Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE
W NAUCE
XV / 1993, s. 322
Ian G. BARBOUR
Ian G. BARBOUR
1. KONFLIKT
Naukowy materializm, w stosunku do literalizmu biblijnego, znajduje
si na przeciwlegym kracu teologicznego spektrum, ale oba te kierunki
maj pewne wsplne cechy charakterystyczne, ktre sprawiaj, e moemy
wsplnie je omwi. Obydwa gosz, e istniej powane konflikty pomidzy
wspczesn nauk a tradycyjnymi wierzeniami religijnymi. Obydwa poszukuj wiedzy, ktra miaaby cakowicie pewn podstaw, czy to logiczn
i w oparciu o dane zmysowe w jednym przypadku, czy te w oparciu
o nieomylno Pisma witego w drugim przypadku. Kierunki te twierdz, e nauka i teologia formuuj stwierdzenia odnonie tej samej dziedziny,
przyrody, dosownie rywalizujc ze sob w taki sposb, e musi si dokona
wyboru jednego z nich.
Twierdz, e obydwa te kierunki naduywaj pojcia nauki. Popeniaj
one bd nieprzestrzegania waciwych dla nauki granic. Naukowy materialista wychodzi od nauki, ale koczy na goszeniu oglnofilozoficznych stwierdze, natomiast literalista biblijny rozpoczyna od teologii a dochodzi do
stwierdze o charakterze naukowym. W obydwu tych szkoach mylenia nie
s naleycie przestrzegane rnice midzy tymi dyscyplinami.
1.1. Materializm naukowy
Materializm naukowy czyni dwa zaoenia: (1) metoda naukowa jest jedyn godn zaufania drog do wiedzy; (2) materia (lub materia i energia)
jest fundamentaln rzeczywistoci we wszechwiecie.
Pierwsze z nich jest zaoeniem epistemologicznym lub metodologicznym
dotyczcym cech charakterystycznych badania i wiedzy. Drugie jest zaoeniem metafizycznym lub ontologicznym dotyczcym rzeczywistoci i wiata.
Te dwa zaoenia cz si ze stwierdzeniem goszcym, e jedynie przedmioty i przyczyny, z ktrymi ma do czynienia nauka, s rzeczywiste; tylko
nauka moe w sposb progresywny odkrywa natur rzeczywistoci.
Dodatkowo wiele form materializmu zawiera redukcjonizm. Redukcjonizm epistemologiczny gosi, e prawa i teorie caej nauki s, w zasadzie,
redukowalne do praw fizyki i chemii. Redukcjonizm metafizyczny gosi, e
skadowe czci jakiegokolwiek systemu tworz jego najbardziej fundamentaln rzeczywisto. Materialista wierzy, e wszystkie zjawiska zostan ostatecznie wyjanione za pomoc terminw dziaa materialnych skadnikw,
ktre s jedynymi dziaajcymi przyczynami we wszechwiecie. Analiza czci jakiego systemu jest oczywicie niezmiernie uyteczna w nauce, ale nie
Ian G. BARBOUR
Wrd naukowcw sukces biologii molekularnej w wyjanianiu podstawowych mechanizmw genetyki i aktywnoci biologicznej by uwaany za
argument przemawiajcy za podejciem redukcyjnym. Francis Crick, wspodkrywca struktury DNA, pisa: Ostatecznym celem wspczesnych tendencji w biologii jest w rzeczywistoci to, aby wyjani ca biologi, uywajc poj fizyki i chemii1 . Inne odkrycia naukowe sugeruj, e rodzaj
ludzki pozostaje sam w bezkresnym i bezosobowym Wszechwiecie. Fizyk
Steven Weinberg utrzymuje, e aktywno naukowa, sama w sobie, jest jedynym rdem pocieszenia w tym bezsensownym Wszechwiecie. Ziemia
jest jedynie malek czstk w przytaczajcym i wrogim Wszechwiecie.
Im bardziej rozumiemy Wszechwiat, tym mniej widzimy dla
siebie nadziei. Jeli nawet nie znajdujemy pociechy w owocach
naszych bada, to wci jednak odczuwamy potrzeb poznawania [...] Wysiek ten jest jedn z niewielu rzeczy, ktre naszemu
yciu nadaj prawdziwie wzniosy wymier2 .
Carl Sagan, w wikszoci telewizyjnych serii i w ksice Cosmos, przedstawia fascynujce odkrycia nowoczesnej astronomii, ale na marginesie dorzuca swj wasny komentarz filozoficzny. Kosmos jest tym wszystkim,
co jest, co byo i co kiedykolwiek bdzie3 . Mwi on, e Wszechwiat jest
wieczny lub e jego rdo jest niepoznawalne. Sagan w wielu punktach
atakuje chrzecijaskie idee Boga i twierdzi, e mistyczne i autorytatywne
roszczenia zagraaj ostatecznemu charakterowi naukowej metody, ktra
jak twierdzi dalej jest powszechnie stosowalna. Natura wyraz
ten pisze z duej litery wypiera Boga jako obiekt czci. Sagan daje wyraz swojego wielkiego podziwu dla ogromu i wzajemnego powizania rzeczy
w kosmosie. Siedzc przy konsoli, z ktrej ukazuje nam cuda Wszechwiata,
jawi si jako nowy rodzaj wielkiego kapana nie tylko odkrywajcego tajemnice, ale mwicego, jak powinnimy y. Moemy rzeczywicie podziwia
wielk etyczn wraliwo Sagana i jego gbok trosk o elementarne przeycie i zachowanie rodowiska. Ale, by moe, powinnimy kwestionowa
jego bezgraniczne zaufanie do metody naukowej, na ktrej wedug niego
naley polega, aeby przybliy epok sprawiedliwoci i pokoju.
1 F.
4 J.
Ian G. BARBOUR
to, e nauka nie zajmuje si boskim celem i e nie jest to owocne pojcie
w rozwijaniu naukowych teorii.
Jako ostatni przykad rozwamy wyran obron materializmu naukowego podjt przez socjobiologa E. O. Wilsona. Jego pisma ledz genetyczne i ewolucyjne rda zachowania si insektw, zwierzt i istot ludzkich. Wilson zadaje pytanie, w jaki sposb mogo powsta i przetrwa samopowicajce si zachowanie wystpujce u takich istot spoecznych jak
mrwki, jeeli ich zdolno reprodukcyjna jest przy tym niszczona. Wilson
ukazuje, e tego typu altruistyczne zachowanie si umoliwia przeycie
bliskim krewnym o podobnych genach (na przykad w mrowisku) i uwydatnia wybircze naciski, ktre nakaniaj do tego rodzaju samopowicenia
si. Wierzy on, e cae ludzkie zachowanie moe by zredukowane do mechanizmw biologicznych i wyjanione przez swoje pochodzenie biologiczne
oraz obecn struktur genetyczn. Nie jest przesad, gdy mwi si, e socjobiologia i inne nauki spoeczne, na rwni z naukami humanistycznymi, s
ostatnimi gaziami biologii, ktre mog zosta wczone do Nowoczesnej
Syntezy7 . Umys zostanie kiedy wyjaniony jako epifenomen neurologicznej maszynerii mzgu.
Wilson utrzymuje, e praktyki religijne byy poytecznymi mechanizmami zapewniajcymi przetrwanie we wczesnej historii czowieczestwa,
poniewa przyczyniy si do wikszej spjnoci grupy. Ale kiedy, jak twierdzi
dalej, potga religii zaniknie na zawsze, wtedy zostanie ona wyjaniona jako
produkt ewolucji i zastpiona przez filozofi materializmu naukowego8 .
(Jednak Wilson nie tumaczy, dlaczego potga nauki nie zostanie podwaona, gdy rwnie i nauka zostanie wyjaniona jako produkt ewolucji. Czy
pocztki ewolucyjne maj cokolwiek wsplnego z prawomocnoci ktrejkolwiek z tych dziedzin?) Utrzymuje on, e moralno jest skutkiem gbokiego
impulsu zakodowanego w genach i e jedyn dajc si uzasadni funkcj
moralnoci jest utrzymanie genw w caoci.
Pisma Wilsona zostay skrytykowane z rnych stron. Na przykad antropologowie zwrcili uwag, e wikszo systemw ludzkich grup nie jest
zorganizowana wedug czynnikw genetycznego podobiestwa i e Wilson
nawet nie zastanawia si nad kulturowymi wyjanieniami ludzkich zachowa. Wolabym raczej powiedzie, e opisa on wan dziedzin biologii,
ktra sugeruje pewne ograniczenia, wewntrz jakich dokonuje si ludzkie
zachowanie, zbyt jednak uoglni i rozcign je jako wszechobejmujce
7 E.
8 E.
Ian G. BARBOUR
10
Ian G. BARBOUR
kie prawo ograniczyoby wolno akademick i faworyzowaoby pewien konkretny religijny punkt widzenia15 .
Tak wic creation science stanowi zagroenie dla wolnoci zarwno religijnej, jak i naukowej. Mona wprawdzie zrozumie, e w okresie moralnego zamieszania i gwatownych kulturowych przemian, ch poszukiwania
pewnoci przyczynia si do wzrostu biblijnego liberalizmu. Gdy jednak absolutystyczne pogldy prowadz do nietolerancji i zmierzaj w pluralistycznym spoeczestwie do narzucenia innym pewnego konkretnego religijnego
wiatopogldu, zachodzi potrzeba przeciwstawienia si temu wanie w imi
religijnej wolnoci. Te same siy przyczyniy si do odrodzenia islamskiego
fundamentalizmu i wzmocnienia ortodoksji w Iranie i w innych miejscach.
Mona te dostrzec niebezpieczestwo dla nauki, gdy zwolennicy pewnych ideologii staraj si uy siy pastwa, aby wymusza zmiany w nauce,
gdziekolwiek by to byo, w nazistowskich Niemczech, stalinowskiej Rosji,
Iranie Chomeiniego, czy wrd kreacjonistw w USA. Z pewnoci naukowcy
podlegaj wpywom kulturowych uwarunkowa, metafizycznych przedzaoe, czy si ekonomicznych; w znacznej mierze wpywy te determinuj
kierunek naukowego rozwoju. Spoeczno naukowa nigdy nie jest cakowicie autonomiczna, wyizolowana z kontekstu spoecznego, ale musi by ona
chroniona przed naciskiem politycznym, ktry chciaby dyktowa naukowe
wnioski. Wykadowcy musz by wolni od tych naciskw w nauczaniu.
Kreacjonici jednak susznie oburzaj si, gdy ewolucjonici przemycaj
naturalistyczne filozofie, jakby byy one czci nauki. Bdz jednak utrzymujc, e teoria ewolucji jest z natury ateistyczna; w ten sposb umacniaj faszywe przekonanie o koniecznoci wyboru pomidzy nauk a religi.
Caa ta kontrowersja odzwierciedla niedoskonao i fragmentaryczno wyksztacenia specjalistycznego. Przygotowanie do zawodu naukowca rzadko
obejmuje refleksj z dziedziny historii i filozofii nauki, zamylenie nad relacjami pomidzy nauk a spoeczestwem, etyk czy myl religijn. Z drugiej strony duchowni bardzo sabo znaj si na nauce i nie kwapi si do
dyskutowania spornych kwestii na ambonie.
2. NIEZALENO
Mona unikn konfliktu pomidzy nauk i religi, jeli uzna si je za
niezalene i autonomiczne. Kade posiada sw wasn wyrniajc si dziedzin i charakterystyczne metody, ktre mog by usprawiedliwione na bazie
15 Washington
12
Ian G. BARBOUR
14
Ian G. BARBOUR
16
Ian G. BARBOUR
18
Ian G. BARBOUR