ARTYKUY

ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE
W NAUCE
XI / 1989, s. 4752

David C. STOVE

KARL POPPER I WIEK JAZZU

Sam Popper przekaza nam zwize i doskonae sprawozdanie o spoecznych okolicznociach, w jakich narodzia si jego filozofia. Miejscem by
Wiede, gdzie Popper studiowa, w czasach wielkich idei naszego wieku,
krtko po I wojnie wiatowej. Warunki byy sprzyjajce: wiat stan na
gowie. W Austrii obrona wadzy doprowadzia do podkopania autorytetu
w kadej prawie dziedzinie ycia: politycznej, finansowej, religijnej, moralnej. Z chwil, kiedy nastpi rozpad starych struktur, marksizm, anarchizm,
freudyzm, dadaizm i inne izmy, jeli tylko obiecyway Wielki Przewrt, mogy wspzawodniczy nie tylko o dusze, lecz i o wadz. Nieokieznany lekkoduch, ktry nigdy nie odznacza si wielk dyscyplin, mg si nagle ockn
i zobaczy, e wadza ley w jego rkach. Cesarstwo austrowgierskie nie
byo jedynym, ktre miao rozbysn. Dla umysowoci modego Poppera
upadek drugiego cesarstwa, bardziej solidnego, by nie mniej znaczcy. Mam
na myli newtonowskie cesarstwo wiata fizyki. W dziedzinie sztuki Europa
Zachodnia dostrzega, e to, co zawsze byo jej antyakademi, stao si
szko (nawet jeli mrugaa tylko jednym okiem). Niemal w jednej chwili
galerie zostay zapenione sztuk afrykask, wczeniej szalenie pogardzan.
Caa architektura wiktoriaska zacza budzi oglny niesmak, albo inaczej
mwic staa si horrorem.
Murzyska muzyka rozpocza sw dug i brutaln zemst na biaym
czowieku. Jednym sowem nadszed Wiek Jazzu. Powiedzenie Cole Portera: Co si posuwa nie jest zbyt waciwe, by opisa t sytuacj, cho
sugeruje pewn zmian lub nawet anarchi. Porter ma raczej na myli: dzisiejsza noc dnia... dobrego zy dzie. Te sowa mwi raczej o przemianiu,
ni o przypadkowej zmianie. Oczywicie nie zawsze mona utrzyma wykluczajce si idee. Nawet kiedy prorok Izajasz mwi, e ...kada dolina
bdzie wywyszona, a kada gra i kade wzgrze bd ponione..., to po UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst
elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.

David C. STOVE

wiedzenie takie wymaga dodatkowych wyjanie z powodu braku jasnoci.

Nie wiadomo bowiem, czy Izajasz obiecuje nam wyrwnanie, czy tylko
nowe gry tam, gdzie dawniej byy doliny. W dalszym cigu dwie idee pozostaj rozczne. Wydaje si, e raczej idea przewrotu, a nie przypadkowej
zmiany jest kluczem do filozofii nauki Karla Poppera.
Rnica midzy propozycjami naukowymi z jednej strony, a spekulacjami w filozofii, religii i w pseudonaukach z drugiej strony, zawsze bya
wystarczajco mocno wyczuwalna. Ale na czym dokadnie polega ta rnica? Zgodnie z dugo utrzymywan tradycj filozoficzn (jak rwnie ze
zdrowym rozsdkiem) rnica polega na tym, e propozycje naukowe s weryfikowalne. W tym punkcie nawet pozytywici logiczni, ktrzy w innych
wypadkach na pewno byli wystarczajco rewolucyjni i ktrzy przyczynili
si do uksztatowania popperowskiego rodowiska filozoficznego, zgadzali
si z wszystkimi innymi. Wyrniajc cech propozycji naukowych powiedziaby Popper jest ich falsyfikowalno. Gwny nurt w filozofii, co
najmniej od Bacona, zawsze utrzymywa (i w tym punkcie pozytywici logiczni s rwnie zgodni), e metod, ktr gwnie posuguje si nauka,
jest indukcja. Wycigamy wnioski o przyszoci z przeszoci; to, czego nie
moemy zaobserwowa (i by moe to, co jest w ogle niedostpne obserwacji) z tego, co obserwujemy. Oglnie mwic: to, co nie znane, ze znanego.
Popper utrzymywaby odwrotnie: e nie wycigamy i nie moemy wyciga wnioskw z tego, co zaobserwowane, lecz z tego co nie zaobserwowane;
metoda, jak posuguje si nauka, jest cakowicie dedukcyjna.
Wiadomo powszechnie, e waciwoci nauki jest ostrono. Popper
za stwierdzi, e podstaw nauki jest odwaga i e z dwch teorii o rwnej
wartoci wyjaniajcej (pod pewnymi wzgldami) odwaniejsza jest lepsza.
Istnieje opinia, e nauka rni si od domysw i zwykych sdw tym, e
jej konkluzje s pewne, ostateczne i nie do obalenia. Newton chepi si, e
nie mia do czynienia z hipotezami (Hypotheses non fingo). W tym powiedzeniu wyrazi istot naukowego ideau. Popper powiedziaby, e konkluzje
naukowe nigdy nie s niczym wicej ni domysami, hipotezami i zaoeniami: nie mie do czynienia z hipotezami to nieosigalny i zgubny idea.
Niemono obalenia teorii nie jest jej zalet, lecz wad.
Konwencjonalizm w filozofii nauki w ostroniejszej formie mwi, e konkluzje naukowe nigdy nie s pewne w danym momencie, lecz e posiadaj
du doz prawdopodobiestwa, przemawiajc na ich korzy. Tak te
twierdzi Popper: adna konkluzja naukowa nie moe by prawdopodobna,
tzn. adna teoria nie moe nigdy sta si bardziej prawdziwa, nawet wtedy,

KARL POPPER I WIEK JAZZU

gdy odkryte fakty przemawiaj na jej korzy. W rzeczywistoci kada teoria

naukowa nie tylko zaczyna od tego, e jest nieskoczenie nieprawdopodobna,
lecz e zawsze musi tak pozosta.
Popperowska filozofia nauki zdobya sobie prawie ca wyksztacon publiczno. Najbardziej uderzajce jest to, e zdobya uznanie samych badaczy. Ci ostatni prawie zawsze uwaaj, e to, o czym pisz filozofowie
jest niezrozumiae, albo powierzchowne i dziwne. Ale popperowska filozofia
nauki bya tak bliska historii nauki, a w szczeglnoci historii nauki XX
wieku, e wielu naukowcw czytajc Poppera mogo potwierdzi swoje odczucia, dotyczce postpowania naukowego. Nauka, jak znali, bya w wikszym stopniu seri zaoe i ich odrzuce (conjunctures and refutations),
ni akumulacj pewnoci, jak zakadano w podrcznikach i staromodnych historiach naukowych. W rezultacie, najbardziej zagorzali zwolennicy
Poppera znaleli si w gronie laureatw Nobla. Nawet dzisiaj, wrd uczonych redniego i starszego pokolenia przewaaj ci, ktrych filozofia oparta
jest na czciowo przyswojonych resztkach popperyzmu. Zaoenie, e teoria
nie jest naukowa, jeli nie poddaje si falsyfikacji, jest szczeglnie popularne.
Inni, zajmujcy si filozofi nauki, mog tylko paka rzewnymi zami z zazdroci.
Od 1950 roku sawa Poppera rosa. W wiecie filozofii, w Wielkiej Brytanii, Popper jest okrelany mianem wielkiego starego czowieka. Sta si
osob, ktra otrzymaa niezliczone honory akademickie: Sir, Companion of
Honour, etc. Jego piro nic nie stracio z lekkoci, a nawet na niej zyskao.
Gigantyczne tomy, spywajce petites riens cigle schodz z jego biurka,
a znajcy si na rzeczy wydawcy tylko czekaj, by mc pooy na nich rk.
aden pisarz, zajmujcy si filozofi, nie mgby prawdopodobnie oczekiwa
wicej za ycia w sytuacji rwnie sprzyjajcej. Jest to jednak tylko spoeczny
kontekst. Mwic jzykiem filozofii nauki, obecna sytuacja musi si wydawa
Popperowi (i tak jest naprawd) wiatem koszmaru. Przyczyn mona odnale w starym micie o puszce Pandory, albo w bani o duchu, ktry nie
chcia powrci do butelki. Jedna rzecz to rozpocz rewolucj, a druga to
zachowa nad ni kontrol. Okazao si, e Wiek Jazzu posiada ogromn
si, ktrej nikt nie przewidzia ani w filozofii, ani w muzyce. I w jednym
i w drugim wypadku wydaje si, e pocztki nale do wieku niewinnoci,
prawie niewyobraalnie ju odlegego.
Thomas Kuhn nigdy nie by dewotem popperyzmu (popperyzm jest prawie wycznie brytyjskim wariantem filozofii): po prostu pozbiera otacza-

David C. STOVE

jce go radioaktywne szcztki popperyzmu (jak robili to ju przed nim

inni): fragmenty teorii jak piaski morza s dostpne dla wszystkich.
Posiadamy pisemne bogate wiadectwo Kuhna o tym, jak przysta na
antyindukcjonizm i inne centralne zagadnienia popperyzmu. Kuhn da
si pozna jako filozof nauki w swojej pracy Struktura rewolucji naukowej.
Efekt wydania ksiki by zaskakujcy. Sprzedano j w nakadzie ponad p
miliona egzemplarzy, tylko w wersji angielskiej, a ponadto przetumaczono
j na wiele jzykw. Nawet wrd filozofw, ktrzy nale do ludzi opornych,
tylko nieliczni nie ulegli lub, uywajc profesjonalnego argonu nie poszli
za Kuhnem. Na intelektualnych peryferiach, gdzie opr wszelkiego rodzaju
jest raczej umiarkowany, wrd socjologw, nauczycieli, antropologw i im
podobnych, spustoszenie dokonane przez t ksik byo po prostu straszne.
A ponadto, co jest bardziej istotne, ksika ta wywara o wiele silniejszy
wpyw, ni ksiki pisane przez tysice naukowcw.
Wydawao si, e Kuhn odkry pewien cykl w historii nauki. Najpierw
jest przedparadygmatyczny stan, kiedy chaos faktw przygniata uczcego si. Teorie wspzawodnicz, ale nie zwyciaj. Rozwizania jednych
staj si problemami dla innych, itd. Wtedy wynurza si paradygmat, pewien przyjty model, wedug ktrego powinno si postpowa. Tak bywa,
chocia niekoniecznie. Przykadami s choby ksiki: Darwina O pochodzeniu gatunkw, Newtona De Principii czy Kopernika O obrotach cia niebieskich.
Paradygmat narzuca niezmienny porzdek na zalew znanych faktw,
rozwizuje definitywnie pewne problemy i wskazuje sposoby rozwizywania
wielu innych. Naukowcy prowadzeni przez paradygmat wymywaj miejsca problemowe. Jest to okres, ktry Kuhn nazywa normaln nauk, lecz
wczeniej czy pniej trudnoci kumuluj si w moliwy do przyjcia nowy
paradygmat. Anomalie narastaj jak skorupiaki i wodorosty na kadubie
statku. Kiedy taki proces osiga dostatecznie znaczcy poziom i jeli pojawia si paradygmat, wtedy jestemy w okresie paradygmatycznego przesunicia i rewolucji naukowej. Modzi naukowcy opuszczaj stary paradygmat na rzecz nowego, jak szczury opuszczaj statek, ktry cho jeszcze
nie tonie jest jednak skazany na zagad. Nowy paradygmat triumfuje,
rozpoczyna si nowy okres w nauce i proces ten powtarza si od pocztku.
Dlaczego takie sowa jak wiedza, odkrycie, postp nie miayby by
tylko jzykiem, ktry zwolennicy jakiego paradygmatu odnosz do wasnej aktywnoci? Nie mona go traktowa inaczej ni warto, o ktrej
si mwi w odniesieniu do reform, do polityki. Poza tym, jeli jakakolwiek

KARL POPPER I WIEK JAZZU

sprawa poddana zostaje dyskusji politycznej, wtedy mona powiedzie, e

rezultatem jest reforma lub, jak to w sposb przesadny czyni Kuhn, caa
taka dyskusja jest paradygmatycznie relatywna. Wedug niego nie ma
nic racjonalnego w paradygmatycznym przesuniciu. Przez cay czas porwnuje to do tego, co w psychologii nazywa si zmian widzenia postaci.
aden racjonalny proces nie wyjani nam, dlaczego patrzc na biegnce
po schodach promienie wiata postrzegamy je jako schody; lub te, to co
przed chwil wydawao si jedynie gmatwanin cieni, jest nagle postrzegane
jako twarz ludzka. To o czym mwimy naley do historii nauki, ktra mimo
caej whigowskiej retoryki kilku przeszych wiekw, przesza przez postp
i owiecenie.
Kuhn z kolei zosta zaskoczony przez filozofa, w ktrego twrczoci
Wiek Jazzu doszed do zenitu. Paul K. Feyerabend by bliski popperyzmu, ale ostatecznie zawrci. Obecnie zachowuje si w sposb waciwy
exseminarzystom: obraa pisemnie on sir Karla, wzywa do wyrzucenia
londyskich filozofw, etc. Do utraty wiary w popperyzm przyczyni si
swoimi pracami Thomas Kuhn i Imre Lakatos, a przede wszystkim autorytaryzm Poppera nie tyle jego styl, co sposb mylenia. Feyerabend nazywa siebie dadaist, a sw filozofi epistemologicznym anarchizmem.
Utrzymuje, e nauka nie zna i nie powinna zna adnych metod logicznych,
indukcyjnych, dedukcyjnych czy jakichkolwiek innych. Obecnie za haso obra i broni go przed wszystkimi nowo przybywajcymi stary tytu piosenki
Cole Portera: jako si to wszystko posuwa. Gwnym manifestem filozofii
Feyerabenda jest jego ksika Przeciw metodzie. Z caej produkcji ludzkiego
umysu wszystkich wiekw, ta powinna uchodzi za najbardziej kuriozaln.
Nie jest nawet moliwe zrobienie krtkiego przegldu absurdalnych idei zawartych w tej ksice, ale o dwch sprawach mona wspomnie.
Feyerabend twierdzi (i nie jest to art), jak robi to uczniowie uywajc
sowa prawo, e prawa nauki powinny by ustanawiane (mwi to najzupeniej powanie) w sposb, w jaki ustanawiane s inne prawa w otwartym
spoeczestwie, przez demokratyczne gosowanie. Jest rwnie gorcym zwolennikiem znachorstwa, wiary w cuda, astrologii, i nie odmawia prawa nawet Carlosowi Castenadzie, wtpliwemu i enigmatycznemu autorowi ksiki
Don Juan. Feyerabend jest profesorem, oczywicie w Kalifornii, i jednoczenie jednym z najlepiej zarabiajcych profesorw na wiecie. Jego dziea
zebrane wyda obecnie Uniwersytet Cambridge uniwersytet, na ktrym
ksztacili si Newton i Darwin.

David C. STOVE

O Dzieach zebranych Feyerabenda mwi tytu kadego kolejnego tomu.

Nawet ukad tomw jest charakterystycznie feyerabendowski: posiada kombinacje podnoci i grozy. (Rysunek kociaka na okadce oddaje znaczenie
Feyerabenda). Oczywicie tytu prowadzi do Cole Portera: Czym jest to
co zwiemy mioci? To jest, jak mwi marksici, nieprzypadkowe: gbia wzywa do pogbienia. Popper, jak wspomniaem, spoglda na filozofi
Lakatosa, Kuhna i Feyerabenda tak jak na to zasuguj: z zawici, zaciekawieniem i pogard. Najmniejsz sugesti, e moe by duchowym ojcem tych
filozofii, Popper odrzuca jako myl niestrawn. Ale jest to pewien uraz jaki
ywi wszyscy ojcowie. Werczenkowski (ojciec Dostojewskiego) nie wiedzia,
do jakiego stopnia moe by odpowiedzialny za synw. Niektrzy potrafi
dostrzec ten krtki i nieskomplikowany acuch przyczyn, szczeglnie jeli
maj go przed oczyma; w obecnej sytuacji ojcostwo nie moe by poddane
w wtpliwo.
Lakatos, Kuhn i Feyerabend s filozofami, nalecymi tak jak Popper,
do szerokiego nurtu empiryzmu. Zgadzaj si, e nie moemy nic wiedzie
o wiecie, poza tym, co jest nam dostpne w drodze dowiadczenia empirycznego. Kim by ten, kto ich nauczy, e nie moemy, niczego si dowiedzie
nawet z dowiadczenia, to znaczy tego, e indukcja jest metod bezwartociow? Oczywicie, Popper. Wystarczy poczy te dwie opinie, by doj
do konkluzji, e w ogle nic nie moemy wiedzie o wiecie. Kiedy Kuhn,
Lakatos i Feyerabend doszli do tej samej konkluzji (na wesoo albo nie),
Poppera doprowadzio to do wciekoci [...].
Filozofie, jakkolwiek powinny by oceniane przy pomocy intelektualnych
standardw, nie s jednak czysto intelektualnymi produktami: zawsze maj
swe korzenie w pewnego rodzaju uczuciach. Jeli filozof systematycznie wykorzystuje jaki jzyk jest to skonno serca. Widzielimy na czym
polegao naduywanie jzyka przez Poppera, ale co byo jego emocjonalnym
podoem?
Czciowo, oczywicie, byo to uczucie lisa w bajce Ezopa o winogronach,
ktrych nie mg dosign. My, obywatele Wieku Jazzu, nie moemy sobie
wyobrazi zaufania, jakim Zachodnia Cywilizacja obdarzya newtonowsk
fizyk w ostatnich dwustu latach.
Kiedy doszo do tego, szok by stosunkowo duy. Dla filozofw, takich
jak Popper, strona moralna bya oczywista. Tak wielkie zaufanie do newtonowskiej teorii naukowej nigdy nie pozwolio na ponowne jej odbudowanie.
Najbardziej niewywrotna ze wszystkich teorii okazaa si w ogle niewywrotna. Dobrze wic, powie Popper (jak lis w bajce), nawet jeli nasze

KARL POPPER I WIEK JAZZU

teorie mog to osign, bdzie to ich za strona. Paralela byaby zupena,

gdyby lis, skonkludowawszy, e ani on, ani nikt inny nie dowiadczy smaku
winogron, doszedby do wniosku, e nie powinien by pisa wielu grubych
ksiek o postpie w uprawie winogron.
Tumaczy: Zbigniew Janowski