ARTYKUY

ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE
W NAUCE
X / 1988, s. 3035

Tadeusz GADACZ SP

RELACJA JEDNOSTKAPASTWO W FILOZOFII

HEGLA
Z adnym chyba z nazwisk w historii filozofii nie jest zwizanych tyle
kontrowersji co z nazwiskiem Hegla. Kiedy jedni uwaaj go za jednego z genialniejszych filozofw, stawiajc obok takich koryfeuszy myli jak Platon,
Arystoteles, Kartezjusz czy Kant, inni widz w nim jednego z najwikszych
szarlatanw myli. Kiedy jedni widz w nim myliciela chrzecijaskiego,
inni oskaraj go o panteizm. Kiedy jedni interpretuj jego filozofi antropologicznie, jak Hyppolitte, inni, jak wanie Popper, widz w nim jednego
z ojcw nowoytnego totalitaryzmu. Z adnym take z nazwisk w historii
filozofii nie jest zwizanych tyle nieporozumie i obiegowych tez interpretacyjnych, co z nazwiskiem Hegla. Przyczyn tego zjawiska jest z pewnoci
trudny i niejednokrotnie pogmatwany jzyk heglowskiej filozofii, ktry Williama Jamesa mao nie doprowadzi do utraty wszystkich wosw. Niejasny
styl wypowiedzi Hegla otworzy pole moliwoci tak rnych interpretacji,
e w oparciu o teksty tej samej filozofii moga zrodzi si zarwno lewica
jak i prawica heglowska. Lecz przyczyna tkwi take w nieznajomoci caoci
trudnych dzie Hegla, szczeglnie u tych, ktrzy majc kompleks gbi jego
filozofii zamiast siga do rde woleli uczy si jej od Marksa czy Poppera.
Jednak bez wzgldu na to po jakiej staniemy stronie, i ktrym interpretacj
przyznamy racj, naley stwierdzi, e wikszo wspczesnych filozofw
ma na sumieniu jak przygod z Heglem.
Co jest tego przyczyn? Oglna fascynacja myl Hegla wynika chyba
z odpowiedzi na pewne pragnienie, ktre ta myl przynosi. Jest to pragnienie znalezienia jakiej kluczowej formuy mylowej, ktra w jednym systemie otworzy czowiekowi najwiksze tajemnice nieba i ziemi, zawrze w sobie
i wyjani histori Boga, czowieka i wiata. Jeli by przyzna racj Rosenzwe UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst
elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.

Tadeusz GADACZ SP

igowi, to takie wanie pragnienia kieruj myleniem filozoficznym ju u samego pocztku jego narodzin, gdzie za tak formu przyjto arche. W tym
duchu rozwijaj swoj uniwersaln teori bytu Arystoteles, Platon, Kartezjusz czy Spinoza. Takiej formuy szuka take Hegel, i jak sdzi odnalaz
j w dialektyce. Dziki niej, jako prawie myli i bytu, w trzech sylogizmach
usiowa zawrze cao uniwersum: Boga, czowieka i wiat. Jest to sylogizm ducha: logosnaturaduch, sylogizm rozumienia: bytistotapojcie,
oraz sylogizm prawdy i bycia: realnopojcieidea. Te trzy sylogizmy heglowskiej metafizyki zawieraj w sobie prb racjonalizacji najbardziej istotnych problemw i jednoczenie tajemnic filozofii Boga, religii, historii i teologii. Ogromne pragnienie zgbienia tych problemw i znalezienia dla nich
jakiej jednej formuy, ktra w pewnej mierze do tych tajemnic otworzy
dostp, skania wielu do trudnej i mudnej lektury dzie Hegla.
W samej jednak pokusie mylenia systemowego zawarte jest pewne niebezpieczestwo. Wida to wyranie w heglowskiej filozofii, ktra taki typ
mylenia systemowego doprowadzia do najbardziej skrajnej postaci. System, ktry obejmuje wszystko co jest w niebie i na ziemi, i usiuje to
uj w jednej kluczowej zasadzie, musi w badaniach pewnych rejonw tego
systemu rozmin si z prawd. Ukazuje to nie tylko popperowska krytyka filozofii przyrody u Hegla, ale take, z punktu widzenia samej filozofii, o wiele
celniejsza krytyka filozofw dialogu. Jednak do istotne bdy Hegla w dziedzinie filozofii przyrody, czy niebezpieczestwa mylenia systemowego, ktre
dyskredytuje jego filozofi wanie jako system, nie uprawniaj do ekstrapolacji negatywnej oceny na wszystkie analizy Hegla. Po zakwestionowaniu
systemu pozostaj pewne znakomite i bardzo celne analizy: To wanie te
analizy, powicone np. problemowi zniewolenia, rewolucji, wiadomoci nieszczliwej pocigaj wielu do heglowskiej filozofii. I to one s take przedmiotem najczstszych komentarzy. Istotna i ciekawa jest take problematyka filozofii politycznej, szczeglnie relacji midzy jednostk a pastwem.
Ta problematyka staa si jednym z istotnych celw ataku Karla Poppera.
Zanim jednak do niej przejd pozwol sobie na kilka uwag dotyczcych rozumienia pewnych istotnych poj filozofii Hegla, z ktrymi take zwizanych
jest wiele nieporozumie.
Pierwszym z nich jest pojcie dialektyki. Dialektyka to metoda, ktr
Hegel wywid z wewntrznego ycia Trjcy witej. Bg w swej istocie
jest dla rozumu mylcego podug zasad logiki formalnej dialektyczny: Ojciec i Syn, ktrzy w Duchu s jednoczenie absolutn jednoci i wieloci.
T zasada czyni Hegel zasada wyjaniajc. Dialektyka jest wic pierwotnie

RELACJA JEDNOSTKAPASTWO W FILOZOFII HEGLA

sposobem okrelenia tego, co wedug Hegla nie moe by okrelone przez

zasady logiki formalnej. Istotnym dalej jest pojcie syntezy w dialektyce.
Synteza nie jest czym, co znosi i rozmywa tez i antytez. W syntezie teza
i antyteza znajduj dopiero sw prawd. Synteza DuchBstwo nie stanowi
jakiej struktury totalnej, w ktrej niknie Ojciec i Syn. W niej i dopiero
dziki niej Oni istniej (nie ma Ojca bez Syna i Syna bez Ojca). Kolejnym
pojciem jest pojcie poznania spekulatywnego. Nie jest to jaki typ poznania abstrakcyjnego, lecz poznanie poprzez odbicie (speculum lustro).
Ojciec poznaje siebie we wasnym odbiciu, w Synu. Bg poznaje siebie poprzez dzieo stworzenia. Jest to take poznanie poprzez zaporedniczenie.
Istot tego poznania spekulatywnego jest negatywno. Jest to poznanie
poprzez napitnowanie, czy te utrat. Bg, jako Dobro, poznaje siebie
dopiero poprzez absolutne dowiadczenie negatywnoci, zo. Wolno poznawana jest jedynie poprzez moliwe dowiadczenie jej utraty. I wreszcie
pojcie idei i rzeczywistoci. Idea jest syntez midzy pojciem (rozumnoci bytu) a jego sfer zjawiskow (czyli realnoci). Idea zawiera wic
pojcie prawdy na poziomie ontologicznym. Idea jest bytem doskonaym
i w tym sensie jest take rzeczywistoci. Hegel mwic wic np. o pastwie
nie ma na myli adnego realnie istniejcego pastwa, ale ide pastwa.
Tylko idealne pastwo jest rzeczywiste. A take tylko to, co rzeczywiste,
jest rozumne. Rozumnym nie jest wic wszystko to, co jest, gdy to co jest,
jest tylko realne.
Przejdmy do problemu relacji midzy jednostk a pastwem. Problem
ten jest dla filozofii Hegla kluczowy, poniewa dotyczy wolnoci, ktra jest
istot ducha. Wolno w filozofii Hegla nie odnosi si pierwotnie do przestrzeni czy wiata, lecz do drugiego czowieka. Wolno jest tym, co moe
pojawi si jedynie w relacji midzyludzkiej. Nie jestemy sami na wiecie,
dlatego czyny ludzkie musz uwzgldnia istnienie innych i prawo innych
do wolnoci. Wolne czyny ludzkie musz wic opiera si na oglnoci. Owa
istotowa oglno jest synonimem rozumnoci, a miejscem jej wcielenia jest
prawo.
Jednostka, opierajca si w myleniu i dziaaniu na swej podmiotowoci,
utosamiana bya w tradycji europejskiej z wolnoci szczegow, a pastwo z rozumnoci. Tak wic jednostka pozostaje w odniesieniu do pastwa,
wolno do rozumnoci. W tym odniesieniu s one ze sob pojednane. Prawo
rozumu i prawo wolnoci szczegowej staj si tosame1 . Jednostka ze swej
strony nie znajduje w pastwie adnego ograniczenia, ani czego, co byoby
1 F.

Hegel, Zasady filozofii prawa, Warszawa 1969, dodatek do par. 260.

Tadeusz GADACZ SP

jej obce. W ten sposb ani obecna w pastwie wola oglna nie jest realizowana bez, czy te wbrew jednostkowemu, podmiotowemu zainteresowaniu,
ani te jednostki nie yj jako indywidua, ktrych wybory, zainteresowania i cele rozmijayby si z t wol ogln2 . Dlatego wolno okazuje si ze
swej istoty by rozumn a rozumno woln. I tylko w takiej formule rozumnej wolnoci i wolnej rozumnoci da si rozstrzygn najistotniejsz dla
filozofii politycznej apori zachowania wolnoci kadego przy jednoczesnym
zachowaniu wolnoci wszystkich.
Aby przedstawi syntez rozumu i wolnoci, jednostki i pastwa, wystarczy wiec dokona eksplikacji norm prawa pastwa, ktre zawieraj w sobie
sam rozumno. Dziaalno tworzenia i urzeczywistniania ustaw prawnych to sfera rzdw pastwa. Rzdy za prowadz do postawienia problemu ustroju politycznego. W zwizku z tym powstaj pytania: do kogo
naley wola rozstrzygajca czy dana tre prawa jest obiektywnie rozumna,
a pastwo wciela obiektywn rzeczywisto prawa? czyja wola jest w tym
wzgldzie rozstrzygajca? kto moe by reprezentantem rozumu? Np. niebezpieczne i faszywe jest zaoenie pisze Hegel i tylko sam lud posiada rozum i jasny pogld na spraw, i e tylko on wie, co jest suszne; kade
stronnictwo wyonione z ludu mogoby w takim wypadku narzuci sw wol,
jako e reprezentuje lud, a tymczasem sprawy pastwa s sprawami wiedzy
i wyksztacenia, a nie ludu3 .
Ustrj polityczny i jego instytucje stanowice form wsplnoty narodowej ewoluuj z samego ducha narodu. W nim bior swj pocztek i z niego
czerpi moc swego rozwoju. To jednak przekonanie, e ustrj wyprowadzony
jest bezporednio z ducha narodowego sugerowaoby, i istnieje wiele ustrojw politycznych. Tak jest jednak tylko na etapie rozwoju pastwa. Pastwo jako takie, idea pastwa, posiada ustrj monarchiczny. Ustrj monarchiczny pisze Hegel w Encyklopedii jest ustrojem rozwinitego rozumu.
Wszystkie inne ustroje przynale niszym stopniom rozwoju i realizacji rozumu4 .
Monarchia jest prawdziwym ustrojem pastwa. Naley jednak od razu
zaznaczy, e jest to monarchia rozumiana zupenie inaczej ni monarchia
w pojciu teoretykw restauracji. Stanowi ona klasyczn monarchi zniesion w sposb dialektyczny. Z jednej bowiem strony Hegel pozostaje przy
2 Tame,

par. 260.
Hegel, Wykady z filozofii dziejw, Warszawa 1958, t. I, s. 65.
4 F. Hegel, Enzyklopaedie der philosophischen Wissenschafen, Frankfurt aM 1971, t. II,
par. 542.
3 F.

RELACJA JEDNOSTKAPASTWO W FILOZOFII HEGLA

tradycyjnej formie monarchii, z drugiej jednak pozbawia j mocy. Pokonuje

w ten sposb tradycyjny rozdzia midzy klasyczn monarchi i klasyczn
demokracj. Jako tez i antytez czy je w wyszej syntezie: Jednostronne
s formy wszystkich tych ustrojw pastwa pisze ktre nie s zdolne
cierpie w sobie zasady wolnej podmiotowoci i nie potrafi dostosowa si
do jakiego wyksztaconego rozumu5 . Najpierw przekracza klasyczn monarchi jako tez i przechodzi do antytezy. Antytez klasycznej monarchii
staa si dla niego rodzca si w rewolucji francuskiej demokracja. Lecz i j
take odrzuci. Nie mg bowiem zgodzi si z waciwym dla niej pojciem reprezentacji, ktra przerodzia si w absolutn anarchi6 . Z negacji
klasycznej demokracji rodzi si w konsekwencji heglowska monarchia.
Podstawow rol w ustroju monarchicznym sprawuje monarcha. Monarcha nie reprezentuje wasnej woli, ani take nie jest reprezentantem woli
wszystkich. Jest on uosobieniem rozumu. Jego rola sprowadza si jedynie do
potwierdzenia, e prawo dane w ustawach jest prawem rozumnym. T rol
monarchy porwnuje Hegel z kim, kto jedynie stawia kropk nad i. Lecz
co naley zaznaczy, jest to i ju istniejce, a nie dopiero tworzone. W ten
sposb do cakowicie rozwinitego w instytucjach pastwa rozumu docza
si jedynie podmiotowa zgoda, przyzwolenie, ktre stanowi konieczny warunek wolnoci, a przeto i istnienia samego pastwa. W tej zgodzie wyraonej
przez monarch wszystkie jednostki danego pastwa odnajduj swa wasn,
indywidualn wol.
Ta heglowska monarchia, w okresie swego powstawania, daleka bya od
jakichkolwiek form realizacji take w przypadku monarchii pruskiej. I tak
pozostaa do dzisiaj. Heglowskie pastwo jak i jego ustrj monarchiczny
opisuje bowiem jedynie absolutn struktur formaln. W strukturze tej nie
chodzi o opis pastwa konkretnie istniejcego, ale o ide pastwa. Przy
idei pastwa pisze Hegel nie powinno si mie przed oczyma ani poszczeglnych pastw, ani poszczeglnych instytucji7 . W tym samym duchu
pisa do Hegla Nikolaus von Thaden przedstawi pan pastwo jako rzeczywisto prawa jako urzeczywistnion wolno; lecz dla jakiego pastwa
paskie nauki ustanawiaj instytucje, poniewa wszystkie zdaj si jeszcze nie dorasta do tego zaszczytu. Idea pastwa u Hegla moliwa jest do
pojcia jedynie na gruncie absolutnym, idei boskiej.
5 Zasady

filozofii prawa, dodatek do par. 273.

S. Avineri, Hegels Theorie des modernen Staates, Franfurt aM. 1976, s. 223224.
7 Brief an Hegel, 1821, w: Materialen zu Hegels Rechtsphilosophie, Frankfurt aM 1975,
s. 27.
6 Por.

Tadeusz GADACZ SP

Heglowska filozofia pastwa spotkaa si z ostr krytyk. Zarzucano jej,

e stanowi apoteoz monarchii pruskiej i jest rdem nowoytnego totalitaryzmu i despotyzmu politycznego. Zarzuty te pojawiy si w wielkich
krytykach heglowskiej filozofii politycznej, w Hegel und der Staat8 Franza
Rosenzweiga i The open society and its enemies9 Karla Poppera, a take
w obiegowych interpretacjach, ktre pryncypialnie stwierdzaj, e Hegel zoy jednostk w ofierze pastwu na otarzu ycia politycznego lub rozmy
j doszcztnie w substancjalnej jedni. Wydaje si jednak, e nie taki zarzut
naley postawi Heglowi. W adnym bowiem pastwie jednostka nie posiada
tak absolutnej wolnoci jak w heglowskiej monarchii. Heglowskie pastwo
nie dlatego jest ze, e zniewala jednostk, lecz dlatego, e obiecuje i stwarza
pokus moliwoci osignicia wolnoci absolutnej.
Synteza wolnoci i rozumu, synteza jednostki i pastwa, moliwa jest jedynie na paszczynie absolutnej. Oznacza to, e idea pastwa moliwa jest
do pomylenia jedynie jako urzeczywistnienie Krlestwa Boego. W tym
kontekcie heglowski monarcha nie moe by nikim innym ni Chrystusem,
ktry stajc si z jednej strony wyrazicielem woli wszystkich jest take wyrazicielem samej rozumnoci, czyli tego co Boskie. Na paszczynie absolutnej
religia i polityka utosamiaj si. Jeli jednak postawimy tez, e pastwo
jako takie, idea pastwa, jest Krlestwem Boym a monarcha Chrystusem,
to trzeba stwierdzi, e idea pastwa jako miejsca pojednania rozumu i wolnoci, jest ide utopijn. Kiedy bowiem zostaje urzeczywistnione Krlestwo
Boe nie moe by ju mowy o pastwie. Nie ma wic idei pastwa. Idea bowiem jest wedug Hegla czym urzeczywistnionym, a pastwo idealne nigdy
nie moe by urzeczywistnione. Idealne pastwo to Krlestwo Boe.
Ostateczn form etycznoci, czyli istoty pastwa nie jest w konsekwencji
pastwo, ale religia. To w religii a nie w pastwie jednostki d do poczenia si w jedno. Heglowska monarchia moliwa jest wic do pomylenia tylko
w religii, nie jest do pomylenia w pastwie. Hegel przechodzc od klasycznej monarchii jako tezy do rodzcej si w rewolucji francuskiej demokracji
jako antytezy, ukaza sw monarchi jako syntez. Lecz to przejcie od antytezy do syntezy, od demokracji rewolucji francuskiej, ktra przemienia
si w anarchi i terror, do monarchii bdcej jednoci wolnoci subiektywnej i rozumnego pastwa, jest ju przejciem od porzdku politycznego do
religijnego. Polityka staa si religi.
8 F.
9 K.

Rosenzweig, Hegel und der Staat, t. III, Munchen und Berlin 1920.
Popper, The open society and its enemies, Princeton 1950.

RELACJA JEDNOSTKAPASTWO W FILOZOFII HEGLA

Rozwaanie moliwoci idei pastwa, syntezy wolnoci i rozumu, rodzi

realne niebezpieczestwo politycznego totalitaryzmu, pokus wcielenia czego co jest niemoliwe do urzeczywistnienia. Nie jest to jednak prosty totalitaryzm, o ktrym zdaje si pisa Karl Popper, polegajcy na niszczeniu
jednostki przez pastwo, lecz totalitaryzm odwrcony, polegajcy na obietnicy absolutnej wolnoci, ktrej rzeczywisto polityczna nie jest w stanie
urzeczywistni. Totalitaryzm odwrcony te jest w ostatecznoci totalitaryzmem. Jest jednak o wiele bardziej niebezpieczny. Buduje si bowiem na
religijnej prawdzie, ktra jako wiato nie da si w politycznych ramach
odrni od absolutnej ciemnoci. Jawne dowody na to daje polityczny mesjanizm naszego wieku.