Holenderski ruch odnowy Kocioa

Autor tekstu: Ilona Vijn-Boska

epublika Zjednoczonych Prowincji, zaoona przez siedem prowincji pnocnych

Niderlandw (Holandia, Zelandia, Utrecht, Groningen, Geldria, Overijsel, Fryzja oraz

flamandzka Flandria), staa si pastwem wielowyznaniowym. Katolicy jako mniejszo bez
problemu mogli wyznawa swoj wiar, chocia musieli ponosi wysokie koszty za zwalnianie
ich z antykatolickich regulacji. W roku 1795 zostaa powoana do ycia Republika Batawska,
gdzie katolicy oficjalnie uzyskali wolno wyznaniow. Po rewolucji w roku 1830 Holandia
obja obszar dzisiejszej Holandii, gdzie katolicy stanowili okoo 38% ludnoci, gwnie
zamieszkujcej w prowincjach poudniowych, Limburgii i Brabancji. W roku 1853 papie Pius IX
ustanowi Utrecht stolic struktury kocielnej Holandii, skadajcej si z arcybiskupstwa Utrecht
i biskupstw Haarlem, Den Bosch, Breda i Roermond. Pierwsze lata nowi biskupi powicili na
reorganizacj swoich biskupstw i budow mocnej infrastruktury parafialnej. Synod
prowincjonalny w roku 1865 zakoczy symbolicznie to ulepszanie.
W duej mierze do odycia katolicyzmu przyczynio si powstawanie nowych,
holenderskich zakonw i kongregacji. Jak rwnie osiedlanie si niemieckich i francuskich
kongregacji, ktre emigroway z wasnych krajw przed antyklerykalnymi zarzdzeniami.
Tworzyli oni sie katolickich szk, szpitali i pomoc dla osb biednych. Po koniec
dziewitnastego wieku zapocztkowali wrd holenderskich katolikw gorliwie posannictwo,
majce na celu cakowite ich podporzdkowanie Kocioowi. Uzalenienie to miao miejsce
prawie do koca lat pidziesitych ubiegego wieku. Jednake ju wtedy istniaa krytyczna
opinia przeciwko takiej formie katolicyzmu goszona nie tylko przez inteligencj, ale take
zwyczajnych parafialnych ksiy. Podczas uroczystoci stu lat istnienia biskupiej hierarchii w
Holandii, 16.5.1953, stadion w Utrechcie wypeniony by po brzegi katolikami. Kardyna Jan de
Jong nawoywa katolikw do cakowitej jednoci: Bdcie jednym i tylko jednym". Mimo to
zaczynay ju by widoczne pierwsze pknicia w tej budowie cakowicie odizolowanego
katolicyzmu, gdzie ycie zwyczajnego katolika od koyski do grobu podlegao tylko katolickim
organizacjom i stowarzyszeniom. W maju 1954 roku holenderscy biskupi podali do wiadomoci
w pimie pasterskim (Mandement") jak katolicy powinni zachowywa si w yciu publicznym.
Gwnym punktem Madementu" by zakaz czonkostwa w socjalistycznym NVV (Holenderski
Zjednoczenie Organizacji Zawodowych) i regularnego uczestnictwa w zebraniach
socjalistycznych organizacji, czytania socjalistycznej prasy i suchania audycji radiostacji VARA
(Amatorskie Radio Zjednoczonych Robotnikw). Sankcj za nieprzestrzeganie zakazw miao
by odmwienie udzielania sakramentw. Wedug nich socjalizm, odchodzenie od kocioa,
humanizm i materializm byy zagroeniem dla ycia ludzkiego. Formalnie Mandement zosta
odwoany dopiero w roku 1965.
Ogoszenie Mandementu wywoao odwrotny efekt do zamierzonego przez biskupw.
Katolicy zdali sobie tym bardziej spraw z potrzeby wyjcia z odosobnienia. W drugiej poowie
lat pidziesitych pojawiy si pierwsze oznaki ruchu odnowy. W powstaym na pocztku lat
pidziesitych KNBGG (Narodowe Katolickie Biuro Zdrowia Psychicznego) zaczto otwarcie
dyskutowa na temat katolickiej dyscyplinarnej moralnoci a przede wszystkim na temat
seksualnoci.
Ogoszone przez Jana XXIII podczas Drugiego Soboru Watykaskiego aggiornamento
(zliberalizowanie doktryn katolickich oraz szukanie porozumienia z nauk, filozofi i ze
wspczesnym spoeczestwem) pado na owocny grunt w Holandii. Pierwszymi oznakami
nadchodzcej odnowy byo wprowadzenie liturgii w jzyku holenderskim oraz zmniejszenie
posuszestwa katolickiej moralnoci. Wanym zdarzeniem odnowy byo zwoanie Konsylium
Pastoralnego Prowincji Kocielnych w latach 1968-1970. Holenderscy biskupi chcieli podczas
tego kocielnego zgromadzenia przeanalizowa rezultaty watykaskiego Soboru i przystosowa
do holenderskiej sytuacji. Przedstawiciele rnych instytucji i nurtw katolickich wzili w tym
udzia. W komisyjnych raportach i podczas plenarnego zebrania panowaa atmosfera odnowy,
jak i radykalne wypowiedzi. Proponowano daleko idcy ekumenizm, zniesienie celibatu i
szerokie zaangaowanie wieckie. Gazeta holenderska 19.1.1970 podaa nastpujc
informacj: Biskupi s zdania, e spoeczestwo katolickie tylko zyska, jeeli obok ksiy,
ktrzy sami wybrali celibat bd dopuszczeni onaci ksia".
Racjonalista.pl
Strona 1 z 6

Ruch odnowy poczony by z zewiecczeniem spoeczestwa holenderskiego. Wikszo

katolickich organizacji odchodzia od konfesjonalizmu poprzez fuzj z protestanckimi lub innymi
organizacjami, albo zaprzestawaa swojej dziaalnoci. Powstaway katolickie gminy krytycznie
podchodzce do spraw kocielnych. Przewanie tworzyy si one ze studenckich parafii w
duych uniwersyteckich miastach, gdzie pogldy na temat Kocioa byy jeszcze bardziej
progresywne. Zdarzao si, e ksidz takiej gminy zawiera zwizki maeskie i za zgod
wiernych pozostawa w swojej funkcji. Poniewa to doprowadzao do konfliktu z miejscowym
biskupem, wiele gmin zdecydowao swoj dziaalno prowadzi dalej samodzielnie. W ten
sposb powstay midzy innymi: Krytyczna Gmina Ijmond w Beverwijk (Kritische Gemeente
Ijmond in Beverwijk), Amsterdamski Koci Studencki (Amsterdamse Studentenekklesia),
gmina przy kociele dominikaskim w Amsterdamie (Dominicusgemeente) i Koci Modych w
Venlo (Jongerenkerk in Venlo). Zaoenia tych gmin popierane byy przez grup Septuagint,
stworzon przez siedemdziesiciu ksiy i dc do zniesienia celibatu. Grupa ta organizowaa
midzynarodowe spotkania i na pocztku lat siedemdziesitych zawiesia swoj dziaalno ze
wzgldu na brak rezultatw. Natomiast niektre z krytycznych parafii istniej do dzisiaj i dalej
ciesz si popularnoci przewanie wrd osb w podeszym wieku.
Amsterdamse Studentenekklesia zostaa zaoona w roku 1960
przez ksidza akademickiego Jana van Kilsdonk. Grupa ta zbudowaa swoj
wasn liturgiczn tradycj na bazie jezuickiej. Pieni piewane podczas
spotka oparte zostay przede wszystkim na tekstach Huuba Oosterhuisa.
Celem dziaalnoci Ekklesia' stao si wsplne gromadzenie si ludzi
zainteresowanych sowami i inspiracj psalmw i ewangelii. Jezus z
Nazaretu zosta przez nich uznany jako przedstawiciel ydowskiej kultury.
Obecnie wrd czonkw tej gminy znajduje si niewielu studentw,
jednake nazwa zostaa nie zmieniona.
Dominicusgemeente szuka w katolickiej tradycji
odpowiedzi i wyjanie na podstawowe pytania o yciu i spoeczestwie.
Punktem wyjciowym jest liturgia. Poniewa czowiek i spoeczestwo cigle
si zmienia, liturgia tej gminy regularnie zostaje przystosowana do nowych
wizji i pogldw. Wszyscy czonkowie gminy bior w tym udzia. Rwnie i tu
piewane pieni podczas mszy (przewanie osiem) oparte s na tekstach
Huuba Oosterhuisa.
Jongerenkerk w Venlo. Na pocztku lat szedziesitych ubiegego
wieku uczestnictwo wiernych we mszy, a szczeglnie modych ludzi, zaczo
male. Zaniepokojony tym faktem zarzd kocioa witego Marcina w Venlo
postanowi organizowa msze dla modych w wieku 18-25 lat. Pocztkowo
msze miay miejsce w czasie postu. Temat kazania ogaszany by wczeniej,
aby modzie po kazaniu moga na ten temat podyskutowa z ksidzem. Tematy omawiane
podczas mszy to m.in.: Samotno i ja", Ksidz i ja", Czego oczekujesz od modziey w
swoje parafii, w kraju i na wiecie", Ja i wiat". W 1965 roku modzie postanowia stworzy
wasny koci (Jongerenkerk), aby spotyka si w kad niedziel i prowadzi msze wedug
wasnego uznania. Otarz w nowym budynku zosta umieszczony w rodku, tak aby uczestnicy
mszy mogli gromadzi si wok i celebrowa j wsplnie. Spotkanie z Bogiem i ze sob
nawzajem". Repertuar chru zosta zoony z pieni gregoriaskich i pieni z tekstami
Oosterhuisa. Podczas mszy czytano wspczesn proz, recytowano wiersze i przeprowadzano
wywiady z uczestnikami. Najwaniejszym momentem byo dzielenie si opatkiem. Obecnie
gmina Jongerenkerk liczy okoo piciuset uczestnikw. Teksty modlitw i pieni kadego
tygodnia s inne. Poza mszami, czonkowie parafii zajmuj si rnego rodzaju projektami,
takimi jak muzyka i koci", czy koci i wiara". S take aktywni na zewntrz, w yciu
spoecznym, pomagajc sabszym, takim jak uciekinierzy ubiegajcy si o azyl czy winiowie.
Holenderski ruch odnowy wywoa w Rzymie powane zaniepokojenie. Wyrazem tego bya
nominacja wielu konserwatywnych biskupw. To spowodowao w holenderskim katolicyzmie
polaryzacj, ktra trwaa a do lat dziewidziesitych. Stanowisko Kocioa wobec ruchu
odnowy zaostrzyo si. Radykalizacja w katolickich gminach postpowaa dalej. Na wiele z nich
mia wpyw ruch Christenen voor het Socialisme (Chrzecijanie dla Socjalizmu). Ruch ten
powsta w kwietniu 1971 roku w Chile. Byy to czasy, kiedy Unidad Popular (koalicja
socjalistyczno-marksistowska) bya u wadzy. Chrzecijanie wzili wtedy pierwszy raz masowo i
otwarcie udzia w procesie przemian, ktry zmierza do stworzenia spoeczestwa
socjalistycznego. W Europie odbyway si wwczas polityczne modlitwy nocne", ktre byy

wspdziaaniem ludzi dobrej woli" niezalenie od wyznawanej religii. Uczestnicy uwaali, e

ewangeliczna wiara w krlestwo Boe na ziemi nie jest niczym innym, jak przekonaniem, e
lepszy wiat jest moliwy, mimo twardych realiw gospodarczych i politycznych. Rne
holenderskie gminy zaczy spotyka si podczas oglnokrajowych zebra w poszukiwaniu
wzajemnego oparcia i inspiracji. Poprzez Informatiebrief" (Pismo Informacyjne) wymieniay
wzajemnie pogldy. W 1978 roku odby si pierwszy wsplny kongres holenderskich gmin.
Rezultatem tego byo ustanowienie programu, ktry zawiera wizje na otaczajcy wiat.
Prorocze wystpienia Jezusa i odnowa spoeczestwa zostay z nim powizane. Ponowne
odkrycie wyzwalajcej siy pism biblijnych jest najwaniejszym dowiadczeniem czonkw
podstawowych i krytycznych gmin. Wielu w ten sposb zaczyna rozumie i widzie jaka
krzywda, nierwno i spoeczne przeciwiestwa panuj na politycznej i spoecznej
paszczynie". W tym samym roku zosta zaoony Podstawowy Ruch dla Krytycznych Grup i
Gmin w Holandii (BBN). Pocztkowo BBN skupiao okoo stu rnych grup. Obecnie naley
okoo dwudziestu piciu maych grup tzw. 'domowych gmin'.
W Limburgii w 1972 roku zosta nominowany konserwatywny biskup. Swoimi radykalnymi
wypowiedziami i rozporzdzeniami wywoywa oburzenie u wielu ksiy. W wyniku tego
stworzyli oni ruch nazwany Kocioem Otwartym. Ich inicjatywa spotkaa si w caej Holandii
z uznaniem. Po roku ruch ten liczy okoo siedem tysicy sympatykw. Koci Otwarty by
form otwartej, zorganizowanej lojalnej opozycji" w Kociele Katolickim. Odwoujc si do
mediw i opinii publicznej chcia wnie rwnowag przeciw, wedug niego, naduywanej
wadzy kocielnej hierarchii.
Wobec panujcej sytuacji holenderscy biskupi zaczli podejmowa starania, aby
zahamowa coraz bardziej pogbiajc si polaryzacj. Powoano Komisj Nadzorcz, ktra
miaa midzy innymi zapobiega odchodzeniu wiernych od Kocioa. Zastpiono te
konserwatywnego kardynaa Holandii bardziej liberalnym. Jednake to wszystko nie przynioso
spodziewanego efektu. Rwnie wrd biskupw panowaa niezgoda. Stosunki midzy
niektrymi biskupami byy tak ze, e w 1980 roku papie Jan Pawe II zwoa Synod Biskupw
Kocioa holenderskiego. Dr J. Bots tak opisuje potrzeb tego zgromadzenia partykularnego
biskupw holenderskich: Niepokojcym nie byo to, e w zwizku z celibatem rne
podejrzane praktyki byy stosowane, ale to, e owe teorie i praktyki wci na coraz wyszym
poziomie byy legitymowane i poprzez oficjalne drogi kocielne rozpowszechniane. Procent
ksiy odchodzcych od swojego powoania by najwyszy na caym wiecie. Cynicznym by
rwnie fakt, e ksia zaczynali relacje z kobietami lub innymi mczyznami. Do seminariw
nie byo prawie w ogle kandydatw i holenderskie kocioy w to miejsce powoyway osoby
wieckie. Poprzez stopniowe znoszenie rnic midzy ksidzem i osob wieck, wirtualna
schizma (gdzie warunki schizmy s jeszcze utajone) mogo doj do przejcia w schizm
faktyczn". Synod podj szereg decyzji. Centralnym punktem byo wyrane wykazanie rnic
midzy wieckimi i kapaskimi pracownikami Kocioa, jak i wano porzdnego i przez Rzym
zatwierdzonego teologicznego wyksztacenia. Pracownikom pastoralnym powinno wyranie da
si do zrozumienia, e s tyko asystentami ksiy.
Synod nie przynis jednak oczekiwanych rezultatw. Papieowi nie udao si skoni
biskupw do jednolitego mylenia a pracownik pastoralny sta si w wielu parafiach
alternatyw na zastpienie uwiconej funkcji. Kwestia ta tak zostaa wyjaniona czasopimie
Pastoralny wsppracownik" z 1981 roku: Nowo powstajca teologiczna wizja podkrela
wano wieckich osb, zarwno kobiet i mczyzn, w Kociele. Ludzie ci mog si rozwin
do przewodnikw danego kocielnego spoeczestwa. Powoli zaczn by przez pozostaych
traktowani jako ta kobieta czy mczyzna, ktry wyjania Bibli i ycie w wierze. Bd
pilnowali, aby pozostali przestrzegali ycia wedug Ewangelii, tak jak pasterz pilnuje swojego
stada".
Pod koniec lat siedemdziesitych rwnie kobiety zaczy domaga si uczestnictwa przy
odprawianiu mszy. W 1981 roku w krgach katolickich ukaza si raport Objawienie
dowiadczenia" o przeyciach kobiet w stosunku do kocioa, napisany przez grup Kobiety i
Koci" z Katolickiej Rady dla Kocioa i Spoeczestwa" (Katholieke Raad voor Kerk en
Samenleving).
Wizyta papiea Jana Pawa II w 1985 roku, znanego w Holandii ze swego
konserwatywnego stanowiska wobec eutanazji i seksu, nie bya sukcesem. Wieczorem przed
przyjazdem papiea, 8 maja 1985 roku, w Hadze odbya si manifestacja pod hasem Inna
twarz Kocioa". Byo obecnych okoo trzynacie tysicy osb ze stu czternastu organizacji.
Racjonalista.pl

Strona 3 z 6

Domagano si moliwoci zwizku maeskiego dla ksiy, kocielnej

akceptacji homoseksualistw, odnowy Kocioa, otwartego katolicyzmu
i prawa do decydowania w sprawach kocielnych.
Po
nieudanych
rozmowach
z
biskupami,
organizatorzy
manifestacji utworzyli Ruch 8 Maja (Acht Mei Beweging, AMB). Ruch
ten
chcia
zniesienia
kocielnej
hierarchii,
wprowadzenia
antropocentrycznej
orientacji
(zakadajcej,
e
czowiek
jest
najwaniejszy) i liturgii Huuba Oosterhuisa do kocioa holenderskiego.
Oosterhuis, znany holenderski poeta, kompozytor i teolog, poda swoj interpretacj
rzymskokatolickiej wiary. Gwnymi punktami bya desakralizacja, ekumenizm i upolitycznienie
liturgii.
AMB popiera teologi wyzwolenia, opierajc si na zwizku midzy teologi
chrzecijask (gwnie katolick) i aktywizmem politycznym, szczeglnie w kwestiach
sprawiedliwoci spoecznej i praw czowieka. Traktowa pozytywnie teologi feministyczn.
Uznawa rwnie ruch New Age, ktry wedug Kocioa rzymskokatolickiego by narcystycznym
podaniem samozbawienia.
Gwnym
celem
AMB
byo
organizowanie
corocznych
manifestacji.
Pierwsza manifestacja odbya si 8.5.1986
roku w Den Bosch pod hasem Wiara w
yciu"
i
spotkaa
si
z
duym
zainteresowaniem. Powoano Komisj Praw
Czowieka w Kociele" (Mensenrechten in de
Katholieke
Kerk),
ktra
miaa
bada
wykroczenia
zwierzchnikw
kocielnych
przeciw indywidualnym osobom, przewanie
progresywnym
teologom.
Protestowano
przeciwko negatywnemu stanowisku Kocioa
wobec antykoncepcji, aborcji i przeciw
konserwatywnej
moralnoci
katolickiej.
Domagano
si
zniesienia
celibatu,
dopuszczenia kobiet i wieckich osb do
funkcji ksidza. Do poowy lat dziewidziesitych coroczne jego manifestacje odwiedzao od
dziesiciu do trzynastu tysicy osb. Ankieta przeprowadzona wrd odwiedzajcych w 1991
roku wykazaa, e byo tam wielu kocielnych pracownikw ze redniej i wyszej kadry,
przewaga kobiet (okoo 60%), przecitny wiek 56 lat i prawie adnej modziey. W listopadzie
2003 roku AMB zawiesio swoj dziaalno ze wzgldu na brak zainteresowania. Spowodowane
to byo przede wszystkim zestarzeniem si uczestnikw, zmniejszeniem si polaryzacji w
holenderskim Kociele Katolickim i laicyzacj spoeczestwa holenderskiego.
Do dzisiaj dziaa zrzeszenie Marinburgvereniging o bardzo podobnych pogldach do
AMB, stworzone w 1983 roku przez czterdziestu wybitnych katolikw ze wiata polityki i
mediw. W tym czasie panowa w katolickim wiecie Holandii stan sennoci. Biskupi zarzdzali
swoimi biskupstwami wedug wasnych pogldw. Ich parafie wybieray czsto drog wedug
wasnego uznania. Laicyzacja wiernych nastpowaa w szybkim tempie i coraz wicej osb
ograniczao swoje kontakty z kocioem do tak zwanych czterech kek: chrzest, komunia, lub
i pogrzeb. W celu przeanalizowania tej sytuacji czterdziestu wybitnych katolikw zaczo
spotyka si w klasztorze Marinburg w Den Bosch. Swoje konkluzje opublikowali w raporcie
wiadkowie Ducha witego, ktry w nas jest. Apel do tych wszystkich, ktrzy czuj si
odpowiedzialni za Koci Katolicki w Holandii".
W czasach, kiedy w Kociele Katolickim ma znaczenie tylko pogld Rzymu przy
podejmowaniu decyzji, nie bierze si pod uwag rozwoju w innych katolickich kocioach na
wiecie lub innych chrzecijaskich kocioach, czujemy si zniechceni, czasami oburzeni,
czsto zagubieni i przestajemy rozumie dziaalno Kocioa. (....) Ludzie, ktrzy kiedy
Koci kochali, odwracaj si teraz do niego plecami".
Domagali si wikszej niezalenoci holenderskiego Kocioa od Rzymu, pozytywnego
traktowania kobiet w Kociele, prawa do rozwodu i drugiego katolickiego lubu, uznania
homoseksualistw,
rozszerzenia
moralnoci
katolickiej
i
zapocztkowania
nowego
ekumenizmu. Zrzeszenie Marinburgvereniging nie zostao przez biskupw uznane jako
katolicka organizacja. Zrzeszenie bardzo szybko uzyskao okoo siedem tysicy czonkw w

wieku rednim lub starszych, pochodzcych z kocielnych organizacji.

Wszystkie powyej wymienione ruchy i grupy byy opozycj wewntrz Kocioa. Staray
si one zapobiec przeksztaceniu holenderskiego, liberalnego Kocioa w konserwatywny. Ich
starania nie przyniosy im w wikszoci sukcesu. Zmiana Kocioa bez zgody i wsppracy
hierarchii okazaa si niemoliwa. Ruch progresywny by jednak poparciem dla wielu ksiy,
ktrzy dyli do nowoczesnego przeywania wiary.
Omawiajc liberalny ruch w Kociele holenderskim nie naley zapomnie, e rwnie w
tym czasie tworzyy si konserwatywne, katolickie zrzeszenia. Byy to mae grupy, czsto
skupione wok wydawanego przez nich czasopisma, ktre chciay przeciwdziaa odnowie
zachodzcej w Holandii. Ich pogldy byy wierne pogldom Rzymu. W wikszoci
sympatyzowali z hierarchicznymi wizjami Opus Dei. W krgach tych grup do lat
siedemdziesitych bya czczona Maria jako wybrana kobieta wrd wszystkich narodw. Do
grup tych naleay midzy innymi: Kontakt Rzymskokatolicki (Contact Rooms-Katholieken),
Legion Marii (Legioen van Maria) i Dla Wiary i Kocioa (Pro Fide et Ecclesia). Obecnie ich
dalsze istnienie jest niepewne. Czonkowie tych grup zestarzeli si i sposb w jaki w swoich
czasopismach zwrci uwag, nie cieszy si popularnoci wrd holenderskich katolikw.
Bibliografia

Winkeler L., Stromingen in katholiek Nederland (Nurty w katolickiej Holandii),

Kampen 2004
Notenboom H., Alles heeft zijn tijd (Wszystko ma swj czas),Antwerpen 1998
rda internetowe

Geschiedenis van het Nederlands Katholicisme (Historia holenderskiego

katolicyzmu)
Acht Mei Beweging vindt wetsvoorstel euthanasie te formeel
Zobacz te

Holenderski prometeizm
Midzynarodowy Ruch My jestemy Kocioem"
Terror rwnoci

Zobacz take te strony:

Proces modernizacji wiatopogldowej w Holandii
Niderlandy w ogniu. Historia pierwszej rewolucji mieszczaskiej
Ayaan Hirsi Ali na stosie
Bg nie istnieje - wiecka edukacja w Holandii na ostro
Ilona Vijn-Boska
Korespondentka z Holandii wsppracujca z Racjonalist
Poka inne teksty autora

(Publikacja: 22-08-2006 Ostatnia zmiana: 23-08-2006)

Orygina.. (http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,5009)
Contents Copyright 2000-2008 by Mariusz Agnosiewicz
Programming Copyright 2001-2008 Micha Przech
Autorem tej witryny jest Micha Przech, zwany niej Autorem.
Racjonalista.pl

Strona 5 z 6

Wacicielem witryny s Mariusz Agnosiewicz oraz Autor.

adna cz niniejszych opracowa nie moe by wykorzystywana w celach
komercyjnych, bez uprzedniej pisemnej zgody Waciciela, ktry zastrzega sobie
niniejszym wszelkie prawa, przewidziane
w przepisach szczeglnych, oraz zgodnie z prawem cywilnym i handlowym,
w szczeglnoci z tytuu praw autorskich, wynalazczych, znakw towarowych
do tej witryny i jakiejkolwiek ich czci.
Wszystkie strony tego serwisu, wliczajc w to struktur podkatalogw, skrypty
JavaScript oraz inne programy komputerowe, zostay wytworzone i s administrowane
przez Autora. Stanowi one wyczn wasno Waciciela. Waciciel zastrzega sobie
prawo do okresowych modyfikacji zawartoci tej witryny oraz opisu niniejszych Praw
Autorskich bez uprzedniego powiadomienia. Jeeli nie akceptujesz tej polityki moesz
nie odwiedza tej witryny i nie korzysta z jej zasobw.
Informacje zawarte na tej witrynie przeznaczone s do uytku prywatnego osb
odwiedzajcych te strony. Mona je pobiera, drukowa i przeglda jedynie w celach
informacyjnych, bez czerpania z tego tytuu korzyci finansowych lub pobierania
wynagrodzenia w dowolnej formie. Modyfikacja zawartoci stron oraz skryptw jest
zabroniona. Niniejszym udziela si zgody na swobodne kopiowanie dokumentw
serwisu Racjonalista.pl tak w formie elektronicznej, jak i drukowanej, w celach innych
ni handlowe, z zachowaniem tej informacji.
Plik PDF, ktry czytasz, moe by rozpowszechniany jedynie w formie oryginalnej,
w jakiej wystpuje na witrynie. Plik ten nie moe by traktowany jako oficjalna
lub oryginalna wersja tekstu, jaki zawiera.
Tre tego zapisu stosuje si do wersji zarwno polsko jak i angielskojzycznych
serwisu pod domenami Racjonalista.pl, TheRationalist.eu.org oraz Neutrum.eu.org.
Wszelkie pytania prosimy kierowa do redakcja@racjonalista.pl