Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
MAT24552015:IntegralDuplaIntroduo
IntegralDuplaIntroduo
Comocalcularovolumedeslidos?Paracertosslidos,como
pirmides,cilindros,esferas,temosfrmulasquepermitemcalcular
seusvolumes.Masporquevalemtaisfrmulas?
Matemticosgregos,comoArquimedes(287212a.C.)se
dedicaramaestudarproblemasrelacionadoscomoclculoderease
volumes.Hmaisdedoismilniosatrsessesmatemticos
calculavamreasevolumesdefigurasgeomtricaspor
procedimentoscomoosdoClculoIntegral.Usavaseoprocessode
"exausto".Porexemplo,paraseobterareadeumcrculoinscreve
senelepolgonosregularescujareafacilmente
calculvelaumentandoseonmerodeladosobtmseaproximaes
cadavezmelhores.Obtmseentoareadocrculoporumprocessodelimitedasreasdos
polgonos.Esseprocessoeratambmusadoparacalcularreadeoutrasregies,comoaregio
interioraumarcodeparbola.Comasmesmasidiasdoclculodereasosmatemticosgregos
tambmtratavamdovolumedeslidos.
AsidiasbsicasdoClculoIntegralestavamlpresentes.Contudoessasidiasficaram
escondidasouperdidas,poisosmatemticosgregosdescreviamtudogeometricamenteenopor
meiodefrmulasnumricascomofazemoshoje.Almdisso,essemtodofuncionavapara
particularesregieseumageneralizaospoderiaserpossvelcomumanovaformulaodo
problema.Somentemuitomaistarde,nosculoXVII,comumasimblogiamaisdesenvolvidaecomo
surgimentodamodernanotaodaGeometriaAnaltica,foipossvelcriarmtodossistemticosparao
tratamentodereasevolumes.
Porvoltade1820,omatemticofrancsAugustinLouisCauchydefiniuintegralemtermosde
somas,masaindadeformaincompleta.NapocaproblemasdeFsicacomoodapropagaodo
calormotivaramodesenvolvimentodeteoriasmatemticas.Porvoltade1854omatemtico
alemoBernhardRiemannfezumestudoaprofundadodaintegralecontribuiudeformadecisivapara
odesenvolvimentodateoria.tantoqueathojeassomasusadasparadefiniraintegralsochamadas
deSomasdeRiemann,bemcomoaprpriaintegrallevaseunome.
Lembremosqueparafunesdeumavarivelaintegraldefinidacomoolimitedesomas:
Aidiabsicadaintegral,comolimitedesomas,podeserestendidaparafunesdefinidasem
regiesdoplanoedoespao:surgemassimasintegraisduplasetriplas,respectivamente.Etais
integraisestoassociadasaclculosdevolume,massaetc.
Nostextostrataremos,primeiramente,dedefiniraintegraldupladefunesdeduasvariveis,
utilizandocomomotivaooclculodevolume.Veremosaseguirpropriedadeseresultadosbsicos.
E,claro,mtodosparaoclculodeintegraisduplas.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20cols%3D%221%22%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cellpadding%3D%222%22%20cellspacing%3D%2
1/1
29/04/2015
MAT24552015:IntegralDuplaDefinio
IntegralDuplaDefinio
SomasdeRiemann
Comosabemos,aintegraldefunesdeumavarivelpodeserutilizadaparaoclculodereasde
regiesplanas.Comaintegralduplapoderemoscalcularvolumedeslidos.Paramotivaradefinio
deintegralduplavamostentarobterovolumedeumslidoparticular,usandoamesmaidiado
clculoderea:fazeraproximaes.
Considereumafunodeduasvariveisf(x,y)definidanumretngulofechadoR=[a,b]x[c,d].Suponha
quef(x,y)positivaparatodo(x,y)emR.Vamosconsiderararegioabaixodogrficodeumafunof(x,y).
Oobjetivocalcularovolumedoslido
Paraissovamosfazeraproximaesusandoparaleleppedos.VamosdividiroretnguloRem
pequenosretngulosRi.ChamamosessadivisodepartiodeR.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20cols%3D%221%22%20cellpadding%3D%222%22%20cellspacing%3D%222%22%20style%3D%22bordercoll
1/3
29/04/2015
MAT24552015:IntegralDuplaDefinio
Paracadai=1,...n,escolhaumpontoqualquer(xi,yi)deRi.Considereoparaleleppedode
baseRiealturaf(xi,yi),cujovolumef(xi,yi)A(Ri),ondeA(Ri)indicaareadoretnguloRi.Fazendo
asomadosvolumesdosparaleleppedostemos
EssasomaconhecidacomoSomadeRiemann.SeosretngulosRiforempequenososuficiente
estenmerodeveserumaboaaproximaodovolumeprocurado.Assimnossaintuionosdizqueo
volumedeSpodeserencontradofazendoolimitedasomaacima,quandoosRi'sficam"pequenos",
oumelhor,quandoareadosRi'svaiparazero.Emlinguagemmatemtica,tomandoadiagonaldos
retngulosd(Ri)efazendomax{d(Ri)}irparazeroosretngulosficampequenos.
MasLdepende,emprincpio,daescolhadoponto(xi,yi)deRi.Desejamosqueovalordovolume
deumslidonodependadessaescolha.Entoovolumeseresselimite,seeleforomesmopara
qualquerescolhade(xi,yi)emRi.Logo,umaboadefinioparaovolumepareceser
seolimiteexistireforomesmoparatodaescolhade(xi,yi)emRi,i=1,...n.
QueremosqueaintegraldupladeumafunopositivacalculeovolumedeS.Temos,ento,a
seguintedefinio
DEFINIO:AintegraldupladefsobreR
quandoolimiteexisteeomesmoparatodaescolhade(xi,yi)emRi,i=1,...n.Nestecasosediz
quefintegrvelemR.
Ento,seafunofforpositivaeintegrvel,ovolumedeSdefinidocomosendo
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20cols%3D%221%22%20cellpadding%3D%222%22%20cellspacing%3D%222%22%20style%3D%22bordercoll
2/3
29/04/2015
MAT24552015:IntegralDuplaDefinio
Tambmaintegraldenotadapor
,jqueareadoretnguloRioproduto
dasdimensesdosladosquepodemosescreverdaforma
Exemplo:Sejaf(x,y)=Kconstante.EsejaR=[a,b]x[c,d].Vamosmostrarquefintegrvele
calculaaintegraldupladefemR.TomeumapartioP={R1 ,R2,...Rn }deR.Paracadai=1,...n,
escolhaumpontoqualquer(xi,yi)deRi.Ento
Comoessevalornodependedaescolhade(xi,yi)deRientofintegrvelemRe
.
Vamosjestabeleceralgumaspropriedadesbsicasdaintegraldupla.
Propriedades.SefegsofunesintegrveisemRecconstanteento
sempreque
emR.
Exercciodeteoria:proveaspropriedadesacima.
Notequetaldefiniodaintegralduplafoifeitaparafunesdefinidasemretngulos.Equandoo
domnionoumretngulo?Ecomosoasfunesintegrveis?Ecomocalcularasintegraisduplas?
Vejaostextosqueestonadisciplinaparasabermais.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20cols%3D%221%22%20cellpadding%3D%222%22%20cellspacing%3D%222%22%20style%3D%22bordercoll
3/3
29/04/2015
MAT24552015:Funesintegrveisenointegrveis
Funesintegrveisenointegrveis
AlgunsResultadoseExemplos
Quefunessointegrveis?Existemfunesnointegrveis?
Damaneiracomofoidadaadefiniopodesepensarquesempreexisteaintegraldupladeuma
funo.Afinalpodeparecerquesefpositivaentosempresepodecalcularovolumedoslidoque
seformaabaixodogrficodefeacimadoplanoz=0.Masvocviuqueexistemfunesdeuma
vrivelquenosointegrveis.Comduasvriveisistotambmocorre.
Umexemplodefunonointegrvel:ConsidereafunofdefinidaemR=[0,1]x[0,1]
(quadradodelado1)daseguinteforma:f(x,y)=1sexeysoracionaise0casocontrrio.Tomeuma
partioqualquerdeReemcadaRi.Escolhaprimeramente(xi,yi)talquesexieyisoracionais.
Assimumclculosimplesmostraque
Entretantopodemosescolher(xi,yi)deformaambosxieyinosoracionais.Dessaforma
Portantoolimitedessasomasdependerdaescolhade(xi,yi).Portantofnointegrvel.
Agoraenunciaremosumresultadotil.
PROPOSIO.SefumafunointegrvelemR,retngulo,entoflimitadaemR,isto,
existeM>0talque|f(x,y)|<M,paratodo(x,y)emR.(vejaademonstrao,quenodifcil,em
TeoremaIII.1.2de[BCHS]).
Outroexemplo:Oresultadoacimatilnoseguintesentido:seumafunodeduasvariveisno
limitadaemRentoelanointegrvelemR.Porexemplo,afuno
nolimitadaem[0,1]x[0,1](proveisso!),logonointegrvel.
Exerccio:Obtenhaumoutroexemplodefunonointegrvelusandooresultadoanterior.
Jtemosexemplosdefunesnointegrveis.timo!Masquefunessointegrveis?Ser
semprenecessrioencontraraintegraldupladeumafunousandoadefinioetendoquecalcular
aquelelimite.Comoparafunesdeumavarivel,asfunes"bemcomportadas"sointegrveis.
Valeque
TEOREMA.TodafunocontnuadefinidaemumretnguloRintegrvelemR.
Muitobem,mascomosecalculaaintegraldupladeumafuno?ParaissovamosverasIntegrais
Iteradas.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cellpadding%3D%222%22%20cellspacing%3D%222%22%20cols%3D%2
1/1
29/04/2015
MAT24552015:IntegraisDuplasIteradas
IntegraisDuplasIteradas
TeoremadeFubini
Adefiniodeintegralduplaconsequncianaturaldaidiadecalcularovolumededeterminado
tipodeslido.Pormdifcilobterovalordeumaintegraldupladiretamentedadefinio.Vamosaqui
verumaformadecalculartalintegral.
Tomemos,emparticular,umafunof(x,y)positivaedefinidanumretnguloR=[a,b]x[c,d]e
considerearegio
ParasecalcularovolumedoslidoSpoderamospensaremfatiloparalelamenteaoplanox=0
ouaoplanoy=0.
Fixeumxentreaebeconsidereaintersecodoplanoparaleloax=0passandoporxeo
slidoS.
Areadafatiapodesercalculadacomaintegral
Intuitivamenteovolumea"soma"detodasasreas.EntoovolumedeSdeveser
Entretanto,fixandoyentreced,poderamostambmcalcularareadecadafatiaedepoisovolume
fazendo
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
1/3
29/04/2015
MAT24552015:IntegraisDuplasIteradas
Estasintegraissochamadasdeintegraisiteradaseusualmenteseescreveapenas
ou
Exemplos:
Teriasidomeracoincidnciaasduasintegraisacimateremdadoomesmovalor?No
coincidncia,eoquevaleoseguinte:
TeoremadeFubini.SefintegrvelemR=[a,b]x[c,d]ento
Ouseja,sefintegrvelnoimportaaordemquefazemosaintegrao.Assimtemosumaforma
decalcularintegrais.
Exerccio1.EsboceogrficodasfunesabaixousandooWinplot(cliqueaquiparabaixaro
programa)ecalculeasintegraisduplas(comosofunescontnuasnosrespectivosretngulos
apliqueoTeoremadeFubini)
1.f(x,y)=2y2 3xy3 eR=[1,2]x[0,3]
2.f(x,y)=1/(x+y)eR=[1,2]x[0,1]
Exerccio2.Calculeasseguintesintegraisiteradas
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
2/3
29/04/2015
MAT24552015:IntegraisDuplasIteradas
emostrequenosoiguais.(vocdeveencontrarosvalores1/2e1/2).IstocontradizoTeoremade
Fubini?Expliqueoqueestacontecendo.
Exerccio3.Resolvaexerccio1e2daLista1.
Ateno:Nestecursovocevaiprecisarintegrarmuito.Pararecordarcalculodeintegraisvocpode
usarosexerciciospropostosnaLista0.
Paraestudar:leiaopargrafo2docaptulo15(15.2)de[S]
Curiosidade:Oteoremaacimafoiprovadoem1907pelomatemticoitalianoGuidoFubini(1879
1943),entretantoaversoparafunescontnuaseraconhecidapelomatemticofrancsAugustin
LouisCauchy,quaseumsculoantes.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
3/3
29/04/2015
MAT24552015:Clculodeintegralduplaemretngulos
Clculodeintegralduplaemretngulos
ConsidereumafunodeduasvariveisfdefinidanumretngulofechadoR=[a,b]x[c,d]e
suponhaquef(x,y)positivaparatodo(x,y)emR.OgrficodestafunoumsubconjuntodoR3.
Considereoslidolimitadopelogrficodefeoplanoxycom(x,y)emR,isto,
NossoobjetivoodecalcularovolumedeS.Porexemplotomeafunof(x,y)=x(1y4 )eR=
[0,2]x[0,1].Ogrficodefestrepresentadonafiguraabaixo.
PoderiamospensaremcalcularovolumedeS(slidodelimitadopelogrficodef)fatiandooslido
complanosparalelosaoplanoyz.Paracadaxfixoentre0e2temosumaregioondearease
calculafacilmenteusandointegraldeumavarivel
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cellpadding%3D%222%22%20cellspacing%3D%222%22%20cols%3D%2
1/2
29/04/2015
MAT24552015:Clculodeintegralduplaemretngulos
VamosdenotlaporA(x).Ento
Assim,comofizemosnocasodocilindro,ovolumedoslidopoderiaserdefinidocomosendoa
somadetodososA(x).Somaremxintegrar.EntoumaboadefiniodovolumedeSpareceser
Poderiamosterfeitooutrotipodefatiamento,porexemplocomplanosparalelosao
planoxz.Teriamosobtidoomesmovalor?Eseodomniodafunoforoutraregioquenoum
retngulopodemosusarestemtodo?Podemosusarestaidiaparaqualquertipodefuno?
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cellpadding%3D%222%22%20cellspacing%3D%222%22%20cols%3D%2
2/2
29/04/2015
MAT24552015:IntegraisDuplasemRegiesdefinio
IntegraisDuplasemRegiesdefinio
Vimoscomodefinirintegraisduplassobreretngulos.
Contudosovriasasfunesdefinidasemregiesquenosoretngulos.Porexemplo,seuma
funofpositivadefinidanumdiscoDqueremoscalcularovolumedoslido
.naturalesperarqueovolumedeSestejarelacionado
comaintegraldupla.Nestetextovamosdefiniraintegralduplasobreregiesplanaslimitadas,que
soregiescontidasemalgumretnguloR.
Vamosutilizarumpequeno"truque".Comostemosadefiniodeintegralduplaparafunes
definidasnumretngulo,vamosestenderfparaumretnguloRquecontmDdeforma
conveniente.DefinaF(x,y)emRdeformaque
chamadade"funocaractersticadoconjuntoD".DizemosquefintegrvelemDquandoF
integrvelemR.EdefinimosaintegraldupladefemDpor
Observeodesenho.PrimeiramentecomoF0foradeDregiodeRD(complementardeD)a
definioacimanodependedoparticularretnguloR.Assimsemprepodemosconsiderarum
retngulodeladosparalelosaoseixos.EpercebatambmqueRDnointerferenoclculoda
integral.
DEFINIO.Sef(x,y)positivaeintegrvelemDdefinimosovolumedoslido
comosendo
SuponhaquefsejacontnuaemD.razovelesperarquefsejaintegrvelemD.Mesmofsendo
contnuaemDnotemosnecessariamenteacontinuidadedeFemR.Observequeas
descontinuidadesocorremnobordo(oufronteira)deD(vejaafiguraacima),quedenotamosporD.
Defato,nessecaso,oconjuntodospontosdedescontinuidadedefestcontidoemD.A
integrabilidadedefdependerdotipodobordodeD:deumaformainformal,eletemqueser
"magrinho"paranointerferirnoclculodaintegral.Masoquesignificaisso?Quetiposdeconjuntos
soesses?Oconceitoquedesejamosintroduziragoraodecontedonulo.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20cellspacing%3D%222%22%20cellpadding%3D%222%22%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%2
2/3
29/04/2015
MAT24552015:IntegraisDuplasemRegiesdefinio
UmconjuntoAdoplanotemcontedonulose,dadoe>0arbitrrio,existemretngulosR1,R2,...Rn
,deladosparalelosaoseixoscoordenados,taisque
Nodifcilmostrarqueumsegmentonoplanotemcontedonulo.Umfatoimportanteque
PROPOSIO.Ogrficodeumafunocontnuadefinidanumintervalo[a,b]temcontedo
nulo.
Esseresultadojmaisdifcildeprovar.Contudoem[BCHS](captulo3)vocencontrara
demostraoparaocasodefunodeclasseC1.
Finalmentetemosumresultadoesperado:
TEOREMA.SejaDumsubconjuntolimitadodoplanoesejafumafunocontnuaelimitada
emD.SeobordodeDtemcontedonuloentofintegrvelemD.
AprovadesseresultadopodeserencontradanoApndice2de[G].
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20cellspacing%3D%222%22%20cellpadding%3D%222%22%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%2
3/3
29/04/2015
MAT24552015:FunesIntegrveisteoria
FunesIntegrveisteoria
Temosfunesquenosointegrveis.Serqueexistealgumacaracterizaodasfunes
integrveis?
SejaDumsubconjuntolimitadodoplano.Esejaoslido
.Ele
pareceum"cilindro"debaseDealtura1.entonaturalpensarqueovolumedeSigualarea
deD,poisesperasequeV(S)=1.A(D).Masaintegraldupladef(x,y)=1sobreD,casoexista,o
volumedesteslido.Portantotervolumeequivalenteaterrea,nessacaso.Mas
DizemosqueDtemreasef(x,y)=1integrvelemDedefineseareadeDpor
Notequeosretngulostemrea.Podeparecerestranhamasexistemregiesdoplanoqueno
temrea.Porexemplo,seD=QxQem[0,1]x[0,1]entoafunoconstante1emDnointegrvel.
(VejaFunesintegrveisenointegrveis.)Oproblemaaquiquetodoretngulotemparesde
racionaiseparesquenosoambosracionais.
Queremosevitarissoetratardeconjuntosbemcomportados.Noexemploacimaafronteirado
conjuntoDtodooquadrado!ObordooufronteiradeumsubconjuntoD,quedenotadoporD,
oconjuntosdospontos(x,y)taisquequalquerretngulo(oudisco)centradaem(x,y)contmpontos
deDedocomplementardeD.Asregiesquenosinteressamsoasregiesquetemrea.As
regiesquetemreasoaquelasqueobordotemcontedonulo.
EXERCCIO.VerifiquequeobordodoconjuntoD=QxQem[0,1]x[0,1]todooquadrado
[0,1]x[0,1].
Entoaexistnciadereaestrelacionadacomaexistnciadaintegraldafunoconstante1.Por
suavezaexistnciadeintegralestrelacionadaaotipodebordodoconjuntoD.
AssimafirmamosqueDtemrease,esomentese,Dtemcontedonulo.(vejaadefinio
emIntegraisDuplasemRegies).
ConjuntosdereanularepresentampapelimportantenaTeoriadeIntegrao.Essessoconjuntos
quenointerferemnaintegrao.
TEOREMA.SejaumaregioDcomreaelimitadadoplanoesejafuma
funolimitadaemD.Sefcontnua,excetonumconjuntodereanula,
entofintegrvelemD.
Oresultadoacimavaleemcontextosmaisgeraisenoapenasparafunesdeduasvariveis.Foi
omatemticoHenriLebesgue(18751941)queestabeleceuaconexoentreaintegrabilidade
segundoRiemanneoconjuntodospontosdedescontinuidadedafuno.Resumidamente,Lebesgue
provouqueumacondionecessriaesuficienteparaqueumafunosejaRiemannintegrvelque
oconjuntodospontosdedescontinuidadetemrea(oumedida)nula.Elecrioutodaumateorianova
paraintegrao,quehojelevaseunome:integraldeLebesgue.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20cols%3D%221%22%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cellpadding%3D%222%22%20cellspacing%3D%2
1/1
29/04/2015
MAT24552015:ClculodeIntegraisDuplas
ClculodeIntegraisDuplas
DepoisdedefinidaaIntegralDuplasobreRegiesplanasDtemosquesabercomocalculla.
SabemosquesefcontnuaemDeseobordodaregioDtemcontedonuloentof
integrvelemD.
Masafinalquaisregiessodessetipoecomocalcularaintegralduplanessasregies?
Vamosverdoistiposderegiescujoclculodaintegralduplapodeserfeito.
RegiodoTipoI:regiodoplanoentregrficosdefunescontnuasdexdefinidasnumintervalo
[a,b].Maisexplicitamentesoregiesdotipo
NessecasoDlimitadaesetomamosumretnguloR=[a,b]x[c,d]quecontmDento
RegiodoTipoII:regioplanoentregrficosdefunescontnuasdeydefinidasem[c,d].Mais
explicitamente,soregiesdotipo
ondeh1eh2 sofunescontnuasem[c,d]
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20cols%3D%221%22%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cellpadding%3D%222%22%20cellspacing%3D%2
1/2
29/04/2015
MAT24552015:ClculodeIntegraisDuplas
Tambmpodemoscalcularaintegralduplafazendo
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20cols%3D%221%22%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cellpadding%3D%222%22%20cellspacing%3D%2
2/2
29/04/2015
MAT24552015:ClculodeIntegraisDuplasexemplos
ClculodeIntegraisDuplasExemplos
1.Calculara
ondeDaregiolimitadapelasparbolasy=2x2ey=1+x2 .
2.EncontreovolumedoslidoSqueficaabaixodoparabolidez=x2+y2eacimadaregionoplanoxye
delimitadapelassuperfciesy=x2 ey=2x.
Temosnestecasoaregiodeintegrao(noplanoxy)
eovolumedadopelaintegral
dupladef(x,y)=x2 +y2logo
3.Calcule
Setentarmoscalculardaformaqueaintegralapareceteremosproblemas.Masaintegralacimaigualaintegral
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20border%3D%220%22%20cellpadding%3D%222%22%20cellspacing%3D
1/2
29/04/2015
MAT24552015:ClculodeIntegraisDuplasexemplos
dupladef(x,y)=sen(y2 )em
Desenhearegioepercebaquetambmpodemosescrevlanaforma
Ento,usandooTeoremadeFubini,
Leiaateoriaevejamaisexemplosem15.3de[S]eIII.4de[BCHS].Pratiquefazendoexercciosdolivro[S]e
daLista1.
Dica:OlivrodeJ.Stewart[S]trazmuitosexercciosresolvidosemuitosgrficosefiguras.Consultepoisparaum
melhoraproveitamentovisualizarosgrficoseasregiesdeintegraofundamental.Useparaissoprogramas
grficoscomoWinplot.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20border%3D%220%22%20cellpadding%3D%222%22%20cellspacing%3D
2/2
29/04/2015
MAT24552015:IntegraisDuplasPropriedades
IntegraisDuplasPropriedades
Asseguintespropriedadesbsicassovlidasparaintegraisduplas.
Proposio.SefegsofunesintegraisemD,regiolimitadadoplanoecomrea,ecconstante
ento
Umaoutrapropriedademuitotilparaoclculodeintegraisduplasaseguinte.
Proposio.Suponhaquef(x,y)sejaintegrvelemD1eemD2,quesoregieslimitadasdoplano.
SeD1 D2 temreanulaentofintegrvelemD1 UD2 evale
Porexemplo,sejaf(x,y)=1,se(x,y)pertencea[0,3]x[0,1]ef(x,y)=2,se(x,y)pertencea[3,5]x[0,1].
ClaramenteessafunonocontnuaemR=[0,5]x[0,1],masdescontnuaapenasnoconjunto{(3,y)
:0y1}quetemreanulanoplano.
EntofintegrvelemRe
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cellpadding%3D%222%22%20cellspacing%3D%222%22%20cols%3D%2
1/1
29/04/2015
MAT24552015:MudanadeVariveisCoordenadasPolares
MudanadeVariveisemIntegrais
DuplasCoordenadasPolares
Nasintegraisdefunesdeumavarivelrealmuitasvezesumamudanadevarivelconvenientepermiteseu
clculomaisfacilmente.Afrmulanessecaso
ondeg(c)=aeg(d)=b,sendogestritamentecrescente.comumescrevermosquedx=g'(u)du.
Paraintegraisduplastambmpossvelfazermudanasdevariveis.Nessecasotemosquefazermudanas
dosistemadecoordenadasOxyparaoutrosistemasdecoordenadasOuv.Ecomoficaaintegralduplaquando
mudamosdecoordenadas?Oqueirsubstituirofatorg'(u)dunessecaso?
Antesdetratardocasogeralveremoscomoficaaintegralduplaquandomudamosdosistemadecoordenadas
cartesianosOxyparaosistemasdecoordenadaspolaresOr.
Sabemosquex=x(r,)=rcos()ey=y(r,)=rsen(),onderrepresentaadistnciadopontoPde
coordenadas(x,y)eonguloformadopelosegmentoOPeoeixoOxnosentidoantihorrio.
Suponhaquef(x,y)integrvelnumaregioDdoplanoOxy.Comoaintegralduplaolimitedassomasde
RiemannvamosavaliarasomaparaumapartioqualquerdeD.Paracadaretngulodapartiosuarea
aproximadamenteareadeumsetorcircular.Masareadeumsetorcircularpodesercalculadausandoas
variaesderedeq.(VejaotextosobreCoordenadasPolares)Logo
Fazendoolimitetemosque
ondeDxydenotaaregioDdescritaemcoordenadascartesianasOxyeDrqdenotaaregiodescrita
emcoordenadaspolares.
Ateno:nuncaseesqueademultiplicarpelofatorr!
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20border%3D%220%22%20cellspacing%3D%220%22%20cellpadding%3D%222%22%20bgcolor%3D%22%23c0
2/2
29/04/2015
MAT24552015:CoordenadasPolares
CoordenadasPolares
Todopontodeumplanopodeserdescritoemcoordenadascartesianas.Fixadoumsistemade
coordenadascartesianasOxynoplano,cadapontoPdoplanodescritoporumpardenmerosreais
(x,y).Essasimplesidia,atribudaaDescarteseFermatrevolucionouaMatemtica,dandoincioa
GeometriaAnaltica.
Contudoumpontodoplanopodeserdescritocomoutrascoordenadas.
CadapontoPdoplanoOxypodeserdescritocomascoordenadaspolares.Seramedidado
segmentoOPeserepresentaonguloformadopelosegmentoOP,de0a2,comoeixox,no
sentidoantihorrio,entox=x(r,q)=rcos(q)ey=y(r,q)=rsen(q).Reciprocamentedadoumpar
(r,)onder>0entopodemosdeterminarumpontoPdoplanotalquesuascoordenadascartesianas
sox=x(r,q)=rcos(q)ey=y(r,q)=rsen(q).
Certasregiessofacilmentedescritasemcoordenadaspolares.Porexemplo,ocrculo
emcoordenadaspolaresfica
Ese
entoempolaresaregiofica
NotequeR1eR2soretngulos!
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20border%3D%220%22%20cellpadding%3D%222%22%20cellspacing%3D
1/2
29/04/2015
MAT24552015:CoordenadasPolares
Vejaquequandofazemosamudanadecoordenadasareanopreservada.AreadeD1 e
deR12areadeD23/2edeR2.
Observequeumretngulonascoordenadas(r,)setransformanumsetorcircularnoplano
cartesiano.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20border%3D%220%22%20cellpadding%3D%222%22%20cellspacing%3D
2/2
29/04/2015
MAT24552015:CoordenadasPolaresExemplos
MudanadeVariveisemIntegraisDuplas
CoordenadasPolaresExemplos
Exemplo1.Queremoscalcularovolumedoslidoqueestsoboparabolidez=x2+y2,acimado
planoxyedentrodocilindrox2+y2=2x.
Eentonascoordenadascartesianas
Noumaintegralmuitosimples.MudandoparacoordenadaspolaresaregioDpassaaser
poissubstituindox(r,)=rcos()ey(r,)=rsen()naequaox2+y2=2xtemosquer2=2r
cos(),logonacircunfernciar=2cos().Comoonguloentreosegmentodopontoaorigemeo
eixox,avariaodongulode/2a/2.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20border%3D%220%22%20cellpadding%3D%222%22%20cellspacing%3D
1/3
29/04/2015
MAT24552015:CoordenadasPolaresExemplos
Regioemcoordenadascartesianas
Regioemcoordenadaspolares
Eento
Exemplo2.Desejamoscalcularovolumedoslidoqueestsoboparabolidez=4x2y2,acimado
planoxyedentrodocilindrox2+y2=1.
Sabemosque
ondeDo
discodecentro(0,0)eraio1.Logo
Ento
Contudooclculodessaintegralelaborado.AregioDpodeser
facilmentedescritaemcoordenadaspolares.
Assimusandoquex=x(r,)=rcos()ey=y(r,)=r
sen()entoodiscopodeserrepresentadopor
Portanto
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20border%3D%220%22%20cellpadding%3D%222%22%20cellspacing%3D
2/3
29/04/2015
Exemplo3.Seafuno
MAT24552015:CoordenadasPolaresExemplos
estdefinidanarego
ento
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20border%3D%220%22%20cellpadding%3D%222%22%20cellspacing%3D
3/3
29/04/2015
MAT24552015:MudanadeVariveisemIntegraisDuplasCasoGeral
MudanadeVariveisemIntegraisDuplas
CasoGeral
Paraoclculodefunesdeumavariveltemosque,svezes,fazerumamudanadevarivelde
integrao.Quandofazemosissotemosquefazeruma"correo"emultiplicarpeladerivada:
Noclculodeintegraisduplastambmprecisamosasvezesmudardevariveis.Umamudanade
coordenadasemR2 umatransformaojcontnuaeinjetoranointeriordaregio.Escrevemosj(u,v)
=(x(u,v),y(u,v)).
Assimparafunesdeduasvariveisdevemosterumafrmuladotipo
Oquevirianolugardo???????
Antesdedarafrmulavamosverumexemplodemudanadevarivel.Seja(u,v)=(x(u,v),y(u,v))
ondex(u,v)=(uv)/2ey(u,v)=(u+v)/2,ouseja,u=x+yev=yx.
SejaDxyaregiolimitadapelasretasx+y=4,x+y=3,yx=3eyx=1.Notequeumaretay+
x=anoplanoOxycorrespondearetau=anoplanoOuvequeumaretayx=bno
planoOxycorrespondearetav=bnoplanoOuv.
ComestaaplicaotransformamosoretnguloDxy(amarelo)noretnguloDuv=[3,4]x[1,3](verde).
Notequeasreasdosretngulossodiferentes!!!VejaqueareadeDuv2,masareadeDxy
1.NotequetodoretngulodeladosparalelosaoseixosOueOvsetransformapelajemoutro
retnguloequeA(Dxy)=A(Duv)/2.Estatransformaonopreservareas,mashumarelao
entreelas.Paracalcularmosumaintegralduplateremosquelevarissoemconta.
Sequeremoscalcularaintegral
ondeD=Dxydiretamentecomasvariveisxeyvamosteralgumtrabalho.Entretantoserodamosa
figura,ouseja,fazemosumamudanadevariveis,passaremosaterumretnguloparaleloaos
eixoseassimaintegraoficarmaissimples.Seu=x+yev=yx,oux=(uv)/2ey=(u+v)/2
transformamosDxyemDuv=[3,4]x[1,3].ComoA(Dxy)=A(Duv)/2
Masessefoiumcasomuitoparticular.Emgeraldadaumamudanadevariveisofatordecorreo
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
1/2
29/04/2015
MAT24552015:MudanadeVariveisemIntegraisDuplasCasoGeral
dareanoconstante.EssefatoroJacobianodatransformao.Emgeral,dadauma
transformao(u,v)=(x(u,v),y(u,v))doplanooJacobiano
Oquevaleoseguinteresultado:
TEOREMA.SejaumatransformaodeumaabertoWdeR2emR2 declasseC1 onde(u,v)=
(x(u,v),y(u,v)).SejaDuvsubconjuntodeWlimitado,combordodecontedonulotambm
emW,eDxy=(Duv).SuponhaquejinjetoraeJ(u,v)nonuloointeriordeDuv.Sef
contnuaemDxyento
NotequenafrmulaapareceomdulodoJacobiano!
VoltandoaoexemploecalculandooJacobianotemosJ(u,v)=1/2.Logo
Agoracalculeaintegral!
Comovocdeveselembrar,ascoordenadaspolaresx(r,)=rcos()ey(r,)=rsen()so
teisedegrandeimportncia.Vriasintegraisduplasficammaisfceisdeseremcalculadasse
usamosamudanadecoordenadaspolares,cujoJacobianor.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
2/2
29/04/2015
MAT24552015:Exemplosdemudanadevariveis
MudanadeVariveisemIntegraisDuplas
Exemplos
VimosquenascondiesdoenunciadodoTeoremaafrmulademudanadevariveis
Vejamosalgunsexemplos:
Exemplo1.ParacalcularumaintegralsobreumaregioD={(x,y):(xp)+(yq)a},coma
>0,quearegiointerioracircunfernciaderaioa,podemos,parafacilitar,fazerumamudanade
variveldotipopolar,talquexp=rcos()eyq=rsen(),ouseja,x(r,)=rcos()+pey(r,)=r
sen()+q.VerifiquequenessecasooJacobianotambmr.
Exemplo2.ParacalcularumaintegralsobreumaregioD={(x,y):x/a+y/b1},coma,b>
0,quearegiointerioraumaelipse,podemos,parafacilitar,fazerumamudanadevariveldotipo
polar,talquex=arcos()ey=brsen(),ouseja,x(r,)=arcos()ey(r,)=brsen().Verifique
quenessecasooJacobianoabr.
Compondoessastransformaespodemosresolveroseguinteexerccio(extradodaprovade1999).
Exemplo3.Determineovolumedoslidolimitadapelassuperfcies:
Soluo.Notequedesejamoscalcularovolumedoslidodadopor
Masissopodeserfeitocomintegraisduplas.
ondeDaregiointerioraelipse
.Portantofazendoamudanadevarivel
Ento
eoJacobiano
nonulonointerior.
Portanto
.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cellpadding%3D%222%22%20cellspacing%3D%222%22%20cols%3D%2
1/1
29/04/2015
MAT24552015:AplicaesdeIntegraisDuplas
AplicaesdaIntegralDupla
AlgumasaplicaesdeIntegralDuplajforamdiscutidas.Oclculodevolume,porexemplo,foi
inclusivemotivaoparaadefiniodessaintegral.Algumasoutrasaplicaesapresentamosaqui,
pommuitasoutraspodemserencontradasemfsica,biologia,ecomoniaetc.
1.Clculodevolume.
DadafegsocontnuasemD,regiolimitadadoplanoOxycomrea,e
entoovolume
daregio
entreosgrficosdefegdadopor
2.readeumaregioplana
SejaDumaregiolimitadadoplanoOxy,comrea.Secriamosum"prisma"BdebaseDealtura1
esperadoqueovolumedeBsejareadabasevezesaaltura,que1.LogodevemosterVol(B)
=Area(D)x1.Ento
3.MassaeCentrodeMassa
Recordamosqueamassatotaldeumsistemadekpartculascujamassadecadapartcula
mi,i=1,...,k,asomam=m1 +m2 +...+mk.Considereumalminaouplacafinaplana(semvolume)
cujoformatoumaregioD,regiolimitadadoplanoOxy,combordodecontedonulo.Se(x,y)
umafunocontnuapositivaemDquerepresentaadensidadesuperficialdemassa,entoamassa
totaldeDdeveserasomadasmassasemcadaponto(x,y)deD.
PensandoassimfazsentidodefiniramassadeDcomosendo
jque(x,y)dApodeserinterpretadocomoamassadoelementodereadA.
Fazendotambmaanalogiacomumsistemafinitodepartculastemosqueocentrodemassada
lminaoponto
onde
2.Momentodeinrcia
Omomentodeinrciadeumapartculademassamcomrelaoaumaretadadopormd2
ondedadistnciadapartculaaestareta.Estendendoesseconceitoaumaplacade
formatoD,regiolimitadadoplanoOxy,combordodecontedonulo,comdensidadepontualde
massadadaporumafunaocontnuapositiva(x,y),temosasseguintesdefinies:
Omomentodeinrciacomrelaoaoeixox
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
1/2
29/04/2015
MAT24552015:AplicaesdeIntegraisDuplas
Omomentodeinrciacomrelaoaoeixoy
Omomentodeinrciapolar(oucomrelaoorigem)definidopor
Umexemplo.Adensidadedecadapontodeumaplacasemicircularproporcionaladistnciaao
centrodocrculo.Encontreocentrodemassadaplaca.
Vamoscolocaraplacanapartesuperiordocirculoderaioa.Adistnciade(x,y)aocentro(origem)
portantoadensidade(x,y)
paraalgumaconstanteK.CalculemosprimeiramenteamassaM
Comoaregiosimtricacomrelaoaoeixoytemosque
.E
Logoocentrodemassaoponto(0,(3a)/2).Localizeonodesenho.
Observao:seadensidadeforconstanteentoocentrodemassaseroponto(0,(4a)/2).
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
2/2
29/04/2015
MAT24552015:IntegraisTriplasemParaleleppedos
IntegraisTriplasemParaleleppedos
Definio
Vamosagoraconsiderarfunesdetrsvariveis,isto,fumafunoqueacada
terna(x,y,z)deumsubconjuntodoR3 associaseumvalorf(x,y,z)emR.Jnopodemosvisualizaro
grficodessetipodefunopoisumsubconjuntodoR4 ,maspodemosdefinirumaintegral,queser
aintegraltripladef.
Vamosmotivaradefiniousandooclculodemassadeumparalelepdedo.
SejaPumparaleleppedofeitodeummaterialcomdensidadedemassaconstanter.Entoamassa
totaldePr.V(P),ondeV(P)denotaovolumedeP.Setivessemosumconjuto
dePipareleleppedos,i=1,..,ncomdensidadedemassarientoMassaTotalasomadas
massasMi=ri.V(Pi).
AgorasuponhaqueoparaleleppedoPnofeitodeummaterialcomdensidadedemassa
constante.Comocalcularsuamassatotal?Vamostentarobteressevalorporaproximaes.
NumsestemadecoordenadasOxyzoparaleleppedoPoprodutocartesianodesegmentos
[a,b][c,d][p,q],ouseja,
SuponhaqueadensidadedemassadependedecadapontodeP,ouseja,eadensidadepontualde
massaumafunor(x,y,z),contnuaepositiva,definidaemP.
ParticionePempequenosparaleleppedosP1 ,P2,...,Pn ,
dividindoosintervalos[a,b],[c,d]e[p,q].Para
cadai=1,...,nescolhaumponto(xi,yi,zi)dePi.ComoestesPiso
pequenospodemosdizerqueamassadePi
aproximadamenter(xi,yi,zi).V(Pi).PortantoamassadeP
aproximadamenteasomadasmassasdecadaPi
Comonocasodasfunesdeduasvariveis,estassomassoconhecidascomoSomasde
Riemann.
IntuitivamenteaaproximaodevemelhorarquantomenoresforemosretngulosPi.Assim
naturalpensarmosqueaMassaTotaldePdeveseroLIMITEdestassomas,quandoasdimenses
dePivoparazero.Isto,seolimiteexistir,amassatotaldeveser
onded(Pi)denotaadiagonaldePi.
Podemosgeneralizaretemosassimaseguintedefinio
DEFINIO:SejafumafunodefinidaemP.AintegraltripladefsobreP
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
1/2
29/04/2015
MAT24552015:IntegraisTriplasemParaleleppedos
Asmesmaspropriedadesoperatriasquevalemparaintegraisduplasvalemparaintegraistriplas.
Propriedades:SefegsofunesintegrveisemPento
sempreque
Comonocasodeintegraisduplas,existemfunesquenosointegrveis.Contudoasfunes
"bemcomportadas"sointegrveis.Temosque
TEOREMASefcontnuaemPentofintegrvelemP.
Portanto,sef(x,y,z)forumafunocontnuaepositivaerepresentaradensidadedemassadecada
ponto(x,y,z)deP,amassatotaldePdeverseraintegraltriplaacima(casoexistir).
Comonocasodeintegraisduplasexistemfunesnointegrveis.
Mascomocalcularintegraistriplas?Usaremostambmasintegraisiteradas,quepodemserfeitas
emqualquerordem.Vejacomonosprximostextosdadisciplina.
claroqueosdomniosdasfunesnososempreparaleleppedos.Tambmveremoscomo
definirecalcularaintegraltriplaemdiferentesregiesdoespao.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
2/2
29/04/2015
MAT24552015:FunesIntegrveisteoria
Exemplosdefunesnointegrveis
Existemfunesdetrsvariveisquenosointegrveis.
Umexemplodefunonointegrvel:ConsidereafunofdefinidaemR=[0,1]x[0,1]x[0,1]
(cubodelado1)daseguinteforma:f(x,y,z)=1,sex,yezsoracionaise0casocontrrio.Basta
calcularasomadeRiemannparaconvenientesescolhasde(xi,yi,zi)queteremossomascomvalor
1eoutrasquevalem0.Portantoolimitenoexiste.(Lembresedoexemploquedemosparaintegrais
duplas.)
Umresultadotil:Usandoadefiniopodesemostrarquesefumafunointegrvel
emPentoflimitadaemP,isto,existeM>0talque|f(x,y,z)|<M,paratodo(x,y,z)emP.Para
ademonstraovejaTeoremaIV.1.4de[BCHS].
Comoparafunesdeduasvariveisoresultadoacimatilparaencontrarexemplos.Seuma
funonolimitadaemPentoelanointegrvelemP.
Desafio:encontreumexemplodefunonolimitadaem[0,1]x[0,1]X[0,1],eassimvocterum
exemplodefunonointegrvel.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
1/1
29/04/2015
MAT24552015:IntegraisTriplasemRegies
IntegraisTriplassobreRegies
ConsidereumaregiolimitadaSdoR3 ,isto,SestcontidanumparaleleppedoP,esejaf(x,y,z)
umafunodefinidaemS.Comofizemosparaintegraisduplasvamosdefiniraintegraltripla
defemSusandoaintegraltripladeumafunoauxiliarF(x,y,z)emP.
DefinaF(x,y,z)=f(x,y,z)emSeF(x,y,z)=0nospontosqueestoemP,masnoemS.
DizemosquefintegrvelemS,seFintegrvelemPedefinimosaintegraltripladef(x,y,z)
sobreScomosendo
.
Comonocasodasintegraisduplas,comoFnulanospontosdePS,adefinioacimano
dependedaescolhadoparaleleppedoP.Asmesmaspropriedadesvlidasparaintegraisduplasso
tambmvlidasparaintegraistriplas(vejaIntegraisDuplassobreRegies).
Comovocsabeexistemfunesnointegrveis.Contudo,assimcomoparafunesdeduas
variveis,aintegrabilidadedafpodesergarantidaquandofcontnuaemSearegioSdeumtipo
especial.NotequesefcontnuaemSafunoFdefinidaacimaserdescontnuanumconjuntoque
contmobordodeS.Logoparaexistiraintegralessebordodeveser"magrinho",ouseja,nopode
tervolumeemR3 .Estessoostaisconjuntosdecontedonulo.Porexemplo,umsegmentodereta
ouumpedaodeplanosoconjuntoscomvolumenulo.FormalmenteumconjuntoAtemcontedo
nulo,sedado>0arbitrrio,existemparaleleppedosP1 ,P2,...Pn,dearestasparalelasaosplanos
coordenados,taisqueAestcontidonaunioP1 UP2U...UPneasomadosvolumes
.
Temosentooseguinteresultado.
TEOREMA.SefcontnuaelimitadaemSeseobordodaregioStemcontedonuloentof
integrvelemS.
Oprximoresultadonosdvariosexemplosdeconjuntosdessetipo.
PROPOSIO.SejaDumsubconjuntolimitadodoplano,combordodecontedonulo.Seguma
funocontnuaelimitadaemD,entoseugrficoumsubconjuntodecontedonulonoR3 .
Superfciesparametrizadastambmsoexemplosdeconjuntosdevolumenulo.
PorissotrabalharemoscomregiesScujobordoformadoporgrficosdefunescontnuas.
Vamosdestacaralgunstiposdessasregiesqueaparecemcommaisfrequncia.
1.RegiodoTipoI.Soregiesdoespaodaforma
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
1/2
29/04/2015
MAT24552015:IntegraisTriplasemRegies
ondeu1eu2sofunescontnuasemD.Umexemplo:
2.RegiesTipoII.Soregiesdotipo
ondev1ev2sofunescontnuasemD.Umexemplo:
3.RegioTipoIII.Soregiesdotipo
ondew1ew2sofunescontnuasemDondeDaprojeodeSnoplanoxz.(exerccio:faaum
desenhodestetipoderegio).
Observaoimportante:ObordodeScontitudodauniodosdoisgrficosedassuperfcoesque
constituemas"laterias"poisSumslidonoespao.
VejanotextosobreClculodeIntegraisTriplascomocalcularintegraisdestetipo.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
2/2
29/04/2015
MAT24552015:IntegraisIteradas
ClculodeIntegraisTriplas
Comocalcularintegraistriplas?
ComonocasodeIntegraisDuplas,sefestdefinidanumparalaleleppedotemosasintegraisiteradas.E
comoantesnoimportaaordemquefazemosoclculo.Squenestecasocomotemostrsvariveis
teremos6combinaespossveis.EsteresultadotambmdevidoaFubini.
TeoremadeFubini.SefumafunointegrvelemP=[a,b][c,d][p,q]ento
Exemplo1:SeP=[0,1][1,2][0,3]ef(x,y,z)=xyz2 ento
Exemplo2:Aintegraltripladafunof(x,y,z)=xsen(y+z)emP,ondePocubodearestasossegmentos
[0,1]noseixosx,yez
.EcomopodemoscalcularaintegraltriplaemregiesdostiposI,IIeIII?
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20id%3D%22yui_3_17_2_2_1430331650349_171%2
1/1
29/04/2015
MAT24552015:ClculodeIntegraisTriplassobreRegies
ClculodeIntegraisTriplassobreRegies
Comonocasodeintegriasduplasparacalcularintegraistriplasusamosasintegraisiteradas..
VamosvercomoficaaintegraltriplanocasodeSserdotipoI,IIouIII.
1.RegioTipoI.SejaSdotipo
ondeu1eu2sofunescontnuasemD(DaprojeodeSnoplanoxy),eDcomoasregies
vistasanteriormenteemIntegraisDuplas.Ento
Assimusandointegraoiterada,dependendodaregioDpodemoster
ou
2.RegiesTipoII.SejaSdotipo
ondev1 ev2sofunescontnuasemD(DaprojeodeSnoplanoyz)eDcomoasregies
vistasanteriormenteemIntegraisDuplas.Ento
Damesmaformaqueantes,podemosterdoistiposdeintegrao,dependendodaformadaregioD.
ou
3.RegiesTipoIII.SejaSdotipo
ondew1 ew2sofunescontnuasemDondeDaprojeodeSnoplanoxz.Tambmnessecaso
Epodeseterdoistiposdeintegrao,dependendodaformadaregioD.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20id%3D%22yui_3_17_2_2_1430331695722_158%2
1/3
29/04/2015
MAT24552015:ClculodeIntegraisTriplassobreRegies
ou
Melhormesmoverumexemplo.
Exemplo.Calcule
ondeSaregiolimitadapelaparbolay=x2+z2 epelo
planoy=4.
LembresemprequeSoslidocheio.
Podesedescreverestaregiodevrias
formas.ProjetandoSnoplanoxytemosa
regioDlimitadapelaparbolay=x2 (z=0)ea
retay=4.
Ese(x,y)estnestaregioDento
Eassim
Entretantoaintegralquetemosquecalcularumpoucocomplicada(vaiterquefazermudanade
varivel).VamostentarescapardistovendoSdeoutramaneira.ProjetandoSnoplanoxztemosum
discoDderaio2ecentronaorigem(poisencontramosaintersecofazendox2+z2=4).Para(x,z)
emDtemosqueyvariaentrev1 (x,z)=x2+z2ev2 (x,z)=4.
Entofazendoamudanaparacoordenadaspolares
temos
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20id%3D%22yui_3_17_2_2_1430331695722_158%2
2/3
29/04/2015
MAT24552015:ClculodeIntegraisTriplassobreRegies
Importante:Naintegraoduplaoutriplacadavezqueseintegracomrelaoauma
determinadavariveleladeve"desaparecer",poisestamosfazendoumaintegraldefinida,eo
quesobraapenasfunodasvariveisrestantes.Oresultadodeintegraoduplaoutripla
sempreumnmero.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20id%3D%22yui_3_17_2_2_1430331695722_158%2
3/3
29/04/2015
MAT24552015:ExemplosdeClculosdeIntegraisTriplas
ClculodeIntegraisTriplas
Exemplos
Exemplo1.(questodeprova)Calculeaintegral
sendoSoslidolimitadopelosgrficosdey=x3 ,x=y2ey=z2 .
Soluo:
Assim,
Exemplo2.(dalista)Calcule
ondeDlimitadapelosplanosx=0,y=0,z=0,y+z=1ex+z=1
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
1/2
29/04/2015
MAT24552015:ExemplosdeClculosdeIntegraisTriplas
Soluo.
AregiodeintegraoDpodeservisualizadacomoauniodeduaspirmides,descritaspor
Portanto,
OBS1:Queremosaintegraltripladef(x,y,z)=z,logonosetratadecalcularovolumedeD.Comoa
funopositivanodomniopodemospensarqueessaintegralrepresentaaMassadeDquandoessa
funoforadensidade.
OBS2:Cuidadocomsimplificaonaintegralduplaoutripla.Aregiodeintegraopodeser
simtricaemrelaoaumdoseixosaaretas,masafunopodenoser"par".Pensenumslido
simtrico,mascomdensidadediferenteemcadapartedaregio.AMassaTotalnoodobroda
Massaemcadaregio.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
2/2
29/04/2015
MAT24552015:AplicaesdeIntegraisTriplas
AplicaesdeIntegraisTriplas
1.MassaeVolume
Deformaanlogaaoquefizemosparalminasplanaspodemoscalcularamassadeslidosusando
integraistriplas.ConsidereumslidoSquepodeserdescritocomoumaregioSlimitadadoR3 cujobordo
temcontedonulo(doTipoI,IIouIII,porexemplo),etalqueadensidadedemassadomaterialuma
funo(x,y,z)positivaecontnuaemS.EntoamassadeSdefinidapor
Seadensidadeconstantemente1,entoamassacoincidecomovolumedeS,quedefinidopor
NotequeemparticularseDumaregioplanacombordodecontedonuloesef(x,y)umafuno
contnuaepositivaemD,ese
ento
ouseja
comojtinhamosanteriormente.
2.CentrodeMassa
Deformaanlogaaoquefizemosparalminasplanaspodemoscalcularocentrodemassadeslidos
usandointegraistriplas.SeScomoantese(x,y,z)umafunopositivaecontnuaemSquerepresentaa
densidadedomaterialentoocentrodemassadeSumpontodecoordenadas
onde
3.MomentodeInrcia
TambmpodemosdefinirosmomentosdeinrciadeumslidoScomrelaoaoseixoscoordenados.As
frmulasdecadamomentodeinrciaemrelaoaoseixosx,yez,respectivamenteso
Exerccio:SejaSoslidolimitadopela"calha"x=y2epelosplanosx=z,z=0ex=1.
(a)CalculeovolumedeS
(b)EncontreocentrodemassadeSconsiderandoqueadensidadeconstante.
Soluo:AregioS
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
1/2
29/04/2015
MAT24552015:AplicaesdeIntegraisTriplas
ProjetandoSnoplanoxytemosaregio
Ento
(a)OvolumedeS
(b)ComoadensidadeconstantekemS(isto,(x,y,z)=k)amassadeSsersimplesmentek.V(S).Como
aregioeafuno(x,y,z)sosimtricascomrelaoaoplanoxzentoasegundacoordenadadocentrode
massa0.Calculadoasoutrastemosque
quenodependemdek.
OBS:Vejamaissobreissoem15.7de[S]eIV.6de[BCHS].EfaaosexercciosdaLista1.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
2/2
29/04/2015
MAT24552015:MudanadeVariveisemIntegraisTriplas
MudanadeVariveisemIntegraisTriplas
Comonasintegraisduplas,podemosfazermudanadevariveisemintegraistriplasparafacilitaros
clculos.
UmamudanadecoordenadasemR3 umatransformaojdeumabertodoR3 emR3 ,que
contnuaeinjetora.Porexemplo,
(u,v,w)=(x(u,v,w),y(u,v,w),z(x,y,w))=(u+w,vw,uv)
umamudanadecoordenadas.OJacobianode
Numatransformaoovolumedeslidosnemsemprepresenvado.Porissoquandofazemosuma
mudanadevariveistemosquefazerumacorreoparamanteraingualdadenaintegrao.Valeo
seguinte
TEOREMA.SejajumatransformaodeumaabertoWdeR3emR3 declasseC1 onde(u,v,w)
=(x(u,v,w),y(u,v,w),z(x,y,w)).SejaDuvwsubconjuntodeWlimitado,combordodecontedonulo
tambmemW,eDxyz=(Duvw).SuponhaquejinjetoraeoJacobianoJj(u,v,w)nonuloo
interiordeDuvw.SefcontnuaemDxyento
ondeDxyzaregiodeintegraodescritanasvariveisx,yez,Duvw,amesmaregiodescritacom
asvariviesu,vew.
Ateno:nafrmulaapareceomdulodoJacobiano!
Exemplo.Calcule
paraDlimitadapor:x+y+z=1,x+y+z=2,x+yz=0,x+yz=2,xyz=1,xyz=2.
Soluo.NotequeDumaregiolimitadaporplanos.Fazendou=x+y+z,v=x+yzew=xy
ztransformamosaregioDnoparaleleppedo[1,2][0,2][1,2]nosistemadecoordenadasOuvw.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
1/2
29/04/2015
MAT24552015:MudanadeVariveisemIntegraisTriplas
Ento
ComousamosomdulodoJacobianotemos
Asmudanasdevariveismaiscomunssoasmudanasporcoordenadascilndricas
ecoordenadasesfricas.Vejaemoutrostextosdetalhessobreessasmudanasde
coordenadas.
Leiamaisem15.9de[S]eIII.5eIV.5de[BCHS].
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
2/2
29/04/2015
MAT24552015:CoordenadasCilndricas
MudanadeVariveisemIntegraisTriplas
CoordenadasCilndricas
UmpontoPdoespaopodeserdescritoemcoordenadascartesianas(x,y,z),mastambmpodeser
descritocomcoordenadaschamadascilndricas.
DadoumsistemadecoordenadascartesianoeumpontoPdecoordenadas(x,y,z),podemos
descrever(x,y)emcoordenadaspolares,noplanoOxy.Entotemosumaterna(r,,z)ondex=r
cosey=rsenez=z
Paraobtertodosospontodoespaobastavariarentre02tomarrrealpositivoezqualquer
nmeroreal.
Nessecaso,sefazemosessamudanadevariveis,comoJ(r,z)=r(verifique!)entoda
frmulageraldemudanadevarivelemintegraltriplatemos
Exemplo1:Calcule
ondeSaregiointerioraoconez2 =x2+y2parazentre
0e2.
Noteque
ondeDodiscodecentro0eraio2.Emcoordenadascilndricastemos
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
1/3
29/04/2015
MAT24552015:CoordenadasCilndricas
Soluo:AregioD
Paracalcularaintegralpercebemos
quearegioDmaisfacilmentedescritaemcoordenadascilindricas.Contudotemosqueseparla
emduasregies.ConsidereD1 aregiocompreendidaentreosplanoseinterioraocilindromaior
eD2 aregiocompreendidaentreosplanoseinterioraocilindromenor.Usandocoordenadas
cilndricastemosasseguintesparametrizaes(emr,,z)
Ento
=0
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
2/3
29/04/2015
MAT24552015:CoordenadasCilndricas
Portanto
OBS:Onomecoordenadascilndricasvemdofatodequeumretnguloem0rztransformadoem
umsetordecilindro.Verifiquequese0<r<a,0<<2e0<z<b,entotemosumcilindrode
raioaealturah.
Noesquea:namudanadecoordenadascilndricasoJacobianor.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
3/3
29/04/2015
MAT24552015:CoordenadasEsfricas
MudanadeVariveisemIntegraisTriplas
CoordenadasEsfricas
UmpontoPdoespaopodeserdescritoemcoordenadascartesianas(x,y,z),mastambmpodeserdescrito
comcoordenadaschamadasesfricas.
DadoumsistemadecoordenadascartesianoeumpontoPdecoordenadas(x,y,z),podemosdescrever(x,y,z)
usandovariveisr,,,onderocomprimentodosegmentoOP,onguloqueesteformacomoeixo
Oz,erepresentaonguloqueaprojeodeOPformacomoeixoOx.Ento
x=rsencos
y=rsensen
z=rcos.
UmpontoPdoespaopodeserescritotantoemcoordenadascartesianas(x,y,z)comoemcoordenadas
esfricas(r,,).Pararepresentartodosospontosfazemosrqualquerrealpositivo,variandode0a2ede
0a.
Notequenosistemadecoordenadascartesianasumaesferaderaioaoconjunto
queemcoordenadasesfricaspassaaseroparaleleppedo[0,a][0,][0,2].Porissoessascoordenadasso
chamadasdeesfricas.NotequeumretngulonosistemaOrsetransformanumsetoresfricoemOxyz..
SequeremoscalcularumaintegraltriplasobreumaregioSquemaisfacilmentedescritaemcoordenadas
esfricasdevemosfazerumamudanadevarivel.Comovimos,nocasogeraltemosque
NocasodecoordenadasesfricastemosqueoJacobianor2 sen.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
1/2
29/04/2015
MAT24552015:CoordenadasEsfricas
Eento
ComonocasodasintegraisduplasoJacobianofaracorreonecessriaparamanteraigualdadedas
integrais,jqueovolumeporestamudananopreservado.Umaesferaderaioaoconjunto
queemcoordenadasesfricaspassaaseroparaleleppedo[0,a][0,][0,2].Sabemosqueovolumedaesfera
4a3 /3,masovolumedoparaleleppedo22 a.Logoovolumenopreservadoatravsdamudanade
coordenadasesfricas.Quandodefinimosintegralfizemospartiesdodomniodeintegrao.Vamosparticionar
odomnioempequenossetoresesfricos.Gostariamosdeestabeleceralgumarelaoentreovolumedeum
pedaodaesfera,onde
Considerandoquerfsoasvariaesdasrespectivascoordenadasesupondoquesopequenostemos
queovolumedaregioaproximadamenter2 senr(enoapenasr).Portantorazovelqueeste
sejaofatordecorreoquandosepassadecoordenadascartesianasparaesfricasnumaintegrao.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
2/2
29/04/2015
MAT24552015:Curvas
Curvas
Seja(gamma)umaaplicaodeumintervaloIdaretaemR2 ouR3 .Entoparacadavalor
detemItemosvetores(t)=(x(t),y(t))ou(t)=(x(t),y(t),z(t)).Aimagemde(outraode),que
oconjuntodospontos(t)=(x(t),y(t))ou(t)=(x(t),y(t),z(t)),ondetpertenceaI,chamado
decurva.Muitofrequentementeseconfundeotraodacurvacomaparametrizao,chamandotudo
de"curva".
Umacurvapodeservistacomoatrajetriadeumapartculanoplanoounoespaonumintervalo
detempoI.Nessecaso,(t)=(x(t),y(t),z(t))aposiodapartculanoinstantet.
Umcurva:[a,b]>R2 ouR3ditafechadase(a)=(b).chamadadesimplessenotemauto
interseco,isto,set1 ,t2 pertencema]a,b[esodiferentes,ento(t1 )diferentede(t2 ).
Frequentementenosreferimosa"curva"tantootraocomoafuno(t),quechamada
deparametrizaodacurva.Asfunesx(t),y(t)ez(t)soaschamadasdeparametrizaesde.
Nessesentidoumacurva,podetervriasparametrizaes.Porexemplo,acurvaplanaformada
pelospontos(x,y)taisquex2 +y2=1podeserparametrizadadevriasmaneiras:
(1)x(t)=cos(t)ey(t)=sen(t),ondetvariade0a2
(2)x(t)=sen(2t),y(t)=cos(2t),ondetvariade0a.
Seasfunesx(t),y(t)ez(t)socontnuas,dizemosquegcontnuasex(t),y(t)ez(t)so
derivveis,dizemosquegderivvel.Nessecaso,'(t)=(x'(t),y'(t),z'(t))chamadodevetor
tangenteacurvanoponto(t).Dizemosqueumacurvalisa,se'contnuaese'(t)
diferentedovetornulonointeriordeI,esefechada,'(a)='(b).
SeointervaloIuniofinitadeintervalosI1 ,I2,...Ineseacurvacontnuaelisaemcadaintervalo
Ik,entodizemosquelisaporpartes.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20id%3D%22yui_3_17_2_2_1430331813033_156%2
1/2
29/04/2015
MAT24552015:Curvas
Exemplos.
1.Umaparametrizaodacurvadadapelaintersecodocilindrox2 +y2=1eoplanoy+z=2
x(t)=cos(t),y(t)=sen(t)ez(t)=2sen(t)ondetvariade0a2pi.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20id%3D%22yui_3_17_2_2_1430331813033_156%2
2/2
29/04/2015
MAT24552015:RetaTangentedeumaCurva
RetaTangentedeumaCurva
Considereumacurvagderivvelequeovetortangenteg'(t0 )nonulo.Entonopontog(t0 )
podemosdefinirumaretatangente.Aretatangentetemequao(x,y)=g(t0 )+g'(t0 )comemR.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ch2%20style%3D%22margin%3A%201em%200px%3B%20padding%3A%200px%3B%20fontsize%3A%2017.283239364
1/1
29/04/2015
MAT24552015:CurvasPlanas
CurvasPlanas
Exemplo1.TodogrficodeumafunofdeJemRumacurvaplana.Umaparametrizaog(t)=(t,f(t)).
Porexemplo,ogrficodey=f(x)=x^2ondetvariade[1,1]podeserparametrizadaporg(t)=(t,t^2).
Notequeopontoinicialg(1)=(1,1)eopontofinalg(1)=(1,1).
Aosedarumaparamentrizaosedumsentidodepercursoacurva.
Pormg(t)=(t,t^2)comtem[1,1]temcomoimagemogrficodef(x)=x^2comxem[1,1]masnote
queg(1)=(1,1)eg(1)=(1,1).Ouseja,acurvapercorridaemsentidooposto.
Exemplo2.ACiclide.
Estacurvaatrajetriadeumpontofixodeumacircunfernciaquandoestarolaaolongodeuma
reta,tangenciando.
Paraobterumaparametrizaodeumaciclidetomeumacircunfernciaderaioaquerolaaolongo
doeixoxefixeumpontoPdacircunferncia.SeacircunfernciatangenciaoeixoxemAvamos
determinarascoordenadasdeP=(x,y)emfunodonguloPB,quechamaremosdet,quandot
estaentre0e2pi.
NotequeOA=a=OP.Entox=atasent.Ey=aacost.
Comoexercciorepitaoprocedimentoparatentrepi/2epiedepoisparatentrepie2pi.Voc
concluirqueumaparametrizaodaciclideg(t)=(a(tsent),a(1cost)).
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ch2%20style%3D%22margin%3A%201em%200px%3B%20padding%3A%200px%3B%20fontsize%3A%2017.283239364
1/2
29/04/2015
MAT24552015:CurvasPlanas
Vejanomaterialumaanimaoqueajudaaentenderaconstruodessacurva.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ch2%20style%3D%22margin%3A%201em%200px%3B%20padding%3A%200px%3B%20fontsize%3A%2017.283239364
2/2
29/04/2015
MAT24552015:ACicloide
ACicloide
Umtipodecurvaplanaimportanteaciclide.ElaobtidapelatrajetriadeumpontoPfixodeumacircunfernciaderaior,qu
rolaaolongodeumareta(eixox).Criamosumaanimaoparavocvercomoacurvaconstruda.Comocursorvocpodemu
dea.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ch2%20style%3D%22margin%3A%201em%200px%3B%20padding%3A%200px%3B%20fontsize%3A%2017.283239364
1/1
29/04/2015
MAT24552015:AElipse
AElipse
ParametrizaodaElipse
Umaelipseumacurvaplana.umadascnicas.olugargeomtricodospontosPdoplanocujasoma
dasdistnciasadoispontosfixosF1 eF2 (focos)umacontante,quedenotamospor2a>0.
Paraobteraequaomaissimplesparaumaelipsecolocaseosfocosnoeixox,simtricosaorigem.
DenotamosF1 =(c,0)eF2 =(c,0).Obtmseaequao
ondeab>0eb 2 =a 2 c2 .Notequeasintersecescomoseixosxeyso,respectivamente(a,0),(a,0)e
(0,b),(0,b).
Portantoumaparametrizaodessacurvax(t)=acos(t)ey(t)=bsen(t),paratemtre0e2.Defato
ComocursormovaoparmetroteverifiquequetnorepresentaonguloentreoeixoOxeosegmento
OP.Ouuseobotoinferioresquerdoparaveraanimao
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ch2%20style%3D%22margin%3A%201em%200px%3B%20padding%3A%200px%3B%20fontsize%3A%2017.283239364
1/1
29/04/2015
MAT24552015:IntegraldeLinhadeCampoEscalar
IntegraldeLinhadeCampoEscalar
DefiniremosaquiachamadaIntegraldeLinhadeumafunofavaloresreais.Estaintegral
semelhanteaintegraldeRiemanndefunesquefoivistanoClculo1.Adiferenaqueemvezde
fazermosaintegraosobreumintervalofaremosaintegraosobreumacurvag.Estetipode
integralfoidesenvolvidanoinciodosculo19pararesolverproblemasenvolvendoescoamentode
fluidos,eletricidade,magnetismoetc.
Vamoscomeartomandoumacurva(t)=(x(t),y(t))ondetpertenceaointervalo[a,b].Vamos
assumirqueacurvalisa,isto,que'(t)contnuaediferentedovetornulo(e'(a)='(b)sefor
fechada).
Particionandoointervalo[a,b]emksubintervalos[ti1 ,ti]temososcorrespondentespontosna
curvaPi=(x(ti),y(ti)).Aimagemdointervalo[ti1 ,ti]opedaodacurva(arco)quevaidePi1aPi.
Vamosdenotarporsiocomprimentodecadaumdessesarcos.AcurvaVficadivididaemsubarcos
decomprimentoss1,s2,...sn .
Mascomarcosbempequenospodemosdizerque
.Portantoparaobtero
comprimentodacurvabastasomartodososcomprimentosdosarcos.fazendoolimiteparativaia
zerotemosumaintegral.Ocomprimentodacurvaentodadopor
Vamosgeneralizar.Suponhaquerepresentaumaramefinocomdensidadedemassavarivel
dadaporumafunofpositivaecontnuadefinidanumabertoquecontemotraode.Desejamos
calcularamassatotaldoarame.
Considereafuno
,n=2ou3,isto,odomnioDdefumsubconjuntodoplano
oudoespaoeaimagemdefumsubconjuntodaretareal.SuponhaqueodomnioDcontma
curva(lembrequeistoquerdizerqueaimagem(t)=(x(t),y(t))estcontidoemD,paratodotem
[a,b]).
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
1/3
29/04/2015
MAT24552015:IntegraldeLinhadeCampoEscalar
CalculandofemPi,multiplicandopeloscomprimentosdoarcosiesomandotudotemosuma
aproximaodamassatotal.
Fazendoolimiteparapartiesdeformaqueosintervalos[ti1 ,ti]sejamdetamanhocadavez
menoresdevemosmelhoraraaproximao.NotequeasomaacimatipoumaSomadeRiemann.
Entoamassaprocuradadeveseresselimite(quandoexistir).Temosentoaseguintedefinio.
Definio:Aintegraldelinhadefaolongode
quandotallimiteexiste.Chamadadeintegraldelinhadeumcampoescalar(queafunof).
Masocomprimentodeumpequenoarcodacurvaaproximadamenteotamanhodovetor
tangente,assim
lembrandoque
ou
Sefforumafunocontnuaolimiteacimasempreexiste.Entoaintegraldelinhadefsobre
Sefrepresentaadensidadedemassa,aintegralacimanosdamassatotaldoarame.
Exerccioimportante:Aparentementeadefinioacimadependedaparticularparametrizaoda
curva.Masseriaestranhojqueamassatotalnodevedependernaparametrizao,masapenasdo
formatodacurva.Provequeaintegraldelinhanodependedaparametrizaode.
Notequecomprimentodeumacurvaqueumaintegraldelinhapois
Setemosumacurvalisaporpartes,isto,seauniofinitadecurvaslisas1 ,2 ,...nondeo
pontoinicialdei+1 coincidecomopontofinaldei,entodefinimosaintegraldefaolongodepor
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
2/3
29/04/2015
MAT24552015:IntegraldeLinhadeCampoEscalar
Exerccio.Denotaseporacurvaquetemosmesmopontosdegmascomorientaocontrria.
Mostrequeintegraisdelinha
soiguais.
Exerccios:Faaosexerccios39a42daLista1.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
3/3
29/04/2015
MAT24552015:ExemploseAplicaes
IntegraldeLinhadeCampoEscalar
ExemploseAplicaes
AlgumasAplicaes
ConsidereumcabodelgadoentortadoemformadeumacurvadeR2 (ouR3 ).Seadensidade
linearumafunocontnua(x,y)(ou(x,y,z))amassaeocentrodemassadocabopodemser
calculadas.
Suponhaque(t)=(x(t),y(t))umacurvalisaondetpercorreointervalo[a,b].
Ocomprimentodocaboocomprimentodacurvaeaintegral
AmassadocaboM
Ocentrodemassadocabodefinidocomosendoopontodecoordenadas
AlgunsExemplos
1.Calcule
ondegahlicecirculardeequaox(t)=cost,y(t)=sintez(t)
=t,paratentre0e2p.
Soluo:
2.Sejaumcaboquedobradonaformadeumsemicrculox2+y2 =4paraxpositivo.Sea
densidadelinearumaconstanteK,determineamassaeocentrodemassadocabo.
Soluo:Otraodacurvax2+y2 =4quenosdocaboestnosemiplanodireitoeumasemi
circunferncia,poisxpositivo.
Parametrizandoacurvatemos(t)=(2cost,2sent)paratentre
/2e/2.
Derivandotemosovetortangenteacurva:'(t)=(2sent,2cost)
ento|'(t)|=2.Portanto,sendoadensidadeconstanteK,temos
que:
Massa:
Centrodemassa:
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
1/2
29/04/2015
MAT24552015:ExemploseAplicaes
Porsimetriatemosqueacoordenadaydocntrodemassa0(verifique!).Portantoocentrodemassa
,(/4,0).
OBS:Comoadensidadeconstanteeacurvasimtricacomrelaoaoeixoxnempecisariamos
calcularparasaberqueocentrodemassadocaboestariadoeixox.Mascuidado:seadensidadeno
forconstanteistopodenoocorrer.
ATENO:ParaaprenderbemestesconceitoseobterumbomaproveitamentoostextosnaWEB
acimanosuficiente.Apresentamosaquiapenasumresumodateoriacomalgunsexerccios.Voc
deveestudarpelolivro(porexemplo[S])efazerosexercciosdaLista2.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
2/2
29/04/2015
MAT24552015:CamposVetoriais
CamposVetoriais
O"vento"possuiumadireo,umsentidoeumaintensidade.Assimumaboarepresentaodo
"vento"emcadainstanteeemcadapontodoespaoumvetor.Esteumtpicoexemplode
umcampodevetores.Outroexemploumcampodefora:acadapontoassociaseumvetor"fora",
quetemintensidade,direoesentido.
ondePeQsofunesdeDnoconjuntodosnmerosreaisR.Ouescrevemos
ondeP,QeRsofunesdeDemnoconjuntodosnmerosreaisR.
UmcampoditocontnuoseasfunesP,QeRsocontnuas.EdeclasseC1 seP,QeR
soC1 .
Somuitososexemplosdecamposvetoriais,principalmenteemFsica.Umtipoimportantede
campoocampogradienteeoscamposconservativos.Associadoaumcampotemosoutro
campochamadoderotacional.Tambmpodesecalcularodivergentedeumcampo,obtendose
umafuno.Cliqueemcadalinkerecorde.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
1/1
29/04/2015
MAT24552015:Gradiente
OCampoGradienteCamposConservativos
DadaumafunofdeDsubconjuntodoR2 (ouR3 )avaloresemR(conjuntodosnmerosreais)
comderivadasparciais,ocampogradientedefocampoqueacadaponto(x,y)(ou(x,y,z))
deDassociaseovetor
ou
.
Obs:comumeprticaanotao
comversoanlogaparaocasoR2 .
Umcampodevetores
chamadocampoconservativoseeleum
campogradientede
algumafunof,isto,seexisteumafunoftalque
.
Nestasituaochamamosdefpotencialde
Umexemplo:DaLeideGravitaodeNewtonaintensidadedaforagravitacionalentredoisobjetos
demassaMemF=mMg/r2 ,onderadistnciaentreosobjetosegaconstantegravitacional.
VamosassumirqueumobjetodemassaMestlocalizadonaorigemdeR3 (porexemploMpodeser
amassadaTerraeaorigemseucentro).Seoobjetodemassamestnoponto(x,y,z)entoafora
gravitacionalqueestagindoemm
Temosaquiumexemploimportantedecampovetorial,chamadodecampogravitacional.Esteum
exemplodecampoconservativopois
umpotencialpara
.(verifique!)
Parapensar:Todocampoconservativo?Quandoocampoconservativosexisteumpotencial
paraestecampo?Comosotodosospontenciaisdeumcampoconservativo?
Essasquestesserodiscutidasemoutrostextos.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
1/1
29/04/2015
MAT24552015:Rotacional
Rotacional
Dadoumcampovetorial
definidoemD,subconjuntodoR3 ,talqueP,QeRpossuamderivadasparciaisemD,entoo
rotacionalde
.
queumcampodevetoresdefindoemD.Simbolicamentepodemosdenotlocomoumproduto
vetorialouodeterminantedeuma"matriz":
.
Se
ento
.
Umexerccio:TomandoumafunofdeclasseC2 ,verifiqueque
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
1/1
29/04/2015
MAT24552015:Divergente
Divergente
Dadoumcampovetorial
definidoemD,
subconjuntodoR2 ,talquePeQpossuamderivadasparciaisemD,entoodivergentede
Analogamente,se
talqueasfunesP,QeRpossuamderivadasparciaisodivergentede
NotequeodivergenteumafunodeDavaloresemR(conjuntodosnmerosreais).
Simbolicamenteodivergentepodeserexpressocomooprodutointerno
Umexerccio:Se
verifiqueque
umcampodeclasseC2,isto,asfunesP,QeRsodeclasseC2 ,
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
1/1
29/04/2015
MAT24552015:IntegraldeLinhadeCamposVetoriais
IntegraldeLinhadeCamposVetoriais
Considereumapartculaquesemovenoplanoaolongodacurvag(t)=(x(t),y(t)),ondetpertenceao
intervalo[a,b],isto,emcadainstantetapartculaencontrasenaposiog(t).Suponhaqueelaestsoba
aodeumcampodeforas
Queremoscalcularotrabalhorealizadopelafora
quandoapartculasedeslocade(a)at(b).
Se fosseumaforaconstanteeseapartculasedeslocassesobumsegmentoderetaABentootrabalho
Wdadopeloprodutoescalar
.
Dividindoointervalo[a,b]empequenossubintervalos[ti1,ti]
criamospequenosarcosnacurva(t):([ti1,ti]).Seestamos
comintervalospequenosodeslocamentodeAi1=(ti1 )aAi=
(ti)aproximadamenteumdeslocamentoaolongodo
segmentoAi1 Ai.
Setambmavariaode aolongodoarco([ti1,ti])for
muitopequenapodemospensarquequaseconstante.Assim
otrabalhonestetrechoseraproximadamente
Assimumadefiniorazoveldetrabalho
PodesefazerraciocnioanlogoparaocasodeR3.
Definio:Sejam(t)=(x(t),y(t))(ou(t)=(x(t),y(t),z(t)))curvalisaporpartese
domniocontmacurva.Aintegraldelinhade
campocontnuocujo
aolongode
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
1/2
29/04/2015
MAT24552015:IntegraldeLinhadeCamposVetoriais
NocasoR2fica
NocasoR3fica
Usandoanotaodx=x'(t)dt,dy=y'(t)dtedz=z'(t)dtpodemosescreverque
ou
Importante:Nodifcilprovarqueaintegraldelinhanodependedaparticularparametrizaodacurva,
desdequenoseinvertaaorientaodacurva.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
2/2
29/04/2015
MAT24552015:Exercciosresolvidos
IntegraisdeLinhadeCamposVetoriais
ExercciosResolvidos
1.Calcule
sendo
eahlice(t)=(cost,sent,t),paratde0a2.
Soluo:
2.Calculeotrabalhorealizadopelocampodefora
quandoumapartculasemoveaolongodacurva(t)=(cost,sint),paratde0a/2(aquartaparte
dacircunfernciax2 +y2 =1,partindode(1,0)at(0,1)).
Soluo:
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20id%3D%22yui_3_17_2_2_1430332390302_172%2
1/2
29/04/2015
MAT24552015:Exercciosresolvidos
3.Calculeotrabalhorealizadopelocampodefora
quandoumapartculasemoveaolongodacurva(t)=(sin(t),cos(t)),paratde0a/2(aquartaparte
dacircunfernciax2 +y2 =1,partindode(0,1)at(1,0)).
Soluo:Nestecaso
4.Nosdoisexemplosanteriorestemosomesmocampoecurvascomomesmotrao.Porqueas
integraissodiferentes?
Soluo:Ascurvastemomesmotrao(imagem),massopercorridasemsentidoscontrrios.
Emgeral,seacurvapercorridanosentidooposto,valeque
Verifiqueisto!
5.Considereomesmocampodoexemplo2,masacurvag(t)=(cos(2t),sin(2t)),paratde0
a.Calculeaintegraldelinha.
Soluo:
6.Asrespostasdosexerccios2e5soiguais.Comoseexplicaisso?
Resposta:Ascurvasdosdoisexercciostemmesmotraoesentidodepercurso,sforam
parametrizadasdeformasdiferentes.Aintegraldelinhadeumcampovetorialnodependeda
parametrizaodacurva,desdequenoseinvertaosentidodepercurso(orientao)dacurva.
Portanto,quandovocforcalcularumaintegraldelinhadeumcampoescolhaa
parametrizaomaisconveniente.Mascuidado:mantenhaaorientaodada.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20id%3D%22yui_3_17_2_2_1430332390302_172%2
2/2
29/04/2015
MAT24552015:OTeoremadeGreen
OTeoremadeGreen
OTeoremadeGreennosdumarelaoentreintegraisdelinhasobrecurvasfechadaseintegrais
duplassobreregieslimitadaspelacurva.umresultadomuitoimportanteecommuitasaplicaes.
Paracompreendloprecisamosdealgumasdefinies.
Umacurvaem[a,b]ditafechada,seospontosinicialefinalcoincidem,isto,(a)=(b).
Umacurvachamadadesimplesseacurvanoseautointerceptaentreopontoinicialefinal.
Formalmente,umacurvagsimplesseg(t)diferentedeg(s),paratodoa<t<s<b.Vejaalguns
exemplosdecurvasplanas.
AsregiesquevamosconsiderarnashiptesesdoTeoremadeGreen<\span>soregiesplanas
fechadaselimitadascujafronteira(oubordo)compostoporumnmerofinitodecurvassimples,
fechadas,lisasporpartes,duasaduasdisjuntas.Umexemploderegioassimaregioaolado.
OTeoremadeGreenestabeleceumarelaoentreaintegraldelinhadeumcampoFsobreascurvasda
fronteiradeDeaintegralduplasobrearegioDdacomponentezdorotacionaldestecampo.
TeoremadeGreenSejaDumaregiofechadaelimitadadeR 2 cujafronteira(oubordo),
denotadopordD,formadaporumnmerofinitog1 ,g2 ,...,gndecurvassimples,fechadas
elisaporpartes,duasaduasdisjuntasorientadasnosentidoquedeixaD
esquerdadascurvas.Sejaumcampovetorial
declasseC 1 (asderivadasparciaisdePeQsocontnuas)emumabertoquecontemD.
Ento
oupodeseescrever
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
1/2
29/04/2015
MAT24552015:OTeoremadeGreen
ondeaintegraldelinhaasomadeintegraissobreascurvascomponentesdafronteira
(oubordo)deD,isto,dD=g1 +g2 +...+gn.
Ateno.Aorientaodascurvasquecompoemafronteira
deDparaoTeoremaacimasejavlidoaquelaquedeixaa
regioDesquerda.Ouseja,aocaminharmossobreacurvaa
regioficasempreesquerda.Estaorientaodefinimoscomo
positiva.NaregioaoladoobordodeDformadopor
4curvaseaorientaodobordoparaqueoTeoremaseja
verdadeiraaindicadanafigura.
AprovadesteTeoremabemcomplicada,masnocasode
regiessimplesmaisfcilepodeserencontradaem[BCHS](vejapgina230),em[S]ouemmuitos
outroslivros.Valeapenalerestasdemostraesparacompreenderporqueoresultadovale.Vamos
vernosprximostextosalgumasaplicaesdoTeoremadeGreen.
Obs:Algunstextosusamanotao
quandosetratadeintegraisdelinha
decurvasfechadas.
Umpoucodehistria
OTeoremaacimachamadodeTeoremadeGreendevidoaoseudescobridor,ocientista
inglsGeorgeGreen(17931841).Eletrabalhavatempointegralnapadariadeseupaidesdeos9
anosdeidadeeaprendeusozinhoMatemticaeFsicacomlivrosdeBiblioteca.Em1828ele
publicou,comrecursosprprios,seustrabalhomaisimportante:"AnEssayontheApplicationof
MathematicalAnalysistotheTheoriesofEleticityandMagnetism".Apenas100cpiasforamfeitasque
eleenviouparaseusamigos.Estetrabalhocontmumaformaequivalentedoquehojeconhecemos
comoTeoremadeGreen,quefoipouconotado.Finalmenteaos40anosGreeningressana
UniversidadedeCambridgecomoumalunodegraduao.Em1846WillianThomson(LordKelvin)
descobreumacpiadotrabalhodeGreen,percebesuaimportnciaeorepublicaem1846,cincoanos
depoisdesuamorte.Greenfoioprimeiroatentarformularumateoriamatemticaparaaeletricudade
eomagnetismo.SeutrabalhofoiabaseparaostrabalhosdeThomson,Stokes,RayleigheMaxwell
sobreateoriadeeletromagnetismo
Exerccios:FaamuitosexercciosdaLista2.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
2/2
29/04/2015
MAT24552015:ExercciossobreteoremadeGreen
OTeoremadeGreenExercciosResolvidos
Exerccio1.Calcule
paraobordodoquadradodevrtices(0,0),(1,0),
(1,1)e(0,1)orientadopositivamente(antihorrio).
Obs:Algunstextosusamanotao
quandosetratadeintegraisdelinha
decurvasfechadas.
Soluo:Claramentepoderamoscalculardiretamenteestaintegral:
UsandooTeoremadeGreen:sejaDoquadradodevrtices(0,0),(1,0),(1,1)e(0,1).Notequeo
campoF(x,y)=(x2 y,xy3 )=(P(x,y),Q(x,y))estdefinidaemD.AsfunesPeQtemderivadaparciais
contnuasemDeacurvaestorientadadeformaadeixararegioDaesquerda.Entoaplicandoo
TeoremadeGreenvaleque
claroqueoTeoremamaistilquandoalgumadasintegraisenvolvidasmuitodifcildecalcular.
Exerccio2.Calcule
ondegocrculoderaio3
centradonaorigemorientadonosentidoantihorrio.
Soluo:Aosetentarcalculardiretamenteaintegraldelinhaacimalogosechegaaintegrais
complicadas(verifiqueisso!).UmasadatentarusaroTeoremadeGreen.TomeDodiscoderaio3
centradonaorigem(interiordocrculo).OcampoF(x,y)=(3y+esinx,7x+(y4 +1)1/2 )estdefinido
emDeasfunesPeQtemderivadasparciaiscontnuas.PortantousandooTeoremade
Greentemosque
OTeoremadeGreennospermitepassardeintegraisdelinhacomplicadasparaintegraisdelinhamais
simplesdesecalcular.
Exerccio3.Calcule
onde
onde
ogrficodey=cosxpercorridode(a(/2,0).
Soluo:Tentadocalculardiretamenteaintegraldelinhairemosencontrarfunescujasintegraisno
sosimples.AssimvamosusaroTeoremadeGreen.Paraissotemosquecriarumaregiocujobordo
(oufronteira)contenhaaUmaidiaobterumacurvafechadausandoosegmento[Com
issocriamosumaregioDdoplano(aregioamarela)quetemcomobordo(oufronteira)acurvae
osegmento[
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20id%3D%22yui_3_17_2_2_1430332440934_159%2
1/3
29/04/2015
MAT24552015:ExercciossobreteoremadeGreen
Orientandoascurvasdeformaquearegioficaaesquerda(nodesenhoindicamosaorientao)
podemosusaroTeoremadeGreen.Eassimtemosque
NotequeaorientaodacurvadadanoaquedeveserusadanoTeoremadeGreen.Porisso
apareceosinal""nafrentedaintegraldelinhade
MuitocuidadoaoseusaroTeoremadeGreen.Todasashiptesesdevemserverificadas.
comumosalunosseesqueceremdeverificarsearegioDestcontidanodomniodocampo.
Exerccio4.Calculeaintegraldelinhade
sobreumacurvafechada,
simples,lisaporpartesqualquerquecontemaorigemnoseuinterior,percorridaumaveznosentido
antihorrio.
Soluo:Temosque
(verifique!!).Oalunoapressadovaiconcluirqueaintegral
delinhazero,usandooTeorema.Errado!!!!!OalunodeveterpensadoemusarcomoregioEa
regiointerioracurvaMasocampoemquestonoestdefinidonaorigem!E(0,0)pertence
aEondeocamponoestdefinido!!!!NopodemosusaroTeoremadeGreenparaestaregio.
Note,entretantoquepodemospegaroutraregioDque"isola"oponto(0,0).
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20id%3D%22yui_3_17_2_2_1430332440934_159%2
2/3
29/04/2015
MAT24552015:ExercciossobreteoremadeGreen
Tomemosumcrculordecentronaorigemeraiorsuficientementepequenodeformaqueocculo
estnointeriordeD(sempreexiste?).OrientandoacurvanosentidohorriopeloTeoremade
Greentemosque
Vamosparametrizaracurva.Aparametrizaousualnosdaraorientaoantihorria.Portanto
r(t)=(rcost,rsint)paratem[0,2]temosumaparametrizaodegrnosentidoantihorrio,e
assim
OBS:Paracurvascontnuas,fechadaesimplesvaleumTeorema(deJordan)queafirmaqueacurva
divideoplanoemduaspartes:umaregiofechadaelimitada,queointeriordacurvaeoutrano
limitada,emambasobordoacurvadada.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20id%3D%22yui_3_17_2_2_1430332440934_159%2
3/3
29/04/2015
MAT24552015:CamposConservativosdefinio
CamposConservativosDefinio
ParafunesdeumavarivelrealoTeoremaFundamentaldoClculonosdaseguinteigualdade
parafunesftaisqueffunointegrvel.
Vamosestabelecerumresultadosemelhanteparafunesf(x,y)deduasouf(x,y,z)detrsvariveis.Neste
caso,aebseriamsubstituidosporpontosAeBdoplanooudoespao.Aintegralquefariasentidoseriaaintegral
delinha,poispodemospensaremvrioscaminhosqueligamAaB.Masoquesubstituiriaaderivada?Vamosfazer
algumascontas.
Tomemosumacurvagde[a,b]emR2 ouR3 ,lisaporpartes,eumafunofdeclasseC1 cujodomnioWcontm
acurvag.Calculando,temos
Portantosetemosumcampovetorialcontnuo
talque
entovale,nascondiesacima,que
Umcampodevetores
chamadodecampoconservativoseele
umcampogradientedealgumafunof,isto,se
situaochamamosdefopotencialde
.Nesta
Assimoquemostramosacimapodeserescritodaseguinteforma:
Se
umcampogradiente,ouconservativocontnuoemW,
subconjuntodeR2(ouR3),esegumacurvade[a,b]emR2(ouR3)curva
lisaporpartescontidaemWento
Notequeovalordaintegraldelinhadeumcampogradientesobreumacurvasdependedopontoinicial
efinaldacurvaenodaparticularcurva.Eportantoaintegraldelinhadeumcampogradientesobrequalquer
curvafechadalisaporpartes0.
Ateno:Noverdadequetodocampoconservativo:sejam
edoiscaminhos
Ento
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
1/2
29/04/2015
MAT24552015:CamposConservativosdefinio
Comoosvaloressodiferentesconcluimosqueocamponoconservativo.
Masesetemosumcampocujasintegraisaolongodequalquercurvasoiguaispodemosconcluirqueo
campoconservativo?
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
2/2
29/04/2015
MAT24552015:CamposConservativosCaracterizaes
CamposConservativosCaracterizaes
Tomeumcampo
definidoemWsubconjuntodo
R2quetemaseguintepropriedade:dadosdoispontosAeBdodomnioW,ovalordas
integraisdelinhadocamposobrecurvasligandoAaBemWnodependemdacurva,ou
seja,sdependemdospontosfinaiseiniciais.Serqueocampoconservativo?Queremos
encontrarumafunopotencialftalque
,
ParafunesreaissabemosdoTFCque
Usandoessaidiavamosdefinirfdaseguinteforma:seX=(x,y)egumacurva
qualquerligandoAaXtome
Notequeporhipteseaintegralnodependedaparticularcurvaovalornodepende
deg.Defato,resumidamenteteriamos
eanalogamentepodemosmostrarque
.(paraumaprovamaisdetalhadaveja
[BCHS]VI.4ouem[S]ouem[G]).Portantoparecequearespostasim.Masparaprovar
usamosqueexisteumacurvagligandoAaXemD.Masserquesempreexisteuma
curvaligandoAaXemD?
VejaaseguinteregioD:
ParaestaregionoexisteumacurvaligandoAaXtodacontidaemW.Assimoque
fizemosfuncionaemcertasregiesquesochamadasdeconexas.
UmconjuntoWditoconexoseparadoispontosquaisquerdeWexisteuma
curvacurvalisaporpartescontidaemWligandoessespontos.
LembramosqueumsubconjuntoWdoR2ouR3ditoabertoseparatodopontoP
deWexisteumabola(discoouesfera)decentroPcontidaemW.Destaformaoque
vimosacimaumesboodaprovadoseguinteTeorema,importanteetil.
Se
umcampocontnuonumdomnioabertoconexodoR2ou
R3talqueparacadapardepontos(A,B)aintegraldelinhade
mesmaaolongodequalquercurvalisacontidaemligandoAeB,
entaoocampoconservativo.
Juntandoosresultadostemosque
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ccenter%20style%3D%22color%3A%20rgb(75%2C%2075%2C%2075)%3B%20fontfamily%3A%20Helvetica%2C%20Ar
1/2
29/04/2015
MAT24552015:CamposConservativosCaracterizaes
Se
entao
umcampocontnuonumdomnioabertoconexoW,
conservativose,esomentese,paracadaparde
pontos(A,B)emWaintegraldelinhade
amesmaaolongo
dequalquercurvalisaligandoAeBcontidaemW.
Comojvimos,paraumcampo
contnuonumdomnioabertoconexoeconservativoento
paraqualquercurvalisaporpartesfechadaem.Serquevalearecproca?
Vamostentarresponder.
Sejamecurvaslisasp.p.ligandodoispontosAeBdodomnio.A
uniodasduascurvase,quedenotaremosporformaumacurva
fechadalisap.p..Portanto,
Logoaintegraldelinhasobreigualaintegraldelinhasobreoque
provaqueaintegraldelinhanodependedocaminhoqueligaAaB.
Pormumresultadomaisfortetambmvale.
Se
umcampocontnuonumdomnioabertoconexo,
entao
conservativose,esomentese,paratodacurvafechadaSIMPLES
lisaporpartesemaintegraldelinhade
uguala0.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ccenter%20style%3D%22color%3A%20rgb(75%2C%2075%2C%2075)%3B%20fontfamily%3A%20Helvetica%2C%20Ar
2/2
29/04/2015
MAT24552015:CamposConservativosExerccios
CamposConservativosExerccios
Exerccioresolvido.Seja
umcampoconservativo,ondePe
QsofunesC1 emumabertoconexo.Mostreque
Soluo:Como
conservativoento
eda
Mas
eento
Exerccioproposto.Quaisdoscamposabaixosoconservativos?Justifiquearesposta.Emcaso
afirmativoacheumafunopotencial.
Sugesto:Primeirocalculeorotacional.Senodernulo,jNOconservativo.Sedernulo,PODE
SERconservativo.Nessecasoprocureumafunofquesejapotencialdocampo.
Exerccioresolvido.Quandoocampoconservativosexisteumpotencialparaestecampo?Como
sotodosospotenciaisdeumcampoconservativo?
Soluo:Seodomniodocampoconservativoconexoentoospotenciaisdiferemdeconstante,isto
,sefegsopotencialentofgconstante.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ctable%20bgcolor%3D%22%23c0c0c0%22%20cols%3D%221%22%20style%3D%22bordercollapse%3A%20collapse%
1/1
SuperfciesParametrizadas
Sabemosqueumacurvauma"linha"doplanooudoespaoquepodeservistacomoum
segmento"deformado".UmasuperfcieumaregiodoespaoR3quepodeservistacomouma
regioplana"deformada".Porexemplo,umplano,umparabolide,umaesferaouelipsideso
superfcies.Ogrficodeumafunodeduasvariviesf(x,y)tambmumasuperfcie.Assimcomo
nascurvas,temosfunesquedescrevemassuperfcies.Soasparametrizaes.
Desejamastrabalharcomsuperfciesparametrizadas,isto,superfciesquepossuem
parametrizaes.
UmaparametrizaoumafunoX(u,v)=(x(u,v),y(u,v),z(u,v)),onde(u,v)pertenceauma
regioplanaDcontidaemR2 .UmasuperfcieparametrizadaSaimagemdeXnoespao,isto,S
=X(D).Asfunox(u,v),y(u,v)ez(u,v)sochamadasdeequaesparamtricasdeS.
Aquisempreasfunesx(u,v),y(u,v)ez(u,v)sodeclasseC1 .
Porexemplo,oconeretodadopelaequaoz2=x2 +y2 umasuperfcie
parametrizada..Podemosdescreveroconecomaequaes:X(u,v)=(ucosv,usenv,u)
Variandovnointervalode[0,2eunointervalo[0,h]obtemosapartedoconedesenhadaacima.
NotequeX(u,v)levaumretngulonasuperfciedocone.
Aparametrizaodeumasuperfcienica?Ouseja,sexisteumamaneiradedescreveros
pontosdeumasuperfcieSusandoduasvariveis?Vejaoexemploaseguinte.
Exemplo1.Vamosexibirduasparametrizaesdapartesuperior(zpositivo)daesferax2 +y2+z2=
a2 .
Parametrizao1:comozpositivopodemosescreverque
.Entopodemos
parametrizarestasuperfcietomando
Masqualavariaode(u,v)?Temosquefazer(u,v)variarnodiscoderaioa,assim(u,v)pertencea
Parametrizao2:usandocoordenadasesfricasx=x(u,v)=acosusenv,y=y(u,v)=a
senusenvez=z(u,v)=acosv
ondeD=[0,2]x[0,].
Observao:numprogramagrfico,comooWinplot,parasedesenharsuperfciesprecisoconhecer
suasparametrizaes.NoWinplotasvariveisestosempredentrodeintervalos,istoDsempre
retngulo.Podemosdesenharasuperfcieesfricausandocadaumadasparametrizaesacima.
Noteadiferena.
usandocoordenadascartesianas
Podeseperceberqueessesprogramasdesenhamassuperfciesusandocurvas.Soas
chamadoscurvascoordenadas.
fixeuoefaavariarovtemosacurva(x(uo,v),y(uo,v),z(uo,v))
fixevoefaavariarou:temosacurva(x(u,vo),(u,vo),z(u,vo)).
Vejaosdesenhosacima.Umumaparametrizaoascurvascoordenadassoosmeridianoseos
paralelos.Jnaoutraascurvascoordenadassocortesporplanosparalelosaosplanosx=0ey=0.
Exemplo2.Grficosdefunesdeduasvariveissosempresuperfciesparametrizadas.De
fato,sez=f(x,y)onde(x,y)pertenceaDqueodomniodef(Dumaregiodoplanoxy)uma
parametrizaodogrficodef(queestnoR3 )x=u,y=vez=f(u,v)para(u,v)emD.
Comonocasodascurvas,podemosescreveraparametrizaodeumasuperfcienaformavetorial.
Temosentosuaequaovetorial.
Exemplo3.Aequaovetorial
com(u,v)emD=
R2 descreveocilindroinfinitoderaio2comeixonoy.SemudamosaregioDetomamosD=
[1,1]x[0,4]temosoutrasuperfcie,queumapartedaanterior.
Asequaesx=x(u,v)=2cos(u),y=y(u,v)=vez=z(u,v)=2sin(v)soequaesparamtricasde
S,ou,umaparametrizaodeS.Notequeparaessaparametrizaodeixandou=uo constantee
fazendovvariarnasuperfciesumacurva,X(uo ,v),queumareta(ousegmentodereta).
Analogamentesefixamosv=vo temos,variandou,temosacurvaX(u,vo )queuma
circunferncia.Estascurvassoascurvascoordenadasnessasuperfcie.
Exemplo4.UsandooWinplotdesenhamosasuperfcieparametrizadadadaporX(u,v)=((2+sinv)
cosu,(2+sinv)sinu,u+cosv)para(u,v)em[0,4]x[0,2.Observeascurvascoordenadas.
Exerccio:UseoWinplot(ououtroprogramagrfico)paradesenharasseguintessuperfcies
parametrizadaseidentifiqueascurvascoordenadas.Quaisdestassuperfciessogrficosdefunes
deduasvariveisf(x,y)?Quaissosuperfciesconhecidas?
(a)x(u,v)=ucosv,y(u,v)=usenv,z(u,v)=u2,com(u,v)em[0,]x[0,]
(b)x(u,v)=1+2u,y(u,v)=u+3v,z(u,v)=2+4u+5v,com(u,v)em[3,]x[0,]
(c)x(u,v)=senucosv,y(u,v)=senusenv,z(u,v)=cosu+ln(tg(v/2)),com(u,v)em[0,2]x[1,6.2]
(d)x(u,v)=cos3 ucos3 v,y(u,v)=sen3 ucos3 v,z(u,v)=sin3 v,com(u,v)em[0,]x[0,2]
(e)x(u,v)=usenucosv,y(u,v)=ucosucosv,z(u,v)=usenv,com(u,v)em[0,2]x[0,2]
(f)x(u,v)=u,y(u,v)=ucosv,z(u,v)=usenv,com(u,v)em[0,]x[0,]
Exerccio:RecordequenoCculo1e2vocviusuoerfciesderevoluo.Obtemseessassuperfcies
"rodando"ogrficodeumafunof(x)emtornodoeixoz.Dumaparametrizaodessetipode
superfcies.
readeumaSuperfcieParametrizada
Comocalcularareadeumasuperfcie?Paraalgumassuperfciesconhecemosumafrmula,comoocasodas
superfciedeumcilindro,deumconeedeumaesfera.Nocasodocilindrooudoconeuma"planificao"justificaa
frmula.Maseareadasuperfciedaesfera,comojustificarafrmula?Poderiamosusaraidiadeplanificao?Epara
umasuperfciequalquer?
Oprocedimentoparaobterumaformadecalcular(edefinir)readeumasuperfciesemelhanteaoquejfizemos
antesparareaderegiesplanas,volumedeslidosecomprimentodecurva.
Vejamosumexemplo.OtelhadodeumaestruturatemoformatodasuperfcieSdadaporz=2y2 /4para(x,y)em
[0,5]x[0,2].
TomemosumaparametrizaodeS:X(u,v)=(x(u,v),y(u,v),z(u,v))onde
x=x(u,v)=u,y=y(u,v)=vez=z(u,v)=2v2 /4
para(u,v)emD=[0,5]x[0,2].AfimdecalcularareadotelhadopodemosdividiloempequenospedaosSitopequenos
quesoquaseplanos.CadapedaoSiprovenientedeumpequenoretnguloemDobtidodeparties:[ui,ui+1]x[vi,
vi+1 ].
Paracadauifixadotemosumacurvacoordenadaeparacadavioutracurvacoordenadanasuperfcie.Cadacurvatem
seusvetorestangentes(socurvasnoespao).SendocadaSibempequenosuareaaproximadamenteareade
paralelogramosPisobreSicomonafigura.Comocalcularareadecadaumdessesparalelogramos?Temosdois
vetoresqueextramosdecadacurvacoordenadaequesotangentesaestascurvas.Soosvetores
noponto(ui,vi).Sabemosqueareadoparalelogramoformadopordoisvetoresdadapelomdulodoprodutovetorial.
OtamanhodecadaumdesesvetorespodenoserapropriadoparaocalculodareadePi.MasumaaplicaodoTVM
nospermiteafirmarqueareadecadaSiaproximadamente
ondeuievisoasdimensesdoretngulo[ui,ui+1]x[vi,vi+1 ].Eassimareadotelhadoaproximadamentea
somadasreasdecadapequenoparalelogramo:
Intuitivamenteparecequequantomenorapartio(diviso)maisprximosestamosdarea"real"dotelhado.Assim
razoveldizerqueareadasuperfcie
Nocasodoexemplo:
Assimsendoareadonossotelhadodeveser
Exerccio:calculeestaintegral!
Portanto,paraumasuperfcieparametrizadaSqualquerparecerazoveldefinirsuareacomofizemosacima.claro
quetemosalgunsprobleminhasaqui.Precisamosteroparalelogramo,isto,temosqueter
.
AssimnosrestringimosasuperfciesparametrizadasSondecertascondiessosatisfeitas.Resumidamentetemos
queterDumaregiolimitadaefechadacujafronteiracompostadeumnmerofinitodecurvaslisasporpartes,simplese
fechadas,duasaduasdisjuntas,comparametrizaotalque
nointeriordeDebiunvoca.Uma
superfcieassimchamaremosdesuperfcielisaparametrizada.Assuperfciesmaisusadaseasqueveremosaquiso
destetipo.VejamaissobreistoemVII.2eVII.3de[BCHS].
Segueentoaseguintedefinio.
Definio:SejaSumasuperfcielisaparametrizadadadaporx=x(u,v),y=y(u,v)ez=z(u,v)onde(u,v)pertencea
DdeR2 .AreadeSdadapelaintegral
AdefiniodereadesuperfciedependedaparametrizaodeS?Arespostanoeseriaumadefinioestranha
sedependesse,no?Vejademostraodestefatoem[BCHS].
Observao:svezesSnopodeserdescritaglobalmenteusandoapenasumanicaparametrizao.Esvezes
tambmaquelaquetemosnosatisfazascondies(noglobalmentelisa).PodemosentoprocurardividirSem
pedaos,quesatisfazemashipteses.ParacalcularareatotalbastacalcularareadecadapartedeSenofinalsoma
las.Ouseja,seS=S1 US2 U...USn ,comcadaSksuperfcielisaparametrizadaento
rea(S)=rea(S1 )+rea(S2 )+...+rea(Sn ).
ClculodereadeumaSuperfcie
Exemplo1.Seasuperfcieogrficodeumafunof(x,y)para(x,y)emD,regiodoR2 ,entoumaparametrizaonaturalx=
x,y=yez=f(x,y)(noprecisamostrocaronomedasvariveis).Portantoareadasuperfcie
Aplicandonumcasoparticular,vamoscalcularareadepartedoparabolidez=x2+y2queestabaixodoplanoz=9.Oplano
interceptaoparabolidenocircunfernciax2 +y2=9z=9.Portantoasuperfciequequeremosoconjuntodospontos
onde
usandocoordenadaspolares
ATENO:Noconfundaparamentrizaodesuperfciecommudanadevariveis!!!
Exemplo2.OTOROumasuperfcieobtidapelarotaodacircunferncianoplanoxzcomcentro(b,0,0)eraioa<bemtornodo
eixoz.Determineumarepresentaoparamtricadessasuperfcieecalculesuarea.
Aorodarumacircunfernciapodemosverdoisparmetros:ongulouqueacircunfernciaformacomoeixoxeonguloqueum
pontodacircunfernciaformacomosegmentoqueligaoseucentroaorigem.Vejaodesenhoabaixo:
Portanto,podemosdescreverumpontodotoroprojentand0onosexixos,usandoessesngulos.Teremos
x=x(u,v)=(b+acosv)cosu,y=(b+acosv)senu,z=asenv
Notequeparaobtertodootorodevemosvariauevde0a2Paraoclculodareadasuperfcievamoscalcular
Ento
Exemplo3.(questodeprova)Calculeareadapartedasuperfciez=4x2 y2limitadapor
Ateno:umerrocomumnolercomcuidadooenunciadoetomaroutrasuperfcie.AquiqueremosaPARTEDO
PARABOLIDEz=4x2 y2easoutrasequaessoparalimitarasuperfcie.
Umaparametrizaodadapor
Entoareadasuperfcie
IntegraisdeSuperfciedeCamposEscalar
DesejamoscalcularamassadeumaplacafinacujoformatodadoporumasuperfcieparametrizadaSecujadensidade
pontualdemassadadaporumafunof(x,y,z)contnuadefinidaemS.
Fazemosumaaproximao:dividindoSempequenospedaosSiamassatotalasomadasmassasdecadapedao.Masa
massadeSiaproximadamentef(xi,yi,zi)Area(Si),onde(xi,yi,zi)umpontoqualquerdeSi.Assim,
NotequeacimatemosumasomadeRiemann.Fazendoolimitetemosumaintegraldupla.Comoafunocontnua,aintegral
existe.Portantotemosaseguintedefiniogeral.
Definio.SejaSumsuperfcieparametrizadalisacomdomnioD.Sejaf(x,y,z)umafunorealcontnua,definidaemS.
AintegraldesuperfciedefemSaintegraldupla
quedenotadapor
ParadefiniraintegralacimausamosumaparametrizaodeS,pormseuvalornodependedaparticularparametrizao.
Existeummodoprticodecalcular
.Umclculosimplesmostraque
conhecidocomoelementodereadeS.Defatoquandof(x,y,z)=1areadeSdadapelaintegraldupladafuno
.
Exemplo1.Calcule
0ex+y=2,sendof(x,y,z)=xy.
S3 :x=ucosv,y=2ucosv,z=usenvpara(u,v)em[0,1]x[0,2].
S2 :x=cosu,y=v,z=senupara(u,v)parauem[0,2]evem[0,2cosu].
Portanto
Exemplo2.Calcule
Soluo:Vamosdesenharasuperfcie
Vamosmostrarduasmaneirasdeparametrizarasuperfcie.
1maneira:temosogrficodeumafunoeentopodemosparametrizardaformax=u,y=vez=(u2 +v2 )1/2 onde(u,v)
pertencemaregioD(discodecentro(0,1)eraio1).Comovimosantesnestasituao
Portanto
Omaisindicadoagorafazerumamudanadecoordenadas:u=rcos,v=1+rsenpararem[0,1]eem[0,2
2maneira:podemosparametrizarSdaformax=ucosv,y=usenvez=u,ondevvariaem[0,euvariaem[0,2senv]
(poisx2 +y2 =2yse,esse,u2 =2usenv).Entonestecaso
eda
SuperfciesOrientveis
Aintegraldelinhadeumcampovetorialsobreumacurvaorientadaedadapor
quepodesignificarotrabalhodeumcampodeforasaolongodacurva
Umoutroproblemafsicomotivaadefiniodeintegraldesuperfficedeumcampovetorial.
Considereumfluidocomdensidade (x,y,z) ecujocampodosvetoresvelocidade
atravsdeS.Pensenumasuperfciequenoimpedeapassagemdofluxodofluidotipo
umarededepesca.Oproblemacomocalcularovolume(massa)defluidoqueatravessaS.O
primeiroproblemaqueapareceodedefinirqualadireoeosentidoquenosinteressa.Afinal
atravessarsignificapassardeumladoparaoutrodeS.Assimanossasuperfciedeveterdois
ladosapenas.
Podeparecerestranhomasalgumassuperfciesnotem"doislados".AfaixadeMbiusum
exemplodestetipodesuperfcie(elaassimchamadaemhomenagemaogemetraalemoAugust
Mbius(17901868)).Vejaafiguraabaixo.Pegueumatiradepapeltoraecole.Vocterumafaixa
quenotemladodeforaouladodedentro.
Estaumasuperfcieditanoorientvel.Queremossconsiderarsuperfciesorientveis,isto,
superfciesque"temdoislados".Vamosformalizarmatematicamententeesteconceito.
ConsidereumasuperfcieSqueemcadapontotemumplanotangente.Logoemcadaponto
temsedoisvetoresnormaisunitrios:
e
.Seforpossveldefinirumcampode
vetoresnormaisquevariacontinuamentesobreS,entoSchamadadesuperfcieorientvel.Para
umasuperfciedestetipostemosduasorientaespossveis.
Assuperfciesmaiscomuns,queusamosnestecurso,soorientveis.Maisdetalhessobreeste
assuntovejaem[BCHS].
Exemplo1.Encontrarumcampodevetoresnormaisasuperfciez=x2 +y2 .eassimmostrarqueesta
umasuperfcieorientvel.
Soluo.UmaparametrizaodeS:x=rcos,y=rsen,z=r2 .
Dadaaparametrizaoacimaemcadapontoovetor
normalasuperfcie.Podemostambmescolher
AssimtemosduasorientaesparaS.Escolhemosconformeocaso.
Ateno:emgeralnosexercciosaorientaodeSfixada(dadanoenunciado)edavoc
depoisdeparametrizarSdeveescolherqualdasduaspossveisparaserusada.Nose
desoriente:nosprximostextosvocveristocommaisdetalhes.
IntegraisdeSuperfciedeCamposVetoriais
SejaSumasuperfcie(parametrizadaelisa)orientvelefixeumaorientaoparaS.
Considereumfluidocomdensidade(x,y,z)ecujocampodosvetoresvelocidade
atravsdeS.Pense
numasuperfciequenoimpedeapassagemdofluxodofluidotipoumarededepesca.Oproblemacomocalcularo
volume(massa)defluidoqueatravessaS.
DividindoSempequenospedaosSiquaseplanospodemosdizerquenestepedaoamassadefluidoqueatravessa
Sinadireodovetornormal
porunidadedetempoaproximadamente
onde,
integral.
Definio.Se
socalculadosemalgumpontodeSi.SomandotudoediminuindoapartiodeSapareceuma
umcampodevetorescontnuosobreumasuperfcieparamtrizada,lisaporparteseorientvel
Scomvetoresnormais
aintegralde
sobreS
Compareestadefiniocomadaintegraldelinhadeumcampo:fazemosoprodutoescalardocampocomovetor
tangenteacurva,quenosdaorientaodacurva,ouseja,emquesentidoaestamospercorrendo.Agoraosentidode
percursodadopelovetornormal.
DadefiniodeintegralsobreumcampoescalartemosqueseX(u,v)=(x(u,v),y(u,v),z(u,v))umaparametrizaodeS,
ento
eda
sendoquese+ouvaidependerdaorientaodeS.
Exemplo.Calcule
(ouofluxode
atravsdeS)sendo
eSo
AsuperfcieSauniodeduassuperfciesS1 ,oparabolide,eS2,odisco.AsuperfcieSlisaporparte.Uma
parametrizaoparaS1 x=ucosv,y=u2 ,z=usenvcomuvariandode0a1evde0a2.
Squeestevetornoexterior.Notequeacomponentenadireodoversorjsemprenegativa.Assim
UmaparametrizaoparaS2 x=ucosv,y=1ez=usenvcomuem[0,1]evem[0,2].
Novamenteestevetorapontaparadentrodaregio.Assim
Portanto
Algumasnotaesteis:Percebaque
Umanotaousualparacadadeterminantedeste
umanotaoparaaintegraldesuperfciedeumacampo
onde
Exemplo.Calcule
campo
Soluo.
talque
ConsidereaseguinteparametrizaodeS:x=ucosvy=usenvz=5usenvparauem[0,2]evem[0,2].A
componentekdovetor
quepositiva.Ento
Valeapenalembrarnovamente:cuidadocomaorientaodasuperfcie.Faaumaparametrizaoedepoisverifiqueseela
forneceaorientaopedida.Sevocnoobservaristoaintegralpodeficarcomosinaltrocado!
Complementeseusestudoscomaleiturade[S]ou[BCHS].Faaosexercciosdalista3ediscutaoscomos
monitores.importantefazermuitosexerciciosparadominarestamatria.Dica:useoWinplotououtroaplicativopara
visualizarassuperfciesecompreendermelhorasparametrizaes.
OTeoremadeGauss
OTeoremadeGreennosforneceumarelaoentreintegraldupladeumaregiofechadaplanacomaintegraldelinhadobordo
dessaregio.OTeoremadeGaussumageneralizaonosentidoquenosdumarelaoentreintegraltripladeumaregio
fechadadoespaocomaintegraldesuperfciedoseubordo.MasaprincipalmotivaodoresultadovemdaFsicaeoresultado
ummodelomatemticoparaalgunsfenmenosfsicos,comooclculodofluxodeumfluidoatravsdeS.
TeoremadeGauss.SejaAumabertoconexodeR3eseja
umcampodeclasseC1emA.
SejaRumaregiofechadasimplescontidaemAecujobordo(oufronteira)S=R
compostadeumnmerofinitodesuperfcieslisasporpartes.Se anormalde
SexterioraR(apontandoparaforadeR)ento
Pensandoemumfluidoemmovimentocomvelocidade
emcadaponto(x,y,z)oTeoremadeGaussnosdizquea
taxadevariaodovolumedefluidoqueocupaoslidoRigualaovolumedefluidoqueatravessaseubordo,asuperfcieS.
sobreaesferaunitriax2 +y2 +z2 =1,orientadacomanormal
Exemplo1.Encontreofluxode
exterior.
Soluo.Queremoscalcular
ondeSaesfera.Podemoscalculardiretamente,masaplicandooTeoremade
GausspassamosparaumaintegraltriplanaesferacheiaR(umslido)de1,poisodivergentedocampo1.Ento
Exemplo2.Calcule
ondeeSesferaderaio1orientadacomanormalexterior.
Soluo.PeloTeoremadeGaussseRointeriordaesferaderaio1
Exemplo3.Calcule
onde
asuperfciedo
OTeoremadeGaussExercciosResolvidos
Exerccio1.(exercciodeprova)Calcule
onde
eSaparteda
complicadocalcularaintegraldiretamentepeladefinio(tente!).VamosusarTeoremadeGausspois
OTeoremanosdizque
ondeRumaregiofechadadoR3 eanormalapontaparaforadeR.Ateno:Sumaparte
docone.ConsiderandoRaregio(slida)interioraoconecomzpositivolimitadapeloplanoz=y+3temosqueo
bordodeRauniodeduassuperfcies:SeS1 ,sendoqueS1 apartedoplanoz=y+3limitadapelocone.
EntoaplicandooTeoremadeGausstemos
ouseja
ondeaorientaodeStalque
(apontaparabaixo)eaorientaodeS1 talque
(apontapara
cima).
Obs:notequenohvetornormalnoponto(0,0,0)docone,masissonovaiatrapalhar.
VamosparametrizarS1 .Primeiramentevamosestudaravariaodexey.Comoz2 =x2 +2y2ez=y+3temos
que(y+3)2 =x2 +2y2 edax2 +(y3)2 =18.VamosparametrizarS1 deduasmaneiras
1maneira:x=u,y=v,z=v+3com(u,v)emDuv={(u,v):u2 +(v3)2 =18}.NestecasoXu ^Xv=(0,1,1)
apontandoparacima,queconcordacomaorientaodoteorema.Ento
Fizemosamudanadevarivelu=rcosv=3+rsenJacobianor).
2maneira:x=ucosv,y=usenv+3,z=usenv+6onde
e
.NestecasoXu ^Xv=(0,
u,u).Ento
Portanto
Exerccio2.(umexercciodeprova)Calcule
onde
e
sendo
ocampodevetoresunitrios
normaisaStalque
Soluo.Ficacomplicadotentarpalculardiretamente.VamosaplicaroTeoremadGauss.Primeramentenoteque
onde
e
Ocampo
quetemScomopartedobordo.NopodemossimplesmenteusaroTeoremadeGaussparaoslidointerioraS
fechandocompartedoplanoz=0(tampa),poisocamponoestdefinidoem(0,0,0).Vejacomodeveserfeito.
Vamostomaraumasemiesferacentradanaorigemderaioconvenientementepequenoparaficardentrodo
elipside.EvamosaplicaroTeoremadeGaussparaoslidolimitadopelosemielipsoide,asemiesferaeoplanoz=
0.
Assimconsidere
peloTeoremadeGaussobtemos
Onde
mas
demodoque
Ocampo
Gaussaoconjunto
obtemos
em2 .AplicandooTeoremade
demodoque
conclumosde(1)e(2)que
Exerccio:ObtenhaoTeoremadeGreenapartirdoTeoremadeGauss.
Vejamaissobreateoriaeexercciosresolvidosnoslivrostexto.Enodeixedefazerosexercciosdalista3.
OrientaodoBordo
SejaSumasuperfcieparametrizada,lisaporpartesetomeXumaparametrizaodeS,com
domnioD.
ObordodeS,informalmente,aimagemdascurvasdobordodeD,quesopercorridasapenas
umavez.ObordodeScompostoporcurvaslisasporparte,fechadasesimples.Porexemplo,o
bordodocilindroretodealturafixacompostoporduascurvas:duascircunferncias.Jobordode
umasemiesferaapenasumacurva.Pormumasuperfciepodenoterbordo(bordovazio),como
aesfera.
SupondoqueSorientvel,fixeumaorientao paraS.ParausaroteoremadeStokesa
orientaodobordodeveserainduzidapelanormal(orientao)dasuperfcie.Comoessa
orientao?Imaginesesobreasuperfcieempaoladodovetornormal.Suacabeadeveestarno
sentidodovetornormal.Passeipelasuperfcieechegueaumacurvadobordo.Nessacurvahdois
sentidosdepercurso.EscolhaaquelequeasuperfcieficaaSUAESQUERDA.
Vejacomoficanocasodocilindrocomanormalapontandoparafora:
Umasuperfcieditafechadaseobordoumconjuntovazio.
Superfciesorientveisnofechadaspodemserfechadas"colandose"superfcies.Escolhendoa
orientaocertaoresultadoserumasuperfciefechadaorientada.Vejaasfigurasabaixo.
OTeoremadeStokes
SejaSumasuperfcieorientvel.VamosenunciaroTeoremadeStokes,quegeneralizaoTeoremadeGreen.
OTeoremadeGreenestabeleceumarelaoentreaintegraldelinhadeumcampoFsobreascurvasdafronteira
deDeaintegralduplasobrearegioDdacomponentezdorotacionaldestecampo.Agorapensequearegio
planaDfoideformadaevirouumasuperfcie.Logoaintegralduplavirouumaintegraldesuperfcie.Lembretambm
queaorientaodascurvasquecompoemafronteiradeDaquelaquedeixaaregioDesquerda.Comoorientar
agoraobordodasuperfcie?
VamostambmcaminharsobreobordodeSdemodoquearegiodeveficarsempreesquerda.Pormnossa
posionasuperfcieserdefinidapelovetornormal.Junteseaovetornormaldasuperfcieecaminhesobrea
curva.OsentidodepercursodobordoinduzidopelanormalaquelequedeixaSaesquerda.
TeoremadeStokes.SejaSumasuperfcielisaporpartes,orientadapelo
campo
,cujobordodeSauniodecurvaslisasporparte,
simplesefechadas,comaorientaoinduzidadeS.Dadoumcampode
vetores
declasseC1cujodomniocontmS,ento
Como
entopodemosescrever
Notequese
umcampoeSumaregioplananoOxypodemosverSno
espaosendoovetornormalunitriooversork.AplicandooTeoremadeStokesteremosoteoremadeGreen.
Leiasobreorientaoinduzidanobordodeumasuperfcieorientvelnomaterialdocurso!
Exemplo1.Calcule
para
egacurvadadapelaintersecodo
quedefatoapontaparacima.Portanto
Exemplo2.Calcule
para
.Notequeodomniode
R3 {(0,0,z)},ousejaR3 menosoeixoz.Temosque
pegaroutrasuperfcie!SejaSapartedocilindroentreosplanosz=0ez=4xy.AgoraacurvafazpartedobordodeS
eocampoestdefinidoemS.MasagoraobordodeSformadopelascurvasgea.
VamosorientarSconvenientemente.Setomamosanormalapontandoparaforadocilindrotemosquegestorientada
comoqueremoseaestorientadanosentidoantihorrio.UsandooTeoremadeStokes
Comoa(t)=(cost,sent,0)temosque
Exemplo3.(questodeprova)Seja acurvadeintersecodoprisma(superfcie)defacesx=2,x=2,y=4,y=4,
comoplanoz=x+5,orientadademodoquesuaprojeonoplanoxysejapercorridanosentidoantihorrio.Calcule
Soluo.Ocampo
NotequeseudomnioR3 {(0,2,z)zreal},isto,oespaomenosaretaparalelaaoeixozquepassapor(0,2).Se
tentarmoscalcularaintegraldelinhadiretamentepeladefinioficaremoscomintegraismuitocomplicadas.Vamosusar
oteoremadeStokes.Precisamosdeumasuperfciequetenhaacurvacomopartedobordo.
Consideremos
ObordodeScompostodeGedacurvaa,intersecodeScomz=0(basedoprisma)queumretngulo.Se
orientarmosSdeformaqueanormalaponteparaforaentotemosque
ondeaestorientadanosentidoantihorrio.Calculando
Comoanormalaosplanosy=4ey=4estnadireode
,e
nosplanosx=2ex=2.
Parametrizamosaface
,sdevemoscalcularasintegrais
daformaX(u,v)=(2,u,v)eassim
queestnosentidocorreto.Ento
Parametrizamosaface
Assim
daformaX(u,v)=(2,u,v).
quenoestnosentidocorreto.Ento
Portanto
Restacalcular
.Novamentecalculardiretamenteenvolvemuitascontaseintegraiscomplicadas.
Comoaestcontidanoplanoz=0,e
podemosusaroTeoremade|Green(queapenasumacasoparticulardoTeoremadeStokes).Tomebuma
circunfernciadecentro(0,2,0)eraio1,percorridanosentidoantihorrio.Calculandotemosque
e
ento
poisaestorientadanosentidoantihorrio.Sendob(t)=(cost,2+sent,0)paratem[0,2p]temosque
Finalmente,
Umpoucodehistria
OTeoremadeStokeschamadoassimporcausadofsicomatemticoirlandsSirGeorgeStokes(18191903).Stokes
foiprofessordaUniversidadedeCambridgeeocupouamesmaposiodeNewton,LucasianProfessorofMathematics.
OquehojechamamosdeTeoremadeStokesfoinaverdadedescobertopelofsicoescocsSirWilliamThomson(1824
1907).StokesteveconhecimentodesteresultadoatravsdeumacartadeThomsonem1850epediuqueestudanteso
provassenumexamedaUniversidadedeCambridgeem1854.Nosesabesealgumdaquelesestudantesconseguiu
fazlo!
VejamaissobreoTeoremadeStokesesuasaplicaesem17.8de[S](deondeextramosanotahistrica)eVIII.2de
[BCHS].VejatambmolivrodeW.Kaplan,ClculoAvanadovolume1,Ed.EdgarBlcherLtda.Enodeixedefazer
osexercciosdaLista.
ExerciciosResolvidosQuestesdeProva
3aProvade1995.Calculeamassadasuperfcie
cujadensidadesuperficialdadapor
Soluo.
Parametrizandoasuperfcietemos
Domniodeintegrao
3aProvade1996.Calcule
e
exterioraoelipside.
ondeSaporodoelipside
com
e
anormal
Soluo
Seja
aporodoplanointerioraoelipsideeVoslidolimitadopor
.PeloteoremadeGausss,
temos
onde
estaorientadacomanormalsatisfazendo
.Como
temos
Aintersecodoplanocomoelipsidedadapelasoluode
Eliminando
Anormala
.Parametrizandoa''tampa''
dadapor
QUESTO2.Calcule
.Portanto
onde
parabolideabaixodoplanoz=2x+4y+3e
aporodo
anormalexterioraoparabolidecom
SoluoSeja
aporodoplanoz=2x+4y+3limitadapeloparabolideeVoslidolimitadopor
.
DoteoremadeGausss,temos
Anormal(unitria)aoplanoeexterioraVdadapor
.Como
temos
Aintersecodoplanocomoparabolide:
Eliminando
OslidoVdadoemcoordenadascilndricaspor
3aprovade1996.Calcule
onde
eainterseco
SejaaintersecodocilindrocomoplanoOxycomorientaoantihorriaeSaporodocilindro
limitadapelascurvase,orientadacomnormal"exterior''.PeloteoremadeStokes
temos
Paramentrizando:x=2cos,y=2senzonde
.Portanto