niebieskich Migdaw i siedzib w Krakowie, a wkrtce potem zgod na
prowadzenie szkoy lalkarskiej. Kilian Stanisawska sformuowaa swoje artystyczne credo
wystawiajc Bajk o rybaku i rybce Puszkina ze scenografi Zofii StanisawskiejHowurkowej i Adama Kiliana.

5. Natarcie Ryla
Henryk Ryl w czasie wojny przebywa w Murnau oraz w Lingen (kierownictwo zespoem
lalkowym przy Teatrze Ludowym im. W. Bogusawskiego). Po powrocie do Polski dosta
rekomendacj od Schillera, co pomogo mu reaktywowa Grotesk.
Grotesk II Ryl otworzy jesieni 1946 r. premier Kolorowych piosenek wg wasnego
scenariusza i we wspreyserii Mikoaja Sasykina, z lalkami i dekoracj Alego Bunscha i
Andrzeja Cybulskiego oraz wspprac muzyczn Stefana Kisielewskiego.
Jednak dobra passa Ryla bya okupiona wyrzeczeniami. Ministerstwo naciskao na
wpuszczenie do Groteski Niebieskich Migdaw Kilian-Stanisawskiej, co dokonao si w
1946 r. Wadysaw Jarema aktywnie uczestniczy we wszystkich naradach i obmylaniu
strategii lalkarskiej. Ryl uoy si najpierw z Kilian Stanisawsk, akceptujc status quo
kadego we wasnym teatrze (dziaajcym pod jednym dachem), angaujc si w zamian w
przyteatralne studio teatru lalek (bdce dzieckiem Kilian-Stanisawskiej), ktre w sierpniu
1947 r. uzyskao akceptacj ministerialn. Ryl wcign do wsppracy Jarem i
zaproponowa wspprac przy inscenizacji Zotej rybki Tarachowskiej, sztandarowego
spektaklu z teatru Obrazcowa. Doszo do wsplnej premiery w polowie lutego 1947 r. Jednak
ta wsppraca nie miaa szans, z powodu narastajcych konfliktw pomidzy obozami
artystw: Ryl-Bunsch, Wadysaw i Zofia Jaremowie). Jaremowie wyjechali do Francji, Ryl i
Kilian-Stanisawska zostali. Oboje pracowali nad instytucjonalizacj polskiego lalkarstwa w
najwikszych orodkach: Warszawie i odzi.
W 1948 r. Ryl otrzyma pozwolenie na tworzenie orodka teatralnego w odzi, a KilianStanisawska w Warszawie. Jaremowie mogli ju spokojnie wraca do Krakowa. W poowie
roku Wadysaw Jarema ponownie obj Grotesk. Skupi wok siebie najlepsze rodowisko
plastykw: Kazimierza Mikulskiego, Jerzego Skaryskiego, Lind Minticz.
Kilian-Stanisawska osiedlia si w Warszawie i ponownie wznowia Niebieskie Migday oraz
wznowia dziaalno pedagogiczn pod szyldem prywatnej Szkoy Dramatycznej Teatru
Lalek. Ryl przygotowa si do uruchomienia Teatru Lalek Arlekin w odzi.
Inni aktywni lalkarze:
- Alojzy Smolka w Opolu
- Halina Lubicz w Poznaniu
- Jerzy Zitzman i Zenobiusz Zwolski w Bielsku-Biaej
- Irena Pikiel i Joanna Piekarska w Toruniu
-Marta Janic i Wanda Byrska w dzkim Pinokiu
-Olga i Ewa Towten w Gdasku
- Juliusz Glatty w Chorzowie
- Jan Dorman w Sosnowcu
-Elbieta i Tadeusz Czapliscy w objazdowej Tczy
-Tadeusz Karwat w Wabrzychu
-Zenon i Elbieta Kalinowiczowie we Wrocawiu

II.

Nowy mecenat nowa struktura (1949-1955)

1. Instytucja pastwowa sowiecki model

Po wojnie Obrazcow przyjecha ze swoim teatrem do Polski i podczas pobytu w Polsce zagra
osiemdziesit razy. Kim by Obrazcow? Z jednej strony uczniem Stanisawskiego i
Niemirowicza-Danczenki, aktorem dramatycznym o zainteresowaniach muzycznych i
plastycznych, zwizanym od wczesnych lat 20 z MChAT-em. Z drugiej strony niezwykym
twrc teatru lalek. Obrazcow wystpowa na estradzie z recitalem pieni, ktre ilustrowa
lalkami nakadanymi na rk pacynkami. Czasem uywa parawanu skrywajcego jego
samego, czasem odsania kulisy minispektaklu. Ten gatunek prezentacji zyska ogromn
popularno i by ju do koca ycia Obrazscowa uzupenieniem przedstawie stworzonego
przez niego Pastwowego Akademickiego Centralnego Teatru Lalek w Moskwie,
dziaajcego od 1931 r.
Jesieni 1949 r. powoano w odzi przedsibiorstwo Pastwowe Teatry Lalek, w ramach
ktrego od 1.01.1950 r. upastwowiono siedem teatrw lalek: krakowsk Grotesk, Arlekina i
Pinokia w odzi, Niebieskie Migday i Guliwera w Warszawie oraz Baja Pomorskiego w
Toruniu i Banialuk w Bielsku-Biaej. Dyrektorem przedsibiorstwa zosta zaoyciel i
dyrektor Arlekina Henryk Ryl. W cigu trzech lat istnienia PTL ich szefa zmieniano jeszcze
trzykrotnie. Odtd, w zamian za instytucjonalne przywileje, dyrekcja PTL zatwierdzaa
repertuar, skad kierownictwa poszczeglnych teatrw i ich zespow artystycznych, okrelaa
plan finansowy i usugowy, za ktrego wykonanie odpowiadali dyrektorzy poszczeglnych
placwek. Struktura za samych instytucji teatralnych, wzorowana na strukturze teatru
Obrazcowa, bd co na jedno wychodzi strukturze organizacyjnej teatrw dramatycznych,
powoli upodabniaa do siebie rne dotd sceny, ich odmienny system pracy, czas
przygotowywania nowych premier, take repertuar i teatraln obyczajowo.
Sowiecki model teatru lalek pastwowa instytucja dla dzieci pozostajca pod nieustann
kontrol i nadzorem wadz administracyjnych ogarn nie tylko Polsk, ale wszystkie kraje,
ktre znalazy si w orbicie wpyww Zwizku Radzieckiego.
Instytucjonalizacja teatrw lalek i stopniowy proces upastwawiania scen lalkowych
powodowa w konsekwencji take profesjonalizacj zawodu lalkarza. W kocu 1950 r.
istniao w Polsce 8 pastwowych teatrw lalek, a cztery lata pniej ju 23 teatry. Na
potrzeby coraz silniejszego rodowiska lalkarskiego powoano czasopismo specjalistyczne
pod red. Jana Sztaudyngera Teatr Lalek.
Jesieni 1952 r. liderzy polskiego lalkarstwa doprowadzili do powstania Sekcji Teatru Lalek
SPATiF pod wodz Wadysawa Jaremy. Odtd gos rodowiska by silniejszy. Ale i zakres
podejmowanych dziaa na rzecz teatru lalek niewspmiernie si powikszy. Powstaa
pierwsza komisja weryfikujca uprawnienia zawodowe, rozpocz si regularny cykl szkole
lalkarskich. Z kocem 1952 r. dokonaa si cakowita instytucjonalizacja polskiego
lalkarstwa, a Jarema i Ryl otrzymali Zote Krzye Zasugi pierwsze odznaczenia pastwowe
przyznane artystom teatru lalek.

Dla rodowiska lalkarskiego by to jednak take czas porzdkowania oglnopolskiej sceny

lalkowej w rytmie swoicie represyjnym:
- jesieni 1950 r. pozbawiono Kilian-Stanisawsk Niebieskich Migdaw
- w styczniu 1951 r. postawiono w stan likwidacji warszawski Baj
- w marcu zlikwidowali w odzi teatr Faramuszka
- w poowie roku w Gdasku odsunito Totwenki od kierownictwa tamtejszymi tkami
- jesieni warszawska Lalka cudem unikna likwidacji
-latem 1952 r. Iren Sowick pozbawiono dyrekcji Guliwera w Warszawie
- jesieni zlikwidowano szko Kilian-Stanisawskiej
- z kocem 1952 r. odwoano Sztaudyngera z funkcji redaktora naczelnego Teatru Lalek,
niedugo potem zlikwidowano czasopismo.
Nastpowaa cakowita i prawdziwa centralizacja. W miejsce zlikwidowanego z kocem 1952
r. przedsibiorstwa Pastwowe Teatry Lalek w odzi powoano komrk ds. teatru lalek w
Ministerstwie Kultury i Sztuki, ktre odtd objo pen kontrol nad teatrem lalek, majc
zapewni ujednolicenie polityki kulturalnej dla caego ruchu lalkarskiego.

2. Repertuarowy realizm socjalistyczny

W styczniu 1949 r. na Zjedzie Literatw Polskich w Szczecinie sformuowano postulat
realizmu socjalistycznego i nowe wymagania pod adresem twrcw:
1. Pene zaangaowanie w sprawy socjalistycznego budownictwa
2. Ukazywanie w literaturze awansu nowego bohatera poprzez przemiany ludzi,
rosncych wraz z ogln przebudow
3. Przyswojenie sobie marksistowskiej wiedzy o rozwoju spoeczestwa
Podczas I Krajowej Narady Teatralnej w Oborach stanowisko to przeoono na jzyk praktyki
teatralnej: zwrcono uwag m.in. na konieczno rewizji dotychczasowego repertuaru,
zainteresowanie si sztukami radzieckimi, wreszcie zastosowanie taryfy ulgowej dla sztuk
zaangaowanych w socjalizm, choby miernych artystycznie.
W okresie najsilniejszego naporu socrealistycznej doktryny wielu najwybitniejszych twrcw
teatru lalek pokusio si o dziea wane, czasem wybitne, nalece do najlepszych prac
teatralnych w ich dorobku. Janina Kilian-Stanisawska wystawia Ba o rybaku i rybce
Puszkina w Niebieskich Migdaach, Jaremowie Konika Garbuska Jerszowa w Grotesce, Ryl
Zot rybk Tarachowskiej w adaptacji Jaremy, Sowiccy w Guliwerze 12 miesicy
Marszaka.
Za niemal jedyn atrakcyjn sztuk wypeniajc zaoenia realizmu socjalistycznego w
polskim teatrze lalek uzna trzeba Sambo i lwa Ryla i Alego Bunscha, wystawion w
dzkim Arlekinie w 1950 r.
Plastyka i inteligentna reyseria uratoway kilka innych socrealistycznych inscenizacji choby
Zielony mosteczek Wilkowskiego i Kiliana z warszawskiej Lalki.

Kulminacyjny punkt dyskusji wok problemw socrealistycznego repertuaru, ideologicznej

powinnoci teatrw lalek i jego kondycji przypad na poow 1952 r., kiedy to zorganizowano
w Warszawie II oglnopolski zjazd lalkarzy, sumujcy dotychczasowy dorobek i zwracajcy
uwag na najwaniejsze problemy teatru lalek.

3. Ksztacenie lalkarzy
Konieczno rozwizania problemu ksztacenia przyszych kadr (aktorw, dekoratorw,
technikw) w formie powoania przyteatralnego studia/szkoy czy choby kursw pojawia
si ju w pierwszych miesicach po zakoczeniu wojny. Jan Sztaudynger, nawizujc do
przedwojennej rzeczywistoci, myla o kursach, Wadysaw Jarema marzy o szkole. 1
padziernika 1945 r. takie Studio Zawodowych Teatrw Modzieowych, Marionetkowych i
Aktorskich rzeczywicie powstao w odzi, we wsppracy z PIST-em i Julianem Pappe jako
odpowiedzialnym za przedmioty lalczarskie oraz technik manipulacji. Jego suchaczami byli
Marta Janic i Ludwik Benoit. Studio przeksztacono w dwuletni wydzia PWST dla
Instruktorw Teatrw Niezawodowych, std ponowny apel o powoanie Studia Lalki i Aktora
pojawi si podczas I zjazdu lalkarzy w odzi w 1946 r.
Dopiero Janina Kilian-Stanisawska w sierpniu 1947 r. uzyskaa zgod ministerialn na
powoanie pierwszego Studia Dramatycznego Teatru Lalek przy poczonych teatrach
Groteska i Niebieskie Migday. Po roku nauki nauki czternastu suchaczy otrzymao promocj
do drugiej klasy, ale studio zawiesio dziaalno. Do Groteski powrci Jarema, Ryl odszed
do odzi, a Kilian-Stanisawska znalaza przysta w Warszawie, gdzie ponownie
zorganizowaa Pierwsz Szko Dramatyczn Teatru Lalek.
Szko Kilian-Stanisawskiej ukoczya ponad setka lalkarzy, wrd nich Jan Wilkowski, Jan
Gazka, Wadysaw Pkalski, Czesawa Sadurzanka, Kazimiera Janecka, reyserzy i
szefowie innych teatrw lalek- Maryla Kdra, Aleksandra Grzymska, Jerzy Goc.
Na pocztku 1950 r. szko Kilian-Stanisawskiej upastwowiono , a potem ju tylko
odliczano dni do jej likwidacji, co stao si ostatecznie w 1952 r.
Szko lalkarsk z prawdziwego zdarzenia , na poziomie akademickim, udao si otworzy
jesieni 1954 r. w Krakowie, jako Oddzia Lalkarski przy wydziale aktorskim tamtejszej
PWST. Spiritus movens (gwny inicjator) caego przedsiwzicia by Wadysaw Jarema.
Jednoczenie z utworzeniem Oddziau Lalkarskiego ruszya pierwsza sesja egzaminw
eksternistycznych dla aktorw-lalkarzy, organizowana odtd corocznie.

III. W stron lalkarstwa europejskiego (1955-1962)

1. Groteska Jaremy
W poowie lat 50 Jarema sta u szczytu sawy. By liderem Groteski, cho zachowa w
Krakowie wycznie etat reysera, funkcje administracyjne przekazujc Zofii Jaremowej. Nie
bez jego udziau doszo do odsunicia Kilian-Stanisawskiej z warszawskich Niebieskich
Migdaw, a i on sam zosta jej nastpc zmieniajc nazw teatru na Lalka. Szybko jednak

zniechci si do trudw pracy w zniszczonej Warszawie i wrci do Krakowa. Ogromn

zasug byo naznaczenie nastpcy Jana Wilkowskiego, niemal debiutant odkryty przez
Kilian-Stanisawsk, zdoby te serce jej adwersarza Jaremy, przyznajc si do obojga
swoich artystycznych rodzicw: ojca Jaremy i matki Kilian-Stanisawskiej.
Groteska odkrywaa rodek ekspresji teatralnej nieco zapomniany mask. Zapowiadaa ona
now epok w teatrze. Chodzio o nowe rodki w budowaniu postaci scenicznej (maska
zamiast lalki klasycznej) i nowe uksztatowanie przestrzeni scenicznej, wymagajce otwartej
sceny i porzucenia parawanu. Zanim maska zdominowaa styl krakowskiej Groteski, Jarema z
Kazimierzem Mikulskim i Jerzym Skaryskim wystawili lalkowo-aktorsk wersj
Wielkiego Iwana Obrazcowa, a przede wszystkim Igraszki z Diabem Drdy. W kilka dni
po premierze, podczas prezentacji w ramach drugiego zjazdu lalkarzy w Warszawie, silny
atak z powodw ideologicznych przypuci na Igraszki m.in. ministerialny wysoki urzdnik
Jerzy Paski, ale i krytyka i widzowie nie oszczdzili pochwa.
Jarema, bdc ju szefem seksji lalkowej ZASP-u, zosta jeszcze przewodniczcym
Pastwowej Komisji Eksternistycznej dla Aktorw-Lalkarzy i nieformalnym szefem Oddziau
Lalkarskiego krakowskiej PWST. W 1955 r. uhonorowano go jako pierwszego wrd lalkarzy
nagrod pastwow II stopnia za osignicia teatralne.
Wieczr Gaczyskiego w Grotesce potwierdzi pozycj Jaremy i teatru. Dla Jaremy by
ukoronowaniem artystycznej twrczoci.
Najwaniejsze spektakle Jaremy:
Cyrk Tarabumba
Igraszki z diabem Drdy
Babcia i wnuczek, czyli noc cudw Gaczyskiego

2. Wilkowski-Kilian w Lalce
Jan Wilkowski debiutowa jako aktor-lalkarz marionetkow rol Mefista w Pani
Twardowskiej Niebieskich Migdaw w 1949 r., bdc uczniem szkoy Kilian-Stanisawskiej
w Warszawie. Potem zagra jeszcze Rybaka (jawajka) w jej synnej inscenizacji Bani o
rybaku i rybce. Ale ju w 1950 r. zadebiutowa jako reyser, a rok pniej spektaklem Maciej
Kosek uratowa Lalk przed likwidacj i wkrtce potem obj kierownictwo artystyczne.
Pierwszym partnerem Wilkowskiego by syn Kilian-Stanisawskiej Adam Kilian, ktry w
1948 r. wrci z Wielkiej Brytanii do Polski po studiach plastycznych. Wilkowski wraz z
Kilianem stworzyli artystyczny tandem, jaki Kilian-Stanisawska zbudowaa z Zofi
Stanisawsk-Howurkow, Irena Sowicka z mem Tadeuszem, a Zofia Jaremowa z
Kazimierzem Mikulskim.
Wilkowski nie reyserowa duo. Cay jego dorobek artystyczny w okresie kierowania Lalk
w Paacu Kultury i Nauki zamyka si w 10 przedstawieniach. Dwa z nich zaznaczyy si w

10

obiegu midzynarodowym. Najpierw w 1956 r. Guignol w tarapatach Leona Moszczyskiego,

przerobiony przez Wilkowskiego, dwa lata pniej O Zwyrtale Muzykancie, czyli jak si
gral dosta do nieba Jana Wilkowskiego wg Kazimierza Przerwy-Tetmajera.

3. Eksperymentator Dorman
Dorman przez dugie lata nie nalea do rodowiska lalkarskiego. Pracowa na uboczu z
dziemi i dla dzieci. Kiedy zadomowi si na dobre w Bdzinie na przeomie lat 40 i 50, jego
teatr dugo nie by nawet w gronie kandydatw do upastwowienia. Pierwsz ministerialn
subwencj uzyska dopiero w 1954 r. Dorman od pocztku rozwija koncepcj teatru-zabawy,
teatru dla dzieci nie teatru lalek. Dorman cigle wyprzedza obowizujce normy i zasady,
nie poddawa si panujcym modom i kierunkom. Z takim artyst nikt nie umia sobie
poradzi. Zakwalifikowano go wic do teatru lalek, bo w systemie socjalistycznym gdzie
przypisany musia by. Ale wci wywoywao to protesty, niezadowolenie, frustracje.
Oczywicie lalkarzy, bo ich grono zasili Dorman.
Szum wok Dormana i Teatru Dzieci Zagbia powsta w 1958 r. po premierze Krawca
Niteczki wg Makuszyskiego, zrealizowanego przez Dormana we wsppracy z Tadeuszem
Grabowskim. Byo to wyznanie wiary i okrelenie stylu teatru Dormana: likwidacja parawanu
zasaniajcego aktora przed widzem, w konsekwencji obnaenie umownoci teatru;
wprowadzenie konwencji zabawy, zarwno do gry aktorskiej, jak te konstrukcji
dramatycznej. (str. 80-81)
Jan Dorman- W latach 1928-1933 by suchaczem Mskiego Seminarium Nauczycielskiego w
Sosnowcu. Nastpnie pracowa jako nauczyciel na Polesiu. Od 1938 do 1939 r. studiowa
malarstwo w krakowskiej Akademii Sztuk Piknych. Ju w seminarium nauczycielskim
grywa na scenie, reyserowa i tworzy scenografie do spektakli. Zajcia teatralne z dziemi
prowadzi te jako nauczyciel i student. W 1945 r. wraz z polubion w 1938 r. on, Janin
Dormanow (1910-2004) zaoy w Sosnowcu Midzyszkolny Teatr Dziecka. 22 grudnia
1945 r. teatrzyk ten pod kierownictwem Dormana wystawi w Sosnowcu przedstawienie
"Malowane dzbanki". Pierwszy spektakl na profesjonalnej scenie wystawiono w wczesnym
Teatrze Miejskim, dzisiejszym Teatrze Zagbia. By to teatr ekspresji dzieci, oparty na
zabawie. W 1947 r. teatrzyk przeksztacono w Eksperymentalny Teatr Dzieci z siedzib w
domu Zwizku Zawodowego Grnikw przy ul. ytniej. Z powodu trudnoci lokalowych
Dorman od 1949 r. organizowa now placwk teatraln w budynku dawnego domu
parafialnego w Bdzinie przy ul. Sobieskiego (ob. Teatralna), dokd przenis teatr w 1950 r.
1 kwietnia 1951 r. otrzyma dzisiejsz nazw Teatr Dzieci Zagbia. Kierowa nim do chwili
przejcia na emerytur w 1978 r. W tym czasie teatr uchodzi za jedn z najbardziej
awangardowych scen polskich dla dzieci i modziey oraz jedn z najlepszych scen
dziecicych w kraju. Pniej nadal tworzy swoje autorskie spektakle w teatrach caej Polski.

Rodzina
Jego caa najblisza rodzina (picioro dzieci) zwizana bya z teatrem Dzeci Zagebia. ona
Janina z Polaskich wsptworzya teatr, do 1989 r. zagraa w nim 60 rl, bya asystentem

11

reysera i sama reyserowaa. Dwaj synowie ju jako dzieci grali na scenie. Jacek
wsppracowa m.in. przy tworzeniu scenografii, drugi syn jedzi teatralnym autobusem.
Iwona Dowsilas robia opracowania muzyczne spektakli. W 1998 r. zaoya Fundacj im.
Jana Dormana.

Twrczo i zasugi
Prowadzi teatr inspirowany rytuaem dziecicej zabawy, odwoujcy si do gry skojarze i
wyobrani odbiorcy, posugujcy si lalkami, maskami, znakiem plastycznym. Przeomem w
jego twrczoci by spektakl "Krawca Niteczki" wedug Kornela Makuszyskiego (1956),
ktrym zwrci na siebie uwag rodowiska i krytyki. Kolejne spektakle potwierdzay jego
oryginalno twrcz. Obok przedstawie dla dzieci tworzy take widowiska dla modziey i
dorosych, co w jego czasach byo jeszcze bardziej niezwyke ni nowatorska forma
przedstawie.
By twrc wszechstronnym, do wielu spektakli sam projektowa scenografie (czsto z synem
Jackiem), tworzy opracowania muzyczne, pisa teksty dla potrzeb sceny, radia, artykuy do
gazet, wsppracowa z teatralnym ruchem amatorskim. W latach 19651973 by
organizatorem Przegldu Zespow Obrzdowych "Herody" ze lska i Beskidw. Na ulicach
Bdzina i na scenie profesjonalnego teatru pojawia si spontaniczna twrczo ludowa. Bra
udzia w seminariach i dyskusjach z udziaem ludzi nauki, teatru i badaczami kultury.
Prowadzi szczegow dokumentacj pracy teatralnej i wasnych dziaa twrczych.
W swoim teatrze stworzy 59 przedstawie, a w 22 innych teatrach przygotowa 32
inscenizacje, a take kilka przedstawie dyplomowych i warsztatowych ze studentami
wydziau lalkarskiego Pastwowej Wyszej Szkoy Teatralnej we Wrocawiu.
Do najwaniejszych jego inscenizacji nale m.in.: "Ktra godzina?" Z. Wojciechowskiego
(1964), "Szczliwy ksi" wg Wildea (1967), adaptacje Hamleta Szekspira (1968) i
"Kubusia Fatalisty" Diderota (1968) oraz jego wasne teksty: "Kaczka i Hamlet" oraz "Konik"
(1975).

Upamitnienie
W zbiorach, ktrymi od 1998 r. opiekuje si Fundacja im. Jana Dormana (zaoona przez
crk, Iwon Dowsilas) znajduje si bogata korespondencja z ponad 200 osobami ze wiata
kultury, sztuki, nauki(m.in. z Mari Dbrowsk, Mari Kownack, Agnieszk Osieck,
Danielem Passentem, Krzysztofem Pendereckim, Janem Sztaudyngerem, Gustawem
Morcinkiem, prof. Stefanem Szumanem).
25 marca 1992 r. w foyer Teatru Dzieci Zagbia w Bdzinie odsonita zostaa tablica
powicona pamici Jana Dormana.
W marcu 1996 r. (w 10. rocznic mierci i 50-lecie teatru) Teatr przyj patronat swego
zaoyciela i twrcy.

12

4. Starzy i modzi oywienie

(83-91)

5. Warszawski Kongres UNIMA

W 1954 r. trzej polscy lalkarze Zenon Jarocki, Krzysztof Niesioowski i Micha Zarzecki
wyjechali na lalkarskie 4 letnie studia do praskiej szkoy teatralnej. Od poowy lat 50
kontakty ze wiatem zaczy nabiera rozpdu. W Polsce gocia bukareszteska Tandarica
Margarety Niculescu, potem lalkarze chiscy, Carl Schroder z Drezna, od 1958 r. kolejno:
ponownie Obrazcow ze swoim zespoem, czeski teatr Liberca, The Hogarth Puppets z Anglii,
lalkarze Amerykanscy, jugosowiascy, Argentyczycy. Powoli polskie zespoy zaczy
nawizywa dwustronne kontakty, co zapocztkowa poznaski Marcinek umow o
wsppracy z czesk scen lalkow z Liberca. (str. 93-94)
Polacy Honorowi czonkowie UNIMA:
1958 Leon Schiller
1960 Jan Staudynger
Stanisaw Dobrowolski
1962 Maria Kownacka
1976 Zofia Jaremowa
1984 Henryk Jurkowski
1988 Marta Janic
1996 Stanisaw Ochmaski

CZ II
I.

Stabilizacja (1962-1981)

1. Nowy ukad si dwie dekady kobiet

Wrd zaoycieli polskiego lalkarstwa sporo byo kobiet: Wanda Byrska, Elbieta
Czapliska, Marta Janic, Zofia Jaremowa, Elbieta Kalinowicz, Janina Kilian-Stanisawska,
Halina Lubicz, Irena Pikiel, Olga, Ewa i Irena Totwen, Joanna Piekarska, Irena Sowicka,
Aleksandra Grzymska, Melania Karwatowa, Maryla Kdra, Izabela Meliska.

2. Polski styl narodowy

Ich najwiksz zasug byo wykrystalizowanie na przeomie lat 50 i 60 specyficznego
polskiego typu spektaklu lalkowego. Chodzio o tradycyjny gatunek przedstawienia
parawanowego, z bardzo du iloci lalek, kukie lub jawajek, animowanych przez
kilkunastu aktorw-lalkarzy opartego na do prostych sytuacjach scenicznych,
wyprowadzonych z obrzdw ludowych, zwyczajw regionalnych, rodzimego folkloru,
nasczonego czsto nut patriotyczn, narodow czy nawet religijn

13

Proces budowania tego stylu rozpocza w Gdasku Natalia Gobska ze swoimi

wsppracownikami, zwaszcza Alim Bunschem poczynajc od Dumnej legendy Franciszka
Fenikowskiego i artu olszowieckiego Hanny Januszewskiej. (str. 103-105)
Gobska zainscenizowaa wasn sztuk O turze zotorogim z Bunschem, Dobrzaskim i
Dobraczyskim w 1969 r. Wzorcowym widowiskiem polskiego stylu narodowego sta si
spektakl gdaskiej Miniatury Bo w Mazurze taka dusza Natalii Gobskiej, oparty na tekstach
ludowych zapisanych przez Oskara Kolberga i wspczesnych tekstach Jerzego
Zaborowskiego.

3. Maskowy styl Groteski

Zofia Jaremowa cho pracowaa w zupenie odmiennych warunkach postpowaa podobnie.
Poza Grotesk reyserowaa dwa razy w yciu raz w Jugosawi, a drugi w Banialuce.
Przeomowym momentem staa si wsplna inscenizacja Wieczoru Gaczyskiego (z Jarem).
Od sezonu 1956/57 role si odwrciy. Jarema, jeli reyserowa, pracowa na tekstach dla
dzieci lub wraca do swoich wczeniejszych inscenizacji. Zofia Jaremowa tymczasem
odkrywaa mask jako rodek teatralnej wypowiedzi, cakowicie nowy repertuar i budowaa
po raz pierwszy w Polsce lalkowy i maskowy teatr dla dorosych. Od Orfeusza w piekle
Gaczyskiego, Opery za trzy grosze Brechta, Mczestwa Piotra Oheya Mroka, poprzez
Kartotek Rewicza, Achillesa i panny Swinarskiego, Tarantog Lema, Czarown noc
Mroka, Ubu krla Jarryego, Dom na granicy Mroka, zamykajc jej twrczo reysersk w
Grotesce w latach 80 i 90 ubieglego wieku.

4. Ptorej dekady Serafinowicz

Serafinowicz bya czynna zawodowo od koca lat 40 p schyek XX wieku. Jej aktywno
obejmowaa najrozmaitsze dziedziny sztuki lalkarskiej: aktorstwo, scenografi, reyseri, film
animowany, a zajmowaa si take twrczoci literack, pedagogiczn i organizatorsk.
Debiutowaa jako aktorka w Grotesce kilkoma rolami w Cudownej lampie Aladyna w re.
Jaremy.
Najbliszym jej wsppracownikiem by aktor i reyser Wojciech Wieczorkiewicz.
Serafinowicz i Wieczorkiewicz, Serafinowicz i Berdyszak, Wieczorkiewicz i Berdyszak tak
najczciej ukaday si tandemy w Marcinku. Serafinowicz od pocztku nie poprzestawaa na
twrczoci artystycznej w samym Marcinku. Ju w 1961 r. zorganizowaa w Poznaniu
pierwszy Przegld Polskich Filmw Animowanych, ktry z czasem przeksztaci si w
Oglnopolski Festiwal Filmw dla Dzieci i Modziey. W trzy lata pniej powoaa do ycia
Przegld Wspczesnych Sztuk Lalkowych Konfrontacje, torujc drog przyszemu
Biennale Sztuki dla Dziecka.
Takie spektakle Leokadii Serafinowicz jak Mtwa, czyli hyrkaniczny wiatopogld, Szalona
lokomotywa Witkacego, Wesele Wyspiaskiego czy Siaa baba mak Miobdzkiej, wszystkie
ze scnografi Berdyszaka, weszy do teatralnej legendy. Podobnie jak kilka innych,
reyserowanych przez Wieczorkiewicza, do ktrych Serafinowicz projektowaa scenografi:
Sowik Ratajczaka, O Kasi, co gski zgubia Kownackiej itd.

14

Teatr Krystyny Miobdzkiej (str 119)

5. Festiwale mskie wycigi

Rola reyserek-kobiet w latach 60, 70 wydaje si wyjtkowa, cho w ich otoczeniu nie
brakowao znakomitych partnerw-mczyzn:
- Mikulski + Jaremowa
- Wieczorkiewicz i Berdyszak + Serafinowicz
- Bunsch i Zarzecki + Gobska
- Kuzyszyn i Jurkowski + Piekarska
- Bunsch + Snarska
Pierwsze Festiwale Lalkowe:
1. 1950 r. Festiwal Sztuk Rosyjskich i Radzieckich w Warszawie (z udziaem teatrw
lalek)
2. 1952 r. Przegld przedstawie lalkowych podczas II Oglnopolskiego Zjazdu
Lalkarzy w Warszawie
3. 1960 r. II Oglnopolski Festiwal Teatrw Lalek w Warszawie
4. 1960 r. I Festiwal Teatrw Lalek Polski Pnocnej w Toruniu
5. 1962 r. Midzynarodowy Festiwal Teatrw Lalek z okazji VIII Kongresu UNIMA w
Warszawie
6. 1962 r. lski Festiwal Teatrw Lalek w Opolu (pniejszy OFTL)
7. 1963 r. Spotkania Teatrw Lalek Polski Wschodniej w Lublinie
8. 1964 r. Przegld Polskich Wspczesnych Sztuk Lalkowych Konfrontacje w
Poznaniu
9. 1966 r. Bielskie randez-vous w Bielsku-Biaej (pniejszy MFTL)
Laureaci GRAND PRIX Opolskiego Festiwalu:
1973 r. Tryptyk Staropolski Ochmaskiego, Lublin 1972 r.
1975 r. Ptak Smandzika, Opole 1975 r.
1983 r. Rzecz o Jdrzeju Wowrze Wilkowskiego, Szczecin 1983 r.
1991 r. Turlajgroszek Tomaszuka, Wierszalin 1991 r.
Polskie spektakle na wiatowym Festiwalu Lalkarskim w Charleville-Mezieres:
1976 r. Ptak Zygmunta Smandzika (Opole)
1991 r. Dekameron 8,5 Wilkowskiego (BTL)
1994 r. Ludowa szopka polska Ochmaskiego (Arlekin)
1997 r. Martwe sowa Lazaro (Banialuka)
Gianni, Johan, Jan (3/4 Zusno)

15

2000 r. Zajczki Wierzbickiego (Laboratorium zjawisk)

6. Aktor lalkarz
Poraka szk (str 142-143)

7. Przeom SATL-u i wysze studia lalkarskie

Przeomem w ksztaceniu aktorw-lalkarzy w Polsce by rok 1967. Stao si to za spraw
Studium Aktorskiego Teatrw Lalkowych (SATL) powoanego przy wczesnym Teatrze
Lalek Chochlik we Wrocawiu. Kierowa nim Stanisaw Stapf. We Wrocawiu by w tym
czasie Klemens Krzyagrski, dziennikarz i reportaysta, ktry obj redakcj Odry i
przyj propozycj Stapfa objcia stanowiska konsultanta programowego w Chochliku. We
wrocawskim zespole byli od niedawna: Andrzej Dziedziul, Anna Proszkowska, z Wabrzycha
Stapf pozyska aktorw: Ann Helman, Jana Plewak, Wiesawa Hejn, Elbiet Echaust i
Czesaw Samoyk. W dwa lata pniej Stapf doprowadzi do powstania we Wrocawiu
Wydziau Lalkarskiego PWST im. L. Solskiego w Krakowie i zosta jego pierwszym
dziekanem. Lata 70 ugruntoway system ksztacenia aktorw-lalkarzy w Polsce. Szkoa
wrocawska budowaa wasn kadr, ktra stopniowo uzyskiwaa odpowiednie tytuy
naukowe. Przedmiotw lalkarskich nauczali lalkarze, skupieni gwnie wok Wrocawskiego
Teatru Lalek (ale te pozyskiwani z zewntrz Jan Dorman, Stanisaw Ochmaski, Leokadia
Serafinowicz, Wojciech Wieczorkiewicz, Teresa Sawicka, Zdzisaw Owsik, Wodzimierz
Feenczak), przedmiotw aktorskich aktorzy, teori oddano w rce wykadowcw
uniwersyteckich m.in. Czesaw Hernas, Janusz Degler, Jzef Kelera, Ryszard Waksmund). O
Stapfie wydziaem kierowa Henryk Jurkowski, po nim Wiesaw Hejno.
Zaledwie 2 lata po Wrocawiu na wasne studium aktorw-lalkarzy porwa si Biaystok.
Sprawc zamieszania by Krzysztof Rau, dyrektor Biaostockiego Teatru Lalek. Ju po roku
przeksztaci studium w warszawski Wydzia Lalkarski, a obok siebie mia Jana
Wilkowskiego pierwszego dziekana biaostockiego wydziau.

II.

Lalki dla dorosych

Teatr lalek dla dorosych by marzeniem wielu artystw-lalkarzy. Jarema wystawiajc w 1945
r. Cyrk Tarabumba nie myla przecie o dzieciach. Jego pniejsze Igraszki z diabem
wzbudzay entuzjazm dorosych wanie. Podobnie Wieczr Gaczyskiego. Jaremowie,
zwaszcza Zofia Jaremowa, konsekwentnie realizowali w Grotesce ide teatru lalek teatru
dla dorosych.
Kilka teatrw zdobyo si jednak na zbudowanie wyrazistego programu dziaalnoci
adresowanej specjalnie do niedziecicej publicznoci. Byy to w kolejnoci: Scena Maa
Wrocawskiego Teatru Lalek, Scena Modych poznaskiego Teatru Lalki i Aktora Marcinek
oraz Scena dla Dorosych Biaostockiego Teatru Lalek.

16

1. Poznaska Scena Modych

Wraz z pemier ani Majakowskiego w 1967 r. Serafinowicz rozpocza wasn batali o
zmian wizerunku polskiego lalkarstwa. Wystawiona rok pniej Mtwa i Szalona
lokomotywa Witkacego w realizacji Serafinowicz i Berdyszaka zyskaa du sympati
widzw i krytykw. Wesele Wyspiaskiego na scenie lalkowej wzbudzio ogromne
zainteresowanie. Pokazano je ponad 50 razy.

2. Wrocawska Scena Maa

Wrocawsk aktywno lalkarsk dla dorosych zainicjowa Andrzej Dziedziul. Dziaalno
sceny zapocztkowa spektakl Wielki ksi monodram Dziedziula oparty na tekcie
Hamleta Szekspira. Spektakl ten zapocztkowa dziaalno Sceny Maej Chochlika w
Piwnicy widnickiej, cho pokazany by w ramach Przegldu Teatrw Jednego Aktora, a
oficjalna inauguracja sceny odbya si kilka dni pniej wraz z premier Momento de verdad
Lorki w re. Andrzeja Rettingera.
Andrzej Dziedziul w cigu nastpnych lat przygotowa (wraz ze scenografem Eugeniuszem
Getem-Stankiewiczem) na Scenie Maej wrocawskiego teatru, m.in. Stan losw Fausta wg
Goethego i Marlowea, Gr o prawdziwej mioci, Dramat ukadasz wg Krasiskiego czy
Gltw wg Witkacego i listw Witkiewicza do ojca. Byy to w zasadzie monodramy.
Po Stapfie i Dziedziulu do wrocawskiego teatru wszed Hejno. Najwaniejsz realizacj
Hejny w tym czasie byy Czarownice wg jego wasnego i Jana Kurowickiego scenariusza. Po
odejciu Dziedziula, a potem Stapfa, Scena Maa nie odgrywaa ju tak wielkiej roli.
Podtrzymywano jej istnienie, ale druga poowa lat 70 przyniosa zaledwie jedn wan
premier dla dorosych.. Bya to Opera za trzy grosze Brechta w re. Hejny, ze scenografi
Geta-Stankiewicza.

3. Biaostocka Scena dla Dorosych

W trzecim sezonie swojej dyrekcji Krzysztof Rau zaproponowa biaostockiej publicznoci
Kartotek Rewicza. Sukces odnis te spektakl Wodzimierza Feenczaka Niech yje
Punch! Rau utrzyma zasad regularnego (w kadym sezonie) proponowania widzom
dorosym nowych projektw teatralnych, zdoa przycign i wychowa swoj publiczno,
przyzwyczai j do teatru lalek.

4. Inni
W Poznaniu zadebiutowa na polskich scenach Josef Krofta, wkrtce jeden z
najznakomitszych europejskich reyserw teatru lalek, ktry we wsppracy ze scenografami
Frantiskiem Vitkiem i Ver Ricarov przygotowa Don Kichota wg Cervantesa.
We Wrocawiu wydarzeniem okazaa si Opera za trzy grosze Bertolta Brechta w re.
Wiesawa Hejny. Aktorzy bez udziau lalek piewali songi. W oczekiwaniu na swoje wejcie
na scen aktorzy siedzieli na kanapach widocznych dla widza, demostrujc w ten sposb
wychodzenie z roli, czyli Brechtowski V-efekt.

17

W Baymstoku koniec 1980 r. przynis nowe prdy. Tadeusz Sobodzianek zrealizowa w

BTL-u swj debiutancki spektakl Osmdeusze wg Mirona Biaoszewskiego i Ludwika
Heringa, zwiastujcy nurt teatralnego eksperymentu, poszukiwania nowej formy.
Pojawia si wwczas czwarta w Polsce scena dla dorosych przy dzkim Pinokiu, ktrego
profil zacz si zmienia po objciu dyrekcji przez Jerzego Michalaka.
Szczeglne miejsce zaj spektakl Ptak Zygmunta Smandzika zrealizowany w Opolu.
Smandzik scenograf i reyser, ktry z teatrami lalek gownie lska zwizany by od
pocztku lat 50, take jako wieloletni dyrektor i kierownik artystyczny sceny lalkowej w
Katowicach, a potem w Opolu, w poowie lat 70 mia ju na swoim koncie ponad 100
realizacji scenograficznych i kilkadziesit prac reyserskich.
W Banialuce nie mniej wanym spektaklem by spektakl zrealizowany przez Zofi Jaremow
pt. Wicehrabia przepoowiony Italo Calvino.

III.

Nowe pokolenie:
czeladnikw

odchodzenie

mistrzw

generacja

Lata 70 przyniosy zdecydowan rodowiskow zmian w polskim lalkarstwie. Epoka

legendarnych wwczas twrcw-lalkarzy w tej dekadzie zostaa definitywnie zamknita.
Niektrzy z nich odeszli na zawsze: Alojzy Smolka, Jerzy Dargiel, Janina KilianStanisawska, Wadysaw Jarema. Wikszo wycofaa si z kierowania teatrami, ktre przed
laty powoywali do istnienia lub ktrym nadawali pitno i artystyczn rang: najpierw Joanna
Piekarska i Jan Wilkowski, z gdaskiej Miniatury odesza Natalia Gobska, Henryk Ryl
poegna si z dzkim Arlekinem, Zofia Jaremowa rozstaa si z krakowsk Grotesk,
Stanisaw Stapf z wrocawskim teatrem, Leokadia Serafinowicz wycofaa si z kierowania
poznaskim Marcinkiem, Marta Janic ustpia dzkiego Pinokia, take Jan Dorman odszed
ze swojego teatru. Wycofali si rwnie inni: Julianna Cakowa, Tadeusz Czapliski, Alfons
Drabent, Edward Doszla, Zygmunt Smandzik, Wojciech Wieczorkiewicz, Micha Zarzecki.
W Lublinie uksztatowa si wwczas oryginalny teatr Stanisawa Ochmaskiego, oparty
gwnie na kameralnych spektaklach nawizujcych do tematw wprowadzonych na scen
przez Wilkowskiego i Kiliana, jak Guignol w tarapatach, a zwaszcza O Zwyrtale
Muzykancie, cho na przeomie lat 60 i 70 wypracowa on wasn poetyk, ktr
najpeniej wyrazi w Ludowej szopce polskiej przygotowanej z Wacawem Kondkiem oraz w
synnym Tryptyku staropolskim we wsppracy z Zenobiuszem Strzeleckim. Ochmaski
uzyska w Lublinie tak siln pozycj, e powierzono mu losy dzkiego Arlekina po odejciu
Henryka Ryla.
W poowie lat 60 swj teatr zacz take budowa Krzysztof Niesioowski, zwaszcza po
objciu szczeciskiej Pleciugi, a potem warszawskiego Baja. Niesioowski by pierwszym w
peni wyksztaconym reyserem teatru lalek, absolwentem praskiej AMU.

18

Zasadnicza zmiana na stanowiskach dyrektorskich dokonaa si jednak w latach 70. Ramy

graniczne tego procesu wyznaczaj daty objcia teatrw: w Biaymstoku przez Krzysztofa
Raua i we Wrocawiu przez Wiesawa Hejn.
Reyserzy-absolwenci praskiej AMU:
1958 r. Krzysztof Niesioowski, Micha Zarzecki
1972 r. Wodzimierz Feenczak, Wadysaw Stecewicz
1974 r. Irena Dragan
1989 r. Marta Rau
Reyserzy- absolwenci Leningradzcy:
Tomasz Jaworski
Wojciech Kobrzyski
Konrad Szachnowski

IV. Midzy polityk a teatrem (1981-1989)

Rok 1981, rok wprowadzenia stanu wojennego, otwiera osobliw perspektyw przed polskim
teatrem lalek. Z jednej strony tlia si ju nadzieja na nowy teatr najmodszego pokolenia,
ktre tymczasem marzyo o przyszej sawie, zgbiajc tajniki sztuki lalkarskiej w szkoach
teatralnych. Z drugiej dla nieco starszej generacji by to czas naturalnego przywdztwa i
dominacji, trudnych do realizowania w momencie zaamania si wszelkich zasad i norm. Z
trzeciej strony rozpolitykowana rzeczywisto sprawia, e problemy teatru lalek, nawet w
normalnych czasach do marginalne, przestaway obchodzi nawet ju samych
zainteresowanych. Wygraa jak zwykle polska nostalgia, pami grobw przeszoci. Edward
Dobraczyski wwczas szef artystyczny Olsztyskiego Teatru Lalek, wykorzysta ten
moment, wystawiajc Betlejem polskie Lucjana Rydla, sztuk osobliw, by moe
najpopularniejsz w repertuarze polskiego teatru XX wieku.
Osobliwoci lat 80 bya Operowa Scena Marionetek, ktr (pod wodz Lesawa Piecki)
uruchomi przy Warszawskiej Operze Kameralnej Stefan Sutkowski. Jednak prba
marionetkowa nie powioda si. Zesp Piecki znacznie czciej wystpowa poza granicami
Polski, tam nawet odbyway si jego premiery i po kilku sezonach, po zrealizowaniu czterech
premier, w 1991 r. zamkn dziaalno.
Lata 80 to jednak przede wszystkim groza stanu wojennego. 13 grudnia 1981 r. sparaliowa
wszystkich i cho nikt z lalkarzy nie trafi do wizie i obozw internowania, zniechcenie i
rezygnacja ogarny wikszo. Teatry zostay zamknite natychmiast. Teatrami zarzdzali
nierzadko partyjni dyrektorzy. Nie by to jednak warunek konieczny, zwaszcza na szczeblu
szefa artystycznego, ale partyjna przynaleno uatwiaa karier administracyjn. Cho
skutki wprowadzenia stanu wojennego odczuwano przez cae dziesiciolecie, ycie

19

instytucjonalne teatru lalek do szybko wrcio do rwnowagi. Nie dziaaly telefony, granice
pozostaway zamknite, ale premiery si odbyway. Poznaski Marcinek ju w marcu 1982 r.
wyjecha na kolejne zagraniczne tourne, w maju Zitzman doprowadzi do dziesitej,
jubileuszowej edycji festiwalu lalkarskiego w Bielsku-Biaej, na ktrym wystpio ponad 20
teatrw z caego wiata. Rozwizanie w kocu 1982 r. ZASP-u, a wic i sekcji lalkowej.
Tomasz Jaworski, od niedawna szef teatru lubelskiego, wystawi wraz z Wiesawem
Jurkowskim historyj z Pisma witego zebran Amor Divinus.
Zupenie inne skojarzenia uruchomi Krzysztof Rau, wystawiajc w Biaostockim Teatrze
Lalek Nim zapieje trzeci kur Wsilija Szukszyna.
W dzkim Pinokiu zrealizowano Krakowiakw i grali w re. Wojciecha Kobrzyskiego.
(str. 205-206)

1. Powrt Wilkowskiego
Najwaniejsze spektakle Wilkowskiego:
1.
2.
3.
4.

Guignol w tarapatach prem. 1956 r. Lalka, Warszawa

O Zwyrtale Muzykancie prem. 1958 r. Lalka, Warszawa
Rzecz o Jdrzeju Wowrze prem. 1983 r. Pleciuga, Szczecin
Dekameron 8,5 prem. 1986 r. BTL, Biaystok

Wilkowski z pierwszym rocznikiem w ATB zrealizowa prace dyplomowe na tyle

interesujce, e Rau wczy je do repertuaru BTL-u. Grupa absolwentw Biaegostoku, ktra
wyldowaa w Szczecinie zaproponowaa Wilkowskiemu wystawienie wsplnego spektaklu.
Tak powstaa Rzecz o Jdrzeju Wowrze, zoona ze Spowiedzi w drewnie Wilkowskiego i
ywotw witych Jdrzeja Wowry. (str. 208-211)

2. Teatr Hejny
1 wrzenia 1981 r. sprawujcy od trzech lat funkcj dziekana Wydziau Lalkarskiego Wiesaw
Hejno, reysersko zwizany w ostatnich sezonach z dzkim Pinokiem, zosta jednoczenie
dyrektorem Wrocawskiego Teatru Lalek. Ostateczny efekt pracy Hejny by rezultatem pracy
ze scenografk Jadwig Mydlarsk-Kowal i kompozytorem Zbigniewem Piotrowskim. Z
Mydlarsk-Kowal od pierwszej wsplnej inscenizacji Polskich szopek i herodw
Jurkowskiego w 1982 r. nie rozsta si a do przedwczesnej mierci artystki. Piotrowski
pojawi si przy okazji Procesu Kafki w 1985 r. i te by odtd staym partnerem Hejny.
Utaro si, e teatr Hejny najpeniej wyraa tzw. Fenomen wadzy, tryptyk zoony z trzech
przedstawie: Procesu Franza Kafki, Gyubala Wahazara St. I. Witkiewicza oraz Fausta
Goethego.

3. Jeleniogrski Teatr Animacji

Scena powstaa w 1976 r. bez Sali widowiskowej, bez siedziby. Zaoy j Andrzej Dziedziul.
Jednak spotkanie z Vojo Stankovskim jugosowiaskim lalkarzem sprawio, e przenis si

20

do Szwecji, gdzie z nim dziaa. Teatr w Jeleniej Grze w 1980 r. obj Janusz RylKrystianowski. Ruszy ze swoim Manifestem Artystycznym: niezgoda na teatr lalek i lalkarza
za to afirmacja aktora i teatru animacji, ktry tworz obok aktora- lalka i przedmiot.
Egzemplifikacj stylu Ryla-Krystianowskiego bya inscenizacja Jasia i Magosi Brzechwy ze
scenografi Jana Zieliskiego.
Po Jasiu i Magosi przyszed czas na Piercie i r Wiliama Thackeraya, tym razem teatr
porcelanowych figur. Ostatnim jego maym spektaklem bya inscenizacja O chopie co
wszystkich zwodzi Onicy, spektakl okaza si spektaklem poegnalnym, ktrego zaczy
interesowa wiksze inscenizacje. Wyruszy do Poznania. Pojawienie si RylaKrystianowskiego od pocztku sezonu 1989/1990, byskawiczna zmiana nazwy teatru
Marcinek na Teatr Animacji oraz repertuaru, co oczywicie wywoao fal protestw.

4. Wchodz modzi
Rok 1980 otworzy now perspektyw przed polskim lalkarstwem. W biaostockiej szkole
teatralnej powsta Wydzia Reyserii Teatru Lalek z Henrykiem Jurkowskim jako jego
dziekanem.
Najwikszym odkryciem biaostockiego wydziau reyserii okaza si Piotr Tomaszuk.
Ujawni swj talent prac szkoln Testament psa Ariano Suassuny. Przygotowa kolejno,
poczynajc od trzeciego roku studiw: O Medyku Feliksie, co by mierci chrzeniakiem wg
Gustawa Morcinka,Turlajgroszka wg wasnego tekstu, wreszcie Polowanie na lisa Mroka.

V.

Falstart nowej rzeczywistoci (1989-2000)

1. Pozainstytucjonalna szansa
Dla prywatnej twrczoci artystycznej w rzeczywistoci PRL-u miejsca nie byo. Pierwszy
wyom uczynia trjka aktorw poznaskiego Marcinka: Bogdan Wsiel, Grayna
Wydrowska, Artur Szych, ktrzy na pocztku lat 80 zainicjowali dziaalno Teatru Wierzbak
i prowadzili j z wielki powodzeniem przez dwa dziesiciolecia, podejmujc take
wspprac midzynarodow i osigajc sukces w spektaklu Wypuky.
Od 1985 r. prywatn dziaalno teatraln pod szyldem Teatru im. Kici Koci prowadzi
Zbigniew Mnich, specjalizujc si w rozmaitych formach teatru papierowego.
Do weteranw lalkowego teatru niezalenego naley te Grzegorz Kwieciski, prowadzcy
od koca lat 70 swj indywidualny Teatr Ognia i Papieru, a take jedna z najstarszych
lalkowych grup alternatywnych, plenerowa Klinika Lalek, ktra rozpocza dziaalno we
Wrocawiu, a potem kontynuowaa j w Wolimierzu na Dolnym lsku.
Jednym z najwaniejszych teatrw niezalenych lat 90 byo Towarzystwo Wierszalin Teatr,
zaoone przez Piotra Tomaszuka i Tadeusza Sobodzianka. Tomaszuk w roli dyrektora
artystycznego, Sobodzianek jako kierownik literacki.

21

Zaledwie w rok po Wierszalinie powsta Teatr Zusno zaoony przez Krzysztofa Raua. Z
modych absolwentw szk lalkarskich stworzy zesp. Podziw i uznanie zyska spektakl
Gianni, Jan, Johan - teatr rk, zoony z elementarnych etiud, zrealizowany we wsppracy
z Andrzejem Dworakowskim (scenografia) i Bogdanem Szczepaskim (muzyka) oraz
czwrk aktorw: Edyt ukaszewicz, Mart Rau, Dariuszem Jakubaszkiem, Tomaszem
Bielawcem.

2. Teatr autorski
Dwiema inscenizacjami z lat 90 ukoronowa swj autorski teatr Zygmunt Smandzik. Po latach
nieobecnoci w Polsce wrci na chwil do teatru i zrealizowa w Lalce Orfeusza wg
wasnego scenariusza, a potem w teatrze opolskim Sen. Orfeusz by teatrem plastycznym,
teatrem oywionej materii, teatrem obywajcym si bez sw.
W cakowitej kontrze do plastycznych wizji Smandzika swj teatr rozwija w Biaymstoku
Wojciech Szelachowski. Pojawi si kilka lat wczeniej wkraczajc w drugiej poowie lat 80
razem z siln grup modych twrcw. I od pocztku tworzy wasny teatr autorski bo
oparty na swoich tekstach: najpierw dla dzieci Pan Fajnacki, Pan Fajnacki dwa!, potem
jeszcze Pastwo Fajnackich, a pniej coraz bardziej dla dorosych. Teatr autora, silnie
literacki, specyficznie muzyczny, bdcy swoist rewi intelektualn od Kabaretu Dada i
ywej klasy po Krtki kurs piosenki aktorskiej i Krtki kurs wychowania seksualnego. Ten
autorski teatr Szelachowski wsptworzy od pocztku Krzysztof Dzierma w roli
kompozytora i samorodnego aktora oraz zesp aktorski BTL-u z Piotrem Damulewiczem i
Andrzejem Zaborskim na czele.
Teatr autorski tworzy te od pocztku Grzegorz Kwieciski. Zainicjowa go w roku 1978 w
Lublinie pod nazw Teatr Ognia i Papieru i nie przerywajc innych swych artystycznych
pasji, zdoa doprowadzi do koca wieku, wystawiajc kilkanacie autorskich, plastycznych
spektakli, w ktrych mierzy si z przemijaniem ycia ludzkiego, jego kruchoci,
nietrwaoci, marzeniami. Kwieciskiego od pocztku interesowaa relacja midzy twrc i
jego dzieem, akt tworzenia i unicestwienia twrczoci, konstrukcja destrukcji. Budowa
drmaaturgi w obrbie gry z samym znakiem plastycznym, ktrego ksztat i symbolika
wywoyway uniwersalne skojarzenia i interpretacje. Jego spektakle plenerowe sytuoway si
na pograniczu dziaa teatralnych i instalacji plastycznych, towarzyszya im czsto
wykonywana na ywo muzyka Bogdana Szczepaskiego. Podstawowe tworzywa jego dzie
to: papier, metal, czasem drewno i ogie.
Rwnie teatr osobisty utworzy Tadeusz Wierzbicki, twrca teatru cieni, poeta i reyser. W
1983 r. pocztkowo pod nazw teatr kropki i kreski, teatr odbitego wiata. Teatr Mae i
powsta w 1991 r. i rozwija eksperymenty wietlne Wierzbickiego, z pocztku bazujc na
relacjach znaczeniowych linii i punktu wyietlanych na ekranie. Wierzbicki podj te
eksperymenty ze wiatem naturalnym (soca, ksiyca, wiecy) oraz naturalnymi ekranami
(kamie, drewno, woda, nieg), udoskonalajc jednoczenie wasn oryginaln konstrukcj
teatraln zawieszon na szyi skrzynk-platform , na ktrej (na elastycznych przegubach)
umieszcza uformowane krzywizny luster. W tej oryginalnej formie zacz wystawia wasne

22

teksty nawizujce do konwencji bani (Pan Twardowski, Ba o Szewczyku). W kolejnych

eksperymentach skoncentrowa si na figurach cieniowo-wietlnych oraz cieniach i witraach
elektrostatycznych m.in. w spektaklach A rebours Tadeusza Wieleckiego i Ksztaty ywiow
do muzyki Jerzego Kornowicza. W poowie lat 90 zacz te urzdza instalacje masek
wietlnych odbi wietlnych krzywizn luster, rzucanych na pojedyncze samoocieniajce si
ekrany zestawione ze sob. W 1999 r. przyj dla swej dziaalnoci nazw Laboratorium
Zjawisk, kontynuujc poszukiwania i eksperymenty ze wiatem i cieniem.