56 nr (2014)

LVI
2014
Zagadnienia
Filozoficzne
w Nauce
Copyright by Copernicus Center Press, 2014

Kolegium redakcyjne:
Redaktor Naczelny: Micha Heller
Zastpca Redaktora Naczelnego: Janusz Mczka
Sekretarz redakcji: Piotr Urbaczyk
Kierownicy dziaw:
Filozofia ihistoria nauki: Pawe Polak
Logika: Adam Olszewski
Filozofia matematyki: Jerzy Dadaczyski
Nauka ireligia: Teresa Obolevitch
Filozofia biologii: Wojciech Zauski
Filozofia fizyki: Tadeusz Pabjan
Kognitywistyka: Bartosz Broek
Etyka inauki spoeczne: ukasz Kurek
Dzia recenzji: Mateusz Hohol
Projekt okadki: Mariusz Banachowicz
Adiustacja: Artur Figarski
Projekt typograficzny: Mirosaw Krzyszkowski
Skad: MELES-DESIGN
ISSN 0867-8286
Nakad: 500 egz.
Wydawca: Copernicus Center Press Sp. zo.o.,
Pl. Szczepaski 8, 31-011 Krakw,
tel/fax (+48) 12 430 63 00
e-mail: marketing@ccpress.pl
www.ccpress.pl
Druk i oprawa: OSDW Azymut Sp. z o.o., d, ul. Senatorska 31
Zagadnienia
Filozoficzne
w Nauce
LVI 2014
ARTYKUY
5
Bartosz Broek
On Nonfoundational Reasoning
Piotr Urbaczyk

Geneza intuicjonistycznego rachunku zda

i Twierdzenie Gliwienki

Daniel Milewski

Przeciw dualizmowi psycho-fizycznemu.

Analiza iporwnanie stanowisk Johna
Searle'a iGeorge'a Lakoffa 57
Adam K

Od neuronu do kultury biosemiotyczna

historia powstania iewolucji mzgu
wedug Marcello Barbieriego 93
33
SPRAWOZDANIE
Dawid Juszka

Sprawozdanie zmidzynarodowej konferencji

pt. Explaining the Mind. Perspectives
on Explanation in Cognitive Science
131
RECENZJE
Jacek Olender
Tak atwo osprawach tak trudnych
141
ukasz Lama

O podgldaniu fizykw przy pracy

(nad kwantowaniem grawitacji)
147
Bartosz Broek1
Department for the Philosophy of Law and Legal Ethics,
Jagiellonian University, and Copernicus Center for
Interdisciplinary Studies, Krakw
The paper is based on my previous work: B. Broek, Philosophy

and Neuroscience: Three Modes of Interaction, [in:] J. Stelmach,
B. Broek, . Kurek (eds.), Philosophy in Neuroscience, Copernicus
Center Press, Krakw 2013; and B. Broek, A. Olszewski, Logika
zaptle, [in:] B. Broek, J. Mczka, W. Grygiel, M. Hohol (eds.),
Oblicza racjonalnoci, Copernicus Center Press, Krakw 2011. This
paper was written within the research grant The Limits of Scientific
Explanation sponsored by the John Templeton Foundation.
1
Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVI 2014
Abstract
The goal of the paper is to describe the role and structure of nonfoundational reasoning, i.e. a kind of argumentation that meets the
revisability, the feedback, the background stability and the disputability conditions. I begin by observing that any nonfoundational
reasoning has two components: the deductive and the hermeneutic. Next, against the background of Gadamers insightful, although
somewhat vague, observations I attempt to uncover aspects of the
hermeneutic component. I then proceed to reconstruct nonfoundational argumentation with the help of formal theory of belief revision, defeasible logic, and logical conception of coherence. Finally,
Bartosz Broek
I argue that nonfoundational reasoning is the backbone of both

scientific endeavours and philosophical inquiry.
Keywords
nonfoundational reasoning, foundationalism, hermeneutics, belief
revision, coherence, defeasible logic
1. What is nonfoundationalism?
he search for the foundations of knowledge has always been

the Holy Grail of philosophers. Descartes famously begins
Meditations with the following passage:
Several years have now elapsed since I first became aware that
Ihad accepted, even from my youth, many false opinions for true,
and that consequently what I afterward based on such principles
was highly doubtful; and from that time I was convinced of the
necessity of undertaking once in my life to rid myself of all the
opinions I had adopted, and of commencing anew the work of
building from the foundation, if I desired to establish a firm and
abiding superstructure in the sciences.2
He proceeds by employing his method of methodical doubt,

and arrives at ego cogito ego sum as the only certain proposiR. Descartes, Meditations on First Philosophy, transl. by J. Veitch,
http://www.wright.edu/~charles.taylor/descartes/mede.html.
2
tion, one that may serve as the point of departure to reconstruct

albeit not deductively the entire body of human knowledge.
The history of philosophy teaches us, however, that
Descartes grand project was destined to fail; that there is no
such thing as the foundations of knowledge; that the belief in
such foundations often leads to dogmatism, which is one of the
great enemies in our pursuit of truth; and that our attempts to
acquire knowledge are always imperfect and fallible. Perhaps
the most famous metaphors which serve to underline these facts
would be Neuraths image of the sailors rebuilding a ship on the
open sea, and Quines view of knowledge as a web of beliefs.
Neurath says:
ments as starting points of the sciences. There is no tabula rasa.

We are like sailors who have to rebuild their ship on the open
sea, without ever being able to dismantle it in dry-dock and reconstruct it from its best components.() Imprecise verbal clusters are somehow always part of the ship. If imprecision is diminished at one place, it may well re-appear at another place to
a stronger degree.3
Quine echoes Neurath when he argues in Two Dogmas of

Empiricism that our knowledge resembles a web, and any change
There is no way to establish fully secured, neat protocol state-
O. Neurath, Philosophical Papers 19131946, D. Reidel, Dordrecht

1983, p. 92.
3
Bartosz Broek
in one of its nodes may require changes in others; even logic and
mathematics are just nodes in the web of knowledge, and hence
they are not immune to revisions. Moreover, if this is the case,
our statements about the external world face the tribunal of
sense experience not individually but only as a corporate body.4
The rejection of foundationalism leads to the following
questions: what does nonfoundational reasoning look like? Can
it be reconstructed logically? What are the criteria employed
when one reasons nonfoundationally? In order to answer these
questions, let us consider the following passage from Michael
Hellers essay Against Foundationalism, in which he observes
that each philosophical argument has two components: the deductive and the hermeneutic:
I believe that all arguments in philosophy, but also in the sciences, can be arranged in a sequence, such that at its say left end
there are arguments without the hermeneutic component, while at
the right arguments without the deductive component. () Rationalistic arguments are relatively closer to the left-hand side of
the sequence; visionary arguments are relatively close to the righthand side. Crucially, any philosophical argument, which pertains
to anon-trivial philosophical claim, is never devoid of the hermeneutic component.5
W.V.O. Quine, From a Logical Point of View, Harvard University
Press, Cambridge, Mass. 1980, p. 41.
5
M. Heller, Przeciw fundacjonizmowi, [in:] M. Heller, Filozofia
iwszechwiat, Universitas, Krakw 2006, p. 93.
4
He also adds that:

in a typical situation there exists a kind of feedback between the
vision and the logical argumentation. Even if the chain of arguments is inspired by a vision, rational argumentation may influence it, giving rise to its revisions and, in a critical situation
even to its rejection.6
When one begins to solve a problem, (...), one accepts certain hypotheses (...). It is important to note that these are hypotheses, not
certainties (...), and maybe even working hypotheses. By using
them one arrives at a solution of a problem (). The results of the
analysis may either strengthen ones initial hypotheses, or lead to
their modifications. Such a procedure may be repeated multiple
times, resulting in the self-adjustment of the system.7
Ibidem, p. 94.
M. Heller, Nauki przyrodnicze a filozofia przyrody, [in:] M. Heller,
Filozofia i wszechwiat, Universitas, Krakw 2006, p. 32.
6
Such a view of philosophical argumentation leads firmly to

the rejection of foundationalism: if argumentation is a constant
interplay of the hermeneutic vision and deduction, there exist no
indefeasible, clear and distinct premises, or there exists no unshakable foundation for our philosophical constructions. Argumentation in philosophy takes on a different form:
Bartosz Broek
10
Hellers insightful remarks may be summarized and given

more precise form in the following way. Any philosophical argumentation must meet four conditions:
(a) the revisability condition: at least some of the premises
of any philosophical argumentation are hypotheses
these can be rejected or modified;
(b) the feedback condition: the modification or rejection of
premises (hypotheses) must be based on the evaluation
of their logical consequences;
(c) the background stability condition: the argumentation
background (some previously accepted theories other
than the evaluated hypotheses) is relatively stable in relation to the hypotheses; it should be easier to modify or
reject the hypotheses than the background;
(d) the disputability condition: any philosophical argumentation is open to formulating competing, even contradictory, hypotheses.
Heller rightly observes that arguments that meet the above
stated conditions cannot be accounted for within classical logic.
He urges us therefore to look for a non-linear logic, or such a logic
that would encapsulate the structure of nonfoundational thinking.8
The classical relation of logical consequence is a non-linear function. In addition, there exist formal systems called nonlinear logics.
However, Heller speaks of something different a logic of epistemological non-foundationalism and hence I used the term non-linear
logic in quotation marks.
8
Although I cannot offer such a full-blooded logic here, I would

like to suggest that non-foundational arguments can be explicated with the use of some non-classical but still well-known
formal tools and, in particular, the formal theory of belief revision and the formal theory of coherence. However, I would like
to begin the analysis by considering the hermeneutic component of reasoning referred to by Heller.
2. The hermeneutic component
In order to understand the hermeneutic dimension of argumentation, it is necessary to consider the philosophy of Hans Georg
Gadamer, or so I argue. Although Gadamer speaks of understanding and interpretation, and not of arguing, his conclusions
are applicable, mutatis mutandis, to the characterization of any
kind of reasoning. Gadamer and his followers claimed that the
process of understanding cannot be accounted for with the use
of standard logical tools; he went even further by claiming that
understanding has little to do with logic. However, he speaks of
the structure of understanding, and wherever there is a structure
it must be at least in principle formally reconstructable: if not
in classical logic, then with the use of nonstandard formal techniques. Moreover, I believe that some of the observations of the
proponents of hermeneutics are indeed insightful, but it is difficult to appreciate and analyze them as they are usually expressed in vague and awkward language which is characterized by
11
Bartosz Broek
12
a high level of Gads (Gadamers students referred to less clear

fragments of his works with this phrase).9
I posit that is it relatively easy to present a satisfactory
although not the only possible formalization of the hermeneutic process of understanding, though it requires a non-dogmatic approach to the Gadamerian conceptual scheme. Gadamer
claims that within the process of understanding the constitution
of sense or meaning (Sinn) takes place.10 The problem is, what
does sense or meaning stand for here, since Gadamer speaks
of their consistency or coherence, and consistency of sense
(meaning) sounds awkward.
This problem may be dealt with when one follows an insightful directive formulated by Karl Popper, who insists on distinguishing subjective, personal and psychological activities and
processes, from the
(more or less successful) outcomes of these activities, from their result: the final state (for the time being) of understanding, the interpretation. () [When a subjective] state of understanding [is] finally
reached, so a psychological process which leads up to it must be
analysed in terms of the third-world objects [i.e., abstract objects] in
which it is anchored. In fact, it can be analysed only in these terms.11
J. Grondin, Hans-Georg Gadamer. Biografia, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 2007, p. 291.
10
H.-G. Gadamer, Truth and Method, Continuum, London 2004,
p.164.
11
K.R. Popper, Objective Knowledge, Clarendon Press, Oxford
1972, p. 163164.
9
Popper suggests that instead of speaking of capturing the

meaning or other subjective processes connected with interpretation or understanding one should rather analyze the outcomes of those processes. Thus, in what follows, I will read what
Gadamer says about sense or meaning as if he were speaking
of propositions or sentences.
The two key hermeneutic concepts that describe the structure
of understanding are: pre-understanding or pre-judgment (Vorverstandnis, Vorurteil) and the hermeneutic circle. It is possible, or so
I argue, to capture those concepts in a precise way with the use of
some formal tools. Of course, it is only a paraphrase of the original conception, but arguably an admissible one.
Gadamer nowhere defined the concept of pre-understanding and he speaks of pre-judgments as a transcendental condition of understanding. He criticizes the Enlightenment tradition, claiming that by rejecting pre-judgments as not based on
the authority of reason, the only admissible authority, it itself
embraces a prejudice. One cannot however, Gadamer continues, imagine understanding without a pre-understanding. Gadamerian pre-understanding has at least two dimensions. Firstly,
everyone who engages in the interpretation (understanding) of
a text is a participant in a certain culture (tradition), and so understanding and interpretation are always relative to a tradition.
Secondly, pre-understanding also has an individual flavor: one
that interprets or poses a question to a text, always anticipates
an answer, initially ascribes some meaning to the text.12
Cf. H.-G. Gadamer, op. cit., pp. 277304.
12
13
Bartosz Broek
14
These theses are far from clear and dangerously close to nonsense. What does it mean that one poses a question to a text?
What is the anticipation of meaning? In what way apart from
the obvious, that context influences interpretation does tradition
play the role of a transcendental condition of understanding? It
is tempting to conclude that, while Gadamer may be trying to verbalize something important, the result is vague and imprecise and
brings rather more confusion than insight.
However, I believe that it is possible to express the intuitions that stand behind Gadamers obscure phrase in a more precise way. To do so, I suggest distinguishing between four kinds
of pre-understanding. First, the thesis that tradition is a transcendental condition of understanding may be seen as an attempt
to say that whoever interprets something must use an interpreted
language. Thus, she must have at her disposal a vocabulary, syntactic rules (rules for constructing compound expressions), rules
of inference and a function which maps constants to individuals belonging to the domain of language, one-place predicates to
sets of such individuals, etc. Second, participation in the same
tradition requires a shared set of presuppositions. Usually, it is
assumed that a sentence A is a presupposition of a sentence B iff
B may be ascribed truth or falsehood only if A is true. Third, two
persons participate in the same tradition if they have the same or
similar background knowledge, where the term usually refers to
all those statements that within the process of solving a problem are assumed to be true or unproblematic. Here, I shall understand background knowledge in a similar way, as consisting
of all those sentences that at least prima facie are taken to be

true or justified. Fourth, it seems that the best way to explicate
the individual dimension of pre-understanding is to treat prejudgements as initial hypotheses, i.e. sentences capturing the
sense (meaning) of the interpreted text, which one formulates at
the beginning of the process of interpretation, and aims at confirming or rejecting them in due course.
Given the above, if one is to interpret a text then one is in
the following position: she has at her disposal an interpreted language (L), a set of presuppositions (P), background knowledge
(K) and a set of initial hypotheses (H). How does the process of
interpretation look like? Gadamer describes it by recourse to the
concept of a hermeneutic circle. He says, for instance:
pectation of meaning that follows from the context of what has

gone before. It is of course necessary for this expectation to be
adjusted if the text calls for it. This means, then, that the expectation changes and that the text unifies its meaning around another
expectation. Thus the movement of understanding is constantly
from the whole to the part and back to the whole. Our task is to
expand the unity of the understood meaning centrifugally. The
harmony of all the details with the whole is the criterion of correct understanding. The failure to achieve this harmony means
that understanding has failed.13
But the process of construal is itself already governed by an ex-
Ibidem, p. 291.
13
15
Bartosz Broek
And elsewhere he adds:

every revision of the foreprojection is capable of projecting before itself a new projection of meaning; rival projects can emerge
side by side until it becomes clearer what the unity of meaning
is; interpretation begins with fore-conceptions that are replaced
by more suitable ones. This constant process of new projection
constitutes the movement of understanding and interpretation.14
According to my interpretation, Gadamer simply suggests

that the structure of interpretation has a non-foundational character. In opposition to the linear character of the classical logic,
where from given premises one draws logically valid conclusions, non-foundational reasoning, although it begins with some
premises, does not treat them as non-revisable.
3. The structure of nonfoundational argumentation

Given Hellers characterization of nonfoundational thinking, as
well as Gadamers insights regarding the hermeneutic dimension of understanding, we are now in a position to describe the
structure of nonfoundational argumentation. The idea is simple:
with a given language L and the background knowledge K one
puts forward certain hypotheses H1, H2, H3, , each aiming at
solving a problem at hand. We shall say simplifying conside Ibidem, p. 263.
14
16
Cf. P. Gardenfors, H. Rott, Belief Revision, [in:] D.M. Gabbay,

Ch. Hogger, J.A. Robinson (eds.), Handbook of Logic in Artificial Intelligence and Logic Programming, vol. IV: Epistemic and Temporal
Logic, Oxford University Press, Oxford 1995, pp. 35132.
15
rably that a problem is defined by a pair of contradictory sentences {p, ~p}, and that to solve a problem means to determine
which of the sentences, p or ~p, is true. Thus, a hypothesis H
solves a problem when it (together with some other previously
accepted sentences) implies p or ~p. Importantly, any newly introduced hypothesis H together with the background knowledge
K may yield contradiction. In such cases, one needs to revise or
reject some parts of the background knowledge, and this procedure is well modeled in formal theories of belief revision.15 In
other words, the set K*H1, i.e., K revised by H1, may not include every sentence, which was originally in K (I simplify here,
disregarding the fact that there usually are many ways of revising K by H1, and so the set K*H1 is in fact chosen from among
the possible ways of modifying K in order to accommodate H1).
To put it succinctly: revisions such as K*H1, K*H2, K*H3 often
result in the modifications to the background knowledge.
Whether such modifications are acceptable depends on
whether an introduced hypothesis (H1, H2, H3) indeed solves
aproblem that has previously remained unsolved. However, this
is not the only criterion for assessing the quality of a hypothesis. The other such criterion is coherence: we shall say that
the better the hypothesis (solving some problem) is, the more
coherence it generates in our system of beliefs. Coherence is
17
Bartosz Broek
18
determined by taking into account: (a) the number of nontrivial inferential connections in our belief set (so in K*H1, K*H2,
K*H3 respectively); and (b) the degree of its unification.16 There
exist nontrivial inferential connections between sentences belonging to a given set if they can serve together as premises in
logically valid schemes of inference. In turn, a given set of sentences is unified if it cannot be divided into two subsets without
a substantial loss of information.
Thus, the question is which from among the considered hypotheses H1, H2, and H3 (all of which solve the problem at
hand), should be given priority? The answer lies in the interplay
between two factors: the extent of modifications a hypothesis
causes within our background knowledge (the fewer changes
the better), and the degree of coherence it brings about in our
belief set (the higher degree the better). There is no simple formula to settle this interplay, it is rather a matter of decision on
a case by case basis. However, it is reasonable to assume that if
two hypotheses, H1 and H2, bring about a similar level of coherence, and when H1 causes substantial modifications in the background knowledge, while H2 changes it only slightly, it is H2
that should be preferred. Similarly, when both hypotheses produce similar modifications in the background knowledge, but
one of them brings about more coherence, it should be preferred.
It must also be added that there may be situations in which all
Cf. L. Bonjour, The Structure of Empirical Knowledge, Harvard
University Press, Cambridge, Mass. 1985.
16
of the considered hypotheses cause such substantial changes to

the background knowledge that they cannot be accepted, even if
they solve the problem at hand and bring about much coherence.
As I have already stressed, the situation depicted above, i.e.
one which takes into account only the background knowledge
and the hypotheses, is a simplification. However, it may easily
be extended to give a more fine-grained description of nonfoundational argumentation. For instance, one can utilize the concept
of presuppositions, which enables to capture two important aspects of non-foundational thinking. Firstly, one can speak of the
presuppositions P of the background knowledge K; in particular,
the set P may contain the so-called existential and lexical presuppositions. Existential presuppositions posit the existence of
a certain entity or a state of affairs (e.g., when I say that John
has a new car it presupposes that John exists); lexical presuppositions, on the other hand, are sentences which must be true
in order for some concepts to be applicable (the lexical presuppositions of the sentence John is not a bachelor include John
is a male). The introduction of the set of presuppositions P enables one to describe a situation in which a hypothesis leads to
the modification not only of some fragment of our background
knowledge, but also of our existential commitments and our
conceptual scheme (when it causes the rejection of an existential or a lexical presupposition, respectively).
Secondly, the utilization of the concept of a presupposition
enables one to account for a situation in which one determines
that a given problem is ill-stated. This requires a modification
19
Bartosz Broek
20
in the way we understand the process of solving problems. We

shall say that a hypothesis H solves a given problem defined by
the set {p, ~p} if H (possibly together with some other sentences
belonging to the background knowledge) deductively implies
p or ~p, or it deductively implies ~s, where s is a presupposition
of p. In the latter case where s, a presupposition of p, turns out
false one can say that the solution to the problem defined by
the pair {p, ~p} is that the problem is ill-stated, i.e. neither p nor
~p can be ascribed truth-values.
The introduction of presuppositions into our formal account
of nonfoundational argumentation requires two additional comments. The first is that while our background knowledge should
be more stable (i.e., more immune to revisions) than our hypotheses, our presuppositions should be more stable than our background knowledge. Thus, when one chooses from among a number of hypotheses of which all solve the problem at hand and
bring about much coherence into ones belief set, the hypothesis should be preferred which causes fewer modifications within
ones system of presuppositions. Still, it must be stressed that
taking advantage of the mechanism of presuppositions requires
changes in the logic underlying nonfoundational reasoning.17
The above described procedure meets all the conditions of
nonfoundational argumentation that I identified at the beginn
ing of this essay. Firstly, neither the hypotheses one considers,
Cf. B. van Frassen, Presupposition, implication and self-reference,
The Journal of Philosophy 1968, 65(5), pp. 136152.
17
4. Nonfoundational reasoning
in philosophy and science
Numerous philosophical conceptions which have been defended
throughout history were foundational or isolationist. They include not only Descartes grand project, described at the beginning of this essay, but also the philosophy of Immanuel Kant, various post-Kantian philosophies in the 20th century (e.g., Husserls
phenomenology), as well as various incarnations of Thomism.
nor ones background knowledge, are immune to revisions, and

so the revision condition is fulfilled. Secondly, the quality of
hypotheses hangs together with the changes they bring about
in our belief system, and they are modified or rejected if the
changes are unacceptable (so, the feedback condition is met).
Thirdly, the background stability condition is fulfilled since although background knowledge is not immune to revisions, from
among the hypotheses that solve the problem and bring about
asimilar level of coherence the one should be preferred that
saves most of the original background knowledge. Moreover, in
cases when all the hypotheses cause substantial modifications of
the background knowledge, they may all be rejected. Fourthly,
as the above described formal framework enables one to work
simultaneously with several hypotheses, the disputability condition is met (it must be stressed, however, that this requires aspecial underlying logic, e.g., the so-called defeasible logic).
21
Bartosz Broek
For example: the defenders of the contemporary versions of

Thomism underscore the autonomy of philosophical thinking:
The autonomy of Thomism boils down to the fact that its point of departure, as well as justification criteria, are independent of the truth of
revelation as well as the findings of the natural sciences. The results of
those disciplines can only (and often do) constitute the source of inspiration for new philosophical questions and determine new issues for
metaphysical reflection. The maximalism (of Thomism) is connected
to the fact that the goal of philosophizing is to uncover the fist and ultimate causes of the entire reality, including the cause of all causes the
Absolute, which makes the world intelligible and frees philosophical
explanation from absurdity.18
22
Thus, the representatives of Thomism repeatedly stress that

the autonomy of philosophy hangs together with its specific object and method: while the sciences consider only the so-called
proximate causes of things, philosophy is capable of uncovering the ultimate causes of reality. Because of that, no empirical
finding can falsify or serve as a means for the rejection of
aphilosophical theory. One should rather speak of two separate
planes of reflection, philosophical and scientific, and if there is
any relationship between them, it is the philosophical method
that represents a higher, more profound mode of cognition.
A. Maryniarczyk, Tomizm, [in:] Powszechna encyklopedia filozofii,
http://www.ptta.pl/pef/.
18
Today, after 300 years of the dynamic development [of the natural
sciences], the employment of the strategy [of isolation] leads to two
different kinds of danger. Firstly, some deep questions of obvious
philosophical character (Did life originate from inanimate matter
with no external factor at play? Is human brain only a perfect calculator?) may be rejected as no genuine philosophical issues (as
they cannot be formulated within a given philosophical system).
Secondly, artificial and highly confusing problems arise when one
tries to speak of nature using a language which is inadequate for
this purpose (i.e., a language of a certain philosophical system).19
This is an example of foundationalism in philosophy.

Thomists believe that there exists only one true view of reality,
captured by the Aristotelian-Thomistic conceptual scheme and
penetrable by the Aristotelian-Thomistic method. All the three
dimensions of this foundationalism ontological, conceptual
and methodological prevent the findings of the sciences from
having any bearing on philosophical discourse: the sciences investigate only the manifestations of substances, utilize a method
which cannot account for beings qua beings, and hence take advantage of a conceptual scheme which is not translatable into the
metaphysical conceptual scheme and is inferior to it. The problem is that this kind of foundationalism in philosophy leads to
daring consequences, when the relationship between philosophy
and science is considered. As Michael Heller puts it:
M. Heller, Nauki przyrodnicze a filozofia przyrody, op. cit., p. 28.
19
23
Bartosz Broek
24
What Heller stresses here is that the faith in a philosophical

system in unshakable ontological or conceptual foundations
may easily lead to dispensing with real problems and devoting time and effort to pseudo-problems. A closed, isolated philosophical system, one that provides answers to any questions, but
only such that can be formulated within its conceptual framework, generates neither truth nor understanding, and hence becomes a caricature of what philosophical reflection should be.
This negative argument against foundationalism in philosophy, underscoring the fatal consequences of adopting unshakable ontological foundations and caging oneself in a conceptual
scheme fixed for eternity, is only one of a number of ways to
defend nonfoundationalism in philosophical thinking. Another
would be to stress human fallibility and indicate that the rational strategy in dealing with any problem should be to consider
several possible solutions at once, and to treat those solutions
as only temporary hypotheses than firm premises. This, boldly
speaking, is the basis of Karl Poppers epistemology.
I believe that nonfoundationalism is also characteristic of
argumentation in the sciences, which is clearly visible when one
considers the accounts of scientific discovery provided by such
philosophers as Popper, Lakatos, Kuhn or Feyerabend (there
are, of course, differences between their stances, but the basic
structure of scientific argumentation they all describe is arguably
a nonfoundational one). Let us have a look at one particular example, beginning with an idealization: although it is commonly
accepted in the philosophy of science that there exist no theory-
M. Piazza, Neurocognitive Start-Up Tools for Symbolic Number

Representations, [in:] S. Dehaene, E. Brannon (eds.), Space, Time and
Number in the Brain, Academic Press, London 2011, p. 270.
21
Ibidem, p. 271.
20
free observations and experiments, and that our theories play

important heuristic and interpretation roles in our observational
and experimental activities, let us assume that there are pure
scientific facts (results of observations and outcomes of experiments). What does a scientific explanation of such facts consist in? I posit that there are three different criteria at work here:
empirical adequacy, convergence and coherence. An empirically
adequate theory must connect facts in such a way that it may
serve as a means of prediction (even if not an infallible one).
For instance, neuroscientists claim that the human mathematical
cognition is partly based on the workings of the so-called Object Tracking System (OTS). It is a system that enables the tracking of multiple individuals (up to 3 or 4), and based on the principles of cohesion (moving objects are recognized as bounded
wholes), continuity (objects move on unobstructed paths) and
contact (objects do not interact at a distance).20 The existence
of the OTS system is confirmed by a number of tests, including
visual short-term memory tasks, multiple-objects tracking tasks,
or enumeration tasks. The last kind of tests confirms the human
ability of subitizing, i.e. of an instant and highly accurate determination of a number of object in small collections (3-4), even
presented very briefly.21 Further, it is speculated that the posterior parietal and occipital regions of the brain play a crucial role
25
Bartosz Broek
in the performance of such tasks, which suggests that these regions are the location of OTS.22 Now, as the current theories
posit that OTS is capable of discriminating up to 4 objects, they
would be empirically inadequate if it turned out that infants are
capable of tracking 10 or 15 object at once.
Still, there may exist various competing theories explaining
the same set of facts. For instance, there is a controversy regarding how children move from using the numbers 1-4 (an ability
which is likely based on the OTS mechanism), which seems to
be an innate skill, to mastering arithmetic. One proposal was put
forward by Piazza.23 She observes that the Approximate Number System (ANS) a mechanism for representing the approximate number of items in sets may be used to represent not
only large numbers, but also small ones. ANS works according
to the famous Webers Law: the threshold of discrimination between two stimuli increases linearly with stimulus intensity. In
the case of ANS, Webers fraction, or the smallest variation to
aquantity that can be readily perceived, changes over human
development. For newborns it is 1:3, for 6-month-old babies it
is 1:2, for 1-year-old children it is 2:3, for 4-year-olds it is 3:4,
for 7-year-olds it is 4:5, while for 20-year-olds it is 7:8. It means
that a newborn can discriminate between 1 and 3, or 2 and 6, or
10 and 30, but not 1 and 2, 2 and 5, or 10 and 27. Four-year-old
children can tell that there is a difference in numerosity between
Ibidem, p. 270.
Ibidem, p. 275276.
22
23
26
Ibidem, p. 268269.
E.S. Spelke, Natural Number and Natural Geometry, [in:] S. Dehaene, E. Brannon (eds.), Space, Time and Number in the Brain, Academic Press, London 2011, p. 304.
24
25
sets consisting of 6 and 8 or 12 and 16 elements, but not 7 and

8 or 12 and 15. An adults ANS system is even more sensitive:
they can discriminate (without counting) between sets consisting of 14 and 16 elements or 70 and 80 elements, but not 70 and
78 elements.24 Now, Piazza observes that ANS rather quickly
becomes very precise as regards small numerosities. Given the
progression in the sensitivity of ANS, in order to distinguish between 2, 3, and larger numbers a ratio of 3:4 is needed. This happens at around three years of age, and coincides with the period
when children become three-knowers. In other words, Piazza
believes that no interplay between OTS and ANS is needed to
break the number four barrier the increasing precision of the
ANS system is sufficient to account for this ability.
Another hypothesis which addresses this problem is defended by Spelke. She observes that children appear to overcome the limits of the core number system when they begin to use number words in natural language expressions and
counting.25 Children learn the first ten counting words by the
age of 2, but initially use them without the intended meaning. At
three they know that one means one; at four they associate 2,
3 and 4 with the corresponding numerosities. Then, there is a
kind of jump children learn the next numbers quite quickly.
This, according to Spelke, requires two things: (a) to understand
27
Bartosz Broek
that every word in the counting list designates a set of individuals with a unique cardinal value; and (b) to grasp the idea that
each cardinal value can be constructed through progressive addition of 1.26 How is this possible? For most children, the language of number words and verbal counting appears to provide
the critical system of symbols for combining the two core systems (i.e., ANS and OTS), and some evidence suggests that language may be necessary for this construction.27
Thus, we have two competing explanations of the same set
of facts: that human innate skills cannot account for simple arithmetic, and that something in individual development must facilitate or even enable breaking the number 4 barrier. Piazza believes that the increasing sensitivity of ANS is sufficient to explain
how it happens, while Spelke claims that it is the development of
language skills that plays the pivotal role here. How should one
decide which of those is acceptable? One of the possibilities is to
use to the criterion of convergence. Let us state some additional
facts. First, both children and adults in remote cultures, whose
languages have no words for numbers, when dealing with numbers larger than three recognize their equivalence only approximately. Second, deaf persons living in numerate cultures but not
exposed to deaf community use a gestural system called homesign; they use fingers to communicate numbers, but only with approximate accuracy. Third, educated adults who suffer language
Ibidem, p. 305.
Ibidem.
26
27
28
impairments have problems with exact, but not approximate numerical reasoning. Fourth, when doing exact (but not approximate!) tasks, adults spend more time with numbers that are difficult to pronounce, even if they are presented in Arabic notation.
Fifth, bilingual adults who are taught some new mathematical
facts in one of their languages have difficulties in the smooth production of exact number facts in the other language.28 All of these
facts support Spelkes hypothesis but not Piazzas because it
is Spelkes claim that language is essential to acquiring arithmetic skills which is empirically adequate for a larger set of facts. In
other words, Spelkes hypothesis converges on more experimental
and observational data than Piazzas.
Another criterion that may be used to pick from among
competing and empirically adequate hypotheses is coherence. Spelkes claim that language is essential in the development of arithmetic skills seems highly coherent with Lakoffs
theory of embodied mind, while Piazzas hypothesis is not. This
may be seen as an argument from coherence in favor of Spelkes hypothesis. At the same time, there may be other theories
e.g., some incarnations of the modular mind paradigm which
would favor Piazzas stance. The point is that the criterion of coherence constitutes an important justification standard in neuroscientific discourse.
Thus, even in the idealized picture of neuroscientific practice we have assumed, one that posits the existence of pure,
Ibidem, p. 307.
28
29
Bartosz Broek
30
theory-free facts, there are competing explanations of the same

sets of facts, and the criteria for choosing from among them include convergence and coherence. Of course, the situation becomes even more complicated when we drop our idealizing assumption and admit that our theories and, in particular, some
of our entire paradigms, such as embodiment or modular paradigm provide both heuristic and interpretation frameworks for
neuroscientific practice. But the conclusion remains the same:
neuroscientific thinking, at its core, is non-foundational. Neuroscientific hypotheses as well as background knowledge are
revisable, and the revisions are caused not only by empirical inadequacy of our theories, but also by the consequences we draw
from our new hypotheses. The background knowledge in neuroscience is usually quite stable (as illustrated by the persistence of
entire paradigms, such as the embodied or modular one). Finally,
neuroscientific argumentation fulfills the disputability condition:
one usually formulates and chooses from among anumber of hypotheses explaining the given phenomenon.
***
In this essay I have tried to illustrate two things: that argumentation in philosophy and science is nonfoundational, and that nonfoundational reasoning one that meets the revisability, feedback, background stability and disputability conditions may
be accounted for logically. Of course, there may exist other informal and formal explications of nonfoundational reasoning
which are perhaps better than the one presented here. In particular, the present proposal is quite heterogeneous, as it glues together several different formal mechanisms (belief revision, the
theory of logical coherence, and defeasible logic). It is possible
that a more coherent formal framework could do the same job.
I leave this problem for further research.
Bibliography
Bonjour L., The Structure of Empirical Knowledge, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1985.
Broek B., Olszewski A., Logika zaptle, [in:] B. Broek,
Copernicus Center Press, Krakw 2011.
Broek B., Philosophy and Neuroscience: Three Modes of Interaction, [in:] J. Stelmach, B. Broek, . Kurek (eds.), Philosophy in Neuroscience, Copernicus Center Press, Krakw 2013.
Descartes R., Meditations on First Philosophy, transl. by J. Veitch,
http://www.wright.edu/~charles.taylor/descartes/mede.html.
Gadamer H.-G., Truth and Method, Continuum, London 2004.
Gardenfors P., Rott H., Belief Revision, [in:] D.M. Gabbay, Ch.
Hogger, J.A. Robinson (eds.), Handbook of Logic in Artificial
Intelligence and Logic Programming, vol. IV: Epistemic and
Temporal Logic, Oxford University Press, Oxford 1995.
Grondin J., Hans-Georg Gadamer. Biografia, Wydawnictwo Uni-
J.Mczka, W. Grygiel, M. Hohol (eds.), Oblicza racjonalnoci,
wersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 2007.

31
Bartosz Broek
Heller M., Nauki przyrodnicze a filozofia przyrody, [in:] M. Heller,

Filozofia i wszechwiat, Universitas, Krakw 2006.
Heller M., Przeciw fundacjonizmowi, [in:] M. Heller, Filozofia
iwszechwiat, Universitas, Krakw 2006.
Maryniarczyk A., Tomizm, [in:] Powszechna encyklopedia filozofii,
http://www.ptta.pl/pef/.
Neurath O., Philosophical Papers 19131946, D. Reidel, Dordrecht
1983.
Piazza M., Neurocognitive Start-Up Tools for Symbolic Number
Representations, [in:] S. Dehaene, E. Brannon (eds.), Space,
Time and Number in the Brain, Academic Press, London 2011.
Popper K.R., Objective Knowledge, Clarendon Press, Oxford 1972.
Quine W.V.O., From a Logical Point of View, Harvard University
Press, Cambridge, Mass. 1980.
32
Spelke E.S., Natural Number and Natural Geometry, [in:] S. Dehaene, E. Brannon (eds.), Space, Time and Number in the
Brain, Academic Press, London 2011.
van Frassen B., Presupposition, implication and self-reference,
The Journal of Philosophy 1968, 65(5), pp. 136152.
Geneza intuicjonistycznego
rachunku zda
i Twierdzenie Gliwienki
Piotr Urbaczyk
Centrum Kopernika Bada Interdyscyplinarnych
Uniwersytet Papieski Jana Pawa II w Krakowie
Summary
Among the non-classical logics, the intuitionistic one stands out in
many ways. First of all, because of its properties, it is grateful subject of formal analysis. Moreover, there is small, but very significant
group of mathematicians and philosophers who claim that intuitionistic logic captures the reasoning utilized in mathematics better than
classical one. This article reveals the origins of intuitionistic propositional calculus it was an outcome of formalization of certain ideas
about foundations of mathematics. Alarge part of the article is devoted to Glivenkos Theorem somewhat forgotten, but extremely
interesting formal result regarding the relationship between the two
logical calculi: classical and intuitionistic propositional logic.
Zagadnienia Filozoficzne wNauce

w Nauce | LVI 2014
The Origin of Intuitionistic Propositional

Calculus and Glivenkos Theorem
33
Piotr Urbaczyk
Keywords
Glivenkos theorem, intuitionistic logic, intuitionistic propositional
calculus
1. Wstp
34
pord logik nieklasycznych logika intuicjonistyczna wyrnia si pod wieloma wzgldami. Przede wszystkim, ze
wzgldu na swe wasnoci, jest wdzicznym przedmiotem bada logicznych. Od czasw, gdy Brouwer iHeyting badali rozumowania intuicjonistyczne, do dzi jest przedmiotem ywego
zainteresowania logikw. Ponadto, jej filozoficzno-matematyczne uzasadnienie jest na tyle silne, e moe skutecznie konkurowa z ontologicznymi motywacjami arystotelesowskiej
logiki klasycznej. Intuicjonizm, jako jedyna zwielu prb stworzenia caociowej filozofii dajcej rozwizania wikszoci fundamentalnych problemw nkajcych matematyk na pocztku
ubiegego stulecia, jest do dzi aktualn teori, wci znajdujc
swoich zwolennikw1.
Przedmiotem niniejszej pracy jest jedno znajwaniejszych
twierdze mwicych ozalenoci midzy intuicjonistyczn logik zdaniow alogik klasyczn. Sw nazw zawdzicza temu,
e po raz pierwszy sformuowa iudowodni je w1929 roku ra-
Zob. M. Dummett, Elements of Intuitionism, Clarendon Press,

Oxford 2000, s.7.
1
Geneza intuicjonistycznego rachunku zda i Twierdzenie Gliwienki
Por. J. Woleski, Semantic Loops, [w:] Philosophy in Science.

Methods and Aplications, (red.) B. Broek, J. Mczka, W. Grygiel,
2
Zagadnienia Filozoficzne wNauce

w Nauce | LVI 2014
dziecki logik imatematyk Walerij Gliwienko. Praca Gliwienki

daa asumpt pniejszym badaniom nad zwizkiem midzy tymi
rachunkami dokonywanym przez Gdla iGentzena.
W pracy ujawniono najpierw motywacje przywiecajce
utworzeniu logiki intuicjonistycznej zrodzia si ona wwyniku formalizacji pewnych filozoficznych pogldw dotyczcych podstaw matematyki. Jej powstanie i rozwj wi si
cile zchci porwnania sformalizowanego systemu intuicjonistycznego z systemem klasycznym, co starano si pokaza
wrozdziale trzecim. Wielu filozofw ilogikw powstrzymuje
si od stwierdzenia, e formalne konstrukcje logiczne pocigaj
za sob (w cile logicznym sensie) okrelone filozoficzne konsekwencje2. Dlatego postarano si, by filozoficzne implikacje
twierdzenia Gliwienki koczce niniejsz prac miay charakter jak najbardziej cisy iformalny. Najwaniejsz znich jest
spostrzeenie, e poprzez to twierdzenie klasyczna logika zdaniowa moe wpewnym sensie zosta zredukowana do sabszej
od niej logiki intuicjonistycznej.
35
Piotr Urbaczyk
2. Motywacje filozoficzne dla utworzenia

intuicjonistycznego rachunku zda
36
Logika intuicjonistyczna powstaa jako rezultat formalizacji

pewnych pogldw dotyczcych podstaw matematyki, zwanych
intuicjonizmem. Rozwija si on wpierwszych dekadach ubiegego stulecia ipodobnie jak wikszo nurtw filozoficznych
bada nad podstawami matematyki tamtego okresu, zrodzi si
jako reakcja na pewne antynomie dostrzeone wteorii mnogoci.
Stanowisko intuicjonistyczne jest odmienne od tego, ktre
utrzymuje wikszo matematykw. Podstawowa rnica polega na odrzuceniu dla obiektw matematycznych istnienia niezalenego od ludzkiej myli. Zpunktu widzenia intuicjonizmu
matematyka jest woln aktywnoci ludzkiego umysu, a jej
obiekty pewnymi konstrukcjami mylowymi. Dla przedmiotw
matematyki istnie znaczy by skonstruowanym. Innymi
sowy: matematyk moe uzna istnienie danego obiektu, oile
posiada on konstrukcj (dowd), ktra go ustanawia.
Na podstawie filozoficznych zaoe intuicjonizmu,
twrca tego kierunku Luitzen Egbertus Jan Brouwer dokona prby przebudowy matematyki. Zrekonstruowana wten
sposb matematyka nie przyjmowaa istnienia innych zbiorw nieskoczonych, jak tylko przeliczalnych. Umys ludzki
nie jest wstanie dokona nieskoczenie wielu konstrukcji naraz. Zbir nieskoczony rozumiany by wic jako regua, wedug ktrej mona poda kady kolejny jego element. Brouwer
D. van Dalen, Intuitionistic Logic, [w:] Handbook of Philosophical

Logic, (red.) D.M. Gabbay, F.Guenther, wyd. 2, vol. 5, Springer, Dor
drecht 2002, s.3.
3
odrzuci take metod aksjomatyczn, jako metod budowania matematyki. Nie wystarczy bowiem postulowa istnienie
obiektw iich wasnoci, trzeba obiekty otakich wasnociach
wpierw skonstruowa.
Zgodno intuicjonistycznie zrekonstruowanej matematyki zmatematyk klasyczn bya dla Brouwera kwesti drugorzdn. Irzeczywicie, matematyka intuicjonistyczna istotnie
rnia si od klasycznej. Nie tylko odebraa jej wiele obszarw bada, lecz take dowioda kilku wycznie intuicjonistycznych tez. Podczas gdy intuicjonistyczna arytmetyka jest podsystemem arytmetyki klasycznej, sytuacja analizy jest zupenie
inna. Nie wszystkie twierdzenia klasycznej analizy s twierdzeniami analizy intuicjonistycznej, ale rwnie nie wszystkie
twierdzenia analizy intuicjonistycznej s do przyjcia na gruncie klasycznym.
Brouwer nie zbudowa logiki intuicjonistycznej, ale by
twrc tzw. sabych kontrprzykadw oraz dowid pierwszego
twierdzenia tej logiki: AA3. Sabe kontrprzykady
miay posuy do odrzucenia niektrych twierdze logiki klasycznej, wszczeglnoci prawa wycznego rodka isilnego
prawa podwjnej negacji. Zostay nazwane sabymi, poniewa nie obalay wprost tych twierdze, lecz wskazyway, e
przy budowaniu dowodw konstruktywnych nie ma potrzeby,
by uwaa je za prawdziwe.
37
Piotr Urbaczyk
W celu tworzenia kontrprzykadw Brouwer posugiwa

si czsto jakimi nierozstrzygnitymi stwierdzeniami matematycznymi, np. hipotez Goldbacha (hipotez, e kada parzysta liczba naturalna wiksza od 2 jest sum dwch liczb pierwszych). Wdzicznym narzdziem budowania kontrprzykadw
Poniszy
kontrprzykad
ma wskazywa
wskazywa na
na bezzasadno
bezzasadnouywania
uywania prawa wyPoniszyokazaa
kontrprzykad
si take ma
liczba
, poniewa bardzo
mao wiadomo oja- prawa wyczonego
A
kichkolwiek
regularnociach wjej rozwiniciu dziesitnym.
czonego rodka:
rodka:
A
A.
A.
Poniszy kontrprzykad ma wskazywa na bezzasadno
Niech
liczb naturaln
naturaln wiksz
wiksz od
od 22tak,
tak,eekknie
niejest
jestsum
sum
Niech kk bdzie
bdzie parzyst
parzyst liczb
uywania prawa wyczonego rodka: AA. Niech k bdzie
dwch
pierwszych.
liczb naturaln wiksz od 2 tak, e k nie jest sum
dwch liczb
liczb parzyst
pierwszych.
dwch liczb
pierwszych.
Zdefiniujemy teraz cig a(n).
Zdefiniujemy
a(n).
Zdefiniujemy teraz
teraz cig
cig a(n).
jeelinn<<kk
(112))nn jeeli
(
2
a(n) =
(11 )kk jeeli n k
( ) jeeli n k
22
Cig
definiuje on
on jak
jakliczb
liczbrzeczywist
rzeczywistr.r.Gdyby
Gdybyhipoteza
hipoteza
Cigten
ten jest
jest zbieny,
zbieny, a wic definiuje
Cig ten jest zbieny, awic definiuje on jak liczb rzeGoldbacha
byoby rwne
rwne 0.0. Jednak
Jednakpki
pkinie
nieposiadamy
posiadamy
Goldbacha zostaa
zostaa udowodniona
udowodniona rr byoby
czywist r. Gdyby hipoteza Goldbacha zostaa udowodniona,
adnego dowodu
dowodu
nie
nic
r.r. Granica
tego
adnego
hipotezy
Goldbacha,
nie
wiemy
nicooadnego
Granica
tegocigu
cigunie
nie
rbyoby
rwne Goldbacha,
0. Jednak pki
niewiemy
posiadamy
dowodu
hipotezy
nie wiemy
nic or. Granica
tego ciguani
nie
jest ani
ani rwna
rwna
zeru, Goldbacha,
jest
zeru,
ani rna od
od zera;
zera; ani
ani dodatnia,
dodatnia,ani
aniujemna,
ujemna, anirwna
rwnazeru
zeru
jest ani rwna zeru, ani rna od zera; ani dodatnia, ani ujemna
oraz nie
nie jest
jestoraz
onanieani
wymierna,
ani
Innymi
sowy,
nie
oraz
ona
ani niewymierna.
niewymierna.
Innymi
sowy,
niemoemy
moemy
jestwymierna,
ona ani wymierna,
ani niewymierna.
Innymi
sowy,
nie moemy stwierdzi, e:
stwierdzi, e:
e:
stwierdzi,
(a)
(a)
(b)
(b)
x
x
R(x
R(x =
= 00 xx =
= 0),
0), wwszczeglnoci
szczeglnoci
x
x
R(x
R(x <
< 00 xx =
= 00xx>>0),
0),oraz
oraz
(c) x
x
/
R(x
R(x
Q
Q xx
/ Q).
Q).
(c)
Nastpny kontrprzykad
kontrprzykad wskazuje,
Nastpny
wskazuje, e
e dowd,
dowd, e
e nie
nie jest
jestmoliwe,
moliwe,eepewna
pewna
38
wasno
nie jest
jest moliwa
moliwa nie
wasno
nie
nie jest
jest w
w kadym
kadym przypadku
przypadkudowodem
dowodemtej
tejwasnoci.
wasnoci.
Innymi sowy, uderza on wprost w prawo podwjnego przeczenia: A A.

Innymi
sowy, uderza on wprost w prawo podwjnego przeczenia: A A.
Pod liczb podpisujmy uamek = 0, 3333 . . . a do momentu, gdy w rozwiniciu
ldbacha zostaa(a)
udowodniona
r byoby
0. Jednak pki nie posiadamy
x R(x =
0 x =rwne
0), w szczeglnoci
(b) x
R(x < 0 nie
x =wiemy
0x>
dnego dowodu hipotezy
Goldbacha,
nic0),
o oraz
r. Granica tego cigu nie
(c) x R(x Q x
/ Q).
t ani rwna zeru, ani rna od zera; ani dodatnia, ani ujemna, ani rwna zeru
Nastpny kontrprzykad wskazuje, e dowd, e nie jest moliwe, e pewna
az nie jest ona ani
wymierna,
ani niewymierna.
sowy,
nie moemy
Nastpny
kontrprzykad
wskazuje, i Innymi
dowd, e
nie jest
asno nie jestmoliwe,
moliwaenie
jest
w
kadym
przypadku
dowodem
tej
pewna wasno nie jest moliwa nie jest wka- wasnoci.
wierdzi, e:
dym przypadku dowodem tej wasnoci. Innymi sowy, udenymi sowy, uderza
on wprost w prawo podwjnego przeczenia: A A.
x R(x
= 0 podwjnego
x = 0), w przeczenia:
szczeglnoci
rza(a)
on wprost
w prawo
A A.
d liczb podpisujmy
uamek
=
0,
3333
.
.
.
a
do
momentu,
gdy w rozwiniciu
Pod(b)
liczb
uamek
3333
a do momentu,
xpodpisujmy
R(x < 0
x = 0= x0, >
0), oraz
gdy(c)w rozwiniciu
dziesitnym
pojawi si sekwencja cyfr
R(x
Q
x0123456789.
/ Q).
esitnym pojawi
sixsekwencja
cyfr
0123456789.
Nastpny kontrprzykad wskazuje, e dowd, e nie jest moliwe, e pewna

= 3,14159265...0123456789...
=
. .0123456789
. . . dowodem tej wasnoci.
=
0,33333333...3333333333.
asno nie jest moliwa
nie3,14159265.
jest
w kadym
przypadku
= 0,33333333. . .3333333333.
nymi sowy, uderza on wprost w prawo podwjnego przeczenia: A A.
Jeli cyfra
9 zpierwszej
cyfrna
pojawia
li cyfra 9 z pierwszej
takiej
sekwencji takiej
cyfr sekwencji
pojawia si
k-tymsimiejscu po
na k-tym miejscu
d liczb podpisujmy
uamekpo przecinku,
= 0, 3333to
. . . a do momentu, gdy w rozwiniciu
zecinku, to
k
esitnym pojawi si sekwencja cyfr100123456789.
1
.
=
3 10k
= 3,14159265.
. uzna, e jest
Matematyk
klasyczny nie
miaby oporw,. .by
5. .0123456789
liczb wymiern,
rozumujc .wten
sposb, e nie jest moliwe,
= 0,33333333.
.3333333333.
by byo niewymierne.
Jego dowd
wygldaby
li cyfra 9 z pierwszej
takiej sekwencji
cyfr pojawia
si nastpujco:
na k-tym miejscu po
Zamy, e liczba nie jest niewymierna. Wtedy rwno
zecinku, to
10k 1
.
3 10k
nie zachodzi, azatem sekwencja

cyfr 0123456789 nie wyst5
puje w. Jednak wtedy = 0,333 = , czyli jest liczb
wymiern. Zaoenie, e nie jest wymierne doprowadzio
do sprzecznoci. Dla intuicjonisty nie znaczy to jednak, e naley uzna, e jest wymierne. Aby tego dokona, naleaoby
39
Piotr Urbaczyk
poda takie liczby cakowite p iq, e = qp . Innymi sowy, by

dowie, e jest wymierne, naleaoby wpierw wskaza sekwencj cyfr 0123456789 wrozwiniciu dziesitnym lub udowodni, e taka sekwencja nie wystpuje.
Konieczno odrzucenia prawa wyczonego rodka uznali
take nastpcy Brouwera. Jego ucze Arend Heyting przyczyn tego odrzucenia ilustruje nastpujcym przykadem4:
Zdefiniujmy dwie liczby naturalne, powiedzmy k il.
40
(I) k jest najwiksz liczb pierwsz tak, e k 1 jest rwnie liczb pierwsz lub k = 1, jeli taka liczba nie istnieje.
(II) l jest najwiksz liczb pierwsz tak, e l 2 jest rwnie liczb pierwsz lub l = 1, jeli taka liczba nie istnieje.
Definicj (I) przyjmuje si zarwno wmatematyce klasycznej, jak iintuicjonistycznej, bowiem k moe zosta obliczone
(k = 3). Natomiast nie ma adnej metody wyliczenia l, poniewa
nie wiemy, czy cig tzw. liczb pierwszych bliniaczych p, p + 2
jest skoczony, czy nie. Matematyka klasyczna nie widzi wtym
fakcie przeszkody, by przyj rwnie definicj (II). W kadym moliwym do pomylenia przypadku l jest zdefiniowana:
albo istnieje nieskoczenie wiele takich liczb (wtedy l = 1),
Przykad ten pochodzi zA. Heyting, Intuitionism: An Introduction,
North-Holland Publishing Company, Amsterdam 1956, s.2.
4
albo ich cig jest skoczony (wtedy l jest rwne najwikszej

liczbie pierwszej, takiej, e l 2 jest rwnie liczb pierwsz).
Takie przedstawienie sprawy nie moe satysfakcjonowa intuicjonistw. Uwaaj oni, e liczba jest dobrze zdefiniowana dopiero wtedy, gdy dana jest metoda jej obliczenia. Nie mog wic
przyj definicji (II).
Jak ju zostao wspomniane, Luitzen Brouwer nie by
twrc logiki intuicjonistycznej. Warto doda, e wbrew tradycyjnemu stanowisku uwaa on, e logika nie ley upodstaw
matematyki, lecz przeciwnie jest od niej zalena. Nawet wicej by on niechtny tworzeniu formalnych systemw logiki
intuicjonistycznej. Uwaa, e matematyczna aktywno ludzkiego umysu ma charakter dynamiczny. Przedstawianie jej
wjzyku logiki symbolicznej zjej charakterem statycznym jest
zistoty nieadekwatne.
Przedstawiajc intuicjonizm na tle innych stanowisk wypracowanych wfilozofii matematyki, mona powiedzie, e od
platonizmu odrnia si on uznawaniem obiektw matematycznych za pewne umysowe konstrukcje, ktrym nie przysuguje niezalene, idealne istnienie. Wprzeciwiestwie do formalizmu twierdzi, e jzyk jest wtrny wobec matematycznej
aktywnoci ludzkiego umysu suy jedynie do zapamitywania konstrukcji ikomunikowania ich innym matematykom.
Wodrnieniu od logicyzmu przyznawa matematyce niezaleno od logiki twierdzc, e zachodzi wrcz przeciwna asymetria logika jest czci matematyki ijest zalena od matematycznego mylenia.
41
Piotr Urbaczyk
3. Rozwj intuicjonistycznego rachunku zda
42
Poniewa Brouwer nie by zainteresowany logik, ktr uwaa

za form matematyki stosowanej, nigdy nie prowadzi nad ni
wyczerpujcych bada, aw szczeglnoci nigdy nie przeprowadzi systematycznego porwnania logiki intuicjonistycznej zlogik klasyczn, sformalizowan np. wPrincipia Mathematica
lub przez szko Hilbertowsk. Tym, co motywowao innych do
prb takiego porwnania byo opublikowanie przez Brouwera
sabych kontrprzykadw, ktre naruszay take bardzo oglne
zasady matematyczne5. Oczywicie, by takie porwnanie byo
moliwe, naleao skodyfikowa logik intuicjonistyczn wsystem formalny.
Prby sprecyzowania intuicjonistycznych sposobw wnioskowa wpostaci aksjomatycznego rachunku logicznego podjli Walerij Gliwienko iAndriej Komogorow. Jednak prawdopodobnie pierwszym logikiem, ktry dokona jakiego namysu
wtej kwestii by Paul Bernays. Wlicie do Heytinga przyzna, e
po wykadach Brouwera wGetyndze w1924 roku zastanawia
si, jak daoby si osign rachunek logiczny zgodny zfilozoficznymi zaoeniami twrcy intuicjonizmu. Bernays doszed
wtedy do wniosku, e taki rachunek mona osign poprzez
Zob. M. van Atten, The Development of Intuitionistic Logic, [w:]

The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2009 Edition),
(red.) E.N. Zalta, URL = <http://plato.stanford.edu/archives/sum2009/
entries/intuitionistic-logic-development/>.
5
Zob. tame.
Oryginaln aksjomatyk zaproponowan przez Heytinga podaje np.
M. van Atten, The Development of Intuitionistic Logic, dz. cyt.
6
porzucenie klasycznej formuy A A6. Jednak jego wynik

nie zosta opublikowany aformalizacje (czciowe) logikw radzieckich pozostay na Zachodzie bez echa.
Tymczasem formalizacja intuicjonistycznej logiki imatematyki staa si tematem na tyle interesujcym, e Holenderskie
Towarzystwo Matematyczne w 1927 roku uczynio j przedmiotem swego corocznego konkursu. Autorem nagrodzonego
eseju zosta Arend Heyting. Podawa wnim aksjomatyzacj intuicjonistycznego rachunku zda irachunku predykatw, intuicjonistycznej arytmetyki iteorii mnogoci. Artyku Heytinga
zosta opublikowany w1930 roku idziki niemu to on uchodzi za twrc logiki intuicjonistycznej. Podana poniej aksjomatyka jest rna od oryginalnej aksjomatyki Heytinga, jest jednak
zni rwnowana7.
Schematy aksjomatw intuicjonistycznego rachunku zda
(IRZ):
Ax1 A (B A).
Ax2 (A B) ((A (B C)) (A C)).
Ax3 A (B A B).
Ax4 A B A.
Ax5 A B B.
Ax6 A A B.
Ax7 B A B.
43
Ax7 B A B.
Ax8 (A C) ((B
(A B C)).
PiotrC)
Urbaczyk
Ax9 (A B) ((A B) A).
Ax8 (A C) ((B C) (A B C)).
Ax9 (A B) ((A B) A).
Ax10 A
(A B).
Ax10 A (A B).
Reguy wnioskowania:
Reguy wnioskowania:
A AB
Regua
Odrywania
(Modus
Ponens).
;
Regua
Odrywania
(Modus
Ponens).
B
Jasnym byo, e logika intuicjonistyczna nie moe akcepbyo,praw

e logika
intuicjonistyczna
nierachunku
moe akceptowa
wszystkic
towaJasnym
wszystkich
stosowanych
na gruncie
klasycznego,
przede
tych, za klasycznego,
ktrych odrzuceniem
stay
stosowanych
na wszystkim
gruncie rachunku
przede wszystkim
tych, za k
sabe7 Oryginaln
kontrprzykady.
Wartozaproponowan
jednak zauway,
e gdy dopodaje
aksjo-np. M. van Atten,
aksjomatyk
przez Heytinga
matyki IRZ dodamy mocne prawo podwjnej negacji
44
Ax11 A A
lub, rwnowanie, prawo wyczonego rodka

Ax11' A A
otrzymamy formalny system dla klasycznego rachunku zda

(KRZ). Prowadzi to bezporednio do wniosku, e IRZ jest podsystemem KRZ. Znaczy to, e kada formua, ktra jest twierdzeniem IRZ, jest rwnie twierdzeniem KRZ. Wida rwnie
wyranie, e nie zachodzi odwrotna asymetria istniej twierdzenia KRZ, ktre nie s twierdzeniami IRZ. Najbardziej znanymi klasycznymi twierdzeniami niedowiedlnymi intuicjonistycznie, s wymienione wyej formuy: prawo wyczonego
rodka imocne prawo podwjnej negacji. Oprcz nich wra-
chunku intuicjonistycznym nie da si dowie m.in. takich

twierdze logiki klasycznej:
(A A) (A A),
(A B) (A B),
(A B) (B A),
(A B) (B A),
(A B) A) A,
(A A) A,
(A B) (A B),
(A B) (A B),
(A B) (A B),
(A B) (A B),
(A B) (A B),
(A B B) A.
Szybko zdano sobie spraw, e logika intuicjonistyczna

musi posiada interpretacj staych logicznych odmienn ni
wrachunku klasycznym. Wobjanieniu zasad tej interpretacji
posuguje si raczej pojciem dowodu, ni wartoci logicznych.
Ztego powodu nazywana jest ona interpretacj dowodow lub
interpretacj BHK (od nazwisk jej twrcw: Brouwera, Heytinga iKomogorowa). Dla rachunku zda wyglda nastpujco:
1. Dowd zdania A B polega na przedstawieniu dowodu
zdania Aoraz dowodu zdania B.
2. Dowd zdania A B polega na przedstawieniu dowodu
zdania Alub dowodu zdania B.
45
Piotr Urbaczyk
46
3. Dowd zdania A B jest konstrukcj, ktra pozwala na

przeksztacenie kadego dowodu zdania Awdowd zdania B.
4. Dowd zdania A jest konstrukcj, ktra kady dowd
zdania Aprzeksztaca wdowd zdania sprzecznego8.
Przy czym, zgodnie zfilozoficznymi zasadami intuicjonizmu, dowodem zdania Ajest podanie konstrukcji, dziki ktrej
moemy uzna je za prawdziwe. Naley jednak podkreli, e
podana interpretacja ma charakter nieformalny. cis definicj
uzyskano wraz zpodaniem aksjomatyki, wwczas jej interpretacj wyznaczyy odpowiednie semantyki.
Pocztkowo twierdzono, e semantyka IRZ przyjmuje trzy
wartoci. Tak semantyk podawa sam Heyting. Udowodniono
jednak, e jest ona nieadekwatna, tzn. uznaje za prawdziwe formuy, ktre z aksjomatw Heytinga nie wynikaj. Autorem
tego dowodu by Walerij Gliwienko. Jego wynik uoglni Kurt
Gdel, dowodzc, e kada semantyka intuicjonistyczna oskoczonej liczbie wartoci jest nieadekwatna9.
Pierwsz semantyk, wobec ktrej intuicjonistyczne rachunki logiczne okazay si pene, bya semantyka topolo Por. R. Murawski, Filozofia matematyki. Zarys dziejw, wyd. drugie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 109110;
A.Pogorzelski, Elementarny sownik logiki formalnej, Dzia Wydawnictw Filii UW, Biaystok 1992, s.223; M. van Atten, The Development of Intuitionistic Logic, dz. cyt.; A. Troelstra, History of constructivism in the 20th century, s.12; D. van Dalen, Intuitionistic Logic,
dz. cyt., s.6.
9
Zob. Z. Zawirski, Geneza irozwj logiki intuicjonistycznej, Kwartalnik Filozoficzny 1939, 16, s.204205.
8
giczna. Za jej twrc uwaa si polskiego logika Alfreda Tarskiego. Interpretacja topologiczna bya rozwijana dalej przez
polsk szko (m.in. przez Helen Rasiow i Romana Sikorskiego). Wtakiej semantyce zdania rachunku interpretuje si
jako otwarte podzbiory przestrzeni topologicznej, natomiast
operacje zwizane ze spjnikami logicznymi oraz kwantyfikatorami skojarzone s zpewn algebr tych zbiorw. Ju ta semantyka doprowadzia do ciekawych filozoficznie wnioskw
ozwizkach midzy logik intuicjonistyczn iklasyczn. Jak
zauwaaj Rasiowa iSikorski, to zaskakujce, e pewne idee
filozoficzne doprowadziy do sformuowania logiki, ktrej matematyczna tre pokrywa si zteori krat otwartych podzbiorw przestrzeni topologicznej10.
Do dnia dzisiejszego dla logiki intuicjonistycznej zbudowano wiele rnorodnych semantyk. Spord nich warto wymieni choby algebry Heytinga, czy matryce Jakowskiego.
Wspczenie jedn znajczciej uywanych semantyk logiki
intuicjonistycznej jest semantyka wiatw moliwych. Zostaa
utworzona w1963 r. przez Saula Kripkego. Wykazaa ona wiksz elastyczno od swoich poprzedniczek ilepiej nadawaa si
jako teoria modeli nie tylko dla rachunkw intuicjonistycznych,
lecz rwnie dla wielu innych rachunkw logicznych.
Sporym przeomem dla logiki intuicjonistycznej byo odkrycie w1934 r. przez Gerharda Gentzena dwch alternatywnych
H. Rasiowa, R. Sikorski, The Mathematics of Mathematics, PWN,
Warszawa 1970, s.380. Tumaczenie P.U.
10
47
i lepiej nadawaa si jako teoria

teoria modeli
modeli nie
nie tylko
tylko dla
dla rachunkw
rachunkwintuicjonistycznych,
intuicjonistycznych,
lecz rwnie
rwnie dla
lecz
dla wielu
wielu innych
innych rachunkw
rachunkw logicznych.
logicznych.
Sporym przeomem
Piotr Urbaczyk byo
Sporym
przeomem dla
dla logiki
logiki intuicjonistycznej
intuicjonistycznej
byo odkrycie
odkrycie ww 1934
1934r.r. przez
przez
Gerharda Gentzena
Gerharda
Gentzena dwch
dwch alternatywnych
alternatywnych systemw
systemw dowodzenia
dowodzeniasytemu
sytemudedukdeduk-
dowodzenia sytemu
dedukcji
naturalnej
oraz racji naturalnej
naturalnejsystemw
oraz
cji
oraz rachunku
rachunku sekwentw.
sekwentw. Systemy
Systemy te,
te, oprcz
oprcz tego,
tego,e
ebyy
byybardziej
bardziej
chunku sekwentw. Systemy te, oprcz tego, e byy bardziej

porcznymi sposobami dowodzenia, lepiej obrazoway interprenici
nadawali
spjnikom
logicznym.
nici nadawali
spjnikom
logicznym. nadawali spjnikom logicznym.
tacje,
jakie intuicjonici
Szybko
zauwaono
pewnelogiki
podobiestwo
logiki intuicjoSzybko zauwaono
pewne
podobiestwo
intuicjonistycznej
do
Szybko
zauwaono
pewne
podobiestwo
logiki
intuicjonistycznej
do logiki
logikimomonistycznej
do
logiki
modalnej
S
.
Warto
doda,
e
stao
si
to
4
dalnej S
Warto doda,
doda, e
e stao
stao si
si to
to na
na dugo
dugo przed
przed wynalezieniem
wynalezieniem semantyki
semantyki
dalnej
S44.. Warto
na dugo przed wynalezieniem semantyki wiatw moliwych.
wiatw moliwych.
Ustalono take
pewne
pomidzy
logik intuicjoniwiatw
moliwych.
take zalenoci
pewne zalenoci
zalenoci
pomidzy
intuicjoniUstalonoUstalono
take pewne
pomidzy
logik logik
intuicjonistyczn aa logik
klasyczn.
Autorem
tych
ustale
Walerij
Gliwienko.
Umieci
styczn
alogik
klasyczn.
tych
ustale
by Walerij
styczn
logik
klasyczn.
Autorem
tychAutorem
ustale by
by
Walerij
Gliwienko.
Umieci
Gliwienko. points
Umieci la
je wpracydeSur
quelques points
de la logije w
w pracy
pracy Sur
je
Sur quelques
quelques points de
de la logique
logique de M.
M. Brouwer
Brouwer wydanej
wydanej wwBiuletynie
Biuletynie
que de M. Brouwer wydanej wBiuletynie Krlewskiej AkadeKrlewskiej Akademii
Belgijskiej
w
roku. Gliwience
udao si
Krlewskiej
Akademii
Belgijskiej
w 1929
1929
Gliwience
si sformuowa
sformuowai i
mii Belgijskiej
w1929
roku.roku.
Gliwience
udaoudao
si sformuowa
udowodni dwa
twierdzenia:
iudowodni
dwa twierdzenia:
udowodni
dwa
twierdzenia:
porcznymi sposobami
porcznymi
sposobami dowodzenia,
dowodzenia, lepiej
lepiej obrazoway
obrazoway interpretacje,
interpretacje,jakie
jakieintuicjointuicjo-
1. formua
formua A
w
ii tylko
formua
oopostaci
1.
A posiada
posiada dowd
dowd
w KRZ
KRZ wtedy
wtedy
tylko wtedy,
wtedy, gdy
gdy
formua
postaci
Twierdzenie
3.1. Formua
A posiada
dowd
w KRZ
wtedy
A posiada
dowd gdy
w IRZ.
itylko wtedy,
formua opostaci A posiada dowd wIRZ.
A posiada
dowd w IRZ.
A DOWKRZ wtw A DOWIRZ .
2. formua A posiada 3.1.

dowd
w KRZ
wtedy i tylko
wtedy,
gdywtedy
formua o
formua
Aposiada
dowd
wKRZ
2. formuaTwierdzenie
A posiada dowd
w KRZ
wtedy i tylko
wtedy,
gdy formua o
wtedy,dowd
gdy formua
postaciitylko
A posiada
w IRZ.opostaci A posiada dowd wIRZ.
postaci A posiada dowd w IRZ.
Pierwsze jest
z nich
nazywane przedmiotu
jest w literaturze
przedmiotu
Pierwsze z nich nazywane
w literaturze
twierdzeniem
Gliwienki.
Pierwsze z nich
nazywane
jest
w
literaturze
przedmiotu
twierdzeniem
twierdzeniem Gliwienki. Jego dowd zasadniczo polegaGliwienki.
na
Jego dowd zasadniczo polega na udowodnieniu, e wszystkie podwjnie zanegoudowodnieniu,
e wszystkie
podwjnie
aksjomaty
Jego dowd zasadniczo
polega
na udowodnieniu,
e zanegowane
wszystkie podwjnie
zanego48
13
13
4. Implikacje filozoficzne twierdzenia Gliwienki

Z poczynionych wpoprzednim rozdziale uwag na temat aksjomatyk logiki intuicjonistycznej i klasycznej jasno wida,
e ta pierwsza jest podsystemem drugiej. Tym, co wydaje si
najbardziej interesujce wtwierdzeniu Gliwienki jest fakt, e
KRZ s tezami IRZ, oraz e regua analogiczna do reguy odrywania (z podwjnie zanegowanymi przesankami iwnioskiem)
jest wyprowadzalna wIRZ. Za pomoc zbioru powyszych tez
i wyprowadzonej reguy mona w IRZ skonstruowa dowd
kadej formuy A takiej, e Aposiada dowd wKRZ.
Z opublikowaniem tego wyniku wie si pewna historia.
Gliwienko korespondowa zHeytingiem ipocztkowo chcia,
by jego ustalenia znalazy si wpoprawionym iprzetumaczonym wydaniu eseju nagrodzonego przez Holenderskie Towarzystwo Matematyczne. Pniej jednak zmieni zdanie piszc
do Heytinga, e wynik, ktry uzyska jest niemale trywialny,
ajego dowd nieco przydugi11 ie chce go opublikowa niezalenie od artykuu Heytinga. Rzeczywicie, praca Gliwienki
ukazaa si pierwsza, aHeyting wswoim artykule odnosi si do
niej. Podaje wnim oba twierdzenia Gliwienki, lecz nie przedstawia dowodu12.
Zob. M. van Atten, The Development of Intuitionistic Logic, dz. cyt.

Zob. tame.
11
12
49
Piotr Urbaczyk
50
umoliwia ono pewien sposb patrzenia na logik klasyczn

jako na cz logiki intuicjonistycznej. Zfilozoficznego punktu
widzenia jest to zaskakujca obserwacja.
T obserwacj uwydatnia wynik uzyskany przez Gdla
w1932 roku. Jak wiadomo, wszystkie spjniki KRZ s definiowalne wterminach i13, awic kad formu KRZ mona
zapisa za pomoc tych dwch spjnikw. Ztwierdzenia Gliwienki (w sposb nieoczywisty) wynika, e wszystkie tezy logiki klasycznej wyraone wycznie za pomoc i s tezami
logiki intuicjonistycznej14.
Mona powiedzie, e twierdzenie Gliwienki jest przekadem logiki klasycznej na logik intuicjonistyczn. Kada
teza Alogiki klasycznej ma swj podwjnie zanegowany odpowiednik wlogice intuicjonistycznej. Nie jest to jednak przekad wcisym tego sowa znaczeniu, poniewa nie operuje on
na podformuach A. Twierdzenie Gliwienki jest jednak na tyle
silne, by dowie, e
Twierdzenie 4.1. IRZ iKRZ s rwnospjne (equiconsistent).
Oznacza to, e jeli jeden ztych rachunkw jest sprzeczny,
to sprzeczny jest rwnie drugi. To, e sprzeczno systemu intuicjonistycznego musi pociga sprzeczno systemu klasycz Oczywicie, nie jest tak wprzypadku IRZ, wktrym spjniki nie s
wzajemnie definiowalne.
14
Dowd zob. w: S.C. Kleene, Introduction to Metamathematics,
North-Holland Publishing Company, Amsterdam 1952, s.493.
13
nego jest oczywiste z uwagi na to, e ten pierwszy jest podsystemem drugiego. Zdrugiej strony, oile wrachunku klasycznym
udaoby si dowie A A, to wrachunku intuicjonistycznym
musi znale si teza A A, ktra spowoduje sprzeczno itego rachunku.
Zaleno, oktrej mwi twierdzenie Gliwienki, nie zachodzi dla rachunku predykatw. By
Twierdzenie 4.2. Dowolne zdanie Ajest dowiedlne wklasycznym rachunku predykatw (KRP) wtw A jest dowiedlne
wintuicjonistycznym rachunku predykatw (IRP)15.

xB(X) xB(x)1616. .
byo prawdziwe, naley dooy tzw. schemat przesunicia podwjnej negacji (dobyo prawdziwe, naley dooy tzw. schemat przesunicia ponegacji (double negation shift schema)
uble negationdwjnej
shift schema)
Bardziej wyrafinowany
przekad
KRP podali
na IRP podali
wla-trzydziestych
Bardziej wyrafinowany
przekad KRP
na IRP
w latach
tach trzydziestych ubiegego wieku, niezalenie od siebie, Kurt
ubiegego wieku, niezalenie od siebie, Kurt Gdel i Gerhard Gentzen. Obaj byli
Gdel iGerhard Gentzen. Obaj byli zainspirowani prac Gliroku. zPrzekad
ten kojarzy
kad
formu
Azforzainspirowaniwienki
pracz1929
Gliwienki
1929 roku.
Przekad
ten
kojarzy
kad formu A
mu g(A) (niezawierajc i) tak, e
z formu g(A) (niezawierajc i ) tak, e
1. A g(A)
DOWKRP 17 ,
15
Zob. zacznik.
Zob. J. Moschovakis, Intuitionistic Logic, [w:] The Stanford En2. g(A) cyclopedia
g(A) of
Philosophy,
DOWIRP ,dz. cyt., URL =<http://plato.stanford.edu/
archives/sum2010/entries/logic-intuitionistic/>.
16
3. Jeli A DOWKRP , to g(A) DOWIRP .

Dowd tych twierdze przebiega po indukcyjnej definicji funkcji g(A):
51
Piotr Urbaczyk
1. A g(A) DOWKRP17,
2. g(A) g(A) DOWIRP ,
3. Jeli A DOWKRP , to g(A) DOWIRP .
Dowd tych twierdze przebiega po indukcyjnej definicji

funkcji g(A):
52
g(A) = A, gdy Ajest formu atomow,

g(A B) = (g(A) g(B)),
g(A B) = (g(A) g(B)),
g(A B) = (g(A) g(B)),
g(A) = g(A),
g(xA(x)) = xg(A(x)),
g(xA(x)) = xg(A(x)),18
Wyniki Gdla iGentzena, tak jak twierdzenie Gliwienki,

wskazuj, e oba systemy s rwnospjne, tzn. dla dowolnego
B, jeli (B B) DOWKRP wtw (g(B) g(B)) DOWIRP .
Skoro po dodaniu do aksjomatw IRZ mocnego prawa podwjnej negacji lub prawa wyczonego rodka otrzymamy
KRZ, naturalnym stao si pytanie, jakie logiki otrzymamy dodajc do listy aksjomatw IRZ inn formu. Wten sposb powstaa caa klasa tzw. logik porednich (intermediate logics), np.
logika Dummetta, ktra na licie aksjomatw, oprcz wszystkich
(A B) def
= (A B) (B A).
Zob. J. Moschovakis, Intuitionistic Logic, dz. cyt.; S.C. Kleene, Introduction to Metamathematics, dz. cyt., s.493501.
17
18
aksjomatw intuicjonistycznych, posiada jeszcze paradoks implikacji (A B) (B A). Wiadomo, e wszystkie logiki porednie s sabsze od logiki klasycznej19 ie jest ich kontinuum.
Klasa logik porednich jest otyle wyrniona, oile logika intuicjonistyczna jest najsabsz logik, wjakiej obowizuj zarazem twierdzenie odedukcji iregua odrywania20. Studia nad
klas tych logik s zasadniczo kwesti czysto techniczn, istniej jednak takie logiki porednie, ktre, mniej lub bardziej,
przydaj si winnych badaniach logicznych.
5. Zakoczenie
Zob. D. van Dalen, Intuitionistic Logic, dz. cyt., s.53.

Zob. A. Olszewski, Orozumieniu implikacji wklasie logik porzdku ijego znaczeniu wdeniu do pewnoci jzykowej, Wydawnictwo
Naukowe PAT, Krakw 1997, s.5051.
19
20
Rozwaania zawarte w niniejszej pracy pozwalaj sdzi, e

twierdzenie Gliwienki, ktre byo gwnym przedmiotem jej
zainteresowania, jest nieco zapomnianym, lecz niezwykle ciekawym wynikiem formalnym mwicym ozalenociach pomidzy dwoma rachunkami logicznymi klasyczn iintuicjonistyczn logik zdaniow.
Ta ostania od lat 30. ubiegego wieku przeywa nieustanny
rozwj. Od tamtej pory do dzisiaj istnieje moe niezbyt liczna,
ale za to bardzo znaczca grupa matematykw ifilozofw matematyki twierdzcych, e logika intuicjonistyczna oddaje rozu-
53
Piotr Urbaczyk
54
mowania stosowane wmatematyce lepiej, ni klasyczna. Wrozdziale 3. wymieniono kilka semantyk tej logiki, wktrych udao
si udowodni jej peno. Regularno tych struktur zadziwia
tym bardziej, e logika intuicjonistyczna powstaa wwyniku
formalizacji pogldw filozoficznych, awic zpunktu widzenia matematyka czy logika niejasnych iniecisych.
Najciekawsz implikacj filozoficzn twierdzenia Gliwienki jest fakt, e pozwala ono spojrze na KRZ jako na cz
IRZ. To spostrzeenie jest otyle zaskakujce, oile ten drugi jest
logicznie sabszy od pierwszego. Fakt ten najlepiej ukazuje wynik, do ktrego doszed Gdel inspirujc si prac Gliwienki
z1929 roku. Wykorzystujc twierdzenie Gliwienki dowid on,
e gdy sformuujemy KRZ jedynie wterminach koniunkcji inegacji, system ten bdzie podsystemem IRZ. Cho naley pamita, e interpretacja dwuwartociowego spjnika negacji jest odmienna wobu tych rachunkach.
Wynik formalny, jakim byo twierdzenie Gliwienki, otworzy drog do dalszych bada logicznych. Wspomniany wyej
Gdel oraz Gentzen, niezalenie od siebie, s autorami analogicznego wyniku dotyczcego zalenoci pomidzy intuicjonistycznym i klasycznym rachunkiem predykatw, natomiast
Kleene dokona podobnego przekadu w ramach teorii liczb.
Moliwo dalszych bada jednak na tym si nie koczy.
Bibliografia
Atten M. van, The Development of Intuitionistic Logic, [w:] The
Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2009 Edition), (red.) E.N. Zalta, <http://plato.stanford.edu/archives/
sum2009/entries/intuitionistic-logic-development/>.
Dalen D. van, Intuitionistic Logic, [w:] Handbook of Philosophical
Logic, (red.) D.M. Gabbay, F.Guenther, wyd. 2, vol. 5, Springer, Dordrecht 2002.
Dummett M., Elements of Intuitionism, Clarendon Press, Oxford
2000.
Heyting A., Intuitionism: An Introduction, North-Holland Publishing Company, Amsterdam 1956.
blishing Company, Amsterdam 1952.
Moschovakis J., Intuitionistic Logic, [w:] The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2010 Edition), (red.) E.N. Zalta,
<http://plato.stanford.edu/archives/sum2010/entries/logic-intuitionistic/>.
Murawski R., Filozofia matematyki. Zarys dziejw, wyd. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
Olszewski A., O rozumieniu implikacji w klasie logik porzdku
ijego znaczeniu wdeniu do pewnoci jzykowej, Wydawnictwo Naukowe PAT, Krakw 1997.
Pogorzelski A., Elementarny sownik logiki formalnej, Dzia Wydawnictw Filii UW, Biaystok 1992.
Kleene S.C., Introduction to Metamathematics, North-Holland Pu-
55
Piotr Urbaczyk
Priest G., An Introduction to Non-Classical Logic. From If to Is,

wyd. 2, Cambridge University Press, New York 2008.
Rasiowa H., Sikorski R., The Mathematics of Mathematics, PWN,
Warszawa 1970.
Troelstra A.S., History of constructivism in the twentieth century,
ITLI Prepublication Series ML199105, Amsterdam 1991.
Woleski J., Semantic Loops, [w:] Philosophy in Science. Methods
and Aplications, (red.) B. Broek, J. Mczka, W. Grygiel, Copernicus Center Press, Krakw 2011.
Zawirski Z., Geneza irozwj logiki intuicjonistycznej, Kwartalnik
Filozoficzny 1939, 16, s.165222.
56
Przeciw dualizmowi
psycho-fizycznemu. Analiza
iporwnanie stanowisk Johna
Searle'a iGeorge'a Lakoffa
Daniel Milewski1
Uniwersytet Jagielloski
Centrum Kopernika Bada Interdyscyplinarnych
Summary
This paper discusses John Searles biological naturalism and
George Lakoffs embodied mind hypothesis. These theories are
presented as examples of acertain part of the philosophy of mind
Niniejszy artyku przygotowany zosta w ramach grantu The Limits of Scientific Explanation przyznanego Centrum Kopernika Bada Interdyscyplinarnych przez Fundacj Johna Templetona.
1
Against psycho-physical dualism.

An Analysis and comparison of George Lakoff's
and John Searle's accounts
57
Daniel Milewski
that breaks with the tradition launched by Descartes. In both cases,

the break from this tradition is indicated to be aradical one as the
theories argue not only against Cartesian dualism - the basic philosophical categories utilized by Descartes are being questioned. This
attempt of departure from distinctions that seem to form agreat part
of the contemporary philosophy of mind may stand for achance to
provide anew perspective for some old philosophical problems.
Keywords
John Searle, George Lakoff, Rene Descartes, mind-body problem,
biological naturalism, embodied mind, cognitive metaphor, first-person ontology, philosophy of mind, philosophy of cognitive science.
58
1. Midzy umysem a ciaem
ermin filozofia umysu (philosophy of mind) nabra swojej dojrzaoci filozoficznej w krgach anglojzycznej filozofii analitycznej. Wlatach pidziesitych XX wieku reprezentanci prdu analitycznego podejmowali rozmaite problemy
zwizane ztematyk umysu, konstruujc teorie, okrelajce natur umysu, jego waciwoci, czy te relacje zciaem2. Wszystkie tak pojte rozwaania teoretyczne jednoczyo pojcie filozofia umysu.
J. Bremer, Wprowadzenie do filozofii umysu, WAM, Krakw 2010,
s.9.
2
Przeciw dualizmowi psycho-fizycznemu. Analiza iporwnanie...
Jak jest moliwe istnienie wiadomych przey, np. odczucia blu,

wwiecie bez reszty zoonym zczstek elementarnych; zdrugiej strony, jak moliwe jest, aby niektre czstki elementarne
Explicite twierdzi tak John Searle, zob. Umys na nowo odkryty,
tum. T. Baszniak, PIW, Warszawa 1999; Umys, jzyk, spoeczestwo,
tum. D. Ciela, CiS, Warszawa 1999.
3
Obecnie filozofia umysu jest penoprawn dziedzin filozoficzn, co wicej, dziedzin, ktra wydaje si stanowi centralny punkt filozofii wspczesnej3. Na due zainteresowanie
filozofi umysu wydaje si wpywa szereg czynnikw. Niebagateln rol odgrywa tu fakt, e filozofia umysu wywodzi
si wanie ze szkoy analitycznej. Analitycy maj pewien specyficzny stosunek do relacji midzy filozofi anauk, mianowicie uwaaj, e filozofia nie moe sili si na prby poszerzania wiedzy, ktra zostaa zgromadzona dziki badaniom
naukowym. Wkonsekwencji filozof powinien uwanie ledzi
odkrycia empirycznych nauk szczegowych, ajego zadaniem
miaoby by jedynie wyostrzenie sensu tych odkry iprzedstawienie pyncych znich wnioskw.
Cho filozofia umysu zajmuje si obecnie wieloma zagadnieniami takimi jak wolna wola, tosamo osobowa, natura
wiadomoci centralnym tematem debat, toczcych si wramach tej dyscypliny jest problem relacji midzy umysem aciaem (mind-body problem), wpolskojzycznej literaturze zwany
rwnie problemem psychofizycznym. Zagadnienie to wformie pytania wintuicyjny sposb ujmuje John Searle:
59
Daniel Milewski
(w domyle te, ktre znajduj si wnaszych mzgach) byy przy-
czyn przey mentalnych?4
60
Searle zastanawia si tutaj nad wzajemn odrbnoci tego

co mentalne, i tego co materialne. Dowiadczenie ycia codziennego wydaje si poucza oistnieniu niejako dwch autonomicznych przestrzeni ycia ludzkiego: subiektywnej przestrzeni mentalnej, w ktrej podmiot odczuwa bl, myli, czy
pragnie, az drugiej strony obiektywnej przestrzeni fizycznej,
wktrej zachodz rozmaite procesy fizyczne dotyczce czowieka, jak reakcja receptorw skrnych na dotyk, czy uwalnianie si energii wprocesach trawiennych.
Wyodrbnienie tak rozumianych dwch przestrzeni, mentalnej ifizycznej, rodzi wiele kontrowersji iproblemw natury
logicznej ikonceptualnej. Przykadem jest tzw. trylemat psychofizyczny. Jzef Bremer przestawia go (za m.in. D. Davidsonem)
wsposb nastpujcy:
(1) Zjawiska mentalne rni si od zjawisk fizykalnych (cielesnych). Zjawiska mentalne nie s wyjanialne wterminach
zjawisk fizykalnych.
(2) Zjawiska mentalne oddziauj przyczynowo na zjawiska fizykalne. Zjawiska mentalne s obecne przy przyczynowym
wyjanianiu powstawania zarwno innych zjawisk mentalnych, jak izjawisk fizykalnych.
J.R. Searle, Umys, krtkie wprowadzenie, tum. J. Karowski, Rebis,
Pozna 2010, s. 13; por. take: J. Bremer, Wprowadzenie do filozofii
umysu, dz. cyt.
4
(3) Zakres zjawisk fizykalnych jest patrzc od strony przyczynowej iod strony wyjaniania zamknity5.
Trylemat psychofizyczny zosta skonstruowany wtaki sposb, e kada zprzesanek rozpatrywana osobno wydaje si przy
zdroworozsdkowym rozumowaniu przesank godn akceptacji, azestawienie wszystkich trzech rodzi jawn niekompatybilno. Kade dwie przesanki wzite osobno nie daj si uzgodni trzeci. Konsekwentna analiza poszczeglnych przypadkw
wyranie potwierdza powysz tez: przy uznaniu przesanki
(1)oistotnej rnicy midzy zjawiskami mentalnymi ifizykalnymi (fizycznymi) i(2) oprzyczynowym dziaaniu zjawisk mentalnych na zjawiska fizykalne, zkoniecznoci logicznej musimy
uzna przesank (3) okauzalnym zamkniciu zakresu zjawisk
fizykalnych, za nieprawdziw. Analogicznie, uznanie przesanek (1) i (3) wyklucza moliwo przyczynowego oddziaywania zjawisk mentalnych na zjawiska fizykalne (2), auznanie
(2)i(3) prowadzi do zatarcia granicy midzy zjawiskami mentalnymi ifizykalnymi, czyli negacji przesanki (1).
Tak zarysowany trylemat psychofizyczny nakierowuje na
trudnoci zwizane zproblemem umys-ciao, ajednoczenie
sugeruje mnogo niedajcych si zsob uzgodni stanowisk
filozoficznych, ktre mona obra wjego kontekcie zalenie
od negowanych przesanek6.
J. Bremer, Wprowadzenie do filozofii umysu, dz. cyt., s.30.
Zob. tame, s.31.
5
6
61
Daniel Milewski
62
Kade stanowisko filozoficzne podejmujce problem

umys-ciao musi implicite bd explicite podnie tematyk
ontycznego statusu przestrzeni mentalnej ifizycznej. Oznacza
to, e wraz zpropozycj odpowiedzi na zarysowany powyej
problem przyczynowego oddziaywania midzy stanami mentalnymi afizykalnymi, filozofowie opowiadaj si za okrelon
wizj rzeczywistoci. Chodzi tutaj oswoiste rozstrzygnicie dotyczce sposobu istnienia istruktury kategorialnej umysu7,
czyli ofundamentalne zagadnienie filozofii umysu. Niektre
ze stanowisk da si uj siatce pojciowej wystpujcej wtrylemacie, czyli odwouj si one wbardziej lub mniej bezporedni
sposb do tego co mentalne itego co fizykalne (odmiany dualizmu, idealizmu imaterializmu). Wten sposb, zdaniem Bremera, odpowiednie kombinacje uznanych inegowanych przesanek wtrylemacie psychofizycznym prowadz do okrelonych
stanowisk w filozofii umysu, np. materializmu, przy negacji
(1)i(2) oraz uznaniu (3); okazjonalizmu, czy epifenomenalizmu
przy negacji (2) oraz uznaniu (1) i(3). Pojawiaj si jednak itakie teorie, ktre moim zdaniem nie mieszcz si wtak zarysowanym mentalno-fizykalnym schemacie, anawet jawnie go
odrzucaj. Do tych ostatnich zaliczaj si chociaby koncepcje
Johna Searle'a iGeorgea Lakoffa, ktre poddaj dyskusji wniniejszym opracowaniu.
R. Poczobut, Metafizyka umysu. Gwne problemy i stanowiska,

[w:] (red.) S.T. Koodziejczyk, Przewodnik po metafizyce, WAM,
Krakw 2011, s.452.
7
2. Silny antykartezjanizm:
Naturalizm biologiczny Searlea
John Searle zauwaa pewn interesujc zaleno, ktra wystpuje wcaej historii filozofii. Mianowicie, niektre koncepcje filozoficzne, pomimo swojej niedoskonaoci, wpywaj
wznaczcy sposb na ksztatowanie si kolejnych teorii filozoficznych. Dana myl, kategoria postrzegania rzeczywistoci,
czy zaoenia metafizyczne danego filozofa, mog ksztatowa
kolejne prdy filozoficzne, ktre wiadomie lub nie, podaj
ciek przetart ju wczeniej. Mona t sytuacj porwna do
problemu kolein mylowych, ktry Micha Heller przedstawia
wnastpujcy sposb:
styczno, dziki ktrej stosunkowo atwo przystosowuje si on

do czsto powtarzanych reimw mylowych. Wmiar wykonywania operacji mylowych opodobnej strukturze tworz si wnim
koleiny, wktre potem atwo wpada kade nastpne rozumowanie, araz wpadszy, nie moe znich wyj, prowadzc do niejako
zgry zaplanowanego wniosku, majcego uzasadnienie nie tyle
wobiektywnych racjach, ile raczej wnawykach mylowych8.
Wydaje si, e podobny problem podkrela wswoich przemyleniach Searle, poruszajc si jednak po nieco szerszej skali.
mwic oniedoskonaoci mzgu, mam na myli pewn jego pla-
M. Heller, Jak by uczonym?, Znak, Krakw 2009, s.2627.
63
Daniel Milewski
Oile problem kolein mylowych pojawia si uHellera wkontekcie jednostki, otyle uSearle'a dotyczy on raczej caych pokole, aw konkretnym przypadku, oktrym filozof wspomina,
caej tradycji postkartezjaskiej filozofii umysu.
Jeden z podrozdziaw monografii Searle'a Umys, krtkie wprowadzenie nosi tytu Kartezjusz iinne nieszczcia9.
Wpodrozdziale tym znajduje si sugestia, e sposb stawiania
problemw w filozofii umysu jest zasadniczo bdny, co zawdziczamy wanie Kartezjuszowi10. Wjednym ze swoich wykadw Searle przedstawia to wsposb nastpujcy:
rozrnienie midzy tym co mentalne, atym co fizykalne, umysem iciaem, duchowym imaterialnym oraz pomys, e caa rzeZagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVI 2014
czywisto musi dzieli si na te kategorie, wszystko to stanowi
64
propozycj Kartezjusza ktrej oczywicie nie wymyli, ale ktr

po nim odziedziczylimy11.
Zarysowana wyej struktura kategorialna stanowi wspomniane koleiny mylowe, ktre dziedziczymy po Kartezjuszu,
a ktre uniemoliwiaj wg Searle'a waciwe zaadresowanie
problemw filozofii umysu:
Zob. J.R. Searle, Umys, krtkie wprowadzenie, dz. cyt., s.22.
Tame.
11
Tene, Lecture 7: Some Solutions to Descartes problem [audio],
[w:] Philosophy of Mind Lectures by John Searle [audio], The Teaching Company 1996, [00:59-01:15]. Tumaczenia wpracy pochodz od autora, chyba e zostao wskazane inaczej.
9
10
Poniewa uwaam, e imaterializm, idualizm prbuj powiedzie co prawdziwego, musz jako w obu tych teoriach oddzieli komponenty prawdziwe od faszywych. () Zadanie to
jest praktycznie rzecz biorc niemoliwe do wykonania, gdyby
trzyma si tradycyjnego sownictwa, poniewa wkocu zawsze
trzeba bdzie przyzna, e nieredukowalna (subiektywna, jakociowa) realno mentalna jest po prostu zwyczajn czci fizycznego wiata, a to brzmi jak teza wewntrznie sprzeczna.
Mniej wicej takie kopoty doprowadziy mnie wkocu do zakwestionowania tradycyjnych kategorii12.
1. Stany wiadomoci wraz zich subiektywn, pierwszoosobow

ontologi s realnymi fenomenami osadzonymi wrealnym wiecie. Nie da si przeprowadzi eliminacyjnej redukcji wiadomoci, ktra dowiodaby, e wiadomo jako taka jest zudzeniem.
Nie da si te zredukowa wiadomoci do jej neurobiologicznego fundamentu, poniewa taka trzecioosobowa redukcja zawsze gubi gdzie pierwszoosobow ontologi wiadomoci.
Zdemaskowanie problemw, zwizanych z kartezjanizmem, koczy negatywny etap filozofii Searle'a.

Proponowany przez Searle'a sposb pozytywnego ujcia
problemu psychofizycznego nosi nazw naturalizmu biologicznego. Cztery podstawowe tezy tego kierunku Searle przedstawia wnastpujcy sposb:
Tene, Umys, krtkie wprowadzenie, dz. cyt., s.130.
12
65
Daniel Milewski
2. Stany wiadomoci nie s niczym wicej jak skutkiem zachodzcych wmzgu procesw neurobiologicznych niszego poziomu. Stany wiadomoci s zatem kauzalnie redukowalne do
procesw neurobiologicznych. Wadnym sensie nie mona im
przyzna wasnego ycia, niezalenego od neurobiologii. Nie
mona te powiedzie wsensie kauzalnym e s czym ponadto wzgldem procesw neurobiologicznych.
3. Stany wiadomoci powstaj wmedium mzgu itrzeba je traktowa jako wasnoci orodkowego ukadu nerwowego, przez
co istniej na poziomie wyszym ni neurony isynapsy. Pojedyncze neurony nie s wiadome, lecz czci orodkowego
ukadu nerwowego skadajcego si zneuronw s wiadome.
4. Poniewa stany wiadomoci s realnymi wasnociami rzeZagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVI 2014
czywistego wiata, wchodz w skad zwizkw przyczynowo-skutkowych. Moje wiadome pragnienie, na przykad,
skania mnie do napicia si wody13.
Ju na samym pocztku widzimy, e Searle nadaje swoist autonomi stanom mentalnym. Autonomia ta jest uwarunkowana poprzez pojcie pierwszoosobowej ontologii, co oznacza, e s pewne aspekty wiadomoci (umysu), ktre mog
by dowiadczane jedynie przez podmiot, oktrego wiadomoci jest mowa. Zontologi pierwszoosobow czy si pojcie
ontologii trzecioosobowej, wktrej ujmuje si wszystko to, co
obiektywne (co stanowi dziedzin nauk szczegowych). Wta Tame, s.117118.
13
66
kim rozumieniu bl, ktrego dowiadczam, czy myl, ktr wanie myl, istnieje. Do tego istnienia mam dostp tylko ja
jako jedyny podmiot bdcy wbezporedniej znim relacji. Ontologia pierwszoosobowa musi pozosta autonomiczna jako jedyna waciwa paszczyzna umoliwiajca dostp do stanw
mentalnych. Jest to spowodowane tym, e wszelka forma redukcji, kada odmiana materializmu powoduje zatracenie si
ontologii pierwszoosobowej, aco za tym idzie nie moe stanowi waciwej wizji rzeczywistoci. Searle chce wten sposb
powiedzie, e kada teoria filozofii umysu, odbierajca realno stanom mentalnym iontologii pierwszoosobowej jest niekompletn metafizyk.
Z drugiej strony oczym poucza nas kolejna teza naturalizmu biologicznego jeeli chodzi o redukcj przyczynow
(kauzaln) zachodzi ona wcaym swoim zakresie pomidzy stanami umysu aprocesami neurobiologicznymi. Naley to rozumie w ten sposb, e o ile ontologicznie moemy mwi
odwch paszczyznach stanach neurofizjologicznych iumysowych, to te drugie. wcaoci s skutkiem tych pierwszych.
Nie ma niczego naddanego w czowieku wzgldem tego, co
wypywa zjego biologicznej struktury (std nazwa naturalizmu
biologicznego). Tak te ontologia pierwszoosobowa wcaoci
powstaje zprocesw neurobiologicznych worganizmie czowieka, jednak jeeli ju powstanie, to ma swj autonomiczny
status wszelkie jakociowe stany umysu, czyli qualia, s dostpne jedynie poprzez ni. Neurobiologia pojedynczych komrek nerwowych nie moe wyrokowa wich sprawie.
67
Daniel Milewski
Trzeci punkt programu Searle odnosi si do koncepcji hierarchicznej organizacji mzgu. Koncepcja za ktr wydaje si
opowiada Searle, przypomina stanowisko wzgldem wasnoci mentalnych (psychologicznych wtechnicznej nomenklaturze), ktr obiera neuronauka kognitywna (poznawcza). A. Revonsuo przedstawia je wnastpujcy sposb:
[neuronauka kognitywna przyp. D.M.] postrzega je [wasnoci
psychologiczne przyp. D.M.] jako wasnoci, makro, ulokowane na wyszych poziomach organizacji w hierarchii mikro-makro () wasnociom makro przysuguje na wyszym poziomie
organizacji moc sprawcza, ktra przekracza moc sprawcz kon-
stytuujcych je elementw mikro14.
68
Uwzgldniajc proponowane rozrnienie na poziomy mikro imakro whierarchii organizacji mzgu, mona stwierdzi,
e Searle nie widzi sensu wdopatrywaniu si wiadomoci na
poziomie mikro, stany umysowe ostatecznie s immanentne
wzgldem poziomu makro.
Z cytowanego powyej fragmentu artykuu Revonsuo wynika, e w neuronauce kognitywnej uznaje si swoist moc
sprawcz stanw mentalnych, ktra jest czym odmiennym od
mocy sprawczej zpoziomu mikro, czyli poziomu pojedynczych
komrek. Searle sugeruje co podobnego postulujc wczwar A. Revonsuo, O naturze wyjaniania w neuronaukach, tum.
D.Leszczyski, P. Przybysz, Poznaskie Studia zFilozofii Humanistyki: Funkcje Umysu 2010, 8(21), s.288289.
14
tym zaoeniu naturalizmu biologicznego podmiotowo stanw umysowych wrelacjach przyczynowo-skutkowych rzeczywistego wiata. Wanie podmiotowo tego co mentalne
jest odpowiedzi Searle'a na problem psychofizyczny. Stany
umysowe wchodz winterakcje zrzeczywistym wiatem zarwno jako przyczyna jak wprezentowanym przykadzie pragnienia, ktre wymusza reakcj fizyczn wcelu jego zaspokojenia ale take jako skutek, np. pojawienie si blu po upadku
zwysokoci.
Prezentowana przez Searle'a koncepcja naturalizmu biologicznego uwzgldnia, analogiczne do przedstawionego powyej, rozrnienie na opis tego samego systemu na rnych
poziomach: poziomie mikro i makro. Posugujc si jednym
z przykadw podanym w jego wykadzie15, moemy mwi
odwch sposobach przedstawiania danej sytuacji, ktre byyby
rwnie adekwatne. Wydarzenie poruszenia rk moemy opisywa uywajc terminologii neurofizjologicznej, wykorzystujc
zwroty takie jak: receptory, komrki nerwowe, neuroprzekaniki, aksony, jony wapnia itp. Ten sposb opisu nazywany jest
poziomem mikro ze wzgldu na to, e przyjmuje terminologi
odnoszc si do fundamentalnych jednostek neurofizjologicznych, zktrych zbudowany jest czowiek. Jednak poziom mikro nie przystaje do potocznego dowiadczenia ycia ijest wykorzystywany gwnie wnaukach szczegowych. Przecitny
Por. J.R. Searle, Lecture 7: Some Solutions to Descartes problem
[audio], dz. cyt., [07:00-13:35].
15
69
Daniel Milewski
czowiek zapytany oporuszenie si jego rki, nie odpowie wterminologii neurofizjologicznej, lecz najzwyczajniej stwierdzi, e
doszo do tego ze wzgldu na to, e chcia tak zrobi. Uyje tzw.
poziomu opisu makro, uywajc zwrotw pokroju chci, intencji iobiektw (rka).
Searle twierdzi, e oba sposoby opisu, mikro imakro, s
waciwe inaley je utrzyma. Opisujc czynno uruchomienia samochodu uywa si raczej sownictwa zpoziomu makro,
stosujc sowa takie jak wieca zaponowa, tok, cylinder: po
przekrceniu kluczyka wieca zaponowa rozpoczyna eksplozj, po czym seria takich eksplozji przechodzi wstan samopodtrzymania dziki dziaaniu toka poczonego zwaem korbowym. Wedug Searle'a dokadnie wten sposb opisujemy nasze
zachowanie: odwoujc si do kategorii mentalnych, jak chci,
pragnienia, intencje. Nie ma wikszego sensu by rezygnowa
ztego poziomu opisu iprzerzuca si na sownictwo neurofizjologiczne, podobnie jak nie ma sensu opisywanie znajomym
procesu uruchomienia samochodu wterminologii elektronw,
moleku iutleniania, jak wponiszym przykadzie: elektrony
pomidzy elektrodami wiecy przypieszaj ruch molekularny
wglowodorw, ktre si utleniaj, a to utlenienie pozostaje
wstaniu samopodtrzymania16. Zarwno na poziomie mikro jak
ina poziomie makro wygaszane s prawdziwe sdy oumyle,
aprby wyparcia jednej metody wzgldem drugiej bd prowadzi do zatracenia si jakiego jego aspektu.
Por. tame.
16
70
Por. M. Hohol, Searle na nowo odkryty [J. Searle, Umys: krtkie

wprowadzenie], Logos iEthos 2011, 1(30), s.286.
18
P. Churchland, Mechanizm rozumu, siedlisko duszy, tum. Z. Kara,
Aletheia, Warszawa 2002.
19
Tame, s.224.
20
Tame, s.226.
17
W literaturze filozoficznej wystpuj co najmniej dwa zarzuty wobec naturalizmu biologicznego, do ktrych warto
si ustosunkowa17. Pierwszy z nich zosta wysunity przez
P. Churchlanda w jego ksice Mechanizmy rozumu, siedlisko duszy18. Filozof wpierwszej kolejnoci zwraca uwag na
pewn unikalno pogldw goszonych przez Searle'a, zauwaajc, e jest to jedno znielicznych stanowisk, ktre utrzymuje
niemoliwo redukcji ontologicznej (w odrnieniu od redukcji kauzalnej) stanw umysu do stanw neurofizjologicznych,
przy jednoczesnym odrzuceniu kartezjaskiego dualizmu19.
Tak postaw Churchland uwaa za zatrzymanie si wpoowie
drogi pomidzy dualizmem aredukcjonizmem. Dodatkowo sugeruje, e wspiera si ona na zaoeniu, i podmiot wiadomy
ma dostp do pewnych prawd, tudzie jakociowych cech umysu, ktre mona rozpozna sposobami subiektywnymi, lub za
pomoc wewntrznych drg poznawczych organizmu20. Zaoenie to wie si zprzyjmowan przez Searle'a realnoci ontologii pierwszoosobowej. Churchland krytykuje tak postaw,
sugerujc, e twierdzenie odostpie do prawdziwych stanw
mentalnych, czy samo istnienie odrbnych stanw mentalnych naley wpierwszej kolejnoci dowie, nie wystarcza ich
71
Daniel Milewski
zaoenie21. Wdalszej kolejnoci filozof przedstawia szereg argumentw za tym, e nie moemy mie pewnoci, i to co poznajemy subiektywnie (poprzez ontologi pierwszoosobow)
jest faktycznie tym, za co je bierzemy. Ostatecznie stanowisko
Churchlanda prowadzi do tego, e wszelkie poznanie stanw
mentalnych jest bdne. Metod introspekcyjn nie jestemy
wstanie wyuska niczego, co by dawao podstawy do uznania
niezalenoci stanw mentalnych od stanw fizycznych. Jego
postaw dobrze oddaje cytat:
Wreszcie, co najwaniejsze, moemy si wjaki sposb myli
ito nie od czasu do czasu, ale cigle wsposb systematyczny co
do natury naszych stanw wewntrznych. Moemy przede wszystZagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVI 2014
kim mie faszywe lub powierzchowne wyobraenie oich zasad-
72
niczym charakterze22.
Wspomniany zasadniczy charakter miaby si ostatecznie

wedug Churchlanda ijego teorii materializmu eliminacyjnego
okaza wcaoci fizyczny23.
Wida, e gwny punkt krytyki przedstawianej przez
Churchlanda osadza si na kwestii pewnoci co do stanw
mentalnych. Ten argument podejmowany jest przez Searle'a,
ktry zarzuca zkolei Churchlandowi, e stawia on sdy ozdarzeniach mentalnych na rwni zsdami empirycznymi. Filo Tame.
Tame, s.227.
23
Por. J. Bremer, Wprowadzenie do filozofii umysu, dz. cyt., s.119.
21
22
Por. J.R. Searle, Umys, krtkie wprowadzenie, dz. cyt., s.84.

D. Chalmers, J. Searle, Consciousness and the Philosophers:
An Exchange, The New York Review of Books, May 15, 1997 [dostp 23.06.14]; dostpny w Internecie: http://www.nybooks.com/articles/archives/1997/may/15/consciousness-and-the-philosophers-anexchange/?insrc=toc/
24
25
zof porwnuje prby wtpienia, czy podwaania prawdziwoci stanw mentalnych, do podwaania tego, e przyoenie
wfutbolu amerykaskim gwarantuje druynie 6 punktw. Wedug Searle'a utrzymywanie przekonania, e bl nie jest tak naprawd blem wsensie ontologii pierwszoosobowej, jest analogiczne do twierdzenia, e przyoenie liczy si za 5,9999
punktu anie cae 624. Odbierajc intuicyjne rozumienie stanu
mentalnego tracimy cay ten stan, tak samo jak odbierajc
przyoeniu warto szeciu punktw tracimy cae przyoenie przyoenie z definicji jest rwnoznaczne uzyskaniem
szeciu punktw, tak samo bl jest czym do czego zdefinicji
mamy dostp tylko dziki ontologii pierwszoosobowej. Dlatego te wg Searle'a sdy ostanach mentalnych nie mog by
zestawiane zsdami empirycznymi, aco za tym idzie, utrzymuj swoj niezaleno.
Kolejny argument wysunity przeciwko naturalizmowi biologicznemu wypyn wramach dyskusji pomidzy D. Chalmersem a Searle'em na amach serwisu internetowego New York
Review of Books25. Chalmers nazywa sformuowane przez Sear
le'a twierdzenie wramach naturalizmu biologicznego swoist
mantr, ktra nie jest rozwizaniem problemu, aewentualnie
73
Daniel Milewski
zarysowaniem jego horyzontw. Filozof ma na myli twierdzenie otym, e mzg tworzy umys26, ktre Searle przytacza
wwielu miejscach. Klasyczne sformuowanie tzw. mantry przebiega nastpujco:
wiadomo jest biologiczn wasnoci mzgu czowieka imzgw niektrych gatunkw zwierzt. Przyczyn powstawania
wiadomoci s procesy neurobiologiczne ijest ona czci naturalnego, biologicznego porzdku wrwnej mierze, jak wszystkie inne wasnoci biologiczne, takie jak fotosynteza, trawienie
czy mitoza27.
74
Faktycznie ju wpowyszym fragmencie mona wytropi

postulowan przez Chalmersa mantryczno: wiadomo jest
biologiczn wasnoci czowieka () przyczyn powstawania
wiadomoci s procesy neurobiologiczne, ktre to stwierdzenia cay czas oscyluj wok gwnego zamysu mzg tworzy
umys. Tym niemniej, prawdziwa warto zarzutu Chalmersa
rysuje si w tym, e sugeruje on niewystarczalno takiego
stwierdzenia. Moe ono co prawda zarysowa pewn myl przywiecajc dalszym poszukiwaniom, ale najwaniejsze pytania
pokroju: dlaczego mzg tworzy wiadomo?; jakie jego waciwoci s za to odpowiedzialne?; jakie prawa przyczynowe
bior udzia wtym procesie?, pozostaj bez odpowiedzi, asta Tame.
J.R. Searle, Umys na nowo odkryty, tum. T. Baszniak, PIW, Warszawa 1999, s.129.
26
27
Por. D. Chalmers, J. Searle, Consciousness and the Philosophers, dz. cyt.

29
J.R. Searle, Umys, krtkie wprowadzenie, dz. cyt., s.71.
28
nowisko Searle'a nie wydaje si by waden sposb pomocne

wich odnalezieniu28.
Jeeli powyszy argument pozostaje w swojej mocy, to
mona wskaza na pewn nieciso wrozumowaniu Searle'a.
Do wykazania jej pomocne bdzie przypomnienie stanowiska
tzw. funkcjonalistw czarnej skrzynki. Ta grupa filozofw,
twierdzia, e wyeliminowanie stanw mentalnych ze sownika
filozoficznego izarysowanie podstaw wpeni materialistycznej
iredukcjonistycznej wizji wiata stanowi zwieczenie filozofii
umysu, aproblemy pokroju tych, ktre porusza Chalmers, powinny stanowi zainteresowanie nie filozofii, anauk empirycznych tj. neurofizjologii, czy dzisiejszej neuronauki poznawczej.
Komentujc to stanowisko Searle stwierdza, e funkcjonalizm
czarnej skrzynki jest niezadowalajcy intelektualnie, poniewa nie zaspokaja naszej przyrodzonej ciekawoci. Przecie
chcemy wiedzie, jak naprawd dziaa umys29.
Wyglda na to, e zarzut Churchlanda wydaje si by do
dobrze oddalony przez samego Searle'a. Zdrugiej strony uwagi
Chalmersa mog pozostawa wmocy, ale nie wydaj si atakowa merytorycznej strony teorii naturalizmu biologicznego.
Tak czy inaczej, perspektywa Searle'a przedstawia ciekaw propozycj wyrwania si zsiatki pojciowej kartezjanizmu. Ontologiczne niezalene wymiary duszy iciaa zostaj zamienione
na dwa poziomy opisu, co prawda redukowalne przyczynowo,
75
Daniel Milewski
ale niezalene ze wzgldu na odmienne ontologie: pierwszoosobow itrzecioosobow. Kady ztych poziomw ma pewn doz
autonomicznoci. Wedug Searle'a umys jest tworzony przez
mzg, ado tego wyrasta zwyszego poziomu jego organizacji,
wic poszukiwania wiadomoci wpojedynczych komrkach
nerwowych nie mog przynie zamierzonego skutku. Wtaki
sposb jak nie ma prostego znaku rwnoci midzy subiektywnym dowiadczeniem blu (ontologia pierwszoosobowa),
aobiektywnym procesem neurobiologicznym (ontologia trzecioosobowa), tak pojedyncze neurony (poziom mikro opisu/organizacji) nie s wstanie przynie odpowiedzi wzagadce wiadomoci (poziom makro).
76
3. Ucieleniony antykartezjanizm Lakoffa

Kolejna propozycja odejcia od tradycyjnych dystynkcji filozoficznych wcelu skonstruowania odpowiedniej teorii, opisujcej
umys czowieka, wyrasta ze rodowiska filozofw oraz jzykoznawcw przeomu lat siedemdziesitych iosiemdziesitych
XX wieku. rodowisko to, nazywane krgiem Lakoffa30, stao
A. Pawelec wrd wsppracownikw Georgea Lakoffa wymienia
szereg nazwisk, wrd nich: M. Johnsona, M. Turnera, R. Neza,
G.Fauconniera, Z. Kvecsesa. Wdalszej czci tekstu pogldy krgu Lakoffa bd przedstawia posugujc si nazwiskiem wanie
Georgea Lakoffa, majc przy tym na uwadze, e nie tylko ta jedna
posta pracowaa na ich powstanie. Por. A. Pawelec, Znaczenie ucielenione, Universitas, Krakw 2005, s.255256.
30
Por. M. Hohol, Wyjani umys. Struktura teorii neurokognitywnych, Copernicus Center Press, Krakw 2013, s.128.
32
G. Lakoff, M. Johnson, Metafory wnaszym yciu, tum. T. Krzeszowski, Aletheia, Warszawa 2010, s.24.
33
G. Lakoff, M. Johnson, Philosophy in the Flesh, Basic Books, New
York 1999.
31
za tzw. lingwistyczn faz ucielenienia umysu idoprowadzio

do wyonienia si jzykoznawstwa kognitywnego31. Wjednym
zpocztkowych dzie Metafory wnaszym yciu, Lakoff iJohnson
wyraaj swj stosunek do filozofii uprawianej apriori wnastpujcy sposb: Problem nie polega na rozszerzeniu czy poprawieniu jakiej istniejcej teorii znaczenia, lecz na zrewidowaniu
podstawowych zaoe zachodniej tradycji filozoficznej32.
Krg Lakoffa rozpocz swoj dziaalno od wypracowania nowej teorii znaczenia opartej na pojciu metafory, apo
dwudziestu latach intensywnej naukowo-filozoficznej pracy niejako zwieczy swoj dziaalno wraz zksik Philosophy in
the Flesh obardzo wymownym podtytule: The Embodied Mind
and Its Challange to the Western Thought33. Pomimo upywu
dwch dekad, misja przeformuowania podstawowych zaoe
filozofii zachodniej pozostaa wmocy, akierunek myli filozoficznej Lakoffa przybiera wPhilosophy in the Flesh swoj najbardziej dojrza wersj. Wdziele tym oprcz teorii znaczenia
iprawdy (koncepcja prawdy ucielenionej), zawarty jest model
skomplikowanego aparatu pojciowego, ktry wedug autorw
jest immanentny wzgldem kadego czowieka. Model ten okrelony jest mianem ucielenionego. Opisywany jest on na trzech
77
Daniel Milewski
poziomach: neurofizjologicznym, niewiadomoci poznawczej

(cognitive unconscious) i fenomenologicznym34. Ztych poziomw opisu do podobnych do poziomw makro imikro
uSearla, oczym dalej wyrasta idea umysu ucielenionego,
ktra, jak postaram si wykaza, odzwierciedla jedno zantykartezjaskich stanowisk filozoficznych. Zoltn Kvecses obrazuje
to wsposb bezporedni piszc:
Jeli te propozycje na temat struktury naszego systemu pojciowego maj sens, prowadz one do wniosku, e wzasadzie nie
da si uwaa ciaa iumysu za oddzielne byty. Pojawia si natomiast myl, e umys jest ucieleniony w sposb klarowny
i bezporedni: ucielenione dowiadczenie schematyczno-wyZagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVI 2014
obraeniowe nadaje struktur duej czci tego, co nazywamy
78
umysem35.
Na wystpienie przeciwko Kartezjuszowi zwraca uwag

rwnie H. Kardela wartykule opisujcym problem ucielenienia umysu36. Autor wspiera si na pogldach K. Devlina, przytaczajc jego rozwaania na temat wpywu dualizmu kartezjaskiego na wspczesn filozofi. UDevlina czytamy:
Por. tame, s.102103.
Z. Kvecses, Jzyk, umys, kultura, tum. A. Kowalcze-Pawlik,
M.Buchta, Universitas, Krakw 2011, s.312.
36
H. Kardela, Koncepcja umysu ucielenionego w kognitywizmie,
[w:] (red.) A. Klawiter, Mzg ijego umysy, Zysk iS-ka, Pozna 2006,
s.199243.
34
35
wszelka teoria poznania, jzyka, spoeczestwa czy czegokolwiek innego ktra nie spenia oczekiwa nauki kartezjaskiej,
naraona jest na odrzucenie, wkadym razie przez wielu uczonych, jako niezasugujca na traktowanie jej cakiem na serio37.
K. Devlin, egnaj Kartezjuszu. Rozstanie zlogik wposzukiwaniu

nowej kosmologii umysu, tum. B. Stanosz, Prszyski iS-ka, Warszawa 1997, za: tame, s.221.
38
H. Kardela, Koncepcja umysu ucielenionego w kognitywizmie,
[w:] (red.) A. Klawiter, Mzg ijego umysy, dz. cyt., s.199220.
39
Tame.
37
Odnoszc si do analiz Devlina, Kardela wysuwa wniosek, e dualizm kartezjaski odrzucany jest przez dyscypliny
naukowe, zktrych wywodzi si idea umysu ucielenionego,
mianowicie psychologi poznawcz ijzykoznawstwo kognitywne38, adodatkowo sugeruje, e filozofia umysu ucielenionego (w rozumieniu Lakoffa) jest przeciwiestwem dualizmu
kartezjaskiego39. Takie sformuowanie wydaje si nie by wyczerpujce, ze wzgldu na to, e waciwym przeciwiestwem
dualizmu jest monizm. Czy jednak koncepcja Lakoffa stanowi
ostatecznie jak zwersji monizmu? Wdalszych analizach postaram si wykaza, e nie. Naleyte sformuowanie myli przywiecajcej Kardeli powinno by wzbogacone orozwaania nad
odrzuceniem caej siatki pojciowej swoistych kolein mylowych dziedziczonych po Kartezjuszu ktr to siatk zauwaa
ikonsekwentnie zwalcza Searle. Stanowisko ucielenienia umysu, zreszt podobnie jak koncepcj naturalizmu biologicznego,
79
Daniel Milewski
80
wypadaoby nazwa raczej silnym antykartezjanizmem, czy silnym przeciwkartezjanizmem, zzaznaczeniem, e przeciwstawienie, czy te odrzucenie dotyczy ostatecznie caej struktury
pojciowej odziedziczonej po Kartezjuszu. Samo przeciwstawienie si dualizmowi wpodstawowym sensie zdaje si prowadzi do jakiej wersji monizmu, awydaje si, e to nie wyczerpuje pierwotnych intuicji Searle'a, czy Lakoffa.
Do zrozumienia koncepcji Lakoffa koniecznym jest przedstawienie jego do zoonej koncepcji aparatu pojciowego
czowieka, co wzawonym wydaniu prezentuj poniej.
Przy przedstawianiu koncepcji ucielenienia umysu ogranicz si do przedstawienia tego, co Lakoff nazywa niewiadomoci kognitywn (poznawcz). Wedug niego, niewiadomo kognitywna stanowi realny iobserwowalny wdziaaniu
poziom rozumienia czowieka, ktrego nie mona negowa
przy prbie wiarygodnego opisu umysu. Niewiadomo poznawcza odrniana jest przy tym od poziomu neurobiologicznego, zktrego co prawda wyrasta, ale nie jest wpeni redukowalna (pomocny jest tutaj wyrniony przez Searle'a podzia
na redukcj kauzaln iredukcj ontologiczn), atake rni si
od poziomu fenomenologicznego subiektywnego dowiadczenia40. Oile Searle uznaje poziom neurobiologiczny ipoziom
fenomenologiczny odpowiednio, mikro imakro poziom opisu
podnoszc temat poziomu niewiadomoci poznawczej (po Por. G. Lakoff, M. Johnson, Philosophy in the Flesh, dz. cyt.,
s.115117.
40
Schemat wyobraeniowy jest powtarzajcym si dynamicznym

wzorcem naszych interakcji percepcyjnych iprogramw motorycznych, ktry nadaje spjno naszemu dowiadczeniu42.
Na finaln koncepcj takich schematw skada si praca

szeregu jzykoznawcw, a za gwnego pioniera uwaa si
L.Talmy'ego43.
Tame, s.115.
Z. Kvecses, Jzyk, umys, kultura, dz. cyt., s.328.
43
Por. G. Lakoff, Kobiety, ogie irzeczy niebezpieczne, tum. M.Buchta, A. Kotarba, A. Skuciska, Universitas, Krakw 2011, s. 455.
41
42
pularny wrd nauk kognitywnych) stwierdza, e tak naprawd

nie wiadomo, oczym si tutaj mwi41.
Zakada si, e za jzykiem, za wyartykuowanym, wiadomym sposobem wyraania ikomunikowania dowiadcze,
stoj pewne mniej wicej uniwersalne struktury pojciowe.
Praca jzykoznawcy kognitywnego polega na zbieraniu danych
otych strukturach pojciowych, odpowiadajcych za umoliwienie takiej, anie innej ekspresji dowiadcze wjzyku. Badajc jzyki rozmaitych kultur, jzykoznawca kognitywny odkrywa wzorce, zalenoci pojawiajce si we wszystkich znich,
std moe wnioskowa opewnych uniwersalnych kategoriach
pojciowych czowieka, niejako niezmiennikach, ktre mwi
otym, jak codzienne dowiadczenia s organizowane wstrukturach pojciowych. Tym niezmiennikom odpowiada techniczny
termin schematw wyobraeniowych (image schemas). Kvecses (za Johnsonem) podaje nastpujc definicj:
81
Daniel Milewski
82
Analizujc jzyki wiata Talmy odkry, e pomimo rnic w sposobach wyraania przestrzeni w rozmaitych jzykach, podstawowa struktura wydaje si by taka sama44. Proste przyimki, czyli sowa okrelajce relacj przestrzenn, takie
jak: w, ponad, obok wydaj si by niemal uniwersalne.
Takie niezmienniki wystpujce wwielu kulturach prowadz
do nastpujcego uoglnienia umysowi czowieka przysuguje waciwo konkretnej konceptualizacji relacji przestrzennych, oparta na schematach wyobraeniowych, w tym wypadku na tzw. schemacie pojemnika. Wyjanienie powstawania
takiego schematu wcyklu rozwoju osobniczego przykadowo
moe przebiega nastpujco: powtarzajce si umieszczanie
niemowlcia przez matk wkoysce powoduje, e dziecko dowiadcza zawierania si wczym. Powtarzajca si ekspozycja na takie dowiadczenie powoduje jego utrwalenie wstrukturze neuronalnej, doprowadzajc do powstania schematu
zawierania si wczym, czyli schematu pojemnika. Postuluje
si, e dziecko niewiadomie organizuje dowiadczenie bycia
wkoysce, jako dowiadczenie znajdowania si wpewnego rodzaju pojemniku. Organizacja dowiadczenia wedug schematu
pojemnika wie si zkonkretnymi konsekwencjami. Wkoysce mona by, albo nie, z czego wyprowadzane s inferencje logiczne na temat zasady wyczonego rodka. Adekwatnie
Por. G. Lakoff, Cascade Theory: Embodied Cognition and Language from aNeural Perspective, [online] serwis internetowy Youtube [dostp 24.06.14]; dostpny w Internecie: http://www.youtube.
com/watch?v=XWYaoAoijdQ [8:11-10:57]
44
zarysowuje si te zasada niesprzecznoci, gdzie stany p i p

nie mog zachodzi jednoczenie (nie mona jednoczenie by
inie by wkoysce)45. Tego typu schemat wyobraeniowy ma
sta teoretycznie za prost logik pojmowania przestrzeni przez
dziecko, atake rozumienia idei zawierania si wograniczonym
przestrzennie obszarze. Wten wanie sposb, nabywajc podstawowe zdolnoci jzykowe, dziecko dochodzi do rozumienia
elementarnych konstrukcji wyraajcych relacje przestrzenne.
Nabywa podstaw do przyswojenia sobie prostych przyimkw
w, poza, ponad, obok itp.
Postuluje si, e za ujmowanie ruchu rwnie odpowiedzialny jest schemat wyobraeniowy. Talmy wyszczeglnia
tu schemat rdo-cieka-cel, ktry z kolei umoliwia pojcie, ktre stoi za wyraeniami: przez, do, z itp. W cyklu rozwojowym, dziecko, ktre wyposaone jest w podstawowe programy motoryczne (pewne nieskoordynowane ruchy,
jak poruszanie koczynami przebiegaj ju wonie matki) wraz
z rozwijaniem si zaczyna raczkowa, podczas czego czsto
zdarza si sytuacja, kiedy przechodzi zjednego pokoju do drugiego. Schemat kontenera pozwala na pojcie, e podczas ruchu
doszo do przejcia od jednego pojemnika wtym wypadku pokoju do innego. Podobnie obserwujc, powiedzmy, przekadanie kubka przez rodzica zbiurka na st, dziecko czsto obserwujce podobny proces dochodzi do/wytwarza pojcie (I) bycia
Por. G. Lakoff, M. Johnson, Philosophy in the Flesh, dz. cyt.,
s.3132.
45
83
Daniel Milewski
84
na biurku, (II) procesu przenoszenia i(III) bycia na stole. Wten

sposb wyszczeglniane s poszczeglne etapy, (I) zawierania
si wotoczeniu pojemnika, (II) procesu, podczas ktrego zmienia si lokalizacja i(III) zawierania si wotoczeniu innego pojemnika po zakoczeniu ruchu. Tego typu dowiadczenia doprowadzaj do pojcia schematu rdo-cieka-cel. Zpowyszego
schematu autorzy wywodz rwnie swoiste konsekwencje
wpostaci pewnych koniecznoci logicznych46. Schematw wyobraeniowych pokroju tych opisanych powyej wyrnia si
kilkanacie, czy nawet kilkadziesit47.
Powysze schematy wi si zbezporednio odbieranymi,
fizycznymi zjawiskami. Powstaje wtym miejscu pytanie, wjaki
sposb s one wstanie bra udzia wtworzeniu poj bardziej
zoonych. Problem ten rozwizywany jest za spraw metafory.
Lakoff definiuje metafor jako:
zachowujce relacje inferencyjne odwzorowanie (mapping) pomidzy dwoma domenami [rdow idocelow] mechanizm
neuronalny, ktry dopuszcza wykorzystanie struktury wnioskowania jednej dziedziny pojciowej (powiedzmy, geometrii) winnej dziedzinie (np. arytmetyce)48.
Domena rdowa jest bardziej bezporednia, bliej zwizana z dowiadczeniem fizycznym (cielesnym). Projekcja jej
Tame, s.3234.
Por. A. Pawelec, Znaczenie ucielenione, dz. cyt., s.80.
48
G. Lakoff, R. E. Nez, Where Mathematics Comes From?, Basic
Books, New York 2000, za: M. Hohol, Wyjani umys, dz. cyt., s.130.
46
47
Por. Opis hierarchicznej struktury znaczenia zuwzgldnieniem ram

pojciowych, ktr Lakoff przedstawia na przykadzie ramy restauracji wjednym ze swoich wykadw: G. Lakoff, Cascade Theory,
dz. cyt. [34:00-40:00].
50
G. Lakoff, M. Johnson, Metafory wnaszym yciu, dz. cyt., s.296.
49
struktury topologicznej na zjawisko owikszym stopniu zoonoci, pozwala okreli pojcia o wyszym poziomie abstrakcji domen docelow. Schematy wyobraeniowe wpoczeniu
zprocesem metaforyzacji s wstanie wytworzy skomplikowane
struktury organizacji dowiadczenia, takie jak ramy, czy amalgamaty pojciowe, ktre wedug Lakoffa stoj za naszym rozumieniem idowiadczeniem rozmaitych sytuacji spotykanych wyciu
codziennym, pokroju pacenia za obiad wrestauracji49.
To wanie dziki niewiadomoci poznawczej, na poziomie ktrej operuj schematy wyobraeniowe, programy motoryczne iproces metaforycznego mapowania, ksztatowany jest
nasz aparat pojciowy, aw konsekwencji, to wanie ten poziom formuje moliwoci rozumienia wszelkiego dowiadczenia. Wedug koncepcji Lakoffa prawda zaley od rozumienia,
ktre wyania si zfunkcjonowania wwiecie50. Wten sposb
zarysowana koncepcja pniej okrelona mianem realizmu do
wiadczeniowego (ucielenionego) ktra stanowi ju wyrane
stanowisko metafizyczne.
George Lakoff zwraca przede wszystkim uwag na fakt,
ktry wydaje si by czsto przeoczany przy okazji podejmowania refleksji nad poznaniem, czy nawet sam natur czowieka.
Przypomina nam, e kada myl jest ucieleniona, co wsensie
85
Daniel Milewski
trywialnym oznacza, e wszystkie zdolnoci poznawcze, ktrymi charakteryzuje si organizm, czy te wszelkie myli, ktrych dowiadcza wiadomy podmiot, maj swoj przyczyn
bezporednio w ontologicznych strukturach, ktre konstytuowane s wnaszej biologicznej naturze. Innymi sowy, czowiek realizowany jest przez jego struktury neuronowe. Tak
wersj ucielenienia umysu mona zatem odda wnastpujcy
sposb: wszelkie zdolnoci poznawcze, wszelki szeroko pojty
umys wyania si, czy te jest realizowany przez ciao. Tak
postawiona teza przypomina wspomnian wpoprzednim rozdziale mantr Searle'a mzg tworzy umys.
Ostatecznie wizja umysu proponowana przez Lakoffa
sprowadza si do trzech nieredukowalnych do siebie poziomw ucielenienia: (1) neurofizjologicznego, (2) fenomenologicznego i(3) niewiadomoci poznawczej.
Poziom neurofizjologiczny (1) charakteryzowany jest nastpujco: ucielenienie w skali neuronu odwouje si do
struktur, ktre charakteryzuj pojcia i operacje poznawcze
na poziomie neuronowym51. Chodzi tutaj oten poziom, ktry
Searle okrela mianem poziomu mikro opisu, czyli przedstawienia umysu wskali pojedynczych komrek nerwowych wykorzystujc szeroko pojty aparat techniczny neuronauki poznawczej.
Jeeli chodzi opoziom fenomenologiczny (2), odzwierciedla on wszystko to, co jest wiadome idostpne wiado G. Lakoff, M. Johnson, Philosophy in the Flesh, dz. cyt., s.102.
51
86
Pene zrozumienie umysu wymaga opisw iwyjanie na wszystkich trzechpoziomach. Opisywanie wycznie na poziomie neuro Tame, s.103.
Tame.
54
Tame.
55
Tame.
52
53
moci52. Wymienia si tu stany mentalne, apoziom ten odnosi

si do subiektywnych dowiadcze okrelanych wliteraturze filozoficznej jako qualia.
Poziom niewiadomoci poznawczej (3) wymownie nazywany jest przez Lakoffa masywn czci gry lodowej, ktra
znajduje si gboko poniej powierzchni, pod dajcym si zauway czubkiem gry lodowej53. Zawiera on wsobie opisywane powyej struktury: schematy wyobraeniowe, programy
motoryczne iproces metaforycznego mapowania. Lakoff sugeruje konieczno istnienia poziomu niewiadomoci poznawczej, gdy bez niej nie mona zrozumie dowiadczenia fenomenologicznego54.
Wyrnienie tych trzech poziomw prowadzi do pewnej
wysoce uhierarchizowanej wizji umysu, ktra ujmuje funkcjonowanie zarwno na poziomie wiadomym, jak i niewiadomym55. Ostatecznie rozumowanie Lakoffa prowadzi do uznania
wszystkich trzech poziomw opisu jako koniecznych do zrozumienia tego czym jest umys. Dodatkowo podkrelona zostaje teza oniemoliwoci redukcji umysu do dziaania pojedynczych neuronw:
87
Daniel Milewski
nalnym przynajmniej na obecnym etapie jego zrozumienia nie

wystarcza do wyjanienia wszystkich aspektw umysu56.
W ten sposb zarysowana koncepcja odrzuca kartezjaski

dualizm, aprzy tym nie prowadzi do adnej zwersji materializmu, utrzymujc trzy nieredukowalne do siebie poziomy opisu
umysu.
4. Podsumowanie
Przez ponad trzysta lat filozofia podejmowaa problem umysu
oddajc hod Kartezjuszowi izaproponowanym przez niego podziaom. Tradycja ta doprowadzia do szeregu propozycji opowiadajcych si za dualizmem, zjednej strony, bd za monizmem, zdrugiej. Wtym miejscu filozofowie, ktrych pogldy
analizowane byy wtej pracy, czyli Searle iLakoff wydaj si
zgasza radykalny protest. Nie ma adnych stron! ten gos
krytyczny wzgldem wieloletniej tradycji wydaje si przebrzmiewa przez pisma obu mylicieli. Searle oddaje to wsposb bezporedni wjednym ze swoich wykadw:
Mona powiedzie, e po Kartezjuszu, dua liczba, aostatecznie, wikszo filozofw akceptowaa jak wersj monizmu.
Kartezjusz pyta, ile jest rodzajw rzeczy wwiecie. Idoszed
Tame, s.104.
56
88
do dwch. Wikszo zjego nastpcw zatrzymaa si na jednej. Kiedy nadejdzie czas na przedstawienie moich twierdze,
powiem, e wpierwszej kolejnoci bdem byo rozpoczcie liczenia. Tu mamy wielki bd. Wszyscy to przeoczamy akceptujc
kartezjaskie kategorie, mylimy, e wszystko jest wporzdku ze
sownictwem ciaa iumysu57.
J.R. Searle, Lecture 2: Alternatives to dualism: Materialism and Its

Discontents [audio], dz. cyt. [04:00-04:33].
58
G. Lakoff, M. Johnson, Philosophy in the Flesh, dz. cyt., s.409.
57
Lakoff, rwnie podnosi ten problem piszc, jako filozof

wywodzcy si znauk empirycznych: Szereg dowodw, ktre
wspieraj kognitywistyk drugiej generacji, wymaga od nas odrzucenia kadego twierdzenia kartezjaskiej wizji umysu58.
W ten oto sposb zarysowuje si nowy prd w filozofii
umysu, prd, ktry za wszelk cen stara si uwolni od presji historii i wyj z kolein mylowych, przygotowanych dla
wspczesnej myli przez poprzednie pokolenia. Zjednej strony
mamy teori Searle'a, ktra postuluje jedynie kauzaln, anie ontologiczn redukcj stanw mentalnych do stanw fizykalnych,
co zasypuje niejako wspominane koleiny naturalizm biologiczny nie daje si opisa na siatce pojciowej Kartezjusza. Nie
mamy tu do czynieni ani zdualizmem, ani zmonizmem. Searle
pozostaje konsekwentny swojej wypowiedzi, wkwestii umysu
nie liczy substancji.
Z drugiej strony pojawia si koncepcja Lakoffa wychodzca z propozycj ucielenienia umysu. Ucielenienie to
89
Daniel Milewski
pojawia si na trzech poziomach, ktre rwnie nie s do siebie

redukowalne. Jedynie teoria uwzgldniajca wszystkie ztych
poziomw moe pretendowa do kompletnej filozofii umysu.
Obaj myliciele nie zgadzaj si w pewnych kwestiach.
Searle nie uznaje poziomu niewiadomoci poznawczej, ktra
stanowi kluczowy punkt wywodzcego si z neuronauki poznawczej programu Lakoffa. Tym niemniej wydaje si, e
wperspektywie filozoficznej s to detale, ktre zczasem zostan dopracowane. Wan kwesti jest wniosek wypywajcy
zanaliz, ktre zawarem wniniejszej pracy: mona uprawia filozofi umysu metod silnie antykartezjask iprowadzi ona
do ciekawych propozycji, ktre wzbogacaj pejza najnowszej
filozofii umysu owartociowe horyzonty.
Bibliografia
Bremer J., Wprowadzenie do filozofii umysu, WAM, Krakw 2010.
Chalmers D., Searle J., Consciousness and the Philosophers: An
Exchange, The New York Review of Books, May 15, 1997
[dostp 23.06.14]; dostpny w Internecie: http://www.nybooks.com/articles/archives/1997/may/15/consciousness-andthe-philosophers-an-exchange/?insrc=toc/
Churchland P., Mechanizm rozumu, siedlisko duszy, tum. Z. Kara,
Aletheia, Warszawa 2002.
Devlin K., egnaj Kartezjuszu. Rozstanie zlogik wposzukiwaniu
nowej kosmologii umysu, tum. B. Stanosz, Prszyski iS-ka,
90
Warszawa 1997, za: H. Kardela, Koncepcja umysu ucielenionego wkognitywizmie, [w:] (red.) A. Klawiter, Mzg ijego
umysy, Zysk iS-ka, Pozna 2006, s.199243.
Heller M., Jak by uczonym?, ZNAK, Krakw 2009.
Hohol M., Searle na nowo odkryty [J. Searle, Umys: krtkie wprowadzenie], Logos iEthos 2011, 1(30), s.281287.
Hohol M., Wyjani umys. Struktura teorii neurokognitywnych,
Kardela H., Koncepcja umysu ucielenionego wkognitywizmie,
[w:] (red.) A. Klawiter, Mzg ijego umysy, Zysk iS-ka, Pozna 2006, s.199243.
Kvecses Z., Jzyk, umys, kultura, tum. A. Kowalcze-Pawlik,
M.Buchta, Universitas, Krakw 2011.
age from aNeural Perspective, [online] serwis internetowy
Youtube [dostp 24.06.14]; dostpny w Internecie: http://
www.youtube.com/watch?v=XWYaoAoijdQ
Lakoff G., Kobiety, ogie irzeczy niebezpieczne, tum. M. Buchta,
A. Kotarba, A. Skuciska, Universitas, Krakw 2011.
Lakoff G., Johnson M., Metafory wnaszym yciu, tum. T. Krzeszowski, Aletheia, Warszawa 2010.
Lakoff G., Johnson M., Philosophy in the Flesh, Basic Books, New
York 1999.
Lakoff G., Nez R.E., Where Mathematics Comes From?, Basic
Books, New York 2000, za: M. Hohol, Wyjani umys, Copernicus Center Press, Krakw 2013.
Lakoff G., Cascade Theory: Embodied Cognition and Langu-
Pawelec A., Znaczenie ucielenione, Universitas, Krakw 2005.

91
Daniel Milewski
Poczobut R., Metafiyka umysu. Gwne problemy i stanowiska,

[w:] (red.) S.T. Koodziejczyk, Przewodnik po metafizyce,
WAM, Krakw 2011, s.437490.
Revonsuo A., O naturze wyjaniania w neuronaukach, tum.
D.Leszczyski, P. Przybysz, [w:] Poznaskie Studia zFilozofii Humanistyki: Funkcje umysu 2010, 8(21), s.273302.
Searle J.R., Lecture 2: Alternatives to dualism: Materialism and Its
Discontents [audio], [w:] Philosophy of Mind Lectures by
John Searle [audio], The Teaching Company 1996
Searle J.R., Lecture 7: Some Solutions to Descartes problem [audio], [w:] Philosophy of Mind Lectures by John Searle [audio], The Teaching Company, 1996.
Searle J.R., Umys, krtkie wprowadzenie, tum. J. Karowski, ReZagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVI 2014
bis, Pozna 2010.
92
Searle J.R., Umys na nowo odkryty, tum. T. Baszniak, PIW, Warszawa 1999.
Od neuronu do kultury
biosemiotyczna historia
powstania iewolucji mzgu
wedug Marcello Barbieriego
Adam K
Summary
Marcello Barbieri is one of the leading representatives of biosemiotics. Dissatisfied with current reductionistic approach in science,
he proposes anew research programme based on the idea of semiosis. According to it, life starts with the first appearance of the genetic code, and every big evolutionary step is marked with discoveries of the new organic codes that the evolving nature makes. This
paper describes Beriberis original theory of the origin and evolution of the brain and parallel evolution of the mind. The brain division into the cybernetic and instinctive brain, the emergence of the
memory and the foetal developmental split into intrauterine and extrauterine phase are connected respectively with appearance of the
From neuron to culture abiosemiotic perspective

of the origin and evolution of the brain
according to Marcello Barbieri
93
Adam K
next levels of semiosis: organic semiosis (based on organic codes),

interpretive semiosic (with the learning skills) and cultural semiosis (with language). The feelings in this theory plays an important
role as amean to establish the first-person experience and the intermediate step to consciousness.
Keywords
biosemiotic, organic codes, evolution, origin of brain, origin of
mind, consciousness, Barbieri
94
ardzo modny ostatnimi czasy temat wiadomoci przyciga urokiem swojej tajemnicy coraz wiksze rzesze naukowcw, parajcych si na co dzie odlegymi dziedzinami.
Kady, wnoszc or wasnej metody i szczegow wiedz
w swojej dziedzinie, pragnie uchyli choby rbka tajemnicy
pierwszoosobowego spojrzenia na rzeczywisto. Tropem wiadomoci udaj si wic zarwno biologowie ewolucyjni, molekularni, embriolodzy, zoolodzy, neurobiolodzy, jak ibiofizycy,
logicy, informatycy iludzie zajmujcy si sztuczn inteligencj,
psychologowie, filozofowie, socjologowie itd. Jak wkadej modej dziedzinie, ktra nie zdoaa jeszcze wypracowa sztywnych
metod, aszczeglnie wtak specyficznej dziedzinie jak jest badanie wiadomoci, kady ma szans przetestowania swoich pomysw izaproponowania oryginalnego, autorskiego wyjanienia.
Wspomniana multidyscyplinarno nie jest bynajmniej zarzutem,
lecz koniecznoci, skoro samo zagadnienie zdaje si tak mocno
Od neuronu do kultury biosemiotyczna historia powstania...
Kody organiczne w ewolucji ycia

Chcc przybliy w kilku sowach zamys woskiego embriologa, naleaoby zwrci uwag na rol kodu organicznego wpowstaniu iewolucji ycia. Ot zdaniem Barbieriego
O historii tego kierunku mona dowiedzie si wicej z artykuu:
M. Barbieri, Ashort history of biosemiotics, Biosemiotics 2009, 2,
s.221245.
1
wiza rne fizyczne, psychologiczne, obliczeniowe, duchowe

ispoeczne aspekty rzeczywistoci. Na ten wysiek jestemy te
wjaki sposb skazani. Chcc bowiem budowa caociowy obraz wiata, ewolucji ycia ipowstania tego niezwykego zwierzcia, ktre wpewnym momencie zaczo odczuwa wasne ja,
manipulowa wiatem itworzy rwnolegy porzdek kultury,
nie moemy opuci zasony milczenia na ten kluczowy moment
historii jakim byo pojawienie si wiadomoci. Problem rozwikania tej zagadki stanie przed kadym, kto odway si przedstawi teori pretendujc do wytumaczenia ewolucji ycia na
naszej planecie. Niniejszy tekst jest prb przedstawienia jednej
ztakich propozycji, ktra wysza zkrgu ludzi okrelajcych siebie jako biosemiotycy. Cho od 2003 roku wystpuj oni pod
wsplnym sztandarem, tworzc jeden nurt bada, przedstawiciele
tej szkoy dalecy s od jednomylnoci, dlatego wniniejszej pracy
skupi si na propozycji wysunitej przez jednego zczoowych
przedstawicieli tego kierunku Marcello Barbieriego1.
95
Adam K
96
pocztek ycia bardzo silnie wiza si z powstaniem pierwszego kodu whistorii ziemi, mianowicie kodu genetycznego.
Stanowi on okrelony przepis, jak przeoy informacje niesion przez znaki-matryce (DNA, adocelowo mRNA) na podstawowe cegieki ycia, jakimi s proteiny2. Prac nad przekadem dokonywa tzw. wytwrca kodu (codemaker), ktrym
wprzypadku kodu genetycznego jest czsteczka tRNA3. Ujmujc rzecz wtelegraficznym skrcie, upodstaw ycia na naszej
planecie stan pierwszy system semiotyczny. Konsekwencj
tego pierwszego semiotycznego wynalazku, czyli kodu genetycznego, byo uruchomienie zaawansowanego procesu ewolucji. Wielokrotne odkodowanie tej samej matrycy skutkuje
nadprodukcj okrelonych biaek, bdy wkopiowaniu kwasu
nukleinowego daj pocztek rnorodnoci wwiecie protein,
dodajc do tego ograniczone zasoby rodowiska, uzyskujemy
przepis na naturaln selekcj, koo zamachowe ewolucji. Taki
pogld na ewolucj jest dobrze okrzepnitym iszeroko akceptowanym stanowiskiem wrodowisku naukowcw. Nowoci,
ktr Barbieri stara si przeforsowa, jest twierdzenie, e pojawienie si pierwszego kodu nie byo unikatowym zjawiskiem
wewolucji, przeciwnie, zdaniem tego naukowca kadej znacz Por.: tene, Is the Cell aSemiotics System?, [w:] (red.) M. Barbieri,
Introduction to Biosemiotics, Springer, Dordrecht 2007, s.179208.
3
Na dzisiejszym etapie ewolucji, w przekad, czyli translacja, dokonywana jest zpomoc caej maszynerii translacyjnej, wskad ktrej
wchodzi syntetaza aminoacylo-tRNA (katalizujca przyczanie do
tRNA okrelone aminokwasu) ikompleks rybosomalny.
2
Ujcie caej ewolucji wramach schematu semiotycznego autor opisuje wpracy: M. Barbieri, The Organic Code. An Introduction to Semantic Biology, Cambridge University Press, Cambridge 2003.
5
Tame, s.252.
4
cej zmianie wrozwoju ycia bdzie towarzyszyo wytworzenie

nowego kodu organicznego. Waciwie nie istnieje, zdaniem
woskiego uczonego, inny sposb powoywania radykalnej nowoci wwiecie przyrody, jak tylko przez emergencj nowego
kodu. Tak kolejne kody stay upocztku zaistnienia pierwszej
komrki (kod sygnaowy), byy odpowiedzialne za oddzielenia si eukariontw od komrek prokariotycznych (kod splicingu), organizmw wielokomrkowych (kod adhezji), wytworzyy osie ciaa weksplozji kambryjskiej (kod cytoszkieletu)
itd4. Woski embriolog szczegowo analizuje cay proces ewolucyjny ycia, osadzajc go wmetodologicznych ramach ewolucji nowych kodw organicznych (w odrnieniu od naturalnej selekcji, proces ten nazywa naturaln konwencj5). Kade
odkrycie przez natur nowego sposobu kodowania izarzdzania informacj biologiczn otwierao przed ewolucj niespotykane dotd moliwoci rozwoju iw konsekwencji stymulowao
powstanie coraz to bardziej zoonych organizmw. Oczywicie, kadorazowe pojawienie si nowoci nie naley rozumie jako zerwanie zdotychczasowymi osigniciami ewolucyjnymi. Pojawienie si nowego kodu nie oznacza wcale, e
wczeniejszy przestaje dziaa. Mamy tu raczej do czynienia
znadbudowaniem kolejnego kodu na wczeniejszym. Std kod
cytoszkieletu wykorzystuje kod adhezji, czsteczki adhezyjne
97
Adam K
mog powstawa wwyniku splicingu, awszystkie te kody razem znajduj ostatecznie swoje rdo wkodzie genetycznym.
To, co pozwala nam mwi o nowym kodzie, jest zwizane
znieistniejcym wczeniej sposobem organizacji komponentw
organizmu, niezdeterminowanym cakowicie przez wasnoci fizykochemiczne poczeniem pewnych elementw, ktre przekada si na pojawienie si konkretnej, nowej jakoci fenotypowej. Barbieri wskazuje na trzy podstawowe elementy, ktre
definiuj kod organiczny:
[...] we find the three basic characteristics of all codes: (1) acorrespondence between two independent worlds, (2) the presence
of molecular adaptors, and (3) aset of rules that guarantee bioZagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVI 2014
logical specificity6.
98
Jego zdaniem, kodem nazywamy kade poczenie midzy dwoma odrbnymi wiatami, ktre nie wynika zadnego przymusu fizycznego, nie jest uwarunkowane przez cechy charakteryzujce owe wiaty, lecz jest poczeniem
arbitralnym, konwencjonalnym (mogoby zaistnie inne poczenie tych elementw, ale taki sposb utrwali si wprzyrodzie ifunkcjonuje od tej pory). Wanie owa arbitralno poczenia tych dwch wiatw, innymi sowy brak fizycznego
przymusu determinujcego dan struktur biologiczn, wy Tene, Biosemiotics: Anew understanding of life, Naturwissenschaften 2008, 95, s.587.
Przypisanie w kodzie genetycznym okrelone trjki nukleotydw

do konkretnych aminokwasw jest niezalene ani od fizycznej budowy, ani od chemicznych waciwoci owych nukleotydw i aminokwasw. To powizanie wduej mierze jest arbitralne, podobnie jak
fakt zaistnienia ramki odczytu trjnukleotydowej, anie cztero-, czy
dwunukletydowej (prawdopodobnie historycznie pierwotnej). Cechy
te zostay zakodowane poprzez zastygnicie wnaturze okrelonego
wzorca kodu genetycznego. Podobna zasada arbitralnoci jest cech
fundamentaln kolejnych kodw organicznych. Por.: tene, The Organic Code..., dz. cyt., s.148154.
7
musza istnienie molekularnego adaptera, czyli wytwrc kodu

(codemakera)7. Przekada on informacj zjednego wiata na
zupenie inn niezalen rzeczywisto, podobnie jak to czyni
tRNA, tumaczc okrelony liniowy zapis genetyczny na trjwymiarow rzeczywisto biaek.
Na szczycie tej piramidy kodw, ktr zmozoem metod
prb ibdw wybudowaa ewolucja, pojawi si kiedy czowiek, ze swoj niespotykan wwiecie zwierzt moliwoci
modelowania za pomoc jzyka otaczajcej rzeczywistoci,
jak itworzenia abstrakcyjnej, ludzkiej kultury. Czy iten etap,
zwizany ze samowiadomoci iumiejtnoci manipulowania
symbolami, zdawaoby si tak radykalnie rny od wczeniejszych, da si wytumaczy hipotez biologicznej semiozy? Odpowied Barbieriego jest jak najbardziej pozytywna. Wobecnej
pracy postaramy si j wskrcie zreferowa.
99
Adam K
Zarys problemu
100
Podejmujc prb rekonstrukcji ewolucji semiotycznej mzgu,

pierwszym zadaniem jakie stanie przed nami, bdzie odszukanie owego kodu organicznego, pod dyktando ktrego ostatecznie powsta ludzki mzg. Jednake zdecydowanie ciekawsz rzecz, omawian wdalszej kolejnoci, bdzie ukazanie jak
w pierwszy prymitywny mzg wytwarza zalki wiadomoci idalsze, wmiar swojej ewolucji, coraz bardziej subtelne
modele otaczajcego go wiata. Zdaniem Barbieriego mamy do
czynienia ztrzema takimi systemami modelowania rzeczywistoci, ktre jednoczenie odpowiadaj trzem rnym semiozom, czyli rnym sposobom operowania przez umys znakami.
Pierwszy system modelowania powstaje wchwili, gdy prymitywny mzg jest wstanie wytworzy zalki wiadomoci, co
zdaniem uczonego rwnoznaczne jest zpowstaniem uczu, wrae i wytworzeniem perspektywy pierwszoosobowej. Na tym
etapie mzg pozostaje wramach semiozy organicznej, opartej
okod organiczny. Drugi poziom modelowania przez umys rzeczywistoci zwizany jest znow umiejtnoci, jak jest uywanie pamici iproces uczenia si. Semioza, ktra towarzyszy temu
procesowi, uwalnia si od zafiksowanego kodu organicznego na
rzecz interpretacji otaczajcej j rzeczywistoci. Semioz t nazywa si ztego powodu interpretacyjn. Trzeci, najwyszy poziom modelowania rzeczywistoci dokonuje si za porednictwem ludzkiego jzyka. Fizycznym podoem, stanowicym
warunek konieczny pojawiania si fenomenu jzyka, byo zda-
niem uczonego rozdzielenie rozwoju mzgu czowieka na dwie

fazy: przed- ipopodow. Na etapie ludzkiego jzyka pojawi si
po raz kolejny kod kod jzykowy. Tym razem jednak rni
si on do znacznie od swoich poprzednikw, kodw organicznych. Cech, ktra si nie zmienia, jest ogromna potencja do powoywania wwiecie nowoci. Moliwoci, jakie stany przed
nami dziki jzykowi, przekroczyy nawet najmielsze oczekiwania pierwszych uytkownikw kodu symbolicznego iwci
nas zaskakuj. Zacznijmy jednak t histori od pocztku, czyli od
momentu powstania pierwszego, prymitywnego mzgu.
Ukad nerwowy strunowcw powstaje w procesie zoonym

z kilku etapw. We wczesnym stadium rozwojowym jeden
zlistkw zarodkowych, ektoderma, indukowana przez lec
poniej mezoderm (strun grzbietowa), wytwarza neuroblast,
zktrego po dokonaniu kolejnych podziaw powstaj pytki
nerwowe. Intensywne podziay pytek nerwowych powoduj
ugicie si struktury na ksztat rynienki, anastpnie zamknicie jej zwytworzeniem cewki nerwowej. Wanie zcewki nerwowej powstanie mzg irdze krgowy, az brzegw rynienki
nerwowej komrki grzebienia nerwowego, ktre docelowo wytworz zwoje korzeni grzbietowych, ukadu wspczulnego
i inne neurony obwodowego ukadu nerwowego. Generalnie
Kod neuronalny
i powstanie mzgu porednika
101
Adam K
102
komrki cewki nerwowej dziel si wjej obrbie (strefie komorowej), opuszczajc za ten obszar, trac swoje zdolnoci do podziaw stajc si neuronami lub komrkami glejowymi. Inaczej
jest wprzypadku komrek pochodzcych zgrzebienia nerwowego. Taka komrka zmiejsca swojego zrodzenia, pod wpywem gradientu substancji chemicznych (przycigajcych iodpychajcych) oraz odpowiednich czstek adhezyjnych, kierowana
jest do znajdujcego si w gbi ciaa miejsca przeznaczenia.
Osigajc swj cel owe komrki prekursorowe dopiero na miejscu zaczynaj si dzieli irnicowa, budujc obwodowy ukad
nerwowy. Zakotwiczona komrka nerwowa zaczyna etap eksploracji, wydua si, wypuszcza swoje macki wrnych kierunkach iszuka innych neuronw oraz organw, zktrymi mogaby
si poczy. Neurony zestrajaj si ze sob za porednictwem
aksonw idendrytw. Sam mechanizm tworzenia pocze neuronalnych, cho ukierunkowany przez stoek wzrostu (na ktrego dziaaj sygnay mechaniczno-chemiczne, jak itopologiczne)8, w duej mierze dokonuje si na lepo icharakteryzuje
si znaczn nadprodukcj pocze neuronalnych. Szacuje si, e
ztak wytworzonych pocze na dalszych etapach rozwoju ukadu
neuronalnego obumiera nawet do 80% populacji neuronw9.
Komrki, ktre utworzyy poczenia niepodane, bd nie
Odnonie hipotez ukierunkowanego ruchu stoka wzrostu mona
dowiedzie si wicej z pracy J. Pinel, Biopsychology. Books ala
Carte Edition (8th edition), Pearson, Boston 2011, s.224225.
9
Por.: A. Wysokiski, W. Gruszczyski, Neurotrofiny aktualny stan
wiedzy, Postpy Psychiatrii iNeurologii 2008, 17, 4, s.385.
8
zdoay w ogle wytworzy pocze, ulegaj programowej

mierci10. Cho mogoby to wydawa si skrajnym marnotrawstwem, proces ten jest bardzo celowy. Najpierw dokonuje si
zakrojona na szerok skal eksploracja, ktra ma za zadanie
zmaksymalizowa szans na wytworzenie wszystkich niezbdnych pocze nerwowych (std nadprodukcja neuronw), nastpnie masowa egzekucja komrek niepotrzebnych. Ten drugi
etap te jest konieczny, gdy po pozbyciu si nieprawidowych
pocze neuronalnych, zwolnione miejsce jest zagospodarowywane przez pozostae neurony, ktre reorganizuj swoje poczenia synaptyczne. Owa reorganizacja polega na rozrastaniu
si zakocze pocze synaptycznych jak i zwikszonej ich
selektywnoci. Komunikacja midzy neuronami dokonuje si
poprzez uwalnianie do szczeliny midzysynaptycznej zawartych wsynapsach neuroprzekanikw. Dojrzay neuron, wbudowany wsie neuronaln, gotowy jest do podjcia swojego
zadania itworzy podstawow cegiek skomplikowanej maszynerii przetwarzania danych, jak jest mzg.
Tak od strony biologicznej mona krtko scharakteryzowa proces rozwoju ukadu nerwowego. Zarysowany wyej mechanizm, cho sprawia wraenie spjnego, pozostawia
wiele znakw zapytania. Na pewno nie da si go, zdaniem Barbieriego, cakowicie zredukowa do procesw fizykochemicznych, czy wytumaczy za pomoc procesw samoorganizuj Por.: M. Barbieri, Origin and Evolution of the Brain, Biosemiotics 2011, 4, 3, s.384.
10
103
Adam K
104
cych si. Do wyjanienia zagadki powstania iewolucji mzgu

niezbdne jest, zdaniem naszego uczonego, odwoanie si do
procesw semiotycznych, akonkretnie do kodu neuronalnego.
Zapytajmy wic, gdzie w omawianym procesie moemy doszuka si wspomnianego wzoru? Rozkadajc kod neuronowy
na czci, odnajdujemy przynajmniej trzy jego skadowe. Po
pierwsze kod adhezji, ktry akceptuje okrelone poczenie
neuron-neuron, neuron-organ i sprawia, e neurony cz si
zkomrkami, ktre potencjalnie mog by uyteczne wprocesie przekazywania sygnaw. Okrelony zestaw charakterystycznych dla danych komrek czstek adhezyjnych (zwaszcza protokadheryn11) moemy okreli mianem kodu adhezji.
Druga sprawa, blisko zwizana zpowysz, to kod programowej mierci komrki. Geny uruchamiajce apoteoz wystpuj
wkadej komrce, ale tylko wneuronach program samobjstwa komrki jest aktywowany zaraz po wytworzeniu zrnicowanej komrki. Ochron przed tym wyrokiem moe zapew Barbieri zwraca uwag, e protokadheryny maj olbrzymi potencja rnicowania si, ze wzgldu na moliwo rekombinacji somatycznych, podobn do tej, ktra wystpuje w przypadku immunoglobulin. Zich wykorzystaniem system nerwowy moe si uczy
i zapamitywa oraz radzi sobie (podobnie jak system immunologiczny) praktycznie zkad now sytuacj. (Por. M. Barbieri, Origin
and Evolution ..., dz. cyt., s.385). Poza wspomnianymi przez autora
kadherynami literatura podaje jeszcze trzy gwne CAM: integryny,
selektyny i czsteczki adhezyjne immunoglobuliny. (Por.: G. Matthews, Neurobiologia. Od czsteczek do ukadw, tum. J. Klawe,
M. Tafil-Klawe, D. Soszyski, Wyd. Lekarskie PZWL,Warszawa
2000, s.522).
11
NGF to neuronalny czynnik wzrostu. Wicej informacji na temat

obecnie znanych neutrofin mona znale w pracy przegldowej
A.Wysokiski, W. Gruszczyski, Neurotrofiny ..., dz. cyt., s.385390.
12
ni neuronowi tylko zbudowanie uytecznego poczenia zinn

komrk, ktra wydzielajc odpowiedni substancj (gwnie
NGF12) zapobiegnie uruchomieniu programu apoptozy. Ostatnia rzecz dotyczy neuroprzekanikw. S to substancje, ktre
su neuronom do komunikowania si midzy sob oraz zkomrkami miniowymi i gruczoowymi. Neurotransmitery s
czsteczkami wielofunkcyjnymi, ktre wrnych czciach organizmu peni zupenie odmienne zadania (np.: adrenalina jest
neuroprzekanikiem, ale take hormonem produkowanym przez
nadnercza, ktry przypiesza bicie serca, powoduje wzrost cinienia iwydzielania glukozy zwtroby).
Przywoajmy jeszcze raz proponowane przez Barbieriego
warunki zaistnienia kodu: (1) konwencjonalna korespondencja
midzy dwoma niezalenymi wiatami, (2) obecno molekularnych adapterw, (3) zbir zasad gwarantujcych biologiczn
specyficzno. Wprzypadku kodu adhezji mamy do czynienia
z poczeniem neuron-neuron bd neuron-komrka efektorowa, teoretycznie wic pierwszy warunek jest speniony. Oczywicie bezporednimi adapterami s specyficzne czsteczki
adhezyjne, ktre zapewniaj wytworzenie bardzo skomplikowanych icile okrelonych (specyficznych) uzwoje nerwowych. Kod mierci wsppracuje zkodem adhezji przy selekcji pocze midzykomrkowych, amolekularnym adapterem
jest wtym przypadku NGF. Skutek pozostaje ten sam, miano-
105
Adam K
wicie pozbycie si nadmiaru neuronw, aprzez to specyfikacja

ukadu nerwowego. Kod neuroprzekanikw zapewnia komunikacj midzy komrkami ukadu nerwowego za porednictwem
adapterw-neuroprzekanikw, co jest cech budujc specyficzno biologiczn komrek nerwowych. Kluczow spraw
wprzypadku omawianych kodw jest pewna konwencjonalno
ewolucyjnie zastygych wzorw. Wyjtkowy zestaw czstek adhezyjnych, arbitralne poczenie kodu mierci zNGF-em, czy
nadawanie nowego znaczenia neuroprzekanikom wkontekcie
przekazu nerwowego, s to indykatory pojawienia si kodu organicznego. Ten pierwszy, zbudowany na kodzie neuronalnym
system organicznej semiozy, stanowi absolutne minimum dalszej ewolucji mzgu.
106
Wraenia zmysowe
i mzg cybernetyczny
W powyszym punkcie przedstawione zostay podwaliny rozwoju systemu neuronalnego. Trzeba przyzna, e moliwoci
pierwszego prymitywnego mzgu byy jeszcze bardzo ograniczone. Najprostszym jego modelem by pojedynczy uk odruchowy, ktry tworzy powizanie midzy receptorem, neuronem
aorganem efektorowym iodpowiada za niekontrolowan reakcj fizjologiczn. Poniewa pierwszy mzg niewiele odbiega
od schematu: bodziec porednik reakcja, Barbieri nazywa
go mzgiem porednikiem. Jego rola ograniczaa si waci-
wie do prostego przesyania sygnau. Oczywicie ewolucyjnie

korzystniejszym byoby, gdyby ten sygna nie dociera wycznie do jednego organu ciaa, lecz do kilku jednoczenie (bardziej skoordynowana reakcja ciaa). Zjeszcze lepsz sytuacj
mielibymy do czynienia, gdyby informacje zkilku zmysw
czyy si wjeden strumie iten pk informacji wywoaby
rwnoczenie zoon reakcj fizjologiczn. Widzimy wic,
e ewolucja bdzie preferowaa te rozwizania, ktre umoliwi odbieranie wtym samym czasie wielu sygnaw wyjciowych i jednoczesne pobudzanie zoonej odpowiedzi organw
wewntrznych izewntrznych. Posumy si jeszcze dalej izamy, e informacje docierajce od zmysw nie s wprosty
sposb przekazywane, lecz s poddane obrbce, odfiltrowane
zniepotrzebnych szumw, jedne wygaszone, inne wzmocnione,
tak by skuteczniej dostosoway organizm do szybkiej reakcji.
Byaby to prawdziwa rewolucja, ktra daaby znaczn przewag
wwalce obyt. Nic wic dziwnego, e po duszym czasie oczekiwania taka przemiana nastpia.
Kluczow rol wtym procesie mia peni narzd wzroku,
ktry wymaga zoonej obrbki pochodzcego zoka sygnau
i zasymilowania go z koordynacj ruchow13. Zdolno do
skomplikowanych automatycznych procesw przetwarzania sygnaw (np.: wprzypadku wzroku odwracania obrazu do gry
nogami, szacowania odlegoci, zachowania wraenia nieruchomego przedmiotu przy poruszaniu gow itd..) przysuguje ju
Por. M. Barbieri, Origin and Evolution ..., dz. cyt., s.386388.
13
107
Adam K
108
bardziej skomplikowanemu organowi, tzw. mzgowi cybernetycznemu. Zaawansowane przetwarzanie sygnau jest gwnie zasug wytworzenia silnie skumulowanej sieci neuronalnej,
ktra tworzc zaptlenia w poczeniach midzy zmysami-organami wewntrznymi-zmysami, od razu uzyskuje sygna
zwrotny, co pozwala na bardziej adekwatn reakcj. Efekt ten
nie zosta osignity przez wzrost liczby neuronw czuciowych,
czy ruchowych, lecz przez wytworzenie nowej kategorii neuronw tzw. neuronw kojarzeniowych (poredniczcych). Zadaniem owych interneuronw jest przenoszenie informacji midzy
samymi neuronami, awic tworzenie bardziej skomplikowanej
rzeczywistoci sieci neuronowych. Warto podkreli, e na tym
etapie rozwoju mzg dziaa wci na zasadzie automatycznego
pilota, ktry jest jednak coraz bardziej wyrafinowany wswoich odpowiedziach na otrzymywane bodce ze wiata zewntrznego. Cigy nacisk ewolucyjny bdzie stymulowa dalszy rozwj mzgu cybernetycznego, ktry zaowocuje coraz wiksz
zoonoci neuronalnych pocze hard-wired, atym samym
coraz bardziej zaawansowanymi technikami manipulowania sygnaem iszersz gam reakcji osobnika. Nie naley jednak zapomina, e proces ten ma powane ograniczenia. Ot niezalenie od stopnia zaawansowania mzgu cybernetycznego, jest
to system fizycznie powizany ze rodowiskiem zewntrznym,
ajego zadaniem jest wycznie coraz lepsze przetwarzanie danych pochodzcych od zmysw. Innymi sowy, impulsy kierujce takim mzgiem bd zawsze pochodziy z zewntrz, nigdy
zwntrza, czego konsekwencj bdzie brak autonomii organi-
zmu wodniesieniu do rodowiska. Przykadowo, gdy organizm

otrzyma wzasigu zmysw informacje opoywieniu, mzg
uruchomi ca procedur zmierzajc do zdobycia tego jedzenia, lecz gdy wobrbie jego wzroku braknie poywienia, taki
osobnik umiera zgodu. Nie posiada bowiem jeszcze moliwoci kierowania si instynktami, czyli rozkazami ktre nie pochodz od rodowiska lecz s wewntrznymi reguami zachowania organizmu.
Uczucia, czyli wiat widziany

oczyma mzgu instynktownego
Wytworzenie przez organizm autonomicznego sposobu przetwarzania sygnaw (instynktu) wymagao zmiany wkonstrukcji mzgu. Na temat biologicznych podstaw, ktre stayby upocztkw zaistnienia mzgu instynktowego, prno jednak szuka
wpismach Barbieriego dokadnych informacji. Autor zaznacza
jedynie, e pojawienie si uczu (feelings) wizao si zfizycznym naruszeniem cigoci mzgu cybernetycznego. w cigy
proces przetwarzania sygnaw (biegncy od zmysw do narzdw efektorowych) wpewnym momencie zosta naruszony,
apowsta przerw wypeni most zbudowany zuczu iinstynktw. Charakter tego przerwania cigoci pocze sieci neuronalnych niestety nie jest opisany przez autora. Moemy tutaj
jedynie spekulowa. By moe kluczow rol penio odseparowanie pewnych fragmentw mzgu, wktrych nastpoway
109
Adam K
110
niezalene od siebie procesy przetwarzania sygnaw, wtrnie

dopiero scalane wefekt kocowy. Poprzez rozdzielenie wczasie iprzestrzeni procesu przetwarzania sygnaw, mielibymy
do czynienia zpewnym naruszeniem cigoci przekazu, awic
teoretycznie zluk, ktra mogaby by zapeniona instynktem.
Trudno jednak powiedzie, czy ten proces wskazaby Barbieri
jako miejsce pojawienia si pierwszych uczu. Pewne jest, podkrelane zwielk si przez woskiego uczonego twierdzenie, e
pierwotny mzg porednik wytworzy dwa zupenie inne sposoby operowania sygnaami: pierwszy, ktry jest domen mzgu
cybernetycznego, zwizany zpowstaniem ptli systemu zwrotnego (dziaajcy na zasadzie automatycznego pilota) idrugi, generujcy instynkty iuczucia produkty mzgu instynktownego.
Wytwarzanie odczu okazao si by jednak bardzo znamienne
wskutkach, tworzc prawdziwy wyom wprocesie funkcjonowania mzgu. Uywajc metafory teatru, podczas gry aktorw
po raz pierwszy pojawia si wtyle scena, wewntrzna pespektywa, gdy procesowi przetwarzania informacji zaczyna towarzyszy uczucie, ktre wykazuje pewien stopie niezalenoci
od wiata zewntrznego idodatkowo moe wpywa na proces
przetwarzania sygnaw, zmieniajc reakcj organizmu.
Z jednej strony, analizujc przychodzce do organizmu sygnay, porzdkujc je, odpowiednio nimi manipulujc, mzg cybernetyczny niewiadomie wytwarza pewien model wiata zewntrznego. Moe on by jeszcze bardzo prymitywny, ale samo
rozrnienie bodcw od siebie, ich intensywno, uoenie,
kolejno itd., to wszystko bdzie budowao pewne wyobrae-
nie owiecie zewntrznym. Mzg cybernetyczny bdzie wic

tworzy Umwelt14, czyli model wiata zewntrznego. Zdrugiej
strony, mzg instynktowny w tym samym czasie bdzie kreowa Innenwelt, czyli model wiata wewntrznego. Ten wiat
wewntrzny to osobisty sposb odbierania rzeczywistoci zoony zodczu iinstynktw, ktre bd stopniowo ewoluoway
wstron uczu wyszych idalszego rozwoju wiadomoci. Wychodzc od najprostszych przykadw sprbujemy przeledzi
pierwsze kroki scalania tych dwch obrazw rzeczywistoci
wwiadomej perspektywie pierwszoosobowej.
Przypumy, e ciao doznao jakiego uszczerbku, powiedzmy

zwierz zranio si nog15. Receptory znogi wysyaj sygna informujcy do mzgu otym, co si stao (np.: sygna wzrokowy
ukazujcy obraenie ciaa, pync krew, sygna elektryczny
od receptorw na skrze iw tkance, mwicy onaruszeniu integralnoci tkanki itd.). Impulsy, ktre od receptorw wzroku,
Posugujc si terminami Umwelt iInnenwelt nawizuje autor do
terminologii Jakoba von Uexklla, jednego zpierwszych ojcw biosemiotyki.
15
Szczegowy opis referowanej tutaj sytuacji, wraz zkomentarzem
autora, mona odnale w: M. Barbieri, Origin and Evolution ..., dz.
cyt., s.378379.
14
Scalone dowiadczenie jako wytworzenie

perspektywy pierwszoosobowej
111
Adam K
112
suchu, smaku, dotyku dochodz do mzgu, s przez jego cz

cybernetyczn przetwarzane tak, by odtworzy pewien model
wiata, wktrym na przykad zwierz ley pod drzewem zkawakiem drewna wkoczynie. Rwnolegle za do procesu przetwarzania sygnaw przez mzg cybernetyczny, mzg instynktowny integruje te wszystkie sygnay iwytwarza wodpowiedzi
na t sytuacj uczucie blu. Ciekawe jest jednak to, e uczucie
blu, cho powstaje gdzie wmzgu, odczuwane jest wnodze,
nie za wgowie. Wten sposb model wiata zewntrznego integruje si zmodelem wiata wewntrznego, obserwator (mzg
porednik) z obserwowanym (zraniona koczyna) i powstaje
pierwszoosobowa perspektywa spojrzenia na rzeczywisto. To
co wyrnia przedstawion koncepcj Barberiego, to rola uczu
wprocesach umysowych. Ot uczucia dla niego nie s jakim
produktem ubocznym percepcji, czy wiadomoci, lecz s bezporednim produktem mzgu ijako sposb odbierania wiata peni
kluczow rol wrozwoju wiadomoci. Zpowyszej teorii wynikaoby stwierdzenie, e cay skomplikowany mechanizm rozwoju
mzgu by podporzdkowany wytwarzaniu uczu, za wiadomo to efekt uboczny tego procesu. Hipoteza ta zdaje si mie
wistocie gboki sens ewolucyjny. Procesy mylenia, abstrahowania, odczuwania pikna imoralnoci s przecie wtrne wstosunku do kierowania si prostymi zasadami: boli unikaj rda
blu; strach uciekaj; przyjemne rb to. Mzg instynktowny
koduje prymitywne wzorce zachowa zwierzt wic je zpierwotnymi uczuciami. Wprzeciwiestwie jednak do prostego schematu bodziec-reakcja, pojawienie si reguy bodziec-uczucie-
Badania wykazuj, e przekazany z narzdu wzroku do wzgrza

sygna o ksztacie przypominajcym wa, jest rozpatrywany dwoma ciekami. Pierwsza prymitywnie ewolucyjnie, ale krtka idajca
natychmiastow reakcj cieka opiera si na dziaaniach instynktownych. Sygna wdrujc do ciaa migdaowatego, wywouje uczucie
strachu inatychmiastow reakcj fizjologiczn: przypieszenie akcji
bicia serca oraz skurcz mini. Jednoczenie ten sam sygna poddawany jest dalszej analizie wpniejszej ewolucyjnie korze wzrokowej. Tam mzg otrzymuje dodatkowe informacje i rozpoznaje, czy
obserwowany ksztat rzeczywicie jest wem, czy te zudzeniem.
Ta druga cieka przetworzenia sygnau zajmuje wicej czasu, arezultat rozpoznania wzmacnia lub hamuje zaistnia ju uprzednio reakcj instynktown. Por.: J. LeDoux, Emotion, memory, and the brain,
Scientific American 2002, 12, 1, s.6271.
16
-reakcja, daje zupenie nowe moliwoci, gdy reakcja nie jest

ju powizana sztywnie zbiologicznie wdrukowanym schematem dziaania, lecz zuczuciami, ktre s bardziej podatne na modelowanie. Ujednego osobnika spotkanie zdrapienikiem zostanie powizane zuczuciem podniecenia ichci walki, uinnego ze
strachem, co zaowocuje ucieczk, jeszcze inny zareaguje ciekawoci ipodejdzie bliej itd. Strategia, ktra umoliwi przeycie,
zostanie zachowana ibdzie odpowiadaa temu, co wprzyblieniu nazywamy instynktem. Boimy si wic ciemnoci, odczuwamy wstrt do wy, mamy upodobanie do sodkich, kolorowych owocw, bol nas uszkodzenia ciaa, za seks powizany
jest zodczuciem przyjemnoci. Nasz wiat odbieramy przez
pryzmat uczu, za rde takiego, anie innego poczenia midzy konkretn sytuacj yciow auczuciem, jakie jej towarzyszy,
naley upatrywa wzwikszeniu prawdopodobiestwa przeycia
naszych przodkw16. Teoretycznie przecie moemy wyobrazi
113
Adam K
sobie, e nasz mzg na uderzenie kamieniem zareaguje wytworzeniem uczucia bogoci, lecz czy takie poczenie pomoe
wodniesieniu sukcesu ewolucyjnego?
Pierwszy system modelowania, czyli jak

mzg porednik wytwarza wiadomo
114
Omawiajc dotychczas rozwj ukadu nerwowego pokazalimy,

jak mzg cybernetyczny wpoczeniu zmzgiem instynktowym
wytwarzaj model wiata zewntrznego i wewntrznego, scalajcy si w jednym wiadomym dowiadczeniu. Tym samym
wprowadzilimy pierwszy, najbardziej podstawowy system modelowania rzeczywistoci. Zdaniem Barbieriego wytworzenie
tego poziomu dokonao si moc semiozy, ktrej hasem przewodnim jest kod organiczny. Podobnie jak odczytywanie za pomoc kodu genetycznego informacji zawartej wmatrycy DNA
wprowadza zupenie nowy poziom organizacji rzeczywistoci
wiat biaek, tak samo zdaniem woskiego naukowca uczucia (bliskoznaczne dla niego ze wiadomoci) wytwarzane s przez
mzg za porednictwem kodu neuronalnego. Oparta o pojcie
kodu semioza organiczna jest pocztkiem kolejnej ewolucji, tym
razem dokonujcej si na paszczynie umysowej. Dalsze formy
semiozy bd pozwalay na tworzenie coraz bardziej wyrafinowanych systemw semiotycznych, amodelowana przez nie rzeczywisto bdzie stawaa si coraz bardziej niezalena od fizycznych uwarunkowa wiata zewntrznego.
Drugi system semiotyczny,

o tym jak si uczymy
Mzg bazujcy na pierwszym systemie semiotycznym mg

prowadzi ju do zacztkw samowiadomoci, nie naley jednak zbyt wiele rozumie pod pojciem opisanej wyej perspektywy pierwszoosobowej. Trudno tu raczej mwi orozpoznawaniu wasnego ja, choby ztego prostego powodu, e nie
istniay na tym etapie mechanizmy pamici. Opisywany pocztek wiadomego spojrzenia na rzeczywisto musielibymy co
najwyej ograniczy do tego, co Damasio nazywa wiadomoci rdzenn, czyli jakiego rodzaju odczuwaniem rzeczywistoci jako strumienia wrae, naszych odczu znim zwizanych, bez moliwoci porwnania tych wrae, zestawiania ich
ianalizowania. Nie trudno jest si jednak domyli nastpnego
znaczcego kroku wewolucji mzgu. Do wytworzenia tego, co
nazywamy potocznie wiadomoci ipoczuciem ja (psychologowie ucil t kategori jako ja autobiograficzne), niezbdne bdzie wytworzenie mechanizmw pamici. Dlaczego
pami jest tak istotna? Przede wszystkim dlatego, e zwierz
pozbawione ladw pamici skazane jest na odbir wrae pyncych ze wiata zewntrznego iodczu ze wiata wewntrznego jako strumienia czystej wiadomoci, do ktrej dostp
jest wchwili biecej. Wyrwanie si zpuapki teraniejszoci
byo zarwno niezbdne do dalszego rozwoju, jak imoliwe
do spenienia, jako e istnia ju materia, ktry potencjalnie
mg posuy do rozwoju pamici. Barbieri odwoujc si do
115
Adam K
116
eksperymentw ze sztucznymi sieciami neuronowymi pokazuje,

e istniejce ju wmzgu cybernetycznym sieci neuronalne mogy uruchomi mechanizm pamici, ktry staje si przepustk
do nastpnego wanego kroku wewolucji.
Przede wszystkim pojawienie si pamici daje moliwo
nie tylko sigania wstecz do minionych odczu i spostrzee, lecz stoi upodstaw mechanizmu, ktry ma pewn potencj przewidywania przyszoci, aw konsekwencji aktywnego
wpywania na otaczajc rzeczywisto. Mowa tu oczywicie
oumiejtnoci uczenia si iwycigania wnioskw. Jeeli pewne
konstrukcje, ktre pojawiaj si wstrumieniu wiadomoci, zaczynaj si powtarza, mog zosta utrwalone wpamici ipoczone zkontekstem, ktry towarzyszy tej reprezentacji. Gdy
przykadowo dwa razy zdarzyo si spotka tygrysa pod tym
samym drzewem, co zwizane byo zuczuciem strachu, rozpoznanie tego miejsca kolejnym razem wywoa uczucie strachu, nawet pod nieobecno drapienika. Takie skojarzenia stoj
upodstaw nauki. Podajc za terminologi Piercea Barbieri
powie, e proces nauki dokonuje si poprzez interpretacj rzeczywistoci wkategoriach dwch rodzajw znakw: ikon iindeksw. Ikony opieraj si na zasadzie podobiestwa. Obserwacja dziesitkw drzew wytworzy okrelony wzorzec percepcji,
na podstawie ktrego mona nawet wprzypadku nieznanej nam
roliny (lecz wysokiej, otoczonej kor, zlicznymi rozgazieniami) stwierdzi, e jest to drzewo. Ikony s mechanizmem detekcji powtarzajcych si wzorcw wprzyrodzie, dziki temu
stanowi podstawowe narzdzie percepcji. Nieco bardziej za-
awansowanym mechanizmem jest interpretacja wrae za pomoc indeksw. Ot majc do dyspozycji pami, ktra za porednictwem ikon porzdkuje i kategoryzuje wiat oraz daje
moliwo porwnania rnych sytuacji, zczasem zostan zauwaone pewne korelacje midzy jednymi zjawiskami iinnymi
(przykadowo czarnym, niskim chmurom zazwyczaj towarzyszy deszcz). Wychwytywanie zkolei tych wzorcw prowadzi
na trop pewnych fizycznych koniecznoci czy regu, jakie rzdz rzeczywistoci, otwiera tym samym drog do nauki. Zauwamy, jaki przeskok dokonuje si wtym momencie. wiat
nie jest ju biernie obserwowany, lecz interpretowany. Zbiory
dochodzcych wrae rozpoznawane s jako przedmioty (za porednictwem ikon), za oddziaywania midzy tymi wraeniami
odczytywane s jako relacje midzy rzeczami (nadawanie indeksw).
Ten poziom rozwoju rzeczywistoci kieruje si wic semioz interpretacyjn, amoliwoci jakie si wtym momencie
otwieraj s praktycznie nieograniczone. Zazwyczaj mamy do
czynienia zsystemami dynamicznymi, awic znatury otwartymi. Nie jest ani moliwe, ani konieczne posiadanie wyobrae
wszystkich moliwych drzew, aby stworzy ikon drzewa, anawet gdy wszystkie dotychczasowe miay kor brzow, aobecne
bdzie miao czerwon, itak nie przeszkodzi nam to wprawidowym zaklasyfikowaniu tej roliny. Proces wyuczania si
byby umiejtnoci mao uyteczn, jeliby ogranicza si tylko
do rozpoznawania relacji, ktrych ju kiedy dowiadczylimy.
Zakres dowiadcze, ktre mog utrwali si wpamici, jest
117
Adam K
118
bowiem zawsze ograniczony, tymczasem ycie lubi zaskakiwa

co chwil nowymi sytuacjami. Dlatego te po zdobyciu pewnego dowiadczenia, spotkaniu si zrnymi odmianami pewnych zdarze, istnieje moliwo przeskoku iodgadnicia jak
waciwie postpi wsytuacji, zktr nigdy wczeniej nie miao
si do czynienia. Ten proces mentalny, ktry bazujc na ograniczonej liczbie danych pozwala wysun prawidowe wnioski,
nazywamy abdukcj. Zobrazujmy to przykadem. Gdy zwierz po narodzeniu zobaczy licznie pokolorowanego na to,
czarno iczerwono wa to po raz pierwszy sprbuje go zje, co
moe skoczy si przykrym dowiadczeniem. Nastpnym razem spotykajc abk opodobnym ubarwieniu, ale nie przypominajc waden sposb wa, rwnie potraktuje j jako smakowity ksek. Jeli przeyje it uczt, do koca ycia bdzie
pamitao, e cokolwiek nosi takie ostrzegawcze barwy nie smakuje najlepiej itrzeba to omija wswoim jadospisie. Poziom interpretacyjnej semiozy pozwala nie tylko postrzega wiat jako
rzeczywisto zbudowan zpewnych rzeczy, ktre wpywaj
na siebie irzdz si okrelonymi prawami, ale te (w zalenoci od zdolnoci umysowych mechanizmw pamici) jest powanym krokiem wstron utworzenia koncepcji wasnego ja
wduszej perspektywie czasowej.
Ten niesamowity rozwj mzgu nie zatrzyma si wtym
punkcie. Ju choby ten tekst iumiejtno posugiwania si
jzykiem jest dowodem, e wewolucji umysu musia nastpi
jeszcze jeden wielki przeskok. Oczywicie mowa tu oumiejtno posugiwania si symbolami, ktre tworz trzeci poziom
semiozy wiat kultury. Poniej zastanowimy si, jakie biologiczne zmiany wbudowie mzgu mogyby stanowi fundament
zaistnienia tej wyjtkowej umiejtnoci.
Biologiczne podstawy rozwoju

mzgu symbolicznego
Symbol, za autorem, uywam tutaj wbardzo prostym sensie, odcinajc si od gbszych znaczeniowych treci, ktre czasami niesie
to pojcie. Przyjmuj za Barbierim rozumienie symbolu jako znaku,
ktremu tre zostaa nadana przez pewn grup ludzi na zasadzie
konwencji: A sign is asymbol when it is associated with an object
because aconventional link is established between them, M. Barbieri, Origin and Evolution..., dz. cyt., s.390.
18
Por.: T. Deacon, The Symbolic Species. The co-Evolution of Language and the Brain, W.W. Norton & Company, New York 1997,
s.376411.
17
Posugiwanie si symbolami17, czyli znakami, ktre w przeciwiestwie do ikon iindeksw nie maj bezporedniego odniesienia do fizycznej rzeczywistoci, a s jedynie wynikiem
przyjtych przez pewn grup konwencji, jest przez wielu (w
tym Barbieriego) uznawane za podstawowe kryterium oddzielajce wiat ludzki od reszty przyrody. Co prawda istniej18
pewne przebyski posugiwania si symbolami wwiecie zwierzt, jednake uywanie znakw symbolicznych wtak masowy
izdyscyplinowany sposb, zjakim mamy do czynienia wludzkim jzyku, nie jest nigdzie indziej spotykane. Mona zapyta,
119
Adam K
120
jakie s tego biologiczne podstawy, moe jakie szczeglne cechy budowy czowieka, ktre zapewniy mu t przewag nad
wiatem zwierzt? ledzc do tej pory ewolucj mzgu, zauwaylimy prawidowo, e zdobycie kolejnych umiejtnoci
umysowych wizao si zwikszym stopniem skomplikowania
mzgu (np.: wytworzeniem nowych rodzajw neuronw, obwodw isieci neuronowych), co wpywao na zwikszenie jego objtoci oraz stopnia pofadowania. Ten proces rozrostu mzgu
napotyka wczeniej czy pniej na proste fizyczne ograniczenie, zwizane zmomentem narodzin oseska. Potomek posiadajcy zbyt du gow miaby bowiem trudnoci zprzyjciem
na wiat, atym samym ycie jego, jak imatki byoby zagroone. Dodatkowy problem ley wtym, e czas potrzebny do
wytworzenia rozwinitego, skomplikowanego mzgu jest nieproporcjonalnie duszy, ni ten powicony na fizyczny rozwj noworodka. Wydaje si wic, e natura wyznaczya tutaj
granic nie do przekroczenia. Jednake zamykajc jedne drzwi,
uchylia inn furtk. W przypadku czowieka natura obesza
ten problem dzielc rozwj mzgu na dwa etapy: prenatalny
ipostnatalny. Zwierz rodzi si waciwie zcakowicie uksztatowanym mzgiem ijest gotowe od razu do ycia. Czowiek
rodzi si bezbronny inieporadny, gdy jego mzg izdolnoci
umysowe bd dopiero si tworzyy. W onie matki dziecko
uzyskuje system nerwowy oraz dwupkulowy, normalny mzg.
Jednake dopiero po narodzeniu ten mzg bdzie si tak naprawd tworzy iuczy si tych umiejtnoci, do ktrych zosta stworzony. To rozdzielenie rozwoju mzgu na dwa etapy
znowu otwiera gam niedostpnych wczeniej moliwoci. Po

pierwsze, czas rozwoju mzgu zostanie rozszerzony praktycznie okolejne 12 miesicy od momentu narodzenia dziecka. Jest
to wystarczajcy okres na wytworzenie skomplikowanych pocze wmzgu, dajcych zrby umysowej struktury czowieka.
Jeszcze waniejsze jest rodowisko, wktrym ten rozwj nastpuje. Nie jest nim ju odizolowany, ciemny iguchy wiat ona
matki, lecz rzeczywisto pena wiata, dwikw, zapachw
ismakw, ludzkich gosw, ksztatw ibarw. Poczenia wmzgu ludzkiego dziecka s stymulowane przez bogactwo wiata
zewntrznego, umoliwiajc zaistnienie wyjtkowej struktury,
ktrej powstanie nie jest moliwe winnym otoczeniu. Oczywicie rozwj ten musi mie odpowiedni podstaw fizyczn. Szacuje si, e nasz mzg trzykrotnie przekracza wielkoci mzgi
naszych najbliszych krewnych naczelnych. Zauwamy jednoczenie, e ta inwestycja natury nie wie si ani zlepszym
wzrokiem, ani suchem, czy koordynacj ruchow, wrcz przeciwnie, owe zmysy wprzypadku czowieka s jeszcze bardziej
upoledzone wporwnaniu do zwierzt. Cay wic nowy potencja zosta zagospodarowany winny sposb, ajedynym sensownym wyjanieniem jest tu wspomniana wczeniej unikalna dla
naszego gatunku zdolno posugiwania si mow.
121
Adam K
Trzeci system modelowania

semioza kulturowa i wiat jzyka
122
Ukazanie biologicznych podstaw rozwoju mzgu czowieka jest

dopiero pierwszym krokiem do zgbienia tajemnicy umysu. Poznawszy fizjologiczne podoe dokonywanych wmzgu zmian,
prbowalimy poczy je zewolucj umysu, charakteryzujc
si trzema systemami modelowania rzeczywistoci. Pierwszy system semiotyczny, powstay woparciu okody organiczne, odbija
za porednictwem map neuronalnych rzeczywisto zewntrzn.
Jednak ju na poziomie semiozy organicznej powstay model rzeczywistoci uzyskuje pewien stopie niezalenoci od wiata zewntrznego dziki zabarwieniu obrazu uczuciami ikierowaniu si
wewntrznymi nakazami instynktami. Kolejny stopie modelowania rzeczywistoci, ktry pojawi si wraz zsemioz interpretacyjn zyskuje jeszcze wiksz autonomi. Wraenia zmysowe
wsposb aktywny s przez umys interpretowane wprocesie odwzorowywania rzeczywistoci, apodejmowane decyzje, bazujc na procesie nauki, jeszcze bardziej uniezaleniaj si od zewntrznego rodowiska. Dopiero jednak zchwil pojawienia si
trzeciego systemu semiotycznego (semiozy kultury), autonomia
modelowania rzeczywistoci objawia si wswojej najbardziej
skrajnej postaci. Znaki przestay naladowa wiat zewntrzny,
azaczy tworzy rwnoleg do wiata fizycznego rzeczywisto
niezaleny, oparty na symbolach Umwelt kultury iludzkiego
ducha. Przyjrzyjmy si wic bliej mechanizmom, jakimi rzdzi
si ten ostatni system semiotyczny.
Zdaniem Barbieriego istniej dwie najwaniejsze teorie prbujce tumaczy fenomen jzyka. Pierwsza to teoria Chom
skyego, ktra wychodzi od zaoenia, e jzyk jest na tyle precyzyjny, okrelony i powtarzalny, e nie moe by efektem
kaprynej interpretacji. Std okrelone zasady gramatyki generatywnej, wpisane wstruktury naszego umysu, s wsplne wszystkim ludziom. Przeciwny pogld przedstawia Thomas Sebeok, dla
ktrego jzyk jest semioz, czyli zawsze jest procesem interpretacji ijako taki nigdy nie moe by rezultatem uniwersalnych
regu, ani fizycznych ogranicze. Drog poredni midzy tymi
dwoma skrajnociami proponuje Barbieri wswojej teorii semiozy
kulturowej. Wykorzystuje po raz kolejny znany ju nam mechanizm: podobnie jak kod genetyczny sta urde powstania ycia, kod neuronalny da pocztek umysowi, tak samo odkrycie
wnaturze nowego kodu mogo zaowocowa fenomenem ludzkiej mowy. Barbieri spekuluje, e kodem wtym przypadku mogo
by wytworzenie odpowiedniego uzwojenia mzgu wpierwszym
roku ycia noworodka, za wrol wytwrcy kodu wcieliaby si
wsplnota umysw, niezbdna wprocesie zdobywania kompetencji jzykowych. Odmienny rozwj mzgu (trzykrotnie wikszy potencja do zagospodarowania) irodowisko stworzone ze
wzajemnie oddziaujcych na siebie umysw ludzkich dao podstaw do wytworzenia tak abstrakcyjnych znakw, ktre swoj
tre nie czerpi ju ze wiata przyrody, lecz prawa ustanowionego przez czowieka. Utrwalone wjzyku uzyskuj duy stopie niezalenoci od swoich twrcw, ksztatujc paralelny do
fizycznego wiat semiozy kulturowej.
123
Adam K
Podsumowanie i pytania do autora

Wraz zwoskim naukowcem przeszlimy wspln drog prowadzc od zaistnienia prymitywnego mzgu, a do pojawienia
si umysu zjego niezwykymi wytworami. Proces ten ujmuje
Barbieri wramy potrjnej semiozy, ktra wyznacza kolejne znaczce stopnie ewolucji ludzkiego umysu. Poniej, wcelu przypomnienia i usystematyzowania wiadomoci, przedstawiono
wpostaci tabeli nakrelony przez uczonego schemat ewolucji
semiotycznej.
matryca
124
DNA /
mRNA
komrki
ukadu
nerwowego
---------
mzg
ludzki
kod
genetyczny
neuronalny
--------
jzykowy
wytwrca
kodu
(codemaker)
podoe
biologiczne
tRNA
proces
translacji
biaka
organiczna
mzg
porednik
rozpad na
a) mzg
cybernetyczny
b) mzg
instynktowny
a) obrazy
umysu
(Umwelt)
b) uczucia
(Innenwelt)
organiczna
(I system
modelowania)
-------------
powstanie
mechanizmu
pamici
-----------
wsplnota
umysw
podowy
ipozapodowy
rozwj
mzgu
jzyk,
kultura,
instytucje
spoeczne
referent
semioza
interpretacyjna
(II system
modelowania)
kulturowa
(III
system
modelowania)
ledzc teksty Marcello Barbieriego, poczwszy od pierwszego filozoficznie wanego tekstu z1985 r. The Semantic Theory of Evolution, a po jeden zostatnich artykuw z2011 r.
Origin and evolution of the brain dotyczcy ewolucji mzgu,
odnosi si wraenie, e autor rysuje spjn icaociow wizj
wiata, jako systemu semiotycznego. Przyjmujc podstawow
tez mwic okoekstensywnoci poj ycia isemiozy, kreli Barbieri oryginaln wizj ewolucji, od momentu pojawienia
si ycia na ziemi a po zaistnienie ludzkiej kultury. Oczywicie
tak wielkie przedsiwzicie bdzie skazane miejscami na oglnikowo. Faktycznie nad niektrymi czciami tej ukadanki
autor przelizgn si, zaledwie sygnalizujc problem, zdrugiej
strony mona odnie subiektywne wraenie, e innym (by
moe mniej wanym) rzeczom powica zbyt duo uwagi. Oile
postpowanie to generalnie jest wjakim sensie usprawiedliwione, otyle czytelnikowi pozostaje gboki niedosyt, gdy autor
zbyt lekko przechodzi nad kwestiami najistotniejszymi, stanowicymi podstaw caego szkieletu teorii. Przykadem takiego
postpowania moe by przemilczenie fizycznych podstaw rozdzielenia si mzgu porednika od mzgu cybernetycznego, czy
wytumaczenie na czym tak naprawd polegaoby owo wyprodukowanie uczu iinstynktw. Wjednym zdaniu jest te zamknita kwestia wiadomoci, oktrej autor wypowiada si, e
stanowi ona kocowy etap pojawienia si instynktu. Takie postawienie sprawy nie wyjania wiele, aju na pewno nie odnosi
nas do jake bogatej literatury przedmiotu. Kolejn, kluczow
dla kwestii wiadomoci spraw, jest zaistnienie perspektywy
125
Adam K
126
pierwszoosobowej. Opisany przez autora przykad ze zranion

kostk (ktry umylnie zosta zreferowany wtej pracy) nie do
koca definiuje perspektyw pierwszoosobow, przynajmniej
wmocnym sensie tego sowa.
Niewtpliw zasug autora jest ciekawa myl ogenerowaniu przez mzg uczu iroli, jak one peni wpowstaniu iewolucji umysu. Omawiajc to zagadnienie Barbieri chce pozosta
wzgodzie ze swoim kluczowym schematem organicznej semiozy,
stosujc triadyczny proces: kod-wytwrca kodu-skutek. Zaakcentowanie wrozwoju wiadomoci uczu, nie za percepcji, wydaje
si by ciekaw propozycj iszkoda, e teoria ta nie zostaa skonfrontowana zklasycznymi ju badaniami takich naukowcw, jak
Joseph LeDoux, czy Antoni Damasio, ktrzy ywo interesuj si
biologicznymi podstawami powstawania emocji iinstynktw19.
Przed zarzutem niezaspokojenia naszej naukowej ifilozoficznej
ciekawoci, moemy broni woskiego uczonego prostym stwierdzeniem, e zadaniem autora nie byo wyjanienie wszystkich tajemnic ludzkiego umysu, lecz jak sugerowa choby sam tytu
kluczowego artykuu (Origin and evolution of the brain) naukowiec postawi przed sob znacznie skromniejsze zadanie, zbadania jak rzdzona prawami semiotyki ewolucja mzgu mogaby
da pocztek procesom umysowym iich ewolucji.
Wrd literatury przetumaczonej na jzyk polski warto zwrci
uwag na pozycj J. LeDoux, Mzg emocjonalny. Tajemnicze podstawy ycia emocjonalnego, tum. A. Jankowski, Media Rodzina,
Pozna 2000; A. Damasio, Bd Kartezjusza. Emocje, rozum iludzki
mzg, tum. M. Karpiski, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 1999.
19
Autorowi bardziej ni na dawaniu odpowiedzi zdaje si

zalee na budowaniu oglnych ram metodologicznych, wobrbie ktrych bd mogy by prowadzone dalsze szczegowe
badania. Innymi sowy, proponowany przez biologi iw duej mierze neurobiologi mechanistyczny program badawczy,
jest zdaniem woskiego uczonego, niewystarczajcy do wyjanienia rzeczywistoci ycia iumysu. Wysuwa wic propozycj alternatywn, nowy program badawczy oparty na semiozie, czyli manipulowaniu przez przyrod rnymi kategoriami
znakw. Semioza proponowana przez Barbieriego oparta jest
na pojciu kodu organicznego, ktry jest kluczowym motorem
ewolucji zoonoci wwiecie. Cho samo pojcie kodu, jak
i ocena proponowanej przez autora semiotyki, wymagayby
dalszego ucilenia i filozoficznego namysu, ktry niestety
przekracza ramy tej pracy, propozycja biosemiotyki wydaje si
by bardzo atrakcyjna. Rzadko komu udaje si zaproponowa
spjn hipotez, ktra dawaaby metodologiczne narzdzie do
ujcia caej ewolucji ycia od momentu jego zaistnienia, a do
tak zaawansowanego poziomu rozwoju organizmw, jakiego
jestemy wiadkami wprzypadku ludzkiej kultury. Dodatkowo
proponowana teoria ma nie tylko wielk moc eksplanacyjn,
lecz zdaniem autora, moe by testowana empirycznie20. Cho
Barbieri pozostawia nas zwiksz iloci pyta, ni udziela
odpowiedzi, jego propozycja jest godna przemylenia iprzy M. Barbieri, Has Biosemiotics Come of Age?, [w:] Introduction to
Biosemiotics, dz. cyt., s.101113.
20
127
Adam K
bliajca nas do tych najtrudniejszych obecnie problemw

nauki i filozofii, jakimi s fenomen ludzkiej wiadomoci
ikultury.
Bibliografia
Barbieri M., Biosemiotics: Anew understanding of life, Naturwissenschaften 2008, 95, s.577599.
Barbieri M., Has Biosemiotics Come of Age?, [w:] M. Barbieri,
Introduction to Biosemiotics, Springer, Dordrecht 2007,
s.101113.
Barbieri M., Is the Cell a Semiotics System?, [w:] M. Barbieri,
Introduction to Biosemiotics, Springer, Dordrecht 2007,
128
s.179208.
Barbieri M., Origin and evolution of the brain, Biosemiotics
2011, 4, 3, s.369398.
Barbieri M., The Organic Code. An Introduction to Semantic Biology, Cambridge University Press, Cambridge 2003.
Bear M., Conors B., Paradiso M., Neuroscience. Exploring the
Brain (3th-ed), Lippincott Williams and Wilkins, Philadephia
2007.
Damasio A., Bd Kartezjusza. Emocje, rozum iludzki mzg, tum.
M. Karpiski, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 1999.
Deacon T., The Symbolic Species. The co-Evolution of Language
and the Brain, W.W. Norton & Company, New York 1997.
LeDoux J., Emotion, memory, and the brain, Scientific American

2002, 12, 1, s.6271.
LeDoux J., Mzg emocjonalny. Tajemnicze podstawy ycia emocjonalnego, tum. A. Jankowski, Media Rodzina, Pozna 2000.
Matthews G.G., Neurobiologia. Od czsteczek do ukadw, tum.
J. Klawe, M. Tafil-Klawe, D. Soszyski, Wyd. Lekarskie
PZWL, Warszawa 2000.
Pinel J., Biopsychology. Books ala Carte Edition (8th edition),
Pearson, Boston 2011.
Wysokiski A., Gruszczyski W., Neurotrofiny aktualny stan wiedzy, Postpy Psychiatrii iNeurologii 2008, 17, 4, s.385390.
129
Sprawozdanie
zmidzynarodowej konferencji
pt. Explaining the Mind.
Perspectives on Explanation in
Cognitive Science
Dawid Juszka
Uniwersytet Jagielloski
dniach 1113 czerwca 2014 roku wPolskiej Akademii

Umiejtnoci odbya si midzynarodowa konferencja
naukowa pt. Explaining the Mind. Perspectives on Explanation
in Cognitive Science zorganizowana wramach projektu The
Limits of Scientific Explanation realizowanego przez Centrum
Kopernika Bada Interdyscyplinarnych, stanowic cz oficjalnych obchodw Jubileuszu 650-lecia Uniwersytetu Jagielloskiego.
W przemwieniu inaugurujcym midzynarodowe obrady
Bartosz Broek okreli cel konferencji podkrelajc, e kognitywistyka jako przedsiwzicie jest zarwno zjawiskiem, jak iintrygujcym wyzwaniem zperspektywy filozoficznej. Wdalszej
czci przemwienia podkreli, e wXX wieku filozofowie woyli wiele wysiku wobjanienie sukcesu fizyki, wszczeglnoci
131
Dawid Juszka
132
prbujc odnale odpowiedzi na pytania: co odrnia fizyk od

refleksji nienaukowej? jakie s kryteria wyjanienia wfizyce? co
dla fizykw znaczy wyjani zjawisko? Zaznaczy, e niniejsze pytania, uwzgldniajc ostatnie osignicia kognitywistw,
warto zadawa wpodobny sposb wkontekcie kognitywistyki.
Uzasadni, e stosowane w tej dziedzinie metody budowania
modeli wyjanie s inne ni w fizyce, poniewa kognitywistyka jako dziedzina interdyscyplinarna wykorzystuje warsztat
naukowy ibadawczy wszczeglnoci psychologii, neurobiologii, lingwistyki, sztucznej inteligencji, antropologii czy filozofii.
Wtrakcie swojego wystpienia B.Broek zwrci uwag na pytanie przewodnie skierowane do wszystkich uczestnikw konferencji: co to znaczy wyjani zjawisko umysowe?
Po przemwienia Bartosza Broka rozpoczto zasadnicz
cz konferencji, wktrej prelegenci przedstawiali wyniki analizy bada wasnych. Konferencja zostaa zorganizowana wtaki
sposb, e wtrakcie porannych sesji referaty prezentowali zaproszeni gocie specjalni: Edward Ncka, Magorzata Kossowska, Peter Grdenfors, Robert Audi, Richard Swinburne, Piotr
Winkielman iGrzegorz Krliczak.
Jako pierwszy referat wygosi Edward Ncka (Uniwersytet
Jagielloski). Wtrakcie swojego wystpienia pt. Psychological
and Neurocognitive Approach to the Problem of Human Intelligence zaprezentowa analiz moliwych kognitywnych substratw ludzkiej inteligencji, atake przedstawi aktualne koncepcje wyjaniajce inteligencj, jej znaczenie i empiryczne
sposoby pomiaru, mechanizmy kognitywne, wyniki bada do-
Sprawozdanie zmidzynarodowej konferencji pt. Explaining...
tyczcych moliwoci podniesienia poziomu inteligencji za pomoc treningu kognitywnego oraz relacje pomidzy mierzalnymi cechami systemu nerwowego apoziomem wspczynnika
inteligencji.
Nastpnie Magorzata Kossowska (Uniwersytet Jagielloski) przedstawia referat pt. Political Ideology as Motivated
Social Cognition: Behavioral and Neuroscientific Evidence,
w ktrym poddaa dyskusji neuronaukowe przesanki podatnoci na dziaanie ideologii iabstrakcyjnych systemw przekona. Celem wystpienia bya prba odpowiedzi na pytania:
jakie elementy skadowe ideologii nas motywuj? Dlaczego jestemy podatni na ich dalekosine rezultaty? Skd si bierze
pocig naszego gatunku do abstrakcyjnych systemw przekona? Wtrakcie prezentacji, wrd motywacji wskazaa na podstawow potrzeb radzenia sobie zniepewnoci izagroeniem.
Podsumowujc zwrcia uwag, e konserwatyci iosoby liberalne rni si pod wzgldem niekontrolowanych fizjologicznych odpowiedzi na bodce isposobu funkcjonowania mzgu
przetwarzania treci konserwatywnych.
Konstantionos Katsikopoulos (Max-Planck-Institut fr
Bildungsforschung
/ Max Planck Institute for Human Development) wswoim referacie pt. Bounded Rationality: The Two
Cultures zdefiniowa kultur jako sposb badania ogranicze racjonalnoci (ang. bounded rationality), ktry obejmuje
zarwno aspekty techniczne (dane, modele, itp.), jak rwnie
aspekty deskryptywne. W dalszej czci prezentacji argumentowa, e istniej dwie odrbne kultury bada ogranicze
133
Dawid Juszka
134
racjonalnoci (idealistyczna oraz pragmatyczna) iprowadz one

do dwch odrbnych sposobw postpowania.
Oleksiy Polunin (
/ National Academy of Pedagogical Science of
Ukraine) wreferacie pt. The
Multitude of Mental Time Representations: Challenge and Possibilities for Explanation Modelling uzasadnia, e ludzki umys potrafi zbudowa wicej
ni jedn kognitywn reprezentacj upywu czasu dla jednego itego samego obiektu. Wswojej prezentacji podkrela
take, e wielo kognitywnych reprezentacji czasu skutkuje
koniecznoci uwzgldnienia w budowie teorii wyjaniajcych wielu sposobw zmiany obiektu w czasie. Podsumowujc skonkludowa, e pojedyncza kognitywna reprezentacja
upywu czasu nie moe skutkowa odmiennymi waciwociami, gdy jest stosowana dla jednego itego samego obiektu,
dlatego moemy mwi, e istnieje wielo kognitywnych reprezentacji upywu czasu.
Tomas Persson (Lunds universitet / Lund University)
wprezentacji pt.How Do Great Apes Explain Their World and
How Do We Explain Them? przedstawi problematyk poszukiwania wyjanie wbadaniu duych map czekoksztatnych.
Wdalszej czci wystpienia zwrci uwag na potrzeb budowania metod badawczych uwzgldniajcych zachowania niestandardowe, czy nieznane do tej pory, ktre weksperymentach
psychologicznych zzaoenia nie s uwzgldniane oraz wskaza na wynikajce ztego bdy wodwzorowaniu relacji zjawisk
umysowych iich korelatw behawioralnych.
Marta Biaecka-Pikul (Uniwersytet Jagielloski) w trakcie prelekcji pt. What Do Infants Know about Other Peoples
Minds? The Nature of Implicit Theory of Mind zaprezentowaa
badania dotyczce teorii umysu dzieci wwieku poniej 4lat.
Skonkludowaa, e dzieci trzyletnie imodsze wtrakcie komunikacji zinnymi myl ostanach mentalnych, anawet normach
spoecznych.
Peter Grdenfors (Lunds Universitet / Lund University)
wreferacie pt. The
Geometry of Thinking: Comparing Conceptual Spaces to Symbolic and Connectionist Representations

of Information analizowa, czy jest moliwe wyjanienie wjaki
sposb ludzie (w szczeglnoci dzieci) szybko ucz si nowych
poj. Wtrakcie analizy wskaza na trzy poziomy modelowania wkognitywistyce: modele symboliczne (ang. symbolic models), modele poczeniowe (ang. connectionist models) iprzestrzenie pojciowe (ang. conceptual spaces) okrelajc ostatni
zwymienionych wyej poziomw modelowania jako zasadniczy przedmiot wystpienia.
Robert Audi (University of Notre Dame) swj wywd pt.
Apriori Explanation rozpocz od wstpnych rozwaa, atake
zestawi wyjanienie apriori zpojciem dowodu imetody teoretycznej. Nastpnie wskaza na elementy aprioryczne w wyjanieniu empirycznym. W dalszej czci wystpienia podkreli rnice pomidzy wyjanieniem irozumieniem, uwzgldni
wszczeglnoci zestawienie bezporedniego istrukturalnego rozumienia zjawisk jak rwnie podda analizie moliwoci budowania wyjanienia dla zda ocharakterze normatywnym.
135
Dawid Juszka
136
Richard Swinburne (University of Oxford) swoje wystpienie

pt. Why Science Could Never Show that Our Intentions Do
not Cause Our Brain Events powici wnikliwym filozoficznym rozwaaniom moliwoci istnienia naukowego dowodu
dla relacji midzy intencjami i reakcjami mzgu. Rozpocz
od zdefiniowania poj: zjawiska mentalnego, zjawiska fizycznego, czystego zjawiska mentalnego. Przedmiotem dalszej czci prezentacji byo przedstawienie podstawowych zasad epistemicznych, charakterystyka przyjtych zaoe badawczych
oraz okrelenie kryterium fundamentalnego dla swoich zaoe.
Nastpnie wkontekcie tytuowej problematyki R. Swinburne
podda analizie eksperyment Libeta wykazujc brak moliwoci
udowodnienia tytuowej tezy swojego wystpienia.
Marcin Mikowski (Polska Akademia Nauk) przedstawi
referat pt. Explaining Hallucinations Computationally. AMechanistic Perspective prezentujc istotne z punktu widzenia
kognitywistyki cechy mechanizmw reprezentacyjnych, czyli
zoonych struktur funkcjonalnych skadajcych si ze zorganizowanych komponentw wzajemnie oddziaujcych na siebie
icznie wnoszcych wkad wfunkcjonowanie caoci. Podejmujc t problematyk podda analizie syndrom Charlesa-Bonneta prezentujc jego wyjanienie wpostaci modelu obliczeniowego.
Bartomiej Kucharzyk (Uniwersytet Jagielloski, Centrum
Kopernika Bada Interdyscyplinarnych) wygosi referat pt.
How to Investigate Moral Decisions and Judgements?, wktrym przedstawi aktualny stan wiedzy oraz wyniki analizy bada
wasnych wzakresie problematyki decyzji iocen moralnych.

Dalsza cz wystpienia zwracaa uwag na problemy towarzyszce opracowaniu metodyki iscenariusza tego typu eksperymentw.
Sonja Rinofner-Kreidl (Karl-Franzens-Universitt Graz
/ University of Graz) zaprezentowaa odczyt pt. Re-thinking
Moral Supervenience. Wswoim wystpieniu argumentowaa,
e pojcie superweniencji staje si problematyczne wsytuacji
uwzgldnienia wymaga ioglnych zaoe rnych rodzajw
etycznych intuicji.
Artur Szutta (Uniwersytet Gdaski) w referacie pt. Are
Moral Intuitions Merely Heuristics of Substitution? przedstawi problematyk intuicji moralnych w badaniach wasnych
ipracach Waltera Sinnott-Armstronga.
Piotr Winkielman (University of California) w referacie
Explaining Preferences: Why Do We Like or Dislike People
and Things? zaprezentowa analiz wynikw bada wasnych.
Omawiane wtrakcie wystpienia eksperymenty wasne miay
na celu udzielenie odpowiedzi na pytanie, dlaczego obiekty s
postrzegane jako atrakcyjne bd odpychajce? Wdalszej czci prezentacji wskaza na rnorodno wrae kognitywnych
(ang. cognitive experiences) oraz na potencjalne przyczyny ich
wystpowania, wywodzc znich zmienne zwikszajce atwo
przetwarzania obrazu (ang. fluency) iwpywajce na jego atrakcyjno.
Grzegorz Krliczak (Uniwersytet Adama Mickiewicza)
przedstawi problematyk bada wasnych nad relacj pomidzy
137
Dawid Juszka
138
lateralizacj mzgu a wykonywaniem gestw tranzytywnych

iintranzytywnych wreferacie pt.
On the Other Hand: Perspectives on the Right Organizational Structure in the Brains of Individuals with Atypically Lateralized Functions.
Tadeusz Ciecierski (Uniwersytet Warszawski) w referacie pt. Does Philosophy Need Cognitive Science? The Case
of Concepts analizowa znaczenie terminu pojcie, wskazujc za G. Fregem na trzy jego znaczenia: filozoficzne, psychologiczne ilogiczne.
Andrej Dmuth (Trnavsk univerzita v Trnave / Trnava
University) wreferacie pt. On Some Problems of explanation
in CogSci podj problematyk dotyczc granic budowania
wyjanie wkognitywistyce waspekcie subiektywnym iobiektywnym. Wniniejszej prezentacji wskaza na problemy zwizane ztosamoci przedmiotu poznania oraz podmiotu poznajcego i paradoksami bdcymi konsekwencj takiej sytuacji
badawczej.
Na zakoczenie konferencji Bartosz Broek zaprosi uczestnikw do dyskusji panelowej wcelu podsumowania trzydniowych obrad. Wroli panelistw wystpili Robert Audi, Richard
Swinburne i Grzegorz Krliczak. Jako jej motyw przewodni
wskaza dwa tytuowe zagadnienia konferencji: natur wyjanienia w naukach kognitywnych oraz granice takiego wyjanienia. Uczestnicy dyskusji podjli problematyk istnienia metody wkognitywistyce, obiektywizmu, perspektywy pierwszej
osoby iroli intencji wbadaniach pracy mzgu.
Midzynarodowa konferencja pt. Explaining the Mind.

Perspectives on Explanation in Cognitive Science umoliwia
prezentacj wynikw bada kognitywistycznych iwszechstronnej wymiany pogldw na temat modeli naukowego wyjanienia fenomenu umysu wrelacji do jego zdolnoci normatywnych (moralnoci, jzyka, przestrzeganiu regu), jak rwnie
granic tego wyjanienia, jego filozoficznych zaoe ikonsekwencji.
Projekt naukowy The Limits of Scientific Explanation
jest finansowany przez Fundacj Johna Templetona irealizowany przez Centrum Kopernika Bada Interdyscyplinarnych
w latach 2011 2014. Celem projektu byo zbadanie natury
igranic wyjanienia naukowego wfizyce, kosmologii, biologii, kognitywistyce ipsychologii. Wtrakcie jego realizacji opublikowano ponad 150 artykuw naukowych, wydano ponad
20ksiek, zorganizowano 12 konferencji imidzynarodowych
seminariw, zarejestrowano w formie multimedialnej ponad
200wykadw iodnotowano setki tysicy odwiedzin na stronach internetowych projektu. Materiay multimedialne zkonferencji s udostpniane na kanale Centrum Kopernika: https://
www.youtube.com/user/CopernicusCenter.
139
Tak atwo
osprawach tak
trudnych
Zauskiego sugeruje, i czytelnik, sigajc po Przeciw rozpaczy,

otrzyma dzieo dynamiczne ierudycyjne. Na szczcie ksika ta
Wojciech Zauski, Przeciw
nie zawiedzie jego oczekiwa.
rozpaczy. Otragicznej wizji wiata
Przeciw rozpaczy podzielono
isposobach jej przezwyciania,
na sze rozdziaw. Pierwszy
Copernicus Center Press,
znich okrela, czym jest tragiczna
Krakw 2014
wizja wiata. Pozostae pi przedstawia prby usytuowania si

czowieka wobec tej tragicznoci
uskiego mona przewidzie ju
ijej pokonania. Ju we wprowa-
przed rozpoczciem jej czytania.
dzeniu Autor zaznacza, e ksika
Wystarczy jedynie spojrze na
dotyczy klasycznie rozumianej
ujty wkrtkich punktach ycio-
etyki jako swoistej antropologii
rys naukowy Autora na stronie
filozoficznej, majcej ustali miej-
Uniwersytetu Jagielloskiego, je-
sce czowieka wwiecie iwska-
go macierzystej uczelni, bdcej
za waciw wobec tego wiata
jednoczenie obecnym miejscem
postaw. Ksika ta ma na celu
pracy. Wyczyta tam mona, i
ukazanie historii etyki jako ci-
jest on, oprcz zajmowania stano-
gej konfrontacji czowieka ztra-
wiska profesora UJ wKatedrze Fi-
gizmem ycia i istnienia (s. 13).
lozofii Prawa iEtyki Prawniczej,
Aby mc si wiarygodnie w tak
posiadaczem drugiego tytuu dok-
rozumianej dyskusji ustawi, Za-
torskiego z filozofii. Ju sama
uski rozpoczyna prac od zdefi-
ilo irozpito tematyczna pu-
niowania tragicznej wizji wiata,
blikacji ksikowych Wojciecha
ktra nastpnie ma by prze-
Dynamik ksiki Wojciecha Za-
141
RECENZJE
142
zwyciana. Zdaniem Wojcie-
nej greckiej tragedii) czowiek ma
cha Zauskiego tragiczna wizja
nadzieje wobec wiata, ktre do-
wiata pojawia si wmomencie do-
tycz pikna, przyjemnoci ycia
wiadczenia przez czowieka jego
wsensie pozamoralnym. Tragicz-
indywidualnoci. Zanim pojawia
no ycia, ujmujc rzecz ogl-
si indywidualno, czowiek uwa-
nie, polega na napiciu pomidzy
a si za nierozdzielny skadnik
tymi oczekiwaniami wobec wiata
natury, caej rzeczywistoci. Do-
a ograniczeniami, uniemoliwia-
piero kiedy sta si samodzielnym
jcymi ich realizacj. Napicie tra-
podmiotem, opozycyjnym wobec
giczne pojawia si wwczas, gdy
wiata, dostrzeg, e wiat ten nie
po pierwsze, okazuje si, i y-
jest eufemizujc atwym miej-
cie ludzkie zbyt kruche ikrtkie
scem do ycia. Na dodatek przemi-
na pene urzeczywistnienie tych
janie imier znaturalnych sytu-
oczekiwa, nie zawierao wizji y-
acji dotyczcych wszystkiego, co
cia po mierci, zostao zanurzone
istnieje, stay si osobistym, przej-
wnieprzyjaznym wiecie, los jest
mujcym dowiadczeniem, zkt-
zjawiskiem nieuniknionym, are-
rym mona si tylko osobicie skon-
lacje wyciu rozstrzyga gwnie
frontowa. Tragiczna wizja wia-
sia. Po drugie, kiedy dochodzi do
ta narodzia si na gruncie reflek-
niezgodnoci, konfliktu pozytyw-
sji filozoficznej, teologicznej ilite-
nych wartoci moralnych inast-
rackiej, arozwina wtrzy podsta-
puje rozdarcie etyczne wsytuacji,
wowe nurty, nazwane przez Zau-
gdy trzeba powici jedn war-
skiego homeryckim, dionizyjsko-tra-
to wobec innej. Po trzecie, tra-
gicznym oraz egzystencjalistycznym.
gedie greckie promoway wizj
W wersji homeryckiej (rozu-
sprawiedliwoci kosmicznej, ktra
mianej jako rozwinitej wantycz-
cigaa kar na sprawc zych
RECENZJE
uczynkw, jego rodzin iotocze-
jce, gdy faktycznie da si za-
nie, nie dajc jednoczenie na-
uway w rnorakich tekstach,
grody za postpki waciwe.
nie tylko filozoficznych, przewi-
Drugi pesymistyczny sposb
jajce si motywy trudnoci y-
widzenia rzeczywistoci stanowi
cia. Na przykad za same kon-
zapocztkowana przez Nietzsche-
flikty wartoci zajmuj niejedn
go wizja dionizyjsko-tragiczna,
pokan pozycj zzakresu etyki.
ktra wskazuje na warto ycia
Autor do wyczerpujco wska-
iprzyjemnoci, ale podkrela, e
zuje poszczeglne elementy tra-
ich urzeczywistnienie bdzie nie-
gizmu losu, ktre poza rdami
zwykle utrudnione. Wizja trze-
przez niego wskazanymi, mog
cia, czyli egzystencjalistyczna,
by odnalezione wwielu innych
zakada, e czowiek nie ma wi-
miejscach.
Jedn z moliwych odpo-
jego ycie doczesne jest niezwy-
wiedzi na tragiczn wizj jest
kle kruche, a na dodatek zanu-
rozpacz, ktra otpia ipozbawia
rzone wwiecie zzasady mu nie-
moliwoci oraz chci do dzia-
przyjaznym. Tym samym ycie
ania. Odbiera nadziej. Z dru-
naznaczone jest radykaln sko-
giej strony, mona jednak pr-
czonoci.
bowa przezwyciy tragiczn
Te sposoby postrzegania
wizj rzeczywistoci i nie pod-
ludzkiego ycia jako sytuacji tra-
dawa si rozpaczy. Sposobw
gicznej, wedug Zauskiego bd
na takie radzenie sobie znieprzy-
si przewija wcaoci lub frag-
jaznoci wiata jest wiele, we-
mentach przez ca histori cy-
dug Zauskiego mona je pogru-
wilizacji, nie tylko zachodniej.
powa wpi nurtw. Pierwszym
Jest to stanowisko przekonu-
nurtem jest heroiczna afirmacja,
zji niemiertelnoci, podczas gdy
143
RECENZJE
144
czyli zgoda na wiat taki, jakim
przezwycieniem tragicznoci,
jest, ze wzgldu na inne czyn-
lecz prb udowodnienia, e tra-
niki. Tymi czynnikami mog
gizm de facto nie istnieje.
by pikno wiata (Grecja ho-
Kolejn prb przeciwsta-
merycka), fascynacja procesem
wienia si tragicznoci egzystencji
stawania si (Nietzsche) lub te
ma by obojtno, czyli postawa
bunt wobec absurdu istnienia ze
stoicka. Stoicyzm przeksztaca
wzgldu na godno czowieka
zaoenie tragicznej wizji wiata
(egzystencjalizm). Jest to po-
wtaki sposb, i uznaje za warto-
stawa pobrzmiewajca rozpacz,
ci tylko wartoci moralne. Zda-
ale walczca z ni, dca do
niem stoikw ycie moe by
zwycistwa pomimo przeciwno-
pikne, tylko jeli jest cnotliwe.
ci. Drug odpowiedzi jest po-
Tym samym, dobre i ze ycie,
stawa hedonistyczna, zainicjo-
wszystkie uznane wartoci za-
wana przez Epikura, arozumiana
le tylko od samych ludzi iich
przez Autora szeroko, jako de-
wyborw etycznych, anie od nie-
nie do minimalizacji odczu ne-
przyjaznoci wiata. Aby odrzu-
gatywnych, wtym dyskomfortu
ci tragizm egzystencji mona
spowodowanego rozpoznaniem
pj jeszcze dalej i zanegowa
tragicznoci ycia. Odbywa si
wszelk warto istnienia. Po-
to moe poprzez stopniowe od-
wstaje wtedy metoda wyrzecze-
rzucanie wymaga stawianych
nia. Zauski wskazuje na jej bud-
yciu, przy jednoczesnym pod-
dyjskie pochodzenie. Buddyzm,
noszeniu poziomu zadowolenia
pisze Zauski, definiuje cao
iprzyjemnoci zinnych dziedzin
rzeczywistoci obecnej w wie-
ycia. Zauski trafnie zauwaa, e
cie materialnym jako cierpienie
epikureizm tak naprawd nie jest
(rozumiane szerzej ni zazwy-
RECENZJE
czaj wkulturze zachodniej), tym
omawiajcego wizj nadziei Za-
samym znoszc napicie pomi-
uski powica charakterystyce
dzy potencjaem dobra w wie-
napi pomidzy wspczesn
cie a jego realizacj, zwyczaj-
nauk a religi, w duym stop-
nie nie uznajc istnienia takiego
niu starajc si wskaza, i wiele
potencjau. Jednoczenie bud-
znich jest wyolbrzymionych lub
dyjska cieka przezwycienia
pozornych.
tragizmu wskazuje sposoby, aby
Za niewtpliwe zalety ksi-
si zokoww tego materialnego
ki Przeciw rozpaczy naley uz-
cierpienia wyzwoli.
na bardzo szeroki zakres omawianych koncepcji iduy wkad
Autora metod przezwycie-
pracy Autora w zapoznanie si
nia tragicznoci ycia jest, ma-
z nimi w tak duym stopniu.
jca
rodowd,
Wzmiankowana na pocztku eru-
nadzieja. Chrzecijastwo, jak
dycja Wojciech Zauskiego po-
wskazuje Zauski, nie przekszta-
zwala czytelnikowi na dogbne
cio adnego zzaoe tragizmu
zapoznanie si z szerokim wa-
ycia, ale stara si przezwyci-
chlarzem poj ikoncepcji, ktre
y go poprzez rozszerzenie per-
zostay
spektywy istnienia poza wiat
zowane wok koncepcji fun-
doczesny. Obietnica idealnego
damentalnej tragicznoci ludz-
bytowania po mierci ma wic
kich losw. Jedyne zastrzeenia
rwnoway niedostatki wiata
moe budzi podrozdzia Na-
materialnego.
omawia
uka areligia w rozdziale doty-
take chrzecijaski sposb prze-
czcym nadziei. Autor przytacza
zwycienia tragicznoci egzy-
tam bardzo wiele koncepcji zwo-
stencji. Du cz rozdziau
lennikw teistycznego spojrzenia
chrzecijaski
Autor
rzetelnie
usystematy-
Ostatni wskazan przez
145
RECENZJE
146
na wiat, wskazujc na istnienie
snego stosunku do ycia, wiata
rnorakich koncepcji staraj-
i drugiego czowieka. Zauski
cych si wmniejszym lub wik-
pokazuje, e takie pytania ostan
szym stopniu uzasadnia spoj-
wiata iwarunki szczliwoci s
rzenie religijne. Niestety, zdarza
wci aktualne, a udzielone na
mu si pozostawi pewne bardzo
nie ju kiedy odpowiedzi wci
kontrowersyjne, zpunktu nauko-
mog by inspiracj do budowa-
wego, twierdzenia bez komenta-
nia wasnych postaw etycznych.
rza. Moe to budzi pewne zasta-
Wzasadzie pozycja wcaoci na-
nowienie odnonie jednostronno-
pisana jest klarownym, przystp-
ci w przytaczaniu argumentw
nym jzykiem, co pozwoli na za-
wtym sporze.
poznanie si zni nawet osobom
Nawet jednak takie drobne
bez przygotowania filozoficz-
zastrzeenia nie mog podwa-
nego. Spokojnie mog po ni si-
y wartoci ksiki, ktra sta-
gn wszyscy ci, dla ktrych re-
wia czytelnika przed koniecz-
fleksja nad wiatem nie jest tylko
noci postawienia sobie bardzo
pustym frazesem.
wanych pyta odnonie waJacek Olender
O podgldaniu
fizykw przy pracy
(nad kwantowaniem
grawitacji)
(zwaszcza: Jaki jest status czasu

iprzestrzeni?), szczegowe kwestie zzakresu kosmologii ifilozofii kosmologii (Czy nastpia inflacja kosmologiczna? Jak poczy
Wojciech P. Grygiel, Stephena
ogln teori wzgldnoci zkwan-
Hawkinga iRogera Penrosea spr
tow teori pola? Jaka jest rola
orzeczywisto, Copernicus Center
obserwatora wteorii kwantowej?
Press, Krakw 2014, ss. 412.
Jak rozszerzy klasyczn teori

osobliwoci oaspekt termodynamiczny i kwantowy?), a wresz-
rosea spr orzeczywisto to bo-
cie problemy czysto metafizyczne
gata monografia Wojciecha Gry-
(Jaka struktura matematyczna jest
giela dotyczca wnajwikszym
fundamentalnym obiektem meta-
skrcie pogldw filozoficznych
fizycznym? Czy istnieje rzeczy-
obu naukowcw itego, wjaki spo-
wisto obiektywna?).
sb rzutuj one na goszone przez
Autor postawi sobie zadanie
nich pogldy z zakresu fizyki,
trudne z dwch gwnych powo-
azwaszcza kosmologii.
dw. Po pierwsze, Stephen Haw-
Ksika ta jest wielopasz-
king i Roger Penrose nie s filo-
czyznowa i porusza olbrzymi
zofami, przez co ich pogldy na
liczb wtkw: od metodologicz-
opisane wyej kwestie s nie tylko
nych iz zakresu szeroko rozumia-
rozrzucone po ich tekstach, ale te
nej filozofii nauki (przykadowo:
wyraone potocznie, amomentami
Jak budowa teorie naukowe?
niejasno. Grygiel wwielu miej-
Jak je uzasadnia?), przez liczne
scach podkrela ten fakt iw trak-
zagadnienia filozofii przyrody
cie lektury ksiki da si wyczu
Stephena Hawkinga iRogera Pen-
147
RECENZJE
148
dobrze umotywowane nastawienie
e umieszczenie w tekcie nieco
krytyczne: czasem pogldy obu fi-
wikszej iloci zapisu matematycz-
zykw trzeba byo zwielkim tru-
nego wpynoby jednak pozytyw-
dem rekonstruowa na podstawie
nie na jej czytelno. Dla osoby nie-
ich prac, momentami wrcz pod
zaznajomionej zdanym segmentem
prd stosowanej przez nich termi-
matematyki wyraenie jej twierdze
nologii (jest tak na przykad znie-
wpostaci zda jzyka polskiego nie
szczsnym terminem platonizm).
jest adn pomoc, poniewa itak
Po drugie, uprawiana przez
pozostaj one niejasne; dla osoby
Penrosea iHawkinga kosmologia
zorientowanej jest to za tylko
spekulatywna (bo tak naley chyba
utrudnieniem. Dla osb z grupy
okreli model Hartlea-Hawkinga,
poredniej do ktrych zalicza si
kosmologi top-down Hawkinga
te autor tej recenzji, ktry musia
czy konforemn kosmologi cy-
miejscami poszerza swoj wiedz
kliczn Penrosea) naley do bar-
wtrakcie lektury ksiki Grygiela
dzo trudnej i hermetycznej gazi
dodatkowy zapis matematyczny na
wspczesnej nauki, w ktrej sub-
pewno pomgby wocenieniu, czy
telne kwestie interpretacyjne wy-
proces doksztacania si idzie wdo-
raone s w jzyku zaawansowa-
brym kierunku. Tekst czyta si jed-
nej matematyki. Prace tego typu
nak szybko istanowi on doskonae,
trudno si czyta, ale jeszcze trud-
momentami porywajce, dogbne,
niej si onich pisze. Grygiel wybra
cho nie systematyczne, wprowa-
metod polegajc na minimalnej
dzenie w bardzo zaawansowany
obecnoci zapisu matematycznego
poziom wspczesnych spekulacji
przy penym czerpaniu zfaktycznej,
kosmologiczno-matematycznych
nierozcieczonej metaforami termi-
co, co jest na polskim rynku
nologii matematycznej. Wydaje si,
wydawniczym du rzadkoci.
RECENZJE
Penrose i Hawking zostali
te wybrane struktury matema-
w ksice przedstawieni jako
tyczne, np. sfera Riemanna albo
adwersarze, ktrych odmienne
kohomologia snopw. Grygiel ar-
opinie na tematy fizyczne mo-
gumentuje, e zaproponowana
tywowane s ostatecznie rozbie-
wostatniej dekadzie przez Penro-
nociami wpogldach filozoficz-
sea hipoteza kosmologiczna, okre-
nych jest to gwna teza ksiki
lana jako konforemna kosmologia
(ubrana bardziej szczegowo
cykliczna (conformal cyclic cos
wposta hipotezy, e historia po-
mology, CCC), powstaa przynaj-
gldw Penrosea i Hawkinga
mniej czciowo ze wzgldu na
czciowo uniewania reichenba-
pogldy pozanaukowe Penrosea:

Tak silne oparcie caociowej
krycia i kontekst uzasadnienia).
wizji kosmologicznej na wasno-
Przywoajmy
w najwikszym
ci czasoprzestrzeni, jak jest kon-
skrcie wyaniajcy si ztej pracy
foremno, dodatkowo potwierdza
obraz obu naukowcw.
wielokrotnie ju argumentowan
Penrose zostaje tu przedsta-
tez, i struktury konforemne
wiony jako platonik, wierzcy
aprzez to ifunkcje holomorficzne
w realne (obiektywne) istnie-
stanowi dla Penrosea matema-
nie wiata, wtym rwnie wiata
tyczne obiekty o najbardziej on-
obiektw matematycznych. Naj-
tologicznie fundamentalnym zna-
waniejsz ze wzgldu filozoficz-
czeniu. Jego modziecze fascyna-
nego struktur matematyczn s
cje waciwociami struktur opar-
przy tym liczby zespolone, kt-
tych na liczbach zespolonych znaj-
rych magia jest przez Penrosea
duj obecnie swoj realizacj
wielokrotnie przywoywana. Klu-
wpostaci bardzo miaej ispeku-
czow rol wjego systemie graj
latywnej, ale jednoczenie nie ba-
chowski podzia na kontekst od-
149
RECENZJE
150
nalnie ugruntowanej propozycji
Wszechwiata. Jest to radykalne
globalnej kosmologii (s. 348).
podejcie, ktre jak pisze sam
Hawking zostaje natomiast
Hawking zrywa zprzekonaniem,
przedstawiony jako ten bardziej
e Wszechwiat posiada obiek-
konserwatywny zdwjki, ktry
tywn, niezalen od obserwatora
wkwestii metafizycznej jest zwo-
histori. Matematycznie odbywa
lennikiem realizmu zalenego od
si to poprzez umieszczenie dodat-
modelu. Jednym z wyrazw tego
kowego warunku wcace po trajek-
przekonania jest strukturalne uza-
toriach, za pomoc ktrej wyzna-
lenienie jego najnowszej spekula-
cza si najbardziej prawdopodobny
cji kosmologicznej top-down co-
stan Wszechwiata. Grygiel pisze:
smology, czyli kosmologii z gry
[K]osmologia ta jest prost
na d od obserwacji (w takim
konsekwencj realizmu zalenego
sensie, wjakim pojcia tego uywa
od modelu wtym sensie, e jeeli
si wteorii kwantowej). Wmyl tej
za ostateczn teori, czyli model,
hipotezy ktrej celem jest m.in.
przyjmie si posta teorii M, do-
rozwizanie problemu wieloci
puszczajc wielo Wszechwia-
rnych postaci tzw. teorii M,
tw, opisywanych odmiennymi
proponowanej jako fundamentalna
prawami fizyki, to realizm ten na-
teoria fizyki i kosmologii, a wic
kazuje tak koncepcj rzeczywi-
rnych historii i parametrw
stoci potraktowa jako waciw,
Wszechwiata faktyczny charak-
gdy rzeczywistoci moe by je-
ter naszego Wszechwiata zostaje
dynie to, co orzeka teoria (s. 353).
ustalony wakcie obserwacji,
Zarysowana wten sposb teza
ktry dokonuje selekcji tej pod-
tej ksiki to znany problem zza-
klasy wszystkich historii, w kt-
kresu filozofii nauki, ktry tutaj
rych wystpuje obserwacja tego
przedstawiony jest jednak na sposb
RECENZJE
niezwykle nowoczesny, aktualny
Wrezultacie ksika spenia kilka
i o uderzajcej wanoci. Zostaje
wanych rl. Po pierwsze, stano-
pokazane, wjaki sposb nieprofe-
wi bardzo obfity komentarz filo-
sjonalnie i czasem nieprecyzyjnie
zoficzny do samych omawianych
wyraone pogldy filozoficzne rzu-
wniej teorii fizycznych aoprcz
tuj ostatecznie na ksztat propozy-
najnowszych hipotez kosmologicz-
cji majcych wyjani bagatela!
nych autorstwa obu fizykw s to
cay Wszechwiat ijego ostateczn
te szerzej iod dawna dyskutowane
rzeczywisto:
zagadnienia, jak termodynamika

czarnych dziur czy teoria super-
zasady podgldania fizykw wich
strun. Po drugie, ilustruje wano
pracy, zrealizowane wramach ni-
icigo problematyki filozoficz-
niejszego studium wpostaci szcze-
nej wfizyce; spr midzy Penro-
gowej analizy powstawania
seem a Hawkingiem zostaje tu
konkretnych teoretycznych roz-
bowiem przedstawiony jako kon-
strzygni, pozwala jednak twier-
tynuacja (z modyfikacjami) sporu
dzi, e pozytywizm Hawkinga
midzy Einsteinem aBohrem.
iplatonizm Penrosea s pewnymi
Lektura tej ksiki cho
filozoficznymi aksjomatami, aprio-
trudna iwymagajca sporego za-
rycznie determinujcymi dokony-
angaowania wrzuca wic czy-
wane przez nich wybory cieek
telnika w samo serce trwajcego
unifikacji mechaniki kwantowej
od setek lat sporu o rzeczywi-
zteori wzgldnoci (s 362363).
sto, ktrego wspczesne wy-
Grygiel nie podejmuje si
danie toczy si na terenie zaawan-
prb pogodzenia ze sob Pen-
sowanej fizyki.
rosea iHawkinga ani krytyki ich

teorii lub pogldw filozoficznych.
Konsekwentne stosowanie
ukasz Lama
151

Langue

Bienvenue sur Scribd !

56 nr (2014)

Transféré par

Informations du document

Description :

Date du transfert

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Description :

Droits d'auteur :

Formats disponibles

56 nr (2014)

Transféré par

Description :

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Titres liés

LVI

Copyright by Copernicus Center Press, 2014

Geneza intuicjonistycznego rachunku zda

Przeciw dualizmowi psycho-fizycznemu.

Od neuronu do kultury biosemiotyczna

Sprawozdanie zmidzynarodowej konferencji

Tak atwo osprawach tak trudnych

O podgldaniu fizykw przy pracy

The paper is based on my previous work: B. Broek, Philosophy

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVI 2014

I argue that nonfoundational reasoning is the backbone of both

he search for the foundations of knowledge has always been

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVI 2014

He proceeds by employing his method of methodical doubt,

tion, one that may serve as the point of departure to reconstruct

ments as starting points of the sciences. There is no tabula rasa.

Quine echoes Neurath when he argues in Two Dogmas of

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVI 2014

There is no way to establish fully secured, neat protocol state-

O. Neurath, Philosophical Papers 19131946, D. Reidel, Dordrecht

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVI 2014

He also adds that:

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVI 2014

Such a view of philosophical argumentation leads firmly to

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVI 2014

Hellers insightful remarks may be summarized and given

Although I cannot offer such a full-blooded logic here, I would

2. The hermeneutic component

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVI 2014

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVI 2014

a high level of Gads (Gadamers students referred to less clear

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVI 2014

Popper suggests that instead of speaking of capturing the

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVI 2014

of all those sentences that at least prima facie are taken to be

pectation of meaning that follows from the context of what has

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVI 2014

But the process of construal is itself already governed by an ex-

And elsewhere he adds:

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVI 2014

According to my interpretation, Gadamer simply suggests

3. The structure of nonfoundational argumentation

Cf. P. Gardenfors, H. Rott, Belief Revision, [in:] D.M. Gabbay,

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVI 2014

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVI 2014

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVI 2014

of the considered hypotheses cause such substantial changes to

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVI 2014

in the way we understand the process of solving problems. We

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVI 2014

nor ones background knowledge, are immune to revisions, and

For example: the defenders of the contemporary versions of

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVI 2014

explanation from absurdity.18

Thus, the representatives of Thomism repeatedly stress that

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVI 2014

This is an example of foundationalism in philosophy.

(11 )kk jeeli n k