OPERA OMNIA
DESIDERII ERASMI
ROTERODAMI
RECOGNITA ET ADNOTATIONE CRITICA INSTRUCTA
NOTISQUE ILLUSTRATA
ORDINIS SEXTI
TOMUS NONUS
LEIDEN BOSTON
2009
Sous le patronage de
LUNION ACADMIQUE INTERNATIONALE
ET DE LACADMIE ROYALE NERLANDAISE DES SCIENCES
ET DES SCIENCES HUMAINES
VAN
SECRTARIAT DU CONSEIL
Huygens Instituut
Bote Postale 90754, 2509 LT La Haye, Pays-Bas
VORWORT
EINLEITUNG
VII
CONSPECTVS SIGLORVM
52
53
162
272
332
390
453
INDEX NOMINVM
477
VORWORT
Das vorliegende Buch erscheint als 37. Band der Amsterdamer Erasmi Opera
omnia (ASD) und als neunter Band des VI. ordo, d.h. des ordo des Nouum
Testamentum (ASD VI, 1-4) und der Annotationes (ASD VI, 5-10). Die Paraphrases
in Nouum Testamentum stellen den VII. ordo dar.
Die Gliederung in ordines hat Erasmus selbst in seinen Briefen an Botzheim
und Boece fr die Herausgabe seiner Werke aufgestellt (siehe General introduction, ASD I, 1, pp. x, xvii-xviii, und C. Reedijk, Tandem bona causa triumphat.
Zur Geschichte des Gesamtwerkes des Erasmus von Rotterdam. Vortrge der AeneasSilvius-Stiftung an der Universitt Basel, XVI, Basel, Stuttgart, 1980, p. 12 sqq.,
pp. 21-22.
Der vorliegende Band (ASD VI, 9), herausgegeben von Frau Dr. M.L. van
Poll-van de Lisdonk, enthlt die Annotationes zu den Briefen an die Galater,
Epheser, Philipper, Kolosser und Thessalonicher.
In der Ausgabe des ordo VI sind bisher die nachfolgenden Bnde erschienen:
VI, 2 (Nouum Testamentum, Ioh.-Act., ed. Andrew J. Brown; 2001); VI, 3 (Nouum
Testamentum, Rom.-2. Thess., ed. Andrew J. Brown; 2004); VI, 5 Annot. in Mt.Lc., ed. P.F. Hovingh; 2000); VI, 6 (Annot. in Ioh.-Act., ed. P.F. Hovingh; 2003);
VI, 8 (Annot. in 1.2. Cor., ed. M.L. van Poll-van de Lisdonk); VI, 9 (Annot. in
Gal.-2. Thess., ed. M.L. van Poll-van de Lisdonk; 2008).
Die Redaktionskommission ist Herrn Professor H.J. de Jonge erkenntlich fr
seinen sachkundigen Rat hinsichtlich der Herausgabe des ordo VI.
Die Redaktionskommission mchte wiederum all den Bibliotheken danken, die
Bcher, Photokopien, Mikrofilme und bibliographisches Material zur Verfgung
stellten.
Zu unserem grossen Bedauern haben wir mitzuteilen, dass Professor Cornelis
Augustijn am 1. Januar 2008, und Professor Guillaume H.M. Posthumus Meyjes
am 24. Juli 2008 verstorben sind. Professor Posthumus Meyjes war Mitglied des
Conseil international pour l'dition des oeuvres compltes d'Erasme seit 1989.
Professor Augustijn war seit 1979 Mitglied des Conseil international. Der von
VIII
VORWORT
ihm 1982 herausgegebene Band ASD IX, 1 enthlt sieben Schriften, die Erasmus
in unmittelbarer Auseinandersetzung mit der Reformation und verschiedenen
Reformatoren verfasst hat. Der Conseil wird Cornelis Augustijn und Guillaume
Posthumus Meyjes ein ehrendes Andenken bewahren.
Professor Anton G. Weiler ist November 2007 aus Altersgrnden zurckgetreten.
Der Conseil ist Herrn Weiler, der seit 1969 an der Arbeit dieses Gremiums teilgenommen hat, und der 1986 De bello Turcico und 2008 die Institutio matrimonii
christiani herausgegeben hat, zu grossem Dank verpflichtet. Als neues Mitglied
hat der Conseil Professor Dr. D. Sacr (Katholieke Universiteit Leuven) gewonnen.
Huygens Instituut
Postbus 90754
2509 LT Den Haag
Juli 2008
Die Redaktionskommission
herausgegeben von
DE
Hellevoetsluis
LISDONK
EINLEITUNG
Es spricht deshalb von selbst, dass ich die bereits von Andrew Brown kritisch
besorgten Bnde von Erasmus' neutestamentlichen Texten, d.h. ASD VI, 2 (Ioh.
Act.), aber vor allem ASD VI, 3 (Rom.2. Thess.),2 bei der Editionsarbeit des vorliegenden ASDTeils immer in Griffnhe hatte. Auch Browns akribischer Kommentar zu den Paulusbriefen hat meine Arbeit wesentlich erleichtert.
Andere Textausgaben und Studien waren mir beim Edieren der Annotationes
in Gal.2. Thess. ebenfalls von grossem Nutzen. Ich erwhne hier die wichtigsten:
Die Ausgabe der Apologia ad Annotationes Stunicae, ASD IX, 2, ed. H.J. de Jonge
und die in der Reihe der Collected Works of Erasmus erschienene bersetzung mit
Kommentar der Annotationes in Romanos, CWE 56, von Robert D. Sider, John B.
Payne et alii. Ferner: Erika Rummel, Erasmus' Annotations on the New Testament:
From Philologist to Theologian. Toronto, 1986; Jerry H. Bentley, Humanists and
Holy Writ: New Testament Scholarship in the Renaissance. Princeton, New Jersey,
1
EINLEITUNG
1983. Natrlich habe ich die bisher erschienenen Teile des 6. ordo herangezogen,
nmlich, wie gesagt, ASD VI, 2 und 3 (ed. Andrew J. Brown), aber auch die beiden von P.F. Hovingh herausgegebenen Bnde ASD VI, 5 (Annotationes in Mt.
Mc. Lc.) und ASD VI, 6 (Annotationes in Ioh. Act.). Die Leser werden auch regelmssig auf den 2003 von mir vorgelegten Teil ASD VI, 8 (Annotationes in 1.2.
Cor.) verwiesen. Weitere Literaturangaben zu speziellen Themen sind im Kommentar zu finden.
Die Vorgeschichte und die weitere Entwicklung der Annotationes sind schon
mehrmals dargestellt worden: Siehe vor allem P.F. Hovingh, ASD VI, 5, pp. 130;
Rummel, Annotations passim, bes. pp. 388; Bentley, Humanists, pp. 112193; Heinz
Holeczek, Erasmus von Rotterdam, Nouum Instrumentum, Basel, 1516, Faksimile
Neudruck mit einer historischen, textkritischen und bibliographischen Einleitung.
StuttgartBad Cannstatt, 1986, pp. xiiixxxv;3 Aug. Bludau, Die beiden ersten ErasmusAusgaben des Neuen Testaments und ihre Gegner. Freiburg im Breisgau, 1902,
Erster Abschnitt (Die beiden ersten Ausgaben des Neuen Testaments), pp. 158.4
In Anbetracht dieser (und anderer, nicht genannter) Abhandlungen werde ich
mich im ersten Teil meiner Einleitung, der von der Entstehungsgeschichte und
der weiteren Entwicklung der Annotationes handelt, kurz fassen.
I. Die Annotationes in Nouum Testamentum:
Ihre Entstehung und ihre weitere Entwicklung
Es gibt Parallelen zwischen der Entstehung und der Entwicklung der Adagia einerseits und der Annotationes andererseits. Erasmus verfasste diese Werke, als der Boden
dafr bereitet war. Er war weder der erste noch der einzige, der eine Sprichwrtersammlung bzw. Anmerkungen zur Bibel publizierte, aber sowohl die Adagia wie
auch die Annotationes stellten durch ihren Umfang und ihre Qualitt die Werke seiner Vorgnger in den Schatten. Eine andere hnlichkeit zwischen den Adagia und
den Annotationes ist, dass beide Werke in jeder neuen Auflage erweitert wurden.
Die Annotationes und Erasmus' Texte des Neuen Testaments, im ersten Druck
Nouum Instrumentum,5 spter Nouum Testamentum genannt, erschienen 1516 in
3
Leider hat Holeczek die von Brown gewonnenen Erkenntnisse, dargelegt im Artikel: The Date of
Erasmus' Latin Translation of the New Testament, in: Cambridge Bibliographical Society Transactions viii (1984), pp. 351380, nicht benutzt (oder nicht benutzen knnen). Demzufolge hat er
Erasmus' bersetzung des Neuen Testaments zu frh (1506/1509) datiert (fr die bersetzung von
Act. und Ap. Ioh. hat er keine Datierung gegeben), cf. pp. xxxixxxiii. Dazu: H.J. de Jonge, Wann
ist Erasmus' bersetzung des Neuen Testaments entstanden?, in: Erasmus of Rotterdam. The Man
and the Scholar, edd. J. Sperna Weiland, W.Th.M. Frijhoff. Leiden, 1988, pp. 151157, bes. p. 151.
Idem, The Date and Purpose of Erasmus's Castigatio Noui Testamenti: A Note on the Origins
of the Nouum Instrumentum, in: The Uses of Greek and Latin. Historical Essays, Edited by
A.C. Dionisotti, Anthony Grafton and Jill Kraye. London, 1988, pp. 97110.
4
Obwohl diese Studie schon 1902 erschien, enthlt sie sehr ntzliche Informationen.
5
Zur Bezeichnung Instrumentum fr die Heilige Schrift: H.J. de Jonge, Novum Testamentum
a nobis versum: The Essence of Erasmus' Edition of the New Testament, in: The Journal of
Theological Studies, New Series 35 (1984), pp. 394413, siehe p. 396, n. 5: Erasmus chose the word
EINLEITUNG
einem Band. Ab 1516 werden sie zusammen mehrmals (1519, 1522, 1527, 1535) als
zweibndiges Werk neu aufgelegt. Auf den engen Zusammenhang zwischen den
beiden Bestandteilen habe ich schon oben hingewiesen. Es versteht sich von
selbst, dass beim Behandeln der Entstehungsgeschichte der Annotationes das
Nouum Testamentum mit einbezogen werden muss.
Nouum Testamentum
Die Zeit war damals offenbar reif fr eine Edition der Bibel: Aldus Manutius
plante um 1500 eine Bibelausgabe; erst 1518 aber, nach seinem Tod, erschien in
Venedig eine griechische Version der Bibel.6 In Spanien fasste Kardinal Ximnez
(Francisco Jimnez de Cisneros)7 in der Periode 15021510 den Plan, eine gross
angelegte Bibelausgabe drucken zu lassen, die sowohl die hebrische, die griechische und die lateinische Version des Alten Testaments wie auch die griechische
und lateinische Fassung des Neuen Testaments enthalten sollte. Die Vorarbeiten
zu dieser Edition wurden an der Universitt von Alcal de Henares (= Complutum), die 1508 erffnet worden war, ausgefhrt. Nicht alles ber dieses umfangreiche Bibelprojekt, das in die Biblia Polyglotta Complutensis, die Complutensische Polyglotte, mndete, ist bekannt; wir wissen aber, dass der Teil, der das
Neue Testament umfasst, am 10. Januar 1514 fertig gedruckt war, die Publikation
und die Verbreitung von Rom aus jedoch untersagt wurden. Schliesslich erschien
die Polyglotte nach 1520,8 weshalb Erasmus' Ausgabe des griechischen neutestamentlichen Textes im Jahre 1516 den Titel der editio princeps fhren darf.
In Erasmus' Ausgabe des Nouum Instrumentum (1516) wurden der griechische
Text und Erasmus' eigene lateinische Fassung in zwei Kolumnen abgedruckt. Laut
Andrew J. Brown hat Erasmus mit der Arbeit an der Edition im eigentlichen Sinn
erst spt angefangen: There is no reason to think that he had prepared a continuous Greek or Latin text before 1514. Certainly, when Erasmus travelled to Basle
in that year, to arrange for publication, he did not take with him any Greek
manuscript.9 H.J. de Jonge macht jedoch glaubwrdig, Erasmus habe sptestens
ab 1512 an seiner lateinischen Version des Neuen Testaments gearbeitet.10
Nicht nur die Entstehungsgeschichte des Nouum Testamentum, sondern auch die
Eigenart und der Status von Erasmus' lateinischer Fassung des Neuen Testaments
Instrumentum in the title because it conveyed better than Testamentum the idea of a decision put
down in writing: testamentum could also mean an agreement without a written record. He knew of
the alternative wording from Jerome and Augustine, see his justification of the term in Ep. 1858,
ll. 51936.
6
Siehe Allen, Op. ep. I, p. 64, n.l. 280; Hovingh, ASD VI, 5, p. 2.
7
Zu Francisco Jimnez de Cisneros (14361517): Contemporaries II, pp. 235237, s.v. Jimnez.
8
Bentley, Humanists, pp. 70111 passim, bes. pp. 7074. Hovingh, ASD VI, 5, pp. 23.
9
ASD VI, 2, p. 2. Further discussion and bibliography relating to this topic verspricht Brown fr
die Einleitung von ASD VI, 1 (ASD VI, 2, p. 2, n. 1).
10
H.J. de Jonge, The Date and Purpose of Erasmus's Castigatio Novi Testamenti: A Note on the
Origins of the Novum Instrumentum, p. 107. Idem, Wann ist Erasmus' bersetzung des Neuen
Testaments entstanden?, passim, bes. pp. 155156 (fr weitere bibliographische Angaben: oben, n. 3).
EINLEITUNG
waren in den achtziger Jahren des 20. Jahrhunderts Studienobjekt und Diskussionsthema. Die wichtigste These in diesem Zusammenhang formulierte H.J. de
Jonge in seinem Aufsatz Novum Testamentum a nobis versum: The Essence of
Erasmus' Edition of the New Testament (1984). Die These beinhaltet, dass die
Herstellung einer neuen lateinischen bersetzung des Neuen Testaments Erasmus' Hauptziel war, und dass die griechische Fassung des Neuen Testaments nur
zum Vergleich der neuen bertragung beigegeben wurde. Erasmus Bestreben war
to render the Greek as well as possible in a new translation which met the
demands of the times, and whose Latin was purer, clearer, and more correct than
that of the Vulgate (Nouum Testamentum a nobis versum, p. 400).
Erasmus' Bearbeitung des VulgataTextes im Nouum Instrumentum war nicht
sehr ausgewogen: Bald behielt er den Text der Vulgata (wie er ihm bekannt war)
bei, bald korrigierte er ihn punktuell; andere Teile des Textes wiederum revidierte
er grndlich. Das trifft besonders fr die VulgataVersion der Briefe zu.11 Man
vergleiche dazu Ep. 373, ll. 194196 (= ASD VI, 5, p. 62, ll. 173174):
Caeterum in Epistolis Apostolicis ob sermonis pariter et sententiarum obscuritatem,
plura necesse fuit immutare.
EINLEITUNG
stellte die Amerbachfamilie zur Verfgung. Siehe dazu Browns Introduction, ASD
VI, 3, pp. 111. Neben diesen Handschriften benutzte Erasmus fr die Ausgaben
von 1522 und 1527 die AldinaBibel von 1518 bzw. die Complutensische Polyglotte.14 Erasmus selbst nennt einige Manuskripte der Vulgata, die er herangezogen
hat, aber sowohl die zwei VulgataHandschriften von St Paul's Cathedral wie auch
die aus Brgge bzw. Konstanz sind verlorengegangen.15 Siehe zu Erasmus' weiteren
Quellen fr seinen lateinischen Text des Neuen Testaments: Brown, Introduction,
ASD VI, 3, pp. 1617.
Annotationes
Schon vor dem Erscheinen der ersten Auflage werden die Annotationes, die Erasmus auch annotamenta (Ep. 300, l. 33), scholia (Ep. 322, l. 25) und annotatiunculae (Ep. 373, l. 4) nannte, in seinen Briefen erwhnt. Am 8. Juli 1514 schreibt
er an Servatius Rogerus, Ep. 296, ll. 155157:
Castigaui totum Nouum Testamentum, et supra mille loca annotaui non sine fructu
theologorum.
Vergleiche dazu Dorpius' Brief vom September 1514 an Erasmus, Ep. 304, ll. 86
88:
Sed Nouum quoque Testamentum te castigasse intelligo, et supra mille locos annotasse, non sine fructu theologorum.
Dorpius nennt dann Erasmus' Vorgnger, Laurentius Valla und Iacobus Faber
Stapulensis, ll. 8891:
Hic denuo est quod amicissimus amicum commonitum esse velim; et in primis
taceo quod Laurentius Valla et Iacobus Faber eadem in harena [cf. Adag. 2562] desudarint; quos tu quidem, nihil ambigo, longe lateque [cf. Adag. 970] superabis.16
Man vergleiche auch Ep. 384, die an Papst Leo X. gerichtete Einleitung zum
Nouum Instrumentum, ll. 5964, die oben (p. 3) angefhrt ist. Eine hnliche
Beschreibung von Erasmus' Vorgehen wurde auf der Titelseite des Nouum
14
Siehe Apologia, Holborn, p. 166, ll. 46: Nos in prima recognitione quattuor Graecis adiuti
sumus in tertia praeter alia accessit editio Asculana, in quarta praesto fuit et Hispaniensis.
15
Cf. ASD VI, 8, p. 47, n.l. 942 zu 1. Cor. 1, 10.
16
Siehe weiter auch ll. 91140 desselben Briefes; Ep. 334, ll. 164170; Ep. 337, ll. 835868. Laurentius Valla und Faber Stapulensis kommen in Zum Kommentar b.a., pp. 3437, zur Sprache.
EINLEITUNG
Instrumentum (1516) abgedruckt (man bedenke, dass Erasmus' Texte des Neuen
Testaments und die Annotationes 1516 in einem Band erschienen und dass es nur
ein Titelblatt gibt). Die Titelseite teilt das Folgende mit:17
Nouum Instrumentum omne, diligenter ab Erasmo Roterodamo recognitum et
emendatum vna cum Annotationibus, quae lectorem doceant, quid qua ratione
mutatum sit. Quisquis igitur amas veram Theologiam, lege, cognosce, ac deinde
iudica. Neque statim offendere, si quid mutatum offenderis, sed expende, num in
melius mutatum sit.
Auf der nchsten Seite steht eine mit Johann Froben berschriebene Vorrede:
Semper quidem mihi fuit hoc studio, lector optime, vt e nostra officina prodirent
autores boni, praesertim ii, quorum lectio conducat ad bonos mores, ac pietatem
Proinde nec meis laboribus peperci, nec pecuniis. Quin et precibus et praemiis egi,
vt castigatores adessent complures, haud vulgari doctrina praediti, et in primis Ioannes Oecolampadius Vinimontanus, praeter integritatis ac pietatis commendationem,
insignis etiam theologus, triumque linguarum egregie peritus, ipso quoque Erasmo
in hanc partem aduigilante.
17
Beim Zitieren der Titelseiten behalte ich die Grossschreibung, die sich bisweilen auf die ganze
Zeile erstreckt, nicht bei.
18
Zu Oecolampadius (14821531): Contemporaries III, pp. 2427, s.v. [Johannes] Oecolampadius,
cf. bes. p. 26; Hovingh, ASD VI, 5, p. 39, n. 255; p. 57, n.l. 67.
19
Siehe Hovingh, ASD VI, 5, p. 17, und zu den Auseinandersetzungen, die sich auf die beiden
ersten Ausgaben beziehen, die schon genannte Ausgabe von Aug. Bludau, Die beiden ersten ErasmusAusgaben des Neuen Testaments und ihre Gegner. Freiburg im Breisgau, 1902.
EINLEITUNG
Im Jahre 1522 wurden die Annotationes neu aufgelegt. Auf dem Titelblatt dieses
Nachdrucks steht:
Des Erasmi Roterodami in Nouum Testamentum ab eodem tertio recognitum,
Annotationes item ab ipso recognitae, et auctario neutiquam poenitendo locupletatae. Apud inclytam Rauracorum Basilaeam, AN. M.D. XXII.
Erasmus fgte in diese Ausgabe u.a. Nachtrge ein, die durch die Kritik von
Edward Lee bzw. Stunica veranlasst wurden: Siehe z.B. den Passus Annot. in
Col. 1, 15, ll. 8994 (Quemadmodum innotescit), 1522 hinzugefgt (gegen
Lee, cf. den Kommentar ad loc.) und den 1522 nachgetragenen Hinweis auf
Hieronymus in Annot. in Eph. 3, 15, ll. 685688 (Et tamen reddidimus), der
mit der von Stunica geusserten Kritik zusammenhngt (cf. den Kommentar ad
loc.). Fr die Ausgabe von 1522 verfgte Erasmus ber ein Manuskript von
Augustinus' Contra Faustum, demzufolge finden sich einige Verweise auf diese
Schrift von Augustinus in der 1522 erweiterten Edition der Annotationes vor
(siehe n.l. 393 zu Eph. 2, 5). Daneben gibt es Verbesserungen: Beispielsweise
wurde die falsche Bezeichnung Vulgarius durch den richtigen Namen Theophylactus ersetzt.
Eine weitere, vierte Auflage der Annotationes kam 1527 zustande:
Des Erasmi Roterodami in Nouum Testamentum Annotationes, ab ipso autore iam
quartum recognitae, et ex Graecis codicibus quos postea nactus est auctario neutiquam poenitendo locupletatae. Apud inclytam Rauracorum Basileam, An. M.D.
XXVII.
Welche griechischen codices Erasmus (u.a.) meint, fhrt er in einem Brief an den
Leser aus, den er am Ende der Ausgabe zusammen mit einigen Appendices20
abdrucken liess (Ep. 1789, ll. 12): Quum hanc quartam aeditionem moliremur,
nacti sumus aliquot Chrysostomi et Athanasii Graeca volumina. Erasmus spielt
in diesem Brief auch auf Persona an, den bersetzer des TheophylactusKommentars.21 Ferner erwhnt er die Complutensische Polyglotte, die er fr die Ausgabe von 1527 herangezogen hat.22 Erasmus verfgte nicht nur ber neue griechische Handschriften und Ausgaben fr die vierte Auflage, sondern auch ber neue
lateinische Manuskripte und Editionen. Er benutzte zwei Handschriften der Vulgata aus Konstanz, die er in Zustzen D fters erwhnt.23 Die von Beatus Rhenanus besorgte Gesamtausgabe der Werke Tertullians (Froben 1521) hat Erasmus
besonders fr seine Ausgabe von 1527 herangezogen, wie aus den Tertullian
Zustzen der Ausgabe D hervorgeht.
20
Diese Appendices enthalten u.a. sieben Listen, in die Erasmus sieben Klassen von Fehlern der
Vulgata aufgenommen hat. Siehe unten Zum Kommentar c, p. 46.
21
Dazu: n.l. 73 zu Col. 1, 12.
22
Siehe n.l. 174 zu Eph. 1, 13.
23
Siehe dazu: n.l. 10 zu Gal. 1, 3.
10
EINLEITUNG
Erasmus' Konflikte mit seinen Gegnern (vor allem Natalis Beda und den spanischen Mnchen) spiegeln sich auch in dieser vierten Ausgabe wider.24 Nach
Erika Rummel (Catholic Critics II, pp. 9798) vernderte Erasmus wegen der Kritik der spanischen Mnche erst 1535 seine Texte der Annotationes. Es ist aber
nicht unwahrscheinlich, dass Erasmus schon in der Ausgabe vom Mrz 1527 seine
Aussagen einigermassen nuanzierte und heikle Fragen wegen der Untersuchungen seiner Orthodoxie durch die spanischen Mnche ausfhrlicher darlegte: Er
wusste lngst, welche seiner Behauptungen umstritten waren. In dieser Weise
antizipierte er die zu erwartende Kritik.
Die letzte autorisierte, fnfte Ausgabe der Annotationes erschien 1535:
Des Erasmi Roterodami in Nouum Testamentum Annotationes, ab ipso autore iam
quintum sic recognitae, ac locupletatae, vt propemodum nouum opus videri possit
Basileae in officina Frobeniana Anno M.D. XXXV.
24
25
26
Siehe n.ll. 216220; n.ll. 281290 zu Phil. 2, 6 und n.ll. 659666 zu Phil. 4, 3.
Siehe den Kommentar ad loc.: n.ll. 155199 zu Gal. 4, 25.
Siehe n.ll. 728736 zu Gal. 3, 1.
EINLEITUNG
11
Gegen die Grundstze der AnnotationesAusgabe habe ich den betreffenden Passus im Haupttext
abdrucken lassen, damit der Apparat entlastet wird. Siehe den Kommentar ad loc. (n.ll. 225283).
28
Siehe zur komplizierten Frage der Datierung dieser Ausgabe: Cornelis Reedijk, Tandem bona
causa triumphat. Zur Geschichte des Gesamtwerkes des Erasmus von Rotterdam, Vortrge der Aeneas
SilviusStiftung an der Universitt Basel xvi. Basel und Stuttgart, 1980, p. 32 und p. 55, n. 62. Ich
habe das betreffende Exemplar der Basler Gesamtausgabe der Gemeindebibliothek von Rotterdam
benutzt (Signatur 1 B 6).
12
EINLEITUNG
EINLEITUNG
13
Siehe z.B. Annot. in Gal. 5, 22, ll. 365366: Der relative Nebensatz [patientiam]
quae frequentius corporis quam animi dicitur ersetzt den Nebensatz [patientiam]
cum aliud quiddam sit, wodurch die frhere Aussage (cum sit) wesentlich przisiert wird. In der annotatio zu Gal. 2, 2, ll. 268282, hat Erasmus seinen Urtext
der Ausgabe von 1516 nicht nur anders formuliert, sondern auch an anderer Stelle
eingeschoben (siehe app. crit. n.ll. 268282 zu Gal. 2, 2). Die oft eintretende Diskrepanz zwischen den verschiedenen Fassungen des Textes erschwert den
Gebrauch der Siglen im Text. Dem Grundsatz der Edition32 entsprechend ist
jedem Textstck das Siglum der Ausgabe, in welcher der betreffende Abschnitt
zum ersten Mal erscheint, vorangestellt: Im vorliegenden Band bezeichnet das
Siglum [A] den Text der ersten Auflage von 1516, das Siglum [B] die Zustze in der
zweiten Auflage (1519), [C] die der dritten Auflage von 1522, [D] die von 1527 und
[E] die Nachtrge in der letzten autorisierten Auflage von 1535. Die Abschnitte, die
Erasmus spter ausgelassen hat, sind im Apparat verzeichnet,33 siehe z.B. app. crit.
n.l. 657 zu Gal. 3, 1: reuocare. CE: reuocare. Hieronymus secundo aduersus Iouinianum libro vertit impediuit A B. Den Hinweis auf Hieronymus hat Erasmus
ab der Ausgabe C (1522) getilgt (dazu: Kommentar n.l. 657 zu Annot. in Gal. 3, 1).
Welches Siglum soll nun den grundlegend umgearbeiteten Textstcken vorangestellt werden: das Siglum des Urtextes oder das der neuen Fassung? Ich werde das
Problem und mein Verfahren anhand von Beispielen erlutern.
Wenn ein Wort oder ein Satz(teil) durch sein quivalent ersetzt wurde,
behalte ich das urspngliche Siglum bei: Annot. in Gal. 4, 11, l. 30, im Text: [A]
Atque, in den Ausgaben A, B und C steht jedoch: Et. Obwohl die Lesart
Atque sich nur in den Ausgaben D und E findet, behalte ich das Siglum A bei.
Man konsultiere immer den Apparat: Bisweilen deutet das Siglum im Text nur
an, dass es einen Text gab, aber nicht welchen Text es gab. So auch Annot. in Eph.
2, 5, l. 396, wo ich das Siglum A stehenlassen habe: [A] salui facti estis, obwohl,
wie im Apparat vermerkt ist, der Text in A lautet: saluati estis.
Wenn die frhere und sptere Fassung einfach gegen einander austauschbar
sind (ohne dass sie gleichbedeutend wren), behalte ich im Text das ursprngliche
Siglum auch bei: z.B. Annot. in Gal. 4, 24, im Text, l. 109: [A] id est, im Apparat: id est BE: sunt quaedam A. So auch Annot. in Gal. 1, 16, l. 181, im Text:
[A] dissentire videtur, im Apparat: dissentire videtur CE: dissentit A B.
Das ursprngliche Siglum ist auch beibehalten, wenn die Diskrepanz zwischen
den betreffenden Fassungen grsser ist: Annot. in 1. Thess. 4, 17, l. 482, im Text:
[A] [quosdam] rapiendos ad immortalitatem, im Apparat: rapiendos ad
immortalitatem BE: resurrecturos A; Annot. in Phil. 2, 17, l. 375, im Text: [A]
quidam, im Apparat: quidam D E: Theologi AC.
32
Siehe ASD VI, 5, p. 35; ASD VI, 6, p. 13; ASD VI, 8, p. 9; ASD II, 1, p. 8; ASD II, 2, p. 5 etc.
Es gibt einen Ausnahmefall: Der Passus Annot. in 1. Thess. 2, 7, ll. 225283, den Erasmus in der
Ausgabe E gestrichen hat, habe ich im Haupttext beibehalten, um den Apparat zu entlasten, cf.
oben n. 27.
33
14
EINLEITUNG
Wenn jedoch die betreffenden Fassungen sich stark unterscheiden, wird das
Siglum der spteren (im Text abgedruckten) Version gebraucht: Siehe die
schon oben (p. 11) angefhrte Stelle Annot. in 1. Thess. 4, 17, l. 481. Im Text:
[C] quantum hic sudetur et ab Augustino et a recentioribus, im Apparat:
quantum recentioribus CE: quantus hinc ortus sit tumultus theologorum
A B. Man lese den Apparat folgendermassen: Die im Text abgedruckte
Fassung wird verkrzt wiedergegeben, nmlich durch das erste und das letzte
Wort quantum bzw. recentioribus. Die Lesart der Ausgabe(n), der (denen)
ich nicht folge, wird vollstndig abgedruckt: quantus hinc ortus sit tumultus
theologorum. Man beachte, dass quantum recentioribus der exakte Ersatz
der frheren Lesart quantus tumultus theologorum ist, und es sei nochmals
darauf hingewiesen, dass es fr die Rekonstruktion des vorliegenden Werkes von
Erasmus notwendig ist, den Text mit den Siglen im Zusammenhang mit dem Apparat zu lesen und zu interpretieren. Verstndlicherweise muss die Entscheidung,
welches Siglum einem neuen Textstck vorangestellt wird (das Siglum des
Urtextes oder das Siglum der neuen Version), bis zu einem gewissen Mass
subjektiv bleiben.
Bei der Wiedergabe der griechischen Texte gelten folgende Prinzipien: In der
Regel sind Akzente, Spiritus und iota subscriptum ohne Angabe im Apparat nach
heutigem Brauch gesetzt.
Akzente: Ohne Angabe im Apparat ersetze ich also ergov durch ergv in
Annot. In Gal. 5, 4, l. 241. Auch sind Varianten dieser Art, die in den autorisierten Ausgaben vorkommen, nicht in den Apparat aufgenommen. Beispielsweise: Ein Vermerk wie: hjlwtv C D: hjlwtv A B, hjltjv E fehlt im
Apparat zu Annot. in Gal. 1, 14, l. 143. Dass Varianten wie o bzw. o im Apparat figurieren, mag klar sein (cf. app. crit. n.l. 485 zu Phil. 3, 3).
Spiritus: fters, aber nicht immer, finden sich in den autorisierten Auflagen
die folgenden Schreibweisen i (o), iv (ev), u (o), utv (atv) usw. nach
dem damaligen Gebrauch der Setzer. Diese Gewohnheit ist stillschweigend
durch die heutige Schreibweise ersetzt; die allflligen Varianten sind nicht im
Apparat verzeichnet. Andererseits ist selbstverstndlich die Emendation atv
statt utv (AD) und atv (E) im Apparat n.l. 248 zu Gal. 2, 2, wohl verzeichnet, wie auch die folgenden Varianten: rov / rov (app. crit. n.l. 125 zu
Gal. 4, 24: rov AC: rov D E).
iota subscriptum: Stillschweigend ist das iota subscriptum in Annot. in Phil. 2,
30, l. 455, hinzugefgt: pljrsj, napljrsj (pljrsj, napljrsj E), aber
die Verbesserung qe fr qe (cf. qeomai) habe ich wohl im Apparat n.l. 73
zu Col. 1, 12, vermerkt, wie auch Varianten wie ljqea (BE), ljqea (A):
app. crit. n.l. 93 zu Phil. 1, 18 usw.
Zum Schluss: Es fllt auf, dass in den spteren Auflagen mehrfach itazistische
Fehler der frheren Ausgabe(n) verbessert worden sind. Siehe z.B.:
EINLEITUNG
15
16
EINLEITUNG
der Vokalisationszeichen) ist in den alten Ausgaben nicht immer deutlich. Das
trifft besonders fr die folgenden Buchstaben zu: Das Daleth, das Resh und das
finale Kap, das He und das Chet, das Samech und das finale Mem sind schwer
voneinander zu unterscheiden.
2. Zum kritischen Apparat
Die fnf von Erasmus autorisierten Auflagen aus den Jahren 1516, 1519, 1522, 1527,
1535 spielen die wichtigste Rolle im Apparat, aber auch die beiden schon genannten spteren Ausgaben von Erasmus' Gesamtwerk, d.h. tomus VI der Basler Ausgabe (1542) und der 6. Teil der Leidener Edition (1705), wurden herangezogen
und figurieren im Apparat (zweimal bzw. einmal). Ich verweise im Apparat auch
auf die Erratalisten, die am Ende der autorisierten Editionen gedruckt wurden,
ebenso wie auf die Loca quaedam in aliquot Erasmi lucubrationibus per ipsum
emendata aus dem Jahre 1529 (siehe unten, p. 18).
Orthographische Varianten sind im allgemeinen nicht im Apparat verzeichnet.
Man vergleiche z.B. die nachfolgende Variation der Schreibweise in Annot. in
Phil. 3, die ich nicht im Apparat vermerkt habe:
476 circuncisione E: circumcisione AD;
478 Circunciditur CE: Circumciditur A B;
511 Circuncisus E: Circumcisus AD;
512 circuncisio E: circumcisio A B D: circucisio C;
512 circuncisionem E: circumcisionem A B, circucisionem C D;
514 circuncisionem E: circucsionem A, circumcisionem BD;
529 Psalmo cxviii. CE: psalmo 118 B;
529 sermone octauo CE: sermone 8. B;
547 iustitiam BE: iusticiam A;
547 iustitiam BE: iusticiam A;
559560 comprehendam CE: compraehendam A B;
560 comprehensus A CE: compraehensus B;
581 Psalmum trigesimumoctauum CE: psalmum 38. B;
592 epistola xlviii. CE: epistola 48. B;
592593 sermone xv. CE: sermone 15. B;
624 considerate CE: consyderate A B.
Mit solchen Angaben habe ich den Apparat nicht belastet, denn sie spielen fr
die Textkonstitution keine wesentliche Rolle. Varianten hingegen, wie z.B.:
Annot. in Gal. 3, 3, ll. 752753 coeperitis CE: ceperitis A B;
Annot. in Phil. 2, 6, l. 259 celauit BD: caelauit E,
sind aus verstndlichen Grnden im Apparat vermerkt.
Der apparatus criticus in Verbindung mit dem Text ermglicht es dem Leser, jede
der autorisierten Ausgaben AE zu rekonstruieren und die Entwicklungsgeschichte
EINLEITUNG
17
des Textes zu verfolgen. Fr die Kollation standen mir alte Drucke und Faksimile
Ausgaben der alten Drucke zur Verfgung, nmlich der FaksimileNeudruck der
Erstausgabe des Nouum Instrumentum (d.h. des griechischen und lateinischen Textes des Neuen Testaments und der Annotationes) aus dem Jahre 1516, besorgt von
Heinz Holeczek (StuttgartBad Cannstatt, 1986) und je ein Exemplar der spteren
Auflagen aus der Gemeindebibliothek in Rotterdam: der zweiten Auflage, Basel 1519
(Signatur 11 C 11), der dritten Auflage, Basel 1522 (Signatur 10 A 8), der vierten Auflage, Basel 1527 (Signatur 11 H 3) und der fnften Auflage, Basel 1535 (Signatur 11 A
8). Ausserdem habe ich die FaksimileAusgabe Erasmus' Annotations on the New
Testament, Galatians to the Apocalypse. Facsimile of the final Latin Text, With all earlier Variants, edited by Anne Reeve, Introduction by M.A. Screech. Leiden, 1993,
herangezogen. Diese Ausgabe umfasst laut dem Titel einen Reprint der Annotationes
in Gal.Ap. Ioh. der Auflage E und die vollstndige Kollation mit Angabe der Varianten der frheren Ausgaben. An der vorangehenden FaksimileAusgabe der Annotationes in Act. 2. Cor. (Leiden, 1990), von denselben Autoren besorgt, hat H.J. de
Jonge in seiner Rezension (NAKG 71, 1991, pp. 111113) Kritik gebt. Sein Befund
war: The problem is that the critical apparatus is not as full, accurate and trustworthy as it should be und, nachdem er eine Passage von neuem kollationiert hat:
I regret to have to conclude that in my view the result of this comparison makes
the ReeveScreech edition unusable for critical purposes. Aufgrund der Kollation
der Annot. in Gal.2. Thess. komme ich zum selben Ergebnis. Zu viele Angaben fehlen und es gibt Ungenauigkeiten, wie sich aus den hier gebotenen Nachtrgen zum
zweiten Kapitel des Philipperbriefes herausstellt. Die folgenden Angaben fehlen:
Annot. in Phil. 2, 1, l. 180: ergo E: igitur AD;
Annot. in Phil. 2, 1, l. 182: debebant D E: debeant B C;
Annot. in Phil. 2, 1, l. 183: vergit CE: vertit B;
Annot. in Phil. 2, 1, l. 192: interpretum BE: interpretem A.
Annot. in Phil. 2, 3, l. 203: tapeinofrosnj BE: tapeinofrosnj A;
Annot. in Phil. 2, 4, l. 206: id est BE: t. A;
Annot. in Phil. 2, 6, l. 220: Porro CE: Caeterum A B;
Annot. in Phil. 2, 6, l. 233: referri videtur D E: refert B C;
Annot. in Phil. 2, 6, l. 238: explicans D E: explicarit B C;
Annot. in Phil. 2, 6, l. 254: locus wurde ab Ausgabe D hinzugefgt (nicht ab
B, wie in ed. ReeveScreech);
Annot. in Phil. 2, 6, l. 277: Graece C D Ec: graeca A, graece B, Gxaece E;
Annot. in Phil. 2, 6, l. 278: assimilationem D E: assimulationem AC;
Annot. in Phil. 2, 6, ll. 291293: ereqev habens wurde ab der Ausgabe D
hinzugefgt (nicht ab B, wie in ed. ReeveScreech).
Annot. in Phil. 2, 7, l. 306: diceretur D E: dicetur B C;
Annot. in Phil. 2, 15, l. 340: Sine BE: Sue A;
Annot. in Phil. 2, 15, l. 343: mmjta B C: mmjtoi A D E;
Annot. in Phil. 2, 16, l. 359: kaxjma BE: dzan A;
Annot. in Phil. 2, 18, l. 379: quod CE: quoque A B;
18
EINLEITUNG
Dazu: Rademaker, ASD V, 3, p. 325. Zu den Loca: Ep. 2095 und Allen, Introd. Ep. 2095.
19
EINLEITUNG
und:
non modo de Christianis Loca: quam Christianis BD, non modo Christianis E.
In E war Erasmus' eigener Vorschlag nicht ganz genau bernommen (de war
ausgelassen), weshalb ich den Loca folge.
Siehe auch app. crit. n.ll. 633637 zu Phil. 3, 20:
Nec refert terrenam E: Miror interpreti placuisse amphibologiam, adeo vt velut
hanc affectans [velut hanc affectans om. AC] a Graecis verbis discederet: nisi quod
Ex quo apud illum fere sonat, ex quo tempore, siue postquam AD. Cf. Loca: Miror
interpreti etc. vsque ad extremum annotationis, dele quod scriptum est.
Erasmus hat den betreffenden Passus in E getilgt, wie er selbst in den Loca, p.
246, vorgeschlagen hat.
Noch eine andere Art von Angaben, die sich im Apparat findet, sollte erklrt
werden. Es handelt sich um Verschiebungen und Umstellungen von Passagen im
Text der Annotationes. Am meisten wurde in der Auflage B die Reihenfolge der
Lemmata gendert, aber auch in den spteren Ausgaben werden Umstellungen
vorgenommen. Man vergleiche z.B. die Reihenfolge der Lemmata in Annot. in
Gal. 3, 1013 in E, BD und in A:
E
Sub maledicto sunt
Maledictus omnis
Qui non permanserit
Quoniam autem
Ex fide viuit
De maledicto legis
Factus pro nobis maledictus
BD
Sub maledicto sunt
Quoniam autem
Maledictus omnis homo
Qui non permanserit
Ex fide viuit
Ex maledicto legis
Factus pro nobis maledictus
A
Sub maledicto sunt
(fehlt in A)
Quoniam autem
Ex maledicto legis
Qui non permanserit
Ex fide viuit
Factus pro nobis maledictus
20
EINLEITUNG
In dieser Weise gebe ich an, dass in der Ausgabe A das Lemma von Gal. 1, 18
Videre Petrum mit der Erluterung dazu (Istorsai, quod verbum apud Graecos
plus aliquid significat quam videre, nempe percontandi discendique causa videre,
quanquam id negat Hieronymus) zwischen dem Lemma zu Gal. 1, 21: Ciliciae
(210) und dem zu Gal. 1, 22 Quae erant in Christo (211) eingeschoben war.
Wenn durch mehrere sptere Umstellungen die Aufeinanderfolge der Lemmata in A nicht unmittelbar klar ist, setze ich im Apparat die Reihenfolge ausdrcklich hinzu. Siehe z.B. app. crit. n.ll. 820824 zu Gal. 3, 1013:
De [Ex A] maledicto conuicium post lemma Quoniam autem [post quadrat 814]
posuit A. Obserua ordinem lemmatum in A: Sub maledicto sunt [794], Quoniam
autem [813], De [Ex A] maledicto legis [820], Qui non permanserit [811], Ex fide
viuit [814], Factus pro nobis maledictus [824]. (Siehe oben, p. 19).
Wenn eine Passage aus A in B umgestellt und auch in B (oder in spteren Auflagen) erweitert wird, gebe ich das im Apparat wieder. Siehe z.B. app. crit. n.ll.
5358 zu Eph. 4, 2425:
Et sanctitate veritatis [54]. Cum interpres [5758] inter lemma Irascimini et
nolite peccare [post calumniandi ethnicis (gentilibus A) 70] et lemma Nolite dare
[76] posuit A.
Man ziehe den betreffenden Text heran, um diese Angabe des Apparats zu interpretieren: Der Passus zwischen veritatis [54] und Cum proximo [57] wurde erst
in D hinzugefgt, wie man im Text sehen kann; diese Tatsache ist aus dem Apparat zu schliessen. Die Passage ll. 7075 (quibus videbimini calumniatori)
besteht aus Zustzen der spteren Auflagen B, C, D und E, fehlte also in A. Auch
dieses Faktum ist aus dem Apparat abzuleiten.
Nach diesen Grundstzen sind auch die komplizierteren Flle wiedergegeben:
Umstellungen, die mit Textnderungen verbunden sind. Siehe z.B. Annot. in
Eph. 1, 14, ll. 217219. Die Passage Pignus tempore lautete in AC anders
und war an anderer Stelle eingeschoben. Im Apparat zur Stelle steht:
Pignus tempore? D E: Hieronymus illud interesse putat inter pignus et arrabonem. Pignus, quod Graeci vocant hypothecam, datur in mutuo. Arrabo in contractu
emptionis et venditionis, quo firma sit obligatio. Quod si tanta tempore? post qui
Spiritus est arrabo [221] posuerunt AC.
35
Der Begriff Lemma ist doppeldeutig: Der Ausdruck bezeichnet in der vorliegenden Ausgabe
sowohl die kurze Angabe des Vg.Textes (Sub maledicto sunt, Maledictus omnis etc.) wie auch diese
Angabe mit der dazu gehrenden Darlegung.
EINLEITUNG
21
218
Die Rekonstruktion des Textes der Auflage A bzw. B usw. ist durch die Umstellungen, Erweiterungen und vorgenommenen Abnderungen nicht einfach: Der
Text mit den Siglen muss deshalb immer mit einem Seitenblick auf den Apparat
gelesen werden.
Zum Schluss: Die Varianten id est bzw. i. sind nicht im Apparat vermerkt.
3. Zum Kommentar
Ingenue fateor esse permulta, quae doctius tractari potuissent.36
Mit dieser captatio beneuolentiae mchte ich die Darlegung zum von mir
verfassten Kommentar anfangen. Mir ist bewusst, dass ein Kommentar zu
Erasmus' Annotationes immer verbessert werden kann und nie vollstndig sein
wird.
Im Nachstehenden werde ich mein Verfahren mit dem Kommentar erlutern.
Zunchst wird die Rolle des Nouum Testamentum im Zusammenhang mit dem
Kommentar zu den Annotationes dargelegt (a.); dann kommen die Quellen, die
Erasmus fr die Annotationes benutzt hat, zur Sprache (b.) und danach die weiteren Angaben im Kommentar (c.).
a. Nouum Testamentum und die Annotationes
Das Nouum Instrumentum, d.h. die Texte des griechischen bzw. lateinischen
Neuen Testaments, und die Annotationes erschienen 1516 in einem Band. Dieser
Umstand zeigt nachdrcklich den engen, schon oben am Anfang der Einleitung
betonten, Zusammenhang zwischen den beiden Bestandteilen von Erasmus'
Bibelprojekt, auch wenn spter die neutestamentlichen Texte einerseits und die
Annotationes andererseits in Einzelbnden herausgegeben wurden. Auch Erasmus
selbst unterstreicht die enge Beziehung zwischen seinem Nouum Testamentum
(Instrumentum) und den Annotationes, cf. Ep. 373, ll. 46 = ASD VI, 5, p. 53, ll.
1011:
Primum annotatiunculas scribimus, non commentarios; et eas duntaxtat quae ad
lectionis synceritatem pertinent.
Die Annotationes dienen also der Textbereinigung. Man vergleiche z.B. auch Ep.
337 (Ende Mai 1515) an Martinus Dorpius, ll. 864868 (oben, p. 7, angefhrt):
36
22
EINLEITUNG
dazu auch die Rat. ver. theol. Holborn, p. 270, ll. 1314:
[Annotationibus] quibus Nouum Testamentum explanauimus.
Im Kommentar habe ich versucht, diesen Zusammenhang zwischen Erasmus' Edition des Neuen Testaments und seinen Anmerkungen deutlich werden zu lassen.
Erasmus behandelt die Bibelstellen in aufeinanderfolgenden Lemmata, die im
vorliegenden Text durch gesperrten Schriftsatz wiedergegeben sind. In den Lemmata bietet Erasmus den VulgataText nach der von ihm benutzten Vorlage. Beim
Verzeichnen der Abweichungen von den modernen Ausgaben beziehe ich mich auf
die Editionen von WordsworthWhite u.a. (Oxford 19131941) bzw. von Robertus
Weber (Stuttgart, 21975 = Stuttgart.Vg.). Auch Brown hat in seiner Ausgabe des
Nouum Testamentum immer den Vg.Text zum Vergleich erwhnt, wobei er sich auf
die genannten modernen Ausgaben beruft. Daneben benutzte er einige alte Ausgaben: Erasmus' Vg.Text, der in der Auflage des Nouum Testamentum von 1527 in
einer dritten Kolumne abgedruckt war, und die Vg.Ausgaben von Froben 1491
bzw. 1514. Siehe zu seinem Verfahren diesbezglich: ASD VI, 3, pp. 1617.
Es spricht fr sich, dass ich Browns Befunde verwendet habe und die betreffenden Stellen seines Kommentars systematisch erwhne. Siehe z.B. das Lemma
zu Eph. 1, 23, l. 294: Et plenitudo. Im Kommentar:
Et plenitudo (plenitudo: et plenitudo v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3,
p. 504, n. 232).
D.h.: Et plenitudo ist das von Erasmus gebotene Lemma der Vg., die heutige Lesart steht zusammen mit der von Erasmus verwendeten Variante eingeklammert:
(plenitudo: et plenitudo v.l.). Fr die weiteren Angaben verweise ich auf WordsworthWhite und Brown ASD VI, 3.
Auch Erasmus' Fassung des Nouum Testamentum ist in der Regel im Kommentar wiedergegeben. Siehe die schon genannte Stelle der Annot. in Eph. 1, 23,
l. 294. Im Kommentar:
Et plenitudo Nov. Test.: complementum [plenitudo A] (plenitudo: et plenitudo v.l.
cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p. 504, n. 232).
EINLEITUNG
23
Auch die variae lectiones in den fnf Auflagen (AE) des Nouum Testamentum
erwhne ich: Siehe die oben genannte Stelle des Kommentars n.l. 294 zu Eph. 1, 23:
Nov. Test.: complementum [plenitudo A].
Die orthographischen Varianten aber nenne ich nicht, obwohl auch sie von
Brown in seinem Apparat vermerkt sind. Eine Angabe wie z.B. ASD VI, 3, p.
448, n. 5, zu Gal. 1, 5:
secula seculorum CE: saecula saeculorum A B,
Erasmus zitiert nahezu immer die griechische Fassung der Passagen, die er behandelt. Im Kommentar wird die Lesart der heutigen Ausgaben erwhnt, wenn Erasmus' Version davon abweicht. Siehe z.B. Kommentar n.l. 247 zu Col. 2, 2:
Sumbibasqntwn (sumbibasqntev: sumbibasqntwn v.l.).
Fr die Lesarten der modernen Ausgaben beziehe ich mich auf die massgebenden
Ausgaben von NestleAland (27. Edition = N27) bzw. Tischendorf. Wenn N27
und Tischendorf nicht dieselbe Lesart bieten, vermerke ich das im Kommentar.
Siehe z.B. n.l. 559 zu Phil. 3, 12:
E ka (e ka N27: e Tischendorf ).
Wenn Erasmus und die heutigen Ausgaben dieselbe Lesart bieten, habe ich das in
der Regel im Kommentar notiert. Siehe beispielsweise n.l. 424 zu Phil. 2, 29:
Entmouv xete So auch die heutigen Ausgaben.
Die griechischen Lesarten, denen Erasmus folgt, sind von Brown ausfhrlich
behandelt. Selbstverstndlich habe ich seinen Kommentar immer wieder herangezogen und verweise ich sehr oft darauf. Siehe z.B. Kommentar n.l. 526 zu
Phil. 3, 8:
Ka enai (skbala: skbala enai v.l. cf.: ASD VI, 3, p. 574, n. 88).
24
EINLEITUNG
Brown macht in seiner Einleitung klar, dass das Basler Ms. AN III 11 (cod. 2817), das
den Text der Paulusbriefe mitsamt den sogenannten Scholien von Ps.Oecumenius
dazu enthlt, als Grundlage fr den griechischen Text des Nouum Instrumentum
(1516) der in ASD VI, 3 edierten Paulusbriefe (Rom. 2. Thess.) gedient hat.37
Da ich ber eine Kopie dieser Handschrift verfge, habe ich der Versuchung,
die Lesarten von Erasmus' griechischen Bibelzitaten in den Annot. in Gal.2.
Thess. und die der Handschrift AN III 11 miteinander zu vergleichen und zu
erwhnen nicht widerstehen knnen, obwohl auch Brown den betreffenden Lesarten (mitsamt denen aus anderen Handschriften) Aufmerksamkeit widmet.
Siehe z.B. Kommentar n.l. 642 zu Phil. 3, 21:
Graecis (at: aut v.l. siehe z.B. AN III 11, cod. 2817, fo 278r).
Wie oben gesagt, verwende ich die modernen Ausgaben von NestleAland und
Tischendorf zum Vergleich: Ich zitiere also Erasmus' Lesarten vor dem Hintergrund der westlichen Texttypen, whrend Erasmus' griechischer Text aus der
byzantinischen berlieferung stammt. Erasmus' Text wurde die Grundlage des
sogenannten Textus receptus, d.h. des Textes, der sozusagen kanonisiert worden
war. Die moderne Textkritik richtete sich aber gegen den Texttyp des Erasmus,
wie sich aus den heutigen Ausgaben herausstellt.38
b. Erasmus' Quellen zu den Annotationes in Gal.2. Thess.
Mit der folgenden Erklrung hat Erasmus seine Annotationes zu den Paulusbriefen berschrieben:
Annotationes Des Erasmi Roterodami in epistolas Pauli Apostoli diligenter recognitas ab eodem, primum ad Graecam veritatem, deinde ad vetustissimorum exemplarium Latinorum fidem, postremo ad probatissimorum autorum citationes simul et
interpretationes.39
Erasmus nennt hier seine Quellen fr Nouum Testamentum: Die von ihm benutzten griechischen Manuskripte, die lateinischen Handschriften der Vulgata und die
Werke der Kirchenvter, denen er sowohl Lesarten wie auch Interpretationen entnahm. Dass er die Quellen, die er zur Besttigung seiner Textkonstitution heranzog, auch in den Annotationes benutzte, liegt wegen des engen Zusammenhangs
zwischen Nouum Testamentum und den Annotationes wohl auf der Hand.
37
Ausfhrlich zu dieser Handschrift und zum Gebrauch dieses Ms. im Nouum Instrumentum:
Brown, ASD VI, 3, pp. 46. Siehe auch Bentley, Humanists, p. 125; pp. 128129.
38
Nach Bo Reicke, Erasmus und die neutestamentliche Textgeschichte, in: Theologische Zeitschrift (22), Basel, 1966, pp. 254265, passim; Bruce Metzger, A Textual Commentary on the Greek
New Testament. Stuttgart, 21998, pp. 4*10*. Brown kritisiert die modernen Ausgaben in seiner Einleitung, ASD VI, 2, p. 8: [the modern critical editions] which tend to reflect the assumption that
the later manuscripts generally represent an inferior form of text.
39
Dieser Satz ist nicht in LB VI ad loc. abgedruckt, steht jedoch vor dem Anfang der Annotationes
in Rom. der Ausgabe E, p. 334 (und mit nur geringfgigen Abweichungen in den frheren Ausgaben AD).
EINLEITUNG
25
Laut Erasmus erfordert der Gebrauch der (alten) Kommentare ein gutes Unterscheidungsvermgen. So sagt er im Eccl. III, ASD V, 5, p. 200, ll. 981983
(nahezu unmittelbar vor der zitierten Stelle):
Interpretes autem cum delectu iudicioque legendi sunt, in genere tamen Graeci Latinos superant in synceriter tractandis Scripturis et antiqui recentiores.
Die Gruppe der recentiores, denen Erasmus die antiqui bevorzugt, umfasst Autoren wie Beda, Rhabanus Maurus, Thomas Aquinas, Nicolaus Lyranus, Hugo
Carrensis, die Erasmus in der Apologia zusammen erwhnt (Holborn, p. 166, l.
36p. 167, l. 4):
Qua de re [die unterschiedenen Lesarten der Bibel] si quis dubitet, huic fidem fecerint codices typis etiam excusi cum annotamentis marginalibus,42 quae declarant
varietatem lectionis, et si id parum est, ex commentariis Bedae, Rabani, Thomae, ex
commentariis Lyrani, ex commentariis Hugonis Carensis idem intelliget.
Erasmus benutzte daneben die Glossa Ordinaria, die er brigens negativ beurteilt.
Auch der sehr oft von Erasmus herangezogene Kommentator Theophylactus
40
Siehe H.J. de Jonge, Glossa Ordinaria, pp. 6566; Hovingh, ASD VI, 5, p. 61, n.ll. 140141;
Chomarat, ASD V, 5, p. 201, Kommentar zu ll. 981988.
41
Zu Erasmus' Bewertung der Kommentare und zu seiner Meinung ber die Benutzung derselben: H.J. de Jonge, Glossa Ordinaria, pp. 6267. Die zitierten Stellen des Eccl. und Rat. ver.
theol. sind diesem Artikel entnommen.
42
Es handelt sich hier wahrscheinlich um eine Ausgabe der Vulgata, in der die variae lectiones in
margine abgedruckt worden waren (cf. H.J. de Jonge, A propos des premiers apparats critiques
dans la bible Latine imprime, in: NAKG 57 (1977), pp. 145147), und nicht, wie der genannte
Autor anfangs meinte, um die Strassburger Ausgabe Biblia sacra cum Glossa Ordinaria (ed. pr.) bei
Adolph Rusch von Strassburg, 1480/1481 oder eine andere frhe Ausgabe der Glossa Ordinaria (vgl.
H.J. de Jonge, Glossa Ordinaria, p. 53).
26
EINLEITUNG
wird von ihm zu den recentiores oder neoterici gerechnet, cf. Annot. in Mc. 1,
ASD VI, 5, p. 352, ll. 4849: Nam Theophylactus neotericus est.43
Erasmus verfgte ber eine ziemlich grosse Anzahl von durchgehenden
Kommentaren zu Gal.2. Thess. Die Kommentare von Ambrosiaster hat er fr
die Paulusbriefe nahezu systematisch ausgewertet; auch die Hieronymuskommentare zu dem Galater und Ephesierbrief und Augustinus' Expositio in
Galatas hat er im Hinblick auf die betreffenden Briefe methodisch durchgearbeitet. Oft benutzte er Chrysostomus' Predigten zu den Paulusbriefen,
ebenfalls Theophylactus' Expositiones zu denselben; regelmssig konsultierte
er Thomas Aquinas' Super epistolas Pauli lectura und die scholia Graeca, d.h.
die sogenannten Scholien von Ps.Oecumenius, die ihm durch die oben
genannte Handschrift AN III 11 (cod. 2817) zugnglich waren. Weniger verweist Erasmus auf den Kommentar zu den Paulusbriefen von Pelagius, den er
nur als unechtes Werk von Hieronymus kannte. Die mittelalterliche Glossa
Ordinaria, die Postillen von Hugo Carrensis und Nicolaus Lyranus kommen
vereinzelt zur Sprache. Die Adnotationes von Lorenzo Valla hat Erasmus ziemlich oft, aber nicht selten ohne Quellenangabe, verwendet. Fabers Ausgabe der
Paulusbriefe (mit Kommentar) kommt besonders in polemischem Kontext zur
Sprache.
Zu diesen Quellen werde ich kurz das Wichtigste sagen: Weitere Einzelheiten
kommen an den relevanten Stellen im Kommentar zur Sprache.
a. Autoren der durchgehenden Kommentare
Ambrosiaster
Erasmus benutzte einen um 366384 verfassten Kommentar zu den 13 Paulusbriefen, den er Ambrosius zuschrieb und den er in tomus IV seiner Ambrosiusausgabe (1527) abdrucken liess. Er merkt zu diesem Kommentar an:
In singulas Pauli epistolas adiecit argumenta, nescio quis, Ambrosii titulo, aut certe
quae posuerat Ambrosius, contaminauit, praesertim in epistolas ad Romanos, ad
Corinthios et ad Galatas: et in ipsis commentariis alicubi videntur adiecta quaedam
alicubi decurtata (tomus IV, unnumeriertes fo 2v).
Es hat sich herausgestellt, dass der betreffende Kommentar nicht von Ambrosius,
sondern von einem anonymen Autor, den man Ambrosiaster genannt hat, angefertigt ist.44 Zu Unrecht wurde die Prgung des Namens Ambrosiaster Erasmus
43
EINLEITUNG
27
28
EINLEITUNG
Siehe die Widmungsepistel, Ep. 1841 und Allen, introd. Ep. 1841. Die bersetzung aus Chrysostomus zum Galaterbrief steht LB VIII, 267318: Diui Ioannis Chrysostomi enarratio in epistolam ad Galatas, Desiderio Erasmo Roterodamo interprete.
50
Siehe n.l. 299 zu Phil. 2, 6. Die betreffende bersetzung steht in LB VIII, 319326: Diui Ioannis Chrysostomi in epistolam Pauli ad Philippenses Homilia prima, secunda, Desiderio Erasmo
Roterodamo interprete.
51
Siehe Contemporaries I, pp. 200202 s.v. [Germain de] Brie.
52
Nicht nur Germanus Brixius, sondern auch Oecolampadius profilierte sich als bersetzer der
ChrysostomusTexte. Ausfhrlich zu ihm: Ernst Staehelin: Die Vterbersetzungen Oekolampads, in: Schweizerische Theologische Zeitschrift 33 (1916), pp. 5791, bes. pp. 6991. An Brixius
schrieb Erasmus, Ep. 1736, ll. 12: In Chrysostomo vertendo videre mihi mirificum artificem praestitisse, illiusque copiam tua copia superasse.
53
Ep. 1736, ll. 810. Siehe zur Chrysostomusausgabe des Cratander: Allen, Ep. 1736, n. 8.
54
Dazu: Allen, Ep. 1736, n. 18; Jan den Boeft, Erasmus and the Church Fathers, in: The Reception of the Church Fathers in the West ed. by Irena Backus, vol. II, pp. 537572, bes. p. 564.
EINLEITUNG
29
Ego nactus sum commentarios in Acta, quae plane notha sunt; item in Epistolam ad
Romanos gnjsouv; rursum in Epistolam ad Hebraeos nothos et versos. Item in Epistolam ad Philippenses Homilias duas, sed nothas, ni fallor, quas iam aedidi Latinas
factas.
Erasmus hat fr die Ausgabe der Annot. in Phil. von 1527 nur an einer Stelle
offenbar die Handschrift der Homilien zu Phil. benutzt (cf. Annot. in Phil. 1, 1,
l. 19 und den Kommentar ad loc.). Er hat berhaupt nur selten in den Ausgaben
der Annotationes vor 1535 auf Chrysostomus verwiesen; siehe ausser der genannten Stelle:
Annot. in Phil. 1, 18, im Zusatz D, l. 98;
Annot. in Phil. 2, 6, im Zusatz C, l. 225;
Annot. in Phil. 3, 8, im Zusatz D, l. 534;
Annot. in Col. 2, 14, im Zusatz D, l. 356;
Annot. in 2. Thess. 1, 11, im Zusatz A, l. 51.
Am meisten handelt es sich um andere Predigten als die in Phil. bzw. Col. und 2.
Thess. (siehe den Kommentar ad locc.). Es ist nicht unwahrscheinlich, dass Erasmus fr diese Stellen eine der bersetzungen aus Chrysostomus, ber die er verfgte, herangezogen hat. Er besass bersetzungen von Brixius und Oecolampadius
und die genannte Frobensche Gesamtausgabe des lateinischen Chrysostomus von
1530 (die aber fr die Ausgaben der Annotationes vor 1535 nicht relevant ist); siehe
Husner Versandliste:
Nr. 58 Joan. Chrysosto. Brix.
Nr. 166 Chrysost. cegmata Oecolamp.55
Nr. 230 Tom. 15 cum indice operum Jo. Chrysostomi Frob.
Nr. 231 Chrysost. in Genesim interprete Oecolam.
Theophylactus
Erasmus verwendete sowohl die ursprngliche griechische Fassung wie auch die
lateinische bersetzung des Pauluskommentars von Theophylactus, der im 11.
Jahrhundert Erzbischof von Bulgarien war.56 In Basel stand ihm das Manuskript
des Kommentars zu den Paulusbriefen von Theophylactus, cod. 2105, aus der
Bibliothek des dortigen Dominikanerklosters zur Verfgung. Siehe zur
Geschichte dieses codex: Brown, ASD VI, 3, pp. 810: Es hat sich herausgestellt,
dass diese Handschrift, die Vernet nicht identifizieren konnte,57 sich in der Bodleian Library, Oxford, unter der Signatur Auct. E.1.6, befindet. In Lwen, wo er
55
Siehe Ernst Staehelin, Die Vterbersetzungen Oekolampads, p. 72 (cf. n. 52): Im Mrz 1523
liess Oekolampad eine Sammlung von Chrysostomusbersetzungen erscheinen unter dem Titel:
Diui Ioannis Chrysostomi Psegmata quaedam.
56
Zu Theophylactus: Hovingh, ASD VI, 5, p. 15, n. 99.
57
Vernet, Les manuscrits grecs de Jean de Raguse, p. 88: Vulgarius, Super 14. Epistolas Pauli.
Non retrouv.
30
EINLEITUNG
die zweite Ausgabe der Annotationes grsstenteils vorbereitete, konnte er nur die
lateinische bersetzung des Theophylactuskommentars von Christophorus Persona heranziehen. In den Auflagen A und B (1516, 1519) nannte Erasmus Theophylactus Vulgarius. Er hatte nmlich auf dem Einband des Ms. 817 (= Bas A III
15), das den Text der Evangelien und Theophylactus' Kommentar dazu enthlt,
folgende Worte gefunden: Vulgarius archiepiscopus super euangelia quattuor
und daraus den Namen Vulgarius hergeleitet. Zur Verwirrung trug bei, dass in
den Ausgaben der bersetzung des Theophylactuskommentars zu Paulus nicht
Theophylactus, sondern Athanasius als Verfasser auf dem Titelblatt genannt
wurde. Erasmus fand jedoch noch vor dem Erscheinen der zweiten Auflage der
Annotationes heraus, dass es sich bei Vulgarius und Theophylactus um dieselbe
Person handelt und dass die bersetzung des sogenannten Athanasiuskommentars zu den Paulusbriefen in Tat und Wahrheit die bertragung von Theophylactus' Kommentar war.58 Die bersetzung von Persona habe ich an den betreffenden Stellen oft angefhrt nach der Ausgabe aus 1519 (Paris bei Jean Petit).
Erasmus erwhnt fters, dass Theophylactus Chrysostomus folge, sogar bernehme. Siehe z.B. Ep. 1795, l. 17:
Quod in Theophylacto totus fere Chrysostomus est.
Laut CWE 56, p. 26, n. 35, hat Theophylactus Chrysostomus' Homilien zu den
Paulusbriefen grossenteils nur indirekt verwendet; er hat sie vor allem durch den
Ps.OecumeniusKommentar, der nach Bardenhewer gewissermassen in der
Mitte zwischen einer selbstndigen Arbeit und einer Katenenkompilation steht,
benutzt.59
Thomas Aquinas
Fr die Annot. in Gal.2. Thess. benutzte Erasmus Thomas' Kommentar zu
den Paulusbriefen regelmssig, die Summa theologica sporadisch. Erasmus'
Urteil ber Thomas ist ziemlich nuanciert. Ihm war bewusst, dass Thomas
insbesondere durch den Mangel an Griechischkenntnissen, der ihm nicht vorzuwerfen war, gehindert wurde; er zeigt Verstndnis dafr. Siehe z.B. Ep. 1126,
ll. 263264:
Thomam dignum fuisse feliciori saeculo, cum ipsi nec ingenium nec industria
defuisset,
Siehe H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p. 131, n.l. 437 und im vorliegenden Kommentar n.l. 29 zu Eph.
1, 3. Vgl. auch ASD VI, 8, p. 49, n.ll. 139140.
59
Siehe Bardenhewer V, pp. 100101; ferner zu Theopylactus: Rummel, Annotations, pp. 6768
und ASD VI, 8, p. 65, n.l. 411 zu 1. Cor. 2, 13.
EINLEITUNG
31
Trotzdem kritisiert er Thomas' Darlegungen: Siehe z.B. Annot. in Eph. 5, 18, ll.
297298 (zum Begriff luxuria):
Tamen impudens mihi videtur quod Thomas extorquere conatur, luxuriam proprie
dici de immodico vsu rei venereae,
an anderen Stellen lobt er ihn, wie z.B. Annot. in Gal. 2, 11, ll. 454456:
Thomas Aquinas verbosissimam disputationem, quae super hac re versatur in
Hieronymum et Augustinum, non inscite contraxit in compendium.
60
J.P. Massaut, rasme et Saint Thomas, in: Colloquia Erasmiana Turonensia, ed. Jean Claude
Margolin. Toronto, 1972, pp. 581611.
61
Siehe Brown, ASD VI, 3, pp. 46 (cf. oben n. 37).
62
Oecumenius war der Verfasser eines Apokalypsekommentars, der um 600 geschrieben sein
muss. Er wird also um die Wende des 6. zum 7. Jahrhunderts gelebt haben. Nach Bardenhewer
V, pp. 99100.
63
CWE 56, p. 13, n. 1, bietet eine knappe Zusammenfassung der Ps.Oecumeniusfrage. Siehe auch:
ASD IX, 2, p. 195, n.l. 539; Bardenhewer V, pp. 99102.
64
Siehe Andr Vernet, Les manuscrits grecs de Jean de Raguse, p. 85, Nr. xv.
32
EINLEITUNG
Pelagius
Erasmus verwendete den Pauluskommentar von Pelagius weniger oft als Ps.Oecumenius' Erluterungen. Er erwhnt den Namen Pelagius nicht, weil er den Kommentar nur als unechtes Werk von Hieronymus kannte. So spricht er Annot. in
Phil. 2, 17, l. 374, von dem scholiastes pseudieronymus und Annot. in Eph. 2, 15,
ll. 500501:
Nec abhorret ab his commentum scholiastae, cui nomen fecerunt Hieronymo,
Trotzdem wurden diese Kommentare von Pelagius im 9. tomus der Gesamtausgabe von Hieronymus abgedruckt, wobei auch Bruno Amerbach in seiner Einleitung am Anfang des 9. tomus die Autorschaft Hieronymus' in Frage stellte:
Postremo commentarios in omnes diui Pauli epistolas, quas Hieronymo vendicabat
codex quidam obsoletae vetustatis sed indigni sunt iudicandi qui Hieronymo
tribuantur (fo 1v des 9. tomus der Ausgabe von 1516).66
Erasmus benutzte, wie oben gesagt, den Pauluskommentar von Pelagius, ohne es
zu wissen. Auch in den zwei nachstehenden Fllen, benutzte er Pelagius, ohne
dass ihm das bewusst war:
Annot. in Phil. 3, 2, ll. 482483. Erasmus verweist zu Phil. 3, 2, auf Ambrosius
in libello Ad virginem deuotam. Es hat sich herausgestellt, dass das Zitat, um das
es sich handelt, nicht aus einem der Werke Ambrosius' stammt, sondern aus
einem Brief von Pelagius (siehe n.l. 482 zu Phil. 3, 2).
Annot. in 1. Thess. 4, 17, ll. 505507. Erasmus verweist auf die epistolam secundam ad Demetriadem und sagt dazu, es handle sich nach der Ansicht von einigen
Personen nicht um einen Brief von Hieronymus, sondern von Iulianus. Der betreffende Brief war (vermutlich) von Pelagius (siehe n.ll. 505507 zu 1. Thess. 4, 17).
65
EINLEITUNG
33
Erasmus hat fr die Annot. in Gal.2. Thess. ungefhr zehn Mal Pelagius' Pauluskommentar herangezogen.
In der Rat. ver. theolog. (Holborn, p. 189, l. 28 p. 190, l. 11) vergleicht Erasmus
die veteres theologi und die recentiores miteinander: ein aureum flumen
gegenber tenues quosdam riuulos, eosque nec puros admodum nec suo fonti
respondentes. Erasmus bewertet brigens nicht alle neueren Theologen in gleichem Masse negativ: Theophylactus und Thomas Aquinas werden gnstiger
beurteilt als die anderen von ihm herangezogenen Kommentatoren und Postillatoren des Mittelalters, unter denen die Verfasser der Glossa Ordinaria, Hugo Carrensis und Nicolaus Lyranus, die ich hier als Quellen fr die Annot. in Gal.2.
Thess. kurz behandeln werde.
Glossa Ordinaria
Die Glossa Ordinaria hat eine lange Entstehungsgeschichte: Die Grundlage war
im Kreise des Anselms von Laon (um 10501117) geschaffen worden; um 1130
wurde das Werk vollendet. Die Glossa besteht aus einer Menge von Anmerkungen, die dem Bibeltext in margine, aber auch inter lineas hinzugesetzt worden
sind.67
Erasmus erwhnt die Glossa Ordinaria in den Annot. in Gal.2. Thess. fnfmal mit Namen, einmal spricht er von autoritate glossae (Annot. in Eph. 5, 18,
ll. 313315). Er knnte sie aber fters herangezogen haben. Siehe beispielsweise
n.l. 457 zu Eph. 6, 2. Die Glossa Ordinaria kommt in den Zustzen C, D und
E der Annot. in Gal.2. Thess. zur Sprache, was dem Befund von H.J.
de Jonge entspricht.68 Einen wichtigen Hinweis bietet Annot. in Phil. 4, 9,
ll. 745748:
Consului peruetustae, imo primae, ni fallor, aeditionis codicem, qui glossam habet
adiunctam ordinariam et interlinearem vt vocant, praebitam e monasterio Cartusiensium, quod propinquum est vrbi Bruxellensi, vicinum collegio Anderlacensi.
Erasmus hat offenbar die Erstausgabe von Adolf Rusch, Strassburg 1480/1481
verwendet, als er sich vom Ende Mai bis Ende Oktober 1521 in Anderlecht
aufhielt (im August verbrachte er einige Zeit in Brgge).69 Ich habe diese
Ausgabe im FaksimileNeudruck (Turnhout 1992) herangezogen und daneben
vol. VI der Pariser Ausgabe Biblia sacra cum Glossa Ordinaria (Paris 1590)
konsultiert.
67
Dazu: H.J. de Jonge, Glossa Ordinaria passim, bes. p. 51, und ASD IX, 2, p. 79, n.l. 379;
Augustijn, ASD IX, 1, p. 253, n.ll. 462463.
68
H.J. de Jonge, Glossa Ordinaria, p. 55: In die Annotationes in Nouum Testamentum wurden
1522 27 Verweise auf die Glossa aufgenommen, 1527 18 und 1535 3.
69
Diese Angabe ist H.J. de Jonge, Glossa Ordinaria, p. 73 entnommen. Siehe auch n.ll. 745747
und n.ll. 747748 zu Phil. 4, 9.
34
EINLEITUNG
Hugo Carrensis
In Annot. in 2. Cor. 3, 7, ASD VI, 8, p. 354, l. 467 nennt Erasmus Hugo Carrensis (um 11901263) in ironischer Weise columen theologiae. In Ep. 456 (an
Henry Bullock), ll. 125128, sagt er ber ihn:
In Hugone querere quod reprehendas stultissimum arbitror. Paucula tantum annotaui, sed insigniter absurda; quo nimirum cautiores redderem eos qui huiusmodi
scriptores summa fiducia, nullo iudicio legunt.
Siehe die Belegstellen bei Hovingh, ASD VI, 5, p. 609 s.v. Hugo Cardinalis.
Siehe Amerbachkorrespondenz I, p. 37, Ep. 27, n. 1; p. 270, Anm. zu Ep. 287 und passim; H.J. de
Jonge, ASD IX, 2, p. 229, n.l. 50.
72
Siehe 2LThK 7, 992993 s.v. Nikolaus von Lyra; Bentley, Humanists, pp. 2031. Zu Erasmus'
negativem Urteil ber Lyranus' Werk: Hovingh, ASD VI, 5, p. 610 s.v. Nicolaus Lyranus (mit vielen Belegstellen).
73
Zu Valla und seinen Adnotationes: Bentley, Humanists, pp. 3469; Hovingh, ASD VI, 5, p. 3 (p.
3, n. 11); Rummel, Annotations, pp. 1215.
71
EINLEITUNG
35
Martinus Dorpius hat darauf hingewiesen, dass sich Lorenzo Valla mit demselben
Thema beschftigt hat (siehe oben, p. 7, Ep. 304, ll. 8891). Nach Beatus Rhenanus ahmte Erasmus Vallas Adnotationes nach. Er schrieb am 1. Juni 1540 an Karl
V., Allen, Op. ep. I, p. 64, ll. 280281:
In id [Nouum Testamentum] olim scipserat Annotationes, Laurentium Vallam
imitatus.
Stunica hatte jedoch nicht ganz Unrecht, und vielleicht war Erasmus sich
dessen bewusst, denn er schreibt in Ep. 2172, ll. 1217 (unmittelbar nach
venditare):
36
EINLEITUNG
quum omnium primus Vallae commentarios mea opera meoque sumptu curauerim
euulgandos Lutetiae; deinde quum innumera sint in meis quae Laurentius non attigit; denique quum in ipso opere toties citem Vallae nomen: nisi forte putauit mihi
ad quamuis friuola faciendam Laurentii Vallae mentionem [Hervorhebung von mir],
praesertim quum liber extaret.
und dass er selbst zur Abfassungszeit der Annotationes nichts von der Arbeit
Fabers an den Paulusbriefen wusste, ll. 9093:
Qua quidem in re nos quoque per idem tempus nauabamus operam, ac mire factum
est vt cum vterque de altero nesciret, tamen ambo rem eandem eodem moliremur
tempore, etiamsi [si] illius anteuortit editio,
Siehe John B. Payne, Erasmus and Lefvre d'taples as Interpreters of Paul, in: Archiv fr
Reformationsgeschichte 65 (1974), pp. 5483.
37
EINLEITUNG
von 1516 zur Stelle Fabers bertragung. Faber entgegnete dieser Kritik in seiner
zweiten Ausgabe der Paulusbriefe, worauf Erasmus seine Apologia ad Iacobum
Fabrum Stapulensem verfasste.75
Ab und zu gibt es einen Zusammenhang zwischen den Annotationes und der
Apologia: Siehe n.l. 576 zu Eph. 6, 12: Als Faber einen von Erasmus in der Apologia besprochenen Fehler seiner Paulusausgabe im Neudruck nicht berichtigt
hatte, reagierte Erasmus in seiner zweiten Auflage der Annotationes darauf.
Erasmus nennt Faber in seinen Annot. in Gal.2. Thess. etwa fnfzehn Mal
und sagt 1517 in seiner Apolog. ad Fabr. Stap., er erwhne Faber auf eine ehrenvolle Weise, wenn er seine Auffassung mit Autoritt will besttigen in den Annot.
Siehe ASD IX, 3, p. 86, ll. 123129:
Nec his contentus, age, quoties Fabrum cum honoris praefatione nomino? Quoties
meis fulciendis tuam autoritatem reuerenter adduco? Id viuo tribuens, quod non
omnibus defunctis tribuitur, quum a rogo liuor omnis emori soleat. Idque facio locis
aliquot vbi nihil opus erat tui nominis patrocinio.
Erasmus sagt nicht dazu, dass er Faber meistens erwhnt, um dessen Interpretationen abzulehnen. An vielen Stellen ist Erasmus recht polemisch. Es liegt wohl
auf der Hand, dass Faber nicht begeistert war ber einen Bericht wie in Annot. in
Col. 2, 18, ll. 448449,
Ex his satis liquet, quantum absit a vero Iacobi Stapulensis, hominis alioquin eruditi,
in hoc loco sententia,
wenn Erasmus auch seine Aussage abmildert. Erasmus hat Faber nahezu immer
in der Ausgabe A vorgebracht, nur an zwei Stellen handelt es sich um einen
Zusatz B (1519): die eben genannte Stelle Annot. in Eph. 6, 12, ll. 575581, und
Phil. 2, 30, ll. 427428.
Ich habe die Pariser Ausgabe von Fabers Paulusbriefen herangezogen (d.h. den
FaksimileNeudruck dieser Ausgabe aus dem Jahre 1978, ed. Heinz Holeczek).
Die zweite Auflage von Fabers Paulusbriefen erschien zwischen November 1516
und dem 10. Juli 1517;76 Erasmus reagierte Annot. in Eph. 6, 12, ll. 575581 auf
diese Ausgabe (siehe oben).
b. Autoren anderer Werke
Nach den durchgehenden Kommentaren zu Gal.2. Thess. komme ich jetzt zu
anderen von Erasmus konsultierten Werken; unter deren Autoren figurieren
erneut Hieronymus und Augustinus.
75
Zu dieser Kontroverse, die nach dem Jahre 1518 abflaute: Andrea Steenbeek, ASD IX, 3 (die Ausgabe der Apolog. ad Fabr. Stap.), pp. 116 und passim; Bludau, pp. 6368; Rummel, Catholic Critics I, pp. 4858.
76
Zu dieser Datierung: Steenbeek, ASD IX, 3, pp. 1011; pp. 6064; Rummel, Catholic Critics I,
p. 50.
38
EINLEITUNG
Augustinus. Ausser der Expositio in Galatas verwendete Erasmus von Augustinus' Werken vor allem die Briefe, De ciuitate Dei, die Enarrationes in Psalmos und
Contra Faustum, aber auch andere Schriften von Augustinus wurden benutzt, wie
De agone Christiano, Contra aduersarium legis et prophetarum, De trinitate, De
Genesi contra Manichaeos, De gratia et libero arbitrio, De praedestinatione sanctorum, De natura boni, Contra litteras Petiliani, De vera religione, Contra Adimantum etc. An drei Stellen der Annot. in Phil. 3, 313 verweist Erasmus je in einem
Zusatz E auf den Liber ad Bonifacium, d.h. Contra duas epistolas Pelagianorum,
den er sonst in den Annot. in Gal.2. Thess. nicht auffhrt. Im Passus Annot. in
Col. 2, 423, erwhnt Erasmus zwlfmal die epistola quinquagesima nona (nach
der Numerierung der Maurini: Epist. 149 an Paulinus), whrend dieser Brief an
anderen Stellen der Annot. in Gal.2. Thess. nicht zur Sprache kommt. Fr die
Ausgabe C verfgte Erasmus ber eine Handschrift des Traktats Contra Faustum,
wie er mehrmals mitteilt: Annot. in Eph. 2, 5, ll. 392393.77
Aus der Gruppe der Kirchenvter war Augustinus der meist von Erasmus herangezogene Autor.
Hieronymus. Erasmus hat Hieronymus' Kommentare zum Galater und Ephesierbrief weitgehend benutzt, aber auch andere Schriften von Hieronymus verwendete er: die Briefe (besonders Epist. 121), die Dialogi contra Pelagianos (die er
viermal ausdrcklich erwhnt), Aduersus Iouinianum (dreimal genannt). Er
benutzte Hieronymus' Kommentare zum Alten Testament (in prophetas minores,
in Esaiam, in Ezechielem) und zum Neuen Testament (in Titum), daneben die
polemischen Schriften Aduersus Heluidium, Contra Ioannem Hierosolymitanum,
Apologia aduersus libros Rufini. Auch De viris illustribus und die Vita Pauli bringt
er vor.
Origenes. Erasmus war ein grosser Bewunderer von Origenes. In der Rat. ver.
theol. (Holborn, p. 295, ll. 1518) schreibt er:
Immo partem laboris adimat nobis veterum labor, adiuuemur illorum commentariis,
dummodo primum ex his deligamus optimos, velut Origenem, qui sic est primus, vt
nemo cum illo conferri possit.
Besonders Origenes' Arbeitseifer schtzte er, cf. Adag. 3559 (Chalcenterus), ASD
II, 8, p. 56 und Adag. 643 (Adamantinus), ASD II, 2, p. 172, ll. 938940:
Denique scriptoribus aliquot propter infatigatam studii tolerantiam adamantini
cognomen inditum vt Origeni theologo.
Die Gesamtausgabe der Werke Origenes' wurde von Erasmus (zusammen mit
Beatus Rhenanus) ediert. Sie erschien 1536, erst nach Erasmus' Tod (cf. Allen,
Op. ep. I, p. 52, introd. zu Ep. III).
In den Annot. in Gal.2. Thess. hat Erasmus Origenes nicht sehr oft benutzt.
Er nennt ihn etwa zwlfmal und verweist auf Origenes' Rmerbriefkommentar
77
Siehe n.l. 393 zu Eph. 2, 5; ASD VI, 8, p. 241, n.ll. 469470 zu 1. Cor. 12, 10; ASD VI, 8, p. 287,
n.ll. 385386 zu 1. Cor. 15, 11.
EINLEITUNG
39
(zu Gal. 2, 8), auf die 2. Homilie in Num. (zu Eph. 3, 15), und zu Col. 2, 15
erwhnt er sowohl die 4. Homilie in Ex. als auch die 8. in Jesu Nave. Andere Verweise sind weniger spezifisch, wie z.B. Annot. in Eph. 1, 13, ll. 186187: [sensum
Hieronymi] Origenicum quiddam resipientem und Annot. in Eph. 1, 17, ll.
242243: quid Platonicum ex Origenis sententia.
Erasmus verwendete fr die Annot. in Gal.2. Thess. ausser Ambrosiaster,
Augustinus und Hieronymus auch die lateinischen christlichen Schriftsteller
Ambrosius, Tertullianus, Hilarius und Cyprianus.
Ambrosius. Erasmus verweist nur sporadisch auf Ambrosius, den er mit
Ambrosiaster gleichsetzt. Er benutzte De Paradiso (zu Eph. 6, 12), De Spiritu
sancto (zu Phil. 3, 3), die Expositio de psalmo 118 (zweimal zu Phil. 3, 8) und De
excessu fratris Satyri (zu 1. Thess. 4, 17).
Tertullianus. Erasmus hat Tertullianus vor allem fr die Ausgabe D herangezogen: Er setzte dreizehn Hinweise auf Tertullianus in der Ausgabe von 1527 hinzu,
von denen acht aus Aduersus Marcionem und fnf aus De resurrectione carnis.
Daneben gibt es ab der Ausgabe C zwei Verweise auf Tertullianus' De praescriptione haereticorum. In der Ausgabe E steht eine Erwhnung von Tertullianus' De
patientia. 1521 war Beatus Rhenanus' Tertullianusausgabe bei Froben publiziert
worden, ber die Erasmus in Ep. 1232 redet. Offenbar hat Erasmus diese Ausgabe
fr die Annotationes von 1522 kaum oder sogar nicht konsultiert.
Hilarius. Fr die Annot. in Gal.2. Thess. entnahm Erasmus von Hilarius'
Werken fast nur De trinitate Belegstellen. Zweimal wurde der Tractatus super psalmos benutzt. Die betreffenden Hinweise erscheinen zum ersten Mal in der Ausgabe von 1527, was wohl mit der von Erasmus 1523 verffentlichten Hilariusausgabe zusammenhangen wird. In seiner Einleitung zu den Hilarii opera, Ep. 1334,
widmet Erasmus schon am Anfang De trinitate viel Aufmerksamkeit und bringt
im Zusammenhang damit u.a. das heikle Thema der ZweiNaturenlehre Jesus'
vor. Er muss sich wegen seiner Aussagen in dieser praefatio spter gegen die
Theologen der Sorbonne verteidigen.78
Cyprianus. 1520 publizierte Erasmus bei Froben Cyprianus' Werke. In den
Annot. in Gal.2. Thess. wird Cyprianus elfmal genannt; Erasmus entnahm vor
allem dessen Briefen Belegstellen. Die Bcher ad Quirinum sind zweimal herangezogen, weiter De dominica oratione, De bono patientiae und das unechte De singularitate clericorum (dazu: n.l. 582 zu Phil. 3, 14). Erasmus hat ab der Ausgabe B
Cyprianus verwendet (meistens in der Ausgabe B, aber auch fr die Auflagen CE).
Vermutlich benutzte Erasmus auch die sogenannten Collectanea Bedae in epistolas Pauli ex operibus Augustini, eine Sammlung von Zitaten aus Augustinus, die
sich auf die Paulusbriefe beziehen.79 Rufinus wird zweimal als interpres der Origenespredigten erwhnt.80 Einmal bezieht sich Erasmus auf Isidorus von Sevilla,
78
79
80
40
EINLEITUNG
EINLEITUNG
41
42
EINLEITUNG
Auch das Theologisches Wrterbuch zum Neuen Testament (ThWNT) habe ich
fters herangezogen: Siehe z.B. n.ll. 552553 zu Gal. 6, 16. Zur Erklrung des
Begriffes sunagwg ist ThWNT 7, p. 826 sqq. konsultiert.
Fr verschiedenartige Sprachphnomene im neutestamentlichen Griechisch,
die Erasmus behandelt, habe ich vor allem BlassDebrunner benutzt. Siehe z.B.:
n.ll. 216217 zu Gal. 1, 23. Erasmus erwhnt den spezifischen Gebrauch von
ti im Neuen Testament, nmlich am Anfang der direkten Redeform (das
sogenannte ti recitativum). Im Zusammenhang damit wird auf Blass
Debrunner 470.1 hingewiesen.
n.ll. 609610 zu Col. 3, 6. Mit einem Hinweis auf BlassDebrunner 165
kommt der Hebrasmus des Gebrauchs des Genetivs statt des Adjektivs zur
Sprache.
Daneben benutzte ich Lexika wie LiddellScott (A GreekEnglish Lexicon), Pape
(Handwrterbuch der griechischen Sprache), Passow (Handwrterbuch der griechischen Sprache) und andere Standardwerke wie: Eduard Schwyzer, Griechische
Grammatik I. Mnchen, 19775; II. Mnchen, 19754; III. Mnchen, 19802 und
Raphael Khner (Friedrich Blass), Ausfhrliche Grammatik der griechischen Sprache I, 12. Hannover, 18901892; Raphael Khner (Bernhard Gerth) II, 12. Hannover, Leipzig, 18981903.
Erasmus war sich der Tatsache bewusst, dass die Sprache der Bibelbersetzungen,
wie er sie aus der Vulgata und den Zitaten der Kirchenvter kennengelernt hatte,
besondere Charakteristika aufwies. So sagt er im Argumentum zur Paraphr. in
Rom. (am Ende), LB VII, 777778:
[in Paulinis Epistolis quaedam intellectu difficilia]. Nos difficultates has pro virili
[Adag. 2792] conati sumus amoliri, nisi quod quaedam Paulinae linguae adeo peculiaria sunt, vt aliquoties mutari non queant, velut haec: fides, gratia, corpus, caro,
membra, spiritus, mens, sensus, aedificare aliaque huius generis, quae vt prorsus
mutari non debuerunt, ita quoad licuit emollire studuimus.
Man knnte sagen, dass Erasmus irgendwie eine christliche Sondersprache angenommen habe, ehe dieser Begriff92 geprgt worden war. Auch in den Annotationes weist er auf den eigenartigen Wortgebrauch der Bibelbersetzungen hin.
Siehe z.B. Annot. in Gal. 3, 19, ll. 897898:
[mediator]. Fortassis et haec vna est ex his dictionibus, quas ceu peculiares diuinae
scripturae mutare non possumus, nisi placet conciliator aut intercessor.
92
Dazu: Chr. Mohrmann, tudes I, pp. 319: Altchristliches Latein. Entstehung und Entwicklung der Theorie der altchristlichen Sondersprache. Wenn wir von der christlichen Sondersprache reden, handelt es sich nicht nur um die lateinischen Bibelbersetzungen, sondern auch
um die Sprache der Christen, wie wir sie kennen etwa zwischen dem Entstehen der alten Bibelbersetzungen und der schriftstellerischen Ttigkeit des Isidorus von Sevilla (nach tudes I,
p. 10).
EINLEITUNG
43
Die nderungen im christlichen Latein beziehen sich nicht nur auf den Wortschatz, sondern auch auf die Syntax, wie Erasmus z.B. Annot. in Gal. 3, 9, ll. 788
789 bemerkt:
Scio parum esse Latinum benedicentur et benedicuntur, sed huiusmodi quaedam
vitari prorsus non possunt.
Bene dicere verwendet als transitives Verb kommt im klassischen Latein nicht
vor (siehe weiter den Kommentar ad loc.). Ich habe besonders die Schriften von
Chr. Mohrmann93 zur Erluterung des christlichen lateinischen Idioms verwendet. Daneben benutzte ich den ThLL (Thesaurus linguae Latinae) und Lexika
wie LewisShort (A Latin Dictionary), Georges (Ausfhrliches LateinischDeutsches
Handwrterbuch), Du Cange (Glossarium mediae et infimae Latinitatis), Olga
WeijersMarijke Gumbert (Lexicon Latinitatis Nederlandicae Medii Aeui), Souter
(A Glossary of Later Latin) und Hoven (Lexique de la Prose Latine de la Renaissance). Zur Erklrung von allerlei Erscheinungen in der Sprache der Christen
und berhaupt im Sptlatein habe ich neben den Schriften von Chr. Mohrmann
auch die Werke anderer Autoren, besonders die von Einar Lfstedt, herangezogen (siehe z.B. n.l. 611 zu Gal. 2, 16; n.l. 60 zu Phil. 1, 13; n.l. 511 zu Phil. 3, 5).
Selbstverstndlich sttze ich mich auf Standardwerke wie: J.B. Hofmann, Anton
Szantyr, Lateinische Syntax und Stilistik. Mnchen, 19722; Raphael Khner, Carl
Stegmann, Ausfhrliche Grammatik der lateinischen Sprache. Darmstadt, 19765;
Peter Stotz, Handbuch zur lateinischen Sprache des Mittelalters, 5 Bde. Mnchen,
19962004. Zur Sprache der Vulgata habe ich die folgenden Abhandlungen verwendet: Fr. Kaulen, Handbuch zur Vulgata. Mainz, 1870; W.E. Plater, H.J.
White, A Grammar of the Vulgate. Oxford, 1926.
Erasmus widmete der Sprache in nahezu vollem Umfang seine Aufmerksamkeit.
Fr ihn sind Kenntnisse der Grammatik im weitesten Sinne von grundstzlicher
Bedeutung: Siehe Eccles. II, ASD V, 4, p. 252, ll. 138139:
Primum illud constat grammaticen esse disciplinarum omnium fundamentum.
Dass Erasmus einen Blick fr die Rhetorica und den Gebrauch von rhetorischen
Mitteln hatte, zeigt vor allem Jacques Chomarat in Grammaire et Rhtorique chez
rasme (Paris, 1981): Il est permis de conclure que grammaire et rhtorique jouent chez rasme une rle plus profond qu'on ne le reconnat d'ordinaire (p.
1159). Erasmus' Interesse an der Rhetorica tritt auch in den Annot. in Gal.2.
Thess. an vielen Stellen hervor.
An erster Stelle gilt Erasmus' Interesse dem korrekten Wortgebrauch. ber
dieses Thema verfasste er sogar ein Werk, De copia verborum ac rerum, das er folgendermassen einleitete (ASD I, 6, p. 26, ll. 36):
93
Siehe die Gesamtausgabe ihrer Aufstze: tudes sur le Latin des chrtiens I. Roma, 19612; II,
Roma. 1961; III. Roma, 1965; eadem, Die altchristliche Sondersprache in den Sermones des hl. Augustin. Nijmegen, 1932.
44
EINLEITUNG
Vt non est aliud vel admirabilius vel magnificentius quam oratio, diuite quadam
sententiarum verborumque copia aurei fluminis instar exuberans, ita res est profecto
quae non mediocri periculo affectetur, propterea quod, iuxta prouerbium, Non cuiuis homini contingit adire Corinthum [cf. Adag. 301].
Nicht jedem ist es vergnnt, die copia (den blumenreichen Stil) zu erfassen. So
schiesst der bersetzer der Vulgata nach Erasmus' Ansicht fters weit ber das
Ziel hinaus, da er die copia falsch anwendet, wie er mehrmals darlegt.94 Siehe
beispielsweise Annot. in Phil. 4, 2, ll. 650651:
Rogo et deprecor apud Graecos idem est verbum. Proinde intempestiue interpres
affectauit copiam hoc loco.
Neben dem Wortgebrauch kommen auch die Figuren der Rhetorica fters zur Sprache in den Annot. in Gal.2. Thess. Den Gebrauch der Hyperbel behandelt Erasmus
in Annot. in Col. 1, 23, ll. 182187; seiner Meinung nach ist die Hyperbel in der heiligen Schrift, wie auch bei den Kirchenvtern ein wichtiges rhetorisches Mittel.
Siehe dazu den Kommentar zur Stelle und Eccles. III, ASD V, 5, pp. 112118, ll. 182
301, bes. ll. 275279. Die Allegorie ist Erasmus' Thema zu Gal. 4, 24, ll. 109115
(l. 110: Est autem allegoria, cum aliud dicitur, aliud significatur).95 In der annotatio zu Gal. 2, 21, l. 639, redet Erasmus von der ratiocinatio ab impossibili.96 In der
Anmerkung zu Phil. 4, 2, ll. 651652, in der Erasmus die copia des bersetzers
tadelt (siehe oben), huft er die rhetorischen Ausdrcke an:
Proinde intempestiue affectauit copiam hoc loco, cum anadiplosis eius verbi faciat ad
vehementiam affectus significandam.97
In diesem Zusammenhang habe ich vor allem Heinrich Lausberg, Handbuch der
literarischen Rhetorik. Mnchen, 1960, zur Begriffsbestimmung und zur
Umschreibung der rhetorischen Fachausdrcke herangezogen. Man vergleiche
weiter Hovinghs Liste in ASD VI, 5, pp. 4448 (9. Some stylistic terms), in ASD
VI, 6, pp. 2023 (10. Some stylistic terms) und Chomarat I, II, passim. Auch was
dieses Thema angeht, beanspruche ich keine Vollstndigkeit.
Der vorliegende Kommentar bietet auch Angaben zu anderen Aspekten von Erasmus' Annotationes. Erasmus' Edition des Nouum Instrumentum (1516) hat viele
Auseinandersetzungen ausgelst, die nicht nur in einzelnen Schriften (z.B. Apologien), sondern auch in den spteren Auflagen der Annotationes ihren Niederschlag
fanden. Langwierige Kontroversen entwickelten sich, die sich in den Auflagen
BE spiegeln. ber die Streitigkeiten informieren besonders: Aug. Bludau, Die
beiden ersten ErasmusAusgaben des Neuen Testaments und ihre Gegner. Freiburg im
94
Siehe Annot. in Gal. 3, 1, l. 654 und den Kommentar zu l. 654; Annot. in 2. Thess. 2, 5, ll. 110
112; Annot. in 2. Thess. 3, 10, ll. 244245.
95
Siehe n.l. 110 zu Gal. 4, 24.
96
Siehe n.l. 639 zu Gal. 2, 21.
97
Dazu: n.ll. 651652 zu Phil. 4, 2.
EINLEITUNG
45
Breisgau, 1902; Erika Rummel, Erasmus and his Catholic Critics, 2 voll. Nieuwkoop, 1989; Erika Rummel, Nameless Critics in Erasmus' Annotations on the
New Testament, in: Bibliothque d'Humanisme et Renaissance, tome xlviii,1
(1986), pp. 4157. Einen gedrngten berblick ber die Kontroversen (und die
betreffenden Studien) bietet Hovingh in ASD VI, 5, pp. 830. Siehe zur Fehde mit
Stunica vor allem: H.J. de Jonge, ASD IX, 2, Introduction, pp. 357 und passim,
und zur Auseinandersetzung mit Faber Stapulensis: Andrea Steenbeek, ASD IX, 3,
Introduction, pp. 159. Man vergleiche zur Kontroverse mit Edward Lee: Erika
Rummel, Introduction, ASD IX, 4, pp. 119. Siehe auch zum Thema: CWE 56
passim. Ich habe versucht, den Kontroversen und den Personen, die sich in diese
Konflikte verwickelten, einige Aufmerksamkeit zu widmen. Ein erschwerender
Faktor dabei ist die Tatsache, dass Erasmus oft seine Gegner nicht mit Namen
nennt. Siehe z.B. Annot. in Phil. 4, 9, ll. 738740:
Hunc locum quidam magnis cachinnis magnisque conuiciis insectatur negans me
apud me fuisse, cum haec scriberem (quidam = Stunica).
Die annotatio zu Phil. 2, 6, mag als Beispiel dieser verschleierenden Ausdrucksweise dienen. Erasmus hat die schwierige Stelle des Philipperbriefes 2, 67, in der
es sich um christologische Fragen handelt, sowohl in Paraphr. in Phil. 2, 6, LB VII,
996BC, als auch in Annot. in Phil. 2, 6 erlutert. Diese Darlegungen haben Kritik
ausgelst, auf die Erasmus seinerseits reagierte. So knnten die Zustze D der
annotatio in Phil. 2, 6, von Natalis Bedas Kritik und von der der spanischen Mnche veranlasst sein, wenn Erasmus das auch nicht ausdrcklich sagt. Der Zusatz B
zur Stelle (ll. 229242) hngt mglicherweise mit Lees Kritik (oder mit einer Musmassung von Lees Kritik)98 zusammen. Der Passus ll. 243277 ist mit Ep. 554 verbunden, einem Brief von Hieronymus Dungersheym, den Erasmus nur als amicus quidam eruditus (ll. 265266) auffhrt. Vergleiche auch Annot. in Phil. 4, 3,
ll. 657702; in diesem Passus verteidigt Erasmus die These, Paulus sei verheiratet
gewesen, was viel Widerspruch hervorrief (cf. n.ll. 659666 zur Stelle).
brigens ist der genaue Zusammenhang zwischen den Apologien gegen die spanischen Mnche bzw. Natalis Beda bzw. die Theologen der Sorbonne einerseits
und den Annotationes andererseits erst durch die kritische Ausgabe der betreffenden Schriften wirklich festzustellen. Dass die kritische Ausgabe mit Kommentar
der Apologie gegen Stunica von H.J. de Jonge beim Kommentieren der Stellen, die
Erasmus in seiner Apologie gegen Stunica verteidigte, eine grosse Hilfe ist, wird aus
dem vorliegenden Kommentar der betreffenden Stellen ohne weiteres klar sein.
Jetzt wird den sogenannten Fehlerlisten Aufmerksamkeit gewidmet. Andrew J.
Brown erwhnt in seiner Ausgabe des Nouum Testamentum (Joh., Act.), ASD VI,
98
Erasmus wusste schon vor der Erscheinung seiner zweiten Auflage der Annotationes, dass Lee
dabei war, eine Sammlung von kritischen Anmerkungen anzufertigen. Er hat zwar Einsicht verlangt, sie wurde aber von Lee kaum gewhrt. Dazu: Bludau, pp. 8994.
46
EINLEITUNG
EINLEITUNG
47
in die Ausgabe C eingefgt hat (und in D und E erweitert hat), war eine
Erwhnung in der zweiten Auflage berhaupt unmglich.
Nach Brown und ReeveScreech wurden die fraglichen Listen in den Editionen
des Nouum Testamentum von 1519, 1522 und 1527 abgedruckt. Siehe Brown, ASD
VI, 2, p. 5: Further reference is also made to a series of prefaces included in the
New Testament editions of 1519, 1522 and 1527, consisting of lists of deficiencies
in the Vulgate translation, divided into seven categories (siehe oben). Reeve
Screech berichten, p. 7: Since 1519 Erasmus had printed in one or other tome of
his New Testament lists which he had compiled and had to some extent kept up
to date. Im Hinblick auf diese Listen habe ich die folgenden Exemplare der
Gemeindebibliothek in Rotterdam konsultiert:
1) Die Ausgabe des Nouum Testamentum von 1519 (Signatur 11 C 6). Die
betreffenden Listen sind nach den Capita argumentorum contra morosos quosdam
et indoctos (pp. 6982) abgedruckt. Die Seiten sind durchnumeriert (pp. 8397).
Die Seitenzahlen in diesen Listen beziehen sich auf die Auflage B der Annotationes.
2) Das Nouum Testamentum von 1522 (Signatur 3 B 4). In dieser Ausgabe sind
die Listen auf den unpaginierten Seiten, die dem Text vorangehen, abgedruckt.
Die Angaben in den Listen verweisen auf die Seiten der Annotationes von 1519
[sic]. Man kann also die Listen von 1522 nicht fr die Annotationes von 1522 verwenden.
3) Die Edition der Annotationes [sic] von 1527 (Signatur 11 H 3), in der die
Listen vor dem Index Rerum ac Vocabulorum in Annotationes Noui Testamenti,
secundum Literarum ordinem compositus auf die Seiten Oo1vPp1r abgedruckt
worden sind. Die Seitenzahlen dieser Listen beziehen sich auf den Band, der
diese Listen enthlt. Ob und, wenn ja, wo diese Listen in den anderen Bnden
des Nouum Testamentum und der Annotationes eingegliedert sind, ist mir nicht
bekannt. Im Exemplar des Nouum Testamentum von 1527 (Signatur 33 B 6) der
Gemeindebibliothek von Rotterdam fehlen die Listen, wie auch in den Ausgaben
der Annotationes von 1519 und 1522 (Signatur 11 C 11 und 10 A 8).
Die Anmerkungen dieser Fehlerlisten habe ich in den Kommentar an den betreffenden Stellen aufgenommen: Siehe z.B. n.l. 284 zu Col. 2, 8: Er. nahm diese
Stelle in die Liste der Loca obscura auf: Ne quis vos decipiat, dixit pro depraedetur, quod certe interpretis est vitium (fo Oo3v der Ausgabe von 1527).
4. Zu den Annotationes in Gal.2. Thess.
Erasmus hat den Paulusbriefen schon um 1500 grosses Interesse entgegengebracht. Seine Bekanntschaft mit John Colet (14671519)103 whrend seines ersten
Aufenthalts in England hat in dieser Hinsicht gewiss eine Rolle gespielt: Erasmus
103
48
EINLEITUNG
war von dessen Vorlesungen ber die Paulusbriefe sehr beeindruckt. Es ist allerdings nicht unwahrscheinlich, dass dabei die Persnlichkeit von John Colet ein
wichtiger Faktor war.104 Im Dezember 1504 schreibt Erasmus an Colet, er habe
sich mit dem Rmerbrief beschftigt, Ep. 181, ll. 3134:
Quanquam ante triennium ausus sum nescio quid in epistolam Pauli ad Romanos,
absoluique vno quasi impetu quatuor volumina; progressurus, ni me quaedam auocassent; quorum illud praecipuum, quod passim Graeca desyderarem.
Diese vier Bnde (quatuor volumina) sind nicht publiziert worden und, soweit
bekannt ist, nicht erhalten. Siehe jedoch Hovingh, ASD VI, 5, p. 3: He had also
already begun, in 1501, a commentary on Paul's Epistle to the Romans, that may
possibly have been the beginning of the later Paraphrases on the Epistles of Paul.
Erasmus' erste Schrift ber die Paulusbriefe erscheint als Bestandteil seiner
Annotationes in Nouum Testamentum. Die Paraphrases zu den Briefen Paulus'
wurden zwischen 15171522 publiziert. Erasmus beteiligte sich mit diesen Werken
an einer paulinischen Renaissance, die schon von Faber und Colet gefrdert
worden war.105
In den Annot. in Gal.2. Thess. werden einige Bibelstellen ausfhrlich behandelt. So bespricht Erasmus in den Annot. in Gal. 2, 11, ll. 382570, eingehend
den Streit oder den angeblichen Streit zwischen Petrus und Paulus und anschliessend die Kontroverse ber die bewusste Bibelstelle zwischen Augustinus
und Hieronymus. In diesem Zusammenhang kommt besonders der Stellenwert
des Zeremonialsgesetzes zur Sprache. Erasmus benutzte fr diese Stelle Thomas
Aquinas' Kommentar zu Gal. 2, 1114, weitgehend.
Eigentlich ist Erasmus' Kommentar zu Gal. 4, 25, ll. 155199, ein ausfhrliches Wortstudium. Was bedeutet an der Stelle Gal. 4, 25 das Verb sustoixen?
Anlsslich einiger Anmerkungen von Sepulveda bespricht Erasmus sustoixen
und verwandte Ausdrcke (stoixea, sustoixa usw.), um seine Interpretation
dieser Stelle gegen Sepulveda zu verteidigen.106
Zu Eph. 5, 32, behandelt Erasmus, wie fters,107 den Begriff sacramentum, der
das griechische mustrion wiedergibt. Im Zusammenhang damit kommen der
Status der Ehe und der virginitas, und verwandte Themen zur Sprache; diese
Sachen hat er zu 1. Cor. 7, 39 ausfhrlich behandelt.108 Es ist evident, dass sie ihn
ausserordentlich beschftigen.
104
Siehe Augustijn, Erasmus, pp. 3233; Rummel, Annotations, p. viii, pp. 1012; Catharine A.L.
Jarrott, Erasmus's Annotations and Colet's Commentaries on Paul: A Comparison of Some Theological Themes, in: Essays on the Works of Erasmus, edited by Richard L. Demolen. New Haven,
London, 1978, pp. 125144 (siehe auch die Literaturhinweise ad loc.); John B. Payne, Erasmus:
Interpreter of Romans, in: Sixteenth Century Essays and Studies, edited by Carl S. Meyer, vol. II.
Saint Louis, Missouri, 1971, pp. 135, bes. pp. 34.
105
Siehe: John B. Payne, Erasmus and Lefvre d'taples as Interpreters of Paul, in: Archiv fr
Reformationsgeschichte 65 (1974), pp. 5483, bes. pp. 5457, cf. oben n. 74.
106
Siehe n.l. 161 zu Gal. 4, 25.
107
Siehe z.B. Annot. in Eph. 1, 9 und n.l. 383 zu Eph. 5, 32.
108
Siehe ASD VI, 8, p. 177, n.ll. 337338 zu 1. Cor. 7, 39.
EINLEITUNG
49
Erasmus' Ersatz des Vg.Textes Esse aequalem Deo durch vt esset aequaliter
Deo (Phil. 2, 6) und seine Interpretation dieser Stelle lsten viel Protest aus:
Erasmus sei arianisch gesinnt, er zweifle die Gttlichkeit Christi an usw., cf. n.ll.
216220 zu Phil. 2, 6. Erasmus verteidigte seine Meinung im langen Passus der
Annot. in Phil. 2, 6 (ll. 216297).
Die heikle Frage, ob Paulus verheiratet war, bejahte Erasmus, und durch seine
bersetzung der Stelle Phil. 4, 3 (compar germana statt germane compar)
machte er seine Auffassung klar. Erasmus erlutert und verteidigt seinen Standpunkt
in Annot. in Phil. 4, 3, ll. 657702, gleich wie er das zu 1. Cor. 7, 8 getan hat.109
Das Thema der Auferstehung am Jngsten Tag, das Erasmus beim Interpretieren der Stelle 1. Cor. 15, 51110 ausfhrlich besprochen hat, bringt er zu 1. Thess.
4, 17, ll. 476507 nochmals vor.
In die Behandlung von 1. Thess. 2, 7, fgte Erasmus eine Art von Panegyricus
auf seinen Mzen William Warham ein (ll. 117224), der gewissermassen ein
Fremdkrper innerhalb der Annotationes darstellt. Der Laudatio auf Warham
folgte in den Ausgaben AD eine Besprechung, die vom Mzenat und von humanistischen Autoren in Italien, Frankreich, Deutschland und in der Schweiz handelt. Erasmus erlutert an Hand der Geschichte von Mecenas und Horatius das
Wesen des Mzenats. Diesen Passus hat er spter gestrichen, vermutlich weil er in
gewissen Hinsicht nicht mehr aktuell war.111
Besonders Erasmus' Ansichten zum Inhalt des Begriffes sacramentum bzw.
zur Ehe, die Interpretation der Stelle Phil. 2, 6 und die angenommene Heirat von
Paulus lsten Kritik aus: Erasmus htte diese Fragen berhaupt nicht zur Sprache
bringen drfen, war die Meinung der etablierten Theologen.
In den Annot. in Gal.2. Thess. erweist sich Erasmus wiederum112 als Lexikograph. Auf seine ausfhrliche Darlegung zu sustoixen usw. und sein Interesse an
sacramentum wurde schon hingewiesen. Siehe aber beispielsweise auch:
Wenn man einen Vergleich zwischen Annot. in 1.2. Cor. einerseits und den Annot.
in Gal.2. Thess. andererseits aufstellt, fllt es auf, dass Erasmus zur Besttigung
seiner Auffassungen in Annot. in 1.2. Cor. mehr Autoren herangezogen hat als in
Annot. in Gal.2. Thess.113 Auch sind im allgemeinen die Kommentartexte in den
109
110
111
112
113
50
EINLEITUNG
VAN
POLLVAN
DE
LISDONK
CONSPECTVS SIGLORVM
A:
Ac:
B:
Bc:
C:
Cc:
D:
Dc:
E:
Ec:
BAS:
LB:
Loca:
Nov. Test. A:
Nov. Test. B:
Nov. Test. C:
Nov. Test. D:
Nov. Test. E:
Nov. Test.:
LB
801
[A]
[A]
5
6
7
8
9
10
EX CAPITE PRIMO
1
1
EX CAPITE PRIMO
C, EX CAP. I D.
E:
CAPVT PRIMVM
A, om. B
54
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
55
23 subodorari Den bertragenen Sinn des Verbs
(sub)odorari behandelt Er. in Adag. 581 (Odorari ac similes aliquot metaphorae), ASD II, 2,
p. 104, ll. 755756.
2426 Verum contextum Er. beschreibt zwei
hnliche Interpolationen in Annot. in 2. Cor.
8, 5, ASD VI, 8, p. 408, ll. 360381, cf. den
Kommentar ad loc.
26 Transferemini ab eo Nov. Test.: a Christo
transferamini [transferamini ab eo A]. In E
folgt Er. der Lesart transferemini (cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3, p. 448,
n. 61), in BD aber der gelufigeren Lesart
transferimini, cf. app. crit. n.l. 26.
28 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1, 67,
CCSL 77A, p. 20, ll. 6163 (Migne PL 26,
343C344A): Necnon et illud congrue quod
translationis verbum [sc. Gal. 1, 6: transferimini] Galatis coaptatum est: Galatia enim
translationem in nostra lingua sonat. Vgl.
auch: Hier. Interpret. Hebr. nom. CCSL 72, p.
154, l. 21: Galatia magnifica vel translatio; p.
157, l. 18: Galatia translatio.
2930 similitudine deuoluuntur Nicht nach
Hier., sondern vielleicht nach Reuchlin, dessen De rudimentis Hebraicis Er. mehrmals
herangezogen hat (cf. ASD VI, 8, p. 395, n.ll.
152153 zu 2. Cor. 6, 15). Siehe Reuchlin, op.
cit. pp. 106107: Ad hebraeam vocem Galatae. Reuchlin verbindet die hebrischen
Begriffe fr Rad (rota), Ball/ Kugel (sphaera) und quodlibet rotundum mit dem
hebrischen Namen Galgal (Gilgal): Ios. 10,
69. Er nimmt eine etymologische Beziehung
zwischen Galgal und Galatae an, daher
auch einen Zusammenhang zwischen dem
Namen Galatae und rota etc., gleichwie Er.
an der vorliegenden Stelle.
30 In gratiam Christi Nov. Test.: per gratiam [in
gratia dei A]. Er. interpretiert ab Ausgabe B
n xriti im instrumentalen Sinn: per gratiam
(dazu: BlassDebrunner 195; 219). Auch
Valla, Annot. bt Kritik an der bersetzung
in gratiam: neque in gratiam legendum est,
sed in gratia, n xriti (Garin, p. 875, col. 1).
Cf. ASD VI, 3, p. 448 sq. n. 61.
31 Augustinus Aug. Expos. Gal. 4, 1, CSEL 84,
p. 58, l. 24: qui vos vocauit in gloriam
Christi.
32 attestante expositione Aug. Expos. Gal. 4, 3,
CSEL 84, p. 59, ll. 12: in gloriam Christi,
quam volebant illi euacuare, quasi frustra
venerit Christus.
3233 Hieronymum Hier. Comm. in Gal. I, 1,
67, CCSL 77A, p. 19, ll. 3336, Migne PL 26,
343A (35 sic tam: tam v.l. Hier.ed. 1516; 3536
gratiam: gratia v.l. Hier.ed. 1516).
56
LB
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
802
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
scribit in commentariis: Habet autem et locus ipse hyperbaton, quod ita suo ordine
legi potest: Miror quod tam cito transferimini a Christo Iesu, qui vos vocauit in gratia dicens Non veni vocare iustos et caetera. Quanquam hic rursus aliud existit
incommodum amphibologiae: qui vocauit vos per gratiam in aliud euangelium.
Potest enim accipi quod Christus vocauerit illos in aliud euangelium, vt ordinat
Ambrosius. Proinde nos ordine commutato sic vertimus: Miror quod a Christo,
qui vos vocauit in gratia siue per gratiam, adeo cito transferamini in aliud euangelium. Caeterum in eo quod mox sequitur: Sed licet nos aut angelus de coelo
euangelizet vobis praeterquam quod euangelizauimus vobis, idem Hieronymus indicat hunc sermonem per hyperbolen accipi posse, non quod angelus aut Paulus
aliud euangelium esset praedicaturus, [C] sed sentit ab euangelio semel recepto
nullo pacto recedendum. [B] Quod si quis tropos et schemata reiiciat in sacris
literis, saepenumero aut haerebit perplexus aut frigidissimis rationibus se cogetur
explicare. Porro quod addit hoc agi, vt non esset magna Petri ac Ioannis autoritas, cum nec sibi liceret aliud euangelium praedicare, sic arbitror accipiendum, si
Petrus aut Ioannes Iudaismum admisceret Christo, quod velut illis autoribus
pseudapostoli conabantur, alioqui videretur Paulus suam autoritatem Petro anteferre. [A] Et Christi potest vel ad gratiam referri vel ad praepositionem ab, vt sit
apud nos auferendi casus a Christo [B] seu potius [D] a [B] Deo. [A] Ego
malim auferendi casum. Et quidam codices pro Christo Deum habent. Semper
enim Paulus Deum vocantem facit, sed per Christum. Et in euangelio Pater est
qui suos trahit ad Christum. | Caeterum in gratia dixit pro eo quod est per gratiam.
[6-7] [B] In a l i u d e u a n g e l i u m q u o d n o n e s t a l i u d . Video veteres
diuersam alios aliam secutos lectionem. Hieronymus, vt ex ipsius liquet enarratione, ita legit: Quod sic cito transferimini in aliud euangelium quod non est,
vt subaudias aliud. Aut si malis ab ipso additum [D] nomen aliud, [B] hic
subiicit stigmen, vt sit sensus eum demirari illorum inconstantiam qui transferantur, deinde qui transferantur tam cito, postremo qui in aliud euangelium,
adeo non melius eo quod acceperant, vt nullum sit. Huius rei causam admiratur
[D] apostolus. [B] At ne videatur ingenium Gallicum damnare, ceu per coniecturam facti culpam reiicit in apostolos plus satis iudaizantes [D] dicens [B] nisi si
sunt et caetera. Sic enim legit Hieronymus. [E] Chrysostomus et [D] Theophylactus in sensu concordat cum Hieronymo, nisi quod addit aliud et quod sequitur nisi quod separat a superioribus. [B] Ambrosius legit ad hunc modum: ab eo
3641 Quanquam euangelium Es handelt
sich um die Interpretation der Wendung
p to kalsantov mv n xriti Xristo
(n xriti; n xriti Ijso Xristo; n
xriti qeo v.ll. cf. Metzger, Commentary ad
loc. p. 520 sq.). Er. bevorzugt die Interpretation to kalsantov sc. Xristo (statt n
xriti Xristo), wie aus seiner bersetzung
hervorgeht. Zweitens zieht er die syntakti-
10, 25 (ASD VI, 8, p. 218, l. 87). Zu amphibologia: ASD VI, 8, p. 55, n.l. 221.
39 Ambrosius Ambrosiaster Comm. in Gal. 1, 6,
CSEL 81, 3, p. 8, l. 12 sq.: qui vocauit vos in
gratiam ad aliud euangelium. Siehe oben
n.ll. 3641.
41 mox Gal. 1, 8 (nach dem Vg.Text).
42 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1, 89,
CCSL 77A, p. 20, ll. 59 (Migne PL 26,
344A): Potest et hyperbolice dictum accipi,
non quo aut Apostolus aut angelus aliter
potuerint praedicare quam semel dixerant
sed, etiamsi hoc posset fieri vt et Apostolus et
angeli mutarentur, tamen non esset ab eo
quod semel acceptum fuerat recedendum.
4547 Quod si explicare Mehrmals betont Er.
die Wichtigkeit der rhetorischen Figuren
beim Interpretieren und Verstehen des Bibeltextes, z.B. Annot. in Mc. 8, 31, ASD VI, 5, p.
400 sq. ll. 304307: Quoties per hyperbolen,
enallagen similesque tropos sensum diuinorum voluminum explicant sacri doctores?
Iam allegoria, parabola, vocabula passim in
arcanis literis obuia nonne grammaticorum
sunt schemata? etc. Siehe Hovinghs Kommentar ad loc. und Chomarat I, pp. 562568
(die vorliegende Stelle, Annot. in Gal. 1, 6,
kommt p. 564 zur Sprache).
4748 Porro praedicare Hier. Comm. in Gal.
I, 1, 89, CCSL 77A, p. 22, ll. 5056 (Migne
PL 26, 345B): Propterea autem et sibi, quem
aliud in Iudaea facere aliud docere in gentibus
criminabantur, et angelo, quem maiorem
etiam praecessoribus suis apostolis esse constabat, anathema denuntiauit vt non magna Petri
et Iohannis putaretur auctoritas, cum nec sibi
liceret, qui eos ante docuerat, nec angelo aliter
praedicare quam semel didicerant.
4851 si anteferre Die PseudoApostel (cf. 2.
Cor. 11, 13) sind Paulus' judaistische Gegner
(cf. ThWNT 1, p. 446 sq.).
5153 Et casum Fortsetzung des Textes der
Ausgabe A (l. 31) nach den Zustzen B, C und
B. Siehe zur betreffenden Interpretation oben
n.ll. 3641.
53 quidam habent Er. meint die Lesart n
xriti qeo der Hs. AN III 11 (= cod. 2817) fo
229v, der er im Nov. Test. A folgte (cf. oben
n.ll. 3641 und ASD VI, 3, p. 448, n. 61).
5556 Caeterum per gratiam Cf. oben n.l. 30.
57 In aliud aliud So auch Vg. und Nov. Test.
58 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1, 67,
CCSL 77A, pp. 1819, ll. 2249 (Migne PL
26, 342B343C).
5860 Hieronymus aliud Cf. Hier. Comm. in
Gal. I, 1, 67, loc. cit. (cf. die vorangehende
Anm.). Im Lemma (p. 18, l. 3) steht aliud.
57
Aus Hier.' Darlegung knnte sich herausstellen, dass aliud fehlt. Siehe unten ll. 7577.
63 admiratur Subjekt ist Paulus. Damit es kein
Missverstndnis gab, hat Er. 1527 apostolus
hinzugefgt.
6566 nisi caetera Gal. 1, 7. Die Lesart nisi si
sunt bei Hier. Comm in Gal. I, 1, 67, CCSL
77A, p. 18, l. 3 (Migne PL 26, 342A). Hier. hat
nach Er. den Nebensatz nisi si sunt etc. mit der
vorangehenden Wendung quod non est aliud
verknpft. Daher muss man, wie Er. meint,
bei Hier. das zweite aliud tilgen: in aliud
euangelium, quod non est, nisi si aliqui etc.,
cf. l. 59. Vgl. dazu BlassDebrunner 3068:
llo [scheint] gewissermassen pleonastisch
zu stehen, um e m einzuleiten (vgl nihil
aliud nisi): welches es gar nicht gibt, ausser
dass. Cf. auch ASD VI, 3, p. 449, n. 71.
66 Chrysostomus Chrys. In Gal. comm. 1, 6
Migne PG 61, 621 (ev teron eagglion,
ok stin llo) und 622 (E m tinv esin
ktl.). Fr die Annot. von 1535 stand Er. die
Ausgabe des griechischen Textes der Chrysostomushomilien (und der Kommentare) zu
den Paulusbriefen zur Verfgung. Die
betreffenden drei Bnde erschienen am 28.
Juni 1529 (cf. Allen, Ep. 2340, n.l. 2 und ASD
VI, 8, p. 41, n.ll. 1617 zu 1. Cor. 1, 2). Am 5.
September 1530 schrieb Er. an Brixius: Praesuli isti Veronensi bene faxint omnes superi;
qui de priuato suo curat vtilitatem publicam,
suisque impensis tam insigne beneficium
parat studiosis omnibus. Vtinam hoc exemplum aemulentur abbates et episcopi nostri
praediuites! Nomen, ni fallor, est Ioannes
Mathaeus Gibbertus (Ep. 2379, ll. 614).
Eine Ausgabe des griechischen Chrysostomus
war schon lange allseits ein Desideratum, die
Gesamtausgabe von Henry Savile erschien
jedoch erst im 17. Jahrhundert (16101612, 8
FolioBnde). Dazu: Allen, introd. Ep. 1558
und Bardenhewer III, p. 332 sqq. Chrysostomus verfasste Predigten zum Galaterbrief, die
aber spter, hnlich wie die Homilien ber
Isaias, in einem Kommentar zusammengedrngt wurden (Bardenhewer III, p. 338).
6667 Theophylactus Theophyl. Expos. in Gal.
1, 7, Migne PG 124, 960AC. Die Anmerkung in sensu superioribus (ll. 6768) bezog
sich anfnglich nur auf Theophyl. (Zusatz
D), in der Ausgabe von 1535 auch auf Chrys.
68 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 1, 6,
CSEL 81, 3, p. 8, ll. 1213 (69 gratiam: gratiam
Christi v.l. und Er.' Ambrosiusausgabe von
1527, tomus IV, p. 920D; ad aliud euangelium: in aliud euangelium v.l. und ed. 1527,
loc. cit.).
58
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
qui vocauit vos in gratiam Christi, in aliud euangelium; nec addidit quod non est
aliud. Nec potest ex illius enarratione colligi illum secus legisse. Is hanc particulam in aliud euangelium referens non ad verbum transferimini, sed ad vocauit, sermonem ordinat hunc in modum: Demiror quod adeo cito transferimini ab eo
qui vos vocauit in aliud euangelium, id est in aliud et diuersum ab eo, quod
pseudapostoli vobis praedicarunt ad Iudaismum reuocantes. Quod dicimus perspicuum erit, si quis euoluat Ambrosianos commentarios. Porro vt suspicer Hieronymum legisse quod non est nec addidisse aliud, in causa est quod subiicit:
quia omne quod falsum est non subsistit et quod veritati contrarium est non est, vt
illud: Ne tradas, Domine, sceptrum tuum iis qui non sunt; et ea quae non erant
vocauit Deus. Ac mox ibidem: Si autem hoc de iis qui in eundem credebant Deum
et easdem scripturas habebant dicitur, quod translati sint in aliud euangelium, quod
non est euangelium, quid de Marcione et caeteris haereticis et caetera. At Ambrosius
nisi sunt aliqui et caetera interiecto commentario separat a superioribus, vt nisi
sunt non referatur ad quod non est aliud, sed ad miramur. [D] Tertullianus libro
Aduersus Marcionem quarto, si codices mendo vacant, addere videtur aliud, sed
ita vt idem sit sensus quem diximus.
[7] [B] Et vo l u n t c o n u e r t e re e u a n g e l i u m . Equidem malim inuertere, tametsi constanter sic legunt Ambrosius, Augustinus atque item Hieronymus. Est autem Graeca vox metastrcai, quod sonat ad aliud detorquere siue
in diuersum detorquere. Nobis autem quo magis arrideat inuertendi dictio, Hieronymiana facit interpretatio, cuius ipsa verba subscribam: Omnis qui euangelium
alio interpretatur spiritu et mente quam scriptum est credentes turbat et conuertit
euangelium Christi, vt quod in facie est post tergum faciat et ea quae post tergum
sunt vertat in faciem: si quis tantum literam sequitur, posteriora ponit in faciem; si
quis Iudaeorum interpretationibus acquiescit, post tergum mittit ea quae ex natura
sua in facie constituta sunt. Hactenus Hieronymus. Atqui inuertere proprie
declarat in diuersum ac praepostere vertere. Christus eiusmodi doctrinam tradidit, vt quam plurimum esset pietatis, quam minimum ceremoniarum. Isti contra
volebant plurimum esse ceremoniarum, pietatis minimum.
[8] [A] Pr a e t e rq u a m q u o d . Par , id est praeter id quod atque ita
erit aptius. A n a t h e m a s i t . Diuus Hieronymus admonet anathema verbum
esse proprium Iudaeis, quo extremam detestationem significare soleant.
[10] Mo d o e n i m h o m i n i b u s s u a d e o. Arti gr nqrpouv peqw tn
qen;, id est Nunc enim homines suadeo an Deum?, hoc est an humana suadeo
an diuina? Et in hanc quidem sententiam interpretatur Theophylactus. Quan86 Et E: Qui BD.
91 interpretatur BD: interpretatus E.
100 erit E: erat AD.
102 suadeo scripsi sec. Vg.: pers. AD, suad. E.
59
enim vtrum hominibus [homines A B]
suadeo, an deo [deum A B]? Auch Valla,
Annot. behandelt das vorliegende Lemma:
Modo enim hominibus suadeo. Nescio an
melius, vt graece est, per accusatiuum transferatur homines suadeo siue persuadeo an
deum (Garin, p. 875, col. 1). Die Variante
persuadeo im Lemma (cf. app. crit. n.l. 102:
pers. AD) knnte Er. von Valla bernommen haben wie die accusativi homines und
Deum im Nov. Test. A B, cf. ASD VI, 3, p.
449, n. 102.
102103 Arti qen; So auch die heutigen
Ausgaben. Das erste Glied der Doppelfrage
(pteron) bleibt im NT meistens unbezeichnet, cf. BlassDebrunner 440.1.
103104 Nunc diuina? Vermutlich nach
Valla, Annot.: Nescio an melius transferatur homines suadeo an deum; non dico,
vt idem significet suadeo humana an
diuina, nqrpouv peqw tn qen; (Garin,
p. 875, col. 1). Diese Stelle spielt in Er.' Kontroverse mit Lee eine Rolle. Siehe Resp. ad
annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, p. 238, ll. 953961:
Er. legt dar, es gbe zwei Interpretationen der
betreffenden Stelle, weil der griechische Text
des NT nicht eindeutig ist, und Lee habe zu
Unrecht seine Anmerkung zu Gal. 1, 10 beanstandet: Quid hic habet quod reprehendat
Leus? Geminum sensum ostendo; neutrum
reiicio (p. 238, ll. 956957). Es gibt, sagt Er.,
viele Stellen, an denen er dem Vg.Text nicht
folgt: Sed in contextu, inquiet [Leus], secus
vertis quam legit Hieronymus. Si mihi hoc
non licet, frequenter erit quod reprehendat
Leus. Verum id mihi in toto opere licere
volui (p. 238, ll. 957959).
104 Theophylactus Theophyl. Expos. in Gal. 1,
10, Migne PG 124, 961B: M nomhete ti
mv hjt pesai, ll prv tn qen moi
pv lgov J ka otwv fjsn, ti
A
nqrpouv peqein spoudhw, ka totoiv
rskein, t qe; Zur Bedeutung von
peqw an der vorliegenden Stelle des Galaterbriefes: Bauer s.v. peqw 1.b. berreden,
bereden und 1.c. sich geneigt machen, auf
seine Zeite ziehen; peqw tn qen: Gott
geneigt machen. Vgl. die bersetzung von
Persona: Nequaquam existimetis me id
eniti et querere, vt persuasos vos reddam,
quin potius meus omnis ad deum intenditur
sermo vel aliter ait, numquid hominibus persuadere studeo et illis placere, an deo
morem gerere? (fo cxr).
104105 Quanquam tolerari Zur Akk. und
Dativrektion des Verbs suadeo: Hofmann
Szantyr 42,I.b, p. 32 sq.
60
105
106
LB 803
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
quam et [B] hominibus [A] suadeo potest tolerari, cum [D] peqw apud Graecos
[A] in hoc sensu habeat aliquoties accusandi casum, non item cum significat
confidere | aut credere aut morem gerere, quemadmodum videtur arbitrari Faber
Stapulensis noster. Quanquam scio Hieronymum, Augustinum et Ambrosium
diuersam sequi sententiam. Caeterum modo positum est pro nunc, significat [B]
enim [A] posteaquam factus sit apostolus, nihil aliud spectare [C] se [A] quam
quod ad Dei pertineat honorem, cum olim in Iudaismo diuersa senserit. Si
a d h u c . E gr ti, id est si enim adhuc.
[12] Ac c e p i i l l u d n e q u e d i d i c i . Parlabon at ote didxqjn. Hieronymus distinguit inter accipere ac discere. Accipimus quod nostrum non est,
sed ab alio traditum. Discimus cuius mysterium nobis aperitur, tametsi Graece
non est didici, sed doctus sum, id quod vel absolute potest accipi non doctus
sum, sed afflatus vel non doctus sum ab homine. Deinde vocabulum reuelationis Hieronymus negat vsquam apud ethnicos scriptores inueniri pokluciv,
verum id cum aliis multis nouum fuisse confictum a Septuaginta, quo commodius explicarent noua Dei mysteria.
[13] Et e x p u g n a b a m . Ka prqoun. Quod verbum proprium [B] est [A]
populantium et excindentium captas armis vrbes. Neque video cur hic stomachetur Laurentius, velut id contumeliose dictum sit aduersus ecclesiam Dei, quod
expugnata fuerit a Paulo, malitque oppugnabam quam expugnabam. Nec inficior
aliud esse Latinis expugnare aliud oppugnare, quemadmodum aliud est suadere
aliud persuadere, aliud orare aliud exorare. Verum quid facias, vbi Graeca vox
porqen nihil aliud significet quam expugnare aut capere? Caeterum ecclesiam
vocat congregatiunculam illam Christianorum, quam prorsus expugnabat, quantum erat in illo. Iam enim hoc agebat Paulus. Proinde quod ait expugnabam, non
ad euentum rei, sed ad illius animum et conatus est referendum. Accommodatius
109 significat BE: significans A.
118 apud A B D E: om. C.
126 persuadere BE: dissuadere A.
61
Jahrhundert vor Chr. Albrecht Oepke (der
Autor des betreffenden ThWNTLemmas)
folgert, p. 573, ll. 2433: Dieser Befund zeigt
, dass die Begriffe pokalptein und
pokluciv in keiner Weise dogmatisch
geprgt sind und dass ihre theologische Verwendung dem Griechen von Hause aus fernliegt. Sie ist vom Orient her importiert
Philologisch anfechtbar, hat es theologisch
verstanden seinen guten Sinn, wenn Hieronymus von dem Wort pokluciv sagt:
proprie Scripturarum est a nullo sapientium
saeculi apud Graecos vsurpatum (siehe das
vorliegende Hieronymuszitat).
121 Et expugnabam Nov. Test. ac depopulabar
[et expugnabam A].
121 Ka prqoun So auch die heutigen Ausgaben. Porqw (seit Homer) bedeutet vertilgen, vernichten, zerstren. Bauer s.v. bersetzt die vorliegende Stelle: ich suchte die
Gemeinde Gottes zu vertilgen. Man
bekommt den Eindruk, dass Valla (siehe die
folgende Anm.) nicht wirklich mit dem spezifischen Gebrauch des Imperfekts rechnete
(imperfectum de conatu, cf. Hofmann
Szantyr 176, p. 316). Er. jedoch erwhnt
diesen Gebrauch, cf. ll. 129130.
123 Laurentius Valla, Annot. ad loc.: Persequebar
ecclesiam dei, et expugnabam illam. Contumelia fit deo, cuius ecclesia dicitur expugnari.
Ergo oppugnabat, non expugnabat, id est
oppugnando capiebat (Garin, p. 875, col. 1).
125 aliud oppugnare Expugnare: erobern,
einnehmen, berwinden, vernichten (auch
im bertragenen Sinn, ziemlich selten angreifen); oppugnare: bestrmen, angreifen,
auch im bertragenen Sinn (nach Georges
s.vv.). Cf. Faber Stapulensis, S. Pauli epistolae
xiv, examinatio ad loc.: Sed quid inter
expugnare et oppugnare intersit, vel mediocriter grammatici norunt (Paris, 1512, fo 153v).
125126 quemadmodum exorare Der Vergleich, den Er. zieht, stimmt nicht: expugnare
und oppugnare sind beide composita, in den
Paaren suadere/ persuadere und orare/exorare
aber handelt es sich um ein simplex und ein
compositum.
128 congregatiunculam Cf. Souter, Glossary s.v.
Er. prgt oft hnliche deminutiua, siehe
Hoven, Lexique, p. 399 sqq.
128129 quam Paulus Paulus verfolgte die
ersten Christengemeinden, cf. Act. 7, 588, 3;
9, 12; 9, 21; 22, 4; 1. Cor. 15, 9; Gal. 1, 1323;
Phil. 3, 6.
129130 Proinde referendum Er. spielt auf das
sogenannte imperfectum de conatu an, cf.
oben n.l. 121.
62
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
qui aliquando nos persequebatur nunc euangelizat fidem, quam aliquando vastabat. Der
Zusatz in sermone habito in monte gehrt vermutlich zum Zitat ll. 133134 Qui vastabat
(Er. zitiert Aug.' Fassung des Verses).
133 paulo inferius Gal. 1, 23: qui persequebatur
nos aliquando, nunc euangelizat fidem, quam
aliquando expugnabat (Vg.). Er. zitiert hier
Aug.' Fassung des Verses, cf. die vorangehende Anm.
134 Grammatici Eust. behandelt die Ableitung
von prqw aus prqw mehrmals: Comm. ad
Hom. Il. vol. I, p. 111, l. 28 sq.: v gr k to
prqw, t kaw, metaqsei to r ka trop
63
sanguini; Nov. Test.: non contuli cum carne
et sanguine.
152153 O prosaneqmjn sanguine An der
vorliegenden Stelle bedeutet prosanatqjmi
(med.) tin: sich beraten mit jemandem; sich
wenden an jemanden (Bauer s.v. 2. und Passow s.v.). An der Stelle Gal. 2, 6 verwendete
Paulus dasselbe verbum, aber nicht mit derselben Bedeutung: (tin ti) jemandem noch
etwas dazu auferlegen oder vorlegen (Bauer
s.v. 1.); einem etwas dazu geben (Passow
s.v.). Zu diesem Verb: Annot. in Gal. 2, 6, ll.
335350.
153 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1, 16b,
CCSL 77A, p. 31, ll. 13 (Migne PL 26, 351B):
Continuo non acquieui carni et sanguini.
Siue, vt in graeco melius habet, Non contuli
cum carne et sanguine.
154 Graecorum scholiis Er. bezeichnet mit Graecorum (Graecanica, Graeca) scholia mehrmals sowohl den Kommentar des Ps.Oecumenius, den er handschriftlich (AN III 11 =
cod. 2817) heranzog, als auch die anderen
griechischen Kommentare, die er konsultierte, nml. diejenigen von Chrys. und
Theophyl. cf. ASD VI, 8, p. 97, n.l. 935 zu
1. Cor. 5, 4. Zur Geschichte des Begriffes
sxlion/sxlia bzw. scholium/scholia: Ueli
Dill, Zur bernahme des Begriffs sxlion in
die lateinische Sprache in: Museum Helveticum (61) 2004, pp. 92128, bes. pp. 118120
(zu Ps.Oecumenius, p. 119, n. 111). Ps.Oecumenius, Comm. in Gal. 1, 16, nach der Hs.
AN III 11, fo 231r: Eqwv o proaneqmjn [!].
Ok lqon ev lgouv, fjs, tov postloiv
per to kjrgmatov rkeisqev t qea pokalcei (Migne PG 118, 1100B). Chrys. In
Gal. comm. 1, 9, Migne PG 61, 628: Eqwv o
prosaneqmjn sark ka amati. Tov postlouv ntaqa anttetai, p tv fsewv
atov kaln. Theophyl. Expos. in Gal. 1, 16,
Migne PG 124, 964D 965A: Eqwv o
prosaneqmjn sark ka amati: Toutstin,
ok ev lgon lqon tov postloiv totouv
gr srka ka ama kale, p tv fsewv
atov nomhwn.
154 paulopost Die oben n.ll. 152153 genannte
Stelle Gal. 2, 6. Der Vg.Text lautet: mihi
enim qui videbantur nihil contulerunt. Cf.
ASD VI, 3, p. 452, n. 166.
155156 Non communicaui habui Er.' Paraphrase von Gal. 1, 16b.
156 Quidam Die v.l. proaneqmjn kommt in der
von Er. benutzten Ps.Oecumeniushs. AN III
11 (= cod. 2817), fo 231r vor (im Lemma und
im Text).
64
LB
157
158
159
160
804
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
Proinde palam est Thomam et Carrensem nihil agere, qui carnem et sanguinem
interpretantur pro vitiis carnalibus, quibus nunquam legimus Paulum obnoxium
fuisse, etiamsi Thomas addit alteram expositionem carnem et sanguinem interpretans affectum erga cognatos. At ne id quidem sentit Paulus. Verum huius |
erroris ansam praebuit interpres, qui prosaneqmjn verterit acquieui, cum vertendum fuerit contuli siue communicaui cum carne et sanguine. Quanquam
hoc in loco maiorem in modum laborauit diuus Hieronymus cupiens hunc explicare nodum, quod Paulus contumeliosius Petrum, Ioannem et Iacobum carnem
et sanguinem appellarit, praesertim cum Porphyrius hinc calumnietur arrogantiam Pauli, quod non dignatus sit suum euangelium conferre cum caeteris apostolis, in summa ne consistere quidem, vt qui prius non contulerit cum carne et
sanguine, postea contulerit, veluti sibi diffidens rei periculo facto. His [E] angustiis [A] constrictus Hieronymus eo confugit, vt aduerbium eqwv, id est continuo, non referat ad ea quae sequuntur non acquieui carni et sanguini, ne fretus
reuelatione protinus videatur hominum commercium despexisse, sed ad illa
superiora Cum autem placuit ei, qui me segregauit de vtero matris meae, ac deinde
sequatur vt reuelaret Filium suum in me, et ad extremum vt euangelizarem illum
in gentibus continuo, et post haec velut a nouo exordio sequatur illud non
acquieui carni et sanguini, vt sit sensus Paulum iussum, vt continuo citraque
moram accingeretur ad praedicationem euangelii, proinde non cunctatum neque
moras triuisse adeundis ac consulendis apostolis, sed protinus vt erat iussus
aggressum euangelizandi munus. [D] Variant hic et Graecorum commentarii. [A]
Verum haec longius discutere non est huius instituti. Nos quod ad lectionis rationem pertinere visum est, annotamus. Proinde nec illud huius operis est, quod
haec Pauli narratio multis modis dissentire videtur cum ea quae est apud Lucam
in Actis apostolicis, capite nono, [B] quemadmodum Hieronymus in commentariis suis satis diligenter explicat.
[17] [A] Ve n i Hi e ro s o l y m a m . A
nlqon, id est redii siue ascendi. Ad
a n t e c e s s o re s m e o s a p o s t o l o s . Prv tov pr mo postlouv, id est ad
quidem BE: quidem videatur A.
referat BE: referatur A.
euangelizarem BE: euangeliarem A.
euangelizandi BE: euangeliandi A.
167
170
173
178
65
p. 198, ll. 583593, von 1521 zur Sprache (zu
Er.' Apolog. gegen Stunica: ASD VI, 8, p. 81,
n.ll. 686688 zu 1. Cor. 4, 3), wobei es sich
besonders um das Verhltnis zwischen Gal. 1,
16 sqq. und Act. 9, und um Hier.' Kommentar dazu handelt.
180183 Proinde explicat In der Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun. (ASD IX, 2, p. 198, ll. 583593),
sagt Er., er habe an der bewussten Stelle seiner
Annot. aufgrund des Hieronymuskommentars, darauf hingewiesen, dass es eine grosse
Diskrepanz zwischen Gal. 1, 16 und Act. 9 gibt;
er behandele aber diese Frage nicht, weil das
nicht seine Aufgabe in den Annot. sei: Dazu
lese man Hier. Stunica aber habe darauf geantwortet: Non haec Pauli narratio multis
modis dissentire videtur ab ea quae est apud
Lucam in Actis apostolicis, capite ix, vt Erasmus retulit, sed haec illam videtur exponere et
vt ita dixerim ampliare, tametsi prima fronte
[cf. Adag. 888, ASD II, 2, p. 398] videtur [Stunica videatur] ab ea esse diuersa (p. 198, ll.
586589, cf. p. 199, n.ll. 586589). Er. versucht
dann, in rhetorischer Weise Stunicas Worte zu
widerlegen: Quid ego audio? An quod videtur, non videtur? Nonne quod prima fronte
videtur, videtur? Si non videtur, mentitus est
Hieronymus (p. 198, ll. 589591) und verteidigt zum Schluss seine Aussage, um die es sich
handelt: Porro cum ego dicerem: dissentit [sic
A B; dissentire videtur CE, cf. app. crit. n.l.
181], de spetie sentiebam, non de re (p. 198, l.
592). Siehe ASD IX, 2, p. 199, n.l. 592.
181 dissentire videtur In der Ausgabe von 1522
ersetzte Er. dissentit durch dissentire videtur,
cf. app. crit. n.l. 181, vermutlich anlsslich der
Kritik von Stunica. Siehe die vorangehende
Anmerkung.
182 Hieronymus Hier. behandelt Comm. in Gal.
I, 1, 17b, CCSL 77A, pp. 3336, ll. 672 (Migne
PL 26, 352B 354A) die Frage ber das Verhltnis zwischen Gal. 1, 16 sqq. und Act. 9.
Siehe p. 33 sq. ll. 216 (352BC): Non sibi videtur historiae ordo concinere referente Luca in
Actibus Apostolorum quod, cum Paulus post
fidem Christi per dies multos Euangelium
Damasci loqueretur audenter etc. Hic
autem dicit se primum isse in Arabiam.
184 Veni Hierosolymam Nov. Test.: redii Hierosolymam. Cf. Valla, Annot. ad loc.: Graece
est: neque redii Hierosolyma od nlqon
ev t Ierosluma (Garin, p. 875, col. 1).
184185 Ad apostolos Nov. Test.: ad eos qui
ante me fuerant apostoli. Cf. Valla, Annot.
ad loc.: Graece est: ad eos qui fuerant
ante me apostoli prv tov pr mo
postlouv (Garin, p. 875, col. 1).
66
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
eos qui ante me fuerant apostoli et quibusdam ob hoc maiores videbantur, quod
prius essent vocati.
[18] Vi d e re Pe t r u m . Istorsai, quod verbum apud Graecos plus aliquid
significat quam videre, nempe percontandi discendique causa videre, quanquam
id negat Hieronymus.
[19] [B] Ia c o b u m f r a t re m . [E] In epistolam ad Galatas [B] notat Hieronymus eorum errorem, qui putant hunc Iacobum fuisse de numero duodecim
apostolorum, fratrem Ioannis, cuius mentio fit in euangelio, cum is [C] in Actis
apostolorum [B] legatur mox a Stephani nece sanguinem fudisse pro Domino.
[C] Sed [D] affirmat [B] hunc esse Iacobum cognomento Iustum, filium Mariae,
quae fuerit soror Mariae matris Iesu. Nam et hi fratres vocantur more Iudaeorum. [C] Theophylactus indicat honoris gratia fuisse vocatum fratrem Domini.
[B] Hic primus Hierosolymorum episcopus fuit ordinatus, atque huius plerique
iudicarunt esse epistolam, quam hodie quoque nomine Iacobi legimus. Apostolus
autem dicitur eo modo, quo caeteri omnes apostoli dicuntur, qui Christum in
carne conspectum postea praedicabant.
[20] [A] Qu i a n o n m e n t i o r. Hic ti poterat omitti, quod vim habet
asseuerandi, sed apud Graecos duntaxat, nisi malis addere ecce coram Deo testificor quod non mentior. Nam id additum [D] est [A] velut a iurante, [B] quod
sane non negat Hieronymus. Sed quod addit nagwghwn, coram Deo sunt, id est
188190 Videre Hieronymus inter lemma
Ciliciae [post plagas 210] et lemma Quae erant
Annot. in Iac. 5, 20, LB VI, 1038CD (Quanquam ego super hac re cum nemine digladiabor). Von dieser Frage handeln auch die
Briefe 21842186 (Juni 1529). Zur Jakobus
Frage: ReickeRost, s.v. Jakobus (2. Band,
799800).
191195 Hieronymus Iustum Hier. Comm. in
Gal. I, 1, 19, CCSL 77A, p. 38, ll. 3741
(Migne PL 26, 355C): Vnde vehementer
errauit qui arbitratus est Iacobum hunc de
Euangelio esse apostolum fratrem Iohannis,
quem constat post Stephanum iuxta fidem
Actuum Apostolorum sanguinem fudisse pro
Christo. Hic autem Iacobus episcopus Hierosolymorum primus fuit, cognomento Iustus.
195196 filium Iesu Diese Apposition entnahm Er. nicht dem Galaterkommentar des
Hier. (cf. n.ll. 191201), sondern (vermutlich) De vir. ill. cap. 2 (Herding, p. 7): Iacobus qui appellatur frater Domini, cognomento Iustus Mariae, sororis matris
Domini, cuius Iohannes in libro suo
meminit, filius, post passionem Domini statim ab apostolis Hierosolymorum episcopus
ordinatus, vnam tantum scripsit epistulam.
Vgl. auch Hier. Adv. Helv. 13, Migne PL 23,
205A 206B, wo Hier. Iacobus minor und
Iacobus Iustus gleichsetzt, wie auch Beda,
Expos. Act. 1, 13, CCSL 121, p. 10, ll. 129148:
Putant quidam duos fuisse apostolos Iacobi
vocabulo nuncupatos, Iacobum videlicet
Zebedei et Iacobum Alphei, tertium vero
Iacobum fratrem domini non apostolum sed
episcopum fuisse Hierosolymorum. Quod
nequaquam verum est, sed iuxta euangeliorum fidem eundem Iacobum filium Alphei
apostolum praefuisse Hierosolymis sciendum est, qui frater domini dictus est eo quod
fuerit Mariae materterae domini filius, cuius
Iohannes euangelista [Ioh. 19, 25] meminit:
Stabant autem, inquiens, iuxta crucem
domini Iesu mater eius et soror eius, Maria
Cleopae etc. (ll. 129138).
196197 Nam Iudaeorum Siehe Hier. Adv.
Helv. 1416, Migne PL 23, 206B 211A: Et
vnde, ais, fratres Domini dicti sunt qui non
erant fratres? Iam nunc doceberis quatuor
modis in Scripturis diuinis fratres dici,
natura, gente, cognatione, affectu (206C).
Hier. legt den Begriff Bruder im jdischen
Sprachgebrauch ausfhrlich dar, und folgert:
Restat igitur, vt iuxta superiorem expositionem fratres eos [sc. fratres Domini] intelligas
appellatos cognatione (209B) etc.
197 Theophylactus Theophyl. Expos. in Gal. 1,
19, Migne PG 124, 965D 968A: Ede d ka
67
Ikwbon met timv d ka totou mmnjtai
tn delfn to kurou epn.
198 Hic ordinatus Cf. Hier. Comm. in Gal. I,
1, 19, CCSL 77A, p. 38, ll. 4041 (Migne PL
26, 355C): Hic autem Iacobus episopus
Hierosolymorum primus fuit, cognomento
Iustus (cf. Act. 21, 18 sq.) und De vir. ill. cap.
2, n.ll. 195196 angefhrt.
198199 huius legimus Er. entzieht sich der
Diskussion ber die Autorschaft des Jacobusbriefes: Welcher Jacobus hat den Brief geschrieben, Iacobus Iustus oder Iacobus minor?
Sind Iacobus minor und Iacobus Iustus
gleichzusetzen? In der Peregrin. apost. unterscheidet Er. drei Jacobi (cf. oben n.ll. 191201);
in In epistolam Iacobi Argumentum schreibt er:
Iacobus, quoniam erat Hierosolymitarum
episcopus, scribit et caeteris Iudaeis qui per
omnes nationes sparsi habitabant, variis praeceptis vitam illorum formans atque instituens
(ASD VII, 6, p. 121).
199201 Apostolus praedicabant Siehe Hier.
Comm. in Gal. I, 1, 19, CCSL 77A, p. 38, ll.
2024 (Migne PL 26, 355AB): beatus Iacobus specialiter frater Domini (vt ante diximus)
appellatus est. Quod autem exceptis Duodecim quidam vocentur apostoli, illud in causa
est omnes qui Dominum viderant et eum
postea praedicabant fuisse apostolos appellatos.
202 Quia non mentior Vg.: ecce coram deo
quia non mentior; Nov. Test.: ecce coram
deo non mentior.
202204 Hic mentior Nach BlassDebrunner handelt es sich hier um die Ellipse eines
Verbums: do npion to qeo (sc lgw
odgl) ti (12812); Er. ergnzt hier (nicht im
Nov. Test.) testificor. Zu ti o: ASD VI, 3, p.
453, n. 202.
205 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1, 20,
CCSL 77A, p. 39, ll. 14 (Migne PL 26, 356A):
Quae autem scribo vobis, ecce coram Deo quia
non mentior. Siue simpliciter accipiendum vt
sit: quae scribo vobis vera sunt et Deo teste
confirmo, quia nulla arte verborum, nullo
sunt fucata mendacio.
205 Sed quod addit Hier. loc. cit. p. 39, ll. 46
(356A): siue altius vt legatur: quae scribo
vobis coram Deo sunt, id est Dei digna conspectu.
205 nagwghwn Dieser Ausdruck ist in den
Lexika nicht belegt (LiddellScott, Lampe,
Pape, Passow, Bauer, Thesaurus [CDrom]).
Er. hat ihn vielleicht selbst geprgt (nach
nagwgikv ktl., geisterhebend etc., cf. Hier.
altius vt legatur).
68
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
LB 805
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
digna conspectu Dei, mihi videtur aliquanto coactius. Verum in his nonnihil
indulgent sibi veteres, velut in hoc quoque de nominum interpretationibus Arabiae, Ciliciae, Damasci et caetera. [D] Ambrosius fatetur esse iurantis, Theophylactus asseuerantis.
[21] [A] C i l i c i a e . Kilikav. Partes est klmata, id est plagas.
[22] Qu a e e r a n t i n C h r i s t o. Cur non potius quae sunt in Christo,
tav n Xrist?
[23] Au d i t u m h a b e b a n t . A
koontev san, id est audiebant. Ad verbum audientes erant, hoc est rumor apud illos erat. Latinissimum erat auditum erat illis [B] siue hic rumor apud illos erat, [D] eo quod participium
koontev sit praesentis temporis. [B] Ne hic quidem necesse erat vertere ti
vetante id pronomine nos. | [A] Qu a m a l i q u a n d o e x p u g n a b a t . Eprqei.
Rursus eo verbo est vsus quo supra, sicut annotauimus.
[24] C l a r i f i c a b a n t De u m . Edzahon, id est glorificabant. Atque ita
legit diuus Hieronymus, [D] Ambrosius magnificabant.
[A]
EX CAPITE SECVNDO
A: audierant BE.
217 expugnabat E: expugna. AD.
206208 Verum caetera Er. spielt hier wahrscheinlich auf Hier. an. Zu Arabia, Comm. in
Gal. I, 1, 17b, CCSL 77A, p. 35, ll. 6263
(Migne PL 26, 353C): in Arabia (quae interpretatur humilis et occidua); zu Cilicia,
Comm. in Gal. I, 1, 21, CCSL 77A, p. 40, ll.
36 (356B): transiit ad Ciliciam, quam in
fide Christi cupiebat adsumere Cilicia
quippe interpretatur adsumptio siue vocatio
20, CSEL 81, 3, p. 16, ll. 1820: quod ad conmendationem eius pertinet, locuturus testem
deum dat, quia ita se habent quae dicturus
est.
208209 Theophylactus Theophyl. Expos. in Gal.
1, 20, Migne PG 124, 968B: Kaqper p
dikastjrou mllwn eqnav pxein, otwv
pagwnhetai t lgw v n zipistov dok.
210 Ciliciae plagas Im Nov. Test.: [Deinde
veni in] regiones Syriae Ciliciaeque [et Ciliciae A]. Siehe ASD VI, 3, p. 453, n. 211.
211 Quae Christo Dieselbe Lesart in Vg. und
Nov. Test., obwohl Er. sunt bevorzugt, wie er
durch die rhetorische Frage Cur Xrist?
(ll. 211212) zu erkennen gibt.
213 Auditum habebant Nov. Test.: hic rumor
apud illos erat, cf. l. 215 hic rumor apud illos
erat.
213 A
koontev san audiebant Nach Blass
Debrunner 353, hat das Semitische diese
Ausdrucksweise, die im Griechischen nicht
unmglich ist, begnstigt. Das Partizipium
Prs. mit einer Form von enai dient im NT
besonders dazu, das Imperfekt zu umschreiben. Daher folge ich der Lesart A audiebant
statt der Fassung in BE audierant, die eine
Verschlimmbesserrung zu sein scheint (cf.
app. crit. n.l. 213). Siehe zur vorliegenden
Stelle: BlassDebrunner 353.2. Vgl. Valla,
Annot. ad loc.: Tantum autem auditum
habebant. Cur non potius tantum autem
audierunt? nam graece est, tantum autem
audientes fuerunt [!], koontev san (Garin,
p. 875, col. 1).
214216 Latinissimum temporis Aus gutem
Grund fgt Er. 1519 die alternative bersetzung siue erat (l. 215) hinzu, die er 1527
begrndet (eo temporis, ll. 215216).
216217 Ne nos Er. meint das sogenannte ti
recitativum, das etwa wie das heutige Anfhrungszeichen benutzt wird, cf. BlassDebrunner 470.1. Das pron. personale nos (qui persequebatur nos) sollte in der indirekten Rede
die 3. statt der 1. Person sein.
217 Quam aliquando expugnabat Nov. Test.:
quam quondam expugnabat.
218 supra Gal. 1, 13, cf. n.l. 121 zu Gal. 1, 13. Nach
Bauer s.v. porqw an der vorliegenden Stelle:
tn pstin n pote prqei: den Glauben,
den er einst auszurotten suchte.
218 sicut annotauimus Cf. Annot. in Gal. 1, 13, ll.
133134.
219 Clarificabant Deum Vg.: in me clarificabant deum; Nov. Test.: glorificabant in me
deum. Cf. ASD VI, 3, p. 454, n. 24.
220 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1,
2224, CCSL 77A, p. 40, ll. 45 (Migne PL
69
26, 356C): et in me glorificabant Deum.
220 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 1,
24, CSEL 81, 3, p. 17, l. 2: et in me magnificabant deum.
222 Post annos So auch Vg. und Nov. Test.
222 dekatessrwn Dekatessrwn in der Koine
fr tessrwn / tettrwn ka dka, cf.
BlassDebrunner 633.
223 Quanquam interpres Zu di mit Gen. fr
eine verflossene Zeit (= nach): BlassDebrunner 2234. In der Resp. ad annot. Ed. Lei,
ASD IX, 4, p. 238, ll. 969974, antwortet Er.
auf eine sachliche Anmerkung von Lee
(nml. Hier. habe post gelesen) das Folgende:
Post annos quatuordecim. Indicaram Graecis
esse per annos, non post annos, et tamen
approbo quod interpres bene reddiderit sensum et in contextu sequor quod vertit
interpres [cf. n.l. 222]. Quid igitur queritur
Leus? An quod admonuerim lectorem, ne
quid offenderetur, si Graeca dissiderent a
Latinis verbis dumtaxat, non sensu? Et
tamen haec recensentur in indice inter ea
quae manent, videlicet incastigata. Tales
fumos hic offundit lectori simplici (zu
fumos offundere: Adag. 3783 (Fumus), ASD
II, 8, p. 168, l. 922 und p. 169, n.l. 922 und
Collect. 478, ASD II, 9, p. 186).
224 Et illis So auch Vg. und Nov. Test.
224 A
neqmjn ich legte befragend vor (nach
BlassDebrunner 202.1).
224 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 2, 12,
CCSL 77A, p. 41, ll. 913 (Migne PL 26,
357B): Et, vt verius dicam, sermo Graecus
neqmjn aliud quiddam quam apud nos
intellegitur, cum scilicet ea quae nouimus
conferimus cum amico et quasi in sinum eius
et conscientiam reponimus, vt pari consilio
vel probanda sint vel improbanda quae nouimus.
227 superius Siehe Gal. 1, 16 und Annot. ad loc.
Er. bersetzte: non contuli cum carne et sanguine cf. n.l. 152 zu Gal. 1, 16 (ohne praeterea).
228 proaneqmjn Dazu: Annot. in Gal. 1, 16, l.
156 und den Kommentar ad loc.
228229 prius Arabiam Cf. Gal. 1, 17 (sed
abii in Arabiam etc.).
229 In illo Wenn man prosaneqmjn liest.
230 in hoc Wenn man proaneqmjn liest.
231 Hieronymus Cf. oben n.l. 224.
235236 Vnde vocamus Siehe Annot. in Rom.
9, 3, LB VI, 609D: Anathemata Graecis
dicuntur res diis dicatae, et in hoc sepositae.
Cf. Passow s.v.: das Aufgestellte gleichviel
ob es steht, liegt oder hngt usw.
70
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
id est
[B] Nam oratio profecta ab iis qui magnae sunt existimationis et qui non sunt
alicuius existimationis, eadem non idem valet. [A] Apud Graecos primo et tertio
loco non additur ti, id est aliquid, medio tantum loco additur ab iis autem qui
videbantur esse aliquid. Quod haud scio an adiectum fuerit ab quopiam, qui
putarit esse subaudiendum, tametsi mire consentiunt exemplaria. Quandoquidem et Ambrosius legit qui existimabantur esse aliquid. Mihi probabile videtur
quod Valla coniectat, [B] videlicet adiectitium esse. Atque ex interpretatione Hieronymi propemodum liquet illum non legisse qui videbantur esse aliquid, sed tantum qui videbantur, cum ita scribit: Sollicitus itaque requirebam quidnam esset
quod diceret qui videbantur, sed nunc me omni scrupulo liberauit adiiciens qui
videbantur columnae esse. Atque in exemplari Paulino primo loco tantum est qui
videbantur. Deinde cum Paulus sentiat eos in magno precio habitos, quod mox
apertius explicat qui videbantur columnae esse, quomodo congruet huic loco qui
videbantur esse aliquid ? Sic enim loquimur de his rebus, quibus nolimus nihil
omnino tribui. Caeterum quamuis Hieronymus hactenus a me stat, quod non
addit aliquid, non tamen videtur satis perpendisse vim participii Graeci [D]
dokontev. [B] Proinde nos vertimus cum iis qui erant in precio. [D] Ne quid
tamen celem lectorem, quoniam apud Graecos semel hic additur ti, fieri potest
vt eodem sensu posuerit hic aliquid, quo Lucas in Actis quinto dixit aliquem pro
243 nullius CE: nullius essent A B.
248 atv scripsi sec. Murray/Diggle: utv AD,
atv E.
250 tertio E: secundo AD.
251 ti AD: t E.
252 ab CE: abs A B.
262 his D E: iis B C.
266 celem E: caelem D; ti scripsi: t D E.
71
dicitur: Mihi autem qui videbantur esse aliquid. Quod nescio an ab interprete, an ab
alio sit adiectum, quasi subaudiretur
(Garin, p. 875, col. 1). Vallas Anmerkung
Quod subaudiretur bezieht sich auf die
dritte Stelle (Gal. 2, 6b), whrend Erasmus
die zweite Stelle (Gal. 2, 6a) zu meinen
scheint, cf. ll. 251253: medio tantum loco
additur Quod haud scio an adiectum
fuerit tametsi mire consentiunt exemplaria. Das Ambrosiasterzitat qui aliquid (l.
254) kann sich sowohl auf Gal. 2, 6a als auch
auf Gal. 2, 6b beziehen (d.h. medius locus
oder tertius locus). Siehe die vorangehende
Anm.
255256 Hieronymi Hier. Comm. in Gal. I, 2,
79, CCSL 77A, p. 49 sq. ll. 6874 (Migne PL
26, 362AB). Hier. bespricht Gal. 2, 9 (Iacobus et Cephas et Iohannes, qui videbantur
columnae esse) und sagt: Petrus et Iohannes
et Iacobus qui videbantur columnae esse. Ter
supra dictum de apostolis legimus: Seorsum
autem his qui videbantur; et: Ab his qui videbantur esse aliquid; et: Mihi enim qui videbantur (esse aliquid) nihil contulerunt. Sollicitus
itaque requirebam etc. cf. l. 257 sqq.
259 in exemplari Paulino Er. meint einen der
beiden Vulgatacodices aus der Stiftsbibliothek von St. Paul's Cathedral. Durch Zutun
von John Colet verfgte Er. ber diese zwei
Handschriften der Vulgata, die er in Annot. in
Gal.2. Thess. nur fr Zustze B heranzog.
Eine enthielt den Text der Evangelien, eine
den der Briefe. Beide codices sind verlorengegangen. Siehe ASD VI, 8, p. 47, n.l. 94 zu 1.
Cor. 1, 10.
259260 in videbantur An der Stelle Gal. 2, 2
(primo loco) bot der codex Paulinus offenbar
die gleiche Lesart wie die heutigen Ausgaben.
260 mox Gal. 2, 9.
261262 qui aliquid D.h. Gal. 2, 6a.
263264 quod aliquid Cf. Hier. Comm. in
Gal. I, 2, 79, CCSL 77A, p. 49 sq. ll. 6970
(Migne PL 26, 358B): seorsum autem his qui
videbantur und das oben n.ll. 255256
angefhrte Hier.Zitat.
264265 non dokontev Vielleicht spielt Er.
darauf an, dass Hier. die von Er. erwhnte
Bedeutung von dokontev (cf. l. 245: qui magnae sunt autoritatis) in seinem Kommentar
zur Stelle nicht bercksichtigt.
265 nos vertimus Siehe Nov. Test. Gal. 2, 2, ASD
VI, 3, p. 454, oben n.l. 238 angefhrt.
266 apud ti Cf. Gal. 2, 6a.
267 Lucas Act. 5, 36 (268 se esse WordsworthWhite: esse se Stuttgart Vg.).
72
LB
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
806
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
magno: Ante hos enim dies extitit Theudas dicens se esse aliquem. [B] Ambrosius
obiter indicat hoc loco quod in Actis magis erat annotandum. Nam vbi nos legimus eius voluminis capite decimoquinto praescriptum gentibus, vt abstinerent a
quatuor, ab idolothytis, a scortatione, a sanguine, a suffocato, ille monet ab apostolis non fuisse praescripta nisi tria, quartum a Graecis additum. Siquidem disputationem ita claudit: Quae sophistae Graecorum non intelligentes, scientes tamen
a sanguine abstinendum, adulterarunt scripturam quartum mandatum addentes, et
a suffocato obseruandum; quod puto nunc Dei nutu intellecturi sunt, quia iam supra
dictum erat quod addiderunt. [A] Et sanguinis abstinentiam interpretatur non ab
homicidio temperandum, id quod ethnicorum quoque legibus vetitum erat, sed
ab esu carnium [B] cum sanguine [A] more Noe iuxta Pythagorae dogma. Caeterum illi secus interpretantes [B] interdictum [A] sanguinem addidere confine
quiddam ex Iudaeorum ceremoniis | de suffocato. [B] Porro frustra vetari, ne vescamur pecude suffocata, cum iubeamur ab esu carnium omnium abstinere iuxta
Ambrosii sententiam. [D] Cui quantum tribuendum sit, alii viderint; certe Irenaeus aliquoties refert locum ex Actis nec addit mentionem suffocatorum, nominatim libro Aduersus haereticos tertio, capite duodecimo.
[3] [A] Cu m e s s e t g e n t i l i s . Elljn n, id est Graecus cum esset, [B]
quo tamen abutitur pro ethnico.
[4] [A] Se d p ro p t e r i n t ro d u c t o s f a l s o s f r a t re s . Pareisktouv,
quasi dicas obiter ingressos. Nam par apud Graecos plerunque in malam significat partem, et nomen est non participium, veluti dicas subinductitios fratres,
sic et mox otinev pareislqon, id est obiter ingressi sunt nobis aliud agentibus,
id quod solent exploratores ac molientes insidias. Iam falsos fratres est ceudadlfouv, [D] id est falso nomine Christianos, [A] de quo superius admonuimus.
Diuus Hieronymus coniunctionem autem siue sed putat hoc loco superuacaneam
et abiiciendam, partim quod, si ponatur, non habeat partem quae illi respondeat
solet enim apud Graecos d semper respondere mn , partim quod sensui huius
epistolae vehementer repugnet. Intelligit enim diuus Hieronymus Paulum nulla
vi potuisse compelli, vt Titum quum esset gentilis, circuncideret, idque ad veritatem euangelii pertinuisse. Atque ita quod sequitur propter subintroductos falsos
268282 Ambrosius viderint [282 Cui
viderint om. B C] BE: Annotauit hoc loco
quiddam diuus Ambrosius, quod tamen ad
hunc locum proprie non pertinet, in eo quod
legimus in actis apostolorum, decretum vt
gentiles abstinerent a quatuor, ab idolothytis, a
fornicatione, a sanguine, et a suffocato, a graecis sophistis adulteratam fuisse scripturam, qui
quartum illud a suffocato adiecerint de suo. Et
sanguinis abstinentiam sed ab esu carnium,
more Noe secus interpretantes sanguinem
73
heidenchristliche Gemeinden eingeschlichen
haben.
288289 Nam partem Er. spielt auf par mit
Akk. an. Siehe Ausdrcke wie: par tn
nmon, par fsin, par tn didaxn etc. (cf.
BlassDebrunner 2362).
289 et nomen participium D.h. ein Verbaladjektiv.
289 subinductitios Das Adjectiv inducticius
(inductitius), eingefhrt, angenommen
(Georges) ist bei Aug. belegt (De duab. anim.
18, CSEL 25, p. 74, l. 17, inducticias); subinductitius ist von Er. vielleicht nach Tert. Adv.
Marcion. V, 3, 2 bzw. 3, CCSL 1, p. 668, l. 18
sq. bzw. l. 24: superinducticios fratres oder
nach subinducere (cf. Souter, Glossary s.v.
introduce secretly; Georges s.v.: flschlich
einfhren) geprgt.
290 mox Gal. 2, 4 (pareisktouv ceudadlfouv, otinev pareislqon ktl.). Auch pareisrxomai enthlt an der vorliegenden Stelle
eine pejorative Bedeutung: sich einschleichen, auf unehrliche Weise eindringen
(Bauer s.v.).
292 superius Cf. Annot. in 2. Cor. 11, 26, ASD
VI, 8, p. 456, ll. 193198: Graecis vnica dictio
est ceudadlfoiv, hoc est falso Christianis,
qui se fingerent esse discipulos Christi, cum
non essent etc.
293 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 2, 35,
CCSL 77A, p. 45, ll. 4447 (Migne PL 26,
359C): Sciendum vero quod autem coniunctio quae in praesenti loco ponitur, propter subintroductos autem falsos fratres, superflua sit et, si legatur, non habeat quod ei
respondeat illamque concludat etc. Die
Frage ber die Partikeln mn d, behandelt
Er. mehrmals. Siehe Annot. in 1. Cor. 5, 3,
ASD VI, 8, p. 94, ll. 918921; Annot. in 1.
Cor. 7, 1, ASD VI, 8, p. 120, ll. 357359;
Annot. in 2. Cor. 11, 6, ASD VI, 8, p. 446 sq.
ll. 3740; Annot. in 2. Cor. 13, 9, ASD VI, 8,
p. 472, ll. 467468 (vgl. den Kommentar ad
locc.).
296300 Intelligit et caetera Siehe Hier.
Comm. in Gal. I, 2, 35, p. 45, ll. 4851
(Migne PL 26, 359C): sed neque Titus qui
mecum erat, cum esset ex gentibus, compulsus est
circumcidi statimque subiungat quae causa
fuerit vt ad circumcisionem impelleretur
inuitus propter subintroductos, inquit, falsos
fratres etc.
298 [app.] superintroductos BE. Ich folge der
gelufigen Lesart subintroductos der Vg.
nach A: superintroductos vielleicht nach Tert.
Adv. Marcion. V, 3, 2 und 3: superinducticios, cf. oben n.l. 289.
74
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
fratres cohaeret cum superioribus non fuit compulsus circuncidi propter falsos
fratres et caetera. In hanc sententiam interpretatur Augustinus, tametsi secus legit
Ambrosius.
[5] C e s s i m u s s u b i e c t i o n i . Est quidem datiuus apud Graecos potag,
sed per ablatiuum vertendus subiectione, id est vt illis subiiceremur. [B] Atque
in exemplari Paulino prima manu scriptum fuerat subiectione, casu auferendi. [A]
Hieronymus indicat in Latinis codicibus quibusdam non haberi od, vt intelligas Titum cessisse ad horam, in Graecis addi, vt sensus sit illum nullo modo cessisse. Quod si legatur cessisse ad horam hoc tamen Hieronymus non putat pertinere ad circuncisionem Titi, sed ad id duntaxat quod Hierosolymam redierit
quo illis satisfaceret. [B] Et tamen quod Hieronymus negat esse in Latinis codicibus, nunc in omnibus Latinis exemplaribus visitur scriptum praeterquam apud
Ambrosium, qui secus etiam atque nos ordinat orationem, nimirum hoc pacto:
Propter autem subintroductos fratres falsos, qui subintrauerunt explorare libertatem
nostram quam habemus in Christo Iesu, vt nos in seruitutem subiicerent, ad horam
cessimus subiectioni. Atque ita legisse declarat eiusdem interpretatio. Omittit ille
pronomen quibus, quod additum videtur orationem inabsolutam reddere, nisi sic
ordinemus: Titus non compulsus est circuncidi propter apostolos, quibus aliquo
vsque cessimus, sed propter subintroductos fratres, quibus ne tantulum quidem
cessimus. At quomodo non cessit qui Timotheum coactus est circuncidere?
Argutatur pluribus verbis super hoc loco Ambrosius. Nec video quomodo locus
possit explicari, nisi fateamur Pauli sermonem esse imperfectum, vt intelligamus
hoc pacto: Apostoli non compellebant, sed propter fratres falsos videbamur compellendi, quod ii odiosius instarent, quibus tamen pro eo tempore non cessimus
eousque, vt quenquam e gentibus circuncideremus. [A] Ap u d vo s . Prv
mv, id est erga vos.
[6] Ab i i s a u t e m q u i v i d e b a n t u r. Rursum Paulus orationem inceptam non absoluit, quod interloquatur quaedam; deinde mutata sermonis forma
redit ad id quod instituerat. [B] Videbatur enim adiecturus ab his qui habebantur in precio, nihil adiutus sum. Deinde quum ceu per parenthesin interiecisset
quales olim fuerint, mea non refert. Deus personam hominis non accipit; nam id illi
obiter apparet venisse in mentem ex eo quod dixerat qui nunc videntur esse
magni, mox redit ad id quod coeperat, sed diuersa sermonis forma mihi enim qui
videbantur esse aliquid, nihil contulerunt. [A] Mi h i a u t e m q u i v i d e b a n t u r
e s s e a l i q u i d . Rursum hoc tertio loco non est esse aliquid, sed tantum o
299 cohaeret D E: cohaereat AC.
300 In hanc sententiam D E: Et ita AC.
323324 Apud vos inter lemma Mihi autem
[enim A] qui videbantur esse aliquid [post
reputatos 335] et lemma Nihil contulerunt
[335] posuit A, inter lemma Ab iis autem qui
sos fratres non est compulsus Titus circumcidi, id est non ei potuit extorqueri, vt circumcideretur (p. 65, l. 25 p. 66, l. 1).
301 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 2,
4, CSEL 81, 3, p. 21, l. 27 p. 22, l. 7: nam
supra dicit Titum, cum esset Graecus, non
esse compulsum circumcidi, et subiecit
dicens: propter subinductos autem falsos fratres Titum certe negat compulsum circumcidi. Propter subinductos autem falsos
fratres, quid sonat, nisi quia cessit?
302 Cessimus subiectioni Nov. Test.: cessimus
per subiectionem. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 455, n. 53.
302303 Est subiiceremur Es gibt die v.l. subiectione, cf. WordsworthWhite ad loc., wo
die vorliegende Er.Stelle angefhrt ist, und
ASD VI, 3, p. 455, n. 53. Valla, Annot. ad loc.:
Quibus neque ad horam cessimus subiectioni. Est quidem graece datiuus subiectioni,
quia ablatiuus esse non potest, sed transferendus, vt opinor, nunc per ablatiuum subiectione, hoc est, non cessimus subiiciendo
nos (Garin, p. 875, col. 1).
304 exemplari Paulino Die von Er. benutzte
Handschrift von St. Paul's Cathedral, cf. n.l.
259 zu Gal. 2, 2.
305 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 2, 35,
CCSL 77A, p. 43 sq. ll. 616 (Migne PL 26,
358C 359A): Si Titus nullo potuit terrore compelli vt circumcideretur quomodo quidam putant legendum esse quibus
ad horam cessimus subiectioni, vt veritas Euangelii permaneat apud vos, et intelligendum
quod Titus ipse, qui compelli ante non potuit
ad circumcisionem, rursum circumcisus sit
atque subiectus?; p. 44, ll. 3237 (359B):
Itaque aut iuxta graecos codices est legendum quibus neque ad horam cessimus subiectioni vt consequenter possit intellegi vt veritas Euangelii permaneat apud vos, aut, si latini
exemplaris alicui fides placet, secundum
superiorem sensum accipere debemus vt ad
horam cessio non circumcidendi Titi, sed
eundi Hierosolymam fuerit.
309310 Et tamen scriptum Zum Fehlen
von neque: WordsworthWhite ad loc.
p. 373 sq.
311 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Gal. 2,
4, CSEL 81, 3, p. 19, ll. 2125 (312 subinductos: subintroductos Vg.; falsos fratres).
314 Atque interpretatio Cf. Ambrosiaster,
Comm. in Gal. 2, 4, CSEL 81, 3, p. 20, l. 25
sqq.: ad horam cessimus subiectioni, hoc est,
ad horam nos subiecimus seruituti humiliantes nos legi.
314315 Omittit quibus Ambrosiaster, Comm.
75
in Gal. 2, 4, CSEL 81, 3, p. 19, l. 24 (l. 313
zitiert).
315 inabsolutam Von Er. oft verwendeter Ausdruck, mit dem er die syntaktische Abhngigkeit oder die Ellipse bezeichnet; das
Gegenstck ist absolutus. Siehe ASD VI, 8,
p. 62, n.ll. 362364 zu 1. Cor. 2, 9; p. 71 sqq.
n.l. 512 zu 1. Cor. 3, 5.
318319 At quomodo Ambrosius Ambrosiaster,
Comm. in Gal. 2, 4, CSEL 81, 3, p. 19, l. 24
p. 22, l. 27, bes. p. 19, l. 28 p. 20, l. 2: Sed
ne forte obponeretur ei, quia ipse circumciderat Timotheum, nunc causas exponit cur
fecerit quod faciendum negabat dicens etc.
Umschweifig versucht Ambrosiaster alles mit
einander in Einklang zu bringen: Argutatur
pluribus verbis super hoc loco Ambrosius sagt
Er., der Ambrosiasters Argumentation weiter
nicht behandelt, sondern selbst eine Lsung
vorschlgt (ll. 320323).
320 Pauli imperfectum Das Anakoluth kommt
mehrmals bei Paulus vor (BlassDebrunner
466470). Zur vorliegenden Stelle Blass
Debrunner 4672.
323 Apud vos So auch Vg. und Nov. Test.
323324 Prv mv vos Zur bersetzung
erga fr prv, ev, cf. Annot. in 2. Cor. 1, 12,
ASD VI, 8, p. 334, ll. 140141: Prv mv, id
est apud vos siue erga vos (Im Nov. Test.
BE ad loc.: erga vos). Vgl. Annot. in 2. Cor.
2, 4, ASD VI, 8, p. 344, ll. 298299: est enim
ev mv siue erga vos; Annot. in 2. Cor. 13, 3
und 13, 4, ASD VI, 8, p. 470, ll. 447449.
Siehe den Kommentar ad locc.
325 Ab iis videbantur So auch Nov. Test. (his:
iis v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und
ASD VI, 3, p. 456, n. 61).
325332 Rursum contulerunt Zur Stelle:
BlassDebrunner 467.2. Zum Anakoluth
n.l. 320 zu Gal. 2, 5.
329 quales refert Vg.: quales aliquando
fuerint, nihil mea interest. Im Nov. Test.
schreibt Er. wie an der vorliegenden Stelle
mea refert. Dazu: ASD VI, 3, p. 456, n. 63
und PlaterWhite 109.3, p. 81.
332333 Mihi aliquid Vg.: Mihi enim qui
videbantur; Nov. Test.: Nam mihi qui videbantur esse in precio. Ich folge der Lesart
autem (E) statt des gelufigeren enim
(AD), cf. ASD VI, 3, p. 457, n. 65 (autem,
auch in Er.' Vg.Text von 1527).
333 tertio loco Die vorliegende Stelle Gal. 2, 6b
ist die dritte (Gal. 2, 2; 2, 6a, sind die erste
bzw. die zweite Stelle). Cf. n.l. 238 zu Gal. 2,
2. Die Lesart qui videbantur esse aliquid ist
eine v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und
ASD VI, 3, p. 457, n. 66.
76
LB
334
335
336
337
338
807
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
dokontev, id est qui videbantur, hoc est in precio habiti, quos vulgo vocant
reputatos. Ni h i l c o n t u l e r u n t . Odn prosanqento, id est nihil communicarunt, idem verbum quod saepius vertit acquieui, id quod admonet et diuus
Hieronymus. Contulerat cum illis Paulus suum euangelium, illi non contulerunt
vicissim suum, sed duntaxat probarunt euangelium Pauli. Itaque hoc loco contulerunt non significat idem quod addiderunt, vt quidam arbitrantur, sed il|lud
hinc consequitur. Nam quid potuerunt addere Paulo qui ne communicarint quidem de suo euangelio? Poterant aliquid a Paulo accipere, nihil poterant adiungere. Diuus Hieronymus putat hic hyperbaton esse, vt multis quae in medio sunt
interiecta sublatis legamus ad hunc modum: Mihi enim qui videbantur esse, nihil
contulerunt, sed econtra dextras dederunt mihi et Barnabae societatis. Quanquam
possumus iuxta superiorem sensum ita legere, vt citra iactantiam occulte significarit Paulus ab illis nihil collatum sibi, sed a se potius illis. Quod tamen ex re
consequitur verius, [B] vt modo diximus, [A] quam verbis significatur. Est enim
hic idem verbum prosanqento, quod significat communicare de re quapiam
consultandi gratia. Quo quidem in loco parum attentus fuit Valla, qui putat hic
contulerunt idem esse quod addiderunt.
[7] Cu m v i d i s s e n t q u i a c re d i t u m e s t . Oti pepsteumai t eagglion, id est esse mihi creditum siue commissum euangelium. [B] Sic enim
Graeci loquuntur creditus sum hanc rem et commissus sum hanc rem. [D] Oti
aut omittendum erat aut vertendum in quod.
[8] [B] Qu i e n i m o p e r a t u s e s t Pe t ro. Propius erat Graecae lectioni
in Petro et in me, nergsav Ptrw, nrgjse ka mo. Siquidem praepositio
est in voce composita. Nec est simpliciter operatus, sed efficax fuit et vim suam
ostendit. Nam Origenes in Epistolam ad Romanos existimat idem pollere ntelxeian et nrgeian, hoc est actum et vim ex se mouentem organum. Sentit
enim quicquid per Petrum effectum est, non ipius viribus, sed Deo autore perfectum. Cuius ope praesidioque et ipse adiutus non minora patrauerit inter incircuncisos quam ille inter circuncisos. Atque hic rursum opus est parenthesi, vt
335336 communicarunt BE: addiderunt A.
340 Paulo BE: paulo A.
341 Paulo BE: paulo A.
345 iactantiam BE: iactationem A.
351352 uagglion A CE: jagglion B.
355362 Qui enim inter circuncisos BE:
Illud obiter annotandum hoc loco qui operatus est, esse nergsav, quod aliud quiddam
77
Verb operatus est an der richtigen Stelle zu
behandeln; in der Auflage A hat er die Bedeutung von nergsav ktl. (= in der Vg. operatus est) innerhalb von Lemma Inter gentes
(l. 371 sqq.) dargelegt, cf. app. crit. n.ll.
355362. In B fgte er den Verweis auf Origenes hinzu (l. 358 sqq.) und behandelte er den
syntaktischen und inhaltlichen Zusammenhang der Verse 79 (ll. 362367).
355 Qui Petro Nov. Test.: Nam qui efficax
fuit in Petro.
355357 Propius composita Das Verb nergw
wird in NT sowohl intransitiv als auch transitiv verwendet. An der vorliegenden Stelle ist
nergw nach Bauer (s.v. nergw 1.a.) intransitiv: nergsav Ptrw, der fr Petrus
wirksam war, wobei das folgende ev das Ziel
der Wirksamheit angibt. Die Verbindung
nergw mit n (mit Dat.), die Er. hier voraussetzt, kommt bei intransitivem nergw vor
(cf. Mt. 14, 2, dazu BlassDebrunner 1481),
bei intransitivem Medium nergomai (cf. 2.
Cor. 1, 6) und bei transitivem nergw (1. Cor.
12, 6, cf. BlassDebrunner 1481). Dass hier
n in nergw als nergw n wirkt, wie Er.
sagt, ist nicht richtig. (Angaben nach Bauer
loc. cit.).
357358 Nec ostendit Mehrmals betont Er.
die spezifische Bedeutung des Verbs nergw
(act. und med.) und der Substantive nrgeia,
nrgjma. Cf. Annot. in Rom. 7, 5, LB VI,
596F: Operabantur in membris, njrgeto.
Quod magis significat vim habebant siue
secreto agebant. Nam occulta vis dicitur
nrgeia. Vgl. Annot. in 1. Cor. 12, 6, ASD
VI, 8, p. 238, ll. 451455; Annot. in 1. Cor. 12,
10, ASD VI, 8, p. 240, ll. 463464; Annot. in
2. Cor. 1, 6, ASD VI, 8, p. 330, ll. 6667 (siehe
den Kommentar an den genannten Stellen)
und Annot. in Mt. 14, 2, ASD VI, 5, p. 230, l.
939: hac voce nergosin vis quaedam efficax
significatur (cf. p. 231, n.l. 939).
358 Origenes Orig. Comm. in Rom. VIII, 2,
Migne PG 14, 1162C (= Theresia Heither,
Rmerbriefkommentar, siebtes und achtes
Buch, Freiburg, Basel usw. (Herder), 1994, p.
204): Debemus etiam hoc scire, quod aliud
est possibilitatem esse in aliquo, aliud efficaciam vel efficientiam, quod Graeci dnamin et
nrgeian vocant (quod Graeci endelechiam
et energiam vocant v.l. so auch Er. Origenesausgabe von 1536, vol. II, p. 476).
362367 Atque caetera In den Paulinischen
Briefen findet sich die Parenthese hufig.
Auch Gal. 2, 8 ist eine Parenthese, wie
Er. richtig bemerkt, cf. BlassDebrunner
4652.
78
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
legamus ad hunc modum: Imo contra, quum vidissent mihi concreditum fuisse
euangelium praeputii, quemadmodum Petro circuncisionis, deinde quae sequuntur
parenthesi separentur: Nam qui operatus est in Petro ad apostolatum circuncisionis,
operatus fuit et in me erga gentes. Mox quod sequitur, connectatur cum superioribus quumque cognouissent gratiam mihi datam et caetera.
[9] De x t r a s d e d e r u n t m i h i e t Ba r n a b a e s o c i e t a t i s . Aut subaudiendum neka aut iuxta Hebraeum idioma dixit dextras societatis vt osculum
pacis pro dextris socialibus, vt ita loquamur.
[8] [A] In t e r g e n t e s . Ev t qnj, id est in gentes, vt legit Ambrosius.
[B] Alicubi citat ad gentes siue erga gentes, [A] vt respondeat ei quod praecessit ev postoln tv peritomv.
[9] V t n o s i n g e n t e s , i p s i a u t e m . Hic sermo non est absolutus, sed
subaudiendum est apostolico munere fungeremur. Nam in positum est pro
erga. Et circuncisionem vocat [B] ipsam [A] gentem Iudaicam, quam opponit
gentibus, [B] quas aliquando vocat praeputium.
[10] [A] Ta n t u m v t p a u p e r u m . Tantum aduerbium referendum est ad
sequentia, non ad praecedentia. Hoc admonui, quia nonnulli secus distinguunt.
[B] Subaudiendum [D] autem [B] est aliquid, tantum admonuerunt aut mandarunt.
[11]
[A] In f a c i e m [E] e i [A] re s t i t i . Kat prswpon at
ntstjn, id est iuxta faciem illi restiti aut certe in facie, non in faciem, id est
374 ipsi E: illi AD.
363364 Imo circuncisionis Er. zitiert sein
Nov. Test.
365366 Nam qui gentes Er. kontaminiert
den Text der Vg. und seines Nov. Test. (365
qui enim operatus est Petro Vg.: nam qui efficax fuit in Petro Nov. Test.; in apostolatum
Vg.: ad apostolatum Nov. Test.; 366 operatus
est et mihi inter gentes Vg.: efficax fuit et in
me erga [in A] gentes Nov. Test.).
367 quumque datam So auch Nov. Test. (Gal.
2, 8).
368 Dextras societatis Er. ersetzte im Nov.
Test. BE et durch ac, cf. ASD VI, 3, p. 457,
n. 94.
368370 Aut loquamur Zur Verbindung
deziv koinwnav: ThWNT 3, p. 809, ll.
2730.
369 iuxta Hebraeum idioma Siehe zum von Er.
gemeinten Hebraismus: Kaulen 136, p. 216
sq.; PlaterWhite 20, p. 19 sq.; Annot. in
Eph. 5, 6, ll. 197198: Porro de colore sermonis Hebraici, quo filium contumacem
contumaciae filium vocant, crebro iam
admonuimus.
79
sagen, dass Hieronymus die origenische Tradition der griechischsprachigen Exegeten vertritt, nach der die Kontroverse zwischen Petrus und Paulus nur ein Scheinstreit war
(Hennings, p. 219 sq.) und nach der die Lge
oder Tuschung in bestimmten Situationen
und unter bestimmten Bedingungen erlaubt
ist (Frst, p. 30). Augustinus dagegen sttzt
sich auf die lateinische Auslegungstradition:
Er verteidigt die Auffassung, Petrus sei zu
Recht von Paulus getadelt worden. Zugleich
hlt er Petrus' Ertragen der Kritik des Paulus
fr vorbildlich: Er sei ein Muster an Demut
(Frst, pp. 6062; Hennings, p. 249). Er. illustriert zunchst in der vorliegenden Passage
der Annot. die Standpunkte von Hieronymus
bzw. Augustinus anhand von Zitaten aus
ihren Kommentaren (ll. 387454), dann paraphrasiert er Thomas Aquinas' Analyse der
Kontroverse zwischen Hieronymus und
Augustinus (Super Gal. lect. 8689), cf. ll.
454535. Ab l. 536 bis l. 551 reagiert Er. auf
die von ihm zitierten und paraphrasierten
Standpunkte. Im Passus ll. 551602 kommen
einige Lemmata aus Gal. 2, 1114 zur Sprache
und setzt Er. die Behandlung der Auffassungen der Kirchenvter fort. Er.' Anmerkungen
zu Gal. 2, 1114 spielen im Konflikt mit Lee
eine Rolle, cf. ASD IX, 4, p. 239, ll. 975985;
p. 239 sq. ll. 986993, siehe unten. Zum
Thema Erasmus und die Auslegung von Gal.
2, 1114: Peter G. Bietenholz, Haushalten
mit der Wahrheit. Erasmus im Dilemma der
Kompromissbereitschaft in: Basler Zeitschrift
fr Geschichte und Altertumskunde 86, 2
(1986), pp. 926; P.G. Bietenholz, Simulatio. Erasme et les interprtations controverses de Galates 2: 1114 in: Actes du colloque
international rasme (Tours, 1986) edd. Jacques Chomarat, Andr Godin, JeanClaude
Margolin. Genve, 1990, pp. 161169. Diese
Literaturhinweise in: Johannes Trapman,
Erasmus on Lying and Simulation in: On
the Edge of Truth and Honesty. Principles and
Strategies of Fraud and Deceit in the Early
Modern Period, edited by Toon van Houdt,
Jan L. de Jong e.a. Leiden, Boston, 2002, pp.
3345, siehe bes. pp. 3436; 4345.
382 In restiti Nov. Test.: palam illi restiti
[iuxta faciem illi restiti A].
382383 Kat facie Er. bersetzt kat
prswpon durch iuxta faciem: 2. Cor. 10, 1
(Nov. Test. AE); Gal. 2, 11 (Nov. Test. A, cf.
die vorangehende Anm.). Siehe zur bersetzung des Ausdrucks kat prswpon: ASD VI,
3, p. 411, n. 14 zu 2. Cor. 10, 1, und unten n.ll.
387390.
80
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
das im christlichen Sprachgebrauch negativ konnotiert [ist]: Heuchelei, Unehrlichkeit, Lug und Trug, Hinterlist, Tuschung,
List und Tcke, usf. (Frst, p. 29 sq.). Hieronymus jedoch verwendet den betreffenden
Begriff im Zusammenhang mit Gal. 2, 1114
in bonam partem: Es handelt sich um eine
simulatio vtilis, ntzliche Tuschung
(Frst, p. 30).
392393 ansam obiurgandi Cf. Adag. 304
(Ansam quaerere et consimiles metaphorae),
ASD II, 1, p. 411 sq. und Collect. 482, ASD II,
9, p. 187 sq.
393 Graecorum quorundam Siehe z.B. Theophyl. Expos. in Gal. 2, 11, Migne PG 124,
976A: Osa gr doke lgein kat to Ptrou, okonomikv prxqjsan ka lxqjsan
ktl. und Chrys. In Gal. comm. 2, 5, Migne
PG 61, 641: Ka skpei ti o mxjv n t
mata, ll okonomav Ka t kat
prswpon d ntstjn sxma n. E gr
ntwv mxonto, ok n p tn maqjtn
llloiv petmjsan. Zur griechischen Auslegungstradition dieser Gal.Stelle: Hennings,
pp. 220236, zu Chrys. bes. pp. 230234; zur
origenischen Auslegung, Frst, pp. 2645.
394 Augustino Aug. Expos. Gal. 15, 1, CSEL 84, p.
69, l. 6: In nulla ergo simulatione Paulus lapsus erat; 15, 6, p. 69, ll. 2024: Petrus autem,
cum venisset Antiochiam, obiurgatus est a
Paulo etc., von Er. ll. 407410 angefhrt.
Auch an anderen Stellen (z.B. Epist. 28, 40 und
82 Goldbacher/ Daur) nimmt Aug. Stellung
gegen die griechischorigenische Auslegung,
als wre der Konflikt zwischen Petrus und Paulus ein Scheinstreit. Zu Aug.' Stellungnahme:
Hennings, pp. 256264; Frst, pp. 4564.
394395 hinc disputatio Der Streit zwischen
Petrus und Paulus spiegelt sich in der Kontroverse zwischen Hier. und Aug. wider. Er. spielt
mehrmals auf diese Konflikte an: Ep. 1841, ll.
5997, cf. ll. 5963: Postremo incidunt in hac
epistola loca quaedam, vnde multi vehementer
suspicati sunt parum conuenisse inter Paulum
et reliquos Apostolorum proceres, praecipue
Petrum. Ex eodem fonte nata est illa nobilis
inter Augustinum et Hieronymum digladiatio
de mendacio etc.; Ep. 778, ll. 242243: Quo
stomacho respondet [Hieronymus] et minatur
Augustino, quod vnius loci enarrationem
ausus sit conuellere!; Ep. 974, ll. 35: Mitto
Paraphrasin in Epistolam ad Galatas, in qua
locus est de Petro Pauli voce obiurgato, qui
mihi nondum satis a quoquam veterum explicatus videtur. Cf. Annot. in 1. Cor. 7, 39, ASD
VI, 8, p. 168, ll. 161163. Besonders die Briefe
vom Sommer 1520 bis Sommer 1521, zeigen,
81
dass Er. sich mit der Problematik von Wahrheit, (dis)simulatio usw. befasste (nach Bietenholz, Haushalten mit der Wahrheit, p. 15 sq.;
siehe die dort genannten Stellen). Auch das
Wort mendacium gehrt zu den Schlsselbegriffen der Kontroverse um Gal. 2, 1114 (cf.
n.ll. 389390). Die Frage, ob eine Lge (mendacium officiosum, Aug. Epist. 40, 3, 1, CCSL
31, p. 160, l. 34 = Hier. Epist. 67, 3, 1, CSEL 54,
p. 668, l. 3, cf. Hier. Epist. 112, 11, 2, CSEL 55,
p. 380, l. 5) oder Tuschung (simulatio vtilis,
Hier. Comm. in Gal. I, 2, 1113, CCSL 77A, p.
54, l. 52, Migne PL 26, 364C) unter gewissen
Umstnden, wenn das eigene Heil oder das
Heil anderer Menschen auf dem Spiel steht
(cf. Hennings, p. 258), erlaubt sind, bejaht
Hier. Aug. dagegen lehnt Lge und Tuschung im Zusammenhang mit der Heiligen
Schrift ab, weil Christliches Heil fr ihn untrennbar mit Wahrheit zu tun [hat] (Frst, p.
49). Zu dieser Problematik: Hennings, pp.
121130; 249263; Frst, pp. 2936; 4756.
395396 cum mendacium Er. versucht hier
den Begriff mendacium von simulatio zu
trennen, nach dem Vorbild des Hier. (cf. Epist.
112, 11, 2, CSEL 55, p. 380, ll. 45: alii ante me
exposuerunt causam non officiosum mendacium defendentes, sicut tu scribis, sed
docentes honestam dispensationem), cf.
Frst, p. 245. Siehe dazu auch unten n.ll.
515516. Aug. hlt aber sowohl das mendacium
als auch die simulatio im Kontext der Heiligen
Schrift fr verwerflich. Cf. Bietenholz, Simulatio p. 167: Par opposition Augustin,
Erasme souligne qu'on ne doit pas confondre
le mensonge et la dissimulation, dont le Seigneur luimme s'tait servi quelquefois. Die
Auseinandersetzung um die vorliegende Stelle
spielt auch in der Kontroverse mit Lee eine
Rolle. Im Zusammenhang damit hat Er. den
Text von ll. 395398 von neuem formuliert (cf.
app. crit. ad loc.), auch wenn er verneint, es
gebe einen Fehler im Text. Siehe Resp. ad
annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, p. 239, ll. 976985:
In faciem restiti. Hic mihi Leus impingit crassissimam inscitiam, quasi negem mendacium
dici posse, quod non oratione, sed facti simulatione committitur, cum in annotatione
declarem et simulationem dici mendacium. At
non omnis simulatio cum vicio coniuncta est.
Sed Augustinus contendit nullum mendacium
vacare culpa Verum hac de re quoniam satis
copiose dissero in aeditione posteriore et res est
prolixae disputationis, prestat eo relegare lectorem. Die Aussage copiose dissero in aeditione posteriore betrifft den grossen Zusatz B
(1519) ll. 405551 wahrscheinlich.
82
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
LB 808
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
sit potius quam mendacium. A quo verbo adeo non abhorret Hieronymus, vt
hypocrisin huiusmodi non vereatur et prophetis atque adeo ipsi Christo tribuere.
[A] Petrus enim cum aduenissent Iudaei, surgens a conuiuio dissimulabat se vesci
cibis communibus, ne offenderentur quibus persuaderi non poterat id licere, cum
[B] ille [A] sciret licere. Ac rursum vbi Paulus sensit ex ea dissimulatione qua
Petrus studuerat mederi Iudaeis, nasci graue offendiculum, adeo vt Barnabae
quoque timeret, opposuit acrem obiurgationem, sed secundum faciem, hoc est in
speciem et per simulationem, non quod crederet Petrum peccasse sua dissimulatione, sed quod videret id quod in suae gentis remedium fecerat Petrus, in gentium perniciem vergere, quarum curam agebat Paulus. [B] Augustinus explanans
hanc epistolam sane quam dure, mea quidem sententia, tractat Petrum his verbis
de illo loquens: Petrus autem, cum venisset Antiochiam, obiurgatus est a Paulo, non
quia seruabat consuetudinem Iudaeorum, in qua natus atque educatus erat, quanquam apud gentes eam non seruaret, sed obiurgatus est, quia gentibus eam volebat
imponere. [C] Hactenus Augustinus. [B] Videtur enim peruersitatem quandam
sapere, si quis onus studeat aliis imponere, quod non iudicet esse suscipiendum.
Atqui | huius vox est in Actis apostolicis capite decimoquinto: Nunc ergo quid
tentatis Deum imponere iugum super ceruices discipulorum, quod neque nos neque
patres nostri portare potuimus? Qui conuenit, vt cui tentare Deum dicatur qui
iugum legis vellet imponere gentibus, ipse tanto studio conatus sit imponere, vt
ad id simulatione sit vsus? Rursus Augustinus libro De agone Christiano cap. xxx.
factum hoc Petri superstitiosam simulationem appellat et caeteris illius peccatis,
diffidentiae, pugnae, abnegationis admiscet atque adeo paulo post in eodem
capite prauam simulationem appellat, Hos, inquiens, ecclesia catholica materno recipit sinu, tanquam Petrum post fletum negationis per galli cantum admonitum aut
tanquam eundem post prauam simulationem Pauli voce correctum. At operaeprecium videre est quantum absit Hieronymus ab Augustini sententia. Hic non veretur Petro apostolorum principi etiam post acceptum coelestem spiritum impingere peruersam simulationem. Ille non fert vel errorem tribui Petro. Sic enim
loquitur in praefatione commentariorum, quos in hanc aedidit epistolam: Quamobrem ita caute inter vtrunque et medius incedit, vt nec euangelii prodat gratiam
pressus pondere et autoritate maiorum, nec praecessoribus faciat iniuriam, dum assertor est gratiae. Oblique vero et quasi per cuniculos latenter incedens, vt Petrum doceat
pro commissa sibi circuncisionis plebe facere, ne ab antiquo repente viuendi more desciscens in crucem scandalizata non crederet, et sibi praedicatione gentium credita
aequum esse id pro veritate defendere, quod alius pro dispensatione simularet. Quod
nequaquam intelligens Bataneotes et sceleratus ille Porphyrius in primo operis sui
aduersum nos libro Petrum a Paulo obiecit esse reprehensum, quod non recto pede
incederet ad euangelizandum, volens et illi maculam erroris inurere et huic procacitatis et in commune ficti dogmatis accusare mendacium, dum inter se ecclesiarum
principes discrepant. Hactenus Hieronymi verba retulimus. Nonnulli vero, dum
non possunt ex his difficultatibus explicare sese, commenti sunt Cepham hunc,
cui in os restitit Paulus, non fuisse Petrum apostolum, sed alium quempiam.
83
439
440
Huius opinionis autorem Graecorum scholia citant Eusebium in Historia ecclesiastica, qui rem fecerit hoc argumento probabiliorem: Quorsum, inquit, opus
395398 cum simulatio Petrus BE: cum hic
nullum sit mendacium, quod oratione committitur, sed dissimulatio tantum et simulatio
facti Petrus A.
420 galli cantum D E: gallicantum B C.
437 Cepham E: Cephan BD.
84
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
85
passionem Christi, aliud post passionem;
p. 584: post passionem non solum dicit
[Hier.] ea [legalia] non fuisse viua vel mortua, sed, quod plus est, ea fuisse mortifera,
et quod quicumque post passionem Christi
ea seruauit, peccauit mortaliter, cf. Hier.
Epist. 112, 14, 2, CSEL 55, p. 382, l. 25 p.
383, l. 1: caerimonias Iudaeorum et perniciosas esse et mortiferas Christianis et, quicumque eas obseruauerit siue ex Iudaeis siue
ex gentibus, eum in barathrum diaboli
deuolutum.
457 Augustinus Siehe Thomas Aquinas, Super
Gal. lect. 86, vol. I, p. 584: Augustinus vero
distinguit tria tempora. Vnum tempus ante
passionem Christi, et concordans cum Hieronymo dicit isto tempore legalia viua fuisse.
Aliud tempus est post passionem Christi
immediate, ante gratiam diuulgatam (sicut
tempus Apostolorum in principio), in quo
tempore dicit Augustinus legalia mortua
fuisse, sed tamen non mortifera Iudaeis conuersis, dummodo ipsa seruantes, spem in eis
non ponerent Aliud tempus dicit esse post
veritatem et gratiam Christi diuulgatam, et in
isto tempore dicit ea mortua et mortifera
omnibus ea seruantibus.
460486 Vt vellet Er.' Erweiterung und kritische Fragen zu dieser Problematik.
462 cum Petro commune Act. 10, 1016 (Act.
11, 510), cf. Hier. Epist. 112, 78, bes. 112, 8, 1,
CSEL 55, p. 375 sq. ll. 2829: [Petrum] immo
principem huius fuisse decreti, legem post
euangelium non seruandam.
462463 cum expostulantibus Act. 11, 18.
463464 cum ipsorum Act. 15, 10.
467 lex Ioannem Lc. 16, 16, cf. Mt. 11, 13.
467468 cum imum Cf. Mt. 27, 51: Et ecce
velum templi scissum est in duas partes
a summo vsque deorsum; cf. Mc. 15, 38; Lc.
23, 45.
468469 Nec veritati Das alte Gesetz als
Prfiguration des neuen, ewigen Gesetzes,
cf. Aug. Epist. 82, 14, CCSL 31A, p. 105, ll.
245246 = Hier. Epist. 116, 14, 1, CSEL 55,
p. 405, ll. 2021: [praecepta illa veterum
sacramentorum] vmbrae sunt enim praenuntiantes gratiam, qua iustificamur; Hier.
Epist. 112, 14, 3, CSEL 55, p. 383, ll. 1315:
pro legis gratia, quae praeteriit, gratiam
euangelii accepimus permanentem et pro
vmbris et imaginibus veteris instrumenti
veritas per Iesum Christum facta est. Siehe
auch Aug. Epist. 40, 4, CCSL 31, p. 161,
ll. 6668 = Hier. Epist. 67, 4, 2, CSEL 54,
p. 669, ll. 1719 und Hennings, p. 276,
n. 48.
86
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
LB 809
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
87
heterodoxe judenchristliche Gruppen der
Antike und trotz vielfltiger Erscheinungsformen lassen sich einzelne Charakteristika
der Ebioner angeben das Festhalten am
mosaischen Gesetz usw. Cf. 2ODCC, pp.
438439. Siehe auch Hier. Epist. 112, 16, 3,
CSEL 55, p. 386, ll. 1719: Dum enim metuis
Porphyrium blasphemantem [cf. oben n.ll.
451452], in Hebionis incurris laqueos his,
qui credunt ex Iudaeis, obseruandam legem
esse decernens.
487 ait Subjekt ist Thomas Aquinas.
487490 Hieronymi abominationem Nach
Thomas Aquinas, Super Gal. lect. 87, vol. I, p.
584: Hieronymus enim dicit quod Apostoli
nunquam secundum veritatem seruabant
legalia, sed simulauerunt se seruare . Et hoc
quidem facientes non deludebant alios quia
faciebant hoc, non intendentes legalia seruare, sed propter aliquas causas, sicut quod
quiescebant in sabbato non propter obseruantiam legis, sed propter quietem. Item
abstinebant ab immundis secundum legem,
non propter obseruantiam legis, sed propter
alias causas, vtpote propter abominationem et
aliquid huiusmodi.
487 Hieronymi Siehe z.B. Epist. 112, 17, 3, CSEL
55, p. 387, ll. 2223: ego dico et Petrum et
Paulum timore fidelium Iudaeorum legis
exercuisse, immo simulasse mandata und
Epist. 112, 11, 1, CSEL 55, p. 380, ll. 12: Didicimus, quod propter metum Iudaeorum et
Petrus et Paulus aequaliter finxerint legis se
praecepta seruare.
490494 Nam haec mulierculis Er. greift
Thomas' Argumentation an.
494496 Iuxta Iudaeis Thomas Aquinas,
Super Gal. lect. 87, vol. I, p. 584: Augustinus
vero dicit quod Apostoli seruabant ipsa legalia, et hoc intendentes, sed tamen non ponentes in eis spem, quasi essent necessaria ad salutem. Et hoc quidem licebat eis, quia fuerunt
ex Iudaeis.
494495 Augustinum Siehe z.B. Aug. Epist. 40,
4, CCSL 31, p. 161, ll. 6068 = Hier. Epist. 67,
4, 12, CSEL 54, p. 669, ll. 1019: Nam vtique Iudaeus erat [Paulus], christianus autem
factus non Iudaeorum sacramenta reliquerat,
quae conuenienter ille populus et legitime
tempore quo oportebat acceperat. Ideoque
suscepit ea celebranda vt doceret non esse
perniciosa his qui ea vellent, sicut a parentibus per legem acceperant custodire, etiam
cum in Christum credidissent, non tamen in
eis iam constituerent spem salutis, quoniam
per dominum Iesum salus ipsa aduenerat
(cf. Hennings, p. 275).
88
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
num vero, inquit, apostoli seruabant legalia et hoc intendentes, sed tamen non
ponentes in eis spem; et hoc licebat eis vtpote Iudaeis. Si hoc tantum concessum est
infirmitati quorundam, quid hoc ad apostolos, per quos solos aliorum infirmitas
erat erigenda? Deinde quid interest inter eum qui coactus obseruat, ne quos
offendat, et eum qui quauis de causa rem vt inutilem seruat? Quid autem intendit qui hoc facit? Aut nihilne intendit qui simulate seruat, ne quos alienet ab
euangelio?
Tertio loco in hoc discrepant, inquit, quod Hieronymus vtrunque liberat omni
peccato, cum vterque suum, hoc est euangelii, egerit negocium. Augustinus
Petrum onerat peccato, sed veniali duntaxat. Atqui ex his Augustini verbis quae
modo citauimus, non apparet illi visum hoc peccatum veniale. Deinde primum
fauorabilior est sententia, quae vtrunque apostolum peccato liberat quam quae
alterum onerat, sed de hoc mox dicetur. Iam quod Thomas adducit de pondere
autorum, mihi suffrigidum videtur. E septem doctoribus, quorum testimonio
nititur Hieronymus, Thomas quatuor reiicit, Laodicensem, Alexandrum, Origenem et Didymum velut infames de haeresi. At ego in scripturarum enarratione
vnum Origenem decem orthodoxis anteposuerim exceptis aliquot dogmatibus
fidei. At si reiiciendi sunt in quorum libris inueniuntur haeretica, fortassis reiicientur et Cyprianus et Ambrosius. Iam quale est Paulum, de cuius scriptis est
controuersia, in testium numero producere? ne non tres tribus opponerentur: at
nihil interim de mendacio. Neque enim simulatio aut dissimulatio, si facto
constet, sic mendacium appellari potest, vt semper sit cum vitio coniunctum.
Porro quod a Paulo dictum est non recte incedunt ad euangelium, id de caeteris
dictum videtur, non de Petro. Superest igitur vnus scrupulus, quod Cephas a
Paulo dicitur reprehensibilis. Aut enim id vere dictum est et consequitur peccasse
Petrum aut falso et mendacio obnoxius tenetur Paulus. Sed mox ostendemus ex
veterum interpretatione, quo pacto possit et hic dissolui nodus.
Quarto loco, ne singula persequar, illud inter caetera commemorat Thomas
Petrum peccasse, quod ex eius dissimulatione natum sit scandalum, Paulum non
item, quod ex huius reprehensione nullum ortum sit offendiculum. Verum qui
potuit scire Petrus fore vt offenderentur qui accumbebant, cum scirent Petrum
520 mox ostendemus CE: supra ostendimus B.
495 inquit Sc. Thomas Aquinas.
496501 Si euangelio? Durch die vorliegende
interrogatio (cf. Lausberg 767) versucht
Er., Thomas' Erluterung zu widerlegen.
502 inquit Subjekt ist Thomas Aquinas.
502504 quod duntaxat Nach Thomas Aquinas, Super Gal. lect. 88, vol. I, p. 584: Tertio
discordant de peccato Petri. Nam Hieronymus dicit in simulatione praedicta Petrum
non peccasse, quia hoc ex charitate fecit, et
non ex aliquo timore mundano vt dictum est.
89
Emesa, Theodorus von Heraclea, Chrysostomus, cf. Aug. Epist. 82, 23, CCSL 31A, p. 114,
ll. 497499 = Hier. Epist. 116, 23, 3, CSEL 55,
p. 414, ll. 1214: Tres igitur restant, Eusebius
Emisenus, Theodorus Heracleotes et quem
paulo post commemoras Iohannes (= Chrysostomus); paulo post d.h. Hier. Epist. 112,
6, 2, CSEL 55, p. 373, l. 6.
515516 Neque coniunctum Er. versucht wiederum, die Lge und die Vortuschung von
einander zu trennen, cf. oben n.ll. 395396.
Nach Er. handelt es sich an der vorliegenden
Stelle nicht um ein mendacium, sondern nur
um eine simulatio, was nicht unmittelbar
verwerflich sein drfte. Dieselbe Frage spielt
spter im Streit mit Alberto Pio eine Rolle.
1531 schreibt Er. in seiner Apolog. adv. rhaps.
Alb. Pii, LB IX, 1194AC: Sed interdum
mendacii vocem vsurpo largius pro simulatione Sic vsurpant Augustinus et Hieronymus mendacium decertantes de simulatione
Petri et Pauli etc. Siehe Trapman, Erasmus on
Lying and Simulation, pp. 4045, dem ich die
vorliegende Angabe zu Pio entnommen habe.
517 non recte ad euangelium Cf. Gal. 2, 14:
[cum vidissem] quod non recte ambularent
ad veritatem euangelii (Nov. Test.: quod
non recto pede incederent ad veritatem euangelii).
518519 Superest reprehensibilis Diese Stelle
kommt in der Kontroverse mit Lee zur Sprache, cf. unten n.l. 551.
518 scrupulus Cf. Adag. 3466 (Scrupulum iniicere), ASD II, 7, p. 278, bes. das TerenzZitat,
l. 106: At mihi vnus etiam scrupulus restat
(Andr. 940).
520521 mox interpretatione Siehe bes. unten
ll. 556564 Graecorum consulat, d.h. die
griechischen Kommentare von Ps.Oecumenius und Chrysostomus.
521 dissolui nodus Cf. Adag. 6 (Nodum soluere),
ASD II, 1, p. 118 sq.
522 Thomas Thomas Aquinas, Super Gal. lect.
89, vol. I, p. 584: Sed et Petrus quidem seruando peccauit, quia inde erat scandalum
apud Gentiles, a quibus se subtrahebat. Paulus vero non peccauit reprehendendo, quia ex
eius reprehensione nullum scandalum
sequebatur. Thomas fasst Aug.' Auffassung
zusammen, cf. Frst, pp. 5658, und die dort
genannten relevanten Stellen bei Aug.
524535 Verum sacrosanctam Er. versucht
hier, Aug. zu widersprechen, weil er ohne das
zu sagen (cf. Bietenholz, Haushalten mit der
Wahrheit, p. 13; p. 14) die Origenische Erklrung, der Hier. folgt, vor der Augustinischen
bevorzugt.
90
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
LB 810
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
hoc dare Iudaeis fortasse infirmis aut seditiosis? Si sciebant licere Iudaeo vesci et
non vesci, cur offenduntur, si ille pro tempore facit quod optimum putat? Probabilius erat, futurum vt Iudaei offenderentur quam ethnici. Quod si non dissimulasset, rursum peccasset grauius, quia grauius offendisset suos, quibus magis
consultum oportuit. Quanquam non omne scandalum cum vitio coniunctum
est. Quin ex tam acerba Pauli reprehensione graue poterat nasci offendiculum.
Primum suspicari poterant inter principes apostolos nonnihil rancoris intercedere, cum Paulus ob rem leuiculam sic in os incesserit Petrum. Deinde periculum
erat, ne minueretur autoritas Petri apud fideles, quam oportebat esse sacrosanctam.
Haec visum est adiicere, quod vulgus theologorum putat pulchre depugnatum
ab Augustino et a Thoma rem belle explanatam. Certe locus est obscurus et qui
doctissimos Graeciae magnopere torserit. Ego non video, cur odio mendacii
Petrum tam dure tractemus quam illum tractauit Augustinus. Durius autem Articuli Parisienses, qui dicunt Petrum errasse in fide. [E] Legimus inter Paulum et
Barnabam incidisse dissensionem, sed apostolos post acceptum spiritum coelestem, qui deduceret eos in omnem veritatem, errasse in dogmatibus fidei, mihi
videtur dictu impium. [B] Arbitror autem Paulum incanduisse, quod nondum
illa vacillatio Iudaismi sublata foret inter Christianos, atque id esse quod ait Paulus ok rqopodosin, quod | claudicantium est. Iam enim par erat explosa omni
superstitione ingenue apud omnes Christum profiteri. Quod si nonnihil roboris
hac in parte Paulus desiderauit in Petro, non protinus sequitur Petrum peccasse,
quandoquidem illa claudicatio non aliunde quam a studio pietatis proficiscebatur. Proinde Pauli obiurgatio nihil aliud fuit quam confirmatio parum adhuc sibi
constantium. Haec pro mea virili in medium adduxi libenter accepturus si quis
meliora proferet. [A] Qu i a re p re h e n s i b i l i s e r a t . Oti kategnwsmnov n,
id est quoniam reprehensus erat et damnatus ab iis qui male de illo iudicabant,
etiamsi reprehensibilis non erat. Et hic consentiunt Graecorum scholia. Ambrosius item reprehensus legit, non reprehensibilis. Et addit reprehensus. Vnde? vtique
ab euangelica veritate, cui hoc factum aduersabatur [B] hic a Graecis dissentiens et
cum Augustino sentiens. Graecorum scholia indicant et alium sensum. Erat,
inquit Paulus, mihi data occasio palam obsistendi Petro, quod ante fuisset ab
apostolis reprehensus Hierosolymis, quod cum Cornelio sumpsisset cibum Antiochiae. Quod ni fuisset obiurgatus antea, nunc non subduxisset, sed veritus ne
rursus aliquid tumultus nasceretur, subducere se parabat e conuiuio. Porro Paulus occasionem nactus palam obiurgat illum, non quod illi indignaretur, sed vt
confirmaret alios vacillantes. Nam si quid vere peccasset Petrus atque ex animo
Paulus huic fuisset indignatus, priuatim expostulasset, non coram omnibus.
Neque vero haec Paulus narrat gloriose, sed vt Galatarum saluti consulat. Po527 si ille E: quod ille BD.
533 incesserit E: incesseret BD.
91
Ambrosius, cum haec legerit in priore aeditione [A 1516] etc. Die Lesart reprehensibilis
der Vg. hat Er. in die Fehlerliste Loca manifeste deprauata aufgenommen. Quoniam
reprehensibilis erat pro reprehensus erat (D
fo Oo5r).
551 Oti n So auch die heutigen Ausgaben.
553 Graecorum scholia Siehe Ps.Oecumenius,
Comm. in Gal. 2, 11, 13, nach der Hs. AN III
11 (cod. 2817), fo 233v: ti kategnwsmnov n
kategnwsmnov n Ptrov o t ljqea
ote par Palou to tn okonoman edtov
ktl. (Migne PG 118, 1113A). Siehe unten n.ll.
556560.
553554 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal.
2, 11, CSEL 81, 3, p. 25, l. 12.
554 Et addit Ambrosiaster, Comm. in Gal. 2, 11,
CSEL 81, 3, p. 25, ll. 1920.
555 hic dissentiens Nach der griechischen
Auslegungstradition trifft Petrus kein Tadel,
denn es handelt sich um eine simulatio von
Petrus, cf. oben n.ll. 398405 und Hennings,
pp. 232233.
556560 Graecorum conuiuio Siehe Ps.Oecumenius, Comm. in Gal. 2, 11, nach der Hs.
AN III 11 (cod. 2817), fo 233r,v: T d ti
kategnwsmnov n, dnasai ka otwv nosai
Ggon moi, fjs, prfasiv to kat prswpon at ntistnai ka dielgzai atn, llo
mn odn, t per to sunesqein tov n
krobusta prokategnwsmnov gr n p
tn Ioudawn te t Kornjlw sunfagen. E
m gr prokategnsqj par tn skandalisqntwn ke, ok n nn pestlj. M
postalntov d ok n xrea tte lgxou
tv kat prswpon ntistsewv (Migne PG
118, 1112C). Siehe Er.' Paraphrase dieses Textes, ll. 556560 Erat conuiuio.
560564 Porro consulat Nach Hier. und der
griechischen Auslegungstradition.
564567 Postremo quoque Nach Hier. und
Aug. war das Halten des Zeremonialgesetzes
nach dem Leiden Jesu nicht mehr heilsnotwendig, nach Hier. sogar schdlich, gefhrlich (perniciosus, cf. Epist. 112, 14, 2, CSEL
55, p. 382, l. 25). Lee bte Kritik an dieser
Stelle, cf. Resp. ad annot. Ed. Lei, ASD IX, 4,
p. 314 sq. ll. 898905, cf. ll. 898901: Quoniam reprehensibilis erat. Adieceram in annotatione mihi videri Iacobum et caeteros qui
apud illum erant in hac fuisse sententia, vt
crederent adhuc ceremonias Mosaicae legis
obseruandas esse prodito Euangelio. Leus ait
hac mente voluisse obseruari, ne quid offenderentur infirmi. Nec ego prorsus aliud
sensi.
92
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
stremo mihi plane videntur Iacobus cum suis in hac fuisse opinione, vt crederent
legem Mosaicam etiam post proditum euangelium obseruandam Iudaeis, quoad
ceremonias quoque. Sicut admonuimus in Actis, capite vigesimoprimo, [C] non
quod absque his crederent euangelii gratiam non sufficere ad salutem, sed quod
ob inuincibilem quorundam superstitionem putarent expedire, non omnino
negligi.
[13] [A] Et s i m u l a t i o n i e i u s c o n s e n s e r u n t . Sunupekrqjsan, id est
vna cum illo simulauerunt et ita legit diuus Ambrosius. C a e t e r i Iu d a e i . Et
addendum, ka o loipo, et caeteri [B] aut caeteri quoque. [A] Ab e i s i n
i l l a m s i m u l a t i o n e m . Graece sic est: sunapxqj atn t pokrsei, id est
pariter abduceretur in illorum simulationem siue illorum simulatione. Faber
legit ste ka Barnbav sunapexqnai, id est vt Barnabas simul abstineret.
Verum hoc nec in Graecis habetur codicibus, nec a quoquam legitur, nec opinor
vsquam inueniri pexqnai ab pxesqai.
[14] Re c t e a m b u l a re n t . Graecis vnica est dictio rqopodosi. Vnde
diuus Hieronymus aduersus Pelagium [B] itemque in commentariis [A] vertit
quod non recto pede incedunt. Id autem refertur ad caeteros, non ad Petrum. Aliter enim hi simulabant, aliter Petrus. [B] Petrus dissimulabat potius quam simulabat, ne quid offenderet suos. Caeteri dissimulabant suspicantes aliquid admissum aduersus bonos mores. Certe Augustinus in epistolis, quibus super hoc loco
conflictatur cum Hieronymo, multitudinis numero legit [C] ac similiter citat
capite vltimo ad Consentium de mendacio. [B] Item Ambrosius: recta via incedunt. Neque rursus est non recte ambulare, hoc est errare a via, sed claudicare
et vacillare, quod parum essent firmi in eo quod erat ingenue tuendum, nunc
huc propensi, nunc illuc. Et quoniam Mosaica lex erat in confinio, fieri potest vt
568 crederent D E: crederet C.
93
oben n.l. 580 angefhrt, und die folgende
Anm.
584585 Augustinus legit Siehe Epist. 82, 4,
CCSL 31A, p. 99, ll. 7172 = Hier. Epist. 116,
4, 1, CSEL 55, p. 399, ll. 2324: Cum viderem,
quia non recte ingrediuntur ad veritatem euangelii und Epist. 40, 3, CCSL 31, p. 160, ll.
4243 = Hier. Epist. 67, 3, 2, CSEL 54, p. 668,
ll. 1113: vbi dixit de Petro et Barnaba: Cum
viderem, quia non recte ingrediuntur ad veritatem euangelii. Man beachte, dass Aug. Petrus
in die Pluralform mit einbegreift. In Epist. 82,
15; 82, 22; 82, 24, CCSL 31A, p. 107, ll.
287290; p. 113, ll. 466467; p. 115, ll. 513514
= Hier. Epist. 116, 15, 3; 22, 2; 24, 2, CSEL 55,
p. 407, ll. 13; p. 413, ll. 1213; p. 414, l. 28,
verwendet Aug. den Singular, der sich auf
Petrus bezieht.
586 capite mendacio Er. meint De mendacio
liber vnus (Er. nimmt hier an, dass diese frhere Schrift (395), wie der sptere Contra
mendacium ad Consentium liber vnus (420),
an Consentius gerichtet war; so auch in seiner
Aug.Ausgabe, cf. tomus IV, fo 3A, index).
Siehe De mendacio 43, CSEL 41, p. 465, ll.
1213: vbi ait de Petro et Barnaba: cum vidissem, quia non recte ingrediuntur ad veritatem
euangelii.
586 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 2,
14, CSEL 81, 3, p. 26, ll. 1718: Sed cum vidissem quod non recta via ambulabant [incedunt
v.l. und Er.' Ambrosiusausgabe, 1527, tomus
IV, p. 926C] ad veritatem euangelii.
587598 Neque dissimulatione Er. fasst hier
seinen Standpunkt zusammen: Es handelt
sich nicht um Fehlverhalten weder von Petrus
noch von Paulus (nicht errare a via l. 587, sondern claudicare, vacillare ll. 587588); in den
alten Gemeinden herrschte Unsicherheit ber
das Einhalten des Zeremonialgesetzes (quod
parum illuc ll. 588589), was das
(dis)simulare veranlasste, mendacia jedoch
nicht hervorrief (Hactenus mendacium ll.
594596).
587 errare a via Cf. Adag. 48 (Tota via erras),
ASD II, 1, p. 164 sq.
589 Et confinio Die von Aug. angenommene
bergangszeit. Cf. Epist. 40, 4, CCSL 31, p.
161, ll. 6468 = Hier. Epist. 67, 4, 2, CSEL 54,
p. 669, ll. 1419: [Iudaeorum sacramenta]
non esse perniciosa his qui ea vellent, sicut a
parentibus per legem acceperant custodire,
etiam cum in Christo credidissent, non
tamen in eis iam constituerent spem salutis,
quoniam per dominum Iesum salus ipsa
aduenerat. Cf. n.ll. 457486 und n.l. 477 zu
Gal. 2, 11.
94
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605
606
607
608
609
610
LB 811
612
613
614
615
616
617
618
Petrus quoque nonnihil addubitarit, an palam lex esset negligenda. Verum hoc
ipsum erat vacillare, non autem flagitium admittere, cum neque Paulus, neque
Petrus iudicarit legis obseruationem ad salutem requiri, licet Paulus quoque coactus sit Timotheum circuncidere et tondere caput, non superstitione, sed obsequio. Hactenus certe nulla mentio de mendacio. Neque quisquam negat pium
hominem alicubi recte simulare ac dissimulare. Et ostendimus ex hoc loco nihil
esse necesse producere mendacium. Neque Petrus cogebat gentes iudaizare, quasi
id ageret vt illos in Iudaismum pertraheret, sed quod hanc ansam quidam arriperent ex illius dissimulatione. [A] Di x i C e p h a e . Graeci legunt Ptrw, id est
Petro. [B] Neque refert ad sensum. Quod enim Graecis sonat ptrov, id
Hebraeis ac Syris sonat cephas autore Hieronymo. [A] C o r a m o m n i b u s .
Hic exponit quid ante dixerit kat prswpon, id est in conspectu omnium, [B]
quorum gratia haec dicuntur.
[16] [A] S c i e n t e s a u t e m . Autem, coniunctionem, non reperio in Graecis exemplaribus, nec opus est, nisi subaudias in superiore parte verbum
sumus, [B] vt ita legamus Nos sumus nati Iudaei, ex sanctis patribus orti, sub
lege sancta nati, non autem ethnici, qui sine lege ex impiis ac profanis maioribus producti sunt. Et tamen ipsi sic nati cogimur diffisi legi nostrae ad Christi
fidem confugere, si velimus esse salui, quo minus persuadendum est ethnicis, vt
a lege Moysi sperent salutem. Porro natura Iudaeos dixit ad discretionem proselytorum. [A] Ni s i p e r f i d e m Ie s u . En m, id est si non. [D] Est autem
ser|monis noua forma, vulgari more dicendum erat non iustificatur ex operibus
legis, sed tantum per fidem. [A] In Ie s u C h r i s t o c re d i m u s . Epistesamen, id est credidimus, praeteriti temporis. Et ita legit Hieronymus. Pro p t e r
q u o d e x . Propterea quod, [E] si voluisset Latine dicere [A] diti.
[18] Re a e d i f i c o. Okodom, id est aedifico. Nam praecedit plin, id est
iterum.
[19] Mo r t u u s s u m . A
pqanon, id est mortuus fui, vt sit praeteriti temporis, [B] hoc est per legem fidei desii esse obnoxius legi Mosaicae. [A]
596 quasi CE: quod B.
610 Nisi si non inter lemma Coram omnibus
[post omnium 601] et lemma Scientes autem
[603] posuit A.
612 Iesu Christo E: Iesum Christum AD.
591592 cum requiri Das Einhalten des Zeremonialgesetzes wurde weder von Petrus noch
von Paulus als heilsnotwendig angesehen.
Davon handelte die (angenommene) Kontroverse zwischen den beiden Aposteln nicht.
Auch im Streit zwischen Hier. und Aug. ist
dieser Punkt unumstritten.
592594 licet obsequio Siehe Act. 16, 13 (Paulus circuncidere) und Act. 18, 18 (tondere
caput). Es liegt auf der Hand, dass das Judaisieren von Paulus, von dem in Act. 16, 13; 18,
18, erzhlt wird, in der Kontroverse um Gal. 2,
1114 eine wichtige Rolle spielt, cf. Frst, p. 19,
les metaphorae), ASD II, 1, p. 411 sq. und Collect. 482 (Ansam quaerere, arripere, praebere),
ASD II, 9, p. 187 sq.
597 quidam Diejenigen, die glauben, es handle
sich tatschlich um ein Fehlverhalten von
Petrus, wie z.B. Aug.
598 Dixi Cephae Nov. Test.: dixi Petro. Siehe
die folgende Anm.
598599 Graeci Petro In den heutigen Ausgaben: Kjf. Siehe Metzger, Commentary ad
loc. p. 524. Zum Namen Kjfv: Blass
Debrunner 53.3e. Er. las nach seinen Hss.
(u.a. AN III 11, cod. 2817, fo 234r) die v.l.
Ptrw. Siehe fr weitere Angaben ASD VI, 3,
p. 460, n. 144 und p. 458, n. 111.
599600 Quod enim Hieronymo Nach Hier.
Comm. in Gal. I, 2, 1113, CCSL 77A, p. 56, ll.
111115 (Migne PL 26, 366AB): in aliis Pauli
epistolis et in hac quoque ipsa modo Cephas,
modo Petrus scribitur; non quo aliud significet
Petrus aliud Cephas, sed quo quam nos latine
et graece petram vocemus hanc Hebraei et Syri
propter linguae inter se viciniam cephan nuncupent. Siehe n.ll. 447448 zu Gal. 2, 11.
600 Coram omnibus So auch Vg. und Nov. Test.
601 ante Sc. Gal. 2, 11.
603 Scientes autem Nov. Test.: quoniam scimus. Cf. ASD VI, 3, p. 460 sq. n. 161.
603604 in Graecis exemplaribus In den heutigen Ausgaben: edtev d ti (N27: d of
doubtful authenticity); diese Lesart hat sich
in der Vulgata (autem) niedergeschlagen.
Er. folgt der Lesart edtev ti nach seinen
Hss., u.a. nach der Hs. AN III 11 (cod. 2817),
fo 234r, dazu: ASD VI, 3, p. 460 sq. n. 161.
604 in parte Sc. Gal. 2, 15: Nos natura
Iudaei <sumus>.
610 Nisi Iesu So auch Vg. und Nov. Test.
610 En m non Trotzdem behlt Er. nisi
der Vg. bei. Nach BlassDebrunner 3762
bedeutet n m an der vorliegenden Stelle
ausser, was ziemlich selten vorkommt. Siehe
auch die folgende Anm.
611 sermonis noua forma Er. spielt hier auf den
adversativen Gebrauch von nisi an. Lfstedt
behandelt nisi im Sprachgebrauch der spten
Latinitt ausfhrlich in Vermischte Studien, pp.
2935. Siehe zum adversativen Gebrauch p. 31
sq.: Der adversative Gebrauch von nisi
(regelmssig nach vorausgehender Negation)
ist also im Sptlatein gang und gbe und noch
im Mittellatein erhalten Vgl. etwa Ep. ad
Gal. 2, 16 scientes autem quod non iustificatur
homo ex operibus legis, n i s i per fidem Iesu
Christi et non ex operibus legis. Offenbar ist
nisi hier rein adversativ = sondern, es geht
aber auf n m im griechischen Text zurck.
95
hnlich steht e m fters im Sptgriech.
[BlassDebrunner 448.8]. Vorwiegend adversativ, wenn auch nicht so scharf ausgeprgt, ist
e m z.B. I Cor. 7, 17. Zu 1. Cor. 7, 17 (e m):
BlassDebrunner 4489.
612 In Iesu Christo credimus Nov. Test.: in Christum Iesum credidimus (in Christo Iesu credimus WordsworthWhite: in Christo Iesu
credidimus Stuttgart Vg. Zu Iesu Christo statt
Christo Iesu: WordsworthWhite ad loc.).
Man beachte credere in mit Akk. (in Christum Iesum Er.) und mit Abl. (in Christo Iesu
Vg.). Zur Konstruktion beim Verb credere:
Explan. Symboli, ASD V, 1, pp. 226227, ll.
616835. Nach Brown, ASD VI, 3, p. 461, n.
163 ist Er. more accurate. Auch Valla, Annot.
bevorzieht in mit Akk. vor in mit Abl. Cf.
die folgende Anm. Siehe zu credere in mit
Abl./ Akk. in der Vg. Kaulen 147, p. 225;
Mohrmann, tudes I, p. 196, bes. n. 2.
612613 Epistesamen temporis Siehe Valla,
Annot. ad loc. Garin, p. 875, col. 1: Et nos in
Iesu Christo credimus Graece est credidimus pistesamen et in Iesum Christum, ev
Xristn Ijson (man beachte, dass Valla der
griechischen Wortstellung Xristn Ijson
nicht folgt).
613 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 2, 16a,
CCSL 77A, p. 59, ll. 23 (Migne PL 26,
368C): et nos in Christo Iesu credidimus.
613614 Propter quod ex Nov. Test. propterea
[propter A] quod ex. Zu dieser bersetzung: ASD VI, 2, p. 287, n. 112 zu Act. 8, 11.
614 si dicere Zusatz E. In Annot. in Act. 8, 11,
ASD VI, 6, p. 234, ll. 352354: [propter
quod] hanc sermonis formam video fuisse
familiarem priscis Christianis, quum longe
aliud significet. Propter quod im Sinn von
propterea quod = weil (statt deswegen) ist
im Sptlatein gelufig (nicht nur im Latein
der Christen). Dazu: HofmannSzantyr
134, p. 246; 311 (Zusatz g), p. 575 und vor
allem Lfstedt, Vermischte Studien, p. 51 sq.
615 Reaedifico Nov. Test.: aedifico (aedifico:
reaedifico v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.
und ASD VI, 3, p. 461, n. 183).
617 Mortuus sum Nov. Test.: mortuus fui.
617618 A
pqanon temporis Er. benutzt fters
die Umschreibung mit fui/fueram etc. anstatt
sum/eram etc., bes. beim bersetzen des
Aorists (nach ASD VI, 3, p. 58, n. 23 zu
Rom. 4, 2). Diese Formen gehren zum sogenannten verschobenen Perfekt (laudatus fui
anstatt laudatus sum) und verschobenen
Plusquamperfekt: HofmannSzantyr 179,
pp. 321322. (Dazu: Wackernagel, Vorlesungen
I, p. 190).
96
619
620
621
622
623
624
625
626
627
628
629
630
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
EX CAPITE TERTIO
[1] O i n s e n s a t i . A
njtoi, id est stulti. Atque ita legit Augustinus in
commentario quem aedidit in hanc epistolam, alioqui durius verbum est insensati
et contumeliosius. Graeca vox magis sonat rudes parumque cordatos, praesertim
quod Galatae e ferocioribus Galliarum partibus sint profecti. Hilarius, ipse Gallus, in carmine hymnorum Gallos indociles appellat. Addit Hieronymus sibi
619 Confixus BE: Crucifixus A.
635 qet A CE: qet B.
Nam apud Graecos est articulus postpositiuus [= pron. rel.] non coniunctio vt sit
sensus hoc ipsum quod mortuus est Christus
quod autem viuit etc. Quasi dicas mortem eam quam mortuus est vitam quam
viuit Consimili modo dixit in Epistola ad
Galatas cap. ii (d.h. die vorliegende Stelle).
Man vergleiche die Erluterung von
BlassDebrunner zur Stelle Rom. 6, 10 ( gr
pqanen d h) 1543: den Tod, den er
starb das Leben, das er lebt oder dass er
starb dass er lebt.
623 In fide Dei Nov. Test.: per fidem [in fide
A] viuo filii dei.
623 En qeo So auch die heutigen Ausgaben,
cf. Metzger, Commentary ad loc. p. 524.
623625 Articulus Dei Es handelt sich hier um
die Stellung des mit Artikel versehenen Attributs hinter einem artikellosen Subst., um dieses nachtrglich zu bestimmen (Blass
Debrunner 270.2). Man vergleiche 2. Tim. 1,
13: gpj t n Xrist. Vielleicht ist diese
Konstruktion charakteristisch fr die hellenistische Zeit, cf. BlassDebrunner 2703.
627 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 2, 21,
CCSL 77A, p. 65, l. 19 (Migne PL 26, 372A):
Hucusque contra Petrum, nunc ad Galatas
reuertitur.
628 Theophylacto Theophyl. Expos. in Gal. 2, 21,
Migne PG 124, 981C: Orv po blasfjma
proxwre;
629630 Quod si blasphemia Personas bersetzung (fo cxiiiir der Ausgabe 1519 bei Jean
Petit).
633 O insensati Galatae Gal. 3, 1.
633 Ambrosio Ambrosiaster, Comm. in Gal. 2,
20, CSEL 81, 3, p. 29, ll. 124, fllt kein Urteil
darber, ob Paulus hier entweder Petrus oder
den Galatern zuredet.
635 Non abiicio Nov. Test.: Non aspernor.
Dazu: ASD VI, 3, p. 462, n. 211.
635 Ok qet So auch die heutigen Ausgaben.
636 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 2,
21, CSEL 81, 3, p. 29, l. 8.
636 Augustinus Aug. Expos. Gal. 17, 13, CSEL 84,
p. 75, l. 2.
638 Gratis est Nov. Test.: Christus frustra
mortuus est (Christus gratis: gratis Christus
v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD
VI, 3, p. 462, n. 215).
639 Dwren Cf. Bauer s.v. Dwren (adverbial
gebrauchter Akk. von dwre) sub. 3.: ohne
Erfolg, vergebens dwren poqnskein
zwecklos sterben.
639 ratiocinatio ab impossibili Er. weist darauf
hin, dass Paulus die ratiocinatio der antiken
Rhetorica (= Schlussfolgerungsmethode, cf.
97
Lausberg 371) mit einem argumentum ab
impossibili (Lausberg 1123), d.h. mit einem
indirekten Beweis, verwendet.
643 O insensati Nov. Test.: O stulti. Zu Er.'
bersetzung: ASD VI, 3, p. 462, n. 11 und
ASD VI, 3, p. 27, n. 143 zu Rom. 1, 14.
643 Augustinus Aug. Expos. Gal. 18, 1, CSEL 84,
p. 75, l. 10.
644645 alioqui contumeliosius Zu Gal. 3, 3,
wo griechisch wiederum njtoi geschrieben
ist, sagt Valla, Annot.: Illud taceo, quod
idem verbum nunc graece est; nunc pro
stulti njtoi, quod superius pro insensati,
njtoi, sed insensatus durum vocabulum
(Garin, p. 875, col. 2). Vgl. l. 644 durius verbum. Dazu: ASD VI, 3, p. 462, n. 11.
644 insensati Siehe Souter, Glossary s.v.: senseless, stupid; cf. LewisShort, s.v.
645652 praesertim Treuirorum Die hier gebotenen Angaben entnahm Er. Hier. Comm. in
Gal. II, 3, CCSL 77A, pp. 7883, ll. 2124
(Migne PL 26, 379B 382C). Nach dem Kommentar zu Gal. 3, 89, schob Hier. einen Passus ber die Galatae und ihre Geschichte ein:
Quod in primo Commentariorum ad Galatas
libro, cum de gentium proprietatibus disputarem, intactum reliqueram nunc in secundo
reddendum videtur: qui sint Galatae vel quo,
vnde transierint (CCSL 77A, p. 78, ll. 25,
Migne PL 26, 379B).
645646 praesertim profecti Nach Hier.
Comm. in Gal. II, 3, CCSL 77A, p. 80, ll.
5354 (Migne PL 26, 381A), aber ungenau:
[Aquitania] Galatae non de illa parte terrarum, sed de ferocioribus Gallis sint profecti
(gemeint sind die Kelten).
646647 Hilarius appellat Hier. Comm. in Gal.
II, 3, CCSL 77A, p. 80, ll. 4750 (Migne PL 26,
380C): Itaque non mirum est stultos et ad
intelligentiam tardiores Galatas appellatos, cum
et Hilarius Gallus ipse et Pictauis genitus, in
hymnorum carmine Gallos indociles vocet.
647 in carmine hymnorum Diese Umschreibung
hat Er. von Hier. bernommen. Die von
Hier. gemeinte Hil.Stelle ist nicht nachgewiesen. Cf. Bardenhewer III, p. 387.
647 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 3,
CCSL 77A, p. 82, ll. 109117 (Migne PL 26,
382BC).
647650 sibi Manichaeorum Nach Hier. loc.
cit.: Scit mecum qui vidit Ancyram, metropolim Galatiae ciuitatem, quot nunc vsque schismatibus dilacerata sit, quot dogmatum varietatibus constuprata. Omitto Cataphrygas,
Ophitas, Borboritas et Manichaeos Antiquae stultitiae vsque hodie manent vestigia.
98
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
impediuit. A B.
663 quod D E: id quod AC.
664 vsus est BE: est vsus A.
665 Hesychius D E: Hesichyus B C.
649 Cataphrygum Die Lesart von AD Cataphrygum behalte ich nach Er.' Hier. Ausgabe
von 1516, fo 86E, bei (statt E tv kat Frgav,
was offenbar ein Versuch zur Etymologie des
Namens ist). Die Anhnger des Montanus
wurden auch Cataphryges genannt, nach
dem Ort, wo Montanus seine Visionen hatte
und wo der Montanismus sich gegen Ende
des 2. Jh. entwickelt hat. Cf. DTC vol. X, 2,
23552358 (zum Montanismus 23552370).
650 Ophitarum Die Ophiten bildeten eine
christl.gnostische Sekte, die zum ersten Mal
bei Clem. Alex. genannt wurde. Siehe Jens
Holzhausen, Der Neue Pauly 8, 1254, s.v.
Ophiten.
650 Borboritarum Es handelt sich um eine gnostische Sekte, die im schlechten Ruf stand.
Clemens Alexandrinus sagt, dass die Anhnger ihre Seele n borbrw kakav untertauchten (nach DTC vol. II, 1, 1032, zu den Borbo-
riten: 10321033).
650 Manichaeorum Anhnger des Manichaeismus, der von Mani (216276) gestifteten,
gnostisch gefrbten Religion, die von der Kirche heftig angegriffen wurde. Cf. zu Mani
und dem Manichaeismus: Der Neue Pauly 7,
811813 s.v. Mani, Manicher (Kurt Rudolph)
und ASD VI, 8, p. 291, n.l. 434.
650652 caeterum Treuirorum Hier. Comm.
in Gal. II, 3, CCSL 77A, p. 83, ll. 119121
(Migne PL 26, 382C): Galatas excepto sermone Graeco, quo omnis Oriens loquitur,
propriam linguam eamdem pene habere
quam Treuiros.
652 Nam Hieronymus Von einem eventuellen
Aufenthalt in Trier ist wenig bekannt, cf.
Epist. 3, 5, 2, CSEL 54, p. 17, ll. 1117: Scis
ipse [domine Iesu] vt ego et ille [sc. Rufinus] , cum post Romana studia ad Rheni
semibarbaras ripas [Hervorhebung von mir]
99
illic esse idem Graecum verbum bskjnen,
cum sit nkocen. Habes, lector, summam
mei criminis etc. Cf. H.J. de Jonge ad loc.
659660 Baskanein fascinator Nach Etym.
mag. 190, 2628 (Gaisford, 545): Erjtai d
fskanov tv n tov fesi kanwn, goun
diafqerwn di to blmmatov. Ka k to
bskanov, baskanw faskanw (cf. Schol.
Theocr. 5, 13b, Wendel, p. 159).
661 quae sequuntur Gal. 3, 1b (zur Lesart et
in vobis crucifixus unten Annot. ad loc. ll.
736740).
663664 Demosthenes Dem. Or. 18 (= De
corona), 108 im Etym. mag. 190, 2932 (Gaisford, 545) zitiert: bskanon d ka pikrn ka
kakjqev odn sti polteum mn (Gaisford:
polteuma).
664665 in Ctesiphonte Die 18. oratio von
Dem. heisst Per to stefnou oder Upr
Ktjsifntov (so in Etym. mag. loc. cit.).
665 Hesychius Hesych. 291 (Latte): bskanov
Sofoklv d dwv t bskanon p to xristov (Soph. fr. 931 N = 1034 Radt, TrGF IV,
ed. correctior, Gttingen, 1999, p. 613).
665 Fascinum Zu fascinum, d.h. Behexung:
Gell. XVI, 12, 4: fascinum appellatum quasi
bascanum [bskanon] et fascinare esse quasi
bascinare.
667 sententiam euangelicam Mt. 5, 22: Qui
autem dixerit fratri suo racha reus erit concilio; qui autem dixerit fatue reus erit gehennae
ignis (Stuttgart Vg.).
667668 Siquidem est In Annot. in Mt. 5, 22
behandelt Er. den Stellenwert des Ausdrucks
stultus ausfhrlich im Zusammenhang mit
dem Begriff racha (ber den eine Polemik
entstanden war, cf. ASD VI, 5, p. 139, n.ll.
676726). Siehe Annot. in Mt. 5, 22, ASD VI,
5, p. 140, ll. 719720: Iam vt non est conuicium, si quis hominem tardum obiurgans
appellet tardum, ita non sit coniuicium, si
quis hominem impium emendare cupiens
appellet stultum. In dieser Weise kann man
stultus ein conuicium charitatis nennen.
670 Non credere veritati Nov. Test.: vt non crederetis veritati (om. Vg.: non credere veritati
v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.).
670671 Non veritati Die Variante non obedire veritati sttzt sich (wie non credere
veritati, cf. die vorangehende Anm.) auf die
griechische v.l. t ljqea m peqesqai (in
den heutigen Ausgaben vermerkt, cf. Metzger, Commentary ad loc. p. 524). Er. folgt hier
der Lesart t peqesqai (u.a.) der Hs. AN
III 11 (cod. 2817), fo 235r. Im Nov. Test jedoch:
crederetis, cf. ASD VI, 3, p. 462 sq. n. 13, (siehe
auch die weiteren Angaben zur Stelle).
100
671
672
LB 812
674
675
676
677
678
679
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690
691
692
693
id est ne obtemperaretis veritati. Quanquam haec particula ab Hieronymo prorsus omittitur, quod neget inueniri in exemplaribus Adamantii. [B] In vetustissimo atque emendatissimo | exemplari bibliothecae Paulinae non addebatur in
contextu, sed nescio quis recentiore manu subnotarat procul in ima margine. [D]
In codice Constantiensi recentiore prorsus non habebatur, in vetustiore legebatur
quis vos fascinauit non obedire, nec additum erat veritati. [A] Eandem particulam
adiecerunt et alio loco inferius, vbi pro bskainon mutatum est nkocen. [E]
Hic est vnus locus e multis quo coarguitur haec aeditio non esse tota Hieronymi.
Etenim quum ille testetur se hanc particulam omisisse, quod in Adamantii codicibus non inueniretur, in nostris exemplaribus constanter habetur, et quod in
epistolae capite quinto dicit interpretem hoc loco vertisse non credere veritati,
nostri codices habent non obedire veritati. Chrysostomus nihil aliud legit quam
quis vos fascinauit? Nec aliud Theophylactus, tametsi interpres suo more nostram
sequitur lectionem, quum in enarratione nulla syllaba sit, quae explanet hanc
particulam. [A] A n t e q u o r u m o c u l o s . Ov kat fqalmov Ijsov
Xristv proegrfj, id est quibus sub oculis Christus Iesus praescriptus est.
Quod miror quare verterit proscriptus, cum ea vox Latinis multo aliud significet,
nisi quod Graeci quoque proscriptionem (id erat apud Romanos damnationis
genus) prografn appellant. Potest autem sensus esse duplex: Galatas adeo
dementatos fuisse, vt id quod manifestissimum esset et oculis expositum, tamen
non cernerent obcaecati, aut adeo nihil videre, vt crederent Christum proscriptione perisse et vulgari more crucifixum esse. Posteriorem sensum sequuntur
Augustinus et Ambrosius. Mihi prior magis arridet vt simplicior minusque coa671 obtemperaretis BE: obtemperetis A.
677 nkocen CE: nkocen A B.
Paulusbriefe von Johann von Botzheim erhalten hat. Letztgenannter schrieb am 22. Okt.
1526, Ep. 1761, ll. 1213: Misi duos libros
Epistolarum Apostolicarum per quendam
senem in hoc conductum. Cf. ASD VI, 8, p.
47, n.l. 94 (col. 2) zu 1. Cor. 1, 10.
677 et alio loco Cf. Gal. 5, 7 und die oben n.l.
671 zitierte Hier.Stelle, Comm. in Gal. III, 5,
7.
677 bskainon Aus gutem Grund steht in LB
ad loc.: bskainen.
677 nkocen Cf. app. crit. n.l. 677. Er. liest ab
der Ausgabe C die richtige Lesart nkocen
(statt nkocen), die er wohl von Stunica
bernommen hat (cf. H.J. de Jonge, ASD IX,
2, p. 199, n.l. 598). An der Stelle Annot. in
Gal. 5, 7 (l. 247) hat er aber nkocen nach seiner Ps.Oecumeniushs. AN III 11 (cod. 2817),
fo 243v, stehen lassen.
678682 Hic veritati Er. hielt den VulgataText des NT, wie er ihm vorlag, nicht in
seiner Totalitt fr die Arbeit von Hier.: Siehe
Capita, LB VI, ***1v: Postremo extra controuersiam est non exstare castigationem
Hieronymi saltem integram; Apolog. adv.
debacch. Petr. Sutor, LB IX, 751EF: Habebam
persuasum argumentis pene necessariis hanc
Noui Testamenti translationem non esse eam,
quam castigauit Hieronymus, aut certe integram non esse (nach Rummel, Annotations,
p. 30). Er. erwhnt fters, dass die Bibelbersetzungen in Hier.' Werke und die Vulgata
inkonsistent seien, was gegen Hier.' Autorschaft der (verbesserten) Vulgata spricht.
Siehe z.B. Annot. in Act. 26, 2, ASD VI, 6, p.
332, ll. 525527; Annot. in 1. Cor. 5, 6, ASD
VI, 8, p. 98, ll. 956957; Annot. in Gal. 5, 7, ll.
257259, etc. Zum Thema: Bentley, Humanists, p. 162; ASD VI, 8, p. 98 sq. n.ll. 956957
zu 1. Cor. 5, 6.
679680 Etenim inueniretur Hier. Comm. in
Gal. I, 3, 1b, CCSL 77A, p. 68, ll. 1214
(Migne PL 26, 373C), oben n.l. 671
angefhrt.
680 in nostris habetur In den heutigen Ausgaben der Vg. sind diese Worte ausgelassen,
cf. oben n.l. 670. Er. listet diesen Zusatz in
Quae sint addita auf (cf. die Ausgabe D, fo
Oo6r), oben n.ll. 671672 angefhrt.
680681 et quod veritati Hier. Comm. in Gal.
III, 5, 7, CCSL 77A, p. 160, ll. 17 (Migne PL
26, 428D), oben n.l. 671 angefhrt.
682 nostri veritati Zur Lesart non obedire veritati WordsworthWhite ad loc. und n.ll.
670671.
682 Chrysostomus Chrys. In Gal. comm. 3, 1,
Migne PG 61, 648: O gr epe tv mv
101
ptjse ll tv mv bskanen;
Epn d tv mv bskanen; (Der Zusatz
t ljqea peqesqai fehlt).
683 Theophylactus Theophyl. Expos. in Gal. 3, 1,
Migne PG 981C: im Lemma steht: tv mv
bskane t ljqea m peqesqai; Dieselbe
Lesart in der von Er. benutzten Theophyl.
Hs. cf. ASD VI, 3, p. 463, n. 13. Zu dieser
Theophyl.Hs. (= Oxford Bodleian Auct. E. 1.
6. = Cod. 2105): ASD VI, 8, p. 49, n.ll.
139140 zu 1. Cor. 1, 15 und ASD VI, 3, p. 2
sq.; pp. 810. In der Erluterung zur Stelle
(981D 984A) wird der Satzteil t ktl. nicht
behandelt. Siehe Persona's bersetzung ad
loc.: [O insensati Galathe], qui vos fascinauit non obedire veritati? (fo cxiiiir).
683684 tametsi lectionem fters sagt Er.,
der interpres (d.h. Christophorus Persona)
habe seine bersetzungen der Bibelzitate
dem Vg.Text angeglichen. Dazu: ASD VI, 8,
p. 79, n.l. 627 zu 1. Cor. 3, 13.
685 Ante quorum oculos Nov. Test.: quibus prae
oculis. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 463,
n. 14.
685686 Ijsov Xristv (Ijsov Xristv).
Die v.l. mit dem Artikel ist bei Tischendorf und N27 nicht belegt; der Artikel fehlt
auch im Nov. Test. cf. ASD VI, 3, p. 463,
n. 15.
686 quibus est Nov. Test.: quibus prae oculis
Iesus Christus ante fuit depictus (praescriptus
WordsworthWhite: proscriptus Stuttgart
Vg.). Zu quibus sub [in A] oculis: n.l. 685. Zur
bersetzung praescriptus und depictus
(Nov. Test.) unten ll. 715716 (Theophylactus
pingere est).
687 proscriptus Ein Gechter. Proscribere
bedeutet ausser ffentlich bekannt machen
und zum Verkaufe, zur Verpachtung ausbieten im rmischen Rechtswesen jemandeines
Gter konfiszieren und jemandeinen chten
(nach Georges).
688689 nisi appellant U.a. Plut. verwendet
den Ausdruck prograf (Pomp. 10; Crass. 6)
als bersetzung des rmischen Begriffes proscriptio = die Achterklrung und Beschlagnahme der Gter des Gechteten. An der
vorliegenden Stelle Gal. 3, 1 bedeutet kat
fqalmov progrfw: vor Augen malen
oder in aller Deutlichkeit vor Augen stellen
(nach Bauer s.v. progrfw 3.). Es handelt
sich hier also nicht um den Fachausdruck
proskribieren.
693 Augustinus Cf. n.l. 694.
693 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 3,
1, CSEL 81, 3, p. 30, ll. 512, cf. unten ll.
710714 und n.l. 709.
102
694
695
696
697
698
699
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
716
717
718
719
720
721
722
723
724
725
726
727
728
103
in Gal. 3, 1, nach der Hs. AN III, 11 (cod.
2817), fo 235v: T mn krugma hwgrfjsen
mn tn staurn mev d tov tv pstewv
fqalmov v parnta atn edete (Migne PG
118, 1120B). Cf. Theophyl. oben n.l. 715 zitiert.
725 depictus ante oculos Cf. Nov. Test.: prae oculis ante fuit depictus, cf. ASD VI, 3, p.
463, n. 16.
727 Codex Donatiani Fr die Ausgabe von 1522
konsultierte Er. einige codices aus der Bibliothek von Sankt Donatian in Brgge, als er
sich im Sommer 1521 dort aufhielt. Dazu: Ep.
1223, Introd.; ASD IX, 2, p. 169, n.ll. 7374;
ASD VI, 8, p. 47, n.l. 94 zu 1. Cor. 1, 10.
727 Constantiensis vterque Die beiden Hss. der
Paulusbriefe aus Konstanz, cf. oben n.l. 675.
728736 Est dicta est Im vorliegenden Zusatz
E bespricht Er. nochmals das Verb progrfw,
nachdem er seine bersetzung im Nov. Test.
(ante depictus) und seine Interpretation
von testimonia versehen ziemlich
ausfhrlich dargelegt hat (ll. 685728). Der
vorliegende Zusatz E hngt mit seiner
Behandlung desselben Verbs progrfw
Annot. in Rom. 15, 4, LB VI, 644CF zusammen, und vermutlich auch mit der Kontroverse um Annot. in Rom. 15, 4 mit Frans Titelmans. Er. bevorzugt in Rom. 15, 4
praescripta, cf. Annot. in Rom. 15, 4, LB VI,
644CE: [B] Quaecunque enim scripta
sunt. Graecis non est simpliciter scripta, sed
vtro<bi>que proegrfj [zu den betreffenden
Lesarten: ASD VI, 3, p. 161, n. 42], id est praescripta siue antescripta Eodem verbo
vsus est in epistola ad Galatas capite tertio,
Ante quorum oculos Christus praescriptus
est. Non igitur fuerit absurdum, si praescripta accipiamus quae proposita sunt imitanda, vnde et praescriptum dicimus [E]
exemplar ad imitandum propositum nihil
vetat praescripta accipi, quae sunt oculis proposita, quemadmodum Galat. tertio, Paulus
dicit Christum illis ante oculos praescriptum. In Annot. in Rom. 15, 4 schlug Er. vor,
praescripta aufzufassen als proposita ad imitanda. Diese Interpretation lehnte Titelmans
ab, Resp. ad collat. iuv. geront. LB IX, 1012A:
Quaecunque enim scripta sunt ad nostram
doctrinam scripta sunt. Ad hunc sensum
congruit vtraque mea interpretatio ante
scripta sunt et praescripta sunt imitanda.
Nam hoc praedixit propheta priusquam
Christus exhiberetur et ad exemplum nobis
praescriptum est.
728729 ante crucifixus Vg.: ante quorum
oculos Iesus Christus praescriptus [proscriptus Stuttgart Vg. cf. n.l. 686] est crucifixus.
104
729
730
731
732
733
734
735
LB 813
737
738
739
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749
750
751
752
753
754
755
756
757
758
759
760
761
762
763
764
rum oculos Christus in vobis est praescriptus crucifixus, quasi dicat veluti depictus
in cruce pendens vestris oculis exhibitus est. Neque enim erat apud Galatas crucifixus, sed illis per fidem repraesentatus est crucifixus. Id tacite monet Chrysostomus, qui nihil attingit de praepositione in proegrfj, quam Paulus vsurpasse
videtur pro praescriptus est. Apud Latinos praepositio pro interdum significat
aliquid palam fieri vt prodere, promulgare, proferre, proloqui, prostare. Et
olim nomina damnatorum publicitus in foro proponebantur, vnde hoc damnationis genus proscriptio dicta est. | [A] Et i n vo b i s c r u c i f i x u s . Et redundat. Et in vobis accipi potest pro inter vos, si primus sensus placet, quem recensuimus. Non quod inter eos Christus fuerit crucifixus, sed quod [C] hoc [A] ita
notum ac praedicatum, vt non minus nossent [B] credidissentque, [A] quam si
inter ipsos res fuisset gesta.
[2] Ex o p e r i b u s l e g i s . An hic redundat nec additur a diuo Hieronymo,
[B] nec ab Augustino, nec habetur in vetustis exemplaribus. Nec enim simpliciter rogat, vtrum sit e duobus, sed prius proponit velut absurdum dictu, deinde
per correctionem infert quod verum est, perinde quasi dicat Ex operibus legis
Spiritum accepistis an potius ex auditu? Iam illud ex auditu fidei, tametsi a nobis
intelligitur, tamen Latinis auribus insolens est. Neque enim vt Graeci famam
siue rumorem kon vocant itidem et Romani. Proinde dilucidius erat ex praedicatione fidei, hoc est ex fide quam ex nobis audistis, non ex lege didicistis.
Quis enim ferat sic loquentem auditus occisi regis consternauit populum, pro eo
quod erat rumor de rege occiso? Nos itaque pro auditu vertimus praedicationem.
[3] [A] V t c u m s p i r i t u . Vt apud Graecos non est, sed spiritu cum coeperitis, nunc carne consummamini, narzmenoi pnemati nn sark pitelesqe,
[B] nisi quod praepositio est in verbo composito velut Horatius congestis vndique
saccis / indormis inhians. Item Vergilius viribus indubitare meis. Atque hoc ipsum
in positum est pro per. Vnde magis quadrat spiritu et carne. [E] Annotauit
Chrysostomus, quod apostolus non dixit telesqe, sed pitelesqe, quasi dicas
post consummamini dissidentes ab institutis.
[4] [A] Si n e c a u s a . Ek, id est frustra siue temere.
[5] Tr i b u i t vo b i s . O pixorjgn, id est suppeditans siue subministrans. O pixorjgn et nergn poterant esse praeteriti temporis, id est qui
suppeditabat et qui operabatur, vt subaudias deinde verbum item praeteriti
temporis tribuerat aut simile quippiam. Verum Hieronymus admonet rectius
legi verbum praesentis temporis, quod Spiritus non desierit subministrare dotes
731732 Chrysostomus Siehe Chrys.' Interpretation: Chrys. In Gal. comm. cap. 3, 1, Migne
PG 61, 649: Ka ok epen staurqj, ll
proegrfj staurwmnov, djln ti tov
tv pstewv fqalmov kribsteron qerjsan tn parntwn nwn ka t ginmena
qewmnwn.
736 Et in vobis crucifixus Nov. Test.: inter vos
crucifixus. In den heutigen Ausgaben wird et
in vobis ausgelassen (et in vobis crucifixus v.l.:
et crucifixus v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc.). Die Wendung n mn ist in N27 und bei
Tischendorf als v.l. vermerkt, cf. Metzger,
Commentary ad loc. p. 524 sq. Dazu: ASD VI,
3, p. 463, n. 17. Das et ist in die Liste Quae
sint addita aufgenommen (fo Oo6r der Ausgabe D).
737 primus sensus Cf. l. 689 sqq.: Potest autem
sensus esse duplex Mihi prior magis arridet.
741 Ex operibus legis So auch Vg. und Nov. Test.
Siehe aber app. crit. n.l. 741. In AD: An ex
operibus legis. Daher Er.' Anmmerkung: An
redundat. Im Nov. Test. BD: Vtrum ex operibus legis. Siehe ASD VI, 3, p. 463, n. 22.
741 Hieronymo Hier. Comm. in Gal. I, 3, 2,
CCSL 77A, p. 68, ll. 12 (Migne PL 26,
373C).
742 Augustino Aug. Expos. Gal. 20, 1, CSEL 84,
p. 77, ll. 2425.
742 in vetustis exemplaribus D.h. die codices, die
Er. fr die Ausgabe von 1519 zur Verfgung
standen (die von John Colet geliehenen Hss.
cf. n.l. 259 zu Gal. 2, 2).
745747 illud Romani Auditus im Sinne
von ko, das Gerede, das Gercht, ist
nicht klassisch und findet sich u.a. in der Vg.
vor (cf. Georges). Er. behandelt Annot. in
Rom. 10, 16 diese Bedeutung von auditus
ausfhrlicher als hier. Siehe Annot. in Rom.
10, 16, LB VI, 619E 620C, 619F: Illud
admonendus lector hoc loco auditum poni
pro ipso sermone qui auditur; proinde dilucidius erat: Quis credidit verbis nostris [Is. 53,
1]; es folgt ein Zusatz E: Auditus enim
nomen Latinis nihil aliud sonat quam vim ac
sensum audiendi etc. Im langen Zusatz E
bezieht Er. die Stellen Mt. 24, 6 und Act. 28,
26 in seine Argumentation mit ein. Frans
Titelmans hatte beanstandet, dass Er. die
bersetzung auditus (fr ko) ablehnte,
und vor allem, dass er diese bersetzung in
seine Liste der Soloecismi aufgenommen hat
(fo Oo2v der Ausgabe D). Er. verteidigt sich in
diesem Zusatz E der Annot. in Rom. gegen
Titelmans, wie auch in seiner Resp. ad collat.
105
iuv. geront. LB IX, 1005B 1006A. An der
vorliegenden Stelle der Annot. in Gal. spielt
der Streit mit Titelmans keine Rolle (Titelmans Collationes quinque super epistolam ad
Romanos wurden 1529 verffentlicht; vorliegender Passus stammt aus dem Jahre 1519).
Siehe zu auditus: ASD VI, 3, p. 464, n. 23;
ASD VI, 2, p. 145, n. 382 zu Ioh. 12, 38.
747748 ex praedicatione fidei Er.' bersetzung
im Nov. Test. BE; im Nov. Test. A: ex auditu
fidei (so auch Vg.).
752 Vt cum spiritu Nov. Test.: quum [cum in A]
spiritu (vt cum WordsworthWhite: cum
Stuttgart Vg.). Cf. ASD VI, p. 464, n. 32. Zur
Auslassung von vt, Valla, Annot. ad loc.: sed
sine illo vt est vegetior sententia (Garin,
875, col. 2).
752753 spiritu consummamini Vielleicht
stellt Er. cum an der zweiten Stelle (statt
cum spiritu wie in der Vg.), um zu zeigen,
dass cum hier Konjunktion, nicht Prposition ist, cf. ASD VI, 3, p. 464, n. 33.
753 narzmenoi pitelesqe So auch die heutigen Ausgaben.
754 Horatius Hor. Serm. I, 1, 7071.
755 Vergilius Verg. Aen. VIII, 404 (tuis).
755756 Atque carne Er. spielt hier vermutlich auf seinen Text im Nov. Test. A an: in
spiritu in carne. Ab Ausgabe B: carne
spiritu. Zum Ersetzen von in durch per:
ASD VI, 8, p. 45, n.l. 90 zu 1. Cor. 1, 10 (siehe
die Angaben zur Stelle).
757 Chrysostomus Chrys. In Gal. comm. 3, 2,
Migne PG 61, 649 sq.: Ka ok epe sark
telesqe, ll sark pitelesqe, deiknv
ti labntev atov kenoi katkopton,
totwn autov kdidntwn ev t psxein
per bolonto kenoi sper n e tiv p
stratjgn ka ristwn ev tn tn leipotaktn dov autn timan.
759 Ek temere Cf. Bauer s.v. ek 2.: vergeblich, umsonst, nutzlos. Man beachte,
dass neben ek auch die Schreibweise ek
vorkommt, cf. BlassDebrunner 264. Nov.
Test.: frustra. Zur bersetzung: ASD VI, 3,
p. 464, n. 42.
760 Tribuit vobis Nov. Test.: subministrat
vobis. Dazu: ASD VI, 3, p. 465, n. 52.
760, 761 pixorjgn In A xorjgn (cf. app.
crit.). Dazu: ASD VI, 3, p. 465, n. 52.
763 Hieronymus Hier. Comm in Gal. I, 3, 5,
CCSL 77A, p. 73, ll. 25 (Migne PL 26,
376C): Tribuit, hoc est administrat, praesentis temporis est legendum, vt ostendatur per
singulas horas atque momenta semper dignis
Spiritum Sanctum ministrari.
106
765
766
767
768
769
770
771
772
773
774
775
776
777
778
779
780
781
782
783
784
785
786
LB 814
788
789
790
suas; [D] atque ita sane legit Ambrosius. [B] Petrus Lombardus theologicarum
sententiarum libro primo distinctione xiiii. c. sed hinc, ex Augustini sententia
putat hoc qui praebuit vobis ad Pauli personam referendum, cum Hieronymus
et Theophylactus ad Deum referant, quod palam est ex illorum interpretatione.
[A] Et o p e r a t u r v i r t u t e s . Operatur non ad Spiritum, sed ad eum refertur
qui suppeditat. [D] Eclipsim habet hic sermo, subaudiendum enim id facit. Est
hoc idiomatis Hebraici, sicut crebro iam indicauimus.
[6] [A] Si c u t s c r i p t u m e s t . Scriptum est redundat. Et Hieronymus legit
sicut Abraham credidit Deo. [B] Nec apparet aliter legisse Ambrosium, qui subiicit ostendit exemplo Abrahae, qui pater fidei est etc. Exemplum igitur adduxit, non
scripturae testimonium. [D] Suffragabatur germanae lectioni vterque codex
Constantiensis.
[7] [A] C o g n o s c i t e e r g o. Ginskete ra, id est scitis igitur. Atque ita
legit diuus Hieronymus cognoscitis ergo [B] et huic consentiens Ambrosius,
etiamsi Graeca vox anceps est.
[8] [A] Pr a e n u n c i a u i t Ab r a h a e . Proeujggelsato, id est anteeuangelizauit, vt exponendi gratia sic loquamur. Nam euangelium Graecis sonat
bonum ac laetum nuncium. Etiamsi apud Homerum Vlysses poscit euangelium, hoc est praemium, quod dari solet iis qui rem laetam primi nunciarint.
Proinde quod in euangelio Christi fuit exhibitum, id multo ante euangelium promissum est Abrahae, quod hic appellat praeeuangelizauit.
[9] Ig i t u r q u i e x f i d e s u n t , b e n e d i c e n t u r. Elogontai, id est
benedicuntur praesentis temporis. [B] In promisso verbum erat futu|ri temporis
elogjqsontai, hic praesentis. Scio parum esse Latinum benedicentur et benedicuntur, sed huiusmodi quaedam vitari prorsus non possunt. Dici poterat
benedictionem consequentur. At ne sic quidem vitatum fuisset orationis vicium.
768 Theophylactus CE: Vulgarius B.
780781 Anteeuangelizauit BE: ante euangeliauit A.
eundem locum exponens illud Apostoli verbum [es folgt das betreffende Aug.Zitat, cf.
die folgende Anm.]. Aperte hic ostendit quomodo illis Spiritum Sanctum Apostolus tribuerit.
766 Augustini sententia Aug. Expos. Gal. 20, 2,
CSEL 84, p. 77, l. 26 p. 78, l. 5: Ab apostolo
enim praedicata est eis fides, in qua praedicatione vtique aduentum et praesentiam sancti
spiritus senserant, sicut illo tempore in nouitate inuitationis ad fidem etiam sensibilibus
miraculis praesentia sancti spiritus apparebat,
sicut in Actibus apostolorum legitur [Act. 2,
24].
767 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 3, 5,
107
779 etiamsi est Er. legt mehrmals diese Doppeldeutigkeit der griechischen Verbformen
der 2. Pers. Pl. dar. Cf. Annot. in 1. Cor. 1, 26,
ASD VI, 8, p. 54, ll. 241242; Annot. in 1. Cor.
6, 4, ASD VI, 8, p. 108, ll. 177178.
780 Praenunciauit Abrahae Nov. Test.: prius
rem laetam nunciauit Abrahae. Cf. ASD VI,
3, p. 465, n. 83.
782 Homerum Hom. Od. XIV, 151152: ll g
ok atwv muqsomai ll sn rkw / v
netai Odusev! eagglion d moi stw ktl.
Cf. vs. 166.
782783 Vlysses poscit euangelium In den Ausgaben A B schrieb Er. Penelope promittit statt
Vlysses poscit (cf. app. crit. ad loc.), was Stunica zu Recht beanstandet hat, cf. Apolog.
resp. Jac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 200, ll.
605608: Scripseram apud Homerum a Penelope promitti praemium, hoc est euangelium,
Vlyssi. Stunica dicit Vlyssem ab Eumeo
petisse praemium laeti nuncii. Donemus me
lapsum memoria, nondum enim inspexi
locum (quanquam potest et hoc esse verum
quod dico). Zu quanquam dico: H.J.
de Jonge, ASD IX, 2, p. 200, n.l. 608 (Er.
schwebte vermutlich Hom. Od. XIX, 310 vor,
als er Penelope promittit schrieb).
785 quod praeeuangelizauit Sc. proeujggelsato.
786 Igitur benedicentur Nov. Test.: Itaque
qui ex fide sunt, benedicuntur. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 465, n. 91,2.
786 Elogontai So auch die heutigen Ausgaben.
787 In promisso Cf. Gal. 3, 8: proeujggelsato
t A
bram, ti neulogjqsontai ktl. Im
Nov. Test.: elogjqsontai, eine wenig
belegte Lesart (cod. 2105), cf. ASD VI, 3, p.
465, n. 84.
788789 Scio possunt Zu benedicere als
transitives Verb verwendet: PlaterWhite
47, p. 36; Kaulen 147, p. 223. Siehe auch
Mohrmann, tudes III, p. 53: A maintes
reprises on a dj fait l'observation que parfois l'volution smasiologique se combine
avec un phnomne syntaxique. Quand, par
exemple, bene dicere adopte le sens de bnir
et devient ainsi un terme technique, le datif
traditionnel doit cder sa place l'accusatif .
Siehe auch Lfstedt, Peregrinatio, p. 218;
Salonius, Vitae Patrum, p. 143 sq. Vielleicht
knnte man sagen, dass Er. hier die altchristliche Sondersprache (avant la lettre) meint.
789790 Dici vicium Vielleicht war Er. sich
der Tatsache bewusst, dass auch benedictio
nicht zur klassischen Sprache gehrt. Zu
benedictio: Souter, Glossary s.v.
108
791
792
793
794
795
796
797
798
799
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814
815
816
817
818
819
820
Coniicere licet et Ambrosium ita legisse, licet deprauatus sit locus. Certe Graecorum scholia cum sua scriptura consentiunt. [D] Congruit huic verbum praesentis temporis quod sequitur.
[10] [A] Su b m a l e d i c t o s u n t . Up katran, id est sub maledictione
siue execratione. Quod commode reddi poterat, maledictioni obnoxii sunt. [B]
Ma l e d i c t u s o m n i s . Locus est Deuteronomii cap. xxvii. Iuxta Septuaginta ita
legitur: Maledictus omnis homo qui non permanserit in omnibus sermonibus legis
huius vt faciat illos; et dicet omnis populus: fiat. Apud Aquilam vero sic: Maledictus qui non statuerit verba legis huius vt faciat ea; et dicet omnis populus: vere. Symmachus ad hunc vertit modum: Maledictus qui non firmauerit sermones legis istius
vt faciat eos; et dicet omnis populus: amen. Theodotio sic transtulit Maledictus qui
non suscitauerit sermones legis huius facere eos; et dicet omnis populus: amen. Addit
Hieronymus in hoc testimonio, quemadmodum et in caeteris, magis curae fuisse
apostolo, vt sensum redderet quam verba. Deinde haec verba omnis homo et in
omnibus, quoniam apud solos habentur Septuaginta, aut addita fuisse a Septuaginta aut a Iudaeis fuisse erasa, praesertim cum ea compererit Hieronymus in
Hebraeis voluminibus Samaritanorum. At ego non video causam admodum
grauem, cur quisquam Iudaeus voluerit ea radere, quae pro Iudaeis faciant, non
contra Iudaeos. Nam iis optandum etiam erat vniuersum hominum genus legi
suae reddi obnoxium. Et adeo volebant omnia quae legis sunt obseruari debere,
vt multa etiam adiecerint. [A] Qu i n o n p e r m a n s e r i t . Ov ok mmnei, id
est qui non permanet, [B] etiamsi id nihil ad sensum.
[11] [A] Qu o n i a m a u t e m . Oti d, id est quod autem. Et sic legit
Ambrosius. Nam quoniam hoc loco non quadrat. Ex f i d e v i u i t . Viuet,
hsetai, vt antea admonuimus in epistola ad Romanos. [B] Indicat Hieronymus
et ita posse distingui: iustus ex fide, deinde subdatur viuet, vt sit sensus: qui vere
iustus est, non ex operibus legis, sed ex fide, is victurus est. Ex eiusdem interpretatione palam est illum legisse viuet, non viuit. Porro quomodo varie habeatur
hic locus apud interpretes Graecos, dictum est in epistola ad Romanos.
[13] [A] De m a l e d i c t o l e g i s . Ek tv katrav, id est ex maledictione,
796 omnis E: omnis homo BD.
813814 Quoniam autem quadrat post lemma
Sub maledicto sunt [post sunt 795] posuit A
[cf. infra n.ll. 820824], inter lemma Sub
maledicto sunt [post sunt 795] et lemma Maledictus omnis [796] posuerunt BD.
815 antea BE: ante A.
816 qui CE: Is qui B.
109
814 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 3,
11, CSEL 81, 3, p. 34, l. 1: Quod autem.
814 Nam quadrat Er. hlt quoniam fr eine
kausale Konjunktion, aber in der Sprache der
Vg. ersetzt quoniam (quod; quia), wie das
griechische ti im NT, die Konstruktionen
mit Inf. Zu den mit quoniam (quia) eingeleiteten Stzen: Kaulen 127, p. 211;
185186, pp. 245247; PlaterWhite 134,
pp. 118121. Siehe auch: ASD VI, 8, p. 193, n.l.
651 zu 1. Cor. 8, 4; ASD VI, 8, p. 373, n.ll.
740741, zu 2. Cor. 4, 14.
814 Ex fide viuit Nov. Test.: ex fide viuet.
814815 Viuet, hsetai. Cf. Valla, Annot. ad
loc.: Quoniam iustus ex fide viuit. Viuet
legendum est, hsetai (Garin, p. 875, col. 2).
815 vt antea Romanos Siehe Annot. in Rom. 1,
17, LB VI, 563B: Ex fide viuit. Viuet legendum est verbo futuri temporis, k pstewv
hsetai. Atque ita citatur et apud hunc in
Epistola ad Galatas [d.h. an der vorliegenden
Stelle] et in Epistola diui Iacobi. Meint Er.
Hebr. 10, 38 ( d dkaiv mou k pstewv
hsetai), statt Iac.?
815 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 3, 1112,
CCSL 77A, p. 86, ll. 2728 (Migne PL 26,
385A): Potest praesens testimonium et sic
legi quia iustus ex fide vt deinceps inferatur,
viuit [viuet v.l.]. In Er.' Hier.Ausgabe, tomus
IX, fo 87A: viuit. Cf. Bastiaensen, Augustin,
commentateur, p. 50.
819 apud Romanos Siehe Annot. in Rom. 1, 17,
LB VI, 563BD, wo Chrysostomus erwhnt
ist: Sic [sc. viuet, Fut.] interpretatur Chrysostomus exponens de futura vita, quum hic
interim affligatur et occidatur, ideo dictum
esse viuet, non viuit. Cf. Chrys. Hom. in
Rom. 2, 6, Migne PG 60, 409: O d dkaiov
k pstewv hsetai. O gon genmenov
dkaiov, o kat tn parnta bon mnon, ll
ka kat tn mllonta hsetai, und: O gr
dkaiov, fjsn, k pstewv hsetai, per tv
mellosjv lgwn hwv (zu dieser
Chrys.Stelle: CWE 56, p. 46, n. 4).
820824 De maledicto maledictum Dieser
Passus zeigt Inkonsistenz: im selben Zitat
maledictum (l. 822) und maledictus (l. 824).
Zweitens: Er. lehnt die bersetzung maledictum fr katra ab (ll. 822824), und sagt
dann: Katra, id est maledictum (l. 824).
Diese Diskrepanz hat vermutlich damit zu
tun, dass Er. in der Ausgabe A die Lemmata
De maledicto legis und Factus pro nobis maledictus nicht nach einander behandelt hat, cf.
app. crit. n.ll. 820824.
820 De maledicto legis Nov. Test.: ab execratione
[a maledictione A] legis.
110
821
822
823
824
825
826
827
828
829
830
831
832
833
834
835
836
837
838
839
LB 815
841
842
843
844
845
846
847
848
lq iK
A.
111
Hier. Ferguson, p. 162, ll. 789791: Demum
ascito Bar hanina Iudaeo, quod in litteris
Hebraicis aut diminutum erat aut exciderat,
suppleuit et instaurauit.
835836 et ita suspensus est Hier. loc. cit. p.
90, ll. 4042 (387B): Dicebat mihi Hebraeus
qui me in Scripturis aliqua ex parte instituit
quod possit et ita legi: quia contumeliose
Deus suspensus est.
837 Paulus Cf. 2. Cor. 5, 21.
837838 Nimirum maledictio Er. verbindet
Gal. 3, 13 und 2. Cor. 5, 21, wie Aug. Contra
Faust. XIV, 213, CSEL 25, pp. 404415,
siehe bes. Contra Faust. XIV, 5, CSEL 25, p.
406, l. 28 p. 407, l. 5: Cur ergo timeret
Moyses dicere maledictum, quod Paulus
non timuit dicere peccatum? Quisquis
enim reprehenderit prophetam dixisse maledictum, cogitur reprehendere apostolum
dixisse peccatum; nam vtique maledictum
comes peccati est. Man beachte, dass es in
Aug. Galaterkommentar zu Gal. 3, 13 nur
eine Anspielung auf 2. Cor. 5, 21 gibt: Aug.
Expos. Gal. 22, 9, CSEL 84, p. 83, ll. 910
(nach Bastiaensen, Augustin commentateur,
p. 62).
838839 Tropo maledictio Hier, im Zusatz D,
weist Er., wie fters, auf die bertragene
Bedeutung der Wrter hin, im vorliegenden
Fall peccatum und maledictio. Vgl. Rat. ver.
theol., Holborn, p. 259, ll. 3235: Sed bona
difficultatis pars sita est in ipso sermonis
habitu, quo traditae sunt nobis sacrae litterae.
Nam tropis et allegoriis ac similibus seu parabolis fere opertus est et obliquus, nonnumquam vsque ad aenigmatis obscuritatem.
Siehe zum Thema: Chomarat I, pp. 562568,
cf. pp. 568579.
840 Tamen testamentum Nov. Test.: Hominis licet testamentum, tamen si sit comprobatum. Zu Er.' Interpretation: ASD VI, 3, p.
468, n. 151: The meaning implied by Erasmus' rendering is that No one rejects a testament, even if it was made only by a man (and
not by God), provided that it has been ratified.
841842 Omwv Deo Anfangs nimmt Er. eine
Ellipse an, im Zusatz B aber verbindet er
mwv nqrpou und den vorausgehenden
Satzteil kat nqrwpon lgw. Cf. ASD VI, 3,
p. 468, n. 151.
846847 Confirmatum spernit Nov. Test.:
testamentum, tamen si sit comprobatum,
nemo reiicit, cf. l. 848: comprobatum reiicit.
847 Kekurwmnjn qete So auch die heutigen Ausgaben.
112
849
850
851
852
853
854
855
856
857
858
859
860
861
862
863
864
865
866
867
868
869
870
871
872
873
874
875
876
877
878
hoc qete paulo superius vertit abiicit. Ambrosius legit confirmatum autoritate.
Contrarium est illi kuron, quod est irritum facere et rescindere. [D] Participium est a verbo de quo meminimus in proxima epistola Confirmate in illo charitatem. [A] Au t s u p e ro rd i n a t . Epidiatssetai, id est adiungit et praeter
illud aliquid ordinat, hoc est nec demit, nec addit, nec derogat, nec arrogat.
[16] Qu a s i i n m u l t i s . Wv. Melius hic quadrabat tanquam.[B] Subnotat diuus Hieronymus Paulum hoc argumento abusum apud crassos Galatas,
quod sciret alioqui non probatum iri prudentibus aut eruditis, atque ob id praemonuisse prudentem lectorem fratres, secundum hominem dico. Negat enim
vsquam seminis vocem poni in literis sacris, nisi numero singulari. Et tamen hoc
torquet apostolus velut in argumentum, quo doceat promissum hoc in solum
Christum competere. Mihi magis videtur ideo testatus, quod humano more
loqueretur, quod a rebus humanis similitudinem ducturus esset ad res diuinas
docendi gratia. Sic et Vergilius: si parua licet componere magnis. Iam illud vel citra
monitorem oportet esse notum praepositionem in vsurpari loco per, in semine
tuo, per semen tuum. Semen autem vocat posteritatem.
[17] [A] Te s t a m e n t u m c o n f i r m a t u m a De o. Diaqkjn prokekurwmnjn p to qeo ev Xristn, id est testamentum ante confirmatum a Deo in
Christum. In Christum additur apud Graecos et item apud Ambrosium. Admonet hoc loco diuus Hieronymus, si quis diligenter expendat Hebraea volumina,
quoties Septuaginta verterunt diaqkjn, id est testamentum, Hebraeis esse hirb
,
quod pactum sonat potius quam testamentum. [B] Nam in pactis requiritur
fides. [A] Caeterum apud crassos Galatas Paulus non putauit agendum exactius.
Ita Hieronymus. Quasi vero Paulus non et aliis compluribus locis sequutus sit
aeditionem Septuaginta. [B] Iam vero de numero annorum, an satis consentiant
cum narratione Geneseos, disserit acute diuus Augustinus libro De ciuitate Dei
xvi. capite xxiiii., ne nos huiusmodi appendicibus plus satis oneremus hoc institutum. [A] No n i r r i t u m f a c i t . Ok kuro, quod contrarium est illi kurw,
quod non tam est comprobare quam cum autoritate decernere et legitime
transigere rem, vt deinde ratum sit quod actum fuerit.
850 rescindere. BE: rescindere Hieronymus
indicat, hoc loco testamentum apud
Hebraeos magis pactum sonare quam testamentum quod illi vocent Berith hirb
A.
862
866
869
876
113
865 Testamentum Deo Nov. Test.: testamentum ante comprobatum a deo erga Christum. Er. bersetzt das compositum prokekurwmnjn durch ante comprobatum und
setzt erga Christum nach seinen griechischen
Hss. hinzu (cf. u.a. AN III 11, cod. 2817, fo
237r). Cf. ASD VI, 3, p. 469, n. 173, cf. l. 867
In Christum Graecos. Siehe die Liste Ad
placandos der Ausgabe D: Testamentum
confirmatum a deo etc. Iuxta Graecos et
Ambrosium deest [im Vg.Text] in Christum (fo Oo5v).
865866 Diaqkjn Xristn In den heutigen
Ausgaben wird ev Xristn ausgelassen (ev
Xristn v.l. cf. Metzger, Commentary ad loc.
p. 525).
867 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Gal. 3,
17, CSEL 81, 3, p. 36, l. 24 sq.: confirmatum
a deo in Christo.
868 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 3,
1518, CCSL 77A, p. 95, ll. 3641 (Migne
PL 26, 390C): hoc autem dico testamentum
confirmatum a Deo, si quis diligenter
hebraea volumina et caeteras editiones
cum Septuaginta interpretum translatione
contulerit, inueniet vbi testamentum scriptum est non testamentum sonare, sed
pactum quod hebraeo sermone dicitur
berith. Vgl. Annot. in Hebr. 9, 16, LB IX,
1007EF.
871872 Caeterum Hieronymus Hier. Comm.
in Gal. II, 3, 1518, CCSL 77A, p. 95, ll. 4145
(Migne PL 26, 390C): Vnde manifestum est
id fecisse Apostolum quod promisit, nec
reconditis ad Galatas vsum esse sensibus, sed
cotidianis et vilibus et quae possent, nisi praemisisset secundum hominem dico, prudentibus displicere (Fortsetzung des Zitats der
vorangehenden Anm.).
874 Augustinus Aug. Civ. XVI, 24, CCSL 48, p.
527 sq. ll. 70102.
876 Non irritum facit Nov. Test.: non facit irritum (irritum facit WordsworthWhite: irritam facit Stuttgart Vg. cf. ASD VI, 3, p. 469,
n. 176).
876 Ok kuro So auch die heutigen Ausgaben.
876878 Ok kuro fuerit Cf. Annot. in
Gal. 3, 15, ll. 847848; 850. Es fllt auf, dass
Er. im Nov. Test. Gal. 3, 15, kekurwmnjn
durch comprobatum bersetzte (cf. ll.
847848: Kekurwmnjn id est confirmatum siue comprobatum), was er hier
einigermassen ablehnt. Es gibt wohl eine
Konsistenz zwischen kurw hier (irritum
facit) und an der genannten Stelle, l. 850:
Contrarium facere.
114
879
880
881
882
883
884
885
LB 816
887
888
889
890
891
892
893
894
895
896
897
898
899
900
901
902
903
904
115
894896 nisi siue Er. meint die von ihm
besprochene doppelte Konstruktion des
Verbs eaggelhw: Annot. in Mt. 11, 5, ASD
VI, 5, pp. 197198, ll. 129134: Pauperes
euangelizantur. Eaggelhontai Nam vtroque modo loquuntur, eaggelhw soi et eaggelhw se Proinde nos vertimus pauperes
laetum accipiunt euangelii nuncium. Siehe
den Kommentar ad loc. Vgl. Annot. in Lc. 7,
22, ASD VI, 5, p. 520, ll. 953956: Etenim vt
Graeci dicunt: euangelizo te pro eo quod est
adfero tibi bonum nuncium, ita dicunt: ille
euangelizatur pro eo quod est accipit laetum
nuncium, vt et alias indicauimus.
896 Theophylactus Theophyl. Expos in Gal. 3,
19, Migne PG 124, 992B: Axriv o lqe t
sprma, pggeltai.
896 In manu mediatoris Nov. Test.: in manu
intercessoris [mediatoris A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 470, n. 195.
897898 Fortassis possumus Mediator (Kaulen 19, p. 72) gehrt zur Sondersprache der
Christen: La dogmatique chrtienne faisait
natre toute une terminologie latine il y a
le groupement mediator, mediatrix, mediatio
dsignant l'oeuvre mdiatrice du Christ
(Mohrmann, tudes I, pp. 2425). Der Ausdruck mediator findet sich schon in den alten
Bibelbersetzungen (Mohrmann, tudes III,
p. 52, p. 112) und ist nach dem griechischen
mestjv geprgt (Mohrmann, tudes I, p. 25).
N.B. an der vorliegenden Stelle ist der
mediator Moses.
898899 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 3,
1920, CCSL 77A, pp. 9899, ll. 4549 (Migne
PL 26, 393A): Quia vero lectionis ordo confusus est et hyperbato perturbatur, sic nobis
reddendus videtur: lex posita est etc.
902 Paedagogus Christo Nov. Test.: paedagogus noster fuit ad Christum. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 471, n. 241.
902903 Melius Xristn Cf. PlaterWhite
117B, p. 101: [In with Abl.] wrongly for ev;
ASD VI, 8, p. 409, n.ll. 383384 zu 2. Cor. 8, 6;
HofmannSzantyr 156b, Zusatz h, p. 277:
Nicht weniger [als in mit Akk. statt Abl.] verbreitet war umgekehrt in mit Abl. statt Akk..
Vgl. auch: Svennung, Orosiana, pp. 4445.
903 Hieronymus Hier. Dialog. adv. Pelag. II, 9,
CCSL 80, p. 66, ll. 2324: Lex ergo paedagoga nostra fuit in Christum (N.B. in
Christo v.l. cf. ASD VI, 8, p. 471, n. 241).
904906 Paedagogus puero Vgl. Isid. Orig. X,
206: Paedagogus est cui paruuli adsignantur.
Graecum nomen est; et est conpositum ab eo
quod pueros agat, id est ductet et lasciuientem refrenet aetatem.
116
905
906
907
908
909
910
911
912
913
914
915
916
917
918
919
920
921
922
923
924
925
926
927
928
929
930
931
932
933
LB
934
817
936
936
938
est serui, cui committitur ad tempus cura pueri, ne quid per aetatem peccet, dictus a ducendo puero, quo magis quadrat quod sequitur ad Christum. [A] V t
e x f i d e i u s t i f i c e m u r. Ambrosius legit iustificaremur, na dikaiwqmen.
[28] No n e s t m a s c u l u s n e q u e f o e m i n a . In caeteris vsus est [B]
coniunctione [A] neque, in hoc vltimo iugo vsus est ka, et. Quae tamen
coniunctio idem pollet, rsen ka qlu. Admonet Hieronymus hic Elljna, [B]
id est Graecum, [A] pro ethnico poni. Om n e s e n i m vo s v n u m e s t i s .
Vnum legere videtur Hieronymus, Ambrosius et Augustinus, [D] nisi quod subolet Ambrosium vnus legisse, non vnum ex his quae asscribit: Apud Deum enim
nulla discretio personarum est, nisi morum et vitae, vt homines vnius fidei meritis
distinguantur non personis. [A] Caeterum Graeci vnus legunt genere masculino,
ev st, et interpretatur Theophylactus siue quod iam Christi formam simus
induti, [D] siue quod vnum corpus sumus sub vno capite Christo. [E] Chrysostomus legit quidem vnus, sed interpretatio talis est, vt quadret etiam si legas
vnum. [A] Ac mihi sane nostra lectio magis probatur, nisi quod magno consensu
dissentiunt ab hac Graecorum exemplaria. [D] Nec video tamen cur abhorreamus
ab hoc tropo quo multi dicuntur vnus, quum nec vnum dicantur absque tropo,
nec unanimes.
[29] [A] Si a u t e m vo s C h r i s t i . Hoc loco video veteres trifariam
legisse. Diuus Hieronymus ad eum legit modum, ad quem scriptum comperimus
in Graecorum exemplaribus, e d mev Xristo, id est quod si vos estis Christi.
Diuus Augustinus hoc pacto legit, omnes vos vnum estis in Christo Iesu, deinde
subiicit, quod si, vt hic interposita subdistinctione subaudiatur vos estis vnum in
Christo ac deinde inferatur ergo semen Abrahae estis. Porro iam quod Augustinus
putat subaudiendum, id Ambrosius explicat ad hunc legens modum: Si ergo vos
vnum estis in Christo Iesu, ergo semen Abrahae estis. Annotauit hoc Hieronymus,
quoties de Christo fit mentio, promissiones multitudinis numero poni, velut illic
Abrahae autem dictae sunt promissiones et semini eius, hoc est Christo. Rursus vbi
de his qui per Christum sunt Abrahae, numero singulari, velut hoc loco kat paggelan kljronmoi. |
EX CAPITE QVARTO
[1] Di c o a u t e m . Hoc more Paulus loqui solet, quoties ingreditur interpretari quae dixerit. Proinde dilucidius erat quod dico tale est aut illud autem
907 dikaiwqmen D E: dikaioqmen AC.
117
118
939
940
941
942
943
944
945
946
947
948
949
950
951
952
953
954
955
956
957
958
959
119
949 Praefinitum tempus Vg.: praefinitum tempus a patre; Nov. Test.: tempus quod pater
praescripserit.
949 Proqesmav Cf. Bauer s.v. der festgesetzte
Tag, der Termin (bis zu dem von dem
Vater angeordneten Termin). Paulus verwendet die Metapher der Kinder, die sich im
Zustand der Unmndigkeit und Abhngigkeit befinden, wie der Sohn, dem der Vater
im Testament einen Vormund setzt. Siehe
die Hauptbegriffe dieses Gleichnisses:
proqesma, ptropoi, okonmoi (nach
ThWNT 4, p. 919, s.v. npiov [Georg Bertram]). Durch den Zusatz D (l. 951 Tale est ius
tutorum) bezieht Er. den Begriff proqesma
ausdrcklich auf das Gleichnis des unmndigen Kindes und seines Vormunds.
952 Paruuli Nov. Test.: pueri.
952 De quo admonuimus Cf. n.ll. 938939 zu
Gal. 4, 1.
952953 Sub seruientes Nov. Test.: sub elementis mundi eramus in seruitutem adacti.
953954 Dedoulwmnoi redacti Im Nov. Test.:
adacti (cf. die vorangehende Anm.). Siehe
ASD VI, 3, p. 473, n. 33: Erasmus' rendering
represents the Greek perfect participle more
accurately.
954 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 4,
3, CSEL 81, 3, p. 43, l. 4.
956960 Latina rudimenta Er. interpretiert
die Wendung stoixea to ksmou, indem er
zunchst die Bedeutung des Ausdrucks
stoixeon und seines Pendants elementum
untersucht (vgl. z.B. Er.' Erluterungen zu
percjma, in Annot. in 1. Cor. 4, 13, ASD VI, 8,
pp. 8892, ll. 808863). Zum Begriff stoixeon
bei Paulus und zur Interpretation der Worte
stoixea to ksmou: ThWNT 7, pp. 683686
(Gerhard Delling: das worauf die Existenz
des Menschen vor Christus auch und gerade
in der vorchristlichen Religion beruhte, das ist
armselig und kraftlos, p. 685, ll. 1819).
956 Latina est Elementum: das Element, der
Ur oder Grundstoff. fter im Plural, in
bertragener Bedeutung: die Buchstaben und
die Anfangsgrnde, die Anfnge (nach Georges s.v. elementum).
956 stoixeon Der Plural stoixea bedeutet
(u.A.): die Buchstaben und wie Er. sagt
die Grundstoffe oder Elemente (nach Pape).
958 Aristoteles Aristot. Phys. I, 184 a 1012:
Epeid t ednai ka t pstasqai sumbanei per psav tv meqdouv, n esn rxa
atia stoixea, k to tata gnwrhein.
959 Iustinianus Iustinian. Const. Tanta, 23
(MommsenKrger I, p. 23): in his codicibus, id est institutionum seu elementorum.
120
960
961
962
963
964
965
966
967
968
969
970
971
972
973
974
975
976
977
978
979
980
981
982
983
984
985
986
987
988
num elementa iuris appellat veluti rudimenta. Paulus eodem verbo vsus est in
epistola ad Colossenses: Videte ne quis vos depraedetur per philosophiam et inanem
deceptionem, secundum traditionem hominum, secundum elementa mundi, kat t
stoixea to ksmou. Ac rursus in eadem: Si mortui estis cum Christo ab elementis,
p tn stoixewn. Nec video, cur diuus Hieronymus aliud quiddam velit esse
elementum hoc loco ad Galatas, aliud in epistola ad Colossenses. Certe vtrobique
de ceremoniis Iudaeorum agit et hominum institutionibus, quae velut exordia
data sunt hominibus rudibus adhuc et nondum capacibus euangelicae doctrinae.
Nec ab his diuersum est quod scribit ad Hebraeos: Et cum deberetis esse magistri
propter tempus, rursum necesse habetis vt doceamini, quae sint elementa principii sermonum Dei, tna t stoixea tv rxv. Hic sensus mihi videtur esse germanus,
reliqui meo iudicio magis ostentant eruditionem aut ingenium interpretis quam
ostendunt mentem Pauli. Neque est cur nos moueat quod Paulus adiecit elementa
mundi. Mundum enim vocat quicquid est visibile et caducum. In huiusmodi
rebus sita est superstitio ceremoniarum, ne gustaueris, ne tetigeris, [D] ne
contrectaris.
[4] [A] Mi s i t De u s Fi l i u m . Ezapsteilen, id est emisit vel potius
legauit, nempe cum mandatis. Nam id proprie sonat Graeca vox, aliud enim est
pmpein. Fa c t u m e x m u l i e re . Prius factum est Graece gennmenon, posterius
genmenon, vt illud vertas natum, hoc factum est. Quanquam Graeci codices
non [B] omnes [A] distinguunt. [D] Certe Theophylactus vtrobique legit genmenon. [B] Atqui Augustinus libro De trinitate et vnitate Dei, cap. iii. refert ad hunc
modum: Misit Deus Filium suum, natum ex muliere, factum sub lege. Ac mox eiusdem operis, cap. sexto. [D] Factum autem hic nihil aliud sonat quam subditum
legi, quemadmodum dicitur factus pallidus qui expalluit, ne quis hic frustra
philosophetur de creatura.
[5] [A] Re d i m e re t . Ezagorsj. Quod ad verbum sonat emercaretur,
hoc est dato precio assereret in libertatem, [D] quod dicas licet eximeret. [A]
V t a d o p t i o n e m . Graecis vnica dictio est uoqesan. Quam interpres, quo ple965 aliud E: et BD.
978 ex BE: est A.
960 Paulus Col. 2, 8 (961 decipiat Vg.: depraedetur Nov. Test.; 962 fallaciam Vg.: deceptionem
Nov. Test.). Die Lesarten depraedetur und
deceptionem finden sich auch bei Hier. cf.
unten n.l. 964.
963 rursus Col. 2, 20.
964 Hieronymus Comm. in Gal. II, 4, 3, CCSL
77A, p. 107, ll. 2935 (Migne PL 26, 397C):
Hier. fhrt die Stelle Col. 2, 8 an (p. 106 sq. ll.
2629, 397B) und sagt danach (p. 107, ll.
2935): Sed ex eo quod addidit, secundum
traditionem hominum et inanem deceptionem
ostendit non eadem elementa ad Colossenses
121
978979 Prius genmenon Prius factum sc. factum ex muliere, genmenon k gunaikv (gennmenon v.l. bei Tischendorf vermerkt, cf. ASD
VI, 3, p. 473, n. 42); posterius sc. factum sub
lege, genmenon p nmon.
979980 Quanquam distinguunt Die Lesart
gennmenon kommt in einigen der Hss. von
Er. vor (ASD VI, 3, p. 473, n. 42); in der oft
von Er. benutzten Hs. AN III 11 (2817) steht
jedoch: genmenon (fo 239v).
980 Theophylactus Theophyl. Expos ad Gal. 4, 4,
Migne PG 124, 997AB.
981 Augustinus Ps.Aug. De trinitate et vnitate
Dei, cap. 3, Migne PL 42, 1197 (Clavis 379).
Er. spricht in seiner Einleitung zu De trinitate
et vnitate Dei (tomus IV seiner Ausgabe der
Opera von Aug. p. 673B) folgendermassen
von einem Anonymus, der aus Werken von
Aug. Abhandlungen zusammensetzt: apparent fragmenta quae decerpsit ex Augustini
libris. Stilus est facilior quam Augustini, interim vix bene latinus Non improbo studium ad hunc modum sese exercentium in
rebus sacris, sed hoc genus libellis in celebrium scriptorum nomen collatis onerari lectorem non probo. Die gemeinte Schrift De
trinitate et vnitate Dei setzt sich zusammen
aus De trinitate et vnitate Dei von Ps.Aug.
(Migne PL 42, 11901200) und aus nahezu
dem ganzen Traktat Contra sermonem Arianorum von Ps.Aug. (Migne PL 42, 686708; der
ganze Text umfasst 683708). Dazu: ASD VI,
8, p. 241, n.ll. 493494 zu 1. Cor. 12, 11.
982 mox Ps.Aug. Contra sermonem Arianorum,
cap. 6, Migne PL 42, 687 (Clavis 702).
982983 eiusdem operis Nahezu der vollstndige
Traktat Contra sermonem Arianorum wurde
von Er. als ein Abschnitt der Schrift De trinitate et vnitate Dei herausgegeben. Dazu: oben
n.l. 981.
983984 subditum legi Siehe Er.' bersetzungen
im Nov. Test.: factum legi obnoxium [sub
lege A].
986 Redimeret So auch Vg. und Nov. Test.
988 Vt adoptionem Vg.: vt adoptionem filiorum reciperemus; Nov. Test.: vt adoptione
[adoptionem in A] ius filiorum acciperemus.
988989 Graecis patere Nach Er. ist adoptio
filiorum nicht die richtige bersetzung fr
uoqesa (die Annahme an Kindes Statt
nach Bauer s.v.), cf. Annot. in Rom. 8, 15, LB
IX, 602DE: Sermo Graecus nihil habet
incommodi, Latinus non video qui possit
consistere. Nam si adoptio sumatur actiue
quasi filii adoptent, absurdus est sermo; sin
passiue, non dicuntur adoptari filii, quum per
adoptionem veniunt in alienam familiam,
122
989
990
LB 818
992
993
994
995
996
997
998
999
1000
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
nius exprimeret, periphrasi reddidit, quod adoptio videatur latius patere. [E]
Re c i p e re m u s . A
polbwmen. Augustinus annotat reciperemus dictum, non
acciperemus, vt intelligamus | restitui quod fuerat amissum. Id magis haberet
locum, si Graece dixisset nalbwmen.
[6] [A] Qu o n i a m a u t e m e s t i s f i l i i De i . Redundat Dei [D] iuxta
constantem Graecorum lectionem, [A] nec [B] admodum [A] ad sensum facit,
tantum agit de conditione liberorum, [B] licet refragentur omnes Latini quos ego
viderim [C] excepto vetustissimo codice Donatiani. [A] In c o rd a ve s t r a .
Jmn, id est nostra [D] consentiente cum Graecis vtroque codice Constantiensi, Ambrosio et Hieronymo. Quoniam autem praecessit estis, lector parum
attentus deprauauit scripturam. [A] Et sicuti superius ostensum est bb patr,
[B] abba pater, non est nadplwsiv iuxta Hieronymum consentiente et Augustino et, ni fallor, Ambrosio, sed abba peregrinum est verbum Hebraeis Syrisque
commune; id interpretatur adiecto verbo Graeco, qui mos peculiaris est scripturae diuinae vt Bartimaeus, filius Timaei, in euangelio; Aser, diuitiae, Thabita,
dorcas, in Actis, et in Genesi Mesech, vernaculus, aliaque his consimilia.
[7] [A] Ia m n o n e s t s e r u u s . Es, secundae personae, non tertiae, e.
[B] In nonnullis exemplaribus omnino non additur. Tantum est okti dolov, vt
subaudias est aut es, si mauis. [A] Et interpres iam suum nimis amat alias gaudens vel intempestiua varietate. Okti e, id est non deinde es, non amplius es.
Et h a e re s p e r De u m . Et haeres Dei per Christum, ka kljronmov qeo
di Xristo. [B] Hieronymus legit et haeres per Christum omissa mentione Dei.
Ambrosius et Augustinus legunt vt nostra habet aeditio. Mihi magis probatur
quod legit Hieronymus. Porro Dei videtur additum ab interprete quopiam.
Absolutius enim erat haeres, si nihil addas, vt opponatur seruo. Denique quod
adiecit per Christum, suo more fecit Paulus, qui sic omnia Dei beneficia vult ad
999 Et sicuti D E: Et abba pater sicuti AC; est
BE: sit A.
ausgelassen. Zur Lesart filii Dei: WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3, p. 473,
n. 61.
993994 iuxta lectionem Es gibt in einigen
codd. den Zusatz qeo, siehe ASD VI, 3, loc.
cit. (cf. die vorangehende Anm.). Der Zusatz
to qeo ist bei Tischendorf im Apparat als
v.l. vermerkt.
996 vetustissimo codice Donatiani Zu den verlorengegangenen codices der Bibliothek von
Sankt Donatian in Brgge, ASD VI, 8, p. 47,
n.l. 94 zu 1. Cor. 1, 10 und n.l. 727 zu Gal.
3, 1.
996 In corda vestra Im Nov. Test. BE wie in den
heutigen Ausgaben der Vg.: in corda nostra
[vestra A]. Die Verwechslung mn / mn
(wie auch mev / mev etc.) liegt besonders
123
24 id consimilia Nach Hier. Comm. in Gal.
II, 4, 6, CCSL 77A, pp. 111112, ll. 4045
(Migne PL 26, 400AB). Siehe das Zitat oben
n.l. 1000 angefhrt.
5 Iam seruus Nov. Test.: iam non es seruus
(est WordsworthWhite: es Stuttgart Vg.).
Zu den Lesarten est und es: ASD VI, 3, p.
473, n. 71.
67 In nonnullis mauis Zur Auslassung der
Verbform e: ASD VI, 3, p. 473, n. 71. In den
heutigen Ausgaben: okti e dolov.
8 intempestiua varietate Auch sonst wirft Er.
dem interpres seine affectatio copiae, seinen
Hang zum Variieren, vor. Siehe z.B. Annot. in
2. Cor. 6, 8, ASD VI, 8, p. 390, ll. 6162: Sed
interpres mire sibi placuit sua copia. Siehe
auch Annot. in 1. Cor. 11, 15, ASD VI, 8, p.
224, ll. 219220 und den Kommentar ad loc.,
und bes. ASD VI, 8, p. 335, n.ll. 131132 zu 2.
Cor. 1, 11.
8 Okti amplius es Keine der hier vorgeschlagenen bersetzungen benutzt Er. im
Nov. Test. ad loc. Er. bersetzt wie der interpres der Vg.: iam (!, siehe l. 7).
9 Et haeres per Deum Nov. Test.: et haeres dei
per Christum.
910 ka Xristo Es handelt sich hier um
eine der vielen Varianten, cf. Metzger, Commentary ad loc. p. 527 (kljronmov di qeo,
die Lesart der heutigen Ausgaben; kljronmov qeo; kljronmov di qen; kljronmov
di Xristo; kljronmov di Ijso Xristo;
kljronmov qeo di Xristo, Er.' Lesart im
Nov. Test.; kljronmov qeo di Ijso Xristo; kljronmov di qeo n Xrist Ijso;
kljronmov mn qeo sugkljronmov d Xristo bei Theophyl. cf. ll. 1718). Zu den
betreffenden codd. und zu Er.' Wrdigung
derselben: ASD VI, 3, p. 473 sq. n. 72.
10 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 4, 7,
CCSL 77A, p. 112, ll. 12: per Deum, aber
Migne PL 26, 400C: per Christum.
11 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 4, 7,
CSEL 81, 3, p. 45, l. 3: et heres per Deum, so
auch die heutigen Ausgaben der Vg. Siehe die
Varianten im Apparat Wordsworth-White ad
loc.
11 Augustinus Aug. Expos. Gal. 32, 3, CSEL 84, p.
99, ll. 78: et heres per Deum.
1112 Mihi Hieronymus Bevorzugt Er. 1519
Hier.' Lesart: et heres per Christum, hat er
doch seinen Text im Nov. Test. nicht gendert.
Dazu: ASD VI, 3, p. 473 sq. n. 72 (er folgte der
Hs. AN III 11 [cod. 2817], fo 240r). Mglicherweise hat Er. hier nur per Christum statt per
Deum (Aug. Ambrosiaster) gemeint und
Dei (heres Dei) ausser Betracht gelassen.
124
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
nos a Patre proficisci, vt per Christum filium ad nos veniant velut insitos Christo.
[D] Per quem adoptione et filii sumus et haeredes. Hoc loco plus habet Theophylactus sic legens, e d uv ka kljronmov, kljronmov mn qeo, sugkljronmov d Xristo, id est Quod si filius et haeres, haeres quidem Dei, cohaeres vero
Christi. Quemadmodum autem legit, ita et interpretatur. Verum quod hic superest transscriptum apparet ex cap. epistolae ad Romanos viii.
[9] [A] Cu m c o g n o u e r i t i s . Nn d gnntev, id est nunc autem posteaquam cognouistis Deum. Im o c o g n i t i s i t i s . Mllon d, id est magis
autem. Et ita legit Hieronymus. Quanquam magis hoc loco correctionem habet
verius quam comparationem. Qu i b u s d e n u o. Pro denuo Graecis est plin
nwqen, id est rursum ab initio. Et nadplwsiv ad vehementiam facit. [D] Nos
vertimus iterum ab integro.
[10] [A] Et t e m p o r a . Kairov, id est opportunitates, neque enim est
xrnouv. Haec autem ad festos Iudaeorum dies pertinent, [D] quibus hoc aut
illud fas erat aut nefas.
[11] [A] Ti m e o n e . Fobomai mv, id est timeo vos. Atque ita legit
Ambrosius [B] et item Augustinus nec secus habetur in peruetustis exemplaribus.
[A] Verti poterat timeo de vobis.
[12] Fr a t re s o b s e c ro vo s . Domai mn, id est rogo vos. Haec vult
diuus Hieronymus ad superiora referri ad hunc modum: Fratres obsecro vos,
sitis vt ego, quoniam ego vt vos, [B] hoc est Abiicite superstitionem Iudaicam,
quam videtis abiecisse me. Aut proficite ad meam perfectionem, quandoquidem
ego memetipsum ad vestram infirmitatem inclinaui. [A] Nam vt mauult Valla
quam sicut, non solum hic, verum etiam in proximo loco.
[13] Ia m p r i d e m . Graecis est prius, prteron.
[14] Te n t a t i o n e m ve s t r a m . Peirasmn mou, id est tentationem meam
siue mei, imo meam, vt intelligas Paulum tentasse Galatas suo sermone humili
et incondito. Quanquam sermo Graecus anceps et Hieronymus varie exponit. [B]
Nimirum tentatio Galatarum erat, quod homo humilis et malis humanis
22 sitis E: estis AD.
25 vehementiam AD: vehemetiam E.
125
l. 87 (Migne PL 26, 405B): Timeo autem vos
posuit pro eo quod est timeo de vobis.
33 Fratres obsecro vos Nov. Test. fratres, rogo
vos. Zu rogo: ASD VI, 3, p. 379, n. 203 zu 2.
Cor. 5, 20.
33 Domai mn So auch die heutigen Ausgaben.
34 Hieronymus Hier. Comm.in Gal. II, 4,
12b14, CCSL 77A, p. 121, ll. 58 (Migne PL
26, 406A): Superiori sententiae iunge quod
sequitur; quod vt fiat manifestius, sit ordo
iste quem fingimus: obsecro vos, fratres, estote
sicut et ego, quia et ego sicut vos. Zur Interpretation des Verses: ASD VI, 3, p. 475, n. 124.
37 Valla Valla, Annot. ad loc.: Estote sicut ego,
quia et ego sicut vos. Ego potius dicerem efficiamini quam estote gnesqai. Praeterea tutius
est dicere vt ego et vt vos quam sicut ego et
sicut vos. Ambiguum est enim an sensus sit
efficiamini vt ego, quia ego factus sum vt vos,
vt est in illo factus sum Iudaeis vt Iudaeus etc.
[1. Cor. 9, 20] an efficiamini vt ego, quia ego
sum vt vos, v (Garin, p. 875, col. 2).
39 Iam pridem Nov. Test.: prius. Cf. Valla,
Annot. ad loc.: Graece non est iam pridem,
sed prius prteron (Garin, p. 875, col. 2 ).
Cf. ASD VI, 3, p. 475, n. 133.
40 Tentationem vestram Nov. Test.: experimentum mei [meum A]. Zur Lesart der Vg.:
WordsworthWhite ad loc. (tentationem
meam v.l.) und ASD VI, 3, p. 476, n. 142. Cf.
Valla, Annot. ad loc.: nec tentationem vestram, sed meam, mo (Garin, p. 875, col. 2).
40 Peirasmn mou In den heutigen Ausgaben:
peirasmn mn: peirasmn mou v.l. cf. Metzger, Commentary ad loc. p. 527.
42 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 4,
12b14, CCSL 77A, pp. 123124, ll. 5190
(Migne PL 26, 407BD).
4351 Nimirum alienare Er. benutzt Hier.'
Kommentar zur Stelle, dessen Wesen er versucht wiederzugeben.
4347 Nimirum crediderunt Cf. Hier.
Comm. in Gal. II, 4, 12b14, CCSL 77A, pp.
123124, ll. 6579 (Migne PL 26, 407BC):
non veni in sermone sapientiae [1. Cor. 2,
12] sed homo humilis atque contemptus
nihil magnum deferens, crucifixum. Cum igitur me videretis in corpore infirmitatibus
obnoxio constitutum, regna caelestia pollicentem non irrisistis; intellegebatis quippe
humilitatem carnis meae et ipsius habitus vilitatem ad vestram temptationem fieri Aut
certe suspicari possumus Apostolum eo tempore quo primum venit ad Galatas aegrotasse
et aliqua corpusculi infirmitate detentum non
cessasse tamen, nec vocem silentio repressisse
quominus coeptum Euangelium praedicaret.
126
LB
44
45
819
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
47 putant D E: putent B C.
56 his BE: hiis A.
59 nequicquam BE: ne quicquam A.
127
[christianus] huic si quis Scripturarum verbis voluerit persuadere vt non per tropologiam sed occidentem litteram [cf. 2. Cor. 3, 6]
quae sunt scripta suscipiat, vt in manifesto
fiat Iudaeus non in occulto [Rom. 2, 2829],
aemulatur eum non bene, sed concito cursu ad
maiora gradientem retrahere festinat etc.
(Hier. loc. cit. CCSL 77A, pp. 128129, ll.
2328; Migne, 410AB).
6768 Sed excludere vos Nov. Test.: imo excludere vos.
68 gklesai In den heutigen Ausgaben
kklesai. Die Form gklesai kommt nur in
einigen spten Hss. vor, cf. ASD VI, 3, p. 477,
n. 173.
6870 gklesai Christi Egklew bedeutet
einschliessen, kklew, ausschliessen (cf.
Bauer s.vv.). Er.' Erluterung (ll. 6970 includere Christi) scheint einigermassen verwirrt (auch die frhere Lesart concludere, cf.
app. crit. ad loc., fhrt nicht zu Klarheit): Er.
meint wahrscheinlich, kklesai sei excludere a libertate Christi und ipso facto includere, inuoluere legi.
70 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Gal. 4,
17, Migne PG 124, 1001D. Nach der bersetzung von Persona: Vestri itaque seductores
omni studio excludere vos connituntur, hoc
est e perfectiori Christi statu atque scientia
deturbare atque eiicere et in imperfectam
coniicere legis conditionem, vt ipsis honores
tanquam preceptoribus deferatis et se imitemini more discipulorum (fo cxviiv). Fr die
Ausgabe B konnte Er. fast nur den lateinischen Theophylactus heranziehen (cf. ASD
VI, 8, p. 49, n.ll. 139140 zu 1. Cor. 1, 15). Erst
in der Ausgabe D setzte er einen Ausdruck
aus dem griechischen Theophylactustext
hinzu (l. 71 kbalen), cf.: Otoi tonun
spoudhousin kklesai mv, toutstin,
kbalen tv teleiottjv n Xrist
katastsewv ka gnsewv ev d tn n t
nmw telestran mbalen, na atov
timte v didasklouv, ka hjlote ka
mimsqe, v maqjta.
7172 Vtinam querimonia Anspielung von
Er. auf die orthodoxen Theologen seiner Zeit,
die jede von der (d.h. ihrer) Orthodoxie
abweichende Auffassung ablehnten und
deren Vertreter sofort exkommunizieren
wollten.
73 Vt illos aemulemini Nov. Test.: vt ipsos
aemulemini.
73 Atov aemulemini Zur illos statt der
reflexiven Form: Kaulen 6162, p. 141; PlaterWhite 96, p, 69 sq.; ASD VI, 3, p. 477,
n. 174.
128
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
129
3, p. 477, n. 201).
9091 Quoniam vobis Nov. Test. A B: quoniam inopiam patior in vobis; Nov. Test. CE:
quoniam consilii inops sum in vobis. Zu Er.'
bersetzungen: ASD VI, 3, p. 478, n. 203.
9193 A
poromai consilii Dieses Verb behandelt Er. auch Annot. in 2. Cor. 4, 8, ASD VI,
8, p. 368 sq. ll. 694702 im Zusammenhang
mit zaporomai (= in grosser Verlegenheit,
Not, Verzweiflung sein nach Bauer s.v. zaporw): poromenoi significat haerentem et consilii inopem ac perplexum
Quanquam poresqai significat et egere,
sed anxie (ll. 695698). Stunica hat an Er.'
bersetzung im Nov. Test., nml. laboramus
fr aporiamur [poromenoi], Kritik gebt;
cf. ASD VI, 8, p. 369, n.l. 694 und n.l. 696.
92 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 4, 20,
CCSL 77A, p. 134, ll. 1416 (Migne PL 26,
413B): poromai enim non tam confusionem,
quae apud illos asxnj siue sgxusiv appellatur, quam indigentiam et inopiam sonat.
9597 vulgus ntrop Hier liegt Er.' neue
Fassung vor statt des Textes quantum ex
Hieronymi verbis licet coniicere, putat ille
idem esse sgxusin et asxnjn, quorum prius
confusionem sonat, posterius erubescentiam,
cum plurimum intersit in haec duo (cf. app.
crit. n.ll. 9597), den er wegen der Kritik von
Stunica ersetzt hat. Cf. Apolog. resp. Iac. Lop.
Stun. ASD IX, 2, p. 200, ll. 613624: Annotaram Hieronymo non videri quicquam interesse inter asxnjn et sgxusin [cf. das n.l. 92
angefhrte Zitat], quod hoc loco duas voces
recensens rem eandem declarantes ponit
asxnjn et sgxusin (ll. 613615). Nach Stunica konnte man darber kein Urteil fllen,
weil die Lesart sgxusin unsicher war (nach
Stunica ntropn statt sgxusin, cf. ASD IX,
2, p. 201, n.l. 613, 615 und p. 67, n.l. 129). Zur
Druckgeschichte des Pauluskommentars von
Hier.: ASD IX, 2, p. 201, n.ll. 620622.
100 Euripidem Eur. Iph. A. 354 v <d> nolbon
exev mma sgxusn t (OCT Diggle). Siehe
Er.' bersetzung: Fama porro quam fuisset
foeda et infelix tibi, / Quanta item perplexitas
animique consternatio (Iph. A. 452453,
ASD I, 1, p. 291).
103 alias Siehe z.B. 1. Cor. 1, 27. In der annotatio ad loc. schreibt Er.: Vt confundat.
Kataisxnj, id est pudefaciat aut suffundat
potius quam confundat, nam confundi dicitur
qui perturbatur (ASD VI, 8, p. 56, ll.
250251). Vgl. Annot. in 1. Cor. 4, 14, confundam fr ntrpwn: Quanquam melius erat
suffundens aut rubore suffundens (ASD
VI, 8, p. 92, l. 865). Zu confundo: ASD VI,
130
LB
820
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
sensu ostendit. Vgl. zu Er.' kurzer und allgemeiner Definition seine Umschreibung in
Eccles. III, ASD V, 5, p. 160, ll. 141142:
Quod si totus sermo constat translatitiis fit
allegoria [Hervorhebung von mir], hinc dicta
quod aliud loquatur, aliud intelligi velit und
Eccles. III, ASD V, 5, p. 219, l. 438: Rhetores
allegoriam definiunt perpetuam metaphoram. Lausberg formuliert: Die Allegorie ist
fr den Gedanken, was die Metapher fr das
Einzelwort ist Das Verhltnis der Allegorie
zur Metapher ist quantitativ: die Allegorie ist
eine in einem ganzen Satz (und darber
hinaus) durchgefhrte Metapher (895). Mit
der wichtigen Rolle, die die Allegorie in der
hl. Schrift und bei den Kirchenvtern spielt,
befasst sich Er. u.a. in der Eccles. und in der
Rat. ver. theol. Siehe unten n.l. 113.
111 Augustinus Aug. Trin. XV, ix, 15, CCSL 50A,
p. 481, ll. 913: Vnde quidam interpretes
nostri quod ait apostolus, quae sunt in allegoria
131
119120 Vnum monte Nov. Test.: vnum quidem a monte (a monte: in monte v.l. cf. WordsworthWhite ad loc und ASD VI, 3, p. 479, n.
243). Vgl. Valla, Annot. ad loc.: Tantum dicam,
qualis esse debeat vera translatio vnum quidem a monte (Garin, p. 876, col. 1).
120 p rouv So auch die heutigen Ausgaben.
120 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 4,
24b26, CCSL 77A, p. 140, ll. 12 (Migne PL
26, 417A). Vgl. auch Comm. in Gal. I, 1, 17b,
CCSL 77A, p. 35, l. 59 (Migne PL 26, 353C),
wo Hier. die vorliegende Stelle zitiert.
121 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 4,
24, CSEL 81, 3, p. 51, l. 12.
121 Neque Donatiani Zu den codd. aus
Brgge, cf. n.l. 727 zu Gal. 3, 1.
121123 In deprauatoris Mehrmals erwhnt
Er. die secunda manus, die nderungen
sowohl in der lteren, als auch in der jngeren
der beiden Hss. aus Konstanz vorgenommen
und bestimmte Lesarten gestrichen hat. Cf.
ASD VI, 8, p. 333, n.ll. 111113 zu 2. Cor. 1, 11.
In der annotatio zu 2. Cor. 1, 11 schrieb Er.:
Nam vetustior codex Constantiensis habebat
rasuram (ASD VI, 8, p. 332, l. 111 sq.) und
Annot. in 1. Cor. 10, 17: In vetustiore codice
Constantiensi non erat mentio calicis, sed
recentiore manu aliquis adiecerat in spacio
versuum (ASD VI, 8, p. 216, ll. 5860); an
der vorliegenden Stelle geht es um den jngeren der beiden codd. (in altero).
123152 Quanquam Aelia Beim Lemma
Vnum monte (ll. 119120) behandelt Er.
den Passus Gal. 4, 24b26, den Valla, wie Er.,
fr problematisch hielt: Non dicam quomodo sit deceptus interpres, quoque modo sit
deprauata scriptura. Tantum dicam, qualis
esse debeat vera translatio (Garin, p. 876,
col. 1). Vgl. ll. 123124: Quanquam deprauatus est. Er. und Valla folgen demselben
griechischen Text.
124 Porro Graece sic habet Gal. 4, 2426. Er. bietet im Nov. Test. und an der vorliegenden Stelle
der Annot. den gleichen Text: nur atv in A D
E weicht von der Lesart atv im Nov. Test. ab
(125 t d A
gr Sin rov N27, t gr Sin rov
Tischendorf; 126 douleei gr met tn
tknwn atv; 127 tiv stn mtjr mn, zur
Lesart t d A
gr: Metzger, Commentary ad
loc. p. 527 und ASD VI, 3, p. 479, n. 251; zur
Auslassung von pntwn: Metzger, Commentary
ad loc. p. 528 und ASD VI, 3, p. 479 sq. n. 262).
127130 A monte nostrum Er. gibt seine
bersetzung des Nov. Test. bis auf drei Lesarten: l. 128 quae (Nov. Test. qui, dazu l. 133
sqq.); l. 129 nunc est (Nov. Test. nunc vocatur);
Porro (Nov. Test.: At).
132
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
rans, quae est Agar. Nam Agar, Sina mons est in Arabia, confinis est autem ei
quae nunc est Hierusalem, seruit autem cum filiis suis. Porro quae sursum est
Hierusalem, libera est, quae est mater omnium nostrum. Admonent Graecorum scholia [B] cumque his Theophylactus, [A] montem Sina Arabum lingua
Agar appellari. Eundem autem esse montem diuersis nominibus. [B] Tametsi
nihil huiusmodi meminit Hieronymus in huius epistolae commentariis. Augustinus et Ambrosius legunt quod est Agar, non quae est. Tametsi vtraque lectio
sensum eundem exprimit, quod relatiuum nomen inter duo intercedens substantiua cum vtrouis solet congruere, praecessit enim testamenta et sequitur
nomen mulieris Agar. Nisi quod cum legimus quae est Agar, amphibolon est, an
quae pertineat ad seruitutem. Etiamsi in hac lectione sensus fere eodem recidit.
Siquidem est hoc loco positum est pro significat, quod genus illud Petra
autem erat Christus annotante Augustino locis aliquot. Perpusillum enim
refert, vtrum Agar typum habeat testamenti generantis in seruitutem legis, an
ipsius seruitutis quam habebat testamentum. [A] Porro illud generans necesse vt
ad testamentum referatur, quod significatum fuisse vult in typo Agar. Deinde
quod sequitur t gr Agar, non ad ancillam, sed ad montem pertinet, quod vel
ex ipso genere deprehenditur, quod mons apud Graecos neutri generis sit.
Ambrosius videtur Graecum genus reliquisse, cum ait in seruitutem generans,
quod est Agar, [E] nisi quis vocem relatiuam malit ad sermonis contextum pertinere, quod est videlicet generare in seruitutem. Huius enim rei typum gerebat Agar siue ancilla siue mons ab ancilla sortitus nomen. [A] Caeterum quod
addit quae nunc est Hierusalem, huc pertinet, quod olim ea ciuitas aliis nominibus fuerit appellata, primum Iebus, deinde Salem, deinde Hierusalem, velut ex
vtrisque composito vocabulo, postremo Aelia. [E] Nec mirum videri debet, si
vulgaris vsus pro Iebussalem dixit Hierusalem, quum Salem verterit in Solymam, et Hierusalem in Hierosolymam.
[25] Qu i c o n i u n c t u s e s t e i q u a e n u n c e s t Hi e r u s a l e m . Sustoixe d t nn Ierousalm, pro coniunctus est nos vertimus confinis est. Nam
129 Hierusalem A B D E: in Hierusalem C.
131 cumque E: cunque B C, cque D; Theophylactus CE: Vulgarius B; Sina A B E: Syna C D.
133
anlsslich einiger Anmerkungen von Johannes Genesius Sepulveda (14901575) hinzugefgt (cf. Ep. 2951, ll. 1215, n.l. 1508
angefhrt). In diesem Zusammenhang sind
vor allem Ep. 2873, 2905 und 2938 wichtig. In
Ep. 2873 informiert Sepulveda Er. ber ein
wichtiges Manuskript der Vaticana (das
berhmte Ms., den cod. B, Vaticanus 1209),
das er gegen den griechischen Bibeltext der
vulgata exemplaria kollationiert hatte. Er.
kannte den codex B schon frher: 1521 hatte
er Paulus Bombasius gebeten, einige Abschnitte des 1. Briefes von Johannes aus dieser
Hs. abzuschreiben, cf. Ep. 1213. Die betreffenden Passagen, 1. Ioh. 4, 13; 5, 711, spielten
eine Rolle in der Kontroverse um das sogenannte comma Johanneum, cf. H.J. de
Jonge, ASD IX, 2, p. 257, n.l. 505. Er. hlt
brigens diesen codex nicht fr wichtig, wie
er in seiner Antwort an Sepulveda schreibt:
Ep. 2905, ll. ll. 3745: Quod scribis de codice
Graeco quem nactus es in bibliotheca Pontificia tantopere cum vulgata editione consentiente, vide ne inanem operam sumas. Constat enim quum Graeci foedus inirent cum
Ecclesia Romana, hoc quoque fuisse
comprehensum in articulis, vt Graecorum
codices praesertim euangelici ad Romanam
lectionem emendarentur, et in similes codices
ipse incideram, quum primum ederem
Nouum Testamentum. Quare ex isto codice
nihil est quod possis iudicare. Siehe zu Er.'
Behauptung, die griechischen codices seien
nach der Union mit den Griechen dem
Vg.Text angeglichen worden: ASD VI, 8, p.
344 sq. n.ll. 287291 und n.ll. 288289 zu 2.
Cor. 2, 3. Zum codex B: Hovingh, ASD VI, 5,
p. 355, n.ll. 7792 zu Mc. 1, 2 und die dort
genannte Literatur. Zur vorliegende annotatio in Gal. 4, 25: Miekske L. van Pollvan de
Lisdonk, Erasmus' Note on Gal. 4:25: The
Connection between Mount Sinai and
Jerusalem in: Jerusalem, Alexandria, Rome.
Studies in Ancient Cultural Interaction in
Honour of A. Hilhorst, Edited by F. Garza
Martnez and G.P. Luttikhuizen. Leiden,
2003, pp. 255262.
155 Qui Hierusalem Nov. Test.: confinis est
autem ei, quae nunc vocatur Hierusalem.
Dazu: ASD VI, 3, p. 479, n. 252.
155156 Sustoixe Ierousalm Sepulveda
schreibt anlsslich dieses Passus, Ep. 2873, ll.
4248; 5255: Cum ergo in locum illum [=
Gal. 4, 25] incidissem vbi sic habet vetus
translatio, Sina mons est in Arabia, qui coniunctus est ei quae nunc est Hierusalem, re
diligentius inspecta non potui non demirari
134
157
158
159
160
161
162
LB 821
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
hoc verbo vsus est diuus Hieronymus hunc enarrans locum. Nec obstat quod
Sina mons itinere multorum dierum dissitus est a monte Sion. Paulus enim hic
non metitur spatium interualli, sed confert similitudinem allegoriae. Nam quae
inter se similitudine quapiam respondent, vicina et confinia dicuntur, quod Paulus Graece dixit sustoixen, quasi dicas in eadem esse serie. Vnde et grammatici
stoixea vocant literas, quod serie quadam sibi iungantur, philosophi rerum elementa stoixea vo|cant, puta terram, aquam, aerem et ignem, quod horum
vnumquodque suo consistat ordine. Item versus stxoi dicuntur et acies ordine
compositae stxai vocantur, quae voces aliaeque similes deriuantur a verbo
stexein, quod est ordine progredi siue in serie stare. Mons autem Sina tametsi
longo interuallo disiunctus est ab Hierosolymis, tamen hac similitudine illi contiguus est, quod quemadmodum in Sina primum lex est prodita magnis terroribus,
ita in monte Sion eadem lex est promulgata et ad alienigenas etiam propagata
iuxta vaticinium De Sion exibit lex et verbum Domini de Hierusalem. Illud autem
hoc loco agit apostolus, vt ostendat legem absque gratia terrorem incutere minis
et praeceptis. Cogi vero metu seruile est. Iudaei itaque qui vacui charitate legem
iuxta literam ac ritus externos obseruabant, quanquam a monte Sina migrauerant
Hierosolymam, tamen a seruili conditione non degenerabant, tanquam filii Agar,
non Sarae. Verbum autem sustoixen in hunc sensum reperitur apud probatos
Graecorum autores, nominatim apud Theophrastum De causis et Aristotelem n
tov Met t Fusik. Nec Suidas de hoc verbo siluit in dictione sstoixa, sic
enim appellantur quae sunt eiusdem ordinis ac sortis. Et sustoixa dicitur rerum
135
162164 philosophi ordine Er. scheint vor
allem hier Empedokles zu meinen, auf den
die Lehre der 4 Elementen in der Antike
zurckgefhrt wurde (bei ihm ihmata,
nicht stoixea, cf. ThWNT 7, p. 672, l. 8
sqq.). Stoixeon mit der Bedeutung Urbestandteil, Grundstoff, Element, war nicht vor
Plato im Gebrauch (nach Passow s.v.
stoixeon 3., cf. LiddellScott s.v. stoixeon
II.2.). Siehe zu dieser Bedeutung Plat. Tht.
201e: t mn prta oonpere stoixea z n
mev te sugkemeqa ka tlla. Vgl. auch
Suid. stoixeon 1238: stoixen stin, z o
prtou gnetai t ginmena enai d t mn
pr qermn, t d dwr grn, tn ra
cuxrn, tn gn zjrn. Ausfhrlich zu
stoixeon = Element: Delling in ThWNT 7,
pp. 672678.
164166 Item stare Er. erweitert seine etymologische Digression. Stxov: eine Reihe (von
Personen und Sachen), ein Vers (Passow, s.v.);
stxai ist nicht gelufig; nach Pape s.v.:
stxj = stxov (Reihe, Ordnung, Glied bes.
der Krieger, Vers). Vielleicht schwebte Er.
nicht stxai, sondern stxev / stxav vor (der
Nom. stz ist ungebruchlich, nur der Gen.
Sg. stixv, der Nom. und Akk. Pl. stxev
bzw. stxav, kommen vor. Die Bedeutung ist:
die Reihe, bes. von Kriegern, die Schlachtreihe. Nach Pape s.v. stz).
170 iuxta vaticinium Cf. Is. 2, 3.
175 Verbum autem sustoixen Cf. ThWNT 7, p.
669, ll. 1122.
175176 apud autores Es handelt sich eher
um den Adjektiv sstoixov und den Subst.
sustoixa als um das Verb sustoixw. Zu
sstoixov ThWNT 7, p. 669 und Pape s.v. Er.
zieht mehr Texte heran als Sepulveda, der
Suidas und Aristot. verwendete (cf. Ep. 2873,
ll. 6465).
176 Theophrastum Thphr. Caus. plant. VI, 5, 6:
kat tatjn tn sustoixan (Wimmer, p.
295); VI, 4, 2: sstoixoi (Wimmer, p. 293).
176 Aristotelem Bei Aristot. in Metaph. mehrmals sustoixa (986 a 23; 1004 b 27; 1054 b 35
etc.).
177 Suidas Suid. sstoixa 1691: sstoixa lgetai llloiv ka t mowv xonta prv tina,
ka kat nalogan ej n (von Sepulveda
im genannten Brief 2873, ll. 6667
angefhrt).
178 sustoixa Die Zusammenstellung in eine
Reihe, Ordnung, das Gehren zu derselben
Klasse, Art, daher Verwandtschaft, Entsprechung. Aristot. Metaph. 1054 b 351055 a
12 erklrt: n t at sustoixa: n tat
gnei (nach Pape s.v. sustoixa).
136
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
ov eNr ic
o
P edl
i al er
qy
inr
el
Vyb
in
B
m em
mw in
B jiB
r iK
el
137
las Paulinas scholia Hieronymi titulo,
cf. den Kommentar ad loc. ASD VI, 8, p.
77, n.ll. 589590 und Alexander Souter,
The Earliest Latin Commentaries on the
Epistles of St Paul. Oxford, 1927; 1999, pp.
205230. Siehe Souter II, p. 330, ll. 12 =
Migne PL Suppl. I, 1282 (192 De qualitatibus, in Er.' Hier.Ausgabe aber Ex qualitatibus, tomus IX, fo 172G, so auch Migne PL
30, 854B).
197 opponit ecclesia Siehe Antoon A.R. Bastiaensen, Beata Urbs Jerusalem: Saint
Augustin sur Jrusalem in: The Apostolic Age
in Patristic Thought edited by A. Hilhorst.
Leiden, 2004, pp. 228241, p. 238 sq.: Pour
Ambroise, fascin par l'image de Jrusalem,
ville cleste, l'glise est cette ville, la rsidence
du nouveau peuple (cf. Ambros. Expos. in Ps.
118, 13, 15).
198199 Mirum attingere Cf. Ep. 2905, ll.
1718: [Hieronymus] quem miror hoc scrupulo nihil fuisse commotum. Zu scrupulus:
n.l. 518 zu Gal. 2, 11.
200212 Laetare veritate Wie an anderen
Stellen, an denen Paulus Isaias anfhrt, vergleicht Er. die betreffenden Texte des AT,
nml. den der LXX und den Vg.Text, mit der
Fassung an der bewussten Paulusstelle. Die
angefhrte hebrische Fassung wird meistens
ab Ausgabe B gestrichen.
200 Laetare paris So auch Vg. und Nov.
Test.
201 ex Esaiae Is. 54, 1. Siehe auch app. crit. n.l.
201. Er. hat, wie fters, ab Ausgabe B die
hebrische Fassung ausgelassen.
201 Hieronymus Er. hat Hier.' Isaiaskommentar
herangezogen (cf. unten n.ll. 206207; n.l.
207; n.l. 210) und zitiert hier vermutlich nach
Hier. Comm. in Is. XV, 54, 1, CCSL 73A, p.
599, ll. 14 (202 pariebas: parturiebas v.l.; 203
habebat; cf. Stuttgart Vg. ad loc. multi filii,
statt plures filii).
203 Septuaginta Er. bietet den Text der LXX, Is.
54, 1, gleichwie die Stuttgart Sept.
206207 Laetare virum Er. folgt Hier.'
bersetzung, wie sie in dessen Isaiaskommentar steht, cf. Hier. Comm. in Is. XV, 54, 1,
CCSL 73A, p. 599, ll. 46.
207 Symmachus Hier. Comm. in Is. XV, 54, 1,
CCSL 73A, p. 599, ll. 710: Symmachus
hunc locum ita interpretatus est: Laetare,
sterilis etc. Er. fhrt den Is. Text wie Hier.
an.
210 Theodotion et Aquila Cf. Hier. loc. cit., p.
599, ll. 1011: [Symmachus] a quo Theodotio et Aquila praeter pauca verba non discrepant.
138
213
214
215
216
217
218
LB 822
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
EX CAPITE QVINTO
139
226227 Augustinus Aug. fhrt in seiner Expos.
Gal. den bewussten Satz nicht an, er beginnt
jedoch, wie Er. sagt (l. 227 hinc ordientes), ab
state mit einem neuen Kapitel (41), CSEL 84, p.
112, l. 3, gleich wie Hier. und Ambrosiaster.
227228 Mecum Theophylactus Sowohl
Chrys. (In Gal. comm. 5, 1, Migne PG 61,
663), als auch Theophyl.(Expos. ad Gal. 5, 1,
Migne PG 124, 1009A) fngt das neue Kapitel
mit t leuqera on ktl. an.
232 Contineri Nov. Test.: [ne] implicemini.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 481, n. 14.
234 Circuncidenti se Nov. Test. A: circuncidentem se; Nov. Test. BE: qui circunciditur,
cf. ASD VI, 3, p. 482, n. 33.
235 Euacuati estis a Christo Nov. Test.: Christus
vobis factus est ociosus. Zum Verb euacuare:
Kaulen 87, p. 153; PlaterWhite 85, p. 58;
Christine Mohrmann, Die altchristliche
Sondersprache in den Sermones des hl. Augustin.
Nijmegen, 1932, p. 240: Aus der Rechtssprache
rhrt wohl evacuare entkrften her.
235 Katjrgqjte Xristo (Xristo: to
Xristo v.l.).
235236 Hanc vertit Katargw wird in der
Vg. auch durch destruere bersetzt (z.B.
Rom. 6, 6; 1. Cor. 1, 28). Cf. ASD VI, 3, p. 77,
n. 65 zu Rom. 6, 6 und Annot. in Rom. 3, 3, LB
VI, 574C: katargsei, id est abolebit, oblitterabit, irrita reddet siue antiquabit, quo
verbo frequenter vtitur diuus Paulus. Interpres saepenumero vertit destruere.
236237 cum antiquari Vgl. Annot. in 1.
Cor. 1, 28, ASD VI, 8, p. 56, ll. 260261:
Katargsj, quod aliquoties vertit euacuaret.
Est autem antiquare et velut obliterare, vt
frequenter iam admonuimus. Siehe auch die
vorangehende Anm.
237 paulo superius Gal. 5, 2: quoniam si circumcidamini, Christus vobis nihil proderit.
239 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 5, 4,
CCSL 77A, p. 153, ll. 1017 (Migne PL 26,
424BC): katjrgqjte enim p to Xristo non, vt in latino male interpretatum est,
euacuati estis a Christo, sed in Christi opere
cessastis magis intellegitur, vt id quod supra
[Gal. 5, 2] specialiter de circumcisione praeceperat dicens si circumcidamini, Christus vobis
nihil prodest [cf. die vorangehende Anm.]
nunc de tota lege generaliter comprehendat:
nihil eos in Christi opere proficere qui in
quacumque obseruatione legis se crediderint
iustificandos.
240241 A
rgv ergv Cf. Suid. A
ergv 558:
rgv. Vgl. Etym. mag. 136, 20: A
rgv
par t ergv tiv enai.
140
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
141
men, hindern; nicht fascinauit / bskanen, wie Er.' Vg.Text an der vorliegenden
Stelle, cf. Lemma, l. 247 (und wie Gal. 3, 1).
257259 Rursus impediuit Dazu: n.ll.
678682 zu Gal. 3, 1. Er. schrieb in Annot. in
Gal. 3, 1, wie an der vorliegenden Stelle, in
einem Zusatz E, ber dieses kontroverse
Thema (cf. Annot. in Gal. 3, 1, ll. 678682).
Die Autorschaft der Vg. war auch in den
Capita ein wichtiger Punkt, cf. Rummel,
Boorish Critics, bes. pp. 442444. Siehe auch
unten n.ll. 279286 zu Gal. 5, 9.
259 Nemini consenseritis Wie Valla, Annot. ad
loc. (non legitur graece nemini consenseritis, Garin, p. 876, col. 1) und Hieronymus
(cf. n.l. 260) meint auch Er., dass nemini
consenseritis nicht im Text gehrt. Es betrifft
tatschlich einen Zusatz, der griechisch und
lateinisch belegt ist, cf. N27 ad loc.; WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p. 483, n. 72.
Er. hat nemini consenseritis in seine Liste
Quae sint addita aufgenommen, cf. die Ausgabe D, fo Oo6v.
260 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 5, 7,
CCSL 77A, p. 161, ll. 1517 (Migne PL 26,
429A): Nemini consenseritis. Sed quia nec in
graecis libris nec in his qui in Apostolum
commentati sunt hoc scriptum inuenimus,
praetereundum videtur (von WordsworthWhite ad loc. erwhnt).
261262 Theophylacti interpres Der bersetzer
des Kommentars von Theophyl., Christophorus Persona, hat fters den Text des Lemmas
dem Vg.Text (wie er ihm vorlag) angeglichen.
So hat er offenbar auch an der vorliegenden
Stelle nemini consenseritis nach seinem
Vg.Text hinzugefgt, cf. fo cxixv der Ausgabe
von 1519 (bei Jean Petit): nemini consenseritis, persuasio hec non est ex eo qui vocauit
vos. Vgl. Theophyl. Expos. ad Gal. 5, 8,
Migne PG 124, 1012C: J peismon ok k to
kalontov mv. Er. hat sich brigens ber das
Angleichen der Texte von Theophyl. mehrmals gergert, cf. ASD VI, 8, p. 79, n.l. 627 zu
1. Cor. 3, 13 und n.ll. 683684 zu Gal. 3, 1.
263264 Certe Constantiensi Zu den von Er.
herangezogenen Hss. der Vg.: ASD VI, 8, p.
47, n.l. 94 zu 1. Cor. 1, 10. Siehe auch n.l. 10
zu Gal. 1, 3 (codd. Constantienses) und oben
n.ll. 249250.
264 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
7, CSEL 81, 3, p. 56, ll. 914 (266 opera: opere
v.l.; 267 efficacia perseuerantiae). In Er.'
Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 935A: in
opere fidei, sic ed. pr. 1492, fo n1v, col. 1; efficacia perseuerante, sic ed. pr. 1492, ibidem
(das Wort officio muss ein Irrtum sein).
142
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
LB 823
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
hanc particulam addidisse, non addidisse autem superiorem non credere veritati,
sic enim explanat: Exercitium illorum in opere fidei bonum fuisse testatur, sed
nequitia malorum hominum detentos, ne cursum suum officio perseuerante consummarent; vnde vt resipiscant hortatur de caetero nulli eorum credentes, qui vt opera
legis seruanda suaderent, euangelicae veritati non eos obedire sinebant. Certe in
contextu non additur apud Ambrosium haec particula, nemini consenseritis, ne
apud Augustinum quidem.
[8] [A] Pe r s u a s i o h a e c n o n e s t e t c . Graecis nec est haec nec vestra,
[E] vt legit Augustinus, [A] sed duntaxat peismon, id est persuasio. Quanquam sensus non admodum pugnat, nisi quod hic significat persuasionem non
obtemperantium, sed persuadentium, vt referatur ad superiorem interrogationem
Quis vos impediuit bene currentes? Nempe quorundam persuasio auocantium
vos ad Mosaicas ceremonias, quae persuasio non est profecta a Christo, qui alio
vos vocauit, nimirum ad spiritualia. |
[9] To t a m m a s s a m c o r r u m p i t . Olon t frama humo, id est totam
conspersionem fermentat, sic enim vertit diuus Hieronymus in commentariis
[C] palam damnans ac reiiciens verbum massae. Nec tamen reddit causam cur
reiiciat, nec abstinet ab vsu vocis damnatae in interpretatione. Neque tamen
negari potest massam esse vocem Latinam, etiamsi conspersio in hoc sensu reperitur apud Columellam et magis exprimit vocem Graecam frama. Vel hic locus
arguit hanc translationem non esse Hieronymi, quae dictionem habet quam ille
testatur a se correctam fuisse. Pro corrumpit Hieronymus legit fermentat. Est
enim Graece humo. Siquidem non protinus corrumpitur quod afficitur fermento.
[E] Nam Christus suam doctrinam comparat fermento in farinam abdito.
[10] [A] Ni h i l a l i u d s a p i e t i s . Fronsete. Melius Ambrosius, qui legit
sentietis, hoc est non eritis in alia sententia et non cogitabitis de nouando vitae
instituto. Nam id est nihil aliud, nihil diuersum, nihil nouum. Quemadmodum
dicimus aliud ab illo. Qu i c u n q u e e s t i l l e . Ostiv n , id est quicunque
fuerit siue sit. Atque ita legit diuus Ambrosius.
[11] Er g o e u a c u a t u m e s t s c a n d a l u m . Ara katrgjtai, id est ergo
cessauit, vt non ineleganter exponit diuus Hieronymus, quod vulgo vocant cassatum. Admonet autem et hic Graecam vocem rectius exprimere Pauli mentem
quam Latinam. [C] Cassatur enim quod desiit habere vigorem.
277 Mosaicas ceremonias BE: Moysaicas cerimonias A.
278 nimirum E: nempe AD; spiritualia BE:
spiritalia A.
143
279 Olon humo So auch die heutigen Ausgaben.
280 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 5, 9,
CCSL 77A, p. 162, ll. 15 (Migne PL 26,
429CD): Modicum fermentum totam conspersionem fermentat. Male in nostris codicibus habetur modicum fermentum totam massam corrumpit et sensum potius interpres
suum quam verba Apostoli transtulit. Hac
autem ipsa sententia Paulus et ad Corinthios
vtitur etc.
284 Columellam Er. verweist Annot. in 1. Cor. 5,
6, ASD VI, 8, p. 98, ll. 964965, auf Columella und sagt: In hunc sensum conspersio
inuenitur apud probatos autores. Quanquam
et massulas salis legimus apud Columellam
(Zusatz C, wie an der vorliegenden Stelle).
Conspersio findet sich jedoch nicht bei
Columella: man bekommt den Eindruck,
dass Er. seine Anm. zu 1. Cor. 5, 6 hier ungenau und in gekrzter Form ohne Nachprfung bernommen hat. Siehe ASD VI, 8, p.
99, n.ll. 964965 und n.l. 965 zu 1. Cor. 5, 6.
284286 Vel fuisse Cf. oben n.ll. 279286.
286 Hieronymus Siehe oben n.l. 280.
289 Nihil aliud sapietis Nov. Test.: nihil aliud
sensuri sitis. Zur bersetzung sentire fr
fronw: ASD VI, 3, p. 92, n. 53 zu Rom. 8, 5.
289 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
10, CSEL 81, 3, p. 56, l. 25.
291292 Quemadmodum illo Zur Konstruktion aliud a: Souter, Glossary s.v. alius; HofmannSzantyr 75, Zusatz b, p. 111: alius ab
bereits bei Mela I, 57 aliter a ceteris; oft alius
ab seit Tert.
292 Quicunque est ille Nov. Test.: quisquis
fuerit. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 483,
n. 104,5.
292 Ostiv n In den heutigen Ausgaben n
statt n. An fr n ist im NT ziemlich selten,
cf. BlassDebrunner 1072. Zur vorliegenden
Stelle: BlassDebrunner 2935.
293 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
10, CSEL 81, 3, p. 57, l. 2: quicumque fuerit.
294 Ergo scandalum Nov. Test.: Abolitum est
igitur offendiculum [scandalum A].
294 Ara katrgjtai So auch die heutigen Ausgaben.
295 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 5, 11,
CCSL 77A, p. 165, ll. 23 (Migne PL 26,
431D): Ergo euacuatum est (siue, vt in graeco
melius habet, cessauit) scandalum crucis.
295296 cassatum Cf. Souter, Glossary s.v.: cassatus (mtaiov), vain, futile.
297 Cassatur Cassare nach Georges s.v.
zunichte machen, fr ungltig erklren, kassieren.
144
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
145
ducti, vt enim cum vi et armis aliqua capitur
ciuitas, ex ea abacti homines alio traducuntur (fo cxxr).
313 Chrysostomus Chrys. In Gal. comm. 5, 3,
Migne PG 61, 668: Ka kalv epen, A
nastatontev. Tn gr okean patrda ka tn
leuqeran ka tn suggneian fntev tn
nw, tn llotran ka znjn metadikein
ngkasan, p mn tv nw Ierousalm ka
tv leuqrav kbllontev, biahmenoi d
kaqper axmaltouv ka metanstav
plansqai.
314 In carnis Nov. Test.: in occasionem detis
carni. Zu detis im Nov. Test.: ASD VI, 3, p.
484, n. 133.
314315 Detis paterno In den heutigen Ausgaben: ev formn t sark. Zur v.l. dte
(nach sark): ASD VI, 3, p. 484, n. 133 und
Tischendorf ad loc. Vgl. Valla, Annot. ad loc.:
Abest a graeca veritate detis nec legitur carnis, sed carni, t sark (Garin, p. 876, col.
1). Er. hat detis in die Liste Quae sint addita
aufgenommen, fo Oo6v der Ausgabe D: In
occasionem detis carni, detis adiectum est.
316 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 5, 13a,
CCSL 77A, p. 169, ll. 14 (Migne PL 26,
433D434A): tantum ne libertatem in occasionem carni (subauditur) detis (quod, quia
in graeco non habetur, latinus posuit interpres).
316317 Vallam Valla, Annot. ad loc. Fortsetzung
des n.ll. 314315 angefhrten Zitats: [nec
legitur carnis, sed carni, t sark], hoc est, vt
ita loquar, ne seruiatis libertatem vestram
carni (Garin, p. 876, col. 1).
319 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Gal. 5,
13, Migne PG 124, 1016A: M tn leuqeran
xwmen ev formn t sark, toutsti tav
sarkikav piqumaiv. Er. verwendete den
griechischen Text von Theophyl. Persona
bertrgt ad loc.: Et, inquit, nequaquam
sumus huiusmodi libertatem adepti, perinde
ac occasionem nacti ad carnis concupiscentiam fo cxxr).
320 modo Cf. ll. 315316, cf. n.l. 316.
322 aposiopesis Rhetorischer Fachausdruck (eine
oft nachtrglich ausdrcklich festgestellte
Auslassung der usserung eines Gedankens
[Lausberg]). Zur Aposiopese, posipjsiv
oder reticentia: Lausberg 887888. Die
Auslassung des Verbs an der vorliegenden
Stelle wird von BlassDebrunner 481 (4811)
als Ellipse bezeichnet, vgl. auch 1904.
322323 Sed Spiritus Nov. Test.: sed per charitatem (sed per caritatem: sed per caritatem
spiritus v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.
und ASD VI, 3, p. 485, n. 135).
146
323
324
325
326
327
328
LB 824
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
Graecis AD.
348 scortatio BE: fornicatio A.
349 caedes CE: cedes A B.
354 idololatria BE: idolatria A.
gpj to pnematov ist im Apparat N27 vermerkt, siehe ASD VI, 3, p. 485, n. 135.
147
337 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
16, CSEL 81, 3, p. 59, l. 4.
338 exemplari Paulino John Colet hatte zwei
Exemplare von St. Paul's an Er. ausgeliehen.
Dazu: n.l. 259 zu Gal. 2, 2. Siehe ASD VI, 8,
p. 47, n.l. 94 zu 1. Cor. 1, 10.
338 vterque Constantiensis Die zwei PaulusBnde aus Konstanz, die Er. oft erwhnt,
cf. n.l. 10 zu Gal. 1, 3.
339 Dico ambulate So auch die heutigen Ausgaben der Vg.
340 Et desideria Nov. Test.: et concupiscentiam (et desiderium: et desideria v.l. cf.
WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3,
p. 485, n. 162).
340341 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in
Gal. 5, 16, CSEL 81, 3, p. 59, ll. 45.
341 tametsi sententiam Fortsetzung des Textes
der Ausgabe A.
342 Haec inuicem Nov. Test.: Haec autem
inter se mutuo [mutuo om. A] (haec enim
inuicem: haec enim sibi inuicem v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3, p. 485,
n. 173).
342 Apud autem In den heutigen Ausgaben:
tata gr: tata d v.l. cf. ASD VI, 3, p. 485,
n. 172.
344 Quae sunt Nov. Test.: quae sunt haec. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 486, n. 192.
345 Haec habent In den heutigen Ausgaben
wird l. 346 moixea (v.l.) ausgelassen; 346
edwlolatra N27: edwlolatrea Tischendorf; 347 hlov: hjlo v.l.; fnoi (v.l.) wird in
den heutigen Ausgaben ausgelassen.
348 idolorum cultus Nov. Test.: simulacrorum
cultus.
348349 simultates Nov. Test.: inimicitiae.
349 contentiones, factiones Nov. Test.: concertationes, seditiones. Siehe zu Er.' bersetzung dieser Liste: ASD VI, 3, pp. 486487, n. 193 n. 211.
350 Chrysostomus Chrys. In Gal. comm. 5, 6,
Migne PL 61, 672673 (346 pornea, moixea;
farmakea, edwlolatrea; reiv).
351 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 5,
1921, CCSL 77A, p. 184, ll. 14, Migne PL
26, 442C (352 luxuria: impudicitia v.l.).
353 Ambrosius Ambrosiaster, Comm.in Gal. 5,
19, CSEL 81, 3, p. 60, ll. 811 (354355 idolatria, veneficia, so auch Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 936D und ed. pr. 1492, fo
n2r, col. 1).
357 diui Hieronymi commentaria Hier. Comm.
in Gal. III, 5, 1921, CCSL 77A, pp. 184192, ll.
1202 (Migne PL 26, 442C446C).
357358 Illud Romanos Siehe Annot. in Rom.
1, 29, LB VI, 566 F: Apud Graecos iucunda
vocum affinitas est in fqnou, fnou.
148
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
LB 825
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
quam interpres ne potuit quidem reddere. [D] Nec sua gratia caret asyndeton et
homoeoptota.
[21] [A] No n c o n s e q u e n t u r. O kljronomsousin, pro quo Hieronymus possidebunt. Et expressius Ambrosius: regni Dei haereditatem non consequentur.
[22] Pa t i e n t i a . Makroquma, id est longanimitas [B] seu lenitas animi,
[A] quod iste suo more fere vertit patientiam, quae frequentius corporis quam
animi dicitur. Etiamsi diuus Hieronymus putat nihil interesse. Ambrosius vertit
lenitatem. Et hic catalogus fructuum Spiritus apud Graecos sic habet, gpj,
xar, ernj, makroquma, xrjsttjv, gaqosnj, pstiv, pratjv, gkrteia, id
est charitas, gaudium, pax, lenitas animi, benignitas, bonitas, fides, mansuetudo,
temperantia. Diuus Hieronymus Aduersus Iouinianum sic legit: charitas, gaudium, pax, longanimitas, benignitas, bonitas, fides, mansuetudo, continentia.
Ambrosius ad hunc legit modum: charitas, gaudium, pax, longanimitas, benignitas, spes, lenitas, continentia, castitas, bonitas etc. Proinde non admodum probandam reor quorundam anxiam diligentiam, qui in huiusmodi catalogis solent de
numero laborare et in distinguendis singulis superstitiose torqueri, cum probabile
sit Paulum congeriem quandam malorum et bonorum produxisse, quae fere
consequi solent, non quod haec sola sint, sed quod in his sit summa. |
[24] Qu i a u t e m s u n t C h r i s t i , c a r n e m s u a m . Hoc loco Origenes
omissa vna coniunctione d totam variat sententiam legens ad hunc modum:
Kat tn toiotwn ok sti nmov, o to Xristo tn srka starwsan sn
tov paqmasi ka tav piqumaiv, [D] id est [A] Aduersus huiusmodi non est lex
qui Christi carnem crucifixerunt cum vitiis et concupiscentiis, vt intelligas, non
eos esse Christi, qui carnem suam crucifixerunt, sed aduersus eos non esse legem,
qui Christi carnem in se crucifixerunt cum vitiis etc. Nam Christi carnem cum
laude crucifigi in piis hominibus, in quibus domiti [C] sunt [A] carnis affectus,
sed male recrucifigi, quod Graeci dicunt nastaurosqai, ab iis qui redeunt ad
pristinam vitam post Christum semel acceptum. Verum exemplaria Graeca refragantur huic lectioni, etiamsi Hieronymo probatur Origenis sententia. Ambrosius
legisse videtur ad hunc modum: o d Xristo etc., vt Christi nominandi casu
sit, numero multitudinis, non paterni. Addit enim eos vocari christos, id est
vnctos, qui Christo deuoti sint. Cu m v i t i i s e t c o n c u p i s c e n t i i s . Paq365366 quae dicitur BE: cum aliud quiddam sit A.
368 gaqosnj D E: gaqwsnj AC.
149
locus habetur diuersus apud theologos, vt
indicauimus in nostris Annotationibus
(tomus III, fo 28A). Vermutlich meint Er.
Thomas Aquinas, Super Gal. lect. 330335,
vol. I, pp. 636638. Thomas versucht, die
fructus spiritus zu klassifizieren, cf. lect. 330:
Primo ergo ponit [sc. Paulus] illos qui perficiunt interius [sc. charitas, gaudium, pax,
longanimitas]; secundo illos qui perficiunt
exterius [sc. bonitas, benignitas]. Danach:
lect. 333334: Ad id vero quod est supra nos
[sc. fides, mansuetudo]; Ad id quod est
infra nos [sc. modestia, continentia, castitas]. Er verknpft die fructus spiritus und
die opera carnis aus Gal. 5, 1921, gewissermassen paarweis miteinander (caritasfornicatio; gaudiumcarnales illecebrae [immunditia, impudicitia, luxuria]; paxidolorum
seruitus usw.): non ponit vnum contra aliud,
sed aliqua enumerat de istis et aliqua de illis
Nihilominus tamen si diligenter consideretur, aliqualiter sibi contra respondent (lect.
335, p. 638).
378 Qui suam Nov. Test.: Qui vero sunt
Christi carnem (carnem: carnem suam, cf.
WordsworthWhite ad loc. [p. 400] und
ASD VI, 3, p. 488, n. 242).
378 Origenes Er. verwendete Hier.' Kommentar, in dem dieser Origenes' Fassung der
Stelle Gal. 5, 2324 lateinisch zitiert. Er.
glich den griechischen Text von Gal. 5,
2324 dieser lateinischen Fassung an. Siehe
Hier. Comm. in Gal. III, 5, 24, CCSL 77A, p.
197, ll. 24 (Migne PL 26, 449D): Origenes
hunc locum superioribus nectens ita legit:
Aduersus huiusmodi non est lex qui Christi
carnem crucifixerunt cum vitiis et concupiscentiis, cf. ll. 381382 (Aduersus concupiscentiis).
386387 sed acceptum Eine Anspielung auf
Hebr. 6, 6, wie bei Hier. Comm. in Gal. III, 5,
24, CCSL 77A, p. 197, ll. 1014 (Migne PL 26,
450A).
388 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
24, CSEL 81, 3, p. 60, ll. 2325: Qui autem
Christi sunt carnem suam crucifixerunt cum
vitiis et concupiscentiis suis; p. 61, ll. 23:
Qui enim Christo deuoti sunt, hos dicit
Christos, id est vnctos (so auch in Er.'
Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 936D und
ed. pr. 1492, fo n2r, col. 2).
391 Cum vitiis et concupiscentiis Nov. Test.: cum
affectibus [morbis A] et concupiscentiis.
391392 Paqmata passiones Siehe Annot. in
Rom. 7, 5, LB VI, 596F: paqmata, id est
morbos, cupiditates siue affectus siue perturbationes.
150
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
mata, id est passiones siue vt legit Augustinus affectus. [B] Aduersus Manichaeos
de Genesi pro affectus ponit perturbationes. In epistola xxxix. legit cum passionibus et desideriis, [E] tametsi ea videtur Paulini. [A] Quanquam omnis cruciatus
aut morbus etiam corporis potest vocari pqjma, et idcirco addidit piqumaiv,
quod proprium est animi cupiditatibus, quemadmodum [B] indicauit [A] et Hieronymus.
[25] Sp i r i t u [E] e t [A] a m b u l e m u s . Ka stoixmen, quod Valla corrigit contenti simus; verum hoc magis ad sententiam Pauli facit quam ad vocem
Graecam, stoixmen, quae significat ordine suo incedere, vt intelligas contineamus nos intra spiritum nec respiciamus legem. [B] Actio motus quidam est velut
animantis. At motus ab eodem proficiscitur vnde vita, quod si vita nobis contigit
e spiritu euangelico, non ex lege, secundum eundem agamus. [A] Neque video
quid Vallam mouerit, nisi forte legit stgwmen pro stoixmen. Etiamsi non me
clam est ad Vallae sententiam interpretari Theophylactum, stoixmen nt to
rkesqmen. Diuus Augustinus legit spiritu viuimus, spiritu et sectemur, [B] neque
secus interpretatur quam legit. [A] Ad quem modum qui vertit, aut legit aut certe
somniauit stoxmen, vnde stoxhw, quod significat ad scopum oculum intendere. [D] Caeterum hoc verbum stoix apud Graecos polsjmon est, sed tamen
ab ordine directoque cursu ductum, vnde et stxoi versus et stoixea elementa
siue literae; ab eodem venit stoxhw.
[26] [A] In a n i s g l o r i a e c u p i d i . Graecis vna dictio est kendozoi, id est
inaniter gloriosi etc., aut vt legit Ambrosius, inanem gloriam sectantes.
EX CAPITE SEXTO
414
415
416
417
418
419
420
vel affectus, quidam vero, sicut iste [sc. Apuleius], de Graeco expressius passiones
vocant. Diesen Hinweis habe ich dem
AugustinusLexikon I, 166 s.v. Affectus entnommen (auch bei Brown, ASD VI, 3, loc.
cit.). Zum Begriff Affectus bei Augustinus:
AugustinusLexikon I, 166180. 177178
kommt die vorliegende Stelle Gal. 5, 24 zur
Sprache.
151
406407 neque legit Siehe Aug. Expos. Gal.
54, 15, CSEL 84, pp. 129130.
407409 Ad intendere Er. versucht, die Lesart bei Aug., sectemur, zu erklren. Bauer
bersetzt s.v. stoixw die vorliegende Stelle
folgendermassen: dem Geiste folgen (= sectari).
408 stoxmen Hat Er. die Verbform stoxmen
nach estoxw (das Ziel glcklich treffen
[Pape]) angenommen? Stoxmen ist nicht
nachweisbar.
408 stoxhw Nicht stoxhw, sondern stoxhomai (dep. med.) ist mit der hier gemeinten
Bedeutung gelufig (cf. Pape s.v. stoxhw
und stoxhomai).
409411 Caeterum stoxhw Zusatz D, vielleicht veranlasst durch den Zusatz B in Annot.
in Gal. 4, 3, ll. 955970, der vom Begriff
stoixea handelt.
412 Inanis gloriae cupidi So auch Vg. und Nov.
Test.
412413 Graecis etc. Siehe Hier. Comm. in
Gal. III, 5, 26, CCSL 77A, pp. 199200, ll.
24 (Migne PL 26, 451B): Vnum verbum
apud Graecos, kendozoi, trium verborum circuitu latinus interpres expressit.
413 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
26, CSEL 81, 3, p. 61, ll. 2122.
415 Si praeoccupatus Vg.: etsi praeoccupatus;
Nov. Test.: etiam si occupatus (etsi WordsworthWhite, et si Stuttgart Vg.). Zur bersetzung und zu Er.' Interpretation des
Begriffes praeoccupatus: ASD VI, 3, p. 489,
n. 12.
415 Proljfq In den heutigen Ausgaben:
proljmfq (mfq statt fq ist hellenistisch).
417 Huiusmodi instruite Nov. Test.: instaurate
huiusmodi. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
489, n. 13.
417 Katarthete So auch die heutigen Ausgaben.
418419 Suspicor instruite Die v.l. instaurate
ist im Apparat der heutigen Ausgaben nicht
belegt.
419 Hieronymus Hier. Comm. in Ez. IV, xvi, 15,
CCSL 75, p. 181, l. 1433: perficite huiuscemodi in spiritum mansuetudinis.
420 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 6,
1, CSEL 81, 3, p. 62, ll. 89: instruite huiusmodi. Siehe aber Vogels, Das corpus Paulinum des Ambrosiaster, zur Stelle: humiliate
huiusmodi (so auch in Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 937A); CSEL 81, 3, p. 62, ll.
1415: cum mansuetudine enim prouocandi
sunt ad reformandos se.
152
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
LB 826
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
quae mihi prorsus suspecta est. Nam ex illius interpretatione non potest percipi
quid legerit aut, si quid potest, legit emendate, cum ait cum mansuetudine prouocandi sunt ad reformandos se. Quod admonet hic Paulus ac sacri doctores, nos
parum meminimus. Si quid emendandum extiterit, tanto supercilio, tanta saeuitia protinus intonamus. Ea res multos egregios viros a communione ecclesiae abalienauit, quod aperte de Tertulliano prodidit Hieronymus. [A] C o n s i d e r a n s
t e i p s u m . Mire mutauit repente numerum, skopn seautn, magis ad sensum
respiciens quam ad verborum ordinem. Et ex hoc loco diuus Hieronymus colligit
vere dictum a Paulo, non tantum modestiae causa, quod imperitus esset sermone.
At mihi videtur non abs re mutasse subito numerum, quod singularis numerus
magis esset idoneus ad compellandam vniuscuiusque conscientiam. Porro durius
erat dicere omnibus considerate vos ipsos, ne et vos tentemini. Et mira cautione
semper hoc agit Paulus, ne quid offendat eos quos studet corrigere. [D] Admonet
autem Theophylactus additum s, vt eos commonefaceret humanae fragilitatis.
Siquidem hoc dictum non solum pertinet ad Galatas, sed peculiariter vnumquemque mortalem appellat. Et hanc ob causam mutatus est numerus, quod et
alias a Paulo factum indicauimus.
[2] [A] A l t e r a l t e r i u s o n e r a . A
lllwn t brj basthete. Latinius
reddidit Ambrosius [B] atque item Augustinus, sermone De verbis Domini vigesimoprimo: [A] Inuicem onera vestra portate, [B] citante ad eun|dem modum et
alias vtroque. [A] Verti poterat et ad hunc modum alii vicissim aliorum onera
baiulate. Nam alter alterius de duobus dicitur Latinius. Et s i c a d i m p l e b i t i s . Ka otwv napljrsate, id est et sic adimplete. [B] Interpres legit napljrsete, nec magnopere refert ad sensum. [A] Rursum rediit ad numerum
multitudinis. Quanquam Graeca vox magis sonat readimplete, hoc est denuo
adimplete, quasi dicat quod alterius delicto diminutum fuit in legis obseruatione, id aliorum sarciat charitas. [E] Annotauit diligenter huius vocis emphasim
Chrysostomus.
[3] [A] Si q u i s e x i s t i m e t s e . Graece paulo secus habet, e gr doke tiv
ena ti, id est si enim videtur aliquis esse aliquid, [B] vt subaudias sibi. [A] Et
426 quod D E: quomodo B C.
445 multitudinis. D E: multitudinis. Quod
autem dixit, Ne et tu, hoc ad vnumquenlibet
153
basthetai [sic fr basthete] (Garin, p.
876, col. 2). In Er.' Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.
ASD IX, 2, p. 200, ll. 625629 zu Gal. 6, 2,
kommt die vorliegende Wendung zur Sprache: Alter alterius onera portate. Hic Stunica
meus in elencho ponit: perperam hunc locum
ex Graeco Erasmum traduxisse [p. 201, n.ll.
626627: An exact quotation of Stun.'s
sidenote], cum in translatione nihil mutauerim, nisi quod pro alter alterius posuerim
inuicem onera vestra [cf. p. 201, n.l. 628].
Quod quidem Stunica non reprehendit.
442443 Et sic adimplebitis Vg.: et sic adimplebitis legem Christi; Nov. Test.: et sic complete [reimplete A] legem Christi. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 489 sq. n. 22 und Valla,
Annot. ad loc.: Nec adimplebitis, sed adimplete, napljrsate (Garin, p. 876, col. 2).
443 Ka otwv napljrsate In den heutigen Ausgaben: ka otwv napljrsete
(napljrsate v.l.).
444445 Rursum multitudinis Cf. Annot in
Gal. 6, 1, ll. 427431 (Mire mutauit repente
numerum etc.).
445 [app. crit.] Den Abschnitt Quod autem
modo hat Er. gestrichen, als er 1527 den Hinweis auf Theophyl. (Annot. in Gal. 6, 1, ll.
433437) nachtrug.
445447 Quanquam charitas Stunica hat an
der bersetzung readimplete, hoc est denuo
adimplete Kritik gebt. Cf. Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, pp. 200202, ll.
629631: Tantum improbat, quod in Annotationibus admonuerim: napljrsate
magis sonat redimplete quam implete, non
quod voluerim hic sonare iterationem, sed
respectum ad aliud. Er. ist nicht ganz konsistent: Erstens schrieb er nicht redimplete,
sondern readimplete, zweitens hat er
napljrsate durch die Wendung denuo
adimplete dargelegt, was er hier verneint
(non quod voluerim hic sonare iterationem), cf. ASD IX, 2, p. 202 sq. n.ll. 630631.
448 Chrysostomus Chrys. In Gal. comm. 6, 1,
Migne PG 61, 675: Ka otwv napljrsate
tn nmon to Xristo. Ok epe Pljrsate, ll Anapljrsate, toutsti, koin
pntev pljrsate, di n lllouv frete.
449 Si quis existimet se Nov. Test.: si quis sibi
videtur (existimat). Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 490, n. 31.
449450 e ti So auch die heutigen Ausgaben.
450 si enim sibi Cf. Annot. in 1. Cor. 8, 2,
ASD VI, 8, p. 192, ll. 633634: si quis quid
videtur scire aut si quis sibi videtur aliquid
scire und ASD VI, 3, p. 249, n. 22 zu 1. Cor.
8, 2.
154
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473
474
verbum seducit apud Graecos composita vox est, frenapat, id est mentem seducit et mentem suam decipit, vt exponit diuus Hieronymus. Est autem perniciosissimum fallendi genus, vbi quis imponit sibi. [B] Augustinus libro De singularitate clericorum, cap. secundo, legit seipsum implanat ac veluti Graecam
interpretans vocem subiicit, sed implanator certe proprius suam animam decipit.
[C] Planus apud Latinos inuenitur pro impostore, an reperiatur implanare nescio.
[4] [A] Et s i c i n s e m e t i p s o. Ka tte, id est et tunc, vt legit Ambrosius. Nec additur tantum apud Graecos [B] plerosque, licet in nonnullis addatur
mnon. [A] Praeterea quod Graecis est ev seautn, id est in seipsum, mox item
ka ok ev tn teron, id est et non in alium, fortassis rectius transtulisset apud
seipsum, et non apud alium. Quanquam haud me fugit huius praepositionis
ancipitem esse naturam. [E] Chrysostomus interpretatur ev teron, kaq trou,
hoc est aduersus alium.
[5] [A] V n u s q u i s q u e o n u s s u u m p o r t a b i t . Forton. Quod Ambrosius legit sarcinam. Et portabit est bastsei, quod est baiulorum proprie.
[6] C o m m u n i c e t a u t e m q u i . Graece non est verbo, sed verbum accusandi casu, tn lgon. Quanquam accipi potest per synecdochen, vt subaudias
kat praepositionem. Aut ita dixit catechizatur verbum, sicut nos dicimus docetur grammaticam. Ambrosius Graecam vocem expressit ad hunc modum: katjxomenov [B] tn lgon, [A] hoc est qui verbum Dei audiens est. Nam catechizare est tradere mysteria religionis Christianae. Illud autem in omnibus bonis ad
communicet referendum est, non ad catechizat. Marcion, [B] vt indicat Hieronymus, [A] accusatiuum lgon refert ad verbum communicet intelligens fideles et
467 Communicet BE: Comunicet A.
472 Christianae. D E: Christianae, id quod
452 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 6, 3,
CCSL 77A, p. 209, ll. 1619 (Migne PL 26,
457A): ipse se decipit: quod melius in graeco
dicitur frenapat, hoc est mentem suam
decipit, pro quo latinus posuit interpres se ipse
seducit. Mentem autem suam decipit qui se
putat esse sapientem.
453454 Augustinus clericorum Die Schrift De
singularitate clericorum wurde zu Unrecht
Cyprian zugeschrieben. Vielleicht stammt dieses Traktat vom Donatistenbischof Makrobius
(Rom, 363375), cf. Bardenhewer II, p. 502
oder von Novatianus (3. Jh.), cf. Clavis unter
Nr. 62. Im Wiener Corpus ist De singularitate
clericorum unter den Spuria von Cyprian herausgegeben: CSEL 3, 3, pp. 173220. Siehe De
sing. clericorum, cap. 2, 3, CSEL 3, 3, p. 175, ll.
2829: si qui putat se aliquid esse, cum nihil
sit, se ipsum inplanat. Er. schreibt in seiner
Aug.Ausgabe, tomus IV, p. 737A: Sequebatur
hoc loco libellus de Singularitate clericorum,
155
465466 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in
Gal. 6, 5, CSEL 81, 3, p. 63, l. 19.
467 Communicet autem qui Nov. Test.: Communicet autem qui (is qui: qui v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3, p. 491,
n. 61).
467468 Graece tn lgon Er. las: Koinwnetw
d katjxomenov tn lgon t katjxonti
(wie die heutigen Ausgaben), und in dem ihm
vorliegenden Vg.Text: Communicet autem
qui cathecizatur verbo ei qui se cathecizat (zur
Lesart verbo: WordsworthWhite ad loc.;
ASD VI, 3, p. 491, n. 62).
468469 Quanquam praepositionem Er. fasst
hier die Synekdoche als Ellipse auf: lgon statt
kat lgon. Dazu: Chomarat I, pp. 566567:
Erasme comme Quintilien emploie synecdoque au sens d'ellipse (p. 567). Cf. Quint. Inst.
VIII, 6, 21: Quidam synecdochen vocant et
cum id in contextu sermonis quod tacetur
accipimus.
469470 Aut grammaticam Zum Akkusativ
beim Passiv: BlassDebrunner 1591: Gal 6, 6
katjxomenov tn lgon (obschon das Akt.
nicht mit doppeltem Akk. vorkommt, vgl aber
didskein). Zur Konstruktion docetur grammaticam: HofmannSzantyr 48a, p. 43.
470 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 6,
6, CSEL 81, 3, p. 63, ll. 2425: qui catecizatur, hoc est qui verbum audiens est.
471472 catechizare Cf. Souter, Glossary s.v.
catechizare: teach the elements of religion;
PlaterWhite 42, p. 33; Kaulen 107, p. 191.
472 [app. crit.] Er. hat spter die Wendung id
quod scripto facere fas non erat (AC) gestrichen, weil diese Angabe nicht mit der
Wahrheit bereinstimmte.
472473 Illud catechizat Er. hat recht, cf.
BlassDebrunner 1693: die folgende Konstruktion findet sich bei koinwnen: tini
[Person] n tini koinwnen, jemandem an
etwas Anteil geben (nach Bauer s.v. koinwnw
2.).
473474 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III,
6, 6, CCSL 77A, p. 211, ll. 210 (Migne PL 26,
458AB): Marcion hunc locum ita interpretatus est vt putaret fideles et catechumenos
simul orare debere et magistrum communicare
in oratione discipulis (illo vel maxime elatus
quod sequatur in omnibus bonis), cum vtique,
si de oratione sermo fuerat, non debuerit ei
praecipi qui catechizatur sed ei qui catechizat,
id est non discipulo sed magistro. Deinde
etiam caetera quae sequuntur cum eius expositione non congruunt: Quae seminauerit
homo, haec et metet [Gal. 6, 8] (von Er. zitiert
und paraphrasiert).
156
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
LB 827
503
504
505
506
507
catechumenos simul orare debere et magistrum in oratione communicare cum discipulis, illo vel maxime elatus, quod sequatur in omnibus bonis. Atqui si de oratione
fuit sermo, non debebat praecipi ei, qui catechizatur, sed qui catechizat, hoc est non
discipulo, sed magistro. Quanquam ea quae consequuntur, hanc refellunt interpretationem, quae seminauerit homo, haec et metet. Hic vero Laurentius Valla nonnihil stomachatur, quod interpres Graecam vocem reliquerit, cum alibi vertat,
atque ita vertendum putat: communicet autem qui docetur verbum cum eo, qui
ipsum docet in omnibus bonis. [B] Illud addam de meo posse lgon hoc loco accipi
pro ratione, vt intelligamus Paulum admonere, vt ratio dati et accepti constet
inter eum qui religionem tradidit, et eum qui accepit, sed ita demum, si qui tradidit, syncere tradidit; alioqui iniquam fore permutationem, si pro perperam tradita religionis doctrina reponatur beneficium. Atque adeo addidit in omnibus
bonis repetens quod superius dixit, bonum est aemulari in bono semper. Aduersus
illos autem, qui ad gloriam et quaestum insyncere tradebant Christum, obiicit
quod sequitur Deus non irridetur. Id sensisse videtur Ambrosius asscribens in
malis dissentiendum ab illis, vt magis lex nobis dux sit quam homo. Theophylactus
interpretatur de munificentia catechumenorum in catechistas et huic consentiens
Hieronymus.
[7] [A] No n i r r i d e t u r. O muktjrhetai. Quod proprie est scommate
ridere et subsannare, nasoque suspendere. [C] Siquidem Graeci muktra
nasum vocant. [A] Qu a e e n i m s e m i n a u e r i t . Graecis est singulari numero.
Quod enim seminauerit homo hoc et metet. Itaque legit Ambrosius et item diuus
Augustinus.
[8] In c a r n e . Graece est ev srka, id est in carnem, quemadmodum
mox ev t pnema, id est in spiritum, tametsi praepositio ev varie vsurpatur.
Me t e t c o r r u p t i o n e m . Qersei fqorn, id est metet corruptelam, hoc est
periturum fructum; nam huic opponit vitam aeternam. Caro mortalis fructus
habet item mortales. Spiritus aeter|nus fructus habet immortales. Siquidem alias
quoque fqarton transfert immortalem et fqarsan immortalitatem.
[9] De f i c i a m u s et d e f i c i e n t e s . Apud Graecos diuersa sunt verba.
Nam deficiamus est kkakmen, deficientes, klumenoi, id est defatigati. Ambrosius legit infatigabiles, vt tempus quoque participii redderet. [D] Tertullianus pro
ne deficiamus legit ne tedeat.
486 adeo CE: ideo B.
479 Laurentius Valla Valla, Annot. ad loc.: Communicet autem is qui catechizat<ur> verbo, ei
qui catechizat in omnibus bonis. Quid sibi vult
interpres, cum idem verbum alibi transfert,
alibi non transfert? An non alibi hoc verbum
transtulit? [cf. z.B. Act. 18, 25]. Quare nunc sic
transferre formidauit? Communicet autem is
qui docetur verbum, cum eo qui ipsum docet
in omnibus bonis, katjxomenov tn lgon
t katjxonti (Garin, p. 876, col. 2).
487 superius Cf. Gal. 4, 18.
157
64, ll. 89: Quod enim seminauerit quis,
hoc et metet.
497 Augustinus Aug. Expos. Gal. 61, 1, CSEL 84,
p. 136, ll. 45: quod enim seminauerit homo,
hoc et metet.
498 In carne Nov. Test.: per carnem [in carne
A]. Cf. ASD VI, 3, p. 491, n. 82.
498499 Graece spiritum Siehe Valla, Annot.
ad loc.: nec est in carne sed in carnem,
quod perinde est ac si diceretur in carne, ev
tn srka. Idem dico de sequenti in spiritu,
nam graece dicitur in spiritum, ev t pnema
(Garin, p. 876, col. 2). Valla hat richtig, gleich
wie Er. im Nov. Test., ev tn srka geschrieben. An der vorliegenden Stelle der Annot. hat
Er. irrtmlicherweise den Artikel ausgelassen
(l. 498). Siehe auch ASD VI, 3, p. 491, n. 82.
499 tametsi vsurpatur Zu den Bedeutungen der Prposition ev: BlassDebrunner
205207 (ev = n). Siehe auch n.ll.
462463 zu Gal. 6, 4.
500 Metet corruptionem Nov. Test.: metet corruptionem [corruptelam A]. Zur bersetzung corruptelam (cf. auch l. 500): ASD VI,
3, p. 491, n. 84.
500 Qersei fqorn So auch die heutigen Ausgaben.
502 alias Fr fqartov = immortalis: 1. Tim. 1,
17; fr fqarsa = immortalitas: 1. Cor. 15,
54: tan d t fqartn toto ndustai
fqarsan; in der Vg.: cum autem mortale
hoc induerit immortalitatem.
504 Deficiamus et deficientes Nov. Test.: defatigemur [cessemus A] und defatigati. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 491, n. 92. Vgl.
Valla, Annot. ad loc.: Bonum autem facientes non deficiamus, tempore enim suo metemus non deficientes. Non est idem graece
verbum in illo deficiamus, kkakmen et hoc
deficientes, klumenoi; quare ego dixissem
non defatigemur (Garin, p. 876, col. 2).
505 kkakmen (gkakmen N27, nkakmen
Tischendorf: kkakmen v.l.).
505 klumenoi So auch die heutigen Ausgaben.
505506 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal.
6, 9, CSEL 81, 3, p. 65, l. 2: tempore enim
proprio metemus infatigabiles.
506 infatigabiles redderet Wurzeladjektive auf
bilis bezeichnen fter eine passive Fhigkeit
(wie an der vorliegenden Stelle infatigabilis),
cf. KhnerHolzweissig 224, p. 992. Er.
meint, dass ein Adjektiv auf bilis das unvollendete Part. (klumenoi) genauer wiedergibt
als ein Part. Perf. Pass. (defatigati).
506 Tertullianus Tert. De resurr. xxiii, 10, CCSL
2, p. 950, ll. 3839: sicut ad Galatas: Bene
autem facientes ne taedeat, tempore enim suo
metemus.
158
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
LB 828
536
537
538
539
540
508 Cur omnes? Er. hat eine Vorliebe fr die Prposition erga, die in der Vg. kaum vorkommt
(nach ASD VI, 2, p. 242, n. 253 zu Act. 3, 25).
509 Qualibus literis Nov. Test.: quanta epistola. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 492
sq. n. 112.
512 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 6, 11,
CCSL 77A, p. 218, ll. 810 (Migne PL 26,
462D 463A): Et ne aliqua suppositae epistolae suspicio nasceretur, ab hoc loco vsque
ad finem manu sua ipse perscripsit ostendens
superiora ab alio exarata.
514516 At fuisse? Siehe Hier. Comm. in Gal.
III, 6, 11, CCSL 77A, p. 219, ll. 1820 (Migne
PL 26, 463A): Et vt totam epistolam quam
mittebat suspicione erueret falsitatis, manu
sua in fine subscripsit dicens: Salutatio mea
manu etc.
516 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 6, 11,
CCSL 77A, p. 219, ll. 3640 (Migne PL 26,
463C): videte qualibus litteris scripsi vobis;
non quo grandes litterae fuerint (hoc quippe
in graeco sonat pjlkoiv), sed quo suae manus
essent eis nota vestigia, vt dum litterarum apices recognoscunt ipsum se putarent videre qui
scripserat.
517 Hilarius Hil. Tract. in Ps. 118, xix, 2, CCSL
61A, p. 179, ll. 1923: Exiguis quidem epistulas suas apostolus litteris scribit et communis
haec ei elementorum atque apicum forma est,
sed nouit ingentes has esse litteras suas
dicens: Ecce qualibus vobis litteris scripsi mea
manu, magnitudinem sensuum et praeceptorum vtilitatem litteris talibus comprehendens.
517518 Origenem sequutus Von mir nicht
nachgewiesen.
520521 Hieronymus literae Hier. Comm. in
Gal. III, 6, 11, CCSL 77A, p. 220, ll. 4750
(Migne PL 26, 463CD): Grandibus ergo
Paulus litteris scripsit epistolam, quia sensus erat grandis in litteris et spiritu Dei
viui non atramento nec calamo fuerat exaratus.
527528 loquimur multa Er. spielt auf eine
Konstruktion wie lingua Graeca [abl. instr.]
loqui an, cf. KhnerStegmann II, 1, 81,2,
p. 379.
528 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 6,
11, CSEL 81, 3, p. 65, ll. 2124: Auctoritatem
dat epistolae suae. Cum enim dicit: ego
scripsi mea manu, oboediri vult litteris his.
Vbi enim holografa manus est, falsum dici
non potest. N.B. zum sptlateinischen
Ausdruck holographus (lgrafov): Souter
s.v.; LewisShort s.v.
529530 Et scitote Siehe Ambrosiaster,
Comm. in Gal. 6, 11, CSEL 81, 3, p. 65, l. 20.
530 nisi edete. Er. verweist auf den Konj. des
Perf. von oda bei Homer: edete (cf. Schwy-
159
zer I, p. 790 und LiddellScott s.v. edw B).
Eine wichtige Frage ist: Knnte Ambrosiaster
Griechisch? Nach Souter hat dieser griechische Quellen verwendet (Souter, The Earliest
Latin Commentaries, p. 66). Laut Vogels hat
Ambrosiaster zum griechischen Text keine
Verbindung, da er dieser Sprache nicht mchtig ist (Vogels, Das corpus Paulinum des
Ambrosiaster, p. 15).
531 Augustinus Aug. Expos. Gal. 62, 2, CSEL 84,
p. 137, ll. 2325: Vidistis, inquit, qualibus litteris vobis scripsi mea manu. Cauet ne
quisquam sub nomine epistolae eius fallat
incautos.
532 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Gal. 6,
11, Migne PG 124, 1028B: djlo ti atv
okea xeir grace tn Epistoln psan
T d pjlkoiv o megqouv st djlwtikn,
ll tv morfav tn grammtwn, se
legen Katoi m edv rista grfein, mwv
nagksqjn dixeiron tn Epistoln grcai. Er. hat fr die Ausgabe B fast nur den
lateinischen Theophylactus verwenden knnen: Siehe n.l. 490 zu Gal. 6, 6. Persona
bersetzt ad loc.: ostenditque se propriis
manibus Epistolam exarasse qualibus
autem cum inquit, non literarum exprimit
prolixitatem sed deformitatem pretendit, perinde ac si dicat, et si minime sim apprime
scribendi peritus, compulsus sum tamen vel
mea manu hanc ad vos Epistolam scribere (fo
cxxiir).
532533 Chrysostomum Chrys. In Gal. comm. 6,
3, Migne PG 61, 678: Entaqa odn llo
anttetai, ll ti atv grace tn Epistoln pasan T d pjlkoiv mo doke
o t mgeqov, ll tn morfan tn grammtwn mfanwn lgein, mononoux lgwn, ti
Ote rista grfein edv, mwv
nagksqjn di mauto grcai.
538 Volunt carne Nov. Test.: volunt iuxta
faciem placere. Dazu: ASD VI, 3, p. 493, n.
122.
539 et hoc in carne Zusatz D. Vielleicht hat Er.
diese Worte hinzugefgt, weil Valla, Annot.
zur Stelle schrieb: Quicunque volunt
placere in carne. Graece non legitur in
carne (Garin, p. 876, col. 2). Zu dieser
Stelle Vallas (haben in seinem cod. tatschlich die Worte n sark gefehlt?): ASD VI, 3,
p. 493, n. 122.
540 Tantum non Vg.: tantum vt crucis
Christi persecutionem non patiantur; Nov.
Test.: tantum ne ob crucem Christi persequutionem patiantur. Siehe app. crit. n.l.
540. Erst in der Ausgabe E gab Er. den
Vg.Text richtig wieder.
160
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
1
2
3
161
552553 Et addit satanae Er. kann sich auf
Hier. gesttzt haben: Hier. Comm. in Gal.
III, 6, 16, CCSL 77A, p. 224, ll. 911 (Migne
PL 26, 466B): Dei vero Israel dictus est
ad distinctionem eius qui Dei Israel esse
cessauit. Dicunt enim se esse Iudaeos et non
sunt, sed mentiuntur cum sint de synagoga
Satanae.
552553 synagogam Dieser Ausdruck bezeichnet
nach Bauer s.v. sunagwg 4. christenfeindliche Juden, cf. Ap. Ioh. 2, 9; 3, 9. Ausfhrlich
zu diesem Begriff ThWNT 7, pp. 826836,
bes. p. 827 (Wolfgang Schrage).
554 De caetero So auch Vg. und Nov. Test.
554 To loipo So auch die heutigen Ausgaben.
554555 Non reliquum est Diese Bemerkung
von Er. ist nicht richtig: superest fr t
loipn findet sich in der Vg. (NT) nicht vor.
Nur Hebr. 4, 6 in der Vg. superest (fr polepetai); 1. Cor. 7, 29 t loipn, Vg. reliquum est. Der Interpres bersetzt (t) loipn
meistens durch de cetero: 2. Cor. 13, 11; Phil.
3, 1; 4, 8; 1. Thess. 4, 1; 2. Thess. 3, 1; Hebr. 10,
13. Siehe ASD VI, 3, p. 243, n. 293 zu 1. Cor. 7,
29.
558 Nemo sit Nov. Test.: ne quis mihi molestias [labores A B] exhibeat. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 494, n. 171,2.
558 Kpouv parextw So auch die heutigen
Ausgaben.
559 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 6,
17a, CCSL 77A, p. 225, ll. 58 (Migne PL 26,
466D): Melius ergo in graeco legitur: de
caetero labores mihi nemo exhibeat, ne rursum
scilicet in vobis necessitatem habeam laborandi. Laborem praestat magistro qui aliter
et viuit et sentit quam magister et docuit et
fecit.
560 Augustinus Aug. schreibt Expos. Gal. 64, 1,
CSEL 84, p. 140, ll. 1516: De cetero, inquit,
laborem nemo mihi praestet.
560562 haud initio Aug. De praed. sanct.
cap. 1, 1, Migne PL 44, 959960: De caetero,
inquit, laborem mihi nemo praestet; vel sicut in
plerisque codicibus legitur, nemo mihi molestus sit.
562 Stigmata So auch Vg. und Nov. Test.
564566 Sentit vincula Vgl. Hier. Comm. in
Gal. III, 6, 17b, CCSL 77A, p. 226, ll. 47
(Migne PL 26, 467A): Qui vero in plagis
supra modum, in carceribus frequenter, ter
virgis caesus est, semel lapidatus et caetera
quae in catalogo scripta sunt gloriandi, hic
stigmata Domini Iesu in corpore suo portat (cf.
2. Cor. 11, 2327).
162
LB
831
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
[D]
EX CAPITE PRIMO
[A] Idem in hac epistola Pauli feruor, eadem profunditas, idem omnino spiritus
ac pectus, verum non alibi sermo hyperbatis, anapodotis aliisque incommoditatibus molestior, siue id interpretis fuit, quo fuit vsus in hac, siue sensuum sublimitatem sermonis facultas non est assequuta. [B] Certe stilus tantum dissonat a caeteris Pauli epistolis, vt alterius videri possit, nisi pectus atque indoles Paulinae
mentis hanc prorsus illi vindicaret.
[1] [A] Qu i s u n t Ep h e s i . Tov osin n Efsw. Quod potest et in
secunda legi persona qui estis Ephesi. [B] Est autem Ephesus metropolis Asiae,
[D] quae proprie minor dicitur.
[2] [C] Gr a t i a vo b i s e t p a x . Hieronymus admonet gratiam et pacem
pariter referri ad vtrunque, Patrem videlicet et Filium, posse tamen sic accipi, vt
gratia referatur ad Patrem, pax ad Filium, vt gratia Patris intelligatur in eo, quod
Filium pro salute nostra dignatus est mittere. Pax autem Filii in eo, quod per ipsum
Patri reconciliati sumus. Huius cogitationis occasionem praebuit Hieronymo,
quod inibi mox sequitur in laudem gloriae gratiae suae, in qua gratificauit nos in
dilecto. Certum est enim hunc sermonem ad Patrem pertinere.
[3] [A] Be n e d i c t u s De u s . Bifariam potest distingui Benedictus Deus, vt
hactenus sit diastole, deinde separatim adiiciatur et Pater Domini nostri Iesu
Christi. Aut coniunctim Deus et Pater Domini nostri Iesu Christi. Pater quia
genuit; Deus Iesu secundum assumptum hominem. Id annotauit Hieronymus.
In c o e l e s t i b u s i n C h r i s t o. En tov pouranoiv Xrist, id est in coelestibus siue supercoelestibus Christo, vt sit Christo datiui casus. Ambrosius omittit hanc particulam in Christo. Hieronymus legit in Christo. Si legis benedixit nos
Christo, sensus erit benedixit nos in gloriam Christi; si in Christo, sensus erit
per fidem Christi conferri nobis hanc benedictionem. [C] Atque in hunc sensum
interpretatur Theophylactus, quem nuper Athanasium falso fecerunt. [D] Nam is
legit n Xrist Ijso.
49 Idem vindicaret Die Echtheit des Epheserbriefes ist bis heute nicht unumstritten.
Nach dem Konsens der kritischen Forschung
gelten sieben der dreizehn (mit Hebr. vierzehn) Paulusbriefe als authentisch. Wegen der
Abweichungen was Stil, Sprache und theologische Inhalte betrifft, wird an der Echtheit
der Briefe an die Epheser bzw. Kolosser
gezweifelt. Cf. Der Neue Pauly 9, 433434, s.v.
Paulus, der Apostel I.C.1.
Plut. 469 ergibt sich, dass napdoton (nantapdoton) de facto das Anakoluth bezeichnet. Er. selbst erlutert das Anapodoton in
Ep. 1334, ll. 873878 folgendermassen: Hoc
vicium quod napdoton Graeci vocant,
potissimum accidit his qui longo circuitu vix
tandem absoluunt orationem si quis dicat
Non licuit ad te scribere, post multis in medio
interiectis tandem subiiciat variis negociis
occupatus: quasi praecessisset Non potui ad te
scribere (nach Hovingh, ASD VI, 6, pp.
2021, den Lemmata anantapodoton und
anapodoton. Siehe auch: ASD VI, 8, p. 247,
n.l. 573 zu 1. Cor. 12, 28; ASD VI, 8, p. 449,
n.l. 41 zu 2. Cor. 11, 6).
10 Qui sunt Ephesi Nov. Test.: qui agunt [agitis
A] Ephesi. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
495, n. 12.
10 Tov Efsw So auch die heutigen Ausgaben, die Ortsangabe n Efsw aber ist
umstritten, weil The words n Efsw are
absent from several important witnesses as
well as from manuscripts mentioned by Basil
and the text used by Origen etc. Metzger,
Commentary ad loc. p. 532.
1011 Quod Ephesi Siehe Er.' bersetzung im
Nov. Test. A (agitis).
11 Est Asiae Siehe Theophyl. Argumentum
Epistolae ad Ephesios, Migne PG 124, 1032:
Efesov mjtrpoliv mn sti tv A
sav.
12 quae dicitur Er. spricht auch von Asia
minor in einem Zusatz E der Annot. in Rom.
16, 5, LB VI, 652E: Caeterum constat quoties Asia dicitur absolute, partem Asiae minoris significari, in qua est Ephesus und in der
Apolog. adv. debacch. Petr. Sutor (Basel, 1525),
LB IX, 745A: [Sutor] non intelligens eam
Asiae minoris partem proprie dici Asiam, in
qua est Ephesus. Siehe auch Annot. in Act.
16, 6, ASD VI, 6, p. 276, ll. 228232.
13 Gratia vobis et pax So auch Vg. und Nov. Test.
13 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 2,
Migne PL 26, 473C474A: Siue ambo ad
vtrumque, hoc est et gratia et pax, tam ad
Deum Patrem quam ad Dominum nostrum
Iesum Christum, siue ad singulos referenda
sunt singula, vt gratia ad Deum Patrem, pax
vero referatur ad Christum. Siquidem statim
sequitur In laudem gloriae gratiae suae, in qua
glorificauit nos in dilecto, vt gratia Patris in eo
sit, quod Filium pro salute nostra dignatus est
mittere. Pax vero Filii in eo, quod per ipsum
Patri reconciliati sumus. Er. paraphrasiert
und zitiert teilweise die Hier.Stelle (ll. 1317).
17 Hieronymo Siehe die vorangehende Anm.
Hier. zitiert Eph. 1, 6, mit der Lesart glorificauit, die von Er. l. 18 durch die Lesart gratificauit ersetzt ist (gratificauit: glorificauit v.l.
cf. WordsworthWhite ad loc.).
20 Benedictus Deus So auch Vg. un Nov. Test.
163
2023 Bifariam Hieronymus Hier. Comm. in
Eph. I, 1, 3, Migne PL 26, 475BC: Dupliciter
autem legendum: Benedictus Deus et Pater
Domini nostri Iesu Christi, vt sit benedictus
Deus qui vniuersorum conditor est, et hucusque distinctio; deinceps inferatur: Qui est et
Pater Domini nostri Iesu Christi; vel ita vt
Deus et Pater ad Dominum nostrum in commune referatur. Benedictus Deus eius qui
assumptus est hominis, et Pater eius, qui in
principio apud Deum fuit Deus Verbum.
21 diastole Diastol wird als grammatischer
Fachausdruck fr die Dehnung einer von
Natur kurzen Silbe verwendet, bedeutet aber
auch Unterscheidungszeichen, Interpunktion
(nach Pape s.v.). Nach LiddellScott (u.a.):
comma; distinction.
24 In Christo Nov. Test.: in coelestibus
Christo. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
495, n. 32.
24 En tov pouranoiv Xrist In den heutigen
Ausgaben: n Xrist. Er. lsst n nach der
Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo 248r aus.
25 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1, 3,
CSEL 81, 3, p. 72, l. 10, Vogels hat <in caelestibus in Christo> zur Stelle nachgetragen (vgl.
Vogels, Das corpus Paulinum des Ambrosiaster ad
loc.). Auch in Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV,
p. 939B und ed. pr. 1492, fo n3v, col. 1, fehlt in
caelestibus in Christo. Man beachte, bei
Ambrosiaster fehle also mehr als in Christo,
cf. ll. 2526 (Ambrosius Christo).
26 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 3,
Migne PL 26, 474A (im Lemma); 475B.
29 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 1, 3,
Migne PG 124, 1036B: En Xrist Ijso.
Toutsti, di Ijso Xristo mn eloga.
Die Prposition n kann u.a. die persnliche
Ttigkeit bezeichnen (BlassDebrunner 219.1).
Zum weiteren Gebrauch dieser Prposition:
BlassDebrunner 218220 (cf. ASD VI, 8, p.
45, n.l. 90 zu 1. Cor. 1, 10). Man beachte brigens, dass die Formel n Xrist (kurw) oft
unbestimmter Deutung ist (BlassDebrunner
2194 mit Literaturhinweisen); nach Theophyl.
aber handelt es sich hier um die persnliche
Ttigkeit: di Ijso Xristo. Persona bersetzt: In Christo Iesu. Hoc est per Christum
nobis benedictio ista obuenit (fo cxxiiir).
29 quem fecerunt Mehrmals erwhnt Er.
schon in Zustzen B seine Entdeckung: Der
lateinische Athanasius sei Theophylactus (in
B noch Vulgarius genannt). Siehe z.B.
Annot. in 1. Cor. 12, 27, ASD VI, 8, p. 244 sq.
ll. 559560: [Theophylactus / Vulgarius]
quem versum Latine falsissimo Athanasii
titulo quidam aediderant. Siehe dazu: H.J.
de Jonge, ASD IX, 2, p. 131, n.l. 437.
2930 Nam Ijso Cf. die n.l. 29 angefhrte
Theophyl.Stelle.
164
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
31 Ante mundi constitutionem Nov. Test.: antequam iacerentur fundamenta mundi. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 495 sq. n. 42 und
ASD VI, 2, p. 179, n. 243 zu Ioh. 17, 24.
31 Pr katabolv So auch die heutigen Ausgaben.
33 Hieronymus Hier. stellt fest, es gebe beim
bersetzen ein Problem: Comm. in Eph. I, 1,
4, Migne PL 26, 475C476A: Vnde et nos
propter paupertatem linguae et rerum nouitatem conabimur non tam verbum transferre de verbo, quod impossibile est, quam
vim verbi quodam explicare circuitu und
benutzt demzufolge eine Metapher: hi qui
aedium futurarum prima iaciunt fundamenta
katabebljknai, id est deorsum initia fundamentorum iecisse dicuntur. Volens itaque
Paulus ostendere quod Deus vniuersa sit
machinatus ex nihilo kataboln, id est
initium fundamenti ad eum retulit.
33 Et immaculati Nov. Test.: et irreprehensibiles. Wenn Stunica auch an Er.' bersetzung
165
und ihrer bersetzung: ASD VI, 2, p. 250, n.
283 zu Act. 4, 28; p. 390, n. 263 zu Act. 17, 26;
ASD VI, 3, p. 100, n. 294 zu Rom. 8, 29.
44 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 5,
Migne PL 26, 478B: Superior [proorsav]
quippe sermo ad eos refertur qui antea non
fuerunt, et priusquam fierent, de his cogitatum est, et postea substiterunt. Inferior
[risqntov] vero de eo quem nulla cogitatio,
voluntas nulla praecessit, sed semper fuit, et
nunquam vt esset, accepit exordium. Vnde
recte nunc de his qui cum ante non essent,
postea substiterunt, dicitur proorisqntev. De
Filio vero, hoc est de Domino nostro Iesu
Christo, in alio loco [Rom. 1, 4] scriptum
e<s>t risqntov, quia semper cum Patre fuit
et nunquam eum, vt esset, voluntas paterna
praecessit.
50 epistola ad Romanos Siehe Rom. 1, 4 und oben
n.ll. 4344.
51 In filiorum Nov. Test.: vt adoptaret in
filios [in adoptionem filiorum A]. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 496, n. 51.
52 superius Er. meint wahrscheinlich Annot. in
Rom. 8, 15 (LB VI, 602D): Pro tribus vocibus
vna est apud Graecos uoqesav, quae vox filiorum adoptionem significat. Imo adoptionem eorum qui natura filii non sunt, in
locum filiorum. [D] Nam adoptantur et
nepotes, licet haec sit adoptio charissima.
Siehe zu dieser Rom.Stelle: ASD VI, 3, p. 95,
n. 152 zu Rom. 8, 15 und n.ll. 988989 zu Gal.
4, 5.
53 Nam adoptantur Wie an der zitierten
Stelle Annot. in Rom. 8, 15 (cf. die vorangehende Anm.) gibt es hier einen Zusatz D zur
adoptio. Die Wendung adoptio filiorum in
Rom. 8, 15 spielt in der Kritik von Frans Titelmans eine Rolle. Siehe Er.' Resp. ad collat. iuv.
geront. (1529), LB IX, 999AC.
53 In ipsum Nov. Test.: in sese. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 497, n. 52.
53 Ev atn In der Ausgabe A: ev atn, cf. app.
crit. und ASD VI, 3, p. 34, n. 273 zu Rom. 1, 27:
An mehreren Stellen der Briefe (Rom. 2.
Thess.) hat Er. 1519 im pron. pers. der dritten
Person den spiritus lenis durch den spiritus
asper ersetzt (der spiritus steht nach dem
Gebrauch der Setzer im 16. Jahrhundert meistens ber dem ersten Vokal des Diphthonges). In den heutigen Ausgaben: ev atn.
Siehe zu dieser Stelle Resp. ad annot. Ed. Lei,
ASD IX, 4, p. 240, ll. 19, bes. ll. 16: Indicaram ev atn commodius ac mollius referri ad
Patrem quam ad Christum. Addo causam,
quod adoptio qua nos adoptauit Pater magis
nos facit fratres Christi quam filios [cf. ll.
166
LB
54
55
56
832
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
5758 Secundum propositum Nov. Test.: iuxta beneplacitum. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 497,
n. 53,4. Vgl. Valla, Annot. ad loc.: Paulo post
secundum propositum eius [Eph. 1, 11]; ibi vere
est graece propositum, prqesin, nunc est
secundum beneplacitum voluntatis suae
edokan. Hoc vocabulum in euangelio Lucae
transfertur bona voluntas, cum dicitur gloria in
exelsis deo et in terra pax hominibus bona voluntas, edoka [Lc. 2, 14] (Garin, p. 876, col. 2).
58 Kat tn edokan So auch die heutigen Ausgaben.
59 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 5,
Migne PL 26, 478D: [Verbum edokan]
Hunc autem sermonem de Hebraico Reson
Septuaginta interpretes transtulerunt,
rebus nouis noua verba fingentes.
167
75 gratificauit Das Aktivum gratificare (statt
dep. gratificor) gehrt zur christlichen Sondersprache, cf. Mohrmann, tudes I, p. 191,
also zur spten Latinitt, cf. Souter, Glossary
s.v. Zu gratificare im NT: Kaulen 95, p.
162; 105, p. 187 und PlaterWhite 81, p. 53;
86, p. 59. Er. hat diesen Ausdruck vermutlich wegen seines nicht klassischen Charakters ersetzt. Cf. ASD VI, 3, p. 497, n. 63.
75 xartwsen Cf. Mohrmann, tudes I, p. 191:
Sans doute gratificare a t un nologisme
chrtien [cf. l. 77 vox est Latinis auribus insolens]. Xriv se traduisant par gratia, on formait d'aprs les procds usuels, un causatif
gratificare pour rendre le xaritw grec.
Cependant, il existait dj, dans la langue
commune, un verbe dponent gratificor se
montrer bienveillant, donner libralement =
xarhomai. Ce verbe dponent, qui est trs
usuel dans le latin classique, se trouve rarement chez les auteurs chrtiens.
76 kexaritwmnj Mara Lc. 1, 28. Cf. Mohrmann, tudes I, p. 192; p. 194.
7678 Quod facere Dieser Zusatz D hngt
mit der Kritik zusammen, die Lee an Er.'
bersetzung der Stelle Lc. 1, 28 im Nov. Test.
BE: gratiosa, gebt hatte. Siehe Resp. ad
annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, pp. 124125, ll.
450473, bes. ll. 451454: non placet Leo,
quod kexaritwmnj Graecis sonet gratiosam,
aut vnice charam. Est enim participium a
verbo xaritw, quod est gratiosam facio. Sed
xaritw, inquit, in meo lexico est: gratia impleo. Quid facias, si sic habet lexicum Lei?
Er.' bersetzung und Erluterung zu Lc. 1, 28
haben Kritik von mehreren Theologen hervorgerufen. Siehe Hovingh, ASD VI, 5, p.
459, Anmerkung zu ll. 368454 (Lc. 1, 28), der
ich die Angabe ber Lees Kritik entnommen
habe. Vgl. auch die dort erwhnten Literaturhinweise: Bentley, Humanists, p. 169 sq. und
Rummel, Annotations, p. 167 sqq. etc.
78 In suo Nov. Test.: per illum dilectum [in
dilecto A; per dilectum BD] (in dilecto: in
dilecto filio suo v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc. und ASD VI, 3, p. 497, n. 64).
79 Filio adduntur Der Zusatz u ato findet sich in mehreren griechischen codd. vor
(cf. N27, Tischendorf ad locc. und ASD VI, 3,
p. 497, n. 64), wird aber in den Haupttext der
heutigen Ausgaben nicht aufgenommen.
Dazu: Metzger, Commentary ad loc. p. 532.
79 Hieronymum Hier. Comm. in Eph. I, 1, 6,
Migne PL 26, 479B (Lemma, Migne: delecto,
Er.' Hier.Ausgabe, tomus IX, fo 101G: dilecto).
79 n t gapjmnw So auch die heutigen Ausgaben.
168
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
id est in eo qui dilectus est; neque enim hic est gapjtv. Ambrosius legit vt
vulgata habet aeditio, et omnino sentit de Filio. Verum eum maluit signare
nomine dilecti, vt intelligeres nos amari a Deo, non ex nostris meritis, sed ob
amorem, quo Filium prosequitur Pater, cui nos fratres esse voluit. [D] Annotauit
hoc diligenter Hieronymus non esse dictum dilecto Filio, quid enim magni si
pater diligit filium? neque dilecto pro omnibus, sed absolute dilecto in omnibus
ac prae omnibus et sine quo nemo diligitur caeterorum.
[7] [A] In re m i s s i o n e m p e c c a t o r u m . In praepositio nec est apud
Graecos nec apud Ambrosium nec apud Hieronymum, sed oportet annectere
casum accusatiuum per appositionem exponentem. Exponens enim quae sit illa
redemptio, subiecit remissionem peccatorum. Nam haec seruitus, vnde redemit nos
Christus. [D] Suffragabatur hic vterque codex Constantiensis.
[8] [A] In n o b i s . Ev mv, id est in nos. [B] In o m n i s a p i e n t i a e t
p r u d e n t i a . Haec vel ad superiora possunt referri vel ad sequentia, vt sit sensus
quam affatim effudit in nos in omni sapientia et prudentia siue notum faciens
nobis mysterium in omni sapientia et prudentia. Hieronymus posteriorem hanc
distinctionem sequitur.
[9] [A] V t n o t u m f a c e re t . Gnwrsav mn, id est patefacto siue notificato nobis mysterio. Interpres et Ambrosius, opinor, legit gnwrsai. Hieronymus
legit notum faciens, vt intelligas participium esse. Quanquam est praeteriti temporis. Quod dicam, etiamsi non admodum pertinet ad sensum, tamen haud est
meo iudicio negligendum. Videntur mihi caeteri parum animaduertisse quod
legitur in Graecorum codicibus; habent enim ad hunc modum: v persseusen
ev mv n psj sofa ka fronsei gnwrsav mn. Verbum persseusen hoc
loco positum est transitiue, hoc est exuberare fecit; alioqui participium gnwrsav
non habet vnde pendeat. Verti poterat in hunc modum de qua vbertim impartiuit nobis patefacto nobis mysterio etc. [B] Certe palam est [E] Chrysostomum
ac [B] Theophylactum ita sensisse, qui persseusen interpretans subiicit tot
stn fqnwv zxeen, id est ampliter effudit. [E] Gemino augmento auxit
gratiae magnitudinem, quum ploton nominat et addit non dwke, sed pers-
169
siue faciens nobis notum sacramentum suum
redemit gnwrsav mn (Garin, p. 876,
col. 2 p. 877, col. 1).
98 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1, 9,
CSEL 81, 3, p. 74, ll. 45: vt notum nobis
faciat mysterium, cf. unten n.l. 111.
98 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 9,
Migne PL 26, 482A: notum nobis faciens
mysterium (im Lemma), cf. n.l. 95 zu Eph. 1,
8.
102103 v mn Eph. 1, 89. So auch die heutigen Ausgaben. Nach Nov. Test. habe ich die
Lesart von A B (fronsei) statt fronsei (D E)
oder frwnsei (C ) beibehalten.
103105 Verbum pendeat Das intransitiv
verwendete perissew (cf. Bauer, s.v.
perissew 1.a und b) kommt z.B. 2. Cor.
1, 5a vor. In Er.' annotatio zur Stelle:
Perisseei, quod absolute dictum accipi
potest (Annot. in 2. Cor. 1, 5, ASD VI, 8, p.
328, ll. 2425). An der vorliegenden Stelle
ist perissew transitiv verwendet (cf. Bauer
s.v. perissew 2.a: man lese n fr die rel.
Attraktion v); Subjekt von persseusen
ist qev ka patr (Eph. 1, 3). Das Partizip
gnwrsav schliesst sich als participium
coniunctum an das Subjekt der Verbform
persseusen an.
105106 Verti mysterio Vgl. Er.' bersetzung im Nov. Test., die nicht sehr von der
hier gegebenen abweicht: de qua vbertim
nobis impartiuit [in omni sapientia et prudentia] patefacto nobis arcano [voluntatis
suae].
106 Chrysostomum Chrys. In Eph. hom. 1, 3,
Migne PG 62, p. 14: Ka plotov ka
persseuse, toutsti ftwv zexqj.
107 Theophylactum Theophyl. Expos. ad Eph.
1, 7, Migne PG 124, 1040A: Ora d tv
perbolv Plotov mn dqj, ka plotov
qeo ka xritov plotov. Ka ox plv
Xritov, ll v persseusen ev mv
toutstin, fqnwv zxeen. Es fllt auf, dass
Er. ll. 107108 Theophyl. im Zusatz B
griechisch anfhrt. Beim Vorbereiten der
zweiten Ausgabe B hielt Er. sich grsstenteils
in den sdlichen Niederlanden auf, wo er
den griechischen Theophylactus nicht heranziehen konnte. Erst im Mai 1518 konsultierte er offenbar vor der Drucklegung der
Ausgabe B den griechischen Theophylactustext (cf. ASD VI, 8, p. 49, n.ll. 139140 zu
1. Cor. 1, 15).
108110 Gemino persseusen Dieser
Zusatz E bezieht sich wahrscheinlich auf
Chrys., cf. das n.l. 106 angefhrte Zitat von
Chrys.
170
LB
833
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
171
126 A
nakefalaisasqai So auch die heutigen
Ausgaben. Siehe Bauer s.v. nakefalaiw:
nakefalaisasqai t pnta n t Xrist:
alles zusammenfassen in dem Christus. Vgl.
Valla, Annot. ad loc.: Instaurare omnia in
Christo. Sciamus instaurare ab interprete
accipi pro in summam redigere siue ad
caput vel ad capita redigere; ita enim graece
habetur, nakefalaisasqai (Garin, p. 877,
col. 1).
126 recapitulari Siehe die unten n.l. 129, angefhrte Hier.Stelle.
127 oratores nakefalawsin Cf. Quint. Inst.
VI, 1, 1: Rerum repetitio et congregatio,
quae Graece dicitur nakefalawsiv, a quibusdam Latinorum enumeratio, et memoriam iudicis reficit et totam simul causam
ponit ante oculos et, etiamsi per singula
minus mouerat, turba valet. Siehe Lausberg
434 (nakefalawsiv = recapitulatio). Er.
knnte die vorliegende Angabe Hier. entnommen haben, Comm. in Eph. I, 1, 10,
Migne PL 26, 483D: Nam et oratores in epilogis vel ante epilogos, in fine causarum propter memoriam iudicum et eorum qui audiere
negotia, recordationem, id est nakefalawsin, solent facere, vt quae prius latius disputarant, breui postea sermone comprehendant.
129 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 10,
Migne PL 26, 483CD: Pro recapitulare in
Latinis codicibus scriptum est instaurare. Et
miror cur ipso verbo Graeco non vsi sint
translatores, cum istiusmodi licentia dialectica et philosophia sicut in Graeco habentur,
assumptae sint. Dieser Passus geht dem n.l.
127 angefhrten Zitat voran.
131 Theophylactus Theophyl. Expos ad Eph. 1, 10,
Migne PG 124, 1040C: Proqeto on
Patr nakefalaisasqai t ornia ka t
pgeia, toutsti, man kefaln piqenai psi
tn Xristn tov mn ggloiv, kat tn smaton fsin tov d nqrpoiv, kat tn
srka. Er. benutzte fr die Ausgabe B hier
vermutlich nur Personas bersetzung: quocirca proposuit deus instaurare celestia simul
et terrena, hoc est vnum caput cunctis imponere Christum, et angelis quidem quo ad
incorpoream eorum naturam, hominibus
vero pro carnis conditione (fo cxxiiiv fo
cxxiiiir).
131132 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 1, 4,
Migne PG 62, 16: Esti [nakefalawsiv] ka
tern ti djlomenon. Poon toto; Man
kefaln pasin pqjke t kat srka
Xristn, ka ggloiv ka nqrpoiv.
133 et Iudaeorum et gentium Zusatz E, jedoch
nicht bei Chrys. (oder Theophyl.).
172
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
paulo post sequuntur, et ipsum dedit caput. [D] Atque adeo Graeca vox ita sonat,
quasi dicas ad caput reuocare. [A] Qu a e i n t e r r a s u n t . T te n tov
oranov ka t p tv gv, id est [B] et [A] quae in coelis sunt et quae in terra.
Quod additur in Graecis codicibus n at, id est in ipso, nec apud Ambrosium
reperio nec apud Hieronymum. [C] Ne apud Theophylactum quidem [E] aut
Chrysostomum, [C] certe quod attinet ad enarrationem illorum. [D] Nam in
contextu addit Theophylactus. [A] Et magis quadrabat in eodem quam in ipso;
nam Graeca vox anceps est, vt intelligas in vno et eodem comprehendi vniuersa
et vniuersam omnium rerum summam ad vnum Christum reuocari et in vno
semel esse quod per partes a multis ante petebatur. [B] Nisi mauis per eundem,
vt respondeat ad id quod sequitur, in quo etc., siue per quem, vt sit sensus per
eundem instaurata omnia, per quem nos quoque sumus adsciti in sortem et communionem. [D] Iam quod nos legimus omnia in Christo, apud Theophylactum
legebatur pnta t n Xrist, id est omnia quae sunt in Christo. Quanquam
arbitror errore scribae factum.
[11] [A] So r t e vo c a t i s u m u s . Ekljrqjmen, id est sorte electi sumus.
Significat Hieronymus verbum hoc partim a sorte partim ab haereditate dici,
quod klrov ambiguum sit; Ambrosius legit sortiti sumus, hoc est in sortem et
partem haereditatis sumus adsciti. [B] In libello ad virgines legit sorte constituti
sumus. [A] Se c u n d u m p ro p o s i t u m . Non est [B] Graecis [A] edokan, sed
prqesin. Qu i o p e r a t u r o m n i a . To t pnta nergontov. Ambrosius legit
eius qui cuncta creauit, si modo scriptura vacat mendo. At Graeca vox magis sonat
eius, cuius vi et virtute fiunt omnia, [C] hoc est omnia agentis ac moderantis
[A] sicut iam saepius admonuimus; atque hoc pacto nos vertimus.
[12] Qu i a n t e s p e r a u i m u s . Projlpiktav, id est qui ante sperastis.
Hoc diuus Hieronymus refert ad praescientiam diuinam, in qua sperauimus et
135 T te scripsi [tte BE] n tov BE: t p
tov A.
136 in coelis BE: super coelos A.
152 adsciti BE: asciti A.
153154 Secundum propositum. Non est
edokan sed prqesin inter lemma Qui operatur omnia [post vertimus 157] et lemma Qui
173
151 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1,
11, CSEL 81, 3, p. 74, l. 26.
152 In virgines Ambrosius, Exhortatio virginitatis cap. vi, 39, Migne PL 16, 363A: Vnde et
Apostolus dixit: in quo et sorte constituti
sumus.
153 Secundum propositum So auch Vg. und Nov.
Test.
153154 Non prqesin Er. spielt auf Eph. 1, 5
an: Dort hat der interpres edokan durch
propositum bersetzt (Nov. Test. beneplacitum). Er. unterscheidet also zwischen
edokan (beneplacitum) et prqesin, (propositum). Siehe n.ll. 5758 zu Eph. 1, 5.
154 Qui omnia Nov. Test.: cuius vi fiunt vniuersa (omnia operatur: operatur omnia v.l.
der alten edd. cf. WordsworthWhite ad loc.
und ASD VI, 3, p. 499, n. 115).
154 To nergontov So auch die heutigen
Ausgaben.
154 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1,
11, CSEL 81, 3, p. 74, ll. 2728: dei, qui vniuersa creauit. So auch Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 940C und ed. pr. 1492, fo
n4r, col. 1.
157 saepius Der Bedeutungsinhalt von nergw,
nrgjma usw. hat Er. mehrmals behandelt:
Annot. in 1. Cor. 12, 6, ASD VI, 8, p. 238, ll.
451453: Energjmtwn, quod non significat
simpliciter operationem, sed vim quandam
et efficaciam, qua Deus agit in nobis. Siehe
die Hinweise im Kommentar ad loc. p. 239,
n.ll. 451453 und n.ll. 357358 zu Gal. 2, 8.
158 Qui ante sperauimus Nov. Test.: qui priores
sperauimus (cf. app. crit. zur vorliegenden
Annot.Stelle: speramus in E wird wohl ein
Irrtum sein). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
500, n. 124.
158 Projlpiktav So auch die heutigen Ausgaben.
159 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 12,
Migne PL 26, 485B: Si sperauimus tantum
dixisset esset manifestior sensus eos qui
sperauerunt in Christo, sorte vocatos esse et
praedestinatos Nunc vero praepositionis
adiectio ad illam nos intelligantiam trahit, de
qua superius disputauimus [476B: Quod
autem electos nos vt essemus sancti et immaculati coram ipso, hoc est Deo, ante fabricam
mundi testatus est, ad praescientiam Dei pertinet] exponentes hoc quod scriptum est: qui
benedixit vos etc. [Eph. 1, 34] ita etiam
nunc sperasse ante dicamur in Christo ex eo
tempore quo electi et praedestinati et benedicti
sumus in coelestibus. Auch angefhrt von
Ruf. Apolog. contra Hieronymum, 31, CCSL 20,
p. 65 sq. cf. n.ll. 186187 zu Eph. 1, 13.
174
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
LB 834
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
antequam mundus conderetur, videlicet motus hac praepositione pr. [B] Theophylactus alio refert. Speramus iam nunc quae nobis contingent [D] in [B] futuro
seculo, aut sperare coepimus, pridem cum in Christum crederemus. Ambrosius
huc deflectit, vt pertineat ad apostolos, qui in Iudaismo quoque versantes tamen
spem habebant in Christo, quem ex prophetarum oraculis expectabant. [D] Id
sequitur Tertullianus libro Aduersus Marcionem quinto legens interim praesperauimus pro antesperauimus.
[13] [A] In q u o e t vo s c u m a u d i s s e t i s . En ka mev kosantev
tn lgon, id est in quo et vos qui audistis verbum. Diuus Hieronymus non
ineleganter legit in quo et vos audito verbo veritatis. Illud admonendum apud
Graecos [D] in nonnullis codicibus [A] primam esse personam [E] nos, [A] non
secundam vos. [C] Etiamsi secus legisse videntur Ambrosius et Hieronymus, vt
ex illorum | interpretatione licet coniicere. Theophylactus [D] enarrans non
declarat quid legerit, licet contextus habeat mev et mn. Aldina habebat mev
et mn mixtis personis, Hispaniensis vtrobique secundam personam. [A] Caeteri
ab hoc loco faciunt distinctionem qui ante sperauimus in Christo, deinde separatim adiiciunt in quo et vos, vt prius illud referatur ad apostolos siue Iudaeos,
secundum ad Ephesios aut gentes. At mihi videtur Paulus hoc loco subito
mutasse personam sensum magis attendens quam sermonis leges. Cum enim
dixisset vt nos essemus in laudem gloriae illius, velut exponens quos dixisset
nos, ne quis putaret eum loqui tantum de Iudaeis, continenter adiecit tov projlpiktav, quasi dicas cum nos dico, sentio omnes qui sperauerunt in Christo,
inter quos sumus et nos; atque illud nos ita dicit, vt suam personam coniungat
cum persona gentium, cum sit doctor gentium. Verum in hoc sensu nonnihil
obstrepit Graeca praepositio pr, id est ante. Nam si de vniuersis accipiatur qui
crediderant in Christum, qui erunt illi qui ante crediderunt? Nisi placet sequi
sensum Hieronymi, quem calumniatur Ruffinus vt Origenicum quiddam resi160161 Theophylactus CE: Vulgarius B.
167 mev A B D E: mev C.
168 vos A B D E: nos C.
171 vos E: nos et nostrae AC, nos D.
172173 Theophylactus mn D E: Theophylactus nobiscum facere videtur C.
175
die Polyglotte zur Stelle, fo Yiiv: umev kousantev tjv swtjrav mn (man beachte die
Akzentuierung nach der Polyglotte).
174 Caeteri Man lese den Text der Ausgabe A,
um die Fortsetzung der Abhandlung gut zu
verstehen: Illud admonendum apud Graecos
primam esse personam, non secundam: nos
et nostrae. Caeteri ab hoc loco faciunt distinctionem etc. Er. meint jeden, der nicht
nos/ nostrae, sondern vos/ vestrae liest.
178 sensum leges Siehe Annot. in Gal. 3, 10, ll.
802804: Addit Hieronymus in hoc testimonio, quemadmodum et in caeteris, magis
curae fuisse apostolo, vt sensum redderet
quam verba. Cf. Hier. Comm. in Gal. II, 3, 10
(n.l. 803, zu Gal. 3, 10 angefhrt). Vgl. Er.'
Bemerkung in Annot. 1. in Cor. 2, 9, ASD VI,
8, p. 62, ll. 369370: Porro testimonium hoc
Paulus sumpsit sententiae magis exprimens
veritatem quam verba annumerans und den
Kommentar ad loc. (p. 63, n.l. 370) und
Annot. in 1. Cor. 14, 21, ASD VI, 8, p. 278, ll.
236238 (cf. n.ll. 221222 zu Gal. 4, 30).
179 vt illius Eph. 1, 12: vt simus in laudem
gloriae eius.
186 sensum Hieronymi Siehe Hier. Comm. in
Eph. I, 1, 12, Migne PL 26, 485B, n.l. 159 zu
Eph. 1, 12 angefhrt.
186187 quem resipientem Zwischen Hier. und
seinem Freund Rufinus entstand nach 392 ein
erbitterter Streit um den Origenismus. Hier.
bewunderte zwar Origenes, wollte aber nicht
dessen dogmatischen Aufstellungen seinen
Beifall bezeugen. Rufinus zeigte sich eher als
Origenisten, schrieb aber in der Vorrede zu
seiner bersetzung des Origeneswerkes Per
rxn, Hier. sei ein Anhnger des Origenes: cf.
Ruf. Praefatio in lib. I, CCSL 20, pp. 245247
(= Hier. Epist. 80, CSEL 55, pp. 102105). Siehe
Bardenhewer III, pp. 550551; pp. 633634. An
der vorliegenden Stelle meint Er. vermutlich
Rufinus' Apologia (oder Inuectiua) contra
Hieronymum, in der er u.a. Hier.' Kommentar
zu Eph. 1, 12 zitiert und ausfhrlich behandelt.
Siehe Apolog. contra Hieronymum I, 3136,
CCSL 20, pp. 6570. Laut Rufinus hat Hier.
versucht, sich hinter einem alius zu verschanzen, er wre jedoch selbst dieser alius (cap. 32).
Dann zeigt Ruf., der alius verteidige origenistische Gedanken, und am Ende folgert er:
Ostendimus interim ipsum [Hieronymum]
adserere istis electis commentariis suis et quae
damnari in alterius libris iubet: id est, quod
animae fuerint in caelestibus antequam in hoc
mundo in corporibus nascerentur (cap. 36,
CCSL 20, p. 70, ll. 1720). Siehe weiter unten
n.l. 240 und n.ll. 242243 zu Eph. 1, 17.
176
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
177
178
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
LB 835
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
in redemptionem acquisitionis siue possessionis, vt legit Hieronymus emendans vulgatam aeditionem, quae habebat: in redemptionem adoptionis. Vnde
coniicere licet nec hanc, qua vulgo vtimur, eandem fuisse cum ea quam tunc
habebat Hieronymus. Verum ille, quisquis fuit, mihi videtur interpretari voluisse
verbum alioquin anceps acquisitionis. Nam sensus est Spiritum sanctum a Deo
datum fidelibus velut arrabonem, quo certum scirent fore vt aliqando vindicaret
sibi possessionem suam, quam redemptione acquisierat. [B] Proinde nos vertimus
in redemptionem acquisitae possessionis. Rem enim quae acquirebatur ac parabatur acquisitionem vocat vt nos possessionem rem possessam.
[15] [A] Au d i e n s f i d e m . A
kosav, id est audita fide vestra. |
[16] C e s s o g r a t i a s a g e n s . Graecam figuram vertit; dicendum erat
Latine non cesso gratias agere atque ita legit Hieronymus. Ambrosius legit gratias agendo. Me m o r i a m ve s t r i . Cur non mentionem vestri, mnean mn,
quandoquidem orantes cum Deo colloquimur?
[17] De u s Do m i n i n o s t r i . O qev to kurou mn. Hic palam est
Patrem vocari Deum Iesu Christi, quod in aliis erat ambiguum. In a g n i t i o n e m . En pignsei, id est in agnitione, [B] quemadmodum legit Ambrosius
atque item Hieronymus annotans emphasin vocis agnitionis, qua agnoscimus
olim cognita, sed quae nosse desierimus aliquandiu, [D] cum gnsiv sit eorum
quae prius incognita nosse coeperimus. [B] Et subindicat hic nescio quid Platonicum ex Origenis, ni fallor, sententia [D] de Patre prius cognito, cuius per reuelationem spiritus denuo coeperimus recordari. Verum nihil erat hic opus fabula
Platonica. Philosophi cognoscebant Deum, sed non agnoscebant, hoc est non
amplectebantur, quemadmodum multi filii cognoscunt quidem patrem, sed non
agnoscunt; et his congruunt quae sequuntur illuminatos oculos cordis. Nam ante
videntes non videbant.
[18] [A] Il l u m i n a t o s o c u l o s . Totus hic sermonis contextus parum
cohaeret, in quo tamen admiror laborare Hieronymum, vt Paulum defendat
aduersus eos, qui illum calumniabantur, quod imperitus esset Graecanici sermo225 nec A B D E: ne C.
238239 In agnitionem agnitione inter
179
quia: Quidam haec dicunt, puto me satis
euidenter in superioribus docuisse quod, si
quando ponit quia Quidam dicat vel alius
dicat iste [sc. Hier.] ipse sit quidam vel
alius, cf. n.ll. 186187 zu Eph. 1, 13. Es fllt
auf, dass auch Er. quidam fr Hier. hlt.
240 emphasin Dazu n.l. 300 zu Gal. 5, 12.
242243 quid sententia Nach Orig. waren die
Menschenseelen von Ewigkeit her durch den
Sohn geschaffen. Die Seelen aber sind von
Gott abgefallen und dieser Fall war der Anlass
zur Erschaffung der Sinnenwelt. Von dem
Glauben kann die Seele sich zur Gnosis erheben, indem sie in den Geist der Schrift eindringt. Einfluss vom Platonismus (und Gnostizismus) ist in Origenes' Auffassungen
evident nachweisbar (cf. ll. 242243 quid Platonicum; ll. 244245 fabula Platonica). Siehe
Bardenhewer II, pp. 186188, auf den ich
mich hier sttze.
247 illuminatos oculos cordis Eph. 1, 18.
249 Illuminatos oculos So auch Vg. und Nov.
Test.
249254 Totus confessioni Sowohl bei Hier.
als auch bei Er. sind die Sprachkenntnisse von
Paulus mehrmals Diskussionsgegenstand.
Anlsslich 2. Cor. 11, 6 (et si imperitus sermone, sed non scientia) erwhnt Er. wie an
der vorliegenden Stelle die (vermeintliche?)
Inkonsistenz der Aussagen von Hier. cf.
Annot. in 2. Cor. 11, 6, ASD VI, 8, p. 446 sqq.
ll. 3742: Hieronymus hac in re varius est
compluribus locis clamans Paulum Graeci
sermonis elegantioris ignarum fuisse Rursus alias in diuersum declamat. Ein positives
Urteil ber Paulus' Griechischkenntnisse ist
bei Hier. kaum nachweisbar: Vielleicht
Comm. in Gal. II, 4, 24a, CCSL 77A, p. 139, ll.
2223 = Migne PL 26, 416C: Ex quibus et
aliis euidens est Paulum non ignorasse litteras
saeculares. Dazu: ASD VI, 8, p. 447, n.ll.
3744 und p. 448 sq. n.l. 38.
250252 Hieronymum scateret Cf. Hier.
Comm. in Eph. I, 1, 1518, Migne PL 26,
488AB: Licet verbi ad verbum expressa
translatio possit apostolum diligenti excusare lectori, quod videatur omnis sententiae
scatere contextus et soloecismus fieri, tamen
et in Graeco vitium sonat. Vnde et nos
Graecis potius calumniatoribus respondentes conabimur ita iuxta sensum temperare
ordinem lectionis, vt dicamus: Audiens etc.
cf. l. 255 sqq. Eigentlich verteidigt Hier.
Paulus' Griechischkenntnisse nicht wirklich
(tamen et in Graeco vitium sonat), er
versucht eher nur, Paulus' Gedankengang
klar zu machen.
180
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
nis, vt qui soloecismis scateret, cum alias saepenumero ipse fateatur illum Graece
nescisse, idque defendat aduersus eos, qui quod Paulus scripserat etsi imperitus
sermone, nolunt modestiae tribui, sed verae confessioni. Putat autem lectionis
ordinem ad hunc modum reddi posse: Audiens fidem vestram in Domino Iesu et in
omnes sanctos eius vidensque excellentiam fidei vestrae in Dominum et in omnes
sanctos eius, non cesso gratias agere et memoriam vestri facere in orationibus meis, vt
Domini nostri Iesu Christi Deus Pater, Pater autem gloriae, det vobis spiritum
sapientiae et reuelationis. Porro quod sequitur illuminatos oculos cordis vestri, ita
per hyperbaton reddi posse putat, quapropter et ego audiens fidem vestram in
Domino Iesu, in agnitionem eius illuminatos oculos cordis vestri, non cesso gratias
agere pro vobis, memoriam vestri facere in orationibus meis, vt Deus Domini nostri
Iesu Christi, Pater gloriae, det vobis spiritum sapientiae et reuelationis etc. At
Ambrosius illuminatos oculos refert ad [B] verbum [A] det. Addit enim de suo
illuminatos habere oculos. [D] Mirum autem quur [E] Chrysostomus ac [D]
Theophylactus hic nullum senserint scrupulum aut, si senserunt, dissimularint.
[A] C o rd i s ve s t r i . Dianoav mn, id est mentis vestrae.
[19] Su p e re m i n e n s m a g n i t u d o. T perbllon mgeqov, id est sublimis magnitudo, vt Hieronymus, excelsa magnitudo, vt legit Ambrosius. Op e r a t i o n e m p o t e n t i a e v i r t u t i s e i u s . Kat tn nrgeian to krtouv tv
sxov ato, id est secundum efficaciam seu vim potentiae fortitudinis siue
roboris eius; nam est energia. Ac mox repetit nrgjsen, quod nos vertimus
exercuit, non vt voluimus, quod aiunt, sed vt potuimus.
[20] Su s c i t a n s e u m . Egerav atn, id est suscitato eo. Et c o n s t i t u e n s . Ka kqisen, id est sedere fecit. Hieronymus legit sedere eum faciens,
Ambrosius collocauit. [D] Nam Graeca vox alias neutralem alias transitiuam habet
significationem.
[21] [C] Et v i r t u t e m e t d o m i n a t i o n e m . Virtus hic est dnamiv, non
ret; et dominatio est kuritjv, quod autoritatem sonat ac ius possidentis.
Atque id magis exprimit Latinis dominium quam dominatio. Neque enim de
angelis loquitur tantum, sed in genere de vniuersis.
255 Audiens BE: Audient A.
266 senserint senserunt, dissimularint E:
senserit sensit, dissimularit D.
181
AN III 11 = cod. 2817, fo 250v, cf. ASD VI, 3,
p. 503, n. 207).
275 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 2021
(Lemma), Migne PL 26, 490B.
276 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1,
20, CSEL 81, 3, p. 77, ll. 78 (conlocauit).
276277 Nam significationem Siehe die Belegstellen bei Bauer s.v. kaqhw 1. und 2. Cf. auch
BlassDebrunner 10135. Er. nennt die intransitive Bedeutung neutralis, zwischen dem genus
activum und dem genus passivum. Dazu:
Lexicon Latinitatis Nederlandicae Medii Aevi
(FuchsWeijersGumbert), vol. 5, s.v. neutralis
2.b.: neutralis, terminus technicus der Grammatik, neutral, d.h. weder aktiv, noch passiv.
278 Et virtutem et dominationem Nov. Test.: et
virtutem et dominium. Zur bersetzung
dominium: ASD VI, 3, p. 503, n. 213.
278279 Virtus ret Mehrmals hat Er. die
Bedeutung von virtus behandelt, cf. Annot. in
1. Cor. 1, 18, ASD VI, 8, p. 52, l. 181: Dei virtus
est. Dnamiv, vt opponatur infirmitati et impotentiae; Annot. in 1. Cor. 5, 4, ASD VI, 8, p.
96, ll. 946947: De virtute quae hic potestatem aut vim significat, non probitatem,
crebro iam admonuimus, cf. p. 97, n.l. 947
und ASD VI, 8, p. 407, n.ll. 346347 zu 2. Cor.
8, 3. Zu virtus im NT: Bentley, Humanists, p.
167 sq.; virtus in der Vg.: Kaulen 12, p. 28.
279281 et dominatio vniuersis Der vorliegende Zusatz C (ll. 278281, bes. ll. 279281)
hngt mit Er.' bersetzung dominium statt
dominationem zusammen; Stunica hlt Er.'
nderung fr unntig. Siehe Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 204, ll. 666672:
Pro dominatione, quod Grecis est kuritjv,
verti dominium, nimirum id sequutus, quod
dominium magis exprimat Grecam vocem,
quae sonat ius possidentis. Nam dominatio
potest esse tyranni. Stunica putat vtriusque
vocis parem esse vim, et indignatur priorem
mutatam, quod iam esset recepta pro ordine
angelico. Atque ego non puto angelicos ordines esse tam morosos, vt indigne ferant
pro dominatione dici dominium. Cf. den
Kommentar ad loc. p. 204 sq. n.l. 670. Zum
Begriff dominatio, kuritjv: Col. 1, 16: quia
in ipso condita sunt vniuersa in caelis et in
terra, visibilia et inuisibilia siue throni siue
dominationes etc. Vgl. ThWNT 3, p. 1096,
ll. 2429, s.v. kuritjv: Im NT zunchst
Bezeichnung der Glieder einer Engelklasse
Diese Mchte erscheinen stets im Plural
(Werner Foerster). Laut Bauer s.v. kuritjv 3.
ist auch hier die Rede von einer bestimmten
Klasse der Engelmchten (d.h. Trger einer
Herrschaftsmacht).
182
282
283
284
285
286
287
288
289
LB 836
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
[1]
Stelle: Vulgus legit: Super omnem ecclesiam, cum sensus sit, Christum esse summum
caput ecclesiae suae, praefectum omnibus, vt
cui data sit omnis potestas (fo Oo3v).
283 Upr pnta t kkljsa So auch die heutigen Ausgaben.
283285 super vniuersis Siehe Valla, Annot. ad
loc.: Et ipsum dedit caput super omnem
ecclesiam. Super omnia ecclesiae legendum
est, vt sit datiui casus ecclesiae, vt fuerit ad
sensus lucem sic transferendum: Et ipsum
super omnia caput dedit ecclesiae, pr
pnta t kkljsa (Garin, p. 877, col. 1).
285 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 2223,
Migne PL 26, 492B: et ipsum dedit caput
super omnia ecclesiae (im Lemma), so auch
493A und 494B. Siehe den Kommentar ad
loc. 493A494D.
286 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1,
22, CSEL 81, 3, p. 78, l. 8: ipsum dedit
<caput> super omnem ecclesiam.
286 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 1,
22, Migne PG 124, 1049A: T d pr pnta
toto djlo, ti kefaln dwken cjln ka
pr pnta osan, pr gglouv, pr
rxagglouv. Fr diesen Zusatz B hat Er. vermutlich nur Personas bersetzung benutzt:
supra omnem autem illud pretendit, videlicet quod caput ipsum qui Christus est, a deo
celsissimum fecerit, vt omnia superet magnitudine, quin et angelos ipsos atque archangelos longo interuallo excedit (fo cxxvr cxxvv).
289 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 3, 2,
Migne PG 62, 26: Upr pnta, fjs. T stin
pr pnta; J tn nta pr pnta t rmena ka t noomena Xristn pr pnta
t gaq toto pepojke t tn un donai
kefaln.
292293 codex Constantiensis Einer der beiden
codd. aus Konstanz, dazu: n.l. 10 zu Gal. 1, 3;
n.l. 675 zu Gal. 3, 1.
294 Et plenitudo Nov. Test.: complementum
[plenitudo A] (plenitudo: et plenitudo v.l. cf.
WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p.
504, n. 232).
295 Nec Donatiani Zu den von Er. herangezogenen codd. der Bibliothek von Sankt
Donatian in Brgge: n.l. 727 zu Gal. 3, 1.
295296 vterque Constantiensis Cf. n.ll.
292293 zu Eph. 1, 22.
296297 Et sequuntur Siehe ASD VI, 3, p.
504, n. 232.
297298 Qui adimpletur Nov. Test.: qui
omnia in omnibus adimplet.
298 T plrwma pljroumnou (t pnta:
pnta v.l. z.B. in Basler Hs. AN III 11 = cod.
2817, fo 250v, cf. ASD VI, 3, p. 504, n. 233;
183
psin: psi in AN III 11 loc. cit.). Man beachte,
dass Er. die Lesart t pnta, l. 304 erwhnt.
300301 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1,
2223, Migne PL 26, 494B: Plenitudo eius
qui omnia in omnibus adimpletur. Quod quidem sic accipiendum, quemadmodum et
illud: Tunc subiicietur ei qui sibi subiecit
omnia, vt sit Deus omnia in omnibus [1. Cor.
15, 28]. Nunc enim Deus per partes in singulis est Cum autem in finem rerum et consummatione mundi ei fuerint vniuersa subiecta, adimplebitur omnia in omnibus, vt
iuxta id quod Deus est cunctis virtutibus plenus, omnia in omnibus adimpleatur et sint
vniuersi habentes omnia, quae ante singula
singuli possidebant etc.
304305 vt kat Vgl. n.ll. 468469 zu Gal.
6, 6.
307 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 3, 2,
Migne PG 62, 26: T fjs; t plrwma to
Xristo kkljsa. Ka gr plrwma
kefalv sma, ka plrwma smatov kefal
Plrwma fjs, toutsti, oon kefal
pljrotai par to smatov Di pntwn
on pljrotai t sma ato. Tte pljrotai kefal, tte tleion sma gnetai, tan
mo pntev men sunjmmnoi ka sugkekolljmnoi.
307 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 1,
23, Migne PG 124, 1049B: kkljsa
plrwm sti to Xristo Pljrotai gr
Xristv ktl. 1049C: Tte gr pljrotai
kefal mn Xristv, toutsti lambnei
tleion t sma, tan mo pntev men
nwmnoi ka sugkekolljmnoi. Nach der
bersetzung von Persona: ecclesia ipsa
Christi perfectio est Christus namque perficitur Tunc etiam perficitur Christi corpus, cum omnes vnanimes sumus et caritate
coniuncti (fo cxxvv).
310 Et vos conuiuificauit Nov. Test.: Et vos
[quum essetis mortui]. Durch die Auslassung des Wortes conuiuificauit gibt Er. im
Nov. Test. den Text wieder, wie die heutigen
Vg.Ausgaben, wie Hieronymus und Ambrosiaster (siehe unten). Conuiuificauit ist eine
v.l. der alten edd. cf. WordsworthWhite ad
loc. und ASD VI, 3, p. 504 sq. n. 11. Conuiuificauit wurde in die Liste Quae sint addita aufgenommen (Ausgabe D, fo Oo5v).
310326 [app. crit.] Der Text der Ausgabe A wird
nach den Zustzen B, D, B und E (ll. 311325)
erst ll. 325326 fortgesetzt (Caeterum accusatiuus etc.). Das Lemma Et vos conuiuificauit
stand in der Ausgabe A nach dem Lemma
Quum essetis (nach l. 333 peruentum est).
184
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
LB 837
350
351
352
inuenio in Graeco codice [B] nec apud Hieronymum nec Ambrosium nec in
vetusto codice [D] S. Donatiani nec in vtroque Constantiensi, [B] vnde miror
quomodo in vulgatos libros irrepserit, nisi forte sumptum est ex commentatione
Thomae Aquinatis [E] aut Hieronymi, qui sermonem huius loci ordinans putat
conuiuificauit esse subaudiendum quasi bis positum sit propter hyperbaton prolixius. Sic enim loquitur: Et vos, quum mortui essetis delictis et peccatis vestris,
conuiuificauit Christo Deus qui diues est in misericordia propter multam charitatem
suam qua dilexit nos; et quum essetis mortui delictis, in quibus aliquando ambulauimus secundum seculum mundi huius, secundum principem potestatis aeris, spiritus qui nunc operatur in filiis diffidentiae, in quibus et nos omnes conuersati sumus
aliquando in desideriis carnis nostrae, facientes voluntates carnis et mentium, et eramus natura filii irae, conuiuificauit nos Christo, vt p koino subaudiatur quasi bis
dictum et nos. Conuiuificauit nos Christo. Ita Hieronymus. Quod igitur erat subaudiendum aliquis adiecit in contextum. Hyperbati longioris ambitum ipse correxit apostolus dicens, Deus autem qui diues est etc. [A] Caeterum accusatiuus vos
referri poterat ad verbum superius dedit, [B] dedit illum caput, vos membra, sed
vero propius est huc repetendum ex hyperbato, de quo paulo inferius dicemus.
[A] Qu u m e s s e t i s m o r t u i d e l i c t i s e t p e c c a t i s . [C] Dubitari posset [A]
datiui sint an ablatiui, quasi dicas tibi mortuus sum, tametsi diuus Hieronymus
ita videtur accipere, quasi [C] Graecis [A] sit datiuus instrumenti, hoc est mortui
per peccatum. Quod hic vertit delictum Graece est parptwma; quod Hieronymus existimat esse primum illum lapsum ad peccandum. Nam peccatum est
Graece marta, quod grauius esse putat, cum ad ipsum facinus peruentum est.
Pe c c a t i s ve s t r i s . Vestris redundat [D] iuxta Graecorum exemplaria. Loquitur
enim in genere de peccatis quae mortem adferunt omnibus. Noue dixit mortui
peccatis, quum alias vocet mortuos peccato in quibus extinctum est peccatum.
Hic mortui dicuntur peccatis quos occidit peccatum. Porro hoc magis redundat
pronomen vestris, quod sequitur in quibus aliquando ambulastis.
[2] [A] Po t e s t a t i s a e r i s h u i u s s p i r i t u s . Kat tn rxonta tv
zousav to rov to pnematov. Bifariam accipi potest, vt per appositionem
cohaereat aer cum spiritu, potestatis aeris, qui quidem est spiritus. Atque vt sic
accipiamus, inuitat articulus to: to pnematov. Sic enim per articulum solent
interpretari Graeci. Verum obstrepit nonnihil quod sequitur to nergontov.
Nec enim hic aer agit quicquam in filiis inobedientiae, sed instigatio diaboli.
Proinde praestiterit ita legere iuxta principem, cui ius et potestas est aeris, et spiritus illius qui agit in filiis diffidentiae, vt aerem intelligas hanc infimam orbis
partem, in qua sola regnat ille non veluti dominus, cum Christus dominus sit
omnium, | sed vt tyrannus et non nisi nostro vicio potens. Deinde spiritum accipias affectum mundanum diuersum ab illo coelesti spiritu Christi nihil amantis
nisi coelestia; et vtrunque genitiuum aeris et spiritus referas ad tertium qui praecessit potestatis, quae quidem hic non est dnamiv, sed zousa, vt ius et autoritatem intelligamus. Caeterum huius pronomen interpres addidit de suo, cum non
313 libros D E: codices B C.
185
186
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
sit apud Graecos, ne apud Hieronymum quidem, [D] quanquam ante praecessit
mundi huius, ksmou totou. [A] In f i l i o s d i f f i d e n t i a e . En uov peiqeav,
id est in filiis inobedientiae siue immorigeris [C] aut, vt vertit Cyprianus,
contumacibus. [A] Est enim filiorum proprium esse dicto audientes ac morigeros
parentibus. [C] De tropo iam saepius admonuimus: filii inobedientiae pro filiis
inobedientibus, vt paulo ante Pater gloriae pro Pater gloriosus. [D] In nonnullis
codicibus deprauatum erat in filios diffidentiae.
[3] [A] Fa c i e n t e s vo l u n t a t e m . Qelmata, id est voluntates; nam
affectus varii sunt. Caeterum in multis codicibus deprauauerant voluptates pro
voluntates. Et c o g i t a t i o n u m . Ka tn dianoin. Hieronymus magis videtur
probare et mentium, distinguens peccata carnis et mentium, quod illa sint crassiora veluti libido, gula, ebrietas, haec animi magis velut haeresis. Ambrosius legit
consiliorum. Na t u r a f i l i i i r a e . Fsei. Pro quo quidam verterant omnino, vt
indicat Hieronymus, quod Graeca vox sit ambigua. [C] Et Theophylactus admonet natura positum pro vere ac proprie. Quemadmodum dicimus hominem [D]
natura [C] miserum, qui sic est addictus miseriae, vt nolit effugere, si possit. [E]
Chrysostomus addit, sicut ex homine natus nihil aliud est quam homo, ita nos
nihil aliud quam filii irae. [A] Mihi videtur naturam opposuisse gratiae, quia paulo
post sequitur gratia salui facti estis. Ira erat nostrae naturae siue natiuitatis. Salus
erat gratiae et ob id Christo imputanda, non nobisipsis.
[4] Pro p t e r n i m i a m . Di polln, id est propter multam et ita legit
Hieronymus ac Ambrosius. Alioqui nimium dicitur quod sit immodicum.
[5] Et q u u m e s s e m u s . Ka ntav, id est etiam quum essemus, [B] vt
coniunctio quae apud Latinos et Graecos geminam vim habet, non copulet, sed
exaggeret. [A] Mo r t u i p e c c a t i s . Vitasset ambiguitatem, si dixisset mortui
per peccata; nam alioqui Paulus vocat mortuos peccato qui iam non peccant, [D]
quemadmodum paulo ante admonuimus. Ambrosius hoc loco non addidit peccatis, tantum legit quum mortui essemus.
354 filios E: filiis AD.
362365 Et cogitationum consiliorum inter
lemma Natura filii irae [post nobisipsis 372] et
187
366 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 1 sqq.
Migne PL 26, 498C: Quidam pro eo quod
nunc exposuimus: Et eramus natura filii irae,
pro natura, prorsus siue omnino, quia verbum
fsei ambiguum est, transtulerunt. Siehe
die folgende Anm. (fsei adverbial verwendet).
366 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 2,
3, Migne PG 124, 1053A: T d fsei, nt
to ljqv ka gnjswv. Nach Personas
bersetzung: natura autem, hoc est vere et
proprie (fo cxxvir).
369 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 4, 1,
Migne PG 62, 32: Wsper gr nqrpou n
tknon, fsei nqrwpv stin, otw ka mev
rgv tkna men.
370371 paulo post Eph. 2, 5: gratia estis saluati
(gratia salui facti estis v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.).
373 Propter nimiam Nov. Test.: propter multam. Siehe Valla, Annot. ad loc.: Cur ais
nimiam cum graece legas multam, polln?
(Garin p. 877, col. 1). Cf. ASD VI, 3, p. 506,
n. 42.
373 Di polln Er. zitiert ungenau: di tn
polln [gpjn], sowohl in den heutigen
Ausgaben, als auch im Nov. Test. Vgl. n.l. 354
zu Eph. 2, 2.
374 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 1 sqq.
Migne PL 26, 495A (Lemma).
374 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 2,
4, CSEL 81, 3, p. 80, l. 27 (propter multam
misericordiam: propter multam caritatem, in
Er.' Ambrosiusausgabe, 1527, tomus IV, p.
942C).
375 Et quum essemus Nov. Test.: etiam quum
essemus. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
506, n. 51; ASD VI, 2, p. 76 sq. n. 361 zu Ioh.
6, 36.
375 Ka ntav So auch die heutigen Ausgaben.
375377 vt exaggeret Wie Er. sagt werden et
und ka (abgesehen von ihrer Bedeutung als
Verbindungspartikel: und) auch steigernd
gebraucht (sogar, auch, selbst). Siehe
LewisShort s.v. et II.A; Pape s.v. ka B.2.
377 Mortui peccatis Nov. Test.: mortui per
delicta. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 506,
n. 52.
378 Paulus Siehe Rom. 6, 11: ita et vos existimate vos mortuos quidem esse peccato. Cf.
n.l. 336 zu Eph. 2, 1.
379 paulo ante Siehe Annot. in Eph. 2, 1, ll.
335337 (Noue peccatum), wie vorliegende
Anm. (quemadmodum etc.) ein Zusatz D.
379 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 2,
5, CSEL 81, 3, p. 81, l. 7.
188
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
LB 838
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
indoctis scriptoribus additam et vitium inoleuisse paulatim, aut ab ipso Paulo, qui erat
imperitus sermone et non scientia [2. Cor. 11,
6], superflue vsurpatam. Auf dieselbe Stelle
von Hier. spielt Er. unten, Annot. in Eph. 2, 5,
ll. 408410, an.
382383 ab ipso sermonis Zum von Hier.
(und Er.) mehrmals behandelten Thema der
Sprachkenntnisse von Paulus: ASD VI, 8, p.
447, n.ll. 3744 zu 2. Cor. 11, 6, siehe auch
n.ll. 249254 und n.l. 252 zu Eph. 1, 18.
383384 sed causalem Hier. meint vermutlich, er habe statt autem in seiner Vorlage
enim gelesen. Siehe die folgende Anm. und
WordsworthWhite zu Eph 2, 4.
384385 Fortasse enim Im NT gibt es mehrmals diese Verwechslung: 1. Cor. 7, 7 (d: gr
v.l.; Vg. autem: enim v.l.). Siehe auch Annot.
in 2. Cor. 12, 1, ASD VI, 8, p. 460, ll. 262263:
Neque enim apud Graecos est hoc loco
autem, d, sed gr, enim mire consentientibus exemplaribus und p. 461, n.l. 262. Zur
vorliegenden Verwechslung: unten Annot. in
Eph. 2, 5, ll. 408410.
385386 opponitur exaggerarat Eph. 2, 13.
389 Conuiuificauit Christo Nov. Test.: conuiuificauit nos vna cum Christo (Christo: in
Christo v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.
und ASD VI, 3, p. 506, n. 53). Zur bersetzung vna cum: ASD VI, 2, p. 221, n. 225 zu
Act. 1, 22. Er. hat offenbar eine Prferenz fr
das mit Nachdruck verwendete vna cum.
389390 Neque codicibus Eigentlich: [ka
ntav] mv [nekrov ] sunehwopojsen
ktl. Siehe zur Prposition in / n die folgende
Anm.
390391 sunehwopojse t Xrist (sunehwopojsen t Xrist: sunehwopojsen n t
Xrist v.l. dazu ASD VI, 3, p. 506, n. 53 und
Metzger, Commentary ad loc. p. 533).
392 Augustinus Aug. Contra Faust. XI, 8, CSEL
25, p. 327, l. 1 und ll. 23: conuiuificauit nos
Christo. So auch in der Aug.Ausgabe
15281529, tomus IV, p. 175B (Er. benutzte
aber eine Handschrift, cf. die folgende
Anm.).
393 in descriptis Auch sonst in den Annot.
erwhnt Er. in Zustzen C (wie hier) ein von
ihm benutztes Ms. des Traktats Contra Faust.:
Ita citat hunc locum Augustinus Aduersus
Faustum ex vetusti codicis fide manu
descripti (Annot. in 1. Cor. 12, 10, ASD VI, 8,
p. 240, ll. 468470; cf. auch Annot. in 1. Cor.
15, 11, ASD VI, 8, p. 286, ll. 384386). In Ep.
1189 und Ep. 1309 erwhnt Er. (vermutlich)
dasselbe Ms. Ep. 1189, 911: Remitto Augustini libros contra Faustum. Scribe si quos
189
alios habetis libros manu vetustiore descriptos; hic enim nobis magno fuit vsui. In Ep.
1309 der Einleitung zu Vives' Ausgabe von
Aug. Civ. l. 83 sqq. spielt Er. auf das (ein?)
Ms. Contra Faust. an.
393394 exemplar Constantiense Zu den beiden nicht erhaltenen codd. aus Konstanz:
n.ll. 292293 zu Eph. 1, 22.
394 cuius Er. meint die v.l. Eph. 2, 5b: cuius
gratia estis saluati. Siehe die folgende Anm.
395 Cuius gratia Nov. Test.: per gratiam (gratia: cuius gratia v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc. und ASD VI, 3, p. 506 sq. n. 54).
396 xriti st seswsmnoi In den heutigen
Ausgaben steht ste als ein Atonon (Enklitikon). Es gibt die v.l. o xriti ktl. cf. N27 ad
loc. und Metzger, Commentary ad loc. p. 533.
397 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 1 sqq.
Migne PL 26, 498D.
397 ceu per parenthesim In den heutigen Ausgaben des griechischen Textes (N27; Tischendorf ) ist diese Wendung (xrit ste
seswsmnoi) als eine Parenthese abgedruckt.
398 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 2,
5, Migne PG 124, 1053C: Xrit ste
seswsmnoi.
Toto
p
kplzewv
ndiaqtwv mson parenbale. Nach Personas
bersetzung: Cuius gratia estis saluati. Id
quidem veluti stupore quodam perculsus
interiecit (fo cxxvir). Das Schlsselwort ist
natrlich: parenbale (interiecit).
398 Latini quidam Zusatz D. Es gibt einige
Belegstellen fr cuius gratia, cf. oben n.l. 395.
399400 Caeterum modum Hier. Comm. in
Eph. I, 2, 1 sqq. Migne PL 26, 495AB. Hier.
fhrt Eph. 2, 15 an und sagt anschliessend:
Antequam de singulis verborum sensibus
disputemus, videtur nobis ita lectionis ordo
reddendus, dann gibt er eine syntaktische
Rekonstruktion dieses komplizierten Abschnitts. Oben, Annot. in Eph. 2, 1, hat Er.
dieselbe Rekonstruktion in einem Zusatz
E (ll. 314325) mit einigen geringfgigen
Abweichungen angefhrt. Der zentrale Punkt
in Hier.' Rekonstruktion ist die Wiederholung der Verbform conuiuificauit (siehe unten
l. 401 und l. 406).
400 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 1 sqq.
Migne PL 26, 495AB (402 charitatem suam;
misertus est nostri, eine Interpolation, siehe
Migne ad loc.; 407 vt p koino subaudiatur
quasi bis dictum, et nos conuiuificauit
Christo).
407410 tollas autem Hier. Comm. in Eph. I,
2, 1 sqq. Migne PL 26, 495B (n.l. 381 zu Eph. 2,
4 angefhrt). Siehe n.ll. 383384 zu Eph. 2, 4.
411412 superior etc. Sc. Eph. 2, 1.
190
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
440
441
442
443
444
445
446
mortuos esse peccatis; et quoniam intermiscuerat multa velut ad nouum orationis caput addidit praepositionem. Melius autem erat, si dixisset [B] interpres [A]
nihilominus Deus conuiuificauit. [B] Annotandum et hoc, quod in hoc sermone Paulus subinde variat personam, nunc illos compellans secunda persona,
nunc seipsum illis admiscens. [C] Addendum et illud, apud Ambrosium aliam
esse lectionem quam nos habemus, sed haud scio an a scribis inductam. Scriptum
est autem hunc in modum: Deus autem qui diues est in misericordia, propter multam charitatem misertus est nostri.
[6] [A] Et c o n re s u s c i t a u i t e t c o n s e d e re f e c i t . Sungeire ka
sunekqisen, id est pariter cum illo suscitauit simulque cum illo sedere fecit.
[7] [C] In b o n i t a t e . En xrjsttjti. Quod Augustinus libro Aduersus
Faustum vndecimo vertit in benignitate. [D] Significat enim Dei erga nos clementiam lenitatemque.
[8] [A] Gr a t i a e n i m . Enim non additur in nonnullis Graecorum codicibus sicut nec paulo inferius Dei enim donum. Enim non additur, quanquam ita
legit Ambrosius.
[10] Ip s i u s e n i m s u m u s f a c t u r a . Pojma. Ambrosius legit figmentum
velut aliquid e materia factum. [C] Atque ita nos verteramus, quod factura vox
videretur parum Latina, sed ab amicis eruditis admoniti mutauimus figmentum in
opus. Verebantur enim illi, ne quem imperitiorem offenderet figmenti vocabulum. Atqui si visum est istorum offensas omnes simili studio vitare, nihil erat
omnino mutandum. Nos tamen hac in parte obsequuti sumus amicorum voluntati potius quam nostro iudicio. [A] In o p e r i b u s b o n i s . Ep rgoiv gaqov,
id est ad opera bona. Qu a e p r a e p a r a u i t De u s . Ov, id est quibus, ad
homines arbitror referendum. Tametsi iuxta Graecanici sermonis proprietatem et
ad opera referri potest, vt datiuus Graecus in accusatiuum vertatur, quemadmodum legit Ambrosius, quae praeparauit Deus, et item Hieronymus.
[11] Ab e a q u a e d i c i t u r c i rc u n c i s i o. Up tv legomnjv peritomv,
id est ab ipsis Iudaeis, nam Graeca lucidiora sunt. [B] Populus Hebraeorum ob
membrum genitale praesectum circuncisio vocabatur, caeteri praeputium dicebantur, sed duntaxat Iudaeis, quibus vt illud cognomen erat honorificum, ita hoc
ignominiosum. [A] Et manufacta referendum est ad circuncisionem, non ad carnem.
427428 codicibus, sicut enim donum.
Enim non additur CE: codicibus. Sicut
415 praepositionem D.h. was man voransetzt: Im
vorliegenden Fall die coniunctio autem, die
Er. durch nihilominus ersetzen mchte (cf. l.
416).
416418 Annotandum admiscens Siehe den
Abschnitt Eph. 2, 15 (vos essetis, ambulastis,
dilexit nos, cum essemus, gratia estis saluati).
191
436 In operibus bonis Nov. Test.: ad opera
bona. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 507,
n. 104.
436 Ep rgoiv gaqov (p rgoiv gaqov in
den heutigen Ausgaben und im Nov. Test.).
Ep mit Dativ bezeichnet hier den Zweck:
BlassDebrunner 235.4. Er.' bersetzung
ad opera ist also adquat.
437 Quae praeparauit Deus So auch Vg. und
Nov. Test.
437438 Ov referendum Siehe Valla (Annot.
ad loc.), der dieser Interpretation folgt:
Graece est quibus praeparauit, quod ambiguum est propter naturam linguae, an intelligendum sit quae praeparauit, an quod vsitatius et elegantius est quibus praeparauit;
quod si datiui casus est, haud dubium referendum est ad homines, id est ad nos, non
ad opera, ov projtomasen (Garin, p. 877,
col. 1).
438439 Tametsi vertatur Er. spielt auf die
Attraktion des Relativums an, cf.
BlassDebrunner 2942: p rgoiv gaqov
ov (= ) projtomasen qev.
440 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 2,
10, CSEL 81, 3, p. 82, l. 9.
440 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 10,
Migne PL 26, 501AB (Lemma).
441 Ab circuncisio Nov. Test.: ab ea quae
vocatur circuncisio.
441 Up peritomv So auch die heutigen
Ausgaben.
442445 Populus ignominiosum Peritom
wird als abstractum pro concreto fr die
Beschnittenen, die Judenschaft verwendet;
das Wort dient als Gegenstck zu krobusta, Heiden, Heidenschaft, cf. Rom. 3,
30; 4, 9; Eph. 2, 11; Col. 3, 11 (nach ThWNT
6, s.v. peritmnw, p. 80, ll. 4244, Lemma
von Rudolf Meyer). Siehe ThWNT 1, s.v.
krobusta, pp. 226227 (Karl Ludwig
Schmidt) und ThWNT 2, s.v. Elljn, p.
513, ll. 1330, wo der Gegensatz Ioudaoi /
qnj (Elljnev) behandelt wird (Hans
Windisch).
445446 manufacta carnem Siehe Er.'
eigene bersetzung im Nov. Test. BE:
ab ea quae vocatur circuncisio in carne,
quae circuncisio [circuncisio fehlt in A]
manibus fit. Zu manufacta: Annot. in Mc.
14, 58, ASD VI, 5, p. 428, ll. 980983:
Templum hoc manufactum. Graecae
compositae dictiones, manufactum, xeiropojton Graecae voces perinde sonant
quasi dicas: templum operis manuarii
und ASD VI, 8, p. 377, n.ll. 812814 zu 2.
Cor. 5, 1.
192
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
LB 839
460
462
463
464
465
466
[12] Qu i e r a t i s . Legendum quia eratis aut quoniam, vt legunt Ambrosius [B] Graecis consentiens [A] et Hieronymus [D] suffragante vtroque Constantiensi. [A] Oti te, vt sit iterata coniunctio, quasi posuisset quod, inquam, eratis. A l i e n a t i a c o n u e r s a t i o n e . Tv politeav, id est a ciuilitate siue a
republica Israel [B] siue Israelis. [A] Et h o s p i t e s t e s t a m e n t o r u m . Ka
znoi tn diaqjkn, id est peregrini siue extrarii a pactis siue testamentis. Allusit enim ad rempublicam, cuius modo meminerat. Vnde hospites vocat alienos a
iure ciuium [C] et testamentorum promissionis dixit, iuxta idioma Hebraeorum.
Caeterum Ambrosius addit pronomen legens promissionis eorum. [A] Et s i n e
De o. Aqeoi. Qui nullum credunt esse Deum, et qetjv, quam Plutarchus
ostendit minus malum esse quam superstitionem, deisidaimonan, [B] quod haec
deos imaginetur morosos ac vindices, quum Deus natura beneficus sit. [A] In
h o c m u n | d o. Hoc redundat, nisi, quod opinor, interpretem voluisse reddere
vim articuli t.
[14] Et m e d i u m p a r i e t e m m a c e r i a e s o l u e n s i n i m i c i t i a s . Graeci
ita distinguunt, vt accusatiuus inimicitias referatur ad inferius participium [C]
katargsav. Quanquam vtroque potest referri ad lsav quod praecessit, et ad
katargsav quod sequitur, vt inimicitiam appositiue cohaereat cum medium
parietem aut cum legem mandatorum. [A] Et mirum cur, cum poisav verterit
in verbum, non mutarit et alterum lsav, id est qui soluit aut soluto pariete.
193
ad loc.: ASD IX, 2, p. 205, n.ll. 684685; n.l.
690. Zur bersetzung von xqra: ASD VI, 3,
p. 509, n. 144.
461463 Graeci katargsav Nach Er. muss
xqran (Eph. 2, 14) mit katargsav (Eph. 2,
15) verbunden werden. Stunica hat solches
bestritten: Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD
IX, 2, p. 204, ll. 691693: in illo plane sum
hallucinatus, quod duobus verbis annotarim
Graecos ita distinguere, vt tn xqran pertineat
ad verbum sequens euacuans, quod nos vertimus abrogans. Dann sagt er, Stunica habe
sein (Er.') Unrecht nicht bewiesen; Er. selbst
habe nur auf die Interpretation der scholia
Graecorum aufmerksam machen wollen (ll.
698699). Man beachte, dass Er. in der annotatio zur Stelle von Graeci redet (l. 461, cf.
H.J. de Jonge ASD IX, 2, p. 205, n.l. 692),
hier aber, nachdem Stunica Theophyl. herangezogen hatte, die scholia Graecorum zur Sprache bringt. Wenn Er. auch die Kommentare
von Theophyl. und Chrys. mehrmals scholia
nennt, wird mit scholia Graecorum meistens
Ps.Oecumenius, d.h. Ms. AN III 11 (= cod.
2817) bezeichnet. Die Interpunktion der
betreffenden Stelle knnte Er.' Auffassung
besttigen, cf. AN III 11 fo 253r: lsav tn
xqran n t sark ato tn nmon tn
ntoln n dgmasi katargsav, die Interpretation zur Stelle jedoch nicht: mestoixon und
xqran werden miteinander verbunden (und
also mit lsav): Mestoixon fragmo fjs,
tn xqran tn prv qen mn te ka Ioudawn, tiv k tn mfotrwn gneto paraptwmtwn (fo 253r). Siehe Brown, ASD VI, 3,
p. 510, n. 144, dessen Kommentar ich den Verweis auf die Ps.Oecumeniusstelle entnommen habe.
463465 Quanquam mandatorum Zusatz C.
Er. zweifelt an der Richtigkeit seiner frheren
Auffassung (xqran gehre zu katargsav),
wie sich aus diesem Zusatz C herausstellt, in
dem er sagt, man knne xqran mit lsav
und mit katargsav verbinden. Dasselbe
ergibt sich aus seiner Apolog. resp. Iac. Lop.
Stun. ASD IX, 2, p. 206, ll. 697698: Wenn
Theophylactus, den Stunica zur Bekrftigung
seiner Meinung herbeigerufen hat, tatschlich die Stelle interpretiert wie Stunica: cum
vtrumque possit accipi, quid erat piaculi, si
admonui quid Graecorum interpretantur
scholia?
465466 Et pariete Dazu: ASD VI, 3, p. 509,
n. 143. In der Nova Vulgata, wie sie in N27 (5.
Druck 2005) abgedruckt ist: Ipse , qui
fecit vtraque vnum et medium parietem
maceriae soluit, wie Er. vorgeschlagen hat.
194
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
467468 Rursum sepis Er. bersetzte interstitium maceriae was Stunica nicht billigte,
cf. Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p.
204, ll. 674680: Quod Graece est mestoixon to fragmo, verteram interstitium
maceriae, hoc offensus, quod cum maceria sit
195
475 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 2,
15, CSEL 81, 3, p. 84, l. 9.
475476 libro sexto Ambrosius, De Abraham
II, 6, 28, CSEL 32, 1, p. 585, l. 22: mandatorum edictis.
477 scrupulus Zu scrupulus: n.l. 518 zu Gal. 2, 11.
479480 si ad decretis D.h. die Interpretation, der Er. folgt, cf. Er.' bersetzung im
Nov. Test. (n.l. 472 angefhrt). Vgl. auch
BlassDebrunner 2724: tn nmon (= tn)
tn ntoln n dgmasin (= osn).
481 vt n per Zum instrumentalen n:
BlassDebrunner 219 und n.ll. 862864 zu
Gal. 3, 16.
483 Theophylactum Theophyl. Expos. ad Eph. 2,
15, Migne PG 124, 1061B: Nmon d ntoln
totn fjsin, v per politeav diatattmenon dgmata d tn pstin, oa di
dogmtwn sunistamnjn. Personas bersetzung lautet: Legem autem dicit, que dat viuendi precepta, decreta vero que ad fidem
instituunt, que decretis et dogmatibus constat (fo cxxviiv, fehlerhaft fo cxxiii).
484 Chrysostomum Chrys. In Eph. hom. 5, 2,
Migne PG 62, 39: T estin n dgmasi
katargsav; Polln gr ntaqa diaforn
fjsin ntolv ka dogmtwn. J tn pstin
on fjsi dgma atn kaln p gr
pstewv mnjv swsen tn paraggelan,
kaqv legen Xristv Eg d lgw mn,
mjd rgisqnai lwv (cf. Mt. 5, 22).
485515 Diuersam visum est Im vorliegenden
Zusatz D will Er. die Interpretation von
Theophyl. und Chrys. (l. 484 dogmata esse
fidem) widerlegen, d.h. die Interpretation, als
wrde decretis euacuans bedeuten durch
dogmata abschaffen.
486 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 2,
15, CSEL 81, 3, p. 84, ll. 1218 (487 numeniis:
neomeniis v.l.; sabbato; 488 quia oneri erat).
In Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p.
943A: neomeniis; sabbato, sic ed. pr. 1492, fo
n5v, col. 1; quia oneri erant, sic ed. pr. 1492, fo
n5v, col. 1.
489 in Actis apostolorum Act. 15, 10.
495 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 15
sqq. Migne PL 26, 504C505A (496 postquam).
501 scholiastae Er. meint Pelagius, der ihm als
Verfasser des Ps.Hieronymuskommentars zu
den Paulusbriefen nicht bekannt war. Cf. Pelagius, Expos. in Eph. 2, 15, Souter II, p. 355, l.
5 = Migne PL Suppl. I, 1294. In tomus IX von
Er.' Hieronymusausgabe ist dieser Kommentar abgedruckt, wobei Zweifel an der Echtheit
dieser Schrift geussert worden ist. Dazu:
ASD VI, 8, p. 199, n.ll. 758759 zu 1. Cor. 9, 3.
196
LB
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
840
516
517
518
519
520
521
522
fidem iustificans moralia sola decernens. Iam et alias Paulus legis praescriptiones
appellat dogmata velut ad Coloss. 2. De his quod aduersum vos erat chirographum
decreti, quo loco Graeci legunt tov dgmasin, pro eo quod est n dgmasin. Nam
praepositio addita est ex idiomate sermonis Hebraici. Rursus alibi: t ti dogmathesqe. Porro nusquam legimus apud Paulum euangelii praecepta dicta dogmata. Submouendus est igitur et ille scrupulus de articulo; mihi videtur omissus
ob congeriem articulorum, si dixisset tn nmon tn ntoln tn siue tn n dgmasi. Nam mihi videtur in decretis magis adhaerere proximae dictioni, alioqui
bis idem dici videbatur, nmon tn ntoln tn n dgmasi. Nunc ostendens
legem imperiosam appellat illam tn ntoln, quasi dicas ntllousan, id est
praecipientem, quomodo? non persuasione et lenitate aut promissis, sed praescriptis, quae vocat dogmata, Latini placita dicunt. Etenim si quaeras, quare
Deus iussit nos a talibus ac talibus abstinere cibis, responderet Iudaeus quia sic
Deo | visum est. [A] Et euacuans praeteriti temporis est, quasi dicas antiquata
lege. Et [E] d u o s [A] c o n d a t . Hic est crearet siue pararet, ktsj, velut
explicans sententiam. In v n o n o u o h o m i n e . In vnum nouum hominem
est Graece ev na kainn nqrwpon. [C] Atque ita refert Augustinus libro Aduersus Faustum xxii. cap. lxxxix. [D] suffragabatur exemplar vtrunque Constantiense. [C] Caeterum quod est Graece pokatallzj, Latine versum reconciliet,
Augustinus vertit commutaret. Qui sic vertit, legisse videtur llzj.
[16] [A] In i m i c i t i a s i n s e m e t i p s o. En at. Hieronymus legit in ea,
516517 Et condat [conderet A] sententiam
post nqrwpon [518] posuit A.
516 condat E: conderet AD.
517518 In vno nqrwpon inter lemma Decretis
euacuans [post antiquata lege 515516] et lemma
Et duos condat [Et conderet A] posuit A.
517521 In vno nouo homine llzj inter
lemma Inimicitias in semetipso [post Ambro-
502504 Iam n dgmasin Er. versucht, darzulegen, n dgmasin gehre zu den vorangehenden Worten (tn nmon n dgmasin)
und impliziere nicht den Glauben, wie Theophyl. und Chrys. meinen (cf. oben ll.
483485), sondern die legis praescriptiones. Er.
stellt einen Vergleich zwischen n dgmasin an
der vorliegenden Stelle und tov dgmasin in
Col. 2, 14 an, wo der Begriff dgmata das alte
Gesetz bezeichnet. Siehe Col. 2, 14: delens
quod aduersus nos erat chirographum decretis (decreti v.l. cf. Annot. in Col. 2, 14, ll.
333335): zalecav t kaq mn xeirgrafon
tov dgmasin (er verbindet Col. 2, 14 tov
dgmasin mit nachstehendem n penanton,
cf. Annot. ad loc.).
504505 Nam Hebraici Er. nennt den hebrischen instrumentalen Gebrauch n (Vg. in)
197
ciborum); Apolog. adv. monach. hisp. LB IX,
1089AD (Obiectio 92: Multa sparsim in
suis operibus aduersus ciborum delectum et
ecclesiastica ieiunia scribit); Apolog. adv.
rhaps. Alb. Pii, LB IX, 1143A1147A. Auch in
den Annotationes hat sich diese Kontroverse
niedergeschlagen: Er. kritisiert bestimmte
Gesetze und reagiert auf die Angriffe seiner
Gegner. Siehe z.B. Annot. in 1. Cor. 8, 8, ASD
VI, 8, pp. 194196, ll. 690692 (cf. p. 195 sqq.
n.ll. 690692); Annot. in Rom. 14, 1, LB VI,
638F (At hodie videmus inter Christianos
prope plus esse superstitionis in ciborum
delectu, quam vnquam fuerit apud Iudaeos);
Annot. in Col. 2, 20.
515516 Et euacuans lege Fortsetzung des Textes der Ausgabe A: l. 475: Ambrosius legit in
decretis (l. 515) et euacuans etc. Er. sagt, dass
katargsav (durch euacuans bersetzt) als
partc. aor. die Vergangenheit ausdrckt, auch
wenn er selbst abrogans (part. pr.) bertrgt.
516 Et duos condat Nov. Test.: vt duos conderet
(vt Vg.). Siehe app. crit. n.l. 516: conderet
AD, d.h. Er.' Lesart im Nov. Test. und v.l. der
Vg. cf. WordsworthWhite ad loc. Zur
bersetzung: ASD VI, 3,p. 510, n. 153.
517 In vno nouo homine Nov. Test.: in vnum
nouum hominem (in vnum nouum hominem:
in vno nouo homine v.l. cf. WordsworthWhite
ad loc. und ASD VI, 3, p. 510, n. 154).
518 ev nqrwpon So auch die heutigen Ausgaben.
518 Augustinus Aug. Contra Faust. XXII, 89,
CSEL 25, p. 696, l. 26: vt duos conderet in se
[!] vnum nouum hominem. Wie fr die
Zustze C, Annot. in Eph. 2, 5, ll. 392393 und
Annot. in Eph. 2, 7, ll. 424425, hat Er. auch
hier das geliehene Ms. des Aug.' Contra Faust.
verwendet (cf. n.l. 393 zu Eph. 2, 5).
519520 exemplar vtrunque Constantiense Zu den
Handschriften aus Konstanz: n.ll. 448449 zu
Eph. 2, 12.
520 Caeterum reconciliet Es betrifft Eph. 2,
16: ka pokatallzj tov mfotrouv, Vg.:
et reconciliet ambos.
521 Augustinus Aug. Contra Faust. XXII, 89,
CSEL 25, p. 696, l. 27. Cf. Wordsworth
White ad loc.: et commutaret Aug . =
forsan ka llzj quod apud graecos non
inuenitur.
522 Inimicitias in semetipso Nov. Test.: inimicitia per eam [in ea A] (inimicitiam: inimicitias v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und
ASD VI, 3, p. 511, n. 163).
522 En at So die heutigen Ausgaben; es gibt
die v.l. n aut, die durch semetipso in der
Vg. bersetzt ist, cf. WordsworthWhite ad
198
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
vt referatur ad crucem, non ad Christum. Siquidem et crux apud Graecos masculini generis est. Verum si reciprocum esset, id est in se ipso, haberet aspiratum, n at. Quanquam ne id quidem a Graecis scriptoribus obseruatur; postremo secus legit Ambrosius.
[17] Et p a c e m i i s q u i p ro p e . Et pacem non repetitur Graecis.
[18] Ha b e m u s a c c e s s u m . Prosagwgn, id est aditum siue introductionem, veluti cum quis introducitur ad conspectum principis.
[19] Ho s p i t e s e t a d u e n a e . Znoi ka proikoi, id est peregrini et incolae siue accolae, hoc est qui aliunde commigrarunt in alienam ciuitatem. [B]
Augustinus aliquoties legit pro aduenae, inquilini. [A] Se d e s t i s c i u e s .
A
ll sumpoltai, id est conciues, [B] vt verbum verbo reddatur.
[20] [D] Su p e r a e d i f i c a t i s u p e r f u n d a m e n t u m a p o s t o l o r u m e t
p ro p h e t a r u m . Hanc particulam et prophetarum eraserant Marcionitae, nimirum odio veteris testamenti. [A] A n g u l a r i l a p i d e . Graecis vnica vox est,
krogwniaou, qua significatur summus lapis in angulo aedificii, qui solet esse
validissimus. Est autem ablatiuus absolute positus, veluti [C] si [A] dicas in qua
structura Christus summus est in angulo lapis. [B] Et ob id Augustinus adducens
hunc locum in enarratione Psalmi lxxxi. addit existente, dilucide magis quam
Latine. [C] Rursus Aduersus Faustum libro duodecimo, capite vigesimoquarto.
[E] In [A] i p s o s u m m o a n g u l a r i l a p i d e [E] C h r i s t o Ie s u . [A] Et
hic ablatiuus ponitur absolute ac si dicas Christo duce, ntov krogwniaou
ato Ijso Xristo, id est ipso Iesu Christo ente summo lapide angulari.
[21] C o n s t r u c t a . Graece significantius sunarmologoumnj, id est coagmentata siue commissa siue coaptata. Hieronymus legit compaginata, Ambrosius compacta. Nec significat omnem structuram hoc angulari lapide compactam
esse, sed quaecunque illo lapide connectatur, eam surgere in templum Domini.
525526 Postremo BE: Etiamsi A.
533 sumpoltai BE: simpoltai A.
1064B: A
poktenav tn xqran n at
[Lemma] En at n t staur, n t
smati ato. Theophyl. bezieht also at entweder auf staurv oder auf sma, demnach
kommt die aspirierte Form at nicht in Frage.
526 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 2,
16, CSEL 81, 3, p. 84, ll. 1920: Vt reconciliaret ambos in vno corpore deo per crucem und l. 25: interficiens inimicitiam in
semetipsum. Vogels, Das corpus Paulinum des
Ambrosiaster, interpunktiert folgendermassen: vt reconciliaret ambos in vno corpore deo. Per crucem interficiens inimicitiam
in semetipsum.
527 Et prope Nov. Test.: et iis qui prope (et
pacem his qui prope: et pacem iis qui prope v.l.
cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD VI,
3, p. 511, n. 173).
199
stolorum ac [apostolum et A] prophetarum.
Wie fter hat Er. et durch ac (ab der Ausgabe B) ersetzt, cf. ASD VI, 2, p. 19, n. 251 zu
Ioh. 1, 25 und n.l. 328 zu Eph. 2, 1. Eine dem
Bauen entnommene Metapher verwendet
Paulus u.a. 1. Cor. 3, 10; auch dort ersetzt Er.,
wie hier, superaedificare (cf. Souter, Glossary
s.v.; Kaulen 103.q. p. 184; PlaterWhite 80,
p. 52). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 207,
n. 104 zu 1. Cor. 3, 10.
535536 Hanc testamenti Siehe Tert. Adv.
Marcion. V, 17, 16, CCSL 1, p. 716, ll. 2227:
Abstulit haereticus et prophetarum, oblitus
dominum posuisse in ecclesia sicut apostolos
ita et prophetas, si non timuit, ne et super
veterum prophetarum fundamentum aedificatio nostra constaret in Christo, cum ipse
apostolus vbique nos de prophetis exstruere
non cesset.
536 Angulari lapide So auch Vg. und Nov. Test.
536537 Graecis aedificii In den heutigen
Ausgaben krogwniaou. Es gibt die v.l.
krogwniaou lqou, cf. app. crit. N27 und
ASD VI, 3, p. 512 sq. n. 204.
539 Augustinus Aug. Enarr. in Ps. 81, 5, CCSL 39,
p. 1139, l. 29: ipso summo angulari lapide
exsistente Christo Iesu. So auch Enarr. in Ps.
86, 2, CCSL 39, p. 1199, l. 43.
541 Rursus Aug. Contra Faust. XII, 24, CSEL 25,
p. 352, l. 17 sq.: ipso summo angulari lapide
existente Christo Iesu.
542544 In angulari Nov. Test.: summo
angulari lapide ipso. Er. hat in der Ausgabe
A dasselbe Lemma zunchst Angulari
lapide, dann Ipso summo angulari lapide
zweimal behandelt. Die betreffenden Lemmata waren in A durch den Abschnitt Inimicitias Ambrosius (ll. 522526) von einander
getrennt. Cf. app. crit. n.ll. 522526. Man
bekommt den Eindruck, Er. habe gemeint, es
handle sich um zwei unterschiedene Stellen,
cf. ll. 542543: Et hic etc., was nicht der Fall
ist. Warum Er. 1535, l. 542 (E) In hinzugefgt
hat, leuchtet mir nicht ein. (Vielleicht nach
Theophyl.: n t krogwniaw, cf. n.l. 551 zu
Eph. 2, 21).
543544 ntov Xristo (Xristo Ijso:
Ijso Xristo v.l. [u.a.] in der Hs. AN III 11
= cod. 2817, fo 254r, cf. ASD VI, 3, p. 513, n.
205).
545 Constructa Nov. Test.: coagmentatur, ea [ea
om. A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 513,
n. 213.
546 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 19
sqq. Migne PL 26, 506B (Lemma).
546547 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in
Eph. 2, 21, CSEL 81, 3, p. 86, l. 11.
200
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
LB 841
574
EX CAPITE TERTIO
201
18, und ASD VI, 8, p. 447, n.ll. 3744 zu 2.
Cor. 11, 6. Vgl. z.B. Hier. Comm. in Gal. III,
6, 1, CCSL 77A, p. 206, ll. 7174 = Migne PL
26, 455B: Hebraeus igitur ex Hebraeis et qui
esset in vernaculo sermone doctissimus profundos sensus aliena lingua exprimere non
valebat nec curabat magnopere de verbis,
cum sensum haberet in tuto. Zu sensu
aestimandum: n.ll. 221222 zu Gal. 4, 30 und
n.l. 178 zu Eph. 1, 13.
568570 Poterat Christi Er. hat seine Lsung
des Problems im Nov. Test. abdrucken lassen
(Christi Iesu im Nov. Test).
571 Notum factum mihi est Nov. Test.: notum
mihi fecit (mihi factum: factum mihi Er.'
Vg.Text von 1527). Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 513, n. 32. Siehe app. crit. n.l. 571. 1535
hat Er. die Wortfolge gendert factum mihi
[E] statt mihi factum [AD]. Die Lesart
factum mihi findet sich in Er.' Vg.Text,
weswegen diese Lesart beibehalten ist.
571 Egnris moi In den heutigen Ausgaben
gnwrsqj moi: gnris moi v.l. In der Hs.
AN III 11 (cod. 2817) fo 254v: gnrisn moi im
Text, gnris moi im Kommentar ad loc. Cf.
ASD VI, 3, p. 513, n. 32.
572 quod sacramentum Siehe z.B. Eph. 1, 9:
sacramentum voluntatis; Eph. 5, 32: sacramentum hoc magnum est; 1. Tim. 3, 16:
pietatis sacramentum, in der Vg. aber wird
an mehreren Stellen mustrion = mysterium
beibehalten: 1. Cor. 4, 1; 1. Cor. 13, 2; 1. Cor.
14, 2; 1. Cor. 15, 51; Eph. 6, 19 usw. Zum
Begriff sacramentum: Mohrmann, tudes I,
pp. 233244: Sacramentum dans les plus
anciens textes chrtiens; tudes II, p. 102.
Zum vorliegenden Thema besonders: Chantraine, Le mustrion paulinien, passim. Siehe
auch n.l. 110 zu Eph. 1, 9 und ASD VI, 8, p.
249 sq. n.l. 623 zu 1. Cor. 13, 2.
572573 Sicut supra scripsi Nov. Test.: quemadmodum ante scripsi. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 513 sq. n. 34,5.
573 Kaqv prograca So auch die heutigen
Ausgaben.
573 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 3,
3, CSEL 81, 3, p. 87, l. 10: sicut antea [ante
v.l.] scripsi; Vogels, Das corpus Paulinum des
Ambrosiaster ad loc., Er.' Ambrosiusausgabe,
tomus IV, p. 944C und ed. pr. 1492, fo n6r,
col. 1: sicut ante scripsi.
574 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3, 1
sqq. Migne PL 26, 507D (im Lemma).
574 In breui Nov. Test.: paucis. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 514, n. 36.
574575 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3,
1 sqq. Migne PL 26, 507D (im Lemma).
202
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
nymus et Ambrosius. Significat enim se paucis de his scripsisse, vt Graeca exponunt scholia. Potest esse sensus et [B] hic quemadmodum scripsi [A] paulo ante.
Meminit enim de his qui procul essent, gentes significans. [B] In eum sensum
ferme Theophylactus.
[4] [A] In m i n i s t e r i o C h r i s t i . En t mustjrw, id est in mysterio,
quod solet vertere sacramentum.
[5] A l i i s g e n e r a t i o n i b u s . Apertius est quod legit Ambrosius, aliis seculis. Nam de aetatibus loquitur, non de nationibus. No n e s t a g n i t u m . Ok
gnwrsqj, id est non notificatum [B] siue reseratum. [A] In Sp i r i t u . Graecis additum est sancto. [B] Neque lectio solum diuersa est, verumetiam distinctio. Theophylactus sic ordinat sermonem: sicut nunc reuelatum est sanctis apostolis
eius in Spiritu sancto, vt intelligamus hoc illis per Spiritum sanctum fuisse reuelatum. Ambrosius contra Spiritu connectit cum his quae sequuntur, sicut nunc
reuelatum est sanctis eius et prophetis, spiritu esse gentes cohaeredes; id palam arguit
eiusdem interpretatio docens gentes esse cohaeredes, non ceremoniis Mosaicae
legis, sed spiritu, hoc est doctrina euangelica. Diuus Hieronymus Graecorum
sequitur distinctionem. Mihi magis probatur quod sequitur Ambrosius.
[6] [A] E s s e g e n t e s . Enai t qnj, id est vt sint gentes. C o n c o r p o r a l e s . Ssswma, quasi dicas vnius corporis. [B] Hoc loco offendit aures Hieronymi coniunctionum congeries, vt ipsi videtur, inconcinna cohaeredes et
concorporales et comparticipes. Mirum est autem illum tantilla re offendi, qui
toties Paulum facit imperitum Graeci sermonis, licet fateatur non imperitum
scientia. [D] Deinde quum hic fateatur legendum esse comparticipes, nec
dubium quin in bonam partem, tamen in huius epistolae capite quinto negat
hanc vocem legi in literis sacris nisi in malam partem, verum hac de re illic plura
dicentur. [A] Pro m i s s i o n i s i n C h r i s t o Ie s u . Deest [D] apud nos [A]
ato, id est suae [B] siue eius, vt referatur ad spiritum vt sensisse videtur
Ambrosius, quum subscribit: Hoc est quod dicit: spiritu gentes esse cohaeredes et
concorporatos et participes promissionis eius in Christo. Qui enim spiritu Deum
colit, opere legis opus non habet.
578 Theophylactus CE: Vulgarius B.
581582 Aliis nationibus inter lemma Non est
agnitum [post notificatum 583 A; post reseratum 583 BD] et lemma In Spiritu [583] posue575 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 3,
3, CSEL 81, 3, p. 87, ll. 1011.
575576 Graeca scholia Ps.Oecumenius
Comm. in Eph. 3, 3: n lgw di lgou
di braxwn (AN III 11 fo 254v), cf. Migne PG
118, 1201C.
578 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 3, 3,
Migne PG 124, 1068B: Per n epen
nwtrw, lgei ti klqj t qnj nta
makrn n lgw d nt to di
runt AD.
583 notificatum CE: est notificatum A B.
585 Theophylactus CE: Vulgarius B.
594 videtur CE: videatur B.
braxwn. Er. benutzte hier vermutlich nur
Personas bersetzung: Sicut supra scripsi in
breui. Facit item hoc loco de quibus fecerat
mentionem, gentiles videlicet fuisse ad fidem
vocatos, qui longe a deo essent antea diuagati (fo cxxviiiv). Die bersetzung des Passus n lgw di braxwn fehlt in Personas
bersetzung, wie man auch aus Er.' Anm. ll.
577578: Meminit Theophylactus folgern
kann.
203
592 Esse gentes Nov. Test.: vt sint gentes. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 515, n. 61. Brown
bemerkt loc. cit., dass man aus Er.' vorangehenden Anm. (siehe Lemma In Spiritu, l. 589:
docens gentes esse cohaeredes) folgern knnte,
Er. billige den Gebrauch von esse (statt vt
sint) in esse gentes cohaeredes etc.
592 Enai t qnj So auch die heutigen Ausgaben.
592593 Concorporales Nov. Test.: eiusdem corporis. Zu concorporales: Souter, Glossary s.v.;
Kaulen 44, p. 124; PlaterWhite 75, p. 49.
593594 Hieronymi Hier. Comm. in Eph. II, 3, 5
sqq. Migne PL 26, 512A: Scio in appositionem coniunctionis eius, per quam dicitur
cohaeredes, concorporales et comparticipes indecoram facere in Latino sermone sententiam.
595597 Mirum scientia Mehrmals zeigt
Hier., dass Paulus' Griechischkenntnisse
unzulnglich sind, wenn ihm auch die
(christlichen) Erkenntnisse nicht fehlen.
Siehe z.B. Hier. Epist. 121, 10, 2, CSEL 56/ 1, p.
41, ll. 1318: et si inperitus sermone, non
tamen scientia [2. Cor. 11, 6] nequaquam Paulum de humilitate, sed de conscientiae veritate dixisse etiam nunc adprobamus. Profundos enim et reconditos sensus lingua non
explicat et, cum ipse sentiat, quod loquatur,
in alienas aures puro non potest transferre sermone. Cf. n.ll. 566568 zu Eph. 3, 2.
597 fateatur Subjekt ist Hier. Siehe Comm. in Eph.
III, 5, 7, Migne PL 26, 555C556A: Diligenter
obserua verbum comparticipis atque participis.
Puto enim in Scripturis participem in bonam
partem, comparticipem in malam semper
accipi. Darauf zitiert Hier. Ps 44, 8 und Hebr.
3, 14 und sagt: Porro non memini alibi me
legisse excepto praesenti loco comparticipem.
Wie Er. sagt (ll. 597598), ist comparticipes
hier in bonam partem verwendet, was Hier.
offenbar entfallen ist. Cf. n.l. 204 zu Eph. 5, 7.
599 illic Cf. Annot. in Eph. 5, 7, ll. 199216 (ll.
205216 ist ein Zusatz D, wie die vorliegenden ll. 597600).
600 Promissionis Iesu Nov. Test.: promissionis eius in Christo. Nach (u.a.) der Hs. AN
III 11 (= cod. 2817) fo 254v, hat Er. eius hinzugefgt. Zur Lesart promissionis eius: ASD
VI, 3, p. 515, n. 65 und WordsworthWhite ad
loc. Er. hat im Nov. Test. Iesu ausgelassen.
Dazu: WordsworthWhite ad loc. und ASD
VI, 3, p. 515, n. 66.
602 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 3,
6, CSEL 81, 3, p. 88, ll. 25 (602 esse gentes;
603 concorporatas: concorporatos v.l.; 604
opera: opere v.l.). In Er.' Ambrosiusausgabe,
tomus IV, p. 944C und ed. pr. 1492, fo n6r,
col. 1: esse gentes; concorporatos; opere.
204
605
606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
618
619
620
621
622
623
624
LB 842
626
627
628
629
630
631
609 A
nezixnaston ploton In den heutigen
Ausgaben: [t] nezixnaston plotov. Im
NT gibt es die nichtklassische Form t plotov neben der gelufigen plotov, cf.
BlassDebrunner 51.2 und 512. Im Nov. Test.:
tn ploton.
610 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Eph. 3,
8, CSEL 81, 3, p. 88, ll. 2224: Vt in nationibus euangelizem inaestimabiles diuitias
Christi. Electum se probat ad praedicandum
donum dei in diuitiis inconprehensibilibus
Christi.
612 Et illuminare Nov. Test.: et in lucem proferam omnibus. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 516, n. 91.
612 Ka fwtsai pntav So auch N27 (siehe app.
crit. und Metzger, Commentary ad loc. p.
534); ka fwtsai Tischendorf (cf. app. crit.
ad loc.). In den heutigen Ausgaben der Vg.:
et inluminare omnes.
612 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 3,
9, CSEL 81, 3, p. 89, l. 3: et inluminem.
613 Hieronymum Hier. Comm. in Eph. II, 3, 89,
Migne PL 26, 513B: et illuminare omnes: zu
omnes merkt Migne an, es werde meistens
ausgelassen. In Er.' Hier.Ausgabe von 1516,
tomus IX, fo 107r fehlt omnes.
615616 Quae sit dispensatio Nov. Test.: quae sit
communio. Aufgrund der Lesart koinwna
(u.a. AN III 11, fo 255r) statt des gelufigeren
okonoma bersetzt Er. communio. Cf. ASD
VI, 3, p. 516, n. 92 und Metzger, Commentary
ad loc. p. 535.
616 Legitur diuitiae In den von Er. benutzten
Handschriften ist diese Lesart nach Brown
(cf. ASD VI, 3, p. 516, n. 92) nicht nachweisbar.
616 Rursum Siehe n.l. 580 zu Eph. 3, 4; n.l. 572
zu Eph. 3, 3.
617 Qui omnia creauit Nov. Test.: qui vniuersa
condidit. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
517, n. 95,6.
617 Di Ijso Xristo In den heutigen Ausgaben fehlt diese Wendung; auch in die Vg.
ist die bersetzung dieser Worte nicht aufgenommen. In einigen der von Er. konsultierten Handschriften findet sich dieser
Zusatz (siehe z.B. AN III 11 = cod. 2817,
fo 255r). Dazu: ASD VI, 3, p. 517, n. 97;
Tischendorf ad loc.; Metzger, Commentary
ad loc. p. 535.
618619 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3,
89, Migne PL 26, 513B: in deo, qui vniuersa
creauit.
619 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 3,
9, CSEL 81, 3, p. 89, ll. 45: in deo, qui vniuersa creauit.
205
619 vetusti codices Latini Er. meint vermutlich
die beiden Mss. der Paulusbriefe aus Konstanz, die er oft fr die Ausgabe von 1527 herangezogen hat, cf. n.l. 10 zu Gal. 1, 3.
620 Vt innotescat Nov. Test.: vt nota [notum
AC] fiat nunc [nunc om. A] (vt innotescat: vt
innotescat nunc v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc.). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 517,
n. 101,2.
620 Ina nn So auch die heutigen Ausgaben.
621 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3,
1011, Migne PL 26, 514C: vt innotesceret
nunc (ohne et, so auch Er.' Hier.Ausgabe
von 1516, tomus IX, fo 107 im Text und fo
107B im Kommentar).
622 Potestatibus in coelestibus So auch Vg. und
Nov. Test. Cf. app. crit.: erst in der Ausgabe E
hat Er. die Wortfolge der Vg. richtig wiedergegeben.
622 En tov pouranoiv So auch die heutigen
Ausgaben.
623 Per ecclesiam So auch Vg. und Nov. Test.
623324 Di ecclesiae Siehe zu dieser Bedeutung von di: BlassDebrunner 223.3 und
Bauer s.v. di A.III.1. (di tv kkljsav ist
auch die Lesart der heutigen Ausgaben).
626 Multiformis sapientia Nov. Test.: vehementer varia sapientia.
627 Polupokilov Auch in den heutigen Ausgaben polupokilov sofa: die sehr mannigfaltige Weisheit, cf. Bauer s.v.
627 pampokilov Fr die vorliegende Stelle
scheint pampokilov nicht belegt zu sein. Er.
hat vielleicht diesen Ausdruck in seinem Ms.
AN III 11 (cod. 2817) falsch gelesen. Cf. fo
255v, dort knnte man, wenn man sich das
Wort nicht genau ansieht, polu fr pam
halten (Angabe nach Brown, ASD VI, 3, p.
517, n. 105).
628 epitasin Der terminus technicus epitasis
bedeutet Verstrkung, Intensivierung, cf.
ASD VI, 8, p. 107, n.l. 131 zu 1. Cor. 6, 1 und
Chomarat I, p. 565; II, pp. 808809.
629 Secundum praefinitionem So auch Vg. und
Nov. Test.
629 Kat prqesin So auch die heutigen Ausgaben.
630 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3,
1011, Migne PL 26, 514C (im Lemma).
630632 Quam praefinitionem Jn pojsen
(so auch die heutigen Ausgaben) bersetzt Er.
im Nov. Test. gleich wie die Vg.: quam fecit.
Er. lsst offen, auf welches Wort sich das
Relativpronomen bezieht (ecclesiam, sapientiam, praefinitionem). Auch Hier. bringt das
vorliegende Problem zur Sprache, cf. unten
n.l. 636.
206
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660
661
207
645 Quae est gloria Nov. Test.: quae est [erit A]
gloria.
645646 In tiv stai Diese Lesart fand Er.
in der Hs. AN III 11 (cod. 2817), fo 255v, cf.
ASD VI, 3, p. 517, n. 135.
646655 Hoc facere Hier. behandelt ein Problem der Kongruenz: in tribulationibus
quae est / sunt gloria, richtet sich das Relativpronomen nml. entweder nach dem Prdikatsnomen, oder nach dem Bezugswort? Ist
also quae singular wegen gloria oder plural
wegen tribulationibus? Beides ist mglich,
cf. Menge, Repetitorium (zweite Hlfte),
23.3, p. 17. Dazu: n.ll. 134137 zu Gal. 4, 24.
Siehe auch BlassDebrunner 1321.
646 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3, 13,
Migne PL 26, 516D517A: Porro quasi imperitus locutus est, vt plurali tribulationum
numero gloriam subiungeret singularem et
diceret: In tribulationibus meis pro vobis, quae
est gloria vestra, pro eo quod est quae sunt tribulationes gloria vestra [dazu: Menge, Repetitorium 260, pp. 174175]; nisi forte quis
altius et per hyperbaton, vel ad fiduciam vel
ad accessum vel ad fidem hoc existimet esse
referendum, et dicat, in quo habemus fiduciam et accessum et fidem. Quae fiducia,
accessus et fides, vestra est gloria. Sed magis
superior sectandus est sensus etc.
655657 Sed quid perpetuum? Anspielung auf
die Kontroverse um die Sprachkenntnisse der
Apostel, bes. von Paulus. Er. hat nach dem
Erscheinen des Novum Instrumentum (1516)
u.a. mit Eck und mit Lee ber dieses Thema
gestritten. Vgl. Ep. 844 an Joh. Eck, ll. 7277:
Non legimus Apostolos miraculo Graece
locutos; locutos legimus vna quapiam, ni fallor, lingua, et ab omnibus intellectos: quod vt
maxime contigisset, non est tamen necesse
miracula in Apostolis facere perpetua. Quoties postulabat fidei negocium, aderat donum
linguarum, nec omnibus tamen ex aequo, nec
semper aderat: semel hoc Apostolis accidisse
legimus. Er. knnte im vorliegenden Zusatz
B (qui volunt perpetuum?, ll. 656657) Eck
oder/und Lee meinen. Siehe zu dieser Kontroverse: ASD VI, 8, p. 85, n.l. 726 zu 1. Cor.
4, 3.
658 Aquinas Mir ist nicht bekannt, welche Stelle
Er. vorschwebte.
658 Hieronymus Mehrmals beanstandet Hier.
Paulus' mangelhafte graecitas, cf. n.ll.
566568 zu Eph. 3, 2.
660661 nisi tribulationes Er. meint das
instrumentale n, nach hebrischem Muster
verwendet, cf. BlassDebrunner 219.2. Siehe
oben n.l. 640.
208
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672
673
674
675
[14] [C] Ad Pa t re m Do m i n i n o s t r i Ie s u C h r i s t i . Diuus Hieronymus indicat in Latinis codicibus addita quatuor verba Domini nostri Iesu Christi,
quum in Graecis scriptura germana maneat. Non enim loquitur hic proprie de
Patre Domini Iesu Christi, sed in genere ad illum Patrem [D] flectit genua, [C]
quem omnes creaturae rationabiles agnoscunt conditorem et autorem. Et tamen
mirum est, quod Hieronymus scribit additum in Latinis codicibus nunc in Graecis reperiri. Quanquam [E] Chrysostomus ac [C] Theophylactus enarrantes
locum non attingunt hanc particulam, vnde coniectandum est aut e nostris codicibus additam Graecis aut Graecorum codices et olim variasse.
[15] [A] Om n i s p a t e r n i t a s . Psa patri, id est omnis familia, vt
indicat et diuus Hieronymus in commentariis. Idem Aduersus Heluidium scribens
fatetur Latinos parentelas vocare quas Graeci vocant patriv, quum ex vna radice
multa generis turba diffunditur. Sed apud Graecos manet allusio vocum, quam
Latinus conatus est obseruare. Iam quaestiones illae, quas mouet hoc loco Thomas
663 addita quatuor verba D E: additum C.
668 enarrantes E: enarrans C D.
669 attingunt E: attingit C D.
209
Domini dicti sunt, qui non erant fratres? Iam
nunc doceberis, quatuor modis in scripturis
diuinis fratres dici, natura, gente, cognatione,
affectu [206C] Porro cognatione fratres
vocantur qui sunt de vna familia, id est patria
[patri]: quas Latini paternitates interpretantur, cum ex vna radice multa generis turba
diffunditur [207B]. Er. ersetzte erst 1535 den
Ausdruck paternitates (l. 673), den er zu
Recht nach Hier. loc. cit. benutzt hatte,
durch parentelas, obschon er ab der Ausgabe
C des Nov. Test. cognatio statt parentela verwendet hatte. Hat er seine frhere bersetzung parentela nachtrglich verteidigen wollen? Zur Hier.Stelle, Adv. Helv. 14 unten n.ll.
685688.
674675 Sed obseruare Er. meint die Paronomasie: prv tn patra, z o psa patri.
Vg.: ad patrem ex quo omnis paternitas,
die der interpres (wie Er. in Nov. Test. A B)
versuchte, beizubehalten. Cf. Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 208, ll. 728729:
Quod si vertissem familiam, perierat prosonomasa, imo vigor sensus Paulini, cf. p. 208,
n.l. 728 ad loc.
675679 Iam quaestiones intellexit Auf diese
Anm. von Er. hatte Lee reagiert. Er.' Antwort
darauf in Resp. ad annot. Ed. Lei, ASD IX, 4,
p. 242, ll. 4657, lautet: Reliqueram theologis excutiendum, an quaestiones quas moueret diuus Thomas de paternitate Dei satis ad
hunc locum quadrarent, quando vocem
paternitatem non intellexit. Sed eadem, inquit
Leus, disputat Hieronymus. Imo non eadem,
certe non eodem modo. Nam Hieronymus
Deum Patrem vocat, paternitatem illi non tribuit, cum paternitatem accipiat pro toto
genere familiaque nec taxo Hieronymum
nec omnes theologos, qui Graece nesciunt,
etiam si praestaret omnes Graece scire. Ac ne
Thomam quidem admodum attingo. Nam
fieri potest, vt ignorata Graecae vocis proprietate tamen apte mouerit quaestiones, si
nihil aliud, vel Hieronymum secutus. Id an
fecerit aliis excutiendum relinquo. Sed Leus
nullam praetermittit occasionem, quo mihi
vndique conciliet odium et theologorum et
praedicatorum.
675676 Thomas Aquinas Super Eph. lect. 168,
vol. II, p. 43: Hic posset quaeri vtrum in
caelo sit paternitas. Posset dici breuiter, quod
in caelo, id est in Deo vel in diuinis, est paternitas, quae est principium omnis paternitatis
und Super Eph. lect. 169, vol. II, p. 43:
Vtrum autem paternitas, quae est in caelis et
in terra, deriuetur a paternitate, quae est in
diuinis, dubitatur.
210
676
677
LB 843
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690
691
692
693
694
695
696
697
698
699
Aquinas, num qua paternitas sit in coelo et num omnis paternitas quae est in
coelo et in terris deriuata sit ab ea paternitate quae est in diuinis, quam apte pertineant ad hunc locum, viderint theologi, quandoquidem vocem, vnde | quaestionem omnem elicit, non intellexit. Certe alibi interpres vertit familiam velut in
psalmo omnes familiae gentium, patria. [B] Item in Luca de domo et familia
Dauid. Subnotauit hoc interpres Origenis, homilia in Numeros secunda. [E]
Chrysostomus exponit fulv, id est tribus. [A] Verum interpres [D], vt dicere
coeperam, [A] affectauit reddere vocum affinitatem pater et paternitas. Atqui ea
non erat tanti, vt huius gratia fuerit perdenda sententia. [B] Parentela satis explicabat rem, si modo verbum esset probum. [C] Et tamen hoc aetate sua vulgo
fuisse vsurpatum testatur Hieronymus, vel ob hoc tolerabilius quam paternitas,
praesertim quum hic suffragetur analogia. Quemadmodum enim a cliens, clientela, ita a parens, parentela. Nos circumitione vt potuimus, reddidimus.
[16] [A] Vi r t u t e c o r ro b o r a r i . Dunmei, id est virtute. Manifestior erat
sensus, si Graeca infinita vertisset per verbum subiunctiuum, vt corroboremini.
[18] Su b l i m i t a s e t p ro f u n d u m . Ka bqov ka cov, id est et profunditas et sublimitas. Hieronymus: et profundum et altitudo.
[19] S c i re e t i a m . Non est initium noui capitis, vt sit opus etiam.
Gnna te, id est scireque vel vtque sciretis. Su p e re m i n e n t e m s c i e n t i a e
c h a r i t a t e m . [C] Apud nos [A] incertum est datiuine casus sit scientiae an genitiui, vt aut intelligas charitatem Christi sciri, quae sit maior quam vt cognosci
possit, [C] seu iuxta Ambrosium, quae praemineat scientiae nostrae, [A] aut vt
intelligas eximiam dilectionem cognitionis. Sed posterior sensus magis quadrat ad
Graecum sermonem. Et hunc sequitur Hieronymus. [C] Porro quod Ambrosius
680 patria BE: patria. Quod apud
Hebraeos est jivg HvcP
m lK
A.
687 hic D E: non C.
691692 Sublimitas et altitudo post supra
[super A] ea quae petimus [743744] posuit A.
211
693 Scire etiam Nov. Test.: cognoscereque [et
cognoscere A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3,
p. 519, n. 191.
693694 Non est sciretis Cf. BlassDebrunner 443.1 und 4433: te verbindet an der vorliegenden Stelle katalabsqai (vs. 18) und
gnnai (vs. 19).
694695 Supereminentem scientiae charitatem Nov.
Test.: praeeminentem cognitioni [cognitionis
C, cf. ASD VI, 3, p. 519, n. 193] dilectionem.
695699 incertum Hieronymus In der Ausgabe A hat Er. auf die Doppeldeutigkeit des
Ausdrucks scientiae hingewiesen: Muss man
scientiae fr einen Dativ bei supereminentem halten, oder fr einen gen. obiect. bei
charitatem, wie Hier. empfiehlt? (cf. ASD
VI, 3, p. 519, n. 193 und ASD IX, 2, p. 208 sq.
n.ll. 733734). Valla hat schon die Ambiguitt
des lateinischen Textes erwhnt: Scire etiam
supereminentem scientiae charitatem Christi.
Non est datiui casus scientiae, vt ii qui graeca
nesciunt, volunt, sed genitiui, gnsewv.
Quod si intelligendum est quod charitas antecellat scientiae, fuit transferendum interpreti
clarius: verum ipsius non interest sensum veriorem excutere, an scientia humana intelligenda sit, an diuina, an alio etiam modo
intelligendum, ergo per genitiuum transtulit,
vt inuenit (Garin, p. 877, col. 1, 2). Nachdem Stunica an Er.' Anmerkung Kritik gebt
hatte, trug Er. den Hinweis auf Ambrosiaster
nach (iuxta Ambrosium, l. 697). Auch die
Zustze C, D und E (ll. 699732) hngen mit
der Kontroverse um die Interpretation der
vorliegenden Stelle zusammen. Man vergleiche Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p.
208, ll. 731735: Indicaram sermonem apud
Latinos esse ancipitem, quod incertum sit, an
scientiae sit dandi casus, an gignendi. Si dandi
casus sit, sensus erit charitatem Dei maiorem
esse quam vt humana scientia comprehendi
possit. Sin gignendi casus sensus est eximiam
esse dilectionem cognitionis Christi; dann
folgt der Verweis auf Ambrosiaster (cf. Zusatz
C, l. 697) und Er.' Verteidigung, n.ll.
709710 angefhrt.
697 Ambrosium Siehe unten n.ll. 705706.
699 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3, 16
sqq. Migne PL 26, 523B: Ex quo animaduertendum, quia grandem et immensam Christus scientiae habeat charitatem (cf. l. 698:
eximiam dilectionem cognitionis). Unten ll.
710711, legt Er. dar: Nec refert [Hieronymus] hanc vocem scientiae ad supereminentem sed ad charitatem. Siehe app. crit. n.ll.
698699: Er. hat wegen der Kritik von Stunica seinen Satz gendert. Hat er frher (A B)
212
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
716
717
718
719
720
senserit id quod dixi, declarant haec illius verba: Post Dei Patris infinitam et
incomprehensibilem cognitionem et inenarrabilem clementiam, Christi quoque agnoscere nos vult charitatem, quae supereminentis est scientiae et subintelligitur humanae,
vt super scientiam hominum habeatur dilectio Christi. Quis enim potest colligere
mysterii huius charitatis rationem, vt et Deus hominis causa homo nasceretur etc.
Quanquam in hac scriptura suspicor non abesse mendum. Siquidem in contextu
habetur cognoscereque supereminentem scientiam charitatis Christi, [E] quomodo
citat et Augustinus epistola centesima vigesima; [C] quae lectio multum dissonat
a Graeca. Praeterea quod habetur in commentario, supereminentis est scientiae, suspicor ipsum scripsisse supereminens est scientiae. Porro quae Hieronymus hoc
loco disserit, mihi videntur aliquanto duriora. [D] Nec refert hanc vocem scientiae
ad supereminentem, sed ad charitatem. [C] Certe Theophylactus in eandem sententiam interpretatur, in quam Ambrosius. [D] Et cum Ambrosio consentit
Augustinus citans hunc locum libro De gratia et libero arbitrio, capite decimonono, Item, inquit, quum dicat apostolus supereminentem scientiae charitatem
Christi, quid insanius quam putare ex Deo esse scientiam quae subdenda est charitati,
et ex hominibus esse charitatem quae supereminet scientiae. [C] Nihil autem esset
scrupuli, si perbllw patiatur sibi iungi casum paternum, quemadmodum habet
perasphw et perapologomai [D] et perxw, idem significans quod
perbllw. [C] Neque enim huc libet confugere, vt dicam Paulum abusum casu
ob Graeci sermonis vel neglectum vel inscitiam. [D] Theophylactus in hanc sen720732 Theophylactus scientia D E: Cum
haec scriberem Theophylacti Graecus codex
non erat ad manum, verum aut interpres
parum bona fide reddidit Graeca, aut aliud
gesagt, Hier.' Interpretation folge dem griechischen Text nicht, spter (CE) behauptet
er das Gegenteil. Trotzdem nennt er ll.
709710, Hier.' Darlegung duriora. Man
beachte, dass Er.' Aussagen nicht immer konsistent sind.
699 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 3,
19, CSEL 81, 3, p. 93, ll. 1623 (701 ineffabilem:
inenarrabilem v.l.; 702 quia supereminens est
scientiae: supereminentis v.l.; 703 scire: colligere
[conligere] v.l.; 704 caritatis mysterii huius
rationem; natus: nasceretur v.l.). In Er.'
Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 946C und ed.
pr. 1492, fo o1r, col. 1, stehen die Lesarten,
denen Er. hier folgt, mit Ausnahme von quae
(l. 702), dafr quia. Nachdem Er. 1520
Ambrosiaster in seiner Apolog. resp. Iac. Lop.
Stun. ASD IX, 2, p. 208, ll. 735739, vorgebracht hatte, trug er das vorliegende Zitat in
der Ausgabe von 1522 nach (wie oben l. 697).
705706 Quanquam Christi Er. zitiert hier
das Lemma von Ambrosiaster (cognoscereque
213
nam videlicet (fo cxxxr), cf. H.J. de Jonge,
ASD IX, 2, p. 209, n.l. 748; n.ll. 749751.
713 Augustinus Aug. De gratia et lib. arbitr. 19,
40, Migne PL 44, 905 (715 quid est; 716 ex
hominibus charitatem, so auch in der
Aug.Ausgabe von 15281529, tomus VII, p.
899B).
716720 Nihil inscitiam Nahezu dieselbe
Anm. in Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX,
2, p. 208, ll. 743747: Quid autem noui sit,
si apud Graecos perbllw sibi patiatur
iungi genitiuum, quemadmodum patitur
perasphw et perlogomai [sic]? Neque
huc lubet, etiamsi possum, confugere, vt
dicam Paulum abusum casu nominis ob
Graeci sermonis vel neglectum, vel inscitiam.
716719 Nihil perbllw Der Genitiv (l. 717
casum paternum) kommt bei den Verben
perbllw, perasphw, perapologomai
und perxw vor. Uperbllw, perasphw
und perxw regieren aber im klassischen
Griechisch (meistens) den Akkusativ. Cf. zu
perbllw und perxw: KhnerGerth II,
1, 420.2b und Anm. 11, p. 393 sq.;
BlassDebrunner 177.2 und 1773. Das Verb
perapologomai scheint nur den Gen. zu
regieren, cf. LiddellScott s.v. perapologomai (vgl. das oben angefhrte Zitat der Apolog. resp. Iac. Lop. Stun., n.ll. 716720, in dem
die Unform perlogomai statt perapologomai steht).
717 scrupuli Dazu: n.l. 518 zu Gal. 2, 11.
719720 Neque inscitiam Stunica hat gesagt,
perbllousan erfordere einen Akkusativ, ein
Genitiv sei nicht angebracht (Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 209, n.l. 746).
Darauf antwortete Er., er wolle in diesem
Zusammenhang Paulus' fehlerhafte graecitas
nicht vorbringen. Dazu: ASD IX, 2, p. 209,
n.l. 747.
720732 [app. crit.] Er. bernahm in die Ausgabe von 1522 (C) eine Anm. der Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun. [1521] ASD IX, 2, p. 208, ll.
748751 nahezu wortgetreu: Er habe frher
nur ber einen lateinischen Theophyl.Text
verfgt usw. Ausfhrlich zu dieser Anm.: H.J.
de Jonge, ASD IX, 2, p. 209, n.ll. 749751.
Siehe auch oben n.l. 711 fr die betreffende
bersetzung von Persona.
720 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 3,
19, Migne PG 124, 1076D 1077B. Fr die
Ausgabe von 1527 (D) bersetzte Er. selbst die
betreffende Theophyl.Stelle. Er.' bersetzung und diejenige, die in Migne PG 124,
1075D 1078 B abgedruckt ist, sind sehr hnlich.
214
721
722
723
724
725
726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
LB 844
739
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749
750
751
tentiam edisserit: Vt possitis, inquit, cognoscere charitatem Christi antecellentem omni scientiae, quomodo cognoscemus nos? Primum quidem dicit hanc
antecellere scientiae, nimirum humanae, vos autem non per humanam scientiam,
sed per Spiritum cognoscetis hanc. Deinde nec hoc dixit: cognoscetis eam quanta
sit, sed hoc ipsum, quod magna est, quod excellit omnem scientiam. Hoc precor
vt a Spiritu discatis. Et quis hoc, inquit, nescit? Omnes, et hi qui moleste ferunt
quae quotidie accidunt, et hi qui mammonam praeferunt Deo. Quod si hanc
cognosceremus, haudquaquam vel obmurmuraremus diuinae prouidentiae vel
rebus praesentibus animum addiceremus a Deo deficientes qui nos sic dilexit.
Illud autem attende: si dilectio praecellit omnem scientiam, quanto magis ipsa
substantia. Hactenus Theophylactus, ex quibus apparet eum sensisse charitatem
excellentiorem scientia. [E] Chrysostomus hunc scrupulum non attingit.
[20] [A] Ei a u t e m q u i p o t e n s e s t o m n i a f a c e re . Graece est pr
pnta poisai, id est super omnia facere. Atque ita legit Ambrosius et Hieronymus, [B] sed ita vt pr aduerbium videatur non praepositio, pollere autem tantundem, quasi dicas eximie. Certe pro|ximo loco quum repetitur pr kperisso, non potest aliud quam aduerbium esse. Est autem epitasis gemina,
quemadmodum annotauit [E] Chrysostomus [B] et Theophylactus. Deus potest
omnia, quod nullus hominum, et potest cumulatissime praestare quicquid vult
[E] et vltra quam nos petimus. [B] Iam illud, lector, vel non monitus animaduertis hanc esse coronidem quandam, quales aliquoties Paulus ceu raptus et
afflatus subnectit suae disputationi. [A] Su p e r a b u n d a n t e r q u a m p e t i m u s . Upr kperisso n atomeqa, id est ex abundanti supra ea quae petimus. Qu a m p e t i m u s a u t i n t e l l i g i m u s . Wn atomeqa noomen, id est
[B] supra omnia [A] quae petimus aut cogitamus. Sic enim emendat Laurentius,
[B] licet id quidem ad sensum non ita magni refert. [D] Illud tantum submonendus est rudis lector, articulum n congruere cum praecedenti dictione, quum
a suo verbo dissentiat idque ex proprietate sermonis Graecanici.
[21] [A] In e c c l e s i a e t i n C h r i s t o. Copula et redundat. [C] Ambrosius ordine diuerso legit in Christo Iesu et in ecclesia. Ac iuxta hunc ordinem interpretatur. [D] In altero loco praepositio simpliciter vsurpata est in ecclesia, quasi
727 quotidie E: cotidie D.
738 Theophylactus CE: Vulgarius B.
742 disputationi. D E: disputationi. Neque
enim suspicari lubet ab aliis additas ad lectionis interuallum B C.
743 pr kperisso BE: pr k perisso A;
supra BE: super A.
744745 Quam petimus aut intelligimus. n
atomeqa noomen i. quae petimus aut cogitamus. Sic enim emendat Laurentius post
redundat [749] posuit A. Obserua ordinem
lemmatum in A: Ei autem qui potens est
omnia facere [733]; Superabundanter quam
petimus [742743]; Sublimitas et profundum
[691]; In ecclesia et in Christo [749]; Quam
petimus aut intelligimus [744].
215
iuxta Marcum in nonnullis exemplaribus,
maxime Graecorum, coronidem fuisse adiectam. Es handelt sich bei einer coronis
mehrmals um eine umstrittene Formel, an
deren Echtheit gezweifelt wird. Auch ber die
vorliegende Stelle war Er. sich anfangs nicht
sicher: cf. app. crit. n.l. 742: Neque enim
suspicari lubet ab aliis additas ad lectionis
interuallum (B C).
742743 Superabundanter quam petimus Nov.
Test.: vltra omnia quae petimus. Er. hat das
nichtklassische Wort superabundanter (cf.
Souter, Glossary s.v.) ersetzt.
743 Upr atomeqa (perekperisso:
zur Schreibweise: BlassDebrunner 123;
1163).
744 Quam intelligimus Nov. Test.: [vltra
omnia] quae petimus aut cogitamus.
744 Wn noomen So auch die heutigen Ausgaben.
744745 Wn Laurentius Cf. Valla, Annot. ad
loc.: Ei autem qui potens est omnia facere
superabundanter quam petimus et intelligimus. Legendum est quae petimus, n
(Garin, p. 877 col. 2). Zu n nach perekperisso: BlassDebrunner 1851 (n ist ein
genitivus comparationis).
746748 Illud Graecanici Er. meint die
Attraktion des Relativums, cf. BlassDebrunner 294. An der vorliegenden Stelle: perekperisso n atomeqa = perekperisso
totwn, atomeqa (Bauer s.v. perekperisso: schlechtweg hinaus ber). Siehe n.ll.
438439 zu Eph. 2, 10.
749 In Christo Nov. Test.: in ecclesia per
Christum Iesum [in Christo Iesu A] (man
beachte, dass Er.' Vg.Lemma unvollstndig
ist: in Christo Iesu).
749 Copula et redundat In den heutigen Ausgaben: n t kkljsa ka n Xrist Ijso (n
t kkljsa n Xrist Ijso v.l. cf. z.B. AN
III 11 [cod. 2817] fo 256v. Siehe auch ASD VI,
3, p. 521, n. 212).
749750 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in
Eph. 3, 21, CSEL 81, 3, p. 94, l. 23.
750751 Ac interpretatur Cf. Ambrosiaster,
Comm. in Eph. 3, 21, CSEL 81, 3, p. 94, ll.
2830: cui ideo gloria in Christo Iesu, quia
per ipsum omnia praestat nobis et quia honor
patris in filio est, et in ecclesia, id est in populo, quem sibi adoptare dignatus est. So
auch Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p.
946D.
751752 In altero senatu Die Prposition in
mit dem Ablativ bezeichnet in der Wendung
in ecclesia die rtlichkeit (cf. KhnerStegmann II, 1, 107 A.1. p. 559).
216
752
753
754
755
[A]
756
757
758
759
760
761
762
763
764
765
766
767
768
769
770
771
772
773
774
775
776
777
778
779
780
781
[1] Di g n e vo c a t i o n e . [D] A
zwv tv klsewv. [A] Addidit nominis
casum aduerbio, quasi dicas canit similiter tibi. [D] Et rursus articulus respondet nomini antecedenti dissonans suo verbo. Alioqui dicendum erat klqjte.
[2] [A] Cu m o m n i h u m i l i t a t e . Tapeinofrosnjv. Quae significat
animi habitum contrarium arrogantiae, nam humilitas, quae tapenwsiv, aliud
quiddam significat. Et ob id Ambrosius addit humilitate animi, ne fortunae
humilitatem acciperemus. Cu m p a t i e n t i a . Makroqumav, id est longanimitate, [B] si quis ad verbum reddat. [A] Ambrosius sic legit, cum omni humilitate
animi et modestia, cum magnanimitate, [B] makroquman vertens magnanimitatem, quum magis sonet animi lenitatem [D] ac moderationem, [B] qua fit vt
non facile commoueamur neque rapiamur ad vindictae cupiditatem. Longanimitas propius exprimit [D] Graecam vocem [B] quam magnanimitas et tamen
aliud est longus animus quam lenis et lentus ad iram. Patientia recte habebat,
nisi quod anceps est et saepius ad tolerantiam corporis quam ad animi lenitatem
pertinet.
[3] [A] So l l i c i t i s e r u a re . Spoudhontev, id est studentes. [C] Quod
Augustinus libro secundo Aduersus literas Petiliani, capite sexagesimonono vertit
sollicite agentes. Ac mox capite septuagesimo octauo vertit studentes seruare, quemadmodum nos vertimus. [D] Ambrosius sollicite seruantes. [A] In v i n c u l o
p a c i s . En t sundsmw, quasi dicas in colligatione et concatenatione. [C]
Augustinus in eodem loco vertit coniunctione. [D] Nam vinculum vnius dici
potest. Sndesmov est quo aliud alii connectitur.
[6] [A] Qu i s u p e r o m n e s e t p e r o m n i a . Satius erat in eodem genere
perseuerare et non miscere res personis, super omnia et per omnia aut super
omnes et per omnes; nam apud Graecos incertum est genus. Hieronymus magis
videtur amplecti neutrum genus adducens illud Vergilianum,
EX CAPITE QVARTO
217
tius corporis quam animi dicitur. Hier. aber
nimmt keinen Unterschied zwischen longanimitas und patientia an: Comm. in Gal.
III, 5, 2223, CCSL 77A, p. 194, ll. 5960 =
Migne PL 26, 448A: Post pacem sequitur
longanimitas siue patientia, quia vtroque
modo makroquman possumus interpretari,
cf. n.l. 366 zu Gal. 5, 22. Er. ersetzte Col. 1, 11
und 2. Petr. 3, 15 longanimitas durch patientia, als wren diese Ausdrcke dennoch auswechselbar (cf. ASD. VI, 3, p. 39, n. 45 zu
Rom. 2, 4).
771 Solliciti seruare Nov. Test.: studentes seruare. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 138, n.
84 zu Rom. 12, 8.
772 Augustinus Aug. Contra lit. Petil. II, 69, 155,
CSEL 52, p. 101, l. 1.
773 mox Aug. Contra lit. Petil. II, 78, 174, CSEL
52, p. 108, ll. 1112: studentes seruare vnitatem spiritus.
774 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
3, CSEL 81, 3, p. 95, l. 15.
774775 In vinculo pacis Nov. Test.: per vinculum pacis [in vinculo pacis A]. Er. bersetzt
besonders ab der Ausgabe B das instrumentale n (cf. BlassDebrunner 219) durch
per (statt in wie in der Vg.), cf. ASD VI, 3,
p. 28, n. 171 zu Rom. 1, 17. Siehe n.ll. 862864
zu Gal. 3, 16.
775 En t sundsmw So auch die heutigen Ausgaben.
776 Augustinus Aug. Contra lit. Petil. II, 69,
155, CSEL 52, p. 101, l. 2: in coniunctione
pacis.
776 in eodem loco Er. meint dieselbe Aug.Stelle,
die oben, l. 772, gemeint ist (Aduersus
sexagesimonono).
778 Qui omnia Nov. Test.: qui est super
omnia et per omnia.
778780 Satius genus Das griechische
pntwn kann sich sowohl auf ein Maskulinum als auch auf ein Neutrum beziehen.
Dazu: Valla, Annot. ad loc.: qui super omnes
et per omnia, et in omnibus nobis. Cur ait
super omnes et per omnia, variando genera,
quod graece incertum est, cum vtrobique sit
casus genitiuus? v p pntwn ka di
pntwn. Ego puto dicendum per omnes aut
quod non tantopere mihi probatur super
omnia et per omnia. Inuoluere autem res et
homines, vt fecit interpres, mihi non placet
(Garin, p. 877, col. 2).
780 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 56,
Migne PL 26, 529A.
781 illud Vergilianum Verg. Georg. IV, 221222
(Er. zitiert vs 222 vollstndig, Hier. bis zu
maris).
218
782
783
784
785
786
787
788
789
790
791
792
793
794
795
796
LB 845
799
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814
815
816
817
818
819
820
821
822
823
824
825
826
827
828
829
219
nobis. Hic rursus vides in interpretatione poni omnia, non omnes excepta postrema particula. Quanquam vt et illic congruat omnia, facit psalmi testimonium:
Spiritus Domini repleuit orbem terrarum et hic qui continet omnia, scientiam habet
vocis. Item in principio Geneseos: Spiritus Domini expanditur super aquas. Quid
autem magni diceret apostolus, si doceret Deum Patrem esse super omnes
homines? quum angeli sint humano genere praestantiores. Scrupulus quem
mouet Hieronymus, poterat aliter submoueri, quod quum a Deo Patre sint sim784838 Vtcunque additur Zusatz E. Er.
bespricht ausfhrlich Hier.' Kommentar zu
Eph. 4, 6 (Comm. in Eph. II, 4, 56, Migne PL
26, 528C529C) und nimmt an, auch Hier.
habe gemeint, super omnes sei super
omnia, wie er selbst schon 1516 behauptete, ll.
780781: Hieronymus magis videtur amplecti
neutrum genus; darauf verweist er 1535, ll.
833834: quod dixerim Hieronymianam enarrationem videri magis amplecti neutrum genus.
Dieser Zusatz E ist von der an dieser Stelle
(d.h. ll. 780781) gebten Kritik hervorgerufen. Wie blich erwhnt Er. den (die) Kritiker nicht mit Namen, cf. ll. 832833 (Huiusmodi reprehendissent).
785 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 56,
Migne PL 26, 528C.
787788 quoniam generis Cf. oben n.ll.
778780.
792793 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4,
56, Migne PL 26, 528CD (793 est om.).
795 Hic scrupulus Dazu: n.l. 518 zu Gal. 2, 11.
796 quod subiicit Hier. Comm. in Eph. II, 4,
56, Migne PL 26, 529A (796 et de Deo).
797 Laertius Diog. Laert. VII, 147 (797 d enai;
d enai ed. pr. 1533; 798 logikn, tleion
noern; logikn noern ed. pr. 1533; kako
pantv: kako tinov ed. pr. 1533; 799 enai
mntoi sic ed. pr. 1533; 799800 tn mn
djmiourgn sic ed. pr. 1533; 800 ka sper:
sper ka ed. pr. 1533). Cf. OCT, Oxford,
1964, 21966 ed. H.S. Long) und ed. pr. 1533
(Froben). Die bersetzung von Traversari/
Brugnoli lautet folgendermassen: Deum
vero esse animal immortale, rationale, perfectum siue intellectuale, beatum a malo omni
remotissimum; prouidentia sua mundum et
quae sunt in mundo disponens omnia, non
tamen inesse illi humanae formae lineamenta.
Caeterum esse quidem opificem immensi
huius operis, sicuti et patrem omnium. Communiter autem et ipsius partem, quae per
omnia penetret eamque multis appellari
nominibus iuxta proprietates suas. Namque
Iouem dici quod omnes iuuet; eumque graece
Da appellari, quod per ipsum sint omnia.
220
830
831
832
833
834
835
836
837
838
839
840
841
842
843
844
845
846
847
848
849
850
851
852
853
854
855
856
LB 846
859
860
861
862
pliciter omnia, non absurde dicitur Pater omnium generali vsu nominis paterni,
quemadmodum diabolus dicitur mendacii pater, quod is primus docuit mentiri.
Huiusmodi scholiis non onerarem lectorem, nisi quidam magno supercilio reprehendissent, quod dixerim Hieronymianam enarrationem videri magis amplecti
neutrum genus. Chrysostomus enarrans hunc locum admonet p pntwn dictum pro pnw pntwn. Dignitas autem Dei excellit non homines tantum, sed
vniuersam creaturam. Deinde quum per omnia exponit de gubernatione Dei, is
profecto gubernat vniuersa. In enarratione Chrysostomi tertio loco additur pronomen n psin mn, id est in omnibus vobis. Atqui in contextu non additur.
[A] Ambrosius mauult genus masculinum super omnes, per omnes [B] et in omnibus vobis, quorum postremum non potest non esse masculini generis. Theophylactus vtrunque ad nos refert genere masculino. [C] Et i n o m n i b u s vo b i s .
Pro quo Ambrosius legit in omnibus credentibus. Apud Hieronymum non additur
vobis, tantum est in omnibus. Nec potest aliud ex illius interpretatione deprehendi.
[D] Ex hoc loco Graeci refellunt haereticos facientes Filium Patre, et Spiritum
sanctum vtroque minorem, quod praepositionem di proprie dicerent competere
in Filium, n in Spiritum sanctum, quum z tribuatur Patri. Hic vtraque praepositio tribuitur Patri, di et n. Nec tamen habent vim diminuendi.
[8] [A] A s c e n d e n s i n a l t u m . A
nabv ev cov, id est postquam ascenderat in altum, praeteriti temporis. Iam testimonium quod adducit, est psalmo
sexagesimo septimo. Septuaginta transtulerunt hoc pacto: A
nbjv ev cov
xmalteusav axmalwsan, labev dmata n nqrpoiv. Paulus sciens ac prudens ab Hebraeis vnicam dictionem mutauit, vt indicat Hieronymus hunc edisserens locum. Quum enim apud illos legatur accepit dona in hominibus, hic
mutauit dedit dona [B] in [A] hominibus. Nec ea varietas quicquam officit sententiae, quandoquidem in psalmo promittitur futurum quod nondum erat factum, et ob id dicitur accepisse dona, quae post elargiretur. Hic quoniam apostolus describit quod iam erat | factum fundatis vbique per orbem ecclesiis dedisse
scribitur, non accepisse.
[9] Qu o d a u t e m a s c e n d i t . T d nbj, t stin; id est illud autem
quod dictum est ascendit, quid est? et caetera.
[11] [B] A l i o s a u t e m p a s t o re s e t d o c t o re s . Annotauit Hieronymus
[E] et hunc sequutus Augustinus, epistola quinquagesima nona, [B] quod quum
840841 Theophylactus CE: Vulgarius B.
845 praepositionem D: propositionem E.
847 habent E: habuit D.
850 septimo. BE: septimo. Hebraea ad hunc
habent modum
Hc
ql
ib
hiB
jvrm
l
hil
y
jda
B
hvnH
m A.
860 quid est A B E: quid C D.
Phnomens in Hier.' Kommentar zu den Paulusbriefen (Eph. 3 und 4), cf. LB IX, 759D sqq.
832 magno supercilio Cf. Adag. 749 (Attollere
supercilium, Ponere supercilium), ASD II, 2,
p. 272 und Adag. 2471 (Contrahere supercilium. Inflare buccas), ASD II, 5, p. 332.
221
accepisti dona in hominibus (Ps. iuxta LXX,
Stuttgart Vg.).
850 [app. crit.] Die hebrische Fassung von Ps.
67, 19 hat Er. ab der Ausgabe B ausgelassen.
Vgl. app. crit. n.l. 827 zu Gal. 3, 13; app. crit.
n.l. 201 zu Gal. 4, 27: Er. lsst fters ab B den
hebrischen Urtext aus.
850 Septuaginta Ps. 67, 19 (nqrpw: nqrpoiv
v.l. Stuttgart LXX).
851852 sciens ac prudens Ter. Eun. 7273: et
prudens, sciens / viuus vidensque pereo und
Hier. Adv. Ruf. II, 32, CCSL 79, p. 69, ll.
1516: Sciens ergo et prudens in flammam
mitto manum. Siehe Adag. 2513, ASD II, 6,
p. 352; Collect. 529, ASD II, 9, p. 200.
852 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 8,
Migne PL 26, 530B: Et eleganter hic posuit:
dedit dona in hominibus, cum in Psalterio
scriptum sit: accepit dona in hominibus. Verum
ibi, quia necdum factum erat, sed futurum
promittebatur, propterea dicitur accepisse. Hic
vero cum apostolus scribit, quia iam dederat, et
in vniuerso orbe ecclesiae fundatae erant;
idcirco non accepisse scribitur, sed dedisse.
859 Quod autem ascendit Nov. Test.: Caeterum
illud ascendit. Cf. ASD VI, 3, p. 523, n. 91.
859 T stin; So auch die heutigen Ausgaben.
861 Alios doctores Nov. Test.: alios autem pastores ac [et A] doctores. Er. hat et durch ac
ersetzt, dazu: ASD VI, 2, p. 19, n. 251 zu Ioh. 1,
25.
861 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4,
1112, Migne PL 26, 532B: et in pastoribus et
in magistris officia diuersa posuerit. Non
enim ait alios autem pastores et alios magistros, sed alios pastores et magistros, vt qui
pastor est, esse debeat magister.
862 Augustinus Aug. Epist. 149, 11, CSEL 44, p.
358, l. 18 p. 359, l. 6: Pastores autem et doctores, quos maxime vt discernerem voluisti,
eosdem puto esse, sicut et tibi visum est, vt
non alios pastores, alios doctores intellegamus; sed ideo, cum praedixisset pastores, subiunxisse doctores, vt intellegerent pastores ad
officium suum pertinere doctrinam. Ideo
enim non ait: Quosdam autem pastores,
quosdam vero doctores, sed cum superiora
ipso locutionis genere distingueret dicendo:
Quosdam autem apostolos, quosdam autem
prophetas, quosdam vero euangelistas, sed
hoc tamquam vnum aliquid duobus nominibus amplexus est: Quosdam autem pastores
et doctores. Man beachte die unterschiedliche Numerierung ante Maurinorum editionem (Epist. 59) und Maurinorum ed. (Epist.
149).
222
863
864
865
866
867
868
869
870
871
872
873
874
875
876
877
878
879
880
881
882
883
884
885
886
887
888
889
890
in caeteris discreuerit officiorum genera, hic duo coniunxit. Neque enim dictum
est quosdam pastores, quosdam doctores, sed alios pastores et doctores, quod quicunque pastores sunt, iidem debeant esse doctores; [C] quum Ambrosius id non
animaduertens, opinor, distinctim accipiat, quasi diuersi sint pastores ac magistri.
Rursum parum videtur obseruasse, quod apud Graecos pro magistris est didasklouv, id est doctores. Magistros enim interpretatur exorcistas, qui in ecclesia
coerceant ac verberent inquietos. [D] Quanquam Theophylactus proposito sensu
quem ostendimus, et hunc attingat de diaconis.
[12] [A] Ad c o n s u m m a t i o n e m s a n c t o r u m . Prv tn katartismn.
Hieronymus legit ad instructionem. Significat autem et refectionem siue reparationem [B] aut instaurationem rei collapsae. [A] Doctores enim succurrunt lapsis et deiectis. [B] Maxime vero probatur quod nobiscum vertit Ambrosius ad
consummationem sanctorum, nam et hoc sonat Graecis katarthesqai. Ita probe
congruit quod sequitur in aedificationem corporis Christi, [C] nimirum vt corpus
vndique sit perfectum.
[13] [A] In a g n i t i o n e Fi l i i De i . Et agnitionis Filii Dei, [D] ka tv pignsewv. Pendet enim ab ntjtov, quemadmodum et fides. [A] Et ita legit
diuus Hieronymus, qui et alibi monet proprie agnosci quod antea fuerat cognitum.
[14] Et c i rc u n f e r a m u r. Graecis est participium, perifermenoi, id est
circumacti. [B] Augustinus legit circumlati. Caetera commode, [A] si tempus
responderet. Et paruuli est npioi, quod ita significat puerum, vt et parum prudentem significet. Et omni vento, rectius erat quouis vento. Nam Graeca vox
pant anceps est. In n e q u i t i a h o m i n u m . En kubea. Quod verbum ductum est a lusu tesserarum, in quo qui potest, imponit et circumuenit alterum,
etiamsi Faber [B] in prima sane aeditione [A] mutat pro nequitia, confusionem et
perturbationem, sed deceptus, vt videtur, similitudine figurae u, quae cappa videri
possit; itaque kukea legit pro kubea, quum sit b. [B] Et mutauit ille quidem
863 coniunxit D E: coniunxerit B C.
878 filii dei alt. BE: fidei A.
inquam poteris etiam pastores pro sacerdotibus ipsis et episcopis intelligere, doctores vero
ministros, siue dyaconos ipsos (fo cxxxiv).
871 Ad consummationem sanctorum Nov. Test.:
ad instaurationem sanctorum. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 189, n. 107 zu 1. Cor. 1, 10.
871 Prv tn katartismn So auch die heutigen
Ausgaben.
872 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4,
1112, Migne PL 26, 531D (im Lemma).
872873 Significat collapsae Laut Bauer s.v.
bedeutet katartismv: die Zurstung; die vorliegende Stelle bersetzt er folgendermassen:
um die Heiligen zur Dienstleistung auszursten. Nach Passow ist die Bedeutung von
223
n.ll. 938939 zu Gal. 4, 1. Siehe z.B. auch
Annot. in 1. Cor. 14, 20, ASD VI, 8, p. 278, ll.
224225: Quanquam vt saepe iam admonui,
npioi dicuntur pueri id aetatis, quo nondum
sapere possunt.
885886 Et est Im Nov. Test. bersetzt Er. wie
hier quouis vento. Vgl. Er. bersetzung Act.
10, 35: n pant qnei, in quauis gente. Dazu:
ASD VI, 2, p. 316, n. 351.
886 In nequitia hominum Nov. Test.: per versutiam [in versutia A] hominum.
886 En kubea In den heutigen Ausgaben: n t
kubea (so auch im Nov. Test.; die Auslassung
des Artikels ist vermutlich unabsichtlich). Zu
kubea = das Wrfelspiel: Bauer s.v.:
kubea tn nqrpwn wird durch das folgende n panourga ktl. als betrgerisches
Falschspiel gekennzeichnet. Vgl. auch Suid.
kubea 2592: kubea: panourga.
888 Faber Faber Stapulensis, S. Pauli epistolae
xiv, bersetzte 1512: in turbatione hominum
(fo 38r). In der examinatio zur Stelle schrieb
er: Vulgata aeditio. In naequitia hominum.
Potius in turbatione hominum. Paulus n t
[tj] kukea [kukea] tn nqrpwn. Vocabulum enim kukea prima syllaba per ypsilon et
secunda diphthongo; potius confusionem et
turbationem dicit p to kuken quod miscere, confundere et turbare significat, quam
malitiam quae dicitur kaka prima syllaba
per alpha et secunda per iota. Non negauerim
tamen eam confusionem et turbationem
hominum ex naequitia procedere (fo 169r).
888 in aeditione Zusatz B. Als Er. die zweite
Ausgabe des Nov. Test. und der Annot. vorbereitete, verfgte er schon ber die zweite
Auflage der S. Pauli epistolae xiv von Faber
Stapulensis, die zwischen November 1516 und
dem 10. Juli 1517 erschien (cf. ASD IX, 3, p. 10;
pp. 6062). Siehe weiter unten n.ll. 890892.
889890 sed quum sit b In der Handschrift
AN III 11, fo 256r (die letzte Zeile des Bibeltextes) kann man sehen, was Er. meint. In der
Wendung ka bqov ist sowohl das k als auch
das b dem u sehr hnlich. Auf fo 258v steht das
Wort kubea: Der Kopist hat im Anlaut das
normale k verwendet, in der Mitte des Wortes
das b, das dem u gleicht (der Kopist des Ms.
AN III 11, cod. 2817 verwendete zwei unterschiedliche Formen des Buchstabes kappa).
890892 Et apologia Zusatz B. Obwohl
Faber Stapulensis in seiner zweiten Ausgabe
der S. Pauli epistolae xiv die fragliche Lesart
gendert hat, bt Er. noch immer Kritik an
der betreffenden Stelle: Faber folge zwar der
Lesart der Vg.: in nequitia hominum (fo 36v
der 2. Edition von 1516/17, laut Steenbeek,
224
891
892
893
894
895
896
897
898
899
900
901
902
903
904
905
906
907
908
909
910
911
912
913
914
915
916
917
918
919
920
LB 847
923
924
925
926
927
928
929
930
hunc locum in posteriore aeditione, sed ita vt nec ibi suffrager homini. Qua de
re nonnihil attigimus in nostra ad illum apologia. [A] Videtur autem verbum esse
fictum a kubew, quod est tesseris ludo, quod in huiusmodi ludis arte opus est;
et quisque nititur circumuenire collusorem si possit, ad suum duntaxat commodum spectans, vt kubean dicere possis aleationem, hoc est versutiam et fallax
artificium vel potius artificem fallaciam. [B] Testatur et Hesychius, kubesai
praeter caetera significare et xleusai, quod est irridere aut subsannare. [A]
Idque Hieronymus ad dialecticorum argutias et insidiosas captiones refert. Haec
quum animi nostri coniecturam tametsi magnopere probabilem sequuti literis
prodidissemus, nacti Theophylacti episcopi in Paulinas epistolas commentarios
haudquaquam aspernandos comperimus et illum nobiscum sentire; cuius equidem verba, quod ad hanc rem pertinet, non grauabor adscribere: Kubeuta
lgontai o tov pettov kexrjmnoi toioto esin o ceudodidskaloi metatiqntev tov felestrouv sper pettov v bolontai, id est Cybeutae dicuntur qui
talis vtuntur; eiusmodi sunt falsi doctores transponentes simpliciores ceu talos
prout volunt. Mihi quidem satisfaciebat mea coniectura, tam consentanea vero.
Caeterum, quoniam nonnullos magis commouet autoritas quam ipsa res, Graeci
interpretis suffragium addidimus. [E] Theophylactus Chrysostomum, vt fere
solet, est sequutus. Illud mirum, neutrum differentiam ponere inter kbouv ka
pettov, id est inter tesseras et talos, nisi quod in vtrisque locus est fraudi. [A]
Illud admonet Hieronymus totum hunc locum, si quis Graeca legat, manifestiorem esse, sed dum Latinis ad verbum redditur, sensum fieri obscuriorem. [B]
Paraphrasi poterat explicari ad hunc modum: Donec eo perueniamus omnes, vt
eadem sit omnium fides et aeque cognitus siue agnitus Filius Dei, hoc est vt pertingamus ad perfectam, solidam ac virilem aetatem, videlicet ad eam mensuram
aetatis, quae nos plene adultos reddat in Christo, ne posthac simus infantes qui
circumagantur ac circumferantur quouis vento doctrinae imponente nobis hominum astu hoc agentium, non vt Christum syncere nos doceant, sed callidis artibus adorti nos illaqueent capiantque. Quin potius istis neglectis quae vera Christoque digna sunt sectantes per omnia adolescamus in illum qui est caput
omnium. Is autem est | Christus, non Moses; hic enim membrum duntaxat est,
non caput. [A] Hieronymus legit in fallacia hominum, in astutia [B] et caetera.
[A] Ad c i rc u m u e n t i o n e m . Prv tn meqodean. Dictum est autem a meqodeein, quod est hominem adoriri ex insidiis. Et Er ro r i s . Tv plnjv. Melius
vertisset imposturae. Nam plnj et decipientis est, at error decepti. Mirum
est autem quid sequutus Ambrosius legerit ad remedium erroris, [B] nisi forte
methodum ille scripsit idque aliquis transformauit in remedium. Augustinus
vertit machinationem.
[15] [D] Ve r i t a t e m a u t e m . Dilucidius erat sed quam autem aut sed
potius; corrigit enim quod praecessit. [A] Ve r i t a t e m a u t e m f a c i e n t e s .
896 artificem CE: artificiosam A B.
900 Theophylacti CE: Vulgarii A B.
225
viros consummatissimos etc. Siehe Er.' Antwort: Ep. 337, l. 713 sqq.
908 Theophylactus Siehe Theophyl. loc. cit.
(oben n.l. 900).
908 Chrysostomum Chrys. In Eph. hom. 11, 3,
Migne PG 62, 83. Chrys. und Theophyl. setzen hier offenbar kubea (Wrfel) und pettv
(der lnglich runde Stein im Brettspiel
[Pape]) einander gleich.
911 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 13
sqq. Migne PL 26, 534C: Sciendum quod
hic locus in Graeco manifestior sit, dum
autem in Latinum e verbo transfertur ad verbum, sensus sermonibus inuoluti obscurum
fecere quod dicitur.
922 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 13
sqq. Migne PL 26, 533A: in fallacia hominum et astutia (Lemma).
923 Ad circumuentionem Er. bersetzt die Wendung: prv tn meqodean tv plnjv (Vg. ad
circumuentionem erroris) im Nov. Test.
durch: qua nos adoriuntur, vt imponant nobis
[ad aggressionem imposturae A]. Vgl. Bauer
s.v. meqodea: zu der Arglist des Irrwahns. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 523 sq. n. 147.
923924 meqodeein Die erste Bedeutung des Verbs
lautet nachgehen, verfolgen, dann: nach den
Regeln, kunstgemss, methodisch abhandeln;
daher von den Rednern durch rhetorische
Kunstgriffe betrgen (nach Pape s.v.). Siehe
auch LiddellScott s.v. 3.: c. acc. pers., defraud,
get round, d.h. die Bedeutung, die Er. meint.
924925 Erroris decepti Zur bersetzung der
Wendung ad circumuentionem erroris: oben
n.l. 923 und ASD VI, 3, p. 523, n. 147. Zur
Bedeutung des Ausdrucks plnj n.ll. 8182
zu 1. Thess. 2, 3.
926 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
14, CSEL 81, 3, p. 101, ll. 1718.
927 Augustinus Siehe z.B. Aug. Civ. XXII, 18,
CCSL 48, p. 836, l. 12: ad machinationem
erroris.
929 Veritatem autem Nov. Test.: sed veritatem.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 524, n. 151. Er.
hat den vorliegenden Zusatz D nachgetragen,
weil er im Nov. Test. autem durch sed ersetzt
hat (dazu: ASD VI, 2, p. 21, n. 262 zu Ioh. 1,
26), ohne dass er diese nderung erlutert hat.
930 Veritatem autem facientes Nov. Test.: sed
veritatem sectantes. Auch an anderen Stellen
meidet Er. das Verb facere, cf. ASD VI, 2, p.
41, n. 211 zu Ioh. 3, 21. Siehe auch Valla, Annot.
ad loc.: Veritatem autem facientes Graece
est veritatem sectantes, sed hoc parui refert.
Non enim potest verbum e verbo transferri
ljqeontev (Garin, p. 877, col. 2). Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 524, n. 151.
226
931
932
933
934
935
936
937
938
939
940
941
942
943
944
945
946
947
948
949
950
951
952
953
954
955
956
957
958
959
960
961
962
963
964
965
966
967
968
969
970
971
A
ljqeontev, id est veritatem sectantes. Nam ljqeein est vel praestare quod
dixeris vel vera loqui. Nam hoc opposuit t kubea ka t plnj, hoc est versutiae et imposturae. Cre s c a m u s i n i l l o. Azswmen ev atn t pnta, id
est augeamus in illum omnia. Sic quidem emendat Laurentius. Ego sane puto
recte verti posse augescamus in illum per omnia, vt ad t pnta subaudias praepositionem kat. Tametsi Hieronymus legit vt augeamus in ipso omnia. Et item
Ambrosius, si tamen codices mendo vacant. Nec ab his dissentit Theophylactus
[D] interpretans omnia in nobis esse augenda et vitam et dogmata. [E] Chrysostomus trifariam interpretatur: primum vt intelligamus corpus augmentum
facere, dum in singulis membris operatur spiritus iuxta cuiusque modum; altero
modo vt accipiamus singula membra capere augmentum ex subministratione spiritus; tertio vt intelligamus spiritum augeri, dum a capite fluens meat per omnia
membra contingens et connectens singula. [B] Potest autem in verbo transitiuo
subaudiri nos, pronomen, [D] etiamsi aznw apud Graecos neutralem habet
significationem, nec memini in alio significatu comperisse. [A] Proinde sequatur
lector quod maxime probauerit, etiamsi nostra lectio ab horum interpretatione
minime dissidet, praesertim quum mox sequatur tn azjsin to smatov.
[16] C o m p a c t u m . Sunarmologomenon, quod ante verterat constructum. Connexum. Sumbibahmenon, id est coagmentatum. Hieronymus legit
conglutinatum. Pe r o m n e m i u n c t u r a m . A
fv, quod non possis aptius vertere quam commissuram. Est enim f, commissio, sic vt vtrunque se mutuo
contingat veluti membrum membro connexum. [B] Proinde Augustinus in
Psalmo decimo legit per omnem tactum. Idem libro De ciuitate Dei vigesimo
secundo, capite decimo octauo, locum hunc adducit hisce verbis: Qui descendit,
ipse est et qui ascendit super omnes coelos, vt adimpleret omnia. Et ipse dedit quosdam quidem apostolos, quosdam autem prophetas, quosdam vero euangelistas, quosdam autem pastores et doctores ad consummationem sanctorum in opus ministerii, in
aedificationem corporis Christi, donec occurramus omnes in vnitatem fidei et agnitionem Filii Dei, in virum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Christi, vt
vltra non simus paruuli iactati et circumlati omni vento doctrinae, in illusione hominum, in astutia ad machinationem erroris, veritatem autem facientes in charitate
augeamur in illo per omnia, qui est caput Christus; ex quo totum corpus connexum
et compactum per omnem tactum subministrationis secundum operationem in mensuram vniuscuiusque partis incrementum corporis facit in aedificationem sui in charitate. [A] Se c u n d u m o p e r a t i o n e m . Kat nrgeian. Rursum est illud
nomen toties obuium, quod actum ac vim occultam significat. Sentit de spiritu
vitali, qui a capite proficiscens impartit vim suam, non omnibus parem, sed quatenus conducit toti corpori. Ad eum modum interpretatur [E] Chrysostomus [A]
et Theophylactus, vt nrgeia, quam hic operationem vertit, pertineat ad actum
spiritus Christi in membris suis, non ad opera nostra, quemadmodum exponit
Lyranus. Thomas ita moderatur interpretationem, vt videatur vtrunque sensisse.
937 Theophylactus CE: Vulgarius A B.
947 minime D E: minimum AC.
227
(Annot. in Eph. 2, 21: sunarmologoumnj =
coagmentata; Annot. in Eph. 4, 16, l. 949
sumbibahmenon = coagmentatum). Cf. ASD
VI, 3, p. 524, n. 162.
949 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 16,
Migne PL 26, 534C (im Lemma).
950 Per omnem iuncturam Nov. Test.: per
omnem commissuram.
951952 Est connexum Siehe Bauer s.v. f:
die Verbindung der Glieder, Eph. 4, 16; Col.
2, 19.
952 Augustinus Aug. Enarr. in Ps. 10, 7, CCSL
38, p. 79, ll. 56 (cf. ASD VI, 3, p. 524 sq. n.
163).
953 Idem Dei Aug. Civ. XXII, 18, CCSL 48,
pp. 836837, ll. 317.
965 Secundum operationem Nov. Test.: iuxta
actum. Zur bersetzung des Begriffes nrgeia: ASD VI, 3, p. 289, n. 102 zu 1. Cor. 12,
10.
965966 Rursum significat Dazu: n.l. 157 zu
Eph. 1, 11; n.l. 271 zu Eph. 1, 19; Annot. in
Rom. 7, 5, LB VI, 596F: occulta vis dicitur
nrgeia.
966968 Sentit corpori Nach Theophyl. (cf.
unten n.l. 969), der sich auf Chrys. gesttzt
haben wird, cf. n.l. 968.
968 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 11, 3,
Migne PG 62, 84 (ll. 48): Kaqper t
pnema t p to gkeflou katabanon, t
di tn nerwn [t] asqjtikn ox plv
ddwsi psin, ll kat nalogan kstou
mlouv t mn dunamnw plon dzasqai,
plon, t d lttw latton otw ka
Xristv ktl. (vgl. n.ll. 938939 zu Eph. 4, 15).
969 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 4,
16, Migne PG 124, 1089AB: Kaqper n t
smati t pnema t p to gkeflou
katabanon di tn nerwn ox plv ddwsi
psi tov mlesi tn asqjsin, ll kat nalogan kstw, t mn plon dzasqai
dunamnw, plon, t d latton, latton
otw ka Xristv ktl.
971 Lyranus Zu Nicolaus von Lyra (Lyre bei
vreux), 12701349: 2LThK 7, 992 sq. Man
hat Lyranus' Postillae fr den definitiven
Kommentar der heiligen Schrift gehalten. Er.
kritisierte jedoch Lyranus' Erluterungen
mehrmals (Belegstellen bei Hovingh, ASD
VI, 5, p. 610, s.v. Nicolaus Lyranus). Siehe
postilla ad loc. Biblia sacra VI, col. 552:
Secundum gradus membrorum ecclesiae
competunt diuersis diuersi actus maiores et
minores sicut episcopis sacerdotibus et religiosis etc.
971 Thomas Thomas Aquinas, Super Eph. lect.
225228, vol. II, p. 55 sq. siehe bes. lect. 228:
a capite Christo in membris, vt augmenten-
228
972
973
974
975
976
977
978
979
LB 848
981
982
983
984
985
986
987
988
989
990
991
992
993
994
995
996
229
deren Gegenstand die Idee ist (p. 953, ll.
79).
986 Obscuratum intellectum Vg.: tenebris
obscuratum habentes intellectum; Nov.
Test.: dum mentem habent obtenebratam.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 525, n. 181.
986 Eskotismnoi t dianoa In den heutigen Ausgaben: skotwmnoi: skotismnoi
v.l.
987 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 17
sqq. Migne PL 26, 536A (im Lemma).
988 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
18, CSEL 81, 3, p. 103, l. 16.
988989 At ntev Die Periphrase skotwmnoi
/ skotismnoi ntev (dazu: BlassDebrunner
3524: Um das Verharren in dem eingetretenen Zustand noch krftiger auszudrcken,
wird sogar das Ptz. selbst umschrieben) wird
in der lateinischen bersetzung durch den
Gebrauch des Partizips hervorgehoben.
989 Alienati a vita Nov. Test.: abalienati a vita,
cf. n.l. 450 zu Eph. 2, 12 (Nov. Test.: abalienati a republica).
989 A
pjllotriwmnoi So auch die heutigen
Ausgaben.
990 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 17
sqq. Migne PL 26, 536A (im Lemma).
990 A vita Dei So auch Vg. und Nov. Test.
990991 Quidam mendose Siehe den Apparat von WordsworthWhite ad loc. Auch
Hier. Comm. in Eph. II, 4, 17 sqq. Migne PL
26, 536A, las a via Dei.
991 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
18, CSEL 81, 3, p. 103, l. 17.
991993 Potest Deus Er. hlt to qeo fr
eine Apposition. Im neutestamentlichen
Griechisch aber fehlt fters in Nachstellung
die Wiederaufnahme des Artikels; demzufolge kann tv hwv to qeo (die Lesart der
heutigen Ausgaben) auch tv hwv tv to
qeo bedeuten. Cf. BlassDebrunner
271.1.b.
993 Per ignorantiam Nov. Test.: propter ignorantiam. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
526, n. 183. Cf. Valla, Annot. ad loc.: Graece
est propter ignorantiam, di tn gnoian
(Garin, p. 877, col. 2).
994 Propter caecitatem Nov. Test.: et excaecationem. Cf. app. crit.: Konsequenterweise hat
Er. 1535 im Lemma Et durch Propter ersetzt, da er grundstzlich im Lemma dem
Vg.Text (wie er ihm vorlag) folgte.
995 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
18, CSEL 81, 3, p. 104, l. 1: Et duritiam cordis
illorum. Siehe die folgende Anm.
996 prwsin Nach Bauer s.v. die Verhrtung;
die Verstockung.
230
997
998
999
1000
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
231
15 Immundiciae auariciam Nov. Test.:
immundiciam omnem cum auiditate [in
auaritia A] (in auaritia: in auariciam v.l. cf.
WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3,
p. 527, n. 195).
17 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 17 sqq.
Migne PL 26, 537C538A: Dixeramus supra
[536C] operationem immunditiae omnis in
auaritia, non ad auaritiam, vt sonat simpliciter,
pertinere, sed ad libidinem atque luxuriam.
Debemus hunc sensum alterius loci testimonio
comprobare. In prima ad Thessalonicenses
Epistola scribitur: Haec est enim [cf. l. 22 sqq.].
Diligenter obserua, quia ad castitatem nos
prouocans et volens vxoribus tantum esse
contentos, dixerit: Ne quis supergrediatur et
circumscribat in negotio fratrem suum Vbi
nos habemus et cirumscribat in negotio fratrem
suum, in Graeco legitur, ka pleonekten n t
prgmati tn delfn ato. Pleoneza autem
auaritia nuncupatur.
1819 pleonezan vocatam Er. leitet pleoneza
von plon xw ab. Vgl. LiddellScott s.v. pleonktjv: plon xwn one who has or claims
more than his due, greedy. Siehe Annot. in
Eph. 5, 5, ll. 175179.
2122 in Thessalonicenses 1. Thess. 4, 36. Er.
fhrt diese Stelle gleichwie Hier. an, cf. oben
n.l. 17. (24 in passione desiderii Vg.: in libidine desiderii v.l.; 25 ignorant Vg.: non nouerunt v.l.; neque circumueniat Vg.: et circumscribat, WordsworthWhite ad loc. erwhnt
Hier. loc. cit.).
26 illic Sc. 1. Thess. 4, 6 (vgl. Annot. in 1. Thess.
4, 6, ll. 406408).
28 vt auide Siehe Er. bersetzung in Nov.
Test.: cum auiditate.
28 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 4,
19, Migne PG 124, 1092D: En pleoneza
Ezn gr, fjsn, atov ka xrjmtwn ka
donv n summetra polaein o d tn
metran lmenoi n psin ev prwsin lqon
ka naisqjsan pantv gaqo.
30 Chrysostomus In Eph. hom. 13, 1, Migne PG
62, 94: En pleoneza fjsn Ezn gr
atov, e ge bolonto, mte pleonekten,
mte selganein, mte gastrhesqai, ka tn
piqumin polaein zn ka xrjmtwn,
zn ka donv ka trufv metxein met
summetrav ll peid mtrwv xrsanto
t prgmati, pnta difqeiran. Die Interpretationen von Theophyl. bzw. Chrys. unterscheiden sich kaum voneinander.
30 In auariciam Nov. Test.: cum auiditate [in
auaritia A], cf. oben n.l. 15. Zur bersetzung
cum fr n: ASD VI, 3, p. 22 sq. n. 42 zu Rom.
1, 4.
232
LB
31
32
33
34
35
36
37
38
39
849
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
In auaricia, n pleoneza, [D] quasi dicas per auariciam siue cupiditatem rei
alienae.
[21] [A] Si t a m e n i l l u m . Ege, id est siquidem aut si sane. [B] Admonet Theophylactus non esse dubitantis, sed confirmantis. Atqui tamen additum
dubiam reddit orationem.
[22] [A] De p o n i t e vo s . Graece sic est, poqsqai mv, naneosqai ka
ndsasqai, id est deposuisse vos veterem hominem et renouatos fuisse spiritu et
induisse nouum hominem. Aut vt legit diuus Hieronymus deponere vos, vt referatur ad didicistis, sed tum omittendum erat pronomen vos. Nam is ordinat in
hunc modum: Vos | autem non ita didicistis Christum, si tamen illum audistis et in
illo docti estis, deponere vos secundum priorem conuersationem veterem hominem, qui
corrumpitur iuxta desideria erroris. [B] Ambrosius ad hunc legit modum: Vt exponatis secundum priorem conuersationem veterem hominem, sed mox infinita vertit
in imperatiua renouamini, induimini. Theophylactus putat infinita posse referri
vel ad illud estis edocti vel ad hoc sicut est veritas, quasi interroges Quid estis
edocti? nempe deponere veterem hominem aut Quae est veritas? nempe deponere et caetera. [E] Posteriorem sensum sequitur Chrysostomus, Vt, inquit,
dogmatibus vita consentiat. [D] Se c u n d u m d e s i d e r i a e r ro r i s . Hilarius
libro De trinitate duodecimo addit pronomen, secundum concupiscentiam eius
deceptionis, fortassis exprimere cupiens vim articuli, tv ptjv.
[23] [A] Re n o u a m i n i a u t e m . Et hic infinita sunt, sicut admonuimus,
quae possunt pariter ad idem referri si didicistis.
[24] Et s a n c t i t a t e ve r i t a t i s . En sitjti tv ljqeav. Ambrosius
legit in veritate et iustitia; verti poterat in religione veritatis. [D] Nam Graeci
literatores putant sion dictum quasi sion a verbo hw, quod est veneror vt
numen.
[25] [A] Cu m p rox i m o. Met to pljson, id est ad proximum.
Tametsi recte vertit interpres. [C] Nam cum eo loqui dicimur, cui loquimur, vt
pugnare cum eo, aduersus quem pugnamus.
[26] [A] Ir a s c i m i n i e t n o l i t e p e c c a re . Id quemadmodum e Psalmo
sumptum est, ita iuxta formam Hebraei sermonis extulit. Nam sensus est Si
continget irasci, tamen ne peccetis, hoc est compescite iram. Neque enim Paulus iubet nos irasci, sed iram non vult esse diuturnam nec ad iniuriam vsque progredi. Nec est iracundia Graece quae vox Latinis non tam iram quam naturae
vitium aut certe habitum significat animi facile irascentis, sed parorgism, id est
iram siue commotionem aut iritationem, vt intelligamus ei, qui lacessitus sit
iniuria, etiam si quid doleat, tamen eum dolorem breuem esse oportere et citra
retaliationem iniuriae debere consistere inter Christianos. Deinde diabolo, haud
3132 quasi dicas alienae D E: Quod proprie
dicitur quoties alio fraudato plus sibi vindicat
aliquis quam par est AC.
34 Theophylactus CE: Vulgarius B.
41 deponere BE: deponi A.
233
57 to BE: tn A.
58 cum eo C D: quum eo E.
234
LB
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
850
95
96
97
scio an hic pro calumniatore possit accipi. Sitis, inquit, concordes, ne si iuste
etiam vlciscamini, praebeatis ansam calumniandi ethnicis, [B] quibus videbimini
vindictae cupidi. [C] Siquidem calumniatur et diabolus per organa sua. Neque
quicquam vetat calumniatorem appellari Latine diabolum ipsum. Quandoquidem non defuit et huic loco [D] sic a me reddito [C] diabolus. [E] Vtrunque sensum attingit Chrysostomus. Discordia locum dat hosti, satanae et homini calumniatori.
[27] [A] No l i t e d a re . Mte ddote, id est neque detis.
[28] Ma n i b u s s u i s . Tav daiv xersn, id est propriis manibus. Quanquam hic dion et auto per idem pronomen suus perpetuo consueuit vertere.
Quidam codices non addunt suis, vt nec Ambrosius. Qu o d b o n u m e s t .
Potest legi per parenthesim quod bonum est, quae res bona est vel operetur rem
bonam, hoc est non e turpi opificio quaerat victum, sed honesto. Ne c e s s i t a t e m p a t i e n t i . T xrean xonti, id est opus habenti. [D] Hoc admonet propter quosdam qui docent nos non obligari ad subueniendum proximo, nisi in
necessitate. Necessitatem autem interpretantur, quum certo constat periturum
proximum, ni demus quod desiderat. Et tamen hoc ipsum quod sic donatum est,
putant iure repeti, si qui accepit, possit reddere. Ad has angustias detrusimus
illam amplissimam charitatem euangelicam. Hieronymus legit ei qui indiget. [A]
Et est na xj metadidnai, id est vt possit impartire. Nam xw adiunctum verbis infinitiuis aliquoties vsurpatur pro possum.
[29] Se r m o m a l u s . Lgov saprv, id est sermo spurcus [B] aut vitiosus. Neque enim sentit, [C] opinor, [B] de sermone leui aut superuacaneo, sed
obscoeno aut pestilenti. Annotauit Graecae vocis emphasin Theophylactus,
etiamsi in euangeliis de arbore mala loquens eadem voce est vsus euangelista. |
[A] Ae d i f i c a t i o n e m f i d e i . [B] In Graecis codicibus [A] tv xreav, id est
vtilitatis, lego, non fidei. Hieronymus testatur emendasse se ad aedificationem
opportunitatis, sed in Latinis codicibus pro opportunitatis legi fidei propter euphoniam. Atque ita legit diuus Ambrosius. [B] Admonet et Theophylactus de di70 ethnicis BE: gentilibus A.
76 mte BE: mde A; detis. BE: detis, et diabolo verti poterat calumniatori A.
81 quaerat BE: qua rat A.
70 praebeatis ansam Zu diesem Ausdruck: n.l.
161 zu Gal. 1, 16.
7173 Siquidem diabolus Zusatz C. Er.
reagiert auf die Kritik von Stunica: dibolov
drfte nicht durch calumniator bersetzt
werden, weil diese bersetzung impliziert,
dibolov bezeichne den Menschen (oder eine
Art Menschen), statt den Teufel, cf. H.J. de
Jonge, ASD IX, 2, p. 210, n.l. 759. In der Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 210, ll.
758771, verteidigt Er. seine bersetzung, cf.
ll. 758766: Admoneo lectorem consideret,
82
85
92
97
xonti A B D E: xon ti C.
donatum E: datum D.
Theophylactus CE: Vulgarius B.
Theophylactus CE: Vulgarius B.
an hic pro diabolo verti possit calumniator,
cum Graece sit dibolov [nach diabllw =
verleumden]. Sed interpretes exponunt de
Satana. Istud me non preteribat, verum alter
sensus quur reiiciatur, quum nihil habeat
absurdi? An quia Satan appellatur Graece
calumniator [d.h. dibolov / calumniator
nach diabllw], non licebit hominem vocare
calumniatorem? Sed finge nullo pacto
posse accommodari ad hominem calumniatorem, an non licet diabolum Latine vocare
calumniatorem? (cf. ll. 7172 Neque dia-
235
254). Vielleicht folgerte Er. aufgrund dieses
Textes, dass die Almosen erstattet werden
sollten, sobald die Lebensgefahr gewichen
war. Mglicherweise haben andere Kommentatoren in dieser Weise die betreffende Stelle
interpretiert.
87 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 28,
Migne PL 26, 544C (im Lemma).
88 na xj metadidnai So auch die heutigen
Ausgaben.
8889 Nam possum Dazu BlassDebrunner
392 und Bauer s.v. xw I.6.a. Diese Bedeutung von xw gibt sich schon seit Homer (cf.
Bauer loc. cit.).
90 Sermo malus Nov. Test.: sermo spurcus.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 529, n. 291.
92 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 4,
29, Migne PG 124, 1100A: Saprn lgon tn
rgn fjsi, ka ekaon ka kairon, oon etrapelan, mwrologan. Saprv d ka
dusdjv ti mllon asxrologa, loidora,
katalali o gr przewn mnwn, ll ka
jmtwn tnomen dkav. Nach Personas bersetzung: Malum sermonem [non!] ociosum
dicit, superuacaneum et intempestiuum,
qualis scurrilitas est et fede dictum. Graece
tamen sapron habetur, hoc est putre et fetidum, turpiloquium namque iurgia et detractationes putrida sunt et infecta, neque enim
factorum dumtaxat gratia, quin et dictorum
penas luemus (fo cxxxiiiir).
93 in euangeliis Cf. Mt. 7, 17; 7, 18; 12, 33; Lc. 6,
43.
94 Aedificationem fidei Nov. Test.: aedificationem, quoties opus est [vtilitatis A] (aedificationem oportunitatis: aedificationem fidei v.l.
cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD VI,
3, p. 529, n. 294).
9495 tv xreav, id est vtilitatis Cf. Er.' bersetzung im Nov. Test. A (siehe die vorangehende Anm.). In den heutigen Ausgaben
tv xreav: tv pstewv v.l. dazu: Metzger,
Commentary ad loc. p. 538.
95 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 28,
Migne PL 26, 546A: Pro eo autem quod nos
posuimus ad aedificationem opportunitatis,
hoc est quod dicitur Graece tv xreav, in
Latinis codicibus propter euphoniam mutauit
interpres, et posuit ad aedificationem fidei.
Nimmt Hier. ein Wortspiel an (euphoniam):
(aedi)ficationem fidei?
97 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
29, CSEL 81, 3, p. 107, ll. 1819.
97 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 4,
29, Migne PG 124, 1100A: A
ll e tiv gaqv
prv okodomn tv xreav, na d xrin tov
koousi. Toutstin, Oper okodome tn
236
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
ctione xreav. [E] Chrysostomus item xreav legit. [D] Nec video tamen quae sit
cacophonia in opportunitatis aut, quod malim, vtilitatis. Nam opportunitas
aliud sonat Latinis quam xrea, neque opportunitas respondet verbo oportet.
Ex hoc loco colligere licet Hieronymum in hac epistola sequi quod ipse emendarat, et tamen non in alia epistola plura sunt quae discrepant a vulgata lectione.
Vbi sunt igitur qui coelum terrae miscent, quod aliqui dubitant an vulgaris aeditio sit Hieronymi? Quod autem hos commentarios scripserit post castigatum
Nouum Testamentum, arguit liber ipsius De scriptoribus illustribus, in quo commemorat commentarios in epistolam ad Galatas, ad Titum, ad Philemonem.
Praeterea castigatum Nouum Testamentum, quum huius operis nullam faciat
mentionem, [E] vtique facturus, nisi hos commentarios scripsisset post aeditum
catalogum De viris illustribus. [D] Hic cerdo quispiam fortasse respondebit
obliuionem in causa fuisse aut Spiritum hoc noluisse.
[30] [A] In d i e . Ev mran, id est in diem.
[31] Ir a e t i n d i g n a t i o. Qumv ka rg, id est ferocia et ira. [B] Qumv
proprie est impetus animi efferuescentis et concitati.
[32] [A] In u i c e m b e n i g n i . Xrjsto. Hieronymus putat rectius verti
suauitatem quam benignitatem, vt opponatur amarulentiae et asperitati morum;
nam et xrjstolgoi dicti sunt vehementer comes et blandi. Benignitas enim proprie ad dandum pertinet, hoc est ad liberalitatem. Mi s e r i c o rd e s . Esplagx110 noluisse. E: noluisse. Apparet autem Hieronymum extrema senectute hos commentarios
aedidisse. D.
237
tion zuschreibt: Siehe Apolog. adv. debacch.
Petr. Sutor, LB IX, 779BD: Hic tota disputatione omnia soluit Spiritus sanctus. Cur
Hieronymus ausus est mutare Septuaginta
translationem? Quia Spiritus sanctus voluit.
Quare hic nusquam errauit, cum in aliis
errauerit? Quia Spiritus in illis passus est, hic
non est passus. Quare igitur in hac versione
sunt quaedam soloeca, quaedam ambigua,
quaedam obscure reddita? Quia Spiritus sanctus voluit nos exerceri difficultatibus
Quis haec omnia patefecit Sutori? Spiritus
sanctus etc.
110 [app. crit.] Die entschiedene Behauptung
der Ausgabe D: Apparet aedidisse, hat Er.
durch die Schlussfolgerung der Ausgabe E (ll.
108109 vtique illustribus) ersetzt.
111 In die Nov. Test.: in diem. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 529, n. 305.
111 Ev mran So auch die heutigen Ausgaben.
112 Ira et indignatio Nov. Test.: tumor et ira.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 529, n. 312.
112 Qumv ka rg So auch die heutigen Ausgaben.
112 ferocia Im Nov. Test. bersetzte Er. qumv
durch tumor; in den Ausgaben AC der
Annot. schlug er ferocitas vor, in D E ferocia, cf. app. crit. n.l. 112. Zu ferocia/ ferocitas:
Non. 490, 1719M, p. 787 Lindsay; 492,
13M, p. 789 Lindsay.
112113 Qumv concitati Er. befasste sich mit
dem Begriff qumv Annot. in 2. Cor. 12, 20,
ASD VI, 8, p. 468, ll. 407409. Siehe bes. l.
407: etiamsi qumv sonat impetum animi
efferuescentis, 1519 hinzugefgt, wie der
vorliegende Satz.
114 Inuicem benigni Nov. Test.: inuicem alius in
alium comes. Zur bersetzung: ASD VI, 3,
p. 530, n. 322,3.
114 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 4, 32,
Migne PL 26, 550A: Supra [sc. 548C] amaritudini contrariam dulcedinem dixeramus,
quam nunc apostolus alio verbo xrjsttjta,
id est suauitatem magis quam benignitatem
vocauit.
116 nam blandi Er. interpretiert in Adag. 954
(Xrjstolgov) den Begriff xrjstolgov
(xrjstologa) in ziemlich negativem Sinn, cf.
ASD II, 2, p. 458, ll. 890891: Xrjstolgoi
dicebantur atque hodie quoque vulgo dicuntur qui probe loquuntur et improbe faciunt.
117 Misericordes So auch Vg. und Nov. Test.
117119 Esplagxnoi
viscerum
Zu
esplagxnov Bauer s.v.: barmherzig, mildttig; buchstabengetreu bersetzt bedeutet
esplagxnov mit gesunden Eingeweiden.
238
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
LB 851
noi, quod non solum ad misericordiam, sed ad omnem pietatis affectum pertinet,
quasi dicas bonorum viscerum. Nam viscera pro affectibus vsurpant diuinae
literae. Do n a n t e s i n u i c e m . Xarihmenoi autov, id est donantes vobisipsis,
vt intelligas quod in alios benefeceris, id tuo bono tuoque lucro fieri magis quam
illius qui accipit. Ita Hieronymus. Neque [B] enim [A] hic est donantes pro
condonantes seu ignoscentes positum, sed xarihmenoi, id est largientes seu
libenter dantes. [B] Ambrosius legit et interpretatur donantes, ignoscentes et
remittentes peccatum. Atque ita sane Paulus vsus est in epistola secunda ad
Corinthios eodem verbo xarhesqai. Et ego si quid donaui et caetera. Quod [D]
quidem et hic sequutus est [E] Chrysostomus ac [D] Theophylactus. Proinde [B]
si placet hic sensus, qui mihi magis arridet, autov vertendum erat vobis inuicem, vt mutuo ignoscamus alii aliorum erratis; nam et hoc ad misericordiam
pertinet. [A] Do n a u i t vo b i s . Jmn, id est nobis, prima persona. Tametsi
Graeci codices variant.
EX CAPITE QVINTO
[2] In o d o re m s u a u i t a t i s . Ev smn ewdav, id est in odorem redolentiae siue [C] bonae [A] fragrantiae. Hieronymus in praefatione Zachariae:
Reddidit odorem bonae fragrantiae.
[3] Ne c n o m i n e t u r. Mjd nomahsqw, id est ne nominetur quidem.
[4] Au t t u r p i t u d o a u t s t u l t i l o q u i u m . Graecis hoc loco non repetitur aut, sed et, [B] et tamen laudo quod mutauit interpres. Etenim quum sensus sit idem, tamen commodior est oratio. Quod si recte fit in aliquot locis, quoties libuit interpreti, quid vetat quominus idem fiat quoties quoties ratio postulat? [A] Au t s c u r r i l i t a s . Etrapela, id est facetia siue lepos. Nam in
bonam partem apud philosophos accipitur. Sentit autem vrbanitatem scurrilem
et indignam graui viro. Tametsi Hieronymus eiusmodi quoque sales, qui tantum
risus causa dicuntur, indignos esse putat vere Christianis adducens illud ex
Hebraico euangelio: Nunquam laeteris, nisi quum videris fratrem tuum in charitate. Equidem vt iocos vtcunque tolero, modo docti sint et sa|le conditi, ita non
fero quosdam, [B] qui [A] quoties vrbani videri volunt, e diuinis literis ad suas
134 siue BE: sine A.
239
136 Nec nominetur Nov. Test.: ne nominetur
quidem. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 531,
n. 32 und ASD VI, 2, p. 85, n. 5 zu Ioh. 7, 5.
137 Aut stultiloquium Nov. Test.: aut [et A]
obscoenitas aut [et A] stultiloquium. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 531, n. 42.
137138 Graecis interpres Dazu: ASD VI, 3, p.
531, n. 41. Es gibt u.a. die v.ll. ka asxrtjv
ka mwrologa etrapela (N27); ka
(Tischendorf ).
140 quoties quoties Lesart in BE. Vielleicht ist
quoties quoties eine Prgung analog zu quotquot, quisquis usw. fr quotiescumque (so
oft nur). In den Lexika ist quoties quoties
nicht belegt (cf. LewisShort, Georges, Glare,
Souter, Glossary, Hoven, Lexique, bei Stotz,
Niermeyer und Lexicon Latinitatis Nederlandicae Medii Aevi, FuchsWeijersGumbert). Es
knnte sich um einen Druckfehler handeln.
141 Aut scurrilitas Nov. Test.: aut [et A] vrbanitas.
141142 Etrapela accipitur Cf. Bauer s.v.:
seit Hippokr. meist im guten Sinn: die
Gewandtheit im Scherzen, das witzige Wesen
etc. Laut Bauer wird etrapela hier in malam
partem verwendet: die Witzelei, die Possenreisserei. Vgl. Valla, Annot. ad loc.: An vero
dicendum fuerit scurrilitas an facetia, dicere
omitto: quia nonnulli in laudem, nonnulli in
vitium accipiunt etrapleian [sic] (Garin, p.
878, col. 1) und ASD VI, 3, p. 531, n. 43.
143 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 5, 34,
Migne PL 26, 552CD: Scurrilitas vero de
prudenti mente descendit, et consulto appetit
quaedam vel vrbana verba vel rustica vel turpia vel faceta, quam nos iocularitatem alio
verbo possumus appellare, vt risum moueat
audientibus. Verum et haec a sanctis viris
penitus propellenda, quibus magis conuenit
flere atque lugere, vt in Hebraico quoque
Euangelio legimus Dominum ad discipulos
loquentem Et nunquam, inquit, laeti sitis, nisi
cum fratrem vestrum videritis in charitate.
143 sales Zum bertragenen Gebrauch dieses
Begriffes: Adag. 1251 (Salsitudo non inest illi),
ASD II, 3, pp. 270272, cf. p. 270, l. 244: et
sales vocant festiuiter et argute dicta (siehe
auch unten l. 146: sale conditi; 152 sales; 153
insulsissima).
144145 ex Hebraico euangelio Zum apokryphen
Euangelium der Hebrer: ReickeRost, s.v.
Hebrerevangelium (2. Band. 668).
147152 qui virulentiam Auf hnliche Weise
spricht Er. in der Rat. ver. theol. Holborn, p.
287, ll. 2426: Nam quod hodie quidam, si
quando festiui student videri, verba mystica
deprauant ad iocos scurilles, non solum
240
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173