Tytu oryginau Bodyguard of lies

Copyright 1975 by Anthony Cave Brown

Copyright for the Polish edition by Sensacje XX wieku, Warszawa 1997

Przekad z jzyka angielskiego Aleksandra Misztal-Kania (cz. I, II oraz cz. III rozdz. 1-2)
Elbieta elazna (cz. III rozdz. 3-11 oraz cz. TV i V)
Opracowanie redakcyjne Lidia Ratajczak (cz. I)
Jerzy Smagowski (cz. II-V)
Konsultacja naukowa Tadeusz Rawski
Redakcja techniczna Elbieta Bochacz
Korekta Alicja Sikorska (cz. IIII)
Barbara Cywiska (cz. IV-V)
Projekt okadki i stron tytuowych Rosaw Szaybo

Spis treci
Prolog

I. rodki specjalne-pocztki, 1938-1942

Ultra" 21
Coventry 38
rodki specjalne w akcji 50
W poszukiwaniu strategii 67
AlamHalfa 94
ElAlamejn 226
II. Korzenie konspiracji, 1934-1943
Canaris 235
Schwarze Kapelle" 245
Przyjaciel czy wrg?
250
Spiskowcy 256
Wybuch wojny
266
Watykaski cznik 273
Incydent w Venlo 2 80
Diabelska intryga 185
Canaris przy pracy 296
Zamach na Heydricha 208
Operacja Bysk" 227

ISBN 83-904968-4-4
Wydawnictwo Sensacje XX wieku
02-032 Warszawa, ul. Filtrowa 79/41
tel. (0-22) 823 49 84, 824 35 06
Skad i amanie: Oficyna Wydawnicza MH"
Druk: Zakady Graficzne w Olsztynie

19

233

III. Wielka strategia i maa taktyka, 1943

Casablanca 233
Bitwa o Atlantyk 238
LCS i plan Jael" 253
Mincemeat" - Siekanina 262
Ouebec 272
Schwarze Kapelle", 1943 280
Starkey" 295
Prosper" 305
Wywiad w akcji 329
Teheran 349
Cicero" 361

232

SPIS TRECI

IV. Akcje tajne i decepcja, stycze-czerwiec 1944

Eisenhower - wdz naczelny 377
Naczelne dowdztwo Niemiec 389
Bodyguard" 397
Bakany 409
Fortitude Pnoc" 420
Fortitude Poudnie" 432
Norymberga 455
Podstpy wojenne w powietrzu 469
Suby bezpieczestwa 478
Gry radiowe 497
Francuski labirynt 508
Ostatnie zagranie Canarisa 524
Vendetta" 538
W przededniu D-Day" 557

375

V. Od Normandii do Nemesis, 6 czerwca-20 sierpnia 1944

D-Day" 577
Decepcje D-Day" 596
Kamstwem i mieczem 604
Francuska rewolta 622
Rommel 623
VI 635
Goodwood" 642
20 lipca 1944 656
Przeom 675
Gtterdammerung - zmierzch bogw 687
Epilog 697
Od autora 718
Sowniczek 723
Bibliografia 729

W czasie wojny prawda staje si tak cenna,

e powinna by chroniona przez stranikw kamstw.
Winston Churchill
575

Prolog
Genera sir Stewart Menzies, dowdca tajnego wywiadu brytyjskiego (MI-6), czowiek
o bladej skrze, wyblakych oczach i przyprszonych siwizn wosach koloru blond",
znany najwyszemu dowdztwu si alianckich jako C"*, przeszed obok pomnikw
Beaconsfielda i Lincolna na Parliament Square i wszed w wskie drzwi budynku nr 2
przy Great George Street, niedaleko Stor/s Gate. Tego ranka - a by pocztek grudnia
1943 roku - towarzyszy mu pk David Bruce, szef Biura Sub Strategicznych (Office of
Strategie Services - OSS) w Europie, bdcego amerykaskim odpowiednikiem MI-6.
Mczyni przeszli obok obudowanego workami z piaskiem stanowiska stranika, znajdujcego si przy wejciu do budynku, w ktrym mieci si Gabinet Wojenny, przeszli
przez niewielki hali i udali si wprost do stanowiska dowodzenia premiera Winstona
Churchilla w podziemiach Westminsteru. Nie byo tutaj nic z atmosfery wspczesnego
stanowiska dowodzenia; kwatera gwna przypominaa raczej wntrze jakiego starego pancernika. Menzies i Bruce przeszli przez szereg obitych stal drzwi, potem korytarzami, podpartymi cikimi stemplami wprost z ktrego z okrtw liniowych Nelsona, dalej przez pokj map pooony pod czterema stopami betonu, zbrojonego szynami
ze starych torowisk tramwajowych Londynu, i w kocu dotarli do celu. Bya to niewielka salka konferencyjna, przypominajca oficersk kajut - szumicy wentylator, portret
krla, litografia Mostu Londyskiego, na pododze orientalne dywany, wygodne meble, a na cianie zegar z wygrawerowanym napisem Victoria R.I., Ministry of Works,
1889". Nawet mapy pochodziy z rnych epok; jedna z nich zostaa wydana w 1910
roku przez Lig Morsk Imperium Brytyjskiego.
Mczyni i jedyna kobieta, ktrzy przywitali Menziesa i Bruce'a, byli modymi
ludmi; niektrzy nosili czerwone odznaki i zote lwy Imperialnego Sztabu Generalnego. Przez kilka minut wszyscy rozmawiali o nowinach z wojny i wymieniali plotki
z Kwatery Gwnej, skupieni przy starym, wypolerowanym na bysk stole konferencyjnym, na ktrego rodku staa niewielka figurka taczcego fauna. By to symbol
Londyskiej Sekcji Kontroli (London Controlling Section - LCS) - tajnego biura, zaoonego przez Churchilla w jego prywatnej kwaterze do planowania forteli majcych
na celu wprowadzanie w bd Hitlera i niemieckiego Sztabu Generalnego co do alianckich dziaa wojennych skierowanych przeciwko Trzeciej Rzeszy.
Dynamiczna, przebiega i elegancka posta fauna symbolizowaa jednoczenie
charakter pracy LCS. Wedug oksfordzkiego sownika jzyka angielskiego, fortel
* Od pierwszej litery sowa Chief" (szef); patrz str. 34.

10

PROLOG

jest to operacja lub dziaanie dowdcze, z reguy podstp lub trik opracowany w celu
przechytrzenia lub zaskoczenia przeciwnika; urzdzenie lub plan w celu uzyskania
przewagi; spryt, wykorzystywany w celu zranienia lub zadania gwatu". Zgromadzeni wok fauna mczyni byli czonkami LCS lub funkcjonariuszami innych
tajnych urzdw brytyjskich i amerykaskich. Uywan przez nich bro nazywano
- w brytyjskim leksykonie wojskowym - rodkami specjalnymi", zowrogo brzmicym okreleniem oznaczajcym szeroki zakres potajemnych, czasami zabjczych,
a zawsze zawiych operacji tajnej wojny, planowanych w celu ukrycia wikszych
operacji wojskowych, otoczenia ich mrokiem tajemnicy. Byy one, zgodnie z uwag
M.R.D. Foota, wierne tradycji angielskiej ekscentrycznoci; tym, na co mogli odway si kapitan Hornblower czy Mycroft Holmes na kartach ksiek, a admira Cochrane* lub Chinese Gordon** w rzeczywistoci, gdyby stanli wobec podobnego
wyzwania; czym, co w danej chwili wydaje si dziwne, a w chwil pniej cakiem
rozsdne".
Brytyjczycy od dawna zdobywali dowiadczenie w dziedzinie wykorzystania rodkw specjalnych - wczeniej ni jakiekolwiek inne mocarstwo. Przez ponad piset
lat brytyjscy mowie stanu i generaowie uywali ich do stworzenia najpierw krlestwa, a pniej imperium, oraz do obrony przed wrogiem. Stulecia wczeniej przechytrzyli Hiszpanw, Francuzw i Holendrw; w tym stuleciu ju raz zostali zmuszeni do walki z rosncymi w si Niemcami. Ale zaledwie dwadziecia lat po klsce
cesarza Wilhelma II i cesarstwa niemieckiego, z gruzw pozostawionych przez
pierwsz, przegran wojn, wyoniy si nowe Niemcy pod przewodnictwem Adolfa
Hitlera i wiat znowu stan w obliczu wojny. rodki specjalne wywary pewien wpyw
na strategi Hitlera w pierwszych latach wojny. Teraz dowiadczenie Brytyjczykw
w tej dziedzinie miao posuy do ochrony najtrudniejszej i najbardziej niebezpiecznej operacji wojskowej II wojny wiatowej - operacji Neptun". Kryptonim ten oznacza desant na wybrzee Normandii we Francji, zaplanowany na wiosn 1944 roku.
Przygotowania do operacji Neptun" trway ju od trzech i p roku, obejmujc
poczony potencja przemysowy, wojskowy i umysowy imperium brytyjskiego i Stanw Zjednoczonych. A jednak nawet te siy nie wystarczay do zapewnienia zwycistwa mocarstwom zachodnim. Armie Hitlera, pomimo krwawych kampanii w Rosji,
Woszech i Afryce Pnocnej, nadal reprezentoway ogromn si. Milion onierzy
znajdowao si na Zachodzie, okopanych za Waem Atlantyckim - najsilniejsz lini
umocnie w historii wiata od czasw budowy Wielkiego Muru w Chinach. Gdyby
Niemcy byli przygotowani do obrony, mogli dosownie zala ogniem siy inwazyjne,
niweczc operacj Neptun" ju na play. Gdyby nawet aliantom udao si uchwyci
przyczek w Normandii, Hitler mg - czego naleao oczekiwa - szybko skoncentrowa swoje wojska i uczyni alianck kampani operacj rwnie krwaw i bezuyteczn jak brytyjskie akcje we Flandrii i nad Somm w czasie I wojny wiatowej. Nawet od pogody trudno byo oczekiwa przychylnoci; kana La Manche jest jedn z najbardziej kaprynych drg wodnych wiata, a nawet umiarkowanie wzburzone morze
* Aleksander Thomas Cochrane (1775-1860), adm. bryt, dowodzi m.in. flot Chile i Brazylii, ale te spekulowa na giedzie (przyp. T.R.).
** Autor przywouje tu posta gen. Charlesa Gordona (1833-1885), ktry w 1860 r. uczestniczy w zdobyciu
Pekinu (przyp. T.R.).

PROLOG

11

mg nagle ogarn niespodziewany sztorm, wprowadzajc chaos do wszystkich dokadnie zaplanowanych harmonogramw.
Wszyscy zdawali sobie spraw z tego, e w razie niepowodzenia inwazji przepadnie wszystko. Wielka Brytania musiaaby pertraktowa, bo wszystkie swoje siy przeznaczyaby na ten atak. Amerykanie, przeraeni rozlewem krwi i rozmiarami klski,
niemal na pewno odrzuciliby kandydatur prezydenta Franklina Delano Roosevelta
w wyborach pod koniec 1944 roku, starajc si o zwycistwo nad Japoni przed podjciem decyzji w sprawie przeprowadzenia kolejnej inwazji. Hitler mgby wtedy skierowa wszystkie swoje siy przeciwko Rosji, z wszelkimi szansami pobicia Armii Czerwonej i objcia panowania nad ca Europ.
Sam Hitler by cakowicie pewien swoich moliwoci zlikwidowania inwazji w zarodku. W obozie alianckim natomiast nie wszyscy wierzyli w powodzenie operacji
Neptun". Genera Dwight D. Eisenhower, ktry mia zosta Najwyszym Dowdc
desantu na kontynent, napisa w licie do przyjaciela w Waszyngtonie: W miar zbliania si wielkiego dnia narasta napicie i wszyscy dziaaj na granicy wytrzymaoci
nerwowej. Tym razem, ze wzgldu na wysok stawk, atmosfera jest jeszcze bardziej
napita ni kiedykolwiek przedtem. W tym konkretnym przedsiwziciu nie ryzykujemy taktycznej poraki; stawiamy wszystko na jednego konia".
Mwiono, e Churchilla drczyy koszmary nocne, w ktrych widzia, co moe
wydarzy si w Normandii w dniu inwazji. Rozpatrujc szans powodzenia operacji
Neptun", pisa: Nadal wydawao mi si (...) e umocnienia z betonu i stali, uzbrojone we wspczesn si raenia i cakowicie obsadzone dobrze przeszkolonymi, zdecydowanymi na wszystko ludmi, mog zosta pokonane jedynie przez..." - przez
co? Churchill poda odpowied - ...zaskoczenie". Jedynie w przypadku zaskoczenia
operacja Neptun" zdobywaa t niewielk przewag, ktra moga zdecydowa o zwycistwie. Ale jak zaskoczy tak przebiegego przeciwnika? Jego okrty, samoloty, radary, obrona wybrzea - wszystko zostanie zgodnie z oczekiwaniami zaalarmowane
i postawione w stan gotowoci bojowej. W jaki sposb mona ukry najwiksze
w historii wojny zgrupowanie wojsk i wyposaenia, skoncentrowane w Anglii i czekajce na sygna do inwazji? Ju sama lokalizacja zgrupowa moga pozwoli Hitlerowi domyli si, e ich celem jest Normandia. Nawet gdyby siy te zostay dobrze
zamaskowane w Anglii, czy moliwe byoby take ukrycie ich podczas opuszczania
portw w celu przeprawy przez kana, ktra dla niektrych jednostek si inwazyjnych musiaaby potrwa niemal pene dwa dni? Hitler wiedzia, e alianci musz
powrci do Europy i wydawao si prawie niemoliwe, e mgby nie by w stanie
rozpozna gdzie i kiedy zaatakuj. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa, Hitlera
nie mona byo zaskoczy. A jednak LCS i powizane z nim biura miay za zadanie tak
przygotowa operacj Neptun", aby mona byo wykorzysta element zaskoczenia.
Pukownik John Bevan, dowdca LCS, ogosi rozpoczcie zebrania, a lady Jane
Pleydell-Bouverie, jego osobista asystentka, rozdaa wszystkim kopie dokumentu. Mia
siedem stron. W grnej czci pierwszej strony znajdowao si pi zielonych paskw,
zwracajcych uwag na szczeglnie tajny charakter dokumentu, do tego stopnia, e
jego tre zostaa opublikowana dopiero w grudniu 1972 roku, czyli dwadziecia dziewi lat pniej. Ponad paskami umieszczono napis: Niniejszy dokument stanowi
wasno Rzdu Brytyjskiego Jego Krlewskiej Moci" - formua zastrzeona dla najwaniejszych brytyjskich dokumentw pastwowych. Pod paskami rwnie figuro-

12

PROLOG

way napisy: Najwyszy stopie utajnienia", Ograniczony dostp" oraz dziwny

kryptonim Bigot", ktry oznacza, e dokument zawiera informacje na temat najwikszych tajemnic operacji Neptun". By to plan Jael" - oglna polityka dezinformacji, przyjta przez kwatery gwne Ameryki, Wielkiej Brytanii i Rosji w celu wprowadzenia Hitlera w bd na temat alianckiej strategii i taktyki w najbliszych miesicach
oraz operacji wojskowych, ktre miay obejmowa take i gigantyczny szturm na Wa
Atlantycki w Normandii. Plan Jael" mia wic rwnie wielkie znaczenie jak Neptun". Na siedmiu stronach lapidarnego tekstu zawiera zarys dezinformacji i forteli,
ktre miay zosta zastosowane w celu ukrycia przeprawy wojsk przez kana. Uyte
miay by rnorodne rodki specjalne, ktre w razie powodzenia mogyby zapewni
flocie inwazyjnej element zaskoczenia.
To Churchill by gwnym pomysodawc roli, jak rodki specjalne miay odegra
w operacji Neptun". Ich zastosowanie jako najwaniejszej broni w II wojnie wiatowej oraz stworzenie centralnej agencji LCS w celu opracowywania i koordynacji forteli z uyciem rodkw specjalnych, prawdopodobnie stanowio jego najwikszy, osobisty wkad w wojskow teori i praktyk. Teoria ta narodzia si na podstawie dowiadcze zdobytych w innej wojnie, w czasie operacji wojskowej, ktra zakoczya
si katastrof - Gallipoli. W1915 roku, zraony impasem na froncie zachodnim, Churchill usiowa przerwa zastj w wojnie pozycyjnej operacj, ktr nazwa ciosem
noa w mikkie podbrzusze Europy". Due alianckie siy ekspedycyjne wyldoway
w Dardanelach [na pwyspie Gallipoli], w celu utworzenia nowego frontu, ktrego
zadaniem byo przycignicie si niemieckich z Francji. Ostrze noa zamao si jednak, a ekspedycja zakoczya si klsk ze strat 252 tysicy onierzy, gwnie ze
wzgldu na bezwad i zbytni ostrono dowodzcych ni alianckich generaw i admiraw*. Churchill, ktry by gwnym architektem planu, zosta zmuszony do rezygnacji ze stanowiska Pierwszego Lorda Admiralicji. Poczyni ruch, ktry w owym
czasie wydawa si by ostatnim w jego karierze polityka i ma stanu. Wspomina
ponur rze" we Francji, ktra zmiota z powierzchni ziemi cae pokolenie Anglikw, i napisa esej, ktry sta si credo dla LCS. A oto gwna jego myl:
Bitwy wygrywa si rzezi i manewrami. Im wikszy genera, tym wicej wysiku powica
manewrom, a mniejszej domaga si rzezi. (...) Niemal wszystkie bitwy uznawane za arcydziea sztuki wojskowej (...) byy bitwami manewrw, w ktrych wrg nierzadko uznawa,
e zosta pokonany za pomoc jakiego nowatorskiego wybiegu, jakiego dziwacznego, szybkiego, nieoczekiwanego uderzenia lub fortelu. W bitwach takich straty zwycizcw byy
znikome. Od wielkiego dowdcy wymaga si nie tylko ogromnego zdrowego rozsdku i siy
rozumowania, nie tylko wyobrani, ale take elementu przewidywania, czego oryginalnego i jednoczenie zowrogiego, co powoduje, e wrg jest nie tylko zaskoczony, ale i pobity.
(...) W wojnie stosuje si wiele manewrw, lecz tylko niektre z nich - bezporednio na polu
bitwy. S manewry, ktre wykonuje si daleko na skrzydach lub na tyach, s takie, w ktrych wykorzystuje si czas, dyplomacj, mechanik czy psychologi. Wszystkie one stosowane s daleko od pola bitwy, ale czsto wywieraj na decydujcy wpyw, a zadaniem
kadego z nich jest znalezienie atwiejszych drg osignicia celu ni przez zwyk rze.

Due znaczenie miaa te dobrze zorganizowana obrona turecka (przyp. T.R.).

PROLOG

13

Taki sposb mylenia, zrodzony z tragedii i ogromnych strat jednej operacji desantowej, mia teraz zosta wykorzystany do zapobieenia innej, potencjalnie wikszej
tragedii i stratom, spodziewanym w D-Day". Plan przewidywa pi gwnych obszarw tajnej dziaalnoci. Pierwszym z nich by ofensywny wywiad, czyli dziaania
majce na celu zdobycie tajemnic przeciwnika. Jeeli operacja Neptun" miaa zakoczy si powodzeniem, dowdcy alianccy musieli mie dokadny obraz umocnie
Wau Atlantyckiego oraz siy i ugrupowania wojsk niemieckich, a przede wszystkim
- informacje o przewidywanych zamiarach Hitlera. Wywiad zaczepny nalea do obowizkw MI-6 i OSS, co tumaczyo obecno dowdcw obu placwek, Menziesa
i Bruce'a, na zebraniu LCS.
W dotychczasowych wydarzeniach tej wojny MI-6 i OSS osigny znaczne sukcesy
w ujawnianiu tajemnic Hitlera poprzez uycie kanaw szpiegowskich i wywiadu konwencjonalnego - jak raporty szpiegw i informatorw z caej okupowanej Europy, pastw
satelickich i neutralnych; cenzura poczty zagranicznej, przesuchiwanie jecw wojennych. Ale wywiad MI-6 i dowdztwo alianckie miay w zanadrzu jeszcze dwa inne
rda tajnych informacji wywiadowczych, ktre konwencjonalne bynajmniej nie byy.
Jedno z nich, o nazwie Ultra", dostarczao rozszyfrowanych informacji, pochodzcych
z nasuchu niemieckiej cznoci radiowej. Drugim rdem bya Schwarze Kapelle"
(Czarna Orkiestra"), niewielka grupa niemieckich oficerw i cywilw (jednym z nich
by admira Wilhelm Canaris, szef niemieckiego tajnego wywiadu Abwehry), ktrzy
konspirowali w celu obalenia Hitlera. Przez ca wojn Ultra", a czasami take i Schwarze Kapelle", systematycznie dostarczay najwyszemu dowdztwu aliantw tajnych
informacji wywiadowczych o kluczowym znaczeniu, ktre przecieray szlak dla operacji Neptun". Jednak kady, kto chocia troch orientuje si w tajnych rdach informacji wie, e jedna noc wystarczy, by zmieni szyfry i aresztowa wszystkich spiskowcw.
Nikt nie mia pewnoci, e Ultra" i Schwarze Kapelle" bd mogy nadal dostarcza
informacji, od ktrych mogo zalee powodzenie operacji Neptun".
Drug wan paszczyzn tajnych dziaa, proponowanych w ramach planu jael",
by kontrwywiad i suby bezpieczestwa, ktrych dziaalno miaa uniemoliwi
Hitlerowi poznanie tajemnic Neptuna". Najwaniejsz z tych operacji byo zniszczenie niemieckich tajnych sub wywiadowczych. Rwnie to zadanie przypado
w udziale MI-6 i OSS. Brytyjska organizacja kontrwywiadowcza MI-5 otrzymaa zadanie likwidacji tajnych sub nieprzyjaciela dziaajcych w Wielkiej Brytanii i, jak do
tej pory, wywizywaa si znakomicie ze swoich obowizkw. Caa niemiecka siatka
szpiegowska w Wielkiej Brytanii znalaza si pod kontrol MI-5, a w Ameryce podobne wyniki uzyskiwao FBI. Nie wszyscy agenci nieprzyjaciela zostali po zatrzymaniu
uwizieni lub straceni. Niektrych z nich wykorzystywaa tajemnicza organizacja
0 nazwie XX-Committee, dziaajca pod auspicjami MI-5, oraz X2" - jej odpowiednik w OSS. Profesor Norman Holmes Pearson, zwizany z XX-Committee wykadowca z Yale, pisa o tej grze, e bya tym, co na skrze i pod skr nabierao nowego,
szarpicego nerwy znaczenia". Szczeglnie szarpane byy tutaj nerwy autorw planu
//Neptun", ktrzy zdawali sobie spraw z tego, e jeden bd, jedna niedyskrecja mogy ujawni tajemnice caej operacji. A jednak bya to gra, w ktr warto byo gra 1 wygrywa - jeeli Neptun" mia zaskoczy Hitlera.
Broni, stosowan w pierwszych dwch bitwach w wojnie na tajne operacje, przewidzianej w planie Jael", byy intelekt i tajemnica, groba i dezinformacja, jedynie czasami

14

PROLOG

sprowadzajce si do okazjonalnych wypadkw naduycia siy gdzie w ciemnych zaukach Europy. Gwat by narzdziem stosowanym na trzeciej arenie, ktr nazwano do
oglnikowo operacjami specjalnymi". Agencje zaangaowane w walk na tym froncie
to brytyjska Special Operations Executive (SOE)*, pod dowdztwem pochodzcego z Hebrydw sir Colina Gubbinsa, specjalisty w dziedzinie tajnej wojny, oraz oddzia amerykaskiej Office of Strategie Services (Biura Sub Strategicznych) o nazwie Special Operations (SO)**, pod dowdztwem pukownika Josepha Haskella. Obie agencje byy reprezentowane na zebraniach LCS, a do ich zada naleao przede wszystkim lokalizowanie, popieranie i zaopatrywanie organizacji partyzanckich w caej Europie, od wybrzea kanau La Manche po granic rosyjsko-polsk***, od archipelagu Lofotw za koem
podbiegunowym po Kair, od Helsinek po Tanger. Organizacjom tym nadano nazw
reseaux, od francuskiego sowa oznaczajcego siatk, a ich zadanie polegao na atakowaniu aparatu administracji hitlerowskiej i jego onierzy na tyach nieprzyjaciela.
W kontekcie operacji Neptun", gwne zadania SOE i SO polegay na organizowaniu, wyposaeniu i kontroli rozdartego sporami i politycznie podzielonego francuskiego ruchu oporu****, oraz sterowanie tymi aktami sabotau i wojny partyzanckiej, skierowanymi przeciwko niemieckim liniom cznoci i transportu, ktre mogy
opni lub zakci niemieck reakcj na operacj Neptun". Ale i tutaj autorzy operacji stanli wobec trudnego problemu. wiat operacji specjalnych by wiatem proustowskiej zoonoci", gdzie nawet agenci i czonkowie ruchu oporu mieli zosta
wykorzystani jako pionki w grze. Neptun" mia rwnie w pewnym stopniu zalee
od lojalnoci i posuszestwa czonkw francuskiego ruchu oporu, a take od ich woli
ryzykowania wasnym yciem.
Czwartym obszarem tajnej dziaalnoci, proponowanej przez Jael", bya wojna
polityczna. Brytyjska Political Warfare Executive***** oraz, w nieco mniejszym stopniu, amerykaskie biuro Office of War Information****** zostay stworzone gwnie
w celu prowadzenia w powizaniu z LCS wojny na sowa z Trzeci Rzesz. Ich credo
brzmiao: Podej niemiecki umys przez dezinformacj oraz troskliwie podtrzymywan fikcj, obliczon na odwrcenie uwagi i odwoujc si do jego samolubnych,
nielojalnych, indywidualistycznych motyww, kierujcych niemieckim onierzem
i obywatelem". Ich gwn broni bya plotka, a waciwie pogld, e waluty nie mona
zbombardowa, ale z pewnoci mona j zniszczy faszywymi informacjami. Ich
celem byo wbicie klina pomidzy faszystowskich przywdcw a ludno oraz pogbianie zmczenia wojn i defetyzmu, przy uyciu wszelkich rodkw, jawnych i tajnych..."
Ale sowa to nie pociski, a plotki to nie bomby. Nic nie wskazywao te na to, by
Niemcy wahali si w swoim posuszestwie wobec Fuhrera, czy te by niemiecki
onierz sab w determinacji odparcia inwazji. Autorzy Neptuna" wiedzieli o po* Zarzd Operacji Specjalnych.
** Dzia Operacji Specjalnych.
** Stanowisko autora w kluczowej dla nas sprawie jest niejasne: czy chodzi o granic wedug traktatu
ryskiego z 1921 r, czy te moskiewskiego traktatu rozbiorowego z 1939 r. (przyp. T.K.).
Chodzi tu o spr, kto ma kierowa ruchem oporu - wadza Wolnej Francji , czy tez obce siatki wywiadowcze (przyp. T.R.).
***** Zarzd Wojny Politycznej.
****** Biuro Informacji Wojskowych.

PROLOG

15

wanych rnicach zda, jakie wystpiy pomidzy Hitlerem a jego generaami. Wielu najwyszych oficerw niemieckiego Sztabu Generalnego naleao do Schwarze
Kapelle". Dotychczas ich spisek nie przynis istotnych efektw, a Hitler nadal trzyma w elaznym ucisku swoich generaw, nard niemiecki i cay kontynent europejski. Warto jednak byo rozpatrzy kady manewr, kady wysiek, bo bya to wojna
totalna. Alianci zadali w swojej synnej - a niektrzy dowdcy uwaali, e take
niezbyt przemylanej - proklamacji Bezwarunkowej Kapitulacji", penej kapitulacji Niemiec, ale Niemcy nie mogy si podda bez walki. Operacja Neptun" miaa
si sta decydujc konfrontacj w wojnie, w ktrej walczono do ostatniej kropli
krwi. Tajna wojna towarzyszca tej operacji bya rwnie krwawa. Foot napisa pniej: Nic podobnego nie wydarzyo si wczeniej i prawdopodobnie nic podobnego ju nigdy si nie wydarzy, poniewa wszystkie okolicznoci wojny prowadzonej
przez Hitlera byy jedyne w swoim rodzaju i wymagay od nas jedynych w swoim
rodzaju reakcji".
Najwaniejsz z nich bya pita paszczyzna tajnej dziaalnoci proponowanej w ramach planu Jael" - dezinformacja. Naleaa ona do obowizkw LCS, a jej szczeglnym celem byo dostarczanie nieprzyjacielowi otwartymi kanaami, "przez najwysze
dowdztwo si alianckich, setek, a moe tysicy fragmentarycznych danych, ktre
zebrane przez suby wywiadowcze nieprzyjaciela tworzyy wiarygodny i moliwy
do przyjcia, ale faszywy obraz alianckich planw wojskowych. Biuro LCS udoskonalio sztuk dezinformacji w czasie swoich wczeniejszych operacji. Teraz plan Jael"
powinien przekona Hitlera, e alianci zamierzaj zaatakowa jego siy nie w Normandii, lecz w jakim innym punkcie Francji. To dezinformacja miaa zdecydowa
o losach Neptuna". Biuro LCS miao wykorzysta kad metod w czasie niezwykle
dokadnie zaplanowanej kampanii rodkw specjalnych, by dostarczy t fikcj wprost
na biurko Hitlera. rodkami specjalnymi byy plotki, usugi podwjnych, a nawet
potrjnych agentw, wykorzystywanie karier i reputacji synnych generaw, powicanie w ofierze wasnych ludzi w czasie operacji wojskowych i tajnych, rozgrywki
w eterze, tworzenie fikcyjnych armii, manipulowanie ruchem oporu, a take Schwarze
Kapelle". Mwic w skrcie, nie wolno byo pomin niczego w staraniach zmierzajcych do przekonania Niemcw, e inwazja odbdzie si w innym czasie i miejscu ni
rzeczywicie planowano.
Ludzie, ktrym powierzono to z pozoru niewykonalne zadanie, mieli oczywicie
swj wasny punkt widzenia. Wydawao si, e jedynym czynnikiem, ktry ich czy
bya klasa spoeczna. Dezinformacja, podobnie jak wywiad, bya domen ludzi dobrze
urodzonych. Szef LCS, pukownik Bevan, by ziciem hrabiego Lucana i wnukiem zaoyciela Barcla/s Bank. Zastpca Bevana i autor planu Jael", pukownik sir Ronald Evelyn
Leslie Wingate, by synem Wingate'a Paszy z angielsko-egipskiego Sudanu i kuzynem
zarwno synnego Lawrence'a z Arabii, jak i Wingate'a birmaskiego*. Inni czonkowie
LCS i zwizanych z tym biurem tajnych agencji byli finansistami, politykami, dyplomatami, naukowcami, pisarzami, artystami - ludmi z Londynu, Waszyngtonu, basenu
Morza rdziemnego, Indii i Azji Poudniowo-Wschodniej, majcymi odpowiednie po* Orde Charles Wingate (1903-1944) - znawca dziaa partyzanckich, zorganizowa ppartyzancki oddzia
Etiopczykw w 1941 r., pniej by w Birmie i sta na czele chinditw", formacji walczcej na tyach Japoczykw (przyp. T.R.).

16

PROLOG

wizania i talent w posugiwaniu si rodkami specjalnymi. Ponad nimi wszystkimi

sta sam Churchill. Wingate pisa pniej, e ...to wszystko byy pomysy Churchilla.
To jego sia, jego wspaniaa wyobrania i jego wiedza techniczna leay u podstaw wszelkich planw i koncepcji". Churchill uwielbia sprawdza i doradza LCS, a by mistrzem
tego, co pniej nazwano planem gry". Jeden z amerykaskich czonkw LCS, pukownik William H. Baumer, tak pniej komentowa trudnoci i implikacje etyczne,
jakie przypady w udziale ludziom uprawiajcym t gr:
Patrzc wstecz na to wszystko, Bevan i jego chopcy byli wyjtkowo sprytni. Wiedzieli
dokadnie kiedy i gdzie gra na furii Hitlera, a doskonale zdawali sobie spraw, e gdyby to,
co robili ujrzao wiato dzienne w latach pniejszych, wszyscy okryliby si hab.
Wowym czasie mieli jednak do tego podejcie czysto akademickie. Grali o najwysze stawki, jakie mona sobie wyobrazi i nie mieli czasu na okazywanie wraliwoci. Wiedzieli, e
po prostu nie mog przegra, bo gdyby tak si stao, i oni, i Wielka Brytania strac wszystko. Ich celem byo zmuszenie Hitlera, by lata w kko jak mucha. By to niebezpieczny
biznes, poniewa yli chwil i nigdy nie wiedzieli, kiedy ich dziaalno zostanie ujawniona, a wraz z ni wszystkie sprawy, ktre pragnli ukry.

W podziemiach Westminsteru znajdowaa si szczeglna tablica. Umieszczono j

tam w odpowiedzi na ewentualn krytyk, ktra by moe bya nieunikniona, gdyby
opinia publiczna dowiedziaa si w jakie pidziesit lat po wojnie o istnieniu tej
supertajnej agencji. Na tablicy widniay sowa sir Gameta Wolseleya, byego dowdcy armii brytyjskiej, ktry w 1869 roku napisa w swoim Podrczniku onierza:
Jestemy wychowywani tak, by za dyshonor uwaa zdobycie czegokolwiek przez fasz (...) bdziemy i dalej w przekonaniu, e szczero jest najlepsz polityk, a prawda zawsze w kocu
kiedy wygrywa. Te przemie sentymenty bardzo adnie wygldaj w dziecicym zeszycie, ale
czowiek, ktry postpuje zgodnie z nimi niech lepiej na zawsze schowa do pochwy swj miecz.

Byo jasne, e Churchill i LCS nie powstrzymaj si przed niczym, by zapewni

operacji Neptun" element tajemnicy i zaskoczenia. Nawet kryptonim Jael", wybrany przez Churchilla dla operacji specjalnych i dezinformacyjnych towarzyszcych
Neptunowi", mia w sobie co z ich przebiegoci, determinacji i braku litoci. Jael
bowiem jest postaci z Pieni Debory ze Starego Testamentu; bya to kobieta, ktra
popenia najczarniejsz zdrad w tej dugiej, mrocznej kronice. Pie opowiada o tym,
jak prorokini Debora opracowaa wraz z dowdc armii izraelskiej, Barakiem, plan
zwycienia Jabina, krla Chasoru, i dowdcy kananejskiego - Sisery, ktry przez
dwadziecia lat rzdzi Izraelitami dziki dziewiciuset elaznym rydwanom". Plan
uda si i Sisera zosta podstpnie zwabiony do udziau w bitwie pod gr Tabor na
rwninie Esdraelon. Nieba zesay ulewne deszcze i rydwany Sisery ugrzzy w bocie. Barak zszed wic z gry Tabor, a dziesi tysicy ludzi za nim. Wwczas Pan
porazi przed Barakiem ostrzem miecza Siser, wszystkie jego rydwany i cae wojsko.
(...) Cae wojsko Sisery pado pod ostrzem miecza i aden z mw nie uszed"*.
* Biblia Tysiclecia. Pismo wite Starego i Nowego Testamentu, wyd. III, Pozna-Warszawa 1990, Ksiga
Sdziw 4.12-16.

PROLOG

17

Sam Sisera ocala i uciek piechot z pola bitwy. Kiedy jednak usiowa dotrze do
Kanaanu, trafi do obozu Chebera, Kenity, ktrego tego dnia nie byo w domu. ona
Chebera, Jael, przywitaa gocia serdecznie. Sisera by przekonany, e midzy Kananejczykami a Kenitami panowa pokj, poprosi wic kobiet, by daa mu co do jedzenia i pozwolia odpocz. Jael zgodzia si, wic wyczerpany walk i ucieczk
Sisera uoy si na jej ou. Jael przyniosa mu mleka koziego i obiecaa pilnowa
wejcia do namiotu. Gdy jednak Sisera gboko zasn ...wzia palik do namiotu,
uchwycia mot w rk i zbliajc si cicho do niego, przebia jego skro palikiem, tak
e ten utkwi w ziemi"*. Tak zakoczyo si panowanie Kananejczykw nad Izraelitami. Teraz plan oznaczony kryptonimem Jael" mia pomc aliantom w obaleniu
Hitlera.
Spotkanie LCS grudniowego poranka 1943 roku nie trwao dugo. Jego celem
byo jedynie odczytanie i zatwierdzenie ostatniego projektu planu Jael" przed wysaniem go do zatwierdzenia przez Komitet Poczonych Szefw Sztabw w Waszyngtonie, ktry by najwysz rad wojenn aliantw. Bya to waciwie formalno, poniewa plan Jael" zosta ju zatwierdzony przez Churchilla, Roosevelta
i marszaka Jzefa Stalina w 1943 roku w Teheranie jako oglna polityka dezinformacyjna Wielkiej Koalicji. Zanim jednak uczestnicy spotkania opucili sal, omwiono jeszcze spraw kryptonimu. Nazw dla planu wybrano waciw, jednak po
dyskusjach zdecydowano, e naley j zmieni. Kilka dni wczeniej w Teheranie,
opisujc specjalne rodki przewidywane planem Jael", Churchill wygosi uwag,
ktra miaa przej do historii:
W czasie wojny prawda staje si tak cenna, e powinna by chroniona przez stranikw
kamstw.

Nazw planu zmieniono wic z jael" na Bodyguard"**, a maskotk planu, ktry

pniej porwnywano z koniem trojaskim, staa si figurka penego gracji, ale i przebiegoci fauna, ustawiona na rodku stou konferencyjnego LCS.
Spotkanie zakoczyo si i pracownicy agencji wykonawczych LCS rozjechali si
do swoich biur, by zacz tam stosowa te spord rodkw specjalnych, ktre mogy
pomc najlepszym modym ludziom z armii alianckich dosta si na brzeg - i tam
pozosta - w czasie pierwszych, burzliwych godzin D-Day". Nikt nie by pewny
sukcesu operacji Bodyguard" do momentu, w ktrym Neptun" wyjdzie z morskich
odmtw. Nikt nie mg by pewien, czy cechy ucielenione w taczcym faunie oka
si przydatne w zaskoczeniu przeciwnika w dniu 6 czerwca 1944 roku. Jeden z autorw operacji Neptun", genera sir Frederick Morgan, stwierdzi pniej, parafrazujc nieco sowa Wellingtona po Waterloo:
To miao by zrobione na styk, cholernie na styk - tak na styk, jak nic innego, co zdarzyo ci
si widzie w yciu.

* Biblia Tysiclecia. Pismo wite Starego i Nowego Testamentu, wyd. III, Pozna-Warszawa 1990, Ksiga
Sdziw 4.18-21.
* Ochroniarz".

CZ I

rodki specjalne
- pocztki
1938-1942
Na najwyszym poziomie pracy tajnych sub w wielu przypadkach autentyczne
wydarzenia byy w kadym wzgldzie rwne najbardziej fantastycznym pomysom
z romansw czy melodramatw. Intryga w intrydze, spisek i przeciwdziaanie, fortel i zdrada, podstp i oszustwo, prawdziwy agent, faszywy agent, podwjny agent.
Zoto i stal, bomba, sztylet i pluton egzekucyjny przeplatay si w wielu strukturach tak zawikanie, e wydaje si to niewiarygodne, cho byo prawdziwe. Szef i
najwysi oficerowie Secret Service szaleli w tych podziemnych labiryntach i wykonywali swoje zadania z zimn i cich pasj.
Winston Churchill

Ultra"
W sierpniowe wito Bankowe 1938 roku niebo nad Londynem byo czyste, jasnobkitne, ale powietrze duszne, a zaklinacze pogody - politycznej i meteorologicznej zapowiadali burz z piorunami na wschodzie, za kanaem La Manche. Co zowrogiego unosio si nad ca Europ, ale przed siedzib premiera na Downing Street pod
numerem dziesitym nie zbiera si jednak nerwowy tum - nieomylna oznaka zbliajcych si kopotw. Byo to jedno z najwaniejszych wit w Wielkiej Brytanii
i wszystko byo zamknite. Ludzie wypoczywali na plaach, na wsi i w parkach miejskich. Cisz wypoczynku zakcay chyba tylko odgosy meczu krykieta druyn Cheltenham i Haileybury.
Byli jednak ludzie, ktrzy wyczuwali zbliajc si burz. Jednym z nich by Winston Churchill, ktry w swojej mowie do wyborcw w Essex stwierdzi: Trudno nam
dzisiaj, w tym staroytnym lesie Theydon, ktrego nazwa pochodzi z czasw Normanw - tutaj, w samym sercu spokojnej, praworzdnej Anglii (...) [zrozumie], e stan
Europy i wiata powoli, ale bez ustanku zmierza do punktu kulminacyjnego, i powstrzymywa ju tego nie mona". Ostrzega, e okrutne wanie sroyy si w Europie", a w Niemczech postawiono w stan gotowoci stupidziesiciotysiczn armi". Temperament wczesnych Brytyjczykw spowodowa jednak, e The Times"
powici mowie Churchilla tyle samo miejsca, co informacji o niepowodzeniu wielebnego J.S. Crole'a w otwartym turnieju bowls w Bournemouth, i nieco mniej ni na
wiadomo, e we wtorek lord Runciman wyjedzie do Pragi i Berlina jako szef misji
dyplomatycznej, ktrej zadaniem byo zapobieenie wybuchowi wojny pomidzy
Niemcami a Czechosowacj.
Bliski pocztek wojny nie wydawa si prawdopodobny. Dochodziy jednak sygnaty> e Herr Hitler", jak nazywano go w parlamencie i w prasie, rzeczywicie planowa
wojn na wypadek, gdyby nie udao mu si wykroi dla siebie europejskiego imperium
za pomoc rodkw dyplomatycznych i politycznych. A tamtego poniedziaku, gdy
Krlewscy Dragoni rozgrywali mecz w polo w Le Touuet, niemieckie bataliony szturmowe wanie przyjmoway obrzdek teutoski, przyrzekajc wierno ein Reich, ein
Volk, ein Fuhrer. Niemcy byy wskrzeszone, gniewne, grone, nieugite. Czego chciay
Niemcy? Co planoway? Czy gone owiadczenia niemieckich przywdcw byy tylko
Muffern? A moe Hitler naprawd pragn skorygowa upokorzenia" spowodowane
traktatem wersalskim i zapewni Trzeciej Rzeszy jej wasne miejsce na ziemi, nawet si,
Jeeli okae si to konieczne? A jeeli rzeczywicie wybuchnie wojna, jak naprawd
Przedstawiaa si potga Niemiec? Ile posiaday dywizji, ile dzia, ile czogw, ile eskadr

22

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

samolotw, ile okrtw podwodnych? Jakie miay zapasy stali i ropy naftowej? Kogo
sobie wybior na sprzymierzeca? Jak postpi Rosja i Ameryka?
Brytyjscy mowie stanu od dnia zakoczenia I wojny wiatowej nie odczuwali rwnie wielkiej potrzeby uzyskania wiarygodnych danych wywiadowczych o Niemczech.
Dlatego wanie w tamten weekend pukownik Stewart Menzies siedzia za swoim biurkiem w centrali brytyjskiego wywiadu, ktra miecia si na cichej uliczce Broadway,
niedaleko katedry westminsterskiej. Menzies mia wtedy czterdzieci osiem lat, by zastpc szefa MI-6 i szefem sekcji niemieckiej wywiadu wojskowego przy Ministerstwie
Wojny. W zwizku z zajmowanymi stanowiskami by odpowiedzialny za nadzorowanie zbierania informacji wywiadowczych o zamiarach Hitlera oraz sile i rozlokowaniu
Wehrmachtu. Sam fakt, e Menzies w ogle przyjecha w witeczny weekend do biura,
wiadczy o zagroeniu. Wiele - a by moe nawet wszystko - zaleao od moliwoci
zdobycia przez MI-6 informacji o zamiarach Hitlera. Cigy strumie danych wywiadowczych o sytuacji politycznej i wojskowej Trzeciej Rzeszy dociera do Menziesa z wielu
rnych rde, z ktrych jednym by admira Wilhelm Canaris - szef Abwehry. Ale
plotki z podoficerskiej mesy - bo stamtd pochodzia wikszo informacji - nie wystarczay, jeeli rzd brytyjski mia by szybko i dokadnie informowany o tajnych decyzjach Hitlera. Istniaa tylko jedna pewna metoda pozyskiwania danych, ktre byy Brytyjczykom potrzebne: kryptoanaliza - staroytna sztuka przechwytywania i amania
szyfrw stosowanych przez przeciwnika w tajnej korespondencji.
Brytyjczycy ju od wielu lat z powodzeniem przechwytywali i rozszyfrowywali
niemieckie telegramy wojskowe, dyplomatyczne i handlowe. Poniewa jednak Hitler
zdawa sobie spraw ze znaczenia zachowania tajnoci, w 1934 roku rzd niemiecki
zacz stosowa nowy system szyfrowania. Brytyjski MI-6 prowadzi na caym wiecie dziaania w celu wykrycia tego systemu. Teraz, po czterech latach, wydawao si,
e Menzies posiada informacje, ktrych MI-6 tak dugo szuka.
Poszukiwania rozpoczy si, gdy mjr Francis Foley, rezydent MI-6 w Berlinie (znany pod subowym kryptonimem 1200") dowiedzia si, e armia niemiecka prowadzi
eksperymenty z now maszyn do szyfrowania o nazwie Enigma". Foley przekaza t
informacj szefowi MI-6, admiraowi sir Hughowi Sinclairowi, ktry z kolei poleci
Menziesowi dowiedzie si, co waciwie wiadomo o tej maszynie. Ludzie Menziesa
odkryli, e Enigma" zostaa wynaleziona przez Holendra z Delft, Hugo Kocha, ktry
opatentowa j w padzierniku 1919 roku w Hadze jako tajn maszyn do pisania".
Koch zaoy przedsibiorstwo w celu dopracowania i produkcji swego wynalazku, ale
nie by w stanie zbudowa maszyny i scedowa swoje patenty na Artura Scherbiusa,
inyniera i wynalazc zamieszkaego w Berlinie. Scherbius zbudowa wedug planw
Kocha maszyn, ktr nazwa Enigma" na podstawie utworu Wariacje Enigma" sir
Edwarda Elgara, ktry opisa swoich przyjaci szyfrem muzycznym. Wykonana przez
Scherbiusa prymitywna rotacyjna maszyna szyfrujca zostaa po raz pierwszy wystawiona publicznie w 1923 roku na Kongresie Midzynarodowego Zwizku Pocztowego.
W 1924 roku poczta niemiecka uywaa Enigmy" do wymiany ycze z Kongresem.
Informacja ta zostaa opublikowana w amerykaskim Radio News", a sama maszyna
zostaa opisana w ksice o maszynach do szyfrowania, autorstwa Siegfrieda Turkela dyrektora naukowego wiedeskiego instytutu kryminologu. Wedug broszury opublikowanej w jzyku angielskim, maszyna zostaa pierwotnie zaprojektowana z myl
o ochronie tajemnic handlu, a nie wojny. Broszura zawieraa nastpujce stwierdzenie:

,ULTRA"

23

^Naturalne wcibstwo konkurentw natychmiast natrafia na przeszkod w postaci

maszyny, ktra pozwala na zachowanie wszystkich dokumentw - a przynajmniej ich
istotnych czci - w cakowitej tajemnicy, bez ponoszenia jakichkolwiek godnych
wzmianki kosztw. Jedna dobrze zachowana tajemnica moe zrekompensowa cakowity koszt zakupu maszyny..."
Przedsibiorstwo Scherbiusa nie przynosio jednak oczekiwanych zyskw, waciciel sprzeda wic patenty Enigmy" innej firmie. W tym samym czasie Hitler zdoby
wadz, Wehrmacht przezbraja si i reorganizowa, a niemieccy generaowie przeczesywali laboratoria i warsztaty w poszukiwaniu nowej maszyny szyfrujcej, ktra
mogaby chroni ich tajemnice. Przeprowadzenie oceny Enigmy" powierzono pk.
Erichowi Fellgiebelowi, ktry mia w przyszoci zosta dowdc cznoci niemieckiej armii i najwyszego dowdztwa. Wany jest take fakt, e Fellgiebel sta si pniej jednym z najaktywniejszych konspiratorw Schwarze Kapelle".
Gdy Fellgiebel rozpoczyna swoje eksperymenty z Enigma", maszyna znika ju ze
sklepowych pek. Fellgiebel oceni urzdzenie jako niedrogie, trwae, atwe do przenoszenia, proste w obsudze, w naprawie i zapewniajce obfito moliwoci szyfrowania. Najwaniejsz cech maszyny bya jednak jej odporno na najbardziej zaawansowane ataki kryptologw. Przechwycenie maszyny przez wroga nie miao wikszego
znaczenia, bya bowiem bezuyteczna bez znajomoci procedury szyfrowania. Uznano
wic, e Enigma" pod kadym wzgldem spenia potrzeby Wehrmachtu.
Dokadnie taki by zasb informacji MI-6 o tajemniczej maszynie, przynajmniej do
momentu, gdy rezydent MI-6 w Pradze, mjr Harold Lehrs Gibson, zgosi, e polski
wywiad, ktry wsppracowa z MI-6 przeciwko Rosjanom i Niemcom, jest take zainteresowany Enigma". Wydzia BS 4 polskiego Sztabu Gwnego, ktry zajmowa
si kryptologi, zakupi legalnie handlow wersj Enigmy", a polskim kryptologom,
pracujcym pod kierownictwem dwch wybitnych polskich matematykw, M. Rejewskiego i H. Zygalskiego, udao si rozwiza niektre problemy matematyczne
zwizane z rozszyfrowywaniem przekazw. Raport Gibsona wywoa podniecenie w
brytyjskich subach kryptologicznych, poniewa Polacy znani byli ze swego dowiadczenia w amaniu szyfrw. Umiejtno czytania rosyjskich szyfrw umoliwia Polakom zwycistwo w polsko-bolszewickiej wojnie 1920 roku*, ktra zatrzymaa pierwsze znaczce uderzenie komunizmu po I wojnie wiatowej. Ale Polacy amali szyfry
"Enigmy" metodami matematycznymi, a nie mechanicznymi, i eksperymentowali jedynie na modelu handlowym maszyny, ktry Niemcy najprawdopodobniej zmodyfikowali i ulepszyli na uytek Wehrmachtu**.
Francuzi byli pierwszymi, ktrym udao si zama wersj wojskow. Zamiast jednak stosowa metod prb i bdw analizy matematycznej, posuyli si zdrad.
Genera Gustave Bertrand, wysoki oficer 2 bis" - francuskiego biura kryptologiczne8, zanotowa, e latem 1937 roku do francuskiej ambasady w Bernie zgosi si jaki
Niemiec, ktry zaofiarowa Francji swoje usugi w walce z Trzeci Rzesz. PrzedstaVv
" si jako oficer Forschungsamtu, gwnego niemieckiego biura kryptologicznego,
<* swoje motywy okreli jako ideologiczne. Jego oferta zostaa przekazana pukownikowi Louisowi Rivetowi z 2 bis". Pocztkowo Francuzi przypuszczali, e Niemiec,
*ty to jeden z elementw, ale nie najwaniejszy (przyp. T.R.).
* Nieprawda, Polacy poszli dalej (przyp. T.R.).

24

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

ktremu nadano kryptonim rdo D", jest prowokatorem, wysanym w celu zdemaskowania ich prawdziwej roli w Szwajcarii i pozbawienia ich statusu i przywilejw dyplomatycznych. Rivet stwierdzi jednak, e moe to by jedna szansa na
milion" i wysa do Berna kapitana Navarre'a z 2 bis". Po duszym przesuchaniu
rda D" Navarre stwierdzi, e motywem zdrajcy jest chciwo", odkry jednak
przy okazji, e niemieccy technicy opracowali zupenie nowy aparat do szyfrowania
i rozszyfrowywania informacji".
Navarre otrzyma rozkaz przekazania Niemcowi skromnej rekompensaty i przyrzeczenia mu hojniejszej zapaty", gdyby udao mu si na nastpne spotkanie przywie prbki tekstw opracowanych na nowej maszynie. rdo D" przeszed jednak oczekiwania. Podczas nastpnego spotkania z Navarre'em, tym razem w maej
kawiarence w Brukseli, przedstawi on Francuzowi tajn instrukcj obsugi maszyny" oraz tekst w wersji zwykej i zaszyfrowanej. Orygina instrukcji zwrcono Niemcowi nastpnego dnia, wraz z czci przyrzeczonej hojniejszej zapaty". Reszt pienidzy mia otrzyma przez Bruksel i Berno pod warunkiem, e francuscy technicy
odpowiedzialni za badanie danych stwierdz, e s one zadowalajce".
Navarre wrci potem do Parya, a Bertrand mg na podstawie danych dostarczonych przez rdo D" zamwi replik Enigmy" we francusko-amerykaskiej
fabryce kas sklepowych pod Paryem. Co wicej - jeeli oczywicie francuskie przekazy s wiarygodne - rdo D" zacz informowa 2 bis" o zmianach w kluczu,
wprowadzanych co miesic przez Wehrmacht w celu uniemoliwienia zamania szyfrw. Mwic w skrcie, Francuzi mogli odczytywa najtajniejsze szyfry niemieckie,
co stanowio niezwykle doniose osignicie. Ich moliwoci byy jednak cile uzalenione od informacji przesyanych przez rdo D".
Brytyjski atak wywiadowczy na Enigm" mia odmienny przebieg. W czerwcu
1938 roku Menzies otrzyma wiadomo, ktra miaa okaza si najwaniejsz informacj w historii wywiadw II wojny wiatowej. I tym razem wiadomo przysza
z Pragi od Gibsona, ktry pisa, e wanie wrci z Warszawy, gdzie polski wywiad
skontaktowa go z polskim ydem, ktry zaproponowa MI-6 sprzeda swej wiedzy
na temat Enigmy". Ryszard Lewiski* (nieprawdziwe imi i nazwisko) pracowa
w jednej z berliskich fabryk, wanie tej, gdzie produkowano t maszyn. Zosta jednak wyrzucony z Niemiec ze wzgldu na wyznanie, a po powrocie do Polski zainteresowaa si nim ambasada brytyjska w Warszawie. W czasie rozmowy z Gibsonem
Lewiski poda swoj cen: dziesi tysicy funtw, brytyjski paszport oraz pozwolenie na zamieszkanie we Francji dla siebie i ony. Lewiski nie chcia zamieszka w Wielkiej Brytanii, bo nie mia tam adnych krewnych ani znajomych. Twierdzi, e jego
* Wersja o Lewiskim jest zmylona. Polski znawca problemu, dr Wadysaw Kozaczuk, pisze: Sporo jest te
podobnych znakw zapytania, jeli chodzi o kontakty polsko-brytyjskie. W jednej z obszernych, wydanych
niedawno prac, powiconych m.in. Enigmie, brytyjski autor utrzymuje [chodzi wanie o Browne'a], e ju
latem 1938 r. udali si w specjalnej misji do Polski dwaj czoowi kryptolodzy angielscy, Alfred D. Knox i Alan
M. Turing. Ich rozmwc w Warszawie nie by jednak oficjalny przedstawiciel polskiego Biura Szyfrw, ale
jaka mityczna posta, wystpujca w ksice jako inynier Lewinski. (...) 1 cnoc mona przypuszcza, e
autorzy powtarzaj, by moe, wersje rozpowszechnione w latach wojennych wsrod pracownikw Bletchley
dla ukrycia faktycznego rda, to jest polskiego BS 4, to nie sposb potraktowa tych znieksztace inaczej ni
jako chci przypisania sobie przez stron brytyjsk autorstwa rozwizania fcmgmy . Wadysaw Kozaczuk: W
krgu Enigmy, Warszawa 1986, str. 157 (przyp. T.R.)-

ULTRA"

25

wiedza na temat Enigmy" jest wystarczajca do zbudowania repliki maszyny. Potrafi te narysowa schematy jej najwaniejszej czci skadowej - skomplikowanych
ukadw elektrycznych w kadym z bbnw.
Po otrzymaniu tej wiadomoci Menzies by bardzo podniecony, nie zapomnia jednak o ostronoci. Byo mao prawdopodobne, aby czowiekowi bdcemu w posiadaniu tak istotnych informacji po prostu pozwolono wyjecha z Niemiec. Menzies
podejrzewa, e Lewiskiego przysano, aby skierowa brytyjskie biuro kryptologiczne w lepy zauek, i nie chcia podejmowa adnych dziaa bez opinii specjalistw
w dziedzinie kryptologii. Kiedy jednak specjalici przyjrzeli si danym technicznym
przysanym przez Gibsona i stwierdzili, e informacje wygldaj na prawdziwe, Menzies zdecydowa si wysa dwch z nich do Warszawy, aby przeprowadzili rozmowy z Lewiskim. Eksperci zostali wezwani do Menziesa w celu omwienia misji, i wanie dlatego spdzi on ten pamitny, witeczny weekend w Londynie.
Spotkanie odbyo si w biurze Menziesa. Na uczestnikw spoglda z portretu patron gospodarza, zmary krl Edward VII, ubrany w tweedowe ubranie i kapelusz myliwski, ze strzelb w jednej rce i wizk cietrzewi w drugiej. Jednym z goci by Alfred
Dilwyn Knox - czoowy brytyjski kryptolog. Towarzyszy mu Alan Mathison Turing mody, tgi mczyzna o zamylonym wygldzie i opinii wybitnego specjalisty w dziedzinie logiki matematycznej. Menzies poinformowa obu, e ich zadaniem bdzie uda
si do Warszawy, przeprowadzi wywiad z Lewiskim i zbada stan jego wiedzy. W razie stwierdzenia, e pozyskane informacje s prawdziwe, Gibson mia pomc im w wywiezieniu Polaka i jego ony do Parya, gdzie oboje mieli zosta umieszczeni pod opiek
tamtejszego rezydenta MI-6, komandora Wilfreda Dunderdale'a, znanego pod kryptonimem 2400". Tam Lewiski pod ich nadzorem mia odtworzy Enigm".
W chwil potem Knox i Turing wsiadali do Zotej Strzay" na dworcu Victoria,
a po czterdziestu omiu godzinach byli ju w Warszawie.
Stanowili par tragicznych geniuszy. Alfred Knox by starszy - wysoki chudzielec, niesforne czarne wosy, a jego oczy schowane za okularami patrzyy w zamyleniu gdzie daleko std". By synem biskupa Manchesteru, mia te dwch rwnie
utytuowanych braci: Jego Eminencja Ronald Knox by teologiem katolickim i papieskim praatem, pracowa jako kryptolog przy Admiralicji w czasie I wojny wiatowej;
drugi brat, E.V. Knox, by przez siedemnacie lat redaktorem naczelnym pisma
"Punch". Alfred Knox otrzyma stypendium krlewskie w Eton (King's Scholar) i zosta kapitanem szkoy. Po otrzymaniu pierwszej nagrody z matematyki poszed, jak
wszyscy inni etoczycy, do King's College w Cambridge. W czasie I wojny wiatowej
pracowa w biurze kodw i szyfrw Admiralicji, tzw. Pokoju 40". Mwiono, e jego
pierwszym sukcesem byo zamanie, w czasie kpieli, trzyliterowego niemieckiego
kodu flagowego. Bra take udzia w epizodzie z telegramem Zimmermanna*, ktry
spowodowa przystpienie Stanw Zjednoczonych do wojny. Po wojnie pozosta przy
kryptologii, przechodzc do Rzdowej Szkoy Kodw i Szyfrw Ministerstwa Spraw
^granicznych (Foreign Office's Government Code and Cipher School GC&CS). W czasie II wojny wiatowej miecia si ona w wielkiej, ponurej wiktoriaskiej posiadoci
hodzi o telegram Arthura Zimmermanna do niemieckiego ambasadora w Meksyku, nakazujcy podjcie
kowa z rzdem tego pastwa w sprawie wsplnej wojny ze Stanami Zjednoczonymi (przyp. wyd.).

26

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

Bletchley Park na przedmieciu Bletchley, pooonym okoo 80 km od Londynu.

W GC&CS Knox zademonstrowa swj geniusz, koczc wielk prac swego przyjaciela i mentora, prof. Waltera Headlama, tumaczeniem siedmiuset wersw Herondasa, greckiego poety z III wieku p.n.e. Pracujc z rkopisem Headlama i oryginalnym
papirusem, znalezionym w Fajum pod koniec XIX wieku, Knox zakoczy tumaczenie w cigu omiu lat. By to ogromny wysiek kryptologiczny i literacki. To wanie
poczenie analizy matematycznej z erudycj spowodowao, e umys Knoxa nie mia
sobie rwnych w sztuce amania szyfrw.
Jego asystent, Alan Turing, by najprawdziwszym - a przy tym ekscentrycznym geniuszem matematycznym. Turing ukoczy szko Sherborne w Dorset, a pniej
odby studia pierwszego i drugiego stopnia z logiki matematycznej w King's College.
Nastpnie uczy si w Instytucie Studiw Zaawansowanych w Princeton pod kierunkiem samego Einsteina. Jeszcze w Princeton proponowano mu stanowisko asystenta
profesora Johna von Neumanna, twrcy pierwszego amerykaskiego komputera.
Turing wola jednak powrci do Wielkiej Brytanii, gdzie zosta asystentem Knoxa
w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Tutaj wanie, w tajemnicy, zacz zgbia
tajniki kryptologii. Nie porzuci jednak swoich bada. Turing by jednym z pionierw
teorii komputerowej, dugo te fascynowa si koncepcj maszyny uniwersalnej" nie komputera, a maszyny, ktra po dostarczeniu waciwych instrukcji moga naladowa inn. Turing uj t koncepcj wasnymi sowami: Sonet napisany przez maszyn najlepiej oceni inna maszyna".
Jego przyjaciele twierdzili, e stworzenie takiej maszyny nie jest moliwe. Musiaaby by tak dua jak katedra w. Pawa czy budynek Capitolu; wymagaaby utworzenia nowych uniwersytetw, zajmujcych si wycznie szkoleniem technikw do
jej obsugi; wymagaaby wicej energii, ni mogyby wyprodukowa generatory na
zaporze Boulder. Nic jednak nie byo w stanie odwie Turinga od raz przyjtych teorii. Napisa kilka znaczcych prac, z ktrych jedna, wedug nekrologu w The Times,
zapewnia mu trwae miejsce w logice matematycznej". Turing nigdy nie opowiada
(poza nielicznym gronem przyjaci z pracy), w jaki sposb jego teorie mog znale
zastosowanie w kryptologii. Jego matka tak jednak napisaa we wspomnieniu o synu:
W odpowiedzi na moje pytanie dotyczce zastosowania matematyki do celw praktycznych, Alan wspomnia o czym, nad czym pracowa, co mogo mie warto dla
wojska. Nie poda adnych szczegw. Poniewa jednak mia pewne skrupuy dotyczce zastosowania jakiegokolwiek urzdzenia tego typu [do celw wojskowych],
konsultowa si ze mn na temat aspektw moralnych".
Niezalenie jednak od caej swojej inteligencji, skrupuw i marze, Turing potrafi
by dziwaczny i dziecinny. Co wieczr sucha w BBC radiowego programu dla dzieci
Toy-town" (Miasteczko zabawek") o baranku Lanym, rozmawiajc w tym czasie
przez telefon z matk, zamieszka w innym miecie, z ktr omawia wszystkie przygody bohaterw serialu. Podczas pracy w Bletchley zosta kiedy aresztowany przez
funkcjonariusza policji w Buckinghamshire, ktry natkn si na Turinga maszerujcego wiejsk drog w masce gazowej. Ten wyjani policjantowi, e cierpi na katar
sienny, a filtr maski zatrzymuje pyki kwiatowe. Po wybuchu wojny Turing kupi za
wszystkie rodzinne pienidze srebrne sztabki, zakopa je i... zapomnia gdzie. Listy
do przyjaci pisa szyfrem wybijanym na tamie, ktrego nikt nie potrafi odczyta.
Uprawia biegi dugodystansowe - czasami przybiega na konferencje w Minister-

,ULTRA"

27

stwie Spraw Zagranicznych w Londynie wprost z odlegego o 80 kilometrw Bletchley, w starym flanelowym ubraniu, z budzikiem zawieszonym na sznurku przewizanym dwukrotnie wok kamizelki. Mia wosy, ubrania i zwyczaje dzikusa"
i wykazywa tendencje do zapominania si w dugich, denerwujcych okresach ciszy, przerywanej rechotem", ktre potwornie denerwoway jego najbliszych przyjaci"- By jednak niekwestionowanym geniuszem. Sir Geoffrey Jefferson, ktry zaproponowa przyjcie Turinga do jednego z najznamienitszych towarzystw naukowych - Royal Society, uwaa go za tak niewychowanego w sprawach doczesnych,
tak dziecinnego, tak niekonwencjonalnego, tak niekonf ormistycznego, tak nieobecnego mylami... e by kim w rodzaju Shelleya nauki".
Do misji w Warszawie rzeczywicie wyznaczono ludzi niezwykych. Do pierwszego spotkania doszo w Muzeum Marii Skodowskiej-Curie. Panowie prowadzili rozmow spacerujc wzdu brzegu Wisy, w drodze do mieszkania Lewiskiego w dzielnicy ydowskiej. Lewiski by tu po czterdziestce, niady, szczupy i zgarbiony.
Komandor Dunderdale mwi pniej, e przypomina mu kruka dziobicego abakus". Knox i Turing wiedzieli ju wtedy sporo o Enigmie". Interesowao ich przede
wszystkim, jakie Niemcy wprowadzili modyfikacje, jakie stosowano procedury szyfrowania oraz ktre z niemieckich urzdw korzystay z maszyny. Byo oczywiste, e
Lewiski duo wiedzia i mg odpowiedzie na te pytania. Knox i Turing zalecili
Menziesowi przyjcie oferty. Wkrtce wszystko zaatwiono i Lewiski z on, podrujcy na brytyjskich dokumentach przez Gdyni i Sztokholm - aby omin Niemcy zostali zabrani przez majora Gibsona i jego dwch towarzyszy do Parya. Tam znaleli si pod opiek Dunderdale'a, ktry dziki swoim kontaktom z francuskim wywiadem otrzyma dla nich zezwolenie na pobyt, nie wyjawiajc przy tym, o waciwie Lewiski robi we Francji.
Pod kierownictwem Dunderdale'a Enigma" szybko nabieraa ksztatw. Lewiski pracowa w mieszkaniu na lewym brzegu Sekwany, a stworzona przez niego maszyna bya arcydzieem kopiowania. Pole drewnianej powierzchni obudowy wynosio 150 centymetrw kwadratowych, a wysoko - 45 centymetrw. Zostaa podczona do dwch elektrycznych maszyn do pisania. W celu zaszyfrowania tekstu, technik
musia jedynie zajrze do tabeli, wybra waciwy klucz w zalenoci od pory dnia,
kolejnego dnia miesica, miesica kwartau, odpowiednio wczy maszyn i napisa
tekst na maszynie podczonej do Enigmy" z lewej strony. Impulsy elektryczne przekazywane byy do zoonego ukadu elektrycznego na kadym z bbnw i do maszyn
y do pisania podczonej z prawej strony Enigmy". Gdy zaszyfrowany tekst dociera do miejsca przeznaczenia, operator ustawia klucz na podobnej aparaturze zgodme z
uwagami zawartymi w tekcie, pisa zaszyfrowany tekst na maszynie podczone
J z lewej strony, a ta z prawej strony drukowaa tekst rozszyfrowany.
Przed opracowaniem maszyny szyfrujcej, teksty byy szyfrowane rcznie, bardzo
Powoli i dokadnie. Knox i Turing odkryli, e Enigma" umoliwia korzystanie z niem
al nieskoczonej liczby ronych alfabetw szyfrowych, wystarczy jedynie zmieni
r
P ocedur szyfrowania. Maszyna bya - lub wydawaa si by - optymalnym urza
Zeniem do szyfrowania. Wszystko wskazywao na to, e Hitler obdarzy Enigm"
Penym zaufaniem. Dugotrwae tajne ledztwo wykazao, e dziki zaleceniom Fellgiebela Enigma" zostaa przystosowana do uytku przez trzy rodzaje si zbrojnych

28

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

Wehrmachtu. Wprowadzano j take - lub ju zostaa wprowadzona - na wszystkich

szczeblach dowodzenia, od najwyszego do szczebla puku. Enigma" bya stosowana do szyfrowania korespondencji Hitlera, marszaka Wilhelma Keitla, szefa Naczelnego Dowdztwa Si Zbrojnych (Oberkommando der Wehrmacht - OKW), szefa operacyjnego tego sztabu, generaa Alfreda Joda, oraz podlegych mu komrek. Marszaek Hermann Goring wykorzystywa Enigm" jako gwnodowodzcy Luftwaffe,
a wielki admira Erich Raeder jako gwnodowodzcy Kriegsmarine. Podobnie byo
w ich sztabach. Enigmy" znajdoway si w wyposaeniu U-bootw i wielu mniejszych jednostek, ktrym grozio przechwycenie przez przeciwnika. Ewentualno taka
nie stanowia jednak zagroenia, poniewa dostanie si maszyny w rce nieprzyjaciela nie umoliwiao jeszcze odczytania zakodowanych informacji. Pozwalaa na to jedynie znajomo systemu i procedur szyfrowania. W rezultacie Hitler zezwoli na
sprzeda Enigmy" Japonii, ktra wykorzystywaa j jako podstawow maszyn do
szyfrowania korespondencji dyplomatycznej, a take w cznoci marynarki wojennej. Enigm" sprzedano take Wochom oraz Rumunii i Bugarii. Dla Menziesa najwaniejszy by fakt, e admira Wilhelm Canaris z Abwehry take stosowa Enigm"
w swoim gwnym systemie cznoci, zwaszcza w korespondencji pomidzy Berlinem i Madrytem. Sam Canaris mia sta si gwnym przeciwnikiem Menziesa w przypadku wybuchu wojny brytyjsko-niemieckiej.
Zaufanie Hitlera do Enigmy" byo zdecydowanie nieuzasadnione, poniewa zarwno Polakom, jak i Francuzom udao si zama jej szyfry, a Brytyjczycy wyprodukowali duplikat maszyny. Dokadno, z jak Lewiski odtworzy orygina, znalaza
potwierdzenie, gdy Polakom udao si zdoby oryginaln Enigm". Zostaa ona przekazana kapitanowi Alastairowi Dennistonowi, oficerowi brytyjskich sub kryptoloigicznych, ktry specjalnie przyjecha po ni do Warszawy. W przeciwiestwie do
Polakw, Brytyjczycy szybko zrozumieli, e rozszyfrowywanie tekstw nie moe opiera si jedynie na pracochonnych i dugotrwaych operacjach matematycznych. Rzeczywista warto danych wywiadowczych zaleaa od szybkoci, z jak mona je byo
rozszyfrowywa i rozprowadza. W przeciwiestwie natomiast do Francuzw, Brytyjczycy nie mogli polega na usugach zdrajcy dostarczajcego klucze do kodw.
Naleao tutaj zaoy, e Niemcy bd pilnowa tych kodw jak oka w gowie,
a gdyby nieprzyjacielowi udao si je przechwyci, zmiana kodw nie sprawiaa wikszej trudnoci. Jedynym sposobem na zdobycie tajemnic Enigmy" byo wic wykonanie innej maszyny, zdolnej do naladowania lub interpretacji pracy kadej z jej tysicy oryginaw, ktre mogy by uywane przez Wehrmacht. Maszyna ta musiaaby
take ekstrapolowa cige zmiany procedur szyfrowania, wprowadzane bezustannie przez kady z niemieckich sztabw, oraz by w stanie wykonywa niemal nieskoczon liczb oblicze matematycznych z prdkoci znacznie przekraczajc moliwoci umysu ludzkiego. Maszyna taka istniaa jedynie w teorii - tej samej, na ktrej
oparta bya koncepcja maszyny uniwersalnej Turinga. Czy jednak Turing i inni specjalici od amania szyfrw byli w stanie zbudowa tak maszyn? Czy zadanie takie
miecio si w moliwociach wczesnej technologii?
Zadanie przeprowadzenia mechanicznej penetracji Enigmy" stanowio dla Knoxa, Turinga i innych ekspertw z GC&CS wyzwanie niemal ponad ich siy. O ile jednak w okresie midzywojennym Wielka Brytania zaniedbaa wiele konwencjonalnych
rodkw obrony, lata trzydzieste naszego wieku charakteryzoway s i ogromnym po-

ULTRA"

29

stpem technicznym - wynaleziono wtedy radar, radionamierzanie na falach krtkich, mikrofotografi, zaawansowane technologie cznoci, czno bezprzewodow.
Przeprowadzono take pierwsze prace nad bomb atomow i pooono podwaliny
pod now nauk - cybernetyk. Wadze podeszy wic do nowego problemu i wymaga GC&CS z aprobat. Ministerstwo Spraw Zagranicznych uzyskao zamwienie na
maszyn, wkrtce przygotowano te specyfikacje techniczne, ktre ju w ostatnim
kwartale 1938 roku przekazano inynierom. Kontrakt uzyskao Brytyjskie Przedsibiorstwo Maszyn Tabulacyjnych (British Tabulating Machin Company - BTM)
w Letchworth, miasteczku pooonym niedaleko Bletchley. Firma BTM powierzya
zadanie budowy Bomby" - jak nazwano maszyn Turinga - dwunastoosobowemu
zespoowi specjalistw, pracujcych pod kierownictwem gwnego inyniera zakadw, Harolda Keena. W cakowitej tajemnicy, ktra czciowo obowizywaa do 1974
roku, maszyna powoli nabieraa ksztatw i, wbrew pocztkowym obawom, nie bya
wcale tak wielka jak katedra w. Pawa czy budynek Capitolu. Bya to skrzynia koloru
miedzi, o wysokoci okoo 2,4 m i takiej samej szerokoci u podstawy, ksztatem przypominajca staromodn dziurk od klucza. Wewntrz obudowy znajdowao si urzdzenie niemoliwe do opisania. Keen stwierdzi, e nie by to komputer, ale nie byo
innej maszyny podobnej do tej. Bya unikatowa, zbudowano j wycznie w jednym
celu. Nie bya te skomplikowan maszyn tabulacyjn, jakie czasami stosowano do
amania szyfrw. Jej zadaniem byo naladowanie pracy obwodw elektrycznych
Enigmy, a tajemnica tkwia w wewntrznych wirnikach, ktrych prac Bomba
miaa imitowa".
Maszyna zostaa zainstalowana w Domku Nr 3 - duym baraku pooonym pod
drzewami parku Bletchley. Wkrtce potem rozpoczy si pierwsze prby operacyjne. acuch stacji nasuchowych, zbudowanych przez rzd brytyjski na ckym wiecie, rejestrowa wszystkie wrogie i podejrzane depesze radiowe przeciwnika i przesya je do Bletchley Park, gdzie wybierano spord nich radiogramy szyfrowane na
Enigmie", przenoszono na tam i wprowadzano do Bomby". Gdy tej udao si
znale klucz stosowany do szyfrowania tych materiaw, wtedy kryptolodzy z Bletchley mogli je rozszyfrowa.
Eksperymenty te prowadzono w Bletchley w najgbszej tajemnicy. Ale nawet gdyby
zakoczyy si one sukcesem, w przyszoci kryy si dalsze niebezpieczestwa. Gdy
kryptolodzy trzech pastw starali si odczyta komunikaty szyfrowane na Enigmie",
ile czasu potrzebowaliby Niemcy na to, by odkry, e wiat pozna ich najgbiej skrywan tajemnic? Po odkryciu tego, z pewnoci zastpiliby Enigm" nowym urzdzeniem lub zmodyfikowali w taki sposb, aby uniemoliwi jej dalsz penetracj.
** celu maksymalnego utajnienia akcji zwizanej z rozpracowaniem Enigmy", specjalici z wywiadu brytyjskiego, francuskiego i polskiego odbyli kilka konferencji
w Chateau Vignolle, pooonym 25 km od Parya, gdzie francuskie suby kryptologiczne dziaay pod kryptonimem P.C. Bruno". Najwaniejsza decyzja zapada ju
na pierwszej z tych konferencji, w dniu 9 stycznia 1939 roku, gdy uzgodniono, e
wszystkie dokumenty, maszyny i osoby o kluczowym znaczeniu dla programu Enig^a" zostan skoncentrowane w Wielkiej Brytanii. W czasie pniejszej konferencji,
W lenym orodku w Pyrach pod Warszaw, Polacy przekazali Brytyjczykom wszyst' a e materiay dotyczce Enigmy", zachowujc jedynie te, ktre byy konieczne do
celw operacyjnych. Materiay zostay przewiezione pod siln eskort do Londynu

30

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

24 lipca 1939 roku. rodki ostronoci okazay si jak najbardziej uzasadnione. Ju

miesic pniej Niemcy zaatakowali Polsk i rozpocza si II wojna wiatowa. Po
zajciu Warszawy i upadku rzdu polskiego, najwiksi specjalici w dziedzinie kryptologii, zaangaowani w program Enigma", zostali ewakuowani z Polski wraz z polskim Sztabem Generalnym i brytyjsk misj wojskow pukownika Colina Gubbinsa.
Po przekroczeniu polskiej granicy z Rumuni kryptolodzy zostali przejci przez MI-6
i wysani - zgodnie z wczeniejszymi ustaleniami - do Chateau Vignolle, gdzie doczyli do sub francuskich. Gdyby nie podjte wczeniej rodki ostronoci, Niemcy
z pewnoci odkryliby, e Polakom udao si pozna tajemnice Enigmy". Zaskakujcy jest jednak fakt, e pomimo czciowej zdolnoci do odczytywania tajnych komunikatw niemieckich, Polacy zostali cakowicie zaskoczeni niemieckim atakiem*.
Jednoczenie w Bletchley eksperymentowano z Bomb". Pocztkowo wyniki
maszyny byy niepewne, wydawaa te dziwne dwiki, jakby drutw migajcych
w rkach tysicy dziewiarek jednoczenie. Maszyn jednak szybko usprawniono
i mniej wicej w okresie, gdy Niemcy przygotowywali si do ataku na Polsk, Brytyjczycy zaczli rozpracowywa Enigm". Genera Francis de Guingand, wczesny asystent wojskowy ministra wojny Lesliego Hore-Belishy, wspomina, e widzia japoski komunikat radiowy, zaszyfrowany na Enigmie" i przechwycony w poowie lata
1939 roku. Pocztkowe wyniki Bomby" wydaway si raczej spraw przypadku ni
oblicze. Maszyna okazaa si jednak czym wicej ni marzeniem szalonego wynalazcy. Dziaaa. Po wkroczeniu Niemcw do Polski, 3 wrzenia 1939 roku Wielka Brytania i Francja ostatecznie wypowiedziay wojn Herr Hitlerowi" i Trzeciej Rzeszy.
Wielka Brytania nie bya przygotowana do konfliktu, ale Bomba" bya zdatna do
uytku operacyjnego. Maszyna ta umoliwia zdobywanie najcenniejszych materiaw wywiadowczych II wojny wiatowej - w ramach projektu Ultra".
Pierwszym znaczcym komunikatem rozszyfrowanym przez Bomb" bya wiadomo Luftwaffe, nadana mniej wicej w kwietniu 1940 roku, gdy Hitler po odniesieniu zwycistwa w Polsce przygotowywa swoje siy ldowe i morskie do inwazji
na Belgi, Holandi i Francj. Frederick W. Winterbotham, dowdca dywizjonu, szef
wywiadu lotniczego w MI-6, dokadnie pamita ten moment:
... stao si to, gdy mrone dni tej surowej zimy wanie ustpoway pierwszemu kwietniowemu socu; wtedy wyrocznia w Bletchley przemwia, a Menzies przekaza mi cztery
mae kartki papieru, [na kadym] znajdowa si krtki komunikat Luftwaffe. (...) Z punktu
widzenia wywiadu ich warto bya niewielka, moe z wyjtkiem kilku danych administracyjnych, ale dla chopcw z Bletchley Park i Menziesa (..Jbyto magiczny garnek ze zotymi monetami, znaleziony na kracu tczy. Sta si cud.

Cud ten oznaczono kryptonimem Ultra", ktry ju kiedy, w bitwie pod Trafalgarem posuy jako okrelenie kodu admiralskiego. Teraz kryptonimem tym Brytyjczycy (a pniej i Amerykanie) sygnowali dane wywiadowcze najwyszej klasy, pozyskiwane z odczytanych szyfrogramw. Tre pierwszych informacji Ultra" bya mao
istotna, ich znaczenie jednak doceniono od razu. Jeeli Bombie" udao si spenetro* Nie jest prawd, e Polacy zostali cakowicie zaskoczeni (przyp- T. .).

ULTRA"

31

wa korespondencj Gringa, to ile czasu potrzeba na rozszyfrowanie tajnej korespondencji radiowej dowdcw innych niemieckich si zbrojnych, szefa wywiadu Canarisa czy choby samego Hitlera? Oto Brytyjczycy weszli w posiadanie informacji pyncych z samego serca najwyszego dowdztwa armii niemieckiej. Jeeli program
Ultra" speni pokadane w nim nadzieje, to z pewnoci stanie si broni o duym
znaczeniu w wojnie z Trzeci Rzesz.
Menzies peni teraz obowizki szefa MI-6. Tymczasow nominacj otrzyma w listopadzie 1939 roku, po mierci admiraa Hugha Sinclaira, ktry cierpia na chorob
nowotworow. Admira Sinclair - stary marynarz z okrtw podwodnych, by przez
dziesi lat szefem MI-6. Menzies nie mg by jednak pewien przyszoci, gdy jego
pena nominacja spotkaa si z licznymi sprzeciwami rwnie ze strony Admiralicji.
Tradycyjnie stanowisko to naleao do Marynarki Wojennej, a Menzies by onierzem
si ldowych. Poza tym ostro krytykowano go za tzw. incydent Venlo, gdy dwch
szefw wydziaw MI-6 zostao porwanych przez agentw niemieckich wkrtce po
wybuchu wojny. Pniej twierdzono take, e potencja intelektualny Menziesa nie
by wystarczajcy, aby mg on doceni efekty dziaa zapocztkowanych w tamten
pamitny, witeczny weekend. Menzies nie by jednak typowym trutniem z wyszych sfer", jak nazywali go wrogowie, ktrych mia wielu. Kiedy Bomba" zacza
dostarcza waniejszych informacji, Menzies nie tylko doceni ich znaczenie, ale take
zrozumia, e zdobycie kontroli nad tak kluczowym rdem informacji wywiadowczych, jakim mg sta si program Ultra", umocni go na upragnionym stanowisku
szefa wywiadu.
Menzies zagra sprytnie. Najpierw upewni si, e program Ultra" pozostanie
w kompetencjach MI-6. Jego pierwszym krokiem byo ustanowienie systemu zapewniajcego bezpieczestwo programu. Oczywiste byo, e Ultra" bdzie uyteczna
dla Brytyjczykw tylko tak dugo, jak dugo Niemcy pozostan niewiadomi, e ich
tajemnice zostay spenetrowane. Gdyby odkryli, e ich tajne szyfry s amane przez
nieprzyjaciela, wystarczyoby im jedynie przestawienie si na inny system, ktry
mgby by trudniejszy do zamania ni Enigma". Jedynym sposobem zabezpieczenia programu Ultra" byo drastyczne ograniczenie jego dostpnoci wycznie do
czonkw najwyszego dowdztwa brytyjskiego. Winterbotham zaproponowa naw
et, by specjalnie stworzono now agencj wywiadowcz. Sugerowa on, e MI-6
powinno zorganizowa Specjalne Komrki cznikowe (Special Liaison Units - SLU),
zatrudniajce sprawdzonych oficerw lotnictwa oraz radiooperatorw i szyfrantw
z MI-6 do obsugi programu. Menzies zgodzi si i uzyska zezwolenie na zorganizowanie systemu komrek SLU. Dziaajcy pod dowdztwem Winterbothama system
^LU strzeg tajemnic Ultry" tak skutecznie, e nawet trzydzieci lat pniej trudno
byo potwierdzi fakt istnienia tego rda informacji. Z czasem utworzono komrki
^LU na wyszych szczeblach dowodzenia wszystkich si zbrojnych Wielkiej Brytanii
Pniej i USA). Ich zadaniem byo upewnienie si, e aden amerykaski ani brytyjski dowdca nie wykorzystuje informacji z Ultry" w sposb nieostrony, ambicjonalny, czy umoliwiajcy nieprzyjacielowi wykrycie, e jego komunikaty s odczytywane. Komrki te istniay przy wszystkich wikszych sztabach alianckich na caym
s
Wiecie i zatrudniay najlepsze mzgi Wielkiej Brytanii i Ameryki. Stosowany przez
^LU system tajnej cznoci by tak szczelny, e sam premier wykorzystywa go do
Wysyania swojej tajnej i prywatnej korespondencji. Mona stwierdzi, e odniesiony

32

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

przez SLU sukces w ochronie programu Ultra" by tryumfem tylko nieznacznie ustpujcym penetracji tajemnic Enigmy".
Menzies zapewni MI-6 kontrol nad pozyskiwaniem i dystrybucj informacji
z Ultry" pomimo sprzeciww Admiralicji i Ministerstwa Spraw Zagranicznych, ktre stanowiy dwie najsilniejsze grupy nacisku w Westminsterze. Nie zakoczyo to
jednak kontrowersji wok kontroli nad programem Ultra", stajc si przyczyn dugotrwaej rywalizacji pomidzy departamentami Whitehall. Pniej Menziesowi zarzucono, e posuy si w tej wojnie niezbyt uczciwymi chwytami biurokratycznymi,
a uczyni to tylko dla wasnej kariery.
Stewart Graham Menzies urodzi si 30 stycznia 1890 roku (tego samego roku co
Eisenhower i de Gaulle) w bogatej brytyjskiej rodzinie z najwyszych sfer, ktrej przedstawiciele od wiekw suyli na dworze krlewskim. Rodzice Menziesa naleeli do
najbliszego towarzystwa ksicia Walii. Majtek rodziny ze strony ojca powsta z destylarni whisky i ginu. Rodzina matki posiadaa firm armatorsk Wilson Steamship
Company of Hull", ktra bya poprzednikiem Ellerman's Wilson Lin". Siedzib rodow rodziny Menzies bya ogromna posiado Hallyburton w grach Sidlaw w okrgu Angus, pooonym na pnoc od Firth of Tay, w krainie Makbeta". Stosownie do
przyszego powoania synnego szpiega, na rodowej tarczy herbowej widnia sok
atakujcy bociana oraz motto: N'oublie pas (Nie zapominaj").
Stewart Menzies by drugim z trzech synw Johna Grahama Menziesa. Wszyscy
trzej synowie zostali pukownikami Gwardii. W metrykach urodzenia synw ojciec
okrela si jako obywatel dobrze urodzony, o wasnych dochodach" i niewiele dao
si o nim dowiedzie, chyba tylko tyle, e - jak wszyscy Menziesowie - wiele czasu
powica na jazd konn i polowanie na lisy. Po jego mierci w 1910 roku matka
Menziesa wysza za m za podpukownika George'a Holforda, dowdc 1. Puku
Life Guards, oficera, do ktrego obowizkw naleaa ochrona osoby Krla przed
uszkodzeniem ciaa, bezporednim atakiem, ktr to ochron mia zapewni wasnymi rkami i ciaem". Holford by przez trzydzieci lat koniuszym rodziny krlewskiej, suc krlowej Wiktorii, Edwardowi VII, Jerzemu V i Edwardowi VIII, a matka
Menziesa zostaa dam dworu krlowej Marii. Ojczym Menziesa by jeszcze bogatszy
od jego ojca, a rodzina zamieszkiwaa w dwch najwikszych prywatnych paacach
Anglii - Westonbirt w Gloucestershire i Dorchester House przy Park Lane w Mayfair,
gdzie Holford przechowywa jedn z najlepszych prywatnych kolekcji dzie sztuki na
wiecie.
Menzies dorasta wic pord czonkw nielicznej, wysoce uprzywilejowanej i niezwykle potnej elity, ktra rzdzia poow wiata. W1903 roku wstpi do Bogosawionego College'u witej Marii w Eton, nie dziki stypendium, ale jako syn osb
szlachetnych i potnych, specjalnych przyjaci powyszej szkoy". W Eton zdoby
Nagrod Maonka Krlowej za jzyk francuski i niemiecki i zosta jednym z najlepszych wszechstronnych sportowcw swego pokolenia. Zosta Mistrzem Klubu Myliwskiego College'u Eton oraz - co waniejsze - prezesem Stowarzyszenia College'u
Eton Pop", najstarszego i najpotniejszego ze wszystkich stowarzysze uczniowskich brytyjskich szk prywatnych. Ta ostatnia funkcja bya rwnoznaczna z piastowaniem w przyszoci wysokich godnoci publicznych. Co wicej, Menzies uczszcza do Eton podczas najlepszego okresu w historii tej szkoy, w czasie gdy suchaczy

33

ULTRA"

uczono, e charakter jest waniejszy od intelektu, podstawowym zadaniem szkoy

j e s t nauka religii, a najwaniejsze cnoty to zapobiegliwo, dyskrecja, prawda, lojalno i suba. Polityka ta przyniosa szkole doniose miejsce w historii kraju, czego nie
udao si osign adnej innej uczelni. W czasie I wojny wiatowej 5768 etoczykw
wstpio do wojska; 1160 ponioso mier na polu walki, 1467 odnioso rany, 13 otrzymao Krzy Wiktorii (VC), 548 Krzy za Ofiarn Sub (DSC), 744 Krzy Wojskowy
(MC). Pniej stwierdzono, e szkoa Eton ksztacia lwy z mzgami, aczkolwiek krytycy utrzymywali, e absolwenci Eton s przywdcami pozbawionymi skrupuw,
oportunistami zajtymi jedynie przetrwaniem ich wasnej klasy i imperium brytyjskiego.
Menzies nie kontynuowa nauki w Oksfordzie. Wstpi do grenadierw, a pniej
do puku Life Guards - niewielkiej grupy oficerw pochodzcych z wybranych rodzin zamonych i szlachetnie urodzonych gentlemanw Krlestwa", ktrych obowizkiem bya bezustanna ochrona ycia Krla". To wanie w gwardii Menzies zosta
pretorianinem - jednym z towarzystwa, ktrego funkcje lub interesy polegaj na
ochronie wadzy lub systemu". Wspaniale prezentowa si jadc u boku krla, ubrany w hem z niemieckiego srebra, z biaym piropuszem, w czerwono-zoto-niebieskim mundurze, na karym koniu w uprzy rwnie piknej, jak kosztownej - kolejny
fakt wrcy mu wspania karier. W czerwcu 1911 roku mody porucznik Menzies
pojawi si na krtko w widowiskowej paradzie, jako dowdca Eskorty Insygniw
Krlewskich - stranik Klejnotw Koronnych - w czasie koronacji Jerzego V w opactwie westminsterskim.
Ceremonia ta rozpocza jednak pocztek koca wiata, ktry - jak Churchill wspomina pniej nostalgicznie - warto byo zobaczy". Jeden krtki wystrza z pistoletu, oddany 28 czerwca 1914 roku w Sarajewie, pooy kres cudownemu wiekowi".
Zaama si opisywany przez Churchilla wspaniay system, oparty na kombinacji
przeciwwag i rwnowagi uzbrojenia". Kilka tygodni pniej wybucha wojna oraz
wielkie zamieszanie" w stosunkach brytyjsko-niemieckich, ktre miao trwa a trzydzieci lat. Gwardzici Life Guards odoyli swoje wspaniae uniformy do szaf z naftalin i przebrali si w mundury koloru khaki. 29 padziernika Menzies i cay jego puk
znajdowali si ju na froncie we Flandrii, niedaleko wioski Zwartelen, gdzie bronili
starego miasta Ypres - bramy do portw na kanale La Manche.
Podczas pierwszej bitwy pod Ypres, pruskiej gwardii udao si przerwa lini frontu pomidzy pozycjami brytyjskimi i francuskimi i zaj Wzgrze Nr 60 - pagrek na
wschd od Ypres, grujcy nad caym frontem alianckim. Brygada Krlewskiej Gwarun Konnej, w skad ktrej wchodzi puk Menziesa, otrzymaa wane zadanie odbicia
^zgrza. W dniu 6 listopada brygada przeamaa niemieck obron, zdobya wie
'Wartelen i zaatakowaa wzgrze. Niemal wszyscy onierze (i wikszo oficerw)
Ponieli mier lub zostali ranni podczas ataku. Trudny obowizek dowodzenia garstk
Pozostaych przy yciu spad na barki Menziesa, ktry jako jeden z pierwszych dotar
a
szczyt wzgrza. Bya to jedna z wielu bohaterskich akcji, prowadzonych przez
a
te oddziay w czasie I wojny wiatowej. Brytyjczycy utrzymali wzgrze, pomimo
Pruskich atakw, do 11 listopada, gdy ostatecznie zamknito wyom w linii frontu.
- e na bohaterskiej obrony bya straszna. Niemal wszyscy gwardzici Life Guards zgi?"; moda elita Anglii w duej czci przestaa istnie. W dniu 2 grudnia 1914 roku
e
nzies otrzyma z rk krla Krzy za Ofiarn Sub. Po ceremonii, ktra odbya si
Biblioteka

34

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

na polu walki, wrci na front jako kapitan i adiutant. Pniej otrzyma jeszcze Krzy
Wojskowy, a 18 grudnia 1915 roku, w wieku 26 lat wstpi do sub wywiadowczych.
Nie wiadomo zbyt wiele na temat kariery Menziesa w MI-6 w cigu pozostaych
lat wojny, z wyjtkiem spotkania w 1916 roku w Hiszpanii z modym niemieckim
oficerem, ktry take niewiele wczeniej wstpi do wywiadu swego kraju - Wilhelmem Canarisem. Menzies z pewnoci mia znakomite kwalifikacje do tej pracy sam tylko znajomoci jzykw obcych i kontaktami potrafi zrobi wraenie na
zwierzchnikach, ktrzy zaproponowali mu stae stanowisko w MI-6 po wojnie. Propozycja zostaa przyjta. Ypres pozostawio jednak niezatarty lad w pamici nie tylko Menziesa, ale wielu innych Anglikw z jego pokolenia, nie wyczajc Churchilla.
Menzies zna Churchilla i w czasie wsplnych spotka sucha z zainteresowaniem
jego teorii o wojnie poredniej i rodkach specjalnych.
W okresie midzywojennym Menzies prowadzi niemal cakowicie anonimowy
tryb ycia. Ukazay si jedynie doniesienia prasowe na temat jego rozwodu, gdy
oskary swoj on, crk hrabiego de la Warr, o cudzostwo, co z kolei powanie
zagrozio jego karierze oficera gwardii, a take obecnoci na Dworze. Skandal zosta
jednak szybko wyciszony przez przyjaci na wysokich stanowiskach. Spis obywateli
utytuowanych, wacicieli ziemskich i klas oficjalnych Kelly'ego zawiera o nim podej-

rzanie lakoniczn wzmiank. Czytelnikowi mogoby si wrcz wydawa, e Menzies cae swoje ycie spdzi jedc konno na polowania w Beaufort i chodzc do
swoich klubw. W rzeczywistoci powoli pi si po szczeblach kariery w MI-6.
MI-6 zosta stworzony przez sir Francisa Walsinghama w czasach Wielkiej Armady, w celu zbierania tajemnic europejskich ksit". Swj wspczesny ksztat instytucja ta zawdzicza jednak incydentowi, ktry wydarzy si 1 lipca 1911 roku, gdy
cesarz niemiecki wysa kanonierk Panther do Agadiru, starego mauretaskiego portu na wybrzeu Atlantyku, pozornie w celu ochrony ycia i majtku hamburskich
kupcw przed powstacami. Brytyjska Admiralicja, gboko zaniepokojona rosnc
potg niemieckiej floty - oraz proklamacj cesarza, ktry samozwaczo ogosi si
Admiraem Atlantyku" - dostrzega w tej akcji jedynie perspektyw utworzenia bazy
niemieckiej marynarki wojennej, mogcej zagrozi starym brytyjskim szlakom handlowym wiodcym do Afryki i Ameryki Poudniowej. Sytuacja okazaa si jednak
powana, grozia nawet wybuchem wojny. Kryzys ostatecznie rozwizano, ale incydent agadirski unaoczni Brytyjczykom, e ich system wywiadowczy praktycznie nie
istnia. Rzd brytyjski przebudzi si z trwajcego niemal cay wiek odrtwienia, przerwanego jedynie wojn bursk, i zacz reformowa, refinansowa i rozwija swoje
suby wywiadowcze.
Dowdc wywiadu mianowano oficera marynarki wojennej, kapitana Mansfielda Smitha-Cumminga - inwalid bez jednej nogi, ktry odznaczy si w Chinach.
Wywar on silny wpyw na suby wywiadowcze, widoczny do czasu, gdy Kim"
Philby zdradzi ich tajemnice Rosjanom w czasie II wojny wiatowej. To wanie
Smith-Cumming pierwszy nazwa si C" - pierwsz liter sowa Chief" (szef). On
take pierwszy stwierdzi, e suby wywiadowcze mog by efektywne jedynie
wtedy, gdy s tajne. Swoich funkcjonariuszy dobiera wycznie spord czonkw
establishmentu, a subom narzuci atmosfer tajemnicy i wszechwiedzy. Pooenie
jego centrali dowodzenia byo tajemnic pastwow (tak naprawd centrala znaj-

ULTRA"

35

dowaa si na Northumberland Avenue, pomidzy Brytyjskim i Zagranicznym Towarzystwem Biblijnym i Krajowym Klubem Liberalnym, w tym samym budynku,
w ktrym mieszka George Bernard Shaw, ktremu pozwolono pozosta w swoim
apartamencie. Smith-Cumming mia zwyczaj zbija z tropu swoich rozmwcw, ktrzy nie wiedzieli o jego drewnianej nodze, wbijajc w ni ostry n, by podkreli
swoje racje. Pomimo caej ekscentrycznoci, Smith-Cumming by zdolnym i wpyw owym administratorem. To wanie on stworzy wiatowy system oficerw kontroli paszportowej", stanowicy parawan, za ktrym przez wiele lat kry si i dziaa wywiad MI-6. On te odegra istotn, chocia nigdy nie ujawnion rol w zmuszeniu rzdu do reaktywowania (w 1911 roku) drakoskiej Ustawy o tajemnicy pastwowej z 1889 roku, ktra naoya kaganiec na jakiekolwiek publiczne zapytania
na temat jego sub - a waciwie okrelaa wszelkie takie prby jako zbrodnie. To
wreszcie Smith-Cumming wierzy, e suby wywiadowcze s instrumentem sucym nie tylko do poznawania tajemnic innych ludzi, ale take do siania zamtu wrd
wrogw krla. Tutaj wolno byo wszystko - z morderstwem wcznie. Jedynym przestpstwem byo da si zapa. A jeli ktremu z agentw to si przydarzyo, wywiad si go wypiera.
W czasie I wojny wiatowej MI-6 dziaa pod kierownictwem Smitha-Cumminga.
Oglnie przyjmuje si, e t rund Cumming wygra, ale brytyjskie zwycistwo nie
byo ostateczne. Niemcy po prostu zeszli do podziemia i przygotowywali si do drugiej rundy wielkich zmaga. Niemiecki wywiad ponownie pojawi si na arenie dziejw jako sia o zasigu wiatowym, a MI-6 nie by gotowy do konfrontacji. W okresie
midzywojennym budet MI-6 zosta znacznie ograniczony. Dopiero w latach 19361937 podniesiono nieco nakady, gwnie w celu sfinansowania ataku na Enigm".
Ponownie budet zosta zwikszony w latach 1938-1939, w okresie budowy Bomby". Co gorsza, premier Neville Chamberlain i pracownicy Ministerstwa Spraw Zagranicznych starali si nie prowokowa Hitlera prowadzeniem szeroko zakrojonych,
zaczepnych operacji wywiadowczych, skierowanych przeciwko Niemcom. Pomimo
tego e admira Sinclair, mianowany na stanowisko szefa po mierci Smitha-Cumminga, by czowiekiem bardzo zdolnym i energicznym, MI-6 podupad do tego stopnia, e wszyscy zatrudnieni w wywiadzie urzdnicy gniedzili si w niewielkim domu
w dzielnicy Kensington.
W 1938 roku wiatu zagrozia jednak nowa wojna, a Sinclair zacz wprowadza
0
MI-6 troch wieej krwi. Przybywao nowych, inteligentnych funkcjonariuszy,
r
ekrutowanych na uniwersytetach spord prawnikw i dziennikarzy. Starych pracownikw wywiadu odsuwano na boczne tory, a Menziesa mianowano zastpc szea
- Sinclair mia o nim dobre zdanie - tak dobre, e gdy w 1939 roku - jak mwiono owiedzia si, i umiera na raka, napisa list, ktry umieci w swoim osobistym
e
)ne, instruujc przy tym sekretark, e dopiero po jego mierci list ten ma by doUczony premierowi. Tre dotyczya sukcesji na stanowisku C". Sinclair doskonazdawa sobie spraw, e po jego mierci rozpta si walka o jego stanowisko. Zarekomendowa na t funkcj Menziesa, poniewa tylko on wiedzia o wszystkim, co
otyczyo Enigmy" i programu Ultra". Ostatnia wola Sinclaira zostaa speniona,
^y zmar 4 listopada 1939 roku, list zosta dostarczony premierowi Chamberlaino* Nastpnego dnia zatwierdzono nominacj Menziesa - ale tylko tymczasowo. Galri
et nie potrafi pozby si uporczywych podejrze, e pod kierownictwem Menzie-

36

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

37

sa MI-6 stanie si przyjemnym klubem dla arystokratw w rednim wieku, ktrzy

mogli pochwali si nauk w Eton lub sub w Gwardii.
Wok Menziesa rozptaa si burza. Starajc si obroni swoje stare przywileje,
Admiralicja ostro sprzeciwia si penej nominacji. Inni krytycy uwaali, e Menzies
nie nadaje si na to stanowisko. W jaki sposb mona kierowa prac wywiadu z salonu czy z wysokoci koskiego grzbietu? Czy Menzies nie by przypadkiem zbyt
torysowski, by kierowa organizacj zatrudniajc ludzi reprezentujcych wszystkie
klasy spoeczne, o penym spektrum pogldw politycznych? Nowi, modzi intelektualici, kipicy energi, wieo po ukoczeniu uczelni, ktrzy teraz toczyli si na
niszych szczeblach hierarchii wywiadowczej, kwestionowali jego kwalifikacje na to
stanowisko. Menzies jednak mia wpywowych przyjaci, do ktrych zaliczali si
Chamberlain, Churchill - wwczas Pierwszy Lord Admiralicji, oraz rzdzcy monarcha, Jerzy VI, od ktrego protok wymaga zatwierdzenia nominacji nowego C".
Wszyscy mieli co do powiedzenia. Ale to Lord Halifax, minister spraw zagranicznych, dobrze rozegra swoj kart i zdoby lew", jak opisa to w swoim dzienniku
Alexander Cadogan, stay podsekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych.
MI-6 podlega Ministerstwu Spraw Zagranicznych i zarwno Halifax, jak i Cadogan obydwaj byli etoczykami - darzyli Menziesa powaaniem. Za ich namow, w czasie
posiedzenia rzdu w dniu 28 listopada 1939 roku, Chamberlain, Churchill i HoreBelisha zgodzili si przedstawi krlowi kandydatur Menziesa. Ku zdumieniu i wciekoci Admiralicji i bywalcw klubw, Menzies zosta wezwany do paacu, gdzie krl
potwierdzi jego nominacj i wrczy mu Ko Soniow" - plakietk z koci soniowej, ktr monarcha nagradza jedynie swoich najbardziej zaufanych i niezastpionych poddanych. Czas nie zmieni pierwotnego znaczenia plakietki, ktra w razie
oblenia lub niepokojw spoecznych pozwalaa okazicielowi na wolny wstp na
Dwr witego Jakuba przez bram Gwardii Konnej w Whitehall, ktra bya w takich
okolicznociach jedyn otwart bram. Ko Soniowa" bya wrczana jedynie tym
urzdnikom, ktrzy absolutnie musieli spotyka si z monarch: Skarbnikowi Dworu, komendantowi garnizonu londyskiego, szefowi Metropolitan Police, staym wiceministrom skarbu, spraw zagranicznych, armii i marynarki wojennej. Bya ona take przywilejem oficerw Life Guards, odpowiedzialnych za bezpieczestwo krla.
Przez lata Ko Soniowa" staa si rwnie cenna jak najwysze odznaczenia pastwowe.

godnym zaufania swojej klasy spoecznej. Przede wszystkim jednak mia Ultr" i stworzy machin gwarantujc bezpieczestwo tego programu. A sam program Ultra",
wedug Winterbothama, ju wkrtce mia zapewni to jedyne w swoim rodzaju poczucie dokadnej znajomoci nie tylko skadu, siy czy rozlokowania wojsk nieprzyjaciela, ale take, z nielicznymi wyjtkami, wiedzy o jego zamiarach w wielu operacjach
i bitwach II wojny wiatowej".

Menzies przenis si wic do wspaniaego gabinetu C", z ktrego okien rozpociera si pikny widok na Whitehall i St. James, wyposaonego we wasn klatk
schodow i drzwi wejciowe. Drzwi te, jak mwiono, zostay specjalnie zbudowane,
aby C" mg swobodnie przychodzi i wychodzi z pracy bez niebezpieczestwa
powizania go z MI-6. Poniewa jakakolwiek dyskusja w prasie nad t nominacj,
a nawet prby wizania Menziesa z MI-6 byyby przestpstwem, nowy C" zacz
prowadzi jeszcze bardziej anonimowy tryb ycia ni przedtem. Zamieszka w bardzo dziwnym wiecie, podobnym do wiata masonw czy mafiosw, wiata intelektualnego pmroku (...) w ktrym bardzo trudno z ca pewnoci odrni to, co jest
grone, od tego, co jest tylko niedorzeczne".
W miar rozwoju wydarze wojennych emocje wok Menziesa stopniowo opaday. Pniej uznano go za modelowego brytyjskiego biurokrat - sprytny, dobrze poinformowany, prostolinijny, ostrony, lojalny. Wydawa si by czowiekiem cakowicie

OVENTRY

Coventry
Pierwszym znaczcym osigniciem wywiadowczym Ultry" w czasie II wojny wiatowej byo ostrzeenie Wielkiej Brytanii o Fali Gelb" - wielkiej ofensywie Hitlera,
skierowanej przeciwko zachodniej Europie. Genera Bertrand stwierdzi pniej, e
pomidzy kocem padziernika 1939 roku a poow czerwca 1940 roku, samym Francuzom udao si zama 141 rnych szyfrw Enigmy". Rozwizania te z kolei pozwoliy Francuzom i Brytyjczykom na odczytanie okoo 15 tysicy depesz niemieckich. Informacjom tym towarzyszyy cige ostrzeenia przed nieuchronnym atakiem
od czonkw Schwarze Kapelle", dziaajcych w onie niemieckiego Sztabu Generalnego i Abwehry, oraz podobne ostrzeenia z Watykanu. W lutym 1940 roku obawy te
zostay potwierdzone po tym, jak niemiecki samolot kurierski zosta zmuszony do
awaryjnego ldowania w Belgii, ze wzgldu na fataln pogod, i cay plan operacji
Fali Gelb" wpad w rce Belgw*. Co wicej, francuskie rozpoznanie lotnicze odkryo koncentracj niemieckich si pancernych i piechoty w rejonie Eifel. Pniej twierdzono te, e kierunki i cele ofensywy zostay ujawnione w niemieckich kwestionariuszach wywiadowczych, ktre dostay si w rce francuskiego kontrwywiadu dziki wsppracy z niemieckimi zdrajcami, pracujcymi dla Francji jako podwjni agenci. Pomimo tego, gdy 10 maja tego roku armia niemiecka w sile dwch i p miliona
onierzy zaatakowaa Belgi, Holandi i Francj, zaskoczenie byo cakowite. By to
jeden z najbardziej tajemniczych i katastrofalnych wypadkw zlekcewaenia danych
wywiadowczych w historii**.
Takim samym zaskoczeniem okaza si atak Niemiec na Dani i Norwegi w kwietniu 1940 roku. Co gorsza, podczas operacji norweskiej Niemcy zadali Krlewskiej
Marynarce Wojennej cikie straty, poniewa byli w stanie ama kody i szyfry Admiralicji. Kampania norweska zachwiaa rzdem premiera Chamberlaina. Wraz z pocztkiem ofensywy niemieckiej na Zachodzie jego rzd upad. O godzinie jedenastej
przed poudniem w dniu ataku, zaledwie kilka godzin po tym, jak przemwiy dziaa,
a niemieccy spadochroniarze zajmowali kluczowe pozycje w Holandii i Belgii, Pierwszy Lord Admiralicji, sir Winston Churchill, zosta wezwany do objcia urzdu premiera. Chamberlain usysza te same straszne sowa, ktre Cromwell wypowiedzia
kiedy w parlamencie, dzisiaj wypowiedziane z aw jego wasnej partii torysow* W rce Belgw wpada tylko cz planu (przyp. T.R.).
** Uderzenia tego spodziewano si od dawna, a sprawa jest zbyt zoona, by mona j byo zby przymiotnikami tajemniczy", katastrofalny" (przyp. T.R.).

39

skiej: Siedziae tutaj zbyt dugo i nie zdziaae nic dobrego. Odejd, mwimy,
skoczmy ju z tob. Odejd, w imi Boe!" Chamberlain postanowi poda si do
dymisji i poprosi Churchilla, by zechcia przej po nim stanowisko premiera. Churchill zgodzi si, i tego samego dnia, pnym popoudniem, gdy pracowa za ozdobion rzebionymi konikami morskimi fasad budynku Admiralicji, nadeszo wezwanie od krla.
Jeszcze w tym dniu, o godzinie osiemnastej, Churchill stawi si przed monarch
w paacu Buckingham. Krl Jerzy VI niezwocznie zwrci si do Pierwszego Lorda
z pytaniem, czy ten mgby sformowa rzd, na co Churchill odpowiedzia, e z pewnoci tak zrobi. Po omwieniu sytuacji, nowy premier ucaowa rk krlewsk i wyszed tyem, kaniajc si nisko. Mia wtedy szedziesit sze lat i wszystkim, ktrzy
go znali wydawao si, e przez cae ycie przygotowywa si na ten wanie moment.
Edwardiaski arystokrata, przekonany swoim szlachetnym dziedzictwem o wielkoci Anglii i prymacie jego klasy, poddajcy si nastrojom, nierozwany, powikany,
pragmatyczny, czasami niemoliwy do zniesienia, czsto rwnie okrutny wobec swoich generaw jak Hitler, poeta i mwca - Churchill natychmiast otoczy si modymi
ludmi bkitnej krwi i szybko stworzy aparat, z pomoc ktrego mia przystpi do
wojny totalnej. Gdy Niemcy niszczyli armi belgijsk i holendersk, gdy rozpoczynali
wielk operacj pancern pod Sedanem, ktra miaa wkrtce doprowadzi do upadku Francji, Churchill budowa i rozszerza wadz Gabinetu Wojennego, Komitetu
Szefw Sztabw oraz Poczonego Sztabu Planowania (ktrego cz mia stanowi
LCS). Rozkaza te przeprowadzenie reformy Poczonego Komitetu Wywiadu, dziki czemu - w przeciwiestwie do Hitlera - stworzy jedno rdo wiarygodnych informacji wywiadowczych zamiast kilku rywalizujcych ze sob organizacji. By to
kluczowy czynnik gwarantujcy sukces w nadchodzcej wojnie. Nawet gdy armia
brytyjska wycofywaa si w kierunku portw na kanale La Manche, Churchill zada, by Ministerstwo Zaopatrzenia dostarczyo mu wszystkich istniejcych informacji
na temat budowy jednostek desantowych i sztucznych portw, i ju planowa - z czteroletnim wyprzedzeniem, niemal co do dnia - jaki sprzt bdzie konieczny do przeprowadzenia operacji, ktr nazwa powrotem do Europy". Churchill zada te
sformowania oddziaw myliwskich" w celu prowadzenia szybkich uderze na nieprzyjaciela. Rozkaz ten zapocztkowa organizacj elitarnych wojsk, takich jak komandosi, Special Air Service (SAS) oraz oddziay Jedburgh. Pomg te stworzy SOE
~ Narzd Operacji Specjalnych, ktrego zadaniem byo nkanie nieprzyjaciela spoza
tfiu frontu, zatwierdzi te znaczne rozszerzenie sub Menziesa, domagajc si w noce wysanej do generaa Hastingsa Ismaya w dniu 6 czerwca 1940 roku (niezmierle ls
totna data), by stworzono waciwy system szpiegostwa i wywiadu wzdu
ca
ych wybrzey". Dziaajc za wiedz MI-5 powoa do ycia XX-Committee oraz
le
Ie innych, nowych organizacji, takich jak Ministerstwo Wojny Ekonomicznej, Kierownictwo Wojny Politycznej, Siy A, Komitet Ankarski, Wywiad Bezpieczestwa na
ls
*.im Wschodzie. Bya to pierwsza w historii Anglii mobilizacja potencjau intelekalnego na tak skal. Powstaa suba zatrudniajca blisko sto tysicy mczyzn
biet, ktrzy ju wkrtce zaczli zbiera i analizowa informacje wywiadowcze,
P Wadzi operacje kontrwywiadowcze i bezpieczestwa, wojn polityczn i ekonoJczn oraz organizowa operacje specjalne. W tym jednak momencie adna z tych
ganizacji nie bya w stanie wpyn na bitw, ktra toczya si we Francji. Gdy Bel-

40

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

gia i Holandia ju si podday, a armie niemieckie szybko kroczyy przez Flandri

w kierunku Parya, chwytajc armi brytyjsk w puapk pod Dunkierk, Brytyjczycy musieli si popiesznie ewakuowa*.
W zamieszaniu i tumulcie maja i czerwca 1940 roku, zarwno MI-6, jak i Menzies
stanli wobec licznych, bardzo pilnych zada, z ktrych najpilniejsze byo czuwanie
nad bezpieczestwem programu Ultra". Naleao koniecznie przeprowadzi ewakuacj Lewiskiego** i jego ony z Parya, by nie wpadli w rce Niemcw, oraz
usun cay sprzt, dokumentacj i personel, zaangaowany we Francji w realizacj
programu Ultra"***. Obydwa zadania powierzono Winterbothamowi, ktry by szefem bezpieczestwa programu. Winterbotham rozkaza pilotowi wywiadu, dowdcy dywizjonu Sydneyowi Cottonowi (pionierowi fotografii lotniczej), by uda si do
Francji. Mniej wicej 18 maja 1940 roku, eskortowany przez myliwce Spitfire, pilotowany przez Cottona bkitny Lockheed nalecy do MI-6, polecia na lotnisko Ory,
by zabra Polaka do Anglii. Maestwo Lewiskich, eskortowane przez komandora Dunderdale'a, czekao na Ory, zatoczonym przez bogatych Francuzw usiujcych wydosta si wraz z rodzinami z Francji. Znany w paryskim towarzystwie
Dunderdale zosta wypatrzony przez jednego z czekajcych, ktry majc nadziej,
e samolot przylecia po Dunderdale'a, chcia wykorzysta t okazj. Francuz podszed do niego i zaofiarowa mu spor kwot za zabranie go wraz z rodzin na pokad samolotu. Dunderdale odmwi. Francuz dostrzeg jednak Cottona i przedstawi mu podobn ofert, ktra zainteresowaa pilota. Dunderdale rozkaza jednak
Cottonowi wywie Lewiskiego bez dalszych opnie. Gdy Cotton nadal waha
si, Dunderdale zadzwoni do Londynu, do Winterbothama. Ten zagrozi mu, e
postawi go przed sdem wojennym i wyle do Tower, jeeli samolot natychmiast
nie wystartuje. Lewiski z on weszli na pokad, a Dunderdale, wspomagany przez
francuskich policjantw, stara si powstrzyma ogarnitych panik Francuzw przed
wdarciem si si na pokad samolotu.
Po przyjedzie do Londynu Lewiski otrzyma od MI-6 mieszkanie i ochron policyjn, po czym - znik. Wiadomo jedynie, e skontaktowa si z ambasad polsk
i polskimi uchodcami, przebywajcymi w Londynie. Jego zniknicie tumaczono rnie. Niektrzy Polacy uwaali, e wywiad wywiz go do Kanady. Inny Polak twierdzi, e ma pewne informacje", jakoby Lewiski zosta wysany do Australii, gdzie
otrzyma w nagrod farm. Wedug jeszcze innej historii, Lewiski postanowi zamieszka wraz z sekt religijn, osiad na dzikich terenach Terytorium Pnocnego
Australii. Niezalenie od tego, co waciwie si stao, zagin bez ladu.
Gdy ewakuowano Lewiskiego, francuskie suby wywiadowcze take zaczy
wycofywa si z Parya. Wszystkie materiay dotyczce Enigmy" zostay wysane
transportem drogowym, pod siln eskort do Vichy - modnego orodka wypoczynkowego, pooonego wrd zielonych wzgrz Owernii, ktry ju wkrtce mia si
sta stolic Francji podczas okupacji niemieckiej. Tam cenny adunek zosta ukryty
* W przypadku Holandii i Belgii, podobnie jak pniej Norwegii, kapitulowaly siy zbrojne, a nie pastwa.
Holenderskie siy zbrojne skapituloway 14 maja, a belgijskie 28 maja 1940 r., a wic po tym, jak Brytyjczycy
rozpoczli ewakuacj swojej armii z rejonu Dunkierki (przyp. T.R.).
** Patrz przyp. str. 24.
*** Francuzi i Polacy pozostali na kontynencie (przyp. T.R.).

COVENTRY

41

jaskiniach niedaleko synnego, uzdrawiajcego rda Source de Celestins. Po jakim czasie z Marsylii wypyna feluka, ktra przewioza materiay na pokad francuskiego okrtu podwodnego, majcego popyn do Anglii.
Brytyjczycy rwnie postarali si, by we Francji nie pozosta nawet lad po
Ultrze". Specjalne Komrki cznikowe (SLU), dziaajce w brytyjskiej centrali, zostay zabezpieczone przez gwnodowodzcego armii brytyjskiej, lorda Gorta. Niemcy przechwycili francuskie i brytyjskie dane wywiadowcze na temat cznoci, jakie
udao im si znale. Wystarczyyby one do zamania bezpieczestwa systemw kryptograficznych, stosowanych przez armi brytyjsk, na wiele miesicy, gdyby Brytyjczykom nie udao si szybko wprowadzi nowych systemw. Gdy 21 czerwca 1940
roku Francuzi przyjmowali warunki zawieszenia broni od Hitlera w wagonie kolejowym marszaka Focha w Foret de Compiegne - tym samym wagonie, w ktrym Niemcy
podpisay akt zawieszenia broni po zakoczeniu I wojny wiatowej, we Francji nie
pozostao nic, co mogoby wiadczy o penetracji tajemnic Enigmy". Tydzie pniej armia niemiecka dotara do granicy hiszpaskiej, stawiajc Angli wobec perspektywy walki na nowym froncie, rozcigajcym si od Przyldka Pnocnego za
koem podbiegunowym po Pireneje.
Hitler wkroczy tryumfalnie do Parya. Jego ludzie pokonali wielk armi francusk, rwn niemieckiej tak pod wzgldem liczebnoci, jak i uzbrojenia, ale nie pod
wzgldem morale, odwagi i umiejtnoci*. Wojna trwaa tylko czterdzieci dwa dni.
W Berlinie Hitler zaoferowa pokj. Nie pragn dugiej wojny z Angli - jego zdaniem, wojna ju si skoczya. Churchill nawet nie sili si na odpowied i przez par
dni wydawao si, e wydarzenia stany w miejscu. Co teraz zrobi Hitler? Czy zdecyduje si na inwazj Wysp Brytyjskich? Poczony Komitet Wywiadw (Joint Inteligence Committee - JIC) prbowa odgadn zamiary Hitlera, ale Menziesowi nie pozostao zbyt wiele rde informacji na kontynencie. Siatki szpiegowskie MI-6 zaamay si, a ich personel zosta ewakuowany do Anglii. Na miejscu pozostao kilku
agentw, ktrzy ukrywali si i nie zawsze posiadali rodki cznoci, ktrych i tak nie
mieli odwagi uy. Brytyjczycy zmuszeni byli polega na rozpoznaniu lotniczym i wywiadzie radiowym zapewnionym przez suby Y", ktre staray si okreli si i rozlokowanie nieprzyjaciela na podstawie jego cznoci radiowej. Do JIC docieray wic
mizerne informacje. Rozpoznanie lotnicze przekazywao, e Hitler rzeczywicie gromadzi dywizje i okrty do inwazji na Angli. Suby Y" meldoway, e Niemcy przygotowali znaczne siy i sporo sprztu. I to w zasadzie byo wszystko. Informacje te nie
wystarczay by docieka, jakie bd ich dalsze zamiary.
Nigdy przedtem w historii Wielkiej Brytanii - a przynajmniej od czasw Wielkiej
nrtady w 1588 roku - przetrwanie kraju nie zaleao w tak ogromnym stopniu od
1
ormacji wywiadowczych. Wyspiarze znaleli si w mocno kopotliwym pooeniu,
po Dunkierce w armii zapanowao rozprzenie. Lotnictwo brytyjskie byo sprawne,
e niewielkie. Natomiast Krlewska Marynarka Wojenna, chocia wci jeszcze bya
' n3 z najwikszych flot wiata, musiaa rozproszy swoje siy z powodu koniecznoci
4giego patrolowania kanau i osony szlakw zaopatrzeniowych, czcych imperium
k

uacj wojsk brytyjskich z rejonu Dunkierki osaniali Belgowie (do 28 maja) i Francuzi. To, i Brytyjczyudao si pomylnie zakoczy ewakuacj, wynikao m.in. z faktu, e osaniaa ich ariergarda francuska,
** P z stawiono na brzegu! (przyp. T.R.).
1

42

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

z Ameryk. Jeeli siy te miay zosta wykorzystane do odparcia inwazji, Wielka Brytania musiaa zda si na taktyk forteli i podstpw. Forteli, by oszuka Hitlera co do
rzeczywistego potencjau skoncentrowanego na wyspach, i podstpw, w celu uzyskania wiedzy na temat niemieckich zamiarw. Wanie teraz, na przeomie lipca i sierpnia, program Ultra" zacz spenia pokadane w nim nadzieje.
Hitler wyda pierwsze rozkazy w operacji Lew Morski" - inwazji na Angli 2 lipca 1940 roku. Dalsze, bardziej szczegowe rozkazy, zostay wydane 16 lipca. Nastpnie w dniu 2 sierpnia Hitler wyda dyrektyw, zatytuowan Prowadzenie wojny
przeciwko Anglii w powietrzu i na morzu, zawierajc instrukcje niezwocznych uderze
Luftwaffe w celu stworzenia warunkw koniecznych do ostatecznego rozgromienia
Anglii". Nadrzdnym celem operacji Lew Morski" byo, jak pisa Hitler: ...zapobieenie wykorzystania Anglii w charakterze bazy, z ktrej mogaby by prowadzona
wojna z Niemcami"*. W ten sposb proklamowana zostaa bitwa o Wielk Brytani,
na temat ktrej ktrej Churchill wypowiedzia si na tajnej sesji Izby Gmin 20 czerwca
1940 roku, a wic jeszcze przed upadkiem Francji: Wszystko zaley od zwycistwa
w tej bitwie, tutaj w Wielkiej Brytanii, tego lata".
Bitwa o Wielk Brytani rozpocza si od zmasowanych nalotw Luftwaffe, ktrych celem byo wcignicie lotnictwa myliwskiego RAF do walki i zniszczenie go.
Posusznie wykonujc rozkazy Hitlera, Goring pragn zdoby kontrol nad brytyjsk
przestrzeni powietrzn, co byo koniecznym warunkiem dla przeprowadzenia desantu si ldowych. Od samego pocztku tej kampanii, zarwno Churchill jak i dowdcy RAF byli informowani poprzez Ultr" o wikszoci, a czsto o wszystkich
planach, celach i taktyce Luftwaffe. Wiedza ta pozwolia dowdztwu RAF na koncentracj dywizjonw myliwskich we waciwych punktach, tam, gdzie miay miejsce
najwiksze naloty, unikajc dziki temu wyczerpania niewielkich rezerw RAF.
Dobrym wywiadem nie wygrywa si jednak bitew, a po dwch miesicach cikich walk powietrznych z Luftwaffe siy RAF byy ju na wyczerpaniu**. Dopiero
wtedy Ultra" dostarczya informacji wywiadowczych o decydujcym znaczeniu.
Goring ogosi 15 wrzenia Dniem Ora" (Adlertag"), w ktrym Luftwaffe miaa
przypuci ostateczny, potny atak, by zniszczy RAF. Gdyby zakoczy si on zwycistwem, Hitler mia rozpocz inwazj. Gdyby bitwa zakoczya si przegran, inwazja miaa zosta odwoana. Po otrzymaniu z Ultry" wyczerpujcych informacji na
temat zamiarw Niemcw, Churchill wygosi przez radio BBC przemwienie, w ktrym stwierdzi: Musimy uzna nastpny tydzie za bardzo wany okres w naszej
historii. Bdzie on mia to samo znaczenie, co dni, gdy Wielka Armada zbliaa si do
kanau, a Drak koczy gra w krgle; albo moment, gdy Nelson stan pomidzy
nami a armi napoleosk w Boulogne".
Wczesnym rankiem 15 wrzenia Churchil opuci oficjaln wiejsk rezydencj premierw brytyjskich w Cheuers i uda si na stanowisko dowodzenia RAF w Uxbridge na przedmieciach Londynu. Grupa II***, odpowiedzialna za obron Londynu i po* Tak gosia dyrektywa OKW nr 16 z 16 lipca 1940 r. podpisana przez Hitlera, ale to nie on j pisa, lecz Jodl
(przyp. T.R.).
** Luftwaffe te nie bya w dobrej kondycji - poniosa powane straty w kampanii francuskiej (przyp. T.R.).
*** Tak w oryginale. Faktycznie chodzi o 11. Grup Komendy Myliwskiej RAF, odpowiedzialnej za obron
poudniowo-zachodniej Anglii, a wic i Londynu. Grupa ta (w jej skadzie polskie dywizjony myliwskie)
odegr&Ul gwn rol w bitwie o Angli (przyp. T.R.).

COYBNTRY

43

udniowo-wschodniej Anglii, miaa tam swoje centrum operacyjne. Wszyscy wiedzieli e wysoko przypywu, faza ksiyca i stan pogody sprzyjay zakrojonej na du
skal operacji przekroczenia kanau przez armi niemieck. Wiadomo te byo, e
jeeli Niemcy nie nadejd teraz, to nie zrobi ju tego w tym samym roku. Ju wkrtce
miao by zrwnanie dnia z noc, a wraz z nim - sezonowe, silne wiatry. Jedyn si,
jaka moga powstrzyma Niemcw, bya mocno osabiona RAF. Dziki ostrzeeniu
przed Dniem Ora", uzyskanym z Ultry", gwnodowodzcy RAF, marszaek lotnictwa sir Hugh Dowding by w stanie rozlokowa resztki swoich dywizjonw
w taki sposb, by mogy one jak najskuteczniej walczy z niemieckimi dywizjonami. Wszystkie stacje radarowe i baterie obrony przeciwlotniczej postawiono w stan
gotowoci.
Churchill, siedzcy na jednym z krzese ustawionych wok stou z map, obserwowa koncentracj Luftwaffe nad portami kanau. Patrzy, jak samoloty RAF szykuj si do boju. Celem nalotu by Londyn. Miasto miao pa ofiar 1000 lotw bombowych i 700 myliwskich. Ultra" odkrya te karty cakowicie. Szans w tej grze byy
nierwne, margines bdu - niewielki, a stawka - najwysza. Rol krupiera odgrywa
major lotnictwa, lord Willoughby de Broke, ktry rozstawia swoje dywizjony na podzielonym na kwadraty niebie nad Angli jak etony na stole do ruletki. Po drugiej
stronie kanau, ubrany w nienobiay mundur ze zotymi epoletami marszaek Rzeszy Goring przyglda si bitwie z punktu obserwacyjnego na Cap Gris-Nez. Cudownie bkitne niebo przecinay smugi dymu z silnikw samolotowych, a cisz bezwietrznego, upalnego dnia przeryway odgosy bitwy, toczcej si gdzie wysoko nad ziemi - wycie motorw przecionych maszyn, wybuchy pociskw i terkot mierciononych karabinw maszynowych.
Do pierwszej po poudniu niebo nad ca poudniowo-wschodni Angli stano
ju w pomieniach bitwy, gdy dwadziecia pi dywizjonw myliwcw Spitfire i Hurricane rozpoczo zmagania z pierwszymi nadlatujcymi eskadrami Luftwaffe. Gdy
nadesza pora popoudniowej herbaty, siom RAF udao si zama natarcie. Niebo
nad Angli wci jeszcze naleao do Brytyjczykw.
Dwa dni pniej, 17 wrzenia, Bomba" rozszyfrowaa wiadomo z niemieckiego
Sztabu Generalnego, ktra zawieraa zgod Hitlera na demonta sprztu do desantu
powietrznego, skoncentrowanego na holenderskich lotniskach. Bya to informacja
ogromnej wagi - po jej otrzymaniu Churchill jeszcze tego samego wieczoru zwoa
zebranie szefw sztabw. Winterbotham tak wspomina to pamitne spotkanie: Uderzya mnie niezwyka zmiana, jaka zasza w tych ludziach [szefach sztabw] w cigu
ostatnich kilku godzin. Wygldao to tak, jak gdyby kto nagle poprzecina struny
skrzypiec w samym rodku jakiego niesamowitego koncertu. Ludzie ci umiechali
S1
C z rezerw". Zdaniem szefa Sztabu Lotnictwa, przechwycona wiadomo wiadcz
ya o tym, e Hitler zarzuci swoje plany inwazji, przynajmniej w tym roku. Po wyuchaniu tej opinii Churchill umiechn si szeroko, zapali swoje ogromne cygaro
Zaproponowa, bymy wszyscy wyszli na chwil na wiee powietrze".
Nawet na tak wczesnym etapie wojny Ultra" ju dawaa zasadnicz przewag
strategiczn. Bitwa o Wielk Brytani bya niewtpliwie jednym z najwspanialszych
wydarze w historii kraju. Wygldao na to, e dziki wiedzy o zamiarach Hitlera,
zdobytej z wyprzedzeniem dziki Ultrze", pooenie Wielkiej Brytanii tego lata 1940
*cu nie byo tak fatalne, jak Churchill przedstawia to wiatu. W rzeczywistoci,

44

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

w momencie najwikszego zagroenia inwazj, Churchill wysa spor armi, skadajc si z wojsk pancernych, piechoty i marynarki wojennej do obrony Kanau Sueskiego* i pomoc dla generaa de Gaulle'a w Dakarze - siy, ktre mogyby odegra
decydujc rol w obronie wysp macierzystych**. Dziaania uwaano za mocno ryzykowne do momentu ujawnienia Ultry". Churchill wiedzia, e Hitler nie zdecyduje
si na inwazj bez przewagi powietrznej. Z premedytacj jednak wmawia caemu
wiatu, e Wielka Brytania jest w miertelnym niebezpieczestwie, gwnie po to, by
zmobilizowa swoich rodakw do walki z zagroeniem i zdoby wsparcie i sympati
Stanw Zjednoczonych. Winterbotham stwierdzi pniej, e ...to wanie lekkomylne naduywanie Enigmy" przez Goringa i Luftwaffe przynioso Hitlerowi klsk
w bitwie o Wielk Brytani - i w rezultacie w caej wojnie". Churchill nie mg si do
tego przyzna, przynajmniej do koca wojny. Ujawnienie istnienia Ultry" byo rwnoznaczne nie tylko z ujawnieniem Rosjanom zakresu moliwoci kryptologicznych
Wielkiej Brytanii, ale take z niezbyt przyjemn rewizj penego chway epizodu
z historii kraju.
Wkrtce po nieudanej prbie zdobycia kontroli nad angielsk przestrzeni powietrzn, Luftwaffe zmienia swoj taktyk, bardziej skaniajc si ku nocnym nalotom bombowym. Kampania ta przyniosa Wielkiej Brytanii ogromne straty, niszczc
kwartay gwnych miast, nie moga jednak mie decydujcego wpywu na bieg wydarze. Ultra" pomoga odeprze inwazj niemieck, nadchodzi jednak moment,
w ktrym Wielka Brytania musiaa zapaci wysok cen za moje najcenniejsze rdo", jak Churchill nazywa Ultr". Cen t byo miasto - Coventry.
Rankiem 12 listopada 1940 roku komenda gwna Luftwaffe zacza rozsya dyrektywy sztabom niemieckich si powietrznych w zachodniej Europie. Po rozszyfrowaniu komunikatw przez Bomb" oczom Brytyjczykw ukazay si plany operacji,
ktr Niemcy nazwali Sonat Ksiycow". Chodzio o ciki nalot, zaplanowany
na noc z 14 na 15 listopada 1940 roku, ktrego celem miao by przemysowe miasto
Coventry, chlubice si pikn, redniowieczn katedr. W miar jak orodek w Bletchley przesya kolejne komunikaty Ultry" do bunkra premiera, stawao si jasne, e
Niemcy skazali Coventry na taki sam los, jaki przypad w udziale Rotterdamowi
14 maja 1940 roku, gdzie wojska niemieckie zaatakoway i zrwnay z ziemi Stare
Miasto, zabijajc dziewiciuset mieszkacw.
Celem Luftwaffe byo miasto liczce prawie wier miliona mieszkacw, o powierzchni okoo 77 kilometrw kwadratowych, pooone w sercu regionu Midlands,
ponad 140 kilometrw na pnocny zachd od Londynu. Coventry miao ogromne
znaczenie ze wzgldw historycznych, architektonicznych i przemysowych. Powstao
w 1043 roku, gdy hrabia Mercji, Leofryk, i jego ona Godgifu - legendarna Lady Godiva, ufundowali tam klasztor Benedyktynw. Pierwsze kamienie pod fundamenty katedry St. Michael pooono w czternastym wieku, a sam budynek by uwaany za

* Tak nie byo. Wojska na Bliskim Wschodzie byty wzmocnione sitami z Australii i Nowej Zelandii. Wiksze
posiki z Afryki skierowano dopiero pod koniec 1940 r. (przyp. T.R.).
* Ekspedycja do Dakaru nie zaangaowaa wikszych si armii brytyjskiej (przyp. T.R.).

OVENTRY

45

jen z najwspanialszych przykadw stylu wertykalnego w architekturze Anglii.

W Coventry znajdoway si take kocioy Grey Friars i Holy Trinity, a take w poowie drewniany szpital Forda z pocztku szesnastego wieku oraz St. Mary's Hali, ktstanowi orodek ycia spoecznego od czasu gdy zosta wzniesiony przez cech
kupcw w. Marii w czternastym wieku. Zabytki otaczaa gsta sie prastarych, wskich uliczek, wzdu ktrych stay murowane i drewniane budynki mieszkalne i hanHlowe. Coventry byo te znaczcym orodkiem przemysowym, jednym z najwikszych w Wielkiej Brytanii skupisk przemysu zbrojeniowego. Firma Armstrong Whitworth produkowaa bombowce; Alvis - silniki lotnicze; Daimler, Hillman i Standard
Motor Works produkoway opancerzone wozy bojowe, ciarwki i samochody.
Wmiecie znajdowaa si take najwiksza w wczesnym wiecie fabiyka obrabiarek, a take Coventry Radiator and Press Company - producent pras, British Piston
Ring Company - producent tokw, oraz przedsibiorstwa wytwarzajce sprzt precyzyjny, elektryczny, telekomunikacyjny i rolniczy. Wszystkie te wane placwki byy
wraz z miastem zagroone zniszczeniem.
Motywem Sonaty Ksiycowej" bya zemsta. Wieczorem 8 listopada 1940 roku,
mniej wicej w tym samym czasie, gdy Hitler mia wygosi przemwienie do starej
gwardii partii nazistowskiej w piwiarni Lowenbraukeller" w Monachium na uroczystych obchodach siedemnastej rocznicy puczu monachijskiego z 1923 roku, lotnictwo RAF przeprowadzio niewielki, prowokacyjny nalot na Monachium. Hitlera nie
udao si zaskoczy, opuci bowiem Lowenbraukeller" na ptorej godziny przed
pojawieniem si pierwszych brytyjskich bombowcw. Budynek, w ktrym odbywaa
si uroczysto, zosta jednak zbombardowany, byo kilka ofiar miertelnych, a domy
i sklepy pooone w okolicy torw lekko ucierpiay. W komunikacie ogoszonym po
nalocie Niemcy zarzucili Anglikom, e celem ataku byy wycznie cywilne zabudowania, pomniki i ludno cywilna. Komunikat koczy si grob szczeglnie cikiego odwetu na Anglii". Odwetem miaa by Sonata Ksiycowa".
Wedug przechwyconych przez Ultr" komunikatw, w cigu tej samej fazy ksiyca Niemcy planowali jeszcze zaatakowa dwa inne, due miasta brytyjskie - Birmingham oraz Wolverhampton. Komunikaty te zawieray take pewne szczegy
dotyczce planowanego nalotu na Coventry. Siy niemieckie miaa poprowadzi osawiona 100. Eskadra Lotnictwa Bombowego (Kampfgruppe 100"). Samoloty naprowadzania bazoway w bretoskim miasteczku Meucon, niedaleko Vannes. Miay one
skierowa si na Coventry wzdu wizki radiowej, emitowanej przez system radionamierzania znany pod nazw X-Gerat", i zrzuci na cel bomby zapalajce. Wzniecone przez pierwsz fal nalotu poary byyby z kolei wskazwk dla bombowcw
stanowicych gwne siy operacji. Wyznaczone do udziau w tej operacji eskadry
mia
y startowa z lotnisk Ory, Chartres i Evreux we Francji, Cambrai, Brukseli i Aner
Pii w Belgii oraz Eindhoven, Soesterburga i Amsterdamu w Holandii. Wszystkie
asy przelotw zostay dokadnie opisane. Nie jest pewne, czy komunikaty Ultry"
uwieray informacje na temat uzbrojenia, ktrego Niemcy planowali uy w tej ope91- Jest to prawdopodobne; wiadomo jednak, e Niemcy, bombardujc poary wzniec
ne przez Kampfgruppe 100" zrzucili okoo 150 tysicy adunkw bomb zapalajycK 1400 bomb burzcych oraz 130 min na spadochronach, w celu zniszczenia uj
i Oc*nych, z ktrych korzystaa stra poarna. Bombowce miay atakowa falami, zrzute na zmian bomby zapalajce i burzce, by jeszcze bardziej rozszerzy poary

46

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

i uniemoliwi stray poarnej skoncentrowanie akcji ratowniczych na najwikszych

skupiskach ognia.
Ultra" ostrzega Churchilla i jego doradcw z wyprzedzeniem czterdziestu omiu,
a moe i szedziesiciu godzin o nalocie, ktrego ofiar miao pa Coventry. Kiedy
przechwycone meldunki Luftwaffe dotary do kwatery Churchilla, premier wyda
instrukcje, by ich tre zostaa ujawniona jak najmniejszej liczbie osb, podczas gdy
on wraz z doradcami zastanawiali si nad moliwymi rodkami obrony. Moliwoci
takich nie byo zbyt wiele, w dyskusjach pojawi si jednak problem o ogromnym
znaczeniu - bezpieczestwo Ultry". Wszyscy zdawali sobie spraw z tego, e jeeli
w celu obrony Coventry podjte zostan jakiekolwiek dodatkowe rodki, Niemcy zaczn si domyla, e Brytyjczycy dowiedzieli si o nalocie wczeniej, by moe drog
dekryptau. Mogoby to nasun Niemcom podejrzenia, e tajemnice Enigmy" zostay spenetrowane, i zmusi ich do zmiany systemu szyfrowania. Jak wane byo
bezpieczestwo Ultry"? Czy waniejsze od bezpieczestwa duego miasta przemysowego? Decyzja naleaa do Churchilla.
Moliwoci obrony przed atakiem z powietrza byy w owych czasach niewielkie,
istniao zaledwie kilka rodkw, ktre mona byo przedsiwzi w obronie Coventry. Pierwszy polega na dezorganizacji si nieprzyjaciela ju na pocztku nalotu poprzez uycie wszystkich dostpnych samolotw w operacji, ktrej nadano kryptonim
Zimny Prysznic". Ultra" i suba Y" RAF-u - komrka rozpoznania radiowego
dostarczay Brytyjczykom szczegowych i dokadnych danych na temat lokalizacji
i siy niemieckich dywizjonw, stacjonujcych w zachodniej Europie. W zwizku z tym
Zimny Prysznic" mia spa na bombowce nieprzyjaciela w momencie, w ktrym
byy najmniej zdolne do obrony - gdy obcione adunkiem bomb przygotowyway
si do startu z lotniska. W nastpnym etapie operacji lecce do celu niemieckie bombowce miay by nkane przez ca drog przez myliwce, w celu zmuszenia ich do
zrzucenia bomb nad morzem lub obszarami wiejskimi i do ucieczki. Prognoza pogody sprzyjaa takim planom. Ostatecznie jednak, jak pniej stwierdzi doradca premiera ds. wywiadu lotniczego, dowdca skrzyda Asher Lee, Zimny Prysznic" zosta le pomylany". Naloty na lotniska nieprzyjaciela co prawda odbyy si, ale zostay przeprowadzone na tak ograniczon skal i tak nieefektywnie, e nie udao im
si ani zatrzyma, ani zaama formacji niemieckich.
Rozpatrywano rwnie plany zamachw na ycie pilotw Kampfgruppe 100".
Wszystkie te propozycje zostay odrzucone ze wzgldu na brak czasu. Organizacja,
ktra byaby w stanie przeprowadzi takie ataki - Zarzd Operacji Specjalnych (SOE)
- jeszcze nie istniaa. Zostao jednak dosy czasu, by zapewni miastu dodatkowe i
rodki obrony - artyleri przeciwlotnicz, reflektory i zasony dymne, oraz skoncen- i
trowa wok miasta jednostki stray poarnej i suby medyczne. Poczenie artyle- ]
rii przeciwlotniczej z reflektorami mogoby przynajmniej zmusi Niemcw do lotu na
duej wysokoci i wyparcia ich poza cel. Wielka Brytania posiadaa wtedy 410 ruchomych dzia przeciwlotniczych. Cz z nich, a moe nawet wszystkie, mona byo
jeszcze dostarczy do Coventry. Mogoby to jednak zagrozi bezpieczestwu Ultry"
Dlatego nie wzmocniono obrony przeciwlotniczej ani w Coventry, ani te w Birmingham, ktre wedug meldunkw Ultry" zostao wyznaczone jako cel nalotu planowanego w pi dni po Coventry. Wzmocniono jedynie obron przeciwlotnicz Wolverhampton. Oficjalna historia RAF zawiera raczej wymijajc wzmiank na ten temat:

COVENTRY

47

48

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

ku. Wyszedem na paski dach gwnego budynku. Nie wierzyem wasnym oczom.
Dookoa terenu szpitala wybuchy dosownie setki poarw, ktre wyglday jak lampki byskajce na gigantycznej choince".
Przez cay nalot, nie nadajcy si do ewakuacji pacjenci leeli na wycigach, a kobiety rodziy dzieci, przygldajc si niemieckim samolotom przez ogromny otwr,
wyrwany w jednej ze cian szpitala. We wszystkich salach operacyjnych i w caym
budynku zgaso wiato, a kiedy wczyy si generatory awaryjne, mocy wystarczyo
jedynie na prowadzenie operacji w wietle reflektorw samochodowych, ktre zostay byskawicznie wymontowane z pojazdw i podczone do akumulatorw. Szpital,
do ktrego trafia wikszo rannych, by pozbawiony elektrycznoci i pary. Wkrtce
pacjentw i ciaa ofiar ukadano obok siebie na kadym dostpnym kawaku podogi.
Pomocy udzielano w wietle latarek i lamp naftowych. O wicie szpital by pozbawion okien ruin. Budynek zosta trafiony przez przynajmniej pi bomb burzcych
i setki bomb zapalajcych.
Wydarzenia w miecie potoczyy si podobnie: najpierw zaskoczenie, a potem katastrofa. Nocnym myliwcom z Deriant i Blenheim nie udawao si zmieni kierunku
lotu niemieckich bombowcw, a artyleria przeciwlotnicza bya zbyt saba, by utrzyma je na duej wysokoci. W cigu kilku minut od ostrzeenia miasto zostao zasypane bombami zapalajcymi, po ktrych nastpiy guche wybuchy adunkw burzcych. Sonata Ksiycowa" zostaa odegrana dokadnie wedug przepowiedni
Ultry", a Hitler zemci si za drobne uszkodzenia monachijskiej piwiarni, niszczc
katedr St. Michael.
Zniszczona katedra staa si symbolem brytyjskiego bohaterstwa, ale rwnie dobrze moga sta si symbolem zoenia w ofierze. Nie musiaa zosta zniszczona. Pierwszy poar by niewielki i udaoby si j uratowa, gdyby wczeniej zgromadzono w niej
zapas wody. Tak zostao to opisane w relacji anonimowego sieranta policji:
Otrzymalimy raport, e w katedrze wybuch poar, ktry zaczyna si rozprzestrzenia.
Wszedem do rodka i zobaczyem, e jeden rg dachu ponie. W tym momencie przybyli
straacy i podczyli we ganicze. Hydrant by jednak uszkodzony i wami nie pyna
woda! W kocu znaleziono wod na ulicy Prior, byo ju jednak za pno, by uratowa
najsynniejszy z budynkw Coventry. Wcigu dwch godzin dach zaama si i do rana nie
pozostao nic poza iglic i czterema cianami zewntrznymi.

W miecie wydarzyy si setki podobnych katastrof. Niektre fragmenty Coventry

zostay zrwnane z ziemi jak Rotterdam. 50 749 domw zostao zniszczonych lub uszkodzonych. Z kocioa Chrystusa pozostaa jedynie stara iglica, a ze szpitala Forda, murowano-drewnianego budynku z szesnastego wieku - rozarzone gownie. Cikich szkd
doznay zakady Standard Motor Works i Radiator and Press Company, podobnie jak
dwanacie innych zakadw, zwizanych z produkcj samolotw, oraz dziewi fabryk.
Parali sub komunalnych uniemoliwi prac pozostaych. Niemal dwiecie rur dostarczajcych gaz zostao przerwanych, podobnie jak niezliczone linie przesyowe, przewody wodne i kanalizacyjne, czno. Zostay te uszkodzone wszystkie linie kolejowe, a drogi byy nieprzejezdne, w wikszym lub mniejszym stopniu zablokowane gruzem. Niektre obiekty pony jeszcze przez tydzie. Zniszczenie kilkunastu sklepw
ograniczyo moliwoci dystrybucji ywnoci.

COVENTRY

49

Nalot trwa dziesi godzin. Leccy jednym z bombowcw reporter niemiecki nawa go najwikszym nalotem w historii wojny lotniczej" i tak opisywa obraz, ktry
ozciaga si? p r z e d jego oczami, gdy samoloty odlatyway znad miasta: Wygldao
jak gdyby ziemia otwara si na ocie, wypluwajc daleko na ld obfite strumie iaWy. (...) W powrotnej drodze dugo jeszcze widzielimy wysok na kilometr
enist chmur, owietlajc niebo na czerwono jak zowrbna latarnia morska...".
Niemcy stracili tylko jeden bombowiec, strcony przez artyleri przeciwlotnicz w drodze na Coventry, nad Loughborough. Mimo e lotnictwo RAF odbyo tej nocy 165
lotw, zgoszono tylko siedem nadlatujcych samolotw, z ktrych dwa zostay zaatakowane - jednak bez rezultatu.
Czy mona byo zrobi wicej, by uratowa miasto? Odpowied brzmi: tak. Wicej
zrobiono dla obrony Birmingham i Wolverhampton. W pierwszym przypadku RAF
wysaa dwadziecia cztery bombowce Hampden nad miasto, by postawiy tam powietrzne pole minowe. W drugim nalot zosta odwoany, poniewa Niemcy dowiedzieli si o gwatownym wzmocnieniu obrony przeciwlotniczej. Informacje te najprawdopodobniej zostay dostarczone drog radiow przez wywiad niemiecki. Do Coventry lub w jego okolice z pewnoci skierowano wsparcie dla obrony cywilnej i stray
poarnej, oficjalna historia stwierdza jednak wyranie, e posiki dotary do miasta
dopiero o wicie, gdy byo ju po nalocie.
Londyski korespondent New York Times, ktry odwiedzi Coventry po nalocie,
napisa w swojej relacji: Coventry wyglda teraz jak miasto zniszczone przez trzsienie ziemi...". The Times (Londyn) nazwa Coventry miastem mczeskim". Nazwa
o tyle suszna, e miasto rzeczywicie bardzo ucierpiao - tyle, e czciowo za spraw
Ultry". Spord 554 jego mieszkacw, ktrzy ponieli mier w czasie nalotu,
150 osb pochowano we wsplnym grobie ze wzgldu na niemono przeprowadzenia identyfikacji zwok. 865 osb odnioso cikie rany, blisko 4 tysice ludzi miao
lejsze obraenia i oparzenia, a z ich rodzinnego miasta pozostay tylko ruiny. Tak
cen zapacono za Ultr".

RODKI SPECJALNE W AKCJI

rodki specjalne w akcji

Gdy zim, na przeomie lat 1940-1941 sztormy i mgy chroniy Angli przed Luftwaffe,
Brytyjczycy powoli, ale stale odzyskiwali siy. Tysice kilometrw na poudnie, na Pustyni Libijskiej, zdolni i sprytni Anglicy po raz pierwszy w czasie II wojny wiatowej
pokazali wiatu, e dziki uyciu rodkw specjalnych potrafi przechytrzy armie
znacznie silniejsze od brytyjskiej. Byo to wytsknione zwycistwo po dugiej serii poraek, zwycistwo, ktre miao prowadzi do sformowania LCS* - pierwszej organizacji
w historii, stworzonej wycznie w celu wprowadzania w bd przeciwnika.
Churchill by ojcem LCS, ktre oprcz tego miao jeszcze dwch ojcw chrzestnych. Jednym z nich by major J.C.F. Holland, pilot i inynier, ktry w czasie I wojny
wiatowej suy w lotnictwie w Afryce Pnocnej i w Irlandii w czasie zamieszek.
Gdy zacz chorowa, mianowano go szefem GS (R) - sekcji w Ministerstwie Wojny,
obsadzonej przez jednego oficera i maszynistk, odpowiedzialnej za opracowywanie
nietypowych operacji wszelkiego rodzaju. Pod kierownictwem Hollanda sekcja GS
(R) zorganizowaa komandosw, stworzya kanay przerzutowe, ktrymi w cigu
nastpnych kilku lat tysice alianckich onierzy i lotnikw przedostawao si przez
terytoria nieprzyjaciela, sformowaa SOE i zapocztkowaa operacj, ktr pniej
kto nazwa rozbudowan siatk przerzutw i podstpu" II wojny wiatowej.
Drugim ojcem chrzestnym by dowdca wojsk si brytyjskich na Bliskim Wschodzie, genera sir Archibald Wavell. Ten krpy, jednooki mczyzna, uksztatowany
przez Winchester, by w typie Clive'a z Indii. Ministerstwo Skarbu byo zachwycone
tym, e na przeomie lat 1939-1940 zarzdza ogromnym imperium brytyjskim na
Bliskim Wschodzie, korzystajc ze swego genialnego mzgu, niewielkiej, ale sprawnej biurokracji oraz kilkunastu batalionw dobrej piechoty, ktra pomimo suby
w cikich warunkach utrzymaa niespotykan dyscyplin, wspaniae tradycje, imponujce ceremoniay, poczucie obowizku i przekonanie, e onierze s tam nie tylko w celu obrony imperium, ale take dla dobra tubylcw.
Wave!' doszed do swojej koncepcji o wielkiej strategii i jej sojuszniku - podstpie,
w czasie gdy Churchill dowodzi bitw o Wielk Brytani. Sir Ronald Wingate napisa
pniej:
Przez cae swoje ycie Wavell nie tylko studiowa sztuk wspczesnej wojny, ale take
rozwj sztuki wojennej w cigu stuleci. (...) Wiedzia i przewidywa, e bdzie to wojna o
* LCS - London Controling Section.

51

zasigu wiatowym ze wszystkimi tego konsekwencjami, kontrolowana centralnie przez

dwch wielkich antagonistw - O i aliantw. Wszystkie operacje, prowadzone w rnych
miejscach wiata, niezalenie od tego, jak bardzo odlegych od siebie, i jak odmienne byy
warunki, w jakich je przeprowadzano, wywieray na siebie nawzajem wpyw. Dlatego wanie uwaa on, e jeeli wprowadzenie nieprzyjaciela w bd byo moliwe na jednym teatrze wojennym, to podstp ten, zwaszcza jeeli dotyczy paszczyzny strategicznej, nie
mg by skuteczny i mg nawet okaza si niebezpieczny, jeeli jego wpyw na operacje
prowadzone na innych teatrach dziaa wojennych nie by kontrolowany.

Wavell nie by jedynym zwolennikiem tej teorii. Take Hitler rozumia j dokadnie i we wszystkich aspektach. Ale Hitler by z natury artyst, a nie biurokrat. Wavell
natomiast by onierzem, artyst i biurokrat, ktry dostrzega konieczno stworzenia centralnego biura, kontrolujcego i koordynujcego operacje decepcji na wszystkich teatrach wojny. Jego memorandum, napisane podczas czarnych dni 1940 roku",
byo katalizatorem, ktry spowodowa utworzenie LCS.
W swoim memorandum Wavell zaleci brytyjskim szefom sztabw, by operacje
wprowadzania nieprzyjaciela w bd, prowadzone przez dowdcw poszczeglnych teatrw dziaa wojennych, byy koordynowane przez szefw sztabw
w Londynie. Wingate argumentowa, e powinny one nie tylko osign maksymalny efekt na lokalnym terenie, ale take mieci si w planach oglnych kampanii, prowadzonych gdzie indziej". O samych planach Wavell napisa w swoim memorandum, e praktycznie wszystkie fortele i podstpy wojenne byy rnymi odmianami kilku prostych trikw, praktykowanych przez czowieka na innych ludziach
od czasw, kiedy czowiek zacz polowa na czowieka". Podzieli te triki na cztery
oglne kategorie: faszywe informacje lub maskowanie", faszywy odwrt", ktry jest waciwie przygotowaniem do ataku, zdradliwa zachta" oraz osabienie
morale przeciwnika". Stwierdzi, e kady dowdca powinien zawsze bra pod
uwag sposoby wprowadzenia w bd przeciwnika, wykorzystania jego obaw oraz
zaburzenia jego rwnowagi psychicznej". Doda te, e elementarn zasad mylenia jest przycignicie uwagi nieprzyjaciela do tego, co chcemy, aby widzia, i odwrcenie jego uwagi od tego, czego nie chcemy, by dostrzeg. Takimi wanie metoami utalentowany czarodziej osiga swoje cele". A celem tego wszystkiego byo
zmuszenie nieprzyjaciela, by zrobi cokolwiek, co moe pomc naszym operacjom,
by przenis swoje rezerwy w niewaciwe miejsce lub powstrzyma si przed
przejciem w miejsce waciwe (...) czy te zmuszenie nieprzyjaciela, by marnotrawi swoje siy".
om
r AV awia szeroko w swoim memorandum metodologi decepcji. Poza
ami specjalnymi, ktre przewidyway faszywe doznania wzrokowe, sucho: . *Y n awet wchowe, ktre mona wykorzysta do odwrcenia uwagi nieprzyle
a, opisa take fortel wyjtkowy, ktry nazwa wprowadzaniem w bd za
cel
^ ^ c z n o ^ c i radiowej". Nieprzyjaciel mg wydedukowa si, charakter czy
n
oc
stawie
dza'
^P *
meldunkw radiowych, pooenia stacji nadawczych, roS Z
f r w
rze ^ ^
stosowanych dla rnych odbiorcw czy te nasilenia ruchu w etec
i H ^
przechodzi do opisu, jak mona wiadomie manipulowa cznochu ! W ' ky " upewni si, e nieprzyjaciel otrzymuje od swoich sub nasuowego te same informacje, co z innych rde decepcji. (...) Jeeli decepcja

52

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

sygnaowa zostanie pominita, prawdopodobiestwo, e plan zakoczy si porak, jest wysokie...".

Innym warunkiem koniecznym do osignicia sukcesu w decepcji bya wiarygodno. Osignicie sukcesu jest mao prawdopodobne, o ile pozorny zamiar, ujawniony nieprzyjacielowi, nie jest na tyle rozsdny, by zosta uwzgldniony w jego rozumowaniu jako jedna z opcji dziaania brytyjskiego dowdcy". Memorandum kado take nacisk na znajomo sposobu mylenia dowdcy przeciwnika. Personel wywiadowczy powinien bezustannie poszukiwa tego typu informacji. Znajomo faktu, e
nieprzyjacielski genera atwo si podnieca, jest o wiele waniejsza od informacji o tym,
ktr akademi sztabu generalnego skoczy i kiedy".
Wavell zakoczy swoje memorandum stwierdzeniem, e tajemnica jest warunkiem powodzenia podstpu. Ukrycie podstpu przed nieprzyjacielem jest konieczne;
gdyby bowiem zorientowa si w oszustwie, mgby odkry prawd. Dlatego o podstpie powinno wiedzie jak najmniej ludzi - nawet jeeli miaoby to oznacza oszukanie zarwno wroga, jak przyjaci. Wavell stwierdza dalej, e w niektrych przypadkach moe okaza si konieczne, by dowdcy i oddziay realizujce podstp (...)
rozumieli zarwno prawdziwe intencje wyszego dowdcy, jak i cel samego planu (...)", ale fakt, e ich ruchy (...) odbywaj si wycznie w celu wprowadzenia
przeciwnika w bd, zwykle nie powinien zosta ujawniony uczestnikom operacji".
Taktyka ta miaa potem znale szczeglne, o ile nie zowieszcze zastosowanie nie
tylko wrd onierzy, ale take wrd tajnych agentw i organizacji ruchu oporu,
ktre w przyszoci wziy udzia w tajnych operacjach aliantw.
Koncepcje Wavella nie byy zbyt nowatorskie - oszukiwanie wroga jest rwnie
stare jak wojna. Realizujc jego zalecenia, Churchill podj si jednak instytucjonalizacji decepcji zarwno w skali wojska, jak i caego pastwa, co ju byo zdecydowanie nowatorskim posuniciem. Wraz z upywem czasu stworzona przez niego, niewielka organizacja - LCS - przeksztacia si w du, a pniej - ogromn instytucj, zajmujc si wycznie obmylaniem forteli. Istnienie LCS byo tajemnic rwnie dobrze strzeon jak dowiadczenia z bomb atomow. Doktryny osony i mylenia uwaane byy w Londynie i Waszyngtonie za tajemnic pastwow jeszcze
dugo po tym, jak reakcja nuklearna staa si powszechnie znana. Dopiero w 1975
roku w Narodowym Archiwum w Waszyngtonie ujrza wiato dzienne dokument
ujawniajcy metodologi zastosowan przez aliantw w tajnej wojnie z Trzeci
Rzesz. Dokument ten, a waciwie memorandum, z dnia 14 maja 1945 roku, skierowane do Komitetu Szefw Sztabw armii ldowej, lotnictwa i marynarki wojennej,
nazywao operacje osony i mylenia odrbn wojn", a wyszczeglnione w nim
rodki uwzgldniay wszystkie metody Wavella - i wiele nowych. Nieco staromodne teorie Wavella zostay zmodyfikowane i wczone do rodkw specjalnych wspczesnej technologii wojskowej, nowoczesnych technik wojny politycznej i psychologicznej, i przystosowane do szerokiego wykorzystania w kadej formacji sub zbrojnych w czasie operacji, ktrych jedynym celem byo wprowadzenie nieprzyjaciela
w bd. Teorie Wavella zostay wic przeksztacone w metody prowadzenia wojny
rwnie bezlitosne i zoone, jak tajne. Ale to wanie Wavell pierwszy sprawdzi ich
dziaanie w praktyce, w czasie kampanii w Afryce Pnocnej. Wynik tej prby by
przez wszystkie wojenne lata uwaany za cenn lekcj w posugiwaniu si technikami decepcji strategicznej i taktycznej, ktre nieznaczne siy Wavella wykorzystay

ODK1 SPECJALNE W AKCJI

53

54

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-194}

Z Londynu przysano Wavellowi niezwykego oficera sztabowego, brygadiera Dudleya Wrangela Clarke'a. Czterdziestojednoletni Clarke w cywilu studiowa prawo,
a w wojsku - taktyk w czasie wojny burskiej i irlandzkiej rebelii. Nowy oficer sztabowy by autorem memorandum, ktre byo przyczynkiem do stworzenia oddziaw
komandosw - elitarnych, dobrze wyszkolonych i uzbrojonych po zby si szturmowych, sformowanych specjalnie w celu nkania noc oddziaw niemieckich, stacjonujcych wzdu wybrzea kanau La Manche. Teraz Clarke mia wykorzysta swoje
moliwoci intelektualne i spryt prawnika, pomagajc Wavellowi w zwodzeniu Wochw. Jego operacje stay si zalkiem A-Force, rozbudowanej formacji brytyjskiej
(a pniej anglo-amerykaskiej), ktrej gwnym zadaniem byo oszukiwanie przeciwnika w Afryce Pnocnej i basenie Morza rdziemnego, w bliskiej wsppracy z LCS.
Wosi rozpoczli swoj kampani w Afryce od akcji zaczepnej, przeprowadzonej
przeciwko Brytyjczykom z Libii. 13 wrzenia 1940 roku armia marszaka Rodolfo Grazianiego wkroczya do Egiptu wskim frontem wzdu brzegu. Brytyjczycy wycofali
si. Trudno byo przypuszcza, by Wavellowi udao si zatrzyma Grazianiego* dalej
na zachd ni na przedmieciach Aleksandrii, gdzie miecia si dua baza brytyjska
marynarki wojennej. Posiki dla wojsk Wavella znajdoway si wanie w drodze z Wielkiej Brytanii. Oddziay te byy konieczne do odparcia inwazji niemieckiej, jak przynajmniej wydawao si w owym czasie tym, ktrzy nie zostali dopuszczeni do tajemnic
Ultry", ale oszukanie Wochw co do siy militarnej Wavella stao si celem absolutnie nadrzdnym.
Zadanie to Clarke powierzy swoim ludziom, zorganizowanym w zespoy. Razem stworzyli potn armi", skadajc si z setek gumowych czogw, nadmuchiwanych jak balony, ktre mieciy si w torbie na sprzt do krykieta, dzia, ktrej
mieciy si w pudekach po herbatnikach, i dwutonowych" ciarwek i cignikw, ktre po spuszczeniu powietrza nie przekraczay rozmiarami skrzynki na amunicj. Na poudnie od Sidi Barrani, gdzie odpoczywali onierze Grazianiego, saperzy Clarke'a, zgodnie z elementarnymi zasadami decepcji, budowali faszywe drogi I
i odciskali w piasku faszywe lady gsienic czogowych. Potem przyprowadzili
tumy Arabw z komi i wielbdami. Zwierzta zaprzono do urzdze przypominajcych brony, wzbijajcych wysoko w powietrze ogromne chmury kurzu, ktre
- obserwowane z powietrza - przypominay due kolumny pancerne w ruchu. Woskie samoloty zwiadowcze usioway sfotografowa ten obszar, ale dziaa przeciwj
lotnicze utrzymyway je na duej wysokoci, uniemoliwiajc im wykrycie tego, cfl
dzieje si w dole. Po wywoaniu fotografii Grazianiemu dostarczono dowody wskaj
ujce na obecno na jego prawym skrzydle formacji potnych czogw i artylerii
- a wszystko wskazywao na to, e tych czogw i dzia byo wicej ni jego waj
snych. Majc w rku takie dowody, potwierdzane raportami wywiadowczymi o nadj
cigajcych posikach, w obawie przed atakiem czogowym z flanki i odciciem <
gwnych si, Graziani rozkaza swoim wojskom okopa si i zbudowa fortyfikacji
wzdu szosy do Aleksandrii**.

ODKI SPECJALNE W AKCJI

55

Wavell i Clarke kontynuowali swoj taktyk do penej koncentracji si brytyjskich

adejcia posikw z Anglii. Nastpnie - w gbokiej tajemnicy - Wavell wyda rozkaz wymarszu*, by 9 grudnia zaatakowa pozycje woskie. Siy Grazianiego nadal
miay ogromn przewag, ale pady ofiar jednego z najbardziej brawurowych atakw w tej wojnie. Po zmuszeniu Wochw do penego odwrotu, ludzie Wavella przemierzyli 1040 kilometrw w gb Libii. Do 7 lutego 1941 roku wojska Wavella wziy
130 tysicy jecw wojennych, zdobyy 400 czogw i 1290 dzia, aczkolwiek sam
Wavell nigdy nie dowodzi siami wikszymi ni dwie dywizje Szczurw Pustyni" jak nazwano brytyjskie oddziay pustynne**. Straty Wavella wyniosy 500 zabitych,
1400 rannych i 55 zaginionych, o ktrych sdzono, e dostali si do niewoli. Jednoczenie, miniaturowe siy Wavella we woskiej Afryce Wschodniej przeprowadziy inn
brawurow ofensyw przeciwko armii ksicia Aosty, w ktrej, przy stratach 135 zabitych, 310 rannych i 52 zaginionych, wziy do niewoli 50 tysicy jecw wojennych.
I tak, wraz z klsk caej armii, skoczyy si woskie marzenia o afrykaskim imperium. Decepcja strategiczna i taktyczna potwierdzia swoj szczegln warto***.
Konsekwencje zwycistwa Brytyjczykw byy znaczce. Wosi nigdy ju nie odzyskali ducha bojowego, a Niemcy zmuszeni byli przyj im z odsiecz. Wojna przybraa nowy obrt, a Komitet Szefw Sztabw poczonych si zbrojnych sformowa
w kwietniu 1941 roku w kwaterze Churchilla now organizacj - LCS, ktr kierowa
pukownik Oliver Stanley, arystokrata i jeden z najlepszych ministrw partii konserwatywnej. Od tego momentu, na caym wiecie kady sztab odpowiedzialny za planowanie w brytyjskich (a pniej i amerykaskich) siach zbrojnych posiada sekcj
decepcji - tzw. Komitet rodkw Specjalnych (Committee of Special Means), bezporednio powizany z LCS. Chocia sekcje te byy niewielkie, ich wadza i wpywy
z czasem stay si ogromne. Otrzymyway one wszystkie dane wywiadowcze i wywieray na alianckich dowdcw wpyw co do zakresu, terminu i kierunku prowadzonych przez nich operacji. Czasami komrki te uniemoliwiay przeprowadzenie
operacji, jeeli te mogy zagrozi innym dziaaniom, waniejszym i prowadzonym na
wiksz skal. Niemcy, ktrzy sami charakteryzowali si du przebiegoci i sprytem w decepcji, nie mieli podobnej instytucji, natomiast LCS i stowarzyszone z ni
agendy, w duym, a nawet decydujcym stopniu przyczyniy si do zwycistwa.
ydarzenia, ktre miay miejsce w cigu pierwszych kilku tygodni po tragedii
entry, utwierdziy Churchilla w jego decyzji podjcia wszelkich moliwych rodw celu ochrony Ultry". Ujawnia ona bowiem pewien zdumiewajcy fakt: Hi' P z a r z uceniu planw inwazji na Wielk Brytani, zacz przenosi z Francji swoj
r>row
5 Pychot, czogi i dywizjony lotnicze na Bakany i z powrotem do Polski****.
7
wicej informacji potwierdzao przypuszczenia, e Hitler planuje kampani

mu

Pan

az w

ymarszu, ale nie pieszej 10. armii Wochw, lecz nieduemu zgrupowaniu uderzeniowe-

** D o t y c ^ " l o t o r o w e m u( P r z yp- T.RJ.

W lutym H m Z e t y I k o k r e s u o d grudnia 1940 r. do stycznia 1941 r. i wycznie na Pustyni Zachodniej.
*** Autor r O z k a z a m i W a vella byo ok. 10 dywizji (przyp. T.R.).
a
t a m e
194] r. (n
rozpoznanie przerzucenia Afrikakorps do Trypolitanii i jego skutki w kwietniu
tylko do Rzeszy i na ziemie polskie, na Bakany dopiero w 1941 r. (przyp. T.R.).

56

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 2938-lfty

w kierunku wschodnim, tak wic Churchill i Wielka Brytania otrzymali od losu chwil wytchnienia. Chocia Wielka Brytania nie miaa adnej moliwoci skorzystania
z osabionej pozycji Hitlera we Francji i ponownego przekroczenia kanau, dostarczone przez wywiad informacje umoliwiy Brytyjczykom przestawienie przemysu zbrojeniowego z produkcji sprztu obronnego na sprzt czysto ofensywny. By to kolejny
wkad Ultry" o dugofalowych konsekwencjach strategicznych.
W poowie marca 1941 roku Ultra" dostarczya informacji, ktre przyczyniy si
do pierwszego zwycistwa brytyjskiej marynarki wojennej w czasie II wojny wiatowej - w bitwie w rejonie przyldka Matapan. W wyniku penetracji szyfrowanych
na Enigmie" meldunkw Luftwaffe i woskiej marynarki wojennej, maszyna Turinga - Bomba" - ujawnia, e Niemcy i Wosi planowali zmasowany atak na brytyjskie konwoje na Morzu rdziemnym. Udao si nawet ujawni dat planowanej
akcji: 27 marca 1941 roku. Dziki ostrzeeniom Ultry", dowdca brytyjskiej Floty
rdziemnomorskiej, admira sir Andrew Cunningham, rozkaza brytyjskiej eskadrze okrtw wojennych, stojcej na kotwicy w Aleksandrii, wyruszy do akcji.
W celu ukrycia rzeczywistych zamiarw eskadry, skadajcej si z trzech pancernikw, lotniskowca i dziewiciu niszczycieli, Cunningham stawi si w Aleksandrii
po zmierzchu, w cywilu, w tajemnicy i bez zbdnych ceremonii. Nastpnym krokiem miao by przekonanie Wochw, e to zwiad powietrzny, a nie kryptoanaliza,
zdradzi Brytyjczykom, e flota woska wysza z portu w Neapolu. W tym celu Cunningham wysa latajc d Sunderland, by wyledzia okrt flagowy floty woskiej
Vittorio Veneto.
Eskadra Cunninghama wysza w morze i 28 marca, wraz z czterema krownikami i czterema niszczycielami*, nawizaa bitw z Wochami u wybrzey przyldka
Matapan. Luftwaffe nie przybya sojusznikom z odsiecz. Brytyjczycy zatopili lub
uszkodzili wikszo jednostek przeciwnika**. Ultra" jeszcze raz zapewnia im istotn
przewag strategiczn. Churchill napisa pniej: Odniesione w sam por i mile
widziane zwycistwo w rejonie przyldka Matapan usuno w tym krytycznym okresie wszystkie wyzwania dla brytyjskiej floty we wschodnim basenie Morza rdziemnego".
Ale Churchill i szefowie sztabw nie zawsze mogli korzysta z informacji, do- |
starczanych z wyprzedzeniem przez Ultr". Nie byo to win Bomby", lecz ra-j
czej ubstwa si i rodkw postawionych do dyspozycji wojska. Jednym z takich
przypadkw bya operacja Merkury", jak nazwano niemiecki desant powietrzny
i morski na Kret. W kwietniu 1941 roku Niemcy uderzyli na Jugosawi oraz Gn
cj i zajli je. Zgodnie z logik, nastpnym etapem musiaa by Kreta. Hitler zamierza wyrzuci brytyjskie siy powietrzne i morskie z baz na Krecie i wykorzysta wysp jako punkt startowy dla jego wasnych operacji w basenie Morza rdziemnego***.
Meldunki Ultry" pozyskiwane z nasuchu cznoci Luftwaffe ujawniy wszystkie j
szczegy planu Hitlera. Churchill i szefowie sztabw wiedzieli kiedy, jak i gdzie Niem y |
cy zaatakuj wysp. Zdajc sobie spraw z ogromnego zagroenia, jakie stanowiby
* Byy to Siy Lekkie adm. Pridhama-Wippela, ktre osaniay operacj Lustre" i wyszy z Pireusu (przyp- T.R-)- j
** Brytyjczycy zatopili 3 krowniki cikie i 1 niszczyciel, uszkodzili pancernik Vittorh Vencta (przyp. T.R.)'j
* Tego nie byo w planie niemieckim (przyp. T.R.).

0 0 # SPECJALNE W AKCJI

57

dek Krety dla pozycji brytyjskich na Bliskim Wschodzie i w Afryce Pnocnej, zdedowali si wzmocni obron wyspy*. Dodatkowe oddziay zostay rozlokowane na
h obszarach, gdzie zgodnie z przekazami Ultry" mieli ldowa niemieccy spadohroniarze. Krlewska Marynarka Wojenna, take dysponujca danymi z Ultry", rozwjla w okolicy wyspy potne siy, ktre miay zama desant morski.
Posiki nie zapobiegy klsce. Brytyjczycy ponieli z rk niemieckich oddziaw
desantowych cikie straty, przegrywajc bitw o Kret w wyniku ogromnej przewa prZeciwnika**, ale i straty niemieckie okazay si tak rozlege, e Hitler ju nigdy
nie zdecydowa si na desant lotniczy w takiej skali. Po bitwie o Kret niemieccy spadochroniarze brali udzia w desantach wycznie jako piechota. Gdyby niemieckie
oddziay zachoway swoj liczebno i organizacj i zostay wykorzystane gdzie indziej, na przykad w inwazji na Wielk Brytani, desancie na Aleksandri, czy te
w Normandii - wyniki ich udziau mogyby by decydujce. Ultra" jeszcze raz odegraa istotn rol, i chocia tym razem nie zapewnia zwycistwa w bitwie, zmusia
Hitlera do zmiany taktyki. Pniejsze wydarzenia wykazay, jak korzystne byy te
zmiany dla aliantw.
Jeszcze wiele razy tej zimy i wiosny Ultra" ostrzegaa Churchilla o zamiarach
Hitlera. Ujawnia przegrupowanie si niemieckich znad kanau La Manche do Polski i
na Bakany oraz utworzenie Afrikakorps pod dowdztwem generaa Erwina Rommla z zadaniem wsparcia zagroonych w Afryce Wochw. Dostarczane przez Ultr"
informacje wywiadowcze ujawniy rwnie planowan przez Hitlera inwazj na najwaniejsz z brytyjskich pozycji na Morzu rdziemnym - Malt, umoliwiajc RAF
i Krlewskiej Marynarce Wojennej udaremnienie tych zamiarw***. Dziki Ultrze"
wywiad MI-6 mg zniweczy operacje Abwehry w Hiszpanii, Maroku, Persji i Iraku.
Ultra" nadal dostarczaa bardzo szczegowych informacji o Ordre de Bataille Luftwaffe, a w poczeniu z danymi pochodzcymi z innych rde - take O. de B. armii
niemieckiej ldowej. By moe jednak najwaniejsze byo to, e istnienie Ultry" stanowio dla Churchilla gwarancj bezpieczestwa, pozwalajc mu na wykorzystanie
brytyjskiego potencjau militarnego i przemysowego w optymalny sposb oraz na
przyjcie znacznie bezpieczniejszego kursu, ni byoby to moliwe w innych warunkach.
Wielka Brytania walczya jednak samotnie, pomimo e Hitler najwyraniej szykoa
si teraz do napaci na Rosj. Take Ameryka stopniowo skaniaa si ku wojnie.
rezydent Roosevelt, zaskoczony szybkoci wydarze latem i jesieni 1940 roku,
v
lii armii amerykaskiej na rozbudow si polowych. Ponowny wybr Roosena
prezydenta Stanw Zjednoczonych odby si na tydzie przed nalotem na
n
a
ec
k^ ty Churchill powiadomi go, e wkraczamy w mroczn faz wojny,
erZ
ce s e w
m lc .f^ J * czasie i przestrzeni", Roosevelt ogosi Ameryk arsenaem deC 1
J , a take spowodowa przyjcie przez Kongres Lend-Lease" - ustawy umo 1 6 "' 6 ' b y ' z n i k o m e " ) e d n a brygada (przyp. T.R).
Pnowa V* P r z e w a a ' ' Brytyjczycy i Grecy, ktrych ponadto wspara ludno. Niemcy zwyciyli dziki
*** W 19 4 ] U W f o w i e t r z u i lepszemu dowodzeniu (przyp. T.R.).
">>_.), u j a t . l e m c y nie planowali inwazji na Malt. Chodzio o obezwadnienie jej jako bazy morskiej i lotnia
ona bowiem Brytyjczykom zwalczanie woskiej eglugi (przyp. T.R.).

58

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

liwiajcej dostawy do Wielkiej Brytanii broni i amunicji w zamian za symboliczn

opat. W marcu 1941 roku, trasami przecinajcymi Pnocny Atlantyk zaczo przybywa coraz wicej samolotw, okrtw, dzia, czogw, ciarwek i amunicji. W Londynie coraz czciej zaczli si pojawia Amerykanie w cywilnych ubraniach, obserwujcy wojn midzy Niemcami i Brytyjczykami, do ktrej prdzej czy pniej musiaa przystpi Ameryka.
Dostawy z Ameryki i imperium miay kluczowe znaczenie dla przetrwania Wielkiej Brytanii. O ile wiosn 1941 roku niebezpieczestwo inwazji z kontynentu zostao
zaegnane, na morzu pojawio si nowe zagroenie. Niemieckie U-booty, starajce si
odci Wielk Brytani od rde zaopatrzenia, grasoway wzdu tras konwojw na
Morzu rdziemnym i Pnocnym Atlantyku, zadajc brytyjskiej flocie kolosalne straty.
Hitler pragn wzi Angli godem, a Churchill natychmiast zorientowa si, jak realne jest to niebezpieczestwo. W czasie spotkania z Pierwszym Lordem Morskim, admiraem Dudleyem Poundem, Churchill owiadczy: Musimy postawi t spraw
na pierwszym miejscu, przed wszystkimi innymi. Zamierzam wyda bitw o Atlantyk". adna z bitew II wojny wiatowej nie bya rwnie wana dla zwycistwa nad
Trzeci Rzesz.
Burzliwe wody oceanu stay si rozlegym polem bitwy, w ktrej Ultra" pocztkowo nie odegraa adnej roli. Z nie wyjanionych dotd przyczyn maszyna Turinga
nie sprawowaa si najlepiej w odczytywaniu szyfrowanych przez Enigm" meldunkw Kriegsmarine, a jeeli nawet zdoano je odczyta, to Admiralicja i tak nie podejmowaa adnych dziaa na podstawie zdobytych informacji. Winterbotham twierdzi, e to baagan w Admiralicji" by winien niepowodze Ultry" w tym okresie,
ale nie istniay adne dowody potwierdzajce ten zarzut. Baagan czy nie, kady, kto
mg, pracowa, by Bletchley dowiedziao si jak najwicej o Enigmie" i systemie
zastosowanym przez Kriegsmarine.
Od wysania 3 wrzenia 1939 roku depeszy o wypowiedzeniu wojny do wszystkich okrtw wojennych i statkw handlowych pywajcych pod brytyjsk flag, lordowie Admiralicji szukali sposobu schwytania jakiego U-boota w celu uzyskania
informacji na temat komunikacyjnych, taktycznych i technicznych procedur stosowanych przez niemieckie wilcze stada". W kocu nadarzya si okazja, ktra miaa doniose konsekwencje. W pierwszych dniach maja 1941 roku brytyjski konwj, zoony
z trzydziestu omiu statkw handlowych, wiozcych wojsko, artyleri i czogi do Egiptu oraz spory adunek whisky i innych towarw do Stanw Zjednoczonych, pyn
przez Atlantyk na pnoc od Hebrydw. By to spokojny rejs, statki handlowe pyny
w rzdach po trzy jednostki, pod eskort niszczycieli i korwet. 7 maja ich spokj zosta zakcony. Niemiecki U-boot wyledzi konwj. By to U-110, jeden z najnowo-j
czeniejszych i najlepszych okrtw podwodnych Kriegsmarine, pyncy pod dowdztwem kapitana Fritza Juliusa Lempa, jednego z najodwaniejszych kapitanw floty
niemieckiej. To wanie on zatopi statek pasaerski Athenia pierwszego dnia wojny, j
posyajc na dno oceanu 112 pasaerw i czonkw zaogi, w tym 28 Amerykanw. I
W czasie pierwszego ataku Lemp zatopi dwie jednostki. Dwa dni pniej, gdy
konwj przepywa w pobliu Grenlandii, uderzy ponownie. Dwa nastpne statki
handlowe zostay trafione, a Lemp z gbokoci peryskopowej przyglda si rozwojowi wydarze. Zgubia go ciekawo. Peryskop zosta namierzony z pokadu korwety, ktra zarzucia cay obszar bombami gbinowymi. Kilka minut pniej U-UO

RODKI SPECJALNE W AKCJI

59

wyszed na powierzchni, z powanymi uszkodzeniami kaduba, dzia i kiosku. Komandor John Baker-Cresswell podj ju decyzj staranowania okrtu podwodnego
swoim niszczycielem Bulldog, gdy zauway, e zaoga U-boota wyskakuje do wody.
Moment, w ktrym Baker-Cresswell zda sobie spraw z moliwoci zdobycia caego
U-Boota, by jednym z najwaniejszych wydarze bitwy o Atlantyk.
Marynarze z Bulldoga, gdy weszli na pokad U-UO stwierdzili, e okrt zosta opuszczony przez zaog, ktra nie zrobia nic, by zniszczy sprzt radiowy, ksigi kodw
i szyfrw, ksigi meldunkw wysanych i otrzymanych, czy tabele i instrukcje techniczne. Najwaniejsza jednak bya Enigma", nietknita i wyposaona w instrukcj
obsugi, podrczniki, tabele kodw i czci zapasowe. Baker-Creswell wzi U-boota
na hol, poinformowa Admiralicj o wspaniaej zdobyczy i ruszy w kierunku Islandii. 10 maja stao si jednak jasne, e U-110 zbyt szybko nabiera wody, by dotrze do
jakiegokolwiek portu. Tego samego wieczora okrt gwatownie obrci si dziobem
do gry i po spuszczeniu holu zaton. Wydawao si, e operacja zakoczya si katastrof, ale w rzeczywistoci cay tajny sprzt i wszystkie dokumenty zostay zabezpieczone na pokadzie Bulldoga.
Dwa dni pniej Bulldog stawi si na ogromnym kotwicowisku floty brytyjskiej
przy Scapa Flow na Szetlandach, z powiewajcymi z masztu flagami bojowymi wiadczcymi o tym, e jednostka zatopia U-boota. Na miejscu czekali ju eksperci w dziedzinie kryptologii i zwalczania okrtw podwodnych, a wszyscy uczestnicy operacji
zostali wprost obsypani medalami. Nie pozwolono jednak, by jakakolwiek informacja o zdobyciu U-boota przecieka na zewntrz. Dopiero w 1966 roku Admiralicja zezwolia na opublikowanie relacji o tym wydarzeniu. Dopiero wtedy oficjalnie przyznano - i uzasadniono - e zdobycie U-UO byo najwikszym sukcesem brytyjskich
si zwalczania okrtw podwodnych w cigu caej wojny, sukcesem o niezwykle wanych konsekwencjach.
Znaleziona na pokadzie zdobytego U-UO Enigma", a take tajne ksiki, przyniosy niemal natychmiastowe wyniki. Jednym z nich byo zniszczenie sekcji morskiej Etap
pendienst" - supertajnej organizacji wywiadowczej i zaopatrzenia floty niemieckiej.
Etappe" zostaa odtworzona po I wojnie wiatowej przez Wilhelma Canarisa, pniejszego szefa Abwehry, jako rodek zaopatrzenia niemieckich rajderw i ich okrtw podwodnych w informacje wywiadowcze, ywno i paliwo. Organizacj stanowili rozsiam
po caym wiecie ludzie - mczyni i kobiety, dziaajcy pod przykrywk konsulatw niemieckich lub zatrudnieni przez niemieckich armatorw. W1941 roku Etappe"
Posiadaa wiele duych, szybkich i nowoczesnych statkw, ktre zapewniay potnej
ruemieckiej flocie podwodnej zaopatrzenie w czasie prowadzonych przez ni dziaa
Przeciwko konwojom pyncym przez Pnocny Atlantyk. Pocztek tych operacji zos
a zaplanowany na pn wiosn 1941 roku, a jako pierwszy do akcji mia wej ogromn
y niemiecki pancernik Bismarck, a take dwa krowniki liniowe, Scharnhorst i Gneisea
- Bismarckowi nie dorwnywa aden z wczesnych pancernikw brytyjskich. Gdyy Niemcy mogli zaopatrywa te okrty na penym morzu w niezbdne zapasy, by
ze udaoby si im przerwa wszelkie poczenia morskie pomidzy Angli i Ame*4- Skuteczna blokada zmusiaby Wielk Brytani do kapitulacji.
W tym kierunku zmierzay wydarzenia w momencie przechwycenia U-110. Dziki
jnym materiaom znalezionym na pokadzie okrtu, skojarzonym z danymi pozyar
>ymi wczeniej przez Ultr", Admiralicja zdobya klucz do lokalizacji niemal

60

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

wszystkich statkw zaopatrzeniowych Etappe". Jednoczenie podjto rne moliwe rodki ostronoci, by uchroni rdo tych informacji przed wykryciem, a brytyjskie krowniki i niszczyciele wyszy w morze z zadaniem wyszukania i zniszczenia
statkw zaopatrzeniowych. Rezultaty przeszy wszelkie oczekiwania. W okresie od
4 czerwca do 23 lipca 1941 roku Brytyjczycy zdobyli, zatopili (lub zmusili zaogi do
zatopienia) dziesi niemieckich statkw zaopatrzeniowych.
Chocia bitwa o Atlantyk bya jeszcze daleka od zakoczenia, zniszczenie floty
Etappe" byo jednym z punktw zwrotnych wojny na morzu. Jego konsekwencje nie
sprowadzay si bowiem tylko do ograniczenia moliwoci dziaania okrtw nawodnych i podwodnych niemieckiej marynarki wojennej. Pozbawio to take Niemcw
informacji dla wojska najwaniejszych - wywiadu meteorologicznego. Niewiele operacji militarnych moe bowiem liczy na sukces bez wiarygodnej prognozy pogody.
Najwikszym jednak tryumfem i jednoczenie punktem kulminacyjnym tej epopei
wywiadu morskiego byo zatopienie samego Bismarcka, do ktrego przyczynia si
Ultra". Zwycistwo to unaocznio wszystkim osobom wiadomym istnienia tego rda informacji, e ofiary poniesione dla zapewnienia jego bezpieczestwa, z Coventry
wcznie, byy uzasadnione. Stao si to jasne jeszcze przed zniszczeniem niemieckich
statkw zaopatrzeniowych, w czasie gdy do Anglii dotary straszne wiadomoci: Rommel pokona Wavella w Afryce Pnocnej, Niemcy okupowali Grecj, a Brytyjczycy
zostali zmuszeni do ewakuacji, tracc przy tym trzydzieci okrtw. Wtedy wanie
wykryto Bismarcka, spokojnie idcego kursem na Atlantyk. Wczesnym rankiem 20 maja
1941 roku pancernik i towarzyszcy mu potny krownik Prinz Eugen opuciy Batyk i weszy na wody norweskie.
Informacje o ruchach okrtw, zdobyte przez agenta dziaajcego w szwedzkiej
flocie, zostay przekazane w Sztokholmie brytyjskiemu attache morskiemu, kapitanowi Henry'emu Denhamowi, ktry z kolei powiadomi o nich Admiralicj. Ale ta miaa
ju wasne informacje z Ultry", ktra przechwycia meldunki wysyane przez samoloty Luftwaffe prowadzce loty rozpoznawcze w Cieninie Duskiej, pomidzy Islandi a Grenlandi. Admiralicja z kolei natychmiast zawiadomia flot na kotwicowisku Scapa Flow.

Samoloty patrolowe Coastal Command wyledziy Bismarcka i Prinza Eugena

21 maja, gdy te wchodziy do Korsfjordu w Norwegii. Brytyjscy agenci w Korsfjordzie zameldowali o obecnoci dwch duych okrtw, ktre przybyy z Pnocnego
Atlantyku. Do tego czasu flota brytyjska zaja ju pozycje w Cieninie Duskiej,
a wczesnym rankiem 24 maja Niemcy zostali ostrzelani przez krownik liniowy Hood,
pancernik Prince of Wales oraz krowniki Suffolk i Norfolk. Rozpocza si bitwa.
Bismarck zosta trafiony, ale o szstej rano, duma brytyjskiej floty - krownik liniowy
Hood, wylecia w powietrze trafiony jedn z salw z dzia Bismarcka. Z zaogi liczcej
1500 marynarzy ocalao tylko trzech.
Ten kolejny, bolesny cios dla brytyjskiej dumy narodowej zosta okupiony losem
Bismarcka, ale wymagao to ofiar. Mostek Prince of Wales, jednego z najnowoczeniejszych brytyjskich pancernikw, zosta w bitwie doszcztnie zniszczony, a okrt mia
wyrwy w kadubie poniej linii wodnej; jego dowdca postanowi wic wycofa si
z akcji. Ale Bismarck take zosta powanie uszkodzony. Niemiecki okrt zacz oddala
si, wlokc za sob smug ropy naftowej. Suffolk i Norfolk ruszyy w pocig, a w Londynie Admiralicja skierowaa wszystkie dostpne okrty do pocigu za Bismarckiem.

RODKI SPECJALNE W AKCJI

61

Tego samego wieczoru okoo godziny dwudziestej drugiej Bismarck zosta trafiony
torped, zrzucon z samolotu startujcego z pokadu lotniskowca Victorious. Spowolnio to jeszcze bardziej ruch uszkodzonego okrtu i podsycio nadzieje ywione w biurach Admiralicji i premiera na pochwycenie Bismarcka. Nadzieje te jednak okazay si
ponne, gdy okoo trzeciej nad ranem 25 maja Suffolk utraci kontakt z pancernikiem.
Przez mniej wicej trzydzieci godzin Bismarck szed wodami Atlantyku nie niepokojony przez nikogo. Jego dowdca by tak pewny, e udao mu si zmyli pocig, e
wysa do Berlina dug depesz z penym opisem wydarze. Bya za osiem minut
dziewita, 26 maja. Sygna zosta przechwycony przez brytyjskie stacje nasuchu radiowego. Szybko ustalono pozycj okrtu i przesano na pokad brytyjskiego okrtu
flagowego. Niestety, w obliczeniach popeniono bd i pozycja ta zostaa nieprawidowo naniesiona na mapy. W rzeczywistoci Bismarck znajdowa si 200 mil na poudnie od bdnie ustalonej pozycji i spokojnie zmierza w kierunku bezpiecznych
portw.
Teraz jednak bd popenili Niemcy. Kto z niemieckiej kwatery gwnej w Berlinie, z nigdy nie wyjanionych przyczyn, wysa seri komunikatw radiowych. Jeden
z nich zawiera rozkaz, by dowdca skierowa Bismarcka pen par do portu Brest.
Przechwycony przez Brytyjczykw sygna zosta skierowany do Knox, gdzie udao
si go szybko i dokadnie odczyta. Nastpnie meldunek wysano do Centrum Wywiadu Operacyjnego OIC (Operational Intelligence Centre) w Admiralicji. Na podstawie tej informacji, skojarzonej z meldunkami Ultry", wykazujcymi nadzwyczajn
aktywno Luftwaffe we Francji, zaoono, e Niemcy chc teraz zapewni Bismarckowi maksymaln ochron lotnicz. To z kolei pozwolio OIC na obliczenie kursu, jaki
Bismarck musia obra, by dotrze do Brestu. Jeden z samolotw patrolowych Lotnictwa Wybrzea, ktre wystartoway z bazy w Lough Erne w Irlandii Pnocnej*, wykry
Bismarcka idcego kursem na Brest w odlegoci okoo 700 mil od portu. Potem pancernik przechwyciy dwa samoloty torpedowe Swordfish z lotniskowca Ark Royal. Od
tego momentu los Bismarcka by ju przesdzony. Samoloty Swordfish i brytyjskie pancerniki ruszyy do ataku. Bismarck zosta trafiony. 27 maja, okoo godziny 10.40 z pancernika zosta ju tylko dymicy wrak, ktry powoli obrci si do gry stpk i zaton, zabierajc ze sob na dno niemal wszystkich spord 2000 czonkw zaogi.
Uratowano zaledwie 110 marynarzy.
Gdy Churchill, jeszcze tego samego ranka, w czasie porannej sesji Izby Gmin ogosi wiadomo o losie Bismarcka, poczucie ulgi i rado ze zwycistwa byy ogromne.
Gwnodowodzcy Kriegsmarine, Wielki Admira Raeder, nie mg jednak pogodzi
S1
C z katastrof. Zniszczenie najpierw Bismarcka, a pniej statkw zaopatrzeniov/ych
"tappe" byo zbyt uderzajcym zbiegiem okolicznoci, by odrzuci podejrzenie, e
szyfry Kriegsmarine zostay zamane, lub e gdzie wewntrz dowdztwa niemieckiej floty kryje si zdrajca. Komisja dochodzeniowa odrzucia jednak pogld, e Enigma
zostaa rozpracowana. W swoim raporcie czonkowie niemieckiej komisji napisali, e nie jest konieczne obarczanie kogokolwiek win naruszenia bezpieczestwa
abel kodw i szyfrw". Komisja bya bardziej skonna wierzy we wszechobecno
"W-6 j obecno zdrajcy w centrali Kriegsmarine. W raporcie stwierdzono, e linie
e
lefoniczne marynarki wojennej midzy Berlinem a Paryem przechodziy przez
Wzmacniacze, ktre nie zawsze byy obsugiwane przez Niemcw. Prawdopodobiestwo zaoenia podsuchu przez Brytyjczykw na tych liniach byo do wysokie. Ta

62

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

RODKI SPECJALNE W AKCJI

sama historia powtarzaa si przez ca wojn. Hitlerowcy obawiali si swoich wasnych zdrajcw bardziej ni kryptologw nieprzyjaciela. Jeden z oficerw brytyjskiego wywiadu marynarki wojennej stwierdzi, e zawsze bardziej wierzyli w swoj
skuteczno ni w lojalno narzucon im przez system polityczny". Za t arogancj
Trzecia Rzesza miaa zapaci najwysz cen.

Stalin otworzy pierwsze spotkanie na Kremlu stwierdzeniem, e nie oczekuje jedynie sw wzajemnej sympatii, ktre nazywa algebr". Pragn porozumienia - matematyki stosowanej" - obejmujcego wspprac w czasie wojny i odbudow po wojnie.
Podnis take po raz pierwszy, ale z pewnoci nie ostatni, kwesti powrotu do Europy". Przyj do wiadomoci fakt, e Wielka Brytania nie moga rozpocz inwazji na
tym etapie wojny, ale nie pozostawi nikomu wtpliwoci, e oczekuje takiego kroku
w 1942 roku*. Rozmowy trway, a w dniu 16 grudnia Cadogan spotka si z budzcym
trwog czowiekiem, kierujcym rosyjskimi subami specjalnymi, awrientijem Beri.
Beria zapyta, jakie s brytyjskie plany dotyczce zaopatrywania si ruchu oporu w okupowanej przez Hitlera Europie w bro, a Cadogan, ktry by jednym z zaoycieli tej
organizacji, opowiedzia mu o SOE i jej celach. Beria powiedzia, e formuje wanie
podobn organizacj we wschodniej Europie. Cadogan wyrazi nadziej, e obie organizacje nie znajd si w konflikcie; Beria odpowiedzia, e te ywi tak nadziej.
Brytyjsko-rosyjskie negocjacje doprowadziy 20 grudnia 1941 roku do zawarcia
paktu pomidzy MI-6, SOE i NKWD. Spord Rosjan o pakcie wiedzieli jedynie Stalin, Beria i minister spraw zagranicznych, Wiaczesaw Mootow. Pakt zapewnia wymian informacji wywiadowczych o Niemczech. Pomimo rodkw ostronoci podejmowanych przez Wielk Brytani w obawie przed zdekonspirowaniem Ultry",
a z drugiej strony wiary Rosjan, e MI-6 by w rzeczywistoci instrumentem, ktrego
prawdziwym celem byo zniszczenie Rosji, porozumienie to byo honorowane przez
obie strony. Druga cz paktu nie bya ju tak skuteczna. W myl tych porozumie,
obie strony zobowizyway si do dostarczania broni, pienidzy i sprztu do okupowanej przez nazistw Europy, wszystkim, ktrzy byli gotowi walczy z Hitlerem. Teoretycznie by to cel godny podziwu, jednak nie sprawdzi si w praktyce, bowiem o ile
Brytyjczycy dostarczali pienidze i bro wszystkim, od komunistw po katolikw, to
Rosjanie woleli najpierw upewni si, e ich bro trafia wycznie do komunistw.
Nawet w obliczu klski Stalin patrzy daleko w przyszo.

Wydarzenie, ktre miao miejsce o trzeciej nad ranem 22 czerwca 1941 roku miao
przynie doniose skutki dla strategii brytyjskiej. Wojska niemieckie w sile 3 milionw ludzi przekroczyy granic rosyjsk, na froncie o szerokoci 3200 kilometrw.
Zaskoczenie Rosjan byo cakowite*. Dla Churchilla nie bya to jednak niespodzianka.
Ultra" przepowiadaa to wydarzenie ju od wielu miesicy, a Churchill, ktry kiedy
nazwa komunizm lekcewaco foul baboonery", wielokrotnie stara si ostrzec Stalina, wysyajc mu dramatyczne telegramy do Moskwy konwencjonalnymi kanaami
dyplomatycznymi. Nie wspomina w nich o rdle tych informacji. W rzeczywistoci,
przez ca wojn Stalin nie dowiedzia si o istnieniu Ultry".
Stalin nie zareagowa na ostrzeenia Churchilla, ktry pniej stwierdzi, e jeeli
strategia, polityka, zdolno przewidywania, kompetencje s arbitrami, to Stalin i jego
komisarze okazali si w tym momencie najbardziej wyprowadzonymi w pole partaczami II wojny wiatowej". Czy Churchill, arcy-antykomunista, mg stara si o sojusz ze
Zwizkiem Radzieckim? Na pewno byby z takiego sojuszu zadowolony, bowiem w kocu dostrzeg moliwo zastosowania swoich teorii w wojnie peryferyjnej. Majc w pamici fakt, e upadek Rosji w czasie I wojny wiatowej uwolni zwizane tam armie
niemieckie i pozwoli im na udzia w dziaaniach wojennych we Francji, na Bakanach
i w Arabii, Churchill za wszelk cen chcia powstrzyma Kreml przed kapitulacj lub
zawarciem rozejmu. Z brytyjskich portw zaczy pyn konwoje wiozce bro, ktra
miaa wesprze Armi Czerwon w walce, nawet jeeli ta sama bro bya bardzo potrzebna siom brytyjskim w kraju, w Afryce Pnocnej i na Dalekim Wschodzie. Rosja
musiaa walczy, cena nie odgrywaa roli. Churchill i obawia si komunistw, i nie ufa
im, ale - jak wspomnia swojemu osobistemu sekretarzowi - gdyby Hitler najecha
pieko, to udzielibym Lucyferowi najlepszych rekomendacji w Izbie Gmin".

63

W przypadku Rosjan Churchill posun si nawet dalej - niezwocznie zawar pakt

z diabem. Ukad ten dotyczy wsppracy pomidzy tajnymi subami dwch odwiecznych wrogw - Wielkiej Brytanii i Rosji - a wynegocjowany zosta przez ministra spraw zagranicznych, Anthony'ego Edena oraz Cadogana. Obydwaj udali si do
Moskwy na pokadzie krownika Kent, ktry wyszed z bazy Scapa Flow 7 grudnia
1941 roku, gdy Japoczycy atakowali Pearl Harbor. W Murmasku wyldowali
12 grudnia, w dniu, w ktrym Brytyjczycy stracili swoj eskadr dalekowschodni pancerniki Prince of Wales i Repulse, a Japoczycy zdobyli pen kontrol nad Pacyfikiem i Morzem Chiskim. Do Moskwy dotarli w dniu, w ktrym Niemcy podeszli do
zachodnich przedmie miasta**. Wydawca Cadogana napisa pniej: Perspektywy moskiewskich rozmw nie wydaway si nieobiecujce".

W tym samym czasie, gdy negocjowany by tajny pakt z Rosj, Wielka Brytania
miaa ju nowego sojusznika - Stany Zjednoczone. Take i w tym wypadku, kilka
miesicy przedtem, zanim Ameryka wypowiedziaa wojn pastwom Osi, intencje jej
wrogw mona ju byo odczyta z subtelnych wskazwek. Tym razem informacje te
nie pochodziy wycznie z Ultry", ale take z innego rda - XX-Committee.
W czerwcu 1941 roku, sze miesicy przed pierwszym atakiem Japoczykw, podwjny agent XX-Committee dostarczy informacje o tym, e Niemcy pracujcy dla
Japoczykw okazywali zowrbne zainteresowanie portem Pearl Harbor.
XX-Committee zosta specjalnie utworzony w celu kontrolowania niemieckich szpiegw, schwytanych w Wielkiej Brytanii (a pniej take poza jej granicami), i pocztkowo by organizacj dziaajc w rozsypce, w sposb nieskoordynowany, w ktrej dominujc rol odgryway dorane inicjatywy. Wkrtce XX-Committee (nazwany tak, poniewa liczba rzymska XX moe by take odczytana jako dwa krzyyki**), staa si

Zaskoczeniem dla Rosjan byl termin oraz mechanizm tego, co zwiemy w uproszczeniu wojn byskawiczn". Nie byo to wic zaskoczenie cakowite" (przyp- T.R.).
** Gdy Eden i Cadogan dotarli do Moskwy, od 6 grudnia w jej rejonie rozwijaa si ju kontrofensywa radziecka (przyp. T.R.).

* c zyli tzw. II frontu (przyp. T.R.).

Jeden krzyyk stawiano przy nazwisku agenta, ktry zdradzi, dwa krzyyki - przy nazwisku tego, ktry najPierw zdradzi, a pniej powrci na ono macierzystej organizacji. Skrt XX (double cross - podwjny zdrajca)
Pochodzi od angielskiej gry sw, bowiem sowo cross oznacza zarwno krzy", jak i zdradzi" (przyp. tum.).
(

64

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

broni niezmiernie skuteczn. XX-Committee zosta przyporzdkowany MI-5, a jego

pierwsze zebranie odbyo si 2 stycznia 1941 roku w centrali MI-5 przy St. James Street.
Prac organizacji kierowa podpukownik Thomas Robertson, szkocki gral z okolic
Seaforth. Wrd pierwszych jej czonkw znalaz si take John C. Masterman z Uniwersytetu w Oksfordzie - wysoki, smuky pidziesiciolatek o jasnobkitnych
oczach i przebiegym spojrzeniu, absolwent i wykadowca Christ Church.
Masterman mia zosta w przyszoci oficjalnym kronikarzem wojennej dziaalnoci komitetu, on take okrela jego cele i zadania specjalne. Zadaniem byo przechwycenie wszystkich agentw nieprzyjaciela i albo usunicie ich z areny dziejw,
albo zmuszenie do zdrady i podjcia wsppracy z Wielk Brytani, i w konsekwencji - zaopatrywanie ich dawnych mocodawcw w informacje preparowane przez
komitet. To drugie rozwizanie byo zdecydowanie preferowane i w miar moliwoci wprowadzane w ycie. Sam Masterman pisa pniej: ...jeeli Niemcy otrzymaj wystarczajco duo informacji od kontrolowanych przez nas agentw, wtedy
nie bd powica zbyt wiele czasu i wysiku na stworzenie alternatywnego systemu". Agent kontrolowany przez komitet mg by take rdem informacji prowadzcych do schwytania innych agentw oraz do ujawnienia ich tosamoci, metod
pracy oraz nieprzyjacielskich kodw i procedur szyfrowania. Poprzez podwjnych
agentw komitet mg zdobywa istotne informacje na temat zamiarw nieprzyjaciela. Masterman twierdzi, e Niemcy ...nie bd swoim agentom zadawa wielu
pyta na temat obrony poudniowo-wschodniej Anglii, jeeli planuj przeprowadzi inwazj na poudniowym zachodzie". Ostatni i chyba najwaniejsz z moliwoci byo wykorzystanie podwjnego agenta do dostarczania Niemcom faszywych
odpowiedzi na ich pytania, informacji, ktre mogy wpyn i, by moe, zmieni
zamiary operacyjne nieprzyjaciela". W tym obszarze dziaalnoci czonkowie
XX-Committee musieli blisko wsppracowa z LCS, wysyajc swoje faszywki a
na biurko samego Hitlera.
Wiosn 1941 roku, wielu niemieckich szpiegw - europejskich zwolennikw nazizmu, zdrajcw brytyjskich czy po prostu poszukiwaczy przygd przewino si przez
orodek przesucha XX-Committee w Latchmere House (dawne sanatorium dla rekonwalescentw - oficerw brytyjskich cierpicych na nerwic frontow - pooone
w Ham Common, niedaleko Royal Borough of Richmond w hrabstwie Surrey). Wikszo z nich wykryto albo dziki zdolnoci Ultry" do odczytywania meldunkw
Abwehry na linii Berlin-Madryt, albo dziki agentom, ktrzy wczeniej od nich trafili
do Anglii - i do niewoli. Niektrych namierzono stosujc radiogoniometri, umoliwiajc lokalizacj nadajnikw radiowych. Kilku innych, teoretycznie najlepiej nadajcych si dla celw XX-Committee, poddao si z przyczyn ideologicznych, dobrowolnie oferujc swoje usugi Brytyjczykom. Niemal wszyscy zostali odrzuceni przez
komitet jako niedostatecznie inteligentni i niewarci czasu i pienidzy, jakie trzeba by
powici, aby zrobi z nich podwjnych agentw. Kilku szczeglnie upartych przekazano najpierw w rce prawa, a potem - kata. Najlepsi, po dokadnym przesucha-'
niu pozostali w subie XX-Committee, gdzie grali w Wielk Gr", ktra polegaa na
wprowadzaniu w bd ich dawnych niemieckich mocodawcw.
Jednym z pierwszych i najwaniejszych podwjnych agentw komitetu by trzydziestoletni jugosowiaski biznesmen, Duko Popov, czonek znanej i bogatej rodziny rojalistw. Na pocztku wojny, z Popovem skontaktowaa si Abwehra, sugerujc,

RODKI SPECJALNE W AKCJI

65

e ambicje polityczne jego rodziny mogyby zosta spenione, gdyby zacz szpiegowa Brytyjczykw dla Niemcw. Popov zgodzi si - i natychmiast poinformowa
przedstawiciela MI-6 w Belgradzie o swoich kontaktach z Abwehr. 20 grudnia 1940
roku przyby do Anglii, gdzie podczas szczegowego przesuchania przez brytyjskie
tajne suby zrobi jak najlepsze wraenie". Nastpnie zosta przekazany XX-Committee, gdzie nadano mu kryptonim Tricycle" (Trjkoowy Rowerek") i umoliwiono rozpoczcie tajnej komunikacji z Abwehr w Lizbonie. Popov uwaany by przez
Niemcw za najcenniejszego agenta w Anglii. W cigu nastpnych kilku miesicy
dostarczy Abwehrze mnstwa informacji o rozmiarach armii brytyjskiej po Dunkierce. Informacje te, fabrykowane przez XX-Committee, zaciemniy wszystkie niemieckie szacunki si brytyjskich na reszt wojny.
W czerwcu 1941 roku zadowolona z wynikw Popova Abwehra rozkazaa mu
uda si do Ameryki z misj szpiegowsk. Jego zadanie polegao na dokadnym
rozpoznaniu kilku celw, w tym obiektw lotnictwa, armii i marynarki wojennej
w Pearl Harbor. O informacje te zwrcili si do Abwehry Japoczycy, ze wzgldu na
trudnoci, z jakimi spotykali si na Hawajach agenci japoscy. Popov poinformowa
XX-Committee o swoim zadaniu, a komitet z kolei, przez amerykask ambasad
poinformowa FBI. Take kwestionariusz Abwehry, ktry mia Popovowi suy
w jego misji, zosta przekazany FBI. Popov przylecia do Stanw Zjednoczonych
samolotem Pan American z Lizbony 24 sierpnia 1941 roku. Wkrtce potem narazi
si na gniew dyrektora FBI, J. Edgara Hoovera. Hoover nie yczy sobie adnych
agentw jakiegokolwiek obcego mocarstwa na swoim gruncie. W czasie ich jedynego spotkania odnosi si do Popova z obrzydzeniem i (wedug jego relacji) owiadczy: Mog apa szpiegw bez waszej i czyjejkolwiek innej pomocy". Hoover oskary Popova, e jest podobny do wszystkich podwjnych agentw. ebrze o informacje, aby sprzeda je swoim niemieckim przyjacioom po to, eby mie duo pienidzy i by playboyem". Gdy Popov uda si na urlop na Floryd z przyjacik,
zagroono mu oskareniem na podstawie Ustawy Manna; cigali go take agenci
Internal Revenue Service*. Pierwsze wysiki, podejmowane przez Wielk Brytani
w celu wcignicia Stanw Zjednoczonych w operacje XX-Committee, spaliy na
panewce. Sytuacja poprawia si dopiero po duszym czasie - z niezwykle doniosym skutkiem dla wynikw wojny.
Kwestionariusz dotyczcy Pearl Harbor najwyraniej nie zosta prawidowo zinterpretowany. Brytyjczycy sprowadzili Popova do kraju, gdy jego obecno w Stanach Zjednoczonych grozia zerwaniem stosunkw pomidzy amerykaskim i brytyjskim rodowiskiem wywiadowczym (gdy wyjeda, agenci IRS deptali mu po piac
h, co zmusio ambasad brytyjsk do spacenia jego zobowiza finansowych).
Japoczycy w tym czasie spokojnie zaatakowali Pearl Harbor. Rzd amerykaski otrzyma te informacje z innych rde wywiadowczych na temat zbliajcego si ataku,
Paszcza z biura kryptologicznego marynarki wojennej, mieszczcego si w pokoju
49 Ministerstwa Marynarki Wojennej przy Constitution Avenue w Waszyngtonie.
rnimo to, gdy w niedziel 7 grudnia 1941 roku rozpocz si nalot, zaskoczenie byo
c
alkowite. Amerykaska Flota Pacyfiku otrzymaa cios, z ktrego otrzsna si doPiero po kilku miesicach.
Mernal Reyenue Seryice - amerykaskie suby podatkowe.

66

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

Stany Zjednoczone wypowiedziay wojn pastwom Osi, a dla Churchilla przystpienie Ameryki do wojny stanowio odpowied na jego cigle powtarzane modlitwy. Wspomnia wtedy sowa Edwarda Greya sprzed ponad trzydziestu lat, ktry
powiedzia, e Stany Zjednoczone s ...jak gigantyczny kocio. Gdy ju rozpali si
pod nim ogie, moc, ktr wytworzy, nie ma granic". Jego rado bya ogromna, a wiara
w zwycistwo niezachwiana. Pniej napisa:
... wygralimy wojn. Brytania przetrwa. Wsplnota Narodw i imperium przetrwaj. (...)
Ponownie w naszej dugiej historii podniesiemy si, poranieni i okaleczeni, ale bezpieczni
i zwyciscy. (...) Imperium brytyjskie, Zwizek Radziecki, a teraz Stany Zjednoczone, poczone ze sob kadym strzpem swego ycia i siy, byy, moim zdaniem, dwukrotnie lub
trzykrotnie silniejsze od swoich przeciwnikw. Bez wtpienia, potrwa to dugi czas [ale]
(...) zjednoczeni - pokonamy kadego. Wiele katastrof, niemoliwych do oszacowania kosztw i mczarni mamy jeszcze przed sob, ale nie ma wtpliwoci co do zakoczenia...

W poszukiwaniu strategii
Niemal natychmiast po ataku na Pearl Harbor Churchill przyby z du delegacj
brytyjsk do Waszyngtonu w celu integracji brytyjskich interesw i operacji, z prowadzonymi przez amerykaski rzd i siy zbrojne. Bya to pierwsza z wielkich konferencji o doniosym znaczeniu, prowadzonych w czasie II wojny wiatowej. Ameryka i Wielka Brytania - dwie z czterech potg, ktre Churchill nazywa Wielkim Przymierzem"
- zawary wtedy wiele godnych uwagi porozumie. Zdecydowano na przykad, e
Niemcy bd pierwszym z liczcych si wrogw, ktry zostanie zaatakowany i pokonany, zanim sojusz zwrci swoj pen moc przeciwko Japonii. Stworzono take Komitet Szefw Sztabw (CCS), ktry stanowi aparat dowdczy najwyszego szczebla,
konieczny do prowadzenia dziaa wojskowych i przemysowych na ogromn skal,
czego wymaga konflikt oglnowiatowy. Dziaania te miay wyczerpa bogactwo
Anglii i przeksztaci Ameryk z samotnego kontynentu w wiatowe supermocarstwo. Uzgodniono take, e imperium brytyjskie i Stany Zjednoczone rozpoczn realizacj uzupeniajcych si programw przemysowych, zharmonizuj swoj polityk oraz plany wojskowe i bd si dzieli swoimi tajemnicami. Bardzo rzadko zdarzao si w historii, by dwa wielkie mocarstwa, kierujce si od lat swoimi narodowymi
interesami, zawary tak bliski sojusz w celu pokonania wsplnych wrogw.
W pierwszym okresie istnienia nowego sojuszu Stany Zjednoczone niemal cakowicie opieray si na brytyjskich danych wywiadowczych. O ile brytyjskie dylematy
w
1941 roku polegay gwnie na niemonoci wykorzystania przewagi wojskowej,
jak daway dane wywiadowcze dostarczane przez Ultr", to Ameryka stana wobec dokadnie odwrotnego problemu. Nawet teraz, w powoli zmierzajcych ku wojnie Stanach Zjednoczonych, wojskowe suby wywiadowcze byy zaledwie na etapie
formowania si. W rzeczywistoci Ameryka bya jedynym duym pastwem na wiecie, ktre po prostu nie miao swojego wywiadu.
W Waszyngtonie byli jednak ludzie, ktrzy zdawali sobie spraw z tych powanych brakw. W celu poprawy sytuacji, genera William J. Donovan otrzyma rozkaz
stworzenia organizacji, ktra pniej staa si znana pod nazw Office of Strategie
ervices*. Donovan, ktry by Amerykaninem irlandzkiego pochodzenia, zakoczy
uzb frontow w czasie I wojny wiatowej jako najczciej odznaczany onierz w historii amerykaskiej wojskowoci. W okresie midzywojennym zaangaowa si gko w polityk midzynarodow jako prawnik, by take zaufanym przyjacielem
t t c e of Strategie Services (OSS) - Biuro Sub Strategicznych, poprzednik CIA (przyp. tfum.).

68

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

zarwno Churchilla, jak Roosevelta. Gdy w 1941 roku otrzyma rozkaz zorganizowania centralnej agencji, zacz rekrutowa pracownikw spord ludzi nalecych do
wiata, ktry opisa jako mieszank ortodoksji Wall Street i nowoczesnego nacjonalizmu amerykaskiego". Typowym przedstawicielem tego wiata by pukownik David Bruce, prawnik, polityk i dyplomata, a pniej szef OSS na Europ. Po wojnie
Bruce zosta amerykaskim ambasadorem kolejno w Wielkiej Brytanii, Francji, Niemczech i Chinach. Drugim wanym nabytkiem Donovana by Allen Welsh Dulles, znany prawnik, ktry pniej zosta szefem OSS w Bernie. Jeszcze pniej zosta szefem
powstaej po wojnie nastpczyni OSS, Centralnej Agencji Wywiadowczej CIA.
Na najwyszym poziomie dowodzenia - pomidzy Menziesem a Bruce'em na przykad, a wic dwoma ludmi, ktrzy mieli wiele wsplnego, praca przebiegaa w atmosferze wsppracy i wzajemnego szacunku. Na niszych poziomach czsto jednak
dochodzio do konfliktw i rywalizacji. Dowiadczone wiarusy z MI-6 uwaay Amerykanw, stawiajcych dopiero pierwsze kroki w sztuce wywiadu, za amatorw, a czasami te midzy agentami operacyjnymi MI-6 i OSS dochodzio do konfliktw na tle
nacjonalistycznym lub ideologicznym. Obie agencje nauczyy si jednak dziaa razem, zachowujc wiele rezerwy w tej wsppracy, aczkolwiek OSS dopiero po operacji D-Day" zacza odgrywa znaczniejsz rol w tajnej wojnie z Trzeci Rzesz.
W innej sferze tajnej wojny - kryptologii - stosunki brytyjsko-amerykaskie zaczy si od draliwej historii. Podobnie jak Polacy, Francuzi i Brytyjczycy, take Amerykanie wczenie zainteresowali si Enigm". W padzierniku 1923 roku attache wojskowy ambasady amerykaskiej w Berlinie napisa w raporcie do szefa wywiadu armii amerykaskiej, generaa Marlborough Churchilla, e by wiadkiem demonstracji dziaajcego modelu Enigmy". Maszyna bya prezentowana przez Artura Scherbiusa, berliskiego inyniera, ktry zakupi patenty od jej wynalazcy, Hugo Kocha.
Wygldao na to, e Scherbius pokazywa Enigm" kadej ambasadzie Ententy w Berlinie. Raport dla generaa Churchilla zawiera take prospekt maszyny, w ktrym znalazo si nastpujce stwierdzenie: W celu ochrony tajnych raportw naley speni
dwa podstawowe warunki: pierwszym musi by wiarygodno i skuteczno osb,
ktrym raporty te zostaj powierzone, a drugim - absolutnie wiarygodny system kodowania dla cznoci listowej i telegraficznej".
Takim wanie systemem miaa by - wedug prospektu - Enigma", co byo stwierdzeniem nie pozbawionym ironii w wietle pniejszych faktw. Maszyna bya w stanie wytworzy 22 miliardy rnych kombinacji kodowych. Gdyby jeden czowiek
pracowa okrg dob i sprawdza co minut inny klucz, to potrzebowaby 42 tysicy
lat, by wyczerpa wszystkie moliwoci maszyny" - napisa dalej autor prospektu.
Biorc pod uwag stan kryptologii w 1920 roku, by to pogld odwany i podniecajcy. Ale sekcja wywiadu armii amerykaskiej, ktra bya w owym czasie jedn z najuboszych agencji rzdowych, nie podja przez najblisze trzy lata adnych dziaa,
by dowiedzie si czego wicej o maszynie. W tym czasie Scherbius scedowa prawa
patentowe do swojej maszyny na Alexandra von Kryha, ukraiskiego inyniera pro- i
wadzcego interesy w Berlinie. Amerykaskie wojska cznoci zainteresoway si
maszyn po opublikowaniu przez jeden z niemieckich dziennikw w 1926 roku artykuu o Enigmie". Genera Marlborough Churchill ponownie otrzyma wniosek o zbadanie moliwoci maszyny. Odpowiednie zapytania przesano do amerykaskiego
attache wojskowego w Berlinie, a firma Kryha Coding Machin Company" wysaa

W POSZUKIWANIU STRATEGII

69

swojego przedstawiciela do Nowego Jorku, by zaprezentowa maszyn amerykaskim specjalistom-kryptologom.

W owym czasie jednym z czoowych amerykaskich kryptologw by William Frederick Friedman, ktrego mona uzna za odpowiednika Alfreda Dilwyna Knoxa z Anelii. Friedman urodzi si w Rosji w 1891 roku, rok pniej przyby wraz z rodzin do
Ameryki, ukoczy szko redni Pittsburgh Central High School, szko rolnicz
Michigan Agricultural College i wreszcie Uniwersytet Cornell. Zdolnym genetykiem
zainteresowa si bogaty kupiec tekstylny, George Fabyan, ktry interesowa si rwnie kryptologi, a take stara si udowodni, e to Bacon pisa sztuki Szekspira.
Fabyan zatrudni Friedmana jako kryptologa, rozbudzajc w nim zainteresowanie t
dziedzin nauki. Podczas I wojny wiatowej Friedman zosta zatrudniony przez armi amerykask. Jego pierwszym zadaniem byo zamanie szyfru, stosowanego przez
grup Hindusw, prowadzcych w Ameryce agitacj na rzecz niepodlegoci Indii.
Jego praca spowodowaa masowe aresztowania i procesy sdowe agitatorw, ktrzy
prbowali nielegalnie naby bro. W1921 roku Friedman opracowywa kryptosystemy dla Ministerstwa Wojny. Napisa te podstawowy podrcznik dla adeptw tej sztuki, Elementy kryptologii, a w 1922 roku zosta mianowany gwnym kryptologiem Wojsk
cznoci. Jako jeden z czoowych autorytetw wiatowych w tej dziedzinie, Friedman dosta si na amy prasy w 1924 roku, gdy zeznawa przed komisj kongresow
na temat pewnych kodowanych wiadomoci, ktre byy wymieniane w skandalu
Teapot Dome"*.
To Friedman uda si na spotkanie z przedstawicielem firmy Kryha Company"
w Nowym Jorku. Enigma" musiaa zrobi na nim silne wraenie, bowiem 15 stycznia 1927 roku szef Wojsk cznoci Stanw Zjednoczonych postanowi zamwi po
jednym z dwch modeli maszyny. Ministerstwo Finansw w swojej drobiazgowoci
i skpstwie zadao jednak, by przed zoeniem zamwienia Wojska cznoci dowiedziay si, jaki jest dokadny koszt samej maszyny oraz koszty opakowania, przewozu i opat celnych. Wymiana pism midzy Waszyngtonem a Berlinem trwaa ponad rok. Ceny podawano, potem je podnoszono, jeden z modeli maszyny wypad
w tym czasie z produkcji, w kocu jednak kontrakt podpisano i w lutym 1928 roku
maszyna zostaa wysana, ale kopoty bynajmniej na tym si nie skoczyy. Firma
Kryha Company" nie pokrya opat przewozowych i importowych, a Wojska cznoci nie miay przydziau na takie patnoci.
Przesyka opucia magazyn dopiero 5 kwietnia 1928 roku, gdy w kocu uiszczono zalege opaty. Ponad cztery lata miny od czasu, gdy Enigm" pierwszy raz
wystawiono na sprzeda, ale Friedman mg w kocu przystpi do penetrowania jej
tajemnic. Jego prace niespodziewanie zakoczyy si w 1929 roku, gdy sekretarz stanu Henry L. Stimson wycofa wsparcie swojego ministerstwa dla Czarnej Komnaty",
Jak nazywano suby kryptologiczne Stanw Zjednoczonych, na podstawie - jak mw
iono - zasady, e dobrze wychowani ludzie nie powinni sobie nawzajem otwiera
poczty. W1930 roku Friedmana mianowano szefem Wywiadu Wojsk cznoci, ale za
Wandal Teapot Dome" - skandal, ktry rozpocz si podczas prezydentury Hardinga w 1921 r., gdy mini. * s Praw wewntrznych Albert Fali potajemnie wydzierawi zoa ropy nalece do marynarki wojennej
" w Teapot Dome w stanie Wyoming, bez przeprowadzenia jakiegokolwiek przetargu. Prowadzone przez
e n a t
ledztwo zakoczyo si skazaniem ministra na kar wizienia za apownictwo (przyp. tum.).

70

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

t piknie brzmic nazw kry si personel, skadajcy si z trzech modych kryptologw i dwch urzdnikw. Pomimo to, w 1934 roku Friedman posiad ju wszystkie
tajemnice Enigmy" Kryhy, a kiedy dowiedzia si, e Japoczycy zakupili najnowoczeniejszy model maszyny, skoncentrowa si raczej na kryptosystemach japoskich
ni na niemieckich. Efekty jego prac byy tak imponujce, e w 1942 roku w Stanach
Zjednoczonych odczytywano szyfrowane na Enigmie" meldunki japoskiej marynarki wojennej i Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Uzyskane w ten sposb infor- j
macje, ktre w zasadzie stanowiy amerykaski odpowiednik Ultry", obdarzono kryptonimem Magie".
Po przystpieniu Stanw Zjednoczonych do wojny, korzyci, jakie przynosiy alian-1
tom informacje pozyskiwane przez Ultr" i Magie", stay si wyranie widocznej
Poniewa jednak Brytyjczycy nie spodziewali si, by Amerykanie byli zdolni dotrzy-j
ma tak wanej tajemnicy, pocztkowo ocigali si z ujawnieniem penego zakresu
kryptologicznej dziaalnoci, prowadzonej w Bletchley. Wahania te spowodowane by;
- przynajmniej czciowo - dwoma istotnymi zagroeniami dla bezpieczestwa
Ultry", ktre wystpiy w pierwszych dniach realizacji programu. rdem jednego
z tych zagroe byli Rosjanie, a drugiego - Amerykanie.
Przez duszy czas, zanim Wielka Brytania wypowiedziaa wojn Niemcom i Wo
chom w 1939 roku, zarwno Foreign Office, jak MI-6 i MI-5 zdaway sobie sprav
z powanych przeciekw informacji o tajnej polityce Wielkiej Brytanii, widocznyc
zwaszcza w deklaracjach Mussoliniego, a take Stalina, ktry wwczas by sojuszr
kiem Hitlera. Na podstawie ich wypowiedzi analitycy Foreign Office doszli do wnic
sku, e obaj dyktatorzy troch za duo wiedz o zamiarach Wielkiej Brytanii. Skd
bray si przecieki? W pierwszej kolejnoci zwrcono uwag na ambasad brytyjsk
w Rzymie. Odkryto, e Mussolini mia dwch agentw w otoczeniu ambasadora, lor
da Pertha. Jeden z nich, szofer, zdemaskowa si sam, kradnc diadem lady Pert
Zosta zwolniony, ale przecieki trway nadal. Nastpnie odkryto drugiego agenta. B>
nim woski urzdnik, ktry mia zwyczaj grzebania w starej, rozklekotanej szafie par
cernej, w ktrej przechowywano druk", jak w Foreign Office nazywano skoroszy
z depeszami wysyanymi z Londynu i wszystkich waniejszych ambasad. Urzdnii
tego, o nazwisku Segundo, take zwolniono. Z wygaszanych pniej przemwi
Mussoliniego wynikao, e jego rda informacji wyschy.
Wypowiedzi Stalina nadal jednak wskazyway na znajomo brytyjskich tajemnic.
We wrzeniu 1939 roku, na podstawie przecieku informacji z ambasady w Waszyngto-j
nie, MI-6 rozpoczo obserwacj przebywajcych w Londynie Rosjan. Wkrtce odkryto, I
e jeden z pracownikw rosyjskiej misji handlowej, A.A. Doszczenko, czsto jedzi!
pocigiem do miasteczka targowego Leighton Buzzard. Trudno byo uwierzy, e ro*l
syjski dyplomata jedzi do tego sennego miasteczka w legalnych interesach. W czasie I
spaceru wzdu kanau Grand Union doczy jednak do niego drugi mczyzna. le-1
dzcy go agenci odkryli, e wrci on do Bletchley Park, pooonego zaledwie kilka i
od Leighton Buzzard, tego samego Bletchley Park, gdzie znajdowa si Wydzia czne
Foreign Office oraz GC&CS. Mczyzna ten, oczywista ofiara szantau, pracowa
w Bletchley Park przy zaszyfrowanych depeszach Foreign Office. Aresztowano go
27 wrzenia 1939 roku. W czasie ledztwa zezna, e ju od lat przekazywa Rosjanom
tajne informacje i materiay. Suby bezpieczestwa odkryy- e niektre z tych materia-|
w pozwalay Rosjanom na odczytywanie brytyjskich depesz dyplomatycznych.

yj POSZUKIWANIU STRATEGII

71

Czowiek ten zosta postawiony w stan oskarenia i skazany na dziesi lat cikich robt, Doszczenk wydalono, tak wic rdo informacji wywiadowczych Stalina zatkano. Ale czy informacje o Ultrze" wycieky na zewntrz? Wkrtce stwierdzono, e czowiek z Bletchley Park nie mia dostpu do najtajniejszych prac, prowadzonych w Domku Nr 3, i najwyraniej nic o nich nie wiedzia. Majc jednak przede
ws zystkim na uwadze bezpieczestwo Ultry", Brytyjczycy po raz pierwszy zastosowali metod, ktr pniej nazwano badaniem pozytywnym". Polegaa ona na szczegowym sprawdzaniu caego personelu, majcego kontakt z tajnymi materiaami. To
wanie ona pozwolia na utrzymanie Ultry" w tajemnicy przez trzydzieci lat.
Na pocztku 1940 roku odkryto inny, powany przeciek, tym razem w ambasadzie
amerykaskiej w Londynie. Pocztkowo pogmatwane lady, doprowadziy w kocu
do Tylera Gateswooda Kenta, ktry przyby do ambasady w padzierniku 1939 roku
z Moskwy, gdzie od 1936 roku pracowa jako szyfrant Departamentu Stanu. Kent by
wysokim, uroczym intelektualist, synem amerykaskiego konsula w Chinach i potomkiem znakomitej rodziny z Poudnia. Mia doskonae wyksztacenie, biegle wada
niemieckim, rosyjskim i podstawowymi jzykami romaskimi, studiowa te histori
i nauki polityczne. W wieku dwudziestu dziewiciu lat mia przed sob wspania karier w Departamencie Stanu i tylko jedn wad - skonno do tworzenia oryginalnych
teorii na temat burzliwego wiata lat trzydziestych, wcznie z pogldem, e ydowska
midzynarodwka popycha wiat ku wojnie, by zdoby wadz*. Pomimo to Kent cieszy si penym zaufaniem i zosta przydzielony do komrki szyfrowej, gdzie zajmowa
si najtajniejsz korespondencj pomidzy ambasad a Departamentem Stanu. Mia take
dostp do korespondencji ambasadora Josepha Kenned/ego z Rooseveltem i sekretarzem stanu Cordellem Hulem, oraz do depesz ambasadora Williama Bullitta w Paryu
i amerykaskich wysannikw dziaajcych w innych czciach Europy, ktrzy wykorzystywali ambasad w Londynie jako centrum cznoci. Co wicej, Kent mia w swoich rkach take Szary kod" - system szyfrowy, o ktrym Departament Stanu sdzi, e
jest niemoliwy do zamania. To wanie ten kod stosowa Churchill, jeszcze zanim zosta premierem, w swojej korespondencji z Rooseveltem.
W owym czasie informacje z Ultry" dopiero zaczy pyn z Bletchley na biurko
Churchilla. Uzyskane przez Ultr" informacje na temat marynarki wojennej Churchill przesya dalej, do Roosevelta, nie ujawniajc przy tym ich rda. Roosevelt z kolei
przekazywa Churchillowi niektre z informacji pozyskiwanych przez Magie", rwnie nie ujawniajc ich rda. Celem tej wymiany byo umoliwienie obu przywdcom i sztabom marynarki wojennej obu krajw waciwego rozmieszczenia flot na
acyfiku i Atlantyku. Churchill kierowa si jednak jeszcze jednym motywem: szczere stara si zdoby sympati i wsparcie Amerykanw dla sprawy brytyjskiej. Kent
zajmowa si niektrymi z tych meldunkw, dumajc w zaciszu pokoju kodw ambasady nad ich wag i przeznaczeniem.
Br
ytyjskie suby bezpieczestwa odkryy, e gdzie musi by przeciek, gdy nielecki ambasador w Rzymie, Hans Mackensen, wygosi publicznie kilka deklaracji
a
temat amerykasko-angielskiej polityki dotyczcej wojny na morzu, z ktrych
Unikao, e jest w posiadaniu niektrych informacji z korespondencji pomidzy
Prostu pocigaa go ideologia faszystowska. W. Kozaczuk, W krgu Enigmy", str. 354 (przyp. T.R.).

72

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

Churchillem i Rooseveltem. Pocztkowo podejrzewano zastpc attache wojskowego

ambasady woskiej w Londynie, ksicia Del Monte, Don Francesco Maringliano. Ksi by ledzony przez funkcjonariuszy Oddziau Specjalnego Scotand Yardu, ktrzy
odkryli, e Maringliano od czasu do czasu bywa w rosyjskiej herbaciarni w Londynie, ktrej wacicielem by carski admira Wokw. Odkryli take, e Maringliano
bywa u crki admiraa, Anny Wolkoff, naturalizowanej obywatelki brytyjskiej, ktra
zarabiaa na ycie jako krawcowa i bya znana jako jadowita antysemitka" i sympatyczka ruchu faszystowskiego. Jej akta w Scotand Yardzie zawieray informacje, e
jest aktywn i cenion dziaaczk Klubu Prawicy", gniazda antyydowskich prawicowcw, ktrym przewodniczy kapitan Archibald Ramsay, daleki krewny rodziny
krlewskiej i czonek parlamentu. Oddzia Specjalny rozpocz inwigilacj panny
Wolkoff. Zauwaono midzy innymi, jak nakleja na przystankach autobusowych, budkach telefonicznych i cianach domw w ciemnych uliczkach ulotki informujce, e
toczy si ydowska wojna". lady prowadziy dalej do atelier fotografa o nazwisku
Nicholas Smirnow. Stwierdzono te, e tam wanie panna Wolkoff i Maringliano odbywali schadzki, oraz e ukradkiem spotykaa si z Kentem. Brytyjskie suby bezpieczestwa poinformoway o tym Foreign Office, a pniej, za wiedz i zgod Kennedy'ego, podjto decyzj zdemaskowania Kenta.
20 maja 1940 roku o godzinie 10.00 czterech mczyzn - dwch detektyww Wydziau Specjalnego, oficer kontrwywiadu z MI-5 i drugi sekretarz ambasady amerykaskiej, wdarli si do mieszkania Kenta. Na miejscu znaleli okoo 1500 dokumentw upchnitych w kilku walizkach i szafach, kilka samoprzylepnych plakatw pan-1
ny Wolkoff, kilka negatyww fotografii oraz komplet kluczy, dziki ktrym Kent mg
dosta si do pomieszczenia komrki szyfrowej ambasady oraz do sejfu, w ktrym
Kennedy przechowywa swoje najtajniejsze dokumenty. Kenta zabrano do ambasady
amerykaskiej, gdzie przyzna si przed Kennedym do wszystkiego. Wyjani, e
w czasie pobytu w Moskwie straci zaufanie do amerykaskiej polityki zagranicznej.
Jego zadaniem byo przedstawienie ukradzionych dokumentw Kongresowi Stanw
Zjednoczonych by zapobiec udziaowi Ameryki w wojnie ukartowanej przez jego
wasnego prezydenta oraz czowieka, ktry wkrtce zostanie premierem Wielkiej Brytanii". Kentowi nie udao si przedstawi dokumentw Kongresowi, ale spotka za to
pann Wolkoff, ktra namwia go, by pokaza prbki dokumentw kapitanowi Ramsayowi. Ten z kolei, bez wiedzy Kenta, przekaza prbki dalej, do Rzymu i Berlina.
Kent zaprzeczy, jakoby by szpiegiem. Pomimo to zosta zwolniony ze suby zagranicznej, a gdy tylko straci immunitet dyplomatyczny, zosta oskarony, uznany
winnym i skazany na siedem lat najbardziej ponurego brytyjskiego wizienia, Dartmoor. Konsekwencje jego le pojtego patriotyzmu okazay si bardzo powane. Szary
kod" zosta zamany i caa korespondencja dyplomatyczna z ambasadami i misjami
amerykaskimi na caym wiecie zostaa przerwana na wiele tygodni, do czasu zainstalowania nowego systemu. Co gorsze, ujawnione przez niego dokumenty zawiera- I
y informacje wskazujce na to, e Roosevelt porzuci swoj zdecydowanie neutraln
postaw. Odkrycie to zaniepokoio zarwno Niemcw, jak i tych Amerykanw, ktrzy sprzeciwiali si jakiemukolwiek udziaowi w wojnie. Zdrada Kenta zostaa wykryta dokadnie w tym samym czasie, gdy Brytyjczycy zmuszeni zostali do opuszczenia kontynentu europejskiego, gdy upada Francja, a Hitler zastanawia si nad moliwoci napaci na Wielk Brytani.

W POSZUKIWANIU STRATEGII

73

Kentowi najwyraniej jednak nie udao si odkry istnienia Ultry". Po ponownym sprawdzeniu korespondencji pomidzy Churchillem a Rooseveltem, szyfrowanej
,Szarym kodem" okazao si te, e aden z nich nie wspomnia nawet raz o Ultrze"
i Magie". Obawy jednak byy silne, a brytyjskie suby bezpieczestwa zastanawiay
si, czy tajemnice Ultry" w ogle warto ujawni komukolwiek, z Amerykanami wcznie. Dlatego te pierwsze porozumienie dotyczce ujawniania wymiany informacji
pochodzcych z Ultry" i Magie" byo takie ograniczone. Wkrtce po Pearl Harbor,
dyrektor wywiadu morskiego Admiralicji, John Godfrey, oraz jego osobisty asystent,
komandor podporucznik an Fleming - przyszy autor ksiek o Jamesie Bondzie polecieli do Waszyngtonu, by doprowadzi do porozumienia o wymianie informacji
wywiadowczych pomidzy wywiadami brytyjskiej i amerykaskiej marynarki
wojennej. Ale w lutym 1942 roku, po zadaniu i uzyskaniu gwarancji, e ani Wielka
Brytania, ani Ameryka nie bd stosowa informacji pochodzcych z Ultry" i Magie" w okolicznociach, w ktrych wrg mgby zacz podejrzewa, e jego tajne
informacje s przechwytywane, porozumienie zostao rozszerzone na armi, lotnictwo i wywiad dyplomatyczny. Brytyjczycy skoncentrowali si na penetracji szyfrw
niemieckich, a Amerykanie zajli si szyframi japoskimi. W celu ukrycia istnienia
Ultry" uzgodniono, e wszystkie jej meldunki rozpowszechniane do uytku operacyjnego bd opatrywane kryptonimem Magie". Gdyby wic dziki amerykaskim
przeciekom Niemcy zaczli podejrzewa, e ich system szyfrowy zosta rozpracowany, mogliby doj do wniosku, e winni s Japoczycy, a nie oni, i nadal stosowaliby
Enigm". Z przyczyn praktycznych Ultra" przyja miano Magie" i rzadko bya
wspominana pod wasn nazw, przynajmniej w Stanach Zjednoczonych. Poza tym,
materiay pochodzce z Ultry", rozprowadzane na niszych szczeblach dowodzenia, podpisywano lub sygnowano kryptonimami Zeal" (Zapal"), Pearl" (Pera")
lub Thumb" (Kciuk"). Te dwa ostatnie zazwyczaj stosowano w odniesieniu do informacji wywiadowczych niszego szczebla, pozyskiwanych drog dekryptau i nasuchu radiowego. Podjte rodki ostronoci okazay si tak skuteczne, e gdy w kocu
ujawniono tajemnic Ultry", Niemcy i Japoczycy byli przekonani, e to Magie"
by rdem ich historycznej klski.
Po zawarciu porozumienia Ultra"-Magic", Alan Turing pojecha do Stanw Zjednoczonych, by zaprezentowa amerykaskim kolegom prac maszyny. Amerykanie
z kolei przywieli do Anglii egzemplarz swojej maszyny, ktra pozwolia im na rozpracowanie systemu japoskiego, a spoeczno Bletchley powikszya si o grup
amerykaskich szyfrantw i kryptologw. Brytyjczycy mimo wszystko nadal podchodzili do porozumienia z rezerw^ poniewa Ameryka, ze swoj ogromn liczb
noci * wielkim obszarem, agresywn i niczym nie ograniczon pras, nie gwaranowaa tego samego stopnia bezpieczestwa, ktry mona byo zapewni w Wielkiej
r
ytanii. Ameryka nie miaa take centralnego biura, takiego jak LCS, ktre mogoby
erewa operacjami wprowadzania przeciwnika w bd. Obydwa problemy rozwiano jednoczenie, tworzc w maju 1942 roku nowe tajne suby - Joint Security Conol*, ktre podlegay Komitetowi Szefw Sztabw. Wedug aktu zaoycielskiego, zau
aniem agencji byo zapobieganie przeciekom informacji zwizanych z operacjami
w
jskowymi, opracowywanie metod wprowadzania w bd przeciwnika w zwizku
* K "mitet Sub Bezpieczestv

74

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

z takimi operacjami, koordynacja wszystkich rodkw bezpieczestwa podejmowanych w ramach si zbrojnych oraz zapewnienie doradztwa w dziedzinie bezpieczestwa wszystkim innym agendom rzdowym, prowadzcym bezporednio lub porednio dziaania zwizane z operacjami wojskowymi". Nieco pniej suby Joint Security Control rozszerzyy obszar dziaania na zapewnienie bezpieczestwa tajnej dziaalnoci kryptologicznej. Biorc przykad z Brytyjczykw, Amerykanie przygotowywali si do wojny z uyciem rodkw specjalnych. Taka koncepcja wojny stanowia
jednak antytez idei wyznawanych przez wielu z nich. Tajemnica i decepcja byy cechami europejskimi, ktre nie miay swojego miejsca w amerykaskim yciu publicznym. Wsppraca pomidzy pras i rzdem, a nawet pomidzy rnymi formacjami
si zbrojnych bya trudna do osignicia - tak trudna jak nieograniczona wsppraca
pomidzy rzdami i siami zbrojnymi Wielkiej Brytanii i Ameryki. Porozumienia podpisane przez mocarstwa w cigu kilku miesicy po ataku na Pearl Harbor wisiay na
cienkiej nitce zaufania. W cigu nastpnych kilku lat nitka ta wiele razy napinaa si
niebezpiecznie, nigdy jednak nie pka.
W takiej wanie atmosferze zaufania z akcentem podejrzliwoci, amerykascy i brytyjscy dowdcy najwyszego szczebla zaczli planowa swoj strategi. Spord
wszystkich porozumie, jakie do tej pory zawary midzy sob oba supermocarstwa,
jedno od samego pocztku powodowao powane rnice zda. Chodzio o sposb,
w jaki Trzecia Rzesza zostanie zaatakowana i pokonana. Obydwaj partnerzy zdawali
sobie spraw, e inwazja na kontynent europejski od strony kanau La Manche jest
nieunikniona. Brytyjczycy uwaali jednak, e Trzecia Rzesza jest niezwykle potna
i - zanim dojdzie do takiej inwazji - naleaoby najpierw przeprowadzi dugotrwae,
trudne i krwawe dziaania wojenne w celu rozproszenia i wyczerpania potgi Niemiec. Brytyjczycy popierali wic strategi wojny poredniej, prowadzonej cierpliwie
z ukrycia - strategi wymagajc duego sprytu i uycia rodkw specjalnych.
Amerykanie natomiast wierzyli, e Trzeci Rzesz mona pokona stosujc zasad, ktrej Brytyjczycy tak bardzo pragnli unikn - natychmiastowego, frontalnego
uderzenia z Anglii przeciwko Niemcom, skierowanego na pnocno-zachodnie wybrzea Francji. O ile Brytyjczycy pragnli zwycistwa osignitego poprzez uycie
rodkw subtelnych i mniej kosztownych, to Amerykanie postrzegali wojn jako bitw rozegran przez siy dobrze uzbrojone i zaopatrzone. Laury zwycistwa miay
przypa w udziale tej ze stron, ktra przeyje taki pojedynek. Rnice midzy tymi
dwiema koncepcjami byy rwnie gbokie, jak midzy brytyjskim krykietem a a:
rykaskim footballem. Winston Churchill i szef Imperialnego Sztabu Generalne;
genera sir Alan Brooke, w wojnie wedug amerykaskiej koncepcji widzieli jednieuniknion katastrof i widmo Ypres. Razem tak manewrowali, by zachowa stral
giczn kontrol nad wojn i przekona Amerykanw, aby zaakceptowali brytyjski pL
osignicia zwycistwa. W rezultacie, ju w cigu pierwszych szeciu miesicy soji
szu doszo do gbokiego konfliktu, ktry omal nie zakoczy si jego zerwaniem.
Przyczyn konfliktu sta si plan, opracowany przez szefa sztabu armii amerykaskiej, generaa George'a C. Marshalla, oraz nieznanego i nie sprawdzonego szefa Oddziau Planw Wojennych (War Plans Division) w Waszyngtonie, generaa majoi
Dwighta Eisenhowera. Wedug ich planu, opatrzonego kryptonimem Sledgehammer" (Mot") inwazja na pnocno-zachodni Francj miaa nastpi pnym latei

W POSZUKIWANIU STRATEGII

75

lub wczesn jesieni 1942 roku. Brytyjczycy ju wczeniej odrzucili moliwo przeprowadzenia takiej operacji, z powodu koncentracji przewaajcych sil Wehrmachtu
we Francji i nieuchronnej w zwizku z tym klski wojsk inwazyjnych. Brytyjskie wysiki, podejmowane w celu uniemoliwienia operacji Sledgehammer", przyczyniy
si do najsmutniejszej i najbardziej tajemniczej operacji tej wojny - przeprowadzonego w sierpniu 1942 roku zmasowanego ataku wojsk alianckich na port Dieppe nad
kanaem La Manche.
Gdy Brooke zosta szefem Imperialnego Sztabu Generalnego zim 1941 roku, wprowadzi now jako do tradycyjnej brytyjskiej doktryny wojennej: nigdy nie atakowa
nieprzyjaciela frontalnie tam, gdzie jest on najsilniejszy, a jego skoncentrowane siy
wiza dopiero po osabieniu moliwoci dowodzenia, morale i gospodarki. Opracowana przez Brooke'a strategia dla II wojny wiatowej polegaa na zapewnieniu panowania na morzu oraz wypdzeniu Niemcw i Wochw z Afryki Pnocnej. Pierwsza
faza wojny pozwoliaby na odzyskanie przez Brytyjczykw dawnej potgi, co zmusioby Hitlera do obsadzenia caego wybrzea Morza rdziemnego swoimi garnizonami, od granicy z Hiszpani po Turcj, oczywicie kosztem bezpieczestwa jego frontw - wschodniego i zachodniego. Jednoczenie Niemcy miay zosta osabione nieustannymi bombardowaniami i blokad gospodarcz, a od wewntrz - prowadzonymi bez skrupuw atakami wspieranej przez aliantw partyzantki i wojn polityczn.
Zdolno reagowania na to wszystko i przewidywania dalszych posuni aliantw
utraciliby na skutek bezlitosnej decepcji. Dopiero na koniec, gdy Wehrmacht zaczby
wykazywa oznaki kryzysu i rozpadu, ale nie wczeniej, alianci mogliby przekroczy
kana, by wej do Francji i na ziemie niemieckie. W pewnych okolicznociach, zdaniem Brooke'a, pod naciskiem takich dziaa, Wehrmacht mgby nawet zosta zmuszony do wycofania si z Francji, oszczdzajc aliantom ogromnych wysikw, zwizanych z przygotowaniem i przeprowadzeniem desantu.
Genera Marshall i genera Eisenhower kwestionowali warto tej strategii i 1 kwietnia 1942 roku, przekonani o sile Ameryki i saboci Niemiec, przedstawili prezydentowi
Rooseveltowi swj plan. Przewidywa on jeszcze w tym samym roku przepraw przez
kana La Manche i stworzenie przyczka w pnocno-wschodniej Francji. Z przyczka
tego w 1943 roku miay ruszy prowadzone na pen skal operacje wojskowe, oznaczone kryptonimem Roundup" (Spd byda"). Celem operaq'i zaplanowanych na 1942
rok byo odcienie Armii Czerwonej, ktra z perspektywy Waszyngtonu (ale nie Londynu) wydawaa si bliska upadku, oraz utrzymanie udziau Zwizku Radzieckiego
w wojnie. Prezydent zatwierdzi operacj Sledgehammer" i postanowi wysa swego
doradc, Harr/ego Hopkinsa wraz z_generaem Marshallem do Londynu, by przekona do tego planu Churchilla i Brooke'a. Roosevelt napisa w depeszy do Churchilla, e
sledgehammer" kryje w sobie moje serce i moj dusz".
Debata nad wzajemnie sprzecznymi koncepcjami rozpocza si 9 kwietnia 1942
roku o godzinie 10.30, w siedzibie Ministerstwa Wojny. Genera Marshall stan woec
potnego i dowiadczonego przeciwnika, jakim by genera Brooke. Ten twardy
1
Przebiegy irlandzki protestant o cholerycznym usposobieniu, bohater obu wojen
wiatowych, mia wkrtce zosta marszakiem polnym i najbardziej odznaczonym
onierzem brytyjskim od czasw takich bohaterw, jak Marlborough, Wellington i Frederick Sleigh Roberts. By nie tylko odwanym onierzem i dobrym oficerem sztabowym, ale take strategiem i specjalist najwyszej klasy w dziedzinie sztuki wojennej.

76

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

Niezwykle powcigliwy i niemiay, Brooke by praktycznie nie znany opinii publicznej. Prawd mwic, da si bardziej pozna jako badacz ptakw i zoolog ni
onierz.
Zgarbiony, o orlim profilu, pidziesicioletni Brooke powita Marshalla pod ogromnym obrazem olejnym, przedstawiajcym wypraw Kitchenera przeciwko Mahdiemu. Pochodzcy z Wirginii Marshall by cichym czowiekiem o nienagannych manierach, a szedziesit jeden lat ycia dao mu wiksze dowiadczenie w dziedzinie
polityki wojskowej ni prowadzenia wojny. Od samego pocztku ci dwaj oficerowie,
ktrych opinie miay decydujce znaczenie dla planowania i wdraania strategii sojuszu, podchodzili do siebie z rezerw, a od czasu do czasu nawet z irytacj. Brooke
uwaa amerykaskich generaw za krtkowzrocznych i niekompetentnych. Co wicej, z taktycznego punktu widzenia Marshall nie mg sobie wybra gorszej chwili na
spotkanie z Brooke'em. Zarwno Anglia, jak Ameryka ponosiy klski na wszystkich
frontach, a armia amerykaska nie bya zupenie przygotowana do przeprowadzenia
takiej operacji jak Sledgehammer". Brytyjski przedstawiciel wojskowy w Waszyngtonie, marszaek polny sir John Diii, pisa do Brooke'a: Trudno sobie uzmysowi, jak
dobrze zorganizowany jest ten kraj w czasach pokoju. (...) W chwili obecnej jednak
zupenie nie maj pojcia - podkrelam, adnego pojcia - o tym, co znaczy wojna
i o tym, jak zupenie nie przygotowana do wojny jest ich armia. Kiedy bd dokonywa wielkich rzeczy, ale obecnie caa organizacja pochodzi z czasw Jerzego Waszyngtona".
Amerykanie mieli o brytyjskich siach zbrojnych jeszcze gorsze mniemanie. Po '
podry do Wielkiej Brytanii na pocztku 1942 roku, Donovan zameldowa, e Brytyjczycy byli cakowicie nie przygotowani" na niemieckie metody dziaa zaczepnych,
a po cikich stratach poniesionych z rk wroga, armia brytyjska nadawaa si jedynie
do obrony, a nie do ofensywy. Zdaniem Donovana, nie bya ona wystarczajco silna,
pewna siebie ani do dobrze wyposaona, by wzi udzia w wikszej ofensywie
w Europie na tym etapie wojny. Marshall zaproponowa jednak, by okoo 15 wrzenia
1942 roku sze dywizji, a po nich dalszych dwanacie - uywszy Anglii jako odskoczni - wyldowao po drugiej stronie kanau i zaatakowao wybrzee Francji.
Wsparcia miao udzieli 5800 samolotw, w tym 2550 brytyjskich, a sam desarit przeprowadziaby oczywicie flota brytyjska. Marshall owiadczy, e kontyngent amerykaski skadaby si jedynie z trzech dywizji piechoty i dwch dywizji wojsk pancernych. Ameryka przysyaaby jednak 100 tysicy ludzi tygodniowo, do momentu osignicia liczebnoci 1 miliona Amerykanw, czyli trzydziestu dywizji. Siy inwazyjne
skadayby si wic prawie w caoci z Brytyjczykw. Jak natomiast wyglday siy
niemieckie? Brooke stwierdzi, e w zachodniej Europie stacjonuje dwadziecia pi
niemieckich dywizji, ktre pod kadym wzgldem przewyszaj najlepsze spord,
moliwych do uycia w owym czasie, wojsk amerykaskich i brytyjskich.
Plan Marshalla i Eisenhowera uznano nie tylko za nie nadajcy si do uytku, ale
wrcz za niezwykle niebezpieczny. Brooke stwierdzi to bez ogrdek. W penym napicia momencie, tu po spotkaniu z Marshallem, napisa w swoim dzienniku: Nie
zakadano z gry, w co bdziemy gra w Le Touuet - bakarata czy chemin-de-fer..."
Wielkie Przymierze wszdzie wisiao na wosku" i dlatego w wietle zaistniaej sytuacji plany [Marshalla] na wrzesie 1942 roku byy po prostu fantazj". O Marshallu
Brooke napisa, e jest dobrym generaem przy mobilizacji wojsk (...) ale jego zdolnoci

W POSZUKIWANIU STRATEGII

77

strategiczne bynajmniej nie robi na mnie wraenia. W zasadzie pod wieloma wzgldami jest on bardzo niebezpiecznym, cho przy tym bardzo sympatycznym czowiekiem.-".
Konferencja zakoczya si w atmosferze dwuznacznoci i braku porozumienia.
Amerykanie powrcili do Waszyngtonu wierzc, e Churchill i Brooke zgodzili si na
operacj Sledgehammer". Roosevelt nawet wysa Stalinowi depesz z wiadomoci,
e Anglicy i Amerykanie wylduj we Francji w 1942 roku. Ale Churchill i Brooke
uzgodnili jedynie, e naley zacz prace nad planem awaryjnego desantu, na wypadek, gdyby Rosjanie byli bliscy upadku. Naley take zacz planowa koncentracj
si amerykaskich w Wielkiej Brytanii do desantu przez kana w 1943 roku. Churchill
i Brooke zdawali sobie spraw z koniecznoci zwabienia Luftwaffe do udziau w bitwie na du skal oraz przekonania Hitlera, e inwazja odbdzie si jeszcze w tym
roku, co zmusioby go do skierowania czci oddziaw z frontu rosyjskiego do Francji. Chcieli jednak dokona tego wedug swojej koncepcji, rozpuszczajc faszywe pogoski o nieuchronnej inwazji, w celu przycignicia uwagi Hitlera do wybrzey francuskich. Aby te plotki nieco uwiarygodni, a przy tym sprawdzi w ogniu taktyk
i sprzt, konieczne podczas prawdziwej inwazji, opracowano operacj, ktrej nadano
kryptonim Rutter" (staroniemieckie sowo, oznaczajce konnego rycerza). Operacja
miaa polega na ataku na Dieppe i bya najwiksz operacj desantow od czasw
Gallipoli. Zaplanowano jednak, e bdzie to atak kilkutysicznego oddziau, a nie
inwazja wielu dywizji.
Skutkiem poczenia planu z kontrplanem byo zamieszanie, w ktrym na aren
wkroczya nowa posta - rzeki, peen wigoru, sympatyczny genera Eisenhower, ktry
zaledwie ptora roku wczeniej by jeszcze podpukownikiem i nigdy nie dowodzi
nawet batalionem w akcji. Mia za sob przecitn karier naukow i wojskow, wczeniej by tylko raz w Europie - w celu napisania przewodnika po amerykaskich pomnikach wojennych - a w czasie ataku na Pearl Harbor mia tak niskie mniemanie
o swoich szansach na awans, e przyj dowodzenie pukiem czogw w dywizji pancernej generaa George'a S. Pattona Juniora. Do Londynu Eisenhower przyby ju jako
dowodzcy Europejskim Teatrem Operacyjnym* armii amerykaskiej, w celu nadzorowania koncentracji wojsk do operacji Sledgehammer" - Roundup". Eisenhower
uwierzy, e wreszcie po miesicach zmaga [z Brytyjczykami] (...) wszyscy jestemy zdecydowanie przekonani do jednej koncepcji walki!" Wkrtce mia zameldowa, e Brytyjczycy bynajmniej nie byli o tym przekonani.
Eisenhower szybko zapozna si z zawiociami machiny, na ktrej opieraa si strategia brytyjska, wcznie z LCS. Szefem LCS by pukownik Oliver Stanley, a jego
arystokratyczne pochodzenie - by synem hrabiego Derby, wnukiem ksicia Manchesteru, ziciem markizy Londonderry - wiadczyo o tym, e decepcja, podobnie jak
w
ywiad, bya zajciem dla gentlemanw. Stanley by cenionym torysowskim intelektualist, a w swojej karierze piastowa wiele stanowisk w rzdzie, by nawet ministrem wojny w 1940 roku. Kiedy Komitet Szefw Sztabw tworzy LCS, Stanley, znany w Ml-6 jako Lis", otrzyma propozycj kierowania nowym biurem, ktr przyj,
Pomimo gbokiej antypatii do Churchilla. Pod kierownictwem Stanleya LCS pracowicie rozsiewao plotki i faszywe informacje, czsto rwnoczenie w rnych miej* European Theater of Operations, U.S. Army (ETOUSA).

78

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

scach na caym globie. Kiedy analitycy niemieckiego wywiadu skadali wszystkie te

fragmenty w jedn cao, powstawa obraz - faszywy - brytyjskiej strategii, na tyle
bliski tego, co Niemcy uwaali za logiczne i prawdopodobne, e byliby skonni we
uwierzy.
Pocztkowo Eisenhower by zaintrygowany angielskimi spryciarzami z LCS. Jako
prosty czowiek, wychowany wrd nieskoczonych przestrzeni Kansasu, niezbyt ceni
i lubi wiat dobrze urodzonych. Byo to dla niego zbyt skomplikowane, podobnie jak
Londyn by w czasach wojny zbyt skomplikowany dla wielu Amerykanw. Gdy nadszed czas osobistej oceny dokona LCS, Eisenhower napisa:
W pierwszych dniach wojny, zwaszcza gdy Wielka Brytania samotnie walczya w 1940
i 1941 roku, Brytyjczycy nie mieli adnej broni, ktr mogliby przeciwstawi Niemcom,
tylko decepcj. Oparli si wic na wszelkiego rodzaju fortelach (...)w celu wprowadzenia Niemcw w bd co do swojej siy militarnej [o ile takow w ogle posiadali] oraz, co waniejsze, co do jej stanu. Std wziy si zwyczaje, ktrych pniej tak trudno byo [im] si pozby.

Gdy Eisenhowera wprowadzano w tajniki LCS, pukownik Stanley wanie rozgrywa swoj pierwsz wiksz parti. Jego agenci zalewali kuluary caej Europy i wiata - sugestiami i plotkami na temat zbliajcej si inwazji aliantw na pnocno-zachodni Francj. Na Eisenhowerze nie zrobio to specjalnego wraenia. Stwierdzi
pniej, e trudno oceni, w jaki sposb w duszej perspektywie czasowej taka wojna na sowa, poczona z dobrze wymierzonymi atakami komandosw na cele rozlokowane wzdu wybrzey norweskich i pnocnej Francji, mogy zmusi Hitlera w marcu 1942 roku do ogoszenia Dyrektywy Nr 40, nakazujcej budow Wau Atlantyckiego
- niemieckiej linii obrony wybrzey w Europie Zachodniej. Mwic o atakach, Eisenhower mia na myli rajd na Bruneval, skd Brytyjczycy wywieli now instalacj
radarow i rozpracowali tajemnice elektronicznej obrony okupowanej przez Hitlera
Europy, oraz atak na St. Nazaire, gdzie zniszczyli jedyny, poza terytorium Niemiec,
suchy dok w Europie, nadajcy si do remontu najwikszych okrtw Kriegsmarine.
Wa Atlantycki by jednym z najwikszych przedsiwzi inynieryjnych w historii ludzkoci, a na plac budowy skierowano znaczc cz zasobw niemieckich.
W odpowiedzi na operacje mylenia przeciwnika, prowadzone przez LCS, i uporczywe ataki komandosw, Hitler rozcign swoje fortyfikaqe od Przyldka Pomocnego
po granic hiszpask, w przekonaniu, e jego imperium jest niemal w kadym punkcie
naraone na atak. W ten sposb zagra pod dyktando strategw brytyjskich, poniewa o ile Wa Atlantycki mia si sta dla alianckiej armii inwazyjnej przeszkod trudn
do pokonania, to Hitler w swoich staraniach o wzmocnienie kadego punktu zapomina o zapewnieniu sobie dostatecznej siy do obrony w dniu inwazji. Podobnie jak I
chiski Wielki Mur, Wa Atlantycki okaza si w przyszoci cakowicie nieprzydatny.
W miar rozwoju debaty strategicznej nad operacj Sledgehammer", Eisenhower
coraz lepiej poznawa wojenny Londyn, a jego sceptycyzm i rozczarowanie tym, co
w jego mniemaniu byo ostronoci brytyjskiej strategii, rosy. Powoli koczono prace nad operacj Rutter" i rozpoczto szkolenie oddziaw wyznaczonych do udziau j
w akcji. Dwie brygady kanadyjskiej 2. Dywizji, wspierane przez komandosw i batalion dwudziestu omiu nowych czogw Churchill, miay przypuci od strony morza ]
atak frontalny - najbardziej niebezpieczny ze wszystkich - na Dieppe. Siy morskie

W POSZUKIWANIU STRATEGII

79

miay si skada z okoo dwustu okrtw, w tym krownikw ostrzeliwujcych cele

naziemne. Wojska miay si dosta na brzeg i utrzyma si tam przez dwa przypywy,
zaj port i kilka niemieckich obiektw, zabra upy (w tym Enigm", jeli uda si j
odnale), wprowadzi na obcy teren kilku agentw i wycofa si. Okoo pidziesiciu szeciu dywizjonw myliwskich RAF - wicej ni w bitwie o Wielk Brytani miao zwiza siy Luftwaffe i zapewni wsparcie lotnicze.
Twrcy operacji Rutter", dziaajcy pod dowdztwem generaa sir Bernarda Montgomery'ego, zadali spenienia dwch warunkw: tajemnicy i zaskoczenia. Po zatwierdzeniu oglnej strategii przez Komitet Szefw Sztabw 13 maja 1942 roku, wyznaczono dowdcw poszczeglnych si i rozpoczto szczegowe planowanie operacji. Niemal w tym samym czasie pukownik Stanley rozpocz operacje decepcji
bezporedniej, opracowane w celu skierowania uwagi Niemcw dokadnie na ten fragment wybrzea francuskiego, gdzie miay ldowa siy Ruttera". Los tej operacji by
wic niepewny od samego pocztku, poniewa prawa rka wydawaa si nie wiedzie, co robi lewa, a przynajmniej tak to wtedy wygldao. Mona to prbowa wytumaczy faktem, e ludzie odpowiedzialni za planowanie operacji Rutter" pracowali w miejscu odlegym od kwatery Churchilla. Ta wersja jest jednak mao prawdopodobna. Zaistnia sytuacj mona take stara si wyjani tym, e praca LCS
bya tak utajniona, e tylko kilku spord autorw Ruttera" mogo w ogle wiedzie
o istnieniu tej sekcji. Ta teoria jest take mao wiarygodna, poniewa Komitet Szefw
Sztabw by odpowiedzialny za koordynacj wszystkich dziaa bojowych. Mona
take tumaczy ten fakt tym, e Rutter" od pocztku planowany by jako gambit,
a zasadniczym celem operacji byo nadanie dziaaniom LCS pozorw prawdy. Ale
teraz na aren wkroczya wielka polityka, komplikujc przyczyny, dla ktrych zdecydowano si zaatakowa Dieppe.
W Waszyngtonie, gdzie Marshall uruchamia Bolero", jak nazwano koncentracj
wojsk amerykaskich w Wielkiej Brytanii, szybko zrozumiano, e Churchill i jego
Komitet Szefw Sztabw starali si zepchn operacj Sledgehammer" na boczny
tor i teraz zajmowali si operacj Torch" (Pochodnia"), ktrej celem bya inwazja na
Afryk Pnocn. Marshall, zaniepokojony sytuacj w Rosji, gdzie niemiecka ofensywa zmierzaa teraz ze zdwojon si ku kaukaskim polom naftowym, rwnie silnie
upiera si przy operacji Sledgehammer". Armia Czerwona w maju i czerwcu stracia w wielkich bitwach na Krymie 250 tysicy ludzi i znowu wydawao si, e Rosja
lada dzie upadnie. Zdaniem Marshalla, jedynym sposobem na utrzymanie Rosji
w wojnie byo niezwoczne rozpoczcie operacji Sledgehammer". W Anglii i Ameryce nawoywano do stworzenia drugiego frontu, a radziecki minister spraw zagranicznych, W.M. Mootow przyjecha osobicie do Londynu, by zmusi sojusznikw do
przyrzeczenia inwazji na Francj w 1942 roku.
Brooke nie podziela pogldu Marshalla, e Rosjanie zostali wyeliminowani z gry.
Raczej wrcz przeciwnie, sdzi on, e to Niemcy mieli powane kopoty, pomimo
sukcesw letniej ofensywy. Odrzuci amerykaskie naciski o wczeniejsz inwazj na
Francj w celu odcienia Rosji, twierdzc, e ... przedwczesny front zachodni przynie moe jedynie straszliwe jatki, ktre musz (...) zredukowa szans ostatecznego
zwycistwa do minimum". Brooke wygosi take zowrbne sowa pod adresem
"Ruttera": Omwilimy [w czasie zebrania Komitetu Szefw Sztabw] problem pomocy dla Rosji, polegajcej na prowadzeniu operacji we Francji, takich jak duy atak

80

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

lub zdobycie przyczkw. Zdecydowalimy, e jedyn nadziej s prby odcignicia [Luftwaffe] z Rosji i dlatego naley przeprowadzi rajd na front w Calais".
Za namow Brooke'a, Churchill, informujc Mootowa o planach brytyjskich, zapewni go jedynie, e przygotowujemy desant na kontynencie w sierpniu lub wrzeniu 1942 roku", oraz e warunki tej operacji wydaj si bezpieczne i rozsdne, nie
powinnimy wic ociga si z realizacj naszych planw". Ale w Waszyngtonie, dokd Mootow polecia z Londynu, starajc si uzyska od Roosevelta to, do czego nie
udao mu si namwi Churchilla, stosunek do inwazji by zupenie inny. Cierpienia
Rosji, opisane przez Mootowa w Biaym Domu, zrobiy na Roosevelcie ogromne wraenie. Po konsultacjach z Marshallem upowani Mootowa do poinformowania Stalina, e oczekuje sformowania drugiego frontu jeszcze w tym samym roku. Mootowowi powiedziano, e D-Day" dla operacji Sledgehammer" zosta wyznaczony gdzie
na sierpie 1942 roku - a wic nie pniej ni za dziesi tygodni.
Przyrzeczenie Roosevelta wysano depesz do Stalina i Churchilla, ale gdy Mootow powrci do Londynu, Churchill jeszcze raz mu owiadczy, e rzd brytyjski nie
moe zagwarantowa, e operacje Sledgehammer"-Roundup" zostan podjte
w tym roku. Churchill planowa ju - oczywicie poza Rutterem" - przeprowadzenie na wielk skal zupenie nowej operacji. Mimo to, w publicznym owiadczeniu,
zatwierdzonym zarwno przez Roosevelta, jak Mootowa i ogoszonym na caym wiecie, Churchill stwierdzi, e osignito pene porozumienie dotyczce pilnych zada,
zmierzajcych do utworzenia drugiego frontu w Europie w 1942 roku"*. Nie mogo
przynie zbyt wiele szkody takie publiczne owiadczenie - napisa pniej Churchill
- skoro mogo ono zwikszy czujno Niemcw i w konsekwencji zwiza jak najwicej ich wojsk na Zachodzie".
W tym czasie Churchill wysa admiraa lorda Louisa Mountbattena do Waszyngtonu, by przedstawi tam stanowisko brytyjskie, ale Marshall, popierany przez sekretarza wojny, Henry'ego L. Stimsona, nadal nalega na rozpoczcie operacji Sledgehammer", by odciy Rosj. W stosunkach midzy aliantami zacz narasta kryzys.
Churchill postanowi uda si do Waszyngtonu i zabra ze sob Brooke'a. Roosevelt
chyba troch zbacza z drogi" - stwierdzi premier.
17 czerwca 1942 roku Churchill i Brooke wsiedli na pokad samolotu pasaerskiego linii Pan American", ktry ldowa na wodach rzeki Potomak. Marshall by uparty i w fatalnym nastroju, nadal niebezpiecznie optymistycznie nastawiony do perspektywy przeprowadzenia desantu zupenie niedowiadczonych wojsk amerykaskich i zupenie nieprawdopodobnego zwycistwa nad lepsz i dowiadczon armi
niemieck. Do tego jeszcze cieszy si absolutnym poparciem sekretarza wojny, Stimsona, ktry rankiem w dniu przyjazdu brytyjskiej delegacji powiadomi Roosevelta,
e Churchill i Brooke przyjechali, by wcign" prezydenta w najdziksz dywersyjn rozpust" -jak Stimson nazywa operacj Torch". Churchill rzeczywicie mia
taki zamiar. W swoim memorandum do Roosevelta napisa:
Zdecydowanie popieramy pogld, e nie powinnimy prowadzi adnych wikszych operacji desantowych we Francji, chyba e bdziemy w stanie utrzyma si. (...) Ale (...) c poza
tym moemy uczyni? Czy sta nas na to, by bezczynnie tkwi na teatrze atlantyckim
* Churchill II wojna wiatowa", tom IV, ksiga 1, str. 356.

POSZUKIWANIU STRATEGU

81

przez cay 1942 rok? Czy nie powinnimy przygotowywa w ramach oglnej struktury
Bolera" jakiej innej operacji, ktra pozwoli nam zdoby korzystne pozycje, a take porednio lub bezporednio zdj cz ciaru z Rosji? Wanie w tym ukadzie i na takim tle
naley bada operacj [Torch"] we francuskiej Afryce Pnocno-Zachodniej.

21 czerwca o godzinie 16.30 Churchill, prezydent Roosevelt, Marshall, Brooke,

marszaek polny sir John Diii i Harry Hopkins spotkali si w Biaym Domu, by omwi plany. Przeszkodzia im niespodziewana wiadomo o katastrofie. Do pokoju
wszed adiutant i poda prezydentowi kartk papieru. Ten przeczyta j i przekaza
premierowi. Depesza informowaa o upadku Tobruku. Genera Rommel szala w Afryce
Pnocnej, a brytyjska 8. Armia cofaa si do Egiptu w nieadzie. Najwaniejszy jednak
by Tobruk. Na rozkaz Churchilla ten niewielki port zosta przeksztacony w fortec*,
ktra podczas wczeniejszej bitwy, z wojskami Rommla, utrzymaa si przez trzydzieci trzy tygodnie. Tym razem upada ju po jednym dniu walki. Wygldao na to, e nic
ju nie powstrzyma Rommla przed wkroczeniem do Egiptu i zajciem Kairu oraz wielkiej bazy marynarki wojennej w Aleksandrii.
Churchill by cakowicie zaskoczony, gwnie tym, e wiadomoci te otrzyma od
prezydenta, a nie z wasnych rde. Pniej powiedzia, e byo to najgorsze, co mogo przytrafi si Anglikowi w Ameryce od czasw generaa Burgoyne'a**. Poraka
to jedno - stwierdzi Churchill - ale haba to zupenie co innego".
Katastrofa osabia autorytet Churchilla i argumentacj Brooke'a wobec Marshalla
i jego zwolennikw. W cigu krtkiego czasu, jaki pozosta na dyskusj, Churchill
przywoa wizje Passchendaele i Ypres z I wojny wiatowej, by ostrzec prezydenta
przed podejmowaniem szaleczej operacji. By przeciwny ofierze krwi na wybrzeu
Francji, zoonej po to, by uratowa Rosj, i owiadczy, e prba przeprowadzenia
takiego desantu przez kana zamieni go w rzek krwi. Przypomnia te prezydentowi
o brytyjskim pogldzie, e II wojna wiatowa nie powinna sta si wojn ogromnych
armii, ostrzeliwujcych si nawzajem chmar pociskw" i powiedzia, e jego zdaniem potga w powietrzu i na morzu oraz wikszy spryt" aliantw spowoduj upadek Hitlera. Uwaa, e duo jeszcze czasu upynie, zanim armia amerykaska nabierze zdolnoci bojowej i upiera si przy tym, e jedynym sposobem, by Ameryka i Wielka Brytania przegray II wojn wiatow byo odniesienie katastrofalnej klski u wybrzey Francji. Sam, jak stwierdzi, ywi szczery szacunek dla armii niemieckiej.
Pomimo to, Wnioski wojskowe ze spotkania 21 czerwca 1942 roku zawieray m.in.
nastpujce sformuowanie:
Operacje prowadzone we Francji oraz w Belgii i Holandii w 1942 roku mogyby w razie
powodzenia przynie wiksze zyski polityczne i strategiczne ni operacje prowadzone w jakimkolwiek innym rejonie. Plany i przygotowania do nich musz by realizowane moliwie
szybko, z najwiksz energi i pomysowoci. Najwiksze wysiki naley podj w celu pokonania oczywistych niebezpieczestw i trudnoci zwizanych z tym przedsiwziciem. Jeeli
bruk jako twierdz rozbudowali Wtosi, a w kwietniu 1941 r, zgodnie z decyzj gen. Wavella, rozpocza
**2e^ c * r o n a - najpierw przez Australijczykw, a pniej Polakw i Brytyjczykw (przyp. T.R.).
Brytyjski genera i dramatopisarz. W czasie rewolucji amerykaskiej zdoby fort Ticonderoga, ale przegra
ltv
"f pod Saratog (przyp. tum.).

82

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

moliwe jest opracowanie bezpiecznego i rozsdnego planu, nie bdziemy si waha z jego
realizacj. Jeeli natomiast szczegowa analiza wykae, e pomimo wszystkich wysikw
sukces jest mao prawdopodobny, wtedy musimy mie pod rk rozwizanie alternatywne.

Koczc swj pobyt w Ameryce t nut niepewnoci, Churchill popieszy do kraju, by stan twarz w twarz z tym, co amerykaska prasa nazwaa jego najwikszym kryzysem politycznym", poniewa po upadku 8. Armii w Afryce Pnocnej,
w Izbie Gmin zgoszono wobec niego wotum nieufnoci. Churchill, niewielk przewag gosw wygra jednak w gosowaniu 2 lipca, w tym samym dniu, gdy 8. Armii
ostatecznie udao si zatrzyma Rommla pod El Alamejn. Jego polityczna przyszo
zostaa uratowana.
Mniej pewna bya natomiast przyszo sojuszu z Amerykanami. Pomimo problemw politycznych premier nie traci czasu na nowe debaty ze swoim Komitetem Szefw Sztabw. 8 lipca podj ostateczn decyzj: Brytania nie poprze operacji Sledgehammer". Tego samego dnia Churchill wysa depesz do prezydenta. aden odpowiedzialny brytyjski genera, admira czy marszaek lotnictwa nie mgby okreli
operacji Sledgehammer jako moliwej do przeprowadzenia w 1942 roku" - brzmia
tekst depeszy. Komitet Szefw Sztabw zameldowa, e spenienie warunkw niezbdnych, by operacja Sledgehammer bya bezpiecznym i rozsdnym przedsiwziciem jest bardzo mao prawdopodobne".
Tego samego dnia odwoano operacj Rutter", ktra miaa si^rozpocz 4 lipca
1942 roku. Zebraa si ju niewielka armada, na statki adowano wojsko, dziaa i czogi.
Wszystkie samoloty zostay postawione w stan gotowoci. Pogoda nad kanaem pogorszya si jednak gwatownie i nie byo adnej nadziei na jej popraw, a z Francji przychodziy niepokojce wiadomoci. W rejonie Dieppe pojawia si 10. dywizja pancerna,
co wskazywao na prawdopodobiestwo, e Niemcy zostali ostrzeeni o planowanym
desancie. Co wicej, niemieckie samoloty zaatakoway niektre z okrtw wyznaczonych do udziau w rajdzie i z pewnoci musiay zauway konwj, przygotowany do j
wyjcia w morze. Wojska zostay wic wysane z powrotem do koszar, a autorzy planu j
zawiadomili Komitet Szefw Sztabw, e skoro operacja zostaa w peni rozpracowana,
szalestwem byoby j kontynuowa. Ich gos nie zosta jednak wysuchany.
Tymczasem w Waszyngtonie narastao napicie po otrzymaniu od premiera telegramu z 8 lipca. Wzroso ono jeszcze bardziej po kolejnym telegramie od Churchilla
z 14 lipca, w ktrym napisa:
Ogromnie zaley mi, bycie wiedzieli, jakie jest moje obecne pooenie. Nie udao mi si
znale nikogo, kto uznaby operacj Sledgehammer" za moliw. Chciabym, abycie przeprowadzili [Torch"] jak najszybciej, a take abymy wsplnie z Rosjanami podjli si operacji Jupiter". Poza tym wszystkie przygotowania do operacji Roundup", wyznaczonej
na 1943 rok, bd kontynuowane pen par, wic jak najwiksze siy nieprzyjaciela po
drugiej stronie kanau. Wszystko jest jasne jak soce w samo poudnie.

j
I
i
\

Kiedy Marshall zrozumia, e Brytyjczycy zdecydowali si nie tylko zarzuci opera- I

cj Sledgehammer", ale e przy tym proponuj przystpienie do realizacji operacji Jupiter" (kryptonim planu inwazji na pnocn Norwegi), uzna, ze nie moe ju ufa
sowom Churchilla i Brooke'a. Dwukrotnie, jego zdaniem, zgodzili si na operacj Sled-

^/POSZUKIWANIU STRATEGII

83

eehammer" i dwukrotnie zmienili zdanie na temat tego porozumienia. Diii, ktremu

Marshall ufa, ostrzeg Churchilla o nadcigajcej nawanicy. 15 lipca wysa do premiera depesz, e Marshall, admira Ernest J. King i Harty Hopkins przyjad do Londynu
na spotkanie, ktre miao sta si zasadnicz prb si. Napisa midzy innymi: Jeli
nie uda si Panu przekona [Marshalla] o swoim niezachwianym oddaniu dla [operacji
Sledgehammer"], wszystko wskazuje na to, e bdzie moliwe kompletne odwrcenie naszej obecnej, uzgodnionej strategii, oraz ograniczenie si Ameryki do swojej wasnej wojny na Pacyfiku, z pozostawieniem [Wielkiej Brytanii] tylko niewielkiej pomocy
amerykaskiej, bymy sobie sami radzili z Niemcami jak potrafimy".
Nigdy przedtem ani potem Wielkie Przymierze nie znalazo si w takim niebezpieczestwie. Nigdy przedtem ani potem Hitler nie wydawa si tak bliski zwycistwa - gdy takie musiayby by konsekwencje rozwodu Ameryki z Angli. By to
moment wielkiego zagroenia. Marshall najwyraniej nie zna i nie potrafi znie
specyficznego jzyka angielskich negocjacji. By dowdc armii narodu, ktry wierzy, e nie istnieje ani taki wrg, ani taki problem, ktrych nie mona by pokona
determinacj, energi, oraz - w razie koniecznoci - si. Brytyjczycy natomiast, majc
wiksze dowiadczenie w dziedzinie wojennej strategii i dyplomacji, zdawali sobie
spraw z tego, e pokonanie Wehrmachtu nie bdzie moliwe tak szybko i atwo, jak
chciaby to widzie Marshall. Churchill w owym czasie nie mg jednak przekona
Amerykanw uywajc swojej siy perswazji czy prestiu armii brytyjskiej, bowiem
przestay one by dla nich wiarygodne. Napisa pniej: Upadek Tobruku, wrzawa
polityczna w kraju i niewtpliwa utrata prestiu, jaka na skutek tej katastrofy przypada w udziale naszej ojczynie i mnie jako jej przedstawicielowi, uniemoliwiy mi
osignicie satysfakcji". W jaki sposb Churchill mg przekona Amerykanw, e
operacja Sledgehammer" bya skazana na niepowodzenie? 15 lipca 1942 rofcu - trzy
dni przed przyjazdem Marshalla do Londynu - Churchill nakaza wznowienie operacji Rutter", mimo e wszyscy jej autorzy i dowdcy si biorcych w niej udzia ostrzegali, e akcja zakoczy si pen katastrof.
Pocztkowo Churchill zada przeprowadzenia ataku w penej skali na francuskie wybrzee, w miejscu innym ni Dieppe. Kiedy Komitet Szefw Sztabw wyjani, e nie ma ju czasu na opracowanie kolejnej duej operacji, Churchill by nieugity. Pniej tak tumaczy motywy, ktrymi si kierowa:
Moim zdaniem, najwaniejsze jednak byo to, by ta dua operacja zostaa przeprowadzona
latem, natomiast wojskowi byli zgodni w swojej opinii, e dopki operacja w tej skali nie
zostanie przeprowadzona, aden genera nie wemie na siebie odpowiedzialnoci za zaplanowanie gwnej inwazji. W wyniku dyskusji z admiraem Mountbattenem stao si jasne,
ze brak czasu nie pozwoli na przeprowadzenie nowej operacji na tak du skal jeszcze tego
samego lata, ale e mona wznowi akcj na Dieppe (...)w cigu miesica, pod warunkiem
podjcia nadzwyczajnych rodkw bezpieczestwa.

Wyjanienie takie mogo zadowoli Komitet Szefw Sztabw, ale Anglicy dobrze
znali niebezpieczestwa kaprynego kanau. Kto odwayby si podejmowa inwazj
na
wybrzee przeciwnika, obsadzone przez dotychczas niezwycion armi, bez przeprowadzenia najpierw prby generalnej? Czas i historia zaprzeczyy jednak, by to
owiadczenie Churchilla byo jedynym przyczynkiem do ataku na stary piracki port.

84

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

Pniej twierdzono, e premier postpi wbrew swemu sumieniu i rozkaza przeprowadzenie operacji Rutter", by udowodni Amerykanom, e Sledgehammer" zakoczy si katastrof. Przypuszczano te, e doskonale zdawa sobie spraw z nieuchronnej tragedii, ale zdecydowa si powici 5 tysicy ludzi, by zawrci Amerykanw
z o wiele bardziej niebezpiecznej drogi - odwie ich od pomysu inwazji, ktra moga zakoczy si dla aliantw strat 500 tysicy ludzi, caego sprztu, sporej czci
ich floty i si powietrznych, a w rezultacie - przegraniem caej wojny.
Od samego pocztku planowanie operacji Jubilee" (Jubileusz"), jak od tego momentu nazywano Ruttera", przebiegao w atmosferze konspiracji. Churchill nakaza
podjcie dziaa, ktre nie miay precedensu w historii. Zgodnie z jego rozkazami,
w dokumentach z zebra Komitetu Szefw Sztabw nie wolno byo nawet wspomnie
o Jubilee". Wszystkie plany opracowywaa maa grupa ludzi cieszcych si najwyszym zaufaniem. Dowdcy oddziaw wyznaczonych do udziau w akcji mieli dowiedzie si o misji dopiero w momencie, gdy bd w drodze, odcici od wiata na
swoich okrtach. W celu ukrycia ruchw wojsk kanadyjskich powiadomiono je, e
udaj si na wiczenia. Nawet Pierwszemu Lordowi Admiralicji nie powiedziano,
dlaczego waciwie potrzebnych jest a 250 okrtw. Operacji nie poprzedziy adne
prby ani koncentracja floty. Ekspedycja miaa wyj z portw w rozproszeniu i sformowa si dopiero na wodach kanau. Na koniec zdecydowano take, e operacji nie
bd towarzyszy adne tajne manewry wprowadzania przeciwnika w bd. By to
szczeglnie intrygujcy rozkaz, poniewa sugerowa on, e Churchill i Komitet Szefw Sztabw nie yczyli sobie rozpraszania uwagi Niemcw.
Prowadzona w tym czasie przez LCS kampania rozsiewania pogosek, e Europa
wkrtce zostanie zaatakowana przez kana, osigna swoje apogeum. Biuro LCS nie
otrzymao jednak rozkazu przerwania kampanii ani skierowania uwagi Niemcw
w innym kierunku. Jeszcze bardziej tajemniczy by fakt, e XX-Committee otrzyma
instrukcje, by nie uywa podwjnych agentw w celu przekazywania przez nich
Niemcom faszywych informacji na temat celu i zada okrtw, zbierajcych si w brytyjskich portach na kanale. XX-Committee zaproponowa tak operacj, ktr kwatera gwna Combined Operations (Poczonych Operacji) odrzucia. Masterman pisa
pniej: Smutne, ale i interesujce s spekulacje na temat moliwoci powodzenia
rajdu na Dieppe, albo przynajmniej przeprowadzenia go przy mniejszych stratach,
gdyby operacja miaa lepsz oson".
Przynajmniej dla jednego czowieka sytuacja staa si nie do zniesienia - by nim
szef LCS, pukownik Stanley. Ogarnity wciekoci (czy nie usun Agi Khana z wycigw podstpem?) poda si niespodziewanie do dymisji. Stanley kierowa w 1942
roku kampaniami zmierzajcymi do przekonania Hitlera, e alianci na pewno przeprowadz inwazj na Zachodni Europ jeszcze w tym samym roku, a dziki meldunkom Ultry" zna reakcje Hitlera na te informacje. Przy jego dowiadczeniu, zdobytym w okopach I wojny wiatowej, wiedzia, jak rzezi grozi Dieppe. Nie mg
duej pracowa dla ludzi gotowych do powicenia 5 tysicy lojalnych wojsk imperium po to tylko, by utrzyma udzia Rosji w wojnie. Jeden z jego przyjaci tak pniej tumaczy t decyzj: Czowiek, ktrego przodkowie wprowadzili na tron Tudorw, nie widzia powodu, by kania si zagranicznym potentatom". Stanley odszed,
a po rajdzie na Dieppe, na jego stanowisko mianowano pukownika Johna Bevana.
Stanley nie odszed jednak w niepami - zosta ministrem do spraw kolonii.

W POSZUKIWANIU STRATEGII

85

Plany operacyjne dla Jubilee" opracowywano w warunkach wyjtkowo gbokiej, nawet jak na tamte czasy, tajemnicy, w kwaterze gwnej Poczonych Operacji
Richmond Terrace, ktra stanowia udzielne ksistwo jej szefa, Mountbattena. Tymw
czasem 18 lipca na lotnisku Prestwick w Szkocji wyldowaa amerykaska delegacja,
w skad ktrej weszli Marshall, King i Hopkins. Brytyjczycy zapewnili im prywatny
pocig, ktry mia ich dowie do stacji niedaleko Chequers. Czonkowie delegacji
nalegali jednak, by pocig zawiz ich prosto do Londynu. By to niewtpliwie osobisty i dyplomatyczny afront wobec Churchilla, ale Amerykanie nie byli w odpowiednim nastroju, by myle o etykiecie i protokole.
Konferencja rozpocza si nastpnego dnia, 20 lipca. Delegacja amerykaska, do
ktrej doczyli Eisenhower oraz amerykascy dowdcy si ldowych, morskich i powietrznych, naciskaa na natychmiastowe przeprowadzenie operacji Sledgehammer".
Jedynie dowdca marynarki wojennej, admira Harold R. Stark, sprzeciwia si, gdy
bdc dowiadczonym marynarzem zdawa sobie spraw, e ju za kilka tygodni bezpieczne ldowanie na francuskim brzegu kanau bdzie niemoliwe. Wszyscy Brytyjczycy bez wyjtku gosowali przeciwko operacji. 22 lipca obie strony trway w impasie,
a Hopkins, w notatce przesanej Marshallowi przez st w gabinecie na Downing Street,
napisa: Jestem potwornie przygnbiony". Owiadczy, e wraz z czonkami amerykaskiego Komitetu Szefw Sztabw skonsultuje si z prezydentem, co te zaraz zrobi.
Prezydent natychmiast przysa depesz z odpowiedzi, nakazujc amerykaskim szefom sztabw uzgodnienie alternatywnej operacji przeciwko Niemcom, ktra wykorzystaaby amerykaskie wojska w sposb ofensywny jeszcze w 1942 roku.
Churchill i Brooke osignli w kocu swj cel. 24 lipca Amerykanie zgodzili si na
operacj Torch". Inwazj na francusk Afryk Pnocno-Zachodni mia dowodzi
Amerykanin - Eisenhower, a take poczony sztab brytyjsko-amerykaski. Dugotrwaa i niebezpieczna bitwa na sowa o operacj Sledgehammer" zakoczya si, ale
zwycistwa tego nie mona przypisa wycznie strategii brytyjskiej. Nominacja Eisenhowera miaa due znaczenie polityczne, z ktrego w owym czasie nikt sobie jeszcze
nie zdawa sprawy - stanowia pocztek koca dominacji brytyjskiej strategii w tej
wojnie oraz jej statusu jednego z najwikszych mocarstw wiatowych. Churchill by
jednak chwilowo zadowolony. Napisa potem: Wszystko zostao wic uzgodnione
i rozwizane zgodnie z dawnymi koncepcjami moimi i moich wsppracownikw
wojskowych i politycznych. Bya to dla mnie ogromna rado, szczeglnie ze wzgldu na to, e przysza w pozornie najczarniejszej godzinie". W czasie rozmowy ze swoim
przyjacielem, sir Robertem Boothby, Churchill zrewidowa te sowa, by w raczej minorowym nastroju stwierdzi, e na ostateczne wyroki historii wpyn nie tylko zwycistwa odniesione pod jego kierownictwem, ale take wynikajce z nich efekty polityczne. Powiedzia wtedy, e biorc pod uwag te kryteria, nie bybym taki pewien,
czy rzeczywicie mog to uwaa za sukces".
Wielkie Przymierze przetrwao jednak t prb, a Roosevelt pisa pniej do Churchilla: Nie mog pozby si wraenia, e ubiegy tydzie stanowi punkt zwrotny
w caej wojnie i e teraz kroczymy rami w rami wspln drog".
Decyzja przeprowadzenia operacji Torch" wyeliminowaa motywy polityczne
ajdu na Dieppe. Nie trzeba ju byo dowodzi Amerykanom niebezpieczestw przedwczesnej inwazji. Mogo si wydawa, e w zwizku z zaistnia sytuacj Churchill
r

86

RODKI SPECJALNE - POCZTKI 1938-1942

i brytyjski Komitet Szefw Sztabw powinni zrezygnowa z operacji Jubilee". Tak

si jednak nie stao. Jej cele - wcignicie Luftwaffe do walki, sprawdzenie w praktyce
nowych teorii rwnolegle prowadzonych dziaa wojennych na ldzie, w powietrzu
i na morzu, oraz prba odcienia Rosji - byy nadal aktualne. Pojawi si te nowy
czynnik. W depeszy do Roosevelta z 27 lipca 1942 roku, Churchill zaproponowa, by
operacje Jupiter" (plan inwazji Norwegii Pnocnej) i Sledgehammer" zostay wykorzystane do wprowadzenia Hitlera w bd co do lokalizacji konwojw biorcych
udzia w operacji Torch". Churchill pisa:
Wszystko zaley od tajemnicy i szybkoci. (...) Tajemnic moemy zachowa jedynie dziki
decepcji. W tym celu prowadz operacj Jupiter", ale musimy take jak najszybciej opracowa operacj Sledgehammer". Bd one kry wszystkie nasze ruchy w Wielkiej Brytanii.
Kiedy nasze oddziay zaczn realizowa Torch", wszyscy, z wyjtkiem wywiadu, uwierz,
e pyn one do Suezu lub [Zatoki Perskiej]*, co tumaczyoby ich tropikalne wyposaenie.
Stacjonujca tutaj armia kanadyjska zostanie wyposaona w sprzt polarny. W ten sposb
do ostatniej chwili bdziemy trzyma nieprzyjaciela w niepewnoci.

Amerykascy szefowie sztabw przyjli t propozycj. Rajd na Dieppe mia take

przyczyni si do powodzenia operacji Overthrow" (Przewrt"), polegajcej na
wprowadzeniu przeciwnika w bd dziki sugestii, e cz si stacjonujcych w Wielkiej Brytanii zrobi to, o czym LCS przekonywao Niemcw przez cae lato: dokona
inwazji na Francj. O ile wic przedtem siy przeznaczone na operacj Jubilee" miay
zosta zoone w ofierze bogom wielkiej strategii i polityki, to teraz czeka na nie otarz
bogw wielkiej strategii i decepcji.
Kampania decepcji i wojny politycznej, ktrej punkt kulminacyjny stanowiy operacje Overthrow" i rajd na Dieppe, toczya si ju pen par od pnej wiosny. Rozpocza si od alarmujcego owiadczenia BBC do narodu francuskiego, a zwaszcza
do Francuzw zamieszkujcych wybrzee nad kanaem (wczesny przykad manipulacji Francuzami i BBC w celach decepcji i wojny politycznej): Ronie prawdopodobiestwo, e wybrzee okupowanej Francji stanie si teatrem operacji wojennych. (...)
Przynios one z pewnoci wielkie zagroenia dla ludnoci cywilnej" - ostrzegao
BBC. Audycja ta, wraz z owiadczeniem, e Wielka Brytania i Rosja osigny pene
porozumienie (...) dotyczce pilnych zada zmierzajcych do utworzenia drugiego
frontu w Europie w 1942 roku", stworzyy dokadnie taki klimat oczekiwania, jaki
potrzebny by LCS, a ktry spowodowa rezygnacj Stanleya.
W amerykaskich i angielskich gazetach i audycjach radiowych zaczy mnoy
si spekulacje o inwazji. Zarzd Wojny Politycznej** oraz brytyjscy i amerykascy
agenci dyplomatyczni na caym wiecie zaczli uwiarygadnia t fikcj, realizujc
kampani sibs" (nazwan tak od aciskiego sowa sibilare - sycze), ktrej celem
byo rozpowszechnianie plotek. Watykan dowiedzia si", e w rejonie Pas de Calais,
Flandrii, Normandii i pwyspu Cherbourg przeprowadzone zostan szeroko zakrojone operacje, ktre mog zagrozi skarbom kocielnym, znajdujcym si na tym terenie. MI-6, SOE i XX-Committee uzbroiy swoich agentw w podobne raporty, nato Tak u Browna; w: Churchill, t. IV, cz. 2, s. 41 jest powiedziane: do Suezu lub Basry" (przyp. T.R.).
* l\>litical Warfare Executive (PWE).

W POSZUKIWANIU STRATEGII

87

miast niewielkie, szybkie jednostki marynarki oraz komandosi prowadzili rozpoznanie", a nawet rajdy wzdu caego wybrzea Francji. Od czasu do czasu BBC ponownie ostrzegao Francuzw w swoich audycjach, by nie zaczynali powstania, w celu wsparcia inwazji, przed otrzymaniem instrukcji z Londynu. Przez cae lato samoloty RAF pojawiay si na niebie nad Francj i Belgi, starajc si wcign Luftwaffe do
bitwy i robic wraenie prowadzenia operacji przygotowujcych inwazj. W tym czasie odbyy cznie 43 tysice lotw nad Francj i Belgi oraz 73 tysice lotw nad
Angli i kanaem, tracc 915 samolotw.
Wszystkie te dziaania spowodoway - z tragicznym skutkiem dla Jubilee" - postawienie Niemcw w najwyszy stan gotowoci bojowej i ostronoci w momencie,
gdy 18 sierpnia 1942 roku oddziay zostay wysane do akcji. Operacj Jubilee" przeprowadzono pomimo wszystkich ostrzee, e zakoczy si katastrof. Dowdca si
powietrznych biorcych udzia w operacji, wicemarszaek lotnictwa Trafford LeighMallory z 11. grupy Dowdztwa Lotnictwa Myliwskiego, ostrzega jej autorw: ...wojska zostan od pocztku uwizione na plaach. Nie uda im si ruszy z miejsca, zapamitajcie moje sowa".
Tu przed zapadniciem nocy siy Jubilee", stojce na kotwicowiskach w maych
portach Anglii, zrzuciy cumy, podniosy kotwice i pod oson ciemnoci uday si do
punktu zbornego, skd ruszyy w kierunku Dieppe. Gdy ksiyc zala liliow powiat ciemne wody kanau, ponad 6 tysicy ludzi na 250 okrtach mylao tylko o jednym: czy Niemcy wiedz o nich i o tym, gdzie odbdzie si ldowanie, i ile naprawd
wiedz o rajdzie na Dieppe?
9 lipca 1942 roku Hitler, kierujcy w owym czasie letni ofensyw na rosyjskim
froncie z ukrytego w mazurskich lasach stanowiska dowodzenia, ogosi now dyrektyw dotyczc Francji. W wyniku naszych zwycistw, ktre osignlimy tak szybko, Anglia moe stan wobec wyboru, e albo natychmiast rozpocznie zakrojon na
szerok skal operacj desantow w celu utworzenia drugiego frontu, albo straci Rosj radzieck jako czynnik polityczny i wojskowy" - brzmia tekst dyrektywy. Jest
wic wielce prawdopodobne, e ju wkrtce nieprzyjaciel bdzie ldowa na terenie
zachodniego rejonu dowodzenia". Dalej w tekcie dyrektywy Hitler szczegowo
opisywa swoje przypuszczenia co do miejsc, w ktrych odbd si desanty nieprzyjaciela: ... przede wszystkim wybrzee nad kanaem, obszar pomidzy Dieppe a Le
Havre oraz Normandia, poniewa do tych sektorw mog dotrze myliwce przeciwnika oraz le one w zasigu wikszoci ich jednostek desantu morskiego".
W jaki sposb Filhrer doszed do tak zaskakujco trafnych wnioskw? On sam
wyszczeglni trzy rda: raporty agentw i inne dane wywiadowcze, silna koncentracja jednostek inwazyjnych u poudniowych wybrzey Anglii oraz ograniczenie
aktywnoci RAF. Hitler wycign wnioski, do ktrych doszedby kady strateg.
Wprowadzony w bd kampani prowadzon przez LCS, skierowa na obron zachodniej flanki bardzo due, nowe formacje, w czasie gdy front rosyjski cierpia z powodu dotkliwych brakw ludzi i materiau i potrzebowa kadego wolnego onierza. Operacja Overthrow" odciya wic front rosyjski, osigajc tym samym swj
gwny cel.
Poniewa jedna zabawa we wprowadzanie w bd nie wyklucza udziau kilku graczy, dowdca niemieckiej armii na zachodzie (OB West), feldmarszaek Gerd von Rund-

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

stedt, rozpocz operacj Porto II", ktrej zadaniem byo przekonanie agentw nieprzyjaciela, e w rejonie Dieppe przebywao jedynie 1400 niemieckich onierzy ze
110. dywizji piechoty. Miay to by oddziay bardzo osabione po walkach na froncie
rosyjskim, skierowane nad kana w celu odzyskania dawnej zdolnoci bojowej. Tymczasem w rzeczywistoci na terenie tym przebywaa silna 302. dywizja piechoty, a wic
ta sama jednostka, ktra pniej miaa zdziesitkowa Amerykanw ldujcych
w D-Day" na play Omaha". Co gorsze, zamiast jednego batalionu onierzy, ktrzy wedug informacji przekazywanych w ramach Porto II" mieli stacjonowa w Dieppe, w miecie znajdoway si: peen puk piechoty w sile 5 tysicy onierzy, okoo 250
artylerzystw i oddziay pomocnicze. Nie mniej ni trzy bataliony piechoty, jeden batalion artylerii, kompania czogw i caa dywizja pancerna czekay w odlegoci 6 godzin marszu, gotowe w kadej chwili przyj z pomoc garnizonowi portowemu.
Informacje pynce w ramach Porto II" zostay najwyraniej przyjte z penym zaufaniem przez MI-6. Churchill pisa pniej, e z dostpnych danych wywiadowczych
wynikao, e w Dieppe znajdoway si jedynie niezbyt wysokiej klasy oddziay o cznej
sile najwyej 1400 ludzi". Centrala MI-6, odpowiedzialna za rozpoznanie, nie tylko daa
si haniebnie oszuka, ale otrzymaa te bardzo saby serwis informacyjny od swoich
agentw w terenie, gwnie Francuzw. Dopiero po wojnie Menzies dowiedzia si,
w jaki sposb Niemcom udao si odgadn, e Dieppe byo jednym z gwnych celw
operacji. Swoj dedukcj oparli na informacjach uzyskanych przez kapitana Heinza
Eckerta, oficera kontrwywiadu Abwehry, odpowiedzialnego za rozpracowywanie obcych sub specjalnych. Eckert utrzymywa kontakty z dwoma francuskimi zdrajcami.
Jednym z nich by Raoul Kiffer (Kiki"), byy agent brytyjski i czonek Interallie, duej
i wanej siatki MI-6 (reseau), ktry zosta zwerbowany przez Abwehr; drugim by
Andre Lemoin, francuski malarz-marynista, ktremu nadano kryptonim Moineau".
Istniej dowody, e to Kiffer zdradzi zamiary Brytyjczykw, dotyczce wczeniejszej
operacji, zmierzajcej do zniszczenia wrt do suchego doku w St. Nazaire.
Poprzez Kiffera i Lemoina Eckert zosta przedstawiony madame Jeanette Dumoulins, czonkini gauistowskiej reseau w normandzkiej wiosce Veules-les-Roses, pooonej w odlegoci okoo 25 kilometrw od Dieppe. Madame Dumoulins uwierzya,
e Eckert by agentem kanadyjskim - zosta jej przedstawiony jako mister Evans" i powiedziaa mu, e usyszaa na BBC message personnel od swojego ma, ktremu
udao si uciec do Anglii. Wiadomo brzmiaa: Georges wkrtce wemie Jeanette
w ramiona". Nie podejrzewajc podstpu, madame Dumoulins zapytaa Eckerta, czy
przypadkiem nie zna dokadnego czasu i miejsca przyjazdu ma. Eckert przyrzek,
e sprbuje si dowiedzie w Londynie. Wtedy madame Dumoulins ujawnia, e komendant jej reseau kontaktowa si z oficerem organizacji Todta (paramilitarnej organizacji zrzeszajcej robotnikw i inynierw budowlanych), ktry piastowa w Dieppe wane stanowisko. Czowiek ten by zaartym antyfaszyst i dostarcza poprzez
reseau do Londynu specjalnie zamawiane u niego informacje na temat Dieppe - o dokach, instalacjach, umocnieniach, lokalizacji baterii nabrzenych oraz rozlokowaniu
jednostek niemieckich. Eckert mia teraz w rku dwa wane lady: wiadomo, e
Georges wkrtce wemie Jeanette w ramiona", o ktrej wiedzia, e miaa zaalarmowa reseau o zbliajcym si nieuchronnie desancie, oraz informacj o specjalnym zamwieniu na dane wywiadowcze o Dieppe, ktre wskazyway na to, e port moe
by celem desantu.

W POSZUKIWANIU STRATEGII

89

Wieczorem 14 lipca stan bezpieczestwa operacji Jubilee" nie przedstawia si

wic najlepiej. Operacja zostaa cakowicie rozpracowana zanim okrty wypyny
z portw. Zdarzy si jednak drobny epizod, ktry postawi stacjonujce w Dieppe
siy niemieckie w stan najwyszej gotowoci. Wszystko zaczo si wieczorem 22 lipca. Dwaj robotnicy z organizacji Todta, przydzieleni do niewielkiego niemieckiego
garnizonu w okolicy latarni morskiej Barfleur, pooonej na kracu pwyspu Cherbourg, zostali napadnici w ciemniej uliczce, gdy pijani wracali do swoich kwater.
Obydwu podernito garda. Nastpnie, 15 sierpnia - 4 dni przed rajdem na Dieppe o 4.30 nad ranem, uzbrojony w karabin maszynowy onierz, stojcy na stray w okolicy latarni morskiej Barfleur, w tym samym miejscu, gdzie zostali zamordowani robotnicy, usysza podejrzany szelest w krzakach. Gdy zada podania hasa, w odpowiedzi wysano mu pi granatw i siedemnacie nabojw, wystrzelonych z broni
maszynowej. Patrole zauwayy stojc u brzegu motorwk patrolow, dajc sygnay wietlne, a na ziemi odkryto lady szeciu par butw, jakie nosili brytyjscy komandosi, i smugi po cignitym pontonie. By to zwyky, niewielki atak nkajcy. Nikt
nie zosta ranny, a motorwka ruszya w morze i znikna - pozostawiajc Niemcw
od Antwerpii po Cherbourg w jeszcze wikszej niepewnoci.
Godzina ataku nadal pozostawaa tajemnic. Brytyjczycy musieli wiedzie, e znajc
j, Niemcy na pewno postawiliby wszystkie swoje oddziay w stan gotowoci wieczorem w dniu poprzedzajcym inwazj. Jeli jednak jej nie znali, co byo niezbyt prawdopodobne - by to powany bd. Czy Brytyjczykom nie zaleao na tym, by wszyscy Niemcy stacjonujcy wzdu brzegw kanau byli w cigym pogotowiu i napiciu? To take byo jednym z celw operacji Overthrow". By moe by to nawet cel
gwny (co dziwne, nigdy nie ujawniono go opinii publicznej), ktry w peni zosta
osignity.
*
Jeszcze tego samego dnia, 15 sierpnia, niemieckie suby nasuchu radiowego zauwayy w poudniowej Anglii zmian w systemie cznoci telefonicznej, po ktrej
nastpia wielce podejrzana cisza w eterze. Po dugiej obserwacji cznoci brytyjskiej
Niemcy wiedzieli ju, e zachowania tego typu czasami poprzedzay atak. Jednoczenie niemieckie biuro kryptologiczne, B-Dienst, zamao jeden z szyfrw Krlewskiej
Marynarki Wojennej, stosowanych w Portsmouth, uzyskujc informacje, ktre wskazyway na nieuchronne zblianie si zakrojonej na du skal operacji morskiej. I na
koniec, ostateczny los Jubilee" przypiecztowa zbieg okolicznoci, zapocztkowany
wykryciem przez brytyjski radar niemieckiego konwoju przybrzenego, idcego pod
eskort niszczycieli, w momencie gdy siy inwazyjne znajdoway si ju na wodach
kanau. Dowdcom operacji natychmiast wysano meldunki ostrzegawcze, ktre dotary do adresatw bez przeszkd, ale za pno, by zapobiec kolizji jednego z konwojw z Niemcami. W trakcie strzelaniny niemiecki dowdca zdy wysa do swojego
sztabu wiadomo, ktrej efektem byo zaalarmowanie komendanta garnizonu w DiepPe o nadcigajcej sile, na czterdzieci pi minut przed planowanym ldowaniem
Pierwszych oddziaw kanadyjskich.
Stacjonujce w Dieppe oddziay niemieckie od 1 sierpnia pozostaway w gotowoci bojowej. Na jednej z kluczowych pla, ktre mieli zdobywa Kanadyjczycy, rozstawieni na posterunkach Niemcy nie rozbierali si do snu. Wzdu play i esplanady
s
aperzy uoyli 14 tysicy nowych min i wysadzili w powietrze zabudowania, by zaPewni dziaom lepsze pole ostrzau. Inne budynki, ze synnym kasynem wcznie,

90

RODKI SPECJALNE - POCZTKI 1938-1942

zostay zaminowane w celu zniszczenia w razie desantu, a wszystkie centrale telefoniczne i punkty telekomunikacyjne byy obsugiwane przez oficerw (jak zwykle
w okresach najwyszej gotowoci bojowej), zapewniajcych szybki przekaz informacji i rozkazw. W Gobes, prehistorycznych siedliskach czowieka jaskiniowego, znajdujcych si w urwiskach na obu kracach miasta, ukryto dziesitki gniazd karabinw maszynowych i dzia przeciwczogowych, ktrych nie udao si wykry rozpoznaniu lotniczemu, a wszystkie byy w stanie najwyszej gotowoci. Wydarzenia, ktre
doprowadziy ostatecznie do klski, postpoway teraz lawinowo, jak to czsto bywa,
gdy akcja ruszy ju z miejsca.
Znajdujce si na morzu siy Jubilee" (nazw operacji zaczerpnito z jzyka hebrajskiego; sowo to oznaczao czas radoci i witowania, co ogaszano dwikiem
baraniego rogu) wanie przedzieray si przez pola minowe. Noc bya gwiadzista,
morze spokojne, a pogoda bezwietrzna. Bya to jedna z najpikniejszych nocy tego
lata. Wrd Kanadyjczykw panowa jednak nastrj przygnbienia, co potwierdzaj
pniejsze relacje z operacji. Korespondent jednego z kanadyjskich dziennikw, Ross
Munro, napisa pniej: Jeszcze zanim wyszlimy w morze, niektrzy z nas mieli
zowieszcze przeczucie tego, co nas czekao po drugiej stronie kanau. Nikt tego gono nie powiedzia, ale wielu zastanawiao si nad bezpieczestwem operacji (...). Czy
Niemcy wiedzieli, e Kanadyjczycy byli wanie w drodze do Francji, i czy na nich
czekali? Byo to jedno z pyta, ktre sami sobie zadawalimy. Intrygoway nas take
przyczyny, dla ktrych tak nagle podjto decyzj o rajdzie". Inny korespondent pisa:
Jedno pytanie szczeglnie nurtowao nas w cigu tych ostatnich dwudziestu minut
ciszy po dugiej podry, ktr odbylimy stoczeni pod gwiazdami. Czy Niemcy przygotowali si na nasze przyjcie? Mylc o tym, czuem askotanie w odku. Przypomniao mi si stare powiedzenie pilotw RAF: okociem si, i nagle zrozumiaem,
co ono waciwie oznacza. Pomimo rosncej tremy, uczepiem si myli, e te skurczybyki byy dwa razy bardziej przeraone ni ja".
W chodzie ustpujcej nocy, u brzegw Dieppe, ze statkw transportowych opuszczono odzie wypenione najlepszymi onierzami najlepszych kanadyjskich pukw.
Munro wspomina jednego z onierzy, ktry wychyli si przez burt i scenicznym
szeptem powiedzia: Powodzenia, chopaki, wszystkiego najlepszego; sprawcie tym
skurczybykom dobre lanie. Morze lnio od gwiazd - pisa Munro - a odchodzce
barki desantowe zostawiay za sob fosforyzujcy lad na wodzie, lnicy jak diamenty rzucone na czarny aksamit". Dokadnie w chwili, gdy barki desantowe dotary
do pla, ukryte w jaskiniach Gobes karabiny maszynowe i dziaa otworzyy ogie.
Munro tak to relacjonowa: Uderzylimy dnem o piasek, rampa otworzya si i z odzi wybiegli pierwsi onierze. Wskoczyli do wody, gbokiej na szedziesit centymetrw, wprost pod ogie karabinw maszynowych. Na rampie leay ciaa jedno na
drugim. Niektrzy docierali do play i tam padali. (...) Zostali wycici w pie, zanim
zdyli wystrzeli".
W tym momencie los operacji Sledgehammer" sta si oczywisty. Zamknici w
swoich klimatyzowanych biurach generaowie mogli wymyla plany, ktre potem
ulepszay syndykaty, ale kiedy wreszcie przychodzia chwila prawdy. Z oguszajcym hukiem wyleciao w powietrze synne kasyno. Czogi Churchill wytoczyy si
z okrtw desantowych i natychmiast, wszystkie bez wyjtku, utkny na kamienistej

W POSZUKIWANIU STRATEGII

91

play, po czym zostay zniszczone przez dziaa przeciwpancerne z promenady. Wikszoci z 6 tysicy ludzi nie udao si przedrze przez zapor ogniow, a wielu zgino
jeszcze na odziach desantowych. Nad gowami wojsk desantowych, przy piknej
pogodzie, toczya si najwiksza bitwa powietrzna od 1940 roku. Cae niebo i morze
oszalay (...) z baaganu" - pisa Munro. Ju-88 zrzuci cik bomb na niszczyciel
Berkeley, tu przed rdokrciem, amic okrt wp. Pierwsz ofiar II wojny wiatowej w szeregach amerykaskich by podpukownik L.B. Hillsinger, ktry zosta dosownie zdmuchnity z mostka na przedni pokad. Straci stop, ktra jeszcze obuta
pywaa obok toncego okrtu.
Niedobitki si Jubilee" szybko wycofyway si. O godzinie 17.40 Rundstedt mg
zatelegrafowa do Hitlera, e na kontynencie nie pozosta nawet jeden uzbrojony Anglik". Rajd zakoczy si niepowodzeniem, i nie byo to nawet niepowodzenie po penej
chway bitwie. Spord 6086 ludzi biorcych udzia w desancie, 3623 (59,5%) stracio
ycie; spord 4963 Kanadyjczykw, ktrzy dostali si na ld, 3367 (68%) zgino, zostao rannych lub dostao si do niewoli. Niektre z kanadyjskich pukw zostay dosownie zmiecione z powierzchni ziemi. Siy RAF straciy w bitwie 13% ludzi i 106 samolotw, podczas gdy Niemcy stracili 46 maszyn. Starania Jubilee", by upuci Luftwaffe
nieco krwi, spaliy na panewce. Marynarka wojenna stracia jeden niszczyciel i 33 barki
desantowe z floty liczcej 252 jednostki wszystkich rozmiarw oraz 550 oficerw i marynarzy - zabitych, rannych, zaginionych lub wzitych do niewoli.
Niemcy ponieli lekkie straty. Wehrmacht doliczy si 591 ofiar, w tym 297 zabitych. Rundstedt wysa Hitlerowi ze swojej kwatery raport o bitwie, ktry zakoczy
sowami: Na drugi raz nie zrobi tego w taki sposb!". Rzeczywicie, nie zrobili.
Niemcy nie posiadali si z radoci. Szef niemieckiej propagandy, doktor Josef Goebbels, uy zdj przedstawiajcych stosy cia i zwglone wraki czogw, porzuconych
dzia i zdruzgotanych kadubw okrtw - jakby ywcem wzite z Dunkierki - by przedstawi obraz Festung Europa, niezdobytej Twierdzy Europa. Niemieckie radio w audycji
skierowanej do Stanw Zjednoczonych oznajmio: Wydaje si, e Londyn uzna niemieckie owiadczenia o linii obrony niemoliwej do przeamania, cigncej si wzdu
europejskich wybrzey od Przyldka Pnocnego po Zatok Biskajsk, za blef. aosny
wynik ataku wiadczy o tym, jak okrutnie Anglicy sami si oszukali".
Dla Brytyjczykw Dieppe byo tylko kolejn przegran w dugiej serii niepowodze.
Ale premier, ktry ponosi merytoryczn odpowiedzialno za katastrof, patrzy na to
bardziej optymistycznie. W czasie gdy atak zosta odparty, Churchill i Brooke przebywali w Kairze, by nieco podbudowa dowdztwo na Bliskim Wschodzie. W sprawozdaniu z Egiptu, skierowanym 21 sierpnia 1942 roku do wicepremiera, Clementa
Attlee, Churchill napisa: Moje oglne wraenie z Jubilee jest takie, e wyniki w pem
uzasadniy wysokie koszty operacji. Sama bitwa powietrzna, rozegrana na tak du
skal, stanowia uzasadnienie rajdu". Pniej pisa w swoich wspomnieniach:
Patrzc wstecz, ofiary tej pamitnej akcji wydaj si nieproporcjonalnie wysokie w stosunku do jej wynikw. Nie naley jednak ocenia tego epizodu jedynie wedug tego kryterium.
Dieppe ma swoje wasne miejsce w historii wojny, a smutna statystyka ofiar nie czyni z tej
operacji poraki. Bya to kosztowna, ale bynajmniej nie bezowocna operacja rozpoznania
Walk. Z taktycznego punktu widzenia bya kopalni wiadomoci. Operacja ta rzucia nowe
wiato na wiele brakw w naszej wiedzy. Nauczya nas we waciwym czasie budowa

92

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

nowe typy okrtw i urzdze do pniejszego wykorzystania. Dowiedzielimy si, jak wane
jest silne wsparcie cikiej artylerii okrtowej podczas ldowania desantu przy przeciwdziaaniu nieprzyjaciela, i nasza technika ostrzau, zarwno z morza, jak z powietrza, zostaa pniej ulepszona. Ale najwaniejsze byo przekonanie si, e same indywidualne umiejtnoci i brawura, bez szczegowej organizacji i wszechstronnego szkolenia, nie wystarcz,
a praca zespoowa jest kluczem do sukcesu. Czynniki te mog by zapewnione jedynie dziki odpowiednio wyszkolonym i zorganizowanym formacjom desantowym. Wszystkie te nauki
wzilimy sobie do serca.
Ze strategicznego punktu widzenia rajd ten przyczyni si do uzmysowienia Niemcom
niebezpieczestw, czajcych si wzdu caego wybrzea okupowanej Francji. Byo to pomocne w zatrzymaniu ich wojsk i zasobw na Zachodzie, umoliwiajc odcienie Rosji.
Chwaa odwanym, ktrzy padli w walce. Ich ofiara nie bya daremna.

Wedug Lorda Morana, osobistego lekarza i zaufanego Churchilla, Brooke, po usyszeniu wiadomoci o skali strat w Dieppe, warkn: To lekcja dla tych wszystkich,
ktrzy podnosz wrzaw wok inwazji na Francj". Pniej jednak by bardziej krytyczny. Ta krwawa bitwa - pisa - tak wana pord wielu cennych lekcji, zakoczya podejmowane tego lata prby odcignicia z Rosji samolotw poprzez loty myliwcw Fighter Command nad pnocn Francj. By to gest, ktry kosztowa Wielk
Brytani blisko tysic pilotw i maszyn". Po raz pierwszy, ale nie ostatni brytyjskie
dowdztwo zaangaowao znaczne siy RAF w operacje dywersji i decepcji. Rajd ten
posuy przynajmniej do zduszenia uporczywych da Amerykanw o bezporedni, frontalny atak na hitlerowsk Twierdz Europa. O reakcji amerykaskiego najwyszego dowdztwa Brooke napisa: Ofiary poniesione pod Dieppe gboko wstrzsny kilkoma reprezentujcymi mniej sztywn postaw planistami wojskowymi, ktrzy (...) przyjli do wiadomoci, e teraz (...) przeprowadzenie jakiejkolwiek szeroko
zakrojonej operacji przez kana nie bdzie moliwe przed latem 1944 roku". Eisenhower, pogrony w smutku, ale bogatszy o wiedz na temat zagroe zwizanych ze
skokiem na olep przez kana, stwierdzi jedynie, e rajd na Dieppe nie obiecywa
atwego zwycistwa w walce o plae Normandii. Mia przypomnie te sowa wieczorem 5 czerwca 1944 roku - w wigili D-Day".
Kiedy przysza pora na ocen katastrofy pod Dieppe, midzy obiema stronami
pado wiele sw gniewu, rozpaczy i wzajemnych oskare. Niektrzy twierdzili, e
rajd nie dowid niczego nowego, czego nie podsunby zdrowy rozsdek. Pomimo
jednak wszystkich intryg, towarzyszcych operacjom Jubilee" i Rutter", wycignito z nich wiele istotnych wnioskw, z ktrych jeden dotyczy wpywu operacji Jubilee" na sposb mylenia samych Niemcw. Obudziy one na nowo obawy Hitlera
przed inwazj na Francj. Fiihrer by przekonany, e pomimo krwawej ani pod Dieppe alianci sprbuj jeszcze raz. Rozkaza wic przyspieszenie prac nad budow Wau
Atlantyckiego, szczegln uwag przywizujc do regionu pooonego pomidzy
Sekwan a Skalda, znanego pod nazw Pas de Calais. Hitler wierzy, e jest to najbardziej logiczny cel ataku, i tam wanie zbudowano najwicej najsilniejszych punktw
obrony. Take OKW otrzymao rozkaz koncentracji w tym regionie swojej najsilniejszej, 15. Armii. Zarwno Hitler, jak OKW byli przekonani, e alianci w pocztkowej
fazie inwazji zaatakuj ktry z wikszych portw i to przekonanie wpy n i o na c a y
proces planowania. Niemcy skoncentrowali swoje gwne siy i umocnienia w por-

W POSZUKIWANIU STRATEGII

93

tach pooonych nad kanaem i wok nich, pozostawiajc jedynie siy wice - chocia bardzo znaczne - wzdu wybrzey midzy portami. Lekcja odebrana pod Dieppe nauczya jednak strategw alianckich, e frontalny atak na dobrze broniony port
nie by rozsdnym posuniciem. Zdecydowano si ju nigdy nie stosowa takich operacji - nawet w D-Day".
Alianccy stratedzy zrozumieli take, e nie wolno rozpoczyna inwazji na Francj
bez penych i dokadnych danych wywiadowczych o obronie nieprzyjaciela i bez zachowania wszystkich alianckich zamiarw w najgbszej tajemnicy. Hitlera naleao
zaskoczy, a powodzenie takiego zaskoczenia zaleao od skutecznoci operacji wprowadzania nieprzyjaciela w bd i zastosowania rodkw specjalnych. Co wicej, Dieppe
potwierdzio potg si niemieckich, zgromadzonych na zachodzie Europy. Inwazja
moga liczy na sukces jedynie w przypadku zmuszenia Hitlera do rozproszenia si
na caym obszarze Twierdzy Europa. A to mona byo osign jedynie skuteczn
strategi i podstpem.
Katastrofa pod Dieppe dowioda, e do zwycistwa nie ma adnej drogi na skrty.
Przypuszczenia Churchilla i Brooke'a okazay si suszne - wojna miaa by duga
i trudna, a marsz na Berlin mia si zacz na zewntrznych rubieach faszystowskiego imperium. Dla Wielkiej Brytanii marsz ten zacz si na kamienistej Pustyni Libijskiej, cigncej si wzdu Morza rdziemnego, w punkcie pooonym okoo 100 kilometrw na zachd od Aleksandrii. To wanie tam, na przystanku kolejowym handlarzy Senussi, nazwanym El Alamejn, poczono strategi i podstp z kryptologi,
decepcj i rodkami specjalnymi, by wyprowadzi w pole czowieka, ktry wydawa
si symbolizowa wszechpotg Hitlera - Erwina Rommla.

AM HALFA

AL

Alam Halfa

95

ieeo ojciec by jednak przeciwny takim pomysom. W rezultacie Rommel zdecydowa

si na karier wojskow, chocia jego rodzina raczej nie kultywowaa takich tradycji.
19 lipca 1910 roku mody Rommel zosta kadetem piechoty, a w styczniu 1912 roku
otrzyma patent oficerski. Rommel by mczyzn niskim, cichym, a przy tym czowiekiem trzewo mylcym i inteligentnym, rzeczowym i ostronym, ale mia te
w sobie co twardego. Natychmiast wykaza zainteresowanie szczegami organizacji wojskowej. Wkrtce nadszed 1 sierpnia 1914 roku i Rommel z radosnym okrzykiem walecznego niemieckiego modzieca" pomaszerowa wraz ze swoj piechot
na wojn. Jego biograf, Desmond Young, napisa o nim: Od momentu gdy pierwszy
raz znalaz si pod ostrzaem, dotrzymywa pola jak doskonae zwierz wojenne, zimny,
przebiegy, bezlitosny, niezmordowany, szybko podejmujcy decyzje, niezwykle dzielny". Po wspaniaym zwycistwie nad Wochami w 1917 roku* propaganda pisaa na
jego cze peany i mawiano, e gdzie Rommel, tam front". Mia, jak mawiano, Fingerspitzengefiihl - intuicj w koniuszkach palcw, albo mwic prociej, szsty zmys.
Zawsze stara si minimalizowa straty taktyk" i by dusz i ciaem oddany wojnie". Rommel rzeczywicie ukocha wojn - walczy z radoci, nie interesowaa go
adna literatura poza dzieami o sztuce wojennej, y jak Spartanin i do tego w celibacie, nie zaleao mu na poywieniu, winie, teatrze i innych przyjemnociach. By cile ukierunkowany, cakowicie oddany i apolityczny.
Pod koniec wojny Rommel powrci do swojego puku w Weingarten i pozosta
onierzem stutysicznej Reichswehry, ktr pozwolono Niemcom utrzyma w myl
postanowie Traktatu Wersalskiego. Oeni si, a w 1933 roku dowodzi w stopniu
majora batalionem grskim. Nadal trzyma si z daleka od polityki i nie wzi udziau
w wydarzeniach politycznych, ktre wyniosy Hitlera na szczyty wadzy. Nie mia te
z faszystami nic do czynienia do padziernika 1935 roku, gdy wysano go na Akademi Wojny w Poczdamie, gdzie zaproponowano szkolenie jednostki Hitlerjugend. Pocztkowo Rommel przyj propozycj, ale pniej zrezygnowa z nowego stanowiska, protestujc przeciwko kreowaniu maych Napoleonkw". Powrci do dawnej
suby, otrzyma awans na pukownika i nominacj na dowdc Akademii Wojennej
w Wiener Neustadt. W padzierniku 1938 roku, podczas okupacji Sudetenlandu, zosta mianowany przez Hitlera dowdc batalionu, odpowiedzialnego za jego osobiste
bezpieczestwo. Przyczyn, dla ktrej Hitler zainteresowa si tym nie znanym nikomu oficerem, ktry nie by nawet czonkiem partii faszystowskiej i wcale nie zamierza nim zosta, bya opublikowana przez Rommla broszura o taktyce piechoty, pod
tytuem Infanterie grieft an. Hitler przeczyta dzieko, ktre bardzo mu si spodobao,
1
w ten sposb Rommel wszed do oficjalnej rodziny" Fiihrera.
Pocztkowo Rommel podziwia Hitlera. Fiihrer nie zna strachu, wydawa si by
geniuszem w sprawach wojskowych i emanowa magnetyczn, niemal hipnotyczn
s
u. Mia wspania pami - cae strony, a nawet rozdziay ksiek, raz przeczytane,
Pozostaway mu na zawsze w pamici, a jego znajomo statystyki bya wrcz imponu
jca. Hitler z kolei ceni Rommla za jego lojalno i bezwzgldne wykonywanie
kadego rozkazu. Po kontaktach z chytrymi generaami z niemieckiego Sztabu Generalnego, Hitler nauczy si ceni Rommla za jego bezporedni sposb bycia. W efekcie

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

97

awansowa go na pukownika i kilka miesicy pniej na generaa. Odznaczy go take Krzyem Rycerskim za zwycistwa odniesione w wojnie z Francj. W kampanii tej
Rommel, dowodzc 7. dywizj pancern, wzi do niewoli admiraa francuskiej Marynarki Wojennej (Pnoc), czterech innych admiraw, jednego dowdc korpusu,
czterech francuskich dowdcw dywizji i ich sztaby, 277 dzia i 64 armaty przeciwpancerne, 458 czogw i wozw opancerzonych, okoo 5 tysicy ciarwek, 2 tysice
wozw z zaprzgiem koni lub muw i 400 autobusw. Jego ludzie wzili 97 468 jecw wojennych, zestrzelili 52 samoloty, zdobyli 15 samolotw na ziemi i zniszczyli
12 innych. Rommel ponis przy tym niezwykle niskie straty - 48 oficerw zabitych
i 77 rannych, 34 podoficerw oraz 229 onierzy zagino; straci te tylko 42 czogi.
Teraz przypi do munduru miedzianobrzowe insygnia Afrikakorps - drzewo palmowe na swastyce, a jego zadaniem byo zdobycie Kairu i Kanau Sueskiego*.
Ju pierwszy wymarsz Rommla w kierunku doliny Nilu skoczy si panicznym
odwrotem Brytyjczykw**. Przez cae lato 1941 roku Rommel sta na granicy Egiptu,
czekajc ju tylko na zezwolenie Fiihrera. Rozkaz jednak nie przychodzi i lato mino
bez walki. Tymczasem Brytyjczycy przygotowywali na 18 listopada rozpoczcie operacji Crusader" (Krzyowiec") - kontrofensywy, z ktr Churchill wiza nadzieje
zwycistwa porwnywalnego z bitwami pod Blenheim i Waterloo. Sygnaem do rozpoczcia operacji Crusader" miao by morderstwo, ktrego ofiar mia pa sam
Rommel. Zamiarem Brytyjczykw byo zniszczenie gwnych si pancernych Rommla, odblokowanie Tobruku (grupki biaych domw i szop), ktry by brytyjsk fortec
na tyach Rommla - i wyrwanie imperium woskiemu Libii i Trypolitanii***. Po wyrzuceniu si Osi z Afryki, brytyjska armia Nilu miaa pomaszerowa na wschd, a potem na pnoc, by broni Lewantu przed niemieckim atakiem na Arabi przez grskie
przecze rosyjskiego i perskiego Kaukazu. Siy byy mniej wicej rwne po obu stronach, przy czym Rommel posiada przewaajce siy pancerne, a Auchinleck - przewag w powietrzu. Jedyn nadziej Auchinlecka na nowe Waterloo byo zaskoczenie.
Gdyby udao mu si z powodzeniem przeprowadzi zamach na Rommla, chaos w dowdztwie wojsk Osi pozwoliby Brytyjczykom takie wanie zaskoczenie osign.
Bya to pierwsza, ale bynajmniej nie ostatnia podejmowana przez Brytyjczykw prba zamachu na Rommla.
Pewnej padziernikowej nocy, nad srebrzyste wody Morza rdziemnego wylecia bombowiec Wellington. Samolot skierowa si ku Cyrenie, a gdy znalaz si ju
nad ziemi, pilot wypuci podwozie maszyny, by spowolni jej lot. Z Wellingtona
wyskoczy brytyjski agent, J.E. Haselden, arabista - podobnie jak synny Lawrence****Haselden, ktry mwi dialektami Senussich rwnie dobrze jak po angielsku, zakopa
swj spadochron w piasku pustyni i przebra si w galabij, tradycyjnie przez nich
noszon. Nastpnie pomalowa sobie skr na orzechowobrzowy kolor, a gdy nadszed wit i szlaki karawan znowu oywiy si, wyruszy w drog do Beda Littoria,
gdzie podobno Rommel mia swoj kwater. Udajc handlarza strusimi pirami Ha-

selden spdzi kilka tygodni niedaleko duej, otoczonej biaym murem willi, ktra
ewidentnie krya w swoim wntrzu niemieckie stanowisko dowodzenia. Przyglda
si, jak Rommel przyjeda i wyjeda swoim opancerzonym kabrioletem. W pobliu, ukryty za cyprysami, stacjonowa duy oddzia wojsk cznoci, a sama willa bya
pilnie strzeona. Aktywno wok willi oraz czste przyjazdy i wyjazdy oficerw
i kurierw wiadczyy o tym, e rzeczywicie bya to kwatera Rommla. Haselden wysya swoje raporty drog radiow do Kairu.
Tam, na podstawie raportw Haseldena, szef wywiadu wojskowego, genera Francis
W. de Guingand, wsplnie z pukownikiem R.E. Laycockiem, dowdc komandosw
na Bliski Wschd, planowali atak na will. Ich plan przewidywa wysadzenie z dwch
okrtw podwodnych, Torbay i Talisman, szeciu oficerw i pidziesiciu trzech komandosw w okolicy Beda Littoria. onierze mieli zrealizowa cztery zadania: zabi
Rommla lub wzi go do niewoli; zaatakowa i zniszczy sztab armii woskiej w Cyrenie; zaatakowa kwater wywiadu w Apollonii, przechwyci dokumenty i szyfry
i wymordowa obsug, a take zniszczy ca czno telefoniczn i telegraficzn
z tymi celami i przechwyci wszystkie materiay zwizane w jakikolwiek sposb
zEnigm".
17 listopada morze byo wzburzone i pada ulewny deszcz. Tu po zmroku obydwa okrty wyszy na powierzchni, niedaleko Beda Littoria. W ciemnociach wida
byo sygnay wietlne, wysyane z play przez Haseldena komandosom, pyncym
w gumowych pontonach. onierze zebrali si na play, przemoczeni od deszczu i fal,
i pomaszerowali w kierunku wznoszcego si nad will urwiska. Dotarli tam o godzinie 22.30 i spokojnie odpoczywali, czekajc, a towarzyszcy im saper zniszczy wszystkie linie telefoniczne dochodzce do willi. Nastpnie trzyosobowy zesp uderzeniowy, pod dowdztwem podpukownika Geoffreya Keyesa, przeszed przez znajdujcy si za will ywopot do ogrodu. Poruszajc si szybko i bezszelestnie (deszcz tumi zreszt wszystkie odgosy) onierze obeszli will dookoa, wbiegli po schodach
wejciowych i otworzyli drzwi. Niemal natychmiast zobaczyli niemieckiego oficera,
ubranego w paszcz i stalowy hem. Keyes chcia sterroryzowa go pistoletem maszynowym, ale ten chwyci za luf i prbowa mu wyrwa bro. Keyes wycign n, by
zabi go bez haasu, ale jeden z jego ludzi szybko wycign rewolwer i zastrzeli
Niemca, mocujcego si z Keyesem midzy pierwszymi a drugimi drzwiami wejciowymi. Trzej mczyni wpadli do sabo owietlonego hallu, gdzie dostrzegli innego
niemieckiego onierza, zbiegajcego z kamiennych schodw. Jeden z komandosw
ostrzela go seri z pistoletu maszynowego, ale nie trafi i ten pobieg z powrotem na
gr. Wtedy Keyes dostrzeg pod drzwiami smug wiata. Otworzy drzwi i zobaczy okoo dziesiciu Niemcw, zakadajcych stalowe hemy. Keyes strzeli do nich
Wa
lub trzy razy, a jeden z jego komandosw wrzuci do sali granat. W tej samej
jednak chwili jeden z Niemcw strzeli. Keyes upad; zosta trafiony tu nad sercem,
f^olnierze wynieli swego dowdc z willi i zoyli na wilgotnej trawie, gdzie zmar,
^gi z trzech potencjalnych zamachowcw dosta postrza w nog od innego kom
andosa, ktry, ukryty w ciemnociach, mia osania wchodzcych do willi.

96

* Zadaniem Niemieckiego Korpusu Afryka byo wsparcie Wochw w utrzymaniu Trypolitanii. Sam Rommel natomiast marzy o zdobyciu Kairu i opanowaniu Kanau Sueskiego (przyp. T.R.).
** Nie byo panicznego" odwrotu Brytyjczykw (przyp- T.R.).
** Trypolitania to pnocno-zachodnia cz Libii (przyp- T.R.).
*** Autor przywouje tu Thomasa Edwarda Lawrence'a (1888-1935), bryt. orientalist - znawc spraw arabskich i agenta wywiadu na Bliskim Wschodzie (przyp- red.).

Zarwno ten, jak i inne podobne rajdy zakoczyy si porakami. Niemcy stracili
Willi jedynie trzech pukownikw ze sub kwatermistrzowskich i jednego onierza
- Celw w Cyrenie i Apollonii w ogle nie zaatakowano, uszkodzono jedynie punkt
zaopatrzenia w paliwo, ktry zosta wysadzony w powietrze. Brytyjczycy stracili naw

98

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

tomiast cay oddzia biorcy udzia w tej akcji. Jedynie pukownik Laycock i sierant
uratowali ycie ukrywajc si w wadi, gdzie znalaza ich czowka wojsk biorcych
udzia w operacji Crusader". Jeeli natomiast chodzi o Rommla, to ponura willa ukryta
wrd cyprysw stanowia jedynie jego tymczasow kwater. Kilka tygodni przed
atakiem przenis si do innej kwatery, w Gambut, pooonym na wybrzeu w odlegoci okoo 100 mil od Beda Littoria. Ale nawet tam komandosi nie mieli szans na
zapanie Lisa Pustyni", bowiem w momencie rozpoczcia operacji Crusader", Rommel przebywa w Rzymie, gdzie uroczycie witowa z on i przyjacimi swoje
urodziny. Niezwocznie jednak wrci, by stawi czoa operacji Crusader". Pomimo
chwilowej wciekoci, spowodowanej odkryciem, e jego niedoszli mordercy nie nosili
adnych oznak pozwalajcych na zidentyfikowanie ich jako onierzy nieprzyjaciela,
Rommel wyda rozkaz, by Keyes otrzyma chrzecijaski pogrzeb ze wszystkimi honorami wojskowymi, a jego kapelan musia odby trzydziestoszeciogodzinn podr, by poprowadzi ceremoni. Rommel rozkaza te jednemu ze swoich stolarzy, by
wykona krzye z drewna cyprysowego, ktre ustawiono na grobach brytyjskich i niemieckich onierzy polegych w tej akcji, nakaza te, by j upamitni przez posadzenie kilku drzew. W ostatnim gecie kaza sfotografowa pogrzeb i grb Keyesa i wysa zdjcia rodzicom modego komandosa. Ten rycerski gest by typowy dla Rommla
w czasie caej kampanii pustynnej i nie pozosta nie zauwaony przez jego przeciwnikw.
Operacja Crusader" trwaa do 20 grudnia 1941 roku. Twierdza Tobruk, symbol
brytyjskiego oporu, zostaa odblokowana, a Rommla odparto a do El Agheila nad
Zatok Syrta, czyli do punktu, w ktrym rozpoczyna swoj marcow ofensyw.
W styczniu 1942 roku Rommel zaatakowa ponownie. Pomimo znaczcych sukcesw
operacji Crusader", brytyjscy onierze walczcy na pustyni byli tak zafascynowani
Rommlem, e w czerwcu Auchinleck poczu si zmuszony do wydania swoim dowdcom nastpujcego rozkazu:
Pojawia si autentyczne niebezpieczestwo, e nasz przyjaciel Rommel stanie si rodzajem
magika lub straszyda dla naszych onierzy, ktrzy mwi o nim stanowczo za duo. W adnym razie nie jest on supermanem, aczkolwiek jest bardzo energiczny i zdolny. Nawet gdyby by supermanem - byoby bardzo niekorzystne, gdyby nasi onierze przyznawali mu
nadnaturaln si. Oczekuj od was, abycie rozpraszali z pomoc wszelkich dostpnych
rodkw wiar, e Rommel jest kim wicej ni zwykym niemieckim generaem. Wan
rzecz jest, abymy nie mwili o Rommlu zawsze, gdy wspominamy o naszych wrogach
w Libii. Musimy uywa okrele Niemcy", wojska Osi", a nie Rommel". Prosz zapewni natychmiastowe wykonanie tego rozkazu i uzmysowi dowdcom, e z psychologicznego punktu widzenia jest to sprawa najwyszej wagi.

Ledwo rozkaz ten ujrza wiato dzienne, Rommel ponownie uderzy. Tym razem
cios by tak skuteczny, e zniszczy karier Auchinlecka i postawi Churchilla w niebezpiecznie kopotliwej sytuacji. Czciow odpowiedzialno za katastrof ponosiy
rodki bezpieczestwa, podejmowane w stosunku do Ultry".
Wobec cigle zmieniajcych si warunkw wojny na pustyni oraz wszechobecnego podsuchu radiowego, podjto decyzj, e aden z frontowych generaw nie bdzie ani dostawa informacji z Ultry", ani ich oglda, ani nawet w ogle o nich]

MHALFA

ALA

99

iedzie. Zbyt wielkie byo niebezpieczestwo przechwycenia ich przez nieprzyjaw

ciela. W brytyjskiej Kwaterze Gwnej na Bliski Wschd, mieszczcej si niedaleko
Kairu, tylko trzem wojskowym zezwolono na czytanie informacji Ultry". Byli to:
Auchinleck - dowdca bliskowschodniego teatru wojennego, jego szef operacji militarnych oraz de Guingand - szef wywiadu wojskowego. Dowdca 8. Armii, genera
s ir Neil Ritchie, nie mg zna informacji Ultry". Gdyby jednak akurat dostarczya
ona informacji wanych dla jego pracy przy planowaniu dziaa bojowych, do obowizkw Auchinlecka naleao przedstawienie mu ich w licie, przekazywanym do
rk wasnych, nie ujawniajcym jednak rda tych danych. List zawiera take instrukcj nakazujc spalenie pisma po przeczytaniu. Inne rozwizanie przewidywao
przylot de Guinganda do sztabu dowdcy armii w celu osobistego poinformowania
Ritchiego, take i w takim przypadku bez podawania mu rda informacji. W panujcych w owym czasie warunkach bya to jedyna moliwa procedura, chocia obarczona ryzykiem, e Ritchie odrzuci dostarczone mu informacje twierdzc, e te z jego
wasnego, lokalnego wywiadu s lepsze i bardziej aktualne. W takich wanie okolicznociach Wielka Brytania stracia na pustyni ca swoj armi pancern w okresie od
28 maja do 13 czerwca 1942 roku, dokadnie wtedy, gdy Churchill przebywa w Biaym Domu, omawiajc z Rooseveltem operacj Sledgehammer" i przysze wsplne
dziaania bojowe.
Ultra" zapewnia Auchileckowi i Ritchiemu bogactwo informacji o zamiarach i celach Rommla. W przededniu ofensywy Rommel wyda rozkaz dzienny do wszystkich podlegych mu si, w ktrym ujawni, e ma zamiar zniszczy brytyjsk armi
pancern w sile okoo szeciuset czogw, zaj Tobruk i przeprowadzi decydujcy
atak na 8. Armi. Auchinleck napisa wtedy w depeszy do Churchilla: Przewidzielimy ten atak i jestemy na przygotowani". Kiedy czogi Rommla przypuciy atak
na zalanej wiatem ksiyca pustyni, wojska pancerne i artyleria Ritchiego zaday
nieprzyjacielowi tak wielkie straty, e po tygodniu najbardziej zaartej walki midzy
wojskami niemieckimi a angielskimi, jakie miay miejsce w tej wojnie, Auchinleck
wysa Ritchiemu depesz z rozkazem zniszczenia Rommla i jego armii raz na zawsze. Ale Rommlowi udao si wyrwa ze miertelnego ucisku, przegrupowa oddziay i ukry, przygotowujc je do drugiej rundy walk. Tym razem jednak nie ruszy
pierwszy do ataku, lecz zwabi brytyjsk armi pancern, ktrej zostao ju tylko
325 czogw, w zasadzk. Rommel ustawi swoje dziaa kal. 88 mm wzdu grzbietw wzgrz, otaczajcych mae pustynne miasteczko El Adem i pobliskie lotnisko, po
czym przyj taktyk wielkiego piciarza, Jema Mace'a: Niech tylko przyjd, to sami
si
? pobij".
Rommel opisa swj plan w jednym z meldunkw, wysyanych co noc do OKW.
sygna zosta rozszyfrowany w Bletchley i odesany przez SLU Winterbothama do
Kwatery Gwnej w Kairze. Po przeczytaniu depeszy Auchinleck nakaza de Guingandowi uda si samolotem do kwatery Ritchiego i ostrzec go. De Guingand zjawi
S1
? na miejscu 11 czerwca i - wedug jego wasnej relacji - przekaza generaowi informac
je z Ultry", oczywicie - jak zwykle - nie ujawniajc ich rda. Ritchie, ktry
Przedtem by zastpc szefa sztabu przy Auchinlecku w Kwaterze Gwnej Bliskiego
Wschodu, powinien by odgadn, e informacje s owocem dekryptau, nawet jeeli
nie
wiedzia o tym, e otrzymuje je z Ultry". Nie wiadomo, z jakich przyczyn postan
wi nj e b r a pOcj u w a g uzyskanych od Ritchiego informacji. By moe sdzi, e

100

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

prowadzone przez Rommla tajne operacje zaczynaj wywiera wpyw na Auchinlecka. W dniu, ktry przeszed do historii pod nazw Czarna Sobota" - by to 13 czerwca 1942 roku - Ritchie rozkaza dowdcom trzystu swoich czogw przej do ataku.
Czogi weszy prosto w zasadzk Rommla i wystarczyo p dnia, by niemieckie dziaa
rozniosy 230 maszyn. Brytyjczycy przegrali t bitw w kilka godzin.
Czogi Rommla poszy naprzd, przeciy pozycje brytyjskie, zdobyy Tobruk wraz
z garnizonem w sile 33 tysicy onierzy i zwrciy si na wschd, w kierunku granicy
z Egiptem. Ogarnita panik 8. Armia wycofywaa si w nieadzie do El Alamejn.
Straty armii Ritchiego wyniosy 75 tysicy onierzy. On sam zosta odwoany, a nieliczne czogi, jakie ocalay z jego armii, wycofay si do Egiptu. Tymczasem w Kairze
personel brytyjskich biur rzdowych pali w popiechu tajne dokumenty w takich
ilociach, e dzie ten przeszed do historii jako roda Popielcowa". Flota brytyjska
przygotowywaa si do wycofania na Morze Czerwone, a Mussolini przyby do Afryki Pnocnej z siwym koniem, orkiestrami wojskowymi i Mieczem Islamu, by triumfalnie wkroczy do Kairu. Hitler mianowa umiowanego przez Nard" Rommla feldmarszakiem i by to najmodszy feldmarszaek w historii Niemiec. OKW wybia medale okolicznociowe, upamitniajce okupacj Egiptu i Suezu, niemieccy propagandyci przygotowywali Egipcjan na wyzwolenie", a Reichsbank drukowa ogromne
iloci waluty okupacyjnej. Bya to jedna z najdotkliwszych klsk, jakie Wielka Brytania poniosa w swojej wspczesnej historii.
Druzgocca klska w Afryce Pnocnej stanowia dno upadku po caej serii nieszcz. Pomimo zatrzymania Rommla pod El Alamejn, Egipt i Kana Sueski nadal
byy zagroone. Wehrmacht prowadzi now, niezwykle siln ofensyw letni na froncie rosyjskim. Churchill musia jak najprdzej odzyska zaufanie sojusznikw, nie
ustajc przy tym w staraniach o wspprac przy realizacji strategii przeksztacenia
poraki w zwycistwo. Udao mu si namwi Amerykanw do odwoania operacji
Sledgehammer" i podjcia zamiast niej operacji Torch". Zapewnienie wsppracy
Stalina byo jednak zupenie inn spraw. Rosjanie uwaali, e przyrzeczono im drugi front w 1942 roku. Do czeg wic mogaby im si przyda inwazja na Afryk
Pnocn? Niemcy oblegali Leningrad, ich wojska znajdoway si 50 kilometrw od
Moskwy, przekroczyy Don, stany u wrt Stalingradu.
12 sierpnia 1942 roku Churchill polecia do Moskwy, by wyjani, dlaczego alianci zachodni nie mogli wkroczy do Europy w 1942 roku, oraz w celu poinformowania Stalina o operacji Torch" i jej implikacjach strategicznych. Towarzyszyli mu
Cadogan, Brooke i inni szefowie sztabw. Miao to by pierwsze spotkanie Churchilla ze Stalinem, a przeksztacio si w budzc niepokj, a nawet niebezpieczn
konfrontacj- Pamitliwy Stalin nie zapomnia o tym, e po I wojnie wiatowej Wielka Brytania wysaa do Rosji swoje wojska, by ugasiy rewolucj bolszewick, ani
0 tym, e brytyjski agent Robert Bruce-Lockhart by jednym z uczestnikw nieudanego zamachu na Lenina. Co wicej, Stalin by przekonany, e Wielka Brytania
1 Ameryka zawizay spisek i zamierzaj pozwoli Rosji i Niemcom wykrwawi si?/ ,
zanim zdecyduj si na inwazj. Dla Churchilla z kolei informowanie Stalina miao
t sam wag, co dezinformowanie Niemcw, wiedzia bowiem o istnieniu powi-1
za pomidzy sztabami generalnymi Rosji i Niemiec i wierzy, e gdyby Stalinowi!
miao si to do czegokolwiek przyda, to plany zachodnich aliantw z pewnoci 1
dotaryby na biurko Hitlera.

ALAM HALFA

101

Obaj przywdcy spotkali si na Kremlu, w pustej sali, pod portretem Lenina. Stalin by ubrany w liliow bluz; nogawki spodni mia woone w cholewy butw. By
chodny, szorstki i wyrachowany. Jeden z sekretarzy wojskowych Churchilla, pukownik an Jacob, napisa pniej w swoim dzienniku: Moim zdaniem, zawarcie przyjani ze Stalinem byo rwnoznaczne z zaprzyjanieniem si z pytonem". Stalin zapyta
przez swego tumacza, dlaczego Wielka Brytania tak obawiaa si Niemiec", a Churchill, zirytowany zawoalowanym zarzutem tchrzostwa, zacz broni swojej strategii. Wyjani, e Rosjanom nie przyrzeczono drugiego frontu w 1942 roku; Wielka
Brytania zaplanowaa na ten rok operacj dywersyjn - rajd na Dieppe - ale nie inwazj. Gdyby mocarstwa zachodnie miay przeprowadzi desant we Francji, musiayby
robi to z myl o utrzymaniu zdobytych przyczkw, a to w 1942 roku byo niemoliwe. Ale Ameryka i Wielka Brytania, jak mwi Churchill, przygotowyway wielk
operacj w 1943 roku". Nie powiedzia, co to miaa by za operacja, ale pozwoli Stalinowi nabra przekonania, e chodzi o atak przez kana. Churchill wszed tutaj na
grzski grunt, bowiem zachodnie mocarstwa nic takiego nie uzgadniay. A moe, przy
swoich skonnociach do korzystania z podstpu i rodkw specjalnych w sytuacjach,
w ktrych rodki wojskowe byy nieskuteczne, usiowa wanie zasia pierwsze ziarna wielkiej operacji wprowadzania przeciwnika w bd, ktr biuro LCS miao przeprowadzi w pnocnej Francji w 1943 roku, by odcign siy niemieckie z Rosji
i Woch - operacji Cockade" (Kokarda").
Nastpnie Churchill mwi o operacji Torch", ktr alianci rzeczywicie zamierzali przeprowadzi w 1942 roku. Tumaczyli, e zachodni alianci mieli wyldowa
w Afryce, zatrzymujc Niemcw podstpem we Francji, a operacj Torch" naley
rozpatrywa cznie z operacj zaplanowan na 1943 rok. Stalin wydawa si sucha
tego z zainteresowaniem, a gdy spotkanie zakoczyo si, Churchill odnis wraenie, e przynajmniej pierwsze lody zostay przeamane i nawizano ludzki kontakt".
Wedug relacji Cadogana, Churchill by przekonany, e udao mu si zrzuci z piersi
kamie myski poczynionej przez Roosevelta obietnicy stworzenia drugiego frontu
w 1942 roku". Nie mia jednak racji. W czasie nastpnego spotkania Stalin ponowi
swj atak i oskary Wielk Brytani wprost o tchrzostwo. Tego byo Churchillowi za
wiele. Dosta sowotoku" i wyrzuca z siebie zdania z tak szybkoci, e tumacze
nie mogli za nim nady. Spotkanie zakoczyo si gwatownie, gdy Stalin podnis
rk i stwierdzi: Nie rozumiem sw, ale, na Boga, podoba mi si twj charakter!"
Cay nastpny dzie pochona wymiana memorandw pomidzy obydwoma
przywdcami, a dalsza debata toczya si raczej na pimie ni w mowie. Churchill nie
ustpowa i jeszcze raz objani swoje stanowisko: ...cae to gadanie o angielsko-amerykaskiej inwazji na Francj jeszcze w tym roku, wprowadzio w bd nieprzyjaciela
1 Za
frzymao due jego siy na francuskim brzegu kanau" - napisa. Uwaa, e inwazja bya niemoliwa, ale zagroenie musi by podtrzymywane. Najmdrzejsz dec z
y j jest wykorzystanie operacji Sledgehammer" jako zasony dla operacji Torch",
kt
or mona rozpocz wtedy, gdy powstanie drugi front. Tak wanie zamierzamy
Postpi".
Churchill chcia jak najszybciej wyjecha. Nie mia zbyt wielkiej nadziei na przekona
nie Stalina do swoich pogldw. Kiedy jednak zadzwoni do niego wieczorem pitn
astego sierpnia, by si poegna, Stalin zaprosi go do siebie. Spotkali si w jego
Mieszkaniu na Kremlu. Rozmawiali, a crka Stalina, rudowosa wietlana, podawaa

102

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

im kolacj. Dyskusja przecigna si na nastpnych sze godzin. Stalin wyraa si

teraz przychylnie o operacji Torch" i zgodzi si na wspprac przy operacji Jupiter", bardzo cennym dla Churchilla planie inwazji na pnocn Norwegi. Premier
w odpowiedzi stwierdzi, e czuje si na siach przyrzec inwazj na pnocn Francj
w 1943 roku, a Stalin skwitowa, e trzyma go za sowo. Czy to Churchill posun si
za daleko, chcc zapewni sobie wspprac Stalina, czy te Stalin, zastpujc zniewag dobrym jedzeniem, winem i pochlebstwem zmusi premiera do nie przemylanego
i niedozwolonego ustpstwa? W kadym przypadku konsekwencje byy powane.
W przyszoci Stalin zosta zmuszony do zastosowania jeszcze bardziej zdradzieckich
metod - wcznie z wyran prb zdradzenia operacji Torch" i podejmowaniem
manewrw zmierzajcych do wbicia klina w sojusz brytyjsko-amerykaski - w celu
obejcia sprytnego i upartego Churchilla.
Zblia si wit i premier poegna si z radzieckim przywdc. Po krtkim wypoczynku wsiad do swojego samolotu, by odlecie do Kairu. Udao mu si przekona
sojusznikw, e droga do Berlina zaczyna si w Afryce Pnocnej, oraz e ma zamiar
sprawi armii brytyjskiej w Egipcie najwiksze wypdzanie diaba" w jej wspczesnej historii. Gdy dotar ju do Kairu, brytyjska duma narodowa otrzymaa kolejny
cios - wiadomo o katastrofie pod Dieppe. Najwikszym jednak problemem w tej
chwili by Rommel. W czasie konferencji w Kwaterze Gwnej Dowdztwa Bliskiego
Wschodu Churchill miota si po sali, wykrzykujc: Rommel, Rommel, Rommel! Czy
jest co waniejszego od pobicia go!?" Zdymisjonowa Auchinlecka i wikszo jego
sztabu, z wyjtkiem Guinganda, po czym mianowa na miejsce Auchinlecka i Ritchiego dwch generaw poleconych przez Brooke'a. Gwnodowodzcym na Bliskim
Wschodzie zosta genera sir Harold Alexander, a generaa sir Bernarda Montgomery'ego mianowano dowdc 8. Armii. Stanowili nadzwyczaj dobrze dobran par:
Alexander by strategiem i rojalist; Montgomery natomiast taktykiem i purytaninem.
W czasie spotkania pod wielk piramid w Gizie, gdzie znajdowaa si Kwatera Gwna, Churchill owiadczy Alexandrowi i Montgomery'emu, e ich zadaniem bdzie
nie wytropienie, lecz zabicie Lisa Pustyni". Z informacji dostarczonych przez
Ultr" wiedzieli, e bdzie to atwiejsze, ni przypuszczaa brytyjska opinia publiczna. Gdy Rommel dotar do granicznych drutw kolczastych*, jego armia bya wyczerpana i pozostao mu jedynie dwanacie czogw, podczas gdy niemal tysic najnowoczeniejszych czogw dla 8. Armii pyno ju statkami z Anglii**.
W czasie konferencji w Gizie Churchill zastanawia si ze swoimi dowdcami, co
byo przyczyn sukcesw Rommla, nie liczc oczywicie jego zuchwaoci i odwagiNigdy nie mia przewagi si, chocia jego czogi byy lepsze od brytyjskich. Liczebno jego si nigdy nie przekroczya 100 tysicy ludzi, przy czym poow z nich stanowili Wosi, reprezentujcy nierwny poziom wyszkolenia i zdolnoci do walki. Siy
brytyjskie natomiast liczyy 750 tysicy onierzy***. Gdzie krya si tajemnica zwycistw Rommla?
* Na pograniczu Libii z Egiptem Wosi w latach trzydziestych stworzyli pas zapr z drutu kolczastego. On
to wyznacza! granic pastwow (przyp. T.R.).
* Czogi pyny take z Ameryki. Byo to zobowizanie prezydenta Roosevelta wobec premiera Churchilla
na wiadomo o upadku Tobruku (przyp. T.R.).
* Wielkoci nieporwnywalne: 750 tys. ludzi byo na caym Bliskim Wschodzie, z tego w 8. Armii ok. 165 rys.
(przyp. T.R.).

LAMHALFA

103

Pukownik Frank Bonner Fellers by amerykaskim attache wojskowym w Kairze,

a jego zadaniem byo informowanie Waszyngtonu o brytyjskich planach wojskowych
i dyplomatycznych oraz operacjach prowadzonych przez nich na Bliskim Wschodzie.
Fellers mia dostp do niemal wszystkich potrzebnych mu informacji. By te czstym
gociem w Kwaterze Gwnej i brytyjskich jednostkach stacjonujcych w terenie, gdzie
cieszy si zaufaniem i zawsze mg liczy na dobre przyjcie. Kiedy jednak po upadku Tobruku Brytyjczycy zaczli bada bezpieczestwo cznoci radiowej w celu sprawdzenia, czy ich szyfry nie zostay rozpracowane, na Fellersa zaczto zwraca coraz
wiksz uwag. Pukownik mia pedantyczny stosunek do bezpieczestwa. Meldunki dla Waszyngtonu zawsze szyfrowa przy uyciu Czarnego kodu" - szyfru stosowanego przez amerykaskich attache wojskowych na caym wiecie, ktry uwaano
za cakowicie bezpieczny. Lokalny atak na niemieckie stanowisko radiowe w Tel-el-Eisa w lipcu 1942 roku wykaza jednak, e Czarny kod" zosta w peni rozpracowany przez niemieckie i woskie suby kryptologiczne. Zdobyte dokumenty wskazyway na to, e kod ten zamano nie tyle dziki specjalistom kryptologom, co kradziey. Ot pewnemu Wochowi, zatrudnionemu w amerykaskiej ambasadzie w Rzymie, ktry by nie tylko agentem SIM*, ale take dowiadczonym kasiarzem, w sierpniu 1941 roku udao si wama do sejfu amerykaskiego attache wojskowego, pukownika Normana E. Fiske. Zodziej wyj Czarny kod" z sejfu i po sfotografowaniu
odoy na miejsce. Szef SIM, Cesare Ame, dostarczy Abwehrze kopi dokumentu
i od tego momentu Niemcy mogli czyta amerykaskie meldunki z caego wiata,
z wiadomociami od pukownika Fellersa wcznie.
To byy bogate niwa. Od mniej wicej koca wrzenia 1941 roku do sierpnia 1942
roku Fellers niemal codziennie wysya do Waszyngtonu meldunki o sile, posikach,
sprzcie, morale i planach armii brytyjskiej nie tylko w Egipcie i Libii, ale take w caym
wschodnim basenie Morza rdziemnego i na Bliskim Wschodzie. Jego raporty zawieray opracowania na temat umiejtnoci, reputacji i taktyki dowdcw; ruchw konwojw i okrtw wojennych, lokalizacji, sprztu i zdolnoci bojowej batalionw czogw
i dywizjonw lotniczych. Fellers codziennie zanosi swoje raporty do Egipskiego Biura
Telegrafu w rdmieciu Kairu, i codziennie, w miar ich wysyania, kada moliwa do
odczytania grupa cyfr bya dokadnie spisywana, rozkodowywana i natychmiast przekazywana Rommlowi i OKW. Amerykaski historyk kryptologii, David Kahn, pisa:
a co to byy za meldunki! Zapewniy one Rommlowi niewtpliwie najszerszy i najbardziej przejrzysty obraz si i zamiarw nieprzyjaciela, jaki kiedykolwiek trafi w rce
jakiegokolwiek dowdcy Osi w cigu caej tej wojny".
Gdy w sierpniu 1942 roku poinformowano Fellersa, e jego meldunki byy odczytywane przez Niemcw, ten popad w gbok depresj. Amerykaska agencja kryptoloSiczna dostarczya mu nowy szyfr (podobnie jak wszystkim innym attache wojskowym
stosujcym Czarny kod"), ale na prob Brytyjczykw Fellers uywa go wycznie do
sz
yfrowania najtajniejszych wiadomoci. Mniej tajne informacje nadal szyfrowa Czarnym kodem", poniewa Brytyjczycy uznali ten kana cznoci za dogodny rodek do
Przekazywania nieprzyjacielowi faszywych informacji.
W czasie tego samego ataku na niemieck radiostacj w Tel-el-Eisa, ktry ujawni, e
"Czarny kod" zosta rozpracowany, Brytyjczycy odkryli jeszcze jedn tajemnic pustyn' W ywiad wioski.

104

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

nych zwycistw Rommla - wywiad radiowy. W cigu caej kampanii pustynnej, zarwno brytyjscy, jak niemieccy dowdcy, w duym stopniu opierali si na cznoci radiowej. Ogromne przestrzenie, w poczeniu z mobilnoci bitwy spowodoway, e radio,
a zwaszcza czno gosowa, stay si podstawow broni stosowan w wojnie na
pustyni. Obie strony jednak do nieostronie korzystay z tego kluczowego, chocia
niepewnego systemu cznoci. Mogy te czsto do dokadnie dowiedzie si z podsuchanych rozmw, jakie bd nastpne zamiary nieprzyjaciela. Dowdca wywiadu
radiowego Rommla, kapitan Alfred Seebohm, ze szczegln wpraw podsuchiwa informacje, przesyane drog radiow z obozu brytyjskiego. Udao mu si te rozwin
dokadne wyczucie tego, co jest normalne, a co nie w podsuchiwanych meldunkach.
Troch radiotelefonii tutaj, troch nadawanych z du szybkoci sygnaw Morse'a
tam; dowdcy czogw rozmawiajcy ze sob przez radio tutaj, a tam - dowdca artylerii, przekazujcy obsudze dzia informacje; tutaj policja wojskowa kierujca ruchem
drogowym, a tam - naziemni oficerowie cznikowi RAF, proszcy o wsparcie lotnicze
- wszystkie te informacje, przesiane i przeanalizowane, stanowiy bardzo dokadny obraz
brytyjskich planw bitewnych na Unii frontu, a czsto take i na tyach. Gwn saboci wywiadu radiowego byy braki personelu, prowadzcego nasuch. Jeeli ktry
z tych ludzi zachorowa, wyjecha na urlop, czy poleg w walce, szkolenie nastpcy mogo potrwa wiele miesicy. Nasuwa si wic wniosek, e gdyby udao si zniszczy
kompani Seebohma za jednym zamachem, wtedy - z czysto praktycznych przyczyn Rommel zostaby pozbawiony wiarygodnego wywiadu radiowego.
Brytyjski system wywiadu radiowego, znany jako suby Y", zlokalizowa stanowisko Seebohma na froncie pod El Alamejn, na wypalonych socem wzgrzach, grujcych nad plaami Morza rdziemnego w Tel-el-Eisa, na Wzgrzu Jezusa". Dokadna lokalizacja jednostki, konieczna do przeprowadzenia nalotu, nie bya moliwa*. Pozostawa atak ldowy, ktre to zadanie powierzono 2/48. batalionowi**
australijskiej 9. dywizji piechoty, pod dowdztwem podpukownika H.H. Hammera,
hodowcy owiec z Wiktorii w Australii Poudniowej, znanemu jako twardy motek na
gwodzie"***.
Termin rajdu, ktry mia by jednym z elementw o wiele wikszej akcji z udziaem dwch dywizji pancernych i wsparcia artyleryjskiego, wyznaczono na 10 lipca
1942 roku. Celem caej operacji byo wyparcie nieprzyjaciela ze wzgrz wok Tel-el-Eisa. Z zachowaniem najgbszej tajemnicy i w kompletnej ciszy, wyznaczone do udziau w operacji siy zajy swoje pozycje. Kompania Seebohma prawdopodobnie znajdowaa si w pobliu wzgrza oznaczonego na mapach wojskowych jako Trig 33".
Aby cakowicie zaskoczy blisko 100 onierzy z jednostki Seebohma, Hammer postanowi nie stosowa tym razem wstpnego ostrzau artyleryjskiego.
Cichy marsz rozpocz si 10 czerwca o godzinie 3.40 nad ranem. Atakujcym sprzyjaa niezwykle ciemna noc. Nagle jaki samolot zrzuci flary dokadnie nad gowami
* Miejsce to byo dokadnie zlokalizowane. Poniewa jednak chodzio o zdobycie materiaw i wzicie jecw, mona byo posuy si tylko wypadem piechoty (przyp. T.R.).
" W armii australijskiej podczas II wojny wiatowej numeracj batalionw piechoty, pukw artylerii i batalionw inynieryjnych poprzedzano numerem 2; odrniao je to od jednostki o te, same, numeracji wystawionej podczas I wojny wiatowej (przyp. T.R.).
* yy jz. ang. hammer" znaczy motek".

ALAMHALFA

105

onierzy. Zrobio si jasno jak w dzie. onierze zamarli, spodziewajc si natychmiastowego ostrzau. Ale nic si nie stao. 7. puk bersalierw armii woskiej, strzegcy kompanii Seebohma, spa w najlepsze. Australijczycy, w butach owizanych tkanin workow, by zaguszy wszelkie odgosy, powoli posuwali si wzdu grzbietw, rozcigajcych si po obu stronach wzgrza Trig 33". Gdy o wicie artyleria
rozpocza ostrza wspierajc Australijczykw, bersalierzy byli otoczeni. Ich dowdca
dosta si do niewoli wraz z wieloma onierzami, ktrych pochwycono, gdy jeszcze
spali.
Australijczycy natknli si na kompani Seebohma w samym Tel-el-Eisa. Seebohm
i jego onierze nie byli zaskoczeni. Zaalarmowani odgosami bombardowania, utworzyli krg obronny wok pojazdw - opancerzonych ciarwek z zainstalowanym
sprztem radiowym i antenami. Australijczycy ruszyli do ataku na bagnety, wyaniajc si zza zasony dymnej postawionej przez artyleri, i po krtkotrwaej walce wrcz
- zdobyli obiekt ataku. Seebohm i jego ludzie usiowali zniszczy sprzt - bezskutecznie, gdy Australijczycy zbyt szybko atakowali. Po zakoczeniu walki, ciaa okoo stu
doskonale wyszkolonych onierzy Seebohma leay rozrzucone wrd ska. Pozostali dostali si do niewoli, wcznie z samym Seebohmem, ktry walczy do koca
i zosta ciko ranny. Zabrano go do Kairu, gdzie zmar, do koca opierajc si wszelkim prbom zmuszenia go do mwienia.
Teraz do dziaania przystpili eksperci, ktrzy udali si na miejsce ataku, by przejrze przechwycone materiay. Bya to najwaniejsza zdobycz wywiadowcza w caej
kampanii pnocnoafrykaskiej. Wszystkie dokumenty Seebohma wpady nienaruszone w rce Brytyjczykw, wcznie z wieloma szczegowymi informacjami na temat rozpracowania Czarnego kodu" oraz przeciekw z Kairu, niewiadomie powodowanych przez pukownika Fellersa. Te ostatnie szybko usunito. Jeszcze waniejsze dokumenty, znalezione w Tel-el-Eisa ujawniy, e lisia natura Lisa Pustyni"
w gwnej mierze opieraa si na dobrym wywiadzie radiowym Niemcw i sabym
zabezpieczeniu cznoci radiowej przez Brytyjczykw. Brytyjczycy sami ujawniali
swoje plany operacyjne nieprzyjacielowi. Byo to wane odkrycie. Brygadier Walter
Scott, ekspert w dziedzinie cznoci radiowej, kierujcy zespoem wywiadowczym,
ktry bada zdobyte materiay, wspomina pniej: Konsekwencje tej zdobyczy byy
doniose dla reszty kampanii pnocnoafrykaskiej, kampanii sycylijskiej i woskiej,
a pniej dla inwazji [na Normandi]. Pozwolio nam to na sformowanie potnych
wojsk inwazyjnych w tajemnicy, co rzadko zdarzao nam si w przeszoci".
Scott wezwa do gbokiej reformy zabezpieczania cznoci radiowej i zosta wysuchany. Stworzono nowe regulaminy korzystania z radiotelefonw, sygnaw wywoawczych, procedur kryptograficznych, kodw gosowych, ciszy radiowej dla jednostek w ruchu. Wszystkie rda informacji wywiadowczych, ktre do tej pory dostarczay Rommlowi danych, zapewniajcych mu kolejne zwycistwa, zostay teraz
odcite murem ciszy i dyskrecji. Brytyjczycy sformowali nowe kompanie, nadzorujce procedury bezpieczestwa stosowane przez ich wasne oddziay, a tych co naruszali przepisy, czekay dotkliwe kary dyscyplinarne. Co jednak najwaniejsze, operac a
J //Wzgrze Jezusa" sprawia, e mona byo teraz przesya Rommlowi faszywe
informacje radiowe. Nowa kompania, ktra przybya [do Rommla], ani nie potrafia
ddziela prawdy od kamstw, ani nie miaa w tym dowiadczenia. Od tej pory Brytyjczycy, upewniwszy si, e do Rommla dochodz jedynie szepty ich rozmw radio-

106

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

wych, i to tylko te, ktre chc, by usysza, stali si dominujcymi uczestnikami polowania na Lisa Pustyni".
upy zdobyte podczas ataku na kompani Seebohma ujawniy, e Rommel posiada jeszcze jedno, trzecie ju rdo informacji wywiadowczych. Bya to misja Kondora", skadajca si z dwch szpiegw niemieckich i acucha osobliwych agentw,
ktrych dziaalno koncentrowaa si wok odzi mieszkalnej, zakotwiczonej na Nilu.
Brytyjskie suby bezpieczestwa, ktre wkroczyy do akcji, by zamkn t dziaalno, natkny si na melodramat godny pira Durrella*.
Misj Kondora" kierowa John Eppler, dwudziestoomioletni agent Abwehry, urodzony w niemieckiej rodzinie w Aleksandrii. Eppler odby pielgrzymk do Mekki by wic muzumaninem. Po mierci ma, jego matka wysza za m za egipskiego
prawnika. Eppler dorasta wic w zamonej kairskiej rodzinie, zachowujc jednak
wierno Niemcom. Tu przed wybuchem II wojny wiatowej zosta zwerbowany do
wywiadu przez wietnamsk prostytutk dziaajc w Bejrucie, synn Su Yan. Pniej
odby sub w Abwehrze i bra udzia w kilku akcjach, zmierzajcych do wywoania
dihadu - witej wojny - przeciwko Brytyjczykom w Arabii. Gdy Rommel zwrci
si o zapewnienie zespou godnych zaufania agentw niemieckich, znajcych Kair, to
wanie Epplera wybrano do pracy w stolicy Egiptu.
Eppler przyjecha do Trypolisu w kwietniu 1942 roku. Mia ze sob dwa amerykaskie aparaty nadawczo-odbiorcze Hallicrafter oraz 50 tysicy funtw brytyjskich
w banknotach picio- i jednofuntowych. Posiada take egzemplarz powieci Daphne
du Maurier Rebecca, ktra bya kluczem szyfru misji Kondora" . Oparta na korzystaniu z ksiki metoda kryptograficzna nie bya nowa, ale za to prosta i niemoliwa do
rozpracowania, pod warunkiem jednak, e nieprzyjaciel nie zna systemu. W tym
wypadku Eppler opar swj szyfr na korzystaniu z odpowiednich stron w wyznaczone z gry dni. Jego posterunki nasuchowe, wcznie z kompani nasuchu Seebohma,
rozszyfrowyway meldunki na podstawie identycznych egzemplarzy powieci.
Drugim czonkiem misji by Peter Monkaster. Ten wysoki, szczupy blondyn, Niemiec, by inynierem naftowym i z racji swego zawodu spdzi wikszo ycia
w Afryce Wschodniej. Obaj mczyni opucili oaz Gialo 11 maja 1942 roku i udali
si do Kairu zdobytymi na Brytyjczykach samochodami. Droga wioda przez nag
pustyni. Szpiegom przydzielono eskort z Afrikakorps, a ich nawigatorem by wgierski arabista, hrabia Ladislaus de Almaszy, badacz, ktry spdzi na Pustyni Libijskiej wiele lat, poszukujc zaginionej oazy Zerazura - miejsca pooonego gdzie na
zachd od delty Nilu, do ktrego przed wiekami pomaszerowaa liczca 10 tysicy
ludzi armia Kambyzesa, ktrej ju nikt nigdy nie zobaczy na oczy. Almaszy zna drog, wiodc przez 3200 kilometrw pustyni, ktr misja Kondora" musiaa pokona,
by dotrze do Egiptu i Kairu od poudnia. Pojazdy i ich pasaerowie zostay upozorowane na patrol brytyjski, na wypadek, gdyby natkn si na nich jaki oddzia patrolowy czy samolot. Po upywie mniej wicej trzech tygodni od opuszczenia Gialo - na
przeomie maja i czerwca - misja Kondora" dotara do terytoriw brytyjskich. Hrabia i onierze eskorty zawrcili do Afrikakorps, a Eppler i Monkaster przebrali si
w cywilne ubrania i przybyli do Asjut, miasteczka pooonego prawie 500 kilome Lawrence George Durrell (1912-1990), brytyjski pisarz irlandzkiego pochodzenia, autor Kwartetu Aleksandryjskiego" - serii powieci opisujcych te same postacie z rnych perspektyw (przyp. ttum.).

HALFA

107

trw na poudnie od Kairu i sabo strzeonego przez wadze brytyjskie i egipskie.

Obydwu zatrzymano, ale poniewa mwili po angielsku - Eppler jak Egipcjanin,
a Monkaster jak Amerykanin - po obejrzeniu ich papierw brytyjski patrol pozwoli
im pj na stacj kolejow. Eppler mia dokumenty kupca anglo-egipskiego, a Monkaster udawa amerykaskiego mechanika zatrudnionego przy szybach naftowych.
Na stacji, Eppler i Monkaster wsiedli do nocnego pocigu do Kairu, a gdy byli na
miejscu, zatrudnili Araba, ktry przenis ich walizki, zawierajce pienidze i radiostacje, przez angielsko-egipski punkt kontrolny.
Zatrzymali si w maym pensjonacie na przedmieciach Kairu. Eppler natychmiast
zacz poszukiwa przyjaci, ktrym mg zaufa. Jedn z takich osb bya Hekmeth
Fahmy, jedna z najsynniejszych egipskich tancerek wykonujcych taniec brzucha. Fahmy bya egipsk nacjonalistk i nienawidzia Brytyjczykw z caej duszy. Mieszkaa
w odzi zakotwiczonej na Nilu w Zamalek. Wanie tam jechaa kadej nocy z Epplerem, gdy koczya prac w kabarecie Kit Kat".
Panna Fahmy wkrtce wyjawia Epplerowi, e jest szpiegiem. Pracowaa dla Bractwa Muzumaskiego i Ruchu Wolnych Oficerw armii egipskiej, a jej gwnym rdem informacji by niejaki major Smith" z brytyjskiego Sztabu Generalnego w Kairze, ktry by jej kochankiem. Eppler z kolei przyzna si, e jest niemieckim agentem, pracujcym dla Rommla. Po usyszeniu tej informacji, panna Fahmy zaaranowaa spotkanie z kochankiem, podczas ktrego umoliwia Epplerowi zapoznanie si
z zawartoci teczki majora Smitha. Zgodzia si take skontaktowa Epplera ze swoim przyjacielem, generaem Azizem-el-Masri, zaartym wrogiem Anglikw, ktrego
na danie Brytyjczykw usunito ze stanowiska szefa sztabu armii egipskiej.
Eppler i Monkaster wynajli inn d mieszkaln w pobliu odzi tancerki. Jeden
z aparatw nadawczo-odbiorczych ukryli w kociele w Zamalek, prowadzonym przez
austriackiego ksidza, a drugi zainstalowali na swojej odzi. Mogli ju przystpi do
pracy. Fahmy dotrzymaa sowa. Gdy major Smith przychodzi do niej z wizyt, z reguy po poudniu, Eppler i Monkaster czytali dokumenty z jego teczki, dowiadujc
si z nich dokadnie o sile, rozlokowaniu i zamiarach wojsk brytyjskich. Nastpnie
szyfrowali te informacje w oparciu o ksik Rebecca i codziennie okoo pnocy przesyali je albo do kompanii nasuchu radiowego Seebohma, albo do stacji nasuchu
radiowego Wehrmachtu w Atenach.
Eppler spotka si z generaem Azizem-el-Masri u dentysty. Umiejtnoci, inteligencja i pienidze czonkw misji oraz fakt, e Eppler i Monkaster pracowali dla Rommla, zrobiy na generale tak due wraenie, e z zainteresowaniem wysucha ich propozycji szpiegowania przeciwko Brytyjczykom i planw wywoania dihadu w momencie rozpoczcia przez Rommla wielkiej ofensywy na Kair i Aleksandri. Aziz-el-Masri zgodzi si na wspprac. Zorganizowa spotkanie misji Kondora" z szejem
Hassanem-el-Banna, zegarmistrzem-prorokiem, ktry zaoy Bractwo Muzumaskie i teraz by jego Najwyszym Przewodnikiem. Szejk by dziwnym, optanym
sw
oj misj czowiekiem. Nosi dugi, czerwony paszcz, spod ktrego wida mu byo
tylko oczy, i podobno wygasza rocznie 1500 przemwie, nawoujc do udziau w misji bractwa i domagajc si, by wszyscy prawdziwi muzumanie porzucili swoje doa
doczesne, cile stosowali si do nakazw Koranu i wykonywali wiczenia zmierzajce do osignicia doskonaoci fizycznej i duchowej oraz odnowy spoeczestwa
"muzumaskiego. Pisa te patriotyczne wiersze, prowadzi kampani przeciwko od-

108

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

sanianiu twarzy przez kobiety, chodzi przed witem od drzwi do drzwi, budzc
ludzi na modlitw, i zakada w caym Egipcie oddziay bractwa, by budoway meczety, prowadziy wiczenia gimnastyczne i kursy eschatologii - nauki o czterech rzeczach ostatecznych: mierci, sdzie, niebie i piekle.
Gdy wybucha wojna, bractwo byo ju organizacj patriotyczn, ogarnit duchem fanatyzmu religijnego, ktrej dziaanie ukierunkowane byo na wyrzucenie z kraju wszystkich obcokrajowcw, z Brytyjczykami na czele, i zaoenie w Egipcie pastwa teokratycznego. Czonkowie bractwa skadali przysig, trzymajc w jednej rce
Koran, a w drugiej pistolet, i przyrzekajc wierno, posuszestwo i zachowanie tajemnicy. Stopniowo szejkowi Hassanowi-el-Banna udao si skupi pod swoimi sztandarami muzumanw reprezentujcych wszystkie klasy spoeczne. Bractwu udao si
take spenetrowa Ruch Wolnych Oficerw - tajne stowarzyszenie nacjonalistyczne
0 zdecydowanie antybrytyjskim charakterze, dziaajce w onie armii egipskiej. Ruchem
kierowao dwch modych oficerw: Gamal Abdel Nasser i Anwar-el-Sadat. Obydwaj
mieli potem, w czerwcu 1953 roku, po obaleniu monarchii krla Faruka, ustanowi
Republik Egipsk. I Nasser, i Sadat zostali w przyszoci prezydentami Egiptu.
Z Epplerem i Monkasterem spotka si Sadat. Sprawdzilimy wasze dokumenty pisa przyszy prezydent Egiptu - ktre dowiody ponad wszelk wtpliwo, e jestecie tymi, za ktrych si podajecie". Trzej mczyni spdzili nastpnych kilka godzin
na omawianiu sposobu rozniecenia majcej szans na powodzenie rewolty armii egipskiej. Sadat powiedzia Epplerowi: Teraz nadszed czas, by uderzy. Jeeli powstaniemy teraz, zrobimy w delcie krwaw ani. Powiedz to, prosz, swoim zwierzchnikom
1 popro ich, by byli gotowi nas wesprze". Spiskowcy byli tak pewni, e Rommel wkrtce
stanie w Kairze, e Sadat znalaz mu nawet godn zdobywcy siedzib - imponujc
rezydencj przy ulicy Piramid, w pobliu hotelu Mena House".
Bya ju poowa lipca 1942 roku. Gdy spiskowcy przygotowywali si do swojej
witej wojny, brytyjska 8. Armia wycofaa si ju do Egiptu, a nad Kairem unosiy si
dymy rody Popielcowej". Brytyjskie suby bezpieczestwa dowiedziay si jednak o planowanym dihadzie i postanowiy mu zapobiec. Wszdzie panowaa atmosfera nadzwyczajnego napicia i podejrzliwoci.
Eppler popeni teraz bd. Nie by to bd powany, i gdyby nie nadzwyczajne
napicie panujce w owym czasie, by moe nikt by go nie zauway. Ubrany w mundur brytyjskiego kapitana, Eppler poszed do Turf Club" na drinka - i po najwiesze plotki. Skoczyy mu si jednak funty egipskie, ktre wzi ze sob, zapaci wic
za drinka funtem brytyjskim, w przekonaniu, e waluta angielska wci jest legalnym
rodkiem patniczym w Egipcie, jak za czasw, gdy tu mieszka. Barman przyj banknot, poniewa mg go bez trudu wymieni na funty egipskie w biurze oficera finansowego. Po wypiciu drinka Eppler opuci Turf Club" i uda si do baru mieszczcego si na dachu hotelu Metropolitan", w ktrym z reguy zbierali si korespondenci
prasowi. I tam zapaci za drinki banknotami brytyjskimi. Pozna te dziewczyn
0 imieniu Yvette, ktrej postawi sporo kosztownego szampana - znowu pacc funtami brytyjskimi. Potem zabra dziewczyn na noc na swoj d. Rano da jej 20 funtw
w banknotach piciofuntowych i poprosi j, by jeszcze kiedy go odwiedzia.
Tutaj Eppler popeni swj drugi bd. Yvette bya agentk Agencji ydowskiej,
wsppracujcej w owym czasie z MI-6. Opowiedziaa o spotkaniu swojemu szefowi
1 powiedziaa, e jej zdaniem Eppler by Niemcem, poniewa mwi z akcentem z

LAMHALFA

109

Saary"- Jej podejrzenia mia potwierdza fakt, e Eppler jest bardzo nerwowy i ma za
duo pienidzy". Szef nakaza Yvette, by kontynuowaa kontakty z Epplerem i zwrci si do MI-6 z prob o wzicie jego odzi pod obserwacj. Jeszcze tego samego dnia
na kracu cieki flisackiej przykucn obdarty ebrak. To wanie on zauway wizyty Fahmy na odzi Epplera oraz wizyty brytyjskiego majora na odzi Fahmy.
Dwa lub trzy dni po pierwszym spotkaniu Yvette ponownie odwiedzia Epplera.
Zastukaa do drzwi salonu, ale nikt nie odpowiedzia. Drzwi jednak byy otwarte,
wic wesza do rodka. W pokoju byo peno pustych butelek i penych popielniczek,
zeschego jedzenia i brudnych naczy, ewidentnie pozostaych po suto zakrapianej
libacji. Eppler i Monkaster spali w swoich kabinach. Yvette skorzystaa z okazji i zacza przeszukiwa d. W maym pokoiku znalaza biurko, na ktrym leaa tylko
jaka ksika i kilka kartek papieru listowego. Zapamitaa tytu ksiki - Rebecca i zauwaya, e na papierze kto narysowa tabel, wypenion literami po sze w kadej grupie. Yvette wiedziaa wystarczajco wiele o szpiegostwie, by zda sobie spraw, e to jaki rodzaj szyfru. Podejrzewajc, e Eppler i Monkaster s szpiegami, otworzya ksik na chybi trafi i zanotowaa numery najczciej uywanych stron. Zapisaa te pierwsze grupy liter z kadego wiersza tabeli. Nastpnie opucia d, ale
natychmiast zostaa aresztowana i zabrana na posterunek policji na przesuchanie,
bowiem obserwujcy d ebrak powiadomi policjantw o jej wizycie, a ci z kolei,
nie wiedzc o jej powizaniach z MI-6, zatrzymali j do wyjanienia sprawy.
Tymczasem do Kairu przywieziono dwch jecw, wzitych do niewoli podczas
rajdu na kompani nasuchu radiowego Seebohma. Ich nazwiska (lub przezwiska)
brzmiay Aberle i Weber, a znaleziono przy nich kolejny egzemplarz Rebekki. Fakt ten
wywoa natychmiast podejrzenia przesuchujcych ich oficerw, dlaczego bowiem
Niemcy mieliby czyta tak ksik w jzyku angielskim? Co wicej, obaj mczyni
zdradzali spore zdenerwowanie, gdy pytano ich, po co im waciwie ta ksika. Dokadne badania wykazay, e zakupiono j niemal na pewno w Portugalii. Kto nawet
wytar gumk cen, wypisan owkiem na obwolucie - 50 eskudw. Przekonani, e
ksika moga stanowi podstaw jakiego szyfru, oficerowie placwki MI-6 w Kairze zadepeszowali do swoich kolegw w Lizbonie, by ci dowiedzieli si w miejscowych ksigarniach, kto i kiedy kupowa ostatnio dwa lub wicej egzemplarzy tej powieci. Nie byo to zadanie trudne, bowiem w Portugalii tylko kilka ksigar sprzedawao ksiki w jzyku angielskim. Ju w cigu tygodnia ledztwo wykazao, e 3 kwietnia 1942 roku, zastpca niemieckiego attache wojskowego zakupi w ksigarni w Estoril sze egzemplarzy tej powieci.
Teraz byo ju jasne, e Rebecca rzeczywicie stanowia podstaw szyfru, ale czyjego? Wszelkie prby zmuszenia Aberlego i Webera do mwienia byy bezskuteczne,
ale brytyjski oficer finansowy wpad na nastpny lad. Jego podejrzenia wzbudziy
nowe banknoty funtowe, ktre kto wymienia na funty egipskie. Spostrzegawczy
oficer zawiadomi majora A.W. Sansoma, szefa suby bezpieczestwa polowego w Kalf
ze, ktry odkry, e banknoty, uyte przez jakiego brytyjskiego kapitana" w barze
"Turf Club" byy faszywe; tak dobrze podrabia funty umieli tylko Niemcy. Teraz
niajor Sansom nie mia ju wtpliwoci, e ma do czynienia z gotow na wszystko
1
doskonale wyposaon misj niemieck.
Pomimo jednak caej swojej brawury, misja ta bya take nieostrona - wykryto
bowiem wicej banknotw, gdy grecki kupiec z wyspy Zamalek przynis do kantoru

no

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

brytyjskiego oficera finansowego, pooonego naprzeciwko koszar Kasr-el-Nil, trzysta funtw brytyjskich, ktre chcia wymieni na walut egipsk. Wiksza kwota zwrcia uwag kasjera, ktry zawiadomi Sansoma. Ten spotka si z kupcem, ktry powiedzia mu, e sprzeda sporo luksusowych produktw dwm modym ludziom,
mieszkajcym w Zamalek. Powiedzia te, e towary zostay dostarczone wprost do
kwatery modych ludzi - odzi mieszkalnej na Nilu. Szybkie badanie wykazao, e i te
banknoty zostay podrobione. Teraz Sansom nie mia wtpliwoci, e Eppler i Monkaster byli ludmi, ktrych szuka.
Sansom uderzy 10 sierpnia o godzinie siedemnastej. Przedtem ustawi kilka odzi
mieszkalnych w dyskretnej odlegoci od odzi swoich adwersarzy, otoczy cay teren
uzbrojonymi onierzami, zablokowa drogi i oba krace cieki flisackiej. Wyda te
rozkaz, by szpiedzy zostali ujci ywi, nawet gdyby zdyli otworzy ogie. Nastpnie
Sansom i kilku onierzy podkradli si po trapie do odzi i wywayli drzwi. Obydwaj
podejrzani znajdowali si wtedy na pokadzie, byli jednak przygotowani na ewentualny atak. Gdy tylko Brytyjczycy znaleli si na odzi, Monkaster zeskoczy do pomieszczenia na jej dnie, otworzy klap i wrzuci do wody aparat nadawczo-odbiorczy, egzemplarz Rebekki i wszystkie otrzymane przez misj wiadomoci. Potem sam sprbowa uciec t sam drog, gdy tylko jednak wypyn na powierzchni, zaoga jednej
z odzi ustawionych na rzece schwytaa go, wcigna na pokad i zakua w kajdanki.
Eppler w do oryginalny sposb usiowa wyprze napastnikw z pokadu, zwija bowiem skarpetki w ciasne kulki i obrzuca nimi zbliajcych si onierzy. Brytyjczycy, mylc e to granaty, przy kadym takim pocisku" padali na ziemi, dziki
czemu Monkaster zyska wystarczajco duo czasu, by pozby si radiostacji. Gdy
Eppler wykona swoje zadanie, wyskoczy wprost na tum nacierajcych Brytyjczykw, wrzeszczc: No ju, zastrzelcie mnie! Nie zrobicie tego! Chcecie mnie ywego!" . Tak byo rzeczywicie, ale obezwadniono go ciosem kolby w nerki, zakuto w kajdanki i umieszczono wraz z Monkasterem w areszcie.
Brytyjczycy przeszukali ca d, chcc znale radiostacj i szyfry. Nie znaleli
nic. Tancerka Hekmeth Fahmy take zostaa aresztowana, jej d przeszukano, jednak i tu nie znaleziono niczego, z wyjtkiem kilku mundurw i ubra, nalecych do
jej kochanka, majora Smitha. Nastpnie przewieziono Epplera, Monkastera i pann
Fahmy na przesuchanie do kwatery Orodka Brytyjskich Poczonych Sub Przesucha Szczegowych* w Maadi. Niemcy nadal odmawiali wsppracy, Fahmy jednak
powiedziaa Brytyjczykom wszystko, co wiedziaa. Ujawnia swoje stosunki z majorem Smithem oraz sposoby, jakich uywali z Epplerem w celu odczytywania treci
dokumentw z jego teczki. Powiedziaa te Sansomowi o egipskich kontaktach Epplera, co spowodowao natychmiastowe aresztowanie Sadata i kilku innych osb (ale
nie Nassera). Aresztowano take austriackiego ksidza, ktry ukry za otarzem swojego kocioa jedn z dwch radiostacji Hallicrafter, nalecych do misji. Potem, dziki szczliwemu zbiegowi okolicznoci, znaleziono drug. Po opuszczeniu odzi, Monkaster pozostawi klap w jej dnie otwart, d wic powoli zatona. Pniej jednak
Brytyjczycy wydobyli j z rzeki, a przy okazji odkryli radiostacj, zagrzeban w mule
na dnie Nilu. Nie nadawaa si ju do uytku, ale wci bya nastawiona na t sam
czstotliwo, na ktrej szpiedzy nadali swj ostatni meldunek do Aten.
* British Combined Services Detailed Interrogation Centre (CSDIC).

LAMHALFA

111

Nie mona byo jednak natrafi na aden lad szyfrw, uywanych przez misj.
Wszystkie meldunki i jedyny egzemplarz Rebekki zaginy. Szyfr mia najwiksze znaczenie dla Brytyjczykw, by waciwie jedynym celem, dla ktrego przypuszczono
atak z zaskoczenia na d i z tak determinacj starano si schwyta Epplera i Monkastera ywych. Brytyjczycy mieli nadziej, e uda im si wysya faszywe informacje Rommlowi, naladujc meldunki misji Kondora". Mieli teraz w rku Epplera
i Monkastera, znali pasmo, na jakim radiostacja w Atenach prowadzia nasuch, ale
nie mieli klucza do szyfru, chocia podejrzewali, e jest nim Rebecca. Eppler i Monkaster zdawali sobie spraw ze znaczenia szyfru i wci odmawiali wsppracy. Potem
Monkaster usiowa popeni samobjstwo. Podci sobie gardo noem stoowym,
ale trafi w por do szpitala, gdzie uratowano mu ycie.
Przesuchujcy skoncentrowali si teraz na Epplerze, a gdy ten konsekwentnie
odmawia udzielenia jakichkolwiek informacji o kluczu, zabrano go, jak potem twierdzi, do szpitala, gdzie podano mu rodek*, ktry mia go zmusi do mwienia. Najwyraniej i pod jego wpywem nie powiedzia nic istotnego, bowiem po upywie tygodnia intensywnych przesucha Brytyjczycy zastosowali swoj najbardziej skuteczn
metod amania winiw. Zorganizowali faszywy sd wojenny. Epplerowi odczytano akt oskarenia. wiadkowie, a wrd nich panna Fahmy, skadali zeznania. Epplera uznano winnym i skazano na kar mierci. Gdy czeka w swojej celi na egzekucj
przez rozstrzelanie, od czasu do czasu ponawiano prby przesuchania. Eppler wci
odmawia wsppracy.
Brytyjczycy sprbowali jeszcze jednego sposobu. Wedug relacji Sadata, zamieszczonej w jego wspomnieniach pod tytuem Rewolta nad Nilem, ...zdarzyo si, e Winston Churchill przejeda przez Kair i powiedzia, e chciaby sam przesucha szpiegw. Postawieni przed Churchillem szpiedzy pocztkowo trwali w swoim postanowieniu, kiedy jednak premier obieca im darowa ycie, zmienili zdanie i przemwili". Moliwe, e Churchill rzeczywicie przesuchiwa czonkw misji Kondor", ale
Brytyjczycy uzyskali klucz do Rebekki w inny sposb - mianowicie od Yvette, dziewczyny z baru i agentki Agencji ydowskiej.
Yvette pozostawaa w rkach policji przez cay okres przesuchiwa Epplera i Monkastera, w kocu jednak zwolniono j na skutek interwencji jej mocodawcy, zaprzyjanionego z MI-6. Podczas zaatwiania spraw zwizanych ze zwolnieniem z aresztu,
Yvette wspomniaa oficerowi MI-6, e przed aresztowaniem bya na pokadzie odzi
Epplera. Przez przypadek oficer ten zapyta j, czy nie widziaa tam moe jakiej
ksiki. Yvette natychmiast zorientowaa si, jak ogromne znaczenie ma znaleziony
przez ni na pokadzie odzi egzemplarz Rebekki i ujawnia, e nie tylko udao jej si
zapisa numery stron, ale take kilka pierwszych grup liter, ktre Eppler i Monkaster
stosowali w swoich przekazach. Chocia niezbyt kompletne, notatki te pozwoliy brytyjskim kryptologom na okrelenie kolejnoci stron i akapitw, na ktrych oparty by
sz
yfr. Klucz do Rebekki zosta znaleziony.
Teraz Brytyjczycy mieli ju w rku wszystkie atuty, pozwalajce im naladowa
Prac Epplera i Monkastera oraz nawiza czno z Atenami. By to nadrzdny cel
caej operacji. Trzecie i ostatnie rdo tajnych informacji Rommla ostatecznie wyscho.
Jednak - co waniejsze - kana cznoci misji Kondor" pozosta otwarty, a Rommel
Sk

opolamin (przyp. red.).

112

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

nadal mia do niego zaufanie. By to bd, ktry mia zmieni losy wojny w Afryce
Pnocnej.
W pierwszym tygodniu sierpnia 1942 roku Rommel zacz planowa nastpn ofensyw przeciwko Brytyjczykom. Impas midzy siami brytyjskimi i niemieckimi na
froncie El Alamejn trwa, ale 8. Armia szybko odzyskiwaa siy, a Rommel wiedzia, e
jeeli chce zdoby Egipt, musi dziaa szybko. Jego ruchomy sztab rozbi si obozem
w ciasnym wwozie niedaleko wybrzea, i tam opracowywano plany przeamania
linii El Alamejn, zniszczenia armii Montgomery'ego i marszu na Kair. Z map bitewnych i informacji dostarczanych przez wywiad Rommel mg wyczyta, e brytyjskie
linie obrony na poudnie od El Alamejn byy sabe. Tam wic naleao atakowa. Postanowi w gbokiej tajemnicy przeprowadzi Afrikakorps z pnocnego, na poudniowy kraniec tej linii, a gdy wszystkie jednostki znajd si na miejscu, mia przerwa brytyjsk obron, uderzy na pnoc, w kierunku morza, zatrzasn brytyjskie
siy w puapce pod El Alamejn i nastpnie zwrci swoje oddziay na wschd, w kierunku delty Nilu.
By to praktyczny, jasny i prosty plan, plan o uzasadnionych szansach na sukces pod warunkiem, e uda si go utrzyma w tajemnicy. Noc, przy zachowaniu penej
ciszy w eterze, Rommel przegrupowywa swoje oddziay na poudnie, pozostawiajc
za sob faszywe pojazdy i ciarwki, aby aden obserwator nie zorientowa si, e
wojsko zmienio miejsce pobytu. Wszystkie jednostki zachowyway cakowit cisz
radiow, by uniemoliwi brytyjskim subom wywiadowczym wykrycie ruchw
wojsk na poudnie. Rommel popeni jednak dwa zasadnicze bdy. Po pierwsze, w celu
uzyskania maksymalnego wsparcia z powietrza, poinformowa Luftwaffe o swoim
planie. A po drugie, aby otrzyma z Woch wystarczajce zapasy paliwa, amunicji
i innych materiaw, opisa swoje zamiary w depeszach, wysanych do Rzymu i Berlina. Dziki Ultrze" plany te trafiy na biurka Montgomery'ego i Alexandra niemal
w tym samym momencie, co w rce niemieckich adresatw.
Montgomery natychmiast w najwikszej tajemnicy przegrupowa swoje wojska tak,
by odpary uderzenie Rommla, a Churchill, ktry wtedy odwiedzi front, pniej tak
o tym napisa: Zabrano mnie na kluczowy punkt, znajdujcy si na poudniowy
wschd od pasma "wzgrz Ruweisat. Tam, pord cigncych si po horyzont pustynnych wzgrz, zalegy nasze wojska pancerne, zakamuflowane, ukryte i rozproszone.
(...) Montgomery objani mi rozlokowanie naszej artylerii. Kad szczelin tej pustyni wypeniay osonite kamuflaem dziaa. Trzysta lub czterysta dzia miao ostrzela niemieckie wojska pancerne, zanim do akcji wkrocz nasze czogi". Nawet jednak
przy znajomoci planw przeciwnika, bitwa miaa by, jak Churchill napisa do Gabinetu Wojennego z Kairu 21 sierpnia, trudna i krytyczna". Niemieckie siy byy potne, a Churchill tak to pniej komentowa: Rommel mg w kadej chwili przypuci
druzgoczcy atak siami pancernymi. Mg potem doj do samych piramid bez wikszych przeszkd, moe z wyjtkiem jednego kanau, jaki dzieli go od Nilu". W jaki
sposb mona go byo zatrzyma?
Wanie pod piramidami, w sztabie Alexandra, odbya si niezwyka dyskusja. Alexander, Montgomery, Churchill i kilku oficerw sztabowych, wcznie z generaem
de Guingandem, ktry teraz piastowa stanowisko szefa sztabu przy Montgomerym,
przygldali si mapom depresji Ragil, gdzie, jak oczekiwano, Rommel mia przypuci

LAMHALFA

113

atak. To de Guingand doszed do wniosku, na podstawie kompletu przechwyconych

wczeniej map, e Rommel mia bardzo nik wiedz na temat rzeczywistych waruncw terenowych w obszarze Ragil. W niektrych miejscach na terenie depresji piaski
byy bardzo gbokie, ruchome i zdradliwe - na pewno nie by to teren korzystny dla
niemieckich czogw. Poza tym, rozpoznanie lotnicze nie mogo dostarczy takich informacji. Rommla mona wic byo zatrzyma, jednak nie przez wyprzedzajce uderzenie, lecz zachcajc go do poprowadzenia wojsk przez Ragil.
Dla osignicia tego celu zwrcono przeciwko Rommlowi te rda przydatnych
w boju informacji wywiadowczych, ktre dotychczas wiernie mu suyy. De Guingand posa po pukownika Dudleya Clarke'a, nowego szefa A-Force - bliskowschodniego oddziau LCS, i wraz z nim opracowywa plany zwabienia Rommla w puapk.
W pierwszym z tych planw wykorzystano misj Kondor". Clarke kierowa akcj
faszowania meldunkw wysyanych przez misj. Podjto decyzj, by przesa Rommlowi meldunek z wiadomoci, e Brytyjczycy byli przygotowani do odparcia kadego ataku na poudniowy kraniec linii El Alamejn, wzdu pasma wzgrz Alam Halfa,
ale w chwili obecnej ich linie obrony byy tam sabe. Gdyby wic Rommel teraz zaatakowa, mgby je atwo przerwa. Faszywa depesza brzmiaa: Tu Kondor. Potwierdzilimy informacje z najbardziej wiarygodnego rda. 8. Armia planuje stworzy ostateczn lini obrony w bitwie o Egipt, pod Alam Halfa. Nadal czekaj na posiki,
ale nie s jeszcze gotowi na nic wicej, poza prowizoryczn obron".
Dalszy tekst depeszy zawiera troch danych na temat posikw i zaopatrzenia, ktre wanie dotary do Port Saidu. Wiadomo te, e Rommel otrzyma i przeczyta
t depesz, pniej bowiem znaleziono j - z jego znakiem - wrd zdobyczy wojennych.
Kilka dni pniej Kondor" przysa nastpny meldunek, tym razem donoszc o brytyjskim planie bitwy, jaka miaa rozegra si wzdu grzbietu Alam Halfa. Po przeczytaniu treci meldunku, Rommel a klepn si w udo z radoci". Niemiecki genera stwierdzi: Nasz szpieg w Kairze jest najwikszym z naszych bohaterw" - i zwrci
si do OKW o odznaczenie go Krzyem elaznym. Chyba nie byby taki zadowolony,
gdyby wiedzia, e to Brytyjczycy wiadomie wabi go na ruchome piaski Ragilu.
Aby upewni si, e Rommel pokn haczyk, Brytyjczycy opracowali jeszcze jeden plan. De Guingand nakaza swoim kartografom wykonanie mapy Ragilu, opisujcej grunt na tym terenie jako twardy", czyli nadajcy si dla czogw. Teraz trzeba
byo dostarczy map do rk samego Rommla, i to w sposb nie budzcy jego podejrze. Zadanie to mia wykona major Smith", ktry przebywa w areszcie od czasu
wykrycia jego zwizku z Hekmeth Fahmy. Teraz zmuszono go do wyjazdu samochodem patrolowym na pustyni w pobliu linii niemieckich, z faszyw map przy sobie. Niemcy dostrzegli zbliajcy si samochd. Nagle usyszeli gon eksplozj i zobaczyli, jak podmuch wyrzuca azika wysoko w powietrze. Wysali na miejsce patrol,
Wory znalaz ciao majora - i faszyw map. Churchill napisa pniej z zadowoleniem
- e ta faszywa informacja osigna swj cel. Od tego momentu bitwa przybraa dokadnie taki obrt, jakiego yczy sobie Montgomery". Rommel zdecydowa si
Wykorzysta w swoim ataku szlaki oznaczone na mapie jako twarde".
Noc 24 sierpnia 1942 roku Rommel zawiadomi Berlin, e ofensywa rozpocznie si
w
nocy z 30 nad 31 sierpnia. Ju kilka godzin pniej Alexander przeczyta t depesz
w
Kairze, po czym wysa wiadomo do Churchilla do Londynu: Zip [ustalony

114

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

wczeniej kryptonim ofensywy Rommla], teraz tyle samo forsy kadego dnia". Pierwszego wrzenia tu po wicie wysa premierowi piln depesz, zawierajc tylko jedno
sowo: Zip". Atak Rommla rozpocz si, ale Montgomery by przygotowany na jego
odparcie. Saperzy uoyli nowe pole minowe dokadnie tam, gdzie miao nastpi gwne
uderzenie sil niemieckich. Gdy niemieccy saperzy otrzymali rozkaz rozminowania drogi przez pole minowe, niebo nad ich gowami zapenio si samolotami brytyjskimi.
Pierwsza fala samolotw zrzucia flary, ktre owietliy dugie kolumny wojsk pancernych. Przybye w drugiej fali bombowce zarzuciy ca okolic bombami kruszcymi.
O wicie okazao si, e Rommlowi nie udao si osign nawet jednego z zamierzonych celw. Wedug planw, jego armia miaa wkroczy w wietle ksiyca na
48 kilometrw w gb terytorium nieprzyjaciela, po czym zwrci si na pnoc i uderzy w kierunku Morza rdziemnego. Rommel zanotowa w swoich zapiskach: Nieoczekiwane i silne pola minowe zatrzymay na zbyt dugi czas siy uderzeniowe, przez
co stracilimy element zaskoczenia, ktry stanowi podstaw naszego planu". Czy
Rommel powinien by odwoa natarcie? Niemiecki dowdca postanowi posuwa
si dalej na wschd, gdy otrzyma meldunek, e droga przez pole minowe jest wolna.
Wtedy pojawia si nowa trudno. Zosta wczeniej poinformowany, e odcinka tego
broni jedna dywizja pancerna. Jego dane wywiadowcze nie byy jednak prawdziwe.
Montgomery w tajemnicy wysa tam jeszcze trzy dywizje pancerne. Aby stawi im
czoa, Rommel rozkaza, by Afrikakorps zawrci na pnoc wczeniej ni planowano. W ten sposb wpad w puapk, przygotowan przez Montgomery'ego, gdy na
jego drodze rozcigay si zdradliwe ruchome piaski Ragilu i pasmo wzgrz Alam
Halfa, z ukrytymi wrd nich potnymi bateriami.

ALAM HALFA

115

majc nadziej, e uda mu si zwabi Brytyjczykw wprost pod ich ogie. Montgoery nie da si jednak oszuka - zbyt wielu generaw stracio w przeszoci zbyt
wiele czogw, by da si nabra na ten fortel. Tym samym zmusi Rommla do wycofania si za wasne pola minowe.
Bitwa pod Alam Halfa zakoczya si. Tylko maa cz brytyjskich si pancernych
wzia w niej udzia, nie musiaa natomiast w ogle walczy piechota*. Pomimo to,
Brytyjczycy stracili 1640 ludzi: zabitych, rannych i zaginionych, a take 68 czogw
i 18 dzia przeciwczogowych. Gdy Rommel otrzyma swoje meldunki z placu boju,
stwierdzi, e jego straty to: 4800 ludzi, 50 czogw i 70 dzia**. W wojnie na wyczerpanie, w ktrej nie mg liczy - jak Brytyjczycy - na szybkie przybycie posikw, byy
to straty bardzo powane. Rozwiaa si ostatnia szansa Rommla na zdobycie Kairu.
Lis Pustyni" da si przechytrzy. Zmczony i schorowany Rommel zacz traci serce do walki. Wiedzia, e zosta oszukany, napisa bowiem, e ...brytyjskie dowdztwo wiedziao, e mamy zamiar zaatakowa". Skd wiedziao i w jaki sposb zosta
oszukany - tego Rommel nigdy ju si nie dowiedzia. Nigdy te nie dowiedzia si,
e Enigma" zostaa rozpracowana, oraz e jego siatka szpiegowska w Kairze dostaa
si pod kontrol brytyjsk. Jeeli chodzi o Montgomery'ego, to zostawi Rommla w spokoju na nastpnych kilka tygodni. Nie zrobi nic, by wyprostowa front czy odzyska
stracone tereny. Montgomery uzna, e Rommel przebywa dokadnie tam, gdzie on
sobie tego yczy, i powrci do swojej kwatery gwnej, by tam metodycznie przygotowywa si do pniejszej ofensywy". Ofensywa ta miaa wkrtce przej do historii
jako bitwa pod El Alamejn.
m

Wkrtce po ponownym podjciu ofensywy siy Rommla natkny si na ruchome

piaski. Czogi, samochody opancerzone, pciarwki i ciarwki tuzinami grzzy
w podou, oznaczonym na faszywej brytyjskiej mapie jako twarde". Gdy tylko zaogi wyszy z pojazdw, by uwolni je z puapki, dziesitki samolotw RAF zaczy
bombardowa niemieckich onierzy i ostrzeliwa z karabinw maszynowych. Tego
dnia katastrofa gonia katastrof. Paliwo przyrzeczone Rommlowi dla jego ofensywy
jeszcze nie nadeszo. Co si z nim stao? Rommel nie wiedzia, e Ultra" ujawnia
terminy wyj z portu statkw, wiozcych dla niego zaopatrzenie, dziki czemu RAF
i brytyjska marynarka wojenna zatopiy trzy tankowce, wysane z Woch. Gdy nadesza noc, pustynia bya pena poncych pojazdw armii niemieckiej. Wysokie supy
czarnego dymu z poncego paliwa unosiy si w kierunku krwistoczerwonego zachodu soca. Nie byo ucieczki, nie byo adnej osony.
Rankiem 3 wrzenia, dokadnie 3 lata od wypowiedzenia przez Wielk Brytani
wojny Niemcom, Rommel uda si na pole bitwy, by zobaczy, czy jeszcze da si cokolwiek zrobi. W cigu ostatnich dwch godzin jego samochd zosta sze razy zaatakowar / przez nisko lecce myliwce, a raz niemal zosta trafiony przez rozgrzany
do czerwonoci odamek metalu o dugoci 20 centymetrw. Roje myliwcw atakoway co chwila, a na kady pocisk wystrzelony przez Niemcw, Brytyjczycy odpowiadali dziesicioma, meldowa Rommel. Rankiem 4 wrzenia niemiecki dowdca
nakaza odwrt. Osoni go, jak zawsze, armatami przeciwpancernymi* kal. 88 mm,
Byty to armaty przeciwlotnicze kal. 88 mm, ktre bardzo dobrze sprawdziy si jako przeciwpancerne
(przyp. T.R.).

* Nie jest to zgodne z prawd; biy si brygady: 2. nowozelandzka, 20. australijska (pod wspomnianym Tel-elAisa), 32. angielska (przyp. T.R.).
** Wedug innych danych 2910 ludzi i 55 dzia (przyp.T.R.).

l ALAMEJN

El Alamejn
Po zwycistwie pod Alam Halfa Montgomery zacz opracowywa plany operacji
Lightfoot" (Lekkonogi") - ofensywy, ktra wraz z operacj Torch" miaa na celu
wyparcie pastw osi" z Afryki i stworzenie na poudniu Europy nowego frontu, rozcignitego wzdu caego wybrzea Morza rdziemnego. Hitler byby zmuszony
do obrony takiego frontu. Manewr wprowadzania w bd przeciwnika jeszcze raz
mia odegra kluczow rol w planach Montgomery'ego. Przez cay wrzesie i pierwsze tygodnie padziernika 1942 roku Brytyjczycy prowadzili operacj zaplanowan
jako preludium dla Lightfoot". Radiostacja zdobyta po aresztowaniu Epplera i Monkastera, szyfr Czarny kod" oraz pierwsze skrzypce", czyli grupa niemieckich agentw zwerbowanych przez suby brytyjskie dziaajce na Bliskim Wschodzie i w Wielkiej Brytanii, gray teraz wspln melodi. Do Rommla i OKW docieray informacje,
e z przyczyn politycznych i wojskowych 8. Armia nie bdzie w stanie rozpocz
wikszej ofensywy wczeniej ni w poowie listopada. W rzeczywistoci Montgomery zamierza przypuci atak 23 padziernika, podczas peni ksiyca. Zespoem wykonujcym t swoist kantat dyrygowa pukownik Dudley Clarke. Gdy Clarke zosta wysany do Waszyngtonu wraz z pukownikiem Johnem Bevanem z LCS, by poinformowa amerykaski Komitet Szefw Sztabw o brytyjskich operacjach wprowadzania przeciwnika w bd, planowanych na wrzesie 1942 roku, jego batut przej
przebiegy huzar, pukownik Noel Wild.
Clarke i Wild pisali swoje koncerty bojowe w kwaterze zaoonej w dawnym
burdelu, niedaleko Groppis" - synnej kairskiej restauracji przy ulicy Kasr-el-Nil.
Genialnym twrc, ktry skomponowa ca operacj - a pniej plan Jael" - by
jednak sam Clarke. Ten zrczny i zaskakujcy czowiek by ekspertem od tajnej wojny, prowadzonej w oparciu o nieortodoksyjne zasady. Znany by z dziwnego zachowania, poniewa - jak wspomina byy dowdca si RAF w basenie Morza rdziemnego, marszaek Krlewskich Si Powietrznych, sir John Slessor - podobno spdza
czas krcc si po Stambule przebrany za muftiego". Kierowana przez niego organizacja A-Force bya ceniona za swoje umiejtnoci tworzenia caych dywizji i armii
z nie istniejcych onierzy. Przynajmniej raz udao mu si przekona Eisenhowera,
e Wielka Brytania trzymaa w Lewancie rezerw, skadajc si z dwch armii dziewitej i dziesitej. W czasie gdy kampania woska przynosia poraki z powodu braku piechoty, Eisenhowerowi nie byo przyjemnie usysze, e armie te istniay tylko na papierze. To wanie Clarke by autorem operacji Bertram", ktra obejmowaa dziaania utajniajce i mylce, prowadzone w ramach ofensywy Lightfoot"

117

generaa Montgomery'ego, i miaa pniej posuy jako wzorzec dla podobnych

operacji, planowanych na D-Day".
Clarke otoczy si dziwaczn grup ludzi, wrd ktrych znaleli si bankier, chemik, iluzjonista, scenarzysta, artysta, kilku pracownikw wywiadu, kilku wykadowcw wyszych uczelni oraz Noel Wild, ktry opuci swj elitarny 11. puk huzarw,
by przyczy si do Clarke'a i jego A-Force. Wygldao na to, e od Bagdadu po
Gibraltar peno jest ludzi gotowych pracowa dla niego. Dla celw operacji Bertram"
Clarke nawiza blisk wspprac z szefem sztabu Montgomery'ego, de Guingandem. W czasie ich pierwszego spotkania, ktre odbyo si na piaszczystej pustyni na
brzegu Morza rdziemnego, gdzie w okolicy Burg-el-Arab, de Guingand przedstawi nowemu wsppracownikowi plany Montgomery'ego. Front El Alamejn rozciga si na przestrzeni ponad 60 kilometrw, od wybrzea Morza rdziemnego do
Depresji Qattara - ogromnego, niemoliwego do przejcia morza piasku. Jedyne, co
Montgomery mg zrobi w takiej sytuacji, a z czego Rommel doskonale zdawa sobie
spraw, by atak frontalny na sektor pnocny. Zdecydowa si wic na taki atak, chcia
jednak utrzyma swoje przygotowania w tajemnicy i zasugerowa przy tym nieprzyjacielowi, e uderzenie nastpi jednak od poudnia. Zerodkowania wojsk w sektorze
pnocnym nie mona byo utrzymywa w tajemnicy w nieskoczono. Montgomery postanowi wic przekona nieprzyjaciela o minimalnej skali tego zerodkowania
i tak zorganizowa przygotowania, by w momencie osignicia penej gotowoci bojowej Rommel wci by przekonany, e Brytyjczycy potrzebuj do tego jeszcze troch
czasu - tydzie lub dwa.
Na pierwszy rzut oka problem nie wydawa si skomplikowany, rzeczywisto
wygldaa jednak inaczej. Rozcigajca si wok El Alamejn monotonna, pustynna
rwnina pokryta bya twardym piaskiem, spod ktrego gdzieniegdzie wystawao
kamieniste podoe. Oglnie rzecz biorc, cay ten teren by dobrze widoczny z pozycji Rommla. Zesp A-Force musia teraz znale jaki sposb na zamaskowanie ogromnych si Montgomery'ego, w skad ktrych wchodzio 1000 czogw, 1000 dzia
i 81 batalionw piechoty oraz kilka tysicy pojazdw, przewocych dziesitki ton
zaopatrzenia. cznie trzeba byo przerzuci okoo 150 tysicy ludzi i 10 tysicy pojazdw przez pustyni, oczywicie bez wiedzy Rommla. Ludzie i sprzt mieli by
ukrywani lub wystawiani na widok niemieckich samolotw rozpoznawczych zgodnie z planem, ktry mg si powie tylko z udziaem wielkiego czarodzieja lub chaldejskiego maga, wydawao si to bowiem przerasta moliwoci zwykego czowieka. Gdyby na przykad nieprzyjaciel zacz podejrzewa, e w pnocnym sektorze
tocz si przygotowania do ofensywy - a nieprzyjaciela Brytyjczycy mieli przebiegego - to wystarczyoby, eby przyoy do skay szklank, a do szklanki ucho. Drgania
podoa powiedziayby uwanemu obserwatorowi wszystko, co musia wiedzie a
operacja Bertram" musiaaby zakoczy si katastrof. Wszystkie te przygotowania byy jednak konieczne, by Montgomery mg wykorzysta element zaskoczenia.
Ue
Guingand owiadczy Clarke'owi: O to wanie chodzi. Musisz ukry 150 tysicy
ludzi, tysic dzia i tysic czogw na rwninie tak paskiej i twardej jak st bilardowy, a Niemcy nie mog si o niczym dowiedzie, cho bd nas obserwowa przez
ca
ty czas, wsuchiwa si w kady odgos, nanosi na mapy kady lad opon. WszySc
y cholerni tubylcy bd was obserwowa i za paczk herbaty donosi Niemcom, co
r
bicie. Wiem, e tego si nie da zrobi, ale wy po prostu musicie!"

118

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 193S-1942

Clarke odby konferencj z podpukownikiem Geoffreyem Barkasem, scenografem z zawodu, oraz majorem Jasperem Maskelyne - iluzjonist, swoimi dwoma gwnymi specjalistami od maskowania. W cigu dwch godzin, ktre spdzili w poczekalni trzeciej klasy na stacji kolejowej Alamejn, wystukali na prastarej, zacinajcej si
maszynie do pisania plan, ktry w zasadzie zosta ywcem wzity z literatury. Jego
autorzy stwierdzili, e jedynym sposobem na ukrycie caej armii byo wykorzystanie
metody uytej przez Malcolma w Lesie Birnamskim, polegajcej na posuwaniu si do
przodu, pod kamuflaem, na tyle wolno, by najlepsze oczy i obiektywy przeciwnika
nie dostrzegy ruchu.
Teraz Clarke zacz dyrygowa swoim dziwacznym chrem wywiadowczym. piewakami byli ubrani w kefije i agale tubylcy znad Eufratu, ydzi z pejsami i w kaftanach, Egipcjanie w fezach, Kurdowie w wysokich filcowych kapeluszach, sunniccy
mieszczanie w czapkach astrachaskich, a pieni - wszystkie jzyki Bliskiego Wschodu. Barkas przygotowa natomiast jeden z najwikszych trikw magicznych w historii wiata. Zacz od 6 tysicy ton zapasw, ktre trzeba byo ukry w odlegoci 5 mil
od frontu, wikszo w okolicy stacji Alamejn. Jak jednak zbudowa magazyn bez
wysadzania w powietrze ska i bez prowadzenia wikszych prac inynieryjnych? Barkas i jego pierwszy asystent, major Michael Ayrton, malarz z zawodu, wyszukali na
pustyni duy kompleks obudowanych drewnem roww przeciwodamkowych, zbudowanych przed rokiem. Ayrton, ktry z racji swego zawodu doskonale orientowa
si w niuansach wiate i cieni, obstawi rowy beczkami z benzyn, po czym oblecia
samolotem ca okolic, by sprawdzi, czy wewntrzny rozkad cieni w rowach, widoczny na zdjciach lotniczych, uleg wikszym zmianom. Analiza zdj wykonanych
w czasie lotu wykazaa, e takich zmian nie byo. W cigu trzech nastpnych nocy
w rowach ukryto 2 tysice ton benzyny. Brytyjskie suby nasuchu radiowego, ledzce bez przerwy niemieck czno lotnicz, nie natrafiy na aden dowd wiadczcy o wykryciu przez nieprzyjaciela jakichkolwiek ruchw wok roww.
Teraz Barkas i Ayrton postanowili rozwiza problem ukrycia zapasw i wymylili prawdziwy majstersztyk. W cigu nastpnych trzech nocy na wybrane miejsce przewieziono 4 tysice ton zapasw, ktre uoono w stosy i przykryto siatkami w taki
sposb, aby przypominay dziesiciotonowe ciarwki i onierskie namioty. Trzeba
byo take ukry jako artyleri, bowiem Montgomery planowa rozpocz operacj
Lightfoot" ogniem zaporowym z tysica dzia. Artyleri trzeba byo zakamuflowa,
i to nie jeden, a dwa razy: pierwszy raz w rejonie koncentracji, a drugi - na ostatecznych pozycjach. Zadanie to nioso ze sob szczeglne trudnoci, bowiem zarwno
dziaa, jak cigniki, maj charakterystyczne, trudne do ukrycia sylwetki. Ale i tutaj
znaleziono wzgldnie proste rozwizanie. Cignik i dziao, ustawione blisko siebie,
mogy udawa trzytonow ciarwk. W cigu jednej tylko nocy ustawiono na pozycjach trzy tysice dzia, lawet i cignikw, upozorowanych na 1200 ciarwek widok na pustyni bynajmniej nie niezwyky. W przededniu operacji Lightfoot" cay
ten sprzt mia zosta przetransportowany na pozycje wyjciowe, oczywicie po przy'
gotowaniu 1200 faszywych ciarwek, ktre miay pozosta na miejscu, by ukry
cay manewr. Ale jak ukry ruchy caego korpusu wojsk pancernych? Specjalici od
maskowania mieli na to swj sposb. Nieopancerzone pojazdy korpusu, jak ciarwki i inne tego typu wozy, zostay otwarcie przeprowadzone w rejon natarcia ju na
trzy tygodnie przed dniem Zero", aby - jak pisa pniej Barkas - nieprzyjaciel

1 ALAMEJN

119

przyzwyczai si do tego widoku [koncentracji] i sta si mniej czujny, gdy przez jaki
czas nic si nie wydarzy". Dokadnie tak si stao: Niemcy obserwowali uwanie now
koncentracj wojsk tylko do czasu uzyskania dowodw na to, e gwne siy uderzeniowe zbieraj si na poudniu. Pniej Niemcy doszli do wniosku, e zadaniem tych
pojazdw byo jedynie zaopatrzenie stacjonujcej na froncie piechoty.
Jednak pancerne wozy bojowe - 720 czogw, dzia samobienych, samochodw
opancerzonych, pojazdy z broni - take musiay jako dosta si w rejon natarcia. Dla
Barkasa by to najwikszy, a raczej najciszy problem do rozwizania. W kocu zdecydowano si na ustawienie sprztu pancernego na tyach frontu, w trzech skadach porednich, ktre nazwano Murrayfield-North", Murrayfield-South" oraz Melting Pot".
Wszystkie trzy skady znajdoway si obok wyranie widocznych ladw konwojw,
ktre wydaway si prowadzi w gb sektora poudniowego. Nieco dalej na zachd
znajdoway si inne lady, tym razem skierowane na pnoc. Gdy rozpoznanie lotnicze
Rommla wykryo skupisko wojsk pancernych, jego sztabowcy doszli do wniosku, e
siy te kieruj si na poudnie. Ostatniej nocy przed atakiem wojska pancerne wyruszyy najpierw na poudnie, potem jednak zawrciy i po wasnych ladach uday si na
pnoc. Tam, w obszarze nazwanym Martello", wszystkie czogi ukryto pod parasolami przeciwsonecznymi", przypominajcymi dziesiciotonowe ciarwki. Osony te
wzniesiono tydzie wczeniej, by jeszcze bardziej wprowadzi przeciwnika w bd. Aby
ukry wyjcie wojsk pancernych z punktw Murrayfield" i Melting Pot", inynierowie Barkasa zbudowali makiety pojazdw pancernych. Jako budulec posuyy maty
z wkna palmowego, ktre krajowcom zastpoway ka. Natomiast lady ruchw
wojsk na pnoc usunito zamiatajc pustyni do czysta. Do witu Murrayfield"
i Melting Pot" wyglday tak samo jak poprzedniego wieczoru, nadal udaway potn armi pancern czekajc na rozkaz wymarszu na poudnie.
Prowadzonym na pnocy przygotowaniom do ofensywy towarzyszyy rwnie
intensywne dziaania w sektorze poudniowym. Aby wprowadzi Niemcw w bd
co do lokalizacji gwnych si operacji Lightfoot" i przekona Rommla, e powinien
w por przerzuci niektre ze swoich dywizji, by usun zagroenie, 27 wrzenia ludzie Ayrtona i Barkasa zbudowali trzydziestokilometrowy odcinek faszywego wodocigu. Operacja otrzymaa kryptonim Diamond" (Diament"). Prace przebiegay
dokadnie tak, jak przy budowie normalnego wodocigu. Najpierw saperzy wykopali rw o dugoci 8 km, nastpnie wzdu rowu uoono rur" z czterogalonowych
baryek z benzyn. Jednak po zmroku baryki przenoszono dalej, stary rw zakopywano i rozpoczynano kopanie nowego. Postpy budowy dokadnie kontrolowano,
a
by zgadzay si z tempem budowy prawdziwego wodocigu. Aby jeszcze bardziej
wyprowadzi Niemcw w pole, wszystkie okolicznoci miay wskazywa na to, e
ostateczny termin ukoczenia budowy przypada najwczeniej na dwie doby po godzinie zero". Zbudowano take trzy faszywe stacje pomp, kilka zbiornikw napowietrznych", kilka stacji napeniania kanistrw" i jeden pytki zbiornik retencyjn
y"- Niedaleko punktw napeniania kanistrw" poustawiano faszywe pojazdy,
a z powietrza mona byo nawet dostrzec ludzi napeniajcych pojemniki wod". Na
c
aym tym obszarze odbywa si take prawdziwy ruch koowy, o nateniu wystarczajcym, by sprawi wraenie, e wodocig jest jak najbardziej prawdziwy.
Oczywicie, przeprowadzenie ataku z kierunku poudniowego wymagao ogromn
ych iloci zaopatrzenia. Na poudniowym kracu wodocigu" zbudowano wic

120

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

skad zaopatrzeniowy", ktry otrzyma kryptonim Brian". Na terenie skadu znajdowao si blisko 700 piramid", sprawiajcych wraenie, e zawieraj 9000 ton amunicji, benzyny i ropy, zapasw ywnoci i sprztu inynieryjnego. Nastpnie inynierowie wprowadzili na ten teren trzy i p puku artylerii polowej". Widoczne pod
siatkami maskujcymi lufy dzia, w rzeczywistoci byy supami telegraficznymi. Tutaj jednak zastosowano podwjny podstp. Pozwolono, by kamufla zuy si w sposb naturalny, umoliwiajc nieprzyjacielowi zorientowanie si w oszustwie, dziki
czemu przesta on zwraca uwag na te pozycje. Nastpnie, tu przed atakiem, faszywe dziaa zastpiono prawdziwymi, z najprawdziwsz obsug. Przez cay dzie
onierze leeli w absolutnej ciszy, w bezruchu. Gdy Montgomery da wreszcie rozkaz do przeprowadzenia od poudnia niewielkiego ataku, by nada operacji Bertram" pozory realnoci, lekcewaone przez Niemcw dziaa przemwiy.
Plan Bertram" zosta przeprowadzony bez wikszych potkni. Budowa wodocigu" w sektorze poudniowym nie zostaa jeszcze ukoczona, a poniewa wszystko
wskazywao na to, e siy uderzeniowe nadal znajduj si w punktach Murrayfield"
i Melting Pot", przygotowane do uderzenia na sektor poudniowy, Niemcy mogli
zaoy, e w najbliszej przyszoci nic im nie grozi. Na pnocy wida byo jedynie
koncentracj duej liczby trzy- i dziesiciotonowych ciarwek. W rzeczywistoci
jednak w okolicy czai si cay korpus pancerny, gotowy w kadej chwili ruszy do
akcji, a pod palcym socem pustyni ukrywaa si piechota. Jeeli gdzie przerwana
zostaa cisza radiowa lub tuman pyu wznis si ku niebu spod gsienic czogu, to
mogo si to wydarzy tylko na poudniu.
Fizycznym metodom wprowadzania przeciwnika w bd towarzyszya rwnie nieprzenikniona mga operacji werbalnych. Wild systematycznie budowa wiarygodno
kontrolowanych przez siebie agentw niemieckich, pozwalajc im na przekazywanie
niemieckim kontrolerom dobrze wybranych, cennych informacji. Do Waszyngtonu
wysyano cakowicie prawdziwe meldunki, szyfrowane Czarnym kodem", informujce o przyjedajcych konwojach i ich adunkach, oraz rwnie prawdziwe raporty
mwice o tym, jak bardzo Brytyjczycy s zaniepokojeni sytuacj spoeczn w Indiach. Prawdziwym raportom towarzyszyy jednak fikcje Bertrama", kierujce uwag Rommla ku poudniowemu kracowi frontu Alamejn.
Realizacj planu Bertram" zakoczono 21 padziernika. Czy by skuteczny?
Wszystko wskazywao na to, e tak, poniewa zarwno Ultra", jak brytyjskie suby
Y" informoway, e Rommel jest co prawda niespokojny, ale niczego nie podejrzewa.
Szef sztabu Rommla, genera Fritz Bayerlein, wypowiada si pniej na temat rde
powodzenia tego podstpu. Przyzna, e Montgomery wspaniale skoordynowa wykorzystanie ogromnej liczby prostych w zasadzie rodkw, ktre przekonay Niemcw, e uderzenie nastpi z sektora poudniowego, podczas gdy w rzeczywistoci
uderzy z pnocy. Bayerlein stwierdzi te, e niemiecki wywiad da si cakowicie
oszuka, a najwysze dowdztwo wojsk niemieckich nie otrzymao adnego ostrzeenia co do rzeczywistego czasu lub miejsca natarcia.
O ile jednak Niemcy byli niewiadomi zamiarw Brytyjczykw, to dziki Ultrze"
wszystkie plany Rommla byy na bieco ujawniane, a do Montgomery'ego i A-Force
dochodziy pene informacje na temat reakcji Rommla na plan Bertram" i wiele innych danych. Ultra" osigna ju wysok sprawno, a caa czno midzy Rommlem a OKW i Comando Supremo w Rzymie bya z koniecznoci prowadzona drog

ELALAMEJN

121

radiow i z wykorzystaniem Enigmy". Gdyby dowdztwo niemieckie i woskie zdecydowao si pooy w Afryce kabel telefoniczny, by moe historia wojny potoczyaby si inaczej. Pastwa osi" tak jednak nie postpiy, a kable, uoone przez Wochw jeszcze przed wojn na dnie morza, zostay wycignite na powierzchni i przecite. Ultra" dostarczaa Montgomery'emu bardziej szczegowego obrazu posuni
nieprzyjaciela, ni jakikolwiek genera kiedykolwiek otrzyma w tej wojnie. Montgomery oraz jego wywiad i sztaby operacyjne wiedzieli wszystko o stanie i rozlokowaniu Afrikakorps, znali stan zaopatrzenia armii niemieckiej, terminy wyjcia w morze
i trasy konwojw zaopatrujcych Rommla, mieli spisy wiezionych przez nie towarw, znali liczebno i stan jego czogw, lotnictwa, a nawet szczegy dotyczce stanu zdrowia i umysu samego dowdcy*.
Mona wic zaryzykowa twierdzenie, e w duszej perspektywie czasu to
Ultra", a nie Bertram" czy Lightfoot", stanowia czynnik decydujcy o zwycistwie w wojnie w Afryce Pnocnej. Afrikakorps przesta by elitarny, chocia nadal
stanowi potg zdoln do zadania powanych strat, a nawet klski armii Montgomery'ego. Najsabszym punktem armii niemieckiej byo zaopatrzenie z Woch, a Ultra"
ujawnia wszystko, co Brytyjczycy musieli wiedzie, by przeci t tras niemal definitywnie. Po uzyskaniu zgody Churchilla, ktry mia ostatnie sowo we wszystkich sprawach dotyczcych Ultry", Montgomery zada przeprowadzenia kampanii lotniczej i morskiej na nie spotykan dotychczas skal, przeciwko konwojom zaopatrzeniowym Rommla. danie Montgomery'ego zostao spenione, i w sierpniu 30% zaopatrzenia Rommla wyldowao na dnie morza. We wrzeniu historia si powtrzya,
a w padzierniku armia Rommla stracia a 40% zaopatrzenia. Oddziay, czogi, dziaa, uzbrojenie, zaopatrzenie medyczne, a przede wszystkim benzyna, zamiast na pustyni, trafiay na dno morza. Mussolini**, ktry by odpowiedzialny za zaopatrzenie
Rommla, stwierdzi w swoim memorandum, nieco jednak za pno, e jeeli statki bd
zatapiane w dotychczasowym tempie - 55 do 80 tysicy ton miesicznie - to w cigu
szeciu miesicy z woskiej marynarki handlowej ocalej jedynie kutry rybackie.
Konsekwencje brytyjskich operacji na Morzu rdziemnym byy dla Afrikakorps
katastrofalne. Meldunek dostarczony przez Ultr" 19 padziernika 1942 roku - cztery dni przed dniem zero" operacji Lightfoot" - zawiera informacj, e przy obecnej
racji p kilograma chleba dziennie na onierza, zapasw wystarczy na trzy tygodnie. Braki opon i czci zamiennych byy tak dotkliwe, e co trzeci pojazd Rommla
sta w warsztacie przez dwa tygodnie. 8. Armii, ktrej si bojow oceniano na
195 tysicy onierzy, Rommel mg przeciwstawi jedynie 50 tysicy Niemcw
1
54 tysice Wochw. Brytyjczycy mieli wic znaczn przewag. Co gorsza, armi Osi
dziesitkoway choroby, a amunicji wszelkiego typu starczyoby tylko na dziewi
dni walki.
W miesic po tym, jak Brytyjczycy przechwycili szczeglnie alarmujce informacje
n
a temat rozpaczliwej sytuacji Afrikakorps, Rommel zdecydowa si opuci front
ski T ^ a y t e k S ' P o w i e c o n y dziaaniom w Afryce Pnocnej przebija si (typowe dla czci literatury brytyjr ^ . S ? r o w a d z a n i e przeciwnikw do niemal boyszcza Rommla i niemieckiego Korpusu Afryka. Byli tam
wnie Wosi, ktrzy odgrywali powan rol, a niemiecki DAK stanowi cz niemiecko-woskiej (lub wo,, "niemieckiej) Armii Pancernej (przyp. T.R.).
Nie Mussolini osobicie, ale dowdztwo woskiej marynarki wojennej (Supermarina) (przyp. T.R.).

122

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

Alamejn i powrci do Niemiec, by osobicie wyjedna u Ftihrera lepsze zaopatrzenie, a take podda si leczeniu. Podj t decyzj w oparciu o prognozy Fremde Heere West*. Szef tej organizacji, zajmujcej si zbieraniem i analiz informacji wywiadowczych, wysa do kwatery Rommla swojego oficera z informacj, e wedug danych wywiadowczych ze wszystkich moliwych rde, 8. Armia jeszcze przez kilka
tygodni nie bdzie w stanie przypuci adnego ataku. Dopiero po takim zapewnieniu Rommel zdecydowa si wyjecha - i po raz drugi opuci swoj armi w przededniu ofensywy brytyjskiej. Nie pierwszy i nie ostatni raz zosta wprowadzony w bd
przez FHW. Dziaalno tej organizacji, ktrej znaczenie w prowadzeniu zwyciskiej
wojny byo rwnie wielkie dla Hitlera, jak i jego generaw, stao si przedmiotem
ledztwa, prowadzonego przez Gestapo. W rezultacie kilku wysokich rang funkcjonariuszy FHW zakoczyo ycie na szubienicy za zdrad. Ale to nie zdrada bya przynajmniej w owym czasie - przyczyn dezinformacji. Tym razem by to efekt kampanii prowadzonych przez A-Force i LCS.
Wywiad FHW by jedn z najwaniejszych - i najbardziej naraonych na dezinformacj - sub dziaajcych w onie Wehrmachtu. Ironia losu sprawia, e sub t
utworzono, by chronia najwysze dowdztwo armii niemieckiej wanie przed dezinformacj. Do sztabu oddziau, ktry mieci si na plantacji modrzewi w Zossen
pod Berlinem, docieray najwaniejsze zdobycze rozbudowanych i kosztownych tajnych sub. Wszystkie plany, opracowywane przez OKW, w duej mierze zaleay od
dokadnoci opinii FHW. Gdyby wic FHW dao si oszuka, to byo wielce prawdopodobne, e oszuka mona take cae najwysze dowdztwo armii niemieckiej. Zadanie FHW polegao na analizowaniu masy skomplikowanych i fragmentarycznych
danych wywiadowczych i konsolidowaniu ich w kilka chodnych akapitw skoncentrowanej informacji. Co waniejsze, celem tej analizy byo oddzielenie prawdy od informacji faszywych, ktre trafiay przez cay czas do rk pracownikw FHW.
Pnym latem 1942 roku wywiad FHW stan wobec niezwykle skomplikowanego problemu wywiadowczego: jakie byy dalsze plany Brytyjczykw i Amerykanw
w Afryce? Informacje, dostarczane przez dziesitki rnych rde wskazyway na to,
e Brytyjczycy uderz w kierunku na zachd od El Alamejn, natomiast Amerykanie
wydawali si prowadzi przygotowania do inwazji na porty Afryki Pnocnej. Przypuszczenia te pokryway si z rzeczywistymi planami aliantw. Podczas wczesnych
etapw operacji luki w systemie bezpieczestwa byy tak due, e a trudno uwierzy, by wywiad FHW mia jakiekolwiek trudnoci ze zdobyciem tych informacji. Ku
oburzeniu dowdcw najwyszej rangi po obu stronach Atlantyku, cay Waszyngton
z zapaem plotkowa o nieuchronnym desancie alianckim. W ramach pierwszej wikszej misji OSS amerykascy agenci, nieudolnie udajcy konsulw, urzdnikw ambasad i stranikw misji dyplomatycznych, caymi tuzinami schodzili z pokadw statkw i samolotw w kadym porcie Afryki Pnocnej od Tunisu po Dakar, oczywicie
pod czujnym okiem opacanych przez Niemcw agentw. Co gorsza, 2 padziernika
1942 roku niemiecka stacja nasuchu radiowego, monitorujca rozmowy radiotelefoniczne, namierzya rozmow midzy oficerem gaullistowskiego wywiadu w Londy* Fremde Heere West (FHW) - Obce Wojska Zachd; oddzia niemieckiego wywiadu pracujcy na kierunku
zachodnim i poudniowym. FHW oraz FHO (Fremde Heere Ost) wchodziy w skad niemieckiego Dowdztwa Wojsk Ldowych (OKH) (przyp. T.R.).

EL ALAMEJN

123

nie a dyplomat Wolnej Francji w Waszyngtonie, prowadzon bez zastosowania jakichkolwiek rodkw bezpieczestwa. Nasuch ujawni, e po operacji, ktr nazwano Torch", alianci planowali zaoenie kwatery gwnej w Algierze. Jakby tego
nie byo dosy, inny oficer gaullistowskiego wywiadu, niejaki Clamorgan, podrujcy z Lizbony do Tangeru, zgin w katastrofie lotniczej pod Kadyksem. Fale wyrzuciy zwoki na pla, a znalezione przy nich dokumenty dostay si w rce wywiadu
hiszpaskiego, ktry przekaza je Niemcom. Tre tych dokumentw rwnie wyranie wskazywaa na szczeglne zainteresowanie aliantw Algierem.
Operacja Torch", przynajmniej w swojej pocztkowej fazie, nosia w sobie wszystkie znamiona katastrofy, ktr zakoczya si operacja Menace" (Groba") - podjta
przez aliantw nieudana prba zdobycia portu Dakar. Dziwny splot okolicznoci sprawi jednak, e informacje o operacji Torch", w poczeniu ze wszystkimi dziaaniami
dezinformacyjnymi, zmierzajcymi do ochrony tajemnic operacji Lightfoot", wprowadziy FHW w stan zupenego zamroczenia. Wedug publikowanych przez wywiad niemiecki raportw, armie brytyjskie i amerykaskie nie posiaday wystarczajcej liczby
onierzy ani sprztu, by przeprowadzi takie ekspedycje. Montgomery nie mg atakowa bez znacznych posikw, ktre jeszcze nie dotary na miejsce. Co wicej, Churchill wydawa si powica wicej uwagi rebelii w Indiach i zagroeniu brytyjskich pl
naftowych w Persji i Iraku przez armi niemieck ni nowej ofensywie w Afryce Pnocnej. Niemcy mieli te dowody na to, e dua armia brytyjska przekroczya w cigu
ostatnich kilku tygodni rzek Jordan, kierujc si na wschd. Plotki gosiy te, e by
moe alianci s wystarczajco silni, by dokona skoku przez Atlantyk, a potem przez
Zatok Biskajsk, i wzi Dakar, w owym czasie okupowany przez niewielkie siy francuskich wojsk kolonialnych. Ale Amerykanie wydali czterdzieci milionw frankw na
dziaalno sabotaow i propagandow w Senegalu - twierdziy raporty, tym razem
cakiem zgodnie z prawd - o wiele wicej, ni gdziekolwiek indziej w Afryce. Do Senegalu przyjedao wicej agentw ni w jakiekolwiek inne miejsce, a czno radiowa
z Ameryk nasilaa si z kadym dniem. Czy Brytyjczycy nie usiowali ju raz zdoby
Dakaru? Nawet Kriegsmarine kiedy planowaa zdobycie tego portu. Jeeli za chodzi
o inne tajne dziaania w pozostaych portach Afryki Pnocnej, to specjalistom z FHW
wydawao si, e nasilenie operacji w Senegalu byo sztuczne, a ich gwnym celem
bya dezinformacja. Take dokumenty znalezione przy zwokach Clamorgana mogy
by podrzucone. Co wicej, nic nie wskazywao na jakiekolwiek przygotowania do ofensywy na froncie pod El Alamejn. Wywiad FHW by przekonany, e moliwoci Brytyjczykw w Afryce Pnocnej ograniczay si do prowadzenia zaczepnej obrony do listopada lub grudnia, kiedy to nadchodzca pora deszczowa spowodowaaby przerwanie
wszystkich dziaa a do wiosny.
Takie wanie opinie wywiadu docieray do Rommla, a ten usiowa znale w nich
serlb
- Niepokoi si, jego Fingerspitzengefiihl - szsty zmys - mwi mu, e szyu e
J si co niedobrego, ale nie by pewien, co. Dlatego popeni duy bd, ktry
kaza si tragiczny w skutkach: rozdzieli swoje siy pancerne, skadajce si z cztere
ch dywizji (piset czogw). 15. dywizja pancerna i dywizja pancerna Littorio"
stany na pnocy, na wprost stacji El Alamejn, natomiast 21. dywizja pancerna i dyWizja pancerna Ariete" zostay ustawione na pozycjach dokadnie naprzeciwko osi
faszywego zagroenia z poudnia. Nastpnie Rommel rozlokowa niemieck 90. dyWl
zj lekk i wosk dywizj Triest" na tyach sektora pnocnego i przekaza doif

124

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

wdztwo generaowi Georgowi Stumme, czowiekowi w podeszym wieku, choremu

na serce. Sam Rommel rwnie powanie zachorowa. Jego stan by tak ciki, e onierze wnosili go na rkach do samochodu, a bl nie dawa mu spa. Pomimo choroby,
z pewnoci pozostaby pod El Alamejn, gdyby tylko wiedzia, e brytyjski atak
jest nieunikniony. Poniewa jednak plany te nie byy mu znane, z cikim sercem"
opuci Afryk 23 wrzenia, czyli dokadnie miesic przed godzin zero" operacji
Lightfoot".
Pierwszym przystankiem w tej podry by Rzym, gdzie spotka si z Mussolinim,
by owiadczy, e ...jeeli nie otrzymamy zaopatrzenia przynajmniej w takiej iloci,
jakiej dalimy, to bdziemy musieli opuci Afryk Pnocn". Nastpnie polecia
do kwatery Hitlera w rosyjskiej Winnicy, gdzie zjawi si dokadnie w tym samym
czasie, gdy Fihrer dymisjonowa generaw na prawo i lewo za - jak sdzi - niewykonanie jego rozkazw na Kaukazie. Rosjanie zatrzymali Niemcw pod Stalingradem, tak jak Anglicy - Rommla pod El Alamejn. Hitler cierpia na nadcinienie i uporczywe biegunki, a jego euforyczne przekonanie, e Armia Czerwona zostaa zniszczona, powoli si rozwiewao, w miar jak zaostrzaa si rosyjska zima. Mimo to wykrzesa z siebie do energii, by kordialnie powita Rommla.
Bdcy dalekowidzem Hitler woy okulary, by dokadnie widzie mapy, na ktrych Rommel objania mu sytuacj pod El Alamejn. Genera poruszy nastpnie kwesti zaopatrzenia. Tutaj, jak owiadczy, sytuacja bya niemal katastrofalna. Tylko
w pierwszym tygodniu wrzenia Brytyjczycy zatopili siedem statkw z zaopatrzeniem, w tym trzy tankowce. Rommel podejrzewa Wochw o zdrad lub przynajmniej o przecieki wanych informacji, co znaczyo mniej wicej to samo. Swoje pooenie pod wzgldem dostaw paliwa, amunicji i wieych oddziaw okreli jako rozpaczliwe, i stwierdzi, e mogo go uratowa jedynie utrzymanie dostatecznego i cigego zaopatrzenia.
Hitler, zamiast jak zwykle zareagowa na takie owiadczenie wciekoci, powiedzia: Nie martw si, pragn zapewni Afryce cae potrzebne wsparcie. Bez obaw,
dostaniemy Aleksandri". Dugo opowiada o nowych promach morskich, ktre szybko
dostarcz Rommlowi zaopatrzenie, o nowych myliwcach, nowych czogach, nowych
modzierzach wielolufowych - uzbrojeniu lepszym, ni kiedykolwiek mieli Brytyjczycy. Mwi take o nowej, tajnej broni, ktra charakteryzowaa si tak si raenia,
e potrafia zdmuchn czowieka z konia na odlego dwch mil". Mia na myli
bomb atomow.
Po zakoczeniu spotkania, Hitler prosi Rommla, by dobrze odpocz. Rommel
polecia do Wiener Neustadt w Austrii, skd przewieziono go samochodem na leczenie do pooonego w grach Semmeringu. Przyby tam 6 padziernika 1942 roku,
wci najwyraniej niewiadomy zbliajcej si alianckiej ofensywy. Gdy jednak jego
kabriolet powoli pi si pod gr krt, alpejsk drog, Rommel wygosi uwag?/
ktra wiadczya o tym, e nie ufa ju w peni Hitlerowi. Zastanawiam si, czy [Hitler] przypadkiem nie powiedzia mi tego wszystkiego, ebym siedzia cicho" - rzek
do ony. Hitler by natomiast rozczarowany wyranym defetyzmem Rommla. Tak
naprawd, uwaam, e nie naley pozostawia adnego czowieka tak dugo na tak
wanym stanowisku. Moe stopniowo zacz traci panowanie nad sob... - stwierdzi Hitler. - Podobne wraenie odnis Gring. Uwaa on, e Rommel straci cae
swoje opanowanie". Stosunki midzy Hitlerem a Rommlem zaczy si psu.

H ALAMEJN

125

Wieczorem 23 padziernika 1942 roku zachd soca by wyjtkowo pikny; niebo

najpierw pokryo si zotem, a potem nad pustyni zapad liliowy zmrok. Wzdu
caego frontu pod El Alamejn zapada martwa cisza, czasami tylko przerywana szczekniciem dzikiego psa czy sykiem wystrzelonej rakiety owietlajcej. W niemieckim
sztabie, ukrytym w wwozie cigncym si na zachd od Tel-el-Eisa, nic nie wskazywao na to, e tej nocy nastpi atak armii brytyjskiej. Genera Stumme jad wraz ze
swoim sztabem kolacj przy rozstawionym na kozach stole. Pieczyste byo smaczne kto tego dnia upolowa gazel.
Dokadnie o godzinie 21.40 niebo na wschodzie rozwietli najwikszy huragan
ognia, jaki zdarzy si od pocztku wojny. Wystarczyo kilka sekund, by pierwsze
podmuchy dotary do stou Stummego. Rozpocza si operacja Lightfoot". Ju samo
natenie ognia wiadczyo o tym, e nie by to typowy ostrza artyleryjski; co minut
eksplodoway tysice pociskw. Stumme by zszokowany i zaskoczony, podobnie jak
wszyscy jego dowdcy dywizji i oficerowie wywiadu. Przecie nic nie wskazywao
na to, by Brytyjczykom udao si zebra i ukry w sektorze pnocnym tak potn
artyleri. Nie byo te waciwie podstaw, aby sdzi, e przygotowywali jakikolwiek
atak, nawet z kierunku poudniowego. W cigu kilku minut od rozpoczcia ostrzau
artyleryjskiego w sektorze pnocnym, genera dowodzcy 21. dywizj pancern zameldowa przez telefon, e Brytyjczycy przypucili take od poudnia albo atak zasadniczy, albo co, co taki atak przypominao. Inne meldunki, docierajce do Stummego, jeszcze bardziej utrudniy lokalizacj gwnych si nieprzyjaciela, poniewa
ostrza rozpocz si wzdu caego frontu, by pniej stopniowo koncentrowa si na
kierunku pnocnym.
Wkrtce pojawio si nastpne zagroenie. Posterunki obserwujce wybrzee Morza rdziemnego tu za niemieck lini frontu meldoway, e okrty wojenne, wspierane przez silne formacje bombowcw, rozpoczy ostrzeliwanie obsadzonego przez
90. dywizj lekk odcinka od El Daba po Sidi Abd-el-Rahman. Brytyjska cika artyleria ostrzeliwaa niemieckie pozycje, a torpedowce pyway wzdu brzegu, kadc
zason dymn, spoza ktrej - jak meldowali obserwatorzy - dochodziy odgosy jak
w czasie prowadzonego na wielk skal desantu morskiego. W powietrzu czuo si
spaliny, sycha byo ryk silnikw, grzechot acuchw kotwicznych, gosy ludzi wydajcych komendy przez goniki, a zawieszony w powietrzu ognisty deszcz rakiet
owietla plae. Stumme zareagowa natychmiast; wysa na teren domniemanego uderzenia puk odwodowy 90. dywizji lekkiej, by przy pomocy dywizjonw bombowych
1
myliwskich uniemoliwi prb alianckiego desantu na tyach wojsk niemieckich.
Artyleria i czogi rozpoczy systematyczny ostrza wd przybrzenych. Ale gdy zasona dymna w kocu opada, oczom Niemcw ukazao si tylko kilka tratw, bezwadnie koyszcych si na falach. Desant okaza si podstpem, w ktrym Brytyjczycy po raz pierwszy uyli swojej nowej broni: dezinformacji dwikowej i zapachowej.
Odgosy bitwy zostay odtworzone z nagra przez wzmacniacze, ustawione w pobliu brzegu. Rakiety owietlajce byy wystrzeliwane automatycznie. Zapach spalin
Pochodzi z umieszczonych na tratwach kanistrw. Fortel ten Brytyjczycy zastosowa" jeszcze wiele razy, zawsze z tym samym skutkiem. Stumme da si oszuka. Wyprowadzi z pola bitwy jedn ze swoich najlepszych dywizji.
O wicie w kwaterze Stummego nadal nie wiedziano, co Brytyjczycy waciwie
Zamierzaj. Ogie artyleryjski zniszczy niemieck sie telekomunikacyjn. Stumme

126

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

postanowi osobicie dowiedzie si, jak wyglda sytuacja, wsiad do opancerzonego

transportera pgsienicowego i uda si do sztabu 90. dywizji lekkiej. Nie dotar jednak do celu. W rejonie Wzgrza Nr 21 w sektorze pnocnym, jego wz dosta si pod
ogie brytyjskich dzia przeciwpancernych i karabinw maszynowych. Stumme spad
z samochodu i zmar na zawa serca. Afrikakorps nie mia ju dowdcy. W poudnie
OKW otrzymao wiadomo o jego mierci. Dokadnie o tej samej godzinie genera
Montgomery siedzia w swojej przyczepie zaparkowanej na brzegu morza w Burg-el-Arab, niedaleko El Alamejn, i spokojnie czyta otrzyman przed chwil depesz
Ultry", zawierajc wiadomo o mierci generaa Stummego, penicego obowizki
dowdcy Afrikakorps*. Bertram i Ultra" triumfowali.
W gralskiej chacie Rommla we wsi Semmering, pooonej wysoko w Alpach austriackich, zadzwoni telefon. Feldmarszaek Keitel dzwoni z kwatery gwnej Fuhrera, ktr wanie przeniesiono z powrotem do Gieroy w Prusach Wschodnich.
Keitel poinformowa Rommla, e Brytyjczycy wanie rozpoczli pod El Alamejn silne uderzenie, a Stumme zagin, prawdopodobnie ju nie yje. Spyta, czy stan zdrowia pozwoli mu na natychmiastowe objcie dowdztwa. Od godziny 14.00 w Wiener
Neustadt mia czeka na niego Heinkel III, gotowy do drogi. Rommel odpowiedzia, e
bdzie gotw za godzin. Keitel poprosi go jednak, by zaczeka na nastpn wiadomo. Telefon zadzwoni ponownie o pnocy. Tym razem sam Hitler pyta Rommla,
czy czuje si na siach powrci do Afryki. Gdy ten odpowiedzia, e czuje si wietnie, Fiihrer stwierdzi, e ma obowizek go prosi, by powrci do Afryki i przej
dowdztwo.
Dwudziestego czwartego padziernika w poudnie Rommel wyldowa na lotnisku Ciampino pod Rzymem. Wiedzia ju, e aden z nowych rodzajw broni, obiecanej przez Hitlera, nie dopyn do Afryki, a dostawy zaopatrzenia byy o wiele mniejsze od tych, jakich da od OKW i Comando Supremo. O tym, jak tragiczna jest sytuacja Afrikakorps, mia si jednak dopiero dowiedzie. W Ciampino przywita go genera Enno von Rintelen, niemiecki attache wojskowy ambasady w Rzymie, ktry
poinformowa go, e Brytyjczycy nadal posuwaj si do przodu, a zapasy paliwa na
caym froncie wynosiy tylko trzy racje na pojazd. Rommla dawia gorycz. Bez dostaw jego armia nie miaa szans. Zada od Rintelena, by zrobi wszystko, eby jeszcze tej samej nocy wyszy w morze statki z dostawami paliwa i amunicji dla wojsk
w Afryce Pnocnej. Potem wszed do swego samolotu i odlecia do Derny w Libii.
Tymczasem Rintelen powrci do Rzymu i natychmiast spotka si z gwnodowodzcym armii niemieckiej w basenie Morza rdziemnego i w poudniowo-wschodniej Europie, feldmarszakiem Albertem Kesselringiem, ktry natychmiast przystpi
do dziaania. Najpierw zadzwoni do Mussoliniego, Duce zadzwoni z kolei do gwnodowodzcego woskiej marynarki wojennej: naley niezwocznie zaadowa paliwo i amunicj na wszystkie wolne statki i wysa je w drog. Nastpnie Kesselring
przesa dug depesz radiow do Rommla, informujc go, e niewielki konwj, skadajcy si z piciu statkw z amunicj i paliwem, powinien w cigu siedemdziesiciu
dwch godzin przybi do jego portw zaopatrzeniowych. W swojej depeszy podkreli, e statki powinny dotrze do celu bez przeszkd, bowiem nad caym morzem, od
Sycylii po Afryk Pnocn, unosia si gsta mga. Maszyna Turinga rozszyfrowaa
* Gen. Stumme peni obowizki dowdcy niemiecko-woskiej Armii Pancernej (przyp. T.R.).

EL ALAMEJN

127

meldunek, ktry niemal w tym samym czasie trafi na biurko Winterbothama w Londynie, co do Rommla w Afryce.
Od rozpoczcia operacji Lightfoot" Winterbotham nie schodzi ze suby, pilnujc, by wszystkie procedury zabezpieczajce Ultr" byy bezwzgldnie przestrzegane. Istniao niebezpieczestwo, e w ogniu walki dowdcy zmieni przepisy regulujce dostp do tego rda informacji. Teraz Ultra" ujawnia prb dostarczenia Rommlowi zaopatrzenia, najwaniejsz w tej kampanii. Konwj trzeba byo jako zatrzyma. Winterbotham stwierdzi jednak, e w tym konkretnym przypadku bdzie to
niebezpieczne. Zgodnie ze stale obowizujcymi rozkazami, nie wolno byo atakowa okrtw nieprzyjaciela tylko na podstawie informacji uzyskanych przez Ultr".
Przed rozpoczciem jakiegokolwiek ataku naleao wysa w kierunku jednostki nieprzyjaciela samolot, w celu nawizania kontaktu wzrokowego. Dziki takim rodkom ostronoci nieprzyjaciel by przekonany, e to rozpoznanie powietrzne (a nie
dekrypta) byo przyczyn, dla ktrej Brytyjczykom udawao si z tak dokadnoci
i tak czsto zatapia wrogie jednostki. Gdyby pi rnych statkw, pyncych rnymi trasami pod oson mgy, zostao rwnoczenie zaatakowanych, Ultra" moga
znale si w niebezpieczestwie. Czy nie lepiej pozwoli, by statki dopyny do celu?
Gdyby jednak Rommel dosta posiki, mgby oprze si operacji Lightfoot", czy nawet
odeprze ofensyw. Tylko jeden czowiek mg podj decyzj, jak dalej postpi. Tym
czowiekiem by Churchill.
Wanie mina pnoc z 26 na 27 padziernika. Churchill przebywa w Cheuers,
i Winterbotham z wasnego dowiadczenia wiedzia, e premier jeszcze nie pi. Podnis suchawk specjalnego, szyfrujcego telefonu i przedstawi mu swj dylemat: co
byo waniejsze, zwyciy Rommla czy chroni Ultr"? Churchill do dugo waha
si, rozpatrujc rne rozwizania. Wreszcie podj decyzj. Naley zaatakowa i zatopi statki. Tym razem Churchill wola zaryzykowa los Ultry".
W cigu nastpnej godziny wysano instrukcje na Malt. Tu po wicie 27 padziernika, z lotnisk Luqa i Halfar wystartowao dwadziecia samolotw Beaufort i Bisley. Pierwszy z woskich statkw, Proserpina, kry si we mgle, niedaleko Tobruku.
Statek pyn pod siln eskort. Wywizaa si walka, w ktrej Brytyjczycy stracili
sze samolotw, ale Proserpina zatona. Nastpnie na pnocny zachd od Tobruku
Wellingtony RAF wytropiy w wietle rakiet owietlajcych tankowiec Tripolino. Statek
zatopiono. Towarzyszca mu Ostia zostaa storpedowana i zatona o wicie 28 padziernika. Mniej wicej o tej samej porze eskadra Beaufortw natkna si 96 kilometrw na pnoc od Tobruku na Zar, ktr samoloty storpedoway i zatopiy. Towarzyszcy mu Brioni dotar do Tobruku, ale zosta zatopiony przez amerykaskie Liberator
y, zanim zdy wyadowa paliwo.
Rommel wpad we wcieko. Wanie gdy jego siy tocz najwaniejsz i najtrudniejsz | itw w tej kampanii, Brytyjczykom udaje si niemal w cigu jednej nocy zniszcz
y statki wiozce mu zaopatrzenie. Domaga si natychmiastowej odpowiedzi, w jaki
sposb Brytyjczykom udao si odnale wszystkie te statki w gstej, morskiej mgle?
Mia powane podejrzenia. 1 listopada wysa do Kesselringa depesz z daniem
przeprowadzenia drobiazgowego ledztwa w poszukiwaniu rda przecieku - niedyskrecja radiowa, zdrada Wochw, czy luki w systemie bezpieczestwa Enigmy",
do tej pory nigdy nie kwestionowanym. Rozszyfrowany tekst depeszy trafi na biurko
Winterbothama w Londynie. Stao si to, czego si najbardziej obawia.

128

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

Menzies i Winterbotham bacznie przygldali si narastajcemu zagroeniu dla

Ultry". Co mona zrobi, by odwrci podejrzenia Niemcw? Winterbotham zaproponowa jedyne moliwe rozwizanie. Niech MI-6 w Kairze wyle do nie istniejcej
grupy agentw we Woszech depesz, zaszyfrowan w taki sposb, aby Niemcy potrafili j odczyta. Ma zawiera podzikowania za informacje o ruchach statkw
z Neapolu i obietnic podwyki pensji. Menzies zgodzi si i wiadomo zostaa wysana okoo 2 listopada. Nasuch cznoci pomidzy Kesselringiem a Rommlem wykaza, e zgodnie z planem depesza zostaa przechwycona przez Niemcw, ktrzy
szybko rozpoczli ledztwo. Na razie Ultra" bya bezpieczna.
Od chwili gdy pady pierwsze strzay w bitwie pod El Alamejn, losy armii Rommla byy przesdzone. Niemcy stali wobec wikszych i lepiej wyposaonych si imperium, ich linie zaopatrzenia zostay przecite, nie mieli dokadnych danych wywiadowczych, dniem i noc nkay ich naloty bombowe, a kady waniejszy ruch natychmiast wykrywaa Ultra". Dla generaa Rommla nie byo ju nadziei. W serii depesz skierowanych do Hitlera - i bez wyjtku przechwyconych przez Ultr" - Rommel ostrzega, e nie ma ju do paliwa, by wycofa dwie niemieckie i cztery woskie
dywizje zmotoryzowane, ktre nieuchronnie dostan si do niewoli. Zapasy amunicji
byy znikome i nawet czogi z braku ropy nie mogy si wycofa zbyt daleko.
Odpowied Hitlera dotara do Montgomery'ego szybciej ni do Rommla, poniewa jego Enigma" bya zepsuta - do mechanizmu dosta si piasek. Oficer cznoci
Rommla musia prosi o retransmisj, ktra nastpia dopiero dwie godziny pniej.
W tym czasie maszyna Turinga rozszyfrowaa odpowied Hitlera, ktr Montgomery
otrzyma godzin wczeniej ni Rommel. Jej tre brzmiaa:
Do Feldmarszaka Rommla:
W sytuacji, w ktrej si znalaze, nie ma innej moliwoci, jak broni si do koca i skierowa do walki kadego onierza i kade dziao. Podejmowane s najwiksze wysiki, by wam
pomc. Pomimo przewagi wroga, jego siy take musz by na wy czerpaniu. Nie pierwszy
raz w historii silna wola zatriumfuje nad wikszymi batalionami. Jeeli natomiast chodzi
o Twoich onierzy, moesz im pokaza, e nie ma innej drogi poza drog do zwycistwa lub
mierci.
AdolfHitler

Gdy Rommel przeczyta depesz, ogarna go rozpacz. Pniej napisa, e nawet

najbardziej oddani onierze gin od bomb. Bro, paliwo, samoloty, posiki - tylko to
mogo pomc. Ale nie sowa. Ogarniajca nas gorycz ustpia, gdy zobaczylimy u
naszych onierzy prawdziwego ducha waki". Teraz jego wojsko gino, a on sam w
licie do ony pisa: Nocami le z otwartymi oczami, natajc mzg jak wyprowadzi moje oddziay z tego nieszczcia. Czekaj nas bardzo trudne dni, by moe najtrudniejsze dla czowieka. Zmarli maj szczcie, dla nich jest ju po wszystkim".
Oczekiwana katastrofa nadesza 4 listopada 1942 roku. Montgomery ostatecznie
przerwa front. 5 listopada wojska Rommla rozpoczy bezadny odwrt. Na szosie
z El Alamejn do nowej pozycji w Fuka powsta ogromny korek o dugoci okoo
100 km. Noc bya wyjtkowo ciemna, ale samoloty RAF owietliy j tysicami rakiet,
ktre zawisy nad pustyni jak ogromny kandelabr. O wicie 7 listopada sztab Rom-

E ALAMEJN

129

mla dotar do drutu okalajcego lotnisko Fuka. Za sob Niemcy widzieli ogromny,
wznoszcy si ku niebu tuman kurzu. Nadcigajca burza piaskowa zakrya obraz
zniszczenia - wraki czogw, ciarwek, sanitarek, samochodw opancerzonych, poprzewracane namioty, wszystkie ogarnite poarem po nocnym nalocie. Kolumny dziesitkw tysicy ludzi wloky si pieszo przez pustyni. Zapasy benzyny wyczerpay
si, oddziay nie miay wic innego wyboru, musiay jako wyj z tego kota czarownic", penego ognia i kurzu. Wedug raportw, dostarczonych Rommlowi tego
ranka, z ponad piciuset wozw pancernych, ktrymi kiedy dowodzi, pozostao tylko dwanacie. To wszystko. Reszta sprztu - wszystkie czogi i samochody pozostay
na placu boju, tam gdzie trafiy je pociski przeciwnika, rozbite i spalone, pozbawione
gsienic przez miny lub po prostu porzucone z braku paliwa.
15 listopada Rommel zda sobie spraw z beznadziejnoci sytuacji. Udao mu si
co prawda uratowa resztki wojsk pancernych z totalnej zagady, ale jego statki zaopatrzeniowe zostay zatopione. Co gorsza, alianci rozpoczli inwazj Afryki Pnocnej w ramach operacji Torch". Armia aliancka, tym razem skadajca si gwnie
z Amerykanw, realizowaa wielkie plany strategiczne Brooke'a, zajmujc Casablank, Algier i Oran. Eisenhower po raz pierwszy w swojej karierze dowodzi dziaaniami bojowymi, co wywoywao szczere zaniepokojenie Brooke'a. Nie przeszkodzio to
jednak w cakowitym zaskoczeniu Hitlera. Ten jednak zareagowa z waciw sobie
szybkoci i odzyska strategiczn pozycj Osi w Afryce Pnocnej, zdobywajc duy
wosko-niemiecki przyczek w Tunezji, do ktrego mg si wycofa Rommel.
Rommel przyby do Afryki, by sprawi Brytyjczykom nowoytn bitw pod Kannami, ale przegra t batali. Wymarzona Aleksandria i Kair leay teraz daleko za
nim, a jego straty byy ogromne. 59 tysicy jego onierzy zgino w walce, zostao
rannych lub zagino, wrd nich 34 tysice Niemcw. Straci piset czogw i czterysta dzia. Jego ulubionej 21. dywizji pancernej skoczyo si pod Mersa Matruh paliwo; czogi stany w formacji jea", by walczy do koca, ale zaogi opuciy w
kocu swoje pojazdy i wyszy pieszo z puapki. Rommel, rozczarowany i wcieky na
Fuhrera, postanowi opuci swj punkt dowodzenia bez zezwolenia, by uda si samolotem do jego kwatery gwnej. Chcia zmusi Hitlera, by zgodzi si albo na waciwe wzmocnienie i zaopatrzenie wojsk, albo ich ewakuacj, zanim zostan schwytane w puapk i zniszczone. W licie do ony Rommel napisa: Decyzja, czy przeyj
t? porak, ley w rkach Boga. Ciki jest los pokonanych".
Rommel przyby do Gieroy w Prusach Wschodnich 28 listopada po poudniu.
0
godzinie 17.00 Fiihrer wezwa go do siebie. Spotkali si w zbudowanej gboko pod
ziemi sali konferencyjnej, dusznej i wilgotnej, z ktrej Hitler rzdzi niemal ca Eu'op. Atmosfera spotkania bya zupenie inna ni ostatnim razem, tu przed atakiem
rytyjczykw pod El Alamejn. Rommel napisa pniej, e panowa tam wyranie
odczuwalny chd".
Rommel zacz od opisania swojej obecnej sytuacji w Afryce, po czym skierowa
yskusj ku przyszoci. Nie przebiera w sowach; jeeli armia niemiecka pozostanie
w
Afryce, zostanie zniszczona. Hitler wybuch. Sama wzmianka o kwestii strategiczne
J podziaaa na niego jak iskra na beczk prochu" - zapisa Rommel. Hitler oskary
go o defetyzm, a jego wojska o tchrzostwo. Jego furia wci rosa; ostrzeg Rommla,
Ze:
"generaw, ktrzy sugerowali takie rzeczy w Rosji (...) stawiano pod cian i rozstrzeliwano".

130

RODKI SPECJALNE - POCZTKI, 1938-1942

Gniew Hitlera nie zbi Rommla z tropu. Genera przeciwstawi si zarzutom i stwierdzi, e ocena bitwy o Afryk Pnocn z perspektywy Prus Wschodnich nie jest moliwa. Jeszcze bardziej rozwcieczy Fihrera sugesti, by on sam, albo Keitel i Jodl pojechali do Afryki i osobicie przeprowadzili inspekcj wojsk. Tego najwyraniej byo
Hitlerowi za wiele. Wedug raportu tajnych sub OSS, Fiihrer powiedzia Rommowi
gosem penym pogardy: Herr Generalfeldmarschall, niech pan skapituluje, jeeli
pan tak sobie yczy - od tego jest pan feldmarszakiem. Jeeli pan uwaa, e nie jest
ju w stanie cign tego dalej [w Afryce], oznacza to, e pomyliem si, dajc panu
stopie feldmarszaka. A teraz prosz si std wynie!".
Usyszawszy te sowa Rommel zasalutowa, odwrci si na picie i wyszed. Ledwo jednak zamkn za sob drzwi, Hitler wypad za nim z sali i otoczy go ramieniem.
Prosz mi wybaczy - powiedzia. - Jestem dzisiaj bardzo zdenerwowany. Ale wszystko bdzie w porzdku. Prosz przyj do mnie jutro, omwimy te sprawy spokojnie.
Trudno nawet pomyle o tym, e Afrikakorps moe zosta zniszczony".
Nastpnego dnia Rommel ponownie stawi si u Hitlera, ktry owiadczy mu, e
wysya Gringa do Rzymu, by zaatwi spraw zaopatrzenia. Rommel opuci kwater Hitlera i specjalnym pocigiem Gringa pojecha razem z nim do Rzymu, by zada od Mussoliniego i armii woskiej podjcia dziaa. Jednak po przyjedzie na miejsce Goring wikszo swojego czasu powici na ogldanie obrazw i rzeb, ktrymi
mia nadziej zapeni swj pocig. Na przyjcie przyszed ubrany w tog i wysadzane klejnotami sanday, z urowanymi policzkami i pomalowanymi na czerwono paznokciami u ng. Nawet nie usiowa spotka si z kimkolwiek w sprawach subowych. Po trzech dniach Rommel postanowi, e skoro w Rzymie nie moe nic zdziaa, bardziej przyda si w Afryce Pnocnej. By zdegustowany zachowaniem Gringa, ktry wydawa mu si szalony, podobnie zreszt jak sam Hitler. W czasie lotu
powrotnego do Afryki zdaem sobie spraw z tego, e stracilimy teraz cae nasze
zasoby - pisa pniej. - Uratowanie naszej armii przed zniszczeniem, spowodowanym na przykad jakim szalonym rozkazem, bdzie wymaga wszystkich naszych
umiejtnoci".
Rommel zrobi wszystko, by unikn klski. Gdy dosta si od wschodu w kleszcze armii Alexandra, a od zachodu Eisenhowera, sprytnie ukry si w Tunezji i tym
samym szybko odzyska szacunek Hitlera. Lis Pustyni" jeszcze raz bysn dawnymi
umiejtnociami pod Kasserine, gdzie nagle wynurzy si z pustyni i zada Amerykanom spore straty, ktre omal nie przerodziy si w totaln klsk. Amerykanie dali si
zaskoczy przede wszystkim z powodu nieudolnego dowodzenia (Eisenhower zdymisjonowa jednego dowdc korpusu, generaa Lloyda R. Fredendalla, oraz jednego
dowdc dywizji), ale take z powodu braku dowiadczenia, ktre pozwolioby im
stawi czoa weteranom z Afrikakorps. Amerykanie nie chronili te waciwie swojej
cznoci radiowej, natomiast Rommel, nauczony smutnym dowiadczeniem, robi to
dokadnie. Przed atakiem zarzdzi cakowit cisz radiow, a szef wywiadu Eisenhowera, brygadier E.T. Mockler-Ferryman i jego sztab zaoyli, e skoro nie otrzymali
adnego meldunku z Ultry", to ataku nie bdzie. Za ten bd w ocenie sytuacji Mockler-Ferryman zosta zwolniony ze stanowiska i wysany do Londynu. Zastpi g
brygadier Kenneth W.D. Strong z Krlewskich Fizylierw Szkockich*, byy attac
1

Royal Scots Fusiliers.

ELALAMEJN

131

wojskowy w Berlinie, utrzymujcy bliskie kontakty z konspiratorami ze Schwarze

Kapelle". Strong mia pozosta u boku Eisenhowera do koca wojny.
Poraka pod Kasserine nie tylko powanie zaszkodzia reputacji Eisenhowera,
ale take wiadczya o szkodliwoci nadmiernego uzalenienia si od informacji
z Ultry". By to bd, ktry alianci mieli powtrzy w przyszoci w pnocno-zachodniej Europie. Rommel spokojnie wycofa si spod Kasserine. Pniej podj jeszcze jedn prb wyrwania si si z alianckiej puapki. 5 marca 1943 roku w Medenine
w Tunezji zebra swoj ukochan 21. dywizj pancern (ktr odtworzy po listopadowej klsce) i wymierzy silny cios armii Montgomer/ego. Ten otrzyma jednak w por ostrzeenie z Ultry", zorientowa si w sytuacji i zorganizowa potny ekran przeciwpancerny, zaamujc atak, zanim nieprzyjacielowi udao si przerwa jego linie.
Rommel wycofa si, pozostawiajc 52 ze swoich 140 czogw, z ktrymi rozpocz
bitw.
Bya to ostatnia z afrykaskich bitew Rommla. 7 marca 1943 roku na rozkaz Hitlera
opuci swj punkt dowodzenia. 10 marca Fiihrer przyj go w Gieroy. Powinienem by pana sucha wczeniej - powiedzia. - Teraz Afryka jest stracona".
Czy naprawd myli pan, e wci jeszcze moemy osign pene zwycistwo,
do jakiego zmierzamy? - zapyta Rommel, a Hitler odpowiedzia: - Nie!".
A czy zdaje Pan sobie spraw z konsekwencji poraki?".
Tak - odpowiedzia Hitler. - Wiem, e konieczne jest zawarcie pokoju z jedn ze
stron, ale nikt nie zawrze pokoju ze mn." Po tej uwadze Rommel opuci Hitlera,
przekonany, e jego klska pocignie za sob upadek Niemiec.
7 maja 11. puk huzarw - pierwsze Szczury Pustyni" z 8. Armii, wkroczyy do
Tunisu, a niedobitki Grupy Armii Afryka, w sile okoo 220 tysicy Niemcw i Wochw, podday si wraz z caym dowdztwem. Wojna w Afryce skoczya si. Kosztowaa pastwa osi" ponad 600 tysicy ludzi, 8 tysicy samolotw, 6 tysicy dzia, 2,5 tysica czogw, 70 tysicy ciarwek i statki o cznej wypornoci 2,4 miliona ton.
Alianci stracili okoo 70 tysicy ludzi. Byo to pierwsze ze zdumiewajcych zwycistw,
ktre pniej miay by uwieczeniem wsplnych operacji si alianckich. Spord
warunkw koniecznych do inwazji, wyliczonych przez Brooke'a, kilka ju speniono:
Morze rdziemne byo otwarte dla bezpiecznej eglugi, ustanowiono nowy front
wzdu wybrzey poudniowej Europy, stworzono nowe bazy powietrzne, z ktrych
mona byo atakowa niemiecki przemys zbrojeniowy od poudnia i zachodu. Okolicznoci dowiody, e Brooke mia racj, Marshall jej nie mia, a Eisenhower bardzo
chcia j mie. Rado ze zwycistwa odsuna jednak te przemylenia na potem. Jeszcze dziewi miesicy wczeniej alianci znajdowali si na krawdzi przepaci. Teraz
mogli by pewni ostatecznego zwycistwa, chyba e co strasznego wydarzy si
W
D-Day".
Rommel ledzi ostatnie dni Afrikakorps ze swojej wysokogrskiej willi w Semmering. Ogarnity rozpacz i aob po zniszczeniu ludzi i armii, ktrych szczerze i gko kocha, zda sobie spraw, e Niemcy stoj w obliczu klski. Mniej wicej w tym
Sa
mym czasie odwiedzi go przyjaciel, burmistrz Stuttgartu, dr Karl Strolin. W czasie
e
J wizyty Rommel usysza, by moe po raz pierwszy w yciu, o istnieniu SchwarZe
Kapelle".

CZ II

Korzenie konspiracji
1934-1943
GEHLEN: Czy nie sdzi Pan, e to zdrada przesdzia o wyniku II wojny wiatowej?
SIBERT: Myl, e istnia jeszcze jeden, rwnie wany czynnik. Zamalimy szyfry
cznoci waszego dowdztwa, a wie Pan, e Brytyjczycy robili to od samego pocztku. Konspiratorw obarczono wielk win za to, czego nie popenili - wykorzystalimy ich, aby ochroni Ultr".
GEHLEN: Jeeli tak byo, to od pocztku bylimy bez szans.
Rozmowa generaa Reinharda Gehlena z generaem Edwinem L. Sibertem

Canaris
Kontradmira Wilhelm Franz Canaris, szef Abwehry, spdzi pierwszy weekend wrzenia 1939 roku w swoim biurze przy Tirpitzufer 76/78, z ktrego okien rozciga si
widok na kasztany i lipy wzdu berliskiego Tiergarten. W niedziel 3 wrzenia wsta
o wicie, aby przeczyta depesze nadesane przez szefw rezydentur wywiadu z caego wiata. Ale przed rozpoczciem pracy wybra si wraz ze swoim zastpc, pukownikiem Hansem Osterem na spacer po Tiergarten. Szli wzdu cieek do jazdy
konnej, mijajc po drodze kilku czonkw Sztabu Generalnego, ktrzy, wystrojeni niczym panowie wszelkiego stworzenia, odbywali swoje poranne przejadki. Canaris
rozmawia ze swoim towarzyszem o zbliajcym si wiatowym kryzysie, w cigu
bowiem najbliszych trzech godzin upywa termin brytyjskiego ultimatum dla Niemiec, w ktrym Wielka Brytania domagaa si, aby Hitler wycofa swoje siy z Polski.
Co zrobi Fuhrer teraz, gdy po jego blefie przeciwnik zada wyoenia kart na st?
W pitek wieczorem Hitler wywrzeszcza swoj odpowied wysannikowi Kancelarii: Jeeli Anglia chce walczy przez rok, to ja bd walczy przez rok; jeeli Anglia
chce walczy przez dwa lata, to bd walczy przez dwa lata... Jeeli Anglia chce walczy przez trzy lata, to ja bd walczy przez trzy lata..." Go zauway jednak, e
wojowniczo Hitlera nie bya przekonujca, a on sam by najwyraniej zdenerwowany i spity. Canaris rwnie by peen obaw. Wanie skrcili w Rosengarten, gdzie
sta ogromny marmurowy pomnik cesarzowej Augusty Wiktorii, pod ktrym natknli si na hiszpaskiego attache wojskowego. Naturalnie Niemcy przekalkulowali t
wojn w najdrobniejszych szczegach, z ostatecznym zwycistwem wcznie" - stwierdzi Hiszpan z wysokoci koskiego grzbietu. Nie przekalkulowali niczego" - odrzek Canaris.
Centrala Abwehry miecia si w dwch starych kamienicach z rozklekotanymi
windami, ktre jadc w gr grzechotay i obijay si o ciany szybu. Biuro Canarisa
znajdowao si na czwartym pitrze i przypominao, zdaniem niektrych goci, gabinet jakiego szczeglnie roztargnionego i zapracowanego wykadowcy. Na pododze
ea stary perski dywan, z ktrym Canaris nie chcia si rozsta. Stare, dziewitnastowieczne biurko z piknymi okuciami z brzu poplamione byo atramentem i nie czyszczone od lat. Na stojcej w rogu pryczy lea stos starych wojskowych kocw, a na
nich - ulubieniec i wierny towarzysz Canarisa, jamnik Seppl. Na biurku sta model
ekkiego krownika Dresden i przycisk do papieru w ksztacie symbolu Abwehry frzech map, z ktrych jedna uwanie suchaa z rk przy uchu, druga spogldaa
2
uwag przez rami, a trzecia trzymaa apk na ustach. Pki regaw uginay si

136

KORZENIE KONSPIRACJI 1934-1943

pod najnowszymi ksikami i magazynami. W gabinecie wisiao kilka obrazw.

Jeden z nich, podarunek od ambasadora Japonii, przedstawia diaba, pozostae byy
portretami poprzednikw Canarisa na stanowisku szefa Abwehry. Za biurkiem wisiaa fotografia wykonana w czasie wizyty Hitlera na pokadzie starego pancernika
Schlesien, ostatniego okrtu, ktrym dowodzi Canaris. Z tego miejsca Canaris kierowa ogromn organizacj szpiegowsk, ktra dostarczaa Hitlerowi, Kwaterze Gwnej i Sztabowi Generalnemu informacje zdobywane przez wywiad wojskowy, polityczny, gospodarczy i dyplomatyczny. Canaris kierowa rwnie prac kontrwywiadu, wprowadzajcego zamieszanie w szeregach wrogw Niemiec.
Tu po dziesitej, jak tylko wrcili ze spaceru, adiutant przynis wiadomo, e
brytyjski tajny wywiad MI-6 wysa wszystkim swoim rezydenturom nowe haso Halabarda". Dla Canarisa by to sygna, e Brytyjczycy uznali wojn za nieuniknion.
Czas wlk si niemiosiernie. W poudnie wczy radio i ustawi wskazwk potencjometru na londyskiej BBC. Dokadnie o 12.15 z eteru dobieg wysoki, przepeniony
smutkiem gos premiera Neville'a Chamberlaina:
Przemawiam do was z gabinetu przy Downing Street 10. Dzisiaj rano brytyjski ambasador
w Berlinie wrczy rzdowi Niemiec ostateczn not zawierajc ostrzeenie, e jeli do
godziny jedenastej rzd brytyjski nie otrzyma wiadomoci, e Niemcy s gotowe do niezwocznego wycofania swoich wojsk z Polski - nasze pastwa znajd si w stanie wojny.
Musz wam teraz owiadczy, e nie otrzymalimy adnej odpowiedzi, w zwizku z czym
nasza ojczyzna jest w stanie wojny z Niemcami...

Canaris wyczy radio i poleci Osterowi, by nada depesz, informujc trzy tysice mczyzn i kobiet pracujcych dla Abwehry o stanie wojny, panujcym teraz
midzy Niemcami a Wielk Brytani i Francj. Nastpnie zarzdzi zebranie sztabu
i po przejrzeniu rozkazw wojennych dla Abwehry, wypowiedzia si na temat brytyjskich sub specjalnych, ktre teraz stay si jego gwnym przeciwnikiem:
Musz was przed nimi ostrzec. Jeeli niektrzy z was zaczn dla nich pracowa, to najprawdopodobniej dowiem si o tym, gdy, jak sdz, mam takie moliwoci. Zechc zapewne wysa o was zaszyfrowan depesz, a my - od czasu do czasu - moemy taki szyfr
zama. Wasze nazwiska pojawi si w aktach i rejestrach. To rwnie nie jest najkorzystniejsze. Trudno te bdzie przez duszy czas nie zauway takiej dziaalnoci. Wiem take,
e [brytyjskie] suby specjalne bd was bardzo potrzebowa - a jeli chodzi o pienidze, to
chciabym wam owiadczy, e nie pac dobrze za usugi, a przy najmniejszych wtpliwociach nie zawahaj si, by was zdradzi...

To ostrzeenie nie byo potrzebne. Hierarchowie Abwehry byli absolutnie lojalni

wobec swojego maego admiraa. Komu jednak by wierny sam Canaris? Byo to dziwne, ale uzasadnione pytanie, po ostrzeeniu bowiem swojej Kolonne przed brytyjskimi
subami specjalnymi Canaris nakaza kilku najbardziej zaufanym wsppracownikom, by pozostali po zebraniu, i przedstawi im par wasnych wnioskw. Przede
wszystkim owiadczy, e o ile klska Niemiec w tej wojnie bdzie miaa tragiczne
konsekwencje, to zwycistwo Hitlera bdzie jeszcze gorsz katastrof. Dlatego Abwehrze nie wolno robi nic, co przeduyoby wojn nawet o jeden dzie.

CANARIS

137

Bya to zdumiewajca uwaga, zwaszcza e wygosi j dowdca tajnych sub wywiadowczych niemieckiej Kwatery Gwnej. W rzeczywistoci Canaris ju od dawna
nalea do grupy oficerw zdecydowanie sprzeciwiajcych si Hitlerowi i jego mesjanistycznym ambicjom co do Trzeciej Rzeszy. W miar jak Hitler trzyma nard niemiecki coraz silniejsz rk, kroczc niepowstrzymanie ku nowej wojnie wiatowej,
ewoluowali oni od biernego oporu do aktywnej konspiracji przeciwko Fiihrerowi
i partii nazistowskiej. Grupa ta przesza do historii pod nazw Schwarze Kapelle",
a Canaris by jednym z jej przywdcw. Jako czowiek znajcy najgbsze tajemnice
Trzeciej Rzeszy i kierujcy dziaalnoci jej wywiadu i kontrwywiadu, rzeczywicie
mg powanie zaszkodzi Hitlerowi i jego polityce. Dlatego ju w cigu pierwszych
szeciu godzin stanu wojny z Wielk Brytani usankcjonowa dziaalno, ktr bez
przesady mona nazwa zdrad*. Oster, ktry take by czonkiem Schwarze Kapelle", otrzyma polecenie, aby wysa swojego modego asystenta, majora Fabiana von
Schlabrendorffa do hotelu Adlon", gdzie ostatni czonkowie brytyjskiej misji dyplomatycznej szykowali si do wyjazdu. Schlabrendorff odszuka tam brytyjskiego attache wojskowego, pukownika Dennisa Daleya, ktry akurat rozmawia z szefem rezydentury MI-6 w Niemczech, majorem Francisem Foleyem. Schlabrendorff poinformowa nieufnych Anglikw, e ju wkrtce wojskowa opozycja przeciwko Hitlerowi
otworzy przez Watykan kana cznoci z rzdem brytyjskim. Ostrzeg take przed
duym nalotem bombowym, ktrym Hitler chcia rozpocz wojn. Daley podzikowa Niemcowi, yczy mu wszystkiego najlepszego i niezwocznie przekaza wiadomoci o tej rozmowie do Londynu.
Tego samego ranka stacja radarowa przy ujciu Tamizy namierzya samolot, ktry
nie powinien by tam si znajdowa. Wanie gdy premier koczy wygasza ultimatum dla faszystowskich Niemiec, zawyy syreny, w niebo wzbiy si ogromne balony
zaporowe, a zaogi baterii przeciwlotniczych stawiy si na pozycjach. Cay Londyn
zszed do schronw przeciwlotniczych. By to jednak faszywy alarm. Obiekt zidentyfikowano jako francuski samolot kurierski, leccy do Londynu z nie zapowiedzian
misj. Tego dnia nad Angli nie przelecia ani jeden niemiecki samolot, a gdy ostrzeenie Schlabrendorffa dotaro do Londynu, wywiad MI-6 uzna je za trik - jedn z wielu
grb i kontrgrb, wymienianych pomidzy tajnymi subami Wielkiej Brytanii i Niemiec w wojnie psychologicznej, ktra poprzedzia wypowiedzenie tej rzeczywistej.
Dopiero po zakoczeniu wojny gwny oficer operacyjny Hitlera, genera Alfred Jodl
wyjani t spraw. Hitler rzeczywicie zamierza pierwszego dnia wojny wysa swoje
bombowce nad Londyn. Jodl jednak przekona go, by tego zaniecha. Jego zdaniem,
nalot nie dawa adnych konkretnych korzyci, mg natomiast spowodowa odwet
n
a Niemcach. Ostrzeenie Canarisa byo wic aktem dobrej woli.
Canaris otrzyma nominacj na szefa Abwehry w ostatnich dniach 1933 roku, a formalnie obj to stanowisko 1 stycznia 1934 roku, w dniu swoich czterdziestych sidmych urodzin. By niskim, skrytym czowiekiem, nerwowym i cigle spitym; lekko
Se
pleni. Mia melancholijny wygld, chodzi zgarbiony, z rkami splecionymi za plecami. Cechoway go maniery pretorianina cesarza Wilhelma - by uprzejmy, szczery,
R.).

anie dziaalnoci adm. Canarisa jako zdrady jest formu przeniesion z frazeologii hitlerowskiej (przyp.

138

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

yczliwy, ostrony i twardy; potrafi rzuca swoimi bkitnymi oczami icie bazyliszkowe spojrzenia. Wyksztacony i obyty w wiecie, mwi jzykami potencjalnych wrogw Niemiec - Anglii, Francji i Rosji - oraz jzykami ich potencjalnych przyjaci Hiszpanii i Woch. Gdy rozpoczyna swoj odysej, by ju niemal cakiem siwy.
Dziesi lat pniej ju nie y, a wiat zosta poarty przez niemieckiego Feniksa.
Wszystko, co pozostawi po sobie, to ludzie, ktrzy nie chcieli lub nie mogli mwi,
plotki, pprawdy, kilka dokumentw wagi pastwowej, crka i maomwna ona
Erika, ktra doywaa swoich lat na wygnaniu w Hiszpanii, w willi uyczonej przez
generaa Franco, korzystajc z emerytury, ktr podobno zapewni jej Allen Dulles,
szef Centralnej Agencji Wywiadowczej*. Tajemnice Canarisa nie zostay nigdy cakowicie ujawnione.
Opinii o nim byo tyle, ilu ludzi zatrudnionych przez Menziesa do oceny jego dziwacznych, niezrozumiaych i skomplikowanych zachowa - opinii przypisujcych
mu wszystko, od homoseksualnej anglofilii po jezuick rusofobi. Rzecznik tajnych
sub brytyjskich, pukownik Samuel Lohan uzna Canarisa za nieskutecznego intryganta, zdradliwego seplenicego pedaa". Profesor sir John Wheeler-Bennett nazwa go szarym lisem, ukrytym w norze przy Tirpitzufer". Genera Louis Rivet, gwny przeciwnik Canarisa we Francji, nazywa go linoskoczkiem", dodajc pospn
uwag, e nawet najlepsi linoskoczkowie te si zabijaj". Genera Efisio Marras,
woski attache wojskowy, ktry wikszo wojny spdzi w Berlinie, uwaa, e Canaris jest niezwykle inteligentnym czowiekiem, niemal cakiem pozbawionym skrupuw". Ernst Kaltenbrunner, szef Sicherheitsdienst**, elitarnego zakonu, ktry by
prywatn armi Hitlera i miertelnym wrogiem Abwehry, krzycza w czasie procesu
Canarisa: Udowodniem, e Canaris popeni najwysz zdrad w najgroniejszym
moliwym wymiarze". Otto Skorzeny, przywdca SS, oskary go, e: zdradza Wielkiej Brytanii tajemnice wojskowe swojej ojczyzny, bezporednio i dobrowolnie, od
samego pocztku do samego koca swojej kariery". Jodl poinformowa Midzynarodowy Trybuna w Norymberdze, e Canaris: suy wrogowi od wielu lat". Allen
Dulles opisa go jako jednego z najodwaniejszych ludzi w historii - dentelmena,
patriot i wizjonera Stanw Zjednoczonych Europy pod przywdztwem Anglii, Francji
i Niemiec". Nawet jeden z najbardziej zagorzaych krytykw Schwarze Kapelle",
genera Reinhard Gehlen, ktry w czasie wojny kierowa hitlerowskim wywiadem na
Wschd - Fremde Heere - i w zasadzie by sukcesorem Canarisa jako szef powojennego wywiadu niemieckiego, stwierdzi, e o ile charakter Canarisa ...nawet teraz okryty
jest cieniem niesawy", to ...obdarzony by [on] cechami intelektu, jakich nie posiada
aden oficer od pierwszej poowy dziewitnastego wieku..."
Jaka jest prawda o tym tajemniczym czowieku? By moe jedynym z Niemcw,
ktry zbliy si do prawdy, by baron Ernst von Weizsacker, sekretarz stanu niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych i przypadkowy uczestnik konspiracji, ktry napisa:
Jest jednym z najbardziej interesujcych fenomenw naszych czasw, reprezentujc typ,
ktry ujawni si i uksztatowa w warunkach dyktatury, a stanowi poczenie bezintere* Central Intelligence Agency (CIA).
** Sicherheitsdienst (SD) - Suba Bezpieczestwa.

CANARIS

139

sownego idealizmu i przebiegoci, w postaci szczeglnie rzadko spotykanej w Niemczech.

To byli ludzie o mdroci wy i czystoci gobi... Nie wiem, czy w jego yach naprawd
pyna grecka krew, ale we wszystkich okolicznociach uchodzi za przebiegego Odyseusza. Nawet Hitler to zrozumia, w przeciwnym wypadku nigdy nie powierzyby wywiadu
czonkowi marynarki wojennej. Ale nigdy nie zajrza mu prosto w serce. Nawet Gestapo...
nie wiedziao, jakim by czowiekiem. Canaris posiada dar pozwalajcy mu na zmuszanie
innych do mwienia, podczas gdy sam nie musia si odsania. Niezwykle rzadko, przez
bardzo wsk szczelin mona byo dostrzec jego krysztaowo czysty charakter, t gboko
moraln i tragiczn stron jego osobowoci.

Po stronie brytyjskiej jedynie Menziesowi udao si - przy pomocy Winstona Churchilla i jego ministra spraw zagranicznych, Anthony'ego Edena - przenikn t tajemnic. Menzies by jednak bardzo powcigliwy w jakichkolwiek uwagach na temat
swojego starego przeciwnika. Ogranicza si jedynie do stwierdzenia, e by on cholernie odwany i mia cholernie mao szczcia".
Kariera i ycie Menziesa pod wieloma wzgldami byy podobne do kariery i ycia
Canarisa. Obydwaj urodzili si w elitarnych rodzinach, w wieku intensywnego rozwoju
i wzrostu ambicji nacjonalistycznych, i dwa razy w cigu ycia kadego z nich ich
ojczyzny decydoway si na rozwizanie problemw dynastycznych na drodze wojny. Obu powoano do suby w czasie pierwszego z tych wielkich zmaga. W czasie
drugiego konfliktu obaj kierowali subami wywiadowczymi swych pastw. Canaris
by trzy lata starszy od Menziesa. Urodzi si w pierwszym dniu 1887 roku, w duej,
otoczonej murem willi przy jednej z wyoonych kocimi bami ulic w Aplerbeck, przedmieciu grniczego Dortmundu. Jego ojciec, podobnie jak ojciec Menziesa, by baronem przemysu, wacicielem wielu kopal i hut w tym regionie, matka za crk
Wielkiego Leniczego majtku Frankenwald, dbr ksit Saxe-Coburg-Gotha. Rodzina
Canarisa pochodzia z Woch. Jego przodkowie przybyli do Niemiec w XVI wieku
z Sali nad jeziorem Como, by osi w Bernkastel, wielkim orodku produkcji wina
nad Mozel, gdzie pracowali jako robotnicy w miejscowych winnicach. Jeden z Canarisw by podobno przodkiem Napoleona, a innym by Konstandinos Kanaris*, grecki admira, ktrego okrty pokonay tureck flot Kara Alego pod Chios, wyzwalajc
Grecj spod wadzy Imperium Otomaskiego. W1789 roku niejaki Franz Canaris by
szambelanem Rady Elektorw w Trewirze, jednej ze stolic witego Cesarstwa Niemieckiego. By to dwr osobliwy, na ktrym .. .szpiedzy i zamachowcy, zdrajcy i oszuci
0
kocim sprycie maszerowali czwrkami w dugich pochodach, snujc intrygi dynastyczne, religijne i polityczne". Na pocztku XIX wieku, gdy jeden z Canarisw oeni
S1
C z ewangeliczk, caa rodzina porzucia katolicyzm i przesza na protestantyzm.
w
tym samym czasie Canarisowie zarzucili rwnie handel winem. Rodzina przeniosa f na pnoc, gdzie dziadek Canarisa zosta krlewskim ministrem grnictwa
w
ksistwie Hesji. Wzbogacili si na tym samym boomie, ktry wynis rodzin KrupPow, zaczli prowadzi wasne przedsibiorstwa i w czasie, gdy urodzi si Wilhelm,
b
yli ju zamonymi i wpywowymi czonkami buruazji.
Kanaris Konstandinos (1790-1877), admira i polityk grecki, jeden z dowdcw floty greckiej podczas wojny
me
podlego, w nocy na 19 VI1822 r. zniszczy koo Chios przy pomocy branderw 2 okrty tureckie a 9 XI
na r e
dzie Tenedos - turecki okrt admiralski. Pod koniec ycia by prezesem rady ministrw (przyp. T.R.).

140

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

W swoich wspczesnych dziejach, rodzina nie miaa niemal adnych tradycji wojskowych. Jednak po ukoczeniu gimnazjum realnego w Dortmundzie mody Canaris
postanowi, e wstpi do marynarki wojennej. Pierwszego kwietnia 1905 roku rozpocz studia na Akademii Marynarki Wojennej w Kilonii. Pod koniec 1906 roku odby
rejs na okrcie szkoleniowym po wodach Morza rdziemnego, a gdy ukoczy studia, zosta przydzielony do zaogi lekkiego krownika Dresden. Pierwszy okrt Canarisa by jednostk nowoczesn, odbywajc sub na Atlantyku poudniowym.
Kiedy wybucha I wojna wiatowa, Dresden wanie adowa wgiel w porcie St. Thomas w duskich Indiach Zachodnich. Okrt wymkn si z portu i rozpocz morsk
odysej, ktra dziki odwadze, umiejtnociom i wytrzymaoci zaogi zaja trwae
miejsce w historii wojny morskiej. Przez 214 dni okrt grasowa niczym szara wilczyca po poudniowych wodach oceanu, zatapiajc statki handlowe, przewoce woowin i surowce z Ameryki Poudniowej do Anglii. Dresden wzi take udzia w bitwie w pobliu Coronel w padzierniku 1914 roku, gdy admira Graf von Spee zniszczy eskadr brytyjskich krownikw pancernych pod dowdztwem kontradmiraa
Christophera Cradocka, sprawiajc Brytyjczykom pierwsz od ponad wieku klsk
na morzu. Okrt Canarisa by te jedynym ocalaym z eskadry niemieckiej w stoczonej z Brytyjczykami bitwie koo Falklandw. Dresden umkn i zwodzi swoich przeladowcw jeszcze przez 100 dni, w kocu jednak zosta schwytany w puapk przez
trzy brytyjskie krowniki na wprost stromych, urwistych brzegw jednej z wulkanicznych wysp u wschodniego wybrzea Chile.
Gdy krowniki brytyjskie otworzyy ogie uszkadzajc okrt, penicy funkcj
oficera sygnaowego i oficera rozpoznania Canaris uda si na pokad HMS Glasgow
z protestem przeciwko atakowi argumentujc, e Dresden, znajdujcy si na wodach
neutralnych, nie mg przyj bitwy. W rzeczywistoci Canaris chcia zyska na czasie, aby kapitan zdy ewakuowa zaog i zatopi okrt zanim zdobd go Brytyjczycy. Brytyjski kapitan odrzuci protest owiadczajc, e jego rozkazy nie przewiduj przyjmowania jakichkolwiek innych warunkw ni walka lub bezwarunkowa
kapitulacja. Trzydzieci lat pniej Canaris mia usysze te sowa ponownie. Naga
eksplozja rozerwaa kadub i Dresden zacz ton. Canaris zasalutowa swemu wrogowi i opuci Glasgow, aby przyczy si do swej zaogi, ktra ju zebraa si na
brzegu. Marynarze piewali niemiecki hymn narodowy, ktrym egnali swj okrt,
powoli zanurzajcy si w falach, z flag bojow wci powiewajc na maszcie.
Zaoga zostaa internowana przez rzd chilijski na wyspie pooonej na Pacyfiku
o 500 mil od brzegu. Canaris nie pozosta tam dugo. Przekupi kapitana kutra rybackiego, ktry zabra go na kontynent. Tam uda si do ambasady niemieckiej w Santiago, gdzie otrzyma faszywe dokumenty. Teraz by Chilijczykiem angielskiego pochodzenia o nazwisku Reed-Rosas. Nastpnie uda si samochodem do Osorno, a stamtd ucharakteryzowany na metysa, ruszy - w rodku zimy - w drog przez Andy.
W maym grskim miasteczku Neuuen, wsiad w pocig do Buenos Aires. Tam zaatwiono mu kabin na holenderskim parowcu Frisia, pyncym do Rotterdamu.
17 wrzenia 1915 roku Canaris stawi si w Sztabie Admiralicji w Berlinie. Wyglda jak cie, by schorowany i wyndzniay, cierpia na nawroty malarii i zapalenie
jelit. Jego odyseja zostaa doceniona. Cesarz Wilhelm zawiesi na piersi modego porucznika Krzy elazny. Gdy po zakoczonej kuracji Canaris wrci z urlopu, czeka
na niego awans na kapitana i przydzia pod komend kapitana Kurta von Krohna,

CANARIS

141

szefa hiszpaskiego oddziau Etappe" - niemieckiej tajnej organizacji wywiadowczej i zaopatrzenia floty. Na pocztku 1916 roku znalaz si w Madrycie. Rozpocza
si jego kariera tajnego agenta - i duga historia zwizkw z wywiadem brytyjskim.
Tajna wojna midzy Niemcami a Wielk Brytani rozptaa si na dobre. Bya to
walka o najwysz stawk, w ktrej ycie czowieka nie liczyo si zbyt wiele. Naerod dla zwycizcy byo panowanie nad Morzem rdziemnym i Kanaem Sueskim,
kontrola nad rozlegymi polami naftowymi Arabii i Persji, a - dla Wielkiej Brytanii nad liniami komunikacyjnymi z jej posiadociami na wschd od Suezu. Niemieckie
okrty podwodne, operujce z austro-wgierskiego portu Pula na Adriatyku zbieray
obfite niwo wrd statkw Ententy, ktrych wiele zatono wskutek dziaalnoci
Canarisa wrd dokerw Kartageny. Latem 1916 roku kapitan Menzies otrzyma rozkaz udania si do Hiszpanii, by tam zabi lub schwyta" modego Niemca. Miao to
by pierwsze i ostatnie ich spotkanie na polu walki.
Tego lata Canaris nie czu si najlepiej. Powrciy ataki malarii, daway si we znaki miesice spdzone w trudach i ukryciu. Kapitan Krohn zdecydowa, e Canaris
powinien powrci do Niemiec, by odpocz i podda si kuracji. Stosownie do rozkazu, w przebraniu mnicha pielgrzymujcego do sanktuarium w. Franciszka uda
si w drog przez Francj do Woch. Zamiast jednak do Asyu, pojecha do lecego
na granicy ze Szwajcari miasteczka Domodossola. Tam dopad go kontrwywiad Ententy. Canarisa osadzono w wizieniu; powiedziano mu, e stanie przed sdem oskarony o szpiegostwo na rzecz Niemiec. Udao mu si nieco odoy rozpraw symulujc grulic, nadgryz sobie nawet jzyk, by plu krwaw lin. Potem go zwolniono.
Z pomoc przyszli hiszpascy przyjaciele, wrd nich mody oficer o nazwisku Franco, ktrzy dowiedziawszy si o aresztowaniu Canarisa, skontaktowali si z woskim
ambasadorem w Madrycie; odpowiednie sznurki zostay pocignite i Canaris unikn
plutonu egzekucyjnego.
W sierpniu 1916 roku by ju z powrotem w Madrycie, a Menzies szybko trafi na
jego trop. Krohn zwrci si do Sztabu Admiralicji o przysanie okrtu podwodnego,
ktry mgby zabra jego chorego asystenta do kraju, ale depesza radiowa zostaa
przechwycona przez agencj kryptoanalityczn. W okolicy Kartageny przygotowano
puapk, w ktr mia wpa zarwno U-boot - do udziau w akcji wyznaczono jednostk, ktr dowodzi as niemieckiej marynarki wojennej na Morzu rdziemnym,
kapitan Arnauld de la Periere - jak i sam Canaris. Na miejsce spotkania wyznaczono
zatok Salitrona w pobliu Kartageny. cigany przez Menziesa i ludzi z kontrwywiadu Ententy Canaris dotar na umwione miejsce i ukry si na pokadzie niemieckiego
parowca Roma, internowanego w zatoce.
Menzies dowiedzia si wkrtce, gdzie si ukrywa jego przeciwnik. Informatorem
by Juan March, mody yd, ktry kontrolowa nabrzee Kartageny, a w przyszoci
mia z.loby kontrol nad ca hiszpask gospodark. Przy jego pomocy Menzies
otoczy Rotn. Na morzu stay francuskie okrty podwodne Topaze i Opale, gotowe do
storpedowania U-35, gdy bdzie wchodzi do zatoki, aby wywie stamtd Canarisa.
Na wypadek, gdyby im si to nie udao, w pobliu czekay trzy okrty i eskadra wodnopatw uzbrojonych w torpedy.
Nad nabrzeem Kartageny zapada ciemna noc, gdy Canaris w towarzystwie dwch
innych agentw wkrad si na pokad niewielkiej odzi rybackiej i opuci port, ukryty pord innych odzi, udajcych si na pow makreli. Gdy Menzies dowiedzia si

142

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

o ucieczce, natychmiast nada depesze do francuskich okrtw podwodnych i nawodnych, ustawionych wzdu przypuszczalnej trasy, ktr Canaris pyn na spotkanie
z U-35. Teraz jednak znajdoway si tam dziesitki odzi rybackich, a Canaris mg
by na kadej z nich.
O godzinie 2.30 -1 padziernika U-35 wpyn do zatoki Salitrona i zatrzyma si
niedaleko latarni morskiej w Tinoso. Gdy kapitan Arnauld de la Periere wyjrza przez
peryskop, zobaczy wok swego okrtu rj unoszcych si na falach odzi rybackich.
Rozkaz nakazywa mu wyszukanie odzi, nadajcej z masztu sygna M" kodem
Morse'a. Jednak kada z otaczajcych okrt odzi miaa zawieszon na maszcie latarni, a wszystkie one zdaway si byska, gdy odzie koysay si na agodnych falach.
Soce ju wschodzio - daleko na wschodzie ciemnoczerwone pasmo witu przecinao ju czer morza i nieba. O godzinie 6.32, zgodnie z raportem Canarisa dla Sztabu
Admiralicji, de la Periere dostrzeg kuter z czerwon bander, wywietlajcy sygna
M". Canaris! U-boot de la Periere'a podszed niemal pod sam burt kutra i powoli
si wynurzy. Gdy Canaris i jego towarzysze wskoczyli na pokad okrtu i zniknli
w luku, U-35 zszed na du gboko i najszybciej jak tylko mg popyn w kierunku portu Pula. Dowdcy okrtw Topaze i Opale niczego nie dostrzegli, mimo e
cay czas ich peryskopy omiatay okolic - olepiy ich promienie wschodzcego soca. Pierwsz rund pojedynku z Menziesem wygra Canaris.
W 1917 roku, po dugim leczeniu, teraz ju kapitan Canaris dosta przydzia na
okrt podwodny i zatopi okoo osiemnastu statkw na Morzu rdziemnym. Po wojnie
wrci do pokonanych Niemiec. Cesarz uda si na wygnanie, w Bawarii upada monarchia, komunici zdobyli paac krlewski w Poczdamie, a nad Berlinem unosiy si
ognie wojny domowej. Zwyciscy alianci narzucili zwycionym bezlitosne warunki
kapitulacji. Narodzia si Republika Weimarska, a Paul von Hindenburg sprawowa
niespokojne rzdy z tronu wielkich ksit Saksonii. Nad Niemcami zapada ciemna
noc bez nadziei na nadejcie witu.
W 1920 roku Canaris uczestniczy w rozgrywkach politycznych. Pniej oskarano go o wspudzia w morderstwie socjalistycznych rewolucjonistw, Karola Liebknechta i Ry Luksemburg, oraz o konspirowanie przeciwko Republice Weimarskiej
w celu ponownego osadzenia cesarza Wilhelma na tronie. Gdy w 1928 roku nagle
odwoano go ze stanowiska oficera cznikowego w Sztabie Admiralicji i wysano za
granic, jego dziaalnoci zainteresowa si amerykaski wywiad marynarki wojennej. Amerykaski attache wojskowy w Berlinie przeprowadzi rozpoznanie i odkry
osnut wok Canarisa ponur intryg, ktrej nigdy cakowicie nie wyjaniono. Po
zakoczeniu I wojny wiatowej rzdowi niemieckiemu zezwolono na zachowanie jednego z pionw Sztabu Admiralicji, znanego pod nazw Oddziau Transportu Morskiego, ktry posuy Niemcom za fasad dla odtworzonej w gbokiej tajemnicy
Etappe". Kto jednak finansowa t organizacj? Attache wojskowi Ententy dokadnie
ledzili budet niemiecki i przez duszy czas nie mogli si tego dowiedzie a do
momentu wybuchu skandalu Phoebus", kiedy si okazao, e Canaris i inni oficerowie inwestowali niektre fundusze Admiralicji w prywatnych przedsibiorstwach,
aby ukry pochodzenie funduszy przeznaczonych na finansowanie dziaalnoci wywiadowczej. Jednym z takich przedsibiorstw bya wytwrnia filmowa Phoebus",
ktra zbankrutowaa ze stratami 26 milionw marek w zocie. Wierzyciele firmy zaskaryli jej kierownictwo do sdu, a ci z kolei usiowali ca odpowiedzialnoci obar-

CANARIS

143

czy Oddzia. Prasa niemiecka wspomniaa przy tej okazji o Canarisie i niejakim kapitanie Lohmanie, obaj jednak zostali wysani za granic, zanim mogli by postawieni
przed sdem i zoy zeznania obciajce rzd niemiecki prowadzeniem nielegalnych, zaczepnych operacji wywiadowczych.
W tym samym czasie, pod koniec lat dwudziestych Canaris odegra take pewn
rol w tworzeniu siatki szpiegowskiej w Europie rodkowej oraz na Bakanach i wsppracowa z wywiadem przynajmniej jednego z pastw Ententy, najprawdopodobniej
brytyjskim - w operacji skierowanej przeciwko agentom komunistycznym, ktrzy
zaczli zalewa Europ Zachodni, prowokujc rewolucje popierajce wadz na Kremlu. Dane z jego teczki osobowej wiadcz jednak o tym, e w owym czasie odbywa
sub najpierw w randze pierwszego oficera na krowniku Berlin, potem rwnie
jako pierwszy oficer na starym pancerniku Schlesien, a na koniec jako szef sztabu Okrgu
Morze Pnocne. W 1933 roku Canaris zosta dowdc bazy morskiej winoujcie.
I tutaj prawdopodobnie jego kariera dobiegaby koca, gdyby nie wmiesza si w ni
lepy los - i Hitler.
Canaris nie by czonkiem cisej elity, zgrupowanej wok dowdcy Kriegsmarine
admiraa Ericha Raedera, nie by te czonkiem partii nazistowskiej. Zgodnie z tradycj, stanowisko szefa Abwehry obsadzaa marynarka wojenna, a Raeder zaproponowa na nie wanie jego. Canaris stawi si w biurze Fiihrera w Kancelarii Rzeszy.
Chc czego w rodzaju brytyjskiego Secret Service - zayczy sobie Hitler. - Zakonu,
wykonujcego swoje zadania z oddaniem". W Nowy Rok 1934 Canaris - teraz ju
admira - zosta nowym szefem Abwehry.
Objcie przez niego tego wanego i wpywowego stanowiska byo zaskakujce.
Mwiono o nim, e jest nieprzejrzysty"; co wicej, nalea do masonerii arystokratw i plutokratw, zwanej przez Hitlera Bkitn Midzynarodwk", ktrej Fuhrer
rwnie mocno nienawidzi, co si obawia. By moe sdzi, e oficerem marynarki
wojennej atwiej mu bdzie manipulowa ni pruskimi militarystami ze Sztabu Generalnego. W kadym razie od samego pocztku Hitler stara si o wzgldy swojego
gwnego szpiega. Wszystko wskazuje na to, e utrzymywali midzy sob kordialne
stosunki, aczkolwiek Canaris nigdy nie zosta czonkiem najcilejszego grona przywdcw nazistowskich, z ktrymi Fuhrer dzieli swoje myli. Mia jednak dostp do
najwikszych tajemnic Trzeciej Rzeszy, od ktrych teraz zalea los nowych Niemiec
i samego Hitlera. Z punktu widzenia Hitlera, wybr Canarisa wcale nie by przypadkowy. By tylko nieprzemylany. I pniej mia tego aowa.
W wietle przyszych wydarze trudno jednak z ca pewnoci stwierdzi, dlaczego Canaris w ogle przyj t nominacj. By moe jak rol odegray tutaj ambicje- A moe liczy na to, e uda mu si zdoby jaki wpyw na kaprynego Fiihrera;
kiedy zauway, e Hitler jest rozsdny i dostrzega twj punkt widzenia, jeeli mu
si ten punkt widzenia waciwie przedstawi". (Man kann mit ihm reden - mona z nim
pogada). Canaris mg te przyj to stanowisko wierzc, e Hitler by co prawda
gwatownym i zmiennym, ale i uytecznym narzdziem, ktrym mona byo z cynicznym realizmem manipulowa na korzy konserwatywnych si niemieckiej reakcji- Najprawdopodobniej jednak przewayy otwierajce si na tym stanowisku moliwoci obalenia reimu nazistowskiego od wewntrz.
Dowody na potwierdzenie tej hipotezy ujrzay wiato dzienne dopiero po wojnie,
gdy kapitan Franz Maria Liedig, pracownik oddziau morskiego Abwehry i jeden z naj-

144

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

bardziej zaufanych wsppracownikw Canarisa, powiedzia przesuchujcym go

funkcjonariuszom amerykaskiego wywiadu wojskowego, e Canaris zacz pracowa przeciwko reimowi od momentu przyjcia nominacji. Grupa Canarisa, czyli
krg osb dziaajcych wewntrz Abwehry, bya pierwsz zorganizowan grup wojskow, ktra podja dziaalno przeciwko Hitlerowi w oparciu o co, co przypominao zaplanowany program... To poczucie buntu istniao ju na wiele lat przed wojn.
W rzeczywistoci pojawio si w 1934 roku, gdy admira Canaris zosta mianowany
szefem Abwehry". Mino jednak wiele lat, zanim stao si jasne, czego pragnli tacy
ludzie, jak Menzies czy Canaris. Niemcy byy potencjalnym wrogiem, a jak powiedzia dobry czarodziej do zego czarodzieja w Panu Piercieni": Kopot z tym zym
ludem polega na tym, e nie wiadomo, kiedy dziaaj razem, a kiedy si nawzajem
oszukuj".

"SchwarzeKapelle"
Schwarze Kapelle" bya pod kadym wzgldem dzieem Canarisa z wyjtkiem nazwy, ktr naday jej do spki SD i Gestapo. Pozbawiona wsppracy ze strony niemieckiego Sztabu Generalnego, organizacja ta okazaa si niezdolna do wywoania
powstania skierowanego przeciwko Hitlerowi. Ale przez cay okres jej istnienia kilku
postpowych, owieconych i inteligentnych oficerw niemieckich brao udzia w tej
konspiracji - a przynajmniej zdawao sobie spraw z jej istnienia. Od 1934 do 1938
roku wikszo generaw i pukownikw, ktrych posdzano o przynaleno do
Schwarze Kapelle", to byli starzejcy si malkontenci, narzekajcy w Herrenklub cytadeli niemieckich konserwatywnych elit wadzy - na rynsztok" wtrcajcy si
w sprawy wagi pastwowej. Ludzie ci przygldali si z niesmakiem obdarzonemu
hipnotyczn moc kapralowi, ktry nimi rzdzi (i w kocu ich zniszczy) i byli skonni tolerowa go tylko dopty, dopki zapewnia porzdek sucy celom Rzeszy. Co
wicej, Hitler ogosi armi jedynym zbrojnym ramieniem Rzeszy"; swoich generaw uwaa za psy obronne narodu; przywraca im ich orkiestry, proporce, brygady
i dywizje, ich rytuay. Dlaczego ktrykolwiek z nich miaby przeciwko niemu konspirowa?
Poza tym istnia jeszcze jeden znaczcy czynnik, zapewniajcy lojalno wikszoci wyszych oficerw niemieckiego Sztabu Generalnego, nie zwizany z trudnociami, jakie napotykali spiskowcy, snujcy swoje plany pod czujnym okiem Gestapo,
w spoeczestwie penym informatorw. Dziki tradycji i wyszkoleniu byli lojalni wobec wadzy cywilnej. Dla niemieckiego Sztabu Generalnego absolutne i niekwestionowane posuszestwo byo kanonem, ktrego sia nie miaa sobie rwnej na caym
wiecie. W tym wanie tkwia tajemnica niemieckiej wadzy militarnej. Major Milton
shulman, oficer wywiadu armii kanadyjskiej, tak opisywa t sytuacj:
Rozkazy przeoonego wykonywano bez pytania, a wszelkie naruszenia tradycji byy karane. ycie wojskowych toczyo si nie tylko pod cisym nadzorem, ale take pod presj przepisw bezlitosnego kodeksu spoecznego... te zautomatyzowane i pozbawione osobowoci
wytwory korpusu oficerskiego miay tak siln obsesj wszechwadzy przeoonych, e ju
sama ich obecno wywieraa hipnotyczny wpyw na oficerw. Ich ycie sprowadzao si do
Posuszestwa, nie miao adnego innego celu.

Wynik by oczywisty: Rzucenie wyzwania Najwyszemu Dowdcy si zbrojnych,

Adolf owi Hitlerowi, byo nie do pomylenia".

146

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

Kilku byo jednak gotowych rzuci wyzwanie nieograniczonej wadzy czowieka, ktry przeszed do historii jako der Fuhrer. Jednym z nich by szef niemieckiego
Sztabu Generalnego, genera Ludwig Beck. W 1934 roku mia pidziesit cztery
lata. Zarwno w kraju, jak i za granic uwaano go za najbardziej efektywnego i kompetentnego onierza jego pokolenia. Pomimo e piastowa najwysze stanowisko
w niemieckich siach zbrojnych, nie by potomkiem stworzonej przez Fryderyka
Wielkiego arystokracji zimnych i wyniosych junkrw. Jego ojciec by naukowcem
i metalurgiem w Hesji, matka za pochodzia z rodziny prawnikw. Urodzi si
w 1880 roku, ukoczy gimnazjum humanistyczne w Wiesbaden, w 1898 roku wstpi do 15. Puku Artylerii Polowej w randze oficera-podchorego i suy w czasie
I wojny wiatowej jako czonek sztabu grupy armii bawarskiego nastpcy tronu,
ksicia Rupprechta. Po zawarciu rozejmu pozosta w wojsku, a gdy jego ona zmara przy porodzie crki, cakowicie odda si karierze. Wanie to oddanie, w poczeniu z nadzwyczajnymi uzdolnieniami wojskowymi i cechami charakteru spowodoway, e mianowano go szefem Sztabu Generalnego - tego samego dnia, w ktrym Canaris zosta szefem Abwehry.
Beck, konserwatywny nacjonalista niemiecki, nie ufa swoim nowym przeoonym,
Hitlerowi i nazistom. Przynajmniej raz midzy nim a Hitlerem doszo wczeniej do
zasadniczego konfliktu. Pod koniec czerwca 1934 roku nastpiy dwa wydarzenia,
ktre spowodoway, e jego - i Canarisa - dotychczasowa opozycja przerodzia si w
konspiracj. W czasie spotkania z Hitlerem 29 czerwca po poudniu Beck poinformowa go, e nie po to obj swoje wysokie stanowisko, by tworzy armi, ktrej zadaniem bd zdobycze wojenne poza granicami kraju. Jego celem bya budowa armii,
ktra bdzie broni Rzeszy. Hitler skwitowa te sowa zowrbnym owiadczeniem:
Panie generale Beck, niemoliwe jest zbudowanie jakiejkolwiek armii i nadanie jej
poczucia wasnej wartoci, jeeli celem jej istnienia nie s przygotowania do walki.
Armie przygotowywane na czas pokoju nie istniej; istniej, aby odnosi wojenne
triumfy". Beck przypomnia jednak Hitlerowi o przyrzeczeniu zoonym Hindenburgowi, e nie poprowadzi Niemiec ku nastpnej wojnie. Przed wyjciem wspomnia
take proroczo Hitlerowi, e nastpna wojna przeobrazi si w konflikt rozgrywany na
wielu frontach, ktrego Niemcy nie wytrzymaj.
Beck powrci do wielkiej marmurowej sali przy Bendlerstrasse, gdzie znajdowaa
si siedziba jego sztabu. Przyj telefon od Canarisa, ktry ostrzega go, e Hitler zamierza przeprowadzi czystk w celu pozbycia si caej opozycji. mier bya przeznaczona midzy innymi generaowi Kurtowi von Schleicherowi, poprzednikowi
Hitlera na stanowisku kanclerza, znanemu jako przebiegy gracz obsadzajcy najwysze stanowiska w kraju i aposto spartaskiej czarnej polewki", jak nazywano pruska
etyk militarystyczn. Innym skazanym by przyjaciel i asystent Schleichera, genera
Kurt von Bredow, niegdy wysoki funkcjonariusz Abwehry. Canaris powiedzia, e
zdaniem Hitlera Schleicher i Bredow zawizali z francuskim ambasadorem Andre
Francois-Poncetem spisek, zmierzajcy do przywrcenia Hohenzollernom niemieckim tronu. Beck wiedzc, e zarzuty te niezbyt rozmijay si z prawd, musia dziaa
szybko. Wysa jednego ze swoich przyjaci, aby ostrzeg Schleichera o niebezpieczestwie. Genera jednak, wanie powrciwszy po miesicu miodowym z now,
mod on, niezbyt przej si tym ostrzeeniem. Skonstatowa jedynie, e Bg zniechci go do dalszego angaowania si w dziaalno polityczn.

SCHWARZE KAPELLE"

U7

Tu po dwunastej w poudnie 30 czerwca kto zadzwoni do ogrodowej furtki Schleicherw. Nie spodziewajcy si niczego zego kucharz otworzy zamek i wyszed na
zewntrz. Ogrodow ciek maszerowao piciu mczyzn. Odepchnli kucharza
i skierowali si prosto do gabinetu, gdzie Schleicher pracowa i zapytali go, czy jest
generaem Kurtem von Schleicherem, byym kanclerzem Niemiec. Gdy ten, unoszc
si lekko z fotela, potwierdzi, e jest nim, mczyni wycignli pistolety i zastrzelili
go. W ssiednim pokoju pani von Schleicher wanie ukadaa kwiaty w wazonach.
Na odgos strzaw wpada do gabinetu z narczem r i w ogrodowych rkawiczkach. J rwnie zastrzelono.
Tego samego popoudnia genera Kurt von Bredow pi wanie z przyjacimi
herbat w hotelu Adlon", gdy goniec z Bendlerstrasse przynis mu kopert z wiadomoci o mierci Schleichera. Zwrci si do towarzyszcego mu dyplomaty francuskiego i rzek pgosem: Zastanawiam si, dlaczego te winie jeszcze mnie nie
zastrzeliy". Dyplomata w nadziei, e uda mu si przynajmniej chwilowo zapewni
Bredowowi bezpieczestwo, zaprosi go do siebie na kolacj, ale Bredow podzikowa za zaproszenie i opuci hotel. By w mundurze, a poniewa byo lato, mia na
sobie bia, lnian kurtk. Gdy wsiada do takswki, podszed do niego mody pukownik ze Sztabu Generalnego. - Wanie zamordowali Schleichera" - poinformowa go Bredow. - By jedynym czowiekiem, ktry mg uratowa Niemcy. By moim
przywdc. Teraz nic ju dla mnie nie istnieje". Wsiad do takswki i pojecha do
domu. Byo okoo pitej po poudniu, gdy kto zadzwoni do frontowych drzwi.
Bredow otworzy, wci jeszcze ubrany w bia kurtk i szare bryczesy z czerwonymi lampasami. Dosta kul w serce.
Wiele mordw popeniono jeszcze tej nocy i w cigu nastpnych kilku dni. Agenci SS szaleli w caych Niemczech, mordujc kadego, kogo Hitler wskaza jako gronego dla swoich planw zdobycia peni wadzy. Ten spazm ambicji i zemsty, ktry
przeszed do historii pod nazw Noc Dugich Noy", wywar wpyw na Canarisa.
Kapitan Liedig zeznawa pniej: Wydarzenia 30 czerwca 1934 roku udowodniy
Canarisowi, e Hitler jest i pozostanie zagorzaym rewolucjonist, dla ktrego zaufanie, uczciwo i prawda stanowiy jedynie instrument polityki". Od tego momentu Canaris zaangaowa si, zdaniem Liediga, w zrczne intrygi", zmierzajce
do wywarcia wpywu, a w kocu do przekonania innych organizacji militarnych,
wadz wojskowych i podobnych sub o niebezpieczestwie zwizanym z reimem
Hitlera i koniecznoci usunicia go". Abwehra staa si centrum grawitacji, ku ktremu kieroway si wszystkie dziaania antyhitlerowskie, organizowane w onie si
zbrojnych".
Hitler wda si w niebezpieczn gr nie po raz pierwszy ani ostatni. Mg si obawia, e natychmiast po Nocy Dugich Noy" spotka si z buntem Sztabu Generalnego. Ty; .iczasem jednak wszyscy starsi rang czonkowie kasty ograniczyli si do
zoenia protestw. Zasuony genera z czasw I wojny wiatowej, a obecnie marszatek polny, August von Mackensen i dowdca elitarnych Huzarw Trupiej Czaszki
wezwali Hitlera do przywrcenia przyzwoitoci w yciu publicznym i sprawach pastwowych. Blady i spity, Hitler przez chwil milcza a nastpnie odrzek: Moe tak
Sl
? stanie, jak chcecie, ale nie mog rczy za siebie".
Znaczce siy wewntrz Sztabu Generalnego zaczy si teraz sprzymierza przeciwko Hitlerowi i nazistom. Kiedy minister wojny, genera Werner von Blomberg wyda

148

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

rozkaz, w ktrym zamordowanych generaw nazwa zdrajcami i zakaza oficerom

Sztabu Generalnego udziau w ich pogrzebach, wbrew jego rozkazom, Mackensen,
Beck i wieo nominowany zastpca Canarisa, Oster zebrali si przy katafalku, a potem, ubrani w paradne mundury, niosc na purpurowych poduszkach medale Schleichera, poszli na cmentarz za karawanem, cignitym przez zaprzg karych koni z czarnymi piropuszami. U wrt cmentarza kondukt zosta zatrzymany przez mczyzn
w czarnosrebrnych mundurach SS.
Ogarnity wciekoci Mackensen zwoa zebranie stowarzyszenia Schlieffen, dziaajcego wewntrz Sztabu Generalnego. Czterystu oficerw zebrao si w starym arsenale w centrum Berlina, aby pod wielkimi rzebami przedstawiajcymi Maski
umierajcych wojownikw" jednogonie uzna, e Schleicher i Bredow nie byli zdrajcami, lecz polegli na polu chway. Zgodnie z kodeksem dyscyplinarnym korpusu oficerskiego rezolucja ta bya rwnoznaczna rebelii. Nastpnie Mackensen wraz z trzydziestoma innymi oficerami, czonkami stowarzyszenia podpisali list do prezydenta
von Hindenburga, w ktrym przedstawili szczegy egzekucji" Schleichera i Bredowa i zwrcili si do prezydenta z daniem przywrcenia ich nazwisk na tablicy polegych ich formacji - trzeciego puku Piechoty Gwardii, macierzystego puku Hindenburga - z ktrej zostay usunite na rozkaz Hitlera.
List datowany 18 lipca 1934 roku zosta dwa dni pniej odesany do dbr prezydenta w Neudeck w Prusach Wschodnich. Nawet jeeli dotar do Hindenburga, to
prezydent nie by w stanie go przeczyta, kona bowiem w swoim starym ku polowym, ktre suyo mu jeszcze pod Tannenbergiem, z bibli w rkach i Valhall przed
oczyma. Zmar 2 sierpnia 1934 roku o dziewitej rano, a pogrony w gbokiej aobie Mackensen odoy spraw Schleichera i Bredowa na bok. Uwag Becka i jego
generaw zajy cakowicie plany ceremonii pogrzebowej prezydenta. Hitler natomiast snu swoje wasne plany - zamachu stanu.
W dniu mierci Hindenburga, o trzeciej po poudniu, minister wojny Blomberg
wyda rozkaz, by czonkowie Sztabu Generalnego przedefilowali u stp Kolumny
Zwycistwa - wielkiej wiey z piaskowca otoczonej rzdami armat zdobytych na
Francuzach. W caych Niemczech Wehrmacht zbiera si na podobnych ceremoniach. Tego samego popoudnia Hitler ogosi si Fuhrerem i rozkaza, aby siy
zbrojne zoyy przysig wiernoci jemu - tylko jemu, a nie narodowi czy konstytucji.
Armaty odday salw honorow ku czci zmarego Prezydenta. Orkiestra odegraa
pie Ich hatf einen Kameraden!". Potem nastpiy dwie minuty ciszy, po czym Blomberg wystpi, aby przyj Fahneneid - przysig krwi rycerzy Zakonu Krzyowego.
Dowdca armii, genera Werner von Fritsch, a po nim Beck, kady z flag Trzeciej
Rzeszy w jednej rce i Bibli w drugiej, powtarzali:
Skadam przed Bogiem t wit przysig, bezwarunkowego posuszestwa wobec Adolfa
Hitlera, Fiihrera Niemieckiego Narodu i Ludu, Naczelnego Dowdcy Si Zbrojnych, i jestem
gotw jako mny onierz odda swoje ycie w dowolnej chwili za t przysig.

Cay Sztab Generalny powtrzy przysig. Do tego momentu mogli jeszcze Hitlera odrzuci. Teraz jednak zawarli z nim pakt krwi; przysigli posuszestwo na cae
ycie i bez stawiania pyta.

SCHWARZE KAPELLE"

149

Beck szed wraz z Fritschem z powrotem do Truppenamt ulic Siegesallee, mijajc

stojce tam pomniki wadcw Niemiec. Zatrzymawszy si pod pomnikiem Ottona
Ospaego stwierdzi: - To godzina przeznaczenia. [Ta przysiga] oznacza samobjstwo moralne i fizyczne". Nieco dalej jeszcze raz zatrzyma si i powiedzia: - Zaskoczy nas, nie zdawaem sobie sprawy, e skadaem przysig zupenie nowego rodzaju". Od tej pory a do chwili, w ktrej zapaci za t przysig wasnym yciem,
Beck nigdy nie przesta aowa, e zoy Fahneneid Adolfowi Hitlerowi.

PRZYJACIEL CZY WRG?

Przyjaciel czy wrg?

Hitler obdarzy Canarisa wielk wadz i funduszami na odbudow tajnych sub
niemieckich. Canaris zdecydowanie faworyzowa ludzi podobnych sobie - cichych,
zorganizowanych, dobrze urodzonych i majcych wasne dochody - i przy ich pomocy szybko zorganizowa suby wywiadowcze i kontrwywiadowcze o wiatowym zasigu. Szczeglnie pomylnie udao mu si stworzy sie wywiadowcz
w Hiszpanii, ktra staa si kamieniem wgielnym jego tajnego imperium. Ale tam
rwnie aktywnie dziaao MI-6, i to wanie dziki hiszpaskim kontaktom Menzies
dowiedzia si o rosncym rozczarowaniu Canarisa Fuhrerem i jego nowymi Niemcami.
Informacje te pochodziy od don Juana Marcha, syna niepimiennego rybaka z Majorki, ktry udzieli Menziesowi pomocy w 1916 roku przy prbie schwytania Canarisa w Cartagenie. Teraz dziki swemu bogactwu, don Juan March by ju hiszpaskim
szlachcicem i czowiekiem na tyle wpywowym, aby by lojalnym tylko wobec jednego narodu. Podczas gdy Hiszpania zmierzaa ku wojnie domowej, March nadal utrzymywa bliskie kontakty z Menziesem i MI-6. Jednoczenie jednak kontaktowa si z Canarisem i coraz potniejszymi siami, dajcymi interwencji Niemiec na ogarnitej
niepokojami hiszpaskiej scenie politycznej.
Niemcy obawiay si komunistycznego rzdu w Hiszpanii, a gdy wybucha wojna
domowa, Canaris lata swoim osobistym Ju-52 przez Pireneje, organizujc transporty
broni, finanse i wywiad dla faszystowskich si powstaczych generaa Franco. Wanie wtedy, podczas jednego ze spotka z ludmi pokroju Marcha, Canaris ujawni
swoje pogldy. We waciwym czasie March przesa t wiadomo Menziesowi do
Londynu, wzbogacajc j pierwszymi informacjami na temat konspiracji, ktra pniej staa si znana pod nazw Schwarze Kapelle". W swoim meldunku March relacjonowa, e Canaris wykazuje spor rezerw wobec militarnych zamiarw Hitlera.
Canaris ani nie kocha swoich nowych panw, ani im nie ufa" - donosi March, dodajc: ...Obecnie jest on naszym najlepszym sojusznikiem w Europie". Nieco pniej,
w innym raporcie, March ostrzega Menziesa, e Canaris jest czowiekiem, ktrego
naley ledzi, dba o jego wzgldy, a prawdopodobnie uda si go pozyska... jako
picego partnera brytyjskich sub szpiegowskich".
Dla Menziesa bya to intrygujca perspektywa - nowy szef konkurencyjnej suby
wywiadowczej, gotw do wsppracy z MI-6 przeciwko Hitlerowi. Ale czy to byo
moliwe? Czy Canarisowi mona byo zaufa? Pytania te gboko podzieliy niewielk
grup oficerw, dowodzcych MI-6. Jeden z nich pisa pniej:

151

VV najlepszym wypadku wygldao to na niezwykle pomyln gr. W najgorszym, staoby

si zaproszeniem do dobrze zastawionej puapki z tragicznymi konsekwencjami. Ci, ktrzy
widzieli w bolszewizmie gwnego wroga woleli patrze na raporty o Canarisie w sposb
bardziej optymistyczny. Podkrelali, e osignicie porozumienia midzy brytyjskim Secret
Service a Canarisem umoliwi poczenie posiadanych przez oba wywiady informacji o midzynarodowym komunizmie. Ci jednak, ktrzy uznawali Niemcy za potencjalnego wroga
Wielkiej Brytanii, byli bardzo podejrzliwi. Kariera Canarisa nie wiadczya, by by kim
wicej ni dobrym niemieckim patriot, mg by te - prawdziw kanali.

A jednak w cigu ostatnich kilku lat poprzedzajcych wybuch wojny zgodzono si

co do tego, e Canaris prbowa utworzy tajne kanay cznoci pomidzy rzdem
niemieckim i brytyjskim. Czy robi to na rozkaz Fiihrera, czy te realizowa swoje
wasne tajne zamiary?
Hitler od samego pocztku zaleca Canarisowi zachowanie najwyszej ostronoci
przy prowadzeniu operacji wywiadowczych skierowanych przeciwko Anglii. W nadziei, e Trzeciej Rzeszy uda si zawrze sojusz z Wielk Brytani, wyda mu cise
instrukcje, aby Abwehra nie zrobia niczego, co mogoby wywoa obawy lub podejrzenia Brytyjczykw. Zezwoli Canarisowi na osadzenie w Wielkiej Brytanii agentw,
ale nie w celu prowadzenia operacji szpiegowskich - ich zadaniem miao by utrzymanie tajnej cznoci pomidzy rzdami. Instrukcje takie miay ju w historii swj
precedens w 1889 roku, gdy jeden z poprzednikw Canarisa, major Waenker von
Dankenschweil otrzyma dokadnie takie samo polecenie od kanclerza Leo von Capriviego. W1935 roku, jeden z pierwszych rozkazw Canarisa spowodowa wysanie
hanowerskiego kawalerzysty, kapitana Roberta Treecka do Anglii, aby tam nawiza
kontakt z Menziesem. Treeck zamieszka w ssiedztwie Menziesa w Luckington, niewielkiej wsi w Wiltshire Hundreds, midzy Bath a Chippenham, gdzie znajdowaa si
wiejska posiado Menziesa, Bridges Court. Wiosn 1935 roku przed paac Luckington Manor, nalecy do londyskiej damy Dody Hartmann, zajechay wozy meblowe
i przyczepy z komi. Po skoczonej przeprowadzce w paacu zjawi si sam Treeck w
towarzystwie metresy, baronowej Violetty de Schroeders, z pochodzenia Chilijki. Wraz
z Treeckiem przybyli kucharz, koniuszy, kamerdyner i lokaj. Na miejscu zatrudni
portiera, gospodyni, dwch podkuchennych, trzy pokojwki, dwch stajennych
i trzech ogrodnikw.
Od momentu gdy Treeck pojawi si w okolicy, stao si jasne, e zostanie zaakceptowany przez miejscowe towarzystwo, co by wskazywao na przychylno samego Menziesa. Treeck wstpi do klubu Beaufort Hunt, ktrego Menzies by jednym z najbardziej liczcych si czonkw. Klub ten by tak ekskluzywny, e mia
swoje \;asne barwy - bkitnopowe zamiast rowo-czarnych - ale jego dziaalno bynajmniej nie ograniczaa si do gonitw za lisem. Stanowi rwnie jedn z najbardziej wpywowych grup politycznych w Wielkiej Brytanii. Treeck owiadczy, e
urodzi si na otwie i w czasie I wojny wiatowej suy w uanach. Komunici
wywaszczyli jego ojca z dbr rodzinnych, a w czasie ucieczki caej rodziny do Niemiec Treeck zosta ranny w gardo, o czym wiadczy wyranie widoczna blizna.
Nigdy nie ujawni, e nalea do Abwehry, chocia we wsi kryy pogoski, e jest
niemieckim agentem. Okazao si te, e wynaj w Anglii kilka innych kosztw-

152

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

nych domw. Nalea do nich dom przy 12 Cheyne Place w Londynie, w ulubionej
dzielnicy brytyjskich politykw, wydawcw i bogatej szlachty, oraz Guilsborough
House, niewielka posiado z paacem, pooona w samym rodku terenw owieckich w Northamptonshire. Tam Treeck wstpi do klubu Pytcheley, jedynie o wos
mniej ekskluzywnego od Beaufort. 27 kwietnia 1938 roku wzi cichy lub z baronow de Schroeders. W dokumentach napisa o sobie, e ma czterdzieci jeden lat
i jest dentelmenem utrzymujcym si z prywatnego majtku", natomiast jego ona
napisaa o sobie, e ma trzydzieci osiem lat, rwnie yje z wasnego majtku i nazywa si Violetta Cousino lub de Schroeders. wiadkami na lubie bya para przyjaci - Connor Carrigan, anglo-irlandzki sportsmen oraz ozdoba mietanki towarzyskiej, pani Pearl Balfour.
Byo oczywiste, e Treeck zosta wysany w celu utrzymania kontaktw z brytyjskimi reprezentantami Bkitnej Midzynarodwki" - niewielkiej, ale bardzo ekskluzywnej arystokracji politycznej i handlowej, ktra trzymaa w swoich rkach rzeczywist wadz w Europie. Przy wszechobecnej wrd nich mioci do koni i polowa, czonkw Bkitnej Midzynarodwki" najprociej byo spotka - i zjedna sobie - w czasie gonitw za lisem i nastpujcych po nich z reguy przyj. Kluby, szczeglnie Beaufort, ktrego Mistrzem by ksi de Beaufort, Wielki Koniuszy paacu
Buckingham, zajmoway si raczej konspiracj polityczn ni sportem. Mimo caej
swojej niechci do arystokracji, Hitler dokadnie wsuchiwa si w opinie brytyjskich
klas wyszych. W kocu to ci ludzie rzdzili wiatowym imperium.
Treeck nieprzypadkowo obra Luckington Manor na swoj wiejsk rezydencj.
Kademu, kto przestudiowa Przewodnik Kelly'ego po klasach utytuowanych,
posiadaczach ziemskich i oficjalnych urzdnikach pastwowych", nietrudno byo
zgadn, gdzie Menzies spdza niedzielne poranki. Nigdy jednak si nie dowiemy,
jak gboko udao si Treeckowi spenetrowa rodowisko Menziesa. Ich posiadoci
oddziela jedynie cisowy ywopot, ale nawet jeli Treeck kiedykolwiek t granic
przekroczy to Menzies nigdy tego nie ujawni. Nikt nie dotrzymywa tajemnic lepiej od Pukownika". W czasie polowa, gdy ich konie przeskakiway kolejne mury
z polnych kamieni, Menzies krzycza do Treecka Deutschland iiber alles!" - nie bez
odcienia pogardy. Ale w swoich prywatnych kontaktach, o ile takie w ogle zaistniay, obaj byli bardzo dyskretni. Wiadomo jedynie, e Treeck tylko raz oficjalnie
zwrci si do Menziesa, gdy tu po polowaniu pili sherry. Zdarzenie to miao miejsce na tarasie paacu ksicia Beaufort w Badminton. Treeck zapyta Menziesa, czy
moe z nim zamieni par sw i uzyska zgod. Przez jaki czas panowie przechadzali si po trawniku pod wielkimi cedrami, wtedy Treeck powiedzia - zgodnie
z relacj Menziesa - e Canaris rozkaza mu si z nim skontaktowa i dziaa w charakterze oficera cznikowego w sprawach, ktre mog ich obu dotyczy". Pniej
Menzies powiedzia, e nie odrzuci tej propozycji. Odrzek jedynie, e nie bdzie
Treeckowi utrudnia zada w Anglii, pod warunkiem jednak, e dziaalno ta bdzie cakowicie legalna.
Treeck pozosta w Luckington i Guilsborough a do wybuchu wojny. Pniej wyjecha do Niemiec, pozostawiajc na miejscu wikszo swoich ruchomoci, wcznie
z komi, strzelbami sportowymi Kruppa, kolekcj drezdeskiej porcelany, zapasami
dobrego wina i garderob pen ubra do konnej jazdy i strojw sportowych. Wszystkie te dobra zostay przekazane Syndykowi Majtku Nieprzyjaciela i pniej sprze-

PRZYJAC1EL CZY WRG?

153

dane na aukcji. Jeden z kanaw tajnej cznoci z Canarisem zosta zamknity. Tu

przed wybuchem i podczas wojny Canaris znalaz inne sposoby kontaktu z Menziesem, zawsze jednak aktualne zostao pytanie: Czy Canarisowi mona byo zaufa? Na
zawsze pozostao ono bez odpowiedzi.
O ile wic co do Canarisa zawsze istniay pewne wtpliwoci, to nikt nigdy nie
kwestionowa motyww i lojalnoci Reinharda Heydricha, szefa drugiego wywiadu
niemieckiego. Ci dwaj byli przyjacimi - przynajmniej na pozr. Jednak Heydrich
nagle zdobywszy ogromn wadz, zacz z niej bezwzgldnie korzysta, w znacznym stopniu przyczyniajc si do rozczarowania Canarisa nazizmem. Canaris suy
niemieckiemu Sztabowi Generalnemu. Heydrich, jako szef Sicherheitsdienst (SD), suy partii nazistowskiej i SS, przeksztaconym przez Heinricha Himmlera w fanatyczny, tajny zakon wojskowy, czcy rytuay i obyczaje teutonizmu z zimn i bezwzgldn
polityk siy. W sposb nieunikniony Heydrich i Canaris zostali rywalami, jak rywalami bya armia niemiecka i SS, mimo e podobna bya ich dziaalno na rzecz tajnych interesw Trzeciej Rzeszy. Te dziwne stosunki miay jednak znacznie bardziej
skomplikowan natur.
Reinhard Tristan Eugen Heydrich by synem piewaka operowego i aktorki std jego imiona, wzite z wagnerowskich oper. Urodzi si w 1904 roku w Halle,
niewielkim miasteczku w Lesie Teutoburskim, w jednym z wielu typowych dla okolicy domkw ze stromymi dachami. W 1922 roku wstpi do marynarki, a w 1923
roku odby rejs na krowniku szkolnym Berlin, gdzie zetkn si z Canarisem, wwczas pierwszym oficerem na tym okrcie. Heydrich by wysokim blondynem i wszystko co robi, robi dobrze. By zdolnym oficerem, sygnalist pierwszej klasy, doskonaym sportowcem - ju wtedy stanowi ywy przykad nazistowskiej doktryny
o wyszoci rasy nordyckiej. Egzaminy do wywiadu marynarki wojennej zda z wyrnieniem, wykazujc si doskona znajomoci angielskiego, francuskiego i rosyjskiego; pniej zosta te wietnym pilotem myliwskim. Do domu Canarisa trafi dziki doskonaej grze na skrzypcach. Gra dojrzale i delikatnie, a gdy pani Canaris usyszaa pewnego wieczora w mesie oficerskiej Berlina jego muzyczne popisy,
natychmiast zaprosia go do udziau w maych koncertach muzyki kameralnej, ktre organizowaa u siebie, w niedzielne popoudnia po grze w krykieta. Niewtpliwie Canaris aowa pniej, e kiedykolwiek wpuci tego czowieka za prg swego domu.
Heydrich zrobiby w marynarce byskotliw karier, gdyby nie jego nieopanowany apetyt seksualny. W1929 roku zosta oficerem cznoci na pokadzie okrtu flagowego Floty Batyckiej, pancernika Schleswig-Holstein, i wtedy pozna dziewitnastoletni pikno, Lin Mathilde von Osten, crk dyrektora szkoy na batyckiej wys
P!e F .hmarn. Uratowa j, gdy jej aglwka przewrcia si podczas wieczornej przejadki, a w grudniu 1930 roku odbyy si ich zarczyny. W tym samym czasie Heydrich uwodzi crk dyrektora wielkiej korporacji chemicznej, IG Farben-Industrie,
Prowadzcej rozlege interesy z Kriegsmarine. Dziewczyna zasza w ci, a jej ojciec
Za
da, aby Heydrich si z ni oeni. Ten jednak odmwi twierdzc, e nigdy nie
zeniby si z dziewczyn tak lekkiego prowadzenia. Zrozpaczony ojciec poskary
si
C dowdcy Kriegsmarine, admiraowi Erichowi Raederowi, ktry poleci Heydrichowi oeni si z dziewczyn, a gdy ten ponownie odmwi, nie mia innego wyboru

154

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

jak postawi go przed sdem honorowym. Sd da Heydrichowi ostatni szans polubienia dziewczyny i uratowania kariery. Ale on zamiast zastosowa si do wyroku,
oskary dziewczyn o kamstwo twierdzc, e ojcem dziecka jest kto inny. Penym
arogancji tonem owiadczy te, e nie oeniby si z ni nawet za cen swojej kariery
w marynarce. Sd zareagowa bardzo ostro; w kwietniu 1931 roku Heydricha wydalono z wojska, a jego papiery ostemplowano sowami Zwolniony za zachowanie niegodne oficera".
Heydrich zosta wyrzutkiem. Wydawao si, e jest zrujnowany. Z pomoc przysza mu panna von Osten, rwnie pikna jak sprytna i do tego niele ustosunkowana w partii nazistowskiej. Zaatwia mu spotkanie z Heinrichem Himmlerem, zajtym wtedy organizowaniem SS - cesarskiej gwardii Nowych Niemiec. Panowie spotkali si 14 lipca 1931 roku na kurzej farmie Himmlera w Waldtrudering pod Monachium. Inteligencja Heydricha zrobia na Himmlerze due wraenie. Da mu dwadziecia minut na opracowanie planu przyszych sub bezpieczestwa i wywiadu
partii nazistowskiej, po czym plan ten zatwierdzi i powierzy Heydrichowi zadanie zorganizowania nowej machiny wywiadowczej. 5 padziernika 1931 roku do
kwatery gwnej partii nazistowskiej w Hamburgu przyszed telegram nastpujcej
treci:
Czonek partii Reinhard Heydrich, Hamburg, numer legitymacji 544916 zostaje od padziernika tego roku na mocy decyzji kwatery gwnej partii mianowany czonkiem sztabu
Reichsfiihrera SS Himmlera w randze Sturmfiihrera SS.

Wanie wtedy narodzia si najmodsza wwczas suba wywiadowcza Europy.

Heydrich szybko wspina si po szczeblach kariery w partii nazistowskiej. Jeden
z jego zastpcw, brigadefuhrer SS, Walter Schelenberg twierdzi, e rdem siy
Heydricha bya jego waciwo postrzegania z niezwyk ostroci moralnych,
ludzkich, zawodowych i politycznych saboci innych ludzi..." Heydrich prawdopodobnie przyjani si nadal z Canarisem, a gdy ten ostatni przyby do Berlina by
obj stanowisko szefa Abwehry, czsto widywano ich razem. Obydwaj powrcili
do swoich wykwintnych rozrywek - krykiet i muzyka kameralna w domu Canarisw w niedzielne popoudnia. Berliczycy widywali ich jedzcych razem u Horchera" lub jedcych konno w Tiergarten. Gdy Canaris przeprowadzi si do domu
przy Dollestrasse w dzielnicy Siidende na przedmieciach Berlina, Heydrich, ju
onaty z pann von Osten, wynaj dom przy tej samej ulicy. Gdy Canaris przeprowadzi si na Betastrasse w innej ekskluzywnej dzielnicy podmiejskiej, Schlachtensee, Heydrich uczyni to samo w sze miesicy pniej. Przez cay ten czas obydwaj szefowie wywiadw spiskowali przeciwko sobie. Heydrich wyznaczy kilku
szpiegw z SD, by ledzili agentw Abwehry i zainstalowa mikrofony w biurze
Canarisa. Canaris natomiast zdoby Ahnenliste Heydricha - drzewo genealogiczne", ktre musia przedstawi kady czonek partii nazistowskiej. Podejrzewa, e
Heydrich, ktrego rozkazy pniej stay si przyczyn mierci 6 milionw ydw,
posiada ydowskich przodkw. Gdyby to nie wystarczyo do powieszenia kogo w
Trzeciej Rzeszy, to na dodatek Heydricha podejrzewano take o skonnoci homoseksualne. Po zebraniu tych informacji, Canaris wysa teczk personaln Heydricha na przechowanie do przyjaciela w Szwajcarii z instrukcjami, by przekaza je

PRZYJACIEL CZY WRG?

155

redakcji New York Times, gdyby Canarisowi lub komu z jego rodziny przytrafia si
jaka niemia przygoda". Canaris poinformowa Heydricha o swoich dokonaniach,
a ten, wiadomy, e publikacja tych akt moe zrujnowa jego karier, nie podj
adnych dziaa przeciwko rywalowi. Canaris prowadzi z Heydrichem i innymi
hierarchami nazistowskimi bardzo niebezpieczn gr. By moe kierowa si w niej
jedn z zasad Machiavellego, ktra gosia:
Gdy bezpieczestwo caego pastwa zaley od podjcia jakiej decyzji, nie wolno dopuci, by przewag zdobyy jakiekolwiek wzgldy sprawiedliwoci lub niesprawiedliwoci,
askawoci czy okruciestwa, sawy lub wstydu. Odkadajc wszystkie inne wzgldy na
bok, naley zada tylko jedno, jedyne pytanie: jakie postpowanie uratuje ycie i wolno
kraju?

SPISKOWCY

157

Neurath i Fritsch byli tak wstrznici spotkaniem, e, zamawszy przysig, naradzili si z Beckiem jak powstrzyma Hitlera. Ponownie stawili si przed Fuhrerem
i usiowali przekona go, e jego propozycje byy nierealne i niebezpieczne. Nie mieli
jednak racji sdzc, e uda im si przekona Hitlera. W tym momencie zdecydowali
si poinformowa o wszystkim zachodnie mocarstwa i zwrcili si do Canarisa o pomoc. Canaris owiadczy, e nie bdzie z tym trudnoci.
Canaris typowa do tej roli majora Francisa Foleya, byego oficera piechoty i rezydenta MI-6 w Berlinie od 1920 roku do wybuchu wojny brytyjsko-niemieckiej we wrzeniu 1939 roku. O Foleyu mwiono, e ma wygld urzdnika, umys rozwodowego
adwokata, a maniery handlarza bydem z Somerset. Pracowa w brytyjskim Konsulacie Generalnym, ukrywajc si pod tytuem urzdnika Kontroli Paszportowej Jego
Krlewskiej Moci", z ktrego korzystaa wikszo pracownikw MI-6 przydzielonych do brytyjskich ambasad na caym wiecie. Zza konsularnego biurka Foley wysya do centrali meldunki o tajemniczych wydarzeniach i ludziach, pojawiajcych si
w Niemczech masowo od zakoczenia I wojny wiatowej. Jego misja nie bya tajemnic dla Canarisa, niewtpliwie uzyska nawet jego zgod na pozostanie w Niemczech, gdy stanowi uyteczny kana kontaktowy z Brytyjczykami. Teraz dziki
Foleyowi Brytyjczycy dowiedzieli si o narastajcym kryzysie pomidzy Hitlerem a
Sztabem Generalnym - kryzysie, od ktrego zalee mia pokj w Europie, a potem
na caym wiecie.
Hitler zdawa sobie spraw z tego, e wojna jest ostatni rzecz, ktrej pragn jego
generaowie. W kadym waniejszym momencie jego kariery zawsze znalaz si jaki
genera, ktry mu si przeciwstawia. W kadym punkcie zwrotnym pojawia si ktry z tych patrycjuszy w mundurach, czekajc tylko na waciwy moment, by przywrci Hohenzollernom tron lub politykowa z Rosjanami. Teraz, gdy przedstawi
jedn z najodwaniejszych koncepcji w historii wspczesnych Niemiec, generaowie
znowu mu si przeciwstawiali. Jeeli mia swj plan wprowadzi w ycie, musia raz
na zawsze pozby si wszystkich przeciwnikw ze Sztabu Generalnego i postawi na
ich miejscu ludzi, ktrzy wykonaj jego rozkazy bez sprzeciww i dyskusji.
Pierwszy cios dosign Blomberga. W grudniu 1937 roku pidziesiciodziewicioletni Blomberg, wdowiec, zwrci si do Fuhrera z prob o zezwolenie na lub
z dwudziestoszecioletni maszynistk biurow. Hitler yczy marszakowi wszystkiego najlepszego, by nawet wiadkiem na ich lubie. Gdy tylko jednak pastwo modzi wyjechali w podr polubn na Capri, po Berlinie zaczy kry plotki, e nowa
pani marszakowa lubi si zabawi" i e bya zatrzymywana przez policj za prostytucj i drobne oszustwa. Za plotkami kry si Gring, ktry zada dymisji Blomberga. Gring uzyska od Himmlera akta Feldmarschallin i przedstawi je Fiihrerowi. Stanowiy one dowd prawdziwoci plotek, a Hitler okaza gbokie zaniepokojenie ca
spraw. iNJatychiniast nakaza Blombergowi powrt z miodowego miesica, a gdy
Marszaek polny odmwi rozwodu z on, pozbawi go dowdztwa.
Kogo mianowa na opuszczone przez Blomberga stanowisko? Logiczny wydawa
si wybr Fritscha, ale Gring take aspirowa do stanowiska ministra wojny, postanowi wic pozby si konkurenta. Zdoby w SD akta Fritscha i pooy je na biurku
Hitlera. Zawieray opis szalenie kopotliwej historii; Fritsch zosta oskarony przez
niejakiego Otto Schmidta, obecnie znajdujcego si w rkach policji, o popenienie
czynw nierzdnych z msk prostytutk o przezwisku Joe Bawarczyk" na dworcu

158

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

kolejowym w Wannsee. Gdy Fritsch dowiedzia si o zarzutach, zada by Fiihrer

osobicie go wysucha. Hitler zgodzi si, ale - bez wiedzy Fritscha - kaza sprowadzi Otto Schmidta na spotkanie. Ten powtrzy swoje zarzuty i chocia Fritsch im
zaprzeczy, Hitler owiadczy e od tej chwili jest zwolniony ze stanowiska.
Poza do wtpliwymi zeznaniami Otto Schmidta nie istniay adne inne dowody
przeciwko Fritschowi. Spisek zorganizowa Goring do spki z Himmlerem i Heydrichem by oczerni oficera bez skazy, gdy adnemu z wielu funkcjonariuszy Gestapo,
rozesanych po caych Niemczech i Prusach Wschodnich, by przeprowadzili wywiady z rodzin wojskow" Fritscha, nie udao si zdoby adnego zeznania, potwierdzajcego jego homoseksualne skonnoci. Pomimo to rozpoczto przygotowywanie
aktu oskarenia, a Hitler zacz planowa reorganizacj Wehrmachtu w taki sposb,
aby Sztab Generalny by zmuszony realizowa jego polityk wojenn bez dyskusji.
Przy pomocy generaa Wilhelma Keitla, subistego oficera z nieodcznym monoklem, Hitler stworzy Oberkommando der Wehrmacht*, stanowice od tej chwili najwysze dowdztwo niemieckich si zbrojnych. Wszystkie sztaby, wcznie ze Sztabem Generalnym wojsk ldowych, podlegay teraz OKW, a sam Hitler zosta Najwyszym Dowdc Si Zbrojnych, Keitel - szefem Sztabu, a genera Alfred Jodl - szefem
Operacyjnym. Hitler zastanawia si nad zastpieniem Becka generaem Franzem
Halderem, nie zrealizowa jednak tego zamiaru, gdy dowiedzia si, e Halder jest
bawarskim katolikiem i nigdy przedtem nie by szefem Sztabu Generalnego. Hitler,
ktry darzy generaw bdcych bawarskimi katolikami tak sam nienawici, jak
pruskich protestantw, zatrzyma Becka. Do 30 stycznia 1938 roku zrealizowa w peni swoje plany i przygotowa listy ofiar, a 4 lutego by ju gotowy do przeprowadzenia operacji, ktra niewiele rnia si od zamachu stanu.
Tego poranka stranicy radiowi" biegali od drzwi do drzwi jak Niemcy dugie
i szerokie, sprawdzajc czy cay Herrenuolk zasiad przed swoimi tanimi, produkowanymi przez pastwo odbiornikami radiowymi. O pierwszej po poudniu w wikszoci z 23 milionw niemieckich gospodarstw domowych przed odbiornikami zasiado
40 milionw penoletnich obywateli, by z uwag wysucha pierwszych taktw symfonii Eroica", ktra zawsze poprzedzaa takie chwile. Potem przyszo sowo. Nard
sucha w osupieniu, a caa Europa - z niepokojem, listy nazwisk ludzi, ktrzy wanie tracili wadz. Minister wojny i dowdca armii odchodz na emerytur z powodu zego stanu zdrowia. Wszyscy generaowie po kolei, trzydziestu piciu najwaniejszych dowdcw wojskowych Hitlera, zostali zwolnieni, przeniesieni do rezerwy,
zdymisjonowani. Joachim von Ribbentrop zastpi Neuratha na stanowisku ministra
spraw zagranicznych; genera Walther von Brauchitsch zastpi Fritscha na stanowisku gwnodowodzcego armii; Goring zosta marszakiem polnym; ambasadorowie
w Rzymie i Tokio zostali odwoani; opuszczone przez Blomberga stanowisko ministra wojny zaj sam Hitler. Korpus dyplomatyczny i korespondenci prasowi na wycigi wysyali depesz za depesz, wiadomoci obiegy cay wiat. Wieczorem Hitler
wezwa wszystkich trzystu generaw (w 1923 roku byo ich dwudziestu trzech) do
Kancelarii Rzeszy, by usyszeli zarzuty w stosunku do Fritscha i Blomberga w jego
wersji. Ci wysuchali w milczeniu i rozeszli si. Hitler pniej stwierdzi, e obawia
si ze strony generaw aresztowania lub masowej rezygnacji. Generaowie nie zrobili
Oberkommando der Wehrmacht (OKW) - Najwysze Dowdztwo Wehrmachtu.

SPISKOWCY

159

jednak niczego. Wieczorem tego samego dnia Hitler odpoczywa w towarzystwie kilku starych towarzyszy partyjnych, ktrym powiedzia, i upewni si, e kady genera jest albo tchrzem, albo gupcem.
Sami generaowie natomiast zasiedli wygodnie w swoich mesach lub klubach i popijajc dobre wino zdecydowali, e ostatnie wydarzenia byy jedynie przetasowaniem
na najwyszych stopniach dowodzenia. Nie zdawali sobie sprawy z tego, e Hitler
wanie zama ostatni konserwatywny bastion - ich samych. Nie wiedzieli, e Hitler
sta si teraz tym, kim zawsze chcia by: jedynym panem Trzeciej Rzeszy.
Nadszed czas, by zaj si Fritschem. Hrabia Riidiger von der Goltz odwanie
stan przed trybunaem wojskowym, prowadzcym proces Fritscha, i przewodniczcym skadu sdziowskiego, wieo mianowanym marszakiem polnym Goringiem.
Hrabia dosownie roznis kady dowd przedstawiony przez Gestapo. Udowodni,
e dowdca pad ofiar spisku, a Schmidt zosta zmuszony przez oszczercw do zoenia faszywych zezna. Goring nie by w stanie wyda wyroku skazujcego, musia
wic uniewinni swoj ofiar. Wyrok gosi, e genera pukownik baron von Fritsch
jest niewinny. Fritsch wyszed z sali sdowej jako wolny czowiek, ktremu przywrcono honor, ale nie karier. Schmidta zastrzelono, a Himmler i Heydrich musieli uda
si w podr subow gdzie na najdalsze kresy Rzeszy, poniewa - jak pniej sami
tumaczyli - spodziewali si, e armia podejmie jakie kroki, i jeeli nie zrobi tego
teraz, to nie uczyni tego nigdy. Historia dowioda, e mieli racj.
Chocia Hitlerowi udao si unikn rebelii w wojsku, wobec jego wadzy zacza
si krystalizowa ukryta opozycja. Liedig zeznawa pniej:
Kryminalna procedura, jak Hitler zastosowa wobec Fritscha wywara decydujcy wpyw
na Wehrmacht i Abwehr. W wyniku tych wydarze opinia wojska zostaa podzielona
i w tym samym momencie przeciwnicy Hitlera zaczli si organizowa. Ostateczna decyzja
dotyczca podjcia dziaa zmierzajcych do obalenia reimu zostaa podjta przez grup
Canarisa-Ostera. Wierzylimy, e uda nam si otworzy oczy nawet specjalistom wojskowym na nikczemne i podstpne potraktowanie von Fritscha. Od tamtej pory toczya si
systematyczna i ciga kampania rekrutacji czoowych onierzy dla kampanii antyhitlerowskiej.

Przez cay ten okres genera Beck zachowa postaw sfinksa, aczkolwiek pniej
wspomina, e sprawa Fritscha-Blomberga stanowia preludium dla nowej wojny
wiatowej. Hitler natomiast, ktry stwierdzi kiedy, e wojna nie jest ostatnim, lecz
podstawowym narzdziem sterowania naw pastwow, teraz mia w swoich rkach
mstrument, pozwalajcy mu na realizacj zamierze - OKW. Wrd szefw departamentw OKW mia tylko jednego, cakowicie oddanego mu zwolennika. By nim
Hermaan Goring. Wszyscy pozostali, z Canarisem wcznie, byli mu przeciwni. Najwysi rang oficerowie OKW byli jednak dosy osamotnieni w swojej opozycji, bowiem Hitler cieszy si niekwestionowan mioci i zaufaniem narodu oraz wsparciem szeregowych przedstawicieli armii, przemysu i Luftwaffe. Wszelkie skierowane przeciwko niemu spiski mogyby zakoczy si wojn domow. A na takie ryzyko
nie mogli si odway konspiratorzy ze Schwarze Kapelle".
Ludzie, ktrzy mieli odwag przeciwstawi si Hitlerowi, zgromadzili si wok
Becka. Przyjta przez nich forma opozycji staa si od tego czasu charakterystyczn

160

KORZENIE KONSPIRACJI 1934-1943

cech niemieckiego planowania wojskowego. Za kadym razem, gdy ludzie ci otrzymali od Hitlera i OKW rozkaz zaplanowania jakiej wojskowej awantury, skupiona
wok Becka grupa wiernie go wykonywaa, przygotowujc jednoczenie kontrplan
w celu wykazania, e zamiary Hitlera s niebezpieczne i nierealne. Dysydenci zastosowali t taktyk pierwszy raz w Bitwie Kwiatw" - inwazji Austrii. Ale Fiihrer mg
sobie teraz pozwoli na ignorowanie swoich generaw. 13 marca 1938 roku wkroczy
triumfalnie do Wiednia, czynic tym samym pierwszy, doniosy krok w swojej walce
o Lebensraum. U jego boku znajdowa si mody pukownik Erwin Rommel, szef ochrony osobistej.
Hitler musia odczuwa wtedy ogromny triumf, bowiem wanie w Wiedniu rozpocz swoje dorose ycie, gdy jako mody czowiek zarabia na utrzymanie sprzedajc topornie namalowane pocztwki i reklamy proszku przeciw poceniu si Teddy'ego" oraz obrazki przedstawiajce witego Mikoaja. Hitler mieszka w tym arystokratycznym, barokowym miecie od 1909 do 1913 roku, bez grosza przy duszy i bez
pracy. Pniej wspomina, e studiowa sztuk zarabiajc na chleb codzienny najpierw dorywcz prac jako robotnik, a pniej malowaniem drobiazgw". Tutaj mieszka, marzy i konspirowa jako najemca ka w domu noclegowym za stacj kolejow
Meidling lub w 20. Dzielnicy przy Meldemannstrasse 27, gdzie znajdowao si schronisko dla pracujcych mczyzn. Ubrany w stary, rojcy si od wszy paszcz otrzymany w prezencie od wgierskiego yda, prezentujc si w sposb do rzadko spotykany wrd chrzecijan", po raz pierwszy da si pozna jako czowiek gwatowny,
ktliwy i wylewny, donosiciel atwo popadajcy w nastrj przygnbienia. Wszystkie
te cechy objawiy si pniej, gdy zosta ju Fuhrerem. Teraz wcieli Austri do Rzeszy. Sta si panem miasta, ktre przed laty go odrzucio.
Kiedy jednak przeprowadzono analiz zdolnoci armii do wypenienia obowizkw okupacyjnych, Hitler by przeraony wynikami. Sztab Generalny nie wprowadzi w ycie planw mobilizacyjnych, droga do Wiednia bya usiana unieruchomionymi czogami i ciarwkami, a sposb, w jaki generaowie kierowali kolumnami
pancernymi, dowodzi sabotau. To ostatnie byo niewtpliwe. Canaris powiedzia
zreszt w pewnym momencie szefowi wywiadu w austriackim Sztabie Generalnym,
generaowi Erwinowi Lahousenowi: Dlaczeg, ludzie, nie strzelacie? Wtedy Kapral dowie si wreszcie, e tak nie musi by bez przerwy. Jak inaczej nauczy tego
czowieka rozsdku?".
Fuhrer by teraz gotw do nastpnego ruchu. Po zapewnieniu Czechw, e nie ma
adnych planw co do ich narodu, Hitler rozpocz operacj Fali Griin" - plan zajcia Czechosowacji si lub podstpem. Kiedy jednak OKW przekazao Sztabowi Generalnemu rozkaz opracowania operacji Fali Grtin", Beck ponownie postanowi utrudni te plany w najlepszy, znany sobie sposb, zauwaywszy, e atak na Czechosowacj sprowokuje wybuch wojny na kilku frontach, z powodu przystpienia do wojny
nie tylko Francji i Anglii, ale take i Stanw Zjednoczonych. Hitlera trudno jednak
byo zbi z tropu. Zada, by mimo wszystko przygotowania do inwazji Czechosowacji toczyy si dalej, starajc si jednoczenie umierzy obawy swoich generaw.
1 kwietnia 1938 roku Hitler zwoa spotkanie, by ogosi rehabilitacj" generaa
von Fritscha. Przy okazji zadeklarowa swoje niezachwiane postanowienie" wyeliminowania zagroenia", jakim w jego opinii bya Czechosowacja. Beck zdawa sobie spraw z tego, e Hitler ignoruje ostrzeenia Sztabu Generalnego. Stawi si wic

SPISKOWCY

161

osobicie w Kancelarii Rzeszy by da specjalnych gwarancji", e Hitler nie ma zamiaru wywoywa nastpnej wojny wiatowej. Zachowujc si jak lis zapany w kurniku, Hitler zapewni Becka, e nie ma takich zamiarw, przypominajc przy tym
gronie szefowi sztabu, e armia jest narzdziem mw stanu, a jego obowizkiem
jest szukanie sposobw realizacji zada stawianych wojsku. Beck wiedzia, e wyraajc jakikolwiek sprzeciw wobec planw Hitlera padnie ofiar jeszcze gorszych represji, ni zdarzyo si to Blombergowi i Fritschowi. Odpowiedzia jednak odwanie
i wprost, e nie bdzie realizowa rozkazw, z ktrymi si nie zgadza. Po tej uwadze
Beck opuci Hitlera wiadom, e jego kariera jest skoczona.
Beck nie mia teraz wyboru i musia poda si do dymisji. Zanim jednak odszed,
zrobi co wanego - podj prb przekonania generaw, by wszyscy jednoczenie
podali si do dymisji w protecie przeciwko operacji Fali Griin". Nakaza generaowi Karowi Heinrichowi von Stuelpnagelowi, swemu wiernemu przyjacielowi i spadkobiercy jednego z najwaniejszych rodw pruskich, by zbada moliwoci uzyskania wsparcia dla wsplnych dziaa... metodami wojskowymi", jak wymijajco nazwa akcj, ktra w rzeczywistoci miaa by rewolucj. Stuelpnagel przeprowadzi
w Herrenklub" rozmowy z dowodzcymi. Generaowie jednak stwierdzili, e Beck
prosi o dziaania cakowicie sprzeczne z ich wyszkoleniem wojskowym, a mianowicie o zaangaowanie si w polityk przeciw wadzy cywilnej. Jeeli ktokolwiek ma
wysadzi Hitlera z sioda, to moe to zrobi tylko ten sam nard, ktry go wybra,
owiadczyli i powrcili do swojej Kirschwasser i gry w karty.
Intrygi wyczerpay zdrowie Becka w takim stopniu, e sam poda si do dymisji.
Wszystkie jego plany spaliy na panewce. Zanim opuci swoje biuro w Sztabie Generalnym, wezwa jeszcze kolegw na ostatnie zebranie i powiedzia im, e Hitler przypomina szwedzkiego krla, Karola XII, ktry prowadzi swj nard od jednej awantury
wojskowej do nastpnej, by w kocu zgin gdzie w stepach Rosji*. Beck mwi to
wszystko ze spokojnym wyrazem twarzy, przypomina wtedy Eldera Moltke, twrc
Sztabu Generalnego, ktry przyglda si tej ponurej-scenie z zawieszonego na cianie
portretu. Zakoczy przemow ostrzeeniem: Wojna rozpoczta przez Niemcy natychmiast spowoduje przystpienie do dziaa innych pastw, a w wojnie z koalicj wiatow Niemcy przegraj, skazane na ask i nieask sprzymierzonych przeciwnikw".
Po tym owiadczeniu Beck lekko skoni si niewielkiej grupie suchaczy i opuci
swoje biuro. Sztabowcy pozostali jeszcze w sali przewiadczeni, e byli wiadkami
brzemiennego w tragiczne skutki wydarzenia. Rzeczywicie tak si stao, bowiem Hitler
wanie pozby si ostatnich ogranicze, ktre przeszy do historii wraz z upadymi
generaami. Genera George C. Marshall referowa pniej Kongresowi e: ...eliminacja Becka stanowia waciwie eliminacj ostatniego z efektywnych, konserwatywnych wpyww na niemieck polityk zagraniczn".
H^ler przyj rezygnacj Becka z ulg. Podczas sprawy Fritscha owiadczy: Jea
ynym (z moich generaw), ktrego si obawiam, jest Beck. Ten czowiek jest zdolny
cos zdziaa". Hitler nie mia racji, bowiem inni generaowie mieli te same pogldy, co
eck i w rzeczywistoci byli gotowi nawet do zdrady stanu, by mu si przeciwstawi.
Jednym z nich by Canaris, ktry uzna, e najlepszym sposobem na zdawienie plaJest to przenonia zwizana z Potaw. Karol XII zgin 11 XII 1718 r. podczas oblenia norweskiej twierdzy
"itdrichshalls (przyp. T.R.).

162

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

nw Fuhrera jest ujawnienie ich wrogom Niemiec. Nalea do nich take zastpca
Canarisa, Oster, ktry za wiedz Canarisa, a czsto na jego rozkaz, wydawa kolejne
tajemnice Hitlera, by go zniszczy. Trzeci znan postaci w tym gronie by jeden
z kwatermistrzw Becka, Stuelpnagel, a czwart - genera Erich Fellgiebel, szef Departamentu cznoci w OKW. Do grupy opozycyjnych oficerw nalea take dowdca Berliskiego Okrgu Wojskowego, genera Erwin von Witzleben - Prusak o orlim profilu i cikich powiekach, ktrego przodkowie zasiadali w niemieckich sztabach generalnych od czasw Fryderyka Wielkiego. Ludzie ci nie potrafili zapomnie
ostatnich sw Becka, a w przyszoci stworzyli zalek znacznie bardziej aktywnej
i zdeterminowanej organizacji konspiracyjnej.
Beck pozosta duchowym przywdc tej grupy. Tamtego pamitnego popoudnia,
po poegnaniu w Sztabie Generalnym uda si do Mittwochgesellschaft - Klubu rodowego" - gdzie wygosi dla niewielkiej grupy przyjaci intelektualistw wykad
o marszaku Foszu. Nastpnie poszed do domu przy Goethestrasse 8, w tej samej dzielnicy, gdzie zamordowani zostali Schleicher i Bredow, by spokojnie spoy samotn kolacj wdowca. Czu si chory, by zmczony moralnym konfliktem, ba si przyszoci;
ale od tego momentu cakowicie odda si dziaalnoci w Schwarze Kapelle".
Nastpc Becka na stanowisku szefa Sztabu Generalnego zosta genera Franz Halder,
niewysoki czowiek o pocigej twarzy ewangelisty i manierach naukowca. Hitler rozkaza mu, by kontynuowa prac nad planem Fali Griin". Nowy szef z zimn precyzj
przej zadania Becka. W tym samym mniej wicej czasie czonkowie Schwarze Kapelle"
przystpili do planowania pierwszej prby zamachu stanu. Hitler mia zosta pojmany w
Berlinie, ale Schwarze Kapelle" bynajmniej nie miaa zamiaru go zabija. Hitler mia
stan przed sdem narodu niemieckiego, zgodnie z procedur opracowan przez Hansa
von Dohnanyi, prawnika, ktry wkrtce potem otrzyma nominacj na zastpc Ostera
w Abwehrze. Osterowi udao si zdoby kart zdrowia Hitlera z okresu suby wojskowej w czasie I wojny wiatowej. Dokumenty zawieray informacj, e na skutek poraenia gazami bojowymi zachorowa psychicznie, a grupa lekarzy psychiatrw w tajemnicy
analizowaa stan jego zdrowia psychicznego. Celem procesu miao by udowodnienie
Hitlerowi, e jest nieodpowiedzialnym przestpc, niezdolnym do penienia urzdu Fuhrera i kanclerza. Nastpnie jaka cieszca si prestiem i szacunkiem narodu osoba cywilna miaa sformowa rzd. Spiskowcy mieli uderzy w momencie, gdy Hitler wyda ostateczny rozkaz realizacji Fali Grun" i ataku na Czechosowacj.
Przygotowany przez Schwarze Kapelle" plan zdobycia wadzy by dokadny. Fellgiebel mia przeci wszystkie linie cznoci w caych Niemczech, a Berlin miay okupowa oddziay pod dowdztwem Witzlebena. Hitler, Himmler, Heydrich, Goring
mieli zosta aresztowani i umieszczeni pod siln stra w jednym z bawarskich zamkw. Wuppertalska dywizja pancerna pod dowdztwem niemieckiego teoretyka walki pancernej, generaa Ericha Hpnera, ktry przebywa wraz ze swoimi oddziaami
w Lesie Turyskim, miaa otoczy i zmusi do kapitulacji ochron osobist Hitlera SS Leibstandarte* z Monachium, najlepiej wyposaon i wyszkolon brygad wojsk
niemieckich. Inne oddziay wojskowe miay unieszkodliwi SS. Plan zosta opracowany
* SS Leibstandarte Adolf Hitler" (LAH) miaa wwczas sil batalionu; poniosa powane straty w bitwie nad
Bzur. Z czasem rozwinito t jednostk do siy dywizji pancernej (przyp. T.R.).

SPISKOWCY

163

w najdrobniejszych szczegach, wci jednak brakowao odpowiedzi na zasadnicze

pytanie: czy Wielka Brytania i Franq'a sprzeciwi si inwazji na Czechosowacj? Gdyby
mocarstwa zachodnie przeciwstawiy si Hitlerowi, prawdopodobnie udaoby si zapobiec inwazji, a rewolta przeciwko Hitlerowi miaaby szans na sukces.
Bya ju poowa sierpnia, w Europie narastao trudne do zniesienia napicie. Na
lotnisku Croydon niedaleko Londynu wyldowa trzysilnikowy Junkers, z ktrego
wysiad Ewald von Kleist-Schmenzin, waciciel ziemski z Pomorza i tajny wysannik
Schwarze Kapelle". Kleist przyby do Londynu z propozycj i ostrzeeniem. Bya to
odwana decyzja, bowiem Kleistowi grozio aresztowanie, proces i niemal pewna
mier z rk Gestapo, w razie niedyskrecji lub zdrady ze strony Brytyjczykw. Pomimo to, jak pniej pisa an Colvin, mody brytyjski reporter w Berlinie - ktry od
czasu do czasu poredniczy midzy Canarisem a Brytyjczykami - Kleist otrzyma od
Becka i Canarisa instrukcje, by poinformowa rzd brytyjski, e ...ustpujc pola Hitlerowi rzd brytyjski straci swoich dwch gwnych sojusznikw w Niemczech niemiecki Sztab Generalny i nard niemiecki". - Jeeli dostarczysz mi dowody, e
Wielka Brytania wypowie nam wojn, gdy wkroczymy do Czechosowacji, to ja wykocz ten reim". A co zdaniem Becka stanowio taki dowd? Przyrzeczenie udzielenia Czechosowacji pomocy w wypadku wojny" - wyjani Kleistowi.
Wszystko wskazuje na to, e wczesny szef MI-6, Sinclair oraz Menzies wiedzieli
o przyjedzie Kleista, prawdopodobnie od Colvina i ambasady brytyjskiej w Berlinie.
Na lotnisku Croydon podjto specjalne rodki ostronoci by uatwi Kleistowi ldowanie w Anglii, bez adnych trudnoci ze strony kontroli celnej, imigracyjnej czy paszportowej. Pod eskort ludzi z MI-6 uda si do hotelu Hyde Park", gdzie odwiedzi
go lord Lloyd Dolobran, majcy bliskie powizania z Menziesem, rzdem i paacem
krlewskim. I nie tylko, bowiem lord Lloyd by take prezydentem Ligi Morskiej Imperium Brytyjskiego, prezesem British Council i byym Wysokim Komisarzem anglo-egipskiego Sudanu. Lord Dolobran zjad z Kleistem kolacj w prywatnym gabinecie
w restauracji Claridge's". Tam te Kleist popeni jeden z pierwszych ewidentnych
aktw zdrady Schwarze Kapelle", mwic: Wszystko ju zostao zdecydowane, lordzie Lloyd. Plany mobilizacyjne s gotowe, data dnia Zero ustalona, dowdcy grup
armii otrzymali rozkazy. Zgodnie z planem, wszystko rozpocznie si pod koniec wrzenia i nikt tego nie zatrzyma, chyba e Wielka Brytania otwarcie ostrzee Hitlera".
Gdy lord Lloyd odbiera kolejne dania z windy kuchennej, Kleist odkry przed nim
tajne dane, dotyczce sytuacji w Niemczech. Opowiedzia Brytyjczykowi o planach
zamachu stanu oraz o niedostatkach armii niemieckiej, uniemoliwiajcych jej prowadzenie wojny przeciwko koalicji mocarstw wiatowych; powiedzia te, e jeli
Wielka Brytania wraz z Francj i Rosj twardo sprzeciwi si Hitlerowi" to wtedy
/.bdzie nadzieja, e dowodzcy armi generaowie aresztuj go, gdyby nadal upiera
S1
? przy swojej polityce wojennej i w ten sposb skocz z reimem nazistowskim".
Kleist doda, e Wielka Brytania ma w Niemczech potnych przyjaci, do ktrych
zaliczaj si Canaris i Oster. Suchajcy tego wszystkiego lord Lloyd by pod gbokim
w
raeniem inteligencji, szczeroci i odwagi emisariusza.
Nastpnego ranka Kleist spotka si z doradc rzdu brytyjskiego w dziedzinie
s
Praw zagranicznych, Robertem Vansittartem. Jeszcze raz z najwiksz szczeroci
i Powag" powtrzy to wszystko, co wczoraj powiedzia lordowi Lloydowi. Yansit-

164

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

tart sucha z uwag, ale i niepokojem. Kleist chcia zawrze porozumienie, dotyczce
granic niemieckich po sukcesie rewolty przeciwko Hitlerowi, a Wielka Brytania nie
chciaa kupowa pokoju cudzym kosztem. Zarwno wtedy, jak i pniej, podejmowane przez Schwarze Kapelle" prby wytargowania czego w zamian za pokj pozbawiy konspiratorw sporej czci wsparcia w Wielkiej Brytanii.
Nastpnym rozmwc Kleista by Churchill. Spotkanie odbyo si 17 sierpnia 1938
roku w wiejskiej posiadoci Churchilla w Kentish Weald. Gdy Kleist zwrci si do
Churchilla o oczekiwane w Berlinie gwarancje, ten zasiad za biurkiem i napisa prywatn opini, w ktrej zawar nastpujce myli:
Jestem pewny, podobnie jak byem pod koniec lipca 1914 roku, e Anglia pjdzie do boju
z Francj u boku, a Stany Zjednoczone s obecnie nastawione silnie antynazistowska.
Pastwom demokratycznym trudno jest wygasza precyzyjne deklaracje, ale zbrojny atak
Niemiec na mniejszego ssiada i krwawe walki, jakie z tego wynikn, spowoduj, e cae
imperium brytyjskie powstanie i podejmie najpowaniejsze decyzje. Bardzo prosz nie
da si zwie tej uwadze. Wojna taka, skoro ju si zacznie, bdzie toczy si jakby miaa
by ostatni, do ostatniej kropli krwi i nie naley tutaj bra pod uwag tego, co wydarzy
si w cigu pierwszych kilku miesicy, lecz to, gdzie znajdziemy si pod koniec trzeciego
lub czwartego roku walk.

Podobno napisawszy to Churchill powiedzia Kleistowi: Moecie dosta wszystko, najpierw jednak przyniecie nam gow Hitlera". Po raz pierwszy Churchill, w interesie polityki brytyjskiej, namawia Schwarze Kapelle" do otwartej rebelii. Nastpnym razem zrobi to dopiero w 1944 roku, po D-Day".
Kleist powrci do Berlina w takiej samej tajemnicy, w jakiej wyjecha. Po obiedzie
z Colvinem poszed do biura Canarisa przy Tirpitzufer. Tam, w czasie spotkania w
cztery oczy zameldowa: Nie znalazem w Londynie nikogo, kto zechciaby wykorzysta nadarzajc si okazj by wywoa wojn prewencyjn. Odniosem wraenie,
e w tym roku chc za wszelk cen unikn jakichkolwiek dziaa wojennych... Powiedzieli, e zgodnie z brytyjsk konstytucj nie wolno im podejmowa jakichkolwiek zobowiza w odniesieniu do sytuacji, ktra jeszcze nie zaistniaa".
List Churchilla by daleki od otwartej deklaracji, ktrej tak oczekiwa Beck i Canaris. Schwarze Kapelle" nie zawiesia jednak przygotowa do zamachu stanu. 8 wrzenia 1938 roku, na pi dni przed planowanym rozpoczciem operacji Fali Griin"/
Stuelpnagel udostpni spiskowcom ostateczne rozkazy Hitlera dotyczce tej operacji, dajc im tym samym czas na przygotowanie si do przejcia wadzy. Sztab Generalny tymczasem nie robi nic, co mogoby przyspieszy czy uatwi realizacj Fali
Griin". Pojawiy si braki taboru kolejowego i paliwa, a tajna mobilizacja wloka si
w takim tempie, jak gdyby poczta i telegraf nie istniay. OKW zauwaya przy tym, e
korpus oficerski wykonuje swoje zadania zupenie bez entuzjazmu*.
W miar pogbiania si kryzysu czeskiego rzd brytyjski nie podj adnych krokw, by zniechci Hitlera czy mobilizowa do dziaania Schwarze Kapelle". Rozpoczto natomiast dziaania zmierzajce do pogodzenia zwanionych stron. Chamber* Mobilizacja i koncentracja armii niemieckiej przebiegy sprawnie - wycignito wnioski z niedocigni
w czasie aneksji Austrii (przyp. T.R.).

SPISKOWCY

165

lain polecia do Berchtesgaden, by wypracowa pokojowe rozwizanie konfliktu. Canaris wanie jad kolacj, gdy dowiedzia si o misji Chamberlaina. Odoy n i widelec stwierdzajc kwano, e wiadomo odebraa mu apetyt i wybuchn: Co on...
odwiedza tego czowieka!". Colvin pisa pniej:
Pocztkowo mamrota bezgonie, jak gdyby trudno mu byo to zrozumie. Potem wsta od
stou i zacz chodzi po pokoju. By do gbi wstrznity i ju nie skoczy kolacji... Admira przeprosi szefw departamentw i poszed wczenie spa. Czy popeni bd, wycigajc rk do Brytyjczykw?... Moe sdzili, e jego celem byo jedynie podstpne sianie niezgody.

Wraenie Kleista, e Brytyjczycy pragnli za wszelk cen unikn wojny, okazao

si suszne. Cen t okaza si rozbir Czechosowacji. Pokojowe rozstrzygnicie konfliktu uniemoliwio konspiratorom ze Schwarze Kapelle" jakiekolwiek dziaanie.
Pastwo czeskie zostao zlikwidowane, a rewolta zaamaa si. Jak mogli aresztowa
Hitlera i postawi go przed sdem jako zbrodniarza wojennego, skoro wanie udao
mu si osign zwycistwo, nie przelewajc ani jednej kropli krwi? Spiskowcy ju
nigdy nie mieli rwnie dobrej okazji przeprowadzenia zamachu stanu, przynajmniej
do 1943 roku. Ju nigdy wicej nie udao im si w takim stopniu zjednoczy dla jednego celu - pozbycia si Fiihrera. Liedig zeznawa pniej, e od tamtej pory wszystkie
spiski przearte byy na wylot rywalizacj, uprzedzeniami, chciejstwem, sabociami ludzkiego charakteru", ktre utrudniay jakiekolwiek efektywne dziaanie. Bya to
gwna przyczyna, dla ktrej Canaris zdecydowa si dziaa sam lub przy wsppracy maej grupy najbardziej zaufanych generaw. Teraz Canaris sta si - jak podobno
stwierdzi Beck - przeznaczeniem Niemiec na dobre i na ze".

WYBUCH WOJNY

wojny, wcznie ze rodkami obrony krlestwa przed atakiem z powietrza. Produkcj

samolotw wojskowych zwikszono z 250 do 600 miesicznie. Ta ostatnia decyzja,
w poczeniu z danymi wywiadowczymi dostarczanymi przez Ultr" kosztowaa
Hitlera przegran w bitwie o Wielk Brytani. Mona wic stwierdzi, e w ostatecznym rozrachunku Canaris i spiskowcy spod znaku Schwarze Kapelle" osignli przynajmniej czciowo swj cel. Nie udao im si, co prawda, zapobiec wojnie, przyczynili si jednak porednio do tego, e Hitler nie by w stanie jej wygra.
Rzd brytyjski by rwnie dobrze poinformowany o zamiarach Hitlera, jak o jego
nastrojach. W styczniu 1939 roku Cadogan ostrzeg rzd, e ...stan zdrowia psychicznego Hitlera, jego szalecza furia, skierowana przeciwko Wielkiej Brytanii i jego megalomania wywouj zaniepokojenie otaczajcych go przedstawicieli nurtu umiarkowanego i s cakowicie zgodne z planami przeprowadzenia desperackiego uderzenia
na mocarstwa zachodnie". Co wicej, doda Cadogan, ...wadze niemieckie z ktrymi konsultowaem si, wcznie z krgami antynazistowskimi zgodziy si, e rozkazy Hitlera zostan wprowadzone w ycie i nie naley oczekiwa, by jakakolwiek rewolta moga nastpi podczas pierwszych miesicy wojny".

Wybuch wojny
Wszelkie podejmowane przez Brytyjczykw wysiki, zmierzajce do wyjanienia celu
dziaa podejmowanych przez Canarisa pod koniec 1938 i w pierwszej poowie 1939
roku nie przyniosy oczekiwanego efektu. Wydawao si, e Canaris prowadzi podwjn, a nawet potrjn gr. Stara si wprowadza do Wielkiej Brytanii agentw
przedstawiajcych jak warto dla Abwehry. Rozsiewali oni plotki i kontrplotki,
starajc si zaogni sytuacj i tak pen ju napicia. Tymczasem inni agenci przybywali do Londynu, by budowa tajne mosty pomidzy Abwehr, niemieckim Sztabem
Generalnym i rzdem Wielkiej Brytanii. Duo czasu musiao upyn, by motywy
kierujce postpowaniem Canarisa wreszcie stay si jasne.
By to okres najwikszego w dziejach napicia w stosunkach brytyjsko-niemieckich. Niemcy i Wosi ogosili Pakt Stalowy", a Mussolini wydawa si gotw do przeprowadzenia inwazji na Bakany. W marcu 1939 roku niemieckie wojska okupoway
ju ca Czechosowacj, ktr Hitler nazwa Protektoratem Czech i Moraw"*. Chamberlain zarzuci mu zamanie danego wczeniej sowa, e nie wkroczy na pozostae
terytoria pastwa czeskiego, ale Hitler odrzuci angielsko-francuskie noty protestacyjne. Chamberlain ogosi gwarancje Wielkiej Brytanii i Francji dla Polski i zarzdzi
wprowadzenie powszechnego obowizku wojskowego. Wszdzie trway przygotowania do wojny. W Wielkanoc tego roku Londyn po raz pierwszy w swej historii usysza dwiki syren przeciwlotniczych. Byy to na razie tylko wiczenia.
Chocia program Ultra" nie zosta jeszcze uruchomiony na dobre, rzd brytyjski
by dobrze poinformowany o zamiarach Hitlera. Informacje pochodziy zarwno od
brytyjskiego wywiadu, jak i od emisariuszy ze Schwarze Kapelle", ktrzy przybywali do stolicy. Wszyscy ci Niemcy, przewanie noszcy wspaniae, historyczne nazwiska, przybywali do Londynu w tajemnicy, by na polecenie Canarisa, Ostera i Becka wyjedna u rzdu brytyjskiego zablokowanie nastpnego ruchu Hitlera - planu
Fali Weiss", czyli ataku na Polsk. Wrd nich znaleli si - mody major Fabian von
Schlanbrendorf oraz Helmut hrabia von Moltke, stryjeczny praprawnuk synnego
marszaka polnego, wsptwrcy Sztabu Generalnego. Chocia Brytyjczycy otwarcie
nie wystpili zbrojnie przeciwko Hitlerowi, Komitet Obrony Imperium bdcy waciwie najwysz rad wojskow pastwa, nakaza przyspieszy przygotowania do
* Niemcy okupowali Czechy i Morawy, ktre jako protektorat weszy w skad Rzeszy. Sowacja ogosia i
podlego, ale pod protektoratem Niemiec, a pnocn cz Rusi Zakarpackiej zajli Wgrzy i ustano
tym samym wspln granic polsko-wgiersk (przyp. T.R.).

167

By moe w odpowiedzi na te i inne ostrzeenia co do sytuacji w Niemczech rzd

brytyjski zacz zastanawia si nad moliwoci zorganizowania zamachu na ycie Hitlera. Menzies przyzna pniej, e popar plan zaproponowany przez brytyjskiego attache wojskowego w Berlinie, generaa Masona-MacFarlane'a. MacFarlane by czowiekiem
obdarzonym talentem do tajnych misji (w 1943 roku wysano go w tajemnicy do Rzymu,
by wynegocjowa kapitulacj Woch). Plan MacFarlane'a przewidywa zastrzelenie
Hitlera przez snajpera, wyposaonego w dalekosiny karabin z celownikiem optycznym, ukrytego w jakim mieszkaniu, z ktrego widoczny jest budynek Kancelarii Rzeszy.
Zgodnie z artykuem, opublikowanym w 1971 roku w niemieckim magazynie Der Spiegel,
ktrego autorzy dotarli do notatki znalezionej w Imperialnym Muzeum Wojny, MacFarlane stwierdzi, e mier Hitlera moga w owym czasie spowodowa obalenie narodowego socjalizmu i uratowa miliony istnie ludzkich". Autorzy artykuu stwierdzili jednak,
e rzd brytyjski odrzuci t propozycj ze wzgldu na jej niesportowy" charakter oraz
na zasadnicz niech pastw demokratycznych do posugiwania si morderstwem".
W nieco pniejszych czasach brytyjski rzd nie miewa ju tak silnych skrupuw.
Wkrtce po inwazji na Czechosowacj - jak pisa Cadogan - Hitler zarzuca nas
niespodziankami z zapierajc dech w piersiach szybkoci", Canaris sprbowa innej
strategii. 3 kwietnia 1939 roku sprokurowa raport o planowanym przez Luftwaffe ataku z zaskoczenia na flot brytyjsk. W drugim, podobnym raporcie ostrzega, e niemieckie okrty podwodne patroluj wody kanau La Manche i ujcie Tamizy. Rzd brytyjski da wiar tym raportom, zwoano wic zebranie wszystkich ministrw. Jeszcze
te
go samego dnia Pierwszy Lord Admiralicji, Stanhope odwiedzi lotniskowiec Ark Royal,
b
y oznajmi, e ...krtko zanim opuciem Admiralicj konieczne stao si wydanie
r
zkazu sprawdzenia gotowoci do prowadzenia ognia dzia przeciwlotniczych floty,
b
y przygotowa si na wszystko, cokolwiek miaoby si zdarzy". Echa tego owiadcz
enia obiegy cay wiat. Potna flota brytyjska bya gotowa do natychmiastowych,
zdecydowanych dziaa. Wydawao si, e wybuch wojny jest bliski i nieodwracalny*.
Jeszcze w 1938 r., gdy zacz narasta kryzys sudecki gen. Gamelin powiedzia, e okrty brytyjskie nie wpyn
Wetaw by broni Pragi. Owiadczenie lorda Stanhope a miao charakter propagandowy (przyp. T.R.).

na

168

KORZENIE KONSPIRACJI 1931-1943

Alarm okaza si faszywy, podobnie jak wczeniejsze ostrzeenie - prawdopodobnie rwnie autorstwa Canarisa, przed bombardowaniem Londynu, zaplanowanym
jakoby przez Hitlera na marzec 1939 roku. W owym czasie wydawao si, e podrzucajc swoje raporty Canaris mocno przesadzi. Powszechnie uwaano, e stanowi one
element prowadzonej przez Hitlera sprytnej, nieustajcej wojny nerww. Canarisa oskarano o pichcenie plotek i wiadome wprowadzanie wiata w bd, by zachwia poczuciem bezpieczestwa mocarstw zachodnich. Jego wiarygodno zostaa zakwestionowana. Jednak w wietle przyszych dziaa mona przypuszcza, e prowadzc tak
kampani Canaris kierowa si innymi motywami. Rozczarowany brakiem reakcji Brytyjczykw na ostrzeenia, przekazywane przez jego emisariuszy, chcia ich zmusi strachem do podjcia dziaa zniechcajcych Hitlera do akcji. Jedynym skutkiem, jaki udao mu si osign, bya utrata wiarygodnoci w oczach rzdu Jego Krlewskiej Moci.
A jednak te wszystkie plotki i faszywe meldunki, jakimi dosownie zasypany zosta
rzd brytyjski tej wiosny i lata, przyniosy w kocu skutki korzystne dla Canarisa
i Schwarze Kapelle", a niepomylne dla Hitlera. Po fakcie okazao si, e pogoski te
byy w wikszoci prawdziwe. Niespodzianki o ktrych pisa Cadogan byy dla Brytyjczykw zaskakujce tylko dlatego, e ich wczesne wyposaenie wywiadowcze nie
pozwalao na ocen prawdziwoci danych, pozyskiwanych z rnorodnych rde. Take
sam charakter tych rde stanowi problem, bowiem emisariuszy Schwarze Kapelle"
mona byo uzna rwnie za niezadowolonych monarchistw lub - za zdrajcw. Trzeba przyzna, e adna z tych grup nie stanowi zbyt wiarygodnego rda informacji.
Wysyane przez nich ostrzeenia zmusiy jednak Brytyjczykw nie tylko do poprawienia stanu obrony kraju, ale i do wzmocnienia aparatu wywiadowczego. Stworzono now
organizacj o nazwie Situation Report Centre*, na czele ktrej stan Victor CavendishBentinck, zwizany dotychczas z Ministerstwem Spraw Zagranicznych, bliski krewny
ksicia Portland. Od tej pory nadzorowa on prac innych organizacji wywiadowczych,
majc do pomocy komitet zoony z dyrektorw sub wywiadowczych marynarki wojennej, armii i lotnictwa, odpowiedzialnych za zbieranie, ocen i rozprowadzanie wszystkich danych wywiadowczych niezalenie od ich rda. Cavendish-Bentinck, ktry
posiada niezwykle szerok wiedz o Niemczech, stopniowo rozszerza swoj wadz
na wszystkie dziedziny wywiadu - ofensywnego, defensywnego, tajnego, technicznego, dywersyjnego i politycznego. Situation Report Centre sta si zalkiem Joint Intelligence Committee**, kierowanym take przez Cavendish-Bentincka. SRC sta si wic
organizacj, na wynikach ktrej Brytyjczycy oparli wszystkie swoje pomylne operacje
wywiadowcze, prowadzone w czasie II wojny wiatowej.
Niemal w ostatniej chwili pokoju Canaris i jego grupa jeszcze raz podjli prb odwrcenia nadchodzcej katastrofy. Jeden z oficerw niemieckiego Sztabu Generalnego
zosta wysany do Londynu oficjalnie jako obserwator wojskowy, a w rzeczywistoci
w celu nawizania kontaktw z oficerami brytyjskich si zbrojnych i wywiadu". Posacem tym by podpukownik wojsk pancernych, Gerhardt hrabia von Schwerin, szef
sekcji angielskiej departamentu, ktry z czasem przeksztaci si w FHW***, niezwykle
wane narzdzie wywiadowcze OKW, a w latach 1943-44 gwny orodek konspiracji

Situation Report Centre - Orodek Informacji o Sytuacji.

* Joint Intelligence Committee - Poczony Komitet Wywiadw.
* Fremde Heere West (FHW) - hitlerowski wywiad na Zachd.

WYBUCH WOJNY

169

przeciwko Hitlerowi. Wydaje si, e wizyta Schwerina bya bezporednim skutkiem

intrygi, zawizanej przez szefa FHW, generaa Ulricha Lissa i jego przyjaciela, zastpc
attache wojskowego przy ambasadzie brytyjskiej w Berlinie, majora Kennetha W.D. Stronga. Kilka lat pniej, w czasie operacji D-Day", Strong zosta szefem wywiadu Najwyszego Dowdcy Alianckich Si Zbrojnych, generaa Eisenhowera.
Londyska wizyta hrabiego nie bya tajemnic ani dla Niemcw, ani dla Brytyjczykw. Nawet w tak krytycznym momencie historii Europy, sztaby niemiecki i brytyjski
nadal praktykoway stary zwyczaj wymiany obserwatorw wojskowych. Sam Liss wybra si z wizyt na wyspy kilka miesicy wczeniej. Schwerin stara si o jak najbardziej
ofiq'alny charakter tej misji. Wynaj mieszkanie na Piccadilly i zachowywa si jak niemiecki arystokrata. Kaza sobie wydrukowa wizytwki i zostawia je wszdzie, gdzie
bywa. Mona go byo spotka jedcego konno alej Rotten Row, bywa w Ascot, Sandhurst i na balu Gwardii. Poza Strongiem i dyrektorem wywiadu marynarki wojennej,
admiraem Johnem Godfreyem, niewiele osb znao prawdziwy cel jego pobytu w Londynie. 28 marca 1939 roku Schwerin ostrzeg brytyjsk ambasad w Berlinie: Hitler zdecydowa si przeforsowa swoj polityk ekspansji na wschd w tym roku". Teraz Schwerin
przyjecha do Wielkiej Brytanii by ostrzec, e 23 maja 1939 roku Hitler owiadczy, e
zdecydowany jest ... zaatakowa Polsk przy pierwszej nadarzajcej si okazji". Pod kierownictwem" Godfreya Schwerin mg spotka si z pieczoowicie dobranymi urzdnikami Ministerstwa Spraw Zagranicznych i wywiadu oraz czonkami Parlamentu". Wszystkim przekaza t sam wiadomo: jedynym sposobem, by Wielka Brytania moga zapobiec atakowi Hitlera na Polsk byo wywarcie na nim wraenia si i zdecydowaniem".
4 lipca 1939 roku Godfrey zaprosi Schwerina na kolacj do swego mieszkania przy
Cadogan Place. Wrd zaproszonych goci znaleli si take: Menzies, dyrektorzy
wojskowych sub wywiadowczych oraz genera James Marshall-Cornwall, stary funkcjonariusz MI-6, ktry w latach 1928-32 by brytyjskim attache wojskowym w Berlinie, a teraz zastpc szefa Imperialnego Sztabu Generalnego. Genera Marshall-Cornwall zapisa w swoim dzienniku, e gocie wypili sporo dobrego szampana", a Schwerin jeszcze raz powtrzy swoje przesanie. Szerzej tak opisa to zdarzenie:
Hrabia Schwerin sugerowa, by Wielka Brytania wykonaa kilka gestw na kontynencie. Powiedzia nam, e Hitler zaatakuje Polsk, ale mona go bdzie powstrzyma, jeeli Wielka
Brytania zademonstruje na Batyku potg swojej floty. Zaproponowa, e moe to by na
przykad eskadra pancernikw. Zasugerowa te, e powinnimy zaoy we Francji baz cikich bombowcw i wysa tam dwie w peni wyposaone dywizje, jedyne, jakie mielimy
w owym czasie. Nastpnego dnia przekazalimy propozycje Schwerina zainteresowanym wadzom, wcznie z premierem, a Schwerin wrci do Niemiec z pozdrowieniami Menziesa dla
Canarisa. Niestety, ziarno zasiane przez Schwerina spado na kamienisty grunt.

Premier Chamberlain i lord Halifax owiadczyli, e na tym etapie Wielka Brytania

e poczyni adnych krokw. Gdyby tak postpia - ostrzegali obydwaj mowie stanu - demonstracje te jedynie sprowokuj Hitlera.
Hitler nie potrzebowa jednak prowokacji. 22 sierpnia najwysi rang dowdcy We* lrr nachtu zostali wezwani na konferencj do Adlerhorst*, kwatery Hitlera, pooonej
ni

Adlerhorst - Orle Gniazdo.

170

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

na grze Obersalzberg w Bawarii. Kawalkada samochodw sztabowych ruszya w grskie doliny, wjechaa midzy szesnasta wieczne domy w wiosce Berchtesgaden i ruszya
w kierunku HohergoU. Nastpnie samochody wspinay si krt Kehlsteinstrasse do
miejsca, w ktrym droga koczya si gwatownie na zboczu gry Kehlstein. Przed kierowcami otworzyy si ogromne, podwjne wrota z brzu, uruchamiane przez przycinicie guzika przez stojcych na stray SS-manw. Procesja samochodw zostawia za
sob zalane socem grskie doliny i wjechaa do dugiego, wyoonego marmurem
tunelu, owietlonego oprawnymi w brz latarniami. Kierowcy zaparkowali samochody na duym podziemnym parkingu, a dowdcy poszli dalej pieszo. Wski i krtki
tunel doprowadzi ich do przestronnej windy obitej miedzian blach. Zasiedli w gbokich, skrzanych kanapach i spokojnie czekali, a winda pokona 120-metrowy szyb,
wydrony we wntrzu gry. Gdy wreszcie drzwi otworzyy si, generaowie znaleli
si w Orlim Gniedzie, 1855 metrw nad poziomem morza.
Hitler pozwoli generaom i admiraom zaczeka kilka minut w przedpokoju, ozdobionym kolekcj porcelany z Nymphenburga i Frankenthalu. Po chwili jasnowosy
olbrzym, szef ochrony osobistej Hitlera, zaprosi ich do salonu Fiihrera. Z sali rozpocieraa si icie wagnerowska panorama okolicy. Oczom zebranych ukaza si Untersberg, najwyszy z otaczajcych Salzburg szczytw, pod ktrym wedug legendy pi
cesarz Fryderyk Barbarossa w oczekiwaniu na wezwanie, by powsta i przywrci
witemu Cesarstwu Niemieckiemu jego chwa; dalej wida byo wiee kocielne
i wzgrza Salzburga, rodzinnego miasta Mozarta. Dowdcy usadowili si w rustykalnych fotelach, w pobliu masywnego zegara z orem z brzu i popiersia Ryszarda
Wagnera. Na cianach wisiay due obrazy olejne, w tym jeden akt - podobno pdzla
Tycjana, dwa mikkie, rzucajce si w oczy gobeliny, jeden pejza Spitzwega, troch
rzymskich ruin pdzla Panninniego i - przypominajce nieco otarz - dzieo Eduarda
von Steinle.
Hitler przemwi: Prawdopodobnie ju nigdy nikt nie bdzie mia wicej wadzy,
ni ja mam dzisiaj. Moje ycie jest zatem czynnikiem wielkiej wagi. W kadej chwili
moe mnie jednak wyeliminowa jaki przestpca albo wariat... Nie mamy czasu do
stracenia. Wojna musi przyj za mojego ycia".
Zawiadomi zgromadzonych, e Ribbentrop podpisa wanie ze Zwizkiem Radzieckim traktat o przyjani, oraz e o ile przedtem uwaa, e atak na Polsk bdzie
rwnoznaczny z wojn z Francj i Angli, to teraz jest pewny, e wojny nie bdzie.
Wytrciem to narzdzie z rk mocarstw zachodnich. Teraz moemy ugodzi Polsk
w samo serce. O ile wiem, droga jest wolna" - owiadczy Fuhrer*.
Deklaracja ta cakowicie zaskoczya suchaczy. Fiihrer mwi dalej. Stwierdzi, e
jego zdaniem aden brytyjski polityk nie zaryzykuje dugotrwaej wojny z Niemcami,
jeeli Rosja nie wemie udziau w konflikcie. Jeli chodzi o Francj - kontynuowa
Fuhrer - to nie sta jej na dugie dziaania wojenne bez pomocy Rosji, co potwierdzay
ogromne ofiary, poniesione przez Francj w czasie I wojny wiatowej. Co wicej, zdaniem Hitlera, wrogowie Niemiec zachowywali si ...jak mae robaki: widziaem si
z nimi w Monachium. Boj si jedynie tego, e w ostatniej chwili jaki Schweinhund
wyskoczy z planem mediacji pokojowych".
U podstaw decyzji Hitlera uderzenia na Polsk lea pakt Ribbentrop - Mootow, wanie przygotowyWi
do podpisu (przyp. T.R.).

WOJNY

171

Hitler przemawia z tak ogromn moc, e aden z obecnych nie odway si odezwa. Dlaczego musi wybuchn wojna? Fuhrer rzuci pytanie i natychmiast sam na
nie odpowiedzia: Bo nie mamy nic do stracenia; moemy tylko wygra". Przeprowadzi szybk analiz sytuacji w wiecie i stwierdzi, e:
Wszystkie te korzystne okolicznoci znikn w cigu nastpnych dwch lub trzech lat. Nie
wiadomo, ile jeszcze poyj. Dlatego lepiej, by wojna wybucha teraz. Wszyscy ryzykowali
- Hannibal pod Karinami, Fryderyk Wielki pod Leuthen, Hindenburg i Ludendorff pod
Tannenbergiem*. Dlatego dzisiaj my te musimy podj ryzyko, ale zrobimy to z elaznym
zdecydowaniem.
Po tych sowach zebrani udali si na pny obiad. Zgodnie z opisem przedstawionym w dokumentacji procesw norymberskich, pijany radoci Gring wskoczy na
dugi st w salonie i wygosi krwioercze podzikowania i krwawe obietnice. Taczy wkoo jak dzikus". Konferencja cigna si jeszcze dugo po obiedzie. Hitler kontynuowa popisy oratorskie, wykrzykujc do swoich dowdcw: Nie miejcie litoci!
Brutalne podejcie. Osiemdziesit milionw ludzi musi dosta, co im si sprawiedliwie naley". Nastpnie Fuhrer ogosi, e operacja Fali Weiss" rozpocznie si natychmiast. Dzie X: 26 sierpnia 1939 roku. Godzina Zero": 4.30 rano. Cel operacji: Zniszczenie Polski".
Wikszo dowdcw popara decyzj Hitlera. Czy Wehrmacht nie zaj Austrii i Czechosowacji bez oporu? Kilku obecnych - Halder, Witzleben, Stuelpnagel, Fellgiebel, Canaris - zachowao jednak milczenie. Sdzili, e, jeli pozwol Hitlerowi na realizacj jego
planw, wojna bdzie nieunikniona. Ale jak go powstrzyma? Canaris jeszcze raz dostrzeg moliwo zniweczenia tych planw i natychmiast z niej skorzysta. Pojecha
z Berchtesgaden do Monachium, i tam w hotelu Cztery Pory Roku" napisa kilka notatek, ktre wrczy swemu zastpcy, Osterowi. Ten wzi je i wsiad do nocnego ekspresu
do Berlina. Gdy tylko pocig wyjecha z monachijskiego dworca, Oster spotka si w korytarzu swego wagonu sypialnego z mczyzn w cywilnym ubraniu. Czowiekiem tym
by major Gijsbertus Jacob Sas, zastpca attache wojskowego ambasady holenderskiej
w Berlinie i stary przyjaciel Ostera. Oster wrczy mu notatki Canarisa i wieczorem 23 sierpnia raport o przemwieniu Hitlera lea ju na biurku majora Foleya w Berlinie i na biurkach wszystkich innych, zaprzyjanionych z Holendrem sub wywiadowczych.
Przeciek by skuteczny, dotar bowiem zarwno do Londynu, jak i do Parya. Reakcja francuska bya szybka i ostra. Premier Eduard Daladier ogosi alarm, stawiajc
w stan gotowoci bojowej ca Lini Maginota. Rzd brytyjski take podj pewne
rodki ostronoci. Wydano rozkaz koncentracji kluczowych oddziaw obrony wybrzea i obrony przeciwlotniczej oraz ochrony najwaniejszych obiektw. Rozesano
te
legramy do dominiw i kolonii, ostrzegajc je o potrzebie podjcia rodkw obrony,
a
Lorda Prywatnej Pieczci** upowaniono do przygotowania obrony cywilnej i procedur ewakuacyjnych. Na mocy otrzymanych od rzdu uprawnie, Admiralicja zare* Pierwotny termin realizacji Fali Weiss" to 1 wrzenia. Teraz Hitler liczc, e porozumienie ze Stalinem
Pwstrzyma pastwa zachodnie od przystpienia do wojny postanowi uderzy na Polsk z czciowo tylko
gotow Armi Wschodni i sab oson na Zachodzie (przyp. T.R.).
* Lord Privy Seal - Lord Prywatnej Pieczci.

172

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

kwirowaa dwadziecia pi statkw handlowych w celu adaptowania ich na krowniki pomocnicze. Admiralicja wysaa ostrzeenia do jednostek floty handlowej
na caym wiecie; we wszystkich bazach wojskowych wstrzymano przepustki, obron przeciwlotnicz postawiono w stan gotowoci bojowej, a rezerwici masowo zgaszali si do wojska.
Wysane przez Canarisa ostrzeenie spowodowao wic lawin skutkw. 25 sierpnia OKW i OKH w Zossen otrzymay depesz. Plan Fali Weiss" zosta odroczony.
Hitler otrzyma wiadomo, e, niezalenie od paktu zawartego ze Zwizkiem Radzieckim, w razie agresji na Polsk Anglia i Francja wypowiedz Niemcom wojn. By
dowie Fuhrerowi, e nie s to czcze pogrki, brytyjskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych owiadczyo, e Wielka Brytania wanie zawara sojusz z Polsk. Do gry
wczy si take Rzym. Mussolini, ktry otrzyma swj wasny egzemplarz przemwienia Hitlera, owiadczy, e w razie wojny Wochy nie wespr Niemiec, o ile nie
otrzymaj znaczcej pomocy w postaci materiaw wojennych i dostaw wojskowych.
W kwaterze gwnej Abwehry Canaris i Oster nie kryli zadowolenia. Czowiek,
ktry uwaa si za najwikszego stratega wszech czasw, wodza nowego typu",
ktry w jednej chwili wydawa rozkazy do ataku, by je natychmiast odwoywa, nie
mg liczy na powane traktowanie przez generaw. Zdaniem Ostera, nie byo ju
powodw, by dalej planowa zamach stanu; Hitler mia lada moment upa z powodu swoich wasnych dziaa. Nastpnego ranka w czasie Kolonne Canaris owiadczy:
Pokj zosta uratowany na nastpne dwadziecia lat". Myli si. Hitler zdecydowa
ju, co bdzie dalej. W Kancelarii Rzeszy powiedzia Brauchitschowi, e obecnie Dzie
X" to 1 wrzenia 1939 roku oraz, e jeeli zostanie do tego zmuszony, to poprowadzi
wojn na dwch frontach. Wojn, ktrej zdaniem strategw niemieckich Niemcy nie
byy w stanie wygra. Wiadomo ta dotara do Canarisa, obracajc wniwecz wszelkie nadzieje na pokj. Przyszo jawia mu si jako pasmo klsk, oznaczajcych
zniszczenie wszystkiego, co byo drogie jemu samemu i towarzyszom: Rzeszy, armii
niemieckiej, korpusu oficerskiego, wadzy, przywilejw, pozycji. Wszystko byo stracone.
Niebo nad Polsk byo jeszcze ciemne, gdy nad ranem 1 wrzenia 1939 roku samoloty Luftwaffe zrzucay pierwsze bomby. O godzinie pitej, pi armii niemieckich
przekroczyo granic. 3 wrzenia Wielka Brytania i Francja wypowiedziay wojn Trzeciej Rzeszy.

Watykaski cznik
Niemiecki Bitzkrieg zada Polsce druzgoccy cios, wynoszc Hitlera na wyyny popularnoci. Wystarczyo zaledwie dwadziecia siedem dni, by Wehrmacht zniszczy
800-tysiczn armi polsk i podbi kraj liczcy 33 miliony ludnoci. Triumf Hitlera
rozwia ostatnie nadzieje czonkw Schwarze Kapelle" na pomoc Wehrmachtu w rebelii. Jego dowdcy nie mieli adnych argumentw, ktre mogliby przeciwstawi sukcesom na polu walki. Wojna przyniosa jednak take i mroczne wydarzenia, ktre
wbiy si klinem pomidzy Hitlera a jego Sztab Generalny. SS rozpoczo eksterminacj Polakw - arystokracji, inteligencji, kleru i ydw. Himmler rozpocz kampani
przeksztacania ziem sowiaskich w nowe lenno rycerzy zakonu krzyackiego, a Heydrich odpowiada za wykonanie tego zadania.
Canaris zawsze powica wiele uwagi przestpczej dziaalnoci SS i SD, nie mino wic wiele czasu, gdy otrzyma pierwsze informacje o masowych egzekucjach.
8 wrzenia 1939 roku polecia samolotem do Illnau, gdzie sta pocig specjalny Fiihrera, by zoy na rce Keitla ostry protest. Pewnego dnia cay wiat uzna Wehrmacht
winnym stosowania tych metod, poniewa wydarzenia te maj miejsce tu pod naszym nosem" - ostrzega. Jego protest nie wywar jednak wraenia na Keitlu, ktry
stwierdzi, e jeeli armia sama nie chce robi tych rzeczy", to nie powinna narzeka
na SS i SD, ktre speniaj ten przykry obowizek.
Canaris wrci do Berlina i rozpocz swoje prywatne ledztwo w sprawie zbrodni
w czasie polskiej kampanii. Gdy zadanie to stao si zbyt trudne, by podoa mu sam,
powoa specjalne Abwehrkommando. Powoli przybywao akt. Canaris i Oster dbali, by
dowdcy Hitlera byli na bieco informowani o dziaalnoci SS w Polsce. Odpowiednie raporty zostay take przekazane do Watykanu i Berna, skd przesano je dalej, do
Ml-6 i Deuxieme Bureau. Nic wicej nie mona byo zrobi, poniewa Hitler odebra
armii jurysdykcj nad Polsk i odda j w rce SS. Mona byo spodziewa si, e
armia zaprotestuje przeciwko takiemu ograniczeniu swoich uprawnie, ale nic takiego si nie zdarzyo.
Jedynym czowiekiem, ktry odway si przeciwstawi Hitlerowi by genera Johannes Blaskowitz*, przypaci to jednak przeniesieniem do rezerwy. Pozostali generaowie wycignli waciwe wnioski. Kady, kto ceni karier, wykonywa teraz bez
* Johannes Blaskowitz (1883-1948), genera niemiecki, od 1900 w armii, w 1939 dowdca 8. Armii, od 20 X 1939 r.
dowdca niemieckich wojsk okupacyjnych w Polsce; protestowa przeciwko terrorowi hitlerowskiemu; pniej
dowodzi na Zachodzie i Wschodzie. Uznany za zbrodniarza wojennego popeni samobjstwo (przyp. T.R.).

174

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

szemrania wszystkie rozkazy Fuhrera. Jeszcze raz konspiratorzy ze Schwarze Kapelle" zaczli snu rozpaczliwe plany rewolty Sztabu Generalnego przeciwko Hitlerowi.

WATYKASKI CZNIK

175

i Niemcy. Obowizkiem Canarisa byo zajcie si zewntrzn sfer konspiracji. Szef

Abwehry zwrci si do Ostera, by otworzy tajny kana cznoci z rzdem brytyjskim.
Wykonawczym ramieniem konspiracji by Oster. Jako szef kwatery gwnej sztabu
i centralnego rejestru Abwehry, zwanego Departamentem Z, Oster mia do swojej
dyspozycji aparat urzdniczy i system cznoci, ktry pozwala na prowadzenie dziaalnoci Schwarze Kapelle" pod przykrywk normalnych operacji wywiadowczych.
Oster by onierzem saskich strzelcw konnych, czowiekiem eleganckim i jednoczenie aroganckim, co najlepiej obrazowao stare saskie przysowie, ktre powiesi sobie
nad biurkiem: Orze nie poluje na muchy". Pogardza Hitlerem i nazistami. Z determinacj poszukiwa akt wojskowych, policyjnych i medycznych Hitlera, a to, e jeszcze nie straci ycia z rk SD lub Gestapo zawdzicza jedynie murowi milczenia, jaki
Canaris zbudowa wok Abwehry. Za zgod Hitlera, Canaris zawar z Heydrichem
ukad pozbawiajcy nazistowskie organizacje ledcze i suby bezpieczestwa jurysdykcji nad terytoriami zajtymi przez Abwehr.
Abwehra stanowia wic idealn przykrywk dla dziaalnoci Ostera. Jego biuro
przypominao ul, w ktrym roio si od dziwnych ludzi. Pewien historyk pisa pniej:

Sukcesy zachciy Hitlera do dalszych dziaa. 9 padziernika 1939 roku przedstawi swoim generaom nowy projekt podboju, dajc tym samym Schwarze Kapelle"
kolejny pretekst do przewrotu. Celem nowej operacji, nazwanej Fali Gelb" bya inwazja Holandii, Belgii i Francji. Miaa to by jeszcze jedna kampania typu Blitzkrieg,
angaujca wszystkie siy Wehrmachtu. Operacja miaa rozpocz si w najmniej spodziewanym przez aliantw czasie i miejscu - w Ardenach, podczas zimowego przesilenia dnia z noc.
Reakcja czonkw Sztabu Generalnego i dowdztwa armii, poruszonych ju mordami popenionymi w Polsce, bya do gwatowna. Wci jeszcze mieli w pamici wielkie bitwy I wojny wiatowej - Ypres w 1914 roku, Loos w 1915 i Somm w 1916, gdy
zimowe kampanie tony w morzu krwi i bota. Operacja Fali Gelb" zbyt przypominaa tragiczne dziaania wojenne we Flandrii. Poza kilkoma wyjtkami, wszyscy sprzeciwiali si tej operacji, uznajc j za czyste szalestwo*. Hitlera jednak nic nie mogo odwie od realizacji planu. Odrzuci rady swoich najlepszych generaw i rozkaza, by
kampania zostaa przygotowana w cigu tygodnia, poczynajc od 5 listopada. Generaowie byli cakowicie zaskoczeni, a Schwarze Kapelle" rozpocza drug faz intrygi,
zmierzajcej do uwolnienia Niemiec od Hitlera zanim uda mu si zniszczy cay kraj.
Canaris, Oster i pozostali czonkowie spisku, ktrzy teraz pozyskali nawet pewne wsparcie ze strony szefa Sztabu Generalnego, Haldera, postanowili wykorzysta jedyn bro,
jaka pozostaa do ich dyspozycji. T broni bya zdrada.
Plan opracowany przez Schwarze Kapelle" skada si z dwch czci: wewntrznej i zewntrznej. W pierwszej spiskowcy planowali marsz na Berlin, uwizienie
Hitlera i obalenie rzdw partii nazistowskiej. Dwie dywizje pancerne, przerzucane z Polski na front zachodni miay na rozkaz zawrci z drogi i skierowa si do
Berlina, by zabezpieczy stolic przed SS. Fiihrer mia stan przed sdem, oskarony o zbrodnie przeciwko ludzkoci. Sd mia go uzna za czowieka chorego psychicznie, niezdolnego do przyjcie odpowiedzialnoci za swoje czyny i wysa do
szpitala dla umysowo chorych. Beck mia zosta regentem, a zadaniem armii miao
by sformowanie rzdu tymczasowego przy wsparciu wszystkich partii politycznych. Miano zwrci si do ktrego z Hohenzollernw, by ponownie obj tron.
Autorem tego planu by jeden z oficerw Abwehry, podpukownik Helmuth Groscurth. Plan nie przewidywa strzelaniny, barykad, szaleczych atakw - jedynie
szybki i uporzdkowany powrt do praworzdnego Cesarstwa Niemieckiego, do
chrzecijastwa i spokoju. Ale co si stanie, jeeli Hitler, Gring, Goebbels, Himmler, Heydrich i inni bd stawiali opr? Wtedy trzeba ich bdzie wszystkich rozstrzela, a odpowiedzialnoci obciy SS.
Powodzenie zamachu stanu zaleao jednak przede wszystkim od reakcji przeciwnikw Niemiec, poniewa Schwarze Kapelle" miaa zamiar w pierwszej kolejnoci
stara si o zawieszenie broni, a pniej o rozejm. Konieczne wic byo okrelenie
warunkw, ktre skonne bd przyj nie tylko Wielka Brytania i Francja, ale take

Oster raz ju ujawni tajemnice planu Fali Weiss"*. Teraz uruchamia nastpny
spisek: jego celem by sabota planu Fali Gelb". By przekonany, e zniszczenie przez
zachodnie mocarstwa operacji Fali Gelb" ju na samym pocztku, zrujnuje wiarygodno Hitlera i doprowadzi nie tylko do odsunicia go od wadzy, ale take do
zawarcia pokoju. Biorc pod uwag wojskowy punkt widzenia - Oster wierzy, e
wszelkie ofiary, jakie nard bdzie zmuszony ponie w zwizku z ujawnieniem Fali
Gelb" bd bez porwnania mniejsze, ni cierpienia setek tysicy ofiar i bezmiar zniszczenia, jakie wojna przyniesie innym narodom Europy. A wojny tej Niemcy nie mogy
przecie wygra, chociaby ze wzgldu na przewag wojskow nieprzyjaciela.
Teraz wybra osobicie cznika, ktry mia kontaktowa si z Brytyjczykami. Wezwa do swego biura doktora Josefa Muellera, prawnika z Monachium. Mueller by
katolikiem, do tego osobistym znajomym papiea Piusa XII, wysoko przez niego cenionym. By te przyjacielem przewielebnego Ludwiga Kaasa, oraz jezuity ojca Ro-

> Byty due rnice zda odnonie samego planu, ale nie operacji jako takiej.

* Nie Fali Weiss" jako takiego, ale decyzj uderzenia na Polsk (przyp. T.R.).

Mona si byo przyzwyczai do ekscentrycznych postaci, o najdziwniejszych strojach i wygldzie. Kady, kto mia cokolwiek wsplnego z tym niesamowitym oszustwem, musia posiada albo wiele twarzy, albo tylko jedn - nieprzeniknion. Prawa rka nie odwayaby si
nawet wiedzie, co robi lewa. ywioem bya gra, w ktrej stawk byo ycie albo mier,
a zadaniem - chwyta innych, nie dajc si samemu zapa.
Oster, ktry czsto balansowa na skraju przepaci, ju od lat pracowa w tej surrealistycznej atmosferze. Jego artyzm mg przyprawi kadego o drenie, jeeli wiedziao si, e
pracuje jednoczenie dla obu stron - reimu i opozycji. Posiada cztery tajne linie telefoniczne. To byo niesamowite - obserwowa jak rozmawia z czterema agentami, bez mrugnicia powiek udzielajc im instrukcji. Wszystko to dziao si w atmosferze, w ktrej szpiegostwo i zdrada stanu mieszay si ze sob i byy ju nie do oddzielenia.

176

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

berta Leibera, archiwisty z Watykanu i zaufanego czowieka papiea. Koneksje Muellera byy dla Schwarze Kapelle" bezcenne, a Oster, ktry zna Muellera jako przeciwnika reimu nazistowskiego, zwrci si do niego o stworzenie kanau cznoci pomidzy rzdem brytyjskim a Watykanem. Gdy Mueller przyj to zadanie, Oster poleci mu, aby natychmiast po skontaktowaniu si z Brytyjczykami poprzez Watykan
przekaza im informacje o Fali Gelb" i postara si dowiedzie, jakie warunki rozejmu gotowa jest przyj Wielka Brytania po obaleniu lub zamordowaniu Hitlera.
Mueller zdawa sobie spraw z charakteru zadania, przyj je i poegna Ostera sowami: Teraz Hitler albo my!" i przyrzek, e jeeli zostanie schwytany, pooy gow
pod topr nie zeznajc ani sowa. Mczyni podali sobie na poegnanie rce i Mueller opuci biuro Ostera. Dwa tygodnie pniej spotka si w tajemnicy z Kaasem w jednej z ogrodowych winiarni niedaleko kaplicy Quo Vadis przy Via Appia.
W padzierniku 1939 roku Mueller mg zawiadomi Canarisa i Ostera, e papie
zgodzi si na porednictwo w rozmowach Schwarze Kapelle" z przedstawicielem
rzdu brytyjskiego, brytyjskim ambasadorem przy Watykanie, D'Arcy Osbornem.
Mueller pisa w swoim meldunku, e Jego witobliwo przyj propozycj ze sowami: Niemiecka opozycja musi zosta wysuchana w Wielkiej Brytanii". Celem
wstawiennictwa papiea miao by zawarcie pokoju z zastrzeeniem, e Anglia i Francja
nie bd staray si wykorzysta zamieszek, jakie mogyby wybuchn po obaleniu
Hitlera, by wkroczy do Niemiec. Mueller poinformowa Canarisa i Ostera, e papie
nie zgodzi si go przyj w obawie, e wizyty tego typu s obserwowane. Propozycje
Schwarze Kapelle" powinny wic zosta przekazane papieowi przez ojcw Leibera
i Kaasa - obydwaj ci ksia byli godni najwyszego zaufania. Z drugiej strony papie
zgodzi si przyjmowa D'Arcy'ego, poniewa tego rodzaju wizyty naleay do protokou. Mueller poinformowa swoich mocodawcw, e papie skontaktowa si ju
z D'Arcym i czeka na deklaracj Wielkiej Brytanii w sprawie wsppracy.
Raport Muellera da konspiratorom ze Schwarze Kapelle" now nadziej, bowiem
po wybuchu wojny wszystkie dotychczasowe kontakty z Wielk Brytani zostay zerwane. Helmuth Groscurth zanotowa w swoim dzienniku 20 padziernika 1939 roku:
Papie jest wysoce zainteresowany i utrzymuje, e honorowy pokj jest moliwy.
Osobicie gwarantuje, e Niemcy nie zostan oszukane, jak zdarzyo si to w lesie
Compiegne. We wszystkich rozmowach o pokoju nieodmiennie pojawia si kategoryczne danie usunicia Hitlera".
Dugo oczekiwana chwila nadesza 27 padziernika. Mueller otrzyma polecenie,
by uda si po zmroku na spotkanie z ojcem Leiberem w kwaterze ksiy na Uniwersytecie Gregoriaskim na Piazza Pilotta. W czasie spotkania Leiber poinformowa go,
e papie otrzyma od D'Arcy'ego wiadomo, e brytyjski minister spraw zagranicznych, lord Halifax, upowani D'Arcy'ego do udziau w rozmowach. Nadszed czas,
powiedzia ojciec Leiber, by mocodawcy Muellera przedstawili swoje propozycje dotyczce rozejmu. W tym samym jednak momencie Schwarze Kapelle" otrzymaa niespodziewany cios.
Ogromny klasztor Benedyktynw w Beuron wznosi si dumnie nad agodnymi
szczytami naddunajskich Gr Szwabskich. Przez ponad osiemset lat mnisi w czarnych habitach speniali zalecenia nauki witego Benedykta, modlc si siedem razy
w cigu dnia i raz w nocy. Zdajc sobie spraw z koniecznoci infiltracji tego wspania-

WATYKASKl CZNIK

177

eeo, barokowego bastionu nauk teologicznych, Himmler umieci tam swego informatora - wyjtkowo inteligentnego, ale przy tym niecierpliwego, nieobliczalnego i nadmiernie ambitnego mnicha, Hermanna Kellera. Keller od lat stara si obali opata
Rafaela Walsera, podobno nawet udao mu si faszywie oskary swego przeoonego o nielegalne machinacje walutowe. Dziki tym oskareniom Keller zdoby niemal
peni wadzy nad klasztorem, przynajmniej do momentu, gdy prymas benedyktynw, Fidelis von Stotzingen, zwrci si do doktora Josefa Muellera z prob o zbadanie sprawy. Mueller udowodni Kellerowi, e zarzuty byy faszywe, za co ten ostatni
zosta zdjty ze stanowiska przeora i zesany do klasztoru Benedyktynw na Grze
Syjon* w Palestynie. Tam Kellerowi udao si wkra w aski Wielkiego Muftiego Jerozolimy, w wyniku czego zosta agentem - najpierw Abwehry, a potem SD.
Dziki swoim kontaktom z SD Keller odzyska przeorat w Beuron, a nowy opat Benedykt Bauer zatrudni go przy tajnych pracach zgromadzenia, co jeszcze bardziej podnioso jego warto w oczach SD. Teraz Keller mg wyrwna rachunki z Muellerem.
Take Heydrich mia pewne podejrzenia w stosunku do Muellera, nakaza wic Kellerowi, by ledzi wszystkie ruchy prawnika w Watykanie. Podejrzenie, e Stolica Apostolska moe by miejscem tajnych spotka konspiratorw nie byo Heydrichowi obce.
W padzierniku 1939 roku Keller uda si do Bazylei, gdzie w jednym z barw nad
brzegiem Renu spotka si z berliskim prawnikiem, Hansem Etscheitem. Etscheit
by agentem Abwehry, tym samym, ktry skontaktowa Canarisa z Muellerem. By
take znajomym Kellera, z przyjemnoci wic spdzi z nim wieczr, uatrakcyjniony
du iloci wina. Keller, ktry przyszed na spotkanie w mnisim habicie, z atwoci
zdoby zaufanie Etscheita. Ten z kolei zaoy, e skoro Keller jest jezuit, to rwnie
musi by antynazist, i opowiedzia mu o planowanym przez Schwarze Kapelle"
usuniciu Hitlera. Wanie w tym momencie, powiedzia Etscheit, Mueller przebywa
w Watykanie i negocjuje z Brytyjczykami. Etscheit uwaa Kellera za ubogiego mnicha, ktry wyposaony jedynie w sanday i kaptur pielgrzymuje do Stolicy Piotrowej.
Wieczr min w tak serdecznej atmosferze, e podarowa mnichowi 100 frankw
szwajcarskich, by uprzyjemni mu nieco podr przez Alpy.
Keller raczej nie potrzebowa pienidzy; natychmiast wsiad do luksusowego przedziau sypialnego i ruszy w drog do Rzymu by sprawdzi, co waciwie robi tam
Mueller. W Watykanie zwrci si o informacje do ojca Augustyna Maiera. Powiedzia
Maierowi, e dowiedzia si o zdradzieckich rozmowach Muellera z Brytyjczykami,
e dziaania takie mog zagrozi neutralnoci Watykanu oraz e obawia si Muellera,
ktry moe jeszcze raz osobicie mu zaszkodzi. Czy Maier cokolwiek wie o tych sprawach? Maier odpowiedzia, e nie, ale gdy tylko Keller opuci jego cel, natychmiast
uda si Muellera, by go ostrzec. Spotkali si w hotelu Albergo Flora" przy Via Veneto, ktrego pokoje zarezerwowane byy wycznie dla personelu Abwehry. Mueller
wysucha wiadomoci spokojnie lecz z uwag. Gdy stao si jasne, e Keller prowadzi prywatn wendet, ktra moe zagrozi caej konspiracji, Mueller uda si do Berlina by ostrzec Canarisa i Ostera. W tym samym czasie Keller poda do Stuttgartu,
by zawiadomi swojego prowadzcego z SD i napisa wstpny raport dla Heydricha.
Drugi egzemplarz tego raportu mia przykadnie dostarczy Canarisowi - by w kocu take agentem Abwehry.
* Gra Syjon wznosi si w Jerozolimie za bram o tej samej nazwie (przyp. T.R.).

178

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

Gdy Mueller dotar do centrali Abwehry w Berlinie, czeka tam na niego Oster
wraz ze swoim pierwszym zastpc i wspkonspiratorem, Hansem von Dohnanyim.
Mueller otrzyma od nich kopi raportu Kellera dla SD, t przeznaczon dla Canarisa,
z humorystyczn uwag, e nie spodziewali si, e kiedy bd chroni Kellera przed
ludmi takimi, jak on sam. Mueller przeczyta raport, napisany na podstawie rewelacji Etscheita, w ktrym Keller stwierdza, e nie zdoa uzyska w Watykanie adnego
potwierdzenia tych zarzutw. Pomimo to, byy one wystarczajco powane, by powywiesza konspiratorw gdy tylko Heydrich otrzyma wicej danych.
Sytuacja staa si jeszcze groniejsza, gdy konspiratorzy dowiedzieli si, e Heydrich wezwa Kellera do Berlina. Ten wzbogaci nieco swj raport informujc Heydricha, e Mueller by zaangaowany w jaki jezuicki spisek przeciwko Hitlerowi. Nastpnie Keller uda si na spotkanie z Osterem i Dohnanyim by im przekaza, e Heydrich uzna Muellera za zdrajc, a jego aresztowanie to kwestia czasu. Uczestnicy spisku byli w niebezpieczestwie. Uwiadomili sobie, e Gestapo dysponuje wystarczajcymi argumentami, by zmusi kadego do mwienia, nawet jeeli jest to kto tak
odwany, jak Mueller.
Oster poinformowa Canarisa o zagroeniu, a ten zacz dziaa. Przede wszystkim spotka si w swoim biurze z Muellerem, gdzie poprosi go o podyktowanie raportu zaufanej sekretarce. W raporcie tym Mueller mia stwierdzi, jakoby jeszcze
przed wojn dowiedzia si, e niektrzy generaowie planuj zamach stanu, by zapobiec wybuchowi konfliktu zbrojnego. Zamiast Becka czy Haldera mia w swoim
raporcie wskaza byego dowdc armii, generaa von Fritscha, ktrego Hitler zdymisjonowa w 1938 roku za szeroko nagonione czyny homoseksualne. Po tej aferze
genera na wasne yczenie wyjecha do Polski, gdzie poleg mierci onierza. Canaris nakaza Muellerowi wymieni take nazwisko generaa Walthera von Reichenau,
czowieka, ktrego Hitler podziwia i ktremu ufa w takim stopniu, e wkrtce mia
go mianowa marszakiem polnym. Mocno zaintrygowany Mueller podyktowa sekretarce raport, ktry nastpnie przekaza admiraowi.
Canaris zabra raport do Kancelarii Rzeszy, by poinformowa Hitlera osobicie o jego
treci. Powiedzia, e z uwag przemyla te zarzuty, aczkolwiek, jak stwierdzi, skrupulatne ledztwo, prowadzone przez Abwehr i SD nie dostarczyo adnych dowodw. Zaniepokojony Hitler czyta raport z zainteresowaniem, ale tylko do momentu,
gdy natrafi na nazwisko Reichenau. Rzuci pismo na biurko kwitujc to jednym sowem: Shmarren - bzdury. Canaris przeprosi Hitlera za zabieranie mu cennego czasu
i wycofa si zapewniajc Fuhrera raz jeszcze, e od pocztku by przekonany o faszywoci raportu.
Tego wieczoru Canaris odwiedzi Heydricha w jego domu, by omwi ca spraw. Wyobra sobie - powiedzia Heydrichowi - id do Hitlera pewny, e przynosz
mu co naprawd wanego w postaci raportu mojego asa w Watykanie, doktora Josefa Muellera, o planowanym przewrocie wojskowym. A Fiihrer, gdy tylko skoczy
czyta, wyrzuci mj raport krzyczc: Schmarren".
Manewr Canarisa skutecznie, ale na krtko, zahamowa ledztwo Heydricha. Zostao ono podjte na nowo, gdy jedna ze szwajcarskich gazet zamiecia reporta o wysokich oficerach niemieckiego Sztabu Generalnego, spiskujcych przeciwko Hitlerowi. Heydrich natychmiast wysa Kellera do Watykanu. Canaris otrzymywa wszystkie jego raporty o Muellerze mniej wicej w tym samym czasie, co Heydrich. Niestety,

WATYKASKI CZNIK

179

dziaalno Kellera powanie hamowaa toczce si w Watykanie negocjacje, w ktrych czas odgrywa najwaniejsz rol, jeeli porozumienie miao zosta zawarte przed
rozpoczciem operacji Fali Gelb".
W kocu Keller posun si za daleko. Do jego mocodawcw dotary informacje,
e chwali si gono swojemu rozmwcy w Watykanie (rwnie agentowi Abwehry,
o czym jednak nie wiedzia) opowiadajc mu, e przebywa w Watykanie z tajn misj,
ktrej celem jest wykrycie spisku przeciwko Fiihrerowi. Canaris uda si do Heydricha z zarzutem, e nieostrono Kellera moe spowodowa ujawnienie tajnych planw i operacji dywersyjnych, zwizanych z operacj Fali Gelb". W takiej chwili konieczna jest absolutna dyskrecja, inaczej plan spali na panewce, a tutaj jaki zapity
mnich obnosi si po caej okolicy z opowieciami o tajnych zadaniach i misjach i to
gdzie - w Watykanie, ktry jest przecie terytorium neutralnym! Jeeli Keller kompromituje operacje Abwehry, kontynuowa Canaris, to czy przy okazji nie kompromituje operacji SD? Heydrich nie bez wahania zgodzi si, e najlepiej bdzie przenie
Kellera do innych obowizkw, gdzie jego dugi jzyk nie bdzie ju szkodzi. Canaris poinformowa Heydricha, e usugi Kellera nie s mu ju potrzebne i zasugerowa,
by Heydrich rwnie si go pozby. Keller ze swoj doskona znajomoci spraw
duchowiestwa by jednak dla Heydricha zbyt cenny. Pozosta wic w szeregach SD.
Wysano go wraz z siami okupacyjnymi do Parya z misj obserwacji duchownych,
rezydujcych w stolicy Francji.
Schwarze Kapelle" bya o wos od katastrofy, a konspiracja nadal nie przynosia
adnych wynikw. Gdy udao si pozyska wsparcie, spiskowcy zostali niemal zupenie pozbawieni moliwoci komunikowania si z powodu nasilenia dziaalnoci sub
bezpieczestwa, co zawsze poprzedzao zbliajce si operacje militarne. Tym razem
suby te chroniy tajemnic operacji Fali Gelb". adna linia telefoniczna, aden teleks, aden list nie mogy by uznane za bezpieczne. Take Hitlera trudno byo znale, bowiem w obawie przed zamachem stale zmienia swoje plany, trasy i terminy
spotka. Wiedzia, e generaowie s niezadowoleni. Chocia spisek powoli upada,
w miar jak Hitler coraz czciej na zmian ogasza i odwoywa kolejne terminy
rozpoczcia operacji Fali Gelb" - nawet Halder gotw by pogodzi si z zabjstwem.
Czy kto nie moe skoczy z tym psem raz na zawsze?" - mrukn kiedy do Canarisa i Ostera. Zacz te nosi przy sobie pistolet, gdy szed z wizyt do Hitlera. Zawodzia go jednak odwaga. Nie potrafi, jak potem powiedzia, ...zmusi si, by jako
istota ludzka i chrzecijanin strzela do nie uzbrojonego czowieka".
Wydawao si, e wszystkie sposoby storpedowania operacji Fali Gelb" zawiody. Kiedy 5 listopada 1939 roku dowdca armii niemieckiej genera Brauchitsch uda
si do Hitlera, by po raz ostatni sprzeciwi si operacji, ten wpad w gniew i wyrzuci
go ze swego gabinetu. W obawie przed powtrzeniem krwawej ani w stylu Nocy
Dugich Noy", Halder zaleci, by nie podejmowa adnych dalszych dziaa zmierzajcych do odwoania Fali Gelb" i rozkaza zniszczy wszystkie plany i dokumenty dotyczce konspiracji i zamachu. Schwarze Kapelle" nakrcia zegar przewrotu,
ale budzik nie zadzwoni. Nie mamy nikogo, kto rzuciby bomb, by uwolni naszych generaw od skrupuw" - owiadczy Oster. Zanim jednak Schwarze Kapelle" moga znikn na dobre w pomroce dziejw, wydarzyo si co nowego - incydent
w Venlo.

INCYDENT WVENLO

181

nie rozpoczcia negocjacji z Brytyjczykami w celu zdobycia informacji na temat charakteru i zasigu spiskw przeciw Fiihrerowi.
Spotkanie z Bestem i Stevensem odbyo si w centrali MI-6, zakonspirowanej w biurach firmy Continental Trading Corporation" przy ulicy Nieuwe Uitleg 15. Przecigno si do zmroku, i zakoczyo spisaniem przez uczestnikw memorandum, ktrego tekst przytacza Schellenberg w swoich wspomnieniach:

Incydent w Yenlo
Wojna trwaa dopiero od dwch miesicy, gdy w listopadzie 1939 roku Sinclair nagle
zmar na chorob nowotworow, a Menzies zacz peni obowizki szefa MI-6. Program Ultra" jeszcze nie zacz dziaa, konieczne wic byo utrzymanie wszystkich
moliwych rde informacji o Trzeciej Rzeszy, wcznie ze Schwarze Kapelle". Trudno
byo uwierzy, e niemiecki Sztab Generalny planuje obalenie Hitlera by przywrci
pokj, a jeszcze bardziej problematyczna bya moliwo, e do spisku naley take
sam Canaris. Menzies postanowi podej do Schwarze Kapelle" podobnie, jak jego
rzd: z jednej strony strzec si podstpu, a z drugiej - sucha. Gdy prowadzone w Watykanie negocjacje utkny w martwym punkcie, wygldao na to, e Berlin otworzy
drugi kana cznoci, tym razem w Hadze.
30 padziernika 1939 roku dwch najwyszych rang oficerw MI-6 na kontynencie europejskim - major S. Payne Best i kapitan R. Henry Stevens - czekao na
emisariuszy niemieckiego Sztabu Generalnego w holenderskim miasteczku Arnhem.
Menzies ostrzeg agentw brytyjskich, e nowa propozycja moe okaza si puapk,
zorganizowan przez Himmlera i Heydricha, by rozpracowa wywiad brytyjski lub
wprowadzi go w bd co do jakiej wikszej niemieckiej operacji wojskowej. Best,
ktry utrzymywa bliskie kontakty z szefem wywiadu holenderskiego, pukownikiem van de Plassche, uzgodni z holendersk stra graniczn, e emisariusze, zanim dotr na miejsce spotkania, zostan zatrzymani na posterunku granicznym
i przesuchani. Porucznik Dirk Klop z wywiadu holenderskiego, przydzielony do
operacji, by pomc Bestowi i Stevensowi w zaaranowaniu przesuchania, ustali,
e personalia podane przez emisariuszy byy zgodne z ich dokumentami. Na spotkanie stawi si kapitan Schaemmel z wojsk transportowych i kapitan Hausmann
z wojskowej suby zdrowia.
Poniewa przesuchanie i przeszukanie bagau nie ujawniy niczego niepokojcego, Best i Stevens dali Klopowi znak, by uwolni emisariuszy. Nastpnie wszyscy razem wyszli z posterunku policji na ulic, wsiedli do samochodu Besta i pojechali do
Amsterdamu na spotkanie. Ani Best, ani Stevens nie podejrzewali, e emisariusze nie
byli tymi, za ktrych si podawali. W rzeczywistoci na spotkanie przyby brigadefiihrer SS, Walter Schellenberg, szef sekcji wywiadu zagranicznego SD oraz jego przyjaciel, z wygldu i manier przypominajcy austriackiego oficera Wehrmachtu z wyszych sfer, ktry jednak naprawd by profesorem psychologii Uniwersytetu Berliskiego i lekarzem w szpitalu Charite, a nazywa si Max de Crinis. Himmler i Heydrich powierzyli Schellenbergowi i de Crinisowi - za wiedz i zgod Hitlera - zada-

Po politycznym zamachu na Hitlera i jego najbliszych wsppracownikw ma nastpi

niezwocznie zawarcie pokoju z mocarstwami zachodnimi, na warunkach przywrcenia
Austrii, Czechosowacji i Polsce ich poprzedniego statusu, zarzucenia przez Niemcy dotychczasowej polityki gospodarczej i powrotu do parytetu zota. Jednym z najwaniejszych
tematw naszej dyskusji bya moliwo przywrcenia Niemcom kolonii nalecych do nich
przed I wojn wiatow.

Po napisaniu memorandum Stevens wyszed do innego pokoju, by zatelefonowa do Menziesa. Ten pniej wspomina, e wyniki rozmw byy zachcajce".
Ostrzeg jednak Stevensa, e z dalszymi negocjacjami musi zaczeka na opini lorda
Halifaxa. Menzies nakaza obydwu negocjatorom ostrono i zapowiedzia, e wieczorem przekae im dalsze instrukcje. Wieczorem Best i Stevens zaprosili swoich
rozmwcw na kolacj, w czasie ktrej podano, jak wspomina Schellenberg, ...najlepsze mae, jakie kiedykolwiek zdarzyo mi si je". Podczas rozmowy o malarstwie holenderskim i niemieckiej muzyce skrzypcowej Best rzuci propozycj, by
wyposay emisariuszy w niewielk radiostacj i szyfr do cznoci z Brytyjczykami. Najpierw jednak, owiadczy Best, trzeba zaczeka na dalsze instrukcje z Londynu.
Kolacja ju si koczya, gdy Schellenberg poskary si na bl gowy. Odprowadzono go wic do jego pokoju. Best poleci przynie Niemcowi aspiryn, a sam poszed do swego biura, by odebra telefon od Menziesa. Wedug relacji Menziesa, w czasie rozmowy ostrzeg Besta, e o ile warunki przedstawione w memorandum byy
interesujce, to jednak nie byy zgodne z propozycjami niemieckich negocjatorw we
wczeniejszych rozmowach - by moe w Watykanie. Oczywicie nie musiao to oznacza, e nowe zaproszenie jest puapk, rozbienoci te spowodoway jednak w Londynie pewn nerwowo. Best poprosi o zezwolenie na przekazanie Schaemmelowi
radiostacji i szyfru. Menzies zgodzi si obiecujc przy tym, e dokadne instrukcje
dotyczce przekazywania informacji dostarczy rano. Na koniec rozmowy Best przypomnia sobie jeszcze, e Schaemmel i Hausmann zasugerowali, e ich mocodawca //genera" - jest skonny przylecie do Londynu na dalsze rozmowy - ju na najwyszym szczeblu". Menzies zgodzi si zapyta Halifaxa, czy takie spotkanie jest podane. Na tym zakoczyli swoj rozmow.
31 padziernika po niadaniu Best przekaza Schaemmelowi radiostacj (bya
to wczesna wersja radiostacji walizkowej) oraz szyfr, instrukcj obsugi i harmon
ogram cznoci radiowej z radiostacj MI-6, znajdujc si w Chiltern Hills, okoo
65 kilometrw na pnoc od Londynu. Best przekaza jeszcze Schaemmelowi sygna wywoawczy ON-4, pokaza mu, jak obsugiwa radiostacj, po czym odwiz
emisariuszy swoim buickiem na granic, gdzie jego gocie rozpynli si w gstej
mgle.

182

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

Kilka dni pniej, prawdopodobnie 4 listopada ON-4 przysa meldunek, e genera" gotw jest przyby do Londynu 9 listopada. Kontakt prosi o podanie informacji na temat rodka transportu, miejsca wyjazdu oraz gwarancje bezpieczestwa dla
wysannika i pene utajnienie caej misji. Wkrtce potem Best otrzyma od Menziesa
wiadomo o zatwierdzeniu przez rzd wizyty generaa", ktrego nazwisko jeszcze
nie pado w czasie rozmw - Menzies przypuszcza, e mg to by Beck. Wysannik
mia przylecie do Londynu 9 listopada z Kopenhagi. Do przeprowadzenia misji wyznaczono samolot kurierski RAF. 7 listopada Best, Stevens i Schaemmel odbyli krtkie spotkanie na granicy, pomimo bezporedniego rozkazu Menziesa, by wstrzyma
wszelkie spotkania na granicy, a gdyby Niemcy koniecznie chcieli rozmawia, to jest
to moliwe tylko w Hadze lub Amsterdamie. Pomimo zakazu doszo jednak do kolejnego spotkania na granicy, w czasie ktrego Schaemmel zosta poinformowany o ustaleniach dotyczcych przerzutu. Umwiono te termin i miejsce spotkania z wysannikiem - 9 listopada, Cafe Bacchus" w Venlo, niewielkim miasteczku na granicy niemiecko-holenderskiej.
Schellenberg - pewny siebie SS-man intelektualista, przyjty do SD osobicie przez
Heydricha - powrci do centrali w Dusseldorfie, gdzie jeszcze raz omwi plan z generaem". Prawdziwej tosamoci tajemniczego generaa" nigdy nie ujawniono.
Wydaje si jednak pewne, e jeszcze dzie przed wyjazdem do Venlo i Londynu Schellenberg i jego towarzysze zamierzali odby t misj.
Wieczorem 8 listopada Schellenberg poszed wczenie spa, wzi nawet proszek
nasenny. Spa ju gboko, gdy tu po pnocy zadzwoni telefon. Z trudem otrzsn
si ze snu i podnis suchawk. Dzwoni Himmler. Schellenberg pisa pniej, e Himmler zawiadomi go o zamachu na ycie Hitlera, ktry mia miejsce 8 listopada wieczorem. W Biirgerbraukeller w Monachium wybucha bomba, tu po tym, jak Hitler
zakoczy swoje doroczne przemwienie do nazistowskiej starej gwardii. Kilku starych towarzyszy partyjnych stracio ycie, s powane szkody" - owiadczy Himmler. Wanie wtedy Himmler przekaza Scheenbergowi nowe rozkazy dotyczce jego
misji w Londynie. - Nie ma wtpliwoci, e za tym wszystkim stoi brytyjski Secret
Service" - wspomina Schellenberg sowa Himmlera. - (Hitler) teraz chce - i to jest
rozkaz - bycie pojechali na t konferencj z brytyjskimi agentami, niezwocznie ich
aresztowali i przewieli do Niemiec".
W Biirgerbraukeller w Monachium rzeczywicie wybucha bomba, a reperkusje
tego wybuchu day si odczu a w centrali MI-6 w Londynie. Hitler przyby do piwiarni o 20.07 by spotka si z nazistami, ktrzy poparli go w czasie puczu 1923 roku,
pierwszej prby zdobycia wadzy, ktra zakoczya si strzelanin z policj i wyrokiem wizienia. O 20.12 zacz wygasza swoj pomienn mow, skierowan gwnie przeciwko Churchillowi i Anglii. Przemwienie skoczyo si o 21.08, a cztery
minuty pniej, nieco wczeniej ni planowano, Hitler opuci piwnic wraz z najbliszymi wsppracownikami. O godzinie 21.30 w pomieszczeniu wybucha silna bomba, zabijajc szeciu starych towarzyszy partyjnych i ranic szedziesiciu.
Reakcja na zamach bya natychmiastowa i ostra, skierowana gwnie przeciwko
MI-6. Prasa niemiecka jednogonie oskarya brytyjski Secret Service o zorganizowanie zamachu i zaoferowaa 200 000 dolarw nagrody za informacje prowadzce
do aresztowania zamachowcw. W rzeczywistoci MI-6 nie miao nic wsplnego
z zamachem, niezalenie od tego, jak bardzo organizacji tej zaleao na mierci

INCYDENT WVENLO

183

Hitlera. Nieco pniej wadze niemieckie aresztoway chorego psychicznie stolarza,

Georga Elsnera. W czasie prby przekroczenia granicy niemiecko-szwajcarskiej znaleziono u niego fotografi piwnicy ze znakiem X" postawionym dokadnie w miejscu podoenia bomby. Po otrzymaniu wiadomoci, e by o wos od mierci, Hitler
zapaa dz odwetu. Od pocztku mia pewne wtpliwoci co do misji Schellenberga i wielokrotnie dawa do zrozumienia, e jest zbyt niebezpieczna i powinna
zosta odwoana. Teraz rozkaza, by brytyjscy agenci zostali porwani i przywiezieni
do Berlina.
9 listopada Schellenberg wsta o wicie, by udzieli instrukcji swojej cywilnej ochronie osobistej, ktr dowodzi dowiadczony oficer SS, Alfred Naujocks. Przekaza Naujocksowi rozkaz Himmlera, po czym obydwaj zasiedli do opracowywania planu akcji.
Potem cay zesp uda si do Dusseldorfu. O drugiej po poudniu Schellenberg wraz
z generaem" przekroczyli granic holendersk w Venlo i udali si do Cafe Bacchus", jednej z wielu przygranicznych kawiarenek z kolorowymi markizami i placykiem zabaw dla dzieci.
Wszystko wygldao normalnie, ale tu za niemieck granic Naujocks i jego
SS-mani czekali na sygna do ataku.
O 14.08 w wskiej uliczce pojawi si niebieski buick nalecy do Besta. Siedziao
w nim czterech mczyzn - Best, Stevens, kierowca i porucznik Klop. Samochd zatrzyma si, gdy kto wychodzi zza rogu. Najwyraniej obawiali si czego, mimo to
powoli jechali w kierunku kawiarni. W tej samej chwili trzy mercedesy przejechay
przez posterunek graniczny taranujc szlaban. Ostrzelano holendersk stra graniczn
z karabinu maszynowego, zmuszajc onierzy do rozproszenia si. Jeden z mercedesw wjecha z du prdkoci w uliczk blokujc buicka. Z wntrza wyskoczy
Naujocks i czterech SS-manw. Grupa ta pochwycia i skua kajdankami obu Brytyjczykw. Gdy wsadzano ich wraz z kierowc do mercedesa, Naujocks zauway, e
Klop wyciga pistolet. Wtedy strzeli i holenderski agent pad martwy. Kierowca mercedesa nie bawi si w zawracanie - wrzuci wsteczny bieg i z rykiem silnika wycofa
si w kierunku granicy niemieckiej. Caa operacja trwaa mgnienie oka. Best i Stevens,
dwaj najwaniejsi agenci MI-6 w Europie Zachodniej zostali przewiezieni do Berlina,
gdzie umieszczono ich we wsplnej celi w piwnicach budynku centrali SD przy Prinzalbrechtstrasse 8, dawnej szkoy sztuk piknych. Hitler nie posiada si ze szczcia.
Wkrtce przyj Schellenberga, Naujocksa i SS-manw biorcych udzia w akcji i kademu z nich wrczy Krzy elazny.
Krytycy Menziesa niezwocznie wykorzystali bdy Stevensa i Besta, by go zaatakowa. Ministerstwo Spraw Zagranicznych w obawie przed dalszymi podstpami zerwao rozmowy w Watykanie, ale sam Menzies nie dopuci, by wydarzenia te
spowodoway przerwanie kontaktw z Canarisem. By moe nie mia penego zaufania do admiraa i konspiratorw ze Schwarze Kapelle", stanowili oni jednak
kana cznoci, ktry kiedy mg okaza si bezcenny. Co wicej, jak sam pniej
stwierdzi, istniay dowody na to, e Abwehra nie uczestniczya w incydencie w Venlo, a sam Canaris nic nie wiedzia o operacji i nie posiada si z oburzenia, gdy usysza o porwaniu.
Incydent powanie zaszkodzi dziaaniom Schwarze Kapelle". Byo oczywiste, e
Brytyjczycy stan si jeszcze bardziej ostroni w kontaktach z Niemcami. Generaowie, ktrych mona byo podejrzewa o udzia w konspiracji gorczkowo wycofywa-

184

KORZENIE KONSPIRACJI 1934-1943

li si z gry, a Gestapo z furi rzucao si na kady strzp dowodu wiadczcego o spisku. Najpowaniejsze zagroenie wynikao z ewentualnoci, e Gestapo zmusi wreszcie Besta i Stevensa do mwienia. Co mogli wiedzie o rozmowach w Watykanie? Nie
wiedzieli na szczcie nic, a w czasie przesucha, zgodnie z najlepszymi tradycjami
Secret Service, nie powiedzieli niczego, co byoby uyteczne. Konspiratorzy nie mogli
jednak ryzykowa.
Incydent w Venlo sta si punktem zwrotnym w tajnej wojnie midzy Wielk Brytani a Trzeci Rzesz. Znamienny by fakt, e w pierwszych tygodniach wojny obie
strony wykonyway swoje operacje w sposb w miar agodny, obawiajc si, e nadmierna gwatowno sprowokuje przeciwnika do odwetu. Porwanie Besta i Stevensa
usuno te skrupuy. Prowadzona ju bez biaych rkawiczek tajna wojna stawaa si
coraz bardziej brutalna.

Diabelska intryga
Rozmowy watykaskie zostay zawieszone na ponad miesic. Podjto je dopiero wtedy, gdy sam papie zagwarantowa dobr wol i szczero intencji Muellera. Po uzyskaniu gwarancji, przekazanych osobicie lordowi Halifaxowi przez Piusa XII, Brytyjczycy powrcili do rozmw organizujc spotkanie papiea z D'Arcym Osborne.
Wedug notatki subowej rzdu brytyjskiego, spotkanie odbyo si w Watykanie
12 stycznia 1940 roku. Wszystko wskazuje na to, e stanowio ono najwaniejszy krok
ku zawieszeniu broni przed rozpoczciem operacji Fali Gelb". Papie ostrzeg
D'Arcye'go, e zgodnie z posiadanymi przez niego informacjami, Hitler przygotowuje na luty 1940 roku gwatown, cik i pozbawion skrupuw ofensyw" przeciwko Holandii. Stwierdzi te, e generaowie" byli gotowi ubiec ofensyw pod warunkiem uzyskania gwarancji pokoju". Wydaje si, e D'Arcy zapozna si wczeniej
z przeprowadzon przez MI-6 ocen wiarygodnoci i rzeczywistych moliwoci
Schwarze Kapelle". Wedug tej oceny, cakiem zreszt susznej, niemieccy wojskowi
mieli szans na powodzenie rewolty. Ministerstwo Spraw Zagranicznych wtpio jednak, by ktrykolwiek z generaw" posiada odpowiedni inicjatyw. W rezultacie
D'Arcy owiadczy papieowi, e ich zamierzenia s tak niejasne, e wrcz bezuyteczne". W tym momencie, o ile notatka ministerstwa zawiera dokadne informacje,
papie usiowa wycofa si z rozmw.
7 lutego, podczas nastpnego spotkania z ambasadorem brytyjskim, Ojciec wity
wrci do sprawy, chocia zrobi to, jak zauway sir D'Arcy, z pewnymi oporami".
Tym razem papie powiedzia, e posiada nowe informacje o tym, e cz armii jest
przygotowana do dziaania, nawet jeeli oznacza to ryzyko wojny domowej, pod
warunkiem udzielenia gwarancji, e integralno terytorialna Niemiec i Austrii nie
zostanie naruszona". W depeszy do lorda Halifaxa D'Arcy napisa, e nowa koncepcja zrobia na nim wraenie. Podobne wraenie musia odnie take lord Halifax,
poniewa 17 lutego udzieli D'Arcy'emu instrukcji, e Wielka Brytania nie moe dziaa bez Francji. W tej samej depeszy Halifax podkreli, e Wielka Brytania bdzie
gotowa przedstawi swoje warunki generaom" pod warunkiem, e zaproponuj
zdecydowany, potwierdzony przez waciwe autorytety program". Program taki mia
przewidywa odszkodowania wojenne dla pastw ssiadujcych z Niemcami oraz
sztywne gwarancje bezpieczestwa i swobody wyboru dla Austrii. Byy to jedyne
Warunki brytyjskie wymienione w tej notatce.
Jeeli jednak wierzy Muellerowi, Brytyjczycy w rzeczywistoci dali za rozejm
znacznie wicej. Tu przed 1 lutego 1940 roku Mueller przywiz do Berlina dugo

186

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

oczekiwan odpowied brytyjsk, na ktrej opieray si wszystkie nadzieje niemieckiej opozycji w Wojnie Ostatecznej". Odpowied ta, zgodnie z relacj Muellera, zostaa napisana przez ojca Leibera na jednej kartce papieru. Zostaa podyktowana przez
papiea i zawieraa szczegy na temat traktatu pokojowego, ktry Wielka Brytania
miaa negocjowa z rzdem przejmujcym wadz po Hitlerze. Wedug Johna Wheeler-Bennetta, wysokiego oficera Political Warfare Executive*, odpowied zostaa napisana na kartce papieru listowego z prywatnej papeterii papiea, do ktrej ojciec
Leiber doczy swoj wizytwk.
Po dorczeniu przez Muellera listu w Berlinie, Mueller i Dohnanyi napisali raport
o rozmowach watykaskich, tym razem zgodnie z terminologi niemieck. Dokument ten stanowi kwintesencj spisanych przez Leibera owiadcze papiea, zawiera 12 stron tekstu i przeszed do historii jako Raport X". Nazw t dokument zawdzicza Muellerowi, ktremu Abwehra nadaa kryptonim Agent X2". Wyglda na
to, e notatka Leibera zaczynaa si od kategorycznego sformuowania: Conditio sine
ua non: sformowanie rzdu posiadajcego zdolno prowadzenia negocjacji". Sformuowanie to stao si podstawow przesank Raportu X". Wydaje si jednak, e
Mueller i Dohnanyi zmienili to sformuowanie nieznacznie, ale z doniosym skutkiem:
Conditio sine ua non: usunicie reimu narodowosocjalistycznego i utworzenie rzdu posiadajcego zdolno prowadzenia negocjacji".
Ju po wojnie, dziewiciu pozostaych przy yciu czonkw Schwarze Kapelle",
ktrzy widzieli Raport X" jednogonie stwierdzio, e zawiera on dokadne sugestie Londynu odnonie formy, jak ma przybra nowe pastwo (niemieckie)". Sugestie te wspominay o pastwie zdecentralizowanym" - prawdopodobnie federacji
pastw. O przyszoci Austrii mia zdecydowa plebiscyt. Raport przewidywa te,
jak to nazwali Brytyjczycy, odtworzenie Czech" w postaci Czechosowacji, co rozumiano jako powtrn fuzj terytoriw czeskich i sowackich. Czeskie Sudety miay
pozosta w rkach Niemiec. Tutaj jednak wiadkowie przestaj by jednomylni. Halder upiera si, e wschodnie granice Niemiec miay zosta przywrcone do stanu
z 1914 roku, natomiast wedug Leibera, pastwo polskie miao zosta odtworzone
w caoci. Sam Mueller wspomina, e obszary, ktre wypowiedz si za Niemcami,
miay zosta wcielone do Rzeszy.
Mona tutaj wycign wniosek, e Raport X" mia stanowi protok do traktatu, ale sam w sobie traktatem nie by. Wydaje si, e Schwarze Kapelle" uznaa ten
dokument za co wicej, ni zwyky protok. 3 kwietnia 1940 roku Canaris i Halder
spotkali si w Zossen, by omwi protok, po czym Halder postanowi niezwocznie
przedstawi dokument gwnodowodzcemu, Brauchitschowi, prawdopodobnie w celu zachcenia generaw do podjcia jakich nowych dziaa przeciwko Fali Gelb".
Halder przekaza Brauchitschowi raport do przeczytania na ca noc, a gdy rano powrci, zasta gwnodowodzcego w niezwykle powanym nastroju". Brauchitsch
owiadczy:
Me powinien pan by mi tego pokazywa. Stoimy wobec najczystszej zdrady stanu (Landsverrat). To nie wchodzi w rachub, pod adnym warunkiem. Jestemy w stanie wojny.
W czasie pokoju do przyjcia jest, e kto nawizuje kontakt z obcym mocarstwem. W cza Zarzd Wojny Politycznej (PWE).

DIABELSKA INTRYGA

187

sie wojny co takiego jest dla onierza niedopuszczalne. Co wicej, w tym wypadku kwestia
nie dotyczy rzdw, ale wyboru filozofii ycia. Usunicie Hitlera bdzie wic bezuyteczne.

Brauchitsch zwrci si przeciwko szefowi Sztabu Generalnego. Najwyraniej przeywa konflikt sumienia, nie mia jednak do siy, by odrzuci star teori Sztabu
Generalnego, e jeeli nard rozpoczyna wojn, to zadaniem sztabu jest t wojn wygra, a nie roztrzsa jej moralne aspekty. Podobnie jak Beck, uwaa, e Niemcy nie
s w dugotrwaej wojnie rwnorzdnym przeciwnikiem; nie oznacza to jednak, e
ludzie na wysokich stanowiskach nie powinni charakteryzowa si odwag moraln.
Kto przywiz ten dokument do Zossen? Brauchitsch domaga si odpowiedzi. Czowieka tego naley aresztowa, a dokument wysa do OKW lub SD i przeprowadzi
ledztwo. Halder, ktry balansowa na krawdzi zaamania nerwowego od czasu, gdy
rwnoczenie z planowaniem Fali Gelb" intrygowa przeciwko Hitlerowi, odpowiedzia: Jeeli ktokolwiek ma by aresztowany, niech to bd ja". Brauchitsch nic ju
wicej nie powiedzia o zdradzie, a Halder nie wspomina o rebelii.
Halder by potomkiem rodziny, ktra od trzystu lat przysparzaa Niemcom dobrych onierzy. Ten energiczny, mdry i sprytny oficer by Bawarczykiem, czyli, jak
to kiedy okreli Bismarck, skrzyowaniem czowieka z Austriakiem". Uwiziony
midzy motem swojej moralnoci kastowej, a kowadem - katolickiej tradycji, Halder
musia teraz wycofa si ze Schwarze Kapelle". Pomienie zdrady stay si dla niego
zbyt palce. Jeeli chodzi o dalsze losy Raportu X", to trafi on do duego sejfu, wykonanego przez firm Pohlschroeder" z Dortmundu, w jednym z bunkrw w Zossen, gdzie Abwehra przechowywaa swoje najtajniejsze dokumenty i lea tam niczym bomba zegarowa. Mona wic stwierdzi, e Brauchitsch wyrwa miecz rewolty z rk konspiratorw dziaajcych w onie najwyszego dowdztwa armii. Gdzie
indziej jednak wci pegay pomienie zdrady.
Tymczasem 3 kwietnia 1940 roku D'Arcy Osborne ponownie stawi si w Watykanie, w gabinecie Piusa XII. Tym razem papie wyrazi swoje obawy, e demarche zakoczyo si. W rzeczywistoci Watykan, w peni wiadomy kryjcych si za negocjacjami niebezpieczestw, straci do nich zaufanie. Niektrzy ludzie z otoczenia papiea usiowali ustali tosamo mocodawcw Muellera, a gdy im si nie udao, zaczli
kwestionowa jego penomocnictwa. W cigu nastpnych dni Hitler, odwaniejszy
ni kiedykolwiek, rozkaza przeprowadzenie niespodziewanego ataku na Dani i Norwegi. Beck jednak jeszcze si nie podda. Zdawa sobie spraw z ryzyka, e jeeli nie
zajd adne nowe wydarzenia, alianci uznaj rozmowy watykaskie za jeszcze jedno
venlo. Postanowi wic raz jeszcze podj starania o powrt do rozmw.
Mueller wyruszy w drog do Rzymu, by ostrzec wiat przed operacj Fali Gelb",
popeniajc najwikszy w dotychczasowej historii wojny akt Landsverrat. Za rad Becka, powierzone Muellerowi przesanie zostao bardzo ostronie sformuowane".
Wedug pniejszych wspomnie samego Muellera, teraz zawierao ono pene oburzenia odegnanie si od zbliajcego si ataku na Niderlandy" oraz stwierdzenie, e
//Hitler zaatakuje, i to w najbliszej przyszoci". Mueller przekaza ostrzeenie ojcu
Leiberowi, po czym uda si do domu opata Huberta Nootsa, Belga z pochodzenia.
Noots zna Muellera od dawna i mia do niego zaufanie. Mueller przedstawi opatowi
//Szczegowy opis sytuacji oraz swj punkt widzenia na perspektywy". Po odbyciu
dwch takich spotka Mueller powrci 4 maja do kraju, w peni wiadomy niebez-

188

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

pieczestw, na ktre by teraz osobicie naraony. Za kilka cygar i zapalniczk kupi

od woskiego urzdnika imigracyjnego pieczcie wizowe. Ostemplowa swj paszport tak, by daty wjazdu i wyjazdu z Woch stay si nieczytelne.
Ostrzeenie Muellera obiego cay Watykan, D'Arcy najprawdopodobniej rwnie
o nim wiedzia. Kiedy jednak dotaro do Londynu, uznano je za element jakiej wikszej operacji dezinformacyjnej, prowadzonej przez SD w celu ukrycia prawdziwych
planw Hitlera. Wspomnienie Venlo nieatwo byo zignorowa, a negocjacje watykaskie zostay w protokoach rzdu brytyjskiego okrelone jako prby wmanewrowania w partacki ukad pokojowy".
Sprawa bya jednak daleka od zakoczenia, bowiem konspiratorzy ze Schwarze
Kapelle" omal nie zapacili najwyszej ceny za sw dziaalno. Po dostarczeniu papieowi ostrzeenia Muellera, ojciec Leiber poinformowa o nim swego koleg z Uniwersytetu Gregoriaskiego, jezuit, ksidza Teodora Monnensa. Monnens przekaza
ostrzeenie ambasadorowi Belgii, Adrienowi Nieuwenhuysowi, ktry zlekceway
je, stwierdzajc, e aden Niemiec by si na to nie odway". Tu po Monnensie ambasadora odwiedzi opat Noots. Zanim minie tydzie - powiedzia Noots - niemieckie czogi, piechota, spadochroniarze i lotnictwo zaatakuj Belgi i Holandi. Tym
razem Nieuwenhuys potraktowa rzecz powanie i 2 maja 1940 roku wysa depesz
do Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Brukseli.
Gdy zaniepokojony rzd w Brukseli poprosi o wicej danych, 3 maja Nieuwenhuys wysa do kraju kolejn depesz, zawierajc dalsze szczegy ostrzeenia
Muellera. Podobnie jednak jak rzd belgijski, ambasador nie do koca wierzy tym
doniesieniom. Rzdy brytyjski i belgijski wolay interpretowa te rewelacje jako element toczcej si wanie wojny nerww. Trudno byo uwierzy, e Schwarze Kapelle" nie kieruje si zdradliw perfidi.
Forschungsamt* mia jednak oczy i uszy otwarte i wymiana depesz midzy ambasadorem belgijskim w Rzymie a Bruksel nie usza jego uwadze. Urzdnicy Forschungsamtu podsuchiwali rozmowy telefoniczne, otwierali listy, rozszyfrowywali depesze
i utrzymywali bliskie kontakty z SD, dostarczajc mu - przynajmniej we wczesnym
okresie wadzy partii nazistowskiej - wikszo zagranicznych danych wywiadowczych. Ich raporty byy drukowane na brzowym papierze z emblematem niemieckiego ora, dlatego nazywano je brunatnymi ptakami". Forschungsamt przechwyci
obydwie depesze Nieuwenhuysa, szybko je rozszyfrowa i jeszcze szybciej dostarczy
na biurka Heydricha, Himmlera i najprawdopodobniej rwnie Hitlera. Ten, rozwcieczony ewidentn obecnoci zdrajcy w swoim otoczeniu, zarzdzi szczegowe ledztwo.
Dziki przeciekom, informacje o ledztwie dotary do Canarisa i Ostera. Mueller,
ktry przebywa ju w domu, w Monachium, otrzyma rozkaz przybycia do Berlina
i zatarcia za sob wszelkich ladw. Zaniepokojony tonem tych rozkazw, Mueller
wsiad do samochodu i pojecha - zgodnie z instrukcjami - wprost do domu Ostera.
Tam Oster uwiadomi mu, e obydwaj s unurzani po uszy" i przypomnia o przyrzeczeniu, e gdyby jeden z nich trafi na szafot, to nikogo za sob nie pocignie. Nakaza Muellerowi, by niezwocznie uda si do centrali Abwehry na spotkanie z Canarisem. Mueller natkn si na maego admiraa w korytarzu, na ktrym mieciy si
* Forschungsamt - suba inwigilacji pocztowej i telekomunikacyjnej.

DIABELSKA INTRYGA

189

gabinety szefw. Canaris seplenic, co czsto zdarzao mu si w chwilach zdenerwowania, powiedzia: Brunatne ptaki! Czy widzia pan brunatne ptaki?". Gdy Mueller
przeczco potrzsn gow, kaza mu pj do biura Dohnanyfego, by zapozna si
z treci brunatnych ptakw" i powanie si nad ni zastanowi.
Po przeczytaniu raportw Mueller zorientowa si, e zawieraj one tre depesz,
wysanych przez Nieuwenhuysa 2 i 3 maja. Stao si to, czego obawia si najbardziej
- mg zosta uznany za zdrajc lub prowokatora. Gdy Canaris wszed do gabinetu
i zapyta: - Czy chodzi o pana?", Mueller odpowiedzia: - Nie jestem pewny, admirale. Moe tak, a moe nie". Jego opanowanie zrobio na Canarisie wraenie. Admira
pooy rk na jego ramieniu i stwierdzi: Unser ruhende Poi im der Erscheinung Flucht*.

Nastpnie zapyta Muellera: - Czy jest pan gotw na przyjcie mojego rozkazu?".
Warunki pracy Muellera przewidyway moliwo negatywnej odpowiedzi. Mueller
odpowiedzia, e to zaley od jego treci.
Rozkaz by zdumiewajcy - Liedig nazwa go pniej diabelsk intryg". Canaris
poprosi Muellera, by ten uda si do Rzymu i zbada, jak doszo do przecieku w sprawie Fali Gelb". Rozkaz by wrcz niedorzeczny: Mueller mia pojecha do Rzymu,
aby sta si tam swoim wasnym poliq'antem". Przyj jednak rozkaz. Canaris owiadczy, e musi wyjecha natychmiast, oraz e musi zadzwoni z Berlina do Monachium
z poleceniem, by spakowany baga czeka ju na monachijskim lotnisku. Gdy tylko
samolot wznis si w powietrze, Canaris nakaza zniesienie kontroli granicznej tego
lotu, w nadziei, e utrudni w ten sposb dziaanie Heydrichowi i ochroni Muellera
przed schwytaniem w sie SD. Przedstawiciel Canarisa we woskim wywiadzie SIM
i jednoczenie szef rzymskiego oddziau Abwehry, pukownik Hans Helferich zosta
poinformowany, e Mueller przybywa z misj specjaln w celu przeprowadzenia ledztwa w sprawie przecieku tajemnic pastwowych. Helferich otrzyma take instrukcje
nakazujce mu udzielenie Muellerowi wszelkiej pomocy. Usysza take, e ze wzgldu na wag ledztwa, caym jego przebiegiem bdzie kierowa Mueller.
Po wyjedzie Muellera Canaris poszed na spotkanie z Hitlerem, by go poinformowa, e wanie rozkaza przeprowadzenie moliwie najsurowszego ledztwa w sprawie rzymskiego przecieku informacji na temat operacji Fali Gelb". Poinformowa te
Fiihrera, e misj t powierzy swojemu agentowi specjalnemu, Josefowi Muellerowi,
ktry jest ju w drodze. Hitler udzieli zezwolenia na przeprowadzenie ledztwa.
Wykonany przez Canarisa ruch okaza si genialny.
Mueller przyby bezpiecznie do Rzymu, gdzie natychmiast skontaktowa si z ojcem Leiberem. Podczas spotkania poinformowa ksidza, e ambasador Nieuwenhuys musi niezwocznie opuci Watykan, aby nie mona go byo atwo dosca".
Leiber przyrzek, e zrobi wszystko, co w jego mocy, by ochroni Nieuwenhuysa.
Wskaza take na konieczno utrzymania w tajemnicy udziau w caej sprawie opata
Nootsa, ktry pr^ekazal ambasadorowi informacje na temat Fali Gelb", oraz zatarcia
r
oli, jak oaegra w niej sa\n Mueller.
Mueller odwiedzi nastpnie Helfericha, ktrego poprosi o udostpnienie akt dotyczcych przecieku, chcia bowiem zapozna si z dotychczasowymi wynikami ledztwa. Aby zrobi dodatkowe wraenie, Mueller zadzwoni do Canarisa uywajc Sieci
\ najtajniejszego systemu telefonicznego Abwehry. Specjalnie w obecnoci HelferiNasz biegun spokoju w natoku wydarze.

190

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

cha Mueller przekaza szefowi Abwehry, e przeprowadzi bardzo zadowalajc

konwersacj" z jego rzymskim rezydentem, ktry tak umiejtnie poprowadzi ledztwo. Sprawozdanie to bardzo pochlebio Helferichowi, ktry by czowiekiem nie tylko zgodnym, ale i leniwym; w kadym razie z wdzicznoci przyj propozycj przejcia przez kogo innego dodatkowych prac zwizanych ze ledztwem.
Nastpnego dnia Mueller spotka si ponownie z Leiberem. Wspomina pniej,
e Leiber nagle wpad na doskonay pomys: Jeden z naszych ojcw, Belg, wanie
wyjecha do Konga i nie mona do niego w aden sposb dotrze. Czy nie mona
obarczy go win za wszystko, co zarzuca si rodakowi, o ktrym wspomina Nieuwenhuys? Mogoby to odwrci podejrzenia od Nootsa". Wedug Harolda C. Deutscha, ktry z ramienia OSS prowadzi pniej ledztwo w tej sprawie, ...ten w zasadzie prostolinijny czonek Stowarzyszenia Jezusowego wykazywa ewidentne skonnoci do chochlikowa tych psot". Mueller zgodzi si na t propozycj i wrci do centrali Abwehry gdzie oznajmi, e pewien belgijski jezuita, ktry nagle opuci Rzym,
z pewnoci jest tym rodakiem", o ktrym wspomina Nieuwenhuys w swoich dwch
depeszach.
Pozosta jeszcze jeden problem: w jaki sposb informacje te w ogle dotary do
Rzymu? Przy pomocy opata Nootsa, ktry okaza si rwnie wprawnym spiskowcem, jak Leiber, Mueller wymyli histori, ktra musiaa Himmlerowi wyda si prawdopodobna. Ot znienawidzony przez Himmlera hrabia Galeazzo Ciano, zi Mussoliniego i minister spraw zagranicznych Woch, wycign je od kogo z otoczenia
Ribbentropa, ktrego Himmler rwnie nie znosi. Fakt i fikcja zostay wic splecione
w taki sposb, by nikt ich ju nie umia rozplata, a SD je przyjo.
Canaris i Mueller sprytnie rozegrali swoje partie. ledztwo zostao chwilowo zamknite, pomimo rosncych wci podejrze Heydricha wobec Abwehry, ktr uwaa za gniazdo zdrajcw. Niestety, zakoczono take watykaskie rozmowy. Gdyby
nie incydent w Venlo, by moe Brytyjczycy zawarliby porozumienie. W najgorszym
wypadku oni i ich sojusznicy na kontynencie mieliby przynajmniej wiksze zaufanie
do Schwarze Kapelle" i uwierzyliby w konsekwencje operacji Fali Gelb". Tak si
jednak nie stao, gdy prawda ze zdrad rzadko chodz w parze.
Watykan nie by jedynym kanaem cznoci, wykorzystywanym przez Schwarze
Kapelle" w celu pokrzyowania planw Hitlera w cigu tych kilku nerwowych miesicy, ktre dzieliy napa na Polsk od momentu rozpoczcia operacji Fali Gelb".
Wczesnym rankiem 4 listopada 1939 roku stranik pilnujcy ambasady brytyjskiej
w Oslo wanie robi obchd w nienej zadymce, gdy natkn si na paczk, pozostawion na kamiennym gzymsie domku portiera. Paczka bya ledwo widoczna spod
niegu, i gdyby stranik nie znalaz jej tego dnia, przeleaaby nie zauwaona jeszcze
przez kilka tygodni. Pakiet o powierzchni kartki papieru i gruboci okoo 7 centymetrw by zaadresowany do brytyjskiego attache wojskowego. Gdy ten zjawi si w pracy
i otworzy paczk, znalaz list podpisany przez yczliwego niemieckiego naukowca", bez adnych dalszych wyjanie. Paczka zawieraa niemieckie dokumenty i schematy, dotyczce uzbrojenia.
Pakiet zosta zapakowany do worka kurierskiego i wysany poczt dyplomatyczn
do Londynu, gdzie wyldowa na biurku doktora R.V. Jonesa, pracownika wydziau
naukowo-technicznego MI-6, specjalisty w dziedzinie fizyki, filozofii natury i astro-

DIABELSKA INTRYGA

191

nomii- Pierwszym zadaniem, jakie otrzyma Jones w nowej pracy, byo zbadanie znajdujcych si w posiadaniu MI-6 danych na temat uzbrojenia armii niemieckiej i przygotowanie raportu na ten temat. Zapoznawszy si zatem z ca dostpn w Wielkiej
Brytanii wiedz na temat niemieckich programw zbrojeniowych, Jones zdoby doskonae kwalifikacje do zbadania i oceny Raportu z Oslo", jak z czasem nazwano
zawarto tajemniczej paczki.
Raport" okaza si zdumiewajcym dokumentem. Pord informacji technicznych
znalazy si dane o nowym typie torpedy kierowanej sygnaami akustycznymi, o nowym systemie umoliwiajcym Luftwaffe bombardowanie w warunkach zej widocznoci, o postpach prac nad dwoma niemieckimi systemami radarowymi - Wiirzburg" i Freya". Zawiera jeszcze wiele innych danych, ale Jonesa szczeglnie zaintrygowa program rakietowy, kryjcy si pod kryptonimem Aggregatprogramm". Wedug materiaw, Niemcy rozpoczli ju na poligonie Peenemiinde, na batyckiej wyspie Uznam, pierwsze prby z duymi rakietami dalekiego zasigu.
Z raportu wyranie wynikao, e w dziedzinie wojskowej zapocztkowano nowy
kierunek rozwoju. Umiejtnoci niemieckich naukowcw byy wszystkim dobrze znane. Poczyniono ogromne postpy w rozwoju broni rakietowej i trudno nawet uzmysowi sobie, co czekaoby aliantw, gdyby Niemcy mieli do czasu na ukoczenie tych
programw". Na razie jednak wojna dopiero si zaczynaa i nie byo nikogo, kto byby
w stanie oceni wiarygodno Raportu z Oslo". Dopiero po potwierdzeniu istnienia
X-Gerat - urzdzenia do naprowadzania bombowcw na cel, pozwalajcego Luftwaffe
na dokadne wstrzeliwanie si w brytyjskie miasta, wykorzystane w czasie nalotu na
Coventry - oraz wykradzeniu planw radaru Wurzburg" w czasie rajdu komandosw na francusk wiosk Bruneval - wywiad naukowy gotw by przyj raport do
wiadomoci. Wydarzenia te miay jednak miejsce dopiero w latach 1941^12.
By moe anonimowo nadawcy Raportu z Oslo" bya przyczyn, dla ktrej
dokument przyjto z niedowierzaniem. Kim by ten yczliwy naukowiec niemiecki", czy raport by prawdziwy, czy stanowi kolejny element prowadzonej przez
Hitlera taktyki zastraszania? Przez wiele lat autor raportu pozostawa nieznany do momentu ujawnienia metod pracy Canarisa. Podczas oceny raportu, zarwno
doktor Jones, jak jego wsppracownik, doktor Robert Cockburn, szef Sekcji rodkw Przeciwradiolokacyjnych* w Telecommunications Research Establishment dugo
zastanawiali si nad tym, kto w niemieckiej hierarchii mg zajmowa wystarczajco wysok pozycj, by zdoby informacje na temat niemieckiego programu rozwoju
tajnych broni. Wielu naukowcw mogo mie dostp do poszczeglnych czci programu, ale nikt, jak przypuszczano, nie mia wiedzy o caoci. Tylko ludzie tacy, jak
Canaris, byliby w stanie unikn inwigilacji Gestapo i przekaza pakiet bezcennych
dokumentw za granic. Raport z Oslo" mg by kolejnym przeciekiem, zmierzajcym do tego samego celu, co inne, potwierdzone dziaania Canarisa w ramach
//Schwarze Kapelle". Cockburn stwierdzi pniej: Wydawao si cakiem moliwe, e raport by dzieem Canarisa. Nigdy jednak nie udao nam si znale autora. Nigdy te nie udao nam si stwierdzi, kto poza Canarisem lub jego agentami
m
g go sporzdzi".
* Radar Countermeasures Section of the Telecommunications Research Establishment (TRE) - sekcja rodkw
Przeciwradiolokacyjnych w Zarzdzie Bada Telekomunikacyjnych.

192

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

Pogld, e to Canaris by jego autorem, jest jedynie spekulacj, ale wiele innych
dziaa o porwnywalnym znaczeniu byo, bez wtpienia, dzieem Schwarze Kapelle". Znalazy si wrd nich epizody takie, jak Raport z Lizbony" z 1943 roku, zawierajcy jeszcze wicej cennych informacji na temat niemieckiego programu rakietowego, uzupenionych wskazwkami politycznymi o ogromnym znaczeniu. W1943 roku
Brytyjczycy otrzymali Raport ze Stambuu", ktry dostarczy MI-6 klucz kodw
do Enigmy", stosowanych przez Abwehr w dalekosinej sieci cznoci. W latach
1942-43 pojawi si Raport berneski", w ktrym przekazano OSS wszystkie istotne
depesze niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych z ostatnich dwch lat. Tajemnica otacza rwnie rda najwikszego prawdopodobnie sukcesu, odniesionego
przez jakikolwiek wywiad w czasie II wojny wiatowej - ewolucji programu Ultra".
Zbudowana w Bletchley maszyna Turinga zostaa tak zaprojektowana, by duplikowa - przynajmniej w pewnym stopniu, a wic i ama tajne kody niemieckiej maszyny Enigma". Poniewa jednak Enigma" bya w stanie wykorzysta nieskoczenie wielk liczb szyfrw, ktre zaleay jedynie od stosowanych procedur kodowania, znajomo tych procedur uatwiaa wykorzystanie maszyny Turinga i miaa najwysze znaczenie dla brytyjskich kryptoanalitykw. Ich wiedza pochodzia czciowo ze zdobytych na nieprzyjacielu maszyn, a czasami zdobywano j na polu bitwy,
wraz z kluczami kodowymi i harmonogramami przekazw. Przechwycenie w maju
1941 roku nietknitej maszyny i zwizanych z ni materiaw na pokadzie U-110"
przyczynio si w ogromnym stopniu do poznania niemieckich sposobw szyfrowania. Istniej jednak inne przesanki wiadczce o tym, e konspiratorzy ze Schwarze
Kapelle" niemal od pocztku wojny regularnie i systematycznie zaopatrywali MI-6
w procedury szyfrowania Enigmy". Wydaje si, e gwnym celem tych aktw zdrady byo ujawnienie planw Hitlera, sformuowanych jego wasnymi sowami (poniewa Hitler korzysta z Enigmy" do wysyania depesz), by umoliwi aliantom podjcie odpowiednich rodkw zaradczych. Dlaczego jednak Schwarze Kapelle" miaaby zdradza kody do Enigmy"? Od momentu, gdy Hitler 5 listopada 1937 roku
ogosi swj zamiar wywoania wojny, Schwarze Kapelle" ujawnia wiatu niemal
wszystkie jego tajemnice. Udostpnienie Wielkiej Brytanii kodw do Enigmy" byo
niewtpliwie najszybsz, a dla konspiratorw i najbezpieczniejsz, drog do ujawnienia zamiarw Hitlera.
To przypuszczenie nie jest tak nieprawdopodobne, jak mogoby si wydawa. Kto
spord konspiratorw mia wystarczajco silne motywy i dogodne okazje, by zdradzi sekrety Enigmy"? Podejrzenie pado na generaa Ericha Fellgiebela, szefa cznoci OKW, ktry zosta w kocu stracony przez Gestapo za zdrad stanu, oraz jego
zastpc, generaa Fritza Thiele, ktry take ponis mier z rk oprawcw. Sam Hitler by take gboko przekonany, e Felgiebel i Thiele utrzymywali kontakty z Brytyjczykami. Hitler posun si w swoich przypuszczeniach tak daleko, e w czasie
rozmowy z ministrem resortu uzbrojenia, Albertem Speerem stwierdzi, e Felgiebel
posiada bezporedni kana cznoci z Brytyjczykami w Szwajcarii. Fellgiebelowi rzeczywicie udao si niepostrzeenie dla OKW i Gestapo zaoy tajne linie telefoniczne i teleksowe, czce jego kwater gwn z placwkami konspiracji, rozsianymi na
przestrzeni tysicy kilometrw kwadratowych.
Istniej jeszcze inne, bardziej wymowne powody, by podejrzewa Fellgiebela
o zdrad. To on by odpowiedzialny za eksperymentalny program Enigmy" i to jego

DIABELSKA INTRYGA

193

rekomendacja spowodowaa wprowadzenie Enigmy" w caym Wehrmachcie. Co

wicej, Felgiebel i Thiele, ktrzy byli take bliskimi przyjacimi, byli gwnymi doradcami i szefami caej cznoci midzy OKW a armi, mieli te wiele do czynienia
z ustalaniem warunkw cznoci nie tylko dla pozostaych dwch formacji si zbrojnych, ale take dla Abwehry i SS. Kontrolowali opracowywanie i dystrybucj niemal
wszystkich szyfrw, byli te odpowiedzialni za bezpieczestwo cznoci radiowej
i wywiad radiowy. Tylko kilka obszarw tajnej cznoci byo kontrolowanych przez
Abwehr. Obydwaj oficerowie byli czonkami Schwarze Kapelle", przy czym Felgiebel zosta przyjty po zamordowaniu Schleichera.
Dlaczego jednak Felgiebel zdecydowa si przystpi do konspiracji? By moe ze
wzgldu na gbok przyja z Beckiem, a moe dlatego, e jak niemal wszyscy pierwsi
czonkowie Schwarze Kapelle", czu si wilhelmiczykiem i onierzem starego Cesarstwa Niemieckiego. Felgiebel urodzi si w 1886 roku na lsku w rodzinie obszarniczej. By czowiekiem utalentowanym i inteligentnym, znawc klasyki, naukowcem, doskonaym technikiem i jedcem. Jego antypatia do Hitlera wynikaa nie
tylko z przyczyn spoecznych czy moralnych, ale take z jego pogldu, ktry dzieli
z innymi czonkami Sztabu Generalnego, e polityka wojskowa Hitlera jest strategicznym szalestwem, ktre kiedy zniszczy Niemcy. Podobnie jak Canaris, take i Felgiebel owiadczy kiedy publicznie, e zrobi wszystko, co w jego mocy, by zniweczy
plany Hitlera. By moe spord wszystkich konspiratorw on jeden zajmowa najkorzystniejsze stanowisko dla zrealizowania tej deklaracji. Jest pewne, e prowadzi
nielegaln czno radiow z Brytyjczykami, e mia dostp do wszystkich szyfrw,
procedur kodowania i harmonogramw przekazw radiowych Enigmy". Dlaczego
jednak nie uy radia - najlepiej mu znanego urzdzenia - jako narzdzia do zniszczenia Hitlera? W tajemnym wiecie cznoci, moliwoci dowodzcego byy nieograniczone.
Niezalenie od tego, kto dostarcza Wielkiej Brytanii informacji o Enigmie", i od
jej moliwoci rozszyfrowywania tajnych depesz Wehrmachtu, gdy na horyzoncie
pojawia si groba Fali Gelb", maszyna Turinga nie bya jeszcze w peni zdatna do
uytku. Brytyjczycy otrzymali jednak do ostrzee, by mie si na bacznoci. Poza
informacjami, ktre przecieky do Watykanu za porednictwem Muellera, przez ca
jesie, zim i wiosn 1939 i 1940 roku take Oster podejmowa kolejne prby ostrzeenia Brytyjczykw o planach podboju Belgii, Holandii i Francji.
Oster gboko przejmowa si swoim udziaem w konspiracji. By lojalny wobec
ojczyzny, jak przystao na onierza i obywatela, usiowa wic uspokoi swoje sumienie synn maksym Talleyranda: Trahison est une cjuestion du dat"*. Nie mg jednak
zaprzeczy, e w rozumieniu prawa obowizujcego onierza niemieckiego, by winn
ym najgorszej zdrady. Ju w padzierniku 1939 roku zwierzy si Leidigowi:
Nie ma ju dla mnie powrotu. Gdy robi si co dla jakiej wikszej sprawy, o wiele prociej
jest wzi do rki pistolet i zastrzeli kogo, albo pobiec wprost pod ogie karabinu maszynowego, ni przyj na swoje barki to, co ja zrobiem. Bagam ci, by po mojej mierci
Pozosta mi przyjacielem, ktry wie w co byem wpltany i co zmusio mnie, bym czyni
M r a h iison..." - Zdrada jest kwesti daty.

194

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

rzeczy, ktrych inni by moe nigdy nie zrozumiej, a przynajmniej nigdy sami by ich nie
zrobili... Mona o mnie powiedzie, e zdradziem swj kraj, ale tak naprawd nie jestem
zdrajc. Uwaam siebie za lepszego Niemca od tych, ktrzy biegaj za Hitlerem. Moim
zamiarem i obowizkiem jest uwolnienie Niemiec - a wic i wiata - od tej plagi.

Oster mg sobie zaoszczdzi tych rozterek duchowych, bowiem jego ostrzeenia

nie budziy zaufania ani niepokoju; wci byy odrzucane jako dezinformacja czy elementy wojny psychologicznej". W sumie ujawni sam lub zezwoli na ujawnienie pitnastu z dwudziestu omiu rnych terminw rozpoczcia operacji Fali Gelb". Za
kadym razem - z wyjtkiem ostatniego - Hitler przekada uderzenie ze wzgldu na
pogod, ktra tej zimy i wiosny bya szczeglnie kapryna. Wikszo tych ostrzee
przekazywa przez swego przyjaciela, majora Sasa, ktry peni rol gwnego informatora Zachodu. Sas przekazywa informacje wywiadowi holenderskiemu i belgijskiemu, a te z kolei przekazyway je dalej do Menziesa. Gdy jednak kolejne daty dnia
Zero" mijay bez adnych skutkw, wszystkich zmczyy te, jak sdzili, bajki o elaznym wilku. Wywiady holenderski i belgijski traciy zaufanie do Ostera, uznajc go
w kocu za niewiarygodnego agenta, ktry prawdopodobnie jest take niebezpiecznym prowokatorem. Ze wzgldu na utrat zaufania ostatnie ostrzeenia Ostera
w ogle nie zostay przekazane Menziesowi.
Jeeli chodzi o Sasa, to podzieli on los typowego proroka we wasnym kraju".
Posusznie przekazywa swemu rzdowi ostrzeenia Ostera, wcznie z informacj
o tym, e tym razem, w przeciwiestwie do I wojny wiatowej, Holandia nie uniknie
inwazji, oraz o planach inwazji na Belgi. Jego zwierzchnicy od pocztku jednak byli
sceptyczni, a w kocu uznali go za ofiar wojny nerww, sterowanej przez Abwehr
z Berlina.
Tymczasem mijay tygodnie i miesice. W kwietniu 1940 roku Hitler niespodziewanie odwrci swoj uwag od Belgii, Holandii i Francji, by zaj Dani i Norwegi.
Za namow Canarisa, Oster raz jeszcze przekaza Sasowi ostrzeenie o ataku. Intencj
ostrzeenia, jak pniej wspomina Liedig, byo spowodowanie, aby brytyjska flota
przeprowadzia pokaz siy na wodach norweskich, co zmusioby Hitlera do odwoania planw". I kolejny raz ostrzeenie zostao zlekcewaone przez Holendrw, Duczykw, Norwegw i Brytyjczykw. Alianci otrzymali wic nastpny, druzgoccy cios.
Zdumiewajce, ale nawet to nie podnioso w ich oczach wiarygodnoci ostrzee przed
operacj Fali Gelb". Oster i Sas upierali si jednak przy swoim. W poniedziakowy
wieczr 6 maja 1940 roku, Oster poinformowa Sasa, e wedug najnowszych ustale,
dzie Zero" dla operacji Fali Gelb" zosta wyznaczony na 8 maja, oraz e tym razem Niemcy mog poprzedzi atak ultimatum. Sas wysa zaszyfrowan depesz do
holenderskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, wiadomo okazaa si jednak
kolejnym faszywym alarmem. 8 maja zacz si i mija spokojnie, a operacja Fali
Gelb" nie bya wprowadzona w ycie. Jeszcze tego samego dnia Oster zadzwoni jednak do Sasa by poinformowa go, e Hitler wyznaczy ostateczny termin operacji na
czwartek 9 maja. Jeeli odwoanie rozkazu nie nastpi do godziny 21.30 w poniedziaek, 8 maja, nastpnego dnia Wehrmacht ma wkroczy do akcji.
Tego wieczoru Oster i Sas zjedli razem kolacj w restauracji Horchers", gdzie wierny i zawsze pogodny kierownik, herr Haeckh nie spuszcza ich stou z oka. Musieli
by ostroni, bowiem Abwehra zatrudniaa - o czym Oster wiedzia - guchoniemych,

IABELSKA INTRYGA

195

ktrzy bez trudu odczytywali z ruchu ust tre rozmw osb ze szczytw wadzy.
Bya to waciwie nie kolacja, a stypa, jak owiadczy Sas po wojnie przed holenderskim Trybunaem Parlamentarnym. Okoo godziny 21.30 Oster i Sas wstali od stou
i udali si do biura OKW przy Bendlerstrasse. Sas czeka na ulicy w takswce. Po
dwudziestu minutach Oster wyszed z biura i powiedzia mu: Mj drogi przyjacielu,
ju po wszystkim. Nie byo odwoania rozkazu. Ta winia wyjechaa ju na front zachodni. Teraz jest ju naprawd po wszystkim. Mam nadziej, e zobaczymy si jeszcze kiedy po wojnie". Oster uj w palce guzik u paszcza przyjaciela i doda: Sas,
zrb co dla mnie. Wysad mosty na Mozie".
Przyjaciele poegnali si jeszcze raz i Sas popieszy do biur poselstwa holenderskiego, by zawiadomi ministerstwo wojny w Hadze. Przekaza tam zakodowan informacj od Ostera porucznikowi marynarki wojennej, po czym wraz z kolegami zacz
pali tajne dokumenty. Okoo pnocy odebra telefon od czowieka, ktry w przeszoci nie dawa wiary jego informacjom - szefa wywiadu holenderskiego, pukownika van de Plassche. - Wanie dostaem fatalne wiadomoci na temat operacji paskiej ony - owiadczy pukownik. - Co jej jest? Czy skonsultowa si pan ze wszystkimi lekarzami?". Rozwcieczony brakiem rozwagi van de Plasschego, Sas odpowiedzia gniewnie: - Tak, ale nie rozumiem, jak moe pan zawraca mi gow w takich
okolicznociach. Teraz pan wie wszystko. Nic ju nie mona zmieni, jeeli chodzi
o operacj. Odbdzie si jutro o wicie".
O trzeciej rano nastpnego dnia nad holenderskimi polami tulipanowymi pojawiy si pierwsze Stukasy. Mosty na Mozie nie zostay wysadzone*. Niemieckie czogi
przetoczyy si o wicie przez zachodni granic i za cztery dni Rotterdam zamieniony zosta w kup dymicych zgliszczy**. Pomimo kolejnych ostrzee Schwarze Kapelle", pomimo ujawnianych przez Ultr", a potwierdzonych przez rozpoznanie lotnicze informacji, e Hitler koncentruje ogromne siy za Lini Zygfryda, Wehrmacht
dziaa w warunkach cakowitego zaskoczenia taktycznego... niemal w kadym przypadku" - jak to pniej opisa Churchill.

* Po prostu niemieckie grupy szturmowe opanoway posterunki holenderskie pilnujce n

mostw.
** Uderzenie bombowe na Rotterdam byo aktem majcym zmusi Holandi do przerwaniia walki. Skierowano
tak not do Berlina, ale Luftwaffe nie potrafia ju (czy nie chciaa) z
-- o- ataku bombowym
ieni rozkazu
(
Przyp.

CANAR1S PRZY PRACY

Canaris przy pracy

19 lipca 1940 roku Hitler wszed na mwnic na scenie berliskiej opery. Ubrany by
w prosty, szary mundur, a na jego lewej piersi widnia Krzy elazny - ten sam, ktry
otrzyma w 1914 roku za udzia w bitwie pod Ypres, po ktrej Menzies dosta swj
DSO*. ...Jeszcze raz apeluj do rozwagi i zdrowego rozsdku Wielkiej Brytanii" mwi Fiihrer, ofiarowujc wyspiarzom ask zwycizcy. Uwaam e moje pooenie upowania mnie do takiego apelu, poniewa nie jestem kim zwycionym, bagajcym o ask, ale zwycizc, przemawiajcym w imi rozsdku. A nierozsdne
byoby, gdyby ta wojna miaa nadal trwa".
Wielka Brytania zlekcewaya apel Hitlera, nie zwaajc nawet na to, e Niemcy
wiciy kolejne zwycistwo, a konspiratorzy ze Schwarze Kapelle" w desperacji znowu zaczli snu plany przewrotu. W paryskim hotelu Meurice" rozpocza si nowa
faza konspiracji przeciwko Hitlerowi. Kilku jej uczestnikw spotkao si w jednym
z apartamentw pod pozorem planowania triumfalnego wjazdu Hitlera do stolicy Francji. Wrd konspiratorw znajdowa si genera Karl Heinrich von Stuelpnagel, szef
departamentu gospodarczego OKW - genera Eduard Wagner, genera Erich Fellgiebel
oraz dwch pukownikw, ktrych nazwiska warto zapamita: Henning von Tresckow i Klaus hrabia von Stauffenberg. Po zakoczeniu spotkania konspiratorzy udali si
do pokoju Stuelpnagela, gdzie zgodzili si, e zwycistwa Hitlera odebray im - przynajmniej na jaki czas - wszelk nadziej na przeprowadzenie skutecznego przewrotu.
Teraz mona byo jedynie planowa zamach stanu zgodnie z zaoeniami Sztabu Generalnego. Stauffenberg tylko kilka razy wtrci si do tych rozmw. Hitler nie jest wielkim generaem - stwierdzi. - Wszyscy wielcy generaowie w historii byli take wielkimi prawodawcami. A Hitler nie jest prawodawc. Nie jest Karolem Wielkim, Justynianem, czy nawet Napoleonem. Jest czowiekiem optanym dz nihilistycznej wadzy
i upodobaniem do okrutnych widowisk, i wanie dlatego naley go usun". Stauffenberg zacz powoli sprzyja koncepcji tyranobjstwa, tak dugo odrzucanej przez Becka
i tylko porednio branej pod uwag przez Ostera i Canarisa.
Hrabia von Stauffenberg mia wtedy trzydzieci trzy lata. By synem szwabskiego
arystokraty z rodziny, ktrej drzewo genealogiczne sigao 1262 roku. Urodzi si
w zamku Greiffenstein, bdcym od stuleci siedzib wirtemberskiej arystokracji. Jego
ojciec by starszym marszakiem i osobistym skarbnikiem na dworze Wilhelma II, a mat* Distinguished Seryice Order DSO - order przyznawany za wybitne osignicia dowdcy w obliczu nieprzyjaciela.

197

ka - prawnuczk marszaka polnego, Augusta hrabiego Neithardt von Gneisenau,

jednego z zaoycieli pruskiego Sztabu Generalnego. Wszyscy Stauffenbergowie byli
katolikami. Po ukoczeniu szkoy dla synw rodzin arystokratycznych w Stuttgarcie,
Stauffenberg najpierw chcia zosta architektem, potem wiolonczelist, w kocu jednak zdecydowa si na karier onierza. Otrzyma przydzia do elitarnego 17. Puku
Kawalerii w Bambergu i oeni si z baronwn Nin von Lerchenfeld, crk bawarskiego dyplomaty - kariera typowa dla czonka tej kasty i klasy. Nieco mniej typowa
bya jego opinia o Hitlerze. Moralna opozycja Stauffenberga wobec Hitlera rozpocza
si po Nocy Dugich Noy", gdy nazici zaczli rosn w si i nasilia si po pogromie Kristallnacht, w listopadzie 1938 roku. Rozpoczynajc studia na Akademii Wojennej, Stauffenberg wypowiada si o Hitlerze z najwyszym niesmakiem.
Wanie wtedy wykaza si niezwykymi uzdolnieniami w dziedzinie wojskowoci, historii i ekonomii, ktre predestynoway go do stanowiska szefa sztabu generalnego w przyszoci. By niezwykle przystojny, a niektrzy nawet twierdzili, e pikny. Wysoki, o arystokratycznym wygldzie i sylwetce, inteligentny, energiczny. Stauffenberg wstpi do 6. Dywizji Pancernej, walczy w Polsce i Francji, a w przededniu
kapitulacji Francji otrzyma przydzia do Sztabu Generalnego. Ju jako oficer Sztabu
Stauffenberg podrowa do wszystkich sztabw Wehrmachtu i wanie w czasie podry subowych dowiedzia si o zbrodniach SS w Polsce. To wiedza o masowej eksterminacji polskiej arystokracji i ydw skierowaa go na drog tyranobjstwa. Stauffenberg nie ba si obcienia przysig i nie podziela chrzecijaskiego pogldu, e
nowe pastwo nie moe powsta w wyniku mordu.
Wikszo starszych i bardziej konserwatywnych czonkw konspiracji nadal jednak odrzucaa koncepcj tyranobjstwa z przyczyn religijnych i moralnych. Starali si
natomiast zdoby pomoc i zacht ze strony Wielkiej Brytanii. W tym celu jeden z czonkw Schwarze Kapelle" i Klubu rodowego", byy ambasador Niemiec przy Kwirynale, Ulrich von Hassell opracowa na prob generaa Becka memorandum, ktre
miao zosta przesane tajnymi kanaami do Londynu. W memorandum czonkowie
Schwarze Kapelle" przedstawili swj zamiar obalenia Hitlera i partii nazistowskiej
oraz stworzenia monarchii konstytucyjnej w oparciu o wzory brytyjskie. Beck mia
zosta szefem rady regencyjnej w okresie przejciowym, kto jednak miaby zosta
nowym cesarzem? Czy Brytyjczycy zaakceptowaliby restauracj pruskiej monarchii?
Konspiratorzy uwanie studiowali stare owiadczenia polityczne i z zadowoleniem
odkryli, e na pocztku lat trzydziestych Churchill owiadczy, e restauracja Hohenzollernw byaby wydarzeniem wzgldnie korzystnym w porwnaniu z rosnc
wadz nazizmu. Owiadczenia te straciy ju wszelk aktualno, ale konspiratorzy
z rozpacz toncego wydobyli na wiato dzienne nazwisko Hohenzollernw i zwizali swoje nadzieje z wnukiem cesarza, ksiciem Ludwikiem Ferdynandem pruskim.
Czy ten sympatyczny playboy by jednak skonny przyj ryzykown rol pretendenta? Tak" - odpowiedzia ksi Ludwik przez porednika - by skonny.
Konspiratorzy zaakceptowali go, pomimo niezbyt pochlebnej opinii jak cieszy
s
i ksi. Swoj modo spdzi na licznych romansach, z ktrych najsynniejszy
Poczy go z aktork filmow Lily Damit, ktra rzucia go dla ksicia Kentu, a pniej Errola Flynna. Na temat jego prowadzenia si kryy setki plotek, a co gorsza, on
sam podobno bardzo niepochlebnie wypowiada si o swoich krlewskich kuzynach,
rzdzcych Angli. Posiada jednak inne, wane koneksje. Oeni si z by wielk

198

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

ksin Rosji, Kir, a w Ameryce posiada potnych przyjaci, do ktrych zaliczano

Henry'ego Forda i prezydenta Roosevelta.
Przyjcie memorandum Hassella i plany restauracji monarchii Hohenzollernw
spowodoway, e konspiracja nabraa charakteru niemoliwej do spenienia bajki. Tylko
zupenie zdesperowani ludzie mogliby w tak katastrofalnym momencie historii wierzy jeszcze, e Brytyjczycy, z armi dowiadczon przez Wehrmacht, w ogle wziliby pod uwag moliwo wsppracy z grup spnionych jakobitw. Przy caej swojej odwadze konspiratorzy powinni byli zorientowa si, e Brytyjczycy przystpili
ju do wojny totalnej, w ktrej Schwarze Kapelle" moga liczy jedynie na rol narzdzia. Kilka sprytnych brytyjskich umysw szybko zrozumiao, jak ogromne korzyci
strategiczne mona byo osign dziki niemieckim dysydentom. Sefton Delmer,
wysoki urzdnik Zarzdu Wojny Politycznej - jednego z departamentw ministerstwa spraw zagranicznych, odpowiedzialnego za fortele strategiczne - napisa pniej: (gdybymy mogli) jako wmanewrowa generaw w dziaania przeciwko najwyszemu wodzowi, nie miabym wyrzutw sumienia. Zamach stanu przeprowadzony przez generaw, niezalenie od wyniku, a nawet samo podejrzenie, e wrd
nich dziaa konspiracja antyhitlerowska, mogyby okaza si pomocne w przyspieszeniu upadku Hitlera". Delmer pisa dalej: Wszystko, co mieliby zrobi, to obali za
nas Hitlera i okaza gotowo do rozpoczcia rozmw pokojowych". Brytyjczycy nie
mieli jednak najmniejszego zamiaru zawarcia rozejmu - ich celem byo zasianie atmosfery podejrze i niezgody pomidzy Hitlerem a jego generaami.
Memorandum Hassella dotaro w kocu do Londynu dziki kontaktom, nawizanym przez MI-6 i Abwehr w Belgii, i stao si narzdziem do wzniecania niezadowolenia wrd niemieckich wojskowych. Nie byo te ostatni z propozycji Schwarze
Kapelle", ktra, w miar nasilania si dziaa wojennych, przesyaa tajnymi kanaami dalsze. Brytyjczycy przyjmowali te propozycje z obojtnoci lub udawanym zainteresowaniem, kanay cznoci traktowali jednak powanie i starali si je utrzyma.
Konspiratorzy gotowi byli zdradzi tajemnice Trzeciej Rzeszy, by dowie swojej dobrej woli, mogli stanowi rdo uytecznych informacji wywiadowczych, a w drug
stron przekazywa faszywe informacje na temat zamiarw aliantw. Istniaa take
moliwo, e dziki umylnemu dopuszczeniu do przeciekw na temat dziaalnoci
konspiracji, Brytyjczykom uda si w jeszcze wikszym stopniu zirytowa Hitlera i nazistw. Schwarze Kapelle" bya jednak postrzegana od samego pocztku jako uyteczny rodek do prowadzonej od rodka dywersji przeciwko Trzeciej Rzeszy.
Ju w pierwszych miesicach wojny podjto wic decyzj wykorzystania konspiratorw ze Schwarze Kapelle" do wiadomej i cynicznej manipulacji. Polityka ta musiaa
prdzej czy pniej doprowadzi do masakry spiskowcw, ktrzy ryzykowali nie tylko
represjami Gestapo, ale i zdrad ze strony tych, ktrych pomocy oczekiwali. Do masakry doszo po nieudanej prbie zamachu na Hitlera, podjtej przez Schwarze Kapelle"
20 lipca 1944 roku, ju w czasie gdy armia aliancka czynia ogromne postpy we FrancjiKatastrofa nie spowodowaa jednak specjalnych wyrzutw sumienia. Delmer pisa pniej: Przykro mi, e generaowie zakoczyli ycie na hakach do misa. Nie mog jednak powiedzie, bym czu jakikolwiek al z powodu robienia im faszywych nadziei"Podczas gdy inni czonkowie Schwarze Kapelle" rozwaali moliwo przeprowadzenia zamachu stanu i zakoczenia wojny na drodze negocjacji politycznych,

CANARIS PRZY PRACY

199

Canaris usiowa nieco utemperowa ambicje Fuhrera przy pomocy bardziej subtelnych i realistycznych metod. Po upadku Francji i wycofaniu armii brytyjskiej z kontynentu latem 1940 roku, Hitler wyda rozkaz, by sztab zaj si planowaniem operacji
Lew Morski", czyli inwazji na Wielk Brytani. Zgodnie z rozkazem, suby wywiadowcze Canarisa rozpoczy ekspansj na Wyspy Brytyjskie w celu zapewnienia Wehrmachtowi informacji, potrzebnych do celw bojowych i okupacyjnych. Genera Ulrich
Liss, szef FHW i czowiek odpowiedzialny za przygotowywanie opracowa na podstawie wstpnych danych wywiadowczych, otrzymywanych od Canarisa, zauway
jednak co nietypowego w sposobie, w jakim may admira realizowa swoje zadania:
Wiecie, e czsto widywaem Canarisa podczas Fali Gelb" oraz planowania pracy wywiadu do celw operacji Lew Morski"... Podczas operacji Fali Gelb" doszedem do wniosku,
e ofensywne dziaania wywiadowcze, prowadzone przez niego przeciwko Francji, Norwegii, Belgii i Holandii byy wzorem wydajnoci. Pomylaem wtedy, e chocia stara si, by
jego praca przeciwko Anglii wydawaa si wydajna, nie wykonywa jej jednak z przekonaniem. Nigdy nie udao mu si otrzyma z Anglii cakowitych danych wywiadowczych,
jakich potrzebowalimy, by dokadnie oszacowa silne punkty i zamiary Anglikw.

Nawet uwagi Lissa byy jednak zbyt powcigliwe, bowiem podejmowane przez
Abwehr dziaania przeciwko Anglii byy chaotyczne, jaowe, a w kilku przypadkach
nawet absurdalne.
Canaris posiada w Anglii spor liczb rezydentw, nie stanowili oni jednak siy
zdolnej wstrzsn posadami imperium. Byli to z reguy agenci poledniej kategorii,
awanturnicy, dysydenci, skceni z yciem, nieudacznicy, fantaci, sprzedajni zdrajcy
- do tego niedostatecznie przeszkoleni w sztuce szpiegowania, o ile w ogle takie
przeszkolenie posiadali. Wikszo z nich bya znana subom MI-5 i Special Branch*
Scotland Yardu, ktre szybko zgarny ich w swoje sieci gdy tylko wybucha wojna.
Tylko kilku posiadao jakiekolwiek znaczce informacje wywiadowcze i dziaao z gbokim powiceniem, tak charakterystycznym dla czonkw Schwarze Kapelle" czy
agentw brytyjskich i amerykaskich, wysyanych w teren po 1942 roku. Typow
przedstawicielk tej gromadki bya Dorothy Pamela O'Grady - niska, ciemnowosa,
chciwa kobieta, wacicielka taniego pensjonatu w Sandown na wyspie Wight, ktra
latem wynajmowaa pokoje turystom, a zim rysowaa odrczne plany obrony, przecinaa przewody telefoniczne i pisaa prymitywnym atramentem sympatycznym informacje wywiadowcze, ktre wysyaa do Portugalii. W grudniu 1940 roku skazano
ja. za te przestpstwa na kar mierci, pniej jednak zostaa uaskawiona. Jedynym
niemieckim agentem, ktremu udao si zdoby jakiekolwiek znaczenie by czowiek
znany pod kryptonimem Snw"**, okrelony pniej przez Mastermana jako fons et
ngo '*** wszystkich operacji XX-Committee, prowadzonych w przyszoci.
Snw by Kanadyjczykiem i naprawd nazywa si Alfred George Owens. Ju
w
1936 roku zaoferowa usugi patnego szpiega najpierw wywiadowi brytyjskiej
m
arynarki wojennej, pniej MI-6, by na koniec przedstawi ofert Abwehrze. Su* Special Branch - Oddziat Specjalny Scotland Yardu.
**.,Snw"-nieg".
* rdo i pocztek (przyp. red.).

200

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

by MI-6 szybko jednak wykryy jego kontakty z Abwehr i chocia pozwolono, by

Snw dziaa przez kilka miesicy, 4 wrzenia 1939 roku - nastpnego dnia po wypowiedzeniu wojny Niemcom - zosta aresztowany przez Special Branch. Powinien
by trafi na szubienic, ale na sugesti" MI-6 dostarczono mu do celi w wizieniu
Wandsworth jego radiostacj, suc do kontaktw z Abwehr. Ju 5 wrzenia Snw
nawiza kontakt z Abwehr w Hamburgu, wysyajc istotne, ale faszywe informacje meteorologiczne, opracowane na podstawie znanych Niemcom prawdziwych
danych. Abwehr nie zdawaa sobie sprawy, e Snw zosta odwrcony" i przez
kolejnych kilka miesicy jego mocodawcy uwaali go za swojego najwaniejszego
agenta w Wielkiej Brytanii. Snw nadal wysya meldunki do Hamburga, a pniej
na Pwysep Iberyjski. Na podstawie udzielanych mu przez radio instrukcji, Brytyjczycy byli w stanie przechwyci wszystkich szpiegw Abwehry, ktrym zdarzyo
si dosta do Anglii od czerwca 1940 roku do koca wojny. Rwnie wane byy szyfry i kwestionariusze wywiadowcze Snowa, ktre pozwoliy Brytyjczykom zorientowa si w charakterze zamiarw Niemiec w czasie tych kilku miesicy, gdy grozia im inwazja.
Niewiele lepiej prezentowaa si dziaalno Abwehry, prowadzona w zwizku
z operacj Lew Morski". Chocia dyrektywy dotyczce Fali Gelb" wyranie wskazyway na Wyspy Brytyjskie jako cel ostateczny, Canaris najwyraniej nie przeprowadzi adnych realnych przygotowa do wikszych operacji wywiadowczych, skierowanych przeciwko Anglii. Gdy 21 czerwca 1940 roku otrzyma od Keitla rozkaz rozpoczcia operacji Homar", jego zwizane z tym dziaania trudno nazwa sumiennymi. Zamiast pokierowa operacj osobicie, Canaris zleci rozpoczcie operacji szefowi oddziau Abwehry w Hamburgu, kapitanowi Herbertowi Wichmannowi, a sam
zaj si czym innym.
Wszystkie zasoby, jakie Wichmann mg powici na operacj Homar", to pitnastu niedostatecznie przeszkolonych agentw drugiej kategorii, ktrzy mieli wykona ogromne zadanie Gondomara*:
...Bo czy dla innego celu
przeznaczam mj letni wypoczynek,
ni dla przekazania wikszej wiedzy o stanie
i sile krlestwa Biaej Anglii?

Pierwszych czterech agentw wyruszyo w drog 2 wrzenia 1940 roku z portu Le

Touquet. Byli to: Carl Meier, dwudziestopicioletni Holender pochodzenia niemieckiego; Charles van der Kieboom, dwudziestoszecioletni mieszaniec, o wyranie orientalnych rysach; Sjord Pons, holenderski sanitariusz wojskowy w wieku dwudziestu
omiu lat oraz Rudolf Waldberg, jedyny czonek grupy, znajcy jzyk angielski. Caa
czwrka otrzymaa mniej ni przecitne przeszkolenie w dziedzinie korzystania z radiostacji, podstaw kryptologii i brytyjskich spraw wojskowych. Agenci wyldowali
0 wicie w okolicy Hythe i Dungeness, z silnym kacem i sporym pechem, bowiem
* Gondomar, hrabia, tytu, z ktrego korzysta Diego Sarmiento de Acuna (1567-1626), hiszpaski ambasador
w Anglii (w latach 1613-1618 i 1619-1622), ktry przekona krla Jakuba I do zerwania powiza z Francj
1 protestantami.

CANARIS PRZY PRACY

201

Meier i Pons zostali natychmiast zatrzymani przez mocno zaskoczonego szeregowca

z lekkiej piechoty Somerset, ktry natkn si na nich, gdy ukryci za piaszczyst wydm
z zapaem atakowali kawa niemieckiej kiebasy. Waldbergowi udao si wysa do
Niemiec tylko jeden, krtki meldunek, zanim pragnienie zmusio go do odwiedzenia
niewielkiego miasteczka Lydd. Nie znajc brytyjskich przepisw, zabraniajcych sprzeday alkoholu przed dziesit rano, Waldberg poprosi karczmarza o sprzedanie mu
kwarty moszczu - o dziewitej rano. Karczmarz poradzi mu, by zerkn na zegar na
wiey kocielnej i wrci za godzin. Walberg usucha, a gdy wrci, czekao ju na
niego dwch policjantw na rowerach, ktrzy go aresztowali. Kieboom take zosta
schwytany w cigu 24 godzin po wyldowaniu i - z wyjtkiem Ponsa - wszyscy czonkowie wyprawy zostali pniej straceni. Pons przekona aw przysigych, e w rzeczywistoci jest holenderskim patriot, a do Abwehry przystpi jedynie po to, by
dosta si do Anglii i suy ksiciu Holandii, Bernardowi. Pierwszy etap operacji
Homar" zakoczy si porak. Nie inaczej zakoczy si drugi etap, gdy jedenastu
dalszych agentw wyldowao w oddalonych od siebie rejonach wysp. Wszystkich zapano i skazano na doywotnie cikie roboty lub mier przez powieszenie.
Dwch z nich, o kryptonimach Tat" i Summer" zostao specjalnymi agentami
XX-Committee i miao w przyszoci odegra znaczc rol w brytyjskich operacjach
dezinformacyjnych.
Anglia z pewnoci stanowia trudne zadanie dla Canarisa. Pierwsz przeszkod
do pokonania by kana La Manche, a brytyjska przewaga na morzu i w powietrzu
sprawiaa, e przerzucanie agentw tam i z powrotem stao si zadaniem niezwykle
skomplikowanym, nie na tyle jednak, by leao poza moliwociami Abwehry, gdyby
tylko wywiad niemiecki by do niego dostatecznie przekonany. W innych dziedzinach Canaris osiga znaczce wyniki. W czasie przygotowywania operacji Lew
Morski", Hitler i OKW stanli wobec niemal cakowitej prni wywiadowczej, ktr
brytyjskie suby dezinformacyjne mogy wypeni faszywymi informacjami, wedug
ktrych Wielka Brytania dysponowaa znacznie wiksz si, ni w rzeczywistoci.
W konsekwencji FHW nie byo w stanie oszacowa dokadnie siy bojowej i lokalizacji brytyjskich si obrony. Oficer operacyjny Hitlera, Jodl, 31 lipca 1940 roku wyrazi
opini, e niemieckie siy musz stawi czoa jedynie sabej armii brytyjskiej, ktra
nie miaa czasu na to, by z tej wojny wycign jakie nauki". Jednake Hitler, zaintrygowany brakiem dokadnych informacji wywiadowczych, nie zgadza si z tym zdaniem twierdzc: Stoimy wobec przygotowanego do obrony i cakowicie zdeterminowanego przeciwnika". Pogld ten podziela Canaris, ktry meldowa Fuhrerowi,
z
e, jego zdaniem, ...nawet weterani z Dunkierki nie s skonni do przyjcia pokoju".
2 wrzenia, gdy rzeczywiste siy brytyjskie liczyy dwadziecia dziewi dywizji, Canaris w swoim raporcie oceni ich liczebno na trzydzieci siedem, dysponujcych
Penym wyposaeniem, chtnych do walki, przeszkolonych i zdeterminowanych odeprze kad inwazj. Dywizje te rzeczywicie byy zdeterminowane, jednak byo ich
znacznie mniej i byy znacznie gorzej wyposaone ni w meldunkach Canarisa. To ju
byo zbyt wiele dla Hitlera, ktry od tej pory zacz traktowa operacj Lew Morski"
mniejszym stopniu jako plan inwazji, w wikszym jako operacj mistyfikacyjn,
odwracajc uwag od planw i zamiarw na Wschodzie.
Jeeli operacje, prowadzone przez Canarisa w Anglii byy nieskuteczne, to podejmowane przez niego prby stworzenia orodkw wywiadowczych w Makreli"

202

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

- jak Abwehra nazwaa Woln Irlandi - byy wrcz humorystyczne, nawet jeeli
potrafi zdoby pomoc IRA*. Po raz pierwszy Abwehra podja prb infiltracji Irlandii 28 stycznia 1940 roku, gdy starzejcy si austriacki akrobata, Ernst WeberDrohl przyby tam na pokadzie U-boota by zawrze pakt z IRA. Spord wszystkich agentw II wojny wiatowej, Weber-Drohl by najzabawniejszy**. Przed wojn
wystpowa w cyrkach Europy jako elazny olbrzym Atlas" oraz Drohl, najsilniejszy czowiek wiata". By te cakiem dobrze znany w Irlandii, gdzie wystpowa w wodewilach jako zapanik i ciarowiec. Mia nadziej, e jego irlandzcy krewni - dwoje dzieci z nieprawego oa, ktre spodzi jakie trzydzieci lat wczeniej
ze swoj irlandzk kochank - pomog mu w zaoeniu gabinetu chiromanckiego.
Wkrtce jednak zosta aresztowany przez policj irlandzk, ukarany grzywn w wysokoci trzech funtw i wypuszczony po zoeniu przyrzeczenia, e nie podejmie
adnych dziaa nieprzyjaznych dla Eire***. Udao mu si w kocu odnale krewnych", ci jednak nie chcieli mie z nim nic wsplnego. W tych okolicznociach, bez
grosza przy duszy i bez pracy, Weber-Drohl zdecydowa si pracowa dla Anglii
przeciwko Niemcom, a XX-Committee zyska nowego agenta.
Po Weber-Drohlu przyby Hermann Goetz, hamburski prawnik, o ktrym sdzono, e moe porusza si po terytorium nieprzyjaciela pewnym krokiem lunatyka".
Jego kroki okazay si nieco mniej pewne, bowiem w rzeczywistoci okrelono go
pniej jako najbardziej niedorzecznego, a co gorsza, najbardziej pechowego szpiega
w historii". Goetz, gentleman w kadym calu, zosta dowieziony nad Angli Heinklem i zrzucony na spadochronie (za trzecim podejciem) w misji zwizane] w pewien sposb z niepraktycznym planem, oznaczonym kryptonimem Kathleen, niemieckiej inwazji (Eire); plan ten zosta przedstawiony Abwehrze w Hamburgu przez
emisariusza IRA". Pech dopad Goetza niemal natychmiast po ldowaniu. Zamiast
w Eire, wyldowa w Ulsterze i nie mg zakopa swojego munduru Luftwaffe, bo
w czasie skoku zgubi saperk. Wci ubrany w mundur, postanowi pj piechot
przez dzikie pustkowie do odlegego o blisko 100 kilometrw planowanego miejsca
zrzutu, ale baterie w jego latarce, na ktrej widnia napis: Wykonano w Drenie"
szybko si wyczerpay. Chocia Goetz mia przy sobie sporo pienidzy - raport OSS
wspomina o rwnowartoci 200 tysicy dolarw w banknotach brytyjskich i irlandzkich, szed godny, bowiem nie uwiadamia sobie, e posiada walut wan zarwno w Eire, jak w Ulsterze. By zmuszony przepyn przez rzek Boyne z wielkim
trudem, bowiem ciar mojego futrzanego okrycia wyczerpywa mnie" - jak pniej
napisa, dodajc aonie: Przeprawa ta kosztowaa mnie utrat atramentu sympatycznego". Ostatecznie Goetz pozby si munduru, i mia na sobie ...buty z cholewami, bryczesy i sweter, a na gowie may, czarny beret... Zachowaem czapk wojskow,
ktra suya mi jako naczynie do picia oraz moje medale wojenne, te ostatnie z przyczyn sentymentalnych". Peter Fleming tak pniej opisa ten epizod: Ta samotna,
pena odwagi, zagubiona posta, mozolnie przedzierajca si przez irlandzkie pustkowia w butach z cholewami, z maym, czarnym beretem na gowie i kieszeniami
wypenionymi medalami z lat 1914-1918, wiadczya o tym, jak dalece dziaania po* Irish Republican Army (IRA) - Irlandzka Armia Republikaska.
** Gra stw - ang. droll" - zabawny, komiczny.
*** Eire - oficjalna nazwa Irlandii.

CANARIS PRZY PRACY

203

dejmowane przez wywiad niemiecki odbiegay od oczekiwanych norm subtelnoci

i podstpu..."
W kocu Goetz dotar do konspiracyjnej kryjwki w Dublinie, w domu niejakiego Stephena Helda - czonka IRA - o ktrym w owym czasie sdzono, e pracuje dla
Menziesa. Kilka dni pniej dom spldrowaa bojwka IRA, pozbawiajc Goetza
wszystkich pienidzy. 22 maja 1940 roku dom ponownie sta si celem ataku, tym
razem policji. Held zosta aresztowany, a Goetzowi udao si przeskoczy mur ogrodowy i znikn w Dublinie, pozostawiajc resztki swojego sprztu szpiegowskiego.
Prawdopodobnie za namow Brytyjczykw policja obiecaa 3000 funtw nagrody
za jego gow, co spowodowao, e Goetz zosta zdradzony przez IRA, schwytany
i osadzony w wizieniu. Tu przed przekazaniem w rce Brytyjczykw Goetz
zdy skorzysta z ostatniego elementu wyposaenia Abwehry, jaki mu pozosta kapsuki z cyjankiem potasu. Umar narzekajc, e IRA bya zepsuta do szpiku
koci".
Czy IRA bya rwnie le nastawiona do Niemiec, jak do Goetza? Jeden z tajnych
raportw amerykaskich zawiera informacj, e IRA liczya okoo 5000 czonkw
w caej Irlandii, oraz e niemieccy agenci przebywali w Irlandii, a agenci IRA w Niemczech". W raporcie stwierdzono rwnie, e o ile meldowano, e niemieccy agenci
byli przeraeni lun organizacj IRA", to Niemcy starali si (j) wykorzysta zarwno do celw sabotau, jak szpiegostwa". W rzeczywistoci jednak stosunki midzy Abwehra a IRA byy znacznie cilejsze i bardziej niebezpieczne, ni w owym
czasie przypuszczano. Sean Russell, byy szef sztabu IRA, by agentem Abwehry. Wraz
z innym czoowym dziaaczem IRA, Frankiem Ryanem, uda si tu przed wybuchem wojny do Berlina, by zaoferowa swoje usugi Niemcom dla sprawy Zjednoczonej Irlandii. Oferta zostaa przyjta i obydwaj Irlandczycy zostali wyjtkowo dobrze
przeszkoleni. 8 sierpnia 1940 roku Ryan i Russell, wraz z niewielk grup Irlandczykw, zwerbowanych w obozach jenieckich, weszli w Kilonii na pokad U-boota, ktry
mia ich przerzuci do Irlandii, by synchronizowali tam dziaalno IRA w obliczu
zbliajcej si inwazji na Angli.
Wybierajc Russella Canaris mia jednak rwnie mao szczcia, co w przypadku
Goetza czy Webera-Drohla. W czasie rejsu U-bootem Russell straci nagle przytomno i zmar na zawa serca, a caa druyna powrcia do Niemiec, gdzie zostaa rozwizana. Niemiecka obecno w neutralnej Eire staa si jednak dla Brytyjczykw pniej Amerykanw - powanym problemem. Zaniepokojenie to narastao przez
kolejne cztery lata, do momentu podjcia drastycznej i bezprecedensowej operacji,
ktrej celem bya ochrona tajemnic D-Day" przed IRA i agentami SD i Abwehry, ktrym udao si przedosta do Irlandii.
Tego samego lata, gdy nad francuskimi plaami unosio si widmo operacji Lew
Morski", Canaris skoncentrowa ca uwag na Hiszpanii i Gibraltarze. Abwehra czua si najlepiej w Hiszpanii; niektrzy twierdzili wrcz, e sprawowaa w tym kraju
rzdy. Wpyw Canarisa na Franco by znaczny, a na tamtejsze ministerstwo spraw
zagranicznych, Armad i tajne suby Direccin de Seguridad - jeszcze wikszy. Czy
to nie M. Guillermo", jak brzmia kryptonim Canarisa, zdoby dla Franco pomoc
Wojskow, finansow i gospodarcz w czasie wojny domowej? Franco mia wszelkie
powody, by czu si zobowizanym wobec Canarisa za dawne przysugi, do ktrych
teraz mia doj jeszcze jeden powd do wdzicznoci.

204

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

30 czerwca 1940 roku Jodl przedstawi Fuhrerowi strategiczn analiz wojny, z ktrej
jasno wynikao, e gwnym celem Niemiec jest pokonanie Wielkiej Brytanii, a jednym ze sposobw na osignicie tego celu jest zdobycie Gibraltaru. Jodl argumentowa, e posunicie takie przecioby poczenie Anglii z Imperium na Wschodzie, niszczc jedno z ogniw acucha, ktrym Anglia niewtpliwie otoczy Niemcy, gdy tylko
stanie si dostatecznie silna. Konieczna bya jedynie szybka decyzja, bowiem kady
nastpny dzie dziaa na niekorzy Niemiec. Hitler uda si do Berchtesgaden, by
tam przemyle t koncepcj. Dopiero 13 lipca wygosi opini, e zdobycie Gibraltaru i inwazja na francusk Afryk pnocno-zachodni moe zmusi Wielk Brytani
do poddania si. Po tej deklaracji Jodl przej inicjatyw i zorganizowa grup zwiadowcz, ktra miaa uda si do Hiszpanii. Jej dowdc zosta Canaris.
Canaris i pozostali czonkowie grupy opucili Berlin z faszywymi paszportami
i w cywilnych ubraniach. Podrujc rnymi drogami i rozmaitymi rodkami lokomocji dotarli do Madrytu, gdzie nawizali kontakt z szefem lokalnej rezydentury
Abwehry, Wilhelmem Leissnerem. Agent ten kierowa wszystkimi operacjami Abwehry
na Pwyspie Iberyjskim i w Maroku. Dziaa pod pseudonimem Gustav Lenz", a jego przykrywk stanowia spka eksportowo-importowa Excelsior", handlujca oowiem, cynkiem, kor korkow i rtci. Leissner, ktry pracowa z Canarisem w rejonie Morza rdziemnego w czasie I wojny wiatowej, mia opini zdziwaczaego,
starego myszoowa" w egzotycznej ptaszarni". Zawsze ubrany w staromodne, le
lece garnitury w smutnym, ciemnoszarym kolorze i biae koszule z wysokimi, krochmalonymi konierzykami, z dobrze utrzymanymi, zawinitymi do gry wsami, wyglda jak model ze starych reklam pomady do wsw". Jego organizacji nie mona
byo jednak lekceway, bowiem w samej tylko Hiszpanii zatrudnia 717 penoetatowych funkcjonariuszy i agentw oraz ponad 600 nieetatowych pracownikw.
Na mocy instrukcji, wydanej przez Franco 6 wrzenia 1940 roku, Lenz mg zwraca
si o pomoc w pracy wywiadowczej do wszystkich hiszpaskich konsulw, akredytowanych w Anglii.
Canaris rozesa swoich ekspertw do rnych regionw Hiszpanii, by przeprowadzili tam rozpoznanie. 27 lipca 1940 roku, gdy wszyscy ponownie spotkali si
w Madrycie, napisa raport, ktry by prawdziwym majstersztykiem dobrze skalkulowanego zniechcania. Nie, atak na Gibraltar z zaskoczenia nie wchodzi w rachub;
rozstaw torw francuskich i hiszpaskich linii kolejowych by inny ni w Niemczech,
niemieckie wojska musiayby wic przesiada si do innych pocigw na granicy hiszpaskiej, co oczywicie musiaoby zosta zauwaone. Co gorsza, na Gibraltar prowadzia tylko jedna, jedyna droga i Niemcy musieliby ni jecha. Brytyjczycy zdawali
sobie spraw z zagroenia dla twierdzy i podczas pobytu Canarisa w Madrycie solidnie wzmocnili tamtejszy garnizon. Co wicej, pooenie geograficzne twierdzy uniemoliwiao zastosowanie oglnie przyjtych zasad sztuki wojennej. Strome urwiska,
porywiste wiatry, ograniczone moliwoci ldowania uniemoliwiay przeprowadzenie desantu szybowcowego i spadochronowego. Brytyjczycy zaminowali wski pwysep, czcy Gibraltar ze staym ldem, a ich dziaa mogy ostrzeliwa ten wski
pasek ziemi z kilku rnych kierunkw. Wszelkie siy ldowe, ktre musiayby tamtdy przej poniosyby cikie straty. Linie kolejowe i drogi byy w zym stanie i nie
wytrzymayby ruchu cikich transportw bez czstych napraw, ktrych Hiszpanie
nie mogliby przeprowadzi bez niemieckiej pomocy. Moliwo likwidacji czci gar-

CANARIS PRZY PRACY

205

nizonu poprzedzajcym inwazj atakiem bombowym nie przedstawiaa si zbyt optymistycznie, Brytyjczycy dysponowali zbyt siln obron przeciwlotnicz. Garnizon
mona byo osabi ostrzaem artyleryjskim, ale siy uderzeniowe potrzeboway w tym
celu jedenastu lub dwunastu pukw artylerii, dysponujcych przynajmniej szesnastoma dziaami kal. 380 mm i szesnastoma dziaami szturmowymi kal. 210 mm, ktrych w owym czasie Wehrmacht potrzebowa gdzie indziej, o czym Canaris dobrze
wiedzia. Przeprowadzona w ograniczonej skali operacja morsko-powietrzna miaa
szans powodzenia, o ile zostanie osignity element zaskoczenia, co, jak podkreli
jeszcze raz Canaris, byo niemoliwe. Co wicej, gdyby w ogle brano taki atak pod
uwag, siy szturmowe musiayby skorzysta z afrykaskiego portu Ceuta. Niestety,
zainstalowane w Ceucie urawie portowe nie byyby w stanie rozadowa cikiego
sprztu wojskowego w tak krtkim czasie. Canaris zakoczy swj raport stwierdzeniem, e wszelkie tego typu operacje maj szans na sukces jedynie w przypadku
uzyskania zgody i pomocy rzdu hiszpaskiego. Czy byo to jednak moliwe? Canaris podj odpowiednie kroki by upewni si, e nie.
Gdy Serrano Suer, szwagier Franco i minister spraw zagranicznych Hiszpanii
przyby subowo do Rzymu, zgosi si do niego - i zosta przyjty - doktor Josef
Mueller, ktry przetrwa wszystkie podchody Himmlera i Heydricha i nadal by przedstawicielem Canarisa w Stolicy Apostolskiej. Admira prosi pana, by przekaza pan
Franco, by za wszelk cen trzyma Hiszpani z dala od tej gry" - wyszepta Mueller
Hiszpanowi. - Moe wam si wydawa, e jestemy teraz silniejsi. W rzeczywistoci
nasza sytuacja jest rozpaczliwa a nadzieje na wygran w tej wojnie s nike. Franco
moe by pewien, e Hitler nie wykorzysta swoich si zbrojnych, by wkroczy do
Hiszpanii". W Madrycie Canaris poprosi Franco, by zwrci si do Hitlera o dziesi
pitnastocalowych dzia, potrzebnych do operacji Felix", jak brzmia teraz kryptonim inwazji na Gibraltar, wiedzc oczywicie, e tak cikie dziaa jeszcze nie istniej
i musz dopiero zosta wyprodukowane, co oczywicie potrwa. Canaris kontynuowa swoj strategi subtelnego zniechcania w Berlinie, a gdy Suer wrci do kraju
owiadczy Franco, e jego zdaniem ...w Berlinie w sprawach hiszpaskich panowao cakowite zamieszanie - i doda, e -jedn z przyczyn tego zamieszania jest osobliwa rola odgrywana przez admiraa Canarisa".
23 padziernika 1940 roku Hitler osobicie uda si w podr kolej przez ca
Europ do Hendaye u stp Pirenejw, by odby z Franco rozmowy na temat operacji
Felix". Niski Hiszpan spni si blisko dwie godziny na spotkanie. Hitler stara si
oniemieli Franco" i przez dziewi godzin wygasza ...duszcy sowotok, ktrym z reguy ogusza swoje ofiary, jak boa dusiciel, pokrywajcy zdobycz lin przed
pokniciem". Hitler opisywa potg Wehrmachtu, wyniki bombardowa Londynu,
walki U-bootw na penym morzu, trudne pooenie Anglikw. Franco pozosta jednak uprzejmy, dystyngowany i niewzruszony, nie zoy te adnych obietnic w stosunku do operacji Felix". Istniay, jak stwierdzi, pewne trudnoci - zwizane z artyleri, z kupowaniem benzyny w Ameryce a gdyby przystpi do Osi, wystpiyby
problemy ze zboem, a nawet z telekomunikacj, bo to Amerykanie byli wacicielami wszystkich linii telefonicznych w Hiszpanii. Dyktatorzy rozstali si nie uzgadniajc niczego. Hitler najwyraniej tym razem zosta wymanewrowany. Pniej zada
jednak od Franco wyranej deklaracji, a 6 lutego 1941 roku napisa do niego o tym, jak
Pilna staje si operacja Felix". Franco odpowiedzia 26 lutego listem, ktry zaczyna

206

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

si od sw: Paski list z szstego lutego powoduje, e pragn udzieli natychmiastowej odpowiedzi...". Franco zosta poinformowany przez Canarisa, e Hitler nie
wkroczy do Hiszpanii, o ile pozostanie ona neutralna. Hiszpania nie podniosa si
jeszcze po nieszczciach wojny domowej i Franco nie chcia rozpoczyna awantury,
ktra moga pozbawi go pomocy Ameryki i imperium brytyjskiego oraz dostpu do
ich rynkw.
Ta historia o intrydze godnej redniowiecza zakoczya si, gdy Hitler zwrci swoj
uwag ku Rosji*. Komentujc j, Hitler powiedzia Mussoliniemu, e wolaby skaza
si na wyrwanie czterech zbw ni przey to jeszcze raz". Przy sprytnej pomocy
swojego starego przyjaciela, don Juana Marcha, Canaris spowodowa jedn z najpowaniejszych dotychczas poraek dyplomatycznych Hitlera. Jeden z cznikw Canarisa z okresu midzywojennego, an Colvin, napisa pniej: ...w Hiszpanii [Canarisowi] udao si stworzy co trwaego. Uratowa on t pen tajemnic ziemi przed
dugotrwaym cierpieniem". Take Wielkiej Brytanii Canaris wywiadczy godn
uwagi przysug. Gdyby zamiary Hitlera wobec Hiszpanii i Gibraltaru speniy si,
mgby on rzuci Wielk Brytani na kolana, blokujc dostawy ywnoci i ropy naftowej z odlegych terytoriw imperium.
Pn zim 1940-1941 roku pochd Wehrmachtu powstrzymay na zachodzie Pireneje i kana La Manche. Hitler rozpocz ju przygotowania do operacji Barbarossa" - planu inwazji na Rosj - oraz niemieckiego podboju Afryki Pnocnej, dziki
ktremu mia nadziej zrealizowa swoje marzenie o imperium na Bliskim Wschodzie**. Kluczem do powodzenia obu operacji byy kraje bakaskie, a szczeglnie Bugaria - niewielki nard, ktrego upadek w 1918 roku zwiastowa klsk Niemiec.
W przeciwiestwie do Franco, car Borys - wadca, ktrego gwnym zajciem wydawao si by prowadzenie lokomotyw z du prdkoci - da si uwie pochlebstwom Hitlera i przystpi do Osi. Wkrtce po Bugarii zrobiy to take Rumunia
i Wgry, i fala w kolorze feldgmu powoli, acz nieubaganie zacza rozlewa si po
Bakanach w kierunku Bosforu***. Gdy niemieckie czogi przetaczay si przez mosty
na Dunaju, inne siy niemieckie rozpoczy ldowanie w Libii. Wydawao si, e Niemiec nic ju nie powstrzyma.
Jugosawia i Grecja byy teraz bezporednio zagroone atakiem Niemiec. Rzdzcy Jugosawi ksi Pawe nagle jednak zadeklarowa si jako sojusznik Niemiec
i 24 marca 1941 roku podpisa z nimi traktat. Reakcja Churchilla bya porywcza i natychmiastowa. Na rozkaz Menziesa, przebywajcy w Belgradzie agenci brytyjscy zapewnili wsparcie dla generaa Borivoja Mirkovicia, dowdcy jugosowiaskiego lotnictwa wojskowego i wywoali rebeli****. O wicie 27 marca probrytyjscy powstacy
przejli wszystkie kluczowe punkty w Belgradzie, wcznie z paacem. Krl Piotr II
zosta osadzony pod stra zdecydowanych na wszystko oficerw, a rzdy przej
* Informacje adm. Canarisa odegray pewn rol w ocenie sytuacji przez gen. Franco, ale nie byty decydujce.
** W zimie 1940^11 Hitler nie planowa adnej powanej akcji w Afryce Pnocnej i na Bliskim Wschodzie.
W gr wchodzio wzmocnienie Wochw w Libii i ewentualne uderzenie na Turcj, jeli ta przeciwstawi si
inwazji na Grecj (przyp. T.R.).
** Odwrcona kolejno. Najpierw Rumunia i Wgry przystpify do Paktu Trzech (20 XI1940), a Bugaria
dopiero 1 marca 1941 r. (przyp. T.R.).
**** Dowdc lotnictwa by gen. Duan Simovi i on kierowa wojskow grup opozycyjn; gen. Borivoje
Mirkowi by jego pomocnikiem (przyp. T.R.).

CANARIS PRZY PRACY

207

genera Duan Simovi, ktrego biuro w ministerstwie lotnictwa stanowio orodek

opozycji przeciwko niemieckiej penetracji Bakanw. Ksi Pawe, ktry jako regent
wynegocjowa pakt z Hitlerem, zosta aresztowany wraz z dwoma innymi regentami
i potem wyjecha do Grecji*. Bezkrwawy przewrt zakoczy si przed zmrokiem,
a napicie z wolna ustpowao oznakom powszechnej radoci. Wszdzie pojawiy si
flagi angielskie i francuskie, a niemiecki pose zosta publicznie obraony przez tum
Serbw opluwajcych jego samochd.
Hitler wpad w furi. Natychmiast zwoa zebranie OKW i rozkaza, by Jugosawi
zniszczono ...jako si militarn i jako jednostk pastwow...". Rozkaza te, by Luftwaffe przeprowadzia bezlitonie brutalne" bombardowania Belgradu w dzie
i w nocy. Ultra" ujawnia, e nastpne ruchy Hitlera cakowicie zdezorganizoway
wszystkie dokadnie opracowane harmonogramy czynnoci przygotowawczych do
inwazji na Rosj. Rankiem 6 kwietnia 1941 roku Luftwaffe uderzya na Belgrad, rozpoczynajc operacj pod kryptonimem Kara". Niemieckie bombowce, startujce z baz
w Rumunii i Bugarii metodycznie niszczyy stolic Jugosawii. Operacja trwaa trzy
dni, blisko 17 000 mieszkacw stolicy stracio ycie lub zagino pod gruzami.
Ogrom zniszcze wywar wraenie na Canarisie, ktry przyby do Belgradu samolotem wkrtce po tym, jak niemieckie siy inwazyjne zajy miasto. Admira przyby po zdobyczne dane wywiadowcze, ktre miay pomc Abwehrze w penetracji
Turcji i Bliskiego Wschodu. Dostrzeg w ruinach Belgradu klsk swoich bezskutecznych wysikw zduszenia mciwej woli Fuhrera. Dowiedzia si wczeniej o planach
ataku i przekaza ostrzeenie wadzom jugosowiaskim, co spowodowao ogoszenie stolicy 3 kwietnia miastem otwartym. Teraz jednak Canaris zrozumia, e jego
dziaania, ktre i w tym wypadku stanowiy zdrad stanu, byy bezskuteczne. Przez
cay dzie may admira jedzi po miecie, a zmczony widokiem i zapachem mierci
uda si do odlegego hotelu wrd wzgrz. Z Belgradu polecia do Hiszpanii, gdzie
dotar 11 kwietnia, by dozna tam zaamania, z ktrego ju nigdy si nie podnis.

* Ksicia Pawa odesano do Grecji i stamtd Anglicy przewieli go do Afryki gdzie zmar (przyp. T.R.).

ZAMACH NA HEYDRICHA

Zamach na Heydricha
Canaris stara si teraz wytrwale, przebiegle i z pen determinacj niweczy zamiary
Hitlera wszdzie tam, gdzie byo to moliwe. Tymczasem do 1942 roku Hitler mia
pene zaufanie do maego admiraa. Byskawiczny podbj Europy Zachodniej by rwnie wynikiem skutecznej pracy Abwehry. Wielka Brytania jeszcze si nie poddaa,
porak t trudno byo jednak przypisa wycznie subom Canarisa. Hiszpania, co
prawda, nie zdecydowaa si na przystpienie do Osi, ale Abwehra dokadnie spenetrowaa wszystkie poziomy rzdu hiszpaskiego. Wywiad szwedzki by tak gboko
spenetrowany przez agentw niemieckich, e praktycznie znalaz si pod kontrol
Niemiec, a Abwehra miaa dostp do wikszoci, a czasem wszystkich szwedzkich
raportw dyplomatycznych z Londynu i Waszyngtonu. Potne siy Abwehry funkcjonoway w Szwajcarii, by moe jako zwiastun przyszej okupacji. We Francji kontrwywiad Abwehry skutecznie neutralizowa siy ruchu oporu. Dziaania podejmowane przez Canarisa na Bakanach take przynosiy sukcesy, a Egipt, Turcja, Irak, Persja,
Syria i Liban byy nasycone szpiegami niemieckimi. W samym Vaterlandzie Abwehra
dziaaa tak efektywnie, e aden obcy agent nie mia szans przetrwania.
O ile wic Hitler mia powody do zadowolenia z pracy Canarisa, to wielu czonkw najwyszego kierownictwa partii nazistowskiej przygldao si jego pracy podejrzliwie i bez zaufania. Najwaniejszym z przeciwnikw Canarisa by Reinhard
Heydrich. Nadal utrzymywali jak najbardziej przyjazne stosunki, ale Heydrich bez
przerwy podejmowa starania, by obali Canarisa i wcieli Abwehr do SD, tworzc
w ten sposb imperium wywiadowcze, kierowane przez jednego tylko czowieka:
samego Heydricha. Wiosn 1942 roku Heydrich w kocu znalaz potrzebne mu dane
- natkn si na oczywiste dowody zdrady, popenionej przez wysokiej rangi oficera,
podwadnego Canarisa. Czowiek ten, oznaczony kryptonimem Franta", by jednym
z najwyszych rang funkcjonariuszy centrali Abwehry w Drenie, skd Canaris kierowa operacjami prowadzonymi w Rosji poudniowej, na Bakanach i na Bliskim
Wschodzie.
Sprawa Franty" zacza si 5 kwietnia 1936 roku wieczorem, gdy szef sekcji kontrwywiadu czeskich sub specjalnych (najlepszej suby wywiadowczej w Europie rodkowej), major Josef Bartik, wysiad ze swego samochodu niedaleko jednej z wiosek,
pooonych na granicy czesko-niemieckiej. Kulejc, Bartik pomaszerowa wzdu alei
topolowej. W chwili, gdy zegar na wiey kocielnej w pobliskiej wiosce Neugeschrei
wybi 20.30, Bartik by ju na skrzyowaniu pomidzy mynem parowym a magazy-

209

nem. Musia jeszcze chwil zaczeka, zanim z ciemnoci wyonia si posta w dugim, ciemnym paszczu, w berecie na gowie, z chlebakiem przerzuconym przez rami. Przybysz wszed w krg wiata pod latarni uliczn i poda haso: Altvater",
niemieckie sowo oznaczajce patriarch, po czym doda po niemiecku Griiss Gott!".
Przybyszem by Franta". Obydwaj mczyni udali si do samochodu Bartika, gdzie
na tylnym siedzeniu Franta" wyoy pakiet dokumentw. Pniejsze ledztwo wykazao, e zawieray plany Abwehry, struktur organizacyjn SD w Saksonii i jej obowizki operacyjne oraz opis pracy i obowizkw niemieckich agend granicznych. Dane
te miay spore znaczenie dla Czechw - oraz dla MI-6, z ktrym czeski wywiad
zawar sojusz. Franta" otrzyma za materiay zapat w wysokoci 3000 marek
i 200 koron czeskich. Na odchodnym poda Bartikowi adres na poste restante, przez
ktry mieli si dalej komunikowa. Potem Franta" wysiad z samochodu, przeszed
50 metrw dzielcych go od granicy niemieckiej i znik w ciemnociach. Bartik pojecha do Pragi, gdzie za kilka dni spotka si z szefem rezydentury MI-6 w stolicy Czech,
majorem Haroldem Lehrsem Gibsonem.
Od tej chwili do czasu mianowania Heydricha protektorem Czech i Moraw w 1941
roku Franta" nieprzerwanie dostarcza Czechom rozkazy operacyjne OKW oraz
materiay, ktre pniej opisano jako tajne dokumenty, przygotowane do osobistego
wykorzystania przez admiraa Canarisa". Kopie wszystkich tych materiaw Czesi
przekazywali Gibsonowi. Franta" ujawni take wiele siatek szpiegowskich Abwehry i SD w Finlandii, Estonii, Rumunii, Bugarii, Jugosawii, Grecji, Turcji, Persji, Egipcie, na otwie i na Wgrzech, a take sporo informacji o dziaalnoci SD w Szwecji,
Holandii i Belgii. Pniej twierdzono, e to jego ostrzeenia pozwoliy Gibsonowi,
rzdowi czeskiemu i najwyszej rangi funkcjonariuszom wywiadu na ucieczk tu
przed wkroczeniem niemieckich si okupacyjnych do Pragi w marcu 1939 roku. Od
Franty" miay take pochodzi ostrzeenia o hitlerowskich planach okupacji Polski
i inwazji Norwegii, Danii, Holandii, Belgii i Francji. To jego informacje pozwoliy te
Brytyjczykom na przewiezienie krlowej Holandii, Wilhelminy oraz krla Norwegii,
Haakona za granic, zanim mogli ich schwyta Niemcy. Franta" ostrzeg take tzw.
Trzech Krlw - szefw czeskich sub wywiadowczych, ktrzy pozostali w Pradze
po operacjach Wehrmachtu przeciwko Grecji, Jugosawii, Bugarii, Rumunii, Wgrom
i Rosji. Informacje te zostay przekazane do Londynu przez praskie radiostacje Trzech
Krlw - Sparta I i Sparta II.
Kim by Franta" i jakimi kierowa si motywami? Pocztkowo wydawao si, e
by elementem jakiego planu penetracji brytyjskich sub wywiadowczych i podsuwania faszywych informacji. Niemal w kadym jednak przypadku porwnanie
z innymi rdami wywiadowczymi, takimi jak na przykad Ultra", potwierdzao
prawdziwo niezwykle bogatych materiaw dostarczanych przez Frant". A moe
prowadzi on w imieniu Canarisa i Ostera jak inn gr, ktra polegaa na ujawnianiu Wielkiej Brytanii planw Hitlera i OKW, by Brytyjczycy mogli im przeszkodzi?
To wyjanienie take wydawao si prawdopodobne, poniewa nikt z wyjtkiem
szefw sub operacyjnych i wywiadowczych nie mg mie dostpu do tak szczegowych informacji. Mwic wprost - jak na jednego czowieka Franta" wiedzia
zbyt wiele.
Na pocztku 1941 roku Heydrich rozpocz planowe niszczenie czeskiego podziemia. Niemiecki wywiad radiowy odkry istnienie Centralnego Komitetu Oporu

210

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

Wewntrznego UVOD - efektywn i wyjtkowo zjadliw organizacj szpiegowsk

dziaajc w Pradze i posiadajc powizania z Londynem. Organizacj t kierowali Trzej Krlowie. 22 kwietnia 1941 roku Gestapo schwytao w czasie akcji w jakim
mieszkaniu pierwszego spord Trzech Krlw - podpukownika armii czeskiej
0 nazwisku Baaban. W czasie podobnej operacji 13 maja Gestapo schwytao drugiego, podpukownika armii czeskiej o nazwisku Masin. Niemcy wpadli do mieszkania, w ktrym przebywa, w czasie gdy Sparta I nadawaa informacje wywiadowcze
do Londynu. Trzeci z Trzech Krlw, kapitan Vaclav Moravek, przebywa w tym
samym mieszkaniu, nadzorujc przekaz. Gdy Masin ostrzeliwa si, Moravek - jedyny czowiek, ktry wiedzia, kim jest Franta" - uciek razem ze Spart I i operatorem radiostacji. Masin zastrzeli na klatce schodowej trzech agentw Gestapo, po
czym potkn si i przewrci amic przy tym nog o porcz schodw. Gestapowcy
rzucili si na niego, nie zabijajc jednak; potrzebowali jecw nadajcych si do przesuchania. Masin zosta po cikich torturach rozstrzelany. Milcza do koca. Moravek z radiostacj i operatorem uciekli z mieszkania przez okno, zelizgujc si z wysokoci blisko 14 metrw po przywizanym do kanapy drucie, ktry suy jako
antena radiostacji. Podczas ucieczki drut prawie odci Moravkowi palec, ktry
zwisa mu na kawaku cigna. Operator Sparty I zosta niemal natychmiast schwytany i podobnie jak Masin, zmar w milczeniu. Moravkowi udao si uciec. Gdy
tylko dotar w miar bezpieczne miejsce, odci palec yletk, wrzuci go do klozetu
1 natychmiast po tej operacji" uda si do lokalu, w ktrym znajdowaa si radiostacja Sparta II. Stamtd zawiadomi Londyn, e Gestapo niebezpiecznie zblia si
do niego i do Franty". W rzeczywistoci agenci Heydricha ju zidentyfikowali Frant" jako doktora Paula Steinberga", wiedzieli jednak, e nie jest to prawdziwa tosamo szpiega i nie posiadali jeszcze jego adresu.
Londyn ostro zareagowa na ostrzeenie Moravka. Na prob czeskiego rzdu emigracyjnego, Poczony Komitet Wywiadw poleci, by do Pragi udaa si specjalna
misja w celu zamordowania Heydricha. Misji nadano kryptonim Antropoidzi"; zamachowcw zrzucono nad Czechosowacj w grudniu 1941 roku. Do tego momentu
jednak Heydrichowi udao si okreli prawdziwe personalia doktora Steinberga".
By nim Paul Thummel, Saksoczyk, czonek starej gwardii nazistowskiej, posiadacz
Zotej Odznaki Partyjnej zatrudniony przez Abwehr w Pradze jako szef sekcji zajmujcej si Czechosowacj, Bakanami i Bliskim Wschodem". Thummel zosta aresztowany, co ponownie spowodowao siln reakcj Londynu. Antropoidzi otrzymali
polecenie odoenia zamachu na Heydricha, by najpierw uratowa Thummela. Operacj mia kierowa Moravek, a Franta" mia by przewieziony do Anglii. Najwyraniej Thummel by kim wicej, ni tylko zwykym szpiegiem. Zdemaskowanych szpiegw z reguy spisywano na straty - chyba, e ich usugi byy dla Anglii tak istotne, e
uzasadni, >iy oszczdzenie ich do dalszych zada.
22 lutego 1942 roku Thummel zosta przewieziony do kwatery Gestapo. Traktowano go nawet z pewn uprzejmoci, ze wzgldu na rang i znaczenie w partii
nazistowskiej. W czasie sdu wojennego Thummel wyjani, e stara si wykorzysta Moravka do spenetrowania UVOD w celu zniszczenia caego reseau. By ju
bardzo bliski celu, gdy go aresztowano. Zaprzeczy jednak, jakoby by Franta".
Sprawa zostaa przekazana Himmlerowi, ktry podczas spotkania z Canarisem zaakceptowa przedstawion przez Thummela wersj wydarze i rozkaza jego uwol-

ZAMACH NA HEYDRICHA

211

nienie, co te zrobiono 2 marca. Heydrich nie by jednak przekonany. Thummelowi

pozwolono na powrt do jego mieszkania pod warunkiem, e zamieszka z nim agent
Gestapo.
Tymczasem Londyn zakomunikowa Moravkowi swoje zaniepokojenie losami
Franty". Zanim jednak Moravek mg udzieli odpowiedzi, czy te rozkaza Antropoidom rozpoczcie misji i wywiezienie Franty" z kraju, sam zosta ujty. 22 marca
wieczorem Thummel zosta ponownie aresztowany, a Gestapo dowiedziao si, e
Moravek mia umwione spotkanie z agentem UVOD w niewielkim parku w Pradze.
0 sidmej wieczorem Gestapo otoczyo park niewidzialnym kordonem. Moravek ju
tam by - siedzia na awce czekajc na agenta UVOD, Stanisawa Rehaka, znanego
jako Dandys". Gdy o 7.10 Dandys" podszed do Moravka, Gestapo zaatakowao.
Moravek skoczy w krzaki z pistoletem w kadej rce i otworzy do gestapowcw
ogie. Ci odpowiedzieli ogniem, ranic Moravka w nog. Nadal jednak mg biec,
sprbowa wic wydosta si na teren pobliskiej praskiej Akademii Wojskowej. Niestety, zemdla, zanim udao mu si uciec - tkwica w nodze kula przecia arteri.
Gdy dogonia go pogo, jeden z gestapowcw przyoy Moravkowi bro do skroni
1 wystrzeli. Ostatni z Trzech Krlw" nie y. Nie wystarczyo to gestapowcowi,
ktry wszystkie pozostae naboje wystrzeli Moravkowi w szyj.
UVOD przestao istnie, Antropoidzi zeszli do podziemia, Thummel siedzia w wizieniu podejrzany o zdrad stanu, a Heydrich posiada ju wszystkie dowody, ktrych potrzebowa by zaatakowa Canarisa i Abwehr. Wymanewrowanie Canarisa
nie byo jednak zadaniem atwym, tym bardziej e ten osobicie przyjecha do Pragi,
by broni siebie i swoje suby przed Heydrichem.
Do spotkania doszo 21 maja 1942 roku w centrali Heydricha na zamku Hradczany. W bogato zdobionym salonie Canaris stan twarz w twarz z Heydrichem. Wedug zapisw historycznych, Heydrich oskary Abwehr o brak politycznej wiarygodnoci", co w Trzeciej Rzeszy byo zbrodni blisk zdradzie stanu. Nastpnie
Heydrich niemal przepraszajco owiadczy, e na pewnym poziomie" Abwehry
wystpuj niefortunne niedocignicia". Zaleci" Canarisowi, by SD przejo funkcje kontrwywiadu, przedstawi te zalety, jakie mogyby wynikn z uchylenia obowizujcego Gestapo i SD zakazu prowadzenia czynnoci ledczych i przesucha
w sferach wojskowych. W sowach rwnie przebiegych i wieloznacznych Canaris
potwierdzi zasadno pierwszego zalecenia", unikajc przy tym jakiejkolwiek dyskusji czy decyzji w sprawie drugiego, ktre pozwolioby Gestapo i SD na przesuchiwanie funkcjonariuszy Abwehry, ktrych podejrzewano o przynaleno do
Schwarze Kapelle".
W czasie spotkania na Hradczanach dwaj superszpiedzy przyjli dokument, znany pniej pod nazw Dekalogu Heydricha", wytyczajcy cise granice dziaa sub
Wywiadu i kontrwywiadu. Na mocy tego porozumienia SD przejo czciowo obszar dziaania dotychczas suwerennej Abwehry, pomimo e tu po zakoczeniu spotkania Canaris po cichu wyda swoim ludziom ustny rozkaz, by porozumienie byo
^norowane. Jeeli jednak udao mu si, przynajmniej chwilowo, stawi czoa Heydrichowi, po raz pierwszy w yciu stan wobec miertelnego niebezpieczestwa, zbliajcego si z innej strony - samego Hitlera.
Na mocy dyrektywy OKW, zadaniem Abwehry i Canarisa byo nie tylko zdobywacie tajemnic wroga, ale i ochrona tajemnic niemieckich przed przechwyceniem przez

212

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

nieprzyjaciela. Do zimy 1941^2 roku Hitler nie mia zbyt wielu powodw do narzekania. Pamitnej zimy do tajnej wojny doszed jednak nowy element: komandosi - elitarne oddziay, stosujce wszystkie sztuki walki wrcz znane Burom, Irokezom i chicagowskim gangsterom. Komandosi napadali wysunite placwki niemieckie z coraz
wiksz bezczelnoci i okruciestwem. Zwykli, niemieccy onierze, strzegcy przedmurza nowego imperium Hitlera, zaczli obawia si atakw, a najbardziej - ulubionych przez komandosw narzdzi pracy - noa i garrotty. Ataki te wywoyway furi
Hitlera. Powica im wiele czasu i uwagi nawet w czasie planowania wielkich operacji
na rosyjskich stepach, z udziaem wielu milionw ludzi. Interesujcy jest duy wpyw,
jaki ataki komandosw wywieray na Hitlera, niewspmierny do liczby ofiar zwizanych z tymi operacjami. Hitler niemal bez zmruenia oka potrafi zaakceptowa strat
10 000 ludzi w Rosji, lecz kady atak komandosw pogra go w ataku furii.
Noc z 27 na 28 lutego 1942 roku brytyjscy spadochroniarze zaatakowali samotn
placwk niemieck na przyldku Bruneval - kamienistym skrawku ziemi z latarni
morsk, wdzierajcym si w wody kanau La Manche niedaleko Hawru. Celem ataku
byo nie tylko zastraszenie czy podranienie przeciwnika. Na przyldku, poza latarni morsk, znajdowaa si wana niemiecka instalacja radarowa typu Wiirzburg".
Od upadku Francji brytyjscy eksperci badali dziaanie radarw niemieckich, starajc
si opracowa radiowe lub elektroniczne rodki zaradcze, by ochroni brytyjskie bombowce prowadzce naloty na Europ oraz, co waniejsze, by olepi lub wprowadzi
w bd obron radarow Hitlera, gdy nadejdzie pora inwazji. Rozpoznanie lotnicze
zlokalizowao instalacj Wiirzburg" na szczycie wznoszcego si na wysoko
180 metrw urwiska na Bruneval. Zrzuceni na zapleczu stacji radarowej spadochroniarze rozmontowali kluczowe elementy instalacji i pod cikim ostrzaem zsunli si
z urwiska na pla, gdzie czekay na nich odzie motorowe. Radar Wurzburg" zosta
rozpracowany.
Wrd k rzdzcych Anglii zapanowaa rado. Niemcy stracili klucz do elektronicznego systemu obrony Europy. Reakcja w Kwaterze Gwnej Hitlera bya zgoa
odmienna. Ogarnity atakiem furii Hitler da informacji, dlaczego brytyjskie suby
specjalne potrafiy prowadzi takie ataki, a Abwehra nie. Canaris stworzy specjalny
oddzia si uderzeniowych, dywizj Brandenburg"*, ktra miaa prowadzi ataki podobne do operacji komandosw. Gdzie ta dywizja? Dlaczego nie przeprowadzi
w odwecie ataku na wybrzee brytyjskie? Kana La Manche to tylko wikszy rw,
wyrzuca z siebie Fiihrer, ale sdzc po mizernych danych wywiadowczych, ktre
Abwehra zdobywaa w Anglii, rwnie dobrze mgby by tak szeroki, jak caa Azja!
Nadesza pora, by odebra wywiad z rk oficerw Sztabu Generalnego i przekaza go
wiarygodnej organizacji partyjnej, takiej jak SD. Co Canaris wiedzia o radarze brytyjskim? Hitler zada odpowiedniej teczki, a gdy dowiedzia si, e Abwehra wie niewiele, lub zgoa nic na temat techniki wojskowej, ponownie wpad w furi. Posa po
Himmlera i nakaza, by w przyszoci SD zaja si zdobywaniem wszelkich informacji technicznych.
Dla Canarisa by to pocztek koca jego penej autonomii w dziedzinie zagranicznego wywiadu wojskowego. By to take, jak zauway brigadefuhrer SS Walter Schel Oddzia specjalny Brandenburg" dopiero w 1943 r. rozwinity zosta do siy dywizji, ktra bya uywana
do dziaa polowych (przyp. T.R.).

ZAMACH NA HEYDRICHA

213

lenberg, pocztek koca samego Canarisa. Teraz, gdy rozsierdzony spraw Thummela Heydrich przedstawi swj plan zjednoczenia Abwehry z SD, Hitler go wysucha.
Opracowano plany szerokiej reorganizacji, ktra z pewnoci zostaaby zrealizowana
- gdyby nie zamach na Heydricha.
Misja Antropoidw bya pod kadym wzgldem niezwykle ryzykowna. Jej cel zamach na Heydricha - zadowoliby Czechw, bowiem jako Reichsprotektor Czech
i Moraw Heydrich uchodzi za czowieka jeszcze bardziej bezlitosnego i brutalnego
od Hitlera. Take Brytyjczycy uwaali go za wyjtkowo niebezpiecznego przeciwnika: pod dowdztwem Heydricha SD staa si zbyt sprawnym narzdziem w wojnie
tajnych sub. Zamordowanie jednego z najpotniejszych wadcw Trzeciej Rzeszy
z pewnoci jednak wywoaoby masowy odwet na Czechach, i by to argument, ktry Menzies musia bra pod uwag. MI-6 prowadzio w Czechosowacji swoj gr
wywiadowcz i z pewnoci byo czciowo naraone na konsekwencje zamachu.
Moe jednak trzeba byo wzi pod uwag inne argumenty. Menzies mg na przykad przypuszcza, e usunicie Heydricha pozwoli Canarisowi i innym konspiratorom ze Schwarze Kapelle" na nieco wiksz swobod ruchw. Istotny jest rwnie
fakt, e Menzies podejmowa spore starania, by przeszkodzi brytyjskim planom zamachu na Canarisa, ktry jego zdaniem mia znacznie wysz warto ywy ni martwy. Bez wyrzutw sumienia podpisa jednak wyrok mierci na Heydricha, zgadzajc
si na ponowne przystpienie Antropoidw do akcji. Jeeli nawet Brytyjczycy kiedy
mieli skrupuy wobec zamachw politycznych, to teraz pozbyli si ich zupenie.
Antropoidw byo dwch. Byli Czechami, nazywali si Jan Kubis i Josef Gabrik
i obydwaj pobierali od od armii brytyjskiej. Wyposaeni w radiostacj i zesp trzech
szyfrantw, rwnie Czechw, ktrymi dowodzi porucznik Bartos, zostali zrzuceni
zHalifaxa RAF nad czeskimi wzgrzami niedaleko wioski Lidice. By grudzie 1941
roku, na niebie wieci blado pksiyc. Wszyscy wyldowali bezpiecznie i szybko
wtopili si w czeskie podziemie. Pozostali tam przez sze miesicy, czekajc na okazj, by uderzy. Gdy uratowanie Thummela okazao si niemoliwe, zaczli cierpliwie i systematycznie z pomoc UVOD i poprzez obserwacj ruchw Heydricha budowa szczegowy obraz planu dnia ich celu.
ut szczcia sprawi, e dowiedzieli si dokadnie, dokd uda si Heydrich 27 maja
1942 roku. Cztery dni wczeniej zepsu si antyczny zegar, stojcy w gabinecie Heydricha. Sekretarka wezwaa czeskiego zegarmistrza, by go naprawi. Josef Novotny
postawi zegar na biurku Heydricha, a gdy go odstawia na miejsce, zauway na
biurku kartk papieru z planem dnia na 27 maja. Novotny chwyci kartk, zmi w kulk i wrzuci do kosza na mieci. Po zreperowaniu zegara wyszed z biura. Kilka minut
pniej jedna ze sprztaczek, Marie Rasnerova oprnia kosz do swego worka. Ju
za kilka godzin plan znalaz si w rkach Kubisa i Gabcika. Ku swojej rozpaczy stwierdzili, e 27 maja Heydrich opuszcza Prag na zawsze. Nie mieli zbyt wiele czasu, by
zaplanowa zamach. Wiedzieli jednak dokadnie, dokd i jak drog uda si Heydrich tego dnia. Postanowili, e przeprowadz zamach na praskim przedmieciu
Holeovice, gdzie szosa Praga-Drezno zakrca pod ktem 180 schodzc w kierunku
mostu Troja. Heydrich musia jecha t drog ze swojej willi w Panenske-Breschen do
zamku Hradczany. Jego samochd, ktrym rzadko podrowa z eskort, musia w tym
punkcie zwolni, by pokona zakrt.

214

KORZENIE KONSPIRACJI 1934-1943

27 maja o 9.30 Kubis i Gabcik znajdowali si ju na wybranej pozycji, z karabinami

maszynowymi i granatami ukrytymi pod paszczami. Towarzyszyo im dwch innych zamachowcw. Rozproszyli si wok zakrtu szosy. Zgodnie z planem, dziewczyna Gabcika, Rela Fafek, ktra miaa wasny samochd, miaa jecha przed wozem
Heydricha. Kapelusz na gowie dziewczyny mia oznacza, e Heydrich jedzie bez
eskorty. Pity zamachowiec, ukryty w ywopocie otaczajcym zakrt, mia da znak
lusterkiem, e zblia si mercedes Heydricha. Gabcik mia zastrzeli Heydricha i jego
kierowc, dajc Kubisowi czas na zabranie teczki reichsprotektora.
10.31: Rela Fafek wjechaa w zakrt. Miaa na gowie kapelusz. Kilka sekund pniej w ywopocie bysno lusterko. Gabcik wyszed na drog i wycelowa w zakrt.
Gdy pojawi si mercedes Heydricha, Gabcik pocign za spust, ale karabin nie wystrzeli - do zamka dosta si piasek. Heydrich i jego kierowca wyskoczyli z samochodu i zastrzelili Gabcika. Jednoczenie Kubis rzuci w ich stron granat, ktry wybuch
przy samochodzie, wyrywajc drzwi. Heydrich upuci pistolet. Kubis mia twarz
i oczy poranione odamkami, udao mu si jednak wsi na swoj damk i odjecha.
Pozostali dwaj zamachowcy take uciekli.
Heydrich chwiejnie przeszed par krokw i zemdla. Zabrano go do szpitala, gdzie
pocztkowo uznano, e rany nie s grone. Zdjcie rentgenowskie wykazao jedynie
zamane ebro i obecno fragmentw tkaniny i metalu w jamie brzusznej. Fragmenty
spalonej, skrzanej tapicerki i tkaniny mundurowej utkwiy w okolicy ledziony, kilka niewielkich fragmentw znalazo si te w opucnej. Heydrich zmar jednak 4 czerwca, nie z powodu ran, lecz gangreny. Rozpoczy si ponure ceremonie aobne. Ciao
Heydricha odziane w czarno -srebrny mundur paradny SS umieszczono w trumnie ze
spiu i srebra i ustawiono na lawecie na dziedzicu Hradczan. Staa tam pod honorow stra SS a nadszed czas, by szcztki twrcy niemieckiego systemu terroru
zostay przewiezione pocigiem okrytym czarnym kirem do Berlina.
Antropoidzi wykonali swoj misj, lecz jej cena bya ogromna. W Pradze Niemcy
rozptali przeciwko Czechom ratissage (dosownie: polowanie na szczury, okrelenie
oznaczajce w argonie niemieckim polowanie na czowieka). Aresztowano ponad
10 000 ludzi, przynajmniej 1300 rozstrzelano. Najgorsze represje dotkny Lidice, niewielk wie grnicz, w ktrej charakterystyczne domy z piaskowca z dachami z czerwonej dachwki, ustawione na stoku wzgrza otaczay stary, barokowy koci. Gestapo podejrzewao - niesusznie - e we wsi ukrywali si Antropoidzi. Noc SS i oddziay wojska wkroczyy do wsi. Rozkazano, by wszyscy mieszkacy zebrali si na
rynku. W wietle pomieni piecw z pobliskich hut z tumu wybrano wszystkich mczyzn w wieku od szesnastu do siedemdziesiciu lat, wyprowadzono na pobliskie
pola i rozstrzelano. Kobiety i dzieci zaadowano na ciarwki i wywieziono. Poza
kilkoma ocalonymi, zagin o nich wszelki such. Potem zrwnano wiosk z ziemiAntropoidzi ukryli si w katakumbach grekokatolickiego kocioa w. Karola Boromeusza na ulicy Ressl na praskim Nowym Miecie*. Lec na wskich pkach wykutych w skale, by zapewniay miejsce wiecznego spoczynku mnichom, czekali cier* Jest to koci barokowy, ktry pocztkowo by powicony Karolowi Boromeuszowi; w 1783 r. zosta! zamknity. W latach trzydziestych XX w. zosta odnowiony i przekazany Czechosowackiemu Kocioowi Prawosawnemu pod wezwaniem w. Cyryla i Metodego. Ulica Resshovo, przy ktrej stoi koci, znajduje si na
praskim Nowym Miecie (przyp. T.R.).

ZAMACH NA HEYDRICHA

215

pliwie, a czonkowie czeskiego podziemia opracuj dla nich plan ucieczki w Gry
Morawskie, skd mogli zosta ewakuowani do Anglii. Plan przewidywa zorganizowanie w kociele zbiorowego pogrzebu kilku ofiar czystek Gestapo i wywiezienie
Antropoidw w trumnach. Radiotelegrafista i szyfrant - Bartos i jego asystent, mczyzna o nazwisku Potuchek, nadal utrzymywali czno z Londynem. W kocu
uzgodniono, e 19 czerwca 1942 roku Antropoidzi zostan ewakuowani z kocioa
i wywiezieni w gry. Przedtem zostali jednak zdradzeni przez Czecha, Karela Curd,
ktry da si skusi ogoszonej przez Gestapo nagrodzie w wysokoci 10 milionw
koron (125 000 funtw). Curda zaprowadzi gestapowcw do kryjwki Bartosa w Pardubicach. Bartosa nie byo w domu, ale Gestapo znalazo jego ksig korespondencji,
a w niej kopie depesz wymienianych z Londynem. Zdobyte informacje doprowadziy
do jednego z pomocnikw Bartosa, dziewitnastoletniego Atii Moravca. Poddano go
torturom. Podobno Moravec zaama si, gdy pokazano mu odcit gow matki
i ujawni miejsce ukrycia Antropoidw.
Gdy kondukt aobny, ktry mia ewakuowa Antropoidw, dotar na plac Karola,
cay teren by ju otoczony przez Gestapo i SS. aobnicy musieli zawrci. Za godzin oddziay szturmowe SS byy ju pod kocioem. SS-mani schwytali zakrystiana
i zmusili go, by wpuci ich do kocioa bocznym wejciem. Idcych wzdu nawy
Niemcw powita grad ognia z chru, gdzie ukrywa si Kubis z kilkoma ludmi.
Kubis zgin, zabity granatem rcznym. Bartos przyj trucizn, i w chwili, gdy umiera, zdy jeszcze strzeli sobie w skro. SS-mani podjli teraz prb dostania si do
krypty. Gdy podnieli pyt, zamykajc wejcie do katakumb, znowu powita ich
grad ognia. Gestapo wezwao stra poarn, by zalaa katakumby. Gdy obrocom
zostao ju tylko po jednym naboju, pozabijali si nawzajem, a ostatni, ktry pozosta
przy yciu, popeni samobjstwo. Bitwa o katakumby zakoczya si. Nie zakoczy
si jednak odwet. Tego dnia zgino 115 osb, wcznie z byym premierem Czechosowacji. Przy yciu pozosta jedynie radiotelegrafista, Potusek, ktry ukrywa si we
wsi Leaki. 26 czerwca Potusek wysa do Londynu wiadomo o katastrofie i umwi
si na nastpny przekaz 28 czerwca o 23.00. Depeszy tej jednak ju nie wysa. Zosta
schwytany i rozstrzelany, i wraz z jego mierci zakoczya si misja Antropoidw.
Tymczasem trumna z ciaem Heydricha dotara do Berlina, gdzie pod eskort Leibstandarte SS Adolf Hitler" - osobistej stray Hitlera - przewieziono j na lawecie
do Kancelarii Rzeszy przy Wilhelmstrasse, gdzie odbya si oficjalna ceremonia pogrzebowa. Hitler, ubrany w mundur gobiego koloru, z czarn opask na ramieniu,
pooy obok ciaa wieniec z orchidei i ogosi Heydricha ...jednym z najwikszych
obrocw naszych ideaw wielkich Niemiec... czowiekiem o elaznym sercu". Himmler ustawi przy katafalku Rycerzy Zakonu - obergruppenfuhrerw SS - i wygosi
przemwienie o zobowizaniach przywdcw SS wobec pamici ich zamordowanego przywdcy". Pami o nim, mwi Himmler, powinna zachci ich, by dali z siebie
Wszystko przy wykonywaniu swoich obowizkw, szczeglnie w dziedzinie prowadzenia tajnych operacji za granic. Powiedzia te zgromadzonym obergruppenfuhr
erom, e ich osigni w tym specjalnym obszarze nadal nie mona porwna
z
osigniciami brytyjskiego Secret Service". Ciao Reinharda Heydricha byo na to a
zbyt wiarygodnym dowodem. Himmler wygosi kilka uwag na temat brigadefuhrer
a SS, Waltera Schellenberga, ktrego uprawnienia szefa wywiadu zagranicznego SS
miay zosta rozszerzone w wyniku zamachu na Heydricha. Himmler nazwa go be-

216

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

niaminkiem naszej kadry dowdczej" i rozkaza, by obergruppenfuhrerowie udzielili

mu poparcia ze wzgldu na jego mody wiek. Schellenberg, syn producenta pianin
z Saary i czowiek, ktry zaplanowa incydent w Venlo, mia zaledwie trzydzieci dwa
lata, gdy przej po Heydrichu jego wywiadowcze dziedzictwo.
Kondukt aobny ruszy w kierunku cmentarza. Na marach, okrytych flag ze swastyk, leaa maska pomiertna Heydricha. Wrd wielu rzdcw Trzeciej Rzeszy,
zgromadzonych nad grobem Heydricha, znajdowa si take Canaris. Jego oczy byy
pene ez, a gos zaamywa si z rozpaczy", gdy mwi do Schellenberga: W kocu
by wielkim czowiekiem. Straciem w nim przyjaciela". Niemieckie suby wywiadowcze ju nigdy nie podniosy si po zamachu na Heydricha. Z perspektywy czasu
mona stwierdzi, e ten wyprowadzony z cakowitego zaskoczenia cios mia doniose konsekwencje. Gdyby Heydrich przey i gdyby udao mu si wyeliminowa Canarisa, historia wojny wywiadw wok inwazji aliantw na Francj moga potoczy
si zupenie inaczej. Heydrich mia wanie jecha do Parya, by zosta szefem SS we
Francji, gdy pad ofiar zamachu. Schellenberg, ktrego ...niemal kobieca wraliwo
uczynia podatnym na nastroje niczym gwiazda filmowa ju niepewna sukcesu", okaza si zarwno dla aliantw, jak Canarisa znacznie mniej niebezpiecznym przeciwnikiem. Canaris zosta na krtko rozgrzeszony.
Heydrich sta si, by moe, najbardziej godn uwagi, ale nie jedyn ofiar bezlitosnej wojny pomidzy brytyjskimi a niemieckimi subami wywiadowczymi. W samej
tylko Wielkiej Brytanii wykonano kar mierci przez powieszenie na trzydziestu niemieckich agentach. Inni ginli w tajemniczych okolicznociach, jak wysokiej rangi agent
Abwehry, Ulrich von der Osten. Wyldowa on w marcu 1941 roku w Los Angeles
z faszywymi dokumentami, w ktrych figurowa jako don Julio Lopez Lido. Szesnastego marca zameldowa si w nowojorskim hotelu Taft", a dwa dni pniej jego
zwoki znalazy si w szpitalu Bellevue. Wszystkie jego ruchy ledzio FBI i brytyjska
Koordynacja Bezpieczestwa - dziaajca w Ameryce Pnocnej agenda MI-6 z siedzib w Centrum Rockefellera. W dniu mierci Osten jad kolacj w restauracji
Child's". Po wyjciu zosta miertelnie potrcony przez takswk. W rwnie tajemniczych okolicznociach ponis mier niejaki Jan Villen Ter Braak, ktrego prawdziwych
personaliw nigdy nie udao si ustali. Znaleziono go zastrzelonego na betonowej pododze schronu przeciwlotniczego w Cambridge w Anglii. Obok zwok leaa walizka z radiostacj. Nigdy nie dowiedziano si, czy byo to samobjstwo, czy mord.
adna tajemnica nie krya si natomiast za mierci Heydricha - byo to typowe
morderstwo polityczne. W zasadzie Brytyjczycy sprzeciwiali si egzekucjom mniej
wanych agentw niemieckich, jeeli moliwe byo podjcie innych rodkw, gdy,
jak pisa pniej Masterman: ywy szpieg... zawsze moe si potem przyda jako
punkt odniesienia. Martwy szpieg nie nadaje si ju do niczego". O ile wic rozpatrywano kilka planw zamachu na ycie arcywroga aliantw - Hitlera, wszystkie te plany zostay z rnych przyczyn odrzucone. Los Heydricha by jednak przesdzony od
czasu, gdy przej kontrol nad SD. Nie wolno byo pozwoli mu y, by bowiem
zbyt niebezpieczny dla Menziesa, dla sprawy aliantw - i dla Canarisa.

Operacja Bysk"
Canaris by przeciwnikiem planu Barbarossa" - inwazji na Rosj. Tymczasem w Kwaterze Gwnej Fiihrera, ukrytej w lasach pod Ktrzynem w Prusach Wschodnich, w scenerii jakby ywcem przeniesionej z jakiej mistycznej teutoskiej bani, Hitler planowa swoj nastpn kampani. Genera Ulrich Liss wspomina pniej, e Fuhrer byszcza przenikliwoci i jasnoci umysu, pracowa niezmordowanie, pewien sukcesu.
Liss zapamita take Canarisa, opisujcego nie dajce si przewidzie konsekwencje
ataku na Rosj. Jej sia moga by znikoma na granicach, a w gbi kraju nawet saba.
Ale w ogromnym rwnaniu strategii, gdzie przestrze rwna si czasowi, miaa niewyczerpane rezerwy. Nikt nie wiedzia, ile oddziaw Rosja moga postawi pod broni. Nikt nie potrafi te prawidowo oceni jej potencjau przemysowego.
Canaris nie utraci jeszcze wiarygodnoci, a rajd na Bruneval i sprawa Franty"
byy jeszcze spraw przyszoci. Najwysi dowdcy Kwatery Gwnej Hitlera wci
jeszcze gotowi byli go wysucha. I suchali, gdy kwestionowa danie Hitlera, by
niemieckie siy zbrojne pokonay Rosj w szybkiej kampanii. Moe nawet jest to moliwe, argumentowa Canaris, co si jednak stanie, gdy kampania nie potoczy si tak
prdko, jak oczekiwano? Co si stanie, jeeli przeduy si do zimy - strasznej, rosyjskiej zimy? Pierwszy raz Canaris bezporednio skrytykowa Fiihrera. Mwi otwarcie, nawet do czowieka, ktry wkrtce mia zosta jego wielkim rywalem, Waltera
Schellenberga. Schellenberg wspomina pniej, e Canaris przeklina plan Barbarossa" nie przebierajc w sowach". Oskara dowdcw Wehrmachtu o brak odpowiedzialnoci i gupot" za ich wiar, e Rosj mona pokona w cigu trzech miesicy. Schellenberg pisa pniej:
Nie chcia bra w tym adnego udziau (tak powiedzia), poniewa nie potrafi zrozumie,
dlaczego generaowie tacy, jak von Brauchitsch, Halder, Keitel i Jodl mogli by tak peni
samozadowolenia i optymizmu, tak nierealistyczni. Wszelkie prby sprzeciwu spezay jednak na niczym. Przesta by lubiany ze wzgldu na cigle powtarzane ostrzeenia. Keitel
powiedzia mu kiedy: Mj drogi panie Canaris, by moe w pewnym stopniu rozumie
pan Abwehr, ale pana miejsce jest w marynarce wojennej; naprawd nie powinien pan
udziela lekcji planowania strategicznego i politycznego". Gdy Canaris powtarza takie
uwagi, z reguy... przyglda mi si szeroko otwartymi oczami i mwi cakiem powanie:
Czy nie uwaaby pan tego za cakiem mieszne - gdyby to wszystko nie byo tak rozpaczliwie powane?".

218

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

Nie by jednak w stanie zniweczy wielkich planw Hitlera. O wicie 22 czerwca

1941 roku Wehrmacht zaatakowa granice Rosji na caej dugoci, od Zatoki Fiskiej po
Morze Czarne. Rosyjska obrona zaamaa si jak domek z kart na huraganowym wietrze. W pierwszej fazie realizacji planu Barbarossa" Armia Czerwona stracia 3 miliony
ludzi, 22 tysice dzia, 18 tysicy czogw i 14 tysicy samolotw. Zamach stanu, zorganizowany przez Menziesa* w Jugosawii, zapobieg jednak decydujcemu zwycistwu
kampanii zanim nad Morzem Aralskim zebray si ciemne, zimowe chmury, ktre z rosnc gwatownoci zaczy rozprzestrzenia si nad bezkresnymi stepami. Gdy armie
niemieckie zbliay si do Moskwy i Leningradu i coraz gbiej wchodziy w bezdroa
Ukrainy, generaowie Hitlera zaczli zdawa sobie spraw, e nie uda si podbi Rosji
w cigu jednego roku. Zaczy si ktnie, a potem pertraktacje z OKW. Armie musz
zaj kwatery zimowe. Nie s wyposaone, jak Rosjanie, w sprzt odpowiedni do dziaania w gbokim niegu i bocie. Przywoywali w rozmowach z OKW los Napoleona
w 1812 roku. Ich protesty byy jednak bezskuteczne. Podobnie, jak niegdy Napoleon,
Hitler gwatownie zmienia nastroje ze skrajnego optymizmu do pesymizmu, pozwalajc by jesie bezpowrotnie mina, zanim rozkaza zdobycie rosyjskiej stolicy. Armie
dokonyway podobnych cudw odwagi, podobne te byy wyniki obu kampanii. Tutaj
jednak podobiestwa si koczyy, bowiem zima, ktra pokonaa Napoleona, bya wczesna i agodna. Ta, ktra zaskoczya Hitlera, bya wczesna i ostra**.
W Kwaterze Gwnej na nowo wybuchy wanie midzy Hitlerem a generaami.
Jeden po drugim, wszyscy dowdcy grup armii dziaajcych w Rosji zostali pozbawiani dowodzenia lub sami z niego rezygnowali, z Rundstedtem i Stuelpnagelem
wcznie. Gdy dowdc armii na froncie moskiewskim zosta marszaek polny Giinther von Kluge***, wydawao si, e pochd jego armii zakoczy si zajciem stolicy.
W krtkie zimowe popoudnie 2 grudnia 1941 roku jeden z oficerw 258. dywizji piechoty przesa Klugemu depesz, e dostrzega odbijajcy si w wieach Kremla zachd soca". Oficer donosi, e jego ludzie walczyli teraz o kocow stacj moskiewskiego metra. Bya to take kocowa stacja dla Feldgrau.
6 grudnia, w szalejcej burzy nienej, sto nowych dywizji rosyjskich z niezwyk
si zaatakowao armi niemieck. Zanim zapad zmierzch, Armia Czerwona prowadzia powszechn kontrofensyw. Przez nastpnych sto dni onierze Feldgrau, na wp
pijani schnappsem fasowanym dla ochrony przed mrozem, dziesitkowani przez odmroenia, prowadzeni jedynie fanatyczn wiar w Hitlera, walczyli jak mao ktra
armia przedtem.
Hitler osobicie kierowa bitw z kwatery pod Ktrzynem, przekazujc rozkazy
w depeszach i bezporednio przez radio. Z si woli, ktra graniczya z szalestwem,
rozkaza swoim armiom, by utrzymay swoje pozycje. onierze wykonali rozkaz.
Feldgrau zgrupowali si wok wsi i maych miasteczek i nawet gdy temperatura spadaa do 50C poniej zera i zamarzay zamki karabinw, walczyli na olep. Przy yciu
* Menzies nie organizowa zamachu stanu w Jugosawii. Jest to kolejna prba gloryfikacji sub specjalnych. Jest
faktem, i przewrt w Belgradzie zmusi Niemcw do przeniesienia uderzenia na Rosj na termin pniejszy, ale
czy fakt ten zapobieg decydujcemu zwycistwu Niemiec na Wschodzie jest tylko hipotez (przyp. T.R.).
** Zima 1941-42 r. nie bya niezwykle ostra" (przyp. T.R.).
* Marsz. Kluge by dowdc 4. armii od pocztku kampanii rosyjskiej. 19 XII 1941 r. zaj miejsce marszFedora Boka jako dowdca grupy armii Mitte".

OPERACJA BYSK"

219

utrzymywao ich tylko przyzwyczajenie i dyscyplina. W kocu udao im si odeprze

atak Rosjan. Posuszestwo wobec Hitlera zapobiego katastrofie. W konsekwencji
Hitler zdoby przewag moraln nad swoimi generaami, ktrej ju nigdy nie utraci.
Wiosna przysza rwnie nagle, jak przedtem zima. Roztopy uniemoliwiy wszelkie ruchy wojsk, zarwno rosyjskich, jak niemieckich. Gdy wyczerpane armie przyglday si sobie poprzez zalany promieniami soca step, Hitler zacz upokarza
generaw, ktrzy - jego zdaniem - zdradzili go. Czterech marszakw polnych pozbawiono dowdztwa i przeniesiono do rezerwy; dwch dowdcw armii i trzydziestu piciu innych generaw zdymisjonowano. Hitler zwolni take dowdc armii
niemieckiej, Brauchitscha, ze sowami, e ma dosy penych pychy, tchrzliwych"
generaw. Jego stanowisko przej sam Hitler, stajc si rzeczywistym, a nie tylko
tytularnym Najwyszym Dowdc. Ruchy te zakoczyy proces, rozpoczty zamachami na Schleichera i Bredowa. By to ostatni manewr, jaki pozosta Hitlerowi do
wykonania, by odnie ostateczny triumf nad wasnymi generaami i korpusem oficerskim. Tak niszczcych czystek armia niemiecka nie widziaa od sprawy FritschaBlomberga. Wheeler-Bennett pisa pniej: Dni przywilejw i bezpieczestwa,
przysugujce generaom, miny bezpowrotnie. Bezpowrotnie przepad szacunek,
jakim automatycznie cieszyli si wszyscy ci, ktrzy nosili purpurowe lampasy Sztabu
Generalnego. Zapat za prostytucj, ktr tak czsto staje si wadza bez odpowiedzialnoci, byo teraz dla nich upodlenie, beznadziejna sualczo i pogarda ich pana".
Ponienie Sztabu Generalnego i korpusu oficerskiego spowodowao, e niektrzy
spord generaw Hitlera znowu zaczli myle o zdradzie i rebelii. Gdy Schwarze
Kapelle" odkurzaa swoje stare plany, 7 czerwca 1942 roku, niczym grom z jasnego
nieba, na Rosj spada letnia ofensywa Hitlera*. Armie niemieckie, wypoczte i dobrze wyposaone, rozlay si po stepach w kierunku Kaukazu i bezcennych pl naftowych. Genera Friedrich von Paulus prowadzi 6. armi na Stalingrad. Unoszca si
nad jego armi chmura kurzu oraz dym i pomienie poncych wsi, ktre znalazy si
na jej drodze, widoczne byy z odlegoci 60 kilometrw.
Tego lata O triumfowaa na kadym froncie, a losy aliantw wydaway si przesdzone. Najnowszy sojusznik - Stany Zjednoczone - nadal dochodziy do siebie po
niespodziewanym ataku na Pearl Harbor. Podczas gdy Japonia dziesitkowaa flot
brytyjsk i amerykask na Pacyfiku, Afrikakorps Rommla ciga brytyjsk 8. Armi
a pod El Alamejn - Fuhrer nie by jednak zadowolony. Przenis swoj kwater z Ktrzyna do Winnicy, pooonej okoo 150 kilometrw na wschd od starej granicy polsko-rosyjskiej. Tam dawna animozja pomidzy Hitlerem a Halderem osigna swoje
apogeum. Halder ponownie radzi traktowanie rosyjskiego frontu z ostronoci.
Hitler zwrci si jednak przeciwko szefowi Sztabu Generalnego, krzyczc: Moje wyczerpanie nerwowe w poowie zawdziczam wanie panu! Nie warto cign tego
dalej!". Hitler nakaza Halderowi opuszczenie OKH i armii, a pniej udzieli Himmlerowi instrukcji, by upewni si, e Halder trafi do Dachau, starego miasteczka pooonego na pnoc od Monachium, ktre stao si siedzib jednego z najstraszniejszych
nazistowskich obozw koncentracyjnych.
* Dowdztwo rosyjskie spodziewao si uderzenia niemieckiego, ale nie rozpoznao kierunku gwnego uderzenia - przyjto i celem gwnym bdzie Moskwa.

220

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

Na opuszczone przez Haldera stanowisko Hitler mianowa generaa Kurta Zeitzlera, byego szefa sztabu przy dowdcy grupy armii Zachd, marszaku polnym von
Rundstedtcie. Genera Zeitzler odegra pewn rol w zadaniu Kanadyjczykom klski
pod Dieppe. Teraz jednak Zeitzlerowi powierzono jedynie czciow odpowiedzialno za dowodzenie operacjami na froncie wschodnim. Najwysza wadza decyzyjna
i dowodzenie operacjami na wszystkich pozostaych frontach - wcznie z Bakanami, Sycyli, Wochami, Afryk Pnocn, a gdy nadszed czas, take Francj, spoczywaa teraz w rkach Hitlera i OKW*. Ta zmiana zakresu obowizkw dowdztwa
miaa przynie doniose konsekwencje w przyszoci, bowiem OKW nie dysponowao ani dostateczn wadz, ani personelem sprawnie wykonujcym wszystkie nowe
obowizki. Jeden czowiek, niezalenie od tego, jak doskonaym by strategiem i taktykiem, nie by w stanie ogarn wszystkich scen wojny toczcej si na wielu frontach.
Nastpstwa tej sytuacji miay ju wkrtce spa na Niemcy.
Dziki elaznej woli Fiihrera i jego mistycznemu wpywowi, Niemcy stay si geopolitycznym mocarstwem, rozcigajcym si od Cap de la Hague w Cherbourgu po
Stalingrad nad Wog, od Przyldka Pnocnego w Skandynawii po gry Elbrus, pooone niemal na granicy perskiej, od Hendaye na granicy hiszpasko-francuskiej po
El Alamejn na styku Libii z Egiptem**. Ale w padzierniku 1942 roku imperium Hitlera osigno granice swej ekspansji. Gigantyczna wojna na ruchomych frontach koczya si, a Hitler, przyzwyczajony do mylenia w kategoriach kilometrw, teraz musia walczy o kad pid ziemi. 6. armia von Paulusa zaja ca Ukrain*** i wkroczya do Stalingradu. Niemcom udao si jednak zaj tylko t cz miasta, ktra
leaa na zachodnim brzegu Wogi****. Pochd Rommla powstrzymano pod El Alamejn, a 23 padziernika 1942 roku Montgomery nagle rozpocz kontrofensyw
Lightfoot", cakowicie zaskakujc Niemcw. Ostatniego dnia tego samego miesica
Kriegsmarine zauwaya na Atlantyku bardzo due konwoje alianckie. Dokd szy te
okrty? Tego w kwaterze Hitlera nie wiedzia nikt. Meldunek sygnalizowa jednak, e
fortuna odwraca si od Hitlera. Pochodnia"***** zapona.
Tydzie pniej Hitler podrowa swoim osobistym pocigiem przez wzgrza Frankonii do Monachium, gdzie mia wzi udzia w obchodach dziewitnastej rocznicy
puczu z 1923 roku. By 7 listopada 1942 roku. Od witu zainstalowany w pocigu teleks
wystukiwa kolejne meldunki o potnej armadzie alianckich transportowcw i okrtw wojennych, ktre teraz przechodziy obok Gibraltaru w drodze na Morze rdziemne. Nikt nadal nie zna celu ich eglugi. Na podstawie pewnych oglnych mel* Po rozpoczciu wojny z Rosj dziaaniami bdcymi na tym froncie kierowao OKH, na pozostaych
(w tym i Finlandia) OKW. Podzia ten by raczej racjonalny; zaburzenia powodowao jednak to, e Hitler byt
Naczelnym Dowdc Si Zbrojnych dziaajcym przez OKW i jednoczenie dowdc armii ldowej dziaajcym przez OKH. W ten sposb podlega sam sobie (przyp. T.R.).
** El Alamejn ley w duej odlegoci od granicy egipsko-libijskiej (przyp. T.R.).
"* 6. armia gen. Paulusa zaja tylko cz Ukrainy. Byy przecie inne armie: 1. i 4. pancerne oraz 17. oglnowojskowa (przyp. T.R.).
**** Rosjanie utrzymali przyczek w prawobrzenej czci Stalingradu, nie mona wic mwi i Niemcy
opanowali tylko t cz miasta, ktra leaa na zachodnim brzegu Wogi". Na wschodnim brzegu nie byto
jeszcze miasta a tylko kilka osad (przyp T.R.).
Pochodnia" - ang. Torch", nazwa operacji.

OPERACJA BYSK"

221

dunkw mona wysnu wnioski, e Anglosasi planuj wielomiejscowy desant w Afryce Zachodniej" - owiadczy Jodl. Wszystkie domysy wskazyway na Dakar. Zdaniem
Joda kieroway si na Malt. Jodl konkludowa jednak, e nie byo adnych dowodw
na to, dokd naprawd zmierzali alianci, ani jakie byy ich zamiary.
Tego wieczora, gdy pocig Hitlera dotar pod Beerberg, a on sam kad si do ka
w swoim wagonie sypialnym, floty inwazyjne, biorce udzia w operacji Torch" rozpoczy desantowanie wojsk wzdu szerokiego uku wybrzea od Casablanki po
Bougie. Dopiero o drugiej nad ranem nastpnego dnia Hitler wiedzia ju na pewno,
jakie s zamiary aliantw. O tej godzinie bowiem obudzono go, by przeczyta meldunek o ldowaniu aliantw we francuskiej Afryce Pnocnej. Jeszcze osiemnacie miesicy pniej Hitler przyznawa: ...nigdy taka myl nie przemkna mi nawet przez
gow".
Nie tylko Fuhrer by zdumiony. Operacja Torch" odbya si w warunkach penego zaskoczenia przeciwnika, pomimo wielu przeciekw na wczesnych etapach operacji i faktu, e adna inna ekspedycja nie bya bardziej naraona na wykrycie - pod
warunkiem oczywicie, e nieprzyjaciel dysponowa wiarygodnymi rdami informacji. Komandor podporucznik Donald McLachlan, oficer wywiadu marynarki wojennej, przydzielony do LCS, tak pniej opisywa sytuacj:
Przeprowadzenie najpierw desantu 90 000 ludzi, a pniej dalszych 200 000, z caym sprztem i wyposaeniem, na terytorium, ktre najprawdopodobniej nie byo zbyt przyjazne,
w odlegoci 1500 mil morskich od Wielkiej Brytanii i 3000 mil od Ameryki, w zasigu
niemieckiego i woskiego rozpoznania lotniczego z Sycylii, z konwojami i dywizjonami lotnictwa formowanymi na oczach Hiszpanw (powinien by doda, e rwnie szpiegw niemieckich) w Gibraltarze - wszystko to byo moliwe jedynie w wypadku, gdy nieprzyjaciel
musia do ostatniej chwili domyla si, gdzie ley miejsce przeznaczenia tych si zmierzajcych w kierunku Morza rdziemnego. Nie mona byo ukry faktu ich istnienia, ani
tego, e wyruszyy do akcji. Gdzie jednak lea ich cel?

Wanie, gdzie lea ich cel? Hitler wiedzia jedynie, e te ogromne siy byy przeznaczone do jakiej operacji. By j uniemoliwi, rozkaza by wilcze stada", liczce
cznie czterdzieci U-bootw, strzegy szlakw morskich midzy Gibraltarem a Dakarem. W tajemniczy sposb alianckie konwoje zmyliy jednak U-booty i weszy na
Morze rdziemne, a spord wszystkich potencjalnych celw w tym akwenie - Malta, Sycylia, rodkowe Wochy, poudniowa Francja - francuska Afryka pnocno-zachodnia bya najmniej prawdopodobnym. W jaki sposb Hitler da si a tak zwie?
Alianci musieli wycign waciwe wnioski z kampanii pustynnych i katastrofy
pod Dieppe, bowiem operacja Torch" od samego pocztku zostaa okryta szczelnym
paszczem tajemnicy i dziaaniami obliczonymi na zmylenie przeciwnika. LCS i powizane z nim tajne suby, wcznie z XX-Committee rozpoczy swoj kampani
dezinformacyjn od planu Solo I", ktry sugerowa, e celem zbierajcych si w Wielkiej Brytanii si jest Norwegia lub inwazja Francji przez kana La Manche, nazywana
rwnie planem Overthrow". Gdy pogoski te utraciy pozory wiarygodnoci, uruchomiono plan Solo II", polegajcy na rozpowszechnianiu informacji, e konwoje
alianckie, zbierajce si na Atlantyku, maj uda si do Dakaru we francuskiej Afryce
Zachodniej. Rzeczywisty cel konwojw by jednak cile strzeon tajemnic, ktrej

222

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

nikt nie ujawni. Masterman pisa pniej: Prawdziwym triumfem operacji Torch
z naszego punktu widzenia nie by fakt, e udao nam si zrealizowa z powodzeniem plany zmylenia czujnoci Niemcw ale to, e nie wykryli oni ani nie odgadli
prawdziwych planw. Innymi sowami, by to triumf zabezpieczenia".
Mimo to, gdyby nie kilka czynnikw dziaajcych na korzy aliantw, Niemcy
bez trudu mogliby odgadn prawd. Po pierwsze, Abwehra przechodzia w tym czasie
gruntown reorganizacj. Canarisowi i jego subie nie udao si zdoby jakichkolwiek informacji wywiadowczych, ktre przeczyyby faszywkom podsuwanym przez
LCS. Jodl stwierdzi pniej, e Canaris jeszcze raz nas zawid przez swj irracjonalizm i brak stabilnoci". Co wicej, niemiecki odpowiednik brytyjskiego Bletchley, suba o nazwie B-Dienst, take nie zdobya adnych danych kryptoanalitycznych, ujawniajcych tajemnice operacji Torch". Przyczyna bya do prosta: Brytyjczycy, ktrzy
byli w gwnej mierze odpowiedzialni za wszystkie ruchy morskie zwizane z operacj Torch", naoyli na ca ekspedycj obowizek zachowania bezprecedensowych
i w peni efektywnych przepisw zabezpieczajcych czno radiow. Ostatnim z tych
czynnikw bya sama Ultra", ktra w owym czasie osigna pen sprawno operacyjn. Dziki Ultrze" alianci zdawali sobie spraw z tego, co wiedzieli Niemcy
i skd brali te informacje. A Ultra" ujawnia, e Niemcy o operacji Torch" nie wiedzieli dosownie nic.
A co z elementem oszustwa, oryginalnym i zowrogim, ktry pozostawia nieprzyjaciela rwnie zaskoczonym jak pokonanym"? Czy w operacji Torch" zastosowano
taki wybieg? Wilcze stada" patrolujce szlaki morskie, prowadzce do Morza rdziemnego, nagle rzuciy si w pogo za konwojem pustych okrtw, idcym do Anglii ze Sierra Leone. Najbardziej zdziwiony by dowodzcy konwojem kontradmira
C.N. Reyne. U-booty wykryy jego konwj, oznaczony kryptonimem SL125, u wybrzey Madery. Wywizaa si trwajca cay tydzie bitwa morska, w ktrej trzynacie z jego jednostek poszo na dno. Jeden z historykw brytyjskiej marynarki wojennej napisa jednak pniej, e ...gdyby nieprzyjaciel nie zosta tam zaangaowany,
mgby wykry ruchy konwojw wiozcych wojska biorce udzia w operacji Torch
i statkw zaopatrzeniowych i albo je zaatakowa, albo odgadn cel i miejsce akcji,
pozbawiajc siy desantowe bardzo wanego elementu zaskoczenia". Admira Reyne
stwierdzi, e by to jedyny wypadek, gdy zoono mu gratulacje z okazji straty jednostek.
Czym byy losy konwoju SL125 - pomylnym zbiegiem okolicznoci czy gambitem strategicznym? Prawda nigdy nie wyjdzie na jaw, aczkolwiek Admiralicja owiadczya potem z niejakim trudem, e ...zy los, jaki przypad w udziale temu konwojowi, przynis korzyci sprawie aliantw, w sposb cakiem nieoczekiwany..." Poniewa Niemcy z zapaem oddawali si zatapianiu pustych okrtw, wielkie konwoje
biorce udzia w operacji Torch" - na szlakach prowadzcych do Morza rdziemnego toczyo si ponad 1500 jednostek - dotary do celu tracc tylko jedn storpedowan jednostk, bez straty nawet jednego onierza. Operacja Torch" bya rzeczywicie triumfem, a poczenie zmylnego zmylenia przeciwnika z efektywnym zabezpieczeniem posuyo pniej za wzr przy planowaniu alianckiego desantu w Normandii.
Fiihrer zosta co prawda pozbawiony dokadnych danych wywiadowczych o operacji Torch", nie wszyscy jednak funkcjonariusze wywiadu niemieckiego byli rwnie

OPERACJA BYSK"

223

nie doinformowani. Po wojnie odkryto, e kapitan Herbert Wichmann, szef rezydentury Canarisa w Hamburgu, skd Abwehra prowadzia swoje gwne operacje skierowane przeciwko Stanom Zjednoczonym i Wielkiej Brytanii, uzyska aktualny i dokadny meldunek, w ktrym rdo Al" wskazywao na francusk Afryk Pnocn
jako cel wyprawy. Wichmann broni si twierdzc, e opatrzy raport klauzul najwyszej pilnoci i tajnoci i natychmiast wysa do OKW, gdzie musia on trafi przynajmniej na biurko Keitla. Co jednak naprawd stao si z raportem? Tego nie wiedzia nikt. Canaris pozosta niewzruszony, jak zawsze, gdy rzucano mu wyzwanie.
Niemieckie naczelne dowdztwo powoli zaczo uwaa, e Canaris nie spenia
waciwie swoich obowizkw. O ile jednak OKW nie powzio jeszcze podejrze, e
dziaa on przeciwko Hitlerowi, to po stronie aliantw byli tacy, ktrzy w to uwierzyli.
Najbardziej wyrane dowody sympatii Canarisa do Londynu pojawiy si w czasie
operacji Torch", gdy Canaris przyby do Algeciras, hiszpaskiego miasteczka ssiadujcego z Gibraltarem, gdzie znajdowaa si jedna z najwaniejszych baz Abwehry.
Rezydentura MI-6 w Gibraltarze dowiedziaa si o jego obecnoci, szybko wic opracowano plan porwania Canarisa i wywiezienia go do Londynu. Plan zosta zatwierdzony przez gubernatora Gibraltaru, generaa Mason-MacFarlane'a, byego brytyjskiego attache wojskowego w Berlinie, autora odrzuconej przez Foreign Office propozycji zamachu na Hitlera w 1938 roku. Londyski dziennikarz an Colvin, ktry jako
pierwszy zacz zastanawia si nad lojalnoci Canarisa, pisa pniej, e Gibraltar
otrzyma z Londynu depesz odwoujc ca operacj". Informator Colvina powiedzia mu, e zawarta w depeszy wiadomo nie brzmiaa: Zostawcie naszego czowieka w spokoju", lecz: (Canaris) jest o wiele cenniejszy tam, gdzie jest".
Pomimo e operacja Torch" zaskoczya Hitlera w najmniej spodziewanym momencie, jego reakcja bya szybka. Natychmiast wyda rozkaz, by przebywajcy w Rzymie marszaek polny Albert Kesselring wysa najlepsze z aktualnie wolnych oddziaw niemieckich do Tunezji, gdzie miay zdoby przyczek. Kesselring wykona rozkaz, a wrd wysanych do Tunezji onierzy znalaz si mody pukownik Sztabu
Generalnego, hrabia von Stauffenberg. Siy te opniy o wiele miesicy zwycistwo
aliantw w Afryce Pnocnej. Hitler jednak szybko przesta zajmowa si wydarzeniami na afrykaskim teatrze wojennym. Jego uwag przyciga teraz Stalingrad, gdzie
toczya si tytaniczna bitwa o miasto. Luftwaffe zamienia je w dymice zgliszcza,
w ktrych niewielkie oddziaki onierzy wpaday na siebie znienacka i toczyy walk wrcz wrd lasu okopconych kominw. Walczyli o kad pid ziemi, o kady
rnetr fabryk i biur, o kanay, o kady dom. Bitwa trwaa przez osiemdziesit dni
i osiemdziesit nocy, a jeden z oficerw 24. dywizji pancernej tak j opisywa: Stalingrad przesta by miastem. Za dnia jest jedn ogromn chmur poncego, olepiajcego dymu... A gdy nadchodzi noc, jedna z tych gorcych cholernych nocy, do Wogi
w
skakuj psy i rozpaczliwie pyn do drugiego brzegu... Zwierzta uciekaj z tego pieka;
nie mog go dugo znie najtwardsze kamienie; wytrzymuj tutaj tylko ludzie".
Dla Hitlera Stalingrad by czym wicej, ni tylko miastem. By jego obsesj. Podobnie jak Leningrad, to miasto byo celem nie tylko wojskowym, ale i psychologicznym. Hitler by przekonany, e gdy te dwa bliniacze miasta, o nazwach upamitniajcych bohaterw rewolucji, wpadn w jego rce, rzdzcy Rosj reim polityczny
zaamie si. Optany podobn obsesj Stalin za wszelk cen stara si utrzyma Stalingrad. Da temu wielkiemu, przemysowemu miastu swoje wasne imi. W ten spo-

224

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

sb bitwy o Leningrad i Stalingrad przeobraziy si w pojedynek pomidzy dwoma

dyktatorami.
Bitwy, prowadzone jednoczenie w Afryce Pnocnej i na froncie rosyjskim, stay
si Jena i Auerstadt Trzeciej Rzeszy. W miar, jak stawao si jasne, e alianci zwyci, Trzecia Rzesza coraz bardziej pograa si w ponurym oczekiwaniu klski. By
to nastrj korzystny dla przewrotu, a gdy na pocztku 1943 roku forsowana przez
Hitlera strategia zacza si zaamywa, Beck owiadczy Canarisowi, e dla Schwarze Kapelle" nadchodzi godzina prby. Dopki Fiihrer odnosi zwycistwo za zwycistwem, Sztab Generalny go nie obali, stwierdzi. Generaowie i pukownicy popr
spisek jedynie wtedy, gdy Fuhrer i jego armia zaczn przegrywa. Beck mia racj. Po
kadej klsce rosy szeregi Schwarze Kapelle", ktra nagle przestaa by tylko grupk
siwowosych moralistw, tsknicych za dawno minion er. Kwestie sumienia, Fahneneid, zamachu, usunicia gowy pastwa czy armii w okresie, gdy nard sta wobec
miertelnego zagroenia ju nie niepokoiy spiskowcw w takim stopniu, jak w przeszoci. Wikszo z nich zgadzaa si, e jedyne, co mogo jeszcze uchroni Niemcy
przed zniszczeniem - to wyeliminowanie Hitlera.
Schwarze Kapelle" nie skadaa si ju tylko z kilku niezadowolonych wojskowych, z ktrych kady na wasn rk stara si uratowa z czystek Gestapo i SD.
Konspiratorzy, co prawda, nadal ryzykowali swoim yciem, teraz jednak posiadali
centralne dowdztwo, a macki spisku sigay wszystkich waniejszych dowdztw
od Parya do Smoleska. Fakt, e przygotowali plan zamachu na ycie Hitlera - operacj Bysk", mia rwnie doniose znaczenie jak zwizany z nim plan przechwycenia wadzy w razie powodzenia zamachu. Pozostao jedynie zdecydowa, gdzie i kiedy
przeprowadzony zostanie atak na Hitlera. Pytanie a co, gdyby przestao odgrywa jakkolwiek rol.
Instrument, ktry spiskowcy chcieli wykorzysta do przechwycenia wadzy po
zamachu na Hitlera nazwano Fali Valkyrie". Pn wiosn 1942 roku Canaris owiadczy Hitlerowi, e w Niemczech przebywa okoo 4 milionw zagranicznych robotnikw, oraz e do roku 1944 liczba ta wzronie do 8 milionw. Zwrci uwag Hitlera na
niebezpieczestwo, jakie moga stanowi dla Rzeszy tak wielka liczba zagranicznych
robotnikw i doradzi mu opracowanie planu reakcji na ich ewentualn rewolt. Hitler wyrazi zgod i wyda gwnodowodzcemu armii krajowej, generaowi Friedrichowi Frommowi polecenie opracowania planu Valkyrie". Opracowanie konkretnego planu powierzono szefowi sztabu, generaowi Friedrichowi Olbrichtowi. 13 padziernika 1942 roku plan zosta ukoczony i udostpniony dowdcom okrgw wojskowych jako najwyszej rangi tajemnica pastwowa. Olbricht, ktry by czowiekiem ostronym, przebiegym, dokadnym i spolegliwym, by take jednym z najbardziej zdeterminowanych czonkw Schwarze Kapelle". Opracowujc plan Valkyrie" natychmiast zorientowa si, e odpowiednio napisany schemat operacji mg za
jednym zamachem posuy spiskowcom do przechwycenia wadzy i neutralizacji
partii nazistowskiej, SS i SD.
Plan przewidywa ewentualno zamieszek wywoanych przez ludno obcego
pochodzenia w czasie pobytu Fuhrera w jakiej odlegej kwaterze. Poniewa w takiej
sytuacji Hitler nie byby w stanie osobicie przej kontroli nad sytuacj, plan przewidywa przekazanie wadzy wykonawczej wojsku, a konkretnie generaowi Frommo-

OPERACJA BYSK"

225

wi - oficerowi, ktrego polityczna lojalno wobec Hitlera bya, jak pniej wykazay
okolicznoci, co najmniej wtpliwa. Fromm by uwaany przez konspiratorw, a szczeglnie przez swojego szefa sztabu, za czowieka prawego i uczciwego, ktry poparby
spisek w razie mierci Hitlera. Co wicej, by leniwy i bez przerwy jedzi na polowania, upowaniajc Olbrichta do podpisywania w jego imieniu dokumentw i rozkazw najwyszej rangi.
Uzbrojony w takie penomocnictwa, Olbricht wzbogaci w imieniu Fromma plan
Valkyrie" w takie klauzule i zaczniki, ktre nie miay nic wsplnego z tumieniem
zamieszek wewntrznych, natomiast wietnie nadaway si do przechwycenia wadzy i neutralizacji bazy partyjnej, na ktrej opieraa si wadza Hitlera, nie tylko w Berlinie i innych wikszych miastach, ale w caej Rzeszy. Wystarczyo, by Olbricht ogosi
kod planu Valkyrie", by wszystkie oddziay wojska w caej Rzeszy natychmiast stany gotowe do ochrony" biur i funkcjonariuszy partii i rzdu, urzdw pocztowych
i telegraficznych, redakcji prasowych i radiowych, sieci kolejowych i transportu publicznego. Olbricht posiada wadz ogaszania stanu wojennego i godziny policyjnej,
zawieszenia wszelkich prywatnych podry, unieruchomienia sub pocztowych i telekomunikacyjnych, wprowadzenia sdw wojennych i natychmiastowych egzekucji
bez prawa apelacji. Plan Valkyrie" dawa armii cakowit wadz nad wszystkimi
pozostaymi rodzajami si zbrojnych, z SS wcznie, przewidywa te umieszczenie
we wszystkich gwnych orodkach miejskich oficerw cznikowych, ktrych obowizkiem byoby sprawdzenie, e rozkazy Valkyrie" s realizowane niezwocznie
i bez zbdnych pyta. Mwic w skrcie, plan Valkyrie" zapewnia Schwarze Kapelle" moliwo kontroli kadego aspektu ycia w Niemczech oraz - co byo istotne
- rwnie oddziay wojska ktre realizowayby t kontrol. Jedn z konsekwencji planu Olbrichta byo sformowanie jednostek bojowych Valkyrie" o rozmiarach puku,
rozmieszczonych we wszystkich kluczowych punktach Niemiec. Ludzie ci zostali tak
uzbrojeni, przeszkoleni i rozlokowani, by byli w stanie stawi czoa kademu, z SS
wcznie.
Tym razem Schwarze Kapelle" bya lepiej ni kiedykolwiek przygotowana do
planowanego zamachu. Konspiratorzy byli przekonani, e udao im si nawiza
z aliantami kanay cznoci, ktre mogli wykorzysta do wynegocjowania warunkw zakoczenia dziaa wojennych. Wierzyli te, e udao im si zdoby sympati
i wspprac czowieka, ktry by ulubiecem Hitlera, a dla wszystkich Niemcw bohaterem. Czowiekiem tym by marszaek polny, Giinther von Kluge.
Dowdca grupy armii Mitte", Kluge, nie darzy Hitlera specjaln sympati, nie
by te zalepiony obaw przed Fahneneid, przynajmniej nie w takim stopniu, jak wikszo pozostaych marszakw Rzeszy. By cakowicie oddany Niemcom i sobie samemu, a gdy ktry z obiektw jego oddania by zagroony, gotw by posun si nawet do zdrady. Kluge by nie tylko odwanym onierzem i zdolnym generaem, podejmujcym waciwe i szybkie decyzje; by take wyznawc pruskiej etyki onierskiej, ktr mu wpojono, gdy by jeszcze kadetem. Panowie - mawia jego wykadowca - macie przed sob najwyszy cel. Nauczymy was, jak ten cel osign. Jestecie tutaj, by nauczy si tego, co nadaje yciu czowieka prawdziwe znaczenie. Jestecie tutaj by nauczy si, jak umiera!". Kluge by cakowicie optany t heroiczn
doktryn. Mia w zwyczaju kierowa ruchami swoich dywizji pancernych z leccego

226

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

na niskiej wysokoci nad polem bitwy Fieselera Storcha. Podobno wpada w ekstaz na
widok potnych dzia i czogw, majestatycznie posuwajcych si po rosyjskim stepie. Kluge urodzi si w 1882 roku w Poznaniu, w rodzinie jednego z kanonierw
kaisera. W czasie kampanii rosyjskiej wanie przekroczy szedziesitk i mia za
sob udzia we wszystkich powaniejszych kampaniach tej wojny. W 1939 roku dowodzi armi, ktra okupowaa czeskie Sudety, a pniej braa udzia najpierw w zniszczeniu polskiej armii, a potem w zdobyciu Warszawy*. W1940 roku dowodzone przez
niego wojska zmusiy armi belgijsk do kapitulacji, otoczyy brytyjskie siy ekspedycyjne pod Dunkierk, przeamay zorganizowany opr armii francuskiej pod Rouen,
zdobyy pwysep Cherbourg i Bretani i doszy na poudnie a do Zatoki Biskajskiej.
W Rosji jego 4. armia braa w niewol korpus za korpusem Armii Czerwonej, a czogi
dotary a do Moskwy, biorc po drodze do niewoli ca grup armii, liczc 600 000
ludzi pod Briaskiem**. To wanie oddziay Klugego dotary w grudniu 1941 roku
do ostatniej stacji moskiewskiego metra i zostay nastpnie odrzucone przez rosyjsk
kontrofensyw. Dziki tym osigniciom, Kluge cieszy si ogromnym szacunkiem
Hitlera. Za kadym razem, gdy Hitler telefonowa do niego, by przedstawi kolejn
koncepcj taktyczn, Kluge po prostu odpowiada: Ale mj drogi Fuhrerze, to co
pan proponuje jest po prostu niepraktyczne; funkcjonuje pan w wiecie fantazji (Wol-

kenkuckucksheim)".

Kluge mia jeden saby punkt: ambiwalentny stosunek do polityki. Nie by generaem nazistowskim, by czowiekiem Kaisera, i o ile nie zrobi nic, by przeszkodzi
Hitlerowi i nazistom, gdy przechwytywali wadz, nigdy nie pogodzi si z nowym
systemem. Uzna reim za prawnie ukonstytuowany rzd Niemiec i zoy przysig
Fahneneid wobec szefa tego rzdu, ale kiedy szef Sztabu, genera Henning von Tresckow - czowiek, wobec ktrego marszaek polny ywi gboki szacunek - zakwestionowa zasadno skadania tej przysigi, Kluge obracajc w palcach swj Krzy
elazny stwierdzi: Jestem onierzem, a nie politykiem". Ze wzgldu na ten brak
pogldw politycznych, lojalno marszaka staa si celem zabiegw zarwno Hitlera, jak Schwarze Kapelle".
Ze wzgldu na jego przymioty Beck wierzy, e to wanie Kluge stanie si najpotniejszym sojusznikiem Schwarze Kapelle" w chwili, gdy kraj stan w obliczu
katastrofy. Hitler by przekonany, e buawy, medale i nagrody pienine wystarcz,
by kupi wierno najwyszych dowdcw. Na szedziesite urodziny przyzna
marszakowi ze swych wasnych funduszy nagrod w wysokoci 250 000 marek oraz
premi roczn w wysokoci 60 000 marek - niezgorsza fortuna dla oficera o ograniczonych rdach dochodu. Kluge zakupi majtek w Rathenow i wbrew zasadom
wpajanym czonkom korpusu oficerskiego, ktre podkrelay konieczno zachowania niezalenoci od wadzy cywilnej, przyj dar Hitlera. Przyj take zezwolenie na
budow i zakup materiaw budowlanych w okresie, gdy kada cega bya potrzebna
do naprawy szkd po bombardowaniach. Postpujc w taki sposb, Kluge nieodwoalnie odizolowa si od pozostaych czonkw swojej oficjalnej rodziny", oddajc
niejako swoj osob do dyspozycji Tresckowa, jednego z najbardziej aktywnych przedstawicieli modego pokolenia czonkw Schwarze Kapelle".
* 4. armia gen. Kluge nie brata udziau w walkach o Warszaw (przyp. T.R.).
* Tyle miaa wzi caa grupa armii Mitte", a nie armia Klugego (przyp. T.R.).

OPERACJA BYSK"

227

Tresckow mia wtedy zaledwie czterdzieci jeden lat. Urodzi si w Wartenburgu,

w majtku pooonym na zboczach gr Harzu. Wstpi do 1. pruskiej Gwardii Piechoty, a w 1932 roku rozpocz studia na Akademii Wojskowej, gdzie uznano go za czowieka zdecydowanie ponadprzecitnego". Urodzony grand seigneur, Tresckow postrzega Hitlera jako amatora w dziedzinie wojskowoci, ktrego iluzje i upr groziy, e
armia niemiecka zagrzebie si na zawsze w rosyjskich stepach. Tresckow szed na
wojn z zamiarem usunicia Hitlera przy pierwszej nadarzajcej si okazji. Szybko
te otoczy si innymi konspiratorami, takimi jak major Fabian von Schlabrendorff,
energiczny i zdeterminowany mody oficer, ktry ju od dawna suy Canarisowi.
Obydwaj ju od wielu miesicy omawiali plany pochwycenia Hitlera na rosyjskim
froncie, postawienia go przed sdem i stracenia. Nigdy jednak nie udao im si zrealizowa tych planw ze wzgldu na nadzwyczajne rodki bezpieczestwa, ktre Hitler
podejmowa, by ochroni ycie. Zamach na ycie Hitlera mia szans jedynie w przypadku przystpienia do spisku kogo z jego bezporedniego otoczenia. Tym czowiekiem by Kluge.
Latem 1942 roku zarwno Tresckow, jak Schlabrendorff suyli w sztabie Klugego
w jego kwaterze w lesie pod Smoleskiem. Wtedy te zaczli naciska na marszaka
polnego, by przystpi do spisku na ycie Hitlera. Tresckow wykorzysta fakt przyjcia prezentu od Hitlera, jako narzdzie szantau, by zmusi go do wysuchania KarlaFriedricha Gordelera, byego nadburmistrza Lipska i potencjalnego kanclerza w przyszym rzdzie regencyjnym Becka. W padzierniku 1942 roku ten kocisty ekonomista w zaawansowanym wieku, przedstawiajcy si jako pastor Pfaff", wynurzy si
z mrocznego lasu, przebrany za wdrownego kaznodziej, ktry przyszed, by gosi
ewangeli pord Feldgrau. W rzeczywistoci przyby, by gosi ewangeli rewolucji,
a jego kilkugodzinna rozmowa z Klugem bya niezmiernie interesujca.
Grdeler owiadczy marszakowi polnemu, e w kwietniu 1942 roku odby podr do Sztokholmu (na zlecenie Canarisa i Ostera), by wyjani cele Schwarze Kapelle" Jacobowi i Marcusowi Wallenbergom - szwedzkim midzynarodowym bankierom, ktrzy czsto podrowali w sprawach subowych do Niemiec i Anglii. Znali
osobicie zarwno Menziesa, jak i Churchilla. Grdeler spotka si z Marcusem Wallenbergiem w tajemnicy w starym, penym przecigw domu przy Styrmansgatan,
w miejscu specjalnie wybranym przez Gordelera, by atwiej mu byo zgubi obstaw.
Grdeler opowiedzia Wallenbergowi o opracowanym przez Schwarze Kapelle" planie zamachu na Hitlera i zapyta, jakie warunki zawieszenia broni bd skonni przyj Amerykanie i Brytyjczycy, jeeli zamach si powiedzie. Wallenberg, ktry wanie
wrci z Londynu, gdzie rozmawia z Churchillem, nie by nastawiony zbyt optymistycznie. Owiadczy, e zgodnie ze stanem jego wiedzy ani Amerykanie, ani Brytyjczycy nie s skonni do skadania na wyrost jakichkolwiek obietnic, ktre mogyby
potem krpowa ich polityk wobec Niemiec. Gdyby spiskowcom udao si uwolni
ich nard od nazistw, to dobrze. Musz jednak najpierw dziaa, a pniej dopiero
stara si o uzgodnienie warunkw. Wallenberg by jednak yczliwy i chtny do pomocy, zapewni te Gordelera, e gdy pozbd si ju Hitlera, on sam niezwocznie
skontaktuje si z Churchillem. Na tym zapewnieniu spotkanie zakoczyo si i Grdeler polecia z powrotem do Berlina, by zda relacj Osterowi.
Grdeler ujawni te wszystkie informacje Klugemu w czasie spaceru po lesie otaczajcym kwater marszaka polnego w Smolesku. Czy Kluge zechciaby udzieli

228

KORZENIE KONSPIRACJI, 1934-1943

swego autorytetu spiskowcom? Kluge waha si. Od czasu, gdy jego armie omal nie
zaamay si pod Moskw pamitnej zimy 1941^12 roku uwaa, e strategia Hitlera
nieuchronnie prowadzi Rzesz ku zagadzie. Marszaek polny nie lubi jednak dziaa
wprost. O ile rozumia konieczno zakoczenia wojny, to jednak dopki y Hitler
mia zwizane rce. Gdyby jednak kto pocign za spust, a Beck rzuci haso, Kluge
zacznie dziaa. Byo to porozumienie o doniosym znaczeniu, bowiem Schwarze
Kapelle" pozyskaa, lub sdzia, e pozyskaa w osobie marszaka Klugego nie tylko
znaczcego sojusznika, ale take wany punkt wadzy na froncie rosyjskim. Teraz
wystarczyo czeka na dogodny moment do usunicia Fiihrera.
Moment ten nadszed wreszcie 2 lutego 1943 roku, w dniu klski Wehrmachtu pod
Stalingradem. Von Paulus, ktrego Hitler mianowa marszakiem polnym, podda si
Armii Czerwonej wraz ze swoimi 24 generaami, dwoma tysicami oficerw i 90 tysicami ubranych w achmany onierzy. Zakoczya si ogromna bitwa, ktra kosztowaa Niemcy 175 tysicy zabitych i rannych, za ktr odpowiedzialno spadaa
tylko i wycznie na barki Hitlera. Ten zareagowa w moliwy do przewidzenia sposb - obarczajc von Paulusa win za klsk i owiadczy, e sam chtniej by popeni
samobjstwo, ni da si wzi wrogowi ywcem do niewoli. Katastrofa spowodowaa kolejny kryzys wrd dowdztwa, a Beck, zdajc sobie spraw z panujcego wrd
generaw gniewu, zapali lont pod operacj Bysk" - lont, ktry koczy si a w kwaterze Klugego pod Smoleskiem.
Dziaajc za namow Tresckowa i Schlabrendorffa, Kluge zaprosi Hitlera by odwiedzi jego kwater. Ku zdumieniu wszystkich zainteresowanych, Hitler przyj zaproszenie. Dugo oczekiwana przez spiskowcw okazja wreszcie nadesza, a Canaris
i Oster natychmiast przylecieli do Smoleska pod pozorem podry subowej, by
poczyni ostatnie przygotowania do operacji. Plan by do prosty. W osobistym samolocie Hitlera planowano podoy adunek wybuchowy nastawiony na eksplozj
w czasie podry powrotnej ze Smoleska. Osterowi udao si zdoby pewn ilo
brytyjskiego plastiku i kilka zapalnikw, zdobytych przez Abwehr w koszarach SOE
Satory w Paryu.
Bomb zbudowali Tresckow ze Schlabrendorffem. Paczki ze rodkiem wybuchowym opakowali papierem w taki sposb, by przypominay dwie butelki Cointreau"
- jedynego likieru sprzedawanego w kanciastych butelkach. Tymczasem w Berlinie
trway przygotowania do przejcia wadzy. Po otrzymaniu sygnau Bysk" ze sztabu
Klugego, Olbricht mia niezwocznie wyda rozkaz rozpoczcia operacji Valkyrie",
a przebywajcy w stolicach pastw neutralnych agenci Abwehry przygotowywali si
do rozmw pokojowych z aliantami.
W poudnie 13 marca 1943 roku transportowy Focke-Wulf 200 Fiihrera wyoni si
z chmur nad Smoleskiem. Towarzyszya mu eskorta myliwcw Me-109. Gdy samolot wyldowa na lotnisku polowym, wysiad z niego Hitler w towarzystwie blisko
trzydziestu sztabowcw, lekarza oraz osobistego kucharza, ktry wiz dla Fiihrera
specjaln ywno. Kluge i Tresckow powitali wodza. Oddali sobie rzymskie honory
i pojechali do kwatery Klugego, by omwi sytuacj na froncie rosyjskim. Pniej Kluge
zaprosi Fiihrera na obiad. Schlabrendorff tak wspomina t scen:
Hitler, jak zwykle otrzyma specjalny posiek, przygotowany przez kucharza, ktrego przywiz ze sob. Smak i wygld jedzenia najpierw sprawdza jego lekarz. Przygldanie si

OPERACJA BYSK"

229

jedzcemu Hitlerowi byo przeyciem bardzo nieprzyjemnym, jedzenie - gwnie mieszane

jarzyny - zbiera z talerza praw rk. Nie podnosi jednak rki do ust, lecz pochyla si
z otwartymi ustami nad talerzem. Od czasu do czasu popija rne napoje bezalkoholowe,
przygotowane w jego kwaterze. Na jego rozkaz nie wolno byo pali po jedzeniu.

Podczas obiadu Tresckow podszed do jednego z czonkw orszaku Hitlera, pukownika Brandta, i zapyta, czy byby tak dobry i zabra do Berlina niewielk paczk
zawierajc dwie butelki likieru dla generaa Helmuta Stieffa. Brandt zgodzi si natychmiast. Po powierzeniu bomby Brandtowi, Schlabrendorff podszed do telefonu
i zamwi byskawiczn rozmow z kapitanem Ludwigiem Gehre z centrali Abwehry
w Berlinie. W czasie rozmowy Schlabrendorff napomkn, e Ftihrer wydaje si wietnie bawi podczas wizyty oraz wyrazi zadowolenie z dostarczonych mu moreli. Te
ostatnie sowa byy zakodowanym sygnaem. Gehre uda si natychmiast do biura
Ostera, a Oster zadzwoni do Olbrichta, ktry z kolei wyda pierwsze rozkazy operacji Valkyrie". W cigu nastpnych trzydziestu minut rozkazy te zostay przekazane
wszystkim dowdcom, stawiajc sztaby wszystkich okrgw wojskowych - jak Niemcy dugie i szerokie - w pogotowiu.
Tymczasem w Smolesku skoczy si obiad i po godzinnej rozmowie z marszakiem Kluge Fiihrer zacz szykowa si do powrotu do Reszla. Gdy wchodzi na pokad samolotu, Schlabrendorff wczy znajdujcy si w bombie mechanizm, nastawiajc zapalnik tak, by bomba wybucha za trzydzieci minut, gdy FW-200 bdzie
lecie na wysokoci dwch i p kilometra nad Miskiem. Schlabrendorff przekaza
paczk Brandtowi, ktry umieci j w komorze bagaowej, znajdujcej si w ogonie
samolotu. Hitler pomacha jeszcze na poegnanie rk i samolot potoczy si po pasie
startowym, by za chwil wraz z eskort myliwcw wzbi si w niebo. Schlabrendorff
wrci do kwatery, by zadzwoni do Gehrego z wiadomoci, e samolot Hitlera znajduje si w drodze do Reszla.
Trzy godziny pniej, do kwatery marszaka Klugego przyszed teleks z informacj,
e Hitler bezpiecznie wyldowa w miejscu docelowym. Zdumiony Schlabrendorff
popieszy tam, by odzyska paczk zanim kto j otworzy i odkryje jej zawarto. Do
kwatery wraca pocigiem. W swoim przedziale sypialnym rozpakowa pakunek i odkry, co si stao. Zapalnik zadziaa i kwas zacz cieka na drut detonatora, zanim
jednak drut cakowicie skorodowa, kwas zamarz. Dopiero po latach pilot Hitlera
wyjani, e w drodze powrotnej natrafi na chmury i turbulencje, aby wic oszczdzi Ftihrerowi dodatkowych wrae, wprowadzi samolot na wiksz wysoko.
Spowodowao to gwatowny spadek temperatury w komorze bagaowej, gdzie Brandt
umieci paczk, i w efekcie - zamarznicie kwasu.
Awaria zapalnika i niepowodzenie operacji Bysk" i Valkyrie" bya ogromnym
ciosem dla Schwarze Kapelle", a szczeglnie dla Canarisa, ktry zrozumia, e z kadym kolejnym niepowodzeniem spiskowcy trac wiarygodno w oczach aliantw.
Najwikszym wrogiem Canarisa i spiskowcw by czas. Czas nie czeka, a po nieudanej operacji Bysk" nie da im szansy opracowania nastpnego planu. Najwysi dowdcy Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych spotkali si w Casablance, by omwi swoje wasne plany. Nie brali pod uwag moliwoci politycznego porozumienia
koczcego wojn. Moliwoci zakoczenia wojny, ktre omawiali, przewidyway
tylko cakowite zniszczenie lub pen kapitulacj Trzeciej Rzeszy.

CZ III

Wielka strategia
i maa taktyka
1943
Przykrywka" osigna szczyty wyrafinowania,
w miar jak nabieralimy dowiadczenia i przebiegoci.
Winston Churchill

Casablanca
Wany akt wojny pomidzy Wielkim Sojuszem a Trzeci Rzesz rozpocz si
13 stycznia 1943 roku. Prezydent Roosevelt i premier Churchill w towarzystwie
swoich sztabw spotkali si w Casablance, by wsplnie zaplanowa operacje na
nastpny rok. Konferencja odbywaa si w hotelu Anfa", z ktrego rozpociera
si widok na lnice bkitem wody Atlantyku. Wydawao si, e sytuacja powoli
zaczyna sprzyja aliantom. 6. armia Hitlera wanie przechodzia przez rosyjsk
maszynk do misa" pod Stalingradem, a jego woscy, rumuscy i wgierscy sojusznicy na kadym kroku okazywali si zawodni. Marszaek polny Rommel
wycofywa si do Tunezji - by przyczy si do armii generaa Jiirgena von Arnima - a jego kampania stana w martwym punkcie. W miar jednak, jak 8. armia
Montgomery'ego zbliaa si ze wschodu, mao kto wtpi jeszcze, e gdy tylko
nadejdzie wiosna, wojska Osi zostan wyparte z Afryki. Tymczasem w Anglii lotnictwo stao si prawdziw potg i rozpoczo zmasowane uderzenia bombowe
przeciwko niemieckim miastom i obiektom przemysowym. Na morzu jednak
aliantom nie wiodo si. Poczona ofensywa si morskich pastw Osi w 1942 roku
pozbawia aliantw 1665 jednostek o cznym tonau 7,8 miliona ton. Niemal
wszystkie te statki i okrty zostay zatopione na szlakach morskich pnocnego
Atlantyku. Powstrzymano co prawda Hitlera na ldzie, ale losy bitwy o panowanie nad oceanami nie zostay rozstrzygnite.
Celem konferencji w Casablance byo przyjcie wsplnej strategii pokonania Niemiec i Japonii. Brytyjczycy i Amerykanie wci nie potrafili osign porozumienia
co do miejsca i terminu uderzenia przez kana La Manche. Chocia krwawa ania
pod Dieppe wstrzsna wieloma sumieniami, genera Marshall przyby jednak na
konferencj z przekonaniem, e tym razem zdoa wymusi inwazj na pnocnozachodni Francj jeszcze w 1943 roku. Rwnie zdeterminowany by genera
Brooke - za wszelk cen chcia zapobiec awanturniczej wyprawie przez Kana, do
chwili, gdy wszystkie jego warunki zostan spenione. Dla zapewnienia odpowiedniego wsparcia dla swoich argumentw przeciwko wojnie we Francji jeszcze w tym
roku, Brooke dosta do dyspozycji frachtowiec liniowy Bulolo", jako baz cznoci
dla cznych Operacji i zapeni go najwaniejszymi czonkami sztabu wojennego
Churchilla. Podczas gdy Marshall i jego zesp przywieli ze sob tylko podstawowe dokumenty dla poparcia swoich propozycji, Brooke by przygotowany na kad
ewentualno. Jego Bulolo", ktry przywiz wszystkie dotychczasowe raporty
Ultry", sta w porcie pod siln eskort, a sama ju jego obecno robia na Amery-

234

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 1943

kanach wraenie. Genera Albert C. Wedemeyer, szef Grupy ds. Strategii i Polityki
ze sztabu Marshalla, tak opisywa pniej to spotkanie:
Spadli na nas niczym szaracza, z tumem planistw i innych asystentw wszelkiego autoramentu, wyposaonych w plany, by upewni si, e nie tylko osign swj cel, ale zrobi to
dosownie w biegu i w sposb zapewniajcy dalsze przewodzenie w strategicznym kierowaniu losami tej wojny... Gdybym by Brytyjczykiem, bybym z tego niezwykle dumny. Jestem jednak Amerykaninem i miaem nadziej, e bdziemy bardziej elokwentni i lepiej
zorganizowani, by lepiej sobie radzi z tymi supernegocjatorami. Od razu byo wiadomo, e
mamy do czynienia z ludmi, majcymi za sob dowiadczenie w pracy komisji i racjonalizacji punktu widzenia. Praktycznie przez cay czas zmuszali nas do defensywy.

Przy stole konferencyjnym Brytyjczycy korzystali z jeszcze jednej przewagi. Ralph

Ingersoll, oficer wywiadu towarzyszcy delegacji amerykaskiej, pisa pniej:
W sprawach dotyczcych Teatru Europejskiego, Brytyjczycy posiadali stuprocentowy, hermetycznie szczelny monopol na dane wywiadowcze o nieprzyjacielu... To oni
byli jedynym i niekwestionowanym autorytetem, poniewa, po pierwsze, my nie posiadalimy na kontynencie adnej suby, ktr mona by nazwa wywiadem, a po
drugie - poniewa Brytyjczycy takow posiadali, i to doskona". Ultra" bya sercem
brytyjskiego systemu wywiadowczego, a Ingersoll twierdzi pniej, e Brytyjczycy
albo wiele przed Amerykanami ukrywali, albo ujawniali jedynie te dane wywiadowcze, ktre przemawiay za ich argumentacj strategiczn.
Brooke przedstawi swoje propozycje 16 stycznia 1943 roku. Zrobi to w sposb zajmujcy i pod kadym wzgldem mistrzowski. W krtkich, urywanych zdaniach, ktre
tak irytoway Marshalla, mwi o koniecznoci wyeliminowania U-bootw, by umoliwi aliantom rozbudow si inwazyjnych w Anglii. Nastpnie omwi ofensywne operacje na Morzu rdziemnym, ktrych celem byo zmuszenie Hitlera do obsadzenia
frontu poudniowego i poudniowo-wschodniego kosztem osabienia francuskich garnizonw. Jego argumentacja bya rozbudowana, szczegowa, a w wietle wiedzy zawartej w aktach przechowywanych na pokadzie Bulolo", take nie do odrzucenia.
Marshall musia ustpi, pomimo e dla niego Morze rdziemne stanowio co w rodzaju czarnej dziury, do ktrej wchodzi si na wasn zgub". Zgodzi si udzieli wsparcia operacjom skierowanym przeciwko Europie poudniowej, ostrzeg jednak Brooke'a,
e jest przeciwny rwnie zdecydowanie, jak przedtem, nie koczcym si operacjom
na Morzu rdziemnym". Wyranie te owiadczy, e amerykascy szefowie sztabu
zgodz si na dalsze wsparcie dla operacji na Morzu rdziemnym jedynie wtedy, gdy
bd to dziaania niezbdne, dyktowane aktualnymi okolicznociami".
Przyjte po konferencji wnioski dokadnie odzwierciedlay argumentacj Brooke'a:
1. W pierwszej kolejnoci wyeliminowa U-booty, ktre stanowi najwiksze zagroenie dla zaopatrzenia mocarstw zachodnich.
2. Po zniszczeniu si Osi w Afryce zaatakowa Sycyli.
3. Stworzy przyczki si alianckich na Morzu rdziemnym, ktre osabi O na
Bakanach, wyeliminowa Wochy z wojny i wprowadzi do wojny Turcj po stronie
aliantw z jej czterdziestoma czterema dywizjami.
4. Rozpocz moliwie najwiksze nasilenie nalotw bombowych na miasta niemieckie.

CASABLANCA

235

5. Zebra moliwie najwiksze siy amerykaskie w Anglii w celu przeprowadzenia na du skal inwazji Europy zachodniej pn wiosn 1944 roku.
6. Kontynuowa i rozszerza wojn polityczn, dywersj, wojn gospodarcz, dezinformacj w celu osabienia woli walki i moliwoci Niemiec oraz wizanie ich si
wszdzie tam, gdzie jest to moliwe.
Mwi si, e wielka strategia i maa taktyka id w parze. Na podstawie ostatniego
z tych wnioskw opracowano ca seri operacji, ktre nie miay sobie rwnych w dugiej, mrocznej historii dywersji.
Konferencja w Casablance zakoczya si. Zanim jednak mowie stanu i najwysi
dowdcy powrcili do swoich biur, Roosevelt i Churchill zwoali konferencj prasow a Roosevelt wygosi owiadczenie, ktre odbio si szerokim echem po caym
wiecie. Ogosi, e zarwno on, jak premier Wielkiej Brytanii s zdecydowani za
wszelk cen zmusi Niemcy, Japoni i Wochy do bezwarunkowej kapitulacji. Churchill by cakowicie zaskoczony. Pniej tak tumaczy to Robertowi E. Sherwood'owi:

Sowa bezwarunkowa kapitulacja" usyszaem po raz pierwszy z ust prezydenta w czasie

konferencji. Naley pamita, e w owym momencie nikt nie mia prawa ogasza, e zwycistwo jest pewne. Pachniao to prowokacj. Sam nie uybym tych sw, ale natychmiast
stanem u boku prezydenta i czsto broniem tej decyzji.

Sam Roosevelt pniej stwierdzi, e nie mia czasu przygotowa si do konferencji prasowej, i wtedy przypomnia sobie, e Granta nazywano Dobr, star kapitulacj bezwarunkow". Wypowiedziaem te sowa, zanim zorientowaem si, co robi", tumaczy si Roosevelt. Raz wypowiedziana i obroniona proklamacja spowodowaa ogln konsternacj. Wielu alianckich generaw protestowao, e nie daje
ona Niemcom innej szansy ni walka. Eisenhower podobno owiadczy: Jeeli masz
dwa wyjcia do wyboru - jednym jest wejcie na szafot, a drugim szara na dwadziecia bagnetw, to kady raczej zaatakuje dwadziecia bagnetw". Marszaek Krlewskich Si Powietrznych, sir John Slessor zgodzi si, e efekty tej deklaracji byy...
niefortunne", a Menzies ostrzeg premiera, e jeeli warunki kapitulacji nie zostan
zagodzone, armia niemiecka zacznie walczy z desperack odwag zapdzonych
do kta szczurw".
Istniay jeszcze inne powody, dla ktrych Menzies nie zgadza si z proklamacj.
Eliminowaa ona moliwo zakoczenia wojny na drodze negocjacji politycznych.
Bez adnej nadziei na warunki inne ni bezwarunkowa kapitulacja, konspiratorzy ze
Schwarze Kapelle" nie mieli adnych powodw, by nadal utrzymywa tajne kontakty z agentami alianckimi, tak przydatne do zdobywania niemieckich tajemnic i podrzucania najwyszemu dowdztwu armii niemieckiej faszywych informacji. A gdyby alianci odrzucili moliwo politycznych negocjacji pokojowych, czy czonkowie
Schwarze Kapelle" mieliby jakiekolwiek powody, by zabija Hitlera i obala wadz
partii nazistowskiej? Podejmujc subteln prb obejcia polityki bezwarunkowej
kapitulacji i utrzymania kanaw cznoci z konspiratorami, Menzies zaprosi Duko
Popova, jugosowiaskiego podwjnego agenta, ktremu XX-Committee nada kryptonim Tricycle", by spdzi z nim weekend w jego wiejskiej rezydencji. W rzeczywistoci, ze wzgldu na swoje cenne kontakty z Abwehr, Tricycle" suy dwom mo-

236

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA -1943

codawcom - XX-Committee i MI-6. W czasie wczeniejszego spotkania z Menziesem,

Popov otrzyma zadanie, by dowiedzie si wszystkiego o ludziach, ktrzy stanowili
jdro antyhitlerowskiej konspiracji w niemieckich subach wywiadowczych - Canarisie, Osterze i Dohnanyfm.
Popov przyj zaproszenie Menziesa. Pniej napisa, e w czasie ich spotkania
Menzies wygosi nastpujce owiadczenie:
Wiele si teraz mwi - prawdopodobnie pan te o tym sysza - o bezwarunkowej kapitulacji. Osobicie nie podoba mi si ta koncepcja. To sformuowanie. Ono nic nie znaczy... Ale
taka jest oficjalna polityka aliancka i nie mog nic zrobi, by j zmieni. Jest jednak co
jeszcze, co jak sdz, moemy zrobi. Bdzie dobrze, jeeli pewne osoby w odpowiednich
miejscach w Niemczech dowiedz si, jak waciwie naley to zdanie rozumie... Naley
zapewni waciwie mylcych Niemcw - a oni, jak sdz, zrozumiej to - e nie chcemy
zetrze Niemiec z mapy. Byoby to sprzeczne z ideaami wolnoci, za ktr walczymy.

Menzies, ktry mg dziaa tylko i wycznie na podstawie upowanienia Churchilla i z jego wiedz, ujawni nastpnie, e wyznaczy jednego z agentw, aby dziaa
w charakterze skrzynki pocztowej i doradcy. Agent ten mia by bardzo pomocny
wszystkim osobom, pragncym wyeliminowa Hitlera i przystpi do rozmw pokojowych". Popov pisa pniej:
Menzies nie by ju tak optymistycznie nastawiony, jak kiedy, do zawarcia pokoju przez
obejcie Hitlera. Miaem wraenie, e uwaaby taki proces pokojowy za moliwy, szczeglnie teraz, gdy losy wojny toczyy si niekorzystnie dla Niemiec, gdyby nie motyw bezwarunkowej kapitulacji"... Nadal jednak pomys zakoczenia wojny o kilka lat wczeniej by
zbyt atrakcyjny, by mg go odrzuci, nawet jeeli szans na sukces byy znikome.

Tymczasem w Berlinie, po owiadczeniu o bezwarunkowej kapitulacji, Canaris

zwrci si do jednego ze swoich zastpcw i totumfackich, generaa Erwina Lahousena i zauway:
Zapewne jviesz, mj drogi Lahousen, e studenci historii nie bd musieli zawraca sobie
gowy po tej wojnie problemem, kogo obarczy win za jej wywoanie. Jeeli jednak chodzi
o okrelenie, kto jest winien jej przeduenia, sprawy s nieco bardziej skomplikowane. Sdz, e druga strona wanie pozbawia nas ostatniej broni, ktra moga nam posuy do
zakoczenia wojny. Bezwarunkowa kapitulacja, nie, tego nasi generaowie nie przekn.
Teraz nie widz adnego rozwizania.

aiuiicui z,agiauy. i o niemal jecmoczt:Miyi-ii JMC^J^O

Niemcy powoli dojrzeway do rewolucji, ale, jak stwierdzi! Witzleben: aden czowiek honoru nie poprowadzi teraz Niemiec w kierunku takiej sytuacji [kapitulacji]"Wras z porak operacji Bysk" wydawao si, e wszelkie nadzieje na obalenie
nazistw i zakoczenie wojny w drodze negocjacji politycznych nie maj ju racji bytu.
Jedynie nazici cieszyli si z owiadczenia. Sze dni po zakoczeniu konferencji
w Casablance, Hitler i minister propagandy Rzeszy, dr Joseph Goebbels ogosili swoj

CASABLANCA

237

wasn proklamacj - Wojny Totalnej". W przemwieniu wygoszonym 30 stycznia,

Goebbels wezwa nard niemiecki do poczenia si w celu zaradzenia nadzwyczajnym zagroeniom zwizanym z sytuacj wojskow" i ostrzeg, e poniewa wrogowie Niemiec prowadz wojn by zniewoli nard niemiecki", sama wojna przeobrazia si w walk o ocalenie narodu, godn najwikszych ofiar i powice.
Niemcy dali si przekona, e s wspczesnymi Spartanami walczcymi pod Termopilami, a onierze Feldgrau - Motami Boga", jak niegdy Kaiser nazwa swoj
armi - byli pewni ostatecznego zwycistwa. Alianci take weszli w t now faz
wojny z gbok determinacj, co jeden z historykw opisa nastpujco:
Zmuszenie nieprzyjaciela do bezwarunkowej kapitulacji bdzie wymaga kadej broni, jak
posiadamy w arsenale, a nieprzyjaciel bdzie zmuszony do stosowania najbardziej desperackich form walki, by si obroni... Koszty takiej wojny, biorc pod uwag natenie oporu,
ycie winiw politycznych oraz niemoliwe do zmierzenia czynniki takie, jak spjno
spoeczestwa, wartoci moralne, pomniki kultury mona jedynie zgadywa.

Roosevelt nie pozostawi swoim generaom - i generaom brytyjskim - innego

wyboru, jak planowanie, a pniej rozpoczcie budzcego najwiksze obawy przedsiwzicia militarnego: operacji D-Day".

BITWA O ATLANTYK

Bitwa o Atlantyk
Zgodnie z decyzj szefw Poczonych Sztabw w 1943 roku, Atlantyk sta si ogromnym polem bitwy, na ktrym wedug sw Churchilla tropiono si po omacku i zatapiano, stosowano zasadzki i podstpy, wykorzystywano nauk i wiedz morsk". Roty
pastw alianckich, starajc si oczyci morza od U-bootw i zabezpieczy szlaki
morskie, rozptay na morzu wojn o nie spotykanej przedtem skali i gwatownoci,
toczc si od Przyldka Pnocnego po Przyldek Hatteras, od Przyldka Karola po
Przyldek Dobrej Nadziei, od Labradoru po Ziemi Ognist.
Nawet w czasie spotkania premiera z prezydentem w Casablance, gdy na wodach
pnocnego Atlantyku sroyy si wyjtkowo gwatowne sztormy, bitwa o prymat na
oceanach toczya si bez przerwy. Bya to bitwa na okrty, radary, radiostacje, taktyk,
umiejtnoci nawigacyjne i - kryptoanalityczne. Niemcy z niszczc konsekwencj
odczytywali zaszyfrowane meldunki konwojw brytyjskich. Brytyjczycy, dziki
Ultrze", odczytywali z takimi samym konsekwencjami zaszyfrowane meldunki niemieckich U-bootw. Podczas pierwszych kilku miesicy roku na morzu panowaa
wzgldna rwnowaga si, a pierwsza bitwa morska przypominaa surrealistyczny walc,
w ktrym alianci kierowali swoje konwoje w jedn stron, by ochroni je przed wilczymi stadami okrtw podwodnych, a Niemcy wysyali swoje siy w drug stron,
by zmusi konwoje do powrotu w zasig ich torped. Przynajmniej przez pierwszych
dziewidziesit dni bitwy wydawao si, e adna ze stron nie zdaje sobie sprawy, e
przeciwnik odczytuje jej tajne meldunki.
Pozycja Wielkiej Brytanii, ponoszcej gwny ciar walki, bya zdecydowanie sabsza. Alfred Dilwyn Knox, najwikszy kryptograf Anglii, umiera na raka. Choroba
zostaa wykryta jeszcze przed wojn, gdy Knox zosta ranny w wypadku drogowym
- jadc swoim motocyklem do Bletchley zderzy si na polnej drodze z furgonetk
piekarza. Knox przeszed wtedy operacj i sdzono, e zoliwy guz zosta usunity.
Guz pojawi si jednak ponownie w 1941 roku. Choroba przykua Knoxa do ka
w jego domu w Hughenden w Dolinie Tamizy, pracowa jednak cay czas mimo osabienia i blu. Podobno najbardziej wyczerpa go wysiek umysowy, konieczny do
wyledzenia pancernika Bismarck" w maju 1941 roku. Jego rodzina pniej dowiedziaa si, e to wanie analiza kryptograficzna Knoxa, przeprowadzona przez niego
na ou mierci, pozwolia admiralicji na zlokalizowanie i zatopienie wielkiego pancernika. Oparty o stos poduszek, Knox przy pomocy papieru i owka zawzicie atakowa specjalny szyfr, stosowany przez dowdztwo Bismarcka". Chocia Knoxowi
nie udao si zama szyfru (co nie udao si zreszt nikomu) da rad odczyta rozka-

239

zy Luftwaffe i polecenia dyplomatyczne, zwizane z wyjciem Bismarcka" w morze.

To wanie te rozkazy pozwoliy na okrelenie pozycji Bismarcka" noc z 26 na 27 maja
1941 roku, po tym, jak pancernikowi udao si uciec cigajcym go krownikom,
a jego pozycja przestaa by znana Admiralicji.
Za swj udzia w tym ogromnym zwycistwie w wojnie na morzu Knox zosta
mianowany Kawalerem Orderu witego Michaa i witego Jerzego. By jednak zbyt
chory, by uda si do Paacu Buckingham i otrzyma odznaczenie z rk krla
Jerzego VI. Monarcha wysa wic swego penomocnika do domu chorego. Knox zdawa sobie spraw z tego, e umiera, upar si jednak, by wsta. Pojawi si na balkonie
nad salonem cakowicie ubrany i - jak wspomina jego syn - straszliwie wyndzniay", w ubraniu obwisym na wychudzonym ciele. Udao mu si zej ze schodw, by
wzi udzia w ceremonii, na ktrej zebraa si caa rodzina. Gdy bkitno-czerwona
wstga z gwiazd znalaza si na jego piersi, powrci do ka.
Premier, ktry doskonale zdawa sobie spraw z wpywu Knoxa na losy wojny,
podj starania, by pomc mu odzyska zdrowie. W czasie, gdy kady okrt by potrzebny w bitwie o Atlantyk - a waciwie na wszystkich oceanach - Churchill zaofiarowa pani Knox do dyspozycji krownik, ktry mia przewie jej ma na ciepe
Karaiby. Knox jednak by zbyt chory, by pyn. Churchill zaatwi wtedy choremu
specjaln terapi poprzez swojego osobistego lekarza, lorda Morana, prezesa Krlewskiego Kolegium Lekarzy i zwrci si do amerykaskiej ambasady o dostawy wieych owocw tropikalnych - rarytas w czasie wojny - o ktre dopomina si chory.
Wszystkie starania okazay si bezskuteczne i 27 lutego 1943 roku Knox zakoczy
ycie, niemal do ostatniej chwili pogrony w pracy nad szyframi U-bootw. Churchill stwierdzi, e jego zgon by klsk narodow", ze wzgldu jednak na oczywist
w okresie wojny potrzeb tajemnicy w tych sprawach nie podano tej informacji do
wiadomoci publicznej ani nie oddano zmaremu nalenej mu czci. Jedynym publicznym hodem dla Knoxa by krtki komunikat o jego mierci, odczytany przed profesorami King's College w Cambridge przez rektora w czasie jednego z regularnych
spotka. Mowa rektora zawieraa midzy innymi nastpujce sowa: Jego pracy ktr
tak hojnie nas obdarzy, mao kto mg dorwna, a okazaa si ona niezwykle wana
w obecnym kryzysie. Jego wysiek by wielki, a poczucie obowizku, ktre nie pozwalao mu spocz... wpyno rujnujco na stan zdrowia".
Chocia w 1943 roku Ultra" bya ju przedsiwziciem na du skal, zatrudniajcym 6000 osb, ktre codziennie rozszyfrowyway 2000 meldunkw, na Turinga
spady teraz liczne nowe obowizki. Turing by czowiekiem o ogromnym potencjale
intelektualnym, pozbawionym jednak odpornoci psychicznej. Gdy przygotowywa
w Bletchley baterie urzdze do penetracji szyfrowanych na Enigmie" meldunkw
U-bootw i przewidywania ich ruchw, by ju bliski zaamania nerwowego. W miar jak bitwa o Atlantyk zbliaa si do punktu kulminacyjnego, zacz wykazywa
wyrane objawy przecienia umysowego. Pracodawca Turinga - Ministerstwo Spraw
Zagranicznych - zdecydowa si wtedy na gest niezwykej w tych czasach hojnoci.
Turing otrzyma 200 funtw (960 dolarw) oraz samochd z penym bakiem do dyspozycji wraz z instrukcj, by uda si na urlop. Matematyk posusznie wyjecha na
wakacje, ktre powici na wspinaczk na gr Snowdon - najwyszy szczyt Walii.
Po urlopie wysano go statkiem do Stanw Zjednoczonych, by wymieni z Amerykanami informacje - Ultra" za Magie". Wrci jednak do pracy niewiele zdrowszy.

240

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 2943

Jego mzg walczy nie tylko z szyframi, cigle zmienianymi przez U-booty; prawdopodobnie w gr wchodzia rwnie choroba. Turing stawa si coraz bardziej ekscentryczny, w sposb widoczny nawet w dziwacznym, zamknitym wiecie Bletchley.
Ogarnity obsesj, e kto uywa jego kubka do herbaty, powici wiele godzin wytonej pracy umysowej na znalezienie sposobu przykucia go do ciany Domku
nr 3" przy pomocy zamka z niemoliwym do zamania szyfrem. Wacicielka pensjonatu Crown Inn" w Shenley Brooke End zawiadomia sub zdrowia w Bletchley, e
Turing cae godziny mruczy co niezrozumiale w swoim pokoju hotelowym. Do tego
przesta cina, my i czesa wosy, a jego ubranie czsto bye brudne i podarte. Cigle
jednak sumiennie pracowa w Domku nr 3".
W chwili podjcia tych wanych decyzji bitwa trwaa ju czterdzieci pi miesicy, a jej wyniki byy dla Anglii niekorzystne. W 1940 roku Wielka Brytania stracia
w wyniku dziaa wojennych jednostki o cznym tonau 4 milionw ton. Wikszo
tych strat zaday flocie brytyjskiej U-booty. W1941 roku, gdy sukcesy Ultry" wydaway si wskazywa na moliwo pokonania U-bootw - wojenne zniszczenia z rk
Niemcw wyniosy kolejne 4 miliony ton. Potem przyszed rok 1942, w ktrym alianci stracili najwicej jednostek handlowych i transportowych o cznym tonau a 8 milionw ton. Wikszo tych statkw zatona u wschodniego wybrzea Stanw Zjednoczonych. Do tego momentu Niemcy zatapiali statki na wszystkich wodach w tempie rednio dwch i p statku dziennie. Teraz alianci tracili kadego dnia rednio
pi jednostek i wydawao si, e straty te gro przegran w caej wojnie. Goebbels
ogosi, e ...niemiecki heroizm zdobywa nawet najgroniejsze oceany!". Dowdca
Floty Okrtw Podwodnych, admira Karl Doenitz owiadczy: Nasze okrty podwodne operuj na wodach caego atlantyckiego wybrzea w taki sposb, e plaowicze, a czasami nawet caa ludno nadmorskich miast s wiadkami dramatw wojennych, rozgrywajcych si przed ich oczami w postaci czerwonych pochodni poncych tankowcw". Triumfalny nastrj zag U-bootw znalaz swoje odzwierciedlenie w wierszu, ktry kapitan Jochen Mohr, dowdca U-124, napisa w czasie operacji
na froncie amerykaskim" i wysa Doenitzowi przez radio;
W ciemnociach nocy gwiazdy ton,
U brzegw Hatteras tankowce pon,
Roosevelt ma raport - straty, tona,
Pidziesit tysicy tych ton to od Mohra.

Doenitz rozpocz rok 1943 z wiksz liczb U-bootw ni kiedykolwiek przedtem. Z 57 jednostek, jakie posiada na pocztku wojny, jego flota rozrosa si do okoo
400 okrtw, z ktrych 110 stale przebywao na Atlantyku. W styczniu, gdy gwatowne sztormy utrudniay operacje U-bootw, zatopiy one trzydzieci siedem jednostek
o cznym tonau 360 tysicy ton. Przyczyn tych strat by przynajmniej czciowo
fakt, e zarwno Stany Zjednoczone, jak Wielka Brytania korzystay ze swoich sub
kryptoanalitycznych Magie" z du ostronoci w obawie, e nieprzyjaciel zorientuje si w sytuacji. Spowodowao to, e alianci byli gotowi raczej zaakceptowa straty
floty handlowej, ni kierowa swoje konwoje dalej od wilczych stad, zdradzajc przy
tym swoj znajomo pozycji nieprzyjaciela.

BITWA O ATLANTYK

241

Pniej sugerowano, e Amerykanie powicili nieco za duo statkw dla utajnienia wywiadu kryptoanalitycznego. W rzeczywistoci jednak - jeeli zarzut ten jest
suszny - to wina ley po stronie Brytyjczykw. Amerykanie byli zwolennikami odrzucenia wielu takich rodkw ostronoci w celu zlokalizowania, zatopienia i zniszczenia okrtw podwodnych, ktre groziy odciciem Starego wiata od Nowego.
Brytyjskie interwencje wielokrotnie uniemoliwiay Amerykanom prowadzenie atakw przeciwko U-bootom na podstawie samych danych wywiadowczych Ultry",
mogcych zdaniem Brytyjczykw dostarczy Doenitzowi dowodw na penetracj
Enigmy". Genera sir John Slessor, dowodzcy wikszoci si lotnictwa w bitwie o
Atlantyk, zapisa pniej: Popdliwo Amerykanw w uyciu Ultry" przyprawia
nas niemal o atak serca. Mielimy tak niewiele, by walczy z Niemcami i Japoczykami. Ale o ile gorzej bymy wygldali bez Ultry" i Magie"!"
Argument musia zosta przyjty, bowiem marzec przynis najwiksze miesiczne straty w tej wojnie -108 jednostek o cznym tonau 627 000 ton. Admiralicja wraz
z Kanadyjczykami odpowiedzialna bya za zapewnienie bezpieczestwa szlakw
handlowych, przecinajcych Atlantyk pnocny oraz wielu innych teatrw wojny, gdzie
operoway U-booty. Wojna toczya si nadal w warunkach bardzo chwiejnej rwnowagi, ktrej szale w kadej chwili mogo przechyli bezpieczestwo Ultry" lub jego
brak. Na pocztku 1943 roku Ultra" ujawnia, e Doenitz coraz bardziej niepokoi si
stanem bezpieczestwa szyfrw i cznoci. Ton jego korespondencji z kapitanami
U-bootw wiadczy wyranie o przekonaniu, e Brytyjczycy zdobywali tajne informacje na temat planw wojny podwodnej. Co jaki czas Admiralicja nagle zmieniaa
kierunek ktrego konwoju, by uchroni go przed wilczymi stadami. Admiralstab,
ktry potrafi odczyta niektre depesze Admiralicji zastanawia si, skd wiedziano
tam o dokadnych pozycjach U-bootw. Kolejne ledztwa prowadzone przez Admiralstab koczyy si jednak przyjciem wniosku, e zmiany kierunku byy albo skutkiem dziaania zdrajcw w Kriegsmarine, albo przemylnoci Brytyjczykw pracujcych w Wydziale Siedzenia Okrtw Podwodnych, albo obu tych czynnikw. Sam
Enigm" ledztwa oczyszczay z wszelkich zarzutw.
Admiralicja podesza do swoich szyfrw w sposb bardziej rygorystyczny. Gdy
Ultra" ujawnia, e Niemcom ponownie udao si zama brytyjskie szyfry - za pierwszym razem w 1940 roku konsekwencje tego byy dla aliantw katastrofalne - w marcu 1943 roku Admiralicja zarzdzia zmian wszystkich szyfrw. Zmiany takie s zbyt
gbokie, by mona je byo wprowadzi w cigu jednej doby, a zasigiem obejmuj
wszystkie jednostki danej floty na morzach caego wiata. Operacj ukoczono wic
dopiero w maju. Tymczasem odnoszone przez Niemcw zwycistwa na morzu wymusiy na aliantach kolejne zmiany, wcznie ze zagodzeniem niektrych ogranicze
dotyczcych taktycznego wykorzystania Ultry". Wczeniej tylko raz podjto decyZ
JC/ e stawka w grze wojennej jest wysza, ni bezpieczestwo Ultry" - mowa tutaj
o operacji niszczenia transportowcw, wiozcych zaopatrzenie dla armii Rommla
w Afryce Pnocnej. Stawka w bitwie o Atlantyk bya jeszcze wysza.
Konieczno zmiany strategii staa si oczywista wobec ogromnych strat floty handlowej, poniesionych w marcu, szczeglnie ze wzgldu na los ogromnych konwojw,
oznaczonych jako HX 229" i SC 122". Niemcy rozszyfrowali zakodowany meldunek z SS Abraham Lincoln", w ktrym komandor konwoju HX 229", skadajcego
si z okoo czterdziestu statkw i bardzo silnej eskorty informowa Admiralicj w Lon-

242

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA -1943

dynie o wyjciu z Ameryki do Anglii w dniu 8 marca 1943 roku. Inne depesze dostarczyy Deonitzowi informacji, e celem konwojw s porty Mersey, Clyde, Belfast i Loch
Ewe. Ujawnione te zostay nazwy okrtw eskorty: Chelsea", USS Kendwick",
HMCS Frederction" i Oakville", Yolunteer", Abelia", Pennyworth", Sherbrooke", Anemone", Beverley", Highlander". Depesze dostarczyy te szczegowych
informacji na temat wysanego konwojem adunku: bomby i amunicja dla wojny powietrznej nad Niemcami, benzyna, czogi i opancerzone wozy bojowe, samoloty, ywno, karabiny zwyke i maszynowe, dziaa i buty, opony i opatrunki, gsienice czogowe i mielonka. Doenitz wiedzia kiedy konwj wejdzie na wody na zachd od Anglii; zna prdko i kurs konwoju, a nawet warunki pogodowe. Wszystkie informacje
szczegowo rozwaono i omwiono. Nastpnie opracowano strategi oraz taktyk
bitwy i przekazano te plany U-bootom za pomoc Goliata" - ogromnej radiostacji
sucej cznoci z U-bootami, zbudowanej we Frankfurcie nad Odr. Sygnay popyny do jonosfery, a stamtd z powrotem na ziemi, daleko na pnoc, gdzie na
skraju grenlandzkich pl lodowych czaiy si U-booty z wilczego stada Stiirmer miakw". Po otrzymaniu instrukcji, okrty podwodne wyszy na spotkanie konwoju HX 229".
Tymczasem jednak Ultra" odczytywaa depesze Admiralstabu. Rozszyfrowane
teksty niezwocznie wysyano do sali ledzenia okrtw podwodnych Admiralicji
w Cytadeli - poronitej bluszczem fortecy pod ukiem Admiralicji. Szef wywiadu
w Sali 39, kapitan Rodger Winn pracowa tam ze swoimi asystentami w pomieszczeniu przypominajcym du sal bilardow. W centrum sta owietlony przez ca dob
st o bokach ok. 2,5 metra, ktrego blat stanowia mapa pnocnego Atlantyku. Mae
flagi, szpilki i symbole oznaczay pooenie alianckich konwojw i niemieckich wilczych stad. Czerwone uki, wychodzce z baz Coastal Command* i USAAF**
w Walii, Szkocji, Irlandii, Nowej Fundlandii i Islandii wskazyway zasigi wysyanych do akcji samolotw. To wanie z tej sali, do ktrej docieray wszystkie dane
zdobywane przez wywiad morski, wychodziy rozkazy, nakazujce dowdcom konwojw zmian kierunku. Winn posiada pewn swobod w podejmowaniu decyzji,
czy wykorzysta dane Ultry" do ostrzegania przed ruchami i planami U-bootw.
Pocztkowo jednak kierowa konwoje na inne, wolne od okrtw podwodnych szlaki
jedynie w przypadkach nie stanowicych zagroenia dla systemu. Do wyjtkw od
tej reguy naleay sytuacje, gdy U-booty zasadzay si na szlaku statkw takich, jak
pasaerskie liniowce Queen Mary" czy Queen Elisabeth", wiozce due iloci wojsk
amerykaskich czy wane osobistoci, jak Churchill.
Winn rozkaza konwojowi HX 229", by zmieni kurs. Mniej wicej w tym samym
czasie Doenitz otrzyma informacje o drugim konwoju - SC122". Bya to grupa szedziesiciu szeciu statkw, pyncych pod siln eskort okrtw wojennych. Natychmiast po otrzymaniu informacji, Doenitz rozkaza, by wilcze stado Dranger (niemieckie sowo oznaczajce si" lub burz") ustawio si na szlaku SC 122". Gdy depesz Doenitza przechwycia Ultra", Winn wysa dowdcy konwoju SC 122" polecenie, by zmieni kurs. Zacza si zabawa dwch konwojw w chowanego po caym
Atlantyku, cay czas z prdkoci 10 wzw. Zaogi bez przerwy sprawdzay, czy ld
Coastal Command - Dowdztwo Wybrzea Stanw Zjednoczonych (przyp. T.R.).
" USAAF - lotnictwo Armii USA (przyp. T.R.).

BITWA O ATLANTYK

243

nie uszkodzi poszycia statkw i z niecierpliwoci wypatryway Anglii. Gdy konwoje HX 229" i SC 122" w kocu poczyy si, formujc du grup jednostek na
wzgldnie niewielkiej powierzchni oceanu, cigajce je wilcze stada Stiirmer i Dranger
postanowiy przypuci ostateczny atak.
Doenitz i Winn, jeden w Hotel-am-Steinplatz" w Berlinie, a drugi w londyskiej
Cytadeli, obserwowali ten taniec mierci na swoich mapach. Winn i jego ludzie zdyli ju dobrze pozna wszystkich kapitanw U-bootw. Wiedzieli, na co sta okrty
z grup Stiirmer i Dranger. Z codziennych raportw nieprzyjaciela Brytyjczycy wiedzieli
niemal tyle samo, co Doenitz na temat stanu jednostek, morale i stanu zdrowia ich
zag, poziomu paliwa i liczby posiadanych torped, kursu i prdkoci oraz taktyki
ataku. Winn zadzwoni do Coastal Command w Pembroke Dock w Walii i Oban
w Szkocji. Od nabrzey zaczy odbija motorwki, wiozce zaogi do latajcych odzi
Sunderland", majestatycznie unoszcych si na falach pod oson niskich wzgrz.
Z amerykaskich baz lotniczych na Islandii i Grenlandii, w Halifax i na Rhode Island
startoway Liberatory", przydzielone do osony okrtw z HX 229" i SC 122", ktre teraz szy na wschd w omiu ogromnych kolumnach. Wok konwoju krciy si
szybkie okrty eskorty; na mostkach stali ubrani w ciepe kombinezony marynarze,
wypatrujcy nieprzyjaciela. Dmuchawy i kompresory dziaay pen par, napeniajc powietrze haasem. U-booty uderzyy nagle, 17 marca o godzinie 2.01, przy stanie
morza 14 i dobrej widocznoci. W cigu jednej minuty U-booty storpedoway cztery
statki - Kingsbury", King Gruffyd", Aldermine" i Ford Cedar Lak". W cigu
jednej minuty niebo stano w pomieniach od eksplodujcej amunicji i benzyny.
Pocztkowo sdzono, e by to pocztek gwnego ataku. Niemcy wybrali jednak
inn taktyk. By moe to tylko jeden U-boot, kierujc si na zielone wiato sygnalizacyjne na Lewadzie", ktre kto przez nieuwag pozostawi wczone, dotar w poblie konwoju, dobrze widocznego na tle nieba, owietlonego wiatem ksiyca i zorzy polarnej. Eskortowce ruszyy do akcji, wykonujc patki niegu" i p-maliny" rne formy operacji cigania i ataku, ale U-boot zdy zaszy si w gbinach. O wicie
zlokalizowano sze U-bootw w odlegoci 20 mil od SC 122". Na miejsce nadleciay Liberatory". Nagle Granville" zosta trafiony. Statek eksplodowa i zaton, wyrzucajc wysoko w powietrze czogi i ciarwki przewoone na pokadzie. Raz za
razem U-booty myliy pocig i trafiay statek za statkiem. Tego dnia konwj SC 122"
straci siedem jednostek, a HX 229" - dziesi. Do czasu, gdy konwoje dotary w poblie wybrzea Szkocji w okolicy archipelagu Hebrydy Zewntrzne, straty powikszyy si o dalszych pi jednostek. Jeden z oficjalnych historykw napisa, e by to
-/powany cios dla sprawy aliantw". Niemcy stracili w tej operacji tylko jednego
U-boota.
W sumie w cigu pierwszych dwch dekad marca 1943 roku alianci stracili dziewidziesit siedem jednostek, a do koca miesica pozostao jeszcze dziesi dni.
Sytuacj pogarsza fakt, e na kade trzy zatopione jednostki, dwie giny w czasie
konwoju, a konwoje uwaane przecie byy za gwny rodek zaradczy przeciw
zagroeniu ze strony U-bootw. Admiralicja zmuszona bya stwierdzi, e: Niemcy nigdy nie byli tak blisko przerwania cznoci pomidzy Starym wiatem a Now
ym, jak w cigu pierwszych dwudziestu dni marca 1943 roku", oraz e ...wydalao si moliwe, e nie bdziemy w stanie nadal (uwaa) konwojw za efektywny system obrony". Jeeli jednak konwoje okazay si nieskuteczne, to co Admirali-

244

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA ~ 2943

cja moga zaproponowa w zamian? Tego nie wiedzieli, ale musieli uwaa, e
chocia nikt tego otwarcie nie przyzna, patrzyli w twarz klsce" - napisa oficjalny
historyk.
Ultra" nie daa Admiralicji powodw do triumfu - na pewno nie przy sposobie
w jaki korzysta z niej personel Dziau ledzenia Okrtw Podwodnych. Wiedza na'
temat lokalizacji wilczych stad, a potem odpieranie ich przy pomocy manewrw, eskorty i osony z powietrza najwyraniej nie wystarczay. Wilcze stada naleao niszczy
zanim dopadn swe ofiary. W kwietniu, gdy Ultra" dostarczya zowrog wiadomo, e na Atlantyk wychodzi 98 U-bootw - Doenitz nigdy jeszcze nie wysa tylu
jednostek naraz - zmiana strategii staa si koniecznoci. Ostronie zagodzono te
ograniczenia dotyczce taktycznego wykorzystania Ultry". Straty aliantw malay,
w miar jak Admiralicja w coraz wikszym stopniu ryzykowaa wykryciem Ultry",'
kierujc odwanie konwoje w woln przestrze pomidzy czterema stadami okrtw
podwodnych, ktre Doenitz rozmieci na szlakach pnocnego Atlantyku. Nowa strategia przyniosa tylko czciowy sukces. Doenitz straci siedem U-bootw, ale jego
wilcze stada zatopiy 56 jednostek alianckich, o cznym tonau 330 000 ton.
Punkt zwrotny w bitwie o Atlantyk nadszed wreszcie w maju. Do tej pory wszystko dziaao na korzy Niemcw. Potrafili odczytywa zaszyfrowane depesze konwojw. Posiadali Metox" - urzdzenie na bazie radaru, wykrywajce zbliajce si samoloty, dziki ktremu U-booty w por mogy zanurzy si unikajc ataku. Alianci
nie posiadali te tak silnej eskorty i lotnictwa, jak w pniejszym okresie wojny. Teraz
jednak Niemcy zaczli stopniowo traci przewag. Przede wszystkim konwoje miay
silniejsz eskort i oson z powietrza. W maju Brytyjczycy zastpili zamany szyfr
nowym. Skuteczn walk z Metoxem" zacz H2S" - pierwszy radar skonstruowany na bazie urzdzenia o nazwie magnetron. Nowy radar charakteryzowa si wyjtkowo szerokim zasigiem i precyzj dziaania, by te niemoliwy do wykrycia przez
Metox". Na koniec - Brytyjczycy posiadali Ultr". Maszyna Turinga doskonale
sprawdzaa si w odczytywaniu depesz Kriegsmarine. Co wicej, zgodnie z poleceniem Churchilla, zniszczenie podwodnej floty Doenitza stao si celem nadrzdnym
wobec bezpieczestwa Ultry". Wszystkie amerykaskie i brytyjskie punkty dowodzenia zostay poinstruowane, by niszczyy U-booty niezalenie od okolicznoci,
w jakich okrty te zostay zlokalizowane. Uwolnieni od zwizanych z Ultra" ogranicze, sztabowcy informowali zaogi samolotw o pooeniu wszystkich wykrytych
U-bootw przez radio wprost z Dziau ledzenia Okrtw Podwodnych. Wyposaone w H2S" samoloty nawet noc lokalizoway i atakoway U-booty.
Nowa strategia szybko przyniosa wyniki druzgoczce dla Niemcw. Do 21 maja
Doenitz straci czterdzieci jeden U-bootw, podczas gdy straty aliantw spady do
poziomu okoo 200 000 BRT. Doenitz by zmuszony wyda rozkaz wycofania wszystkich wilczych stad z Atlantyku pnocnego, do czasu wykrycia, jakich rodkw uyli
alianci do lokalizowania U-bootw na morzu. Pomimo to, w czerwcu Niemcy stracili
siedemnacie dalszych U-bootw na innych teatrach operacyjnych, a straty aliantw
spady do 22 000 ton. U-booty zostay pokonane w cigu miesica burzy z piorunami", jak nazwano maj 1943 roku. Dla Doenitza tragedia miaa wymiar osobisty - na
zatopionych okrtach zginli jego dwaj synowie.
W sierpniu alianckie zwycistwo na pnocnym Atlantyku byo ju czym wicej,
ni chwilowym odwrceniem koa wojennej fortuny. W cigu tych trzech miesicy, na

BITWA O ATLANTYK

245

wszystkich wodach wiata z wyjtkiem Morza rdziemnego udao si Niemcom

zatopi zaledwie 58 alianckich statkw handlowych o cznym tonau 323 000 BRT,
tracc przy tym siedemdziesit dwa U-booty. Doenitz natychmiast zada przeprowadzenia ledztwa, ktre wykazao jedynie, e a pidziesit osiem U-bootw zatono w wyniku ataku z powietrza. Jak to si mogo sta? Niemcy zaczli podejrzewa,
e bezpieczestwo Enigmy" zostao naruszone, ale - jak pisa jeden z brytyjskich
historykw: Po zbadaniu wszystkich moliwoci doszli do wniosku, e nie istniej
adne dowody zdrady, a ich szyfry s bezpieczne". Ultra" jeszcze raz znaczco przyczynia si do zwycistwa w wojnie z Niemcami. Wczeniej odegraa kluczow rol w
bitwie o Wielk Brytani, pniej w zwycistwie w Afryce pnocnej, a teraz daa Brytyjczykom zwycistwo w bitwie o Atlantyk pnocny.
Zwycistwo na morzu miao doniose konsekwencje. Morale zag U-bootw lego
w gruzach, a Doenitz musia zarzuci taktyk wilczych stad" na korzy operacji
prowadzonych przez pojedyncze okrty, ktre miay tylko niewielkie szans na przeprowadzenie ataku. W rezultacie, podczas przygotowa do inwazji na pnocnym
Atlantyku nie zgin ani jeden onierz amerykaski. Co wicej, zdobyta przez aliantw przewaga na morzu i w powietrzu stanowia wany atut taktyczny, szczeglnie
w obliczu zbliajcej si inwazji. Niemcy otoczyli pnocne wybrzea Europy oson
z U-bootw, rozcigajc si od Norwegii po granice z Hiszpani. Zadaniem okrtw
byo wczesne ostrzeenie przed zbliajc si alianck flot inwazyjn. U-booty czekay w portach Norwegii, Bretanii i Zatoki Biskajskiej wyposaone w pene uzbrojenie i zapasy benzyny, gotowe w cigu szeciu godzin zdziesitkowa okrty inwazyjne i zaopatrzeniowe. Niemieccy marynarze wkrtce jednak odkryli, e patrolowanie
wskich, pytkich wd Kanau i pnocno-wschodniego Atlantyku nie jest moliwe.
Stawao si jasne, e nieprzyjaciel doskonale zna pooenie kadego U-boota, i gotw
jest zaatakowa gdy tylko ponad falami pojawia si peryskop.
Admiralicja - gwny autor zwycistwa w bitwie o Atlantyk - nigdy bezporednio nie ujawnia, w jaki sposb doszo do zdobycia tej przewagi. Jeden z oficjalnych
brytyjskich historykw przypisa ten sukces poczeniu intuicji pewnych dowiadczonych osb z najnowoczeniejszymi rodkami technicznymi", i chocia wspominano przy tym take o danych wywiadowczych, nikt nie powiedzia dokadnie, o jaki
wywiad chodzi. Nawet sam Doenitz w opublikowanych w 1959 roku pamitnikach
odrzuca pogld, e jego szyfry zostay zamane, przypisujc autorstwo klski
U-bootw doskonaoci brytyjskiego radaru. W rzeczywistoci radar przyczyni si
do niej tylko czciowo. Od miesica gromu z jasnego nieba" do koca wojny, dane
wywiadowcze z Ultry" kieroway alianckie okrty i samoloty wprost na pozycje
U-bootw, a radar jedynie wskazywa ich dokadne pooenie, szczeglnie noc lub
w warunkach gstej mgy, gdy okrty podwodne wynurzay si na powierzchni,
b
y zaczerpn wieego powietrza. Reszty dokonaa nowa taktyka ataku w poczeniu z now, skuteczn broni. Alianci znowu zapanowali nad morzami, speniajc jeden z przedstawionych przez Brooke'a warunkw koniecznych dla inwazji
i zmuszajc Hitlera do przyznania, e pierwsza rubie niemieckiej obrony zostaa
zniszczona.
Po zmniejszeniu skutecznoci dziaa niemieckiej broni podwodnej, dowdcy
alianckiej marynarki wojennej zwrcili swoj uwag na ostatnie zagroenie ze strony

246

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA ~ 1943

floty niemieckiej - siln eskadr nawodn, ukryt wrd stokw gr otaczajcych fiord
Alta w pnocnej Norwegii. W skad eskadry wchodzi potny pancernik Tirpitz"
krownik liniowy Scharnhorst", krownik Liitzow" oraz cae stado niszczycieli wicej ni dziesi jednostek. Eskadra ta stanowia zagroenie nie tylko dla szlakw
handlowych, przecinajcych Atlantyk pnocny, ale i dla konwojw idcych do Murmaska. Alianci zmuszeni byli wysya w okolice brytyjskiej bazy marynarki wojennej w Scapa Flow na Orkadach due zespoy cikich okrtw wojennych, z lotniskowcami wcznie, ktre pilnoway, by niemiecka eskadra nie przekrada si na wody
pnocnego Atlantyku. Na jaki czas trzeba byo nawet cakowicie wstrzyma wszystkie konwoje do Murmaska. Dopki eskadra ta, a szczeglnie Tirpitz", byy zdolne
do walki, aden konwj, adna flota inwazyjna nie moga porusza si bezpiecznie po
wodach Europy.
Na przeomie wiosny i lata 1943 roku Admiralicja intensywnie poszukiwaa rodkw, ktre pozwoliyby na unieruchomienie lub zniszczenie niemieckiej eskadry.
Wszystkie rozpatrywane plany uznano jednak za niepraktyczne. Okrtw nie mona
byo zaatakowa od strony morza rodkami konwencjonalnymi, bowiem dotarcie do
ich kryjwki byo niemoliwe. Nie mona ich byo zaatakowa z powietrza, poniewa
stay w odlegoci 900 mil od najbliszej brytyjskiej bazy lotniczej, daleko poza zasigiem samolotw. W rezultacie Brytyjczycy byli zmuszeni odwoa si do rodkw
niekonwencjonalnych, czyli w tym wypadku - miniaturowych okrtw podwodnych,
zwanych X-Craft", ktre okrzyknito potomkami elbietaskich odzi zapalajcych",
wykorzystanych niegdy do zniszczenia hiszpaskiej armady.
Okrty X-Craft" miay pniej odegra wan rol w operacjach wywiadowczych,
poprzedzajcych D-Day", gdy kieroway siy inwazyjne w kierunku pla. Jednostki
te miay okoo 15,5 metra dugoci, wayy mniej wicej 35 ton, mogy nurkowa na
gboko 90 metrw i osigay prdko 6,5 wza na powierzchni i 5 wzw pod
wod. Zaoga X-Craft" skadaa si z trzech oficerw i jednego mechanika-ogniomistrza, a uzbrojenie - z dwch odczalnych min, zawierajcych 2 tony rodka wybuchowego. Zadaniem tych jednostek byo penetrowanie pl minowych, sieci osonowych przeciwko okrtom podwodnym oraz zapr, chronicych kryjwk niemieckiej
eskadry. Jednostki X-Craft" stawiay te miny pod stpk cikich okrtw podwodnych, powierzajc zapalnikom czasowym zadanie ostatecznego zniszczenia celu. Przez
cae lato 1943 roku zaogi szeciu jednostek szkoliy si na Loch Cairnbawn w Argyllshire. 10 wrzenia jednostki stay ju gotowe do odholowania przez konwencjonalne
okrty podwodne do punktu odlegego o okoo 150 mil morskich od fiordu Alta. Tam
okrciki miay zrzuci hol, zaatakowa cel i powrci do okrtw-matek. Otrzymay
zadanie zaatakowania Tirpitza"; dwa miay zaatakowa Scharnhorsta", a jeden Liitzowa".
Wszystkie wyznaczone do operacji jednostki opuciy Loch Cairnbawn 11 i 12 wrzenia, ale do fiordu dotary tylko dwa - X6 i X7. Jednoczenie wykryto, e Scharnhorst" opuci kotwicowisko, by wzi udzia w wiczeniach. Pomimo to, X6 i X7
kontynuoway operacj, wybierajc za swj cel Tirpitza". Noc z 20 na 21 wrzenia
obie jednostki bez problemw przedary si przez pole minowe, ale X6 spotkaa po"
tem za przygoda, i X7 musia i dalej sam. Operacja zacza si komplikowa. Najpierw X7 zaplta si w sieci zaporowe, straci kontrol nad sterami i wynurzy si na
powierzchni w odlegoci zaledwie 25 metrw od potnego kaduba Tirpitza"-

BITWA O ATLANTYK

247

Zaodze udao si jednak ponownie zej pod wod, podej pod kadub przeciwnika
i przymocowa tam jedn ze swoich min. Nastpnie X7 poszed pod kilem w kierunku rufy Tirpitza", postawi tam drug min i rzuci si do ucieczki. Niestety, znowu
zaplta si w sieci, straci kontrol nad sterami i wyszed na powierzchni. Zaoga
,Tirpitza" czekaa w pogotowiu. Ostrzelany ogniem cikich karabinw maszynowych i obrzucony granatami X7 nie mia szans - zaton, zabierajc ze sob na dno
dwch czonkw zaogi. Dwaj pozostali oficerowie poddali si. Atak jednak zakoczy si powodzeniem. Obie miny eksplodoway ...wyrzucajc cay okrt na blisko
metr ponad powierzchni morza". Wybuchy uszkodziy wszystkie trzy gwne turbiny okrtu. Tirpitz" zosta unieruchomiony, co ju wkrtce potwierdzili agenci brytyjskiego wywiadu i Ultry". Koszt operacji by ogromny - aden z szeciu miniaturowych okrtw podwodnych nie wrci do bazy, ale sam operacj uznano za jeden
z najodwaniejszych czynw w historii".
Admiralicja postanowia na nowo podj konwoje do Rosji, nawet jeeli Scharnhorst" i Lutzow" nadal czaiy si gdzie na wodach Pnocy. Stacjonujca w bazie
Scapa Flow, amerykaska eskadra, zostaa skierowana do innych, pilniejszych zada.
Operacyjne korzyci, wynikajce z odwanego ataku malekich okrtw podwodnych, byy wic ogromne. Wtedy Admiralicja postanowia rozwiza problem Scharnhorsta".
Los Scharnhorsta" zosta przypiecztowany w Boe Narodzenie 1943 roku, gdy
ten ogromny krownik liniowy o wypornoci 32 tysicy ton i zaodze liczcej 2000
ludzi wyszed w eskorcie piciu niszczycieli w morze, by zaatakowa dwa idce do
Murmaska konwoje, cznie 41 jednostek. Wyjcie Scharnhorsta" zostao wykryte
niemal natychmiast - niemiecka eskadra wysza w morze w dzie Boego Narodzenia okoo 19.00, a ju o 3.39 nastpnego dnia o jej prawdopodobnej" obecnoci na
morzu dowiedziaa si silna eskadra brytyjska, w tym pancernik Duke of York".
Pnym rankiem tego samego dnia radar krownika Belfast" odkry Scharnhorsta" w przesmyku midzy Przyldkiem Pnocnym a Wysp Niedwiedzi.
W mroku arktycznej zimy wywizaa si bitwa. Krownik Norfolk" owietli przeciwnika flarami, ktre umoliwiy mu przynajmniej jedno trafienie. Scharnhorst" rzuci si do ucieczki z prdkoci 32 wzw. Na chwil udao mu si znikn, znowu
jednak wykry go radar Belfasta". Scharnhorst" ostrzela z dzia i uszkodzi cigajce go krowniki Norfolk" i Sheffield", po czym znowu rzuci si do ucieczki, nie
wiedzc, e idzie wprost na pancernik Duke of York". Towarzyszce Scharnhorstowi" niszczyciele otrzymay rozkaz powrotu do bazy, ktry wykonay, pozostawiajc
krownik wasnemu losowi. Jeszcze tego samego dnia o 16.17 Scharnhorst" zosta
wykryty przez radary Duke of York", na pozycji pooonej 22 mile na pnocny
wschd od brytyjskiego okrtu.
Mimo szalejcej nad morzem zadymki nienej, Duke of York" uda si w pogo
za ofiar. Gdy o 16.50 Scharnhorst" zosta owietlony flarami i ostrzelany ogniem
z
cikich dzia z 1000 metrw, jego dowdca by cakowicie zaskoczony. Jeden z oficerw z niszczyciela Scorpion" zapisa: Zauwayem, e dziaa byy ustawione
Wzdu osi okrtu. Jaki to by pikny widok, gdy tak szed ca naprzd. Ju po pierwszej salwie z Duke'a" pokad Scharnhorsta" zalaa ciana wody..." Royal Navy wzia
odwet na Scharnhorcie" za porak, jakiej doznaa 12 lutego 1942 roku, gdy jego
bliniaczy okrt Gneisenau" na rozkaz Fuhrera wyszed z Brestu, odwanie wszed

248

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - lg43

na wody terytorialne Wielkiej Brytanii i nie niepokojony przez nikogo dotar do Niemiec*. Ucieczka Gneisenau" wywoaa burz krytyki, skierowanej przeciwko premierowi, a The Times" owiadczy wrcz, e by to najbardziej przeraajcy epizod
w cigu trzystuletniej obecnoci Wielkiej Brytanii na morzu".
Scharnhorst" potrzebowa troch czasu po niespodziewanym ataku brytyjskich
okrtw, ale czternastocalowe dziaa Duke of York" strzelay bez przerwy. W sumie
Scharnhorst" otrzyma co najmniej trzynacie trafie z cikich dzia Duke'a", dwanacie z lejszych dzia niszczycieli i jedenacie torped. Niebo rozwietlia una poarw, szalejcych na pokadzie okrtu; jego kadubem wstrzsay wybuchy. 27 grudnia
o 19.50 Scharnhorst" spocz na dnie morza, na 72 szerokoci geograficznej pnocnej i 41 dugoci geograficznej wschodniej. Zanim poszed na dno, kapitan wysa
Fiihrerowi depesz: Bdziemy walczy do ostatniego pocisku". Tak te zrobi, a gdy
nad jego okrtem zamkny si wody, wadza nad pnocnym Atlantykiem na dobre
spocza ju w rkach aliantw. Z zaogi Scharnhorsta", w ktrej skad wchodzio
rwnie czterdziestu kadetw, odbywajcych swj pierwszy rejs, ocalao tylko trzydziestu szeciu marynarzy. W czasie debaty w Admiralicji stwierdzono z zadowoleniem, e zwycistwo to stao si moliwe dziki dokadnym danym wywiadowczym".
Dane te i tym razem dostarczya Ultra".
Tymczasem Ultra" wnosia ju swj kolejny wkad w zwycistwo nad Trzeci
Rzesz, niszczc niemiecki system zbierania i przekazu danych meteorologicznych.
Zarwno alianci, jak Niemcy zdawali sobie spraw z tego, e pogoda stanowi jeden
z najwaniejszych elementw planowania dziaa zaczepnych i obronnych w rejonie
najbardziej zdradliwych wd Europy - kanau La Manche. Zachmurzenie, prdko
wiatru, pywy, wysoko fal - wszystkie te czynniki mogy powanie utrudni, a nawet uniemoliwi zoone operacje ldowe, morskie i lotnicze, zwizane z desantem
we Francji. By moe Eisenhower pamita o klsce Wielkiej Armady na Kanale w 1588
roku, gdy pisa: ...gdyby za pogoda trwaa wiecznie, nazici nie potrzebowaliby niczego wicej do obrony wybrzey Normandii!". Dokadne prognozy miay wic kluczowe znaczenie zarwno dla aliantw, jak Niemcw, dlatego pozbawienie Niemcw
informacji na temat pogody stao si koniecznoci. Std te seria systematycznych,
ale nie rozgaszanych publicznie bitew, rozegranych midzy Niemcami a aliantami
w odlegych rejonach pnocnego Atlantyku. Bitwy te byy rwnie bezlitosne i gwatowne, jak wszystkie inne walki tej wojny; zaczy si wraz z wybuchem wojny i zakoczyy w dniu kapitulacji.
Pierwsza operacja w wojnie meteorologicznej" rozpocza si 10 maja 1940 roku.
Do stolicy Islandii, Rejkjawiku zawin brytyjski krownik Berwick". Okrtem tym
przyby genera major Robert Sturges z Krlewskiej Piechoty Morskiej oraz towarzyszcy mu mieszany oddzia onierzy piechoty morskiej i armii ldowej z zadaniem
* Mowa o operacji Cerberus", w ktrej zespl niemieckich okrtw wojennych (pancerniki Scharnhorst"
i Greisenau", ciki krownik Prinz Eugen") przeszed z bazy w Brest przez Kana do Wilhelmshaven
(11-23 luty). Rozpoznanie brytyjskie za pno wykryo jego wyjcie (gdzie bya Enigma"?), jego dane zostay
czciowo wykorzystane (m.in. postawienie min, na ktre wpady oba pancerniki niemieckie). Lotnictwo i jednostki nawodne RN wykonay mao skoordynowane i nieskuteczne ataki na zesp niemiecki. (Patrz. B. Wooszaski, Encyklopedia II wojny wiatowej, 1.1, Warszawa 1997, s. 146-147) (przyp. T.R.).

BITWA O ATLANTYK

249

zaoenia bazy, pochwycenia wszystkich przebywajcych na wyspie zag U-bootw,

utworzenia na miejscu suby meteorologicznej i stworzenia warunkw dla brytyjskiej okupacji wyspy. Genera przeprowadzi swoj misj szybko i grzecznie, jak na
gentlemana przystao, a Islandia staa si najpierw brytyjsk, a pniej amerykask
baz okrtw i samolotw, biorcych udzia w bitwie o Atlantyk.
Po akcji w Islandii Brytyjczycy zwrcili si ku pozostaym stacjom meteorologicznym na morzach dalekiej Pnocy. Najpierw zajli stacje norweskie na Spitsbergenie samotnej, pustej wyspie pooonej w gbi Oceanu Arktycznego, ktra z meteorologicznego punktu widzenia stanowia jeden z kluczowych punktw Arktyki. W 1940
roku wysp zaj oddzia Duczykw, dziaajcych pod dowdztwem brytyjskim.
Okupowane przez Niemcw duskie i norweskie stacje meteorologiczne na Grenlandii zostay zniszczone i zastpione brytyjskimi.
Pozbawiona ldowych placwek meteorologicznych Kriegsmarine usiowaa stworzy na morzach Pnocy sie ruchomych stacji, zamontowanych na trawlerach. Plan
ten zosta wykryty przez kryptoanalitykw i w kwietniu 1941 roku Admiralicja rozkazaa zniszczy sie, ktra ju funkcjonowaa w trjkcie Islandia-Spitsbergen-Faroes. Trzy krowniki i cztery niszczyciele zostay wysane do przeszukania pozycji na
pnocny wschd od Islandii i mniej wicej w poowie drogi midzy Faroes a Spitsbergenem. 22 maja 1941 roku HMS Edinburgh" wyledzi i zatopi niemiecki trawler
Miinchen" o wypornoci 1200 ton. Eskadra nastpnie podja pogo za innym statkiem specjalnym, Lauenburgiem". 25 czerwca 1941 roku krownik Nigeria" i trzy
niszczyciele dopady Launenburga", ukrytego w cieniu wysokiej na 2400 m gry
Beerenburg na wybrzeu Spitsbergenu. Kryjcego si w gstej mgle Lauenburga"
zdradziy wysyane z pokadu meldunki radiowe, a radar Nigerii" pomg w jego
zlokalizowaniu. Kapitan Nigerii" otrzyma instrukcje, by nie da zaodze Lauenburga" czasu na zniszczenie radiostacji i Enigmy". Wystarczyo kilka pociskw
z szeciocalowych dzia, by caa zaoga w panice wyskoczya za burt; na pokad trawlera bez przeszkd wesza grupa marynarzy z niszczyciela Tartar", ktrzy przejli
cay, nietknity sprzt radiowy i Enigm".
W kilku szybkich akcjach, komandosi i marynarze zniszczyli stacje meteorologiczne na Spitsbergenie, Vaag (gdzie na pokadzie uzbrojonego trawlera Krebs" zdobyto kolejn Enigm") i Lofotach. Grenlandia stanowia jednak problem trudniejszy,
bowiem 9 kwietnia 1941 roku Stany Zjednoczone ogosiy wysp swoim protektoratem. Na podstawie zawartego z Brytyjczykami porozumienia, Stany Zjednoczone przyjy na siebie obowizek patrolowania mrz wok Grenlandii, by uniemoliwi Niemcom powrt na wysp, pomimo e w owym czasie Stany jeszcze do wojny nie przystpiy. 13 wrzenia 1941 roku Stany Zjednoczone przeprowadziy jedn ze swoich
pierwszych operacji przeciwko Trzeciej Rzeszy, gdy kuter amerykaskiej stray przybrzenej Northland" aresztowa u wybrzey Grenlandii trawler meteorologiczny Buskoe". Niemal niewidoczny spod kamuflau z niebieskich i biaych pasw tkaniny,
//Northland" ukry si w cieniu jednej z ogromnych gr lodowych, tworzcych pas
Wok Grenlandii, zwanych storis, skd mg spokojnie obserwowa przedzierajcego si przez pole lodowe Buskoe". Kapitan Northlanda", komandor Edward Gra
Lodowa" Smith dostrzeg przez lornetk, e Buskoe" wyposaony jest w cay zestaw
a
nten, ktre zdradzay, e ma na pokadzie potny, nowoczesny sprzt radiowy 2
byt potny i nowoczesny, jak na zwyky trawler. Komandor zdecydowa si zaaresz-

250

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA -1943

towa trawler jako potencjalnie wrog jednostk. Rozkaza zaodze, by oddaa do trawlera ostrzegawczy wystrza z dziaa. Wystrza odbi si echem od pywajcych po caej okolicy gr lodowych; od storis oderway si ogromne kaway topniejcego niegu
i spady do morza, wyrzucajc tu przed dziobem Buskoe" fontanny wody. Trawler
natychmiast wcign na maszt sygna o wyczeniu silnikw, a Northland" wynurzy si z cienia gry lodowej i stan przy jego burcie. Oddzia marynarzy wkroczy
na Buskoe", gdzie znalaz dwudziestu siedmiu mczyzn i jedn kobiet. Wedug
okazanych dokumentw, ludzie ci byli duskimi myliwymi" i norweskimi traperami", ale znajdujcy si na trawlerze sprzt radiowy wiadczy o tym, e zajmuj si
raczej szpiegostwem lub rozpoznaniem meteorologicznym. Co wicej, zaoga przyznaa si, e nieco wczeniej wysadzia w okolicy fiordu Franciszka Jzefa dwa zespoy ludzi, wyposaonych w radiostacje. Po usyszeniu tej informacji Smith rozkaza, by
Buskoe" uda si do Zatoki McKenzie, u stp grenlandzkiego pasma grskiego, ktrego szczyty wznosz si na wysoko 4,5 tysica metrw n.p.m. Statek zosta aresztowany.
Gdy Smith wszed na pokad Buskoe" w Zatoce McKenzie byo ju jasne, e nie
bya to wyprawa myliwska. Statek posiada doskona radiostacj, w tym nadajnik
gwny, nadajnik przenony, odbiornik gwny, odbiornik przenony, przenony generator spalinowy i tablic sterownicz. Smith pozostawi na pokadzie Buskoe" stra,
a sam skierowa Northlanda" na poudnie, do fiordu Franciszka Jzefa, by schwyta
ludzi, ktrzy zeszli z pokadu trawlera. Zaoga Northlanda" znalaza tam szop z wystajcymi z dachu antenami. 14 wrzenia 1941 roku szop otoczono i wyamano drzwi.
Wewntrz znajdowao si trzech Niemcw. Poddali si bez walki.
W cigu nastpnych dwudziestu miesicy amerykaska stra przybrzena skoncentrowaa wok Grenlandii znaczne siy, strzegce wyspy przed Niemcami. Tymczasem Duczycy i Eskimosi patrolowali moreny tego niezwykego pola bitwy, owietlonego rozjarzonymi ukami zorzy polarnej. Cay teren bez przerwy smagay sztormy i wichry o prdkoci dochodzcej do 230 km/godzin. Pomimo ekstremalnych
warunkw, patrole stray przybrzenej operoway wzdu pokrywajcego Grenlandi ldolodu od przyldka Farvel na poudniowym kracu wyspy po Scoresbysund
za Cienin Dusk, wzdu pasma grskiego, docierajc na pnocy a do Ziemi
Peary'ego.
Raz za razem patrole stray przybrzenej chwytay niemieckie grupy, wysyane na
Grenlandi z misj instalacji baz meteorologicznych. Na tej niegocinnej ziemi bez
ladu giny samoloty, ludzie, statki. 17 grudnia 1942 roku z Narsarssuak na Grenlandii wyszed uzbrojony trawler stray przybrzenej USA, Natsek", dowodzony przez
Thomasa S. LaFarge, artyst i wnuka znanego malarza Johna LaFarge. Natsek" pyn
do Bostonu, z dwudziestosiedmioosobow zaog na pokadzie. Towarzyszy mu zmodyfikowany trawler Nanok" oraz traowiec USS Bluebird". Niewielka eskadra wesza na wody cieniny Belle Isle. Wkrtce zacz pada nieg i Bluebird" straci kontakt z pozostaymi jednostkami. Natsek" przej prowadzenie, poniewa gbokociomierz Nanoka" okaza si niezdatny do uytku. Pogoda stopniowo pogarszaa
si, i wkrtce jednostki straciy kontakt wzrokowy. Gdy eskadra wychodzia poza zasig latarni morskiej Point Amour, niebo przejanio si nieco, ale wiatr nasila si
coraz bardziej, osigajc si huraganu. Na wodzie zacz si tworzy czarny ld zjawisko przyrodnicze, ktre spowodowao wiele katastrof morskich w Arktyce. Czar-

ITWA O ATLANTYK

251

ny ld" powstaje, gdy silny wicher porywa z grzbietw fal cae chmury kropel, ktre
spadaj na nadbudwki, wanty, maszty statkw, zamarzajc w wace dziesitki ton
lodowe girlandy, a pozbawiony rwnowagi statek moe przewrci si stpk do gry.
Przez trzy dni i trzy noce zaogi Natseka" i Nanoka" walczyy z czarnym lodem",
odkuwajc czym si dao ld od kaduba. Para okazaa si bezuyteczna - zamarzaa
w momencie zetknicia z lodem. Nanok" cudem wydosta si z matni, ale LaFarge
przegra walk z lodem, ktry tak dugo narasta na Natseku", a statek straci rwnowag, przewrci si i zaton. Na tamtych wodach rozbitek nie moe przetrwa
w wodzie duej, ni pi minut. Nawet d ratunkowa nie gwarantuje przeycia,
mao komu bowiem udaje si przetrwa pierwsz noc na morzu.
Niemcy ponieli w tej brutalnej wojnie jeszcze wiksze straty. W operacjach mierzonych nie na godziny czy kilometry, a na miesice i stopnie geograficzne, gdzie
zwycistwa oznaczay jedynie moliwo postawienia dziwnych symboli na mapach
pogody, Niemcy tracili kolejne grupy, wychwytywane przez patrole na lodowcach
i statki, uwizione w polach lodowych. Na lodowych pustkowiach zamarzy setki ludzi, ale przez cay rok 1942 i wikszo 1943 Niemcy z uporem podejmowali kolejne
prby ldowania na Grenlandii, tak wielkie byo znaczenie wywiadu meteorologicznego. Amerykanie byli jednak rwnie uparci. Korzystajc z informacji, dostarczanych
przez Magie", potnych lodoamaczy, patroli poruszajcych si psimi zaprzgami
i latajcymi odziami Catalina", ktre czasem rozpaday si pod naporem arktycznych sztormw, wyszukiwali i niszczyli niemieckie trawlery i stacje ldowe tak dugo, a Niemcy zrozumieli, e na tym froncie bitw przegrali.
Teatr wojny meteorologicznej nie ogranicza si do wd Arktyki. Jej potyczki toczyy si wszdzie tam, gdzie Niemcy podejmowali prby uzyskania danych o pogodzie poza granicami imperium Osi. Stacje pooone poza zasigiem si alianckich paday ofiar subtelniejszej broni - byy zaguszane. Wobec stacji znajdujcych si na
terytoriach neutralnych - jak stacja wywiadu w hiszpaskiej kolonii Ifni w Maroku alianci stosowali sankcje gospodarcze i dyplomatyczne. Przeciwko stacji w Ifni OSS
zorganizowao dobrze przygotowan akcj wywiadowcz. Pozyskane dane pozwoliy amerykaskiemu ambasadorowi w Madrycie, Carltonowi Hayesowi zoy na rce
rzdu hiszpaskiego skarg, a nawet grob. A poniewa hiszpaska gospodarka bya
gboko uzaleniona od amerykaskiej ropy, Niemcy stracili kolejn stacj meteorologiczn.
Zniszczenie flot Etappe" i U-bootw na Atlantyku pnocnym take przyczynio
si do pozbawienia Niemcw wywiadu meteorologicznego, rwnie nie bez wkadu
Ultry". Istotny by fakt, e od pierwszych dni wojny maszyna Turinga pozwalaa
Brytyjczykom odczytywa niemieckie raporty meteorologiczne. Dane te miay ogromne
znaczenie. Wanie z tych raportw alianci dowiadywali si dokadnie, gdzie i kiedy
Pogoda nad kontynentem bdzie sprzyja nalotom. Dowiadywali si te, ile Niemcy
wiedz o pogodzie panujcej na Wyspach Brytyjskich, co pozwalao brytyjskiemu lotnictwu na prowadzenie operacji, ktrych Niemcy nie spodziewali si ze wzgldu na
niekorzystne warunki pogodowe. Wiele mona byo te wydedukowa z zainteresowania Niemcw pogod nad konkretnymi obszarami. Z punktu widzenia inwazji najwaniejszy jednak by fakt, e alianci mogli na podstawie niemieckich raportw meteorologicznych dowiadywa si, gdzie Niemcy spodziewali si ataku ze wzgldu na
korzystn dla desantu pogod, a gdzie nie. Ich kod meteorologiczny okaza si wyjt-

252

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA

kowo trudny do zamania, ale w 1943 roku, po wielu zmianach i modyfikacjach, niemieckie wojska na zachodzie przyjy standardowy system szyfrowania, ktrego nie
zmienili a do inwazji.
Rne byy koleje wojny meteorologicznej, poniewa miaa ona take inne cele
poza pozbawieniem Niemcw dobrego wywiadu meteorologicznego. Jednym z nich
byo na przykad dostarczanie Niemcom faszywych lub mylcych prognoz. Kampania ta rozpocza si ju w momencie wybuchu wojny, gdy podwjny agent Snw
zacz ze swojej wiziennej celi nadawa raporty o pogodzie nad Londynem, by zniechci Hitlera do wysyania Luftwaffe nad stolic Wielkiej Brytanii. Nastpnym etapem tej kampanii byo przechwycenie niemieckich agentw, ktrzy usiowali dosta
si na wyspy na pnocnym Atlantyku, by zaoy tam bazy meteorologiczne. Agenci
ci zostali odwrceni" i zmuszeni do wysyania do Berlina faszywych danych
meteorologicznych. Podwjni agenci XX-Committee w Wielkiej Brytanii take dostarczali swoim prowadzcym faszywe dane pogodowe.
Kampania wprowadzania przeciwnika w bd, sztuczki techniczne i prowadzona
na ma skal, ale okrutna wojna w wojnie" zmusiy Niemcw do zdobywania danych meteorologicznych na podstawie danych statystycznych, dotyczcych zmian
pogody nad kanaem La Manche z ostatnich pidziesiciu lat, pojedynczych i przypadkowych raportw od U-bootw i samolotw Luftwaffe, danych dostarczanych
przez stacje meteo, rozlokowane na terenach zdobytych przez Niemcy, przechwyconych meldunkach stacji alianckich - oraz tego, co mogli zobaczy na wasne oczy wygldajc przez okno. W przeciwiestwie do Niemcw, alianci otrzymywali dokadne
raporty meteorologiczne. Spord wszystkich innych czynnikw zalenych od czowieka, te wanie raporty okazay si najwaniejsze w dniu operacji D-Day".

LCS i plan Jael"

Do wiosny roku 1943 wszystkie alianckie agencje wywiadowcze zostay postawione
w stan penej gotowoci operacyjnej. Wielki, cho niewidoczny konflikt wiatowy tajna wojna - w zawrotnym tempie i z niebywa gwatownoci nabiera nowego
wymiaru. Do gosu dosza sztuka mistyfikacji, podstpu i oszustwa. Zwana w skrcie
decepcj, sztuka ta zdominowaa strategi wojenn. Ludzie z LCS - dziedzice tej jake brytyjskiej umiejtnoci, ktr filozof na dworze Ludwika XIV Jacues Benigne
Bossuet uwieczni fraz: Ah, la perfide angleterre!" (Ach, ta angielska perfidia!) zaczli knu tak bezprecedensowe intrygi, e - nawet ku ich wasnemu zdumieniu nie znalazby podobnych ani w dziejach Anglii ani Ameryki. Jeli jednak uparlibymy
si poszpera w przeszoci, to dotarlibymy do nauk Sun Tzu, zdobywcy prowincji
Ch'u, Ch'i i Ch'in w roku 600 p.n.e, spisanych na kartach pierwszej w wiecie ksigi,
wykadajcej teori wojskowoci. Kiedy Sun Tzu pisa swoje dzieo, miejsce Londynu
zajmoway jeszcze pradawne moczary. To nieoceniony Sun Tzu wyoy precyzyjn
definicj zada, stojcych przed LCS i zwizanymi z nim agenturami na najblisze
miesice: Najpierw podetnij wrogowi nogi, co skoni jego wojska do wyjcia ci naprzeciw. A wtedy mieszaj mu w gowie, podwaaj jego morale, podkopuj gospodark
i korumpuj go na wszelkie sposoby. Sk jego dowdcw; niszcz go, unikajc otwartej walki".
Odtd gwnym celem decepcji byo czynienie takiego zamieszania w sprawie
Overlord" - pod tym kryptonimem ukryto plany strategicznych operacji alianckich
na rok 1944 - by Hitler czu si na rwni zdezorientowany, co pobity". To mzg wodza Niemiec potraktowano, jak tarcz strzelnicz. Do walki z nim stano starannie
wybrane grono ludzi spord brytyjskiej elity spoecznej - arystokraci z krwi, majtku i pienidzy. W skadzie osobowym brytyjskich sub specjalnych osobistoci te zdecydowanie dominoway. Dziedzice niezniszczalnej kasty, od ponad dwch wiekw
wadczyni wiatowego mocarstwa imperialnego, dysponowali niezbdnym bogactwem dowiadcze, nieocenionych w obmylaniu - z icie lisi przebiegoci - forteli i niebanalnych rodkw specjalnych. Do penienia tej misji przystpili bez waha
1
z penym powiceniem - a moe i z premedytacj, gdy wiedzieli doskonale, e
nasko misji oznaczaoby zagad ich klasy. Byli te w peni wiadomi, e dla Wielkiej
brytanii jest to ostatnie, rozstrzygajce zagranie i podeszli do sprawy, jak Chateaubriand, kiedy jego klasie grozia zagada w dobie Rewolucji Francuskiej, co nazwa
ratowaniem przemonego umiowania wolnoci, waciwego arystokracji, ktrej ter
az bije ostatni dzwon".

254

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 2943

W Stor/s Gate, bunkrze Churchilla pod chodnikami Westminsteru stanowisko

koordynatora decepcji powierzono szefowi LCS, pukownikowi Johnowi Henry^mu
Bevanowi, typowemu przebiegemu i gronemu zarazem arystokracie. Zupenie nie
znany na forum publicznym, nalea do ludzi zamknitych w sobie i mao towarzyskich, Bevan zajmowa centraln pozycj wrd londyskiej finansjery. Wnuk jednego z najwikszych bankierw i syn czoowego londyskiego maklera, Bevan w czasach pokoju odnosi rwnie znaczce sukcesy na giedzie, a jako jeden z tajnych radcw monarchy doradza rodzinie krlewskiej w sprawach lokat i inwestycji. Jego nominacja na koordynatora decepcji nie bya zaskoczeniem dla nikogo - zajcie w sam
raz nadawao si dla arystokraty. Na czele LCS stao teraz trzech przedstawicieli rodw arystokratycznych - syn Earla Derby, brat Earla Scarborough i Bevan, ktry przez
maestwo wszed do rodziny Earla Lucana, a przez matk skoligacony by z Viscountami na Hampden i ksitami Buccleuch.
Edukacj Bevan odebra w Bogosawionym kolegium" Eton (z Menziesem),
a nastpnie w Christ Church, najdroszym z kolegiw oksfordzkich, gdzie program
nauczania skierowany by na edukacj zdolnych studentw, ktrych pozycja spoeczna predestynowaa do objcia wysokich urzdw w subie publicznej. By to zamknity wiat, ktrego mieszkacy znali si doskonale na dugo przed objciem posad
w Westminsterze. Dla czowieka, ktrego czekaa praca w delikatnej i misternej materii politycznego matactwa Christ Church by idealnym miejscem ksztaccym absolwentw, darzcych si gbokim zaufaniem i zdolnych do wsppracy najwyszej politycznej prby.
Pobyt Bevana w Christ Church zosta przerwany przez pierwsz wojn wiatow,
gdy odkomenderowano go do synnego puku kawalerii Hertfordshires, w ktrego
szeregach zasuy na Krzy Wojenny. Pod koniec wojny awansowa do sztabu marszaka polnego, lorda Haiga, brytyjskiego naczelnego dowdcy we Francji. Po wojnie
wrci do londyskiego City, gdzie polubi lady Barbar Bingham, ktrej protoplasta, lord Lucan dowodzi dywizjonem kawalerii w synnej Szary Lekkiej Brygady
pod Balaklaw, i ktrej szwagier, lord Alexander, awansowa do rangi marszaka polnego, a nastpnie dowdcy operacji rdziemnomorskich podczas II wojny wiatowej. Pod koniec wojny Bevan odszed z Hertfordshires i zosta oficerem wywiadu
w kwaterze gwnej Dowdztwa Zachodniego w Chester. Kiedy zorganizowano LCS,
jego pierwszy szef, pukownik Stanley, cign go na poudnie, do swojego sztabu.
Wkrtce, po rezygnacji Stanleya, koordynatorem zosta Bevan.
Od pewnego czasu metody decepcji weszy ju na trwae do arsenau strategii wojennej, ale pod kierownictwem Bevana LCS uroso w hierachii wojskowej do rangi
kontrolera niemal wszystkich dziaa brytyjskiego wywiadu. Amerykanie uznali Anglikw za ekspertw w grze wywiadowczej na terenie Europy, Bliskiego Wschodu
i krajw Oceanu Indyjskiego; zaoono odpowiednie biura LCS w Waszyngtonie, Kairze, Algierze, Delhi i w kocu w Trinkomali (to jest port w dzisiejszej Sri Lance - red.)W ten sposb zawiadywany przez Bevana obszar mia zasig globalny i jego wadza,
kiedy tylko zechcia jej uy, rwnie obejmowaa cay wiat. Co prawda, jego autorytet w praktyce nie dziaa na terenach dowodzonych przez generaa Douglasa MacArthura, gdzie - podobnie jak przedstawiciele Ultry" pod komend MacArthura wysannicy Bevana spotykali si z ywymi objawami niechci do wszystkiego, co brytyjskie. Ale kiedy stawao si to konieczne, Bevan mia do wadzy, aby tak pokiero-

LCSI PLAN JAEL"

255

wa dowolnym departamentem rzdu w Londynie i w Waszyngtonie, aby zechciay

dziaa zgodnie z dyrektywami LCS. Zakres tej wadzy by bezprecedensowy. W niektrych sytuacjach nawet Roosevelt i Churchill wydawali swoje osobiste rozkazy i decyzje w myl zasad decepcji Bevana. W Store/s Gate odnoszono si do Bevana tak,
jak Brytyjczycy do swego kata: z zaciekawieniem, nawet z uwielbieniem, ale zawsze
ostronie i z naleytym respektem.
Oficerowie spoza Storey's Gate, a zatem i dowdcy armijni, utosamiali Bevana
i jego LCS z grup mdrcw, ktrym nie zadaje si zbdnych pyta. Nawet Herbert
Morrison - synny z krnbrnoci socjalista w rzdzie Churchilla i zarazem sekretarz
Izby, ktry nie by czowiekiem atwym do okieznania - roztropnie podporzdkowywa si decyzjom LCS. Podobnie zachowyway si zwizki zawodowe, czy kopotliwe" organy opinii publicznej, takie, jak Daily Mirror" i New York Times". Rwnie
BBC i Koci nie kwestionoway autorytetu Bevana. Ci, ktrzy czsto si z nim kontaktowali, zachowywali wraenie, e wanie rozegrali parti z przedstawicielem si
nadprzyrodzonych. Pukownik Bevan gra po mistrzowsku..." - wspomina genera
John R. Deane, szef amerykaskiej misji wojskowej w Moskwie - ...jakby kilku ludzi
niezalenie dyo do wygranej. W pewnym momencie uwiadomiem sobie, e nawet jego najblisi wsppracownicy o wielu jego posuniciach nie maj pojcia". Podobnie, jak Canaris, Bevan by zdecydowany miesza w polityce i nasyca histori
zagadkami; wiele lat pniej, kiedy zagadnito go o prac w czasie wojny, odpowiedzia po prostu: Sdz, e nie wolno mi mwi o tym, co robiem. Rzdy pastw nie
powinny zezwala na takie wywiady, nawet jeli dotycz spraw, ktre wydarzyy si
w czasie wojny".
Bevan cieszy si bezwzgldnym zaufaniem Churchilla i Roosevelta, poniewa prezydent Stanw Zjednoczonych docenia decepcj nie mniej ni premier Wielkiej Brytanii. Bez wtpienia Churchill spdzi wicej czasu z Bevanem, gdy obaj nad szklaneczkami brandy obmylali puapki i podstpy wojenne - ni w innych, podlegych
sobie biurach. Bevan i Churchill - wspomina jeden z oficerw LCS - inspirowali si
nawzajem. T sztuk posiada wikszo adeptw Eton czy Harrow, albowiem szkoy
te byy wylgarni ludzi, potraficych podejmowa trafne i szybkie decyzje w drodze
budujcej polemiki". I jeszcze bez jednej rzeczy nie mona poj osobowoci czowieka pokroju Bevana - bez jego przynalenoci klubowej. Klub to instytucja, ktra w Wielkiej Brytanii wiele mwi o charakterze czowieka. W przypadku Bevana by to Brooks,
wedle Georga Trevelyana, najsynniejszy klub polityczny spord kiedykolwiek funkcjonujcych w Londynie". Syn rwnie z tego, e gromadzili si w nim rozmaici
hazardzici i ekscentrycy. Charles James Fox straci w nim 154 tysice funtw w cigu
miesica, a lord Edward Elgar potrafi dzwoni do swego domu w odlegym Worcestershire tylko po to, by usysze warczenie swoich psw. To w barze klubu Brooks,
Pod portretem Spencera Percevala, jedynego premiera brytyjskiego, ktry zgin z rk
zamachowca, Bevan spotka Wingate'a, a ten niebawem zosta jego zastpc w LCS.
"krotce te Wingate by jedynym podwadnym Bevana dopuszczonym do tajemnic
szefa.
Pukownik porucznik sir Ronald Evelyn Leslie Wingate by niskim, krtkowzroczn
ym mczyzn, z czarnymi wosami gadko zaczesanymi do tyu. Kto kiedy powiedzia o nim, e potrafi myle o czym w dziewiciu aspektach naraz". By rwnie klasycyst, gofist, zapalonym wdkarzem, a jego ulubion figur w szachach

256

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - J943

by goniec. Zdawao si, e wszystkie zajcia, jakich Wingate ima si w yciu, suyy
mu potem w jego krtkiej roli na scenach teatru wojennego.
Urodzi si 30 wrzenia 1889 roku, jako najstarszy syn generaa, sir F. Reginalda
Wingate'a - Paszy Egiptu i Sudanu, zagorzaego wiktorianina - udekorowanego wieloma orderami onierza Jej Krlewskiej Wysokoci. Genera Wingate pochodzi ze
zuboaego rodu ziemiaskiego z Lowland, od dziewiciuset lat wiernie sucego
koronom szkockiej i angielskiej, gwnie w wojsku. Jako oficer wywiadu Kitchenera
by jednym z tych ludzi, ktrzy doprowadzili do upadku Mahdiego i mahdyzmu w Sudanie w kocu dziewitnastego wieku, czym przysporzy imperium Wiktorii 30 milionw poddanych wraz z ogromnym terytorium - drug pod wzgldem wielkoci
zdobycz kolonialn korony brytyjskiej. Do roku 1917 genera Wingate by wszechmocnym czowiekiem w Arabii. Stryj pukownika Wingate'a przyczy do korony
protektorat Adenu, drugi stryj by gubernatorem Malty. Jego ojcami chrzestnymi byli
marszaek polny lord Kitchener z Chartumu i marszaek polny ksi Roberts z Kandaharu. Matka pochodzia z rodu, w ktrym mczyni od wiekw suyli koronie
jako kapitanowie i admiraowie. Lawrence z Arabii te pochodzi z tej rodziny - cho
jako dziecko z nieprawego oa - zalicza si take do niej kuzyn Wingate z Birmy.
Rodzina ta bya ywym symbolem ery imperialnej Wielkiej Brytanii.
Wingate uczy si najpierw w prywatnej szkole Bradfield koo Rugby, a potem
w Balliol i Oksfordzie - instytucji kojarzcej si nie tyle z pobieraniem nauk, co z sukcesem", tworzcej wraenie raczej szczeglnej sekty, ni kolegium. Wada biegle francuskim, greckim, urdu i arabskim. Polubi crk profesora Paula Winogradowa, byego rektora Uniwersytetu Moskiewskiego i - mianowany na zastpc komisarza uda si do Sialkotu w Pendabie, prowincji Indii. W czasie pierwszej wojny wiatowej suy jako oficer polityczny w Mezopotamii, gdzie przyczyni si do powstrzymania ekspansji imperium otomaskiego, co zapewnio Wielkiej Brytanii dostp do
pl naftowych Karunu. Lekcje decepcji pobiera u takich mistrzw, jak sir Percy Cox,
wybitny znawca spraw arabskich, G.E. Leachman, E.B. Sloane, agent brytyjski posugujcy si biegle picioma dialektami kurdyjskimi i perskimi, spiskujcy przeciw Turkom w Kurdystanie w przebraniu sprzedawcy serw, Gertrud Bell - niezwyka Angielka, ktra spdzia wikszo ycia na pustyniach Arabii, jako jedyna kobieta oficer w armii brytyjskiej. Wingate by zaangaowany w prb uprowadzenia dowdcy
armii tureckiej, ktry odci drog korpusowi ekspedycyjnemu w Ku el Amara nad
Tygrysem, wraz z konwojowanym milionem funtw. By przy zdobyciu Basry, bra
udzia w marszu na Bagdad i przyczyni si do wyeliminowania tureckich i niemieckich agentw w miastach pamitajcych imperia Hetytw, Babiloczykw, Asyryjczykw i Sasanidw.
W okresie midzywojennym Wingate, jako agent polityczny w Muskacie i w Omanie, pozyska tamtejsze plemiona pod cis kontrol Wielkiej Brytanii; nastpnie sekretarzowa agenturze generaa gubernatora Rajputany, potem by politycznym agentem w Quett, doradczym i wykonawczym sekretarzem w rzdzie hinduskim i w kocu - komisarzem skarbowym i agentem przy generale gubernatorze BeludystanuPodziela ojcowskie przekonanie o tym, e jednej dziesitej ludzkoci grozi zagada,
jeli nie odda si pod skrzyda imperium brytyjskiego. Pod czarujcym i dyplomatycznym stylem bycia kry si czowiek przebiegy i twardy. Swoje moliwoci intelektualne zawdzicza treningowi - co zasuguje na wyliczenie - w sianiu i rozwizy-

LCSI PLAN JAEL"

257

waniu konfliktw, zbieraniu podatkw, ulepszaniu technik komunikacyjnych, pogbianiu znajomoci hindi, urdu i arabskiego, ledzeniu i udziaowi w rosyjskim przewrocie, przytrzaskiwaniu palcw lichwiarzom, trzymaniu na dystans muzumanw
od sikhw - wszystkiemu temu, co robi w Indiach i na Bliskim Wschodzie. Jakby
odziedziczy ormiask yk do intrygi; kiedy przyszed do LCS - wziwszy przedtem udzia w akcji Menace", ekspedycji generaa de Gaulle'a do Dakaru w roku 1940
i w rozmaitych akcjach ochrony belgijskich i polskich depozytw zota - Wingate mia
ju do czynienia z najprzebieglejszymi ludmi w wiecie. W rozumieniu szarego czowieka, jego biego i dowiadczenie w intrygach byy tak nieogarnione, e a zowieszcze. A teraz - z Bevanem - mg zademonstrowa swoj wiedz i umiejtnoci
w planowaniu pracy LCS. Obaj, dziki koneksjom z czonkami rzdu, urzdnikami
imperium, onierzami, politykami i czoowymi dziennikarzami, potrafili zawsze
dopi swego i zrealizowa pomysy o rozmachu szerszym ni szeregowi biurokraci.
Wok Bevana i Wingate'a skupi si krg ludzi pomysowych. Mona tam byo
znale pierwszego czonka LCS, komandora lotnictwa Dennisa Wheatleya, znakomitego powieciopisarza i adepta kryminalistyki oraz czarnej magii. Wrd bestsellerw jego autorstwa znajdoway si takie tytuy, jak Eunuch of Stambu" (Eunuch
z Istambuu), Golden Spaniard" (Zoty Hiszpan) i The Haunting of Toby Jugg" (Natrctwa Tobiego Jugga). By tam George Maiaby, ktry zosta Wysokim Komisarzem
w Nowej Zelandii, Harold Peteval, w czasie pokoju milioner - producent myda,
a w czasie wojny czoowy oficer wywiadu, Derrick Morley - finansista i armator,
James Arbuthnott - krl herbaty. I jeszcze profesor Edward Neville da Costa Andrade
- jeden z najsynniejszych uczonych brytyjskich, ktry powiada, e jego najwiksz
pasj jest kolekcjonowanie starych ksig naukowych i gromadzenie bezuytecznej
wiedzy". Profesor by pomysodawc maych wierszczykw", uywanych przez
alianckich komandosw do rozpoznawania si w ciemnoci, a gwnym obiektem
jego zainteresowa byo zastosowanie naukowych sztuczek do dezorientowania wroga.
cznikiem LSC z ministerstwem spraw zagranicznych by sir Reginald Hoare, bankier, a take dyplomata, znawca bocznych uliczek, czyli zakulisowych afer wschodnioeuropejskich stolic. Pentagon reprezentowa pukownik William H. Baumer
z Omahy w Nebrasce, wietny produkt akademii wojskowych Creighton i West Point.
Kairsk placwk obj brygadier Dudley Clarke - zamony radca ubezpieczeniowy
z Londynu, ktry rozpracowa akcj Bertram", przyczyniwszy si tym do klski Rommla pod El Alamejn. W Waszyngtonie zainstalowa si pukownik H.M. 0'Connor dobrze znany w Irlandii waciciel stajni koni wycigowych oraz major Michael Bratby - artysta. W Indiach natomiast i w Azji poudniowo-zachodniej przebywa
pukownik Peter Fleming - pisarz, dziennikarz, ornitolog, brat lana Fleminga, autora
powieci szpiegowskich.
Ludzie ci kontaktowali si z najwaniejszymi wojskowymi, wywiadowczymi i politycznymi orodkami przy centrach dowodzenia poczonych si anglo-amerykaskich. W siedzibie COSSAC - wieo powoanego, planistycznego sztabu inwazyjnego, za decepcj odpowiada Komitet do spraw rodkw Specjalnych (Commitee of
Special Means), lub Ops B - podsekcja wydziau operacyjnego. Pomysy LCS realizowane byy gwnie przez MI-6, MI-5 i XX-Committee, oraz PWE. W Ameryce i w jej
strefie wpyww LCS i CSM wykorzystyway przede wszystkim organizacj Joint
Security Control, ktra z kolei nadzorowaa OSS, FBI, rne amerykaskie agencje

258

WIELKA STRATEGIA 1 MAA TAKTYKA - 3943

informacyjne i departament stanu. W ten sposb zostaa pomylana struktura LCS kamyk rzucony w Stor/s Gate wywoywa krgi fal docierajcych wszdzie - d0
sfer politycznych, finansowych, cywilnych, dyplomatycznych, naukowych i wojskowych w kocu, by - jak stwierdzi historyk OKW Helmuth Greiner - przemieni sie
w jedn wielk fal deprymujcego zamtu". LCS dysponowao rwnie rodkami
umoliwiajcymi, w razie koniecznoci, umieszczenie dezinformacji wprost na biurku Hitlera i to w cigu p godziny od nadania jej biegu z biura Churchilla. W trakcie
inwazji zdarzya si jedna, pamitna okazja skorzystania z tego sposobu.
Niedostrzegaln dla oka, ale zupenie okrelon rol w wywiadzie i w decepcji
odgryway funkcjonujce w londyskim City banki. Bevan i Menzies z racji swojej
przynalenoci klasowej i rodzinnej mieli uatwiony dostp do rozlegego, lecz bardzo hermetycznego wiata finansjery i umieli wykorzysta go dla strategicznych celw aliantw. I wiat finansjery, bogaty w stulecia dowiadcze, ze swoim przewiadczeniem, i nie jest wane, co si wie, ale kogo si zna, z tysicem niewidzialnych nici
czcych londyskie City i amerykask Wall Street z kad stolic w wiecie, ze
swoimi koligacjami rodzinnymi, komitetami, kocioami, zasobnoci, szybkim obrotem pienidza i biec informacj finansow - ten wiat otwiera przed Bevanem
i Menziesem podwoje centrw wadzy w Berlinie.
Prawdopodobnie jednak najwaniejsza linia wpyww LCS wioda poprzez generaa sir Hastingsa Ismaya, szefa sztabu Churchilla, sekretarza do spraw wojskowych
premiera, gabinetu wojny i szefostwa sztabw wojennych. Ismay przyjani si z Bevanem i Wingatem, a z tym ostatnim razem awansowa w subie dla korony w Indiach. Jako syn najwyszego sdziego w Mysore, Ismay zosta porucznikiem w 21
puku kawalerii, specjalist do spraw arabskich i perskich, mistrzem polowa na dzika, weteranem drobnych potyczek przygranicznych i penym poloru dyplomat wojskowym. Kiedy Wingate zosta sekretarzem do spraw polityki wicekrla Indii, Ismay
by krlewskim sekretarzem do spraw wojskowych. A kiedy Ismay obj stanowisko
sekretarza Komitetu Obrony, a nastpnie szefa sztabu Churchilla, nie omieszka zaprosi Wingate'a do pracy w LCS. Na dworze" Churchilla - zdaniem lorda Morana Ismay peni rol kronikarza Pepysa - by doskona oliwiark" jego poczyna.
Czonkowie LCS nie zajmowali si taktyk wojenn, ani te dalszymi losami swoich pomysw. Ich zadanie nosio charakter wycznie strategiczny, a ich podrcznikami bya raczej klasyka historii, ni ksiki z teorii wojskowoci. Rad zasigali czciej od Adama Smitha, ni od Wegecjusza, nie Fryderyk Wielki, a Prokopiusz by im
przewodnikiem. Odznaczali si edwardiask arogancj. Byli intelektualistami o duym uroku osobistym, ale i ludmi zdecydowanymi, bezlitosnymi i ambitnymi. Byli
potni, jak szybko przekonywali si ci, ktrzy mieli okazj spotka ich na swej drodze, ale ponad wszystko - dziaali w absolutnej tajemnicy. Nie oczekiwali, e kiedykolwiek ich istnienie i dziaalno stan si znane. Niestety, tak si nie stao, tak jak nie
udao im si powstrzyma zagady swojej klasy. By jednak czas, gdy wywierali - jak
Churchill - przemony wpyw na losy wojny. A Churchill, gdyby nie by premierem,
to i tak byby czonkiem LCS.
W pierwszych miesicach roku 1943 LCS zajmowao si bez reszty operacjami pozornymi i mylcymi. Chodzio o plan Jael", a Bevan i Wingate byli jego autoramiPlan mia skoni wroga do wydawania mylnych dyspozycji strategicznych w zwizku

LCS 1 PLAN JAEL"

259

z operacjami Narodw Zjednoczonych wymierzonymi przeciwko Niemcom" przed

D-Day". Skada si z dwch wanych elementw zatwierdzonych w Casablance,
w
pierwszy, o nazwie Cockade" (Kokarda) przewidywa zatrzymanie jak najwikszych
si wroga w Europie zachodniej i w rejonie Morza rdziemnego tak, aby zniechci
go do przerzucania stamtd wojsk na front rosyjski". Drugi - Zeppelin" - pod koniec
kampanii tunezyjskiej mia przekona Hitlera, e alianci nie wylduj na Sycylii i we
Woszech (co byo ewidentnym, nastpnym krokiem caej stosowanej przez nich strategii), ale skieruj atak raczej na Grecj albo na poudniow Francj. Dowdztwo si
anglo-amerykaskich yczyo wic sobie, by LCS ze swojej siedziby w Storey^s Gate
maskowao ruchy armii i floty faktycznie istniejcych, a jednoczenie pozorowao przemieszczanie wojsk, ktrego w ogle nie byo.
Kilka czynnikw zadecydowao o uproszczeniu tego ogromnego zadania. Po pierwsze, Niemcy nie dysponowali rzeteln wiedz o sile i przeznaczeniu armii Wielkiej
Brytanii, cho wiedzieli sporo o siach zbrojnych Ameryki. OKW konsekwentnie przeceniao siy brytyjskie o 20 do 30 procent, a ponadto zakadano, e Brytyjczycy maj
dwie armie na Bliskim Wschodzie, gdy w rzeczywistoci dysponowali oni tam co
najwyej dwoma brygadami. Po drugie - z ustale wywiadu uzyskanych przez
Ultr" i MI-6, z doniesie emisariuszy Schwarze Kapelle" przekazanych rzdom
Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii oraz z rosyjskich ocen ruchu wojsk niemieckich - znana bya do najmniejszego szczegu sia i dyspozycyjno armii niemieckich. Te same rda pokazyway draliwo Hitlera na punkcie zagroe dla
granicznych przyczkw jego imperium: Norwegii, Bakanw i ich pachy" - Przeczy Liubliaskiej przez Alpy Julijskie nad Adriatykiem; Wysp Egejskich, ktre Hitler
uwaa za bastion poudniowo-wschodniej Europy i Turcji, ktra w kadej chwili moga
zrezygnowa z neutralnoci i stan po stronie aliantw. Rwnie przydatne stao si
dokonane przez LCS odkrycie natury psychologicznej - e koncepcja strategii militarnej, ktr szczyci si Hitler, czynia go szczeglnie podatnym na wpadanie w sida
przeciwnikw. Cae jego mylenie nastawione byo na zasad imperatywu terytorialnego - gdy dostawa sygna o zagroeniu jakiej twierdzy na granicy swoich woci, reagowa pospiesznym umacnianiem sabego punktu posikami z rezerw. Mona
go wic byo - z duymi widokami na sukces - kusi do lekcewaenia fundamentalnej zasady prowadzenia wojny: prbowa by silnym wszdzie, oznacza nie by nim
naprawd nigdzie.
Ale te Hitler nie by strategicznym naiwniakiem. Potrafi zadziwiajco szybko
i sprytnie przejrze podstp. Na swoje nieszczcie by jednak le obsugiwany przez
swj wywiad, z czego LCS doskonale zdawao sobie spraw. Po pocztkowych sukcesach w latach 1940 i 1941, aden z wielkich uczestnikw wojen w dziejach wiata
nie mia tak omylnych oczu i uszu", jak Fuhrer. Do roku 1943 wsppracujce angielskie i amerykaskie agencje wywiadowcze dobrze ju namieszay w gowach ludzi
Abwehry i SD. Niemieckie suby deszyfracji radiowej cigle pracoway dobrze w pewnych przypadkach nawet znakomicie, szczeglnie w marynarce wojennej. Ale
znacznie lepsze, alianckie systemy ochrony radiowej, uruchomione wczeniej w celu
ukrycia ofensywy El Alamejn, teraz z powodzeniem zamcay Hitlerowi prawdziwy
obraz si i zamiarw aliantw. Ponadto wyszo lotnictwa alianckiego skutecznie
podcinaa skrzyda niemieckim subom rozpoznania lotniczego. Jeli chodzi z kolei
o aparat oceniajcy materia wywiadowczy, to by on wysoce sprawny i pojtny, ale

260

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 1943

cierpia z powodu dwch powanych defektw - na rdach ich wywiadu nie mona byo polega i nie grzeszyy one punktualnoci. A nawet jeli udawao im si przedstawi poprawne oceny, to najczciej Hitler objawia skonno do lekcewaenia ich
na rzecz godnych zaufania" ocen partyjnych. Fiihrer by rwnie pozbawiony dobrych sub dyplomatycznych. Wszelkie jego rda informacji z Wielkiej Brytanii
i Ameryki nieodmiennie podlegay cisej kontroli MI-5 lub FBI. Do tego wszystkiego
Ultra" na kade zawoanie potrafia dowiedzie si, jaka bya reakcja Hitlera na dowolny przeciek z obozu alianckiego.
Jeszcze jednym czynnikiem podnoszcym warto i skuteczno LCS by znakomity system komunikacji handlowej, wojskowej i dyplomatycznej. Ta wiatowa sie
rodkw komunikacji bya dla LCS baz, umoliwiajc jej przekazywanie instrukcji
w sposb szybki, bezpieczny, odpowiedzialny i zsynchronizowany. Oznaczao to na przykad - e historyjka rozpowiedziana w krgach dyplomatycznych Lizbony
nabieraa treci przez jaki polityczny ruch Waszyngtonu, notk prasow w gazecie
sztokholmskiej, manewr wojskowy nad granic syryjsko-tureck, kontrolowany przeciek z Madrytu, pogosk z Kairu i owiadczenie wysokiego rang dowdcy w Delhi.
Dziki takim rodkom komunikacji - tworzonym od dawna na uytek rzdcw rozlegego imperium brytyjskiego - dzwonek nacinity przez Bevana odzywa si tam,
gdzie sobie tego yczy.
Bevan i jego ludzie z LCS wiedzieli, e skuteczno ich pomysw i operacji zaley przede wszystkim od absolutnej szczelnoci w zachowaniu alianckich tajemnic.
Sukces wymaga bezwarunkowej dyskrecji i zwizoci we wszystkim, co mwiono
i robiono. Jaka impulsywna wypowied, faszywy krok, rozszyfrowany kod -jakikolwiek z wielu moliwych bdw - mg przyczyni si do zdemaskowania podstpu. Najmniejsze potknicie mogo spowodowa odkrycie prawdy przez wroga,
ktry - wysnuwszy prawd z materii oszustwa - mgby dokona poprawnego przesunicia wojsk i gronie zaskoczy aliantw. Dla najpeniejszego bezpieczestwa,
prawd o zamiarach aliantw moga zna tylko niewielka grupka dowdcw alianckich. Czasem nawet przyjaciela naleao wprowadzi w bd, aby skuteczniej zmyli przeciwnika.
Sukces jakiejkolwiek decepcji wymaga od wszystkich podlegych osb i agencji
lepego posuszestwa dyrektywom LCS. Tylko Amerykanie - ku zmartwieniu ludzi
z LCS - nie rozumieli tej potrzeby. W wielu brzemiennych w skutki przypadkach
Amerykanie, z oczywistych wzgldw nie poinformowani o naturze zleconych im
zada, albo je kwestionowali, albo nawet ignorowali. Problem ten pojawia si najczciej wrd agentw terenowych niszych szczebli. Chocia wic szefostwo alianckich wywiadw jednoczy wsplny cel pokonania agentur niemieckich, na niszych
poziomach dziaalnoci wywiadowczej zdarzaa si zaarta rywalizacja midzy wywiadami poszczeglnych pastw, lub nawet midzy pracownikami operacyjnymi tych
samych agencji rzdowych.
Oczywicie agentw wysyano nie tylko po to, aby suyli nadrzdnym interesom
aliantw, ale take szczeglnym interesom swoich rzdw. Najczciej za interesy te
byy rozbiene, zwaszcza, gdy w jakiej sprawie zderzali si ze sob agenci brytyjscy
z rosyjskimi. A ju nigdzie problem ten nie urs do tak drastycznych rozmiarw, jak
na Bakanach i na rodkowym Wschodzie, szczeglnie w Turcji, gdzie rzdy brytyjski
i rosyjski od wiekw byy w konflikcie. Na tym terenie rozgrywaa si caa operacja

LCSI PLAN JAEL"

261

Zeppelin" - a jednoczenie by to moment, by agenci brytyjscy walczyli o zachowanie hegemonii brytyjskiej, w czym wywiad rosyjski stara si im przeszkodzi, zniszczy ich wpywy i zastpi je swoimi. Jednoczenie brytyjscy agenci o przekonaniach
lewicowych spiskowali z rosyjskimi przeciw Amerykanom, za amerykascy kumali
si z rosyjskimi przeciwko Brytyjczykom. Tylko w jednym wypadku wykryto agenta
brytyjskiego wsppracujcego z Niemcami przeciwko Rosjanom i (sic!) Amerykanom - zbrodniczego, samotnego nieszcznika walczcego o powrt dobrej, starej
Europy. A w ogle fakt istnienia i funkcjonowania LCS wiadczy o tym, e wiat jest
siedliskiem mij, gdzie najbezpieczniej jest trzyma jzyk za zbami. I bezwzgldnie
dochowywa tajemnicy.
Tak si rzeczy miay, gdy LCS przystpia do skrajnie niebezpiecznej i zawiej gry
pod nazw plan Jael", w swej istocie bardzo brytyjskiej gry - gdy zwycistwo odnosi
si przy uyciu maych rodkw i wielkich umysw. Dla ludzi pokroju Bevana i Wingate'a celem byo nie tylko pokonanie Hitlera; byo nim take zachowanie imperialnej
roli Wielkiej Brytanii w wiecie. Kto mg przewidzie, e wielkiemu zwycistwu nad
najsprawniejsz machin wojenn wiata nie bdzie towarzyszy sukces, ktry lubowali osign ludzie LCS i caego wywiadu Anglii - nie utrzyma si wadza Londynu
nad wiatem. Bya to smutna ironia wojny wywiadw.

MINCEMEAT" - SIEKANINA

.Mincemeat" - Siekanina
23 maja 1943 roku Hitler zada rozpostarcia mapy Bakanw na stole konferencyjnym w swojej rastenburskiej kwaterze i woywszy na nos okulary krtkowidza,
owiadczy: Kto tu musi czuwa, jak pajk w sieci. Dziki Bogu mam dobrego nosa
i zawsze wyczuwam, co w trawie piszczy, zanim stanie si najgorsze". I orzek jeszcze: Musimy bezwzgldnie utrzyma w garci Bakany: mied, boksyty, chrom, a przede wszystkim... nie moemy dopuci to tego, co nazywam kompletnym krachem".
Wskazawszy na wskie tureckie cieniny czce Morze Czarne z Morzem rdziemnym, a zarazem oddzielajce Europ od Azji, Hitler stwierdzi: Tutaj dojdzie do
decydujcej rozprawy". I doda: Jeli zdarzy si najgorsze, OKW bdzie musiao wydoi - jak si dokadnie wyrazi - front rosyjski z takiej liczby dywizji, aby nie dopuci do sukcesu inwazji alianckiej w tym regionie".
Co takiego byo na Bakanach, ktrych nazwa pochodzi od tureckiego sowa na
okrelenie gr - co tak szarpao nerwy Hitlera? Rzecz jasna, nie przeni si jeszcze
stary lecz wci ywy niemiecki sen o Drang nacht Osten - o imperium rozcigajcym
si po Arabi i dalej do Afryki i Indii. Bodaj najwaniejsz potrzeb chwili byo zachowanie dla Niemiec surowcw naturalnych, w ktre region ten obfitowa, a szczeglnie rumuskiej ropy naftowej. Historycznie jednak rzecz biorc, Niemcy sigay tu do
wzorw strategii imperium brytyjskiego. Major F.W. Deakin, agent brytyjski na Bakanach podczas drugiej wojny wiatowej, po wojnie za przeoony kolegium witego Antoniego w Oksfordzie pisa:
... nad biegiem myli Hitlera kry cie poprzednich brytyjskich kampanii na Dardanelach
i w Macedonii. Wdz niemiecki nie wyobraa sobie, by Churchill nie by optany obsesj
na punkcie udowodnienia wiatu roku 1943, jak warto miaa jego wielka strategia roku
1915, czyli rozstrzygajce wwczas zaatakowanie Europy od poudniowego wschodu. Byto
to najwiksza troska Fuhrera, odbijajca si na jego osobistych planach pokonania zachodnich aliantw, realizowanych czsto wbrew wskazaniom niemieckich ekspertw wojskowych-

Stratedzy alianccy byli wiadomi obaw Hitlera o Bakany. A jednak w momencie,

gdy wojska Osi w Tunezji podday si anglo-amerykaskim armiom w maju 1943,
w Casablance ju zdecydowano, e nastpnym krokiem w kierunku Europy bdzie
Sycylia. I kiedy 11 czerwca 1943 roku alianci zdobyli ma wysepk Pantelleria, OKW
mogo ju mie pewno. Churchill powiedzia krtko: Tylko kompletny idiota mg
nie wiedzie, e chodzi o Sycyli". Co mona byo zrobi, by zmyli Hitlera? Ot

263

bya - jak zdecydowano - tylko jedna rzecz do zrobienia: gra na jego przekonaniu, e
Sycylia jest obiektem zbyt oczywistym i e alianci planuj szeroko zakrojony desant
w innych czciach wybrzey poudniowej Europy. Aby zamaskowa operacj
Husky" - jak zakodowano inwazj Sycylii - naley przekona Hitlera, e alianci
upatrzyli sobie dwa punkty: Grecj, jako wstp do ataku na Bakany i Sardyni, jako
punkt wypadowy inwazji na poudniow Francj. W tym duchu LCS zaczo obmyla kampani decepcyjn, majc wykaza, e Churchill zamierza powtrzy manewr strategiczny z roku 1915 - czyli e alianci naprawd wycigaj noe i wbij je
w mikkie podbrzusze Europy". Kiedy plan LCS dojrza do realizacji, co stao si
w czerwcu 1943 roku, LCS sprokurowaa podstp na miar najpodstpniejszych
w historii wojen. Caoci planu nadano znamienny kryptonim Ko trojaski", a jego
czci by Mincemeat" (Siekanina").
Po zakoczeniu wojny Mincemeat" obwoano uroczycie genialnym fortelem wojennym. Genialny to on by, ale jedynie jako wariant starej jak wiat dewizy: jeli zagra si faszyw kart, przeciwnik zrobi zgubny dla siebie ruch. Jak wiat wiatem,
takie szalbierstwa byy na porzdku dziennym, czy to w czasie pokoju, czy wojny. Do
legendy w tej kuglarskiej sztuce w czasie pierwszej wojny wiatowej przeszli pukownik Richard Meinertzhagen i brygadier Archibald Wavell, uczestnicy brytyjskiej kampanii bliskowschodniej w Arabii przeciwko Turkom i Niemcom. Sukces ich podstpu
mia zosta powtrzony, jako decydujce zagranie w czasie drugiego wielkiego konfliktu wiatowego. Churchilla - jak wiadomo - fascynoway fortele, studiowa ich histori i uwaa, e w nowoczesnej wojnie s one rwnoprawnym, jeli nie najlepszym,
instrumentem walki. I ot Wavell, ktry po pierwszej wojnie doszed do najwyszych stanowisk w brytyjskiej hierarchii wojskowej, znajc pasj premiera, wystosowa do list - memorandum, przytaczajcy fakty z tamtej sprawy, a Churchill zareagowa na to utworzeniem LCS. Wspomnienia Wavella zainspiroway nastpnie Wingate'a, ktrego ojciec by jednym z uczestnikw akcji Meinertzhagena. To Wingate
rzuci pomys, eby podobn sztuczk zastosowa w wypadku operacji Husky". W ten
sposb Mincemeat" jest uderzajco podobny do operacji Wavella i Meinertzhagena.
Na tym jednak nie koczy si historia ich podstpu, Wavell wykorzysta go jeszcze
pniej w akcji przeciwko Wochom w Pnocnej Afryce, a i dla planu Bertram",
ktry zadziwi Montgomery'ego w El Alamejn, by on prototypem. Nic wic dziwnego, e mg take posuy do zamaskowania rnych operacji, przygotowujcych
D-Day".
Kiedy genera sir Edmund Allenby zosta dowdc armii brytyjskiej na Synaju w roku 1917, front stan w martwym punkcie. Kolejni dowdcy jednostek prbowali bezskutecznie przeama lini turecko-niemieck na kamienistej i bezwodnej pustyni w rejonie Gazy. Allenby postanowi sprbowa czego, co - jak wiedzia - wyda si niemieckiemu dowdcy absolutnie niemoliwe: szar kawalerii zaatakowa sabo bronion flank w gbi ldu w Beerszebie, gdzie teren dla konnicy by tak zniechcajcy,
e nawet wrogowi nikt przy zdrowych zmysach nie polecaby tej drogi ataku. Zadanie ukrycia manewru przed wrogiem przypado Meinertzhagenowi - oficerowi wywiadu w sztabie Allenby'ego i Wavellowi - oficerowi dowdztwa brygady kawalerii.
Pierwszym ich ruchem byo zlikwidowanie niemieckiego systemu szpiegowskiego
na pustyni i powstrzymanie turecko-niemieckiego rozpoznania lotniczego. Dokonali

264

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - J943

tego pomylnie. Nastpnie naleao wmwi niemieckiemu dowdcy - generaowi

Kressowi von Kressensteinowi, e Allenby ponowi atak w rejonie Gazy, i e wszystkie
dotychczasowe ich dziaania w rejonie Beerszeby byy pozorne. Dla tej czci planu
Meinertzhagen zaplanowa swoj ruse de guerre. Zadanie byo dwustopniowe: podrzuci przeciwnikowi spreparowane dokumenty potwierdzajce zamiar akcji i - w nastpnym ruchu - zapewni kryptoanalitycznej sekcji wroga dowody potwierdzajce
rzekomy zamys Anglikw.
Meinertzhagen postanowi zrobi to osobicie. Zapeni swj notatnik oficera sztabowego zapiskami, wyranie wskazujcymi, e przegrupowania w Beerszebie s fikcyjne, e atak w Gazie nastpi kilka tygodni pniej i e podana data dotyczy prawdziwej ofensywy. Notatnik umieci w plecaku, razem z banknotem 20-funtowym spor sumk na owe czasy - co miao robi wraenie, e zguba nie bya zamierzona.
Meinertzhagen mia te faszywy list od ony z wiadomoci o narodzinach syna.
Kolejny list pozorowa korespondencj midzy dwoma oficerami sztabowymi narzekajcymi na gruboskrno i wygrowane ambicje Allenby'ego oraz zawiadamia, e
pierwotny plan ataku na Gaz na koniec padziernika - rzeczywicie przewidywany
na ten dzie - zastpiono nowym planem z dat w poowie listopada. Meinertzhagen
spreparowa rwnie potwierdzajce t informacj kalendarium konferencji Kwatery
Gwnej i - w kocu - zaczy przekonujco wygldajcy kod. Dokumenty jako ywo
przypominay zwyczajow zawarto plecaka oficerskiego.
Meinertzhagen wyjecha 10 padziernika 1917 roku na dzielce linie brytyjskie i niemieckie pustkowie w poszukiwaniu tureckiego patrolu. Niebawem natkn si na jeden ze zwiadw i gdy dosta si w ogie ostrzau, czym prdzej pogna do swoich.
W pdzie taktycznie pozbywa si po kolei lornetki, bukaka z wod i strzelby, co
miao znamionowa ucieczk w popochu, dopiero na koniec, jak sabncy z ran uciekinier, upuci plecak, splamiwszy go uprzednio krwi z niewielkiej rany konia. Turcy
oczywicie znaleli plecak i szybko dostarczyli go do dowdztwa.
Wtedy Meinertzhagen zagra kolejn kart. Doszed do wniosku, e przeciwnik
uyje kodu znalezionego w plecaku, aby rozszyfrowa wiadomoci z brytyjskiej stacji
radiowej zainstalowanej na szczycie 150-metrowej piramidy Khufu w Gizie. Stao si
tak i Meinertzhagen mg zacz karmi wroga faszywymi informacjami. W pierwszym rzdzie zaaranowa wysanie z kwatery gwnej depeszy z rozkazem szybkiego odnalezienia plecaka. Druga iskrwka wyraaa ubolewanie z powodu karygodnej nieostronoci oficera, ktry zgubi plecak i zapowiadaa postawienie go przed
sdem wojennym. Za tym poszed zakodowany rozkaz: Pukownik R. Meinertzhagen, Korpus Kawalerii Pustynnej. Wzywa si do kwatery gwnej na przesuchanie.
Powrt do suby dopiero w dniu przewidywanego ataku, to znaczy 14 listopada
1917 roku". Nastpne wiadomoci - w zmienionym ju szyfrze - sugeroway, e przed
14 listopada - faszywym terminem akcji - nie planuje si natarcia, poniewa Allenby
uda si na urlop i nie wrci przed 7 listopada. W ostatnim ruchu pdzla mistrza - na
14 listopada szefostwo Korpusu Kawalerii Pustynnej zostao zaproszone na wycigi
konne do Kairu. Dla uwiarygodnienia tej ostatniej wiadomoci w Kairze rozlepiono
plakaty, Gazeta Egipska" zamiecia odpowiednie ogoszenie, a w pobliu toru wzniesiono namioty wojskowe.
Jednoczenie brytyjski nasuch przechwyci informacje, e wrg pokn haczyk
i wydaje nowe dyspozycje. Meinertzhagen mia na t okazj kart atutow. wiadom,

MINCEMEAT" - SIEKANINA

265

e Turcy cierpi katusze na skutek braku papierosw, wyprodukowa jakie 120 tysicy paczek papierosw - opiumowanych. Gdy Allenby w tajemnicy i po cichu przeprowadza swoj kawaleri spod Gazy do Beerszeby - pozostawiajc w poprzednim
obozowisku 15 tysicy koni" ze somy i brezentu i podtrzymujc oywiony przepyw informacji radiowych, wiadczcych o tym, e kawaleria nadal stacjonuje w Gazie
- Korpus Lotnictwa Krlewskiego rozrzuci papierosy nad liniami wroga. Kiedy na
Beerszeb spady o poranku pierwsze bomby - to znaczy 30 padziernika 1917 roku,
a 15 tysicy kawalerzystw poderwao si i runo do ataku na miasto, Turcy spali
gboko. Obudzeni - byli zbyt otpiali, eby zniszczy chocia studnie Beerszeby. Krlewska kawaleria otoczya ich oddziay i odepchna je w kierunku morza, do Gazy.
A wtedy Allenby uderzy na Gaz, Turcy zostali pokonani i do 15 listopada armia
brytyjska bya ju na Wzgrzach Judajskich w marszu na Jerozolim., by raz na zawsze przegna Turkw ze witych miejsc chrzecijastwa".
Tak w skrcie przedstawia si genialny podstp Meinertzhagena. Ale o pokolenie
pniej, dla celw Mincemeat", fortel wymaga jeszcze wikszego sprytu. Przede
wszystkim Mincemeat" zakada ukrycie zamiaru ofensywy logicznie oczywistej",
a nie niemoliwej" w oczach wroga, co byo zadaniem po stokro trudniejszym. Po
drugie, w nowoczesnej wojnie rodki uyte do oddzielenia prawdy od fikcji musiay
by wyrafinowane. Jakakolwiek faszywa informacja zasiana w obozie wroga musiaa by odporna na drobiazgowe ledztwo. Skrwawiony plecak mgby ju nie wystarczy; sowem - nonik faszywej wiadomoci musia by autentyczny.
Oryginalne rozwizanie tego ostatniego problemu podsun komandor porucznik
Ewen Montagu z sekcji 17F Admiralicji - wydziau sub tajnych marynarki, odpowiedzialnych za kontakty z agentami decepcji. Montagu by synem lorda Swaythlinga, jednego z ydowskich baronw bankowych. Otrzyma wyksztacenie w Westminsterze, Harwardzie i w Trinity College, by radc krlewskim i mia w przyszoci
zosta jednym z wielkich angielskich jurystw: Archiwist Akt Dawnych, Sdzi Pokoju Floty Krlewskiej, awnikiem w Middle Tempie (siedzibie sdw krlewskich
w redniowiecznej dzielnicy Londynu). By te jednym z najlepszych wdkarzy muchowych w Krlestwie. Z rozmowy Montagu z dowdc szwadronu sir Archibaldem
Cholmondleyem, ekspertem od antykw i wsppracownikiem Montagu'a w Ministerstwie Lotnictwa, wyoni si nowy element starego fortelu, element godny samego Meinertzhagena. Montagu zada XX-Committee pytanie: Dlaczego nie mielibymy wzi jakich zwok, nie przebra ich w mundur oficera sztabowego i nie wyposay w rzekomo autentyczne, w najwyszym stopniu tajne papiery, wskazujce, e
zamierzamy podj atak gdziekolwiek indziej (a nie na Sycyli)?".
Tak narodzi si czowiek, ktry nigdy nie istnia. Plan dojrzewa w trakcie wielu
spotka i ostatecznie zosta zaaprobowany przez Churchilla, Eisenhowera, Poczonych Szefw Sztabw w Waszyngtonie i szefw sztabw w Londynie. Zasadza si na
podrzuceniu aktwki wypenionej dokumentami, wiodcymi Niemcw do wniosku,
e alianci zamierzaj zaatakowa Sardyni i Grecj, a nie Sycyli. Swoistym narzdziem decepcji miay by anonimowe zwoki. Ciao wedle planu miao by wyrzucone z okrtu podwodnego w pobliu Huelwy w Hiszpanii, gdzie - jak wiedziano dziaa agent Abwehry, majcy powizania z lokaln administracj hiszpask. Korzystnie dla planu niemiecka sie szpiegowska w Hiszpanii znana bya z szybkich,
lecz powierzchownych dziaa operacyjnych. Tak przynajmniej postpia w przypad-

266

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 2943

ku dokumentw znalezionych przy ciele oficera francuskiego Clamorgana - wysano

je do Berlina po jedynie pobienym ustaleniu ich autentycznoci. Nie mona jednak
byo lekceway zwizanego z akcj ryzyka. Niemcy przecie zdyskredytowali dokumenty Clamorgana, jako podrobione, chocia akurat byy one, jak i mier Clamorgana - prawdziwe. Czy nie zrobi tego samego z dokumentami czowieka-widma?
Albo, przejrzawszy podstp z jakich innych powodw dojd prawdy przez odczytanie dowodw na opak?
Zgromadz wszystkie dostpne siy do odparcia ataku sycylijskiego? I zmusz dowdztwo anglo-amerykaskie do zarzucenia planu Husky"? Decepcja, bro intrygantw, bywa te obosieczna.
XX-Committee jednake zdecydowa si podj ryzyko. Wszczto poszukiwania
zwok czowieka zmarego na zachystow blokad puc, czyli z wod w pucach. Pomiertna obdukcja miaa wykaza, e ofiara utona w morzu. Chocia trwaa wojna,
wcale nieatwo byo znale odpowiednie zwoki. Zdobyto je w sposb godny postaci
z krgu Mr. Pickwicka. Spoczyway w kostnicy przy Horseferry Road (Drogi Dyliansw), czyli za rogiem siedziby dowdztwa MI-6, w podobnym do kaplicy budynku
w stylu wiktoriasko-bizantyjskim, ziejcym lizolem, olejkami do balsamowania i mierci. Zgod rodzicw na uycie ciaa dla specjalnych celw medycznych" uzyskano
pod jednym warunkiem: e nazwisko zmarego nie zostanie nigdy ujawnione. Pniej
spekulacjom na temat pochodzenia nieboszczyka nie byo koca. Sam Wingate wyrazi
przekonanie, e zwoki naleay do jakiego zapoznanego pijaczyny, utopionego pod
mostem Charing Cross. Brooke natomiast z jakiego powodu orzek, e zmary by wykwalifikowanym ogrodnikiem. Jeszcze inna wersja gosia, e by to uliczny informator
MP. Wszystko, co Montagu - ktry zapaci za zwoki - zechcia, czy mg powiedzie
sprowadzao si do owiadczenia, e zmary by czowiekiem modym, nieco powyej
trzydziestki i niezbyt silnym fizycznie. Na zwrcon mu przez starszego rang oficera
uwag na temat tej ostatniej cechy nieboszczyka, Montagu odpar krtko: On nie ma
wyglda jak oficer - tylko jak oficer sztabowy".
Zwoki umieszczono w specjalnym, wypenionym suchym lodem cylindrze i przewieziono pciarwk do mieszczcych si nad wydawnictwem muzycznym biur
XX-Committee przy Regent Street. Tam nieboszczykowi nadano personalia: Kapitan
(w funkcji majora) William Martin, numer 09560, Marynarka Krlewska, oficer sztabowy Dowdztwa Poczonych Operacji". Ale imi i nazwisko, a nawet zawd - to
nie wszystko; Martinowi nie mogo brakowa tosamoci i - jakiej osobowoci. Obie
te rzeczy Komitet sfabrykowa za pomoc rekwizytw z warsztatu Meinertzhagena prywatnych listw. Martin mia wic dowd przekroczenia konta bankowego i grzeczny monit z banku Lloyda. Wanie si zarczy i przechowywa rachunek za piercionek, zakupiony na kredyt u S.J. Phillipsa, firmy midzynarodowych jubilerw przy
Bond Street. Aby udowodni, e narzeczona rzeczywicie istnieje, jedna z sekretarek
Montagu'a napisaa do nieboszczyka dwa listy miosne.
Przechowywa rwnie, starannie sfabrykowane, listy od ojca i od agentw ubezpieczeniowych rodziny, wszystkie starannie datowane i kady potwierdzajcy szczegy zawarte w innych papierach. Z rwnym pietyzmem potraktowano daty na rachunkach sklepowych i na skasowanych biletach. Nieboszczyk mia wyruszy w swoj
morsk podr 19 kwietnia 1943 roku, i nastpnie mia by oddany morzu na wysokoci Huelvy midzy 29 a 30 kwietnia. Martin mia wyglda na ofiar wypadku sa-

MINCEMEAT" - SIEKANINA

267

molotowego. XX-Committee chcia przekona Niemcw, e ciao unosio si na wodzie przez okoo cztery lub pi dni. Aby uzasadni stopie rozkadu zwok do tego
czasu - rachunki i wykorzystane bilety wiadczyy, e nie opuci on Londynu przed
24 kwietnia.
Drobne szczegy miay uwiarygodni wielkie oszustwo: dokumenty z teczki Martina ujawniay, e alianci rzeczywicie przygotowuj inwazj na Sycyli - ale podstpnie traktuj to jedynie, jako przykrywk dla atakw na Sardyni i Grecj. Najwaniejszym drobiazgiem" w aktwce Martina by faszywy list osobisty generaa Archibalda Nye'a, wiceszefa Imperialnego Sztabu Generalnego do generaa sir Harolda
Alexandra ze sztabu Eisenhowera, i jednoczenie wykonawcy planu Husky". Ten
i pozostae podpierajce fikcj listy i dokumenty umieszczono w aktwce Martina.
W kocu wzito te pod uwag moliwo, e Niemcom przyjdzie do gowy pytanie, dlaczego czowiekowi, ktry peni obowizki zaledwie majora, z takim zaufaniem powierzono rzeczone listy. I tu w sukurs sprawie przyszed lord Louis Mountbatten. W aktwce Martina znalaz si osobisty list Mountbattena do dowdcy Si
Morskich na Morzu rdziemnym, admiraa floty sir Andrew Cunninghama. Lord
Louis przedstawi w nim Martina jako eksperta w werbowaniu kadry majcej wzi
udzia w ldowaniu i scharakteryzowa" nastpujco: Cichy i niemiay na pierwszy rzut oka, naprawd zna si na tym, co robi. By przenikliwszy, ni niektrzy z nas
w sprawie spodziewanego przebiegu zdarze pod Dieppe i bezbdnie wybra waciwe transportery oraz sprzt w ramach eksperymentw przeprowadzonych ostatnio w Szkocji. Odelij mi go, prosz, tak szybko jak to tylko moliwe, czyli zaraz po
desancie" - napisa Mountbatten i doda figlarnie, z myl o udawanym celu ataku Sardynii: Martin przywiezie wam troch sardynek..."
O szstej wieczorem, 19 kwietnia 1943 roku, operacja Mincemeat" doczekaa si
realizacji. Major Martin opuci ojczyzn na pokadzie okrtu podwodnego HMS Seraph" (Serafin) i tu przed witem 30 kwietnia, na wysokoci hiszpaskiego wybrzea koo Huelwy, starego mauretaskiego miasteczka rybackiego w Zatoce Kadyksu,
Seraph" wynurzy si na powierzchni. Majora Martina, cigle jeszcze w cylindrycznym ou, wyniesiono na pokad. Gdy d lekko uniosa si na agodnej fali, otworzono kontener i wyjto zwoki; aktwka zawierajca faszywe dokumenty bya bezpiecznie przymocowana do ciaa za pomoc acuszka. Jeden z czonkw zaogi nadmucha kamizelk ratunkow i Martina delikatnie uoono na wodzie, a przybrzene prdy i wiry od razu zaczy popycha ciao ku brzegowi. Kilkoma strzaami z broni automatycznej zatopiono kontener i d powoli zanurzya si w morzu.
Major Martin zosta wyowiony tego samego dnia rano. Topielca zauway miejscowy rybak, wcign go na swoj niewielk d i przywiz do portu. Aktwka
cigle bya przytroczona acuszkiem do ciaa, gdy pieczoowicie przekazano je marynarzom Armady. Nieco pniej brytyjski wicekonsul w Huelwie, ktry nie mia pojcia o mistyfikacji, zosta poinformowany o znalezisku przez biuro hiszpaskiej marynarki. Zatelefonowa z wiadomoci do kapitana J.H. Hillgartha, brytyjskiego attache do spraw marynarki w Madrycie, z prob o instrukcje. Hillgarth wiedzia o sprawie. Poleci wicekonsulowi upewni si, e aktwk znaleziono w stanie nienaruszonym. Kiedy wicekonsul zapyta Hiszpanw o aktwk, otrzyma odpowied, e zostaa ona zatrzymana w celu przeprowadzenia dochodzenia sdowego. Ale podany przeciek najwidoczniej ju nastpi, poniewa Hiszpanie przyznali, e lokalny

268

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 1943

urzdnik Abwehry rwnie zosta poinformowany o wyowionym ciele. Gdy hiszpaski lekarz zbada zwoki i zawiadczy, e jest to brytyjski oficer, ktry w wyniku
katastrofy lotniczej zmar przez utonicie, urzdnik Abwehry zaj go czym i sfotografowa dokumenty.
Z Madrytu, ze starannie skalkulowanym naciskiem, Hillgarth upomnia si o dostarczenie mu aktwki - a o fakcie tym natychmiast doniesiono Abwehrze. A w Londynie, sekcja polegych komisji odszkodowa Admiralicji umiecia odpowiednie
nazwisko na licie ofiar wojennych: Tymczasowy kapitan (w funkcji majora) William
Martin, Marynarka Krlewska". mier majora Martina zostaa rwnie odnotowana
na licie polegych publikowanej w The Times", z dat 4 czerwca. Lista ta, zupenie
przypadkowo, zawieraa nazwiska dwch oficerw, ktrzy rzeczywicie stracili ycie
w katastrofie lotniczej w tym samym rejonie.
Tymczasem w Huelwie, major Martin zosta pochowany z penymi honorami wojskowymi. Jego narzeczona" wysaa stosowny wieniec, z kartk z rysunkiem zamanego serca, a wicekonsul przesa rodzinie majora Martina kilka fotografii uwieczniajcych salut z broni nad grobem zmarego. Na koniec ustawiono kamie nagrobny pask pyt marmurow, zawiadczajc, e ley tu:
William Martin
Urodzony 29 marca 1907 roku
Ukochany syn Johna Glyndwyr Martina oraz
witej pamici Antonii Martin z Cardiff w Walii
Dulce et decorum est pro patria mori
R.I.P. Reuiescat in pace

Przedstawiciel Abwehry w Huelwie nie traci czasu. Zawiadomi Berlin o szczliwym znalezisku i wsplnie z Armad wypraktykowa may fortel wasnego pomysu. Listy i dokumenty, w stanie, w jakim je wyjto, umieci na powrt w aktwce tak, by Brytyjczycy nie podejrzewali, e wpady w rce wroga, mogliby bowiem
zmieni lub porzuci plany operacji, o ktrych mwiy te papiery. Aktwk zwrcono Brytyjczykom przez hiszpaskie ministerstwo spraw zagranicznych. A fotokopie dokumentw wysano do Berlina do oceny i jednoczenie przedstawiciel Abwehry
zosta przesuchany na temat najdrobniejszych szczegw sprawy. Aliancka maszyna deszyfracyjna Turinga potrafia rozkodowa przynajmniej cz wiadomoci
nadawanych przez Abwehr, wikszo zatem sygnaw Abwehry dotara do szefw sztabw i do LCS. Odczytywano je zapewne z najwyszym zadowoleniem,
gdy przedstawiciel Abwehry rozpisywa si szczegowo o zawartoci aktwki
i o stanie dokumentw, nie kwestionujc ich autentycznoci. Odczyta ledwie widoczne zapisy na rachunkach i poda daty listw dokadnie takie, jakich spodziewali si twrcy Mincemeat". Osobicie stwierdzi, e jego zdaniem wszystkie czci
amigwki pasuj do siebie idealnie. Doda jednake, e Armada prowadzi dalsze
ledztwo na temat pilota strconego samolotu i losu innych pasaerw.
Mincemeat" mia udany start. Ale dalsze postpy operacji zaleay od pukownika barona von Roenne, szefa Fremde Heere West. Roenne te by pewien autentycznoci dokumentw. Jego ocena zawartoci teczki Martina posza tropem faszywej
informacji dokadnie sprecyzowanej w licie Nye'a do Alexandra - alianci przygoto-

MINCEMEAT" - SIEKANINA

269

wuj powane akcje przeciwko Sardynii i Pwyspowi Peloponeskiemu, z jednoczesnym mylcym manewrem skierowanym na Sycyli. W niemieckich przekazach radiowych pojawio si wiele dalszych raportw i ocen, i cho znaczna ich cz braa
pod uwag ewentualno przymusowej zmiany alianckich planw, wszystkie zgadzay si co do tego, e prawdopodobniejsze wydaje si uderzenie w cele na wschodnich lub zachodnich wybrzeach Morza rdziemnego, ni na Sycyli. Major Martin
wykona swoje zadanie. Operacja Mincemeat" okazaa si sukcesem.
Rozmiary jej powodzenia pokazay dopiero pniejsze wypadki. Faszywe dokumenty Martina wpyny deprymujco na strategiczne rozumowanie Hitlera - przede
wszystkim nie mia on wtpliwoci, e dokumenty s oryginalne. Armie anglo-amerykaskie przystpiy bowiem do ostatecznej rozprawy z niemiecko-wosk Grup
Armii Afryka" w Tunezji i najwyraniej szykoway si do nastpnego skoku. Ale
gdzie? W chwili, kiedy prd znosi ciao majora Martina do hiszpaskiego brzegu,
Hitler przygotowywa si do najwikszej bitwy czogw w historii - bitwy pod Kurskiem. Po stratach, ktrych dozna zim na przeomie lat 1942-43, wszystkie jego siy
pancerne czekay na ofensyw kursk, Hitler nie mg stawi czoa nowej grobie
ataku wzdu poudniowych umocnie jego Fortress Europ. Z frontu rosyjskiego nie
by w stanie odwoa ani jednego onierza, czy czogu. Gnbia go wiadomo, e
dokumenty MartinajDrzesdzaj o nieuchronnoci kolejnej konfrontacji w niebezpiecznym rejonie Morza rdziemnego - a szczeglnie na Bakanach. Wyrazi swoje rozterki w licie do Mussoliniego, piszc, e nie martwi si o Drugi Front na Zachodzie
w roku 1943. Martwi si o Bakany. Pisa tam:
Rozwaam sytuacj z najwysz uwag. To jest historyczna droga wtargnicia do serca
Europy. [...] Wrg ldujcy w tym rejonie, wspierany przez lokalnych nacjonalistw i powstania komunistw, to moe prowadzi... do najgorszego ze wszystkich koszmarw, do
naraenia poudniowej flanki Niemiec na Wschodzie i do przeraajcego obrotu spraw wsplnego, anglo-amerykasko-rosyjskiego marszu na same Niemcy.

Na Bakanach w tym czasie stacjonoway gwnie wojska woskie. Naczelne dowdztwo wojsk woskich dysponowao 33 dywizjami, okupujcymi Grecj z jej wyspami, Jugosawi i Albani; siy niemieckie w Grecji i Jugosawii - wedle stanu na
1 grudnia 1942 roku - skaday si tylko z szeciu dywizji, cznie z elitarn 7. dywizj
grsk SS i dywizj spadochronow w Twierdzy Kreteskiej" - wyspie dominujcej
na Morzu Egejskim. Ile jednak warci byli Wosi, jako sojusznicy? SD miao ju dowody na spisek rojalistyczny w Rzymie, zmierzajcy do obalenia Mussoliniego i kapitulacji wobec Wielkiej Brytanii i Ameryki. Odkrycie to podkopao pewno siebie Hitlera, ktry zastanawia si nad podjciem ofensywy kurskiej w wietle - zapowiadanych przez papiery Mincemeat" - zagroe szykujcych si na poudniu. Gdyby
Wochy rzeczywicie podday si, Hitler musiaby znale wiee siy, aby zastpi 33
woskie dywizje na Bakanach - nie wspominajc o 10 woskich dywizjach w Rosji*.
Kiedy Hitler i OKW deliberowali nad tym problemem, LCS dodao im jeszcze par
nowych zagadek do przemylenia. Nastpne zwoki zostay wyrzucone na brzeg
morski koo Cagliari, gwnego miasta Sardynii. Topielec w mundurze brytyjskiego
* Byy ju rozbite (przyp. T.R.).

270

WIELKA STRATEGIA 1 MAA TAKTYKA - 1943

komandosa nalea - jak ustalono - do niewielkiej jednostki zwiadowczej penetrujcej wybrzea Sardynii. Zwoki, wyposaone w odpowiedni korespondencj, przywiz w ten rejon okrt podwodny, by utwierdzi Niemcw w przekonaniu, e atak
pjdzie na Sardyni.
Jednake w rozprzestrzenianiu dezinformacji LCS sigao po inne sposoby. Co pewien czas agenci LCS dopuszczali do wybranych informacji na temat planw alianckich ambasadora hiszpaskiego w Londynie, Jacoba Mari del Pilar Carlosa Manuela
Fitz-Jamesa Stuarta, dziesitego ksicia Alb. Szedziesiciopicioletni hiszpaski
grandeur by anglofilem i czonkiem angielskiego establishmentu bardzo blisko zwizanym z premierem Wielkiej Brytanii i z jego otoczeniem. Nie mona byo tego powiedzie o ministrze spraw zagranicznych Hiszpanii, ksiciu Francisco Gmez Jordanie, ktry raporty ambasadora dotyczce sceny angielskiej regularnie przekazywa
ambasadorowi niemieckiemu w Madrycie. MI-5 oraz LCS wiedziay o tym i nie wahay si uy tak dogodnej drogi wprost do serca niemieckiego ministerstwa spraw zagranicznych. Zdarzyo si na przykad - za podszeptem LCS - e niemiecki ambasador w Madrycie, Hans Heinrich Dieckhoff, ostrzeg Berlin, e alianci szykuj si do
ataku na Grecj, a nie na Wochy. Jego informacja pochodzia oczywicie ze rda
absolutnie wiarygodnego" - to znaczy - od Jordana.
Hitler poczu si ju zmuszony do dziaania. W dyrektywie wydanej 12 maja 1943
roku zada krokw, oczekiwanych przez twrcw Mincemeat":
Zwaywszy na wstrzymanie walk w Tunezji, w najbliszej kolejnoci naley oczekiwa
prb kontynuacji dziaa aliantw w rejonie Morza rdziemnego. Nasze przygotowania
musza si skupi wanie tam. Najbardziej zagroone s: na zachodnich wybrzeach Morza
rdziemnego ~ Sardynia, Korsyka i Sycylia; na wschodnich - Peloponez i wyspy Dodekanezu.
Spodziewam si, e dowdztwo niemieckie i oficerowie, ktrych dotycz sprawy obronne w
tych rejonach, nawi szybk i cis wspprac w celu uycia wszystkich si i rodkw
dla wzmocnienia rejonw najbardziej zagroonych. Prawdopodobnie nasz czas jest ograniczony. Dziaania zaradcze dotyczce Sardynii i Peloponezu maj pierwszestwo przed
wszystkimi
pozostaymi.

OKW natychmiast wysao rozkaz Hitlera do wszystkich dowdcw i jednostek,

znajdujcych si na zagroonych terenach. Marszaek Rommel zosta wysany do Aten,
by zorganizowa tam dowdztwo grupy armii. Na Sardyni przewieziono brygad
Reichsfiihrer SS". Jednej dywizji pancernej, stacjonujcej dotd we Francji, rozkazano ruszy w siedmiodniow podr na lawetach 160 pocigw do Grecji. Hitler osobicie zatwierdzi wycofanie dwch dywizji pancernych z frontu rosyjskiego. Ta dywizja te zostaa skierowana do Grecji 320 pocigami. Podr ich trwaa dziewi dniPo raz kolejny zawiody Hitlera jego suby wywiadowcze, i to w decydujcym momencie w historii Trzeciej Rzeszy. Oceny sytuacji dokonywane przez wiecznie rywalizujce ze sob Abwehr i SD praktycznie uniemoliwiay wygranie jakiejkolwiek bitwy, nie mwic o wojnie. A przy tym, jakby nie do byo zamieszania, wywoanego
przez papiery Mincemeat", w momencie ich znalezienia zdarzya si fatalna w skutkach wpadka w kwaterze gwnej Abwehry. Jej zdrada, ktr tak dugo podejrzewaa
SD, nagle zostaa udowodniona. Cz jej aparatu wykonawczego natychmiast znala-

MINCEMEAT" - SIEKANINA

271

za si w wizieniach, pozostawiajc t wielk organizacj w stanie zamieszania. A by

to moment, kiedy Hitler liczy na kady gram dobrej, wartociowej informacji szpiegowskiej. Fatalne w skutkach potknicie Abwehry oznaczao, e jej funkcje spady na
SD, ktrej dowiadczenie w prowadzeniu dziaalnoci na skal midzynarodow byo
znikome. Jej oceny co do zamiarw aliantw w rejonie Morza rdziemnego pogbiay obawy Hitlera o Bakany. Gdyby Abwehra bya w peni operatywna, bez depczcego jej po pitach Gestapo, Mincemeat" i inne podobne akcje wok operacji
Husky" ju dawno by zdemaskowano, a w najgorszym razie, Niemcy potraktowaliby je podejrzliwie.
Kiedy marszaek polny Rommel zakada swe dowdztwo w Grecji, w nocy z 9 na
10 lipca alianci wyldowali na Sycylii. Zaskoczenie w kwaterze Hitlera byo cakowite.
Sycylia szybko ulega armiom Montgomery'ego i generaa George'a C. Pattona.
Obudzia si w tym momencie tradycyjna zmora niemieckiego sztabu generalnego okrenie Rzeszy przez wrogw i wielka niewiadoma - z ktrej strony nastpi atak?
LCS zmorze tej dodawao skrzyde i bez litoci wypuszczao zatrute strzay. Alianci
nie zaatakowali Bakanw... przynajmniej tym razem. Czy jednak nie zrobi tego pniej? Planici wywiadw alianckich zapamitali spontaniczn reakcj Hitlera na skutki operacji Mincemeat". Z tym wikszym uporem podtrzymywali jake realistycznie brzmicy mit o alianckich noach, wymierzonych w mikkie podbrzusze Europy". Mincemeat" sta si zalkiem planw decepcyjnych wok samego D-Day".
Podstp ten by oczywicie tylko jednym z wielu, ale jego genialno i pniejsza sawa przymiy inne, wcale mu nie ustpujce fortele, ktrych zadaniem byo przycignicie si niemieckich na Bakany. Mistyfikacje tej miary mogy zmyli kadego, nie
tylko Hitlera.

Q]/EBEC

Quebec
W sierpniu 1943 roku wojska alianckie ruszyy do zakoczenia podboju Sycylii,
a w tym samym czasie generaowie Brooke i Marshall spotkali si w Chateau Frontenac w Quebecu, przygotowani do kolejnej konfrontacji pogldw. Dwie poprzednie
konferencje tego roku - pierwsza w Casablance w styczniu, druga w Waszyngtonie
w maju - nie pogodziy ich w kwestii sposobu wyzwolenia Europy.
Wojna na Zachodzie okazywaa Wielkim Sprzymierzonym askawo. Udao si
zmyli Niemcw w sprawie Sycylii z katastrofalnym dla nich skutkiem; po zaaresztowaniu Mussoliniego Wochy wydaway si bliskie kapitulacji, Niemcy wycofywali
si z Rosji; alianckie naloty bombowe nasilay si z dnia na dzie, siejc w Niemczech
mier i zniszczenia, U-booty legy na dnie pnocnego Atlantyku. Satysfakcja z odniesionych sukcesw nie moga jednak przesoni faktu, e przy stole konferencyjnym w wielkim neogotyckim hotelu, z oknami wychodzcymi na rzek witego Wawrzyca, Amerykanie i Brytyjczycy znw stali przed wyborem jednej spord dwch
odmiennych koncepcji prowadzenia wojny.
Brooke upiera si przy twierdzeniu, e inwazja przez Kana nie jest najmdrzejszym krokiem, dopki nie zostan rozproszone niemieckie siy zbrojne. Naleao tego
dokona w drodze strategii i taktyki poredniej - nkania wroga na peryferiach imperium niemieckiego, bombardowa, odpowiednich posuni ekonomicznych i politycznych, staego podwaania autorytetu Rzeszy i jej wadcw, sabotae, decepcj i pobudzanie ruchu oporu w krajach okupowanych przez nazistw. Marshall natomiast
nie zapomnia o Dieppe i uwaa, e jedynym sposobem pokonania Niemcw jest
atak przez Kana, bezporednie starcie z ich armi w wielkiej bitwie i rozbicie jej w puch.
Za rozbienociami strategicznymi rodzia si - rwnie powana - kontrowersja natury politycznej, chodzio nie tylko o sposb, ale i o cel wygrania wojny.
Od pierwszych dni wojny Marshall i jego doradcy prbowali ustali, dlaczego Churchill i brytyjscy szefowie sztabw najpierw wydawali si akceptowa plany ataku
przez Kana, a zaraz potem sprytn dyplomacj skonili Amerykanw do operacji
w rejonie Morza rdziemnego. Z punktu widzenia Amerykanw opniao to tylko
termin inwazji i ciar wojny ldowej w Europie spad na Rosjan. Do najbardziej wpywowych doradcw Marshalla nalea genera Stanley D. Embick, byy szef Wydziau
Planowania Wojennego i byy zastpca szefa sztabu Armii Stanw Zjednoczonych.
Dowiadczony m stanu i znakomito w amerykaskiej hierarchii wojskowej, Embick zarwno ze wzgldu na swoj opini, jak i za spraw swego zicia, generaa
Alberta C. Wedemeyera, szefa Grupy Strategii i Polityki Armii Stanw Zjednoczo-

273

nych, mia wiele do powiedzenia w ksztatowaniu amerykaskich planw wojennych.

W listopadzie 1942 roku podj si, pospou z Wedemeyerem, trudu wydobycia prawdy z bogatej osobowoci i retoryki Churchilla. W dokumencie, ktry od pierwszych
sw trci brakiem elegancji i cynizmem, Embick napisa, e Brytyjczycy od ponad
stu lat staraj si wszelkimi sposobami utrzyma wadz nad Europ i zarzuci im, i
zamierzaj opnia klsk Niemiec tak dugo, a potencja militarny napierajcych
na Europ Rosjan wyczerpi krwawe bitwy i gd. Szeroko zakrojone operacje w rejonie Morza rdziemnego su trzem celom: graniu na czas i oszczdzaniu si Wielkiej Brytanii, rozpraszaniu i mieszaniu szykw wojskom niemieckim i zapewnieniu
brytyjskiej obecnoci w tym regionie po zakoczeniu wojny. Krtko mwic, Wielka
Brytania, nie liczc si z kosztami ponoszonymi przez aliantw, walczy przede wszystkim o przetrwanie imperium.
Ocena ta moga by bliska prawdy. Ale w rzeczywistoci amerykaskim politykom daleko byo do jednomylnoci w sprawie udziau w szybkim pokonaniu Niemiec. Okrty z siami amerykaskimi, wysane do Wielkiej Brytanii, gdzie trway przygotowania do inwazji, wrciy na Pacyfik. Zanosio si bowiem na prezentacj amerykaskiemu elektoratowi MacArthura - kandydata na prezydenta w wyborach roku
1944. Zwycistwa na Pacyfiku dayby mu splendor niepokonanego. Zawsze wic istniaa groba, e z jakich powodw Ameryka odstpi od zasady pierwszestwa sprawy europejskiej w Wielkim Przymierzu, przenoszc swoje zainteresowania na pokonanie Japonii i zostawiajc Wielk Brytani, Niemcy i Rosj wasnemu losowi.
W maju, na konferencji w Waszyngtonie Brooke i Marshall, jako rzecznicy przeciwstawnych koncepcji strategicznych, z ktrych kada moga zwyciy - niezalenie od ich osobistych pogldw, czy rozbienoci w politycznych celach ich pastw podjli jeszcze jedn prb zatarcia dzielcych ich rnic. I nawet osignli pewien
kompromis. Ameryka ponowia zobowizanie jak najszybszego pokonania Niemiec,
a Wielka Brytania potwierdzia udzia w inwazji przez Kana na wiosn roku 1944.
Kwesti otwart pozostaa nadal inwazja Sycylii. Nie pada te odpowied na pytanie, kto imiennie - spod skrzyde Brooke'a czy Marshalla - obejmie dowdztwo w tej
wielkiej operacji, czyli ktry z rzdw bdzie przewodzi powojennemu wiatu. Popdliwy i szybki, jak drapieny ptak - otoczony profesjonalnym sztabem - Brooke by
zapewne przebieglejszy od Amerykanina. Odznacza si tym akurat rodzajem sprytu,
ktry wyjtkowo drani Marshalla, a ju zupenie rozjtrzya go wypowied senatora Arthura Vandenberga, ktry ali si przed podkomisj senack, e on i jego koledzy poczuli si niemile poruszeni" brakiem jednomylnoci Amerykanw, tym, e
Brytyjczycy zawsze wychodz na swoje, powszechn wrd Amerykanw nieumiejtnoci podjcia jakiejkolwiek decyzji i rzucajc si w oczy brytyjsk dominacj
w obradach. Co prawda, na tym etapie wojny siy zbrojne Wielkiej Brytanii na europejskim i rdziemnomorskim teatrze wojny byy silniejsze i znaczniejsze. To przecie wkrtce siy amerykaskie uzyskaj przewag. A w myl powszechnie przyjtej
zasady nard, ktry dostarcza najwicej wojska - wydaje rozkazy i dyktuje polityk.
Marshall by zdecydowany skoczy z brytyjsk dominacj przy stole konferencyjnym, jak i w wojnie.
Kiedy Churchill i Brooke przybyli na pokadzie Queen Mary" do Halifaxu w Nowej Szkocji, przywieli ze sob - tak, jak poprzednio do Casablanki - 250 delegatw,
doradcw, maszynistek, urzdnikw, przenone pomieszczenie dla map oraz Cen-

274

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 1943

trum Informacji Specjalnych, zawierajce brytyjskie plany wojenne na kad ewentualno oraz wywiad, cznie z Ultra", dla rzeczowego podparcia tych planw. Tym
razem jednak w Chateau Frontenac, jak zwykle wszechstronnie przygotowanych Brytyjczykw spotkaa spora niespodzianka. Na miejscu zastali nie mniejsz liczb Amerykanw, podobnie wyposaonych i w towarzystwie asw wywiadu. Czyby Amerykanie zdyli posi sztuk taktyki, strategicznego planowania i targowania si?
Na to wygldao. W kadym razie zachowywali si ju nie tak beztrosko i towarzysko, jak w Casablance i starali si wyglda na powanych, zdecydowanych ludzi
interesu. Jak uj to oficjalny historyk amerykaski Maurice Matloff: ...w trakcie przygotowa do spotkania z Brytyjczykami, amerykascy planici wojenni wraz ze swoimi szefami sztabw krok po kroku przestudiowali rodki wyrazu, dobr reprezentacji i techniki negocjacyjne strony brytyjskiej podczas poprzednich konferencji i nadali
delegacji amerykaskiej zbliony image".
Amerykanie zobowizali si ju do udziau w operacji Overlord" i nie w gowie
im byy jakie awantury w rejonie Morza rdziemnego (a szczeglnie we Woszech).
Awantury byyby wynikiem fiaska rozmw przy tym wanie stole konferencyjnym.
Troch niejasny stosunek Roosevelta do Overlord" wynika z pragnienia, by wojskowa przewaga si amerykaskich w Europie moga usprawiedliwi wybr amerykaskiego dowdcy operacji". Pragnienie to obudzio w prezydencie otrzymane
w przeddzie konferencji memorandum sekretarza wojny - Henry'ego L. Stimsona.
Roosevelt czyta w nim:
Byoby gupot ywi nadziej, e pod komend brytyjsk uda nam si przekroczy Kana
i rzuci wroga na kolana. Premier i szef imperialnego sztabu [sid] jakiego brytyjskiego
dowdcy s z gruntu niechtni tej operacji. Ich wyobrani przygniataj cienie Passchendaele i Dunkierki. Brytyjska obietnica udziau w Overlord jest tylko ustn deklaracj, gdy
nie maj do tego serca i aden dowdca brytyjski nie wykae do niezalenoci, wiary
i wigoru, by przezwyciy naturalne w takiej operacji trudnoci, z ciarem negatywnego
nastawienia swojego rzdu w plecaku.

Miadca dla Brytyjczykw opinia Stimsona wypywaa z ogromnej rnicy

wiary", dzielcej dwa mocarstwa. Niemcw - zdaniem Stimsona - nigdy si nie pokona dziaaniami zaczepnymi. Mona ich pokona tylko dziki przywoaniu caego
zapau modoci i zmobilizowaniu caego przemysu zbrojeniowego aliantw. List
Stimsona - jeden z najdramatyczniejszych w tej wojnie - mwi dalej:
Wierz zatem, e nadszed czas dla pana, panie prezydencie na decyzj o przyjciu przez
paski rzd odpowiedzialnoci za dowdztwo w tym ogromnym i decydujcym akcie wojny w Europie. (...) Prawie dwa lata temu Brytyjczycy sami zaoferowali nam stanowisko
naczelnego wodza wojsk alianckich. Myl, e teraz powinnimy ofert t przyj - a jeli to
konieczne - z caym przekonaniem, na jakie nas sta.

O kim myla Stimson? Kto mia zosta naczelnym wodzem Sprzymierzonych?

W zakoczeniu listu, Stimson postawi wniosek, by Ameryka daa naszego najbardziej dysponowanego do tej suby onierza, zdolnego sprosta wyzwaniu krytycznej chwili". Myla o Marshallu.

QUEBEC

275

Prezydent przeczyta memorandum i zgodzi si ze wszystkimi argumentami Stimsona. Kiedy Churchill przyby porozmawia z nim prywatnie przed przyczeniem
si do konferencji w Quebec, podj ju decyzj. Chc - owiadczy Churchillowi skoncentrowa w Anglii kadego dyspozycyjnego onierza, by wzi udzia w planowanym na rok 1944 ataku przez Kana. yczy te sobie zaniechania wszelkich pniejszych operacji w rejonie Morza rdziemnego, a take chce widzie Marshalla
w roli dowdcy Overlord". Bya to druga z doniosych decyzji odbierajcych Wielkiej Brytanii strategiczne dowdztwo w wojnie; pierwsz byo powoanie Eisenhowera na dowdc operacji Torch". Tymi dwoma ciosami prezydent Stanw Zjednoczonych skutecznie wyeliminowa Brytyjczykw, jako wiatow potg.
Churchill znalaz si w paskudnej sytuacji; przyrzek ju stanowisko naczelnego
dowdcy Brooke'owi. Ale jak zwykle przebiegle kryjc prawdziwe uczucia, z udan
serdecznoci przyj propozycj Roosevelta. To Amerykanie mie bd wikszo
wojska po inwazji, dlaczegby zatem dowdztwo nie miao przypa wanie im?
Z drugiej strony, skoro wybrzea Morza rdziemnego s teraz scen drugorzdn,
to czy dowdztwo w tamtym regionie nie powinno by w rkach Brytyjczyka? Roosevelt nie znalaz adnych przeciwwskaza pod warunkiem, e Wielka Brytania nieodwoalnie i z oddaniem przystpi do Overlord". - Jak najbardziej, bez dwch zda
- zgodzi si Churchill.
Kiedy prezydent i premier rozmawiali w posiadoci Roosevelta nad brzegiem
Hudsonu, wojskowi delegaci przystpili do obrad nad rzek witego Wawrzyca.
Roosevelt i Churchill zamierzali do nich doczy, jak tylko tamci wykonaj czarn
robot. W nowych mundurach, z byszczcymi dystynkcjami delegaci zasiedli wok
stou. Wszyscy wiedzieli, e dyskusja nad Overlord" nie obdzie si bez spi. Dugo nie musieli czeka. Sekretarki starannie przemilczay co mocniejsze i bardziej gniewne wystpienia, jedynie od czasu do czasu napomykajc, e jaki punkt obrad zaatwiono z uyciem siy". Ale 15 sierpnia 1943 roku spotkanie dwch sztabw wojennych przypominao istn burz z piorunami. Mwi si, e admira Ernest J. King, szef
operacji morskich, posugiwa si jzykiem wielce niedyplomatycznym". Atmosfera
w sali konferencyjnej nie ustpowaa pogodzie na zewntrz - byo zimno i wietrznie.
Marshall ruszy do ataku z marszu, otwierajc spotkanie bezwzgldnym daniem nadania uderzeniu przez Kana priorytetowego charakteru wrd wszystkich
dziaa wojennych w Europie roku 1944. Adresowa je oczywicie do Brytyjczykw.
Brooke w rwnie agresywnym tonie odpar krtko, e brytyjski sztab wojenny zgadza si z Marshallem. Overlord" musi by najwaniejsz operacj roku 1944, ale...
Wanie to jake brytyjskie, wszechobecne ale" rozwcieczao Amerykanw. Brooke
nastpnie z wielkim naciskiem podkreli konieczno spenienia trzech gwnych
warunkw, bez ktrych plan Overlord" nie moe si powie": po pierwsze - naley
zredukowa siy Luftwaffe, po drugie - ograniczy siy niemieckie we Francji, Belgii
i Holandii oraz zdolno wroga do sprowadzania posikw przez pierwsze dwa miesice po inwazji i - po trzecie - rozwiza problem zaopatrywania oddziaw zdobywajcych plae normandzkie. A jak stworzy sytuacj sprzyjajc sukcesowi Overlord"? Ot - przez zaatakowanie Woch i tym samym zwizanie tam maksimum si
wroga oraz przez akcje lotnicze z Italii wymierzone w siy powietrzne Niemcw.
Marshall poczu, e Ameryka znowu jest wcigana w czarn dziur" - w dziaania na Morzu rdziemnym. By prawie pewien, e brytyjska presja na rejon Morza

276

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 2943

rdziemnego wynika tylko z tego, e Churchill chce mie po wojnie kontrol nad
Arabi - regionem kiedy trafnie nazwanym klamr imperium brytyjskiego". Myla tak zapewne nie bez racji, ale samowystarczalna - jeli chodzi o rop naftow
i porednio jedynie zalena od Kanau Sueskiego -Ameryka uwaaa wwczas rodkowy Wschd za region mao wany strategicznie i Marshall by przygotowany do
odparcia argumentw Brooke'a. Jeli Overlord" nie da si statusu pierwszestwa
i jeli Brytyjczycy nie bd respektowali uzgodnie z Casablanki i Waszyngtonu powiedzia twardo - to ca koncepcj strategiczn USA-Wielka Brytania trzeba bdzie zrewidowa". Bya to zawoalowana groba reorientacji ofensywnego wysiku
Ameryki w rejon Pacyfiku". A w takim przypadku Brytyjczycy musieliby sami walczy z armi niemieck, bez pomocy amerykaskiej. Ameryka i Wielka Brytania owiadczy Marshall - pokonanie Rzeszy bd musiay uzaleni od si powietrznych, poniewa armia Stanw Zjednoczonych zostawi jedynie korpus posikowy na
uytek oportunistycznej" operacji przez Kana.
Soce nad rzek witego Wawrzyca chylio si ju ku zachodowi i strony postanowiy debat odroczy. Co za ponury i nieprzyjemny dzie" - napisa w swoim
dzienniku Brooke. Z Marshallem nie mona si sprzecza, bo on nawet nie zacz
rozumie strategicznego problemu... Jedynym argumentem, jaki udao mu si przywoa, bya groba... Wyszlimy z sali po trzech godzinach, spdziwszy w niej trzy
bardzo nieprzyjemne godziny". Tego samego wieczoru uwielbiany przez Marshalla
marszaek polny sir John Diii uda si do niego w nadziei pogodzenia stron. Ale nic
z tego nie wyszo. Zgodnie z relacj Brooke'a, Diii znalaz Marshalla w nastroju zupenej niedostpnoci i braku chci do zgody. Grozi nawet rezygnacj ze wszystkiego, jeli bdziemy upierali si przy swoim". To by naprawd czarny dzie" - pisa
Brooke. Jednak czekao go co o wiele gorszego.
Do Cjuebecu zjechali tymczasem Churchill i Roosevelt. Tam, na Rwninie Abrahama, gdzie w roku 1759 Wolfe rozbi armi Montcalma*, przysparzajc Wielkiej Brytanii obszar wikszy od Europy, dwaj politycy doczyli do generaw. Churchill zabra
Brooke'a na spacer po tarasie Chateau i poinformowa o decyzji w sprawie mianowania dowdcy naczelnego wojsk alianckich. Oszoomiony i zbity z tropu Brooke pisa
potem:
Pamitam, jakby to byo wczoraj. Chodzilimy tam i z powrotem po tarasie... majc przed
oczami pikny widok na rzek witego Wawrzyca i na pole bitwy Wolfe'a o Wzgrza
Quebecu. W miar, jak Winston mwi, cae pikno okolicy zasnua mga rozpaczy... A on
ani przez chwil nie pomyla nawet, co to wszystko znaczyo dla mnie. Ani sowa wspczucia, alu, e musia podj tak decyzj. Jakby mwi o czym mao wanym.

Piguka, ktr musia przekn Brooke, nastpnego dnia nabraa jeszcze wikszej
goryczy. Dotara bowiem wiadomo, e z kwater Eisenhowera skontaktowa si
pewien woski genera, aby przedyskutowa kapitulacj Woch. Propozycja obejmowaa natychmiastowe przyczenie si do koalicji antyhitlerowskiej. Wspaniaa wia* Mowa o bitwie angielsko-francuskiej stoczonej 13IX 1759 roku podczas wojny siedmioletniej; polegli w niej
dowdcy obu stron - gen. Wolfe i gen. Montcalm. Zwyciska dla Anglikw oddala w ich rce Quebec i przyniosa na mocy traktatu z 1763 roku oddanie im francuskiej Kanady (przyp. T.R.).

QUEBEC

277

domo, ale to jeszcze nie wszystko. Ultra" doniosa, e w Alpach gromadzi si armia niemiecka, przypuszczalnie w celu zajcia pnocnych Woch i opuszczonych
pozycji woskich na Bakanach. We Woszech stacjonowao w tym czasie trzynacie
dywizji niemieckich, gotowych i albo do Francji, albo do Rosji. Strategia proponowana przez Brooke'a - rozpraszanie si wroga - stawaa si rzeczywistoci.
Nie byo czasu na drobiazgi. Hitlerowska o kruszya si szybko. Brooke pospieszy do stou konferencyjnego i powiedzia Marshallowi, e Ameryka i Wielka Brytania powinny wykorzysta sprzyjajcy moment i bezzwocznie zacz przygotowania
do inwazji Woch. Rozmawialimy do szczerze - napisa Brooke. - Zaczem od
uwiadomienia im, e korzenie naszego konfliktu tkwi w tym, e jeden nie wierzy
drugiemu". Potem Brooke znw nawiza do sprawy Morza rdziemnego, szczeglnie w wietle nowych propozycji woskich. Mona teraz, powiedzia, wessa nie
tylko poszczeglne dywizje, ale cao niemieckich si zbrojnych na obszary, strzeone dotychczas przez garnizony woskie. Hitler nie bdzie ju mg z nich skorzysta
do obsadzenia Francji, czy przeciw Rosji. Po trzech godzinach bezpardonowych sporw Brooke napisze: Ku mojej wielkiej uldze zaakceptowali plan... czyli nasze argumenty zwyciyy. Marshall zgodzi si na natychmiastow inwazj Woch. 8. armia
Montgomery'ego miaa przekroczy Cienin Messysk w cigu 14 dni, a beniaminek -5 armia pod dowdztwem generaa Marka Clarka - wyldowa w Salerno w tydzie pniej i rozpocz marsz na Neapol. Dyskutowano rwnie moliwo uycia
amerykaskiej dywizji desantowej na Rzym. W momencie najwikszej desperacji plany Brooke'a bray gr.
Tego wieczoru nadeszy wiadomoci, e Sycylia zostaa zdobyta, wrg straci
250 tysicy ludzi - w tym 65 tysicy Niemcw - alianci za 31 tysicy*. Bezsprzeczne
zwycistwo. Co wobec tego z operacj Overlord"? Osignito kompromis, na mocy
ktrego Anglicy przychylili si do dania Marshalla, e odtd Overlord" bdzie
gwn operacj roku 1944 oraz przyjto dat inwazji - 1 maja 1944 roku. Zaaprobowano caociow koncepcj Overlord" autorstwa generaa Frederica Morgana i wysano rozkazy do Londynu, aby przystpiono do szczegowego zaplanowania przedsiwzicia. Inwazja pjdzie plaami Normandii, tymi samymi, z ktrych Wilhelm
Zwycizca poeglowa w roku 1066 na podbj Anglii. Decepcja i dywanowe naloty
bombowe utrudni i opni odsiecz dywizji pancernych Hitlera, najgroniejszego
wroga inwazji. Marshall zgodzi si, e czci tego utrudniania bdzie zdobycie Neapolu, Rzymu, Sardynii, Korsyki i - w miar moliwoci - wysp Dodekanezu. Lotnictwo z baz w rejonie Foggii i w Campanii bdzie bombardowa Niemcy od poudnia.
Partyzantka bakaska, jeli tylko uda si do niej dotrze, otrzyma stosowne wsparcie. A co do obaw Brooke'a na temat zaopatrzenia armii alianckich po wyldowaniu
na plaach francuskich - dwa sztuczne porty pod wspln nazw Mulberries" (Morwy) doholuje si przez Kana i zakotwiczy u brzegw Normandii.
Najwiksze militarne przedsiwzicie w historii wiata uzyskao zgod wojennych
partnerw i Marshall wrci do Waszyngtonu, by przyspieszy wysiek przemyso* Niemcy stracili na Sycylii 24 tys. zabitych (5 tys.?) i 5,5 tys. jecw (6,6 tys.?), 13,5 tys. rannych ewakuowano
z wyspy. Wosi stracili ok. 2 tys. zabitych i 5 tys. rannych, ale 137 tys. miao dosta si do niewoli. Wiksza
cz Wochw z formacji sycylijskich po prostu rozesza si do domw. Straty 15 Grupy Armii sprzymierzonych wyniosy ok. 19 tys. zabitych, rannych i zaginionych (przyp. T.R.).

278

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA -1943

wy, ktry mia postawi Ameryk na czele mocarstw wiata. Brooke za, zamiast cieszy si niewtpliwym, osobistym sukcesem, pozosta, jak bez ducha, rozczarowany
i - wedle jego wasnych sw: ...czujc nieuniknione przygnbienie czowieka po dugim okresie nieustannej pracy, walki z przeciwnociami, przezwyciania rnic w pogldach, stykania si z tpot, gupot, z wciekymi psami i upartymi osami". A Churchill? Czy rzeczywicie da si przekona do Overlord"? Czy te chcia tylko zyska
na czasie, by jak najlepiej wykorzysta sytuacj stworzon przez kapitulujcych Wochw? Napisa potem: Wiedziaem, e (inwazja Francji) bdzie cik i niebezpieczn
przepraw. Przeraajca cena krwi i ycia ludzkiego, cena wielkich ofensyw pierwszej wojny wiatowej, przygniataa moje myli...". Krtko mwic, jego pogld na
Overlord" nie zmieni si. Natomiast bliski katastrofy los wojsk, ktre wyldoway
na brzegach woskiego Salerno we wrzeniu 1943 roku, by tylko przedsmakiem ceny,
z ktr alianci musieli si liczy w dniu nazwanym D-Day".
Po zmierzchu 8 wrzenia 1943 roku, kiedy wielkie zgrupowanie na Salerno pyno przez Morze Tyrreskie, z jednostki flagowej USS Alcon" zosta nadany sygna:
Wochy si podday!". Kiedy wiadomo si rozniosa, dzikie wybuchy radoci poniosy si od statku do statku. Ludziom, ktrzy przed brzaskiem mieli wyldowa
w Salerno, wie o kapitulacji Woch dodaa ducha. Pierwsza aliancka inwazja na kontynencie europejskim moe - jak myleli - obej si bez rozlewu krwi. Jak relacjonowa jeden z onierzy: Nigdy ju nie bd wiadkiem scen takiego entuzjazmu. Wyldujemy na nabrzeu portowym Neapolu bez problemu, z gazk oliwn w jednej
rce i biletem do opery w drugiej!". Flota radonie para naprzd, gdy personel
Ultry" przej niemiecki komunikat radiowy - nic w nim nie wskazywao na to, e
operacja zostaa wykryta.
W pomieszczeniu operacyjnym Alcona" bez zmruenia oka czuwa genera Mark
Clark, dowdca 5. armii Stanw Zjednoczonych. onierze - jeden korpus amerykaski i jeden brytyjski - przygotowywali si do wyjcia na 36-milowy pas sierpowatych
pla, rozcigajcych si od urwisk Sorrento do Paestum. Na pnocnym horyzoncie
spod kbiastych chmur migotay krtkie byski ostrzau artylerii morskiej. Chybotliwie, po siatkach z lin ludzie zaczli opuszcza si do odzi desantowych. Prowadzone
przez mae, przywiecajce latarniami statki, odzie desantowe uformoway si w wielki klucz i skieroway w stron cichych pla. Wszdzie panowa spokj, nie byo oznak
oporu. W Paestum, gdzie drogowskazem byy doryckie kolumny starej wityni greckiej, oddziay desantowe 36. dywizji wyskoczyy z odzi w gbokie po pas fale przybrzene. W tym momencie flary owietliy pas wody, gdzie na falach unosiy si odzie
desantowe. Par sekund pniej rozptaa si nawanica ognia z broni maszynowej
i rozleg si grzmot 88-milimetrowych dzia. W Paestum, tak jak i wszdzie wok
plae zamieniy si w poncy dom wariatw, peen rozdzierajcego wrzasku i bezadnej szarpaniny. Clark nie wierzy wasnym oczom - Niemcy, przez nasuch radiowy i rozpoznanie lotnicze wiedzieli o jego przybyciu.
O wicie wojska z przyczka brytyjskiego dotary ju na dwie mile w gb ldu,
nie doczya do nich adna jednostka. onierze stanli oko w oko z niemieck dywizj pancern. Spraw pogorszya Luftwaffe, ktra zacza ostrzeliwa statki pociskami nowej generacji - sterowanymi drog radiow, z napdem rakietowym, odamkowymi bombami o symbolu FX 1400. Brytyjczycy wiedzieli o tej nowej broni

QUEBEC

279

z Raportu" z Oslo, czyli ju od listopada 1939 roku, ale dopiero teraz mogli si przekona o jej wartoci bojowej. Bomby FX dosownie rozpruy flot inwazyjn. Na pierwszy ogie poszy amerykaskie krowniki Philadelphia" i Savannah". Deszcz bomb
podziurawi niemiosiernie krownik angielski Uganda", i zatopi pi transportowcw, statek szpitalny i osiem jednostek desantowych. Brytyjskim pancernikiem
Warspite" najpierw wstrzsny od dziobu do rufy dwa bliskie celu wybuchy, a trzecia bomba trafia w kotowni i o mao go nie zatopia. Jednoczenie dowdca niemiecki, marszaek Albert Kesselring, szecioma dywizjami zaatakowa Amerykanw
i o mao nie zepchn ich do morza. W tej rozpaczliwej sytuacji Clark zarzdzi
przygotowania do ewakuacji oddziaw amerykaskich w kierunku przyczkw
brytyjskich, gdzie byo troch lej. Tam oddziay alianckie utrzymay si do chwili
przybycia znacznego wzmocnienia, wspomaganego znakomit artyleri okrtow.
Na koniec, 16 wrzenia front niemiecki si zaama i wojska alianckie ruszyy w gb
ldu.
Churchill, skrajnie przybity po usyszeniu wieci o katastrofie pod Salerno napisa:
Bez wtpienia toczya si oto jedna z najbardziej krytycznych i -przecigajcych si bitew.
Moje zaniepokojenie nie byo tym wiksze, e od dawna mocno naciskaem na t wanie
operacj. W zwizku z czym czuem si odpowiedzialny za jej powodzenie. Zaskoczenie,
gwatowno i szybko - to trzy podstawowe skadniki kadej operacji desantowej. Po pierwszych 24 godzinach kocz si moliwoci uderzenia w dowolne miejsce. Tam gdzie byo
dziesiciu ludzi, wkrtce robi si 10 tysicy [mowa o przeciwniku]. Mylami powracaem
w przeszo. Przypomnia mi si genera Stopford czekajcy niemal tydzie na play w zatoce Suvla w 1915 roku podczas gdy Mustafa Kemal sprowadzi dwie dywizje tureckie
z Bulair na nie bronione do tej pory pole bitwy.

Co poszo le? Niemcy, jak Mustafa Kemal, w wielkim popiechu przesunli wojska do kracw pla - podczas gdy dowdca VI korpusu amerykaskiego, genera
EJ. Dawley, zawaha si. Clark odsun Dawleya od dowodzenia - by to ju drugi
w cigu niespena roku dowdca amerykaski pozbawiony funkcji w wyniku postawy w obliczu wroga. Przebieg operacji pod Salerno mg suy, jako demonstracja
puapek ldowania desantowego na amfibiach. Udowodni te, e niezalenie od optymistycznych doniesie sub wywiadowczych, Wehrmacht by cigle jeszcze najskuteczniejsz, najruchliwsz i najwaleczniejsz armi wiata. Co wicej, niemieckiej tajnej
broni" - pociskw sterowanych - nie mona ju byo niefrasobliwie bra za przejaw
propagandy.
Dla D-Day" bya to lekcja instruktaowa. Naleao - na czas ldowania - rozproszy wojska niemieckie i spowolni docieranie posikw. Doceni znaczenie cikiej
artylerii powietrznej i morskiej. Zredukowa do minimum liczebno Luftwaffe.
A przede wszystkim - przestrzega tajnoci akcji, by do maksimum wykorzysta element zaskoczenia. Rachunek ofiar operacji w Salerno by dla aliantw szokujcy: stracili 15 tysicy najlepszych ludzi. Niemcy stracili poniej 8 tysicy, ale przede wszystkim oddalili grob utraty Neapolu, ktry pad upem aliantw dopiero 2 padziernika, dwadziecia trzy dni po ldowaniu. Obawy Churchilla o inwazj normandzk
okazay si uzasadnione. Jeli taki by koszt relatywnie mniejszej operacji, to ile przyjdzie zapaci za D-Day"?

SCHWARZE KAPELLE", 1943

Schwarze Kapelle", 1943

Niepowodzenie operacji Flash" w marcu 1943 roku odbio si negatywnie na losach
Schwarze Kapelle". Nie dlatego, e spiskowcw opucio pragnienie pozbycia si
Hitlera, czy brakowao im oddanych sprawie ludzi i rodkw. To nie indolencja krzyowaa ich plany. Przeladowa ich zwyky pech. Nie naley te zapomina, e prbowali zlikwidowa czowieka, kierujcego prawdopodobnie najbardziej policyjnym pastwem wiata, zatrudniajcym wybitnie fachowy i czujny aparat. Wewntrz Rzeszy
pracowao ponad 100 tysicy agentw przernych sub bezpieczestwa, nastawionych na wykrywanie spiskw antyreimowych, do jakich zaliczaa si Schwarze
Kapelle". Pod wszechobecnym cieniem katowskiego miecza, pod czujnym okiem bezwzgldnego i sprytnego aparatu bezpieczestwa, Schwarze Kapelle" nie ustawaa
w dziaaniu, cho nie moga przecie liczy - jak czonkowie ruchu oporu w innych
podbitych przez Niemcw krajach - ani na pomoc, ani na sowa otuchy ze strony
Ameryki, czy Wielkiej Brytanii. Kada prba kontaktu z aliantami napotykaa mur
milczenia i urzdowej obojtnoci; nikt z wyszych wadz alianckich nie zamierza
naruszy mesjanistycznej proklamacji uciemionych przez Niemcw narodw wiata: bezwarunkowa kapitulacja, albo nic.
Tymczasem w rodku lata 1943 roku do Londynu dotaro wiele zapowiedzi bliskiego rozpadu Trzeciej Rzeszy. Aby przygotowa si na tak moliwo, najwysze
dowdztwo si alianckich - COSSAC - sporzdzio seri planw wojskowych znanych jako Rankin". Najwaniejszym z nich by Rankin Case C", plan wielkiej operacji anglo-amerykasko-kanadyjskiej, ktra na wypadek upadku nazistw miaa zagwarantowa porzdek na wyzwolonych terenach a po Odr i zapewni Europejczykom* rodki egzystencji. Alianci wiedzieli zatem, jak skorzysta z ewentualnego
przewrotu antyhitlerowskiego, jednak nadal nie mieli ochoty pomc ludziom zdolnym do tego czynu. Plany te jednak mwiy rwnie o tym, e Brytyjczycy odkryli
w sobie now wiar w skuteczno konspiracji. rda tej wiary biy z raportw szpiegowskich Menziesa, awansowanego ju na generaa i udekorowanego orderami witego Michaa i witego Jerzego. Napywajce do niego informacje zdaway si wskazywa nie tylko na to, e Schwarze Kapelle" odya po niepowodzeniu operacji
Flash", ale e wok pukownika Klausa Philipa Marii ksicia von Stauffenberga zgromadziy si wiee siy, ludzie przebieglejsi i zdecydowani na wszystko, w dodatku
Zdaniem autora ludno na wschd od Odry nie jest Europejczykami. Zdaniem wielu ludzi z kontynentu
Anglicy te nie s Europejczykami (przyp. T.R.).

281

wywodzcy si z krgw niemieckiego sztabu generalnego. Stauffenberg, jak to widziano z Londynu, uj cugle spisku w momencie, gdy po serii katastrof Wehrmachtu
nazici zaczli traci na znaczeniu, sile i sawie. Czy Stauffenberg trafi tam, gdzie jego
poprzednicy spudowali?
Mao kto tak brzydzi si Hitlerem, jak Stauffenberg, i nikt bardziej nie chcia si go
pozby. Nagle jednak na drodze jego planom stano przeniesienie ze stanowiska w Berlinie do 10. dywizji pancernej w Tunezji, co w praktyce oznaczao eliminacj z potencjalnego przywdztwa Schwarze Kapelle". Nie mino wiele czasu, gdy ten sam pech
wojenny przywrci go konspiracji. Podczas inspekcji odwrotu batalionu dwa amerykaskie myliwce Thunderbolt wziy go na cel. Na otwartej przestrzeni nie mia szans
ucieczki - kule karabinw maszynowych signy prawego ramienia, trzeciego i czwartego palca lewej doni, lewego oka, a take - okolic oka prawego, w korpusie i kolanie
utkwiy odamki i ostre kamienie, a eksplozja uszkodzia ucho rodkowe.
Dogorywa w szpitalu wojskowym w Kartaginie. Gow i ciao spowijay mu bandae. lepy, z koczynami na wycigach, wegetowa odurzony rodkami umierzajcymi bl. Wbrew wszystkiemu przychodzi do zdrowia na tyle zadowalajco, e mona
go byo przetransportowa do Niemiec. A tam, spoza tumicych gos banday, poczyni dwie znamienne uwagi - do swego wuja, ksicia Uxkull, powiedzia: Skoro
generaowie dotd nic nie zrobili, to do akcji musz wkroczy pukownicy" - przeciwko Hitlerowi oczywicie. A synowi profesora Sauerbrucha, operujcego go wybitnego niemieckiego chirurga, rwnie czonka Schwarze Kapelle", zwierzy si:
Nigdy bez wstydu nie spojrz w oczy onom i dzieciom polegych braci, jeli nie
zrobi czego, by powstrzyma t bezsensown jatk".
Na przeomie wiosny i lata Stauffenberg czciowo odzyska siy. Nauczy si samodzielnie robi toalet i ubiera si bez pomocy, uywajc zbw, palcw ng i kikuta lewej rki. Kiedy profesor Sauerbruch doradzi mu wyjazd i odpoczynek w ciszy
bawarskich lasw, Stauffenberg odpowiedzia, e nie ma czasu na wakacje; ma piln
robot do wykonania. Dowiedzia si w czasie wizyty w Berlinie, gdzie miano mu
przyprawi protez rki, e Ostera i Dohnanyfego, dwch bojownikw konspiracji,
Gestapo oskaryo o zdrad stanu. Oster przebywa w areszcie domowym, a Dohnanyi w wizieniu. W dodatku Beck przeszed operacj raka i nie wyzdrowia jeszcze na
tyle, aby znw przewodzi spiskowi. Canaris za chwilowo si przyczai, prbujc
odbudowa zdziesitkowan kadr Abwehry.
Jakie byy okolicznoci kolejnego ciosu dla Schwarze Kapelle", czyli wpadki Belindy", ktrym to kryptonimem nazwano sztab Abwehry? Ta zawikana historia zacza si w kwietniu 1942 roku, kiedy strae niemieckie na granicy czeskiej w Cehbie
zatrzymay i przeszukay czonkw pewnej ydowskiej rodziny. Znaleziono przy nich
znaczn sum dolarw. Na pytanie, skd wzili pienidze - a wiksze sumy obcych
walut byy przedmiotem szczeglnie ostrej kontroli - wyjawili, e wyasygnowa je
dr Wilhelm Schmidhuber, monachijski przedsibiorca, penicy rwnie funkcj honorowego konsula portugalskiego w stolicy Bawarii oraz bdcy powiernikiem i agentem Canarisa. W rzeczywistoci Schmidhuber by zaangaowany w Operacj 7" zmontowan przez Canarisa i wykonan przez Dohnanyi'ego akcj przerzucenia grupy
ydw z Niemiec do Szwajcarii. Ludzi tych przebrano za agentw Abwehry. Canaris
poinformowa Heydricha o zatrudnieniu ydw w roli agentw". Heydrich nabra
pewnych podejrze; ale do chwili mierci w zamachu w Pradze w maju 1942 roku, nie

282

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 1943

zdoa udowodni Abwehrze spisku. Wypadek Heydricha zaostrzy czujno pracownikw kwatery gwnej Gestapo przy Prinz Albrechtstrasse. Nie przegapili wic ir
formacji o zatrzymaniu ydw w Cehbie. Gestapo miao w rku materiay dowodc
we i mogo ju wytoczy najcisze dziao przeciw kadrze Abwehry.
Schmidhuber, czowiek sabego ducha i znany akomczuch zosta aresztowany i zabrany do kwatery Gestapo w Berlinie. Udao mu si przedtem przekaza Canarisow
wiadomo, e jeli nie odwoa si do protekcji Abwehry w jego sprawie - a Gestapc
nie miao prawa oskara personelu Abwehry - i uzyska jego uwolnienia, to powie
Gestapo wszystko, co wie o spisku przeciw Hitlerowi. A wiedzia sporo, cznie z dziaalnoci dr. Josefa Muellera w Watykanie. Oster tak powanie potraktowa grob, e
rozwaa zamordowanie Schmidhubera. Ale zanim cokolwiek zrobiono, Gestapo, ktre
nie zamierzao straci cennej zdobyczy, osadzio go - przynajmniej na pewien czas w jednej z cel lochw kwatery Gestapo, poza zasigiem Abwehry. Tam w przekonaniu, e zosta zdradzony przez Canarisa i Ostera, Schmidhuber puci farb. Powiedzia do o negocjacjach watykaskich, by uprawni wtargnicie Gestapo do kwatery Abwehry i wymusi przesuchanie Ostera i Dohnanyfego w obecnoci Canarisa.
Kamyk wywoa lawin.
5 kwietnia 1943 roku dr Manfred Roeder, prowadzcy ledztwo z ramienia armii
i komisarz Gestapo Sonderegger pojawili si w kwaterze gwnej Abwehry. By to
pocztek koca tej organizacji. Canaris przyj inkwizytorw osobicie w swoim biurze, bez wiadkw. Przybysze postawili mu zdumiewajcy zarzut. Stwierdzili, e
Dohnanyi - w porozumieniu ze swoim szwagrem, Dietrichem Bonhoefferem, wybitnym teologiem - jest szpiegiem spiskujcym z brytyjskimi tajnymi subami w celu
obalenia reimu. Ich oskarenia byy czciowo prawdziwe. Dohnanyi rzeczywicie
by przez dugi czas aktywnym czonkiem Schwarze Kapelle", a Bonhoeffer w imieniu spiskowcw odby kilka podry do neutralnych stolic europejskich.
W poszukiwaniu sankcji prawnych wizyty Roeder zada prawa do przeszukania sejfu Dohnanyi'ego. Otrzyma pozwolenie i dokona rewizji w obecnoci Ostera
i Canarisa. Dohnanyi'emu zarzucano gwnie, e bra apwki za szmuglowanie ydw
z Niemiec do Szwajcarii - co byo echem dochodzenia w sprawie Operacji 7". Kiedy
zawarto jego sejfu rozoono na biurkach, Roederowi wpad w oko plik papierw,
zwany w argonie Abwehry kartami do gry". Karty te zawieray informacje i instrukcje dla tajnych misji wywiadowczych, a jedna z nich sugerowaa, e Bonhoeffer
mia jecha do Rzymu z Muellerem, aby wyjani Watykanowi przyczyny niepowodzenia operacji Flash". Dohnanyi dostrzeg kart przed Roederem i wiedzc, e oznacza ona stryczek dla nich wszystkich, przesun j do Canarisa, z cich uwag, e jako
informacja o super tajnej operacji w toku, nie powinna by udostpniana osobom nie
upowanionym. Canaris poda kart Osterowi, ktry prbowa j wsun do kieszeni
paszcza. Niestety ruch rki Ostera przycign wzrok Sondereggera, a ten powiedzia o tym Roederowi. Staa si rzecz najgorsza. Roeder zada oddania karty. Oster
zaprzeczy jakoby mia cokolwiek do oddania. Los Schwarze Kapelle" przez jedn
chwil zalea od onglerskiej sprawnoci ludzkich rk. W kocu jednak Oster wrczy Roederowi kart. Kazano mu i do swojego biura i pozosta tam do odwoania.
Roeder znalaz rwnie dowody udziau Dohnanyi'ego w Operacji 7" i dalsz
dokumentacj, implikujc uczestnictwo Bonhoeffera i Muellera w spisku. Pomimo
protestw Canarisa, Roeder owiadczy, e ma prawo aresztowa Dohnanyfego. Od-

SCHWARZE KAPELLE", 1943

283

wieziono go do wizienia Wehrmachtu przy Lehterstrasse 64 w Berlinie, gdzie po

paru godzinach znalaz si rwnie Mueller. Oster pozosta w areszcie domowym
w Drenie, natomiast Bonhoefferowi nie udzielono zgody na takie ustpstwo. Aresztowany i uwiziony w wizieniu Tegel, zosta umieszczony w celi przejciowej, gdzie
nie mg si przemc, aby uy kocy lecych na drewnianej pryczy, taki bi od nich
smrd". Rankiem rzucono mu suchy chleb i stranik wizienny nazwa go Strolchem ajdakiem. W czasie procesu by trzymany w odosobnieniu. Wyszed z celi, zakuty
w kajdanki, dopiero na pierwsze przesuchanie przed Reichskriegsgericht - sdem wojennym Rzeszy.
Przesuchanie poprowadzi Roeder. W czasie osiemnastomiesicznego dramatu
Bonhoeffer kamuflowa swoj rol agenta Abwehry. Ale gwnym oskaronym - bo
chodzio o rywalizacj midzy Abwehr i SD - by Dohnanyi. Przez niego oskaryciele prbowali uderzy w ca Abwehr, a Canaris tymczasem usiowa uratowa swoj
organizacj. Tumaczy si przed Roederem, e jest zaszokowany sam myl o udziale
Dohnanyi'ego w aferze i e oskarenia pod adresem jego porucznika powinny by
niezwocznie i szczegowo zbadane.
Sam Hitler zosta powiadomiony o przesuchaniach. Roeder nie znalaz w Dohnanyi'm atwej ofiary. Obaj byli biegymi prawnikami, a Dohnanyi wykaza si prawdziwym kunsztem w tej konfrontacji. Roeder twierdzi, e Dohnanyi jest winien najwikszej zdrady. Dohnanyi upiera si, e jego dziaalno w Abwehrze nie odbiegaa od
rutyny operacyjnej. Udao mu si uzasadni podre Bonhoeffera, miay to by mianowicie misje wywiadowcze, a nawet kontrwywiadowcze, podejmowane w celu rozpoznania sposobw reagowania przeciwnika. W kadym razie Roeder nie mg przedstawi sdowi adnego dowodu na to, e Dohnanyi podda si i odkry karty. Bo Dohnanyi twardo dochowa tajemnicy.
W tym momencie do akcji wkroczy Canaris. Poskary si Keitlowi, e Roeder
kieruje si pragnieniem zbrukania dobrego imienia armii przez dowodzenie Abwehrze zdrady. Keitel zareagowa zgodnie z jego oczekiwaniami - odsun Roedera od
sprawy i wyznaczy na jego miejsce mniej mciwego i nie tak ambitnego urzdnika niejakiego Kutznera. W jego rkach caa sprawa przycicha, a Roedera wymiano, gdy
nazwa dywizj Branderburg", czyli prywatn armi" Canarisa klubem trutni".
Dowdca dywizji, dowiedziawszy si o oszczerstwie, poszed wprost do Roedera,
uderzy go na odlew i wyzwa na pojedynek.
Przez chwil mona byo uwierzy, e Dohnanyi jest ju bezpieczny, ale w jego
psychice dotkliwe lady zostawi pobyt w wizieniu i proces. Zachorowa na zapalenie y w obu nogach. Jego stan tak si pogarsza, e wzrok i jzyk odmawiay mu
posuszestwa, co sugerowao zator mzgu. Wszczto starania o przeniesienie go do
kliniki profesora Sauerbrucha, ktry wczeniej leczy take Becka i Stauffenberga.
Znalaz si w kocu w klinice, ale Roeder i Gestapo nie dali jeszcze za wygran. Roeder stan przed obliczem profesora i stanowczo zada wydania Dohnanyi'ego, jako
wyjtego spod jurysdykcji armii. Profesor odmwi, motywujc, e ciki stan chorego uniemoliwia przenosiny pod grob utraty ycia. Roeder ustpi i wkrtce znalaz si w jednym z biur adwokatw sdowych - w dzikiej dungli sdownictwa niemieckiego na Bakanach. Gestapo jednak nie ustpio. Par tygodni pniej oficerowie Gestapo przyjechali do kliniki z ambulansem, ale Sauerbruch znw zabroni wadzom nachodzenia pacjenta. Wojna podjazdowa trwaa kilka miesicy, a nagle i nie-

284

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 2943

spodziewanie Gestapo wzio gr. 22 stycznia 1944 roku, podczas nieobecnoci

Sauerbrucha, w szpitalnym pokoju Dohnanyfego pojawi si gestapowski lekarz, ktry
zabra go do kliniki Gestapo w Buch. Tam zbada go profesor Max de Crinis, wsplnik
Schellenberga w incydencie w Venlo. Lekarz ten zdecydowa, e Dohnanyi bdzie
zdolny do zoenia zezna za osiem do dziesiciu dni. Schwarze Kapelle" znowu
bya w opaach.
Dohnanyi'emu zostao tylko jedno w obronie przed przesuchaniem w Gestapo.
Wasna choroba. W licie, przemyconym z wiziennej kliniki do ony wyrazi dziwaczn prob:
Musz zyska na czasie. Udowodni, e nie nadaj si do skadania zezna. Najlepszy byby
silny atak dyzenterii. Bakcyle dyzenerii trzeba koniecznie wydoby z Instytutu Kocha.
Jeli zapakujesz troch jedzenia w czerwon serwetk, a take zrobisz czerwony kleks na
szkle, to bd wiedzia, e naczynie to zawiera porzdn dawk zarazy i trafi do szpitala...

Pani von Dohnanyi udao si zdoby podan kultur bakterii i przemyci j mowi, ale to nie poskutkowao. Wtedy Dohnanyi poprosi j o zarazki dyfterytu. W kolejnym licie napisa:
Me wyobraasz sobie mojego podniecenia, kiedy zobaczyem to szkieko splamione czym
czerwonym... Nie boj si adnej zarazy. Wiem dobrze, e musz zachorowa, czuj, e to
uratuje nie tylko moje ycie, ale i wielu innych, ktrzy s ze mn zwizani... Oczywicie
zayem zarazki dyfterytu natychmiast i przeuem je starannie, ale ze wzgldw praktycznych mogem to zrobi dopiero o sidmej trzydzieci wieczorem... Wydaje mi si, e wata do
tego czasu wyscha zupenie. A teraz jem cukierki tak szybko, jak to tylko moliwe, syszaem, e bakcyle dyfterytu nie s zbyt lotne, ale nie znosz suszy i potrzebuj poywki, aby
pozosta przy yciu. Okres inkubacyjny trwa trzy do omiu dni. Obawiam si, e bd
odporny i nic z tego nie wyjdzie.

Rzeczywicie, za pierwszym razem nie udao si, ale Dohnanyi pokn drug dawk i infekcja adnie si rozwina. By to ciki przypadek dyfterytu, co trzymao go
nie tylko z dala od sdu, ale i w kryzysowym etapie choroby powstrzymywao Gestapo przed prbami dalszych przesucha. W kocu Gestapo stracio do niego cierpliwo. Zosta zabrany z wizienia i zastrzelony na najbliszej kupie zomu bombowego. Towarzyszy mu Bonhoeffer.
Gestapo kontynuowao swj atak na Abwehr, a Schelienberg i SD odkryli dowody bezporedniego udziau Canarisa w zdradzie. Przez lata 1941-1942 - pisa potem
Schelienberg - w wikszoci koncentrowaem si na uciszaniu zdradzieckich informatorw we Woszech". SD najwyraniej byo przekonane, e to nie brytyjska kryptoanaliza, a zdradziecka perfidia woska jest odpowiedzialna za strat tak wielu transportowcw zaopatrujcych Rommla. Schelienberg stara si stworzy wraenie, e
Abwehra - odpowiedzialna za dziaalno kontrwywiadu wewntrz Wehrmachtu jest nieudolna i mao energiczna. Szczeglnie za zaleao mu na ugruntowaniu podejrze o naturze kontaktw Canarisa z generaem Ame, szefem SIM, woskiego wywiadu wojskowego i kontrwywiadu. Aby ustali, na czym naprawd polega dziaal-

SCHWARZE KAPELLE", 1943

285

no Ame, agenci Schellenberga namwili do wsppracy dwch jego szoferw, co nie

byo trudne, gdy mczyni ci byli homoseksualistami. Podsuchiwali prowadzone
w samochodzie rozmowy Ame z podwadnymi i przekazywali donosy do placwki
SD w Rzymie; ich raporty coraz mocniej wpltyway Canarisa w co, co Schelienberg
nazywa spraw powanego sabotau we Woszech".
W lipcu 1943 roku marszaek Pitro Badoglio aresztowa Mussoliniego i - przejwszy wadz w imieniu krla - otworzy tajny kana cznoci z kwater Eisenhowera,
aby uzyska warunki kapitulacji. Hitler zawsze dopuszcza moliwo woskiej zdrady. Ostrzega nawet, e zajmie Wochy, jeli Badoglio myli o kapitulacji. I gdy Schelienberg pisa: Wszystkie raporty otrzymane przez nasz wywiad wojskowy i polityczny wskazuj jasno na prawdopodobiestwo takiej postawy Wochw", raporty
Canarisa dla Keitla byy albo krzepice", albo rozwiewajce wtpliwoci". Keitel
ufa Canarisowi, ale Hitlera nie zadowalay te opinie. Zdecydowano wysa Canarisa
do Woch. Schelienberg pisze dalej: Na sugesti Keitla Canaris pojecha omwi sytuacj z Ame i zyska potwierdzenie przyjani ywionej przez Badoglio dla Hitlera".
Wyjazd ten i jego cel na pewno bardzo Canarisowi odpowiaday.
Canaris spotka si z Ame w Wenecji. Woski genera poprosi Canarisa o dooenie
wszelkich stara, ktre mogyby zapobiec jakimkolwiek niemieckim akcjom uprzedzajcym wycofanie si Woch z wojny. Canaris zgodzi si, i dwaj mczyni w prywatnej
rozmowie na tylnych siedzeniach samochodu Ame postanowili zwoa do Woch
oficjaln konferencj gromadzc kadr Abwehry, SD i woskiego SIM. Na samym wstpie konferencji Canaris zada podyktowane przez Keitla pytanie. Na uytek obecnych
oficerw SD Ame w sowach pompatycznego oburzenia odrzuci sugerowane w pytaniu oszczerstwo i owiadczy z naciskiem, e nie ma cienia prawdy w podejrzeniu zych
stosunkw midzy Hitlerem i Badoglio. Premier Woch - podkreli genera - zdecydowany jest kontynuowa walk u boku Niemiec a do ostatecznego zwycistwa. Konferencj zakoczya waciwa poudniowcom, entuzjastyczna deklaracja Ame o przyjani
Badoglia dla Hitlera i nieodmiennym szacunku dla Osi.
Po powrocie do OKW Canaris przedoy raport z konferencji Keitlowi, uwaajc,
eby podpis pod dokumentem zawiera nazwisko jakiego podwadnego. Keitel przyj
raport i zapewni Hitlera, e Wochy nie maj zamiaru go zdradzi. Hitlera nie opuciy podejrzenia, cho jedyn decyzj w tej sprawie by rozkaz sporzdzenia planw
kontroli i rozbrojenia wojsk woskich i wzmocnienie oddziaw niemieckich, stojcych na stray przej alpejskich. Nie wprowadzi w czyn groby zajcia Woch i nie
prbowa aresztowa Badoglia. W ten sposb Badoglio mg bez przeszkd ze strony
Hitlera, czy Wehrmachtu negocjowa z aliantami poddanie Woch. Akt kapitulacji
strony podpisay w tajemnicy 3 wrzenia 1943 roku, z moc prawn od 8 wrzenia.
Hitler by zupenie zaskoczony. Gdy ucieka flota woska, na ktr skadao si
sze nowoczesnych pancernikw, dosownie wpad w furi. Przy wybrzeach Sardynii, na zbieg grup okrtw spady z samolotw kontrolowane drog radiow
bomby lizgowe HS.293. Trafiony okrt flagowy, pancernik Roma" wybuch z cikimi stratami w ludziach, a drugi zosta ciko uszkodzony. Jednake wikszo okrtw przybia wkrtce do nabrzea Malty. Rano 11 wrzenia, admira sir Andrew Cunningham, brytyjski C-in-C, mg ju wysa dokadny i radosny sygna do Lordw
Admiralicji: Mam przyjemno poinformowa ich lordowskie moci, e woska flota
wojenna stoi na kotwicach pod dziaami fortecy maltaskiej".

286

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 2943

Udzia Canarisa w skrywaniu woskich zamiarw by bardzo uyteczny. To dziki jego staraniom Wochy podday si, a Hitler straci flot wosk*. I Rzym - ktry
swoim zwyczajem z zemsty zamierza zniszczy, jak przedtem Belgrad. Nad Canarisem znowu gromadziy si czarne chmury. Schellenberg ujawni, e przez przekupionych szoferw dowiedzia si prawdy o rozmowie Canarisa z Ame i ...mg
nareszcie obdarowa Himmlera dossier, zawierajcym absolutne dowody zdrady
szefa Abwehry". Jedyn reakcj Himmlera byo ...nerwowe przygryzienie kciuka
zbami" i poinstruowanie Schellenberga, by ...zostawi mu te papiery. Zanios je
Hitlerowi w odpowiedniej chwili, kiedy tylko bdzie to moliwe". Himmler nie zrobi adnego uytku z dossier Canarisa. Schellenberg prbowa dociec przyczyn takiego zachowania: Jestem pewien, e w tym albo w innym czasie Canaris musia
dowiedzie si czego obciajcego o Himmlerze, bo w przeciwnym wypadku nie
ma wytumaczenia dla reakcji Himmlera na materia, ktry mu podetknem pod
nos". Canaris pozosta na swoim stanowisku i natychmiast zacz szykowa Hitlerowi nastpn niespodziank.
Aresztowania kadry Abwehry byy cikim ciosem dla Schwarze Kapelle".
Z Beckiem w szpitalu chorym na raka i Witzlebenem obezwadnionym przez hemoroidy, spisek praktycznie nie mia skutecznego przywdztwa. Ale nie wszystko jeszcze byo stracone. Marszaek von Kluge i jego kwatera gwna w centralnym punkcie frontu rosyjskiego**, by nadal dostpny i to do niego Karl-Friedrich Goerdeler
wystosowa gorcy apel o przyczenie si do spisku. Goerdeler osign sukces
w staraniach o zachowanie w tajemnicy cichego poparcia, ktrego marszaek udzieli operacji Flash", ale wobec niepowodzenia tego podstpu, ufno Klugego wobec konspiratorw doznaa powanego uszczerbku. Praca wkadana przez Goerdelera w oywienie sabej aktywnoci Schwarze Kapelle" w nastpnych, penych zagroe miesicach, nie przynosia wikszych efektw. Kiedy zatem wrci z objazdu zniszczonych miast Zagbia Ruhry, ponowi prb wcignicia Klugego w szeregi spiskowcw.
Zacz od napisania bardzo poruszajcego listu. Byby pan wstrznity nie mniej,
ni ja. Wyniki tysicletniej pracy le w gruzach. Nic, tylko sterty kamieni i rumowiska. Odbudowanie tego wszystkiego zajmie czas kilku pokoleniom". W dalszej czci
list mwi o ucieczce ludnoci z miast niemieckich, o spadku produkcji przemysowej***, o demoralizacji zarwno wrd onierzy, jak i cywilw.
Wida ju jasno, e nard upada i e zosta doprowadzony do upadku przez szalonego
i bezbonego, amicego prawa ludzkie wodza. Pozwalam sobie po raz ostatni zaapelowa
do pana, panie marszaku... Nadesza godzina podjcia ostatecznej decyzji o naszym osobistym losie... Interes Niemiec powinien by znowu reprezentowany z ca si i rozsdkiem
przez przyzwoitych Niemcw...

* Adm. Canaris czciowo osoni elementy rokowa przedstawicieli marsz. Badoglio ze sprzymierzonymi,
ale zerwanie Woch z Niemcami i w ramach tej akcji przejcie floty woskiej do baz brytyjskich oraz przelot
czci lotnictwa woskiego na lotniska na Sardynii nie byo jego zasug (przyp. T.R.).
** Marsz. Kluge by wwczas dowdc Grupy Armii rodek" (przyp. T.R.).
*** Niemiecka produkcja zbrojeniowa szybko wzrastaa: punkt szczytowy - lato 1944 roku (przyp. T.R.).

SCHWARZE KAPELLE", 1943

287

List dotar do Klugego w sprzyjajcym momencie; Wehrmacht na Wschodzie doznawa wanie wikszej jeszcze klski, ni pod Stalingradem - trwaa operacja Cytadela" - bitwa pod Kurskiem. Miaa przywrci Niemcom inicjatyw na froncie rosyjskim - ale operacja nie bya dla Rosjan zaskoczeniem. Dziki Ultrze" poinformowali o niej Brytyjczycy i sam nasuch rosyjski przechwyci wiadomoci na ten temat.
Siy rosyjskie sprytnie rozmieszczone i zamaskowane czekay w gotowoci na gigantyczny atak. Rozniosy Cytadel" w puch. Straty Niemcw byy bezprecedensowe.
Hitler straci 70 tysicy onierzy. 3 tysice czogw, tysic dzia, 5 tysicy pojazdw
mechanicznych i 1400 samolotw zamienio si w zom w cigu jedenastu dni. Klska
bya decydujca. Zakoczyy si niemieckie zmasowane uderzenia na Wschodzie, niemieckie dywizje pancerne zostay cakowicie zniszczone.
Spiskowcy niecierpliwie czekali na odpowied Klugego. Szef jego sztabu, Tresckow,
daremnie zabiega o poparcie spisku u innych generaw frontu rosyjskiego, a misja
Goerdelera do marszaka von Rundstedta w Paryu spotkaa si z odmow. Pozostawa tylko Kluge, ktry jednak wydawa si kompletnie niedostpny, gdy odpowiedzia
Goerdelerowi, e nie jest zainteresowany". W rzeczywistoci by bardziej zainteresowany, ni chcia i mg to przyzna. We waciwym czasie, kiedy dowiedzia si o poprawie stanu zdrowia Stauffenberga na tyle, aby postawi go na czele Schwarze Kapelle", wysa Tresckowa na dugi urlop zdrowotny do Berlina, w celu zainicjowania
nowego spisku antyreimowego w krgu sztabu generalnego, co byo ze wszech miar
uzasadnione wzgldami tak praktycznymi, jak asekuracyjnymi i fachowymi. Wyrazi
te zgod na spotkanie z nowymi liderami Schwarze Kapelle" w Berlinie.
Spotkali si we wrzeniu 1943 roku w domu generaa Friedricha Olbrichta, ktrego kwatera przy Bendlestrasse staa si orodkiem nowego spisku. Beck, Olbricht,
Tresckow i Goerdeler przedyskutowali sytuacj z Klugem. W nastroju zaufania i optymizmu, Goerdeler powiedzia o drogach cznoci Schwarze Kapelle" z Amerykanami i Brytyjczykami. Prbowa rozwia obawy Klugego, e Brytyjczycy zadaj cakowitego unicestwienia niemieckich si zbrojnych i przemysu. Argumentowa, e
w interesie brytyjskim ley utrzymanie silnych Niemiec w charakterze buldoga na
Rosj. W kocu Kluge przyzna mu racj i powiedzia, e Hitlera jeli to bdzie konieczne, trzeba w interesie narodu usun si". Zadeklarowa te swj udzia w zamachu stanu. Ze zrozumiaych wzgldw konspiratorw to ucieszyo. W kocu mieli
w swoim gronie prawdziwego, dowiadczonego w bojach marszaka. Ich rado nie
trwaa dugo. Wkrtce po spotkaniu Kluge zosta ciko raniony w wypadku motocyklowym, kiedy jego szofer uderzy w czog na trasie Orsza-Misk. Los nigdy nie rozpieszcza Schwarze Kapelle".
Wypadek Klugego by wielkim ciosem dla spisku, ale jednoczenie Witzlebena
powoano na dowdc Armii Rezerwowej w zastpstwie Becka. Dziki temu przywdcze jdro spisku pozostao nietknite, bezpiecznie ukryte w departamencie generaa Friedricha Fromma. Za jego to spraw projekt operacji Walkyrie" - jako narzdzia zarwno konspiracji, jak i tworzenia przyszej, nowej pastwowoci - poszed
do podlegych dowdcw. Nowi liderzy spisku - Stauffenberg, Olbricht, Tresckow pozostali niezmiennie aktywni i oddani sprawie. Mniej wicej w tym czasie szeregi
Schwarze Kapelle" wsparo kilka wanych osobistoci z Zossen*, a najwaniejsz

W Zossen miecio si Naczelne Dowdztwo Wehrmachtu (przyp. T.R.).

288

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA ~ 2943

z nich by pukownik Alexis baron von Roenne, szef FHW i czowiek, ktrego dowiadczenie w wywiadzie respektowali sam Hitler i OKW. Mniej ju zabiegajcy o poparcie anglo-amerykaskie spiskowcy zdecydowali si przyj - zalenie od okolicznoci - dwie postawy wobec aliantw. Jeli nadejdzie D-Day", a adne deklaracje
poparcia dla Schwarze Kapelle" nie napyn, spiskowcy zrozumiej, e niemiecka
kontrofensywa zepchna aliantw z pla, a cikie straty zmuszaj ich do szukania
rozejmu. Natomiast jeli owiadczenia nadejd, to Schwarze Kapelle" przygotuje otwarcie ldujcym wojskom frontu nad Kanaem oraz uatwi im marsz przez zachodni i centraln Europ, tak by zdyli przed nadejciem Rosjan. Z tym emisariusze Schwarze
Kapelle" rozjechali si do stolic europejskich - Sztokholmu, Berna, Lizbony i Madrytu aby rozpocz negocjacje z agentami alianckiej dyplomacji i wywiadu.
Ten nowy rozdzia w historii prb kontaktu z rzdami Wielkiej Brytanii i Ameryki
zapocztkowa Stauffenberg po objciu operacyjnego kierownictwa w Schwarze Kapelle". I tak lini postpowania utrzymywa a do wigilii D-Day". W sierpniu 1943
roku w Berlinie Goerdeler ponownie spotka si z Jacobem Wallenbergiem, szwedzkim bankierem. Byo to ich szste spotkanie od wybuchu wojny i Goerdeler powiedzia Wallenbergowi, na pewno z nadmiernym optymizmem, e wanie zakoczyli
przygotowania do zamachu we wrzeniu. Ju teraz wic organizuje si wysanie do
Sztokholmu Fabiana von Schlabendorffa, modego oficera, niedoszego zabjcy
Hitlera w akcji Flash", w celu przeprowadzenia pertraktacji z agentami angielskimi
i amerykaskimi. Goerdeler prosi Wallenberga o pomoc w skonieniu Brytyjczykw
do wyznaczenia odpowiedniego czowieka, ktry nawizaby kontakt i spotka si
z Schlabendorffem". Wallenberg odpar, e jak tylko dojdzie do zamachu z zadowoleniem speni powierzon mu misj. Poinformuje te aliantw, e reprezentant nowych przywdcw Niemiec jest w Sztokholmie. I nie przyjecha tam negocjowa, lecz
szuka rady, co nowy rzd moe zrobi, by nasta pokj". Wallenberg zrelacjonowa
spotkanie z Goerdelerem swojemu bratu Marcusowi, ktry z kolei informacj t poda
dalej Brytyjczykom".
Dwaj mczyni po raz ostatni spotkali si w Berlinie we wrzeniu. Na yczenie
Wallenberga Goerdeler przygotowa memorandum dla Churchilla traktujce o zamiarach Schwarze Kapelle". Memorandum w oglnym zarysie nakrelao plany obalenia wadzy nazistw i ponownie wystpowao o jakie wskazwki co do form brytyjskiego poparcia: ...liderzy grupy pragn mie jasno, czy zgodnie z wczeniejszymi
zapewnieniami ze strony rzdu brytyjskiego, bdzie moliwe rozpoczcie negocjacji
nad traktatem pokojowym natychmiast po skompletowaniu rzdu niemieckiego - pogromcy narodowego socjalizmu". Przedoono te w licie wasn koncepcj Schwarze Kapelle" na temat warunkw pokoju. Wierzy si nie chce, ale spiskowcy ze
Schwarze Kapelle" byli przekonani, e otworzenie aliantom Wau Atlantyckiego
pozwoli im na postawienie warunkw pokoju. Goerdeler nie otrzyma od Brytyjczykw adnej odpowiedzi.
W Bernie natomiast Hans Bernd Gisevius, byy doradca prawny Gestapo bdcy pod przykrywk niemieckiej suby dyplomatycznej - emisariuszem Schwarze Kapelle" do Allena Dullesa, mia wicej szczcia. Kiedy Dulles przyby do Berna, jako szef
komrki OSS w Szwajcarii, z piln misj nawizania kontaktu ze Schwarze Kapelle"
Giseviusa i Brytyjczykw od dawna ju dzielia gboka nieufno. Prawnik (Donovan

SCHWARZE KAPELLE", 1943

289

faworyzowa prawnikw, jak Menzies bankierw), Dulles nie by nowicjuszem ani

w szpiegostwie ani w znajomoci specyfiki Szwajcarii - w czasie pierwszej wojny wiatowej pracowa tam jako agent amerykaski przeciw Niemcom i monarchii austro-wgierskiej. Pniej doszed do wniosku, e najpewniejsz gwarancj pokoju jest odnowienie bliskich stosunkw midzy Wielk Brytani, Niemcami i Ameryk. W okresie
midzywojennym Dulles styka si z elit niemieckiego przemysu i finansjery poprzez
berliskie biuro Sullivana i Cromwella, nowojorskiej firmy prawniczej, dla ktrej pracowa oraz dziki swemu przyjacielowi, Hughowi Wilsonowi, ambasadorowi Roosevelta
na dworze Hitlera. Jak rzadko kto zna si na polityce Niemiec.
Kiedy Ameryka wypowiedziaa Niemcom wojn, Dulles wstpi do organizacji
Donovana i utworzy komisj ekspertw do spraw Niemiec. Jesieni 1942 roku, kiedy
pukownik David Bruce wyruszy w podr do Londynu, gdzie mia zosta szefem
OSS na Europ, Dulles wrci na swoje stanowisko w Bernie. Tam, w biurze przy
Herrengasse 23, zaoy amerykask siatk szpiegowsk na Europ, ktra - nadzwyczaj hojnie finansowana - rozcigaa si od Londynu do Pragi. Jego najcenniejsz
zdobycz szpiegowsk by Gero von Schulze Gaevernitz, czowiek osobicie przez
Dullesa zwerbowany i szybko awansowany na osobistego asystenta. Ten syn czoowego ekonomisty berliskiego i liberaa, znajcy Dullesa jeszcze z czasw pierwszej
wojny wiatowej, weni si w fabrykanck rodzin Stinnesw z Nadrenii, ale wasny
dom znalaz w Szwajcarii, przypuszczalnie dziki pomocy Canarisa lub Ostera. Z pomoc za Gaevernitza Dulles spotka si z Giseviusem.
Brytyjczycy zrezygnowali z usug Giseviusa widzc w nim agenta niemieckiej decepcji. Dulles rwnie nie dowierza masywnemu, prawie dwumetrowemu Prusakowi, ale dwaj mczyni spotkali si jednak, po raz pierwszy, pod oson ciemnoci na
schodach wiatowej Rady Kociow. Ustalili sposoby cznoci na wypadek inwigilacji Gestapo, a Dulles w porozumieniu ze zwierzchnikami w Waszyngtonie uruchomi lini specjaln na wyczny uytek depesz na temat Schwarze Kapelle". Linia ta,
o kryptonimie The Breakers", miaa zapewni komunikatom odbir wycznie przez
najwysze instancje. Depesze pod nazw L-Documents" przekazywano nadzwyczaj
wskiemu gronu - wdroway tylko do pokoju z mapami Biaego Domu, do sekretarza stanu Cordella Hulla, do sztabu wywiadu i do Fletchera Warrena, Teksaczyka
w funkcji ambasadora i asystenta wykonawczego zastpcy sekretarza stanu. Midzy
marcem 1943 i majem 1944 roku Dulles wysa w sumie okoo 145 Breakersw" do
Waszyngtonu. A ponadto pewn liczb listw i przynajmniej jedn paczk - rkopis
napisanej przez Giseviusa historii Schwarze Kapelle", dokument niezwykle interesujcy i zawierajcy jakie 200 tysicy sw. Waszyngton, jeli tylko czyta korespondencj Dullesa, powinien by nie gorzej poinformowany o Schwarze Kapelle", ni
Churchill na podstawie swoich rde i Menziesa.
Wkrtce jednak Dulles poapa si, e jego Breakersy" nie docieraj, gdzie trzeba.
Podejrzliwie zakada, e jaki rosyjski agent w Waszyngtonie blokuje ich obieg, aby
nie dopuci do ukadw Schwarze Kapelle" z zachodnimi aliantami. Hipoteza ta
okazaa si bezpodstawna, ale nadal adna z jego depesz nie zostaa odnotowana w
zapisach poczonego szefostwa sztabw. Rwnie w tajnej korespondencji midzy
Rooseveltem i Churchillem nie pojawia si nawet najmniejsza wzmianka o Schwarze Kapelle". Za obojtnoci Amerykanw wobec Schwarze Kapelle" krya si nie
zdrada, a zwyka nieudolno.

290

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 1943

Rzecz miaa si zupenie inaczej w brytyjskich krgach wywiadowczych. Wypadki

powojenne ujawniy, e z gwnego obiegu informacji kto bezwzgldnie rugowa
przekazy zwizanie ze Schwarze Kapelle". Tym kim by Harold Kim" Philby, ktrego biurko w kwaterze MI-6 ssiadowao na jednym pitrze z biurkiem Menziesa
Philby, uwaany za wybornego oficera wywiadu, awansowa szybko i ju w roku
1943 doszed w hierarchii MI-6 do stanowiska szefa do spraw Pwyspu Iberyjskiego
- podsekcji sekcji V - operatywnego wydziau wsppracujcego w kontrwywiadowczych operacjach w Hiszpanii i Portugalii. Menzies, bezporedni sprawca zatrudnienia i awansw Philby'ego, ufa mu bezgranicznie. By to najwikszy bd w jego karierze, bd ktry kosztowa go w kocu ycie. Philby bowiem zalicza si do wybitnie
inteligentnych i niebywale podstpnych agentw rosyjskich. Podczas wojny - jak napisali autorzy Spisku Philby'ego" - ...zadanie Philby'ego, jako rosyjskiego agenta
w Wielkiej Brytanii byo... przeraajco jasne: pod adnym pozorem nie dopuci, aby
komukolwiek w Wielkiej Brytanii przyszo do gowy, e istnieje jakikolwiek praktyczny sposb porozumienia z Niemcami - oprcz zniszczenia ich".
I tak oto, niezalenie od zdradzania Zwizkowi Sowieckiemu wszystkich tajemnic
MI-6, i w ogle wszelkich tajemnic pastwowych Anglii i Ameryki, ktre wpaday
mu w rce, Philby prbowa zatrzymywa lub kwestionowa przechodzce przez jego
biurko raporty, sugerujce moliwo ukadw ze Schwarze Kapelle".
Jakkolwiek Philby bezkarnie niweczy kad prb, podejmowan przez spiskowcw w celu nawizania kontaktw z Brytyjczykami, to jednak wszystkiego nie udawao mu si zablokowa, a ju na pewno nie mia najmniejszego wpywu na nastawienie Waszyngtonu do Schwarze Kapelle". Waszyngton bowiem by dokadnie informowany przez Dullesa i nawet jeli jego depesze nie odnosiy takiego wraenia,
jakiego si spodziewa, nie byo to skutkiem prorosyjskiej zdrady w amerykaskiej
stolicy. Po prostu najwysze wadze amerykaskie uwaay, e sztab generalny Niemiec trzeba wyrwa z korzeniami, jeli w Europie ma zapanowa trway pokj.
A Gisevius? C, nie mona byo go uwaa za cakiem pewne rdo informacji.
Czy nie by urzdnikiem Gestapo?
Nic podobnie plugawego, jak o Philbym, nie dao si powiedzie o najwaniejszym
informatorze Dullesa w Berlinie. 23 sierpnia 1943 roku, lekarz niemiecki o nazwisku
Kochertaler odwiedzi ksicia Van den Huyvela, szefa komrki MI-6 w Szwajcarii. Ksi wysucha wszystkiego, co w czowiek mia mu do powiedzenia i - bez sowa wyrzuci go za drzwi. Mczyzna pomaszerowa wtedy do Geralda Mayera, urzdnika
w Biurze Informacji Wojennej, amerykaskiego odpowiednika PWE, i powiedzia, e
reprezentuje pewnego pracownika sekcji cznoci wojskowej ministerstwa spraw zagranicznych Rzeszy. Czy Mayer mgby zorganizowa spotkanie tego urzdnika z panem Dullesem? Mayer mia powane wtpliwoci. Zgodzi si jednak zaaranowa spotkanie tego samego dnia po zapadniciu zmierzchu przy Herrengasse 23. Fritz Kolbe
przyszed do biura Dullesa. By to 42-letni, niski, ylasty mczyzna z aureol jasnych
wosw wok ysej czaszki. Kolbe owiadczy, e jest asystentem do spraw specjalnych
ambasadora Karla Rittera, ktry podj si wanych misji dyplomatycznych dla Wehrmachtu. Na zajmowanym stanowisku - powiedzia Kolbe -jego zadaniem jest przesiewanie dyplomatycznych printw" - caoci korespondencji i przekazw radiowych aby Ritter by informowany na bieco. Nie byo praktycznie takich planw i posuni
Wehrmachtu, ktre by nie przechodziy przez biurko Kolbego.

SCHWARZE KAPELLE", 1943

291

Kolbe, praktyk i idealista zarazem, przedstawi Dullesowi bardzo kuszc propozycj. Mgby, na yczenie Dullesa, regularnie dostarcza rzdowi Stanw Zjednoczonych wybr najtajniejszej korespondencji Rittera. Czy DuUes jest tym zainteresowany? - zapyta Kolbe i wyoy przed oszoomionym Dullesem 186 aktualnych dokumentw dyplomatycznych, autentycznych printw" Rittera. Dulles poprosi o czas
na zapoznanie si z papierami, zaproponowa kolejne spotkanie i Kolbe opuci jego
biuro. Dokumenty, ktre nazwano pniej Raportem Berneskim", mogy pozbawi
tchu mniej znajcego si na rzeczy szpiega. Skaday si na nie najtajniejsze raporty
z misji dyplomatycznych do jakich dwudziestu krajw.
Dulles nie mia wtpliwoci, e dokumentacja jest oryginalna. Rzeczywicie, kiedy raport porwnano z nasuchami Ultry" z ostatnich piciu miesicy, bez wtpliwoci stwierdzono ich identyczno w treci i terminologii powszechnie przez Niemcw stosowanej. Co to byo za cudo!" - wspomina Dulles. Rozpocieray si przed
nim najgbsze tajemnice niemieckiej machiny wojennej, barbarzyski portret Rzeszy w majestacie jej potgi i - saboci. Dulles przetelegrafowa zarwno Bruce'owi,
jak i Donovanowi do Waszyngtonu streszczenia dokumentw. A oto prbka z tego
telegramu:
Powinien pan aowa, e nie widzi pan teraz materiaw Woodsa (taki pseudonim nada
Dulles Kolbemu) w caej ich okazaoci, przed dokonaniem skrtw i wycigw. Na jakich
400 stronach mamy do czynienia z midzynarodowymi manewrami dyplomatycznymi
z ostatnich dwch miesicy, z obrazem bliskiego dnia sdu ostatecznego i upadku. Z udrczonej kwatery gwnej i z pywego ministerstwa spraw zagranicznych Rzeszy pynie
potok lamentw na temat chybionych zabiegw dyplomatycznych. Roztacza si scena, na
ktrej nieprzytomni ze zmczenia szpiedzy i agenci dyplomatyczni usiuj zrobi co w ich
mocy, by walczy z defetyzmem i dezercjami zniechconych i krnbrnych satelitw, zdradzieckich sojusznikw i opornych pastw neutralnych.
Czas tajnych sub podlegych Canarisowi koczy si... Jawi si obraz oa mierci zgniej
dyplomacji i przegranej propagandy nazistowskiej. Czytelnik doznaje skrajnych emocji,
kiedy w treci abdziej pieni-jak s te dokumenty - wyzieraj okruciestwo i brutalno
w stosunku do zoasnego narodu, ludzi tak strasznie zamotanych w sieci Gestapo, ktrzy po
piciu latach daremnych bojw...

Ale Dulles myli si, jeli oczekiwa, e jego list zostanie w Waszyngtonie przeczytany z nalen uwag; gdy w Londynie raporty wagi dokumentw Kolbego inspiroway do nowego mylenia strategicznego, jak to miao miejsce w przypadku planw
Rankina, w Waszyngtonie spotkao je wzruszenie ramion. Bo kogo to obchodzio?
Tymczasem to nie faktograficzna tre przesdzaa o znaczeniu Raportu Berneskiego". Bo chocia prawdopodobnie Dulles nie wiedzia o tym, one przewanie dubloway informacje szpiegowskie znane ju ze rde Ultry" i Magica". Warto dokumentw Kolbego tkwia w tym, e pokazyway one, jak daleko mog posun si
niektrzy Niemcy w zdradzie swojej ojczyzny w rozpaczliwej godzinie osobistych,
ideologicznych rozrachunkw. Postpek Kolbego by tylko kontynuacj tego, co czyni Canaris od pocztku wojny, za czym szy kolejno - Raport z Oslo", zdrada Ostera
zwizana z Fali Gelb" w roku 1940 i liczne operacje wywiadowcze prowadzone przez
Canarisa przez cay okres wojny.

292

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA -2943

Lizbona, podobnie jak Berno i Sztokholm, bya wzem cznoci Schwarze Kapelle" z aliantami. W lipcu i sierpniu 1943 roku, na polecenie Stauffenberga, Otto John,
prawnik Lufthansy, a zarazem uczestnik spisku, pojecha do Lizbony i Madrytu, aby
zbada szans zainstalowania tam szybkich rodkw cznoci z Waszyngtonem i Londynem. W Madrycie, dziki rekomendacji charge d'affaires, Willarda L. Beaulaca, John
spotka si na prywatnym obiedzie z pukownikiem Williamem Hohenthalem, amerykaskim attache wojskowym. Zgodnie ze sowami Johna - powiedzia Hohenthalowi, e:
Wehrmacht moe jeszcze walczy przez siedem lat, zanim siy jego wyczerpi si zupenie
i jeli nie znajdziemy sposobu na wczeniejsze zakoczenie wojny przez zmian u steru
wadzy"... Powiedziaem, bez podawania nazwisk, e my" zamierzamy podj prb zmiany reimu" przed Boym Narodzeniem 1943. Do tego celu potrzebujemy poparcia z zewntrz w postaci deklaracji traktowania nas w sposb, jaki ju zagwarantowano Wiochom.
Czy moemy pozosta w kontakcie? (Hohenthal) chtnie si zgodzi, da mi tajny numer
telefonu do ambasady amerykaskiej i obieca dochowa cisej tajemnicy.

Z tym zapewnieniem, John ruszy do Lizbony, gdzie jak sdzi, uda mu si porozmawia z kim z MI-6. Spotkanie doszo do skutku dopiero pod koniec roku w zaparkowanym samochodzie na jednej z bocznych, ciemnych uliczek Lizbony. Bya to waciwie nie zamierzona randka, gdy kontakt" w samochodzie okaza si by kobiet,
jak Miss Rit Winsor". Kiedy jechalimy przez miasto - opowiada John - powiedziaa mi, e z Londynu nadeszy cise instrukcje, zakazujce wszelkich dalszych
kontaktw z wysannikami niemieckiej opozycji, i e teraz wojn rozstrzygnie sia
ora". Schwarze Kapelle" po raz kolejny zostaa odtrcona, prawdopodobnie za
spraw Philby'ego.
John nie by jedynym przedstawicielem Schwarze Kapelle" w Lizbonie. W lecie
roku 1943 baron Oswald von Hoyningen-Huene, byy sekretarz Hindenburga, a obecnie ambasador w Portugalii, wysa przez porednikw, przede wszystkim do Canarisa i Menziesa, zaproszenie na spotkanie, aby na neutralnym gruncie przedyskutowa moliwo przymierza midzy Schwarze Kapelle" i MI-6. Menzies przyj
zaproszenie przychylnie i spotkaby si z Canarisem, gdyby nie Anthony Eden, ktry zgodnie ze sowami Menziesa, nie pozwoli nawet odpowiedzie na zaproszenie.
Gdyby Rosjanie dowiedzieli si o takim spotkaniu, to mogliby doj do przekonania, e Brytyjczycy nosz si z pomysem zawarcia osobnego paktu pokojowego
z Niemcami.
Mniej wicej w tym samym czasie Schwarze Kapelle" zaryzykowaa kolejne podejcie do MI-6 w Lizbonie. Pewien agent Abwehry przekaza dossier nazwane potem Raportem Lizboskim". Raport ten wzmocni znaczenie gestu ukrytego w Raporcie Berneskim" i by, w co wielu Niemcw wierzyo po wojnie, najwiksz zdrad,
jakiej doznaa Trzecia Rzesza. Wrd masy szczegw technicznych, Raport Lizboski" ujawnia, e niemiecki program bada i rozwoju produkcji pociskw sterowanych jest realizowany w Peenemunde, na odosobnionej wyspie batyckiej okoo
70 mil od Szczecina. Raport ponadto potwierdza informacj zawart w Raporcie
z Oslo" z 1939 roku. Dostarczenie go byo zapewne wyrazem dobrej wiary i miao
zachci Menziesa do przyjcia zaproszenia Canarisa. Zaproszenia nie przyj, ale je-

SCHWARZE KAPELLE", 1943

293

denacie dni pniej raport powdrowa wyej. W nocy z 17 na 18 sierpnia 1943 roku
RAF zrwnao Peenemunde z ziemi.
Jeszcze raz uparci spiskowcy ze Schwarze Kapelle" zademonstrowali wol zdradzenia najgbszych tajemnic Trzeciej Rzeszy. Alianci skorzy byli niezwocznie wykorzysta ich zdrad, ale uparcie ignorowali stojce za ni motywy. Amerykaskie nastawienie do Schwarze Kapelle" nie zmienio si ani na jot. Trzecia Rzesza miaa
by unicestwiona w bezporedniej konfrontacji na polu bitwy, nie byo miejsca na adne
polityczne koncesje. Natomiast stosunek Churchilla do Schwarze Kapelle" by raczej
ambiwalentny. W strachu przed morzem krwi, ktre mogoby wyla si w momencie
najwikszej prby - w D-Day", gotw by przychyli ucha kadej sugestii, gwarantujcej moliwo pokonania Niemcw bez otwartej walki - zgodnie z pradawn maksym Sun Tzu. Jego mylenie szo w kierunku oszczdzenia aliantom operacji wojennych, jeli tylko istnieje szansa powodzenia dla spisku, czyli usunicia Hitlera. Ale
kiedy Churchill podnis spraw Schwarze Kapelle" w Biaym Domu w maju 1943
roku - majc, by moe, na myli manipulowanie spiskiem, w czym Wielka Brytania
celowaa, gdy wykorzystywaa wszelki ruch oporu w Europie do nkania i rugowania nazizmu - a wic na wzmiank Churchilla Roosevelt zareagowa bardzo ostro. Jak
zanotowa Robert E. Sherwood: Nie ma wtpliwoci, e Roosevelt nigdy nie bra
serio tej moliwoci, myla tylko o ostatecznym zwycistwie".
Goerdeler, Gisevius i John nie kamali, gdy mwili o odrodzonej determinacji spiskowcw. W okresie midzy wrzeniem i grudniem Schwarze Kapelle" dokonaa
nie mniej, ni czterech prb zamordowania Hitlera. Kady z zamachw by starannie
zaplanowany i za kadym odpowiednio wczeniej projekt Walkyrie" by testowany
pod ktem rzeczywistych i moliwych do przewidzenia zagroe dla akcji. Pierwszy
z zamachw na ycie Hitlera przeprowadzi w jego Kwaterze Gwnej genera Helmuth Stieff. Materiay wybuchy jednak przedwczenie, a skutek by jedynie taki, e
zastosowano cilejsz ochron osoby Hitlera, co uniemoliwio ponowienie zamachu. Drug prb podj mody oficer sztabowy, majcy dostp do Hitlera w zamku
Berghof w Berchtesgaden. Oficer ten, nie ujawnionego nazwiska, proponowa przemycenie pistoletu do biura Hitlera na zebranie sztabu i zastrzelenie go z bliskiej odlegoci. Plan ten rwnie zawid, gdy oficer w, jako niszy rang, musia stan
z tyu wielkiej sali, gdzie znalaz si obok ochroniarza z SS i nie mg sign nawet
po chusteczk do nosa, a co dopiero po pistolet.
W listopadzie 1943 roku pojawia si nowa szansa. Mody oficer, Axel baron von
dem Bussche mia przymierzy nowy model paszcza polowego dla Hitlera. Jego plan
mia znamiona najwyszej odwagi i powicenia: postanowi ukry na sobie dwie
bomby i - kiedy Hitler by si zbliy - uruchomi zapalniki i wysa obu do wiecznoci. Nagy aliancki nalot spowodowa, e do przymierzania paszcza nie doszo z przyczyn wyszych. Kiedy modzieniec mia ju wykona swoje zadanie, okazao si, e
paszcz dla Hitlera ley w strzpach. W kocu sam Stauffenberg przystpi do akcji.
Chocia nikt nie oczekiwa, e jednooki, jednorki, z trzema tylko palcami czowiek
bdzie manipulowa przy bombie, zgosi si na ochotnika. Owiadczy, e zrobi to
podczas roboczej konferencji zwoanej przez Hitlera na 26 grudnia 1943 roku. Stauffenbergowi z bomb w teczce udao si dosta tylko do przedpokoju, gdzie poinformowano go, e spotkanie odwoano. Albo grony anio str Hitlera, albo moe wtyczka SD w Schwarze Kapelle" - co lub kto chroni Hitlera. I tak dla konspiratorw

294

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 1943

niemieckich zacz si rok 1944. Ich plany, jak dotd, skoczyy si na nieudanych
prbach. Nie wiedzieli nawet, e prawdziwym sprawc ich niebywaego pecha bya
Ultra". Raz za razem bowiem, gdy spiskowcy chcieli przekaza sekrety Trzeciej Rzeszy za pomoc w usuniciu Hitlera i jego nazistw, alianci nie byli zainteresowani darem, ani te nie zamierzali - bo nie musieli - wdawa si w jakie podejrzane interesy.
Niemieccy spiskowcy mogli im powiedzie bardzo mao lub zgoa nic, czego by nie
wiedzieli dziki Ultrze". To wanie Ultra" - tak skuteczna i pomocna w ostatecznym pokonaniu Trzeciej Rzeszy - odwlekaa unicestwienie Hitlera.

"Starkey"
W poowie roku 1943 w Londynie zainstalowa si anglo-amerykaski sztab gwny.
Jego szefem zosta genera Frederick Morgan, czterdziestodziewicioletni artylerzysta i czogista, czowiek wytworny i wyrniajcy si nieco zabawn kurtuazj oraz
saboci do Amerykanw. Wszyscy nazywali go COSSAC - od skrtu nazwy zajmowanego stanowiska: Szef Sztabu Naczelnego Dowdcy Sprzymierzonych. Sztab
COSSAC znalaz wygodn kwater w Norfolk House przy placu witego Jakuba,
w spokojnym zauku na tyach Picadily, gdzie na wiat przyszed Jerzy III, Josiah
Wedgwood* mia swj synny warsztat z wystaw, gdzie rezydowali premier Dukes
oraz Stowarzyszenie Ochmistrzy Angielskich. Tote Norfolk House wietnie si nadawa na kluby armii i marynarki wojennej. A w salach klubowych odbyway si robocze konferencje, powicone pierwszej kampanii decepcyjnej COSSACA - planu nazwanego Cockade". Pewnej pikanterii naszej pracy nad podstpami wojennymi wspomina Wingate - dodawa wiszcy w jednej z sal klubowych akt Nell Gwynne,
ktra goa, jak Pan Bg stworzy, obserwowaa nas z ram obrazu, dyskutujcych nad
kieliszkami brandy z wod sodow o tym, jak sprytnie podej wroga". Konsekwencje Cockade" byy mniej zabawne.
Pomys operacji Cockade" - jednego z projektw decepcyjnych, skadajcych si
na plan Jael" - zrodzi si podczas konferencji w Casablance, gdzie Poczeni Szefowie Sztabw alianckich uwiadomili sobie, e w roku 1943 armie brytyjskie i amerykaskie nie zdoaj zaatakowa Europy przez Kana. Na ziemi angielskiej alianci nie
dysponowali potrzebnymi do tak gigantycznej ofensywy ludmi, okrtami i samolotami. Jednoczenie Churchill cigle podkrela, e niesychanie wan rzecz jest utrzymanie w tajemnicy przed Niemcami saboci aliantw na Wyspie. Aby to si powiodo, naleao poczyni pozorne przygotowania do ataku na Francj, co powstrzymaoby Hitlera przed odwoaniem stacjonujcych we Francji dywizji pancernych i przemieszczeniem ich do Rosji i do Woch, gdzie zreszt byy potrzebne. Naczelne dowdztwo alianckie miao take nadziej, e par nowych akcji pozornych w Pas de
Calais podsyci obawy Hitlera o bezpieczestwo tego rejonu i zamiast wzmacnia fortyfikacje w Normandii, gdzie alianci istotnie zamierzali wyldowa, Hitler poczuje
si zmuszony do zbudowania silniejszej linii obrony na wybrzeach Pas de Calais.
Drugim, rwnie wanym, celem Cockade" byo zmuszenie Luftwaffe do bezporedniego starcia powietrznego z siami powietrznymi RAF i USAAF. Zgodnie z tymi
* Josiah Wedgwood (1730-1795), synny angielski garncarz i twrca naczy glinianych swego imienia.

296

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA -1943

ustaleniami Morgan otrzyma polecenie przygotowania projektu mistrzowskiego kamuflau wraz ze schematem intrygi, majcej trwa przez cae lato 1943 roku dla zwizania wroga na Zachodzie i podtrzymania jego obawy, e jeszcze w tym roku nad
Kanaem czeka go szeroko zakrojona operacja wojenna.
Najwaniejszym elementem Cockade" bya operacja o kryptonimie Starkey".
W oglnym zarysie miao to by ldowanie w strefie Kanau, by zwabi Luftwaffe
i przez okoo 14 dni zmusza j do intensywnej walki powietrznej w obronie przed
desantem alianckim w Pas de Calais". Oprcz planu Starkey" na Cockade" skaday si jeszcze dwa mniejsze pomysy decepcyjne - Tindall", sugerujcy anglo-amerykask inwazj pnocnej Norwegii, oraz Wadham", ktry mia sprawi wraenie,
e znajdujca si w Anglii armia amerykaska zamierza dosta si do Bretanii. Nad
caoci planu czuwa koordynator decepcji, pukownik Bevan, a u jego boku oficer
LCS, major Derrick Morley, pilnowa, by grupy planujce zadanie uwzgldniay sugestie i polecenia LCS. Samo planowanie zoono w rce Morgana, jako oficera
COSSAC, ale bezporedni odpowiedzialnoci za powodzenie Starkey" obciono
gwnodowodzcego si powietrznych, marszaka lotnictwa sir Trafforda Leigh-Mallory'ego. Starkey" bowiem by wymierzony gwnie w Luftwaffe, ktr zamierzano
zniszczy w bitwach powietrznych. Podstawowym orem wykonawcw Cockade"
byy pozr, fortel i groba. A poza tym tu i wdzie jaki oddzia wojskowy, pyncy
gdzie okrt, pojedynczy dywizjon w bitwie powietrznej, przypadkowy" podszept
w eterze, drobna wzmianka w gazecie, krtka informacja radiowa, podesanie szpiega, oznaki niepokoju we Francji - sowem mnogo sygnaw ostrzegawczych, ktre
razem wzite powinny da wywiadowi niemieckiemu do zrozumienia, e inwazja
Francji jest niepokojco bliska.
Poszczeglne grupy projektantw tej decepcji od samego pocztku stany przed
wanym dla sprawy problemem. Jakim cudem groba inwazji miaa by przekonujca, skoro latem 1943 roku na terenie Wielkiej Brytanii znajdowao si mniej wojsk operacyjnych, ni podczas niewielkiej akcji pod Dieppe w roku 1942? COSSAC nie wtpi, e Niemcy mog wiedzie lub domyla si, e na Wyspach Brytyjskich nie ma
wystarczajcej liczby wojsk alianckich, potrzebnych do tak wielkiego przedsiwzicia. Pozostawao tylko jedno do zrobienia - liczb t rozdmucha za pomoc zwykych, lecz dobrze naladujcych prawd, kamstw. Niemal natychmiast w prasie i radiu zaczy pojawia si pogoski o planowanej inwazji, co miao wywoa wrd
Brytyjczykw nastrj niespokojnego wyczekiwania, jakby pod ich bokiem trway przygotowania do wikszej operacji wojskowej. Umiejtnie rozprzestrzeniane pogoski
miay te postawi w stan pogotowia ruch oporu Francji, Belgii i Holandii tak, by
spodziewano si inwazji we wrzeniu.
Pod wzgldem moralnym i politycznym ten ostatni pomys kry w sobie najwiksze
niebezpieczestwo. Gabinet Wojny musia bowiem zdawa sobie spraw z tego, e konspiratorzy najpewniej uwierz w nieuchronno bliskiej inwazji, wzniec powstanie,
ujawni si i nara na pewn mier z rk rozjuszonych Niemcw. Jednak bez wywoania objaww wzmoonej aktywnoci podziemnej, w ktrej Niemcy dopatrzyliby si
sygnaw prawdziwej inwazji, Starkey" nie nabraby pozorw autentycznoci. Tak to
widziano w Londynie. Wobec tego dwie brytyjskie agencje wywiadowcze, wsppracujce z organizacjami podziemnymi - SOE i PWE otrzymay rozkaz sporzdzenia odpowiedniego planu dziaania. By gotw do przedoenia 18 lipca 1943 roku.

STARKEY"

297

A oto jak SOE i PWE zamierzay podmalowa Starkeya" kolorami prawdy. Agencje przedstawiy, a sztab zaakceptowa nastpujcy przepis:
Metoda polega na wyreyserowaniu, na siedem dni przed momentem kulminacyjnym D-Day" akcji, kilku posuni politycznych i operacji zaczepnych. Powinny one by przeprowadzone na tak skal, by zaniepokoi i zdezorientowa wroga, natomiast nie sprowokowa ludzi z podziemia antyhitlerowskiego do przedwczesnego wybuchu, co grozioby odkryciem podstpu i ujawnieniem planw inwazji.

Wspomniane operacje zaczepne i polityczne miay polega na niszczeniu obiektw

kolejowych i niemieckich obiektw dowodzenia, zamachach na ycie niemieckich osobistoci, zrywaniu sieci cznoci i atakach na niektre obiekty przemysowe. Wszystko miao
wskazywa na to, e inwazja nastpi szybko i e podziemie chce wzi w niej udzia.
Projektanci Starkey" mieli tylko nadziej, e ruch oporu nie posunie si za daleko.
W tak pomylanej intrydze kryy si sabe punkty. W czci planu, wymownie zatytuowanej The Problem", twrcy z SOE i PWE ostrzegali:
Operacje te zostan przeprowadzone w przededniu czwartej ju zimy w tej wojnie. Bd si
rozgryway na obszarach, gdzie nadzieje na odzyskanie wolnoci s bodaj jedynym bodcem
przetrwania i podsycaj ducha oporu. Nasze dziaania rozbudz nadzieje na wyzwolenie
jeszcze przed zim, gdy ona nadejdzie, narody Europy Zachodniej doznaj zabjczego
rozczarowania.

Ale plan zakada rwnie, e oszukani ludzie spojrz na spraw inaczej, gdy powiod si operacje gdziekolwiek indziej - szczeglnie na Sycylii i we Woszech, przewidziane na ten sam okres, co operacja Starkey". W The Problem" czytamy dalej:
W tych okolicznociach narody Zachodu bd gotowe pogodzi si z operacj Starkey, jako usprawiedliwion dywersj i duch bdzie si ywi nadziejami na kolejne
sukcesy aliantw". Cynizm i groza wiej z kadego zacytowanego tu sowa.
W plan Starkey" wbudowano jednak pewien system gwarancji w nadziei powstrzymania wybuchu powsta ludzi z podziemia. Oto, co zaproponowano:
I. Czonkowie ruchu oporu i ich partyzantka powinni otrzyma cise rozkazy zachowania
spokoju i czekania na dyrektywy z Londynu.
II. Na siedem dni przed D-Day" naley rozrzuci ulotki i rozpowszechni wiadomo, e
przykady aktywnoci alianckiej stanowi tylko prb przed waciwym przedstawieniem.
Te rodki zapobiegawcze dowdztwo zaaprobowao, gdy - jak to odczuwano .. .maj one dwie zalety - wprowadz przeciwnika w bd na czas trwania akcji i podtrzymaj zaufanie si patriotycznych do celowoci naszych rozkazw i tym samym
wpoj im wol rozumnego i ufnego respektowania dalszych instrukcji". Ale nikt nie
wtpi, e projektodawcy planu Starkey" igraj z nieznanym ywioem - z pomysami francuskiego ruchu oporu.
Nieprzewidywalne rwnie mogy by skutki zastosowania rodkw specjalnych
sucych manipulowaniu ludmi z konspiracji. Przede wszystkim uyto synce z rzetelnoci BBC, jako niewiadomego agenta decepcji, ktry w dobrej wierze rozpowszech-

298

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA -1943

nia wiadomoci i zamierzone przecieki. W wiecie wczesnych mediw radio BBC zajmowao szczegln pozycj. Jego nieskazitelna reputacja opieraa si na mwieniu cakowitej prawdy, a ju na pewno nie by to organ propagandowy rzdu brytyjskiego
Otacza je powszechny szacunek, jego serwisw informacyjnych sucha cay wiat, bo
bya to jedyna wiarygodna stacja radiowa pord tych, ktre gwnie suyy dezinformacji. W caej Europie szczliwi posiadacze radioodbiornikw, ryzykujc aresztowaniem, co noc suchali spokojnych, wywaonych, opartych na faktach wiadomoci z Londynu; suchali i byli posuszni. A twrcy planu Starkey" wykorzystali BBC do swoich
pokrtnych celw - wywoali symptomy powstania antyhitlerowskiego, ktremu alianci
rzekomo spiesz na pomoc. BBC bezwiednie wczyo si do operacji.
A miao si przyda w jeszcze jednym celu - manipulowania oddziaami partyzanckimi. Niemal od pocztku wojny BBC wzia na siebie rol cznika midzy Londynem
i ruchem oporu w Europie. Zastosowano system cznoci, zwany Avis". Wiadomoci,
zwane idioformami lub messages personnels" nadawano w jzykach narodowych
w dwch oddzielnych porcjach - A" i B". A - jak Alert" sygnalizowaa adresatowi,
e ma rozpocz przygotowania do wyznaczonego zadania. Cz B lub action" oznaczaa rozkaz realizacji zadania. Teoretycznie tylko dowdcy komrek ruchu oporu rozumieli tre przekazu i - oczywicie - pracownicy sekcji operacyjnej SOE.
Kadego wieczoru punktualnie o godzinie 19.30 i o 21.00 z europejskiej sekcji BBC,
z Bush House na Strandzie pyny w eter messages personnels" i kadej nocy kto na
nie czeka. Poprzedza je fragment V symfonii Beethovena - ody do zwycistwa. Trway
od pitnastu do dwudziestu minut i zaczynay si od sw: A teraz kilka messages
personnels". Konkretne przesania poprzedzay sowa: Le chat a neuf vies" (Kot yje
dziewi razy), a potem, w tempie dyktanda, jakby kto dyktowa, wyranie sylabizujc: Le...chat...a...neuf ...vies". Potem bya pauza i Benedictine est une liqueur douce"Ben-e-dict-ine...est....une...li-queur...douce". La vache saute pardessus la lun" (Krowa
skacze przez ksiyc) - La...vache...saute...par-dessus...la...lun". Dla wikszoci ludzi
zdania te nic nie znaczyy, ale tych niewielu poinformowanych wiedziao, e trzeba, na
przykad, wysadzi tory w Perigord, lub czeka o pnocy na przyjcie agenta w Angers. Nadawano wiadomo La lun est pleine d'elephants rouge" i niebawem w Clermont-Ferrant wylatywa w powietrze transformator. Albo - Romeo embrasse Juliette"
- na Ory naley ostrzela z broni maszynowej ciarwk z personelem Luftwaffe.
System dziaa bezawaryjnie. Chodzio o to, by nadal spenia swoje zadanie. Ale
jako agent" operacji Starkey" BBC miao teraz nadawa informacje kamliwe. Poza
tym przed sygnaem ustalonym dla planu Starkey" podawano tylko wiadomoci
typu A - jak alert". Do grup partyzanckich we Francji nie kierowano ju adresowanych rozkazw typu B". W ten sposb zabezpieczano si przed niepodanym zrywem powstaczym. Ale gwarancje tego bezpieczestwa mieli w rku ludzie z francuskiego podziemia. Czy bd posuszni rozkazom z Londynu?
Na tym nie koczya si lista punktw zapalnych planu SOE-PWE. Od chwili upadku Francji, Londyn wysya tam agentw SOE w celu przeksztacenia francuskiego ruchu oporu w armi podziemn*. Ludzie ci przenosili instrukcje, rozkazy, organizowali
* Autor porusza tu jeden z kluczowych problemw stosunku Resistance - SOE i zgodnie z angielskim punktem widzenia uwaa, i Francuzi winni by organizatorami i kierownikami francuskiego ruchu oporu. Francuzi uwaali, i s rwnorzdnymi partnerami i oni gospodarz w swoim kraju (przyp. T.R.).

STARKEY"

299

i szkolili partyzantw w zadaniach szpiegowskich i w umiejtnoci dziaania w warunkach tajnoci, nadawali drog radiow wiadomoci do Londynu, przygotowywali ldowiska dla zrzutw broni, amunicji, materiaw wybuchowych, pienidzy i nastpnych agentw. Zadanie podtrzymywania tajnej dziaalnoci na terenach okupowanych
przez Niemcw speniali z naraeniem ycia. Mieli na swoim koncie nieocenione zasugi w kierowaniu rozproszonymi, niezdyscyplinowanymi i cigle rwcymi si siatkami
francuskiego ruchu oporu. Bardzo rzadko mieszano ich do operacji decepcyjnych.
W przypadku planu Starkey" kluczowi agenci, od dawna ju dziaajcy w terenie i ci
wysani do Francji na czas przedstawienia nie wiedzieli, e Starkey" jest rodzajem farsy. Z ca powag wykonywali swoje zadania. Dla twrcw planu Starkey" byli czynnikiem dodajcym akcji pozorw autentycznoci. Chcieli, by ci agenci w swoim oddaniu sprawie nie wyszli poza cise rozkazy Londynu.
Dla francuskiego podziemia i jego angielskich opiekunw Starkey" by operacj
skrajnie niebezpieczn. Jej gwnym celem bya przecie reakcja Niemcw na inwazj", a czci ich reakcji obronnej byoby uderzenie w ruch oporu. Grob t dostrzeg
Jacob L. Devers, amerykaski genera odkomenderowany do Anglii. Napisa on do generaa George'a V. Stronga, szefa wywiadu wojskowego w Waszyngtonie, e ...plan
Starkey w wykonaniu PWE ... (moe) wywoa w Europie powszechne powstanie,
naraajc na niebezpieczestwo ca organizacj podziemn". Ale Strong, jako czonek
Joint Security Control, sam w przeszoci usankcjonowa fakt manipulowania francuskim ruchem oporu - a szczeglnie gaullistami - dla celw decepcyjnych.
Ryzyko nie powstrzymao twrcw planu. Start operacji Starkey" ustalono na
9 wrzenia i niezwocznie nadano jej bieg. Organizatorzy z SOE zostali ju zrzuceni
do Francji, gdzie rozpoczli przygotowania do inwazji". Po angielskiej stronie Kanau w kocu lipca, krajobraz urozmaiciy maszerujce gdzie oddziay wojskowe, kolumny czogw toczyy si ku poudniowemu wybrzeu Anglii, niespodziewanie zamknito dla goci wakacyjne pensjonaty w miejscowociach wypoczynkowych, poczta ze stref zwizanych z inwazj" bya przechwytywana i sprawdzana, a telefony
podsuchiwane, myliwce RAF prowokacyjnie migay po francuskim niebie, a prasa
i radio omieliy si spekulowa, e inwazja nastpi lada moment. Nareszcie nastpi.
I w tym momencie scenariusz wielkiej mistyfikacji zacz si zaamywa. Nawet
najlepiej zorientowani w caej operacji zaczli si gubi. Morgan utyskiwa: Czy kto
askawie mi powie, co i komu mam powiedzie, skoro ju musz?" A tymczasem podminowani wiadomociami z zamierzonych przeciekw PWE radiowcy i korespondenci prasowi skoczyli ju z domysami i spekulacjami na temat inwazji. Amerykaska agencja United Press dumnie doniosa wiatu: Jak wiadomo ze rde nieoficjalnych alianci ju tej jesieni uderz na Niemcy. Na Berlin maszeruj siy anglo-amerykaskie zdolne przeciwstawi si Rosjanom. Mno si sygnay, e alianci mog wyldowa we Woszech i we Francji ju za miesic". Z Londynu pyny dziesitki tysicy podobnych informacji nadawanych przez korespondentw do ich wydawcw
na caym wiecie. Nadane 17 sierpnia 1943 roku doniesienie radia BBC postawio Francj w stan najwyszej gotowoci, a Francuzw natchno najmielszymi nadziejami:
... rozpoczo si wyzwalanie krajw okupowanych.
Oczywicie nie zamierzamy ujawni, gdzie nastpi uderzenie. Ludno okupowanych krajw, ktra pierwsza powita armie wyzwolecze dowie si o tym ostatnia.

300

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 1943

Zanim bdziemy w stanie owieci was w tej najwaniejszej dla was kwestii, na pocztek
pozwalamy sobie skierowa do was nastpujce wezwanie:
Nadszed czas przygotowania i dopracowania waszych dziaa. Wszystkie posunicia, ktre mogyby si w jakikolwiek sposb przyczyni do sukcesu operacji inwazyjnych na terytorium Francji musz by dopracowane tak, aby podoay ciarowi tego zadania.
Musicie dzie po dniu i tydzie po tygodniu przygotowywa si do roli, ktr odegracie
w najbliszej przyszoci - do wyzwolenia waszego kraju.
Associated Press i Reuter podchwyciy t audycj i zrobiy z niej wiadomo o zasigu wiatowym. Pod wpywem tej informacji francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego ostrzeg wszystkie siy patriotyczne, eby szykoway si do inwazji alianckiej, ktra moe si zacz kadego dnia". United Press podsycia pomie nadziei,
ogaszajc z Londynu: Przywdcw podziemia francuskiego powiadomiono dzi,
e powinni ufnie oczekiwa szybkiej inwazji Francji. Doniesieniom tym wtruj rozpowszechniane w samej Wielkiej Brytanii wieci, e godzina zero zblia si...". W tym
samym czasie sekretarz stanu, Herbert Morrison, kaza przenie wiele ekip straackich na poudniowy wschd Anglii, arcybiskup Canterbury zacz nawoywa do
modlitwy za tych, ktrzy za chwil wkrocz na kontynent europejski", a z Quebecu,
w audycji skierowanej do spoeczestwa kanadyjskiego, Churchill obieca, e inwazja
na Europ nastpi zanim spadn licie z drzew" - nie mwic, z ktrej strony.
W cigu dwudziestu dni lotnictwo Sprzymierzonych trzy tysice razy atakowao
rejon Pas de Calais. Miao to pogbi we Francji przeczucia nieuchronnoci wielkich
wydarze. Wzniecona wskutek tego gorczka inwazyjna ogarna ca pnocno-zachodni Europ. W cigu jednego tygodnia, jak donosia kwatera gwna de Gaulle'a,
uzbrojeni Francuzi zastrzelili ponad piciuset onierzy w mundurach feldgrau. Plastykowa bomba zabia dwudziestu trzech oficerw niemieckich w jednej z restauracji
w Lilie, w Dijon sabotayci wykoleili wagony transportujce wojsko, zabijajc 250
onierzy niemieckich. W Holandii Hendrik Seyff ardt, jedyny holenderski genera stojcy u boku nazistw, zosta zastrzelony przed swoim domem w Hadze przez uzbrojonego agenta SOE. W Belgii brukselczycy szydzili z onierzy niemieckich, zadajc
im pytanie: Jeszcze nie spakowalicie swoich manatkw? Alianci nadchodz!".
W Danii zadeptano na mier oficera niemieckiego. Flota duska ucieka do Szwecji,
koo Aalborga eksplodowa pocig wiozcy oddziay niemieckie. Panowao takie wzburzenie, e Niemcy wprowadzili stan wyjtkowy*.
Atmosfera po obu stronach Kanau nabrzmiewaa niebywaym napiciem, podczas gdy za Atlantykiem 19 sierpnia 1943 roku, New York Times" grubymi tytuami
woa: Armie gotowe do marszu - mwi Eisenhower", czy Alianci prosz narody
Europy, aby byy gotowe".
Prasa wiatowa gosia, e konferencja w Quebec obradowaa nad szczegami inwazji. Z Francji nadeszy alarmujce wieci, e podziemie szykuje si do powstania,
* Wskutek narastania sprzeciwu wobec poczyna niemieckich wadz okupacyjnych 28 sierpnia Niemcy zadali od rzdu duskiego Scaveniusa w formie ultimatywnej wprowadzenia stanu wyjtkowego. Rzd, przedstawiciele Rigsdagu i partii uznali, i min czas ustpstw. 29 sierpnia Niemcy wprowadzili w Danii stan
wyjtkowy, rozbroili armi dusk (operacja Safari"), ale cz floty przesza do portw szwedzkich, reszta
zostaa zatopiona przez zaogi (przyp. T.R.).

STARKEY"

301

ktre wkrtce wybuchnie, jeli nie ostudzi si zapaw. Krtko mwic, wielka kampania decepcyjna wymkna si spod kontroli.
W tej sytuacji 20 sierpnia Bevan zwoa na narad wszystkie agencje zaangaowane w Cockade". Zdecydowano, e PWE musi przerwa kampani gotowoci bojowej" ze wzgldu na bezpieczestwo uczestnikw wszystkich grup oporu na terenie
Europy, gdy zdano sobie spraw z tego, e Niemcy wykorzystaj wrzenie nastrojw wyzwoleczych, jako pretekst do zlikwidowania caego podziemia. Oto do czego
doprowadzio wysugiwanie si niewiadomymi agentami decepcji - radiem i pras.
PWE musiao ponadto opracowa i dostarczy wszystkim wydawcom poufne pismo
z nastpujcymi radami:
A. Szerzce si spekulacje prasowe dotyczce moliwoci przeprowadzenia ze Zjednoczonego Krlestwa inwazji kontynentu jeszcze tego lata mog powanie wyprzedza nasze zamiary militarne i - co groniejsze - przedwczenie obudzi nadzieje w sercach zniewolonych narodw caej Europy.
B. Fakty przedstawiaj si, jak nastpuje, a podajemy je jako wskazwki o najcilej tajnym
charakterze:
C. Tego lata spraw najwaniejsz jest zmczy wroga psychicznie. Najlepszym rodkiem
osignicia tego celu jest przekonanie go, e w najbliszej przyszoci przygotowujemy wielki
desant. Wyolbrzymianie poczucia zagroenia wrd Niemcw nie moe jednak prowadzi
do wybuchu w okupowanej Europie przedwczesnych powsta, ktre w razie klski spowodowayby nastroje wielkiego rozczarowania i upadku ducha. Ludno Wysp Brytyjskich te
nie powinna liczy na inwazj tego lata.
D. Nasze plany wojenne na to lato przewiduj rozlege operacje z uyciem wszystkich trzech
formacji wojsk Zjednoczonego Krlestwa. Aby osign podane rezultaty tych operacji
musimy zrobi wszystko, co w naszej mocy, aby unikn przedwczesnych oczekiwa ludnoci krajw alianckich co do rzeczywistego ldowania na kontynencie. Naley zatem zminimalizowa komentarze na ten temat.
W Wielkiej Brytanii radiowe i prasowe spekulacje na temat inwazji urway si raptownie. Ale nie w Ameryce. Do 28 sierpnia sytuacja we Francji bya tak cika, e PWE
w Londynie poinstruowao swojego przedstawiciela w Waszyngtonie, Davida BowesLyona, syna 14 earla Strathmore'a, krewnego krlowej i kuzyna Menziesa, eby przekaza OWI dyrektyw, sugerujc, e: ...ze wzgldu na pogbiajce si przekonanie
o bliskoci inwazji musisz podj rodki najwyszej ostronoci aby unikn wzrostu
napicia". Poradzono te OWI, aby przed startem planu Starkey" unikaa wszelkich
spekulacji dotyczcych prawdopodobiestwa bliskiej inwazji, a potem - opublikowaa oficjalnie jak najpeniejsze wyjanienie celw operacji oraz osignitych rezultatw".
Z pewnoci Londyn nie doceni wigoru mediw amerykaskich, a take ogromu
nienawici Francuzw do Niemcw. Ale czy mg dementowa pogoski o inwazji",
nie ujawniajc zarazem Niemcom, e Starkey" jest mistyfikacj? A czy mg zniszczy zaufanie, jakim wrd wszystkich organizacji podziemnych cieszya si BBC?
Odpowied na te pytania znalaz genera Dallas Brooks z marynarki krlewskiej,
penicy w PWE funkcj doradcy przy realizacji planu Cockade". Bowes-Lyon otrzyma od niego krtk depesz: Zrzu win na Niemcw". Niebawem wszystkie stacje
radiowe kontrolowane przez PWE i OWI naday nastpujcy przekaz:

302

WIELKA STRATEGIA IMAA TAKTYKA - 1943

Strzecie si niemieckich prowokacji. Dowiedzielimy si, e Niemcy rozpowszechniaj preparowane pogoski, e koncentrujemy armie na naszych wybrzeach z zamiarem inwazji
kontynentu. Nie bierzcie sobie tego do serca, poniewa prowokacje te maj na celu jedynie
wytworzenie wrd was sytuacji, ktrej sami bdziecie winni. Zachowajcie spokj! Uwaajcie! Rbcie tylko to, co wam powie BBC.

Dalsza cz operacji prawem inercji toczya si dalej. Flota inwazyjna" przybia

do brzegu Kanau. Zblia! si dzie inwazji", a Niemcy ani drgnli. Przez okres trwania
operacji Starkey" zorganizowano 3215 myliwskich i bombowych wypadw RAF
i USAAF, Niemcy - startowali zaledwie 362 razy. W wigili inwazji" Luftwaffe wysaa zaledwie sze lotw rozpoznawczych nad Kana i Angli, a w samym dniu tylko osiem misji rekonesansowych. Mniej, ni zwykle. Starkey" nie sprowokowa
ani jednego znaczcego bombardowania, w nocy z 8 na 9 wrzenia tylko dziesi bombowcw niemieckich bezadnie zrzucio swoje adunki na tak mae miejscowoci poudniowej i poudniowo-wschodniej Anglii, jak Sneilwell, Thetford, Stanton, Hepworth,
East Winch i Palling. Zaatakowali tylko jeden port jednym bombowcem - Hastings.
Nad flot inwazyjn" przeleciay tylko cztery niemieckie samoloty.
We Francji Luftwaffe zareagowaa - jak mwiy poinwazyjne" raporty Starkeya"
- w sposb niezadowalajcy. 9 wrzenia amerykaska 8. armia lotnictwa w sile 1208
samolotw poleciaa na cele na wybrzeach francuskich, by uprawdopodobni mistyfikacj Starkey". Nie doszo jednak do adnych wikszych potyczek w powietrzu.
Tylko podczas ataku na fabryk samolotw Hispano-Suiza i na Beaumont-sur-Oise
koo Parya myliwce amerykaskie wyrway Luftwaffe z letargu i zmusiy do kontrataku. Ale bitw waciwie pozostawiono bateriom przeciwlotniczym. I chocia 8. armia meldowaa strcenie 16 niemieckich myliwcw, to sama stracia pi bombowcw i dwa myliwce, a sto dwadziecia dziewi bombowcw uszkodzia niemiecka
artyleria przeciwlotnicza. Bya to wysoka cena za decepcj. Marszaek von Rundstedt,
dowdca armii niemieckiej na Zachodzie, by tak pewien, e inwazja jest udawana, e
Luftwaffe pozostawaa w drugim stopniu zagroenia alarmowego. Nadrzdny cel
planu Starkey" - wcignicie Luftwaffe w powan bitw powietrzn - nie zosta
osignity. Tak zanotowali twrcy planu:
W czasie trwania operacji nie zanotowano ani jednego niemieckiego ataku lotniczego na
cele naziemne. Prawdopodobnie Niemcy prawidowo oceniwszy zagroenie - doszli do
wniosku, e nie opaca im si atakowa w trybie i miejscach wybranych przez przeciwnika.
Byo to postpowanie zaskakujce dla aliantw, sprzeczne z niemieck szko taktyki walki.
... Takie zachowanie mogo wic by podyktowane wzgldami ekonomicznymi oraz odmow
wzicia udziau w walce na dyktowanych przez nas warunkach i wystawienia si na kpiny.

O znikomej reakcji Kriegsmarine na zaczepki wynikajce z planu Starkey" mwiy rwnie raporty Admiralicji. Zauwaono jedynie koncentracj ofensywnych E-bootw w Ostendzie i w Hawrze oraz traowcw w Dunkierce i Boulogne. Ale tene
raport Admiralicji zaznacza te, e mogo to by jedynie rutynowym przegrupowaniem si. Jeli za chodzi o nadbrzen aktywno defensywn, to jedyny ostrza niemiecki nastpi 7 wrzenia, kiedy to traowce oczyszczay przejcie w niemieckich
polach minowych, przed plaami inwazyjnymi" planu Starkey". Jeden z traow-

STARKEY"

303

cw zaton. Wbrew oczekiwaniom nawet w dzie inwazji" niemieckie stanowiska

ogniowe milczay. Zupenie, jak Luftwaffe - zachoway si przezornie. W podsumowaniu operacji Starkey" czytamy:
Trudno wytumaczy ten brak odzewu. By moe Niemcy myl, e nie znamy pozycji ich
baterii i nie chc ich zdradzi przez otwarcie ognia artyleryjskiego. Moe nie chc te odsoni
tajemnic podziau rl operacyjnych, czstotliwoci raenia i efektywnoci ostrzau, a zarazem
sprowokowa jakiego odwetowego bombardowania swoich pozycji. Milczenie baterii nadbrzenych naley zapewne tumaczy niemieck zasad nieotwierania ognia za wczenie.

To samo dotyczyo niemieckich dziaa na ldzie. W raporcie znalaza si nastpujca obserwacja:

Poza ogniem baterii przeciwlotniczych w czasie realizacji planu nie zauwaono adnych
przegrupowa wojska. adnego transportu kolejowego, adnych rzucajcych si w oczy
kolumn samochodw. Nie zanotowano te szczeglnej aktywnoci w sztabach i sektorach
obronnych wroga. Nasuchy bez zmian.

Aktywno telegraficzna Niemcw - jeli uzna j za pewn oznak odzewu na

dziaania operacyjne z repertuaru planu Starkey" bya minimalna. Ruch antenowy
w dniu inwazji" jakby zamar w porwnaniu z normaln wymian depesz. Brytyjski
nasuch dwoi si i troi w ledzeniu komunikatw wroga, ale przej tylko jedn znaczc wiadomo. Obserwator niemiecki, ledzcy z nadbrzenej skarpy flot inwazyjn", wykrzykn przez swj nadajnik radiowy: Co to za zamieszanie, tam w dole?".
Raport z operacji Starkey" tak j podsumowuje:
...wydawaoby si, e Niemcy poapali si w prawdziwej naturze caej operacji. Brak reakcji
wskazywaby, e nie chcieli wszczyna przygotowa antyinwazyjnych bez sprawdzenia,
w jakiej grze bior udzia i -by unikn kompromitacji przed Brytyjczykami - poczynili
tylko najkonieczniejsze kroki zapobiegajce moliwemu wypadowi.

W ten zawoalowany sposb podano do wiadomoci, e Starkey" okaza si fiaskiem. Dopiero pniej Rundstedt odsoni kulisy takiego zachowania si Niemcw:
Poruszenie wywoane przez Brytyjczykw byo zbyt oczywiste, wiedzielimy, e to
blef". Istotnie, Hitler by tak pewien mistyfikacji, e midzy kwietniem i grudniem
1943 roku wycofa jedn trzeci swoich wojsk z Zachodu. cznie dwadziecia siedem dywizji z trzydziestu szeciu armii zachodniej przerzucono do Rosji, na Sycyli,
do Woch i na Bakany. Punkt dla operacji A-Force Zeppelin" w rejonie Morza
rdziemnego, brak punktu dla operacji Cockade" autorstwa LCS w Londynie. Francj
opucio pi dywizji pancernych, dwie zmotoryzowane i dwadziecia piechoty, a ich
miejsce zajy dywizje o mniejszej wartoci bojowej. W Bretanii, w ktrej portach wikszo U-bootw miaa swoje bazy, przed operacj Cockade" znajdoway si cztery
dywizje piechoty i dwie pancerne; ale podczas Wadham" (czci planu Cockade"
skierowanej na Bretani) Niemcy tak zlekcewayli brytyjsk intryg inwazyjn", e
przenieli na inne fronty ekwiwalent jednej pancernej i dwch dywizji piechoty, a inne garnizony ogoocili z czogw, broni palnej i onierzy liniowych.

304

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 2943

W efekcie wycofania niemieckich si zbrojnych z Bretanii - co Marshall przepowiedzia ju w roku 1942 podczas zaartej debaty anglo-amerykaskiej nad operacjami
Roundup" i Sledgehammer" - siy wroga byy tak nike, e inwazja, a przynajmniej
wiksza operacja zdobycia jakiego przyczka dla przyszej, decydujcej ofensywy
w roku 1944, bya moliwa ju w roku 1943. Pogld ten Churchill i Brooke zwalczali
do koca. Ale prawda jest taka, e alianci niewielkim nakadem si i rodkw
a w kadym razie siami dostpnymi w Anglii w lecie 1943 roku, mogli po prostu zej
na ld w Bretanii, gdzie garnizony niemieckie - wedug kocowego raportu, byy _
praktycznie ogoocone"*.
LCS przeyo klsk Cockade" i skadajcych si na planw czstkowych, i jego
reputacja zostaa powanie nadszarpnita, szczeglnie wrd amerykaskich wsppracownikw COSSACA. Mogli oni z powodzeniem zdemaskowa nie tylko LCS, ale
i przedinwazyjne plany decepcyjne. Wyniki nieuniknionego dla LCS dochodzenia
ujawniono i potwierdzono fiasko Cockade". Tylko jeden wniosek z akcji zabrzmia
bardziej optymistycznie: zadziaa bezbdnie jeden wany czynnik - siy patriotyczne Francji mona byo doprowadzi do wrzenia - ale nie do niekontrolowanego wybuchu. Podziemie francuskie zademonstrowao pewne zdyscyplinowanie, liczyo si
z rozkazami Londynu. Gdyby udao si podtrzyma ich ufno, a do tego przeszkoli
i dozbroi, to mogliby odegra istotn rol w godzinie prawdziwej inwazji. Nie bya
to jednak zasuga LCS, ale cikiej pracy agentw SOE. Jak na ironi, to SOE zapacio
najdotkliwsz cen za klsk operacji Starkey". Gdy tylko Starkey" zosta odtajniony, do Londynu zaczy napywa zasmucajce wieci o represjach, jakie spady na
najwaniejsze siatki agentw SOE. Niemcy, obojtni na groby rzucane przez realizatorw planu Starkey", ze zdwojon mciwoci potraktowali kierowany przez SOE
francuski ruchu oporu. Za aktywno zwizan z operacj Starkey" konspiracj francusk dotkna wyjtkowa brutalno Niemcw, ktrzy postanowili bezapelacyjnie
zlikwidowa tajne organizaq'e antyhitlerowskie na terenie Francji. Starkey" by czym
wicej - jak napisa Morgan - ni zawoaniem kurtyna w gr!" przed jak marn
fars, bo owocowa potem, przez wiele jeszcze miesicy, blem i ludzkimi tragediami.

* Sprawa Bretanii nacignita. 7 lipca 1943 r. na pwyspie byo 5 dywizji pozycyjnych, a 28 sierpnia 6 oraz jedna
dywizja pancerna, a brak odwodu szybkiego by spowodowany przesuniciem go do Woch (przyp. T.R.).

"Prosper"
Przed siedzib SOE przy Baker Street 64, w pobliu powieciowego adresu Sherlocka
Holmesa, zatrzymaa si takswka i wysiad z niej genera Colin McVean Gubbins.
Znajcych go nie dziwio, e ten Szkot zmierza do siedziby rzdu jak zwykle odziany
w tartan mienicy si kolorami klanu MacBainw i klanu MacKintosh - krat ciemogranatow z bukszpanow zieleni. Od wrzenia 1943 roku genera obj stanowisko
D" (kryptonim szefa SOE) po sir Charlesie Hambro. Udawa si wanie do bunkra
premiera na Storey's Gate, aby zoy raport szefowi Imperialnego Sztabu Generalnego, generaowi Brooke'owi, na temat strat, ktre poniosa jego organizacja podczas
realizacji planu Starkey". Rozmiary tej katastrofy byy przeraajce. Przede wszystkim zniszczony zosta doszcztnie Prosper" - rozlega siatka wywiadowczo-konspiracyjna, ktr SOE budowao niezalenie od struktur francuskiego ruchu oporu z myl
o jej uyciu przeciwko Wehrmachtowi w dniu inwazji. Druga znaczca siatka, Scientist" (Uczony"), rozcigajca si od Parya po Pireneje, rwaa si w strzpy. Poza tym
mnstwo mniejszych ogniw podziemia francuskiego zaamao si lub rozpado cakowicie w wyniku wielkiej obawy, ktr Niemcy przeprowadzili na obszarze caej pnocnej Europy. Dla SOE nastaa czarna godzina.
Gubbins mia czterdzieci siedem lat, by synem dyplomaty i absolwentem Cheltenham. Urodzony na Obbe, jednej z wysp Zewntrznych Hybryd, by nieodrodnym
synem dumnych rodw szkockich. Przez blisko tysic lat jego klan dawa Szkocji wybitnych onierzy. Jeden z jego przodkw, major Gillies MacBean broni wyrwy w murach Culloden* i - zanim poleg od kuli, ktra trafia go w gow - osobicie usiek
czternastu Hanowerczykw. Za podobny akt odwagi i w podobnych okolicznociach,
bronic wyomu w murze w zamku Begum Bagh w Lucknow w roku 1858, kolejny
przedstawiciel rodu, major regimentu, genera William MacBean z 93. puku piechoty,
zdoby Krzy Wiktorii.
Sam Gubbins by kawalerzyst, nalecym do gatunku nowoczesnych" generaw, jednym z tych niewielu wysokich rang dowdcw, ktrzy rozumieli, e wojny
poowy wieku dwudziestego tocz si rwnie czsto i rwnie zaciekle na polach bitew, co i obok nich. Karier wojskow wypenia mu gwnie suba w formacjach
specjalnych - kombinacji dziaa guerilli, manewrw politycznych, sabotau, decepcji i systematycznie, pod wszelk postaci wywieranej na wrogu presji. W roku 1919
Mowa o bitwie pod Culloden Moor (27IV 1746 r.), w ktrej armia ks. Cumberlanda rozbia wojsko pretendenta do tronu szkockiego Karola Edwarda Stuarta (przyp. T.R.).

306

WIELKA STRATEGIA IMAA TAKTYKA - 3943

walczy z bolszewikami w pnocnej Rosji. W latach 1921-1922 rozprawia si z partyzantami irlandzkimi, a w latach 1925-1928 - z powstacami hinduskimi. W kocu
odda si subie dla MI-R, wydziau dziaa niekonwencjonalnych Biura Wojny, bv
szefem brytyjskiej misji w Warszawie w momencie wybuchu wojny, a kiedy Polacy
poddali si, pomaszerowa wraz z polskim sztabem generalnym do Bukaresztu*, dziki
czemu zetkn si z pewnymi szczegami polskiego zamachu" na Enigm". Poprowadzi grup komandosw do Norwegii podczas inwazji niemieckiej 1940 roku
zosta dowdc brytyjskiej organizacji partyzanckiej zaoonej do walki z Niemcami na'
wypadek najazdu niemieckiego na Wyspy Brytyjskie. By wspzaoycielem SOE i zanim zosta jego szefem, dowodzi oddziaem londyskim organizacji, przez ostatnie
dwa i p roku dyrygujc i przeprowadzajc rne operacje w Zachodniej Europie.
Gubbins wzbogaci znacznie literatur traktujc o dziaalnoci podziemnej. Pozycja
The Art of Guerrilla Warfare" (Sztuka walki partyzanckiej") wyrosa z jego dowiadcze. Zadziwia go sabo regularnych jednostek wojskowych w obliczu wrogo usposobionej ludnoci, wrd ktrej kilku zuchwalcw ma kilka sztuk broni...". Jego Partisan Leadei^s Handbook" (Podrcznik dowdcy partyzanckiego") radzi, jak przygotowywa zasadzki przy drogach i wykoleja pocigi. Jeszcze jedna pozycja w literaturze
przedmiotu - How to Use High Explosives" (Jak stosowa materiay wybuchowe") ju po wojnie wpadaa czsto w niepowoane rce i narobia kopotu Brytyjczykom i innym wadzom kolonialnym. Teorie Gubbinsa byy twarde i praktyczne. Akcje partyzanckie maj zwykle miejsce w martwym punkcie zasigu wroga, w formie zasadzki
lub napadu... Zatem niewtpliwie najskuteczniejsz broni dla partyzantw jest bro
maszynowa". Radzi te: Donosiciela mona tylko zabi i to szybko".
Jako czowiek, Gubbins by mieszank celtyckiego czaru, szkockiej skrytoci z angielskim pragmatyzmem. Jak nikt rozumia bliski zwizek midzy wojn ideologiczn
i partyzanck. Umia pobudza, prowadzi i kontrolowa idealistw, ekscentrykw,
zapalecw i psychopatw, ktrzy zaludniali scen wojny partyzanckiej. W swojej
wasnej organizacji i w kontaktach z ludmi - mczyznami i kobietami, ktrzy pracowali dla aliantw na wrogim terenie, by oficerem nienagannej uczciwoci, inteligencji, sprawiedliwoci i humanitaryzmu. Jego ludzie byli mu cakowicie oddani, a on
odpaca im tym samym. Lubi go cay aliancki korpus oficerski.
Gubbins nie przyby sam na Storey's Gate. By z nim dowdca sekcji F, wydziau
SOE zwizanego z brytyjskimi operacjami specjalnymi przeciw Niemcom na terenie
Francji i we francuskich koloniach. Kady kraj, w ktrym funkcjonowao SOE, by
reprezentowany w centrali tak zwan sekcj krajow". Szefem sekcji F - francuskiej,
i kolejn osob towarzyszc Gubbinsowi, by pukownik Maurice Buckmaster, byy
dyrektor Ford Motor Company w Paryu, czowiek o wielkich zdolnociach administracyjnych, zajmujcy si godzeniem celw buntowniczej armii cieni we Francji z generaln s : ategi aliantw. Zabra ze sob swojego oficera operacyjnego, majora Gerry'ego Morela, przed wojn agenta ubezpieczeniowego z Parya, pierwszorzdnego
lingwist. Czwartym towarzyszem Gubbinsa by major Nicholas Bodington, byy korespondent Reutera w Paryu, a obecnie wany pracownik sekcji F.
Wiadomoci, z jakimi przybyli do sztabu gwnego przy Storey's Gate byy powane. Wskutek wpadki Prospera" sekcja F stracia nie tylko znakomitego agenta,
* Niejasne o jakie poddanie si Polakw chodzi: to pomaszerowanie jest fantazj (przyp. T.R.).

PROSPER"

307

ale i jego niewielki zesp organizatorw siatki, telegrafistw i kurierw, kilku innych agentw sekcji F, prawdopodobnie okoo 1500 subagentw oraz prawie ca
bro, amunicj i materiay wybuchowe, ktre sekcja F zdya ju przerzuci i ukry
gdzie w pnocnej Francji, gotow do uycia przez francuskie podziemie, aby wesprze D-Day". Jeszcze gorsze bodaj od strat w ludziach i materiaach - jak podkreli Gubbins - byy reperkusje tego faktu. Francuzi zaczli traci zaufanie do sekcji F,
a ich rosnce podejrzenia i niewiara w SOE mogy odbi si niekorzystnie na przyszych operacjach.
Tragedia Prospera" nie bya pierwszym niepowodzeniem w dugim katalogu strat,
jakich doznay sekcja F i cae SOE od pierwszych chwil powoania ich przez Churchilla w roku 1940 z rozkazem: A teraz postawcie Europ w pomieniach". Trzeba jednak
zrozumie, e nawiedzajce SOE nieszczcia przynajmniej po czci wynikay z charakteru tej organizacji. W momencie stworzenia zostaa zaprzgnita do przysparzania sprawie alianckiej idealizmu, patriotyzmu i nienawici do wroga w okupowanej
Europie. Jej statutowym celem - jak napisa powojenny, oficjalny kronikarz SOE, M.R.D.
Foot - byo wybijanie dziur w pancerzu militarnym i ekonomicznym wroga" tak,
aby przej go poczuciem zagroenia i osabi strategicznie oraz - bezporednio wyniszczy go pod wzgldem materiaowym i - koniecznie - spowodowa takie rozproszenie jego si, by musia zaniecha dziaa typu policyjnego". Podobn taktyk
posuya si Hera, kiedy rozkazaa bkowi doprowadza do szau jej pikn rywalk
o. Jak trafnie zauway Foot: Najwaniejsz spraw jest zburzy spokj ducha wrogich dowdcw tak, by stracili panowanie nad sytuacj i zaczli przegrywa kampani za kampani, a w kocu moe i ca wojn".
Gubbins dobrze wiedzia, e sia SOE bya zarazem jej saboci. Sekcja F werbowaa kadego, kto gotw by zabija Niemcw - kiepsko ubran podziemn armi
zoon z katolikw, komunistw, kapitalistw, rzemielnikw, robotnikw fabrycznych, sabotaystw o rodowodzie anarchistycznym i syndykalistycznym. Podziemny ruch oporu by armi oberwacw, jak irlandzka Sinn Feyn, jak hiszpascy powstacy z czasw wojen napoleoskich i domowych, bojwki maoistyczne w Chinach, afgascy przygranicznicy, amerykascy kolonialici i rewolucjonici rosyjscy.
Niewielu z nich miao blade choby pojcie o technice i rodkach bezpieczestwa,
ktrych walka partyzancka wymaga, w wikszoci nie wiedzieli nawet, jak nabi pistolet i jak z niego strzela lub jak podoy adunek plastyku. Byli podatni zarwno
na penetracj wroga jak i na zdrad w swoich szeregach. Ale Gubbins wierzy, e
przydadz si aliantom w dniach inwazji. Trzeba im tylko da czas na zorganizowanie, wyszkolenie i nauczenie si rzemiosa partyzanckiego.
Wielkim nakadem kosztw, sekcja F przystpia do realizacji tego trudnego zadania, wysyajc w teren agentw, telegrafistw i kurierw oraz wiele ton broni, amunicji i materiaw wybuchowych. Przez ponad dwa lata trwao szkolenie i ekwipowanie francuskiego podziemia. A teraz, w regionie paryskim cay ten wysiek poszed na
marne. Gubbins i Buckmaster obawiali si, e wiele z uratowanych francuskich reseaux (siatek ruchu oporu) stracio operatywno i nie bdzie ju sprawne w dniach
inwazji. Co si stao? Co zaszo? Za wczenie byo wtedy na pen ocen zdarze orzek Gubbins - ale szkody ju na pierwszy rzut oka byy olbrzymie. Rzeczywiste
przyczyny i rozmiary szkd mona byo oceni dopiero po wojnie, a i wtedy tyle byo
jeszcze niejasnoci, e pewien historyk opisa nieszczsny los Prospera", jako k-

308

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 3943

bek spltanych nici, histori tak za wikan, postawy tak skomplikowane, e opieraj
si wszelkiej analizie". Nitk prowadzc do sedna sprawy niech bdzie osoba samego Prospera".
Po poudniu 1 padziernika 1942 roku, major Francis Suttill, najwaniejszy agent
sekcji F, wybierajcy si wanie do Francji, przebywa jeszcze w Nissen, w chacie na
obrzeu lotniska Manston w hrabstwie Kent, gdzie czyni ostatnie przygotowania
do swojej misji. Mia wyjecha tej samej nocy. Towarzyszy mu pukownik Buckmaster i razem sprawdzali, czy nie zabiera czego, co by wskazywao, czym, lub kim
naprawd jest - Anglo-Francuzem, urodzonym w Lilie w roku 1910 z matki Francuzki i ojca Anglika, prawnikiem ksztaconym w Lilie i Stoneyhurst. Szlify oficerskie zdoby w regimencie East Surrey, a po siedmiomiesicznym przeszkoleniu zosta agentem sekcji F. Jego misj byo zaoenie siatki w pnocnej, centralnej i wschodniej Francji i podporzdkowanie jej osobistej kontroli w Paryu. Suttill uczy si na
pami nowych personaliw: Francois Despree, terenowy specjalista produkcji rolnej, Belg, urodzony w Lilie w roku 1910. Przyswoi te sobie swj nadany mu w sekcji F pseudonim - Prosper" - od Prospera z Akwitanii, pitnastowiecznego pisarza
i uczonego spod znaku witego Augustyna, goszcego wiar w ask i przeznaczenie*.
Suttill zmieni tosamo, ale nie osobowo. By dzielnym, ambitnym czowiekiem o silnym charakterze, wielkim uroku osobistym, z widocznymi cechami przywdczymi i otoczonym nimbem inteligencji naturalnej w jego profesji...". Przedtem
nie mia adnej stycznoci z dziaalnoci tajnych sub, ale ocena jego trenerw mwia o nadzwyczajnym opanowaniu i naturalnej predestynacji do dziaalnoci tajnej". Ani sowa o sabostkach, poniewa Suttill odznacza si skrytym upodobaniem
do ycia samotniczego. Powoanie znalaz w realizacji idei zasiania w narodzie francuskim ziarna buntu przeciw nazistom. Sekcja F dostrzega w nim zadatki na wietnego agenta - inteligentny i opanowany pasj czynu.
W momencie wyjazdu do Francji nic nie wskazywao na to, eby Prosper" kiedykolwiek odwiedzi Angli. Jego ubranie, buty, kapelusz, papierosy, pienidze, meble,
dokumenty, fryzura, przybory toaletowe - wszystko mwio o bourgeois z Lilie. Gdy
obaj mczyni sprawdzali jeszcze najdrobniejsze szczegy ekwipunku Prospera",
pewien pilot na swojej maszynie Lysander wystartowa z tajnej bazy lotniczej sekcji F,
mieszczcej si w Gibraltar Farm pod Tempsford w hrabstwie Buckinghamshire, okoo 40 mil na pnoc od Londynu. Nabra wysokoci nad paskimi polami, gdzie dzieci
Alfreda Wielkiego zabiy duskiego krla wschodniej Anglii, Guthruma II. Samolot
by jednostk nalec do Ksiycowych dywizjonw" - nazywanych tak z racji latania przy wietle ksiyca z tajnymi misjami do Europy. Do chwili inwazji jednostka
ta miaa za sob 2562 loty nad terytorium wroga, z tysicem agentw brytyjskich,
przerzuconych na terytoria okupowane, przetransportowaa te jakie dwa tysice
ludzi wezwanych do Londynu i przewioza w sumie 40 tysicy kontenerw z ekwipunkiem i broni dla organizacji podziemnych.
Lysander wyldowa w Manston i dokoowa do zabudowa, gdzie w budynku
sekcji F przygotowywano jej agentw do misji specjalnych. Buckmaster wrczy Pro> Prosper z Akwitanii (ok. 390 - po 455) wraz ze w. Augustynem zwalcza semipelagianizm (przyp. T.R.).

PROSPER"

309

sperowi" may prezent poegnalny, co mia w zwyczaju czyni zawsze, kiedy wyprawia agenta w drog - zote spinki do mankietw dawa mczyznom, a zote puderniczki - kobietom. Dziki temu mieli przy sobie dowd przywizania szefa, a take
mogli te drobiazgi zastawi lub sprzeda, gdyby znaleli si w biedzie. Ugity pod
ciarem spadochronu Prosper" poczapa do samolotu i po chwili Lysander unis
si w gr i skierowa ku wybrzeom Francji. Tu po pnocy Prosper" wyskoczy
z samolotu i bez przygd wyldowa na ce koo Vendme, starym otoczonym murami miecie 110 mil na poudnie od Parya, gdzie Ryszard Lwie Serce pokona Filipa
Augustusa. Prosper" by ju we Francji.
Niebezpieczestwa czyhay na niego na kadym kroku, ale Prosper szybko zasia
ziarno". Jak opisuje to Foot: Niezmordowanie werbowa, grupowa, tworzy oddziay partyzanckie pod ktem przyszego powstania. Tka swoj sie z cierpliwoci Penelopy, nieuchwytny dla Gestapo, ktre z rwnym uporem tkao mordercz sie na
ludzi z ruchu oporu". Bardzo szybko zawiza jdro organizacji, rozrastajce si w dobrze powizane reseaux, na ktrych czele stali: Doktor", Olarz", Murarz", Orzeszek", Lokaj", Satyryk", Kino", Orator", Inspektor" i Ksidz". Zaoy system
cznoci, courrier (poczt kuriersk), komrki wywiadu, finansw, akcji specjalnych
i opieki medycznej. Wkrtce ju pracowao dla niego blisko 10 tysicy ludzi. Wrd
nich znalazo si dwch podwjnych agentw, ktrzy mieli donie Abwehrze i SD
o obecnoci Prospera" we Francji. Prosper" za niebawem ju wiedzia, e oni wiedz.
Zacz si dla niego miertelny taniec na linie.
Wiedz o Prosperze" Niemcy zawdziczali nie tylko donosom podwjnych agentw. Samemu Prosperowi" zabrako poczucia zagroenia. Potrzebowa towarzystwa,
a czasami obiadowa publicznie ze swoim personelem - niemdre to byo postpowanie w wiecie, w ktrym kwito donosicielstwo. Pewnego razu doniesiono F, e Prosper" pokazywa w nocnym klubie Montmartru, jak dziaa Ste. Albo, e ukada si
z SD w sprawie zwolnienia z wizienia dwch kobiet - konspiratorek z jego reseau.
Zapaci za nie milion frankw (5 tysicy funtw szterlingw lub 24 tysice dolarw).
Nietrudno sobie wyobrazi konsternacj Prospera", gdy jego ludzie odebrali z wizienia dwie... podstarzae dziwki.
Zadania przerastay go jednak, nie mg ju pracowa bez zastpcy. Potrzebowa
te godnego zaufania telegrafisty, a take jakiego przyjaciela i powiernika. Wobec
tego, lekcewac grob wpadki, wysa po majora Giberta Normana, ktry wyldowa na spadochronie koo Tours noc z 1 na 2 listopada 1942 roku. Norman z miejsca
sta si praw rk Prospera". Urodzi si 28 lat wczeniej w St. Cloud pod Paryem.
Jego matka bya Francuzk, a ojciec Anglikiem - starszym urzdnikiem w midzynarodowej firmie rachunkowej i byym prezesem Brytyjskiej Izby Handlowej w Paryu.
Ksztacony we Francji i w Anglii, Norman zosta przyjty do firmy ojca, a w roku 1940
wstpi do armii. Otrzyma przydzia do piechoty, suy jako oficer cznikowy z naczelnym dowdztwem armii polskiej pod dowdztwem generaa Wadysawa Sikorskiego i - jako wolontariusz - od pocztku 1942 roku pracowa dla SOE. Nosi pseudonim Archambault", ale w terenie znano go, jako Giberta", co czsto byo powodem zamieszania, gdy pseudonimu tego uywaa trzecia wana posta w siatce Henri A.E. Dericourt.
W tej niesamowitej mozaice ludzkiej Dericourt by postaci najbardziej tajemnicz.
Francuz z pochodzenia, przed wojn by pilotem linii lotniczych Air France na trasie

310

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 2943

Pary - Berlin. Wyjtkowej inteligencji i energii yciowej, by osobowoci porywajc i zarazem budzc zaufanie. Natura wyposaya go w rzadki dar zjednywania
sobie ludzi od pierwszego spotkania. By mistrzem w sztuce sprawiania pierwszego
wraenia. Kiedy 8 sierpnia 1942 roku przyby z Parya do Londynu, na stacji wita go
Andre Dewavrin, szef biura wywiadu de Gaulle'a, Bureau Central de Renseignements
et d'Action (Militaire) - w skrcie BRCA. Prosto z dworca zabrano go na przesuchanie i sprawdzenie przez sub bezpieczestwa MI-5 do jego centrum w Battersea,
w Krlewskim Schronisku im. Wiktorii dla Osieroconych Crek onierzy oraz Marynarzy Polegych w Wojnie Krymskiej. Tam powiedzia przesuchujcym, e w momencie wybuchu wojny by zmobilizowany do Francuskich Si Powietrznych w Aleppo. By, jak powiedzia, kapitanem, pilotem transportowym i oblatywaczem. Kiedy
wojska imperium brytyjskiego najechay na Syri poleci swoje usugi brytyjskiej linii
lotniczej, gdzie go przyjto i do pocztku roku 1942 pracowa na rodkowym Wschodzie. Wtedy zdecydowa si wrci do Parya, gdy - jak powiedzia - chcia si oeni. Uczyni to, przeprowadzi on do wynajtego mieszkania, da jej du sum
pienidzy i zaatwi sobie przerzut do Anglii. Podrowa brytyjsk drog ewakuacyjn przez Hiszpani i Portugali. W kolejnym punkcie przesuchania Dericourt
skama. Na pytanie, czy kiedykolwiek lub gdziekolwiek mia styczno z wywiadem
jakiego mocarstwa, odpowiedzia stanowczo, e nigdy nie mia do czynienia z tajnymi subami. Ale major Bodington z sekcji F zna Dericourta z przedwojennego Parya i wiedzia, e robi on co dla przynajmniej jednego wywiadu na kontynencie".
Ale ktrego - brytyjskiego, francuskiego, czy - niemieckiego? Dericourt stanowczo
zaprzeczy wsppracy z wywiadem niemieckim.
Przydatno Dericourta staa wic pod znakiem zapytania, wadze bezpieczestwa
nie mogy mu wystawi wiadectwa wiarygodnoci. By przy tym jako zbyt zgodny
i ukadny, a w dodatku jego ona pozostawaa we Francji i bya podatna na presj ze
strony Gestapo. Poza tym ani razu w czasie dugiej podry do Anglii nie by zaczepiany przez suby graniczne oraz mia - jak si wydawao - za duo pienidzy. I kama na temat swojego zaangaowania w tajn robot przed wojn. Byy te sygnay,
e nawiza dobre stosunki z BCRA, ktre brytyjskie wadze bezpieczestwa uznaway za niepodane. Ale by te Dericourt pierwszorzdnym pilotem z czterema tysicami godzin lotw na koncie, zna si doskonale na lotniczej subie naziemnej,
a sekcja F rozpaczliwie potrzebowaa wykwalifikowanego oficera ruchu lotniczego
we Francji. Jego brytyjscy pracodawcy ze rodkowego Wschodu dali mu wietne referencje, a sam Bodington ocenia go wysoko. Dericourt obieca, e nie bdzie ju kontaktowa si z gaullistami i zosta przyjty do sekcji F. Jego oceny ze szkolenia - przeszed tylko kurs spadochronowy i pilotowania Lysandra - potwierdziy dobre wraenie, ktre zrobi przy pierwszym spotkaniu. Noc z 22 na 23 stycznia 1943 roku, zosta
zrzucony do Francji koo Pithiviers, na pnoc od Orleanu. Wrci do Parya i otwarcie zamieszka z on, Janin przy ulicy Pergolese, obok Avenue Foch i Avenue de la
Grand Armee - czyli obok siedziby Gestapo. y pod swoim wasnym nazwiskiem;
by bowiem, jak powiedzia, zbyt znany, by uywa innego. Znajomym wytumaczy
swoj nieobecno wyjazdem w interesach do Marsylii. Pewna jednak okoliczno
bya mocno niepokojca. Ssiadem Dericourta przez drzwi bya jedna z osobistoci
Abwehry we Francji, oficer kontrwywiadu wojskowego - Hugo Bleicher. Ich cieki
si przecinay, ale nic nie wskazywao na moliwo zdrady. Bleicher wiedzia, kim

PROSPER"

311

jest Dericourt i co robi we Francji, ale midzy Abwehr i Gestapo rozwina si taka
rywalizacja, e Bleicher nie wyda Dericourta. Dericourt rwnie wiedzia, kim jest
jego ssiad, ale jego przyjaciele w hierarchii niemieckiego wywiadu mieli wicej do
powiedzenia, ni Bleicher. Wkrtce po powrocie do Francji, Dericourt zjad obiad
z Hansem Boemelburgiem, pederast i alkoholikiem z Bawarii, ktry by wysokim
urzdnikiem Abwehry we Francji, oraz z ekspertem telekomunikacji, Josefem Goetzem. Pniej okazao si, e Dericourt zna Boemelburga z czasw przedwojennych,
kiedy Niemiec by attache policji SD przy ambasadzie niemieckiej w Paryu. Niezalenie od tego, jakiej natury czyy ich stosunki w czasie wojny, Dericourt by wpisany do rejestru SD, jako V-mann BOE-48" - agent - konfident, czterdziesty smy spord wcignitych na list przez Boemelburga. Drog subow Boemelburg przekaza Dericourta Standartenfuhrerowi SS - H.J. Kiefferowi, szefowi kontrwywiadu SD
we Francji. A Dericourt, jak potem ujawniono, przyj od Kieffera okoo 4 milionw
frankw (80 tysicy dolarw) w gotwce na zakup farmy na poudniu. Z kadego
punktu widzenia tego rodzaju kontakty czoowego agenta sekcji F mogy i powinny
budzi najgorsze przeczucia.
Misja Dericourta naleaa do najwaniejszych wrd brytyjskich (a zatem i alianckich) zada agenturalnych we Francji. Jako oficer ruchu lotniczego dla regionu paryskiego zaznajomi si z lokalizacj tajnych ldowisk dla Ksiycowych dywizjonw"
RAF, wytycza punkty wietlne pasw startowych i dozorowa odloty powietrznych
kurierw. Przyjmowa zgaszajcych si agentw i pomaga im trafia do miejsc przeznaczenia. Znajdowa dla nich kryjwki i organizowa transport powrotny do Anglii.
On i krg jego ludzi - pod kryptonimem Farrier" - odpowiadali za bezpieczestwo
lotnisk i utrzymywali je w naleytym stanie, nie dopuszczajc do takich kataklizmw,
jak przemarsz stada krw z rozjuszonymi bykami na czele. Zajmowa si te cznoci z Londynem za pomoc samolotw kursowych. eby wszystkiemu sprosta musia
wietnie zna si na swojej robocie. A take zna wielu ludzi z podziemnego wiata
francuskiego ruchu oporu.
Prawdopodobnie skontaktowano Dericourta z Prosperem", a przynajmniej jeden
wiedzia o programach dziaania i ocenach sytuacji drugiego. Moliwe wic, e wytworzya si pewna wi zaufania midzy tymi dwoma mczyznami. Ale czy Prosper" nie wiedzia, e Dericourt zadaje si z wrogiem? A jeli tak, to czy wiedzia,
w jakim celu to robi? Odpowied brzmi - nie. Przez wiele miesicy Prosper" nie mia
pojcia o zwizkach Dericourta z SD, a kiedy zacz co podejrzewa, byo ju za
pno. Dericourt by przyczyn zaniepokojenia Prospera" ju od koca wiosny 1943
roku, ale nie zdradzi nikomu z pracownikw terenowych przyczyn swoich obaw.
Pniej okazao si, e jego niepokj musia mie co wsplnego z obsug tajnej poczty przez Dericourta.
Skuteczno nasuchu niemieckiego nie pozwalaa telegrafistom SOE nadawa komunikatw duej, ni przez par minut w czasie jednej emisji. Z tego powodu dusze raporty i dokumenty agenci sekcji F przekazywali do Londynu w postaci listw,
Londyn za rwnie preferowa kurierw dostarczajcych instrukcje ludziom z terenu. Kierowanie poczt kuriersk stao si obowizkiem Dericourta. Po duszym czasie Prosper" zacz podejrzewa, e jego agent pokazuje t poczt SD. Jego podejrzenia nie byy bezpodstawne, gdy Dericourt wprowadzi praktyk dostarczania poczty Kiefferowi na czas potrzebny do przeczytania jej, czy skopiowania. Czyni to - jak

312

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - J943

wyjani o wiele pniej ten akt niewtpliwej zdrady - bo nie uwaa tej poczty za
rzeczywicie wan, a za pokazywanie listw Kiefferowi uzyska zapewnienie nieirtgerowania Niemcw w tajny ruch lotniczy.
Bya to wymwka bardzo pomysowa w swej prostocie i czciowo zgodna
z prawd. W tym bowiem czasie naczelne dowdztwo niezbyt cenio sobie przekazy
od agentw SOE z terenu, albowiem nie uwaao ich za wiarygodne rdo wywiadu
na temat Niemcw. Rzeczywicie, raporty z terenu czsto byway mylne, gdy niejednokrotnie byy one tylko odbiciem planw decepcji. Dowdztwo wolao polega
na informacjach z MI-6, a w sprawach o szerszym zasigu zawsze miao do dyspozycji Ultr". Tym niemniej poczta kurierska zwykle zawieraa sporo informacji na temat personaliw i dziaalnoci subagentw SOE oraz dane na temat konspiratorw
francuskich. Dlatego te w pewnym sensie poczta kurierska SOE bya bardziej przydatna Berlinowi, ni Londynowi, a SD i Abwehra mogy z tego rda kompletowa
informacje na temat struktury przernych siatek. Podobn korzy wywiad niemiecki odnosi z nasuchu depesz pyncych z Londynu pod warunkiem, e Londyn nie
wiedzia, e Niemcy je przechwytuj. W takim przypadku mogy istnie jakie inne,
bardziej pokrtne powody, dla ktrych Dericourt pozwala je czyta Niemcom.
Okazao si potem, e Londyn wiedzia o zwizkach Dericourta z SD, tak jak SD
wiedziao o jego pracy dla SOE. Na czym wic polegaa gra Dericourta? Czy by czowiekiem SD penetrujcym sekcj F, czy te czowiekiem sekcji F ledzcym SD? A moe
pracowa dla innej agencji brytyjskiej uywajc sekcji F, jako przykrywki? Jeli tak
byo, czy sekcja F znaa i aprobowaa jego samowoln dziaalno, co przecie byo
niebezpieczne dla innych jej agentw we Francji? Mona mnoy moliwoci, ale na
pewno najgroniejsz z nich moga by zgubna intryga sprokurowana przez ktrego
z dziwnych czasem partnerw Prospera".
Bya i druga - nieostrono. Do koca wiosny 1943 roku siatka Prospera" staa
si najwaniejsz i najsilniejsz ze wszystkich agencji francuskich. Rozcigaa si od
pl bitewnych pod Sedanem, przez Pary, krain wina i zamkw nad Loar, a do
pla w Nantes. W Paryu miaa czno z drugim wanym krgiem podziemnym z siatk Scientista", a ponadto jej sprawy wizay si z caym mnstwem mniejszych
reseaux. Prosper" nadzorowa nie mniej ni szedziesit wikszych i mniejszych reseaux. Tak wielka sie atwo gubia oczka, jej tajno bya cigle wystawiana na niebezpieczestwo. W dodatku przywdcy w rodzaju Prospera" odznaczali si niestosown
w swojej dziaalnoci pewnoci siebie, a z drugiej strony francuscy konspiratorzy
przejawiali beztrosk w sprawach bezpieczestwa caej siatki i plotkowali na jej temat
gdzie popadnie. Trzeba im przyzna, e w konspiracyjnej robocie byli dobrzy, ale nie
umieli trzyma jzyka za zbami. Jak z trosk donosi jeden z brytyjskich agentw 95 procent ludzi zostao zapanych tylko dlatego, e ich przyjaciele klepali ozorem"Francuzi jednak nieodmiennie paali dz pozbycia si najedcw. A Brytyjczycy nadal dostarczali im broni, amunicji i materiaw wybuchowych. W maju 1943
roku RAF zrzuci 240 pojemnikw dla Prospera". Jak na pojedyncz siatk i ten etap
wojny, zrzuty byy pokane, poniewa kady pojemnik zawiera sze lekkich Brenw i po tysic sztuk amunicji do kadego z nich, 36 karabinw - i po 150 sztuk naboi,
52 granaty, 156 mundurw polowych, 6600 naboi do parabellum kalibru 9 mm i 3168
sztuk amunicji do karabinw 0.303. Chyba nie tylko Opatrzno czuwaa nad pomylnym dokonywaniem zrzutw i przejmowaniem ich zawartoci. Jakim cudem Niemcy

PROSPER"

313

tak dugo nikogo nie przyapali? A przecie kontenery spaday z haaliwych samolotw, w ciszy guchych nocy, gdy wszelki gos niesie si daleko, a wszdzie roi si od
wszcych agentw. Francuzi za zbierali kontenery w nastroju radosnego uniesienia, z haaliwym podnieceniem, jakby robili zakupy na targu. Jeden z agentw brytyjskich napisa do rodziny:
W tym, co Francuzi nazywaj parachutage", zrzuty spadochronowe, nie byo adnej powagi, ani zachowania zasad tajnoci. Po zrzuceniu kontenerw zaczo si niezwyke przedstawienie. Albert zabra si do roboty z okrzykiem: Uwaga wszyscy, lec blaszanki!" Ludzie z wrzaskiem rzucili si do ucieczki, krzyczc: Ratuj si, kto moe, Bobo, Alphonse,
Pierre! Kryjcie si, bo te przeklte bomby zmiad wam by!" Kontenery w kocu wyldoway razem ze swoimi spadochronami i wtedy zacz si wycig. Zwycia ten, kto zwin
i schowa najwicej spadochronw, zanim koledzy go dopadli. Podjeday wozy zaprzgnite w woy, a ich wonice ajali ludzi: Zaraz, stary, blaszanki maj pierwszestwo".
adowanie zaczynao si od ktni, jak umieci pierwszy kontener na wozie i kto ma honor
go tam wadowa. Kiedy chciaem skoczy z tym cyrkiem i sam zaczem pakowa kontener na wz, zostaem zakrzyczany: Zaraz, zaraz, kapitanie, niech pan pozwoli!", albo, na
przykad: Ale kapitanie! Nie ma sprawy! Ju si robi!" - i moi pomocnicy zabierali si
w kocu do dziea.

Niemcy mieli wic uatwione zadanie w rozpoznawaniu dziaalnoci Prospera",

jego asystentw, subagentw i caej siatki. Zaczy si mnoy wpadki, a zapanych
brutalnie przesuchiwano i zmuszano do mwienia. Niemcy kontrolowali ycie Francuzw z waciw sobie sumiennoci, od handlu winem do uroczystoci pogrzebowych, wszdzie stosujc przemoc. Hitlera gniewa fakt szybkiego mnoenia si przypadkw szpiegostwa i zaburze w zachodnich marchiach imperium nazistw. Na jego
osobisty rozkaz, SD i Abwehra przystpiy do operacji Donar", nazwanej tak na cze
staroniemieckiego boga piorunw, a wymierzonej w uczestnikw francuskiego ruchu
oporu - sabotaystw i szpiegw dziaajcych nie tylko we Francji, ale i w caej pnocno-zachodniej Europie. Jeden po drugim patrioci tych krajw stawali przed plutonami egzekucyjnymi SD. W ziemi Mont Valerien na przedmieciach Parya wsikao coraz wicej krwi. Coraz wicej konspiratorw chylio o wicie gow przed czarn
wdow", czyli gilotyn. Wizienia niemieckie pkay w szwach. Modzie francuska
zacza ucieka w gry i formowa tam oddziay mauis - partyzantw.
Obie strony dociskay ruby mciwoci i odwetu, a sekcja F prbowaa zaprowadzi jaki porzdek i dyscyplin w szeregach tych, ktrzy mieli wesprze aliantw na
tyach wroga. atwe to nie byo, jeszcze nigdy w dziejach Brytyjczycy nie mieli do
czynienia z podziemiem tak krnbrnym, upartym i ksenofobicznym, tak zdeterminowanym i impulsywnym. W t naadowan atmosfer walki na mier i ycie trafi
plan Cockade" wraz z planem Starkey". Przystpienie do tych operacji - obok niepewnych partnerw i nieostronoci czonkw ruchu oporu - byo trzecim przyczynkiem do zguby Prospera". Oba plany miay przede wszystkim przekona Niemcw,
e inwazja Francji jest bliska. By moe z tego wanie powodu Niemcy z nie spotykan dotd determinacj chcieli wdepta w ziemi najmniejsz nawet iskr oporu,
gdzie tylko si pojawia. A pod wraeniem, e wolno stoi za progiem, francuskie
podziemie zaostrzyo kampani sabotau i egzekucji, a tym samym wzroso ryzyko

314

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 1943

wpadek. Tym bardziej, e Starkey" zakada celowe dezinformowanie agentw terenowych sekcji F. Jeszcze przed zatwierdzeniem caoci planu, czyli przed poow lipca 1943 roku, niektrzy agenci byli pilnie wzywani do Londynu na odprawy inwazyjne", a innych wysyano do Francji z instrukcjami przeprowadzenia akcji przedinwazyjnych". O tym, e Starkey" jest mistyfikacj mieli by poinformowani pniej,
w odpowiednim momencie. Dla Prospera" i wielu jego towarzyszy - za pno.
Czy agentw sekcji F postanowiono powici? A jeli tak, to kto to wymyli?
W pierwszej fazie przygotowa planu Starkey" byo jasne, e sekcj F wprowadzono w bd. Zgodnie z owiadczeniem Buckmastera po wojnie: W poowie roku 1943
(to znaczy po dopracowaniu planu Starkey") otrzymalimy cile tajn wiadomo,
e D-Day" moe nastpi wczeniej, ni mylimy. Wiadomo ta zwizana bya ze
rdami midzynarodowej polityki na szczeblach wadzy poza zasigiem naszego
rozeznania i my oczywicie nie kwestionowalimy polece i wykonywalimy rozkazy". Jego rozkazy, jak je zapamita (wspomina o nich w licie do ministerstwa spraw
zagranicznych datowanym 11 listopada 1964 roku) miay przyspieszy przygotowania do wsparcia inwazji, na wypadek gdyby do niej doszo jeszcze w tym roku". Nie
wspomniano o tym, e poczone naczelne dowdztwo zdecydowao ju w Casablance, e inwazja z Anglii nie nastpi przed rokiem 1944. Mogo wic by tak, e sekcja F
dziaaa w dobrej wierze i e organizacja, zarwno w Londynie, jak i we Francji, penia - przynajmniej do pewnego stopnia - rol jeszcze jednego niewiadomego agenta" decepcji zwanej planem Starkey".
Prosper" jako jeden z pierwszych agentw sekcji F wiedzia oficjalnie, e inwazji
naley oczekiwa latem. Przyby do Londynu lotem nadzorowanym przez Dericourta, mniej wicej w trzecim tygodniu maja 1943 roku. Na specjalnej odprawie poinstruowano go, eby trzyma ludzi i plany akcji w gotowoci. Dano mu te, jak zapisa
Foot, wyrany sygna alarmu (inwazji), wraz z ostrzeeniem, e caa siatka musi
czeka na rozkazy Londynu". Wszystko to byo oczywicie kamstwem i trzeba si
domyla, e przede wszystkim Prospera" oraz prawdopodobnie jego zastpc do
zada specjalnych oszukano celowo - by to jeden z punktw planu Starkey". Ale
jednoczenie mia czeka, trzyma swoich resisants krtko za uzd tak, by ich nie
ponioso. Rzd brytyjski nie yczy sobie rzezi.
W czasie tego pobytu w Londynie Prosper" wspomnia o swoich obawach, zwizanych z Dericourtem. Jego opinii, jako szefa tak wanego obwodu szefowie nie powinni byli zignorowa. A jednak tak wanie byo. Wszystko wskazuje na to, e misj
Dericourta - czymkolwiek by si nie zajmowa - uwaano za waniejsz od poczty
kurierskiej, od bezpieczestwa siatki Prospera", a nawet od jego ycia. Przed odlotem do Francji Prosper" yczy sobie tylko, by tam odebra go raczej Pierre Culioli,
jeden z osobicie przez niego zwerbowanych subagentw z Solonii, ni eby mia to
zrobi Dericourt. Tymczasem Culioli zdy ostrzec Londyn - przez Dericourta - e
Niemcy przystpili do masowej obawy w jego rejonie. Nie wiadomo, czy ostrzeenie
to dotaro do Londynu, a jeli nawet, to zostao zignorowane. Culioli odebra Prospera" 12 czerwca i obaj szczliwie wymknli si z obawy. Ale nie miao tyle szczcia
dwch agentw sekcji F, John Macalister i Frank Pickersgill, ktrzy wyldowali na
spadochronach w tym samym rejonie trzy dni pniej.
Suttill - napisa Foot - wrci do tajnej roboty w przekonaniu, e termin inwazji
jest prawdopodobnie bliski". Ale gdy dotar do Parya, jego niepokj pogbi si jeszcze

PROSPER"

315

bardziej. Niezwocznie opuci dotychczasow kryjwk i nie podajc nikomu nowego adresu zapad w gszcz staromiejskich uliczek w pobliu Porte St. Denis. Zamieszka w starym hotelu robotniczym przy ulicy Mazagran. Nigdy i nikomu nie wyjawi
powodw swego niepokoju. Zapewne podejrzewa, e grozi mu SD; moe myla, e
suy za pionka - przynt w jakiej intrydze londyskich zwierzchnikw. Niezalenie od rda obaw, by absolutnie przekonany, e alianci uderz na Francj tego lata,
i konsekwentnie przygotowywa swoich zastpcw i ca siatk do wywoania wojny
partyzanckiej wspierajcej ldowanie aliantw. Sowem, kazano mu podnie gow
w momencie, kiedy powinien by j schyli. Niemcy cili mu j gilotyn.
W nocy z 22 na 23 czerwca 1943 roku pitnastu oficerw SD wtargno do obskurnego hoteliku, gdzie mieszka Prosper". Kiedy wrci do swojego pokoiku nastpnego dnia, spojrza w lufy czterem pistoletom Walther. Zapano go, obezwadniono, skuto
kajdankami i zawieziono do kwatery SD przy Avenue Foch, gdzie w cigu godziny
znalaz si na osawionym lawendowym dywanie Kieffera, pod wielkim yrandolem
Prosper" by przekonany, e kto go wystawi, bo przeprowadzi si do tego hotelu
w absolutnej tajemnicy dopiero trzy, czy cztery dni wczeniej. Po wojnie przypuszczano, e da swj nowy adres sekcji F podczas pobytu w Londynie i zdradzia go
depesza przechwycona przez SD, ale nie znaleziono na tak wersj zdarze najmniejszego dowodu. Podejrzewano take, e Kieffer uzyska ten adres z poczty kurierskiej
Dericourta, ale brzmi to rwnie nieprawdopodobnie, jak wersja poprzednia, bo Prosper" na pewno nie powiedzia Dericourtowi, gdzie si wybiera, a ju na pewno nie
poda adresu w licie kurierskim. Moe Kieffer ledzi Prospera" w jego drodze do
hotelu, albo wymusi podanie adresu na Gilbercie Normanie, ktrego aresztowa tu
przed ujciem Prospera". Foot dorzuca jeszcze jedn moliwo - Prospera" zdradzi Roger Bardet, zastpca szefa podporzdkowanej Prosperowi" komrki Olarza" w poudniowym Paryu i jeden z ludzi, ktrzy dziki zgodzie na wspprac
z Niemcami przetrwali wczeniejsz obaw. Ale skd mieliby oni zna adres kryjwki Prospera"?
Niezalenie od przyczyn wpadki, Prosper" wstpi na swoj drog krzyow.
Nie mg liczy na swoj faszyw tosamo. Kieffer wiedzia, kim jest i co robi. Ale
czy zna ukryte skady pochodzcych ze zrzutw broni i amunicji? Pierwsze przesuchanie Prospera" trwao 64 godziny, bez chwili wytchnienia, bez jedzenia i picia,
w pozycji na baczno. Co wie o planach inwazyjnych? Gdzie i kiedy alianci wylduj? O czym rozmawia na odprawach w Londynie? Gdzie ukry bro? Gdzie nadaje
jego telegraf? Przesuchujcy nie prbowali go torturowa, ale byli nieugici. Prosper" milcza.
Wielu innych ludzi Prospera" - w tym Gilbert Norman - te siedziao w wizieniu i byo poddawanych przesuchaniom. Kieffer uzna Normana za sabe ogniwo
siatki. I mia racj. Norman w kocu si zaama. Ale okazao si, e nie by tak ulegy,
jak Kieffer by sobie yczy. Norman bowiem prbowa zaalarmowa Londyn o swojej
wpadce przez sprytne umieszczenie sygnau w depeszy, ktr kazali mu nada Niemcy.
Prbowa te ucieczki i niemal mu si to udao. Zatrzymaa go dopiero kula stranika.
Niestety zdy przedtem czciowo wyjawi miejsca ukrycia broni i Prosper" postanowi sprzeda" im reszt w zamian za ycie swoich ludzi.
Taki handel wymienny zaproponowa Prosperowi" i Normanowi sam Kieffer. Jeli ujawni lokalizacj skadw broni, on im zagwarantuje, e aden z aresztowanych

316

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 3943

teraz lub pniej kolegw nie bdzie ani zlikwidowany, ani torturowany. Na danie
Prospera" wysa do Himmlera list, w ktrym pyta o zgod na ukad. Prosper" nie
wtpi, e gwarancje Kieffera stan si bezwartociowe w momencie dostarczenia
Niemcom adresw skrytek, ale nie mia innego wyjcia i wyrazi zgod na taki ukad
Przeniesiono go do wizienia Gestapo przy Prinz Albrecht Strasse w Berlinie. Dobi
targu i wyegzekwowa cen mia Norman. Uzbrojone w mapy i spisane przez Normana rejestry, a czasami w jego towarzystwie, SD rozbiego si po caym podlegajcym
Prosperowi" terytorium i skonfiskowao 470 ton broni i skadw amunicji. A potem SD
zajo si aresztowaniem setek subagentw. Niemcy jednak dotrzymali przyrzeczenia
danego Prosperowi". Darowali ycie wielu aresztowanym, cho niekoniecznie tym
najwaniejszym. Prospera" i jego zastpcw spotkaa mier. Normana przez pewien
czas oszczdzano, ale w kocu go zastrzelono i spalono. Ze wszystkich najbliszych
wsppracownikw Prospera" przey tylko Culioli. Po wojnie wrci, jak zjawa z tamtych lat, by stan przed francuskim Trybunaem Wojennym pod zarzutem odpowiedzialnoci za tragedi Prospera". Oskarenie to upado.
Wie o upadku siatki Prospera" odbia si szerokim echem daleko poza granicami obszaru jego dziaania. Rwnie sekcja F dowiedziaa si prawie natychmiast, e
ich zagraniczne placwki nawiedzi cyklon. Wiedziaa te o podejrzeniach udziau
Dericourta w aferze. Ale nie uczyniono adnego kroku w tej sprawie, ani go nie odwoano, ani nie zlikwidowano. Przeciwnie, powierzono jego pieczy Bodingtona, ktry lecia do Francji, by na miejscu oszacowa rozmiary nieszczcia. Odbiera go sam
Dericourt, co wiadczyo, e wbrew wszelkim domniemaniom sekcja F nadal mu ufa.
A on tej ufnoci nie zawid; Bodington bezpiecznie dotar na miejsce. Kieffer dowiedzia si o przyjedzie Bodingtona i zada od Dericourta jego adresu, ale ten si
wykpi, e go nie zna. Za gow Bodingtona SD wyznaczyo cen 10 tysicy funtw.
Tyle by dla nich wart, cho zwyczajowa suma za ywego oficera sekcji F nie przekraczaa 5 tysicy. Dericourt nie zamierza podj tej sumy. Udao mu si bezpiecznie
przerzuci Bodingtona z powrotem do Anglii. Przedtem jednak SOE ponioso jeszcze
jedn strat: spalony by ju take Scientist" - szef wielkiego obwodu, rozcigajcego si od podna Pirenejw, poprzez Wybrzee Biskajskie, a do Wandei, i nawracajcego ku wschodowi, do Parya, gdzie Scientist" mg poczy siy z Prosperem".
Uczony" spali si na tym samym stosie niemieckiej furii, co Prosper". A podpaka
do stosu zdawaa si - podobnie, jak w przypadku Prospera" - pochodzi prosto
z Londynu i z planu Starkey".
Uczonym" by Claude de Baissac, pochodzcy z Mauretanii i wyszkolony w Londynie oficer sekcji F. Mia 35 lat i by czowiekiem wyjtkowego charakteru" i o wielkich zasugach". Wyldowa koo Nimes kierowany przez radiotelegrafist 30 lipca
1942 roku i tak skutecznie zacz rozwija siatk o kryptonimie Scientist", e wkrtce
sekcja F musiaa mu wysa ludzi do pomocy, przede wszystkim jego siostr Lise,
agentk szkolon w Londynie, ktra zostaa jego czniczk z Prosperem". Zadania
zespou Scientist" byy niesychanie zoone.
Jego siatka, podobnie jak Prospera", szybko rozrosa si do rozmiarw gronych
dla jej bezpieczestwa. RAF miesicznie dowozi mu nie mniej ni 120 cikich adunkw broni i amunicji, ponad dwa tysice kontenerw, wicej, ni Prosper" otrzyma
przez cay czas swej aktywnoci.

PROSPER"

317

Hojno Londynu nie wypywaa jednak tylko z uwielbienia dla Scientista". Ewidentnie szykowao si co grubszego" - napisa R.A. Bourne- Patterson. Niemcy te to
wyczuwali, a prawd mwic chciano, by dostrzegli. LCS i A-Force, przy okazji wsppracy nad poczon strategi planw Cockade" i Zeppelin" - jak dotd ich najwikszych przedsiwzi - usioway odwrci uwag OKW od alianckiej inwazji na Wochy, a konkretnie na Salerno 9 wrzenia 1943 roku, czyli w dzie symulowanej inwazji
wedle planu Starkey". Celem mistyfikacji, w czci dotyczcej Scientista", byo pokazanie OKW, e alianci wylduj nie tylko w Pas de Calais wedug planu Starkey", ale
i w wanym dla Niemcw rejonie Bordeaux. OKW byo niebywale uczulone na punkcie wielkiego portu Bordeaux, stacjonoway w jego rejonie na stae jednostki pancerne
i dywizje doborowej piechoty gotowe do odparcia inwazji. LCS miao nadziej, e Hitler
nie ruszy ich stamtd pod adnym pozorem, co wykluczyoby je z udziau w operacjach we Woszech. W tej sprawie LCS mogo polega na znanych z niedyskrecji subagentach z grupy Scientist".
Zarzucano wic komrki Scientista" broni i amunicj, co wygldao na przygotowania do inwazji. Siatka podlega Uczonemu", zarzdzajcemu ju 10 tysicami
ludzi - armi tym wspanialsz, e rekrutujc si gwnie z walecznych Gaskoczykw - tego lata dwakro otrzymaa rozkaz gotowoci bojowej poprzez serwis informacyjny BBC Avis. I jak tego oczekiwao LCS, ludzie zaczli ochoczo plotkowa, plotki dotary do SD, ktre nie zaniechao akcji Donar", cho tym razem prowadzio j
mniej zajadle, ni Kieffer przeciw Prosperowi" w Paryu. SD zareagowao na te plotki bardzo energicznie. By moe Niemcy i tak zareagowaliby ostro, ale gdy skutki
planu Starkey" pobudziy SD do akcji w Paryu, wiadomym ju si stao, e implikowana przez plan Starkey" groba inwazji obrcia si przeciw ruchowi oporu.
Mona powiedzie, e niemal wszystkie siy na okupowanych terenach Niemcy skierowali do zdawienia ruchu oporu, szczeglnie w rejonie Bordeaux. Niemcy schwytali, aresztowali i deportowali - lub zabili - blisko 3000 agentw z rnych ogniw w siatce
Scientista".
Okrutny los, ktry spotka siatki Prospera" i Scientista" niewtpliwie po czci
wynika z niefrasobliwoci i braku instynktu samozachowawczego pord samych
czonkw ruchu oporu. Czciowo te za spraw aktywnoci wadz niemieckiego
kontrwywiadu. Ale dla wielu Francuzw zaangaowanych w t afer, wygldao to
raczej na zamierzone skompromitowanie ich ruchu wycznie na uytek brytyjskiej
decepcji. Oskarenia kierowano gwnie przeciw brytyjskim subom tajnym. Dugo
jeszcze po zakoczeniu wojny stawiano rozmaite, ale zawsze bardzo powane zarzuty. Chodzio nie tylko o to - co ju byo jasne - e podziemie francuskie zachcono do
podjcia tajnych operacji w celu wspomoenia inwazji, ktrej nikt nie mia zamiaru
dokonywa. I nie tylko o to, e tak wielu z patriotw przypacio tamto oszustwo
yciem. Chodzio te o to, e Prosper" i inni przywdcy ruchu oporu byli karmieni
kamstwami na temat inwazji, gdy ich mocodawcy do pewnego stopnia zdawali sobie
spraw z tego, e bd oni zapani, poddani przesuchaniom, i powiedz Niemcom
prawd tak, jak znali. To znaczy, e inwazja jest rzeczywicie bliska. Szczeglnie
rola Dericourta jest mocno podejrzana. Wydawao si bowiem, e w pokazywaniu
Niemcom poczty kurierskiej - albo z przyzwoleniem Londynu, albo dlatego, e istotnie pracowa dla Niemcw - krya si zagadka bezporedniej przyczyny wpadki Prospera" i klska jego siatki.

318

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 2943

Przez jaki czas zarzuty te pozostaway bez odpowiedzi, pomimo nieustannych

interpelacji parlamentarnych, artykuw prasowych i rozmaitych francuskich oraz brytyjskich opracowa historycznych. Jakby woska omerta - zmowa milczenia, ktra
otaczaa wikszo brytyjskiej aktywnoci tajnej w czasie wojny - obowizywaa nadal. Ale niektre duchy przeszoci nie chc by zapomniane i yj w opowieciach
nastpnych pokole. Harold Macmillan, premier Wielkiej Brytanii w latach szedziesitych mia wiadomo, e pod wieloma dokumentami operacyjnymi A-Force figuruje rwnie i jego nazwisko i na temat jego powiza z francuskim ruchem oporu
kr komentarze. A od niektrych przywdcw francuskich, z ktrymi styka si ju
jako premier, zaleao, czy popr jego wysiki w kierunku wstpienia Wielkiej Brytanii do Wsplnego Rynku. Ludzie ci za byli w czasie wojny zaangaowani w ruch
oporu i pamitali, co si wtedy stao. W rezultacie Macmillan zrobi co, czego nie
omieli si zrobi aden poprzedni premier - na pocztku lat szedziesitych zleci
napisanie oficjalnej historii operacji, przeprowadzanych przez brytyjskie suby specjalne podczas wojny. Wynik tego niebywaego kroku, czyli ksika Foota pod tytuem SOE we Francji" bya znakomita, nieoceniona i... niekompletna. Sam Foot wyjania, e w pracy bardzo mu przeszkadzao to, e wiele centralnych rejestrw SOE
spono w poarze tu po wojnie, a to, co pozostao znajdowao si w stanie - jak si
wyrazi - autentycznego chaosu". Niektre dokumenty, co Foot przyznawa, byy
prawdopodobnie sfaszowane, a inne znw celowo zniszczone. Zniky na przykad
wszystkie teksty depesz, a one wanie mogyby wiele wyjani. Co wicej, Foot powiedzia, e nie udostpniono mu adnych dokumentw traktujcych o decepcji
prowadzonej na wiksz skal. Prbowa jednak odpiera zarzuty obciajce SOE
w sprawach Prospera" i Uczonego". Wymia sam pomys, jakoby Brytyjczycy celowo zdradzili Prospera". Twierdzenie - owiadczy - w rodzaju kompletnego
absurdu, jakim jest ten zarzut, przywodzi na myl anegdot, zwizan z ksiciem
Wellingtonem. Czowiekowi, ktry nazwa go Kapitanem Jonesem, odpowiedzia: Sir,
jeli mg pan w to uwierzy, to znaczy, e jest pan zdolny uwierzy w cokolwiek".
Zaprzeczy rwnie, jakoby Prosper", czy inni agenci sekcji F byli karmieni faszywymi informacjami, by w dobrej wierze wyjawi je Niemcom w trakcie przesucha.
Przywoa histori operacji Mincemeat" (Siekanina), jako przykad sumiennoci i przebiegoci, z jak wszelkie projekty decepcyjne byy opracowywane. Oto jak brzmi jego
komentarz:
... wysa paru agentw SOE do Francji, poprzedzajc to pogoskami, e szykuje si iniuazj
Francji w roku 1943, zda si na przypadek, e ktry z nich wpadnie w rce Niemcw
i powie im o tym, byoby nonsensem, projektem, ktremu zbywaoby tak na kliwoci, jak
na skutecznoci i yciowoci. Poza tym, jest to niewtpliwie przypadek, kiedy akurat nie
zrobiono adnego uytku z pracy SOE we Francji dla jakichkolwiek celw decepcyjnych,
ani wtedy, ani pniej. Nikt nie ufa tym agentom na tyle, by powierzy im zadanie tak
delikatnej natury.

To tyle z oficjalnego punktu widzenia, jeli chodzi o zarzuty, e Prosper" i Scientist" byli pionkami w brytyjskiej grze decepcyjnej. Ale w czasie, gdy Foot bada spraw i pisa ksik, LCS i strategiczna decepcja byy cigle jeszcze sprawami gonymi.
A jednak Foot nie uzna za suszne podkrela, e w brytyjskich operacjach militar-

PROSPER"

319

nych latem roku 1943 decepcja odgrywaa rol dominujc*. Nie zrobi tego albo z powodu braku odpowiednich dokumentw, albo roztropnie przyj oficjaln wwczas
wersj, e decepcja w warunkach zimnej wojny nadal na wielk skal stosowana, po
prostu nie istnieje. W kadym razie Foot nie wspomina nawet ani o Cockade", ani
o Starkey", a na dobitk, przeczc samemu sobie, potwierdza rol decepcji w upadku siatki Scientist". Pisze dalej, e BBC, jako uczestnik planu decepcyjnego, maskujcego kapitulacj Woch i inwazj Salerno, dwukrotnie alarmowao kade z ogniw SOE
we Francji o spodziewanej inwazji - alarmy te za miay dotrze do niemieckich uszu
dziki znanej powszechnie gadatliwoci ludzi z komrek Scientista". Komentuje to
nastpujco: Twrcy planw decepcyjnych liczyli zawsze na brak dyskrecji, dziki
czemu mogli wicej uwagi powici bezpieczestwu".
Ostatecznie, kiedy pod koniec roku 1969 LCS doszo do wniosku, e duej ju nie
moe zaprzecza swemu istnieniu, sir Ronald Wingate zosta upowaniony do przemwienia w imieniu Bevana i reszty swoich kolegw. Jednake on te wypar si powiza LCS z SOE. Z waciw rasowemu politykowi umiejtnoci precyzyjnego
doboru sw, Wingate w kontekcie francuskiego ruchu oporu przesun punkt cikoci rozwaa na ten temat: Przy opracowywaniu gier wojennych nigdy nie bralimy pod uwag SOE - oni byli zanadto amatorami. A my korzystalimy tylko z profesjonalistw". Tymi profesjonalistami" byli oczywicie ludzie z MI-6 i, w mniejszym
stopniu, z ministerstwa spraw zagranicznych oraz Political Warfare Executive. Wingate taktycznie pomin pytanie, na czym wobec tego polegay relacje zachodzce
midzy agencjami wykonawczymi LCS a agenturami SOE i organizacjami podziemnymi na terenach okupowanych przez Niemcw. Zabawa w subtelne rozrnienia
skoczya si, kiedy w roku 1972 wiato dzienne ujrzay dokumenty zgromadzone
w Archiwach Pastwowych Waszyngtonu. Wykazyway one, e SOE samo brao aktywny udzia w przygotowywaniu i wprowadzaniu w ycie planw wspomagajcych projekty decepcyjne LCS, zazwyczaj we wsppracy z PWE.
Pierwszym za dokumentem na poparcie tego faktu by wsplnie opracowany przez
SOE i PWE plan ich udziau w operacjach Cockade" i Starkey". Drugi z rzdu, datowany na 3 wrzenia 1943 roku, czyli na sze dni przed D-Day" wedug planu Starkey",
dowodzi bezspornie, e SOE byo zaangaowane w realizacj podstpu od pocztku do
koca operacji, to znaczy do 9 wrzenia 1943 roku. Dokument ten wykazywa, e agenci
terenowi sekcji 7 byli celowo wprowadzani w bd w kwestii prawdziwego charakteru
caej zleconej im operacji. Notatka, pod hasem C.A.B.", zostaa wystosowana przez sekcj wywiadu do sekcji operacyjnej COSSAC, kierowniczego pionu dla ruchu wojsk, okrtw i samolotw zaangaowanych do realizacji planu Starkey". Brzmiaa nastpujco:
Plan Starkey" przewiduje, e SOE powinno skomunikowa si ze swoimi punktami kontaktowymi na okupowanych terytoriach w terminie D-9 - do D-7 (dziewi do siedmiu dni przed
D-Day") i poinformowa ich, e Starkey" jest przedstawieniem na uytek Niemcw. SOE
otrzymao rozkaz powstrzymania wszelkich akcji a do soboty rano... Chocia w tej chwili
panuje spokj, pukownik Rowlandson (z SOE) nie moe tego zagwarantowa i chciaby zosta
upowaniony do poinformowania swoich chopcw tak szybko, jak to tylko moliwe.
Latem 1943 roku w dziaaniach brytyjskich decydujc rol odgrywaa bitwa o Atlantyk, dziaania bombowe, operacje w strefie rdziemnomorskiej (przyp. T.R.).

320

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 2943

Niezaprzeczalny zwizek midzy LCS, COSSAC i SOE zosta zatem udowodniony. Francuzi mieli racj. Ich przekonanie, e strategiczna decepcja przyczynia si do
nieszczcia Prospera", byo zasadne. Prosper" bowiem opuci Londyn z zadaniem poczynienia przygotowa do inwazji i kiedy dotar do swoich, posusznie zastosowa si do rozkazw. Odpowiedzialnie podj ryzyko, ktrego mgby nie przyj
gdyby by poinformowany, e Starkey" jest tylko podstpem. Niemcy aresztowali
go, a razem z nim wiele ogniw francuskiego podziemia, ktre udao im si dopa.
Operacja Starkey" bya wic gwnym sprawc katastrofy Prospera". A do ktrego miejsca ukadanki pasuje Dericourt? Czy rzeczywicie pracowa dla Niemcw
i zdradzi Prospera" swojemu kontaktowi" z SD? Albo te, jeli kto z Londynu
autoryzowa te kontakty, czy nie oznacza to, e Brytyjczycy uczestniczyli w dziele
wydania Prospera" Niemcom? Na czym polegaa gra Dericourta i kogo w kocu
darzy lojalnoci? Wyjanienia Foota s zadziwiajco niepene:
Prawda jest taka, e by to czowiek oddany jedynie samemu sobie. Znalaz si w puapce
okolicznoci. Midzy motem i kowadem. Z jednej strony chcia lojalnie suy swoim mocodawcom z SOE, a z drugiej gnioty go niewytumaczalne powizania z Gestapo. Robi
wic, co mg, by zadowoli obie strony naraz.

Prawda - lub tyle prawdy, ile kiedykolwiek uda si odsoni - jest na pewno bardziej zoona, ni to, co proponuje nam Foot.
Prosper" i jego niezliczeni towarzysze wpadli, zanim Niemcy przystpili do obawy - tylko Dericourt unikn wpadki i przey*. Pracowa nadal, jako zawiadowca
ruchu lotniczego w rejonie paryskim, chocia SD wiedziao o nim wszystko, a sekcj F
ostrzeono, e jest zdrajc. Jednak, gdy uporczywie powtarzay si pod jego adresem
zarzuty przejcia na stron wroga, zdecydowano si przerzuci go samolotem do Anglii
i podda przesuchaniu. Akcj t nazwano operacj Knacker", a knacker" to czowiek zajmujcy si kupowaniem i ubojem nieprzydatnych koni dla ich misa i koci
do sprzedania lub utylizacji. Kazano mu wsi do samolotu Hudson koo Angers
w nocy z 3 na 4 lutego 1944 roku, ale nie uprzedzono, e na pokadzie zastanie majora
Morela z rozkazem zabrania go do Londynu, w razie potrzeby pod grob uycia
pistoletu.
Dericourt dotar na spotkanie z pilotem Hudsona na ldowisko pod Angers razem
z szecioma innymi agentami. Kiedy ci z bagaem podrcznym weszli do samolotu,
Morel oznajmi Dericourtowi, e on te ma lecie. Dericourt odpar, e jest to niemoliwe, gdy do witu musi z tego miejsca odprowadzi rowery, aby nikt ich nie skrad.
Morel przyj to tumaczenie pod warunkiem, e Dericourt przyrzeknie, e stawi si
na polu pod Tour w nocy z 8 na 9 lutego i poleci do Londynu. Tym razem samolot
odlecia bez niego.
Jeli pracowa dla Niemcw, mia czas schowa si pod skrzyda swoich protektorw z SD. Ale nie zrobi tego, cho wiedzia, e Londyn mu nie dowierza, choby ze
sposobu, w jaki potraktowa go Morel. Wiedzia te, e prawdopodobnie nie pozwol
mu ju wrci do pracy w terenie. Jeli rzeczywicie w tym kierunku szy jego podej* Przykad Dericourta dobrze pokazuje zoono pracy wywiadu (przyp. T.R.).

PROSPER"

321

renia, to nie zamierza opuszcza Francji bez swojej ony. Kocha j, a gdyby wyjecha sam, naraziby j na aresztowanie przez Kieffera. A jednak widzia si z Kiefferem i Goetzem przed opuszczeniem Parya. Zapyta ich, jakie zadania mgby wykona dla nich podczas pobytu w Londynie. Kieffer zleci mu ustalenie daty i miejsca
inwazji. Niewykluczone, e Kieffer lub Goetz wyposayli go take w jaki kod, atrament sympatyczny czy numer skrzynki pocztowej, za pomoc ktrych mgby si
z nimi komunikowa. W kadym razie Kieffer musia by prawie pewien, e Dericourt moe mu by przydatny, nawet w Londynie. W przeciwnym przypadku nigdy by
mu nie pozwoli opuci Francji.
Kiedy Dericourt wraz z maonk przybyli do Wielkiej Brytanii, sekcja F przyja
ich grzecznie i z szacunkiem. Nie zatrzymano go w areszcie, jak mona byo si spodziewa. Zosta umieszczony w hotelu Swan" w Stratford-on-Avon, a potem przewieziony wraz z on do Londynu, gdzie wynajto im pokj w Savoyu". Nikt nie
mg skary si na komfort tych dwch hoteli. Rachunki pacia sekcja F, rzadko kiedy tak hojna i tak dbajca o wygod swoich agentw. To wiadczyo, e podejrzany
Dericourt ma oddanych i potnych przyjaci.
Tajny trybuna, powoany specjalnie dla sprawy Dericourta zebra si 11 lutego
1944 roku w alei Northhumberland, niedaleko Biura Wojny i odpowiednio ze wzgldu na blisko aresztu w Scotland Yardzie. Przesuchanie prowadzi komandor lotnictwa Archibald Boyle, dyrektor wywiadu i ochrony SOE, oraz H. N. Sporborg, wicedyrektor SOE. Z pocztku przedmiotem ledztwa by tryb przyjcia Dericourta na stanowisko oficera - zawiadowcy kursujcych midzy Angli i Francj samolotw. Zdumiewajcy stenogram. Od swojej pierwszej operacji 17 i 18 marca 1943 do ostatniej
8 i 9 lutego 1944 roku mia do czynienia jeszcze z siedemnastoma Lysandrami i omioma Hudsonami. Przyleciao nimi do Francji czterdziestu trzech agentw, a odleciao
do Londynu szedziesiciu siedmiu. Nadzorowane przez niego akcje przebiegay
bez wypadkw, ani w powietrzu, ani na ziemi. A stanowiy one okoo jednej pitej
wszystkich tajnych brytyjskich akcji powietrznych nad Francj w tym okresie - w tym
niektre z rozkazu MI-6. Na Sporborgu, ktry gotw by wykry najdrobniejszy dowd, potwierdzajcy win podejrzanego, fakt tak bezspornie dobrej roboty zrobi odpowiednie wraenie i usposobi go askawie do oskaranego o zdrad lub prac na
dwa fronty Dericourta. Komandor Boyle da jednak wyraz dwuznacznej nieco opinii,
e ...fakt, i - jak si okazuje - nie byo adnych ofiar, nie pozwala jeszcze obali tezy
o jego zdradzie".
Trybuna by wiadom kontaktw Dericourta z SD, a on podj si wyjani, o co
w tym wszystkim chodzi. Zezna, e wkrtce po powrocie do Parya na pocztku
roku 1943 dwch znanych mu sprzed wojny pilotw Lufthansy przybyo do jego mieszkania. Zaprosili go na drinka, on si zgodzi, i razem opucili mieszkanie. W samochodzie siedzia trzeci Niemiec - Josef Goetz. Czowiek ten szczegowo zna przebieg jego kariery - zezna Dericourt - o czym go na wstpie powiadomi, zapraszajc
jednoczenie do wsppracy z SD. Odmowa wydaa si Dericourtowi bezcelowa. Zdecydowa si kolaborowa. Ale podczas pobytu w Londynie na Wielkanoc, poinformowa o swoich kontaktach z SD i - jak sdzi - kazano mu je utrzymywa nadal.
Kto w Londynie da mu to polecenie i po co? W tym punkcie przesuchania jedyne
jeszcze dostpne sprawozdanie z tego procesu - oficjalna kronika Foota - zachowuje,
jak zreszt naleao si spodziewa, milczenie i pen dyskrecj. Lecz Bodington p-

322

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA -1943

niej zezna, e owiadczenie Dericourta byo zgodne z prawd. Co wicej, okazao si,
e w aktach personalnych Dericourta Bodington napisa owkiem notatk: Wiemy,
e on kontaktuje si z Niemcami, a take jak i dlaczego".
ledztwo naprowadzono wtedy na spraw tajnej poczty kurierskiej, ale najwyraniej to te nie wywoao u podsdnego cienia niepokoju. Kiedy wezwano go do odpowiedzi w tej kwestii: ...odpowiedzia wymijajco, e nawet jeli udostpnia korespondencj Gestapo, warto byo to robi w imi bezpieczestwa nadzorowanych przeze lotw, ktre dziki temu nie napotykay adnych przeszkd".
Buckmaster, Morel i Bodington zawiadczyli o lojalnoci Dericourta, jego niesamowitej odwadze i bezspornej przydatnoci dla sprawy aliantw. Popar ich opini brygadier Eric Mockler-Ferryman, weteran wywiadu, ktry by G2 Eisenhowera w Tunezji, a teraz przej poprzednie stanowisko Gubbinsa w SOE - szefa Grupy Londyskiej. Buckmaster w swym poparciu dla Dericourta posun si do owiadczenia, e:
...jeli kiedykolwiek kto przewieje czarne chmury znad tej sprawy, gotw jestem
zaoy si o kade pienidze, e okae si on cakowicie niewinny jakiejkolwiek samowolnej zmowy z wrogiem". Tylko MI-5, suba kontrwywiadu, ktra take miaa
udzia w ledztwie, stana przeciw Dericourtowi, a ich opinia bya bliska oskareniu
o zdrad: Powinnimy, jeli decyzja bdzie naleaa do nas, rozpatrywa spraw przeciwko niemu, jako na tyle powan, aby zabroni mu podjcia jakiejkolwiek pracy
wywiadowczej poza granicami tego kraju".
MI-5 miao ostatnie sowo. Dericourtowi nie pozwolono powrci w teren, do Francji, ale nie by oskarony, ani uwiziony czy przetrzymywany. Okazuje si, e na jaki
czas powrci do Savoyu", a potem przeprowadzi si z on do mieszkania w Londynie. Moliwe, e mia stamtd komunikowa si ze swoimi niemieckimi kontaktami" na polecenie XX-Committee. Bez wzgldu na to, jakie byy jego zadania, praktycznie znikn z pola widzenia, by pokaza si dopiero po zakoczeniu inwazji.
Sekcja F nie bya zadowolona z procesu" Dericourta. Buckmaster napisa ca seri nerwowych uwag o wtrcaniu si w jeden z jego najlepszych obwodw, przez
ludzi nie rozumiejcych warunkw terenowych". Morel protestowa, e przebieg procesu wzbudzi jego odraz". Co wicej, Dericourt zachowa najwyszy szacunek
wybitnych i wpywowych oficerw wywiadu w Londynie. Mockler-Ferryman nada
mu DSO (Distinguished Service Order), wystawiajc Dericourtowi wiadectwo czowieka wielkich zdolnoci i nie zwaajcego na niebezpieczestwa", z jawn aluzj,
e Dericourt by kim wicej, ni tylko nadzorc ruchu lotniczego dla SOE, e dziaa
w szczeglnie trudnych i skrajnie niebezpiecznych okolicznociach", co wymagao
utrzymywania wielu bardzo niebezpiecznych znajomoci, szczeglnie z oficerami
Luftwaffe i Lufthansy". Co znamienne, DSO by medalem, do ktrego Menzies najczciej wyznacza tych zasuonych agentw, ktrzy oddali MI-6 nieocenione i wymagajce odwagi usugi. Trudno sobie wyobrazi, e mgby otrzyma go czowiek
z kryminaln przeszoci.
Dericourt pojawi si ponownie we wrzeniu roku 1944, o dziwo, jako pilot Spitfire'a. I znowu - jeli by agentem SD, jeli zdradzi Prospera" i innych, jeli odda
aliantom jak wyjtkowo z przysug, nie pozwolono by mu nigdy na chwycenie
za stery alianckiego samolotu, a ju na pewno nie samolotu do zada specjalnych.
Zbyt atw by mia okazj do zdrady. Ale nie zdradzi. Suy z wielk odwag, zosta
zestrzelony nad Francj i ciko poparzony. Jego wasny kraj nagrodzi go za sub

PROSPER"

323

w charakterze pilota myliwskiego Krzyem Wojennym. Po zakoczeniu wojny

wrci z on do Parya, gdzie podj prac we francuskich liniach lotniczych Air
France.
Ale chmury podejrze w stosunku do jego osoby i roli jeszcze si nie rozwiay. Czy
by bohaterem, czy zdrajc? Nikt tego nie wiedzia. Ale nawet w okresie panowania
silnych nastrojw odwetowych w yciu narodu francuskiego, co zawsze jest nieuchronnym nastpstwem wojny, kiedy tysice ludzi oskarono o kolaboracj z Niemcami
i stracono, kada prba obcienia go zbrodni wielkiej zdrady palia na panewce.
Mia bowiem tylu zajadych wrogw we Francji, co oddanych przyjaci w Wielkiej
Brytanii. A ci demonstrowali swoj przyja zapewniajc mu agodne potraktowanie
cikich oskare przez sd angielski.
Oskarenie, o ktrym mowa, koncentrowao si wok incydentu, ktry mia miejsce 11 kwietnia 1946 roku, kiedy w trakcie odprawy jego rejsowego samolotu Dakota
do Parya, na pycie starego midzynarodowego portu lotniczego w Croydon, Dericourt zosta przeszukany przez celnika. Oficer ten otworzy jego walizk i znalaz tam
platyn o wartoci 3158 funtw, zoto za okoo 1500 funtw i banknoty wartoci 1320
funtw, i jeszcze mia przy sobie sum 100 funtw w drobniejszych banknotach. Zosta oskarony o przemyt i kazano mu zapaci 18 000 funtw grzywny oraz odby
kar piciu lat wizienia. Stawi si przed urzdnikiem magistratu do dyspozycji sdu
magistrackiego w Croydon 12 kwietnia, ale - co znowu znamienne - sprawa zostaa
odroczona na jego wasne zapewnienie, e wrci i bdzie si broni 23 kwietnia. Musi
bowiem odprowadzi swj samolot z powrotem do Parya, jak wyjani.
Dotrzymawszy danego sowa, Dericourt wrci do Anglii i stawi si przed sdem
magistrackim, skadajc swoj obron w rce Dereka Curtisa Benneta, znakomitego
radcy krlewskiego oraz dwch adwokatw posikowych. Tak wspaniay zesp mg
zosta przywoany jedynie przez kogo o duych wpywach i rodkach, ktrych Dericourt na pewno nie mia. Bennet powiedzia sdowi, e Dericourt przewozi przesyk platyny, zota i pienidzy dla brytyjskich sub specjalnych we Francji". A nastpnie kwiecicie przedstawi karier wojenn Dericourta. Sd by pod wraeniem. Nie
uniewinni go co prawda, ale z wyroku sdu zapaci tylko 500 funtw, to znaczy
suma ta wpyna od jego bezimiennego znajomego. Nie ma wtpliwoci, e sprawa
zostaa w sdzie zaatwiona. Nikt nie zapyta nawet, jak spraw brytyjskie suby
specjalne" miay we Francji cieszcej si ju od jakiego czasu wolnoci. Dericourt
nie poszed te do wizienia. Niebawem jednak jego potni przyjaciele musieli mu
ponownie spieszy z pomoc. Tym razem chodzio o jego ycie.
W roku 1947 brytyjskie i amerykaskie suby specjalne zakoczyy dochodzenie
w sprawie byego ciaa wykonawczego SD we Francji, w tym Helmutha Knochena,
szefa egzekutywy SD i przekazali oskaronych Francuzom. W czasie przesucha Francuzi trafili na zeznania i materiay, ktre obciay Dericourta zdrad. Zarzucano mu
gwnie, e wycign z poczty kurierskiej jakie 250 messages personnels i pokaza
je SD. Jak przypuszczali Francuzi, z tych przesyek Niemcy zdoali wydedukowa,
jak bd si rozwijay kolejne etapy inwazji. Dericourta aresztowano. Spdzi w wizieniu Fresnes osiemnacie miesicy. W kocu, 7 czerwca 1948 roku, stan przed
sdem.
Byo w zwyczaju, e oskarony ma prawo wybra sobie rodzaj sdu. Mg stawi
si przed sdem cywilnym, co dawao mu prawo do apelacji w przypadku uznania

324

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA -1943

go winnym. Mg te wybra Stay Trybuna Wojskowy w Paryu, w ktrego skadzie byli oficerowie, wrd nich kilku ekspertw wywiadu, ktrych orzeczenia byy
ostateczne. Gdyby Trybuna uzna go winnym, egzekucja wyroku byaby nieunikniona, bez prawa aski i bez apelacji. Dericourt, najwyraniej pewien korzystnego
dla siebie wyroku, zdecydowa si stan przed TMP. Pojawi si o godzinie 10.00
tego ranka w pokoju w koszarach Neuilly i - jak odnotowa jeden z kronikarzy tamtych dni - ubrany w czarny garnitur w dyskretne biae prki, mia na tyle przyzwoitoci, e usun baretk Legii Honorowej z klapy marynarki. Zachowywa si
z godnoci, jego spojrzenie nie wyraao paniki, a jego osobowo budzia powszechn sympati..."
Podczas przedstawiania swojej osoby i czynw wojennych Dericourt nie wypar
si kontaktw z Niemcami. Poda prezesowi Trybunau, M. Dejean de la Batiemu szczegy nawizania wsppracy z Niemcami, te same, ktre wyjawi niegdy swoim
mocodawcom z SOE w Londynie. Powiedzia te sdowi, e poinformowa Brytyjczykw o swoich znajomociach, e otrzyma instrukcj kontynuowania ich, i e
nastpnie udawa e pracuje dla nich (dla Niemcw), aby te kontakty podtrzyma
do pniejszego wykorzystania". Ponownie przyzna, e by podwjnym agentem.
Po raz pierwszy opisa sposb swego dziaania:
Aby nie obudzi ich podejrze prowadziem podwjn gr. Podaem im lokalizacj omiu
z czternastu ldowisk. Informacje te nie wywoay adnych skutkw. Mydliem im oczy.
Tych omiu ldowisk Londyn nie aprobowa. Wiedziaem, e aden samolot nie zostanie
tam skierowany. Ruch oporu na tym nie ucierpia.

M. Batie nie mg si powstrzyma od okrzyku: C za niebezpieczna gra!" Dericourt natychmiast odparowa: Moje zadanie tym bardziej".
Wtedy sd wezwa wiadkw niemieckich. Wszyscy wydawali si niechtni do
powiedzenia czego, co mogoby obcia Dericourta - niech t francuska prasa
zinterpretowaa jako sygna presji wywieranej na nich przez wywiad brytyjski, ktry
musia im nakaza, aby siedzieli cicho. Poddani krzyowemu ogniowi pyta przez
drogiego i synnego adwokata Dericourta, chluby palestry - Moro-Giafferi, Niemcy
jednomylnie owiadczyli, e prawdopodobnie Dericourt tylko udawa wspprac,
e w rzeczywistoci nie powiedzia im niczego istotnego. Ponadto byli nim zainteresowani tylko w nadziei, e poda im dat i miejsce inwazji. A co z dwustu pidziesicioma messages personnels? Czy Dericourt je przekaza? Tak, przekaza, owiadczy
Knochen, ale okazay si bezuyteczne. Mogyby mie pewn warto jedynie pod
warunkiem wyldowania aliantw w Pas de Calais.
A wtedy przyszed czas na zeznania wiadkw obrony. Z cienia sub tajnych wyoni si sam Bodington, ktrego media nazway bardzo zagadkowym" i okreliy
jako czonka brytyjskich sub wywiadowczych". Zapytany, czy zatrudniby Dericourta na tych samych warunkach, co w czasie wojny, Bodington powiedzia, e tak,
zatrudniby. Gdyby otrzyma zadanie powtrzenia dziaa sekcji F od pocztku, zrobiby to z Dericourtem, bez najmniejszych wtpliwoci.
Mocne to byo owiadczenie i zrobio na sdziach wielkie wraenie. Rwnie poruszajce byy wystpienia wysokich rang Francuzw powoanych przez obron dla
wsparcia zezna Dericourta i Bodingtona. Wszyscy podkrelali, e jako oficer zawia-

PROSPER"

325

dujcy konspiracyjnym ruchem lotniczym zapewnia im pene bezpieczestwo. Jednym z nich by genera Henri Zeller, czoowy dziaacz ruchu oporu, ktry przemaszerowa przez sal sdow, by ucisn do Dericourta. Spord pozostaych wiadkw wystpili midzy innymi M. Roualt, dyrektor prefektury policji i M. Livry-Level,
deputowany z Normandii. Wielu ludzi dawao wiadectwo niewiarygodnej odwagi
Dericourta, niektrzy przysali Trybunaowi zeznania na pimie. Kiedy wiadkowie
obrony skoczyli zeznawa, wsta Moro-Giafferi i krzykn: Jeli jest winien zdrady
stanu, to mamy dla takich mier i pluton egzekucyjny. Ale jeli nie jest winny, naley
mu zwrci jego dobre imi i zadouczyni jego honorowi!".
Sdziowie udali si na dwuminutow narad i powrcili z jednogonym werdyktem odstpienia od wszelkich zarzutw. Ryk aplauzu zatrzs sal, a komisarz rzdowy oficjalnie uwolni winia. Ogosi te uroczycie, e Dericourt ma prawo znowu
nosi rozetk Legii Honorowej, medale i mundur. Dericourt opuci koszary jako czowiek wolny.
Proces rzuci nieco wiata na misj Dericourta. Pod przykrywk zatrudnienia
w SOE, zosta on najwyraniej upowaniony do wniknicia w struktury SD. Pozosta
tylko cie podejrzenia, e penic t misj zdradzi innych agentw terenowych sekcji
F i narazi na niebezpieczestwo mierci niezliczonych uczestnikw francuskiego ruchu oporu. Ale jeli tak byo, to kto mu na to pozwoli? Wielu Francuzom wydawao
si, e proces Dericourta zosta wyreyserowany. Kto go ochrania i z jakiego powodu? Czy oddani mu przyjaciele chcieli go tylko nagrodzi za sub dla sprawy alianckiej? Czy te chcieli ukry skutki operacji, ktra, cho nieumylnie, skutkowaa strat
wielkiej liczby brytyjskich agentw i ich francuskich towarzyszy?
Osob najbardziej dociekliw w tej kwestii okazaa si pewna pisarka, panna Jean
Overton Fuller. Szukaa ona rozwizania zagadki losu swej przyjaciki, ksiniczki
Noor Inayat Khan. Ksiniczka Noor, agentka SOE, ktra zostaa wysana do Francji
latem 1943 roku, a mia j odebra Dericourt, zostaa wkrtce zapana i zamordowana
w okolicznociach, ktre wydaway si pannie Overton Fuller bezporednio zwizane z wpadk siatki Prospera" i dwuznacznymi kontaktami Dericourta z SD. Chciaa
wiedzie, kto go upowani do tych kontaktw i po co, a jeli chodzi o niego samego,
wymusia na nim kilka krtkich owiadcze, ktre pniej nawietliy natur jego
misji. Dericourt powiedzia jej, e nie tylko zosta upowaniony do kontaktw z SD,
ale dosta rwnie specjalne rozkazy co do sposobu penienia tej misji, jako strategicznej ofiary". Przyzna, e i jego zdaniem Prosper" by ofiar tej strategii. Wtedy
panna Overton zadaa to trudne pytanie: A zatem wierzy pan, e caa organizacja
Prospera" zostaa zoona na otarzu ofiarnym?" Dericourt odrzek: Moja teoria a nie zdradz jej pani - nie jest tak surowa. Wiedziaem i doniosem o tym Londynowi
podczas mojej wielkanocnej wizyty w Londynie w roku 1943, e Prosper" jest inwigilowany niemal od pocztku... Szefowie Prospera" wiedzieli o tym i zajmowali si
tym na swj wasny sposb". Dodawszy, e Buckmaster nie zna zupenie jego innych obowizkw", Dericourt doda: Doniosem o tym oficerowi bardzo wysokiej
rangi". Wedug panny Overton Fuller Dericourt nie... wierzy, aby to z SOE wysza
tego rodzaju decyzja, cho skonny jest przyzna, e zostaa podjta". Oficerowie, od
ktrych odebra rozkazy, jak powiedzia, kierowali si uczciwymi motywami" i to
oni" pomogli mu przetrwa oba procesy, w Croydon i w Paryu. Nie powiedzia
jednak pannie Overton kim oni" s, ani nie poda nazwisk ludzi, ktrzy wydali mu

326

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 1943

rozkazy specjalne, albo te na czym rozkazy te polegay. Na temat danych mu instrukcji mg ujawni tylko tyle - napisaa Overton - e byy one zwizane z brytyjskim wywiadem".
Nadal nie usatysfakcjonowana, panna Overton Fuller ponownie odwiedzia Dericourta. Odmwi wprawdzie odpowiedzi na jakiekolwiek dodatkowe pytania, ale
napisa dla niej krtkie owiadczenie:
pi spokojnie, wiem, e nie odpowiadam za aresztowanie Prospera"... lub innych ludzi
Ale z dzisiejszej perspektywy, patrzc oczami innych ludzi, uwiadamiam sobie, e sprawy
mog wyglda zupenie inaczej, ni prawda o nich.
Jak wszyscy agenci wywiadu - brytyjscy, niemieccy czy francuscy - musimy sobie uzmysawia, e moglimy i moemy by ofiarami naduy. Bdzilimy w ciemnociach. Aby
peni powierzone nam misje, czsto musielimy usuwa z naszej drogi rne przeszkody.
Samotnie ryzykowalimy yciem kadego dnia, trzy razy dziennie, bez wytchnienia i bez
wsparcia. Naszym jedynym skarbem byo to, co mielimy w sercach i umysach. A teraz
jestem bogaty w przyja tych, ktrzy wiedz, czego dokonaem.
Wicej powiedzie nie mog i nie powiem.

Na tym mona by skoczy ze spraw Dericourta. Ale tu po wojnie gaullici rozpoczli swoje wasne ledztwo. Nurtowao ich podejrzenie, e ludzie, ktrzy obciyli Dericourta jego niejasn misj, s jednak odpowiedzialni za wpadk siatek Prospera" i Scientista" oraz innych, mniejszych ogniw podziemia z nimi zwizanych. Ostatecznie ustalili, e za podtrzymaniem kontaktw Dericourta z SD stao MI-6. eby
wkra si w aski Niemcw, zosta upowaniony do udostpniania im poczty kurierskiej. Cel podstpu by stosunkowo prosty; kiedy Dericourt zasuy sobie na zaufanie niemieckich kontaktw", pracowa nie tylko jako agent bezporednio wczony
w ich struktury. Sta si rwnie siewc decepcji w szeregach wroga.
W wietle niektrych, wygaszanych przez samego Dericourta uwag, o wyszych
racjach" i specyfice wywiadu", nie ma chyba powodw wtpi, e wnioski dochodzeniowe Francuzw byy, oglnie rzecz biorc, suszne. Ale powojenna kariera Dericourta wskazywaa na to, e musia odda tak SOE, jak MI-6, a przede wszystkim
sprawie alianckiej, nieocenione usugi. Jak inaczej wytumaczy wmieszanie si potnych protektorw w jego procesy w Croyden i w Paryu? Co wicej, okazao si, e
jego misja bya w jaki sposb zwizana nie tylko z planami Cockade" i Starkey",
ale take z tajnymi i decepcyjnymi planami na D-Day". Zosta bowiem wycofany
z terenu w lutym 1944 roku i nie pozwolono mu tam wrci a do wrzenia. Dochodzenie francuskie wykazao, e Dericourta wycofano z Francji nie z powodu podejrze, ale dlatego, e stracili do niego zaufanie jego francuscy towarzysze walki i grozia mu mier ze strony ruchu oporu, co mogoby go skoni do szukania ochrony
u Niemcw. Jeli tak byo, to mg narazi decepcyjne plany inwazji.
W porzdku. Materiay i wnioski z dochodze wydaj si nie podlega dyskusji.
Ale wobec tego na czym polegaa mistyfikacja, ktr Dericourt zasia w umysach
Niemcw? Raport mwi, e chodzio o 250 messages personnels, ktre zosta zobowizany zdradzi SD. Te posania osobiste" byy form komunikowania europejskim
organizacjom ruchu oporu instrukcji z Londynu. Miay one nabra waciwej wartoci w dzie inwazji, kiedy francuscy resistants otrzymaliby rozkaz do podjcia tajnej

PROSPER"

327

dziaalnoci wspomagajcej ldowanie aliantw. Skoro wic Niemcy wiedzieli, co

znacz wiadomoci zawarte w poczcie kurierskiej i do kogo s adresowane, to mogli
wydedukowa czas i miejsce inwazji, czyli najwaniejsz informacj tej wojny. Ale
gdy tylko zostaa podjta decyzja inwazji Europy na brzegi Normandii, to natychmiast wszystkie tajne agencje i organizacje decepcyjne prboway przekona Niemcw, e inwazja moe nastpi wszdzie, z wyjtkiem Normandii. A najbardziej prawdopodobne jest Pas de Calais. Cockade" i Starkey" byy pierwszymi planami decepcyjnymi majcymi zwrci uwag Niemcw na ten port. Misja Dericourta bya
drugim takim planem. W Londynie wymylono, e jeli alianci zostan rozszyfrowani w wymianie korespondencji z siatkami w rejonie Pas de Calais, Niemcy wywnioskuj z nich, e inwazja dokona si w tym miejscu - i podejm rodki obrony w tym
rejonie kosztem si zgromadzonych w Normandii.
Naleao w tym celu dostarczy Niemcom sfaszowane messages personnels, podczas gdy prawdziwe instrukcje szy kanaami Niemcom nie znanymi. I na tym polegaa caa afera z Dericourtem i podleg mu poczt kuriersk. Tylko w ten sposb
Niemcy mogli przejmowa, jeden za drugim, messages personnels kierowane do siatek
w Pas de Calais, organizacji w wielu przypadkach nie istniejcych. Spodziewano si,
e Niemcy stopniowo bd gromadzi te listy, i kiedy wysuchaj radia w godzinie
prawdziwej inwazji, dojd do wniosku, e wojska alianckie wzywaj na pomoc ruch
oporu nie w Normandii, a w Pas de Calais. Na tym wanie polega podstp. Brytyjczykom udao si znakomicie podrzuci Niemcom messages personnels - komunikaty
nazywane w dowdztwie naczelnym sztucznymi przekazami" pod egid Dericourta i sekretnej poczty. Sztuczka bya sprytna. I historycznie udokumentowana, jako
niezmiernie wana dla rezultatw D-Day".
Pozostaje jednak pytanie: czy Dericourt wyda Prospera", rzuci go na er Niemcom z SD, aby wkra si w ich aski? Ot - na pewno nie. Francuskie suby ledcze
nie znalazy adnych dowodw na to, e SD dowiedziao si z listw kurierskich czegokolwiek na temat Prospera" i jego podwadnych. Ani te, e jeszcze o nim nie
wiedziao, lub nie miao informacji z jakiego innego rda. Co wicej, wydaje si
jasne, e Dericourt pokaza Niemcom tylko to, co sam, albo jego brytyjscy mocodawcy, chcieli im pokaza. Przyczyn wpadki Prospera" naley szuka gdzie indziej. Na
wiosn roku 1943 Londyn wiedzia ju, e jego sie jest spalona, gwnie przez nieostrono samych resistants. Ale nawet w tej sytuacji SOE nie miao wyboru i musiao
wysa Prospera" z powrotem w teren, po inwazyjnej" odprawie w czerwcu 1943
roku. Jego uczestnictwo w planie Starkey" byo konieczne, a on sam nalega na powrt do Francji. SOE zaryzykowao i przegrao. Londyn, czy Dericourt nie zdradzili
Prospera" i jego asystentw. Zostali nakryci, gdy permanentnie nie przestrzegali
zasad bezpieczestwa w dziaaniach konspiracyjnych, cho trzeba im odda sprawiedliwo, e niektre z tych dziaa podejmowali w ramach planu Starkey". A poza
tym SD w tym okresie byo wyjtkowo pilne i pracowite.
Tak wic nie mona byo zapobiec spaleniu Prospera", ale czy nie moga z pomieni wynikn jaka wiksza korzy strategiczna? Jeli tak si stao, to i misja specjalna Dericourta moga zawiera w sobie element strategicznej ofiary" - ofiary, ktr
zgodnie z domysami samego Dericourta, mg by Prosper". A moe miao wanie
wyglda na to, e Dericourt jest zamieszany w nakrycie Prospera", dziki czemu
miaby wiksze zasugi w SD? Takie przypuszczenia si rzeczy maj charakter spe-

328

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 2943

kulacyjny, poniewa Dericourt nie mwi wicej o swojej misji. Po oddaniu si w r c e

francuskiego trybunau, powrci do latania i zgin, jak zanotowaa prasa francuska
w wypadku samolotowym w Laosie 20 listopada 1962 roku. Tajemnica jego roli, jako
podwjnego agenta i stojcych za nim ludzi pozostanie na wieki zagadk nie do rozwizania. W kadym razie fortel z Dericourtem w roli gwnej z ca pewnoci by}
jednym z najgenialniejszych i najgroniejszych dla przeciwnika podstpw tej wojny
Jak sam mistrz Machiavelli napisa:
Chocia w codziennoci naszej oszustwo jest obrzydliwoci, to w prowadzeniu wojny staje
si pikne i chwalebne. A tego, ktry podejdzie wroga podstpem, tak samo nagradza trzeba, jak tego, ktry pokona go si ora swego.

Wywiad w akcji
Drug wan dyrektyw w sprawie wojny na Zachodzie wyda Hitler 3 listopada
1943 roku. Zawieraa jego wasny plan odparcia inwazji, nosia numer 51 i skierowana bya bezporednio do gwnodowodzcego wojskami niemieckimi na Zachodzie Rundstedta. Prowadzone przez cae lato podstpne akcje w rodzaju Cockade" i Starkey" Hitler zlekceway, gdy nie obawia si wikszego ldowania na Zachodzie.
Naglony pilniejszymi potrzebami frontu rosyjskiego i rejonu Morza rdziemnego
rozkaza zredukowa cz si garnizonw zachodnioeuropejskich. Ale w roku 1944
sprawy przybray inny obrt i w dyrektywie 51 Hitler napisa:
Wszystkie znaki wskazuj, e nie pniej, ni na wiosn, szykuje si ofensywa aliancka na
zachodnim froncie Europy. Dalsze osabianie tego frontu na rzecz innych uwaam za nieuzasadnione. Dlatego te zdecydowaem wzmocni obron na Zachodzie, szczeglnie w punktach, z ktrych rozpoczniemy nasz dalekosin wojn przeciwko Anglii. Te wanie punkty wrg winien i bdzie atakowa; tam te -jeli nie mylimy si w swoich przewidywaniach
- nastpi decydujca bitwa aliantw.

Hitler myla tu o Pas de Calais. Stamtd wioda najkrtsza droga wodna przez
Kana - logiczne i wymarzone miejsce do ldowania; a sdzc po nasileniu powietrznych i rozpoznawczych dziaa - tam wanie, zdaniem Niemcw, alianci zamierzali
wyldowa. Przez nasz dalekosin wojn", Hitler rozumia rakiety VI, odrzutowe, bezzaogowe samoloty, ktre przenosiy ptorej tony silnych materiaw wybuchowych do wytypowanych celw z prdkoci wiksz, ni jakikolwiek aliancki myliwiec. Liczy te na rakiety V2, rzeczywicie niewykrywalne i trudne do namierzenia - z jednotonow gowic.
W dalszej czci dyrektywa ostrzegaa dowdcw Hitlera przed dziaaniami dywersyjnymi na innych frontach, a take zawieraa obszerny program wzmocnienia
Wau Atlantyckiego. Hitler mia wasn wizj rozegrania bitwy. Skoro wrg powinien skoncentrowa cay swj potencja, by skutecznie wyldowa, to nam nie pozostaje nic innego, jak tylko uderzy z ca furi naszego kontrataku". Rundstedt mia
zaama desant w zarodku, gdy tylko alianci dotr do supw pomiaru gbokoci
wody. A gdyby to si nie udao, musz sta w penej gotowoci pierwszorzdne,
ruchome siy gwnego odwodu, ktre zapobiegn rozszerzeniu przyczkw wroga
i odrzuc go z powrotem do morza". Atak aliantw - pisze dalej Hitler - ma te by
nieubaganie odpierany" z powietrza przez Luftwaffe i na morzu przez Kriegsmari-

330

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 2943

ne. Nastpnie zarzdza natychmiastowe wzmocnienie wszystkich wojsk Wehrmachtu na Zachodzie, w razie koniecznoci przez cignicie jednostek z rejonw mniej
zagroonych. Na koniec Hitler rozkazuje U-bootom zaj pozycje wyjciowe do ataku
na flot inwazyjn od brzegw poudniowej Norwegii. da bezlitosnej walki.
Dyrektywa ta zostaa powielona tylko w dwudziestu siedmiu egzemplarzach. Nie
miny jednak trzy tygodnie, a jej kopie znalazy si na biurku Menziesa przy Broadwayu, gdzie dotary dwoma niezalenymi kanaami kryptoanalitycznymi. Ultra" jak
zwykle przekazaa streszczenie dokumentu, co czsto stosowaa w przypadku twrczoci Hitlera. Szersza wersja nadesza z pewnego rda amerykaskiego, z nasuchu stanowiska American Signals Intelligence Service w Asmarze w Etiopii. Dla Martiansw" - swoistego przedsibiorstwa sub wywiadowczych, stworzonego przez
Brytyjczykw z kwater w zarekwirowanym magazynie sklepowym przy londyskiej Oxford Street - wane byy przede wszystkim rda informacji z Asmary, gdy
mieli oni za zadanie na bieco informowa dowdcw alianckich o wszelkich poczynaniach Wehrmachtu.
Po wypowiedzeniu wojny Stanom Zjednoczonym Hitler podpisa z Japoczykami
traktat o wzajemnej pomocy, a jednym z jego warunkw bya pena wymiana informacji midzy tymi krajami. Na mocy traktatu do rozbudowanych japoskich misji
wojskowych i dyplomatycznych w Niemczech i innych krajach europejskich z terenu
caego imperium nazistowskiego - z niemieck punktualnoci i skrupulatnoci zbiegay si informacje o wszelkich posuniciach Niemiec w polityce, gospodarce,
przemyle i zbrojeniach. W rezultacie biura ambasadora japoskiego w Berlinie, generaa Hiroshi barona Oshimy, stay si centrum wywiadu nazistw w Europie. Najistotniejsze za raporty wywiadowcze, szyfrowane kodem Enigmy", pyny byskawicznie do cesarskiego naczelnego dowdztwa w Tokio. Kiedy alianci wykryli t lini
radiow, Amerykanie - ze wzgldu na potrzeby kryptoanalizy przekazw midzy
dwiema pkulami, zbudowali stacj nasuchow w etiopskiej Asmarze i zatrudnili w
niej trzystu ludzi.
Przejmowane przez stacj w Asmarze nasuchy z Berlina szyfrowano na dalekopisie poczonym bezporednio z oddalon o trzy mile od centrum Waszyngtonu siedzib SSA - Signals Security Agency. Rozszyfrowane ju przez SSA nasuchy biegy
przez Atlantyk prosto do centrum radiotelegraficznego, ukrytego na stacji metra pod
Goodge Street, obok British Museum. Stamtd, zgodnie z precyzyjn procedur, dziki ktrej nie wicej, ni dwudziestu ludzi w caym Londynie wiedziao, czym jest i jak
zdobyto ten materia, nadawano mu dalszy bieg. W pierwszej kolejnoci, dla potrzeb
wywiadu wojskowego zwizanego z planem Overlord", trafiay do sekcji wywiadu
operacyjnego COSSAC w Norfolk House, gdzie wok otaczanych wyjtkowo starann ochron dwch ludzi: Brytyjczyka - generaa brygady EJ. Foorda i Amerykanina - pukownika Jamesa O. Curtisa juniora pracowa may zesp zaufanych oficerw. Z nasuchw w Asmarze, a take ze wszystkich innych rde wywiadu, w tym
rwnie z Ultry" - ci dwaj ludzie i ich zesp redagowali codzienny biuletyn agencyjny zatytuowany Neptune Monitor Report i tygodniowy Theatre Intelligence Report,

krtkie biuletyny specjalne, a w nich take artykuy monograficzne na temat niemieckich dokona wojskowych, technicznych i sprztowych. Te cile tajne opracowania
przekazywano z wielk ostronoci do COSSAC, ktry wcza je do materiaw,
stanowicych baz planowania operacji Overlord".

WYWIAD W AKCJI

331

Wersja dyrektywy 51, ktra dotara z Asmary zawieraa wane obserwacje poczynione przez barona Oshim, rwnie wietnego onierza i dyplomat. Skada on dwa
razy w tygodniu raporty o stanie obrony niemieckiej na Zachodzie. Z myl o tym
obowizku w padzierniku 1943 roku zwiedzi Wa Atlantycki od Skagerraku do granicy hiszpaskiej. Otrzyma te wyczerpujce wyjanienia od Rundstedta, ktry powiedzia mu to samo, co Hitlerowi: e linia umocnie nadbrzenych naprzeciw Anglii
jest bardzo cienka w porwnaniu z liniami na froncie rosyjskim, e prawie wszystkie
jego dywizje s osabione, a ich uzbrojenie, szczeglnie bro przeciwpancerna, wymaga natychmiastowej modernizacji i wzmocnienia, e odczuwa powany brak jednostek transportu motorowego, przez co jest nadmiernie uzaleniony od transportu
konnego. Z wielk pilnoci Oshima przez swoj ambasad informowa Tokio o wszystkim, co wiedzia i czego si domyla. A jego raporty przechwytywano w Asmarze.
Waszyngton i Londyn otrzymyway je prawie w tym samym czasie, co Tokio.
Nasuchy z Asmary byy dokadnie sprawdzane przez zesp Martians". Kto bowiem mg zarczy, e Rundstedt nie dezinformuje Oshimy? Konfrontowano je z nasuchami Ultry" - do poowy roku 1943 producenta" dwch do trzech, a nawet
czterech tysicy cile tajnych depesz dziennie. Znajdoway si wrd nich i te od
Rundstedta, i wiele innych rozkazw dziennych oraz tygodniowych raportw z dowdztw. Byy to szczegowe raporty o sile i wyposaeniu poszczeglnych jednostek
niemieckich na Zachodzie, czsto nawet na poziomie kompanii i niszym. Zawieray
nierzadko informacje bezcenne, wskazujce, jak na mapie, gdzie aktualnie znajduj
si niemieckie dywizje i jaka jest ich gotowo bojowa. Stopniowo zesp Martians"
odtworzy peny obraz ugrupowania si niemieckich na Zachodzie. W historii wojen
rzadko ktry sztab generalny mia lepsze rozeznanie na temat wroga. Nasuchy
Ultry" cigle potwierdzay informacje, e Rundstedt, podobnie jak Hitler, by przekonany, e alianci zaatakuj Pas de Calais. Utwierdzanie ich w tym mylnym przekonaniu byo podstawowym zadaniem caej dziaalnoci decepcyjnej aliantw. W rezultacie pod koniec roku 1943 Ultra" nie tylko dyktowaa i ksztatowaa strategi i taktyk inwazji, ale wpywaa te na operacje decepcyjne.
Na najwyszych szczeblach kierowania wojn maszyny niemal cakowicie zastpiy szpiegw. Dla COSSAC nasuchy Ultry" i Asmary byy nie tylko rdami informacji wywiadu o znaczeniu strategicznym. Dziki nasuchom z marca 1942 roku dla
MI-6 i stowarzyszonych z nim organizacji - szczeglnie SOE - nadrzdnym celem
dziaania sta si Wa Atlantycki. Samo SOE, chocia nie odpowiadao za zdobywanie
materiaw wywiadowczych, dostarczao duo wartociowych informacji na temat
aktywnoci Wehrmachtu. Wikszo tych informacji zdobyway francuskie reseaux,
dziaajce na wybrzeach Kanau, nalece gwnie do prawicowej organizacji Century". Za analiz i operowanie materiaami dostarczanymi przez Century" odpowiada komandor Wilfred Dunderdale, zawodowy oficer MI-6. Dunderdale zna biegle rosyjski, francuski i niemiecki, posugiwa si rwnie greckim i tureckim. Po odbyciu suby w czasie I wojny wiatowej w brytyjskiej eskadrze krownikw na Morzu
Czarnym i rdziemnym, zacz karier w MI-6 od objcia poselstwa brytyjskiego
w Stambule. Tam zawar niezmiernie wan znajomo ze sprzedawc opium lekarskiego o nazwisku Georges Keun, sefardyjskim ydem z duskim paszportem. W roku 1926 wysano go do Parya, gdzie pozostawa - w ostatnim okresie jako oficer

332

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA -1943

cznikowy z francuskimi subami tajnymi - a do kapitulacji Francji w roku 1940.

Do powiedzie, e rekonstrukcja Enigmy" - szyfru Wehrmachtu w wykonaniu Richarda Lewinskiego odbya si pod kierownictwem Dunderdale'a.
Wkrtce po przybyciu Dunderdale'a do Parya jego przyjaciel Keun zbudowa
sobie will na Cap d'Antibes i Dunderdale sta si czstym gociem w jego domu.
Keun wodzi rej w arcyciekawym - opisywanym przez Scotta Fitzgeralda - wiatku
Europy midzywojennej. Polubi krewn Sary Bernhardt i Georgesa Feydeau, autora
La Plume de ma Tante". Jego liczne rodzestwo weszo w koligacje z monym rodem woskich ksit Borghese i z plutokracj chilijsk. Syn Keuna, Philippe, uczszcza do Downside, katolickiego kolegium w Anglii, i do College Stanislaus, francuskiej szkoy dla synw zamonych i wpywowych katolikw. W bardzo modym wieku Philippe porzuci katolicyzm dla komunizmu. Byy to dni Frontu Ludowego i gwatownych niepokojw spoecznych we Francji, a robotnicy czsto znajdowali sympatykw wrd synw zamonych rodzin klasy rzdzcej. Zatrwoony przejawami przemocy i gwatownych zamieszek mody Keun wyjecha z Parya do Turcji, gdzie naj
si do pracy jako zwyky robotnik. Zdolnoci lingwistyczne spoytkowa tumaczc
nocami dziea Szekspira na turecki. W chwili wybuchu II wojny wiatowej wrci do
Francji, walczy w armii francuskiej pod Sedanem, zosta wzity do niewoli, ale uciek
i znalaz kryjwk w Bordeaux. Tam dziki swym katolickim powizaniom, spotka
jezuit, ktry kiedy pracowa w tajnych subach przeciw Brytyjczykom, a teraz suy Brytyjczykom przeciw Niemcom. To on by pukownikiem Claudem Ollivierem".
Jego prawdziwe nazwisko brzmiao Arnauld, a dla niewtajemniczonych by kupcem
wglowym. Ollivier zaoy we Francji siatk MI-6, ktr zaczto nazywa Jad
Amicol". Kiedy Ollivier zada zgody Londynu na zatrudnienie Keuna w charakterze swojego zastpcy, Dunderdale bez wahania mu jej udzieli.
W roku 1943 Jad Amicol" by najwikszym obwodem MI-6 w Paryu i w pnocnej Francji. Konspiratorzy siatek MI-6 podlegych Ollhderowi - nazywanemu w terenie Le Colonel" (Pukownik) - wybierali pseudonimy od nazw kamieni szlachetnych. Keun nosi pseudonim L'Amiral" i gdy spleciono dwie pierwsze sylaby tych
pseudonimw powstaa nazwa Amicol" dla caej siatki. Liczya ona ponad tysic
piciuset subagentw, a wrd nich wielu jezuitw, kolejarzy i byych oficerw rozwizanych wojsk francuskich. Organizacja ta przetrwaa, chocia Niemcy cigali j
zajadle. W czasie obawy w ramach akcji Donar", Ollivier by bliski zguby. Zosta
ciko ranny w zasadzce, zastawionej przez agentw SD na schodach mieszkania obok
Etoile. Kule trafiy go w prawe rami i rozerway ttnic barkow. Bardzo wykrwawiony, uciek w d po krconych schodach na ulic. Los mu sprzyja. Od razu zapa
dorok, wskoczy do niej i kaza wonicy jecha na Champs-Elisees. Mia szczcie na siedzeniu trzscego si i podskakujcego na wybojach wehikuu znalaz kawaek
drutu, skrci z niego prowizoryczn opask uciskow, zatrzyma uciekajce ycie,
zdoa wyskoczy z doroki i znikn w tumie kbicym si koo Fouueta.
Siatka przetrwaa nie tylko dziki pomysowoci i dzielnoci Olliviera. Pomogo
im take to, e Niemcy nigdy nie zlokalizowali ich gwnej kryjwki. Jad Amicol"
znalaza sobie bezpieczne gniazdo w konwencie sistr St. Agonie, odamie lazaretan,
religijnego i militarnego zakonu zaoonego w Jerozolimie mniej wicej w poowie
dwunastego wieku. Konwent mia swoj siedzib przy rue de la Sante 127, w starym
chropowatym budynku usytuowanym za murami zakadu dla obkanych imienia

WYWIAD W AKCJI

333

witej Anny. Z dziewicioma zakonnicami i ich matk przeoon, Madame Henriette Frede, dziaajcymi jako kurierki, konwent sta si gwnym centrum radiowym
Menziesa, a take centrum podawczym tajnej poczty dla Londynu. Nadajnik umieszczono na maym stryszku nad zakrysti. Zainstalowano je take w niemal kadej dzielnicy Parya. Jeden z nich znajdowa si na poddaszu Hotel Scribe".
To tutaj Ollivier i mody Keun zawiadywali zbieraniem informacji wywiadowczych na temat Wehrmachtu, a szczeglnie rozmieszczenia wojsk i wojskowych tras
kolejowych. Keun sta si mistrzem przebieracw, zrcznym, wprawnym i zaufanym agentem, a kiedy akurat nie szpiegowa, to mona go byo znale na poddaszu
zakrystii, tumaczcego Szekspira, tym razem na bugarski. To przez Keuna MI-6 odnowio kontakt ze Schwarze Kapelle", ktra w Paryu skupiaa si wok generaa Karla Heinricha von Stuelpnagla, gubernatora wojskowego Francji i jego biurem
w Hotel Meurice". MI-6 nieodmiennie interesowao si konspiracyjnymi rdami
wywiadu, a gwnym rdem informacyjnym Keuna by pewien Austriak, czonek
personelu biurowego Stuelpnagla. Austriacki urzdnik mia dostp do sejfu gubernatora i zrobi kopie wielu wartociowych dokumentw, ktre wrcza w mroku Notre
Dam ktrej z sistr lazaretanek. Najwaniejsz misj Keuna do maja 1943 roku byo
zbieranie wszelkich moliwych informacji na temat Wau Atlantyckiego.
Operacja przeniknicia tajemnic Wau zacza si pod szczliw gwiazd. W pierwszych dniach maja u wejcia do merostwa w Caen pojawio si ogoszenie o poszukiwaniu chtnych do podjcia drobnych prac porzdkowych w kwaterze dowdztwa
organizacji Todta, niemieckich paramilitarnych oddziaw inynieryjnych budujcych
fortyfikacje. Ren Duchez, malarz, czonek Century" (ktre miao powizania z Jad
Amicol" przez tajn organizacj byych oficerw francuskich, znanych jako Sosies"),
przeczyta notatk i zdecydowa si poleci swoje usugi. Dawao mu to moliwo
wejcia i rozejrzenia si po biurach Todta. Okazao si, e jednym z jego obowizkw
bdzie pooenie nowej tapety w biurze Bauleitera w technicznym dowdztwie Todta
przy ulicy Bagatelle w Caen. Poszed tam, poprosi o widzenie z szefem - Bauleiterem
Schreddererem i po chwili ju sam Schredderer, w swoim wyszywanym srebrem
mundurze formacji Todta, rozpostar przed Dochezem broszur z wzorami tapet, jakie chciaby mie na cianie. Panowie przewertowali wzory i Schredderer poprosi, by
Duchez przyby nastpnego dnia, eby mia czas na zastanowienie. Kiedy Duchez
wrci zasta swego pryncypaa nad biurkiem zawalonym mapami. Duchez od razu
zauway, e na wierzchu leaa mapa wybrzea Normandii od Hawru do Cherbourga. Niemcy drukowali takie mapy na specjalnym niebieskim papierze kartograficznym. Zlecenie Ducheza - ocenione mao atrakcyjnie na dwanacie tysicy frankw zostao zaakceptowane i Bauleiter Schredderer wybra wzr tapety. Nagle owiadczy, e musi i na spotkanie i zostawi Ducheza samego, by ten przygotowa si do
pracy. Duchez pochyli si nad mapami i obejrza je. Jego wzrok przycigny sowa:
Blockhaus" i Sofortprogramme" (konstrukcja najwyszego uprzywilejowania).
Zorientowa si, e widzi plany fortyfikacji midzy Hawrem i Cherbourgiem. Wzi
map, zoy j delikatnie i ukry za kwadratowym lustrem w biurze Bauleitera. Prawie
natychmiast wrci Schredderer i powiedzia, e najlepiej by byo, gdyby Duchez zacz robot od najbliszego poniedziaku.
W poniedziaek Duchez wrci z tapet, wiadrem, pdzlami i klejem, ale pech chcia,
e Schredderer pojecha do St. Mao i nikt przy Avenue Bagatelle nie wiedzia o tape-

334

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 1943

towaniu jego biura. Nie pozwolono mu przystpi do pracy i kazano wrci za tydzie. Duchez gono zaprotestowa, co wywabio z pokoju innego Bauleitera, o nazwisku Adalbert Keller. Duchez wyjani, e zlecono mu wytapetowanie biura Schredderera i mgby bezpatnie zrobi to samo dla Kellera. Keller zgodzi si olniony wizj
upikszenia swego ponurego pokoju. 13 maja 1943 roku Duchez przystpi do pracy.
Pod koniec dnia wyj map, cigle jeszcze tkwic za lustrem Bauleitera, zawin j
w rolk tapety i zabrawszy swj sprzt oddali si z biura. Wartownicy pomachali mu
na poegnanie. Do koca tygodnia mapa znalaza si w kwaterze Sosies" w Paryu.
Tam j skopiowano, a orygina zaniesiono do Notre Dam, skd siostrzyczki przeniosy go do konwentu. Niezwocznie zorganizowano dla Keuna lot do Londynu, gdy
nikt nie omieli si powierzy mapy poczcie kurierskiej. Kopi zachowano we Francji, jako podstaw tworzenia penej skali map Wau Atlantyckiego od Cherbourga po
Trouville - pasa brzegu, na ktrym alianci mieli wyldowa, cho nikt - ani Century", ani Sosies" - o tym nie wiedzia.
W taki to sposb Martians" zdobyli tajemnice Wau Atlantyckiego, ktry ze wszystkimi swoimi bdami i sabymi punktami, by powan barier dla majcych tam
wyldowa aliantw. Do grudnia 1943 roku planici alianccy dysponowali szczegowym rozeznaniem na temat niemieckich fortyfikacji w rejonie inwazji i wiedzieli
wszystko o rozmieszczeniu wojsk niemieckich. Byy jednak pewne luki, ktre mogyby okaza si zgubne w dniach inwazji. Niemcy, jak pokazay pniejsze wypadki, te
potrafili posugiwa si decepcj.
Drugim - obok zgbiania sekretw Wau Atlantyckiego - celem wsplnych i zgranych akcji wywiadowczych bya osoba i dziaalno feldmarszaka Rommla. Hitler
wysa go jako pierwszego na inspekcj Wau, co szybko, bo ju 31 grudnia 1943 roku,
zaowocowao rozkazem wysania pitnastej armii w rejon Pas de Calais i sidmej na
teren inwazji - na brzeg Kanau*. Gdziekolwiek marszaek si pojawia, tam zaczynay si przygotowania do odparcia inwazji. Naleao za wszelk cen zdobywa informacje o jego posuniciach. Jeli powstajce w zespole Martians" oceny materiaw
wywiadowczych wskazywayby, e w centrum uwagi Rommla znajduje si Pas de
Calais, to znaczyoby, e OKW tam wanie spodziewa si ldowania aliantw. Ale
jeli pokazayby, e Rommel koncentruje si na Normandii, to bdzie wiadomo, e
Niemcy przejrzeli zamiary aliantw i w dzie inwazji zabraknie zaskoczenia. Studiowano wic dociekliwie kade dostpne rdo wywiadu, a szczeglnie kad fotografi z lotw zwiadowczych nad terytorium wroga. Szukano najmniejszych oznak tego,
co robi Rommel. Zim 1943-44 dla ludzi z Martians" byo ju jasne, e Rommel nadal
koncentruje wojska wok Calais. Alianci mogli spoglda w przyszo z pewn
nadziej.
Nagle i niespodziewanie w przygotowania do D-Day" wdar si element, ktry
przyprawi zesp planujcy inwazj o prawdziwy wstrzs. Bo mimo caej doskonaoci alianckiego wywiadu, Far Shore" - Daleki brzeg" - jak ze wzgldw bezpieczestwa nazywano plae inwazyjne w czasie narad, by dla nadal zagadk. Jakby
nad Kanaem zawis cie Lorelei, uwodzicielsko przyzywajcej i gronej jednoczenie. Tym gronym cieniem bya perspektywa, e Hitler trzyma w zanadrzu jak tajn
bro gotow do uycia w dniu inwazji, jak bomb, ktra wzburzy wody Kanau a
' 7. i 15. armie zajmoway pozycje obronne na wybrzeu od 1940 r. (przyp. T.R.).

WYWIAD WAKC]I

335

pod niebo, rozbijajc flot powietrzn i morsk jednym uderzeniem i zamieniajc ldujce wojska w krwaw pltanin dymicego zomu i wijcych si z blu cia. Nawet
wikszo zespou Martians" ywia takie przekonanie, cho nikt nie wiedzia, co by
to mogo by. Nikt jednak nie wtpi, e Hitler tak bro ma. W mesach oficerskich
wrzao od pogosek, rne przepowiednie mwiy ju to o rakietach dugiego zasigu, ju to o mierciononych promieniach lub tajemniczym pyle radioaktywnym".
Spekulacje urastay do neurozy. A Hitler umiejtnie podsyca nastroje paniki, siejc
plotki i mistyfikujc spraw. Blady strach, ktry siaa nieznana tajna bro Hitlera mona
porwna tylko do tego, ktry czuli eglarze suchajcy opowieci o morskich potworach. Takim strachem przejmowaa te niegdy hiszpaska Armada.
Strach zamieni si w pewno, gdy pod Salerno Hitler obrzuci flot alianck deszczem bomb, przed ktrymi nie byo ucieczki. Sterowane drog radiow, z rakietowym napdem, jego nowe bomby szybujce HS 293 zbieray bezprecedensowe niwo
ofiar wrd zag statkw alianckich na Morzu rdziemnym. Nagle te w krajobraz
nadbrzenych miecin, pooonych wzdu brzegw Kanau w rejonie Pas de Calais,
wpisay si zarysy jakich dziwnych betonowych budowli, ukadajcych si w ksztat
stanowisk gigantycznej artylerii, z dziaami wymierzonymi nie tylko w angielskie
miasta, ale rwnie w gromadzon na dzie inwazji alianck flot wojenn i w arsenay w poudniowej Anglii. Pytanie - co nios w sobie ich gowice? Materiay wybuchowe, czy szybujce rakieto-bomby, a moe rodki raenia bakteriologicznego lub
chemicznego, albo bomb jdrow? MI-6 i SOE uruchamiay wszelkie dostpne i mniej
dostpne kanay informacji, aby dowiedzie si, co to za tajna bro, gdzie Niemcy j
wytwarzaj, gdzie instaluj i - jak j zniszczy.
MI-6 i naczelne dowdztwo alianckie wiedziay ju co nieco na temat dwch
tajnych broni Hitlera - o rakietach VI i V2. O tej pozycji w programie niemieckich
zbroje MI-6 dowiedziao si 22 marca 1943 roku z rozmowy dwch generaw korpusu afrykaskiego - Thomy i Cruewella w Londyskiej klatce", posesji w ogrodach
Paacu Kensingtoskiego, gdzie Brytyjczycy przesuchiwali niemieckich jecw wyszych stopni. Do czasu podsuchania zaaranowanej rozmowy dwch generalskich
jecw w MI-6 tylko podejrzewano, gwnie na podstawie Raportu z Oslo", e
Wehrmacht przygotowuje tak bro. Ale chocia Raport z Oslo" w wielu punktach
si potwierdzi, na londyskim Broadwayu przewaaa hipoteza, e jeli chodzi o now
bro, Niemcy chc tylko wyprowadzi przeciwnika w pole, czyli skoni aliantw do
czasochonnych, kosztownych i niebezpiecznych akcji szpiegowskich, czy lotw zwiadowczych. T kojc wiar rozwiaa ostatecznie rozmowa Thomy z Cruewellem.
W pewnym momencie bowiem Thoma wyrazi zdumienie, e Londyn jeszcze nie
ley w gruzach po bombardowaniu" i opowiedzia koledze o tym, co widzia podczas
wizyty na jednym z poligonw, gdzie testowano gigantyczne rakiety. Poinformowani o treci rozmowy generaw dr R.V. Jones i jego wsppracownik w MI-6 dr F.C. Frank odnieli jej tre do innych danych szpiegowskich. Ich wnioski nie mogy budzi wtpliwoci. Plotki o niemieckich rakietach nie s chwytem propagandowym. Tajna bro Hitlera naprawd istnieje*.
Wan rol w rozpoznaniu prac niemieckich oraz miejsce w nich orodka w Peenemiinde odegra polski
wywiad (przyp. T.R.).

336

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA -1943

11 kwietnia 1943 roku Menzies przedstawi zastpcy szefa Krlewskiego Sztabu Generalnego, generaowi sir Archibaldowi Nye'owi, memorandum, w ktrym
zawar uoone w logicznym porzdku wszystkie zebrane przez MI-6 od grudnia
1942 roku raporty na temat niemieckich zbroje. Memorandum trafio do Churchilla 15 kwietnia 1943 roku w formie notatki, sporzdzonej przez generaa Ismaya.
We wstpie Ismay napisa: Sztab Generalny czuje si w obowizku przedstawienia panu skrtu raportw o niemieckich eksperymentach z rakietami dalekiego
zasigu. Sam fakt otrzymania piciu takich raportw od koca 1942 roku wskazuje na zasadno naszego zainteresowania, nawet jeli jakie szczegy si nie zgadzaj". Ismay, w porozumieniu z szefostwem sztabw poradzi premierowi, eby
wyznaczy jedn osob, ktra pokierowaaby atakiem wywiadu na wszelkie przejawy realizacji programu tajnej broni. Powinien to by - zgodnie z sugesti sztabu
- czowiek cieszcy si takim autorytetem, by oddali mu swe usugi najlepsi ludzie wiata nauki i najzdolniejsi pracownicy wywiadu. Churchill zgodzi si i odda
spraw w rce swego zicia - Duncana Sandysa, sekretarza do spraw parlamentarnych ministra zaopatrzenia. Sandys ukoczy Eton i Kolegium Magdaleny
w Oksfordzie a teraz nalea do krgw modego angielskiego establishmentu i by
dowdc pierwszego brytyjskiego regimentu sub antyrakietowych w angielskim
lotnictwie.
W rkach Sandysa dochodzenie nabrao rozmachu, szczeglnie w dziedzinie rozpoznania lotniczego. Wkrtce okazao si, e wikszo napywajcych informacji mwi
0 tym, e co si dzieje na maej wysepce batyckiej. W rejon ten przeniknli agenci
1 wykonano z powietrza seri zdj wyspy. Widoczne na nich instalacje mogy by
celowo pozorowane, co naleao bra pod uwag, ale dokonane przez Ultr" profesjonalne dochodzenie nie pozostawiao zudze. Na Peenemunde dziao si co niedobrego. W dodatku przechwycono urzdowy oklnik z niemieckiego ministerstwa
lotnictwa, zawierajcy skorygowane listy przydziau talonw benzynowych dla eksperymentalnych orodkw bada i produkcji broni. Peenemunde figurowao na czele tej listy. R.V. Jones napisa: Moim zdaniem instrukcje w sprawie przydziaw benzyny zamykaj spraw. Peenemunde nie jest atrap...".
Niezalene dochodzenie na potwierdzenie tej hipotezy prowadzia Ultra".
Jones uwaa, e eksperymentalne loty prototypowych rakiet powinny by ledzone radarami. Natychmiast zaalarmowa kryptoanalitykw z Bletchley, aby skoncentrowali uwag na depeszach, w ktrych pojawi si sygnay o przenoszeniu niemieckich sub radarowych na wybrzee Batyku. Oczekiwany sygna wkrtce nadszed. Szczliwie te suba radarowa, ktra jako pierwsza miaa ledzi prbne
loty rakiet, nadaa plany eksperymentu w prostym, rwnie wkrtce przejtym
kodzie. Dziki temu Jones dysponowa ju nie tylko dokadn lokalizacj produkcji
tajnej broni, ale i szczegowymi informacjami na temat miejsc i harmonogramu demonstracji rakiet.
W tym czasie do central wywiadowczych napywao ju coraz wicej informacji
o miejscach produkcji nowych broni niemieckich i o przeznaczeniu dziwnych instalacji w rejonie Pas de Calais. Gdy do tego wielkiego zbioru materiaw wywiadowczych przyby Raport Lizboski", wtedy wszystkie klocki ukadanki trafiy na swoje
miejsca. Ciekawe, e nigdy nie ujawniono nazwiska osoby, ktra dostarczya te materiay szefowi placwki MI-6 w Lizbonie, ale mg to by kapitan Ludwig Gehre, oficer

WYWIAD W AKCJI

337

Abwehry i uczestnik Schwarze Kapelle". W kadym razie Raport Lizboski" mia

dla aliantw kapitalne znaczenie, poniewa oprcz opisu programu wdraania broni
V donosi, e:
Hitler i czonkowie jego gabinetu przeprowadzili ostatnio inspekcj obu broni [VI i V2]
w Peenemunde. Okoo 10 czerwca, Hitler poinformowa zgromadzonych dowdcw, e ich
jedynym zadaniem jest wytrwanie na posterunkach, poniewa do koca roku 1943 Londyn,
zrwnany z ziemi, przestanie istnie, a Wielka Brytania bdzie zmuszona do kapitulacji.
Godzin zero ataku rakietowego ustalono na 20 padziernika. Hitler wyda rozkaz zbudowania 30 tysicy pociskw balistycznych A-4 (pierwotnej nazwy V2), cho z gry byo
wiadomo, e ley to poza granicami wszelkich moliwoci. Wycofano jednak tysic piciuset wykwalifikowanych robotnikw z produkcji dzia przeciwlotniczych i artylerii i przeniesiono ich do priorytetowej pracy przy rakietach.

Jako e Raport Lizboski" uwiarygodni tre materiaw dostarczanych przez

agentw terenowych, zwiad lotniczy, czy sam Ultr", zapada szybka decyzja zaatakowania wszystkich znanych miejsc zwizanych z hitlerowsk broni V. Przez ca
kocwk lata i jesie 1943 roku brytyjskie i amerykaskie lotnictwo bombardowao
kad fabryk, kad betonow konstrukcj, kade miejsce budowy, kady podejrzany pocig, jakie tylko udao im si znale. Najbardziej spektakularnym i decydujcym atakiem na tajn bro Hitlera bya przeprowadzona w nocy z 17 na 18 sierpnia
operacja RAF pod kryptonimem Hydra".
Nad Europ zapada zmierzch, gdy rozgorzaa najwiksza z przeprowadzonych za
dnia bitew powietrznych tej wojny. Niebo nad wytwrni Messerschmittw w Regensburgu i fabryk bombowcw w Schweinfurcie wypenio si najpierw myliwcami Luftwaffe w starciu z bombowcami i myliwcami amerykaskiej 8. armii. Po zrzuceniu adunku na niemieckie fabryki amerykaskie bombowce wracay na angielskie lotnisko, startoway stamtd nastpne - bombowce RAF. Jeszcze w Casablance zatwierdzono plany
wcigania do walki i gromienia Luftwaffe. Wzmoona aktywno lotnicza bya te czci realizowanego wanie planu Cockade". Ale tej sierpniowej nocy przed RAF stao
zadanie specjalne. Prawdziwym celem ataku byo - Peenemunde.
Rzecz w tym, e Niemcy wiedzieli o zbliajcym si nalocie. Nieco wczeniej kryptoanalitycy Luftwaffe przechwycili komunikat z niszego szczebla dowodzenia lotnictwa
bombowego, a ponadto tego samego dnia i tym samym kodem ostrzeono stanowiska
obrony wschodniego wybrzea Anglii, e wielka liczba brytyjskich bombowcw bdzie
w t i z powrotem przelatywaa nad Kanaem. Eksperci Luftwaffe odszyfrowali wiadomo i mogli ostrzec dowdztwo obrony powietrznej Rzeszy, e lotnictwo bombowe
RAF w duej sile zaatakuje tej nocy cele w pnocnej czci Niemiec. Do zmroku obrona
powietrzna Rzeszy czekaa w penej gotowoci, chocia prawie caa Luftwaffe bya
wyczerpana po cikich starciach, ktre stoczya tego dnia. Ale przewaga, jak miaa
Luftwaffe dziki przechwyceniu rozkazw alianckich zostaa zneutralizowana przez
Dowdztwo Bombowe dziaajce zgodnie z planem Hydra".
Poprzedziy j kliwe, nocne naloty szybkich, nisko latajcych bombowcw. Kadej
nocy kilka bombowcw Mosquito, najlepszych i najszybszych maszyn tego typu - by
moe dlatego, e zbudowano je ze specjalnie utwardzanego drewna - wyruszay na ten

338

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 2943

WYWIAD WAKC]I

339

sam szlak do stolicy Niemiec, zrzucay kilka bomb i odlatyway. W drodze powrotnej
przelatyway w pobliu Peenemiinde wzbudzajc jk syren przeciwlotniczych i zaganiajc naukowcw i ich personel do schronw. Po pewnym czasie obrona rozlunia
nieco dyscyplin, a i ludziom tam pracujcym zobojtniao wycie alarmw przeciwlotniczych. Sam szef obrony powietrznej Rzeszy rwnie uwaa Peenemiinde za mao
prawdopodobny cel ataku lotniczego. Uwaa, e wypady bombowcw alianckich stanowi tylko przygrywk do wikszej operacji przeciw stolicy Niemiec. Tymczasem plany alianckiego lotnictwa bombowego byy zupenie inne. W kierunku Peenemunde
wysano armad powietrzn, ktra miaa przekroczy Morze Pnocne na bardzo niskiej wysokoci, pod horyzontem niemieckich ekranw radarowych, aby omin system
wczesnego ostrzegania. Nastpnie bombowce miay wznie si na wysoko siedmiu
tysicy stp i zbombardowa cel. Jednoczenie, gdy armada dolatywaa ju nad Morze
Pnocne, kilka Mosuito jak zwykle zrzucio bomby na Whitebait", czyli ma smaon rybk", jak RAF ochrzci Berlin. Tym razem jednak, po wykonaniu zadania, bombowce alianckie wystrzeliy rwnie flary sygnalizacyjno-owietleniowe, co w jzyku
lotnictwa jest znakiem dla nadcigajcych wikszych si lotnictwa bombowego. Spodziewano si, e zaalarmowana tym obrona powietrzna Rzeszy ogosi zagroenie Berlina bombardowaniem na szersz skal. Do tego jeszcze Mosuito miay wczy specjalny elektroniczny sygna - faszywy trop dla radarw wroga. Do tego czasu Luftwaffe
stawia si w caej swej sile nad Berlinem. A nad Peenemiinde zjawiy si ju bombowce
alianckie, pedantycznie obracajc w perzyn zabudowania orodka badawczego. Czas
trwania nalotu na wysp nie przekroczy 25 minut.

Peenemunde byo praktycznie otwartym celem. Miao jedynie artyleri przeciwlotnicz i reflektory, kiedy pierwsze, wystrzelone z samolotw RAF czerwone flary
rozdary ciemnoci. Nocne myliwce Luftwaffe, ktre na pierwszy sygna obecnoci
Mosuito powinny byy poderwa si i ruszy w obronie, kryy w tym momencie
nad Berlinem czekajc na atak, ktry nigdy nie nastpi.
Ale jeszcze jeden zagadkowy czynnik stanowi o tajemniczoci i praktycznej niewykrywalnod nalotu na Peenemunde. Dowdztwo walki powietrznej powierzono generaowi Josefowi Kammhuberowi, dowdcy 12 korpusu lotnictwa i czoowemu ekspertowi obrony przeciwlotniczej Rzeszy. Mia on swoj kwater w Holandii i rozkazy do
podlegych mu dywizji lotnictwa przekazywa dalekopisem zainstalowanym w centrum cznoci Luftwaffe w Arnhem-Deelen. Jak tylko zacz si nalot na Peenemunde,
kabel zosta przecity i Kammhuber straci kontakt ze stanowiskami kontroli naziemnej. Podczas pniejszych przesucha zarwno Goering, jak i Kammhuber owiadczyli, e kabel - ich zdaniem - przeci kto z brytyjskich sub specjalnych" w ramach
planu Hydra". David Irwing, historyk brytyjski i badacz historii broni V, pisze:

Plan Hydra" zakada, e cztery tysice biorcych udzia w nalocie ludzi nie bdzie znao przyczyny ataku na ten wanie, odlegy cel. Na odprawach wyjaniono im
jedynie, e uczestnicz w testowaniu nowego typu sprztu radiolokacyjnego, ktry
poprawi organizacj i skuteczno nocnych star z lotnictwem niemieckim". W czasie jednej z takich odpraw z ust dowdcy dywizjonu pady sowa: Aby opni produkcj niemieckiego sprztu i tym samym wspomc efektywno ofensywy naszego
lotnictwa bombowego, musimy zniszczy zarwno stacj eksperymentaln, jak i wielkie warsztaty fabryczne oraz zabi tamtejszych ekspertw lub uczyni ich niezdolnymi do dalszej pracy".
Batyk mia swoj sawn noc. Osobista sekretarka profesora Wernera von Brauna,
gwnego kierownika programu V2 na Peenemunde, tak opisaa ten niesamowity
spektakl:

Czy zrobili to rzeczywicie brytyjscy agenci? Niewykluczone. Tego rodzaju taktyk stosowano do czsto, szczeglnie kiedy MI-6 chciao zmusi Niemcw do przechwytywania radiowych sygnaw Ultry". W przypadku skomplikowanej wojny
radiowej, toczcej si w niewidocznych obszarach wojny wiatowej, bya to operacja
na wskro normalna. Najwaniejsze, e przez ca noc Kammhuber nie mia pojcia
o nalocie na Peenemunde. Odkry to dopiero przed poudniem nastpnego dnia.
Natomiast zaalarmowany o nalocie genera Joachim Junck, dowdca Luftwaffe
w Metz we wschodniej Francji, by pewien, e gwne siy RAF skieroway si na
stolic. Wobec zadziwiajcego milczenia Kammhubera sam obj dowdztwo bitwy
powietrznej. Wszystkie myliwce posa nad Berlin, czym ogupi urzdzenia zakcajce radary zainstalowane w Mosuito, biorcych udzia w nalocie. Myliwce niemieckie zrobiy to, co im kazano; okoo 55 myliwcw jednosilnikowych, przeznaczonych do walki w cigu dnia i 158 dwusilnikowych nocnych skierowao si ku stolicy.
Ale piloci myliwcw dziennych nie znali taktyki walki w ciemnociach i zaczli atakowa samoloty dwusilnikowe w przekonaniu, e s to myliwce brytyjskie. Strzelali
wic do maszyn niemieckich. Na odgos bitwy powietrznej nad gowami, 89 stoecznych cikich baterii otworzyo ogie zaporowy. Niemieckie myliwce zaczy ucieka przed ostrzaem i wtedy ich piloci ujrzeli uny poaru i wietliki flar poncych
w odlegoci stu mil dalej na pnoc, gdzie Hydra" szalaa nad Peenemunde. Piloci
niemieccy poinformowali kontrol naziemn o tym, co ujrzeli. Ale nawet te samoloty,
ktre miay do paliwa, nie dostay zgody na opuszczenie nieba nad Berlinem. Z powodu bowiem braku cznoci z Kammhuberem nikt nie potrafi powiedzie, czy
atak na Peenemunde jest rzeczywistym nalotem, czy tylko dywersj. Zamieszanie
trwao zapewne do czasu drugiej z trzech fal nalotw RAF.

Tego wieczoru wszyscy ju chyba opucili blok czwarty i wok zapanowaa zupena cisza.
Krtko przed jedenast zamknam stalow szaf i wyszam z biura. Na zewntrz roztacza si
krajobraz mleczny od wiata ksiyca w peni. Pochonita mylami posuwaam si powoli
wzdu: wskiej cieki midzy wysokimi sosnami i chaszczami, a za kortem tenisowym skrciam pod gr do biura konstrukcyjnego Schlemppa. W tym momencie zawyy syreny... nie
byo powodw do strachu, nie pierwszy to raz, wczy si tylko sygna ostrzegawczy... nie ma
popiechu... Podniosam ksik i szczelniej otuliam ramiona paszczem przeciwdeszczowym, jakby zrobio si zimniej... Bunkier przed blokiem czwartym by prawie pusty, tylko
kilku ludzi zgromadzio si na zewntrz. Wikszo z nich udawaa si ju spa. Znalazam
sobie miejsce na aweczce i zaczam czyta ksik. Tak si wgbiam w jej tre, e nie
spojrzaam w gr nawet wtedy, gdy z oddali zacz narasta grzmot, ryk i huk.

[Kammhuber] ubolewa szczeglnie z powodu zerwania cznoci z Deelen akurat w noc,

kiedy lotnictwo bombowe RAF mogo by atwym celem dla niemieckich myliwcw. Zosta te po wojnie poinformowany przez dwch brytyjskich oficerw, e dwaj spord Niemcw zatrudnionych w dziale operacyjnym centrum w Arnhem-Deelen byli de facto agentami brytyjskimi, i tylko na t wanie jedn noc mogli otrzyma rozkaz sabotau.

340

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 1943

Kiedy tylko Niemcy si ocknli, udao im si zgrupowa nowe jednostki lotnictwa

do wsparcia obrony Peenemunde. Ale i ten kontratak si nie powid. Myliwce Luftwaffe miay odci drog bombowcom RAF na wysokoci operacyjnej zwyczajowo
przewidzianej dla takiej nocy, jak ta, to znaczy 18 tysicy stp. Ale bombowce RAF tej
nocy przezornie wybray wysoko poniej 7 tysicy stp. Nie spotkawszy wroga,
myliwce Luftwaffe zaczy si oddala, a wtedy druga fala RAF zdya bezpiecznie
odlecie, trzecia za wanie nadcigaa - 54 Halifaxy i 126 Lancasterw. W dole rozpociera si poraajcy widok - stacja eksperymentalna zdawaa si pon od pierwszego budynku do ostatniego. 12 tysicy ludzi - badacze, technicy i robotnicy mogli
si tylko skuli, gdy ostatnie 1593 tony materiaw wybuchowych i 281 ton bomb
zapalajcych runo na nich z gry. Potem bya ju cisza, zakcana tylko syrenami
brygad oczyszczajcych teren, ambulansw i wozw straackich.
Nalot na Peenemunde by jedn z decydujcych operacji powietrznych tej wojny.
Zgino ponad 730 ludzi zwizanych z programami rozwoju i produkcji tajnej broni,
a wrd nich dwaj uczeni - Thiel i Walther - najwybitniejsi niemieccy znawcy przedmiotu. Stracio te ycie wielu agentw MI-6, ktrym udao si zatrudni w charakterze laborantw, przybyych rzekomo z Luksemburga. RAF straci 41 bombowcw.
Uniknito wikszych strat i ofiar, poniewa dziki podstpowi udao si wywabi
203 myliwce niemieckie do walki nie tyle z bombowcami RAF, co midzy sob. Luftwaffe donosia pniej, e gdyby nie ta operacja decepcyjna i wywoany przez ni
chaos, mogaby zestrzeli nawet dwiecie brytyjskich samolotw. A tymczasem stracia co prawda tylko dziewi samolotw w powietrzu, ale za to na jednym tylko
z lotnisk - w Brandenburgii - ponad trzydzieci myliwcw trzeba byo spisa na
straty. Wcieko Hitlera i Goeringa nie miaa granic, a skrupia si na generale Hansie Jeschonku, szefie sztabu lotnictwa. Nastpnego ranka po nalocie Jeschonek zastrzeli si w swoim biurze.
Hitler kaza ewakuowa wszystko, co zostao z bazy na Peenemunde. Naprdce
znaleziono nowe miejsce do realizacji programu badawczo-rozwojowego broni V - na
poligonie wojskowym we wsi Blizna, pooonej na trasie Lww - Krakw. A by to
akurat teren wietnie znany podlegym Londynowi agentom polskiego wywiadu*.
Natomiast fabryki zbrojeniowe przeniesiono w gry Harzu, aby uchroni je przed
alianckimi nalotami bombowymi. Central Works" - pod takim kryptonimem dziaaa najwiksza podziemna fabryka na wiecie - dwa rwnolege tunele pod gr Kohnstein, kady dugoci jednej i wier mili, oddalone od siebie o trzy czwarte mili i poczone czterdziestoma szecioma galeriami. Tutaj 16 tysicy niewolnikw i dwa tysice niemieckich technikw - oraz rzecz jasna, kilku agentw MI-6 - rozpoczo prac nad broni, ktrej Hitler chcia uy do zburzenia Londynu i sterroryzowania aliantw tak, eby przystpili do samobjczej inwazji na Pas de Calais.
Hitler straszy jeszcze jedn tajn broni. Mwi o niej londyskie dziao". Bya to
dziwna machina, ktr Hitler nazywa te w skrcie V3. Obok bomby jdrowej, naleaa do najbardziej niezwykych strzelajcych tworw II wojny wiatowej. Niemcy
planowali wyprodukowanie 50 sztuk tego wielokomorowego walca dugoci 127 m.
Pocisk kal. 150 mm, z gowic zawierajc bez maa 25 kg materiau wybuchowego
* Polski wywiad nie podlega Londynowi lecz polskiemu kierownictwu majcemu siedzib w Londynie
(przyp. T.R.).

WYWIAD W AKCJI

341

przesuwa si w lufie, do ktrej doczono co 3 metry boczne rury z adunkami wybuchowymi: eksplodoway gdy pocisk je mija, a sia wybuchu zwikszaa jego energi.
W rezultacie mg przelecie 160 kilometrw. Ich zdolno ognia cigego wynosia
szeset pociskw na dob, a zasig by taki, e mogyby bez trudu zarzuci Londyn
gradem wybuchajcych i zapalajcych gowic.
Hitler nakaza budow wyrzutni V3 po wielkim nalocie na Hamburg w lipcu 1943
roku. Prace nad konstrukcj i testowaniem trzech dzia rozpoczto niezwocznie. Blisko pi i p tysica inynierw, technikw i grnikw wysano do maego francuskiego przysika noszcego nazw Mimoyecues tu obok Calais, czyli 95 mil od Londynu. Zbudowali tam podziemne schrony dla dwch baterii z 25 dziaami kada,
chronione grubym na 18 stp betonowym sklepieniem. Lufy dzia byy umieszczone
we wntrzu szybw i mogy strzela po otwarciu grubych na osiem cali ruchomych
wrt. 100 stp poniej powierzchni zaplanowano tunele, gdzie mieciy si magazyny, kwatery zag, linia kolejowa i zatoczki przeadunkowe dla amunicji; 350 stp
niej znajdoway si magazyny z amunicj. Kade dziao obsugiwayby oddzielne
elektryczne wycigi i windy, co wymagao zasilania moc potrzebn miastu liczcemu 50 tysicy mieszkacw. Rozmowy w sprawie dostarczenia takiej iloci energii
elektrycznej byy w toku.
Wstpne eksperymenty upewniy Speera, szefa do spraw zbroje w rzdzie Hitlera, e bro bdzie dziaaa i e wymaga priorytetw, jeli chodzi o si robocz, beton,
stal i materiay wybuchowe. 19 padziernika 1943 roku przeprowadzono prb
ogniow jednego dziaa na Hillersleben na Batyku, podczas gdy drugie stanowisko
ogniowe szykowano ju w Midzyzdrojach. Pierwsze testy przeszy stosunkowo pomylnie; pocisk osign dostateczn prdko po opuszczeniu wylotu lufy i przemierzy dwie trzecie odlegoci do Londynu. Jednoczenie trway prace budowlane
w Mimoyecque.
Chocia wikszo elementw konstrukcyjnych znajdowao si pod ziemi, utworzyy one w efekcie co, co wygldao jak dwa spore kretowiska. Pod koniec maja lub
na pocztku czerwca MI-6 dowiedziao si o niemieckich rozmowach z Sodete Electriue du Nord-Ouest na temat przydziau mocy i budowy przebiegajcej przez cay
kraj linii wysokiego napicia. Wzbudzio to pewne podejrzenia, ale e byo to blisko
Watten, gdzie Niemcy budowali wyrzutnie rakiet V2, mylano z pocztku, e gigantyczne kretowiska s zwizane ze znanymi aliantom rakietami. Jednak zwiad lotniczy dostarczy zdjcia, na ktrych nietrudno byo dostrzec, e wszystkie wyloty dzia
celoway dokadnie w Londyn. I tak w listopadzie 1943 roku, Bostony i Baltimory
9. armii powietrznej Stanw Zjednoczonych dokonay nalotu na kretowiska" Mimoyecque. Szkody byy tak powane, e Niemcy postanowili zaniecha prac przy jednej
z baterii 25 dzia i skierowali wszystkich ludzi i materiay do zakoczenia budowy
drugiej, ktra sama moga co 12 sekund wystrzeli jeden pocisk na Londyn.
Pod koniec roku program broni V Hitlera by w rozsypce, ale nie zosta cakiem
zahamowany. Kontynuowano zarwno wytwarzanie broni, jak i budow wyrzutni.
Wydawao si nieprawdopodobne, e Niemcy uyj tej broni w najbliszej przyszoci. Ale do D-Day" cigle jeszcze brakowao szeciu miesicy, wystarczajco
duo czasu, by bro udoskonali i uy niespodziewanie w decydujcym momencie. COSSAC, czyli Morgan, ktry zna szczegowo plan Overlord", zosta zobowizany do oszacowania ewentualnych skutkw zastosowania nowej broni Hitlera.

342

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA -1943

20 grudnia 1943 roku raport Morgana lea na stole Poczonych Szefw Sztabw
armii alianckich. Wynikao z niego, e jeli uznaj oni za konieczne przemieci wojska i sprzt do zachodniej czci Anglii, czyli - przynajmniej do pewnego stopnia poza zasig takiej broni, to musz si na to zdecydowa natychmiast. Poczone
Dowdztwo alianckie nie zdecydowao si na przenosiny. To ogromne zadanie polegaoby nie tylko na przemieszczeniu milionw ludzi i milionw ton wyposaenia,
ale rwnie przekonstruowania caoci planu strategicznego inwazji cznie z planami tajnymi i decepcyjnymi. Poza tym, tak gwatowna zmiana strategii i chaos
z tym zwizany wiadczyyby o skutecznoci tej broni i osabioby morale walczcych z nazizmem ludzi.
Ani jeden egzemplarz broni V3 nie zosta nigdy wystrzelony, ale kampania strachu, ktr rozpta Hitler odniosa podany skutek. Chocia atak wywiadu na produkcj broni typu V zakoczy si nadzwyczajnym sukcesem, to dywanowe naloty
na fabryki zbrojeniowe, wyrzutnie i inne stanowiska ogniowe wroga dowodziy, e
alianci do znacznie odeszli od dziaa bezporednio zwizanych z inwazj. Cigle
bowiem tli si niepokj, zwizany z prawdziwymi moliwociami tajemniczej broni
Hitlera. Jego kampania strachu miaa ciekawe konsekwencje, bo Hitler sam uwierzy
we wasn propagand. By przekonany, e sama groba kryjca si w wyrzutniach
tajnej broni w rejonie Pas de Calais ma gboki wpyw na strategi aliantw. nio mu
si, e jeli w ogle dojdzie do inwazji Europy, alianci bd musieli zaatakowa Pas de
Calais. Mrzonki Hitlera byy dokadnie takie, o jakie chodzio wywiadowi, ktry ciko na to zapracowa.
Pomimo zaabsorbowania broni V alianci nie lekcewayli moliwoci, e Niemcy mog posiada jedn z decydujcych broni wojny - bomby jdrowej. Czy Hitler
bdzie w stanie spuci ze smyczy bomb jdrow w dniu inwazji lub nawet wczeniej? Nikt w Londynie, ani w Waszyngtonie nie mg da za to gowy. W kadym
razie teoretycznie byo to moliwe. Wiedziano, e Niemcy zrobili postpy w pracach nad rozszczepieniem jdra atomowego, a w roku 1939 zaczli energicznie realizowa program skonstruowania broni jdrowej. W tym samym czasie brytyjski
wywiad na wasn rk prbowa rozpracowa natur i rozmiary niemieckich osigni w badaniach i uruchomi program - jeli to moliwe - neutralizowania skutkw jej uycia. Dla MI-6 byo to zadanie pierwszorzdnej wagi, a sposb, w jaki je
rozwizao, okaza si jednym z najbardziej wartych odnotowania w ksidze wyczynw wojennych.
Pierwszy break" dla ludzi z MI-6 nadszed, kiedy z Raportu z Oslo" dowiedzieli
si, e Niemcy faktycznie ostro zaangaowali si w badania nad zastosowaniem reakcji jdrowych. Potem odkryto, e badania te s uzalenione od produkcji cikiej wody,
e produkcja cikiej wody wymaga ogromnych iloci energii elektrycznej oraz - e
produkuje si j tylko w fabryce Vemork w Rjukanie, maym miasteczku pod paskowyem Hardanger na poudniu Norwegii. Po podbiciu Norwegii Niemcy przejli fabryk na wasno, dziki czemu mogli na swoje potrzeby produkowa dowoln ilo
cikiej wody.
Wiedza Menziesa i jego agentw na temat fizyki jdra atomowego bya raczej ograniczona. Wszyscy jednak wiedzieli doskonale, e chodzi o najstraszliwsz ze znanych
wiatu broni. Jedyna za uchwytna ni, wica badania z produkcj okrelonej broni

WYWIAD W AKCJI

343

wioda do Norwegii. Dlatego te Menzies zleci podporucznikowi Ericowi Welshowi,

szefowi norweskiej sekcji krajowej MI-6, przeprowadzenie odpowiedniej akcji wywiadu. Welsh nie mia wielkiego pojcia o zdobyczach nauki i niewiele wicej wiedzia o Norwegii. Ale przed wojn zarzdza fabryk chemiczno-farbiarsk w Norwegii i tam polubi obywatelk tego kraju. A przede wszystkim zna geografi okolic
Rjukanu i wielu ludzi stamtd, ktrzy z wielk radoci pomogliby mu wysadzi w powietrze fabryk Vemork.
Termin akcji nagli, kiedy w padzierniku 1941 roku Princes" - podziemny wywiad Danii - wysa telegram do MI-6 mwicy, e Niels Bohr, duski fizyk, ktry by
kim w rodzaju spowiednika dla midzynarodowego bractwa naukowego zaangaowanego w badania jdrowe, mia gocia z Niemiec. Profesor Werner Heisenberg, wybitna posta w niemieckim programie produkcji bomby jdrowej, przyjecha, by zada Bohrowi bardzo trudne pytanie. Czy dla fizyka jest to moralnie czyste - yczy
sobie wiedzie Heisenberg - angaowanie si w konstrukcj tak absolutnie morderczej broni, nawet w warunkach wojny? Bohr odpowiedzia pytaniem. Czy Heisenberg sugeruje, e Niemcy wierz w moliwo skonstruowania takiej broni? Heisenberg ze smutkiem przyzna, e tak wanie jest. Rozmowa pozostawia Bohra w gbokim szoku. Zaalarmowa agentw Princes", a oni Londyn. Bohr z przeraeniem
uwierzy, e Niemcy s na progu zdobycia bomby atomowej. Jego przekonanie wystarczyo, by pobudzi Londyn do energicznej akcji.
MI-6 zwrcio si do profesora Liefa Tronstada, czterdziestoletniego chemika, ktry przed wojn konsultowa budow fabryki cikiej wody w Rjukanie, a ostatnio
zosta szefem wydziau IV, czyli tajnych sub norweskiego rzdu na wygnaniu. Tronstad mia w swoim zespole agenta rodem z Rjukanu, Einara Skinnerlanda. 29 marca
1942 roku Skinnerland zosta zrzucony na spadochronie na dziki i bezludny paskowy Hardanger nad Rjukanem, aby zaoy w tej miejscowoci komrk wywiadu.
Wkrtce skontaktowa si z gwnym technologiem fabryki Vemork, Jomarem Brunem. Brun powiedzia mu, e Niemcy ostatnio zwikszyli produkcj cikiej wody.
Skinnerland przekaza t informacj Londynowi tajn poczt przez Sztokholm. W odpowiedzi kazano mu zdoby szczegowe szkice sytuacyjne, rysunki i fotografie fabryki wraz z otaczajcym j krajobrazem. Z pomoc Bruna, zebra konieczne informacje, zrobi mikrofilmy i przemyci je w tubce pasty do zbw do Sztokholmu. Kiedy
dotary one do Londynu poddano je drobiazgowym badaniom w pracowniach MI-6.
Niebawem Menzies zwrci si do komitetu poczonych wywiadw z sugesti zniszczenia fabryki Vemork. Komitet zgodzi si i opracowano plan pod nazw operacja
Freshman".
Zamierzenie byo szalecze. Dwie grupy agentw - komandosw - w sumie czterdziestu ludzi - miay wyldowa z szybowcw na paskowyu Hardanger, a nastpnie z przygotowanej przez Skinnerlanda bazy byskawicznie uderzy na fabryk i zniszczy j. Pierwsza grupa Freshman" wyldowaa zgodnie z planem 18 padziernika
1942 roku, akurat w momencie przybycia Bruna do Wielkiej Brytanii po ucieczce
z Rjukanu do Sztokholmu, gdzie ukryto go w komorze bombowej samolotu Mosuito
i przetransportowano do Londynu. Przedtem jednak da zespoom Freshman" wskazwki co do pogody, rozmieszczenia posterunkw niemieckich w Rjukanie i najdogodniejszych drg, wiodcych z paskowyu do kotliny, gdzie na skarpie odkrywkowej, nad gbokim i wartkim potokiem, usadowia si fabryka Yemork. Ale ludzie

344

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 1943

spod znaku Freshman" nigdy nie dotarli na wyznaczone miejsce. Ich szybowce rozbiy si wskutek trudnych warunkw atmosferycznych nad Norwegi. Ci, ktrzy przeyli katastrof szybowcw, zostali okreni przez narciarski patrol niemiecki, ktry
rannych dobi, a ywych po przesuchaniu rozstrzela, cho wszyscy ci agenci nosili
mundury armii brytyjskiej. Skutki tej nieudanej akcji nie day na siebie dugo czeka.
Niemcy uwiadomili sobie, e celem komandosw bya fabryka cikiej wody w Rjukanie i wzmocnili wok niej ochron.
Londyn si nie podda. Fabryk tak, czy inaczej naleao zniszczy. Wobec tego
pukownik Jack Wilson, szef norweskiej sekcji krajowej SOE, zosta kolejnym wykonawc tego trudnego zadania. Nada akcji kryptonim Gunnerside" i - nie zwlekajc
- opracowa znakomity plan jej przeprowadzenia. Na podstawie danych, dostarczonych uprzednio przez Bruna, zbudowano du makiet nie tylko fabryki, ale i okolicy. Wilson wybra ludzi spord ochotnikw Krlewskiej Armii Norweskiej. Ich szkolenie byo dugie i dokadne, a ze wzgldu na tajno zadania wiczyli w tak zwanej
Stacji 17, specjalnej szkole dla agentw w Szkocji, skd przezornie na ten czas usunito wszystkich innych agentw. Tam te zapoznano ich z celem ataku - mieli zniszczy
osiemnacie wykonanych ze stali nierdzewnej zbiornikw, znajdujcych si w fabryce
Vemork. Plan akcji skada si z dwch czci. W ramach pierwszej z nich jedna grupa
komandosw, ktr nazwano Swallows", miaa wyldowa na plateau wczeniej, aby
przygotowa przyjcie drugiej, o kryptonimie Freshman". Trzeba przyzna, e ludzie z grupy Swallows" byli prawdziwymi desperatami. Nie przejmowali si zanadto fiaskiem pierwszej operacji Freshman". Te wyldowali na plateau Hardanger, czyli
w dzikiej, niedostpnej krainie jecych si turni, straszcych polizgiem jzorw lodowych, penej stromych podej i przepaci, bagien grskich, lodowatych botnisk
i rwcych potokw. Mieli dug drog przed sob i skromne zapasy ywnoci, a srogie burze uniemoliwiay zrzuty zaopatrzenia przez RAF. Gboki nieg zwielokrotnia i tak niesamowite trudnoci drogi. Ale bez forpoczty Swallows" operacja Gunnerside" nie miaa szans powodzenia...
Przystpiono do niej 16 lutego 1943 roku, chocia nikt nie wiedzia, jaki los czeka
ludzi, zrzuconych ze spadochronami. Ldowanie przebiego pomylnie i nawet przynajmniej na pocztku - pogoda sprzyjaa tym zuchwaym ludziom. Przycichy
nawet kurniawy, zdolne unie czowieka, by po chwili cisn nim o zmarznity ld.
Ale dopada ich zawieja, przerwaa i opnia upiorny marsz. W kocu jednak, kiedy
zbliali si do jeziora Kalungsja, w oddali zamajaczyy sylwetki dwch Swallows".
Wygldali nie lepiej, ni ludzie na synnym obrazie ostatniego marszu Scotta przez
Antarktyk i ich samopoczucie te nie byo lepsze. Z dugich ju, zmierzwionych brd
zwieszay si sople lodu, mrz wyobi gbokie bruzdy na twarzach, ledwo kutykali z powodu odmroe. Ale yli.
Zapadli w kryjwce, przygotowanej przez grup Swallows" i pnym popoudniem 26 lutego 1943 roku caa ju grupa operacyjna Gunnerside" udaa si do dwch
chat drwali na stoku wzgrza tu nad Rjukan, by zaj pozycj do decydujcego ataku. Stwierdzili, e jedyna droga do fabryki, wykluczajca podniesienie jakiegokolwiek alarmu, wiedzie wwozem poniej krawdzi paskowyu, nastpnie przez wezbrany i na p zamarznity potok w oysku wwozu, i wysok na piset stp cian
odkrywki, na ktrej pitrzya si fabryka cikiej wody. Wyczyn fizyczny porwnywalny tylko z zaawansowanym alpinizmem.

WYWIAD W AKCJI

345

Nastpnego dnia o zmierzchu grupa zjechaa na nartach do krawdzi plateau

i zacza schodzi na dno wwozu. Noc wypenia pomruk fabrycznych turbin, co wraz z narastajcym wiatrem - skutecznie zaguszao odgosy wspinaczki. Wkrtce
przekroczyli potok, wspili si na przeciwlege zbocze i wdarli si na wystp skalny
o jakie 400 jardw od fabryki. Przebrnli szczliwie przez pole minowe i starannie
omijajc niemieckich wartownikw, znaleli drzwi do podbudwki. Dwch ludzi
dostao si do wntrza fabryki opisanym przez Bruna kanaem, ktrym bieg kabel
zasilania, otworzyli od rodka wrota fabryki i wpucili reszt grupy. Jako e by to
niedzielny poranek, natknli si na jednego tylko norweskiego robotnika, ktry nie
mia zamiaru im przeszkadza. Bez przeszkd zaoyli adunki w kadej ze stalowych kadzi z cik wod.
O godzinie pierwszej po pnocy grupa Gunnerside" zakoczya swoj prac,
nawet zapalniki byy zainstalowane. Jeszcze tylko odesali norweskiego robotnika
w bezpieczniejsze miejsce na wyszej kondygnacji fabryki i wycofali si. Znowu doczogali si do wwozu i pokonali potok. Wanie wspinali si na przeciwleg cian
wwozu, kiedy usyszeli wybuch. Huk eksplozji i gos syren przeciwlotniczych obudzi Niemcw, ale nie pad ani jeden strza. Niewidocznych w ciemnociach ludzi
grupy Gunnerside" - wchona noc. Uciekli przez 250 mil nieprzyjaznego czowiekowi plateau do Szwecji. Eksplodoway wszystkie stalowe kadzie. Tona ich zawartoci
- gwnego celu ataku - zasilia wody potoku.
Kiedy w Londynie przeanalizowano rezultaty akcji Gunnerside", przewidywano, e by moe niemiecka produkcja cikiej wody opni si o dwa lata. Ale fabryka
zostaa odbudowana do kwietnia tego samego roku i pod koniec 1943 roku Niemcy
znw mogli do woli odkrca kurki z cik wod. W tym czasie Niels Bohr znalaz
si w Londynie. Znikn z Kopenhagi z pomoc wspomaganego przez Princes" wydziau MI-6. Profesor nie ustawa w ostrzeeniach o niebezpieczestwach niemieckiej bomby jdrowej. 16 listopada 1943 roku naczelne dowdztwo amerykaskich si
zbrojnych rozkazao 8. armii powietrznej dokona nastpnego nalotu na fabryk
w Rjukanie. Ponad siedemset 500-tonowych bomb spado na cel, i chocia fabryka
ocalaa, system jej zasilania by tak zniszczony, e na jaki czas wstrzymao to produkcj cikiej wody. W tej sytuacji Herman Goering, ktry by ministrem odpowiedzialnym za niemiecki program bada jdrowych, zdecydowa, e nadszed czas na ewakuowanie instalacji Vemorka do Niemiec.
Wiadomo o ewakuacji fabryki szybko dotara do Londynu, albowiem ju 30 listopada 1943 roku Einar Skinnerland, gwny agent SOE w Norwegii, nada komunikat radiowy z nadajnika w Telemarku, e Vemork ma by przeniesiony do Niemiec.
Kiedy informacja si potwierdzia, na specjalnej odprawie w Londynie zdecydowano,
e poniewa dostpna w Niemczech hydroenergetyka ma bardzo ograniczon moc
i jest niesychanie kosztowna, ewakuacja fabryki cikiej wody nie stanowi na razie
istotnego zagroenia dla aliantw. Niebezpieczna natomiast byaby ewakuacja zapasw cikiej wody. Skinnerlandowi tym razem zlecono ledzenie rozwoju sytuacji
w fabryce.
W kocu stycznia 1944 roku Skinnerland mg ju nada, e przesyka z cik
wod jest gotowa do przewiezienia statkiem do Niemiec. Byo tego 14 ton cieczy
i 613 kilogramw cikiej wody w rnym stopniu stenia. Niemcy napenili drogocennym pynem trzydzieci dziewi bbnw ostemplowanych jako ug pota-

346

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA -1943

sowy". Skinnerland donis nastpnie, e adunek bdzie eskortowany przez oddziay specjalne Wehrmachtu i SS. Londyn odtelegrafowa z zapytaniem o moliwoci
powstrzymania przesyki. Skinnerland odpowiedzia, e jeli Brytyjczycy zamierzaj
zaatakowa przy pomocy regularnego wojska, to musz si szybko decydowa, gdy
cika woda ma wyruszy w drog z Rjukanu w cigu najbliszych siedmiu dni.
SOE zadziaao byskawicznie. Knut Haukelid, czonek grupy Gunnerside", ktry
pozosta na terenie Norwegii i Skinnerland otrzymali instrukcje zaatakowania i zniszczenia adunku na miejscu.
9 lutego Haukelid i Skinnerland uznali, e bezporedni atak na fabryk Vemork nie
wchodzi w gr. Jedynym sposobem zniszczenia zapasu cikiej wody byo dokonanie
tego w trakcie transportowania adunku. Mogo to jednak sprowokowa akcj odwetow w stosunku do miejscowej ludnoci cywilnej. Skinnerland najpierw wic zadepeszowa do Londynu o zgod Norweskiego Rzdu na Wygnaniu. Udzielono mu jej,
| acz niechtnie, poniewa amerykaski nalot w listopadzie pochon wiele ofiar mierI telnych wrd mieszkacw osady, i wzburzy opini publiczn w caej Norwegii.
Haukelid przyjecha do Rjukanu, aby spotka si z gwnym inynierem fabryki, Alf em
I Larsenem, ktry zastpi Bruna. Jak mona zniszczy cik wod? Larsen uwaa, e
j tylko jeden punkt jest saby. Niemcy, ujawni, zamierzaj przewie cik wod poI cigiem do promu kolejowego, ktry pokonywa jezioro w drodze do Tinnoset. Tam
I adunek pojedzie dalej kolej do Herya i zostanie zaadowany na statek do Niemiec.
I Jezioro Tinnsjo naley do szczeglnie gbokich - w najgbszym miejscu liczy 1300
stp. Prom wraz z adunkiem zatonby wic bezpowrotnie. Larsen postanowi tak
I wszystko zaaranowa, eby adunek by gotw do transportu na czas rejsu promu w
I niedziel rano 20 lutego, kiedy pynie nim najmniej cywilw norweskich. Haukelid
I ze swej strony przyrzek Larsenowi pomoc w ucieczce przed niechybn egzekucj za
I udzia w spisku.
W czasie wstpnego rozpoznania, Haukelid i jego ludzie zorientowali si, e w nieI dziel rano bdzie kursowa prom Hydro", stary rubowiec z dwoma kominami
I po obu stronach pokadu gwnego. Szyny kolejowe byy przymocowane wzdu
'statku z wejciem na rufie i wyjciem na dziobie statku. Haukelid odby prbn
podr na pokadzie Hydro" i zauway, e prom dociera do najwikszej gbiny
tpo okoo trzydziestu minutach rejsu. Doszed do wniosku, e gdyby wybuch przedziurawi dno dokadnie w czterdzieci pi minut po wypyniciu z portu, to prom
utonby na gbi, nawet gdyby zdarzya si jaka niepunktualno. Zdecydowa
si umieci adunki na dziobie statku. Chcia, eby prom zacz ton dziobem,
gdy wwczas ruba i stery unosz si do gry i pozbawiaj statek sterownoci,
czynic go bezradnym, bez szans doprowadzenia do brzegu i uratowania adunku.
[Ponadto eksplozja musiaa by dostatecznie silna, by statek zatpn, ale nie na tyle,
py spowodowa ofiary miertelne wrd zaogi i pasaerw. Haukelid obliczy, e
pdzie potrzebowa 18 funtw plastyku uformowanego w ksztat kiebasy dugoci
12 stp. Kiebas" zrobi sam i woy j do torby. Zmajstrowa jeszcze dwa proste
zapalniki z budzikiem w roli zaponu czasowego, jeden z nich od razu wyprbowa,
stwierdzi, e dziaa i dopiero wtedy on i jego ludzie udali si na odpoczynek do
grskiej kryjwki.
W tym samym czasie, zarwno Londyn, jak i Berlin podjy pewne nadzwyczajne kroki. Londyn - by si upewni e cika woda nie dotrze do Niemiec, a Berlin -

WYWIAD W AKCJI

347

e transport si powiedzie. SOE przywoao telegraficznie drug grup z Norwegii

- Chaffinch" - eby zaatakowaa adunek gdyby ten dotar jednak a do Herya.
RAF otrzyma rozkaz zbombardowania statku biorcego do lukw cik wod do
Niemiec. W tym samym czasie kompani policji SS przeniesiono do Rjukanu, eskadrze Fieseler Storch" niemieckiego lotnictwa rozpoznawczego ze Specjalnej Grupy
Powietrznej Himmlera kazano odbywa loty patrolowe i wypatrywa wszelkich zasadzek, a do bezporedniej ochrony adunku odkomenderowano specjalny i wyjtkowo liczny oddzia wojskowy. Agenci SD zdawali sobie spraw z tego, e istnieje
jaki plan zniszczenia adunku. Ale nie wiedzieli skd i gdzie przesyka zostanie
zaatakowana. W rezultacie Niemcy zdecydowali si ustawi strae na caej trasie
z Vemork w d do jeziora. A w momencie, kiedy Hydro" osignie przeciwlegy
brzeg, mieli podzieli adunek na dwie czci i wysa je rnymi drogami i na rne sposoby. Dziwne, ale Niemcy nie przedsiwzili adnych rodkw ostronoci
na pokadzie promu Hydro".
19 lutego o godzinie 23.00, w noc przed przybyciem adunku, Haukelid i dwch
jego ludzi zeszli na nabrzee portowe i wkroczyli na pokad Hydro". Korzystajc
z caonocnego postoju zaoga urzdzaa sobie przyjcie. Na pokadzie nie byo wart,
ale byli norwescy stranicy. Jeden z nich zatrzyma Haukelida i jego kolegw, gdy
wchodzili do sali pasaerskiej. Haukelid powiedzia rodakowi, e uciekli z Gestapo
i poprosi go o pomoc. Jeden ze stranikw pokaza im wejcie do zzy i Haukelid
zszed tam z jednym ze swoich ludzi, drugiego pozostawiajc przy luku, by pilnowa
wejcia. Kiedy ju znaleli si pod pokadem, poszli po paskim dnie ku dziobowi
i tam gboko w mierdzcej cieczy wypeniajcej zz umiecili plastyk wraz z elektrycznym detonatorem i nastawili zegarowy zapalnik czasowy. O czwartej nad ranem
zadanie byo wykonane i Haukelid wraz z towarzyszcymi mu ludmi opuci prom.
Gdyby wszystko poszo dobrze, to o 10.45 przed poudniem Hydro" i jego cenny
adunek powinny znale si na dnie jeziora Tinnsjo.
Haukelid zabra Larsena i natychmiast uciekli samochodem do Kongsberg, gdzie
wsiedli do pocigu do Szwecji. Kiedy kupowali bilety, wtoczy si pocig z Oslo i wysiad z niego szef policji SS w Rjukanie, niejaki Muggenthaller. Zosta odwoany z urlopu, aby nadzorowa przeprowadzk cikiej wody.
20 lutego 1944 roku o godzinie 8.00 rano w niedziel - prom kolejowy Hydro"
odbi od wybrzea Rjukanu z dwoma wagonami zaadowanymi zbiornikami. Wartownicy stali w szyku co 30 jardw po obu burtach statku, a doborowi piloci z Fieseler Storch" kryli nad promem. Pocig ubezpieczali ludzie z SS, a sam Muggenthaller jecha w lokomotywie. 010.00 wagony przymocowano do pokadu Hydro"
i prom z pidziesicioma ludmi odpyn zgodnie z rozkadem rejsw. Dokadnie
o godzinie 10.45 prom zatrzs si pod wpywem gwatownego stuknicia". Eksplodujcy plastyk wyrwa dziur w dnie i prom zacz si pochyla dziobem w d. Par
sekund pniej wagony pocigu odczepiy si i runy przez bram dziobow w gbiny Tinnsjo. Hydro" uton w przecigu piciu minut. Utono 26 ludzi - spord
pasaerw i zaogi. Odzyskano tylko trzy bbny.
Tak umary nadzieje Niemiec na zbudowanie bomby jdrowej w takim czasie,
eby jej uy jeszcze w tej wojnie. By to wielki triumf wywiadu Wielkiej Brytanii.
Jak wyjawi dr Kurt Diebner, jedna z gwnych osobistoci programu bada i rozwoju Rzeszy wywiad brytyjski uniemoliwi nam produkcj cikiej wody w Nor-

348

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA -1943

wegii, co byo gwn przyczyn naszego niepowodzenia na polu budowy reaktora

jdrowego przed zakoczeniem wojny". Alianci wyeliminowali jedno z wielu potencjalnych zagroe dla sukcesu inwazji, a nawet dla ostatecznego wyniku wojny
chocia faktu tego nie ujawniano jeszcze przez wiele miesicy. I - jak zwykle w przypadku operacji tego rodzaju - jej reperkusje nie ograniczyy si do samego faktu
fizycznego zniszczenia bezcennego adunku. Hitler upewni si, e Norwegia jest
obszarem szczeglnego zagroenia dla Rzeszy i nadal pompowa tam wicej ludzi
broni, betonu i stali, ni do Normandii. O to przede wszystkim chodzio dla dobra
inwazji.

Teheran
Wzdu Potomaku, na terenie dawniej zajmowanym przez rzdow farm eksperymentaln, usadowio si pi koncentrycznie ustawionych piercieni, komponujcych
si w piciokondygnacyjny gmach, ktry masywn bry - nawet noc - zdawa si
ciy nad okolic. To Pentagon, z ktrego genera Marshall, szef sztabu armii Stanw
Zjednoczonych, osobicie kierowa przygotowaniami do D-Day", wielkiego, wymierzonego przeciw Niemcom przedsiwzicia militarnego. W przeddzie konferencji
w Kairze i w Teheranie w listopadzie 1943 roku, Marshall by ju bliski szczytu kariery
i wpyww, gdy to on i jego ludzie w niespena dwa lata zbudowali najwiksz, najlepiej odywion i wyposaon machin wojenn wiata. Inni generaowie, przede wszystkim alianccy, mogli mu tylko zazdroci wietnego zaopatrzenia w bro i rodki transportu, w lotnictwo i marynark; amerykaski przemys wojenny pracowa nie tylko na
rzecz wasnych si zbrojnych, lecz i dla aliantw. Co jednak wicej, ni maszyneria
wojenna, powstawao w tym czasie. Rodzi si nowy porzdek wiata, a Pentagon mia
by pomnikiem osigni Marshalla, oraz wysiku militarnego i przemysowego Stanw Zjednoczonych woonego w operacj D-Day" i w ten nowy porzdek wiata.
Budynek by cudem nowoczesnoci - jak Big Ben w dniu, gdy po raz pierwszy
wydzwoni godzin. W Pentagonie nie byo przygnbiajcej, klasztornej atmosfery
siedziby sztabu Hitlera, czy nastroju gorczkowej krztaniny w kwaterach Churchilla. Wszystko tu byo bezosobowe i klinicznie czyste, sprawne, celowe i klimatyzowane - jak zapowied przyszej Ameryki. Jedynie w biurach Marshalla, z oknami wychodzcymi na bezkresne trawniki i na rzek, pozostawiono rekwizyty przeszoci.
Do antykw naleao biurko, przy ktrym w czasie wojny domowej siadywa sam
genera Philip Sheridan, bohater Unii, zwycizca w bitwach pod Yellow Tavern i Dinwiddie Courthouse*. Dugo pokoju zajmowa st konferencyjny z tego samego okresu. Na jednej cianie wisia olejny obraz pl bitewnych nad Moz i w Argonnach,
gdzie ofensywa amerykaska przypiecztowaa klsk armii niemieckiej w roku 1918;
drug cian zdobi wizerunek amerykaskich onierzy piewajcych wok organw, ktre zachoway si wrd nadpalonych krokwi ktrego ze zniszczonych kociow francuskich. Nad caym pomieszczeniem czuwa ogromny, pospny portret
bohatera I wojny wiatowej Johna J. Pershinga, generaa dowodzcego amerykaskimi wojskami ekspedycyjnymi we Francji.
* Gen. Philip Henry Sheridan (1831-88); podczas amerykaskiej wojny secesyjnej jeden z wyrniajcych si
dowdcw armii federalistw (przyp. T.R.).

350

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA -1943

Czy Marshall zostanie naczelnym dowdc si alianckich w II wojnie wiatowej?

Do planowanej podry z prezydentem i szefami sztabw do Kairu i Teheranu Marshall szykowa si z przeczuciem, e dostanie to stanowisko; pani Marshall pakowaa
si ju na wyjazd do Londynu, a genera poleci wysa swoje ulubione biurko do
tamtejszej siedziby sztabu amerykaskiego. Prezydent cigle jeszcze zwleka z decyzj. Eisenhower natomiast by tak przekonany o mianowaniu Marshalla na wodza
naczelnego, e wystpi z prob o zapewnienie mu dowdztwa odcinka w operacji
Overlord". Wbrew pogoskom, jakoby mia szans pokona Marshalla i zosta wodzem naczelnym, Eisenhower pisa do niego: Nie sdz, bym okaza si nadzwyczaj
przydatnym w paskim zespole, tak sabo rozumiem si na polityce i tak bardzo jej
nie lubi".
W najgbszej tajemnicy 11 listopada 1943 roku Marshall i szefowie sztabw armii
amerykaskiej weszli na pokad nowego pancernika Iowa", aby przepyn Atlantyk i wzi udzia w ostatniej z wielkich konferencji powiconych strategii II wojny
wiatowej. W zamyle Amerykanw miao to by ostateczne zagranie w otwarte karty z Anglikami. Wprawdzie na konferencji w Cjuebec Churchill i Brooke wykazali
naleyte zaangaowanie w operacj Overlord", wszystko jednak wskazywao na to,
e Brytyjczycy swoim zwyczajem robi uniki w sprawie przygotowa do operacji.
Marshall i jego sztabowcy postanowili nie dopuci do adnej zwoki w realizacji
Overlord". Po wizycie u Marshalla i u prezydenta w Waszyngtonie Morgan ostrzeg
Brooke'a, e w Kairze i Teheranie niewtpliwie dojdzie do ostrej polemiki, przy ktrej
wczeniejsze, toczone w Quebec, wydadz si dziecinn igraszk.
Roosevelt i jego doradca Harry Hopkins wkroczyli na pokad Iowy" i flagi eskadry zaopotay na ostrym wietrze, gdy okrt ci dziobem fale Atlantyku, kierujc si
na Gibraltar. Mniej wicej w tym samym czasie Churchill i Brooke te znajdowali si
na morzu, za Trafalgarem, na brytyjskim pancerniku Renown". Te dwa okrty mogyby z powodzeniem symbolizowa stan gotowoci bojowej obu potg. Iowa" by
nowy, jania wie farb, stal, mosidzem i lakierowanym drewnem, obsugiwali
go modzi, nie wyprbowani w wojnie marynarze, ktrym zici si sen o wielkiej
podry. Renown" by steranym w bitwach, przeartym sol morsk, ale sprawnym
jeszcze weteranem.
W czasie podry oficjalnie uprzejme stosunki midzy Marshallem i Brookem ani
troch si nie poprawiy, jeden drugiemu po prostu nie dowierza. Brooke odnotowa
w swoim dzienniku: Wolabym ju mie t konferencj za sob. Straciem nadziej,
e nasi amerykascy przyjaciele mogliby mie jakkolwiek strategiczn wizj". Autor
tych sw wychodzi z zaoenia, e proponowana przez Amerykanw operacja
Anvil" - desant w poudniowej Francji w celu rozproszenia armii niemieckich na
czas operacji D-Day" - jest cakowicie zbyteczna. Darzy natomiast niezachwianym
zaufaniem umiejtnoci LCS pomimo klski Cockade", i tym samym wierzy, e niemieck armi w poudniowej Francji i tak bdzie mona wiza dziaaniami pozornymi, grobami, czy podstpami. By przekonany, e szeroko zakrojona ekspedycja wojskowa, jakiej chcieliby Amerykanie, nie musi by w ogle podejmowana, a siy, ktrych chc uy w Anvil", korzystniej by spoytkowali na rzecz wzmocnienia kampanii woskiej oraz akcji dywersyjnych na tyach wroga na Bakanach. Co wicej, siy
te po zakoczeniu wojny zapewniyby aliantom obecno wojskow w poudniowo-zachodniej Europie i na rodkowym Wschodzie.

TEHERAN

351

Marshall wyobraa to sobie zupenie inaczej. Twierdzi mianowicie, e ca potg amerykask mona rzuci do Francji jedynie pod warunkiem obsadzenia portu
marsylskiego; argumentowa, e Niemcy z pewnoci zdyliby zniszczy Cherbourg na wie o zamiarze zdobycia go przez aliantw. Stanowczo odmwi przyznania
racji argumentom Brooke'a i narzeka, e ten prbuje podstpnie wcign Stany Zjednoczone w co, co byoby kosztown i patow kampani na Bakanach i na wschodnich wybrzeach Morza rdziemnego. Zaklina si, e raczej poda si do dymisji, ni
pozwoli na wpltanie Ameryki w operacje ldowe w tym regionie. Na pokadach
dwch okrtw zmierzajcych do Kairu narasta kolejny konflikt angielsko-amerykaski. W Teheranie na dwch adwersarzy czeka trzeci partner rozmw - Jzef Stalin. Jego gos przeway szal, ale ktrej stronie przyda wagi? Tego nikt nie mg przewidzie.
Genera John R. Deane, szef amerykaskiej misji wojskowej w Moskwie, zadepeszowa na Iow" z ostrzeeniem, e wedle posiadanych informacji, Brytyjczycy i Rosjanie s skonni rka w rk zmusi Stany Zjednoczone do zaangaowania si w operacje we Woszech i na Bakanach. Tymczasem szefowie sztabw amerykaskich nie
brali pod uwag moliwoci sojuszu angielsko-rosyjskiego, chocia na wszelkie inne
ewentualnoci mieli gotowe dokadne plany dziaania. Plan gwny, dokument zoony z trzydziestu omiu stron, opracowano pod ktem przewidywa prawdopodobnych propozycji brytyjskich [...] z uwzgldnieniem koniecznych zmian w operacjach specjalnych, majcych na celu wprowadzenie naszej strategii w Europie". Dokument odzwierciedla fakt diametralnie rnej oceny sytuacji Niemiec na tym etapie
wojny. Amerykanie sdzili, e Brytyjczycy wierz w szybkie osabienie i zaamanie
si Niemiec. Wtedy Overlord" okazaby si zbyteczny; alianci powinni zatem spokojnie doczeka upadku Niemiec, by przez porty francuskie bez walki wkroczy do
Europy i zaj j a do linii Odry. Wszystko, co trzeba zrobi, aby przyczyni si do
tego upadku - jak Amerykanie wnosili z wypowiedzi Brytyjczykw - to przycisn
Trzeci Rzesz za pomoc nieustannych bombardowa, blokad, przewrotw, sabotau i dezorientacji przeciwnika. Tego przekonania Amerykanie stanowczo nie podzielali. Przyznawali, e taki upadek jest moliwy, nawet w cigu trzech miesicy, lub
co koo tego", niemniej ich plan dziaania zasadza si na stwierdzeniu:
[...] szacujemy, e jest za wczenie, by liczy na szans, ktrym -przecz aktualne wypadki.
[...] Brytyjczycy przyjmuj, lub s przygotowani do przyjcia bardziej optymistycznych
pogldw. Nie jestemy zaznajomieni z informacjami, z ktrych czerpali oni swoje wnioski.
Gdyby byli w stanie przedstawi nam poparte faktami, przekonujce dane, powinnimy by
w kadej chwili gotowi do zmiany naszego punktu widzenia.

Czy rzeczywicie Amerykanie nie zostali zaznajomieni" z informacjami, ktre day

Brytyjczykom podstawy do takich, a nie innych wnioskw, czy te nie przykadali
dostatecznej wagi do wasnych rde? Bo przecie u podstaw tej niezgody leay
rnice pogldw, cznie z odmienn ocen skutecznoci Schwarze Kapelle", a ponadto Amerykanie, poprzez Dullesa i Berne'a, powinni byli by poinformowani o spisku przynajmniej tak dokadnie, jak Brytyjczycy. Churchill i brytyjscy planici musieli
bra pod uwag spisek, jako jeden z moliwych rodkw, mogcych przyczyni si do
unicestwienia Hitlera. Nie bez znaczenia by fakt, e wybr tego rodka walki z Hitle-

352

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA -1943

rem kosztowaby aliantw nieporwnywalnie mniej ofiar w ludziach i w nakadach

finansowych, ni Overlord". Roosevelt jednak, jak i jego doradcy zdecydowani byli
uy potgi amerykaskiej. Oto wielko i zarazem tragiczny wymiar wojny - caa
militarna, przemysowa i intelektualna potga wiata anglosaskiego zostaa zaangaowana w zniszczenie bestialskiego wodza i jego ideologii, cho mgby tego dokona jeden celny strza spiskowca.
W tej sytuacji nie powinien dziwi fakt, e w czasie przedkonferencyjnych obrad
na Iowie" stratedzy obmylali plan walki nie tyle z Niemcami, co z Brytyjczykami.
VIarshall sugerowa Rooseveltowi traktowanie kadej proponowanej przez Brytyjczykw operacji na Bakanach z najwysz ostronoci". Prezydent skwitowa to zale:enie jednym sowem: Amen". Brytyjczykw - przekonywa dalej Marshall - naley
zmusi do honorowania uzgodnie z Waszyngtonu i Quebec w kwestii Overlord";
jedyn za akcj w rejonie rdziemnomorskim powinna by Anvil". Doradcy
|Roosevelta przyciskali prezydenta, by nominowa Marshalla na wodza naczelnego.
lAle prezydent chcia mie najpierw absolutn pewno, e dysponuje potg wystarjczajc do przyjcia na siebie odpowiedzialnoci za losy wojny. Na pierwszy dzie
{stycznia 1944 roku siy zbrojne Stanw Zjednoczonych miay ju liczy 10,7 milionw
[onierzy i 12,5 tysica lotnikw, gdy Brytyjczycy mieli 4,4 miliona onierzy i 9 tysijcy pilotw. Dane te zrobiy odpowiednie wraenie na prezydencie. Roosevelt mianoIwa Marshalla wodzem naczelnym w wojnie z Niemcami i dowdc wszystkich (brytyjskich, francuskich, woskich i amerykaskich oddziaw biorcych udzia w wielIkim wysiku wojennym.
Marshall przekonany, e Churchill i Brooke bd konsekwentnie prbowali podway plan Overlord", przeciwstawiajc mu plan szeroko zakrojonych operacji w retjonie Morza rdziemnego - myli si zasadniczo, lub nie do koca rozumia BrytyjIczykw. Byo prawd, e nie umiecha im si atak przez Kana i z uporem przypominali o koniecznoci dotrzymania pewnych warunkw wstpnych, zanim nastpi inwazja. Brooke i Churchill twierdzili jednak, e nie sprzeciwiaj si uderzeniu na Europ z Anglii, ani nie rezygnuj z Overlord" na rzecz Bakanw. Zamierzali natomiast
maksymalnie zwiza siy Niemcw na czas operacji D-Day" w Normandii i przez
nastpne tygodnie.
Chcieli to osign poprzez akcje dywersyjne, taktyk poredni i uycie specjalnych rodkw w rodzaju dziaa mylcych, zabiegw politycznych, akcji szpiegowskich, wykorzystaniu komandosw i ruchu oporu. Tak w kadym razie przedstawiay si racje planu Jael". Czy takie rozumienie planu wprowadzio Marshalla w bd?
Moliwe. Z owiadcze, szczeglnie tych, ktre paday z ust Churchilla, trudno byo
Ddrni strategi wprowadzania przeciwnika w bd od rzeczywistej strategii militarnej Brytyjczykw.
Prezydencki samolot Sacred Cow" (wita krowa") natychmiast po opuszczeniu Iowy" w Oranie 22 listopada 1943 roku przewiz prezydenta i Marshalla na
lotnisko w Kairze, skd kawalkada buickw pomkna do przeznaczonych dla nich
kwater - kilku willi stojcych pord tamaryszkw i eukaliptusw w cieniu wielkiej
piramidy Cheopsa. Tam, pod czujnym okiem Brooke'a zostali powitani przez Churchilla. W biaym drelichowym garniturze, biaej panamie na gowie i w biaych butach, z nieodczn hebanow lask zdobn w zot gak, Churchill wyglda jak
towca motyli. Ale za jowialnym wygldem premiera Wielkiej Brytanii kryo si ci-

TEHERAN

353

kie strapienie. Lord Moran, ktry i tym razem mu towarzyszy, zanotowa, e premier
by przygnbiony wypadkami w Salerno, potwierdzajcymi jego najgorsze przeczucia co do operacji D-Day". W drodze do Kairu - zaobserwowa Moran - atwo byo
odgadn, e jego myli zaprztnite byy natokiem problemw czcych si z konferencj". Churchill nabiera coraz wikszej pewnoci, e inwazja na Francj jest skazana na fiasko.
Od samego pocztku konferencji sztab brytyjski mia cakowit jasno, co zamierzaj zrobi Amerykanie. Najwyraniej postanowili nie odkrywa kart a do konferencji w Teheranie, gdzie spodziewali si zdoby pewno w kwestii nastawienia
Rosjan do Overlord" i Bakanw. W nastroju nieufnoci wszystkie delegacje zajy
miejsca wok stou konferencyjnego w sali recepcyjnej piknego hotelu Mena
Paace". Obie strony byy wietnie przygotowane do dyskusji; Amerykanie jednak
z miejsca przejli inicjatyw. Zamiast przystpi do omawiania Overlord", zapowiedzieli, e pragn rozway problemy wojenne na Dalekim Wschodzie. Okazao
si, e wrd zaproszonych znajduje si Czang Kai-szek - wietnie zapowiadajcy
si otrzyk, z kwadratow szczk, ze ladami zarostu po niedbaym goleniu, ubrany w czarn, nadajc mu wygld mnicha, szat". W dodatku - ku irytacji Churchilla
- Chiczyk wraz z maonk, pani Czang, mieli bra udzia w niektrych zasadniczych debatach.
Amerykanie opowiedzieli si za udzieleniem Czangowi wsparcia w postaci ldowania oddziaw brytyjskich i amerykaskich na Wyspach Andamaskich w Zatoce
Bengalskiej. Churchill i Brooke niecierpliwie domagali si rozmw na temat podobnych operacji na Morzu Egejskim, koniecznych dla odwrcenia uwagi Niemcw od
Overlord". Temperatura obrad wzrosa, gdy Marshall zacz przekonywa, e operacja na Andamanach musi by zatwierdzona, co Brooke bezceremonialnie nazwa
strat si i czasu. Grozio to powanym konfliktem w stosunkach midzy Amerykanami i Brytyjczykami. Genera Joseph W. Stilwell, dowdca amerykaskich si zbrojnych w poudniowo-zachodniej Azji, wspomina: Brooke sta si nieznonie zoliwy,
a King (admira Ernest J. King) niemoliwie napastliwy. King nieomal skoczy przez
st na Brooke'a. Boe, to dopiero bya wcieko, szkoda, e nie da mu upnia!".
Nastpne spotkania przy kairskim stole konferencyjnym przebiegay w atmosferze rozdranienia i przekory z obu stron, a kiedy przerwano obrady, aby przygotowa
si do dugiego lotu do Teheranu, powietrze byo gste od pomrukw nadcigajcej
burzy. Moran napisa w swoim dzienniku: W obozie amerykaskim daje si zauway jakie zacietrzewienie, jaka zowieszcza ostro przebija z ich wypowiedzi kiedy
mwi, e nie zamierzaj dopuci do zepsucia wszystkiego przez brak zdecydowania". Zarejestrowa te sowa Harr/ego Hopkinsa, ktry szczerze przyzna: Co pewne,
to e przygotowujemy si do walnej rozprawy w Teheranie. Zobaczysz nas w jednym
szeregu z Rosjanami". Na marginesie tej notatki Moran doda: Co mnie zdumiao, to
fakt, e dla Amerykanw P.M. (Prime Minister, czyli Churchill) jest jak czarna owca;
s o wiele bardziej sceptyczni wobec niego, ni wobec Stalina".
Roosevelt i Churchill przybyli do Teheranu jako konkurenci, a przedmiotem ich
zabiegw by Stalin. Prezydent mgby oczywicie powiedzie swoje z pozycji siy;
Stalin, z kolei, w rewanu za poparcie dania, by Churchill bez dyskusji zaangaowa si w akcj Overlord", miaby podstawy spodziewa si penego udziau amery-

354

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 2943

lcaskich si zbrojnych na drugim froncie. O ile trudniejsza bya pozycja Churchilla.

Wiedzia, e Rosja ma powane kopoty. Brytyjska misja wojskowa w Moskwie donosia mu, e w dwudziestym dziewitym miesicu wojny rosyjskie straty wojenne signy siedmiu milionw polegych, ponad dziesiciu milionw zabitych cywilw
i 12 milionw rannych*. Wikszo rosyjskiego przemysu i rolnictwa lega w gruzach**. Armia Czerwona bya tak wyczerpana i wykrwawiona, e jej stan mona byo
porwna do morale carskiej armii Mikoaja II po ofensywie Brusiowa w roku 1916,
iedy to Rosja rzucia wszystkie siy przeciwko kajzerowi - co przynioso tylko ten
skutek, e rewolucja bolszewicka staa si nieunikniona. A swoj drog, czy dzielny
i zahartowany rosyjski muik nie mgby si poderwa i zbuntowa przeciw Stalinowi? W tych okolicznociach, Churchill mia tak nadziej - Stalin byby bardziej skory
do ubicia interesu. W zamian za udzia w Overlord", premier brytyjski sprbowaby
zyska rosyjskie poparcie w szeroko zakrojonych operacjach na wschodzie Morza rdziemnego i na Bakanach, co odcignoby Niemcw od pla Normandii.
Ale Stalin nie by w nastroju do interesw. Przyby do Teheranu nie jako przedmiot
targw, ale by samemu dokona wyboru. Dla jasnoci sprawy, Roosevelt by dla niego
koniem, na ktrego stawia o wiele bardziej, ni na Overlord". Inwazja bya nieunikniona; pozostao kwesti otwart nie to, jak rozegra wojn, ale jak j wygra i - jak
podzieli wiat po wojnie. Rooseveltowi zaleao na zaprezentowaniu swojemu przyszorocznemu elektoratowi szybkiego i decydujcego zwycistwa, zwycistwa zapewniajcego Ameryce hegemoni ekonomiczn w powojennym wiecie. Wielka Brytania zdawaa si sta na drodze obu deniom wiatowych potg, i pomimo jawnej
i dugoletniej nienawici dwch wiatw - komunistycznego i kapitalistycznego,
Roosevelt by zdecydowany zwiza swoje losy z Rosj. Churchill take dy do zwycistwa, ale nie do takiego, ktre Wielk Brytani pozbawi ostatniego tchu i pozostawi j drugorzdnym mocarstwem wiata. Jego upr w sprawie operacji na wschodnich rejonach rdziemnomorskich wypywa nie tylko z woli zapewnienia sukcesu
Overlord", ale i z chci zachowania wpyww brytyjskich w tym rejonie oraz uchronienia wanej granicy imperium na Bliskim Wschodzie. A Stalin? C, jego wybr by
atwy. Sdzi, e Churchill pozwala Niemcom i Rosjanom wykrwawi si nawzajem
w bitwach, a gdy umilkn ostatnie strzay, pozosta w sojuszu anglo-amerykaskim
najwiksz potg wiata. Im wiksz wyrw uda mu si zrobi w tym aliansie, tym
lepiej dla niego i dla Rosji - i tak rozpocza si zimna wojna. Co wicej, Stalin mia
wasne polityczne interesy na wschodnich obrzeach Morza rdziemnego, i zrobiby
wszystko, co w jego mocy, aby uprzedzi interwencj na Bakanach i podway brytyjskie wpywy na rodkowym Wschodzie.
Pierwszy ruch w zabiegach o wspprac Roosevelta nalea do Stalina. Czyha
na zdobycz, gdy tylko stopy delegatw amerykaskich dotkny ziemi perskiej na
lotnisku w Teheranie. Poselstwo amerykaskie miao siedzib ponad mil od centrum miasta, podczas gdy ambasady rosyjska i brytyjska mieciy si tu obok sie* Straty rosyjskie w okresie od czerwca 1941 do grudnia 1943 r. wg danych oficjalnych miay wynie: straty
bezpowrotne (zabici, zmarli z ran, zaginieni bez wieci, w niewoli, straty nie bojowe) 5,7 min, straty sanitarne
(ranieni, kontuzjowani, poparzeni, odmroeni itp.) blisko 11 min.
*"*" Rosyjski przemys zbrojeniowy, kosztem i tak niedoskonaego cywilnego, rozwija swoj produkcj + Landlease (przyp. T.R.).

TEHERAN

355

bie. Roosevelt musiaby kadego dnia przedziera si przez rojne bazary i zatoczone ulice - jak ostrzeg Stalin - wielce niebezpieczne. Zaraz po przybyciu ekipy amerykaskiej Stalin zdradzi Rooseveltowi, e wywiad rosyjski uzyska niepokojce
informacje, jakoby SD planowaa zamach na jego ycie. Jeden z rosyjskich agentw,
Mikoaj Kuzniecow, odkry podobno, e brigadefuhrer SS, Otto Skorzeny, dowdca
oddziaw szturmowych, ktry wsawi si ju tym, e odbi Mussoliniego w orlim
gniedzie Gra Sasso we woskich Abruzzach, zmontowa operacj pod kryptonimem Long Pounce". Szeciu agentw niemieckich wyldowao pod Teheranem.
Byli oni, jak owiadczy Stalin, zwiadem Long Pounce". Czy nie byoby rozsdniej
ze strony Roosevelta zamieszka w jednej z komfortowych willi znajdujcych si na
terytorium ambasady radzieckiej? Chocia wic Brytyjczycy ostrzegli Amerykanw,
e Long Pounce" moe by rosyjskim trikiem, za pomoc ktrego Rosjanie spodziewaj si usidli Roosevelta i pozyska jego przychylno dla wasnych planw
- jak uj to Brooke - Roosevelt przyj zaproszenie. Przeprowadzi si do rosyjskiej
willi i w tym samym momencie Stalin osobicie go odwiedzi. Dwaj wielcy przywdcy rozmawiali dugo i bez wiadkw. Kiedy Brooke usysza o tym nieoficjalnym spotkaniu, zauway cierpko: Ta konferencja skoczya si, zanim si zacza".
Pierwsza sesja plenarna zostaa otwarta w ambasadzie rosyjskiej, a przeciwnikami
przy stole konferencyjnym byli, zgodnie z przewidywaniami, Churchill - syn arystokraty i Stalin, syn szewca. Elokwentny, byskotliwy i wyrachowany premier stanowi
ywy kontrast z nie przebierajcym w sowach, gruboskrnym, lecz rwnie wyrachowanym gruziskim marszakiem. Zapytany, czego spodziewa si Rosja po zachodnich aliantach, Stalin nie potrzebowa planw strategicznych, aby bezzwocznie udzieli
odpowiedzi. Nie ulega wtpliwoci, owiadczy, e Niemcy stawi desperacki opr,
ale jedynym logicznym punktem ataku przeciw nim jest pnocna i pnocno-zachodnia Francja. Churchill przyzna mu racj, ale przypomnia o koniecznoci przeprowadzenia operacji dywersyjnych a po Lubiane i Bakany. Stalin odpowiedzia pytaniem
o Anvil". To byaby - z uwagi na utrzymanie angielskich i amerykaskich wojsk
z dala od Europy wschodniej - jedyna sensowna operacja. Overlord" byby gwnym
uderzeniem w roku 1944, orzek, a Anvil" miaaby charakter ataku dywersyjnego.
Owiadczenie Stalina uradowao Amerykanw i zmartwio Brytyjczykw. W tym
momencie Marshall przyzna, e gbokie przekonanie o pewnym sukcesie operacji
Overlord" nie przesania mu problemw zwizanych z atakiem przez Kana. Do
marszaka Klementa Woroszyowa powiedzia przez st: Rnica midzy przekroczeniem dowolnie szerokiej rzeki a desantem z oceanu jest taka, e niepowodzenie
przy forsowaniu rzeki to zwyka poraka, ale fiasko ldowania z morza to prawdziwa katastrofa". Zdradzi te, e brak mu ekspertyzy takiej operacji: A do czasu tej
wojny nigdy nie syszaem o jakimkolwiek rodku transportu wodnego, prcz pontonu. Teraz te nie widz innego sposobu ldowania". Sowa te pady z ust czowieka,
ktry, zdaniem mocarstw tego wiata, mia by wyznaczony na wodza naczelnego
niepowtarzalnej przeprawy przez jeden z najbardziej zdradzieckich szlakw wodnych na wiecie.
Nastpnego dnia Churchill, ktry wiedzia ju o rozmowie Roosevelta ze Stalinem, wysa not do prezydenta. Czy zechciaby spoy wsplny lunch? Roosevelt
odpar, e jest umwiony ze swoimi pracownikami. Gwoli prawdzie, zjad szybk

356

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYf^

2943

em R
mawiali okoo 15 minut, a nastpnie udali si do hallu gwnego ambasady r
skiej, aby wzi udzia w ceremonii przekazania Stalinowi - jako reDrp7Pnt, /
j

i-

rlc^cntantowi

narodu rosyjskiego - honorowego miecza, symbolizujcego bohaterstwo Rosjan

Stalingradem.
Bya to bro wyjtkowa, z pozacanego brzu, o rkojeci z krysztau i srebr
w szkaratno-zotej pochwie. Churchill przej miecz z rk gwardzisty brytyjskiej n'
choty, ktry przynis go na poduszce z perskiej skry jagnicej i purpurowego welwetu. Pod wielkim gobelinem przedstawiajcym klsk Napoleona pod Borodino
Churchill wyj miecz z pochwy, by wszyscy mogli go obejrze, a blask ostrza rozjani pmrok zimowego dnia. Nastpnie wrczy miecz Stalinowi ze sowami:
Jego Wysoko krl Jerzy VI poleci mi ofiarowa panu za obron Stalingradu ten oto miecz
honoru, ktrego projekt Jego Wysoko osobicie wybra i zaakceptowa. Miecz ten wykonali
angielscy rzemielnicy, ktrzy od pokole trudni si tym fachem. Ostrze miecza zawiera
napis: Obywatelom Stalingradu, ktrych serca s ze stali, dar od krla Jerzego VI, jako
wyraz hodu ze strony narodu brytyjskiego.

Stalin by wyranie poruszony. Szybko odpowiedzia:

W imieniu mieszkacw Stalingradu pragn wyrazi gbokie zadowolenie z padarku krla
Jerzego VI. Obywatele Stalingradu oceni warto tego daru wyjtkowo wysoko, a ja prosz
pana, -panie premierze, o przekazanie wyrazw podzikowania Jego Wysokoci krlowi.

Stalin ucaowa rkoje miecza i wrczy go Rooseveltowi. Pidziesit cali wypolerowanej stali znw zabyso, a donie prezydenta wyday si dziwnie mae w porwnaniu z okaza gard miecza. - Oni rzeczywicie mieli serca ze stali" - wyszepta prezydent. Stalin odda miecz marszakowi Woroszyowowi. Ku oglnej konsternacji, do Woroszyowa chybia celu i szlachetny miecz z dononym szczkiem upad
na marmurow posadzk. Stalin nie spuszcza oczu z Churchilla, gdy rosyjski onierz
pospieszy mieczowi na ratunek. Incydent - jeli to rzeczywicie by wypadek - odzwierciedla obojtno, z jak Stalin kwitowa wszelkie brytyjskie posunicia. Stalii
myla tylko o wygraniu najpierw wojny, a potem pokoju.
Jak tylko ceremonia dobiega koca, a triumwirat oraz osoby towarzyszce zasu
dli do stou, Stalin ponownie zaatakowa plany Churchilla. Rosjanie, powiedzia, potrzebuj pomocy, natychmiastowej pomocy i w tym stanie rzeczy Armi Czerwor
interesuj trzy sprawy: dokadna data operacji Overlord", ktra powinna nastpi
nie pniej, ni w maju, nastpnie Anvil" i - w kocu - powoanie wodza nacze
go. Zarwno Roosevelt, jak i Churchill zapewnili go, e wdz naczelny bdzie zna
z nazwiska w cigu dwch tygodni. Ale z uwagi na bezpieczestwo - bo skoro K<
nie maj szpiegw w najwyszych wadzach w Berlinie, to i Niemcy mog ich ml
w Moskwie - musz zachowa zrozumia ostrono w sprawie terminu Over
Churchill sprbowa raz jeszcze nawiza do operacji dywersyjnych na Baka)
ale Stalina zniecierpliwiy te dygresje. Zwrci si do Churchilla z czym, co n a Z ^ .
pytaniem dosownie bezporednim": - Czy pan premier i sztab brytyjski rzec2
cie wierz w sukces Overlord?". Churchill odpowiedzia: - Jeli ustalone w

357

warunki przeprowadzenia Overlord" zostan zatwierdzone, to kiedy nadejdzie

uznamy za nasz najwitszy obowizek przerzucenie przez Kana wszystkich
naszych si"
Zebranie odroczono, aby obecni mogli si przygotowa do obiadu, ktrego gospodarzem mia by Stalin. Churchilla wprawio to w jeszcze gorszy nastrj. Przebiera
na przyjcie, kiedy wpad Moran. - Tu si ju nic nie da zrobi" - mrukn premier z gorycz i jeszcze ze dwa razy przekl sytuacj. Moran pospieszy na obiad
z pozostaymi, rwnie przygnbionymi oficerami sztabowymi. Brooke spojrza na Morana i powiedzia: - Wylij mnie do azylu dla lunatykw. Nie znios tego. Duej
tego nie znios. Odbylimy siedmiogodzinn konferencj i nie posunlimy si ani
o krok do przodu". Brytyjczycy objawiali zdenerwowanie nie z powodu obaw o Overlord", ale dlatego, e nie byli w stanie wytumaczy Amerykanom, i odrzucenie przez
Stalina operacji dywersyjnych na wschodnich terenach Morza rdziemnego wynika
z pobudek politycznych, a nie wojskowych. Brytyjscy dowdcy dyskutowali rwnie
moliwo zaamania si Niemiec, a zaamanie to, w pojciu Morana, mogo pojawi
si u szczytu wadzy. Ale podczas gdy nadzieje Brytyjczykw na uzyskanie pewnej
przewagi nad Niemcami pyny z faktu, e niektrzy niemieccy generaowie byli le
usposobieni do Hitlera, wdz Zwizku Sowieckiego zaproponowa inny sposb rozwizania kwestii caego niemieckiego korpusu oficerskiego.
Uczta Stalina bya cigiem przeksek i toastw, punktem kulminacyjnym mia by
gigantyczny tort w ksztacie ozdobnej perskiej lampy, dzieo sztuki cukierniczej, ktre
topniao ju w momencie wniesienia, a rozlao si na tumacza Stalina, ktry bez
najmniejszej przerwy" robi dalej swoje. Kiedy wdka zaszumiaa w gowach, Churchill odebra par zatrutych strza ze strony Roosevelta i Stalina. Cho dotknity, premier odparowywa zaczepki z humorem i taktem a do momentu, gdy Stalin nagle
spowania, i swoim burkliwym monotonnym gosem Gruzina owiadczy, e po
wojnie generalicj niemieck naley bezapelacyjnie zlikwidowa. Armie Hitlera podlegay okoo pidziesiciu tysicom oficerw i technikw, kontynuowa Stalin, i gdyby ich zebra razem, otoczy i wystrzela, to ...potga militarna Niemiec zostaaby
unicestwiona". Churchill, ktry prawie wcale nie uleg dziaaniu szampana, odpowiedzia bardzo ostro. Wsta od stou i kroczc przez jadalni ripostowa: Parlament
brytyjski, ani tym bardziej opinia publiczna nigdy nie zaakceptuj masowych egzekucji. Nawet jeli dopuszcz do nich w pierwszym odruchu wojennej gorczki, zwrc
S1
? gwatownie przeciw odpowiedzialnym za zbrodni, gdy tylko dojdzie do pierwszej rzezi. Rosjanie nie powinni mie co do tego adnych zudze". Stalin powtrzy
z
uporem: Trzeba zastrzeli pidziesit tysicy". Churchill poczerwienia na twarzy
Sparowa: Raczej tu i teraz dam si wyprowadzi do ogrodu i zastrzeli, ni po^i na splamienie honoru mojego i mojego kraju tak nikczemnoci". Roosevelt
Toczy wtedy ze sowami pojednania - niech zostanie rozstrzelanych nie pidzieSlt
tysicy, a czterdzieci dziewi.
tym momencie syn prezydenta, pukownik Elliot Roosevelt, ktry znalaz si na
cz ^ C * U / c n m e by oficjalnie zaproszony, chwiejnie unis si z krzesa. Owiad' Ze z gadza si z propozycj Stalina i jest pewien, e armia amerykaska poprze
Plan. Na takie dictum, Churchill, ktry nie znosi modego Roosevelta, wsta z miejPo raz drugi i opuci pokj. Znalaz wolny hali i-usiad, by ochon i zastanowi
ralin bezszelestnie wyszed za nim i znienacka pooy mu rk na ramieniu.

358

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 1943

Powiedzia, e tylko artowa i poprosi Churchilla by ten wrci jednak do stou

Churchill zgodzi si a Stalin z umiechem zwrci si do niego: Jest pan proniemiecki. Diabe jest komunist, a mj przyjaciel Bg - konserwatyst". Rozmowa zakoczya si jowialnymi uciskami. Ale jak pniej napisa Churchill: ...Nie byem wtedy
cakiem przekonany, e to wszystko miao by artem bez powanych zamiarw w zanadrzu...".
Spotkano si po raz ostatni 30 listopada 1943 roku, w szedziesite dziewite urodziny Churchilla. Jubilat rozpocz dzie od usilnych stara, aby spotka si ze Stalinem w cztery oczy, bez udziau Roosevelta i personelu triumwiratu. O powodach
tych zabiegw Churchill napisa pniej: Czuem, e rosyjski przywdca nie w peni
pojmuje stanowisko Brytyjczykw". Mwic w skrcie, w jego umyle ksztatowao
si mylne przekonanie, i Churchill i brytyjscy sztabowcy, jeli zechc, wstrzymaj
operacj Overlord", i zamiast tego dokonaj inwazji na Bakany". Innymi sowy, Stalin, podobnie jak Roosevelt i Marshall, zacz wierzy, e dziaania zwizane z planem Jael" s raczej oznakami aktualnej polityki brytyjskiej, ni tylko dziaaniami
majcymi zdezorientowa wroga. Churchill chcia wyjani to nieporozumienie.
Spotkali si i przedstawi racje brytyjskie. Stalin odnis si do tego expose przyjanie,
ale zachowa twarde stanowisko - interesoway go jedynie Overlord" i Anvil". Churchillowi pozostaa ostatnia karta. Skoro nie moe ustpi w sprawie zastosowania
taktyki poredniej i rodkw specjalnych ograniczenia strat, ktre Wielka Brytania
poniosaby w czasie operacji D-Day" -jego ostatni nadziej by ju tylko plan Jael".
Tego popoudnia plan Jael" by gwnym przedmiotem dyskusji podczas trzeciej
i ostatniej sesji plenarnej konferencji. I tu Churchill mia twardy orzech do zgryzienia.
By wiadom, e Jael" nie powiedzie si bez wsparcia ze strony Rosji. Problem tkwi
w tym, e brytyjskie i rosyjskie tajne suby, ktre byyby odpowiedzialne za opracowanie, wprowadzenie w ycie i rozwinicie operacji, byy odwiecznymi wrogami. Te
dwa wywiady zaciekle si zwalczay - Rosjanie z chci wyparcia imperium brytyjskiego z jego woci, Brytyjczycy gwoli stumienia rewolucji bolszewickiej i przywrcenia innego systemu rzdw w Rosji. W skrytej walce nie poprzestawano na morderstwach, porwaniach ani na szantau; wrogo tylko chwilowo przycicha wobec potrzeby wspdziaania Westminsteru i Kremla w dziele pokonania Hitlera. Potem naleao si spodziewa, e wojna wywiadw rozgorzeje od nowa, z t sam determinacj - co w istocie si stao. Strategiczne akcje pozorne byyby wan, moe nawet
decydujc broni w tej walce; gdyby Churchill wyjawi Rosjanom, jak wyglda jego
propozycja wprowadzenia planu Jael" w czyn, Rosjanie nie omieszkaliby przej
pomysu Churchilla i jego sub specjalnych do wasnych celw.
A jednak Churchill si nie zawaha. Najwaniejsz potrzeb chwili by sukces operacji Overlord". Odsoni zatem zarys planu i - do pewnego stopnia - wyjawi brytyjskie metody dezorientacji przeciwnika. W celu odcignicia armii hitlerowskich
z Normandii - tumaczy - Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i Rosja musz przeprowadzi niezbdne manewry dyplomatyczne i wojskowe tak, by te trzy mocarstwa
zostay posdzone o planowanie inwazji Skandynawii i Bakanw. Rosja dodatkowo
stanie przed zadaniem zapewnienia niemieckiemu wywiadowi pewnoci, e - poprzez porozumienie w Teheranie - zachodni alianci zaatakuj brzegi Francji nie wczeniej, ni Armia Czerwona ruszy ze swoj gwn ofensyw w roku 1944, przy czym
naley przekona Niemcw, e ofensywa ta nie zacznie si przed lipcem. Dziki tym

TEHERAN

359

i innym faszywym podszeptom na temat strategii Sprzymierzonych, mona bdzie

mie nadziej - przekonywa Churchill - e Niemcy nie uczyni adnego zgubnego
dla Overlord" ruchu do czasu, gdy wojska alianckie szczliwie dobij do brzegw
Francji. W kocu Churchill zaproponowa, by anglo-amerykascy agenci - specjalici
akcji pozorowanych - polecieli do Moskwy i przedyskutowali oraz zgrali swoje plany
z rosyjskim sztabem generalnym. Tym sposobem Niemcy mieliby przeciw sobie wsplny, nieprzenikalny front dziaa mylcych, zgodnie prowadzonych przez Sprzymierzonych. Bez takiego frontu, przestrzega Churchill, o zaskoczeniu nie bdzie mowy,
a sam Overlord" poniesie klsk.
Nie gorszy od Churchilla mistrz sztuki oszukiwania, Stalin, bacznie wysucha
wykadu. Ale kiedy przystpi do omwienia niektrych dziaa mylcych, stosowanych przez Armi Czerwon - o atrapach czogw i samolotw, pozorowanych
lotniskach i faszywych przekazach radiotelegraficznych - obecni zrozumieli, e
rosyjskie metody s - delikatnie mwic - przestarzae. Przywdca rosyjski musia
si jeszcze wiele nauczy w dziedzinie strategicznej decepcji prowadzonej na skal
wiatow; a poniewa by jak najbardziej wiadom skutkw fiaska operacji Overlord" dla Armii Czerwonej, natychmiast wyrazi zgod na propozycj Churchilla.
Do wojskowych celw naley uy wojskowej dyplomacji - mia powiedzie. Z samym diabem, a nawet z jego babk cyrograf podpisz, jeli tylko pomoe mi to
zniszczy Hitlera".
I wtedy Churchill, z obuzersk nutk w gosie, zauway: W czasie wojny prawda jest rzecz tak cenn, e trzeba j chroni murem kamstw". Aforyzm przetumaczono Stalinowi, a ten zachichota. Wtedy jednak zawizao si jedyne w swoim rodzaju przymierze: brytyjskie, amerykaskie, rosyjskie i - pod pewnym wzgldem niemieckie suby tajne byy od tej chwili zczone nimi planu pozbycia si Hitlera.
Ustalono, e ze wzgldu na zbliajce si operacje w Europie sztaby wojskowe trzech mocarstw powinny odtd dziaa w bliskiej cznoci. W szczeglnoci ustalono, e tajny plan
mistyfikacji i wprowadzania w bd przeciwnika bdzie uzgadniany przez zaangaowane
sztaby.

Trzej przywdcy zoyli podpisy pod dokumentem. Plan Jael" sta si projektem
rangi midzynarodowej.
Nastpnego dnia po konferencji Churchill i Roosevelt odlecieli do Kairu. A tam
Roosevelt - ju sam - zacz si zastanawia nad kandydatur dowdcy operacji Overlord". Z wyborem nie mona ju byo zwleka. W kocu decyzja zapada wbrew
gorcym protestom Hopkinsa i Stimsona, bez liczenia si z preferencjami Stalina i Churchilla, niezalenie od wasnej w kocu, publicznie wyraanej chci dania Georgowi
Marshallowi tej historycznej szansy, ktrej genera tak poda i na ktr tak bezdyskusyjnie zasugiwa". Jeszcze w niedziel, 5 grudnia 1943 roku, w czasie przejadki
do piramid Roosevelt podzieli si z Churchillem rozterk co do osoby Marshalla,
ktry w jego opinii jest nieoceniony dla pomylnego poprowadzenia wojny i trudno
sobie wyobrazi zwolnienie go z Waszyngtonu. Ale czy Brytyjczycy zaakceptuj Eisenhowera? Churchill odpowiedzia, e t kwesti moe rozstrzygn tylko sam prezydent, ale oni, Anglicy, ze swej strony rwnie gorco powaaj generaa Eisenhowera,
i zawierz swoje losy jego kierownictwu z serca pync dobr wol".

360

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 1943

Kryy pniej pogoski, e Brytyjczycy wymusili na Roosevelde powoanie Eisenhowera na dowdc Overlord". Rozgldali si bowiem za - wedle Ingersolla - czowiekiem frontowym", ktry umiaby zagodzi dania amerykaskiej opinii publicznej, a jednoczenie mocno trzyma w garci zapalczywcw i doda ducha niezguom
W kocu to gwnie Brytyjczycy mieli odegra cae przedstawienie. Takiego czowieka znaleli w Eisenhowerze - Ingersoll gotw by si o to posprzecza - i poufnie
Londyn spodziewa si, e genera powtrzy swj wyczyn rdziemnomorski, jako
czowiek akceptujcy zawioci polityki pozostawi zarzdzanie sprawami wojennymi ludziom o wikszym dowiadczeniu, a sam zbierze stosowne nagrody i godnoci
w oczach tumw". Moe i byo troch prawdy w enuncjacjach o wpywie Brytyjczykw na decyzj Roosevelta, cho nie ma dowodw na to, jak, gdzie, kiedy i kto miaby
przekona prezydenta Stanw Zjednoczonych do takiego wanie wyboru. Cokolwiek
si wydarzyo naprawd, Wielcy Sprzymierzeni nareszcie uzgodnili stanowiska w kwestii strategii - opowiedzieli si za bezporednim - z jednoczesnym uyciem armii,
lotnictwa i marynarki wojennej - uderzeniem na potnie ufortyfikowane wybrzee
francuskie. Amerykaska argumentacja wygraa i Amerykanin mia dowodzi t nadzwyczaj skomplikowan i niebezpieczn operacj. Plan by odwany; niektrzy mogli go susznie nazwa straceczym. Nikt jednak nie mia wtpliwoci, e - triumfujcy, czy przegrany - D-Day" bdzie rozstrzygajc akcj tej wojny.

"Cicero"
W cigu ostatnich miesicy roku 1943 i w pierwszych 1944 neutralna Turcja bya tyglem, w ktrym wrzaa utajona wojna przeciwko Trzeciej Rzeszy. Dwa due miasta
tureckie - Stambu i stoeczna Ankara - zamieniy si w skupisko spiskowcw i kontrspiskowcw wszelkiego autoramentu i wyznania, ambasadorw i agentw rnych
mocarstw, zaprztnitych intrygowaniem i myszkowaniem obok Zotego Rogu
i wzdu bulwaru Ataturka, trzymilowej wysadzanej akacjami arterii stoecznej. Brytyjczycy, Niemcy, Amerykanie, Rosjanie, przedstawiciele przernych nacji, przepychali si ulicami, ledzili nawzajem, namawiali si, przekupywali i zwyczajnie oszukiwali, lub ubijali interesy u Serge'a, w Faju, w restauracji Dworcowej", czy u Papy
Karpika; bulwar szybko zyska miano Wycigw szczurw". Wszyscy szukali sprzymierzecw, albo partnerw do interesw; i wszyscy bez wyjtku, czy to kompani
czy wrogowie, bez najmniejszych skrupuw dziaali na szkod innych, kiedy chodzio o wasne korzyci. Na ulicach tych miast rozgryway si sceny wojny wszystkich
ze wszystkimi.
Na tym etapie wojny gwn trosk Brytyjczykw w Turcji by plan Jael" i jego
wariant rdziemnomorski Zeppelin". Miay one zasugerowa Niemcom, e alianci
przystpi do najwaniejszego uderzenia gdzie na odcinku uku czcego Triest ze
Stambuem. Jak szacowano we wstpie do planu Jael":
... wrg zrobi wszystko, co w jego mocy, aby utrzyma poludniowo-wschodni Europ,
chocia bdzie si zapewne czciowo wycofywa z wysp (Egejskich). Jeli zdoamy mu wmwi, i znaczce siy i sprzt desantowy skoncentrowalimy na wschodnich obrzeach Morza
rdziemnego, to by moe skonimy Niemcw do zatrzymania wojsk na Bakanach. Nasze
szans wzrosn,jeli Turcja doczy do aliantw, ale nawet jeli odmwi, moglibymy nadal
szachowa przeciwnika skutkami nieustannej infiltracji terenu.

Takie te byy zaoenia wstpne planu Jael" i dla podtrzymania dalszych akcji
mylcych wroga Brytyjczycy byli skonni ponie straty w ludziach i materiaach.
Aby zmyli przeciwnika, przystpili do serii tzw. akcji Commando, wywiadowczych i rutynowych operacji militarnych na Dodekanezie, grupie wysp na Morzu Egejskim, bronicych dostpu do Turcji i do Lewantu. Ich celem byo zademonstrowanie
alianckiej potgi w regionie Morza rdziemnego na tak skal, by Turcy zdecydowali si przystpi do Wielkiego Przymierza. Kiedy wic Wosi wycofali si, Churchill
zadepeszowa do brytyjskiego szefa sztabu w Kairze, lorda generaa Henry'ego

362

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA -1943

Maitlanda Wilsona: Zacza si prawdziwa gra. Chwytaj si kadego sposobu i bd

miay. ...Czas przypomnie sobie o Clive i Marlborough i o ludziach Rooke'a zdobywajcych Gibraltar".
Brytyjczycy rzeczywicie zaczli gra serio; do ryzykownego podbicia Dodekanezu skierowali brygad szeciu tysicy onierzy. Midzy wrzeniem i listopadem 1943
roku Wilson rzuci swoich onierzy na Kos, Samos i Leros, ale - z jednej strony Wehrmacht zareagowa z zaciekoci, a z drugiej - Amerykanie odmwili wysania
lotnictwa do wsparcia dziaa ldowych na wschodnich wybrzeach rdziemnomorskich. Nie yczyli sobie mie do czynienia z brytyjsk awantur, jak to okrelali. Wojska
brytyjskie zostay zmuszone do poddania si. Straty byy ogromne - pi tysicy ludzi. Sze niszczycieli i jeden okrt podwodny zatopione, cztery transportowce i sze
niszczycieli uszkodzonych i ponad sto rozbitych samolotw*.
Taka bya cena, jak Wielka Brytania zapacia za prb przyczynienia si do sukcesu planu Jael". Klska - pierwsza od czasu poniesionej pod Tobrukiem w czerwcu
1942 roku - Brytyjczykom przyniosa znaczn utrat prestiu, a Niemcom dodaa pewnoci siebie. Amerykanie, z kolei, utwierdzili si w przekonaniu, e ich przezorne
trzymanie si z dala od Morza rdziemnego okazao si strategi ze wszech miar
mdr. Turcy za, bliscy ju decyzji o przystpieniu do Wielkiego Przymierza, przyjrzeli si spustoszeniu dokonanemu przez niemieckie siy powietrzne i morskie na
wyspach i wycofali si skwapliwie poza swoje opotki. Ale jednoczenie gwatowno
niemieckiej riposty potwierdzia szczeglne uczulenie Niemcw na punkcie tego regionu jako caoci, a mapy sytuacyjne OKW ukazyway, e do strefy Morza Egejskiego i do brzegw poudniowo-wschodniej Europy napywa coraz wicej si wroga.
Jednak gra, zwana planem Jael" toczya si gwnie w Ankarze, a jej centraln
postaci by ambasador nadzwyczajny i penomocny jego Brytyjskiej Wysokoci, lord
Hughe Montgomery Knatchbull-Hugessen, kawaler komandorii Wielkich Orderw
witego Michaa i witego Jerzego. Jako relikt stabilnego wiata imperium brytyjskiego, sir Hughe rezydowa w splendorze wicekrla w ambasadzie brytyjskiej w Ankarze, spokojnym, sennym miejscu wrd zieleni trawnikw i woni czerwonych jaminw frangipani. Tam te Snatch" - jak nazywano t grup w ministerstwie spraw
zagranicznych - staraa si ukrci wpywy niemieckie w Turcji i skoni ten kraj do
opowiedzenia si po stronie Wielkich Sprzymierzonych. Sir Hughe, absolwent Eton
(wraz z Menziesem i Bevanem), i Balliol (z Wingatem), nieodrodny przedstawiciel
najwyszych sfer, oeniony z crk wybitnego generaa, by czowiekiem wybrednym, wyniosym i wyksztaconym. Przed objciem placwki w Ankarze, peni funkcj ambasadora brytyjskiego w randze ministra w Chinach, nastpnie w krajach batyckich, a potem w Teheranie. Wytchnienia szuka w grze na pianinie. Gra podobno
bardzo le, z upodobaniem take ukada zoliwe kuplety na temat ministerstwa spraw
zagranicznych. Nade wszystko jednak wyrniay go aspiracje literackie; wyda juz
ma eleganck ksieczk powicon Knatchbullom na Merrsham Hatch, a w czasie
* Sprawa Dodekanezu i w ogle Archipelagu zdeformowana: po kapitulacji Wioch tamtejsze garnizony woskie bez zmian podlegay rzdowi marsz. Badoglio. Niemcy bez trudu rozbroili Wochw na Rodos i na Krecie, ale na kilku innych jak na Leros (gwna baza floty woskiej w tym rejonie oraz Samos) si utrzymayBrytyjczycy dziaali chaotycznie sabymi siami i w rezultacie ich oddziay a take greckie i woskie zostay
pobite przez desanty niemieckie (przyp T.R.).

CICERO"

363

pobytu w Turcji powici si pisaniu pamitnika o obiecujcym tytule Dyplomata

wojny i pokoju". Pociga go przepych ycia waciwego staremu imperium otomaskiemu, z jego pimowymi aromatami i etykiet; ale - przy wszystkich tych cechach nalea do zaufanych ludzi Anthony'ego Edena, ktrego zna z Eton i z Oksfordu.
Ostronie i z caym szacunkiem pouczano go w kwestii wikszoci waniejszych
brytyjskich, czy alianckich decyzji w dziedzinie polityki zagranicznej. A przede wszystkim informowano go dokadnie o wielkich konferencjach roku 1943. Nikt nie mg
przewidzie skutkw tych informacji - czy otworz jakie moliwoci, czy przynios
zagroenie.
Wrd personelu ambasady znajdowa si pewien czowiek - niejaki Elyesa Bazna
- lokaj jego lordowskiej moci. Oboplna mio do starych niemieckich pieni zbliya pana i jego sug w stopniu niezwykym. Bazna dysponowa szkolonym gosem
piewaka operowego; a zatem, zwykle po lunchu, sir Hughe gra na pianinie w swoim salonie, a Bazna, przyklaskujc sobie pulchnymi domi, silnym tenorem wypiewywa smutne ballady, syszane w najdalszych zaktkach rezydencji. Wkrtce Bazna
tak si wkrad w aski swego pana, e sir Hughe awansowa go na stanowisko dajce
mu pewn wadz w obrbie rezydencji i ambasady. Przyodziany w imponujcy bkitny uniform oraz spiczaste nakrycie gowy, trzyma wart przed drzwiami gabinetu, skutecznie odprawiajc intruzw, gdy jego pan oddawa si rozmylaniom lub
drzemce. Na bardziej uroczyste okazje sir Hughe przebiera swego faworyta w bogato zdobione brokaty, w cimy z podwinitymi ku grze czubami i fez z chwostem,
przypasywa mu krtki, zakrzywiony kordelasik i ustawia przy gwnym wejciu.
Paci mu ponad zwyk lokajsk ga stu tureckich lirw i przymyka oko na fakt, e
w pomieszczeniach dla suby Bazna figlowa z pokojwk lady Knatchbull-Hugessen. W takich to okolicznociach wydarzy si jeden z najbardziej zagadkowych aktw szpiegostwa od pocztku II wojny wiatowej.
Bazna, zuchway osobnik o wybitnie chopskich rysach twarzy, urodzi si w roku
1904 w Pritinie. Opowiada pniej, e jego ojciec by mu, e jego dziad by jednym z modoturkw" Ataturka i nosi miano Tahir Paszy Dzielnego i e jeden z jego wujw by genera-majorem Kemalem, jeszcze jednym modoturkiem". Rozgasza rwnie, e wyksztacenie odebra najpierw w Fatih - tureckiej akademii wojskowej - razem z trzema kuzynami, ktrzy potem zajli prominentne stanowiska
w administracji tureckiej, jeden za - jako burmistrz Ankary w latach 1960-1962.
Przyznawa, e wyrzucono go z akademii, a podczas brytyjskiej okupacji Stambuu
w roku 1919 obra karier drobnego rzezimieszka. Za kradzie wasnoci armii brytyjskiej zesano go do obozu karnego w Marsylii, za jego ojciec zgin w Albanii od
przypadkowej kuli z rk angielskiego myliwego. Te dwa wydarzenia w yciu Bazny - jak owiadczy - przesdziy o jego nienawici do Brytyjczykw. Po uwolnieniu z obozu karnego w Marsylii, pracowa przez jaki czas w fabryce samochodw
Berlieta, gdzie wyuczy si lusarstwa. W roku 1925 wrci do Stambuu i zosta
zatrudniony w dziale transportu korporacji stambulskiej, szybko jednak znalaz si
w Yozgacie, tym razem jako szef tamtejszej brygady poarniczej. Na krtko przed
wybuchem II wojny wiatowej pojawi si znowu w Stambule, gdzie zasiad za kierownic takswki miejskiej, a gdy i w tym zawodzie si nie odnalaz, kreowa si na
kavassa - po turecku: osobisty lokaj dla sub dyplomatycznych. Zanim znalaz posad kamerdynera u lorda Hughe'a - jak wynikao z jego referencji - suy ze zmie-

364

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 1943

nym szczciem w kilku jeszcze miejscach, u ambasadora Jugosawii, u radcy angielskiego, u amerykaskiego attache i niemieckiego ministra.
U sir Hughe'a nasta we wrzeniu 1943 roku, w czasie, gdy Brytyjczycy byli powanie zajci kuszeniem Turcji; Bazna szybko odkry, e pan ambasador ma zwyczaj przynosi telegramy i dokumenty, w wikszoci cile tajne - do prywatnych
apartamentw i czyta je sobie popoudniami i wieczorami. Ze sprytem waciwym
raczej wyszkolonemu szpiegowi, Bazna wykona woskowy odcisk klucza do skrzynek na listy - czerwonej i czarnej - do ktrych wdroway przesyki z kancelarii
ambasady. Klucz ju mia. Okoo 20 padziernika Bazna zabra pewne dokumenty
do swojej kwatery, sfotografowa je star, 35-milimetrow Leic i odoy na miejsce. Okoo 26 padziernika, po zapadniciu ciemnoci wymkn si do domu swego
byego pracodawcy, niemieckiego ministra Alberta Jenke, i zaproponowa mu odkupienie dokumentw.
Jenke, szwagier ministra spraw zagranicznych Rzeszy, Joachima von Ribbentropa,
nie by czowiekim atwowiernym i z miejsca tkno go podejrzenie, e Bazna, ktrego
nigdy nie lubi ani te mu nie ufa, jest prowokatorem nasanym przez ktrego z jego
osobistych wrogw. Odnis take wraenie - jak pniej relacjonowa - e Bazna jest
wyszkolonym szpiegiem. Zapyta jednak uprzejmie o cen filmu, a Bazna owiadczy, e chce 20 tysicy funtw, czyli ok. 80 tysicy dolarw za pierwsz rolk, zawierajc 52 klatki filmu i 15 tysicy funtw (60 tysicy dolarw) za kad nastpn. Jenke
uda zaskoczenie podyktowan przez Bazn cen; zreszt nie mia jeszcze zezwolenia
na przeprowadzanie tego rodzaju transakcji. Ale dla niepoznaki przedua negocjacje, gdy Bazna zagrozi przekazaniem materiau Rosjanom, jeli nie uda mu si dobi
targu z Niemcami. Na takie dictum Jenke poprosi Bazn o minut zwoki; opuci
pokj i po chwili wrci z Ludvigiem Moyzischem, szefem SD na Turcj.
Moyzisch opisze pniej swoje pierwsze zetknicie z Bazn: ...rozlatane spojrzenie jego ciemnych oczu wdrowao od drzwi do mnie i z powrotem"; zaintrygowaa
go jednak i osobowo Bazny i wysoko sumy, jakiej zada. Jeli nie bya to mistyfikacja, to Bazna mia dostp do tego, co w argonie brytyjskich urzdnikw spraw
zagranicznych przyjo si nazywa printami" - nadsyanymi i wychodzcymi informacjami dyplomatycznymi. Moyzisch zaproponowa termin nastpnego spotkania na godzin 10.00,30 padziernika w ogrodowej szopie ambasady. Bazna mia tam
przekaza mu pierwsz rolk filmu, poczeka na jego wywoanie i zbadanie oraz jeli Moyzisch bdzie usatysfakcjonowany - na pienidze w kwocie 20 tysicy funtw. Bazna propozycj przyj i opuci dom Jenkego.
Nastpnego ranka Moyzisch odwiedzi niemieckiego ambasadora w Ankarze,
Franza von Papena. Szczwany niemiecki lis, Papen, okaza obrzydzenie, jakim przej
go osobnik w rodzaju Bazny, ale upowani Jenkego do podjcia dalszych krokw.
Moyzisch rwnie wszy jak sztuczk w tej podejrzanej aferze, ale dziki podpisowi Papena, pospou z Jenkem wysa do Ribbentropa w Berlinie telegram treci
nastpujcej:
Do ministra spraw zagranicznych Rzeszy. Osobiste. Najcilej tajne. Otrzymalimy od
pracownika ambasady brytyjskiej zdjcia oryginalnych, oboonych klauzul najwyszej
tajnoci dokumenty. Utrzymuje on, e zdoby je, gdy jako lokaj ambasadora mia do nich
dostp. Za pierwsz dostaw, umwion na 30 padziernika, da dwudziestu tysicy fun-

CICERO"

365

tw szterlingw w banknotach. Za kolejne dostawy - 15 tysicy funtw za kad rolk

filmu. Prosz o rad, czy ofert naley zaakceptowa. ]eli dana suma ma by przesana
przez specjalnego kuriera, to powinien on przyby nie pniej, ni 30 padziernika. Osobnik, podajcy si za lokaja, by zatrudniony kilka lat temu przez Pierwszego Sekretarza
[u Rosjan], poza tym niczego wicej o nim tutaj nie wiadomo.

Oprcz Ribbentropa z telegramem zapoznali si rwnie Schellenberg i ambasador Ritter, dyplomata, ktry opiekowa si sprawami Wehrmachtu. Jego asystent, Fritz
Kolbe, by szpiegiem Dullesa w ministerstwie spraw zagranicznych Rzeszy.
Schellenberg take podejrzewa podstp. Pniej tak podsumowa spraw: Na pierwszy rzut oka wydawao si to trudne do uwierzenia. ...Ale w trakcie mojej pracy wywiadowczej czsto stawaem w obliczu ryzykownych decyzji i wyksztaciem w sobie
pewien rodzaj intuicji". Schellenberg zasugerowa przyjcie oferty Bazny. Ribbentrop
te wyrazi zgod, a Papen otrzyma nastpujc informacj: Do ambasadora von
Papena. Osobiste. Najcilej tajne. Przyj ofert lokaja z najwysz ostronoci.
Specjalny kurier przybdzie do Ankary trzydziestego przed poudniem. Po przejciu
dokumentw oczekuje si natychmiastowego raportu".
O umwionej godzinie Moyzisch i Bazna spotkali si w szopie ambasadorskiego
ogrodu i Bazna wrczy Niemcowi rolk 35-milimetrowego filmu. Moyzisch niezwocznie uda si do komrki, gdzie mia ciemni fotograficzn i wywoa film. Od pierwszego rzutu oka byo wiadomo, e na fotografiach znajduj si cile tajne dokumenty
i telegramy dyplomatyczne. W tej sytuacji Moyzisch wrci do pokoju, gdzie czeka
Bazna i wrczy mu 20 tysicy funtw, zapakowanych w egzemplarz francuskojzycznej gazety La Republiue".
Zanim Bazna wyszed, Moyzisch wypyta go jeszcze, jakich uy sposobw do sfotografowania dokumentw. Bazna wyjani mu, e skonstruowa trjnozny statyw
i sfotografowa dokumenty przy wietle stuwatowej arwki. Opowiedzia dokadnie, jak wszed w posiadanie dokumentw, od chwili, gdy wykrad je z pokoju ambasadora do odniesienia ich na miejsce, co zajo mu tylko trzy minuty; powiedzia, e
dziaa w pojedynk. Odpowied ta mocno zaniepokoia Moyzischa, gdy skonfrontowa j z inn informacj Bazny, ktry wczeniej okreli odlego dzielc apartamenty ambasadora i kwatery dla suby jako do znaczn. Mogo to by zwyke potknicie lub samochwalstwo, albo obie te rzeczy naraz, ale Moyzischowi nie wydawao si
moliwe wykradzenie dokumentw, zbiegnicie z kilku kondygnacji schodw o dugoci 200 jardw, wykonanie zdj i odniesienie na miejsce w cigu zaledwie trzech
minut.
Jednak zaniepokojenie Moyzischa ustpio nieco po dokadniejszym przyjrzeniu
si kliszom. Zapisa potem:
Byem naprawd zaskoczony. To przechodzio ludzkie pojcie. Na moim biurku leay najcilej strzeone tajemnice naszego politycznego i wojennego wroga, dokumenty nieocenionej wartoci. W dodatku papiery te nie budziy adnych podejrze. adnego podstpu. Cienia wtpliwoci, e nie s prawdziwe. Z nieba spady prosto w nasze rce dokumenty, o ktrych zdobyciu agent wywiadu moe tylko marzy przez cae ycie bez specjalnej nadziei, e
jego sen si zici. Od razu wiedziaem, e usuga lokaja ma dla Trzeciej Rzeszy niewiarygodne znaczenie. Cena, ktr przyszo za ni zapaci, doprawdy nie bya wygrowana.

366

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA -1943

Dokumenty, zgodnie z relacj Moyzischa, zawieray wiadomoci wymieniane midzy brytyjskim ministerstwem spraw zagranicznych i ambasad brytyjsk w Ankarze, najstarsze z nich pochodziy sprzed dwch tygodni, a wszystkie opatrzone byy
stemplami Top Secret". W czasie lektury Moyzischa porazia jeszcze jedna myl:
Uwiadomiem sobie ogrom determinacji i przygotowa aliantw, ich woli zniszczenia Trzeciej Rzeszy za wszelk cen... Szczliwym, cho skaonym brudnymi pobudkami Bazny,
trafem, musielimy spojrze prawdzie w oczy. Porazia nas wiadomo, e nazistowskie
Niemcy i ich przywdcy zmierzaj do kompletnej destrukcji... I nie bya to jaka propaganda... Potga aliantw bya tak wielka, e czego wicej od cudu potrzebowalimy, by wygra
wojn.

witao ju, a Moyzisch cigle jeszcze czyta, ...zastanawiajc si, czy wadcy Niemiec, tam, w Berlinie lub w kwaterze Hitlera pojm prawdziwe znaczenie tego, co
mia tu przed oczami. Jeli tak, to mieli tylko jedno wyjcie".
Moyzisch pokaza dokumenty Papenowi, ktre go zaszokoway. Nastpnie przez
specjalnego kuriera posa je do oceny specjalistom w Berlinie, nadajc Baznie pseudonim Cicero". Jednoczenie zadepeszowa w par miejsc z informacj o zarejestrowaniu kryptonimu Cicero", ktrego dane trafiy w ten sposb ponownie na biurko
Kolbego. A w Berlinie pierwsz reakcj Schellenberga byo niedowierzanie - te dokumenty byy zbyt dobre, by uzna je za prawdziwe. Podejrzewa mistyfikacj i wezwa
Moyzischa do Berlina, by wysucha szczegowego raportu. Trawiony wtpliwociami, poleci by papiery, poprzez Himmlera, trafiy do Hitlera.
Moyzisch przyby do Berlina w pierwszym tygodniu listopada". Po wyczerpujcej rozmowie Schellenberg napisa w swoim dzienniku:
...usiowalimy dociec motyww, ktrymi kierowa si Bazna. Na tym etapie nie mona byo
mie adnej pewnoci co do wiarygodnoci dokumentw, ale zgodzilimy si obaj, e cena
tych papierw bya ze wszech miar usprawiedliwiona; jeli nawet pniej znajd si dowody na oszukacz akcj wrogiego wywiadu, to sama wiedza o tym jest cenna sama w sobie,
bo najwaniejsz rzecz jest pozna wszelkie rodki, jakimi twj przeciwnik prbuje wywie ci w pole.

Schellenberg i Moyzisch skoncentrowali si na sprawdzeniu zarwno przeszoci

Bazny, jak i metod jego pracy. Niewiele jednak mogli w tej sprawie zrobi, a tym bardziej - sprawdzi. Moyzisch wrci wic do Ankary z penomocnictwem kontynuowania wsppracy z Cicero". Szybko jednak odkry, e wrd sprzecznych informacji, ktre Bazna podawa na swj temat, kama w sprawie znajomoci jzyka angielskiego. Przez Schellenberga informacja o tym kamstwie dotara do Himmlera,
a nastpnie do Hitlera, ktry orzek autorytatywnie, e caa rzecz jest ukartowana
przez Brytyjczykw. Nie wiadomo, czy Hitler kiedykolwiek uzna dokumenty Bazny
za autentyczne. Schellenberg by przekonany, e same dokumenty nie nosz ladw
podrobienia, ale nie zaprzesta docieka, jakie oszustwo mogoby si za nimi kry.
Interesowao go te, czy Bazna dziaa w pojedynk. Jego podejrzenia niebawem zostay podbudowane nowym odkryciem. W ostatnich dniach listopada zauwaono co,
co bez adnych wtpliwoci wskazywao na to, e Bazna nie pracowa sam. Na jednej

CICERO"

367

z dostarczonych Moyzischowi fotografii widniay dwa palce Bazny, a w oczy rzuca

si oryginalny sygnet, z ktrym jego waciciel nigdy si nie rozstawa. Zaraz po dokonaniu tego odkrycia Schellenberg wysa do Ankary eksperta od fotografiki. Mia
on za zadanie rozpozna technik pracy Bazny.
Moyzisch zaprosi Bazn do swojego biura i tam, przy wczonym magnetofonie
i w obecnoci ukrytego za kotar eksperta, skoni go do opowiedzenia, w jaki sposb
fotografowa dokumenty. Z tumacze Bazny ekspert wywnioskowa, e ...istnieje
zaledwie cie cienia szansy, e pracowa zupenie sam. Szans, e dziaa w pojedynk oceniam na jedn do tysica". Ekspert znalaz w fotografiach jeszcze jeden dowd
dyskredytujcy zeznania Bazny. Zdjcia wykonywano - jak orzek - z krtkimi przerwami koniecznymi do ustawienia ostroci oraz przy pomocy dugiego i silnego obiektywu, z odlegoci co najmniej czterech stp. Nastpnie fotografujcy uy fotograficznych lamp owietleniowych umieszczonych w kieszonkowym reflektorze. Z pewnoci nie uyto stuwatowej arwki. I chocia negatywy byy lekko niedowietlone,
to wszystkie odznaczay si znakomit ostroci. A to cakowicie przeczyo opowieci
Bazny, jakoby trzyma aparat w jednej rce i zwalnia migawk jednym palcem, nawet
jeli posuyby si prowizorycznym statywem. Na koniec ekspert dobitnie stwierdzi, e zdjcia bez adnych wtpliwoci wykona fachowiec, o niebo lepszy, ni Bazna.
Co wicej, dokumenty dobrano uwanie i precyzyjnie; byo absolutnie niemoliwe,
by Bazna - czowiek sabo znajcy angielski, nie mwic ju o jzyku dyplomatw mg tak wprawnie wyselekcjonowa materia do sfotografowania.
W kocu SD doszo do wniosku, e Bazna nie jest osob, za ktr si podaje. Albo
jest wyszkolonym agentem, albo pracuje z takowym. Jedynym faktem nie do podwaenia pozostaj dokumenty; jest to materia autentyczny i najwyszej rangi. Wychodzc z tego zaoenia, SD kontynuowao wspprac z Bazn do pocztku marca 1944
roku, ale nigdy ju warto dostarczanych przez niego dokumentw nie zbliya si
nawet do bogactwa informacji zawartych w tych materiaach, ktre Cicero" przekaza bezporednio po konferencji w Teheranie. Sir Hughe by informowany na bieco
o tego rodzaju spotkaniach, i dziki Cicero" Niemcy rwnie utrzymywali si w kursie informacji. SD zapacio Baznie za jego usugi grubo ponad 300 tysicy funtw
(1,2 miliona dolarw).
Okoo 20 kwietnia 1944 roku, lub tego wanie dnia, Bazna na wasne yczenie
zrezygnowa z posady kavassa i opuci ambasad brytyjsk. By teraz bogaczem.
Wkrtce zaoy przedsibiorstwo budowlane z zamiarem zbudowania w Turcji luksusowego hotelu. Powodzio mu si wietnie do momentu, gdy banki tureckie zaniepokoia wielka liczba funtw szterlingw dosownie zalewajca rynek. Bankowcy
powizali je szybko z osob Bazny, a dochodzenie policyjne wykazao, e wikszo
jego pienidzy jest podrobiona - bya to cz wielkiej iloci falsyfikatw wydrukowanych przez SD specjalnie na opacanie dziaalnoci szpiegowskiej i - przy okazji w celu podwaenia wartoci brytyjskiej waluty. Bazna unikn najgorszego, najpierw
znalaz si w wizieniu jedynie za defraudacj, a ostatnie lata ycia spdzi w ndzy.
Aby spaci swoich wierzycieli, mieszka w ciasnej norze na jednej ze stromych i lepych uliczek Stambuu, zajmujc si handlem uywanymi samochodami i udzielajc
lekcji piewu. Par lat po wojnie wytoczy Niemcom Zachodnim proces, w ktrym
domaga si odszkodowania. Ale Niemcy wymiali jego pozew; narzekajcy na nikczemno rzdzcych, Bazna zmar w ndzy w Stambule w roku 1971.

368

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA -1943

Taki by koniec Cicero". Ale nie koniec sprawy. Kilka lat po wojnie rni ludzie,
jak Papen, Moyzisch i sam Bazna, ktry zreszt wyda ksik o swojej dziaalnoci zadali, by przekazano im informacje zawarte w teczkach sir Hughe'a, informacje,
ktre mogy narazi na niebezpieczestwo operacj Overlord". Istniao rwnie domniemanie, e dziki papierom Cicera" Niemcy mieli wgld w strategi Wielkiej
Trjki i bez trudu mogli udaremni ich posunicia; sir Hughe i tym samym Brytyjczycy zostali oskareni o wstrzsajc niefrasobliwo w chronieniu tak ywotnych sekretw. Uratowali twarz tylko dziki temu, e Hitler uwaa te dokumenty za mistyfikacj. Uzna, e Brytyjczycy, podrzucajc mu tak wartociowe informacje, chc go
zwyczajnie wyprowadzi w pole i zabroni podejmowania w tej sprawie jakichkolwiek krokw. Stalin, teraz z pozycji zimnej wojny ze swoimi byymi sojusznikami,
inaczej interpretowa afer Cicero". Odpowiedzialnoci za ni cakowicie obcia
Wielk Brytani, twierdzc, e chciaa ona podstpnie sabotowa Overlord" przez
ujawnienie zamiaru, jeli nie penej treci planu. Pomimo ciaru tych oskare, rzd
brytyjski zachowa oficjalne milczenie - z wyjtkiem pojedynczej, krtkiej odpowiedzi na interpelacj parlamentarn. Milczenie Brytyjczykw odbierano wtedy, jako
wyraz najgbszego zaenowania. Czy jednak za tym upartym milczeniem nie kryo
si co, czego rzd brytyjski nie mia ochoty wyjawi? Czy Bazna zosta wykorzystany przez Brytyjczykw do sabotau Overlord", operacji, ktrej byli przeciwni? Czy
te byo jeszcze inne wytumaczenie dla tej zagadkowej sprawy?
Prawdy w aferze Cicero" naleaoby szuka w zbadaniu trzech nastpujcych
kwestii: czy Bazna dziaa sam, czy pod skrzydami Brytyjczykw, jaki by charakter
wrczonych Niemcom dokumentw i - po trzecie - jak Niemcy na nie zareagowali.
Czy na dusz met dokumenty te przysuyy si bardziej Niemcom, czy - planowi
Jael"? Po pierwsze, ani fizycznie, ani technicznie Bazna nie mg pracowa sam,
a w kadym razie nie by wykryty przez tak dugi czas. Znany z wielkiej pychy,
sir Hughe nie by jednak gupcem. Bardzo dobrze zdawa sobie spraw ze skrajnej
delikatnoci swojej misji i znaczenia przechodzcych przez jego rce dokumentw.
Nawet jednak, gdyby pan ambasador chwilowo straci czujno, inny pracownik ambasady z urzdu mia zawsze oczy i uszy otwarte. Tym czowiekiem by pukownik
porucznik Montague Reaney Chidson, byy szef wydziau kontynentalnej suby wywiadowczej MI-6, wysoki rang funkcjonariusz wywiadu brytyjskiego w Turcji, zatrudniony w ambasadzie, jako pomocniczy attache wojskowy".
W wieku 51 lat Chidson by jednym z najbardziej dowiadczonych oficerw MI-6,
w ktrym suy od koca I wojny wiatowej na wielu kluczowych stanowiskach w Gibraltarze, Wiedniu, Bukareszcie, Budapeszcie i w Hadze. W czasie bitwy o Holandi w roku 1940 Chidson penetrowa podziemie amsterdamskiego rynku diamentw, orodek wiatowego handlu diamentami, spdzi ca dob przy wielkim sejfie,
rozszyfrowa kombinacj cyfrow zamka i, chocia Niemcy zajmowali budynek, uciek
z ca rezerw holenderskich diamentw przemysowych. Dostarczy je do centrum
przemysu wojennego - do Londynu i wrci, by pomc w ucieczce krlowej Wilhelminy, jej rodziny, ksicia Bernarda i czonkw rzdu holenderskiego do Anglii. Za te
dokonania Chidson zosta nagrodzony, z polecenia Menziesa, orderem Distinguished
Service Order.
Nastpnie skierowano go do Ankary. Do jego obowizkw naleao sprawdzanie i
obserwowanie pracownikw ambasady i czowiek w rodzaju Bazny nie mg umkn

,CICERO"

369

jego uwadze. Kiedy Bazna zosta zatrudniony w najbliszym otoczeniu sir Hughe'a,
Chidson nie omieszka sprawdzi personaliw nowego kavassa i znalaz w jego yciorysie pewne niezgodnoci. Nie tylko to, e Bazna kiedy pracowa dla Niemcw, ale byo
wielce prawdopodobne, e zosta poddany szkoleniu szpiegowskiemu przez SIM, wywiad woski. To mogo wiele tumaczy, poniewa, jak pniej stwierdzi Dunderdale:
Zawsze bylimy przekonani, e Bazna by woskim agentem, z uwagi na jego modus
operandi - woski wywiad szkoli swoich agentw w lusarstwie i w przenikaniu do
placwek dyplomatycznych". Krtko mwic, Chidson musia zwcha, co si wici wrd personelu ambasady znalaz si osobnik, ktry mg by szpiegiem. Co zrobi
w tej sytuacji? Wedle wszelkiego prawdopodobiestwa przez krtki czas Bazna dziaa
bezkarnie. Ale wkrtce, by moe nawet bez wiedzy Bazny, Chidson porednio towarzyszy mu na kadym kroku, pozwalajc na sfotografowanie tylko tych dokumentw,
ktre sam mu podsun. Jeli jednak wemie si pod uwag dowd, jakim s palce
Bazny na jednej z klatek, mogo doj do konfrontacji i Chidson mg sobie podporzdkowa Bazn. Ale tego nie dowiemy si nigdy. Chidson zabra tajemnic tej sprawy do
grobu, nie pisn ani sowa na ten temat a do mierci w roku 1957.
Kiedy po raz pierwszy zasugerowano takie wyjanienie szpiegowskiej dziaalnoci
Bazny, genera lord Colin Gubbins i lord John Lomax - agent do spraw gospodarczych
czasu wojny w Turcji i jeden z nielicznych spord ekipy dyplomatycznej sir Hughe'a,
ktrzy przeyli wojn - odnieli si do tej koncepcji sceptycznie. Chocia Gubbins mg
nie by szczegowo informowany o dziaalnoci MI-6, a sir Johna z ca pewnoci nie
dopuszczano do planw mistyfikacyjnych w rodzaju Jael", obaj zgodnie demaskowali
to tumaczenie, jako prb Menziesa wybielenia gupoty jego sub w Stambule
i w Ankarze". Szczeglnie sir John podkrela, e Cicera" nie wykryto do czasu, gdy
jeden z jego wasnych agentw - Turek, pracujcy w otoczeniu tureckiego prezydenta,
Ismeta Inonu, ostrzeg go, e szpieg zwany Cicero" pracuje w ambasadzie brytyjskiej
i dostarcza Papenowi najcilej tajne papiery sir Hughe'a. W rzeczywistoci, ostrzeenie to napyno na chwil przed rezygnacj Bazny - dugo po dobiegajcych z innych
rde sygnaach ostrzegawczych na temat jego szpiegowskiej aktywnoci. Wszystkie
te doniesienia pozwalay wnioskowa, e przez krtki czas po tym, jak zacz fotografowa dokumenty, Bazna rzeczywicie dziaa pod brytyjsk kontrol.
Na pocztku grudnia 1943 roku, gdy ju ponad miesic pracowa dla Niemcw,
Moyzisch straci swoj sekretark, ktra miaa nieszczcie poama sobie palce podczas zatrzaskiwania sejfu swojego szefa. Odesano j na leczenie do Niemiec i zastpiono pewn Niemk, Corneli Kapp. Panna Kapp bya crk niemieckiego dyplomaty i w czasie pracy w Sofii spotkaa mio swego ycia, modego Amerykanina
z ekipy George'a Earla, byego gubernatora Pensylwanii, ktry suy jako wysannik
prezydenta Roosevelta na dworze cara Borysa III. Misja Earla zakoczya si, kiedy
Bugaria przystpia do wojny po stronie Niemcw i Earl zosta przeniesiony do Ankary w funkcji attache wojskowego*. Jego asystent towarzyszy mu nadal w Turcji,
w charakterze agenta OSS. Tu po przyjedzie do Ankary panna Kapp spotkaa si
z ukochanym pod eskort innego agenta OSS - Ewarta Seagera - i modzi wzili lub.
Panna Kapp oznajmia pniej:
* Formalnie Bugaria nie przystpia do wojny po stronie Niemiec, lecz 12 grudnia 1942 r. Wielka Brytania
i Stany Zjednoczone wypowiedziay jej wojn (przyp. T.R.).

370

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - J943

Wiedziaam o Cicero" zanim stao si moim zadaniem otwieranie poczty dostarczanej do

ambasady niemieckiej przez specjalnego kuriera. Miaam do czasu na skopiowanie dokumentw nadchodzcych z Berlina, dokumentw, ktre jasno dowodziy, e Cicero" mia si
znajdowa w samej ambasadzie brytyjskiej. Kadego wieczoru przekazywaam kopie dokumentw Amerykanom... Ci za ju od pewnego czasu wiedzieli, e czowiek o pseudonimie
Cicero" naprawd istnieje... Zlecono mi zidentyfikowanie tego szpiega.

Byo prawdopodobne, e Amerykanie byli poinformowani przynajmniej o szpiegowskiej aktywnoci Bazny. A skoro wiedzieli o tym, przypuszczalnie poinformowali
rwnie Brytyjczykw - choby podczas spotka Komitetu ankarskiego - a take poczony wywiad anglo-amerykaski, kontrwywiad, politykw wojennych, oraz dziaajc na terenie Turcji organizacj koordynujc akcje sabotaowe i pozorne. Ale jeszcze jeden fakt przemawia za tym, e Brytyjczycy dowiedzieli si o Cicero" znacznie
wczeniej, ni Amerykanie. Po pierwsze - dr Erich Vermehren, urzdnik Abwehry w
Stambule, w lutym 1944 roku przeszed na stron Brytyjczykw wraz z maonk,
urodzon ksin von Plettenberg. Vermehren by czonkiem Schwarze Kapelle"
i kontaktowa si z agentem Tricycle" XX-Commitee na wiele tygodni przed swoj
decyzj o zdradzie. Tricycle" owiadczy pniej, e matka Vermehrena ostrzega go
o istnieniu Cicera" przez jednego ze wsppracownikw podczas pobytu w Portugalii w kocu 1943 roku, a on z kolei natychmiast przekaza t informacj swoim brytyjskim mocodawcom. Poza tym Ultra" orientowaa si nie tylko w kadym posuniciu Abwehry, ale rwnie dobre rozeznanie miaa w tym, co si dzieje w dyplomacji
niemieckiej. Std te nie byo wtpliwoci, e kto z bezporedniego otoczenia Papena
dostarcza w tym czasie OSS najgbiej strzeonych i tajnych informacji, a teczki tureckich archiww pastwowych ujawniyby, ile i za co Papen paci oraz szczegy na
temat wymiany walut i handlu sztabami zota, jakich by zleceniodawc.
Najsilniej przemawiajcy dowd na poparcie tezy, e Brytyjczycy wiedzieli
o Baznie, pochodzi od Allena Dullesa. W swoich wspomnieniach zatytuowanych
Secret Surrender" pisze on, e prawdopodobnie w drugim tygodniu grudnia przyby Fritz Kolbe, jego informator w niemieckim ministerstwie spraw zagranicznych,
z przesyk zawierajc ministerialne telegramy. Wynikao z nich, e Niemcy mieli
dwch szpiegw w brytyjskim aparacie dyplomatycznym - Josephine" w Sztokholmie i Cicero" w Turcji. Dulles pisa:
Najwiksz praktyczn warto wrd materiaw dostarczonych przez Kolbego miaa kopia kablwki, w ktrej ambasador niemiecki w Ankarze... z dum donosi Berlinowi (w listopadzie 1943), o zdobyciu najcilej tajnych dokumentw ambasady brytyjskiej w Ankarze
dziki wanemu niemieckiemu agentowi". Ktrym by oczywicie synny Cicero".

Kolbe dorczy Dullesowi trzy telegramy, dwa z 3 listopada 1943 roku i trzeci datowany na 4 listopada; i - wedle sw z wywiadu udzielonego przez Dullesa: Przeciek
w ochronie tak wanej placwki, jak bya Ankara, mgby zaszkodzi sprawie alianckiej dosownie wszdzie. Przekazaem wic mojemu brytyjskiemu koledze [ksiciu van
den Huyvelowi] kopie telegramw od Kolbego". Ci dwaj mczyni, kontynuuje Dulles, spotkali si w maym zajedzie w Bollingen koo Berna i uzgodnili, e o sprawie
naley poinformowa Londyn, by przeciek zosta zlikwidowany. Ale trzy dni pniej

riCERO"

371

wspomina Dulles: van den Huyvel przybieg do mnie prawie bez tchu i wrcz baga,
bym zapomnia o telegramach i pod adnym pozorem nie podejmowa jakiejkolwiek
akcji w sprawie Cicero", a szczeglnie poprzez Kolbego. Ksi wyrazi si, e Londyn
jest wiadom sprawy. Chocia Vanden Huyvel tego nie powiedzia, byo dla mnie
rzecz oczywist, e Londym toczy jak gr z Cicero" w roli gwnego pionka".
Jakiego rodzaju gr toczyli Brytyjczycy za pomoc Cicero"? I w jakim celu? Fakty
przemawiaj za tym, e Cicero" istotnie by niezwykle sprytn puapk" - jak zreszt
si obawia Papen - by prb wprowadzenia przeciwnika w bd, czci fortelu,
ktrym mia by plan Jael". Znamienn przesank byo to, e Baznie pozwolono
odej z pracy w ambasadzie brytyjskiej bez adnych trudnoci. Ale jeszcze wicej
zdziwienia mg budzi charakter dokumentw, ktre wyjawi" on Niemcom.
Dla Brytyjczykw najwiksze znaczenie miay psychologiczne i polityczne aspekty
dokumentw Cicera": dostarczenie Niemcom przygniatajcych dowodw siy i determinacji Wielkich Sprzymierzonych, rozwianie ich nadziei na rozpad koalicji antyniemieckiej. Z dokumentw Cicera" wiao groz, szokujc dla nazistowskich
hierarchw. Himmler, na przykad, upowani Schellenberga do wznowienia negocjacji z OSS w Sztokholmie w nadziei uzyskania paktu pokojowego, uwarunkowanego usuniciem Hitlera. Dokumenty Cicera" zmieniy nastawienie nazistw do
wojny. Ale, co rwnie wane, wpyny na militarne decyzje Niemcw. I chocia
generaowie donieli Hitlerowi, e alianci w 1944 roku zaatakuj pnocno-zachodni Europ z Anglii - t moliwo Hitler wyrazi ju w Dyrektywie 51 w listopadzie - nie pozwolili mu na wysnucie wniosku, e alianci nie zaatakuj Bakanw, co
daoby mu powody do zredukowania potnego garnizonu w poudniowo-wschodniej Europie w kocu roku. Gdyby rewelacje Cicera" pchny go jednak do podjcia takiej decyzji, to skutek faktu ich wykradzenia byby najwiksz katastrof aliantw. Tak si jednak nie stao, aparat nazistowski zmusi Hitlera nie tylko do utrzymania garnizonu bakaskiego w gotowoci, ale rwnie do wzmocnienia go. O to
wanie chodzio w planie Jael".
W ocenie sukcesu mistyfikacji Cicera" konieczne jest jednak ustalenie co, jeli
w ogle cokolwiek, uzyskali Niemcy dziki dostpowi do printw" sir Hughe'a.
To prawda, e dziki nim poznali kryptonim Overlord". Ale pod koniec roku znajomo tej nazwy miaa ju mniejsze znaczenie. Do wrzenia 1943 roku sowo Overlord" znaczyo tyle, co plan operacji inwazyjnych; potem - gwnie na skutek nalegania ze strony Brytyjczykw, a take ze wzgldw bezpieczestwa", Overlord"
sta si kryptonimem obejmujcym caoksztat anglo-amerykaskiej strategii w pnocno-zachodniej Europie. Sam inwazj ukryto pod kryptonimem Neptun". A zatem poznanie kryptonimu Overlord" nie dao Niemcom adnych dodatkowych
informacji o kluczowych tajnikach operacji D-Day" - czyli gdzie i kiedy alianci
zamierzaj wyldowa we Francji. Sam w sobie fakt ten zdawa si potwierdza
oskarenia Stalina, e Brytyjczycy prbowali zdradziecko odstpi od inwazji.
Prawd jest rwnie, e dokumenty Cicera" zawieray najdrobniejsze szczegy
najwaniejszej konferencji roku 1943. Rzecz w tym, e ciekawo, jak szczegy te
wzbudziy u Niemcw bya duo wiksza, ni ich rzeczywiste znaczenie. Mwiy
one jedynie, e alianci zamierzaj unicestwi Trzeci Rzesz, ale milczay na temat
sposobu, jakim chc tego dokona. Posiadanie tego typu informacji nie daje adnemu pastwu podstaw do wygrania wojny.

372

WIELKA STRATEGIA I MAA TAKTYKA - 1943

Trzeba te sobie zdawa spraw z tego, e dziki dokumentom Cicera" OKW zostao ostrzeone przed niektrymi drugorzdnymi operacjami alianckimi. Chodzio zwaszcza o zamiar zbombardowania Sofii 15 stycznia 1944 roku*. Gdy przyszo co do czego,
Niemcy nie podjli adnego dziaania w tej sprawie, prawdopodobnie wskutek uznania sprawy Cicera" za podstp; w rezultacie przeciek ten nie spowodowa adnych
ofiar. Czyby Brytyjczycy rozmylnie ujawnili tak informacj, sobie na pohybel? Odpowied brzmi: tak, zrobiliby to i zrobili. Wymagaa tego technika wprowadzania przeciwnika w bd w sytuacjach, gdy informaq'e dotyczce operacji alianckich oddawano
w rce wroga po to, by zmyli Hitlera co do innych, waniejszych posuni. Tylko szczegy dziaa pozornych byy nowe; zasada dziaania bya dokadnie obmylona - skrwawiona torba w przypadku bitwy pod Gaz, ywy trup w przypadku Mincemeat, fortel
Dericourta i - teraz - turecki kavass. Brytyjczycy godzili si na straty - nawet cakiem
powane - w takich ruses de guerre; jak Masterman okreli podobne operacje XX-Commitee: Im wiksze korzyci, tym wysza cena". Cena, ktr przyszo zapaci za mistyfikacj Cicera" bya symboliczna. Brytyjczycy nie dali Niemcom adnego materiau
wywiadowczego, ktrego nie mogliby oni uzyska z innych rde, czy wrcz zaczerpn ze sprawozda w alianckiej lub neutralnej prasie. A ci, ktrzy wci obstaj przy
tym, e Cicero" by kolosalnym bdem Brytyjczykw, powinni wiedzie, e ostatnie
sowo naleao do Menziesa, ktry - kiedy odpowied na pytanie, co zrobi, a czego nie
zrobi Bazna nie miao ju najmniejszego znaczenia - warkn lekcewaco: Cicero"?
Oczywicie, dziaa pod nasz kontrol.

CICERO"

373

Jeli potrzebne s jakie dowody skutecznoci planu Jael" - a tym samym strategii duetu Churchill - Brooke - to wanie zostay one przedstawione. W kocu roku
drce w posadach imperium Osi stao si podatne na ataki ze wszystkich stron. Dopiero jednak po miesicach uzgodnie i przernych manewrw alianci zdecydowali, e gwne uderzenie nastpi w Normandii. Hitler oczywicie wydedukowa, co
potrafi kady strateg, e to pnocna Francja bdzie scen rozstrzygajcej bitwy tej
wojny i konsekwentnie umacnia si w tym regionie. Ale dziki pomylnemu zrealizowaniu planu Jael" nie mg mie pewnoci, w ktrym punkcie dugoci Kanau
nastpi uderzenie. Ani te, znowu dziki Jael", nie mg dla wzmocnienia obrony na
Zachodzie ryzykowa ogoocenia Bakanw z tamtejszych garnizonw*. Musia broni kadego centymetra obwodu swego imperium. Dylemat Hitlera najlepiej odda
Jodl w swoim dzienniku, gdzie w dzie Nowego Roku zapisa: Oto cele wroga na
rok 1944 - Wa Atlantycki, albo Bakany".

Jeli rzeczywicie tak si rzecz miaa, to Cicero" by najwikszym triumfem planu

Jael". Po przeczytaniu w dokumentach Cicero" o wyranym zagroeniu Bakanw
i syszc, e Brytyjczycy pobrzkuj szablami pod murami jego poudniowo-wschodnich bastionw, Hitler zacz umacnia ten region, co zaowocowao - do D-Day" cznie 25 dywizjami niemieckimi z oddziaami SS, spadochroniarzami, kompaniami
grskimi i dwoma dywizjami pancernymi. Jednostki te tkwiy tam z dala od wanych
bitew, podstpnie przykute do miejsca, nkane grobami i podchodami bakaskich
partyzantw, utrzymywanych zreszt przez Brytyjczykw. Jeli doda do tego osiemnacie dywizji piechoty, SS i spadochronowych i jeszcze siedem dywizji pancernych,
unieruchomionych we Woszech, Hitler zosta pozbawiony cznie pidziesiciu
dywizji, w tym dziewiciu jednostek pancernych. Ogrom tego rozproszenia si staje
si oczywisty, gdy mierzy si go w odniesieniu do liczby niemieckich dywizji we Francji
w chwili D-Day". Tam Hitler bdzie mia pidziesit dywizji piechoty i spadochronowych oraz dziesi dywizji pancernych. Siy, ktre zmuszony by skierowa na teatry wojenne Bakanw i Woch, stanowiy jedn szst niemieckiego potencjau wojskowego; a kada z dywizji niemieckich - SS, spadochronowych, czy pancernych moga zaway na sukcesie, albo - na klsce aliantw**.

* Nalot ten po prostu zaskoczy! bugarsk obron przeciwlotnicz (przyp. T.R.).

** 1 czerwca 1944 r. Niemcy posiadali 284 dywizje, z tego na wschodzie 156 (55%), w Finlandii 7 (2,5%), Norwegii 12 (4,2%), Danii 3 (1,1%). Na Zachodzie 54 (19%), we Woszech 27,5 (9,6%) i na Bakanach 25 (8,8%)' Ilo
dywizji to wielkoci formalne, niemal wszystkie bdce na Bakanach nie odpowiaday przyjtym przez Niemcw normom - zdolne do walki ruchowej. We Woszech byy tylko 2 dywizje pancerne i 1 grenadierw pancernych w warunkach gdy 15. Grupa Armii sprzymierzonych bya zdecydowanie liczniejsza ni niemiecka
Grupa Armii C". Std mona postawi pytanie: kto kogo wiza we Woszech (przyp. T.R.).

* W ramach koncepcji ujtej w dyrektywie Hitlera nr 51 z listopada 1943 r. Niemcy zamierzali pobi przeciwnika desantujcego na Zachodzie siami Armii Zachodniej (Westheer). Powinna ona bya skada si z 3 elementw - dywizji pozycyjnych, polowych dywizji piechoty zdolnych do manewru i przede wszystkim rzutu
pancerno-motorowego przeznaczonego do pobicia desantu. Sia tego rzutu decydowaa o moliwociach Armii
Zachodniej (przyp. T.R.).

CZ IV

Akcje tajne i decepcja

stycze-czerwiec 1944
W tym licie, ktry pisz do Was z okazji wit Boego Narodzenia pragn przekaza co wicej ni tradycyjne yczenia. Chc si podzieli z Wami przepeniajc
mnie nadziej, wiksz, ni kiedykolwiek miaem w yciu. Nasza stara, znkana
Europa od wiekw nie zaznaa tak wspaniaego poczucia odwagi, oywczej i zdecydowanej woli przetrwania upokorzonych i cierpicych narodw, ktre chc teraz
zbudowa sobie nowe ycie ku szczciu wszystkich... Przed nami cudowna szansa
- z wielkiej potrzeby chwili Wielka Brytania, Ameryka i Rosja dziel si ze sob
wzajemn pomoc i wspczuciem... Przez lata niewoli nazizm jakby oczyci nasze dusze...
Nadchodzcy rok 1944 bdzie dla nas dobry, cho nieatwy.
Z listu, ktry otrzymali rodzice majora Franka Thompsona, agenta SOE w Bugarii,
w przeddzie jego aresztowania i egzekucji

Eisenhower
- wdz naczelny
W mgle zimowej nocy 15 stycznia 1944 roku przed pnoc na bocznicy koo Primrose
Hill zatrzyma si zwyky pocig wojskowy. Wysiad z niego naczelny dowdca operacji D-Day", genera Dwight D. Eisenhower. Grupka grzejcych donie przy koksowym piecyku robotnikw kolejowych bez specjalnego zainteresowania gapia si na
kilka niewyranych postaci, salutujcych sobie przy amerykaskim samochodzie wojskowym. Po chwili - prawie rwnoczenie - pocig i samochd rozpyny si we
mgle. Nic nadzwyczajnego, adnych ceremonii. Ale wraz z pojawieniem si Eisenhowera w Londynie dowdztwo naczelne Sprzymierzonych Wojsk Ekspedycyjnych (Allied Expeditionary Force) - w skrcie SHAEF, stao si czym rzeczywistym, a najwyszej wagi powody powoania go do ycia - operacje Overlord" i Neptun" zdominoway wszelkie inne koncepcje wojny z Niemcami.
Naczelnego dowdc podwieziono do kwatery Hayes Lodge w dzielnicy Mayfair.
0 jego przybyciu wiedziao tylko wskie grono wojskowych i politycznych osobistoci mocarstw zachodnich. Jeszcze przez kilka dni brytyjska opinia publiczna nie wiedziaa o obecnoci Eisenhowera w Londynie. C, etykieta sub specjalnych bya tajemnicza, bo taka na przykad Abwehra wiedziaa niemal natychmiast o mianowaniu
1 przyjedzie generaa. Nic te dziwnego, e w momencie, gdy Eisenhower w salonie
swego apartamentu siga po szklaneczk przedsennego drinka, niemiecki szpieg
o pseudonimie Tat", kontrolowany przez XX-Committee, donosi ju swemu szefowi w Hamburgu, e nowy naczelny dowdca przyby tej nocy do Londynu. Wiedzia
0 tym tylko dlatego, e niewiadomie by czstk kolejnej decepcji - mia upewni
Niemcw, e ich szpieg - Tat" - ma przydatne powizania z SHAEF. A jako wartociowy i wiarygodny agent bdzie mg pewnego dnia przekaza swoim mocodawcom jakie korzystne dla aliantw kamstwo.
W pierwszych miesicach roku 1944 Anglia zamienia si w kraj dziwnie ruchliwy
1 zarazem owadnity duchem nadziei, nadludzkiej odwagi, niezwykej wytrzymaoci,
a nade wszystko - atmosfer wielkiego oczekiwania. Tylko kilku ludzi ukrytych przed
ludzkim wzrokiem pod chodnikami Westminsteru wiedziao, co si naprawd szykuje.
Nadszed bowiem rok inwazji, chocia mona byo tylko zgadywa, gdzie i kiedy nastpi.
Wszechobecno sub bezpieczestwa pogbiaa nastrj tajemniczoci, lku przed nieznanym i nerwowej niefrasobliwoci zarazem, podobny chyba temu, jaki panowa w czasie balu przed bitw pod Waterloo, albo w kantynach dla lotnikw przed Bitw o Angli.
Oglne poruszenie wzmogo si jeszcze, gdy do portw angielskich zacza napywa potna fala amerykaskich onierzy. Amerykanie wnieli do Anglii nieco od-

378

AKCJE TAJNE 1DECEPCJA, STYCZE-CZERW1EC 1944

pychajc kultur papierosw Ramses" i Camel", Sinatry i Grabie, ywnoci z przydziau, Coli i lekkich karabinkw maszynowych. Ze wszystkimi innymi wojskami
zaangaowanymi w inwazj przemienili Angli i wikszo Szkocji, Wali i Ulster
w gigantyczne koszary, z ktrych wyleway si tumy spieszce do przybytkw niewybrednej onierskiej rozrywki o tak czarujcych nazwach, jak Marston Magna",
Sanford Orcas", Purse Caundle", Weston Zoyland", Kington Bagpuize". Z Amerykanami ziemia angielska wchona sze i p miliona ton wszelkiego ekwipunku
wojennego, to znaczy trzy i p tony na jednego onierza biorcego udzia w desancie D-Day". Tylko w pierwszym kwartale roku 1944 nie mniej ni 3360 statkw handlowych przepyno Atlantyk z zaopatrzeniem dla wojska. W trakcie konwojw stracono tylko trzy z nich, a na dnie morza spoczo za to trzydzieci sze niemieckich
U-bootw. Ten korzystny wynik zawdziczano Ultrze" i ulepszonym metodom walki z podwodn flot wroga. Atlantyk w tym czasie nalea bezspornie do sprzymierzonych.
Chop brytyjski, typ raczej ksenofobiczny, ograniczony i z natury podejrzliwy wobec obcych, nie by zachwycony cudzoziemcami. Ci Amerykanie nieelegancko trzymali rce w kieszeniach, bez opamitania uli gum, nie oddawali honorw oficerom
i obnosili si z medalami, na ktre nie zasuyli. Wedug brytyjskich miar byli niemoliwie bogaci, ich kuchnie polowe serwoway lody i wygldao na to, e cay wolny
czas spdzaj przed furtkami swoich dziewczt. Wszdzie wic sycha byo utyskiwania i szyderstwa: ...za duo im pac, przeeraj si, tylko im flirty w gowie
i w ogle s be". Oglne potpienie wzbudzay te nieuniknione burdy w pubach
i rosnca liczba pospolitych przestpstw, cznie z dezercj, zjawiskiem nieznanym
wrd kadry oficerskiej i szeregowcw angielskich. Nikt jednak nie wtpi w dobr
wol przybyszw zza oceanu i wszystkich w gruncie rzeczy cieszy widok flotylli
bombowcw, gdy prawie kadego poranka tu po niadaniu suny po niebie ku wyznaczonym celom, gdy po sennych wiejskich drogach cigny wozy bojowe i dziaa,
gdy ze skarp nadmorskich mona byo oglda okrty wojenne, wpywajce do portw, zatok i rzek Anglii.
Z amerykaskiego punktu widzenia nowy wdz naczelny zdawa si uosabia
wszystko, co najlepszego mona znale w czowieku dowodzcym inwazj. Robi
nadzwyczaj dobre wraenie. Pukownik John Stagg z RAF, mianowany szefem meteorologw Eisenhowera, by pod wraeniem. Po pierwszym zetkniciu z naczelnym
dowdc przy stole konferencyjnym w Norfolk House, pierwotnej kwaterze SHAEF,
napisa: Z szerokim umiechem na twarzy, atletycznie zbudowany, w dobrej kondycji fizycznej i psychicznej, jak instruktor sportu, ktry wanie rozpoczyna swoj
pierwsz lekcj gimnastyki, mia na sobie wietnie skrojony mundur polowy z nienagannie zaprasowanymi kantami spodni, wyglda pierwszorzdnie". Umiech Eisenhowera - zaczto mwi - wart jest caej armii.
Wielu jednak uwaao, e jego kwalifikacje i dowiadczenie s zbyt skromne, by
mg dowodzi najwiksz i najbardziej niebezpieczn operacj tej, a moe i wszystkich toczonych przez ludzko wojen. Powszechna rezerwa, z jak spotka si amerykaski genera, nie powinna dziwi, gdy jeszcze nigdy w dziejach Anglii nie przyznano cudzoziemcowi takiej wadzy. Stopniowo wic przezwyciano mit Battenbergw (rodu angielskiego, z ktrego wywodzili si najwiksi dowdcy angielscy - po
jednej z wojen zmienili nazwisko na Mountbatten, gdy nie yczyli sobie nosi nazwi-

E1SENHOWER - WDZ NACZELNY

379

ska o brzmieniu niemieckim; z rodziny tej pochodzi rwnie Winston Churchill), oddajc w rce brytyjskich agencji propagandowych kampani reklamow, majc sprawi, e Anglicy kupi" Eisenhowera. Ale w siedzibie krlewskiego sztabu generalnego, ktrej okna wychodziy na stajnie Gwardii Konnej, krya opinia, e Eisenhower zawdzicza wysok pozycj politykom, okazji i utowi szczcia, a nie twardej
szkole wojennej. Najwikszym przeciwnikiem Eisenhowera by genera Brooke,
cigle drczony wspomnieniem zdrady", jakiej dopuszczono si wobec niego
w Quebec. Napisa par naprawd cierpkich uwag na temat swego rywala: Naley
pamita, e Eisenhower przed objciem stanowiska dowdcy grupy armii w Afryce
nigdy nie dowodzi nawet batalionem w akcji". Albo: Nie wierz, by sprosta prawdziwej sytuacji na polu bitwy. Jestem naprawd ogromnie zaniepokojony... przecie
taktyka, strategia i dowodzenie nigdy nie byy jego mocn stron".
Brooke na wiele sposobw usiowa podway autorytet Eisenhowera. Mianowa,
na przykad, generaa Harolda Alexandra dowdc operacji w Pnocnej Afryce, czym
midzy innymi chcia wykaza, jak niewielk odpowiedzialnoci obarcza si Amerykanina, gdy chodzi o aktywno wojenn i konstruowanie planu Neptun" dla najgroniejszego etapu inwazji. Udao mu si te otoczy Eisenhowera murem zoonym niemal wycznie z dowdcw brytyjskich. Pierwszym lotnikiem kraju i zastpc
dowdcy zosta genera lotnictwa sir Arthur Tedder - Brytyjczyk, pierwszym marynarzem - admira sir Betram Ramsay, Brytyjczyk; pierwszym piechurem - genera
sir Bernard Montgomery, Brytyjczyk; rwnie dowdca taktycznych si powietrznych,
genera lotnictwa sir Trafford Leigh-Mallory, by Brytyjczykiem. Brytyjczycy zawiadywali te planowaniem operacyjnym dla inwazji, wywiadem, subami bezpieczestwa i akcji specjalnych.
Waszyngton z wielkim krytycyzmem odnosi si do brytyjskiej dominacji na najwyszych szczeblach hierarchii SHAEF. Na szczcie genera Walter Bedell Smith
uwiadamia sobie potrzeb zachowania pewnej subtelnoci w postpowaniu z Brytyjczykami. Eisenhower wybra go na swego szefa sztabu, nie zwaajc na obiekcje
Brooke'a i Churchilla, ktrzy na tym stanowisku widzieli Morgana. Ten manewr personalny zaowocowa wydaniem przez SHAEF dyrektywy, uniewaniajcej wszystkie
poprzednie. Oddawaa ona Eisenhowerowi faktyczne, a nie tylko nominalne dowdztwo w ramach planu Overlord" i Neptun". Zatwierdzona przez Poczonych Szefw Sztabw w Waszyngtonie dyrektywa przyznaa Eisenhowerowi peny zakres
kompetencji w decyzjach zwizanych z inwazj. Nie pozbawiono przy tym dowdcw poszczeglnych wojsk ich dotychczasowych zada w sporzdzaniu konkretnych
planw Neptuna", ale odtd robili to zgodnie z dyrektywami Eisenhowera i tymi,
ktre zaaprobowao CCS. Eisenhower nadzorowa rwnie wykonanie planw tajnych i decepcyjnych, wspomagajcych inwazyjne, oraz wsppracowa z LCS i Biurem Wojny, ktre wprowadzay je w ycie za pomoc rodkw specjalnych. Krtko
mwic, nic nie mogo by przedsiwzite bez wiedzy Eisenhowera i jego aprobaty.
Sam zreszt by bardzo czuy na punkcie informowania o wszystkim, co robiono w jego imieniu.
Nadal jednak panowao przekonanie, e Eisenhower jest tylko figurantem, a trudne decyzje podejmuj inni. Uczulony na tego typu gosy Eisenhower napisa w licie,
wczonym potem do jego dziennikw: ...mczy mnie, e uwaaj mnie za kogo
bojaliwego i niemiaego, cho na co dzie robi rzeczy tak ryzykowne, e granicz

380

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

z szalestwem... - niech to diabli!" Ju po inwazji, Smith, jeden z nielicznych, ktrzy

dostrzegali ogrom odpowiedzialnoci Eisenhowera, pisa w tajnej notatce:
Na kolejnych etapach skrajnie trudnego planowania Neptuna", gdy prezentowano mu
ktre z najwaniejszych decyzji tej wojny, a on akurat mia na dany temat odmienne zdanie, to nie byo koca dugim ktniom z szefami sztabw Stanw Zjednoczonych albo 'Wielkiej Brytanii, albo obu na raz... Nigdy przedtem nie mylaem o tym, w jakim osamotnieniu
i izolacji dowdca jego pozycji musi podejmowa byskawiczne decyzje z pen wiadomoci, e fiasko albo sukces zale od jego osobistego osdu i tylko on bdzie sdzony w razie
niepowodzenia.

Od Eisenhowera zaleao take zaszczepienie w zespole planujcym operacj Neptun" czego na ksztat braterstwa broni. Bez tego i plan, i operacja mogy zawie.
Przed operacj Torch" Eisenhower zosta zaopatrzony w analiz stosunkw anglo-amerykaskich. Wiedzia wic, e rozbienoci w pogldach obu potg zaznaczaj
si nawet wyraniej ni w czasie pierwszej wojny wiatowej". Wielu Amerykanw
pogardliwie wytykao Wielkiej Brytanii dug list niepowodze, ktrych zaznaa,
zanim Ameryka przystpia do wojny, a rwnie wielu Brytyjczykw le znosio krytyk butnego sprzymierzeca zza oceanu. Po zapoznaniu si ze wspomnian analiz
utworzono w Waszyngtonie specjalny komitet doradczy, ktry pomaga Ameryce,
Wielkiej Brytanii i Kanadzie w agodzeniu trudnej do opanowania wrogoci midzy
nimi. Z ktni moga odnie korzy jedynie propaganda pastw Osi. Wysiki tylko
czciowo przyniosy podane efekty. W czasie, gdy Eisenhower przyby do Londynu, aby obj swoje nowe stanowisko, amerykaska antypatia do wszystkiego, co brytyjskie, cieraa si z brytyjsk protekcjonalnoci, a iskry leciay zewszd - z klubw
i sal konferencyjnych wysokich rang dowdcw tak samo, jak z pubw i sal taca
odwiedzanych przez szeregowcw.
Sytuacja bya powana. Najwicej zaleao od charakteru, osobowoci i taktu
wodza naczelnego. Naley odda honor Eisenhowerowi, gdy pod jego okiem naczelne dowdztwo Sprzymierzonych szybko stao si efektywnie pracujcym zespoem. Biura SHAEF pracoway harmonijnie, polemiki ucichy. Dowdztwo naczelne funkcjonowao precyzyjnie i skutecznie, jak dyrekcja duej, wielonarodowej korporacji. I o to chodzio, bo operacja Neptun" bya przedsiwziciem niesychanie skomplikowanym. Stalinowi wymkno si znamienne, graniczce z zachwytem stwierdzenie: Moi wsppracownicy i ja sam musimy przyzna, e historia wojen nie zna drugiego podobnego przedsiwzicia z punktu widzenia skali
i koncepcji..."
Plan Neptun" rzeczywicie budzi podziw Stalina. W dniu inwazji osiem dywizji
desantujcych z morza i powietrza, liczcych w sumie 200 tysicy ludzi, miao wyldowa na brzegach Normandii*. Trzy dywizje - prawdopodobnie blisko 90 tysicy
ludzi miao naciera za 19 tysicami czogw, a miao si to odby w cigu osiemnastu
godzin, liczc od godziny H". Mieli przybi do brzegw na pokadach 5000 barek
desantowych, 1300 statkw handlowych, 1100 samolotw transportowych i 800 szybowcw. Wojska inwazyjne miay by osaniane i wspierane przez ponad 1200 okr* W Norwegii byy przede wszystkim dywizje pozycyjne (przyp. T.K.).

EISENHOWER - WDZ NACZELNY

381

tw, w tym 7 pancernikw i monitorw oraz 23 krowniki, ponad 10 000 cikich

i rednich bombowcw i myliwcw. Ogem w tej wielkiej przeprawie miao bra
udzia ponad cztery miliony mczyzn i kobiet. Liczc siy powietrzne, morskie i zaopatrzeniowe, w inwazji miao uczestniczy 6 milionw ludzi.
Niezalenie od jej rozmiarw, dla Hitlera operacja Neptun" nie bya trudna do
odparcia. Zadanie, ktre stao przed aliantami, wymagao skorzystania z wszelkich
czynnikw gwarantujcych sukces. Po pierwsze naleao zmusi przeciwnika do
maksymalnego rozproszenia si, nastpnie wykorzysta element zaskoczenia, podstpnie miesza mu szyki, by opni reakcj na desant. Zaplanowanie tego wszystkiego wymagao nie lada finezji. Ale tylko w ten sposb mona byo zapewni powodzenie wobec nieuniknionego kontrataku. Co jednak uzasadniao nadzieje aliantw,
e uda si zaskoczy Hitlera? Termin operacji by uzaleniony rwnie od pogody.
Dla Niemcw termin ustalony na podstawie komunikatw meteorologicznych by
rwnie oczywisty, jak dla aliantw. Poza tym, topografia Kanau pozwalaa na desant
rozmiarw Neptuna" tylko w pewnych miejscach, ktre byy rwnie dobrze znane
Niemcom, co aliantom.
Byy te inne okolicznoci zdajce si przekrela szans zaskoczenia Niemcw.
Najlejsza niedyskrecja prasowa, niebacznie rzucone swko jakiej osobistoci mogy zdradzi zasadnicze sekrety operacji. Zakadajc, e tajemnica zostanie zachowana do koca, to jak alianci chcieli ukry przed Niemcami miejsca zerodkowania wojsk
na terenie Anglii, jak uczyni niewidzialnymi te niezliczone konwoje u wrt Kanau
i ich przejcie przez Kana - ewidentnie wskazujcych na podr do pla Normandii?
Przez jaki czas mona byo liczy na to, e tajne suby i decepcja zrobi swoje. A jednak sygnay na temat przewidywanych reakcji nieprzyjaciela na operacj Neptun"
docieray zewszd. Najwiksze wraenie wywara ocena, ktra nadesza z dowdztwa 21. Grupy Armii z 15 marca 1944 roku: ...niezalenie od tego, jaki desant i gdzie
zaplanujemy, on moe przypuszcza, e uderzymy gdzie indziej, a gdy ju zaczniemy zakca jego radary, to zrozumie, e zaatakujemy obszar Neptuna, wzmocni
obron, a w decydujcej godzinie H bdzie ju pewien, co si wici".
Ta trzewa ocena zwrcia uwag Eisenhowera na dominujc obaw planistw:
Niemcy zasilaj swoje wojska we Francji jednostkami pancernymi. Trafnie przedstawi to autor wyej cytowanej oceny: Mog zarczy, e w dniu inwazji przyjdzie
nam si zmierzy z wiksz liczb dywizji pancernych, ni oczekujemy. Jeli nie zaskoczymy wroga, jego silne i ruchliwe jednostki pancerne bd tylko czekay na intruzw spod znaku Neptuna. Nadal jednak musimy si liczy z tym, e nawet gdyby
udao si go zaskoczy, Hitler potrafi w bardzo krtkim czasie skoncentrowa siy
pancerne na miejscu desantu i odrzuci aliantw z powrotem do morza".
Desantujce wojska alianckie mona te byo atwo wyledzi i zniszczy z powietrza. wiea bya jeszcze pami Salerno, gdzie samoloty niemieckie dziesitkoway ldujcych aliantw i ich okrty. Ale to by bodaj jedyny punkt planu Neptun", ktry nie budzi waha i wtpliwoci - naleao za wszelk cen i przy kadej
okazji niszczy Luftwaffe. Na to zadanie alianci mieli tylko kilka miesicy. A jakie
nieznane zagroenia czyhay na operacj Neptun"? Co z nieznan cigle tajn broni Hitlera?
We Woszech 2 grudnia 1943 roku setka rednich bombowcw Ju-88, z jednostek
niemieckich si powietrznych we Woszech, dokonaa alarmujcych spustosze w por-

382

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

cie Bari, gwnej bazie zaopatrzeniowej alianckiej kampanii. Siedemnacie statkw,

transportujcych ogem 90 tysicy ton dostaw, spoczo na dnie morza, a osiem innych zostao powanie uszkodzonych. Ogem zgino ponad tysic onierzy alianckich. Od czasu Pearl Harbour nie byo wikszej katastrofy w porcie morskim.
Alarmujce byo to, e wiele ofiar nalotu cierpiao na zagadkow chorob. Specjalne suby ledcze odkryy, e poszkodowani s ofiarami dziaania gazu musztardowego. Z pocztku mylano, e Niemcy zrzucili na Bari bomby z tym gazem, co podziaao szokujco na dowdztwo alianckie. Ostrzegli przecie Hitlera, e uycie gazw trujcych spotka si z natychmiastowym odwetem, a on - wydawao si - zlekceway to i wojna nabraa nowego wymiaru. Jednak dalsze dochodzenie wykazao, e
gaz musztardowy wydosta si z lukw stojcych w porcie amerykaskich statkw
dostawczych, przechowujcych taki wanie tajny adunek. Napicie w naczelnym
dowdztwie opado. Ale zatrucia gazem byy faktem, ktry mocno utkwi w gowach
ludzi, planujcych operacj Neptun". Kto mg zarczy, e Hitler nie uyje w godzinie inwazji gazw trujcych albo innych rodkw - bakteriologicznych lub chemicznych?
Eisenhowerowi wydawao si, e tylko szybkie zmiadenie przeciwnika pozwoli
unikn wszystkich okolicznoci, ryzykownych dla operacji Neptun". Dysponowa
flotami morskimi i powietrznymi, ktre nie powinny mie problemw z rozbiciem
niemieckich garnizonw, zniszczeniem Luftwaffe i powstrzymaniem odsieczy jednostek rezerwowych, gdy jego ludzie znajd si ju na plaach Normandii. Nie mia
zudze, e mona ukry prawd o Neptunie" przed wrogiem, ktry stosuje w praktyce powiedzonko swego bohatera narodowego, Fryderyka Wielkiego: Mona usprawiedliwi klsk, ale da si zaskoczy - nigdy". O nie - powiedzia sobie Eisenhower - Neptuna nie mona traktowa tylko jako niespodzianki". Ale decyzja ta nie
przeszkodzia mu da siom bezpieczestwa i tajnym subom wszelkie potrzebne im
uprawnienia. Uwaa, e naley podejmowa prby krzyowania i udaremniania planw wroga. Poleci podlegym dowdcom wszystkich formacji wojskowych, aby sporzdzili szkice planw ewakuacji wojsk inwazyjnych w razie jakiej katastrofy. Za
kadym razem, kiedy myla o takim kocu wielkiej przeprawy - jak zauway jego
kronikarz - szarzaa mu twarz.
Churchill te obawia si o wynik inwazji. 25 stycznia 1944 roku zanotowa: Nie
wydaje mi si mdrym robienie planw z zaoeniem, e Hitler w roku 1944 zostanie
pokonany. Nie mona bowiem wykluczy, e wywalczy jednak zwycistwo we Francji. Kady krok w tej bitwie jest ryzykowny". Jaki wybr mieli alianci na tym etapie
wojny? Poczony Brytyjski Sztab Planowania (The British Joint Planning Staff) i biuro Pentagon Strategy and Policy Group podday dyskusji t kwesti i 4 listopada 1943
roku wydano dokument, zawierajcy krytyczny przegld opcji, ktre powinno si
zostawi otwartymi na wypadek, gdyby Niemcy zdoali skoncentrowa we Francji
i w Holandii siy wystarczajce, by operacja okazaa si niezwykle ryzykown.
Stratedzy brytyjscy i amerykascy przedyskutowali trzy sposoby podejcia do kontynentu europejskiego". Pierwszym bya Norwegia. Ldowanie w tym kraju leao w granicach moliwoci aliantw. Jednake - jak ustalono - ldowanie w Norwegii wymaga
takiej samej liczby wojsk, co inwazja w Normandii, a ponadto grozi wojn ze Szwecj.
Co wicej, alianci korzystaliby gwnie z drg morskich w rejonie silnej koncentracji
niemieckich okrtw podwodnych, a w takim toku walka z podwodn flot wroga

EISENHOWER - WDZ NACZELNY

383

byaby szczeglnie trudna. Warunki terenowe i pogodowe byy mao zachcajce, naleaoby bowiem przygotowa i uy specjalnie wyekwipowanych i wyszkolonych oddziaw, ktrych aliantom w tym okresie brakowao. Przede wszystkim za wariant
norweski inwazji nie gwarantowa - w opinii strategw - decydujcego wpywu na
przebieg wojny. I jeszcze jeden partner mia tu co do powiedzenia: .. .jest oczywiste, e
Rosjanie nie uznaj tej operacji za fortunn alternatyw ldowania w pnocnej Francji". Jupiter", jak nazywano projekt desantu w Norwegii, zosta skrelony.
Drug moliwoci, rwnie mi Churchillowi, byy Bakany. Jednak nawet wczeniejsza ocena tej opcji, dokonana przez generaa Embicka w ramach Joint Strategie Survey
Committee w maju 1943 roku, wypunktowaa wszystkie jej negatywne strony, zarwno
polityczne, jak i militarne. Komitet Embicka ju wtedy zauway, e strategia bakaska
ma pewne zalety, czynice j atrakcyjn na pierwszy rzut oka, ale byoby prawie niemoliwe przemieszczenie dostatecznej liczby wojsk i ich zaopatrzenia przez gry na
drodze do rwniny wgierskiej, skd od poudniowego wschodu mia pj atak na
Rzesz. Komitet Embicka by przekonany, e Rosjanie nie bd tolerowali alianckich
akcji na Bakanach, a oburzenie moe ich skoni do szukania separatystycznego pokoju
z Niemcami. Patrzyliby te krzywym okiem na Ameryk, podejrzewajc j o popieranie Anglii w polityce ograniczania ich wpyww. Powojennemu wiatu grozio to niemiymi konsekwencjami. Zreszt ostatnie manewry polityczne Stalina na konferencji
w Teheranie wyranie potwierdzay aktualne przewidywania strategw.
Trzeci moliwoci rozwaan przez brytyjskich i amerykaskich strategw bya
inwazja poudniowych brzegw Francji. Ta operacja byaby atwiejsza od poprzednich, zarwno w fazie desantu, jak i utrzymania zdobytych pozycji. Nawet Rosjanie
zaakceptowaliby przeprowadzenie jej w zastpstwie planu Overlord". Ale Niemcy,
po rozpoznaniu, e alianci odstpili od planw ldowania w pnocno-zachodniej
Europie, mogliby byskawicznie wzmocni obron w poudniowej Francji, co zwikszao ryzyko tego wariantu inwazji. Rosjanie rzeczywicie przyklasnli planom ataku
na brzeg Riviery. Bez wzgldu na spodziewane zagroenia skonstruowano dla inwazji z poudnia plan Anvil", ale mia on by realizowany w cisym powizaniu z planem gwnym - z Neptunem". Nawet tak krtki i schematyczny przegld wynikw
analizy, dokonanej przez najlepszych strategw, prowadzi do jednego wniosku - niezalenie od rozmiarw ryzyka, dla Neptuna" nie byo alternatywy. Churchill i Eisenhower byli tu zgodni. Tym bardziej e nie dodaa im otuchy wiadomo o bitwie
rozegranej w maym porcie Anzio, pooonym nad Morzem Tyrreskim. Anzio byo
Neptunem" w miniaturze i operacja Daleki brzeg" moga podzieli jego los.
Strategicznym celem kampanii alianckiej we Woszech byo wykrwawienie cigle
jeszcze znacznych odwodw niemieckich i wcignicie tam dywizji wroga z Francji
i Rosji do Woch, gdzie na poudnie od Rzymu czekay na nie 5. armia amerykaska
pod wodz generaa Marka Clarka i 8. armia brytyjska generaa sir Olivera Leese'a.
Kampania woska - trzeba to sobie powiedzie - bya ofiar na otarzu operacji Overlord". W styczniu 1944 roku alianci utknli na niemieckiej Linii Zimowej", nazywanej rwnie Lini Gustawa". Morale armii niemieckich nadal byo wysokie, myl
o klsce cigle jeszcze bya Niemcom obca, a nienaruszalna jak dotd Linia Gustawa" umacniaa to mniemanie. Aliantom za zabrako ruchu i partia woska wydawaa
si nierozegrana.

384

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWEC 1944

Churchill gowi si nad mapami, nie ustajc w poszukiwaniu korzystnych rozwiza, i knu nowy podstp. Co prawda w drodze do domu z konferencji w Kairze
i Teheranie by bardzo zmczony i zmogo go cikie zapalenie puc, ale gdy tylko
wyzdrowia, wezwa amerykaskie i brytyjskie dowdztwo do Kartageny w celu
przedstawienia im swoich propozycji. Moment by dobry, gdy nikt nie by skonny
mu si przeciwstawi. Aby skoczy z zawieszeniem broni na Linii Gustawa" i otworzy drog do Rzymu, Churchill zaproponowa wielki desant si anglo-amerykaskich
w Anzio i Nettuno, dwch pooonych 30 mil od Rzymu niewielkich portach, traktowanych przez Rzymian jako miejsce wypoczynku. Operacja miaa szerszy, strategiczny cel. Churchill napisa:
Kiedy stan mi przed oczami problem, zwany kampani wiosk, ten milion lub wicej
onierzy brytyjskich i podlegych nam armii alianckich, doszedem do wniosku, e armie
te mog skopiowa atak, przewidziany w planach naszej gwnej operacji, tej przez Kana...
Wojska te albo zdobd Wochy szybko i bez specjalnych trudnoci przebij si przez wewntrzny front niemiecki, albo cign due siy z frontu, ktry chcemy zaatakowa przez
Kana.

Churchill nigdy nie wyrzek si planw wikszych operacji dywersyjnych w rejonie Morza rdziemnego - strategii, ktr Stalin i Roosevelt w caoci odrzucili w Teheranie. Tym razem jednak uzyska aprobat dla swego planu, ktremu nadano kryptonim Shingle", a generaowi sir Haroldowi Alexandrowi, dowdcy 15. Grupy Armii we Woszech, zlecono sporzdzenie planu samej operacji. Wkrtce Alexander skierowa do Clarka dyrektyw, ktra staa si zarzewiem powanego kryzysu w naczelnym dowdztwie alianckim. atwy do skruszenia alians, ktry Eisenhowerowi udao
si zbudowa w naczelnym dowdztwie, by bliski pknicia w zderzeniu z osobistymi ambicjami i nacjonalistycznymi odruchami generaw. Neptunowi" grozia katastrofa na etapie przygotowa.
Autor owej dyrektywy, genera Alexander, nie mg mie sobie niczego do zarzucenia - rozkaza 5. armii Clarka, by zaatakowaa Lini Gustawa" po sforsowaniu rzek Rapido i Garigliano, a nastpnie dotara do linii odwodw niemieckich,
zajmujcych pozycje na wybrzeu tyrreskim wok Rzymu. Na wie, e odwody
niemieckie znalazy si ju w okreniu, Clark mia uruchomi swj anglo-amerykaski 6 korpus, by ten wyldowa w Anzio i Nettuno. Tene 6. korpus mia ruszy
dalej i zaj Wzgrza Albaskie. Jednoczenie 5. armia miaa przeama Lini Gustawa" i poczy si z 6. korpusem. W drodze do Rzymu alianci mieli odci i zniszczy 10. armi niemieck. Caa operacja nosia imponujc nazw Bitwy o Rzym".
Rzecz w tym, e Clark odnis si sceptycznie do dyrektywy Alexandra. Pamita
Salerno. Zgodnie z wasn koncepcj, kaza dowdcy 6. korpusu posuwa si w kierunku", a nie zdobywa" Wzgrza Albaskie, a jeszcze przedtem utrzyma przyczek na play" i postpowa do przodu tak szybko, jak mu na to jego rozeznanie
pozwala". Rozkaz szybkiego wykorzystania pomylnie dokonanego desantu nie pad
z ust Clarka. Semantyczna rnica midzy posuwa si do przodu", a zdobywa"
pozbawia aliantw 300 tysicy onierzy.
W bardzo realnym sensie desant Shingle" by prb generaln dla D-Day". Przede
wszystkim istniao ryzyko, e Niemcy zdoaj dotrze do pla szybciej ni alianci

EISENHOWER - WDZ NACZELNY

385

i zd si tam okopa. Podobnie te, jak w planie Neptun", w stpieniu ostrza niemieckiej reakcji pierwszoplanow rol gra element zaskoczenia, a peny sukces zalea od niezwocznego i cisego wspdziaania ldowych, morskich i powietrznych
wojsk alianckich. A take od umiejtnoci i odwagi alianckich dowdcw.
Dlaczego zatem Clark rozrzedzi i tym samym zamci sens otrzymanych rozkazw? Brytyjczycy pniej spekulowali, e pragnieniem Clarka byo cignicie odwodw niemieckich na 6. korpus, a nie na 5. armi, aby ta miaa otwart drog do Rzymu. Niezalenie od powodw jego decyzji, zapaci za ni genera John Porter Lucas,
dowdca 6. korpusu. Dzielno i kompetencje Lucasa sprawdziy si w Afryce Pnocnej, gdzie suy u boku Eisenhowera, jako oczy i uszy generaa". Najpierw dano
mu dywizj, a potem korpus i by kontrkandydatem Clarka na jego obecne stanowisko dowdcy grupy armii we Woszech. Okaza wielkie opanowanie i zrczno pod
Salerno, gdzie zastpi dowdc korpusu, generaa Ernesta J. Dawleya. Chyba nie
byo nikogo, kto by go nie lubi, czy nie szanowa. Reprezentowa typ dowdcy starej
daty - mdry i ludzki, emanowa poczuciem pewnoci i spokoju. Podczas zimowej
akcji bojowej wrd -wzgrz Kampanii te wiedzia dokadnie, co i dlaczego robi.
W gbi ducha Lucas by znuonym, zatroskanym czowiekiem. Martwi si o ludzi, ktrymi dowodzi. Jestem zbyt wraliwy i zbyt wiele we mnie wspczucia, bym
mg odnosi sukcesy w zawodzie, jaki sam sobie wybraem" - stwierdzi gorzko
w swoim dzienniku. Od samego pocztku operacja Shingle" budzia jego powane
wtpliwoci. Po wyjciu z odprawy planistycznej, ktra odbya si 9 stycznia w sztabie Alexandra w krlewskim paacu pod Casert, zanotowa w dzienniku: Czuem
si jak jagni prowadzone na rze... caa afera pachniaa mocno Gallipoli i oczywicie
ten sam amator zasiada na awce trenera" - byo to nawizywanie do katastrofalnego
epizodu, zwizanego z Churchillem w pierwszej wojnie wiatowej.
Pierwsza faza Bitwy o Rzym" zacza si 12 stycznia 1944 roku, kiedy Francuzi
wamali si w Lini Gustwa". By to dobry pocztek, i wtedy 17 stycznia brytyjczycy zaatakowali w dolnym biegu Garigliano. Do witu nastpnego ranka dziesi
batalionw brytyjskiej piechoty przekroczyo rzek. Niemcy zareagowali zgodnie
z przewidywaniami: marszaek Albert Kesselring, dowdca wojsk niemieckich, dostrzeg niebezpieczny wyom, otwierajcy si w Linii Gustawa" i wysa tam odwody - dwie dywizje pancerne i cz dywizji Hermann Goering". Ich wyjcie
z rejonu Rzymu (zauwaone przez Ultr") pozostawio Lucasowi woln drog do
brzegu Anzio.
W tym momencie zacza si trzecia faza kampanii. Clark prbowa wanie sforsowa rzek Rapido w nocy 20 stycznia, kiedy - tej samej nocy - Lucas pyn ju do
Anzio na pokadzie okrtu flagowego Biscayne", z flotyll 250 rnych okrtw. By
na morzu, kiedy Clarka dopado nieszczcie. Zejcie z gr do Rapido i prba przeprawy byy koszmarem. O czwartej po poudniu 22 stycznia Clark straci blisko dwa
tysice ludzi, a Linia Gustawa" pozostaa nienaruszona. Gdy Clark taktycznie si
wycofywa, komandosi Lucasa wyldowali na plaach Anzio, 60 mil za liniami wroga
i Clark nie by w stanie przedrze si przez gry, by pospieszy im na pomoc.
Okrty Lucasa zarzuciy kotwice na redzie Anzio 22 stycznia po pnocy. O wicie
50 tysicy onierzy wyszo na brzeg, a z nimi 5200 pojazdw mechanicznych. Prawie
bez oporu 3. amerykaska i 1. brytyjska dywizja zdobyy Anzio i Nettuno. Musieli si
rozprawi z jednym pancernym batalionem grenadierw. Straty Lucasa byy zdumie-

386

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

wajco mae; trzynastu polegych, dziewidziesiciu siedmiu rannych, czterdziestu

czterech zaginionych. Nikt, a szczeglnie Lucas, nie liczy na tak atwe zwycistwo.
Czciowo zawdzicza to tajnym i decepcyjnym dziaaniom A-Force. Zastosowano
star i dobrze znan sztuczk - nadano wiadomo radiow do czonkw ruchu oporu i agentw we Woszech w kodzie atwym do zamania. Aby uprzedzi fakt, e
Niemcy w gruncie rzeczy mog dostrzec flot desantow z samolotw zwiadowczych,
depesze ostrzegay odbiorcw, e atak nastpi nie w Anzio, a w Civitavecchia, miasteczku na pnoc od Rzymu. Ale to bya tylko cz historii. Bo 21 stycznia 1944 roku,
w przeddzie desantu Lucasa, we Woszech pojawia si znajoma posta - admira
Canaris.
W sztabie gwnym Kesselringa przedstawiono Canarisowi dowody na prawdopodobny desant aliancki w Civitavecchia. Genera Siegfried Westphal, szef sztabu
Kesselringa, wspomina:
Canarisa przycinito, aby wyjawi wszelkie informacje na temat inwazyjnych zamiarw
wroga. W szczeglnoci chcielimy informacji na temat pozycji alianckich samolotw transportowych, okrtw wojennych i amfibii. Canaris nie by w stanie poda nam jakichkolwiek
szczegw, ale wyrazi przekonanie, e nie ma potrzeby obawia si nowego desantu w najbliszej przyszoci. To by zapewne jego pogld...

Rozmiary paraliu niemieckiego systemu wywiadowczego - paraliu, ktry wry dobrze Neptunowi", mona sobie wyobrazi na podstawie kolejnej uwagi
Westphala: Nie tylko rozpoznanie lotnicze, ale take niemieckie suby specjalne,
w tym czasie byy praktycznie nieczynne". W ten sposb oddziay operacyjne Shingle" szy na spotkanie swego losu bez wiedzy Niemcw. W par godzin po wyjciu
Canarisa - uzupeni swoj notatk Westphal - wrg wyldowa w Anzio".
Kesselring skierowa ju swoje odwody na Lini Gustawa" i droga do Rzymu
staa dla aliantw otworem. Lucas mg pody do Wiecznego Miasta. Dla Niemcw wystarczajco upokarzajce byo atwe oddanie Rzymu, ale jeszcze gorsza bya
perspektywa, e jeli Lucas ruszy dalej ze swoich pla i zdobdzie Wzgrza Albaskie, 10. armia stojca na Linii Gustawa" zostanie odcita. Ale Lucas nie ruszy si
z miejsca. Zrobi to, co rozkaza mu Clark, umacnia si na opanowanym przyczku i by gotw stawi czoo przeciwdziaaniu Kesselringa. Decyzja Lucasa wydawaa si niewytumaczalna, zwaszcza gdy Ultra" wykrya, e w cigu 48 godzin od
jego wyldowania ani na Wzgrzach Albaskich, ani w Rzymie nie byo niemieckich wojsk.
Lucas zachowa si opieszale, ale nie Hitler i Kesselring. cignli siy zewszd,
skd si dao, sformowali 14. armi i otoczyli pla Lucasa. Cakiem nagle Anzio przemienio si w powany kryzys. Churchill po raz kolejny ujrza grob dla swojej politycznej przyszoci. Powiedzia pniej do lorda Morana: Anzio jest dla mnie najgorszym momentem w tej wojnie. Musz co z tym zrobi. Nie chc dwch Gallipolis
w jednym yciu". Hitler i Jodl potraktowali desant w Anzio jako: pierwsz z alianckich prb osabienia i rozproszenia odwodw niemieckich przez pomniejsze ataki na
peryferiach okupowanej Europy, jako przygotowanie do gwnego ataku przez Kana".
A Hitler doda jeszcze: Jeli by nam si udao rozprawi z t awantur w Anzio, to
takie desanty ju si nigdzie nie powtrz".

EISENHOWER - WDZ NACZELNY

387

Lucas nie podj adnego wikszego dziaania zaczepnego a do 30 stycznia. Ponis jednak niepowodzenie. A kiedy Churchill dowiedzia si, e Lucas zosta zablokowany na przyczku, zadepeszowa natychmiast do Dilla w Waszyngtonie: Powinnimy... wzi par dobrych lekcji, jak przysuy si najlepiej operacji Overlord".
Walka pod Anzio bya brutalna, a w kontekcie inwazji w Normandii najgroniej wygldaa niemiecka sia, determinacja i ch walki na mier i ycie. Jak zanotowa Churchill: atwo, z jak wprowadzili swoj sztuk na scen... wydaje si le wry
operacji Overlord".
Anzio, z pocztku obiecujce chwa i polityczne zwycistwo, zeszo do rangi mao
znaczcej i niepotrzebnie krwawej potyczki. W cigu tygodnia zgino dwa tysice
onierzy alianckich, co byo szalecz cen za kawaek osuszonych bagien. Artyleria
niemiecka celowaa w niewielk, zatoczon pla. Koncentracja ludzi i materiaw
bya tak wielka, e niemal kady pocisk by celny. Drugie Verdun stao si faktem, gdy
na niebie pojawia si Luftwaffe atakujca statki z zaopatrzeniem i broni. Nie miaem zudze... - napisa Churchill - to bya bitwa na mier i ycie".
Dla Alexandra - najwybitniejszego generaa brytyjskiego - tego byo za wiele. Po
odwiedzeniu Lucasa w jego sztabie wysa telegram do Brooke'a w Londynie, wyraajcy rozczarowanie wspprac generaw w rejonie Morza rdziemnego. Kopi
depeszy wysano do Eisenhowera, a ten natychmiast zrozumia, e to jego problem.
Alexander twierdzi, e zaniepokojony dziaaniami Lucasa, chce zastpi sztab 6. korpusu sztabem brytyjskim albo znale innego dowdc amerykaskiego. 18 lutego
Eisenhower w wielkiej tajemnicy przesa wypowied Alexandra Marshallowi. Doda
od siebie, e sprzeciwia si zamianie Lucasa na dowdc brytyjskiego. ...To absolutnie niemoliwe w wojsku alianckim zmienia dowdc jakiejkolwiek jednostki jednej
narodowoci na inn w czasie kryzysu" - napisa. Zaleci, by problem rozwiza na
miejscu, to znaczy w gronie alianckiej generalicji dowodzcej w rejonie Morza rdziemnego, ale doda, e zapewne wyle Pattona, aby ten obj dowdztwo korpusu
na przyczku do czasu zaegnania kryzysu".
Pooenie Marshalla byo mocno kopotliwe. W wyniku dwch poprzednich wikszych bitew z Wehrmachtem musia ju zwolni dwch amerykaskich dowdcw:
generaa Lloyda Fredendalla po bitwie pod Kasserine w Tunezji w lutym 1943 roku
i generaa Dawleya podczas bitwy pod Salerno. Wiedzia, e jeli zastosuje si do brytyjskiego dania dymisji Lucasa i zastpienia go dowdc brytyjskim, narazi na zarzuty ca amerykask generalicj. Marshall zadziaa byskawicznie. Chcia uci
wszelkie podejrzenia i unikn szerszych reperkusji dla aliansu anglo-amerykaskiego. 18 lutego, tego samego dnia, kiedy otrzyma wiadomo od Eisenhowera, zadepeszowa do generaa Jacoba L. Deversa, wwczas gwnodowodzcego w rejonie Morza
rdziemnego i zastpcy Alexandra, e: Waszyngton take uwaa... e dziaalno
6. korpusu i jego dowdcw okazaa si by poniej surowych standardw wymaganych w zaistniaej sytuacji". I Marshall doradzi Deversowi: Niech nic Pana nie powstrzymuje w zorganizowaniu dowdztwa podanej jakoci".
Kiedy toczya si ta szybka wymiana zda i rozkazw, Niemcy jeszcze raz sprbowali uderzenia, ktre miao zepchn aliantw do morza. Bya to chyba najbardziej
zajada bitwa midzy wojskami anglo-amerykaskimi i niemieckimi w tej wojnie. Obie
strony walczyy z desperack odwag przez trzy dni, ale ostatecznie Lucas wyszed
z tego zwycisko, co wydawao si dowodzi jego wczeniejszej przezornoci. Gdyby

388

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

nie okopa si solidnie na swoim przyczku pod Anzio, nigdy by nie by w stanie
odeprze tego druzgoccego uderzenia. Ale laury za t wiktori - jedn z najwikszych i najbardziej znaczcych w tej wojnie - przyszy za pno, by uratowa jego
karier. Clark zwolni go z dowodzenia 22 lutego 1944 roku, dokadnie w miesic po
desancie na Anzio i w godzin po wysaniu triumfalnej depeszy do Eisenhowera: Bosze strzelili sobie dzisiaj samobjcz bramk".
Lucas opuci pla w Anzio jako czowiek przegrany. Drastyczna decyzja Clarka
niewiele si przyczynia do poprawienia zaufania midzy alianckimi generaami. Po
miesicu cikich walk alianci doliczyli si 19 tysicy ofiar, wrd nich 2 tysicy polegych, 8,5 tysica rannych i 8,5 tysica zaginionych. Luftwaffe zadaa cikie straty
grupie okrtw i oddziaom na play. Niemieckie oddziay pancerne bardzo szybko
znalazy si w Anzio i przystpiy do zaciekego kontrataku. Piechota, a szczeglnie
komandosi, walczyli wietnie i nieustpliwie. Czy to samo nie mogo si zdarzy w Normandii?
Jednak z punktu widzenia alianckiej strategii rozpraszania wojsk Hitlera - ekspedycja do Anzio bya sukcesem. Jak powiedzia Churchill w Izbie Gmin 22 lutego 1944
roku, Hitler postanowi broni Rzymu rwnie zaciekle jak Stalingradu. I jego decyzja
wysania na poudnie Woch a osiemnastu dywizji, liczcych wraz z oddziaami
obsugi technicznej prawdopodobnie koo p miliona Niemcw... moe aliantw tylko cieszy". W styczniu 1944 roku OKW zamierzao przenie pi swoich najlepszych dywizji stacjonujcych we Woszech na brzeg Kanau. Ale kiedy Lucas wyldowa w Anzio, Hitler postpi odwrotnie - wzmocni front woski. W kocu marca 1944
roku mia we Woszech dwie armie skadajce si z dwudziestu czterech dywizji poow tych, ktrymi dysponowa w tym czasie we Francji, a trzy razy wicej ni
7. armia na wybrzeu normandzkim. Szczeglnej wagi bya liczba dywizji pancernych, grenadierw pancernych i spadochronowych we Woszech. Kiedy na dwa dni
przed D-Day" Rzym w kocu upad, Hitler mia nie mniej ni dziewi takich dywizji we Woszech - to jest tyle, ile w caej zachodniej Europie. Gdyby w dniu inwazji
tylko jedna z tych woskich", pancernych lub spadochronowych, dywizji zajmowaa
pozycj na wybrzeu, wtedy inwazja prawie na pewno by si zaamaa.

Naczelne dowdztwo
Niemiec
W urzdzeniach podsuchowych, monitorujcych zagraniczne audycje radiowe dowdztwa tajnych sub radiowych dla zagranicy (FBIS) w Waszyngtonie, 30 stycznia
1944 roku o godzinie 12.52, zacz si niezwyky ruch. Po raz pierwszy od paru miesicy mia si publicznie wypowiedzie sam Hitler, a przedmiotem wystpienia wodza miaa by jego opinia o stanie wojny. W atmosferze wielkiej chwili rozleg si
charakterystyczny gos, ktry suchajcych interesowa nawet bardziej ni sowa. Ton
i barwa wydawanych przez Hitlera dwikw moga bowiem wiadczy o kondycji
fizycznej i psychicznej wodza Niemiec. Jednak niczego podnoszcego na duchu nie
usyszano. Gos Hitlera ani troch nie straci na pasji i nateniu. Jak zawsze nawoywa nard niemiecki do zwycistwa - zwycistwa, ktre - jak wierzy - jest pewne,
pomimo wszystkich szataskich zagra naszych wrogw". Kiedy audycja si skoczya, analitycy w Waszyngtonie i w Londynie przetestowali nagranie pod ktem
jakich ukrytych znacze. Ich wnioski nie byy pocieszajce. Hitler wydawa si wszechwadny w ojczynie Niemcw, Wehrmacht by lojalny i posuszny, jak zawsze,
a 90-milionowy nard niemiecki, majcy za sob ogromny potencja militarny, przemysowy, materiaowy i ekonomiczny, mona byo pokona tylko si. Przemwienie
Hitlera nie pobrzmiewao tonami politycznego rozstrzygnicia wojny, nage zaamanie Rzeszy nie wydawao si moliwe.
Zainteresowanie stanem umysu Hitlera nie powinno dziwi, chodzio przecie o czowieka, ktry sprawowa wyczn wadz nad Trzeci Rzesz i Wehrmachtem. W cigu kilku nastpnych miesicy reakcje Hitlera na stresy, tre i forma jego rozkazw, zachowania, nastroje, nawyki w pracy, sowem - jego zdrowie
umysowe i fizyczne mogo by decydujce dla losw inwazji. Lekarze Hitlera,
czuwajcy nad zdrowiem swego Fiihrera nie dostrzegali adnych negatywnych
objaww. Ich wdz pozostawa peen wigoru, by wytrzymay i porusza si sprycie. Nie straci te zdolnoci do czarowania swoich oficerw i caego narodu
nawet wtedy, gdy stali oni w obliczu klski. Cierpia jedynie na dolegliwo, ktr
zdiagnozowano jako przyspieszony proces sklerozy naczy krwiononych" - zaburzenie ukadu krenia. Trzymano to jednak przed nim w tajemnicy - jego lekarze nie tylko mwili, ale i wierzyli w to, e jest w szczeglnie dobrej kondycji jak
na czowieka w wieku 55 lat po wielu przejciach. A ju na pewno by o wiele
zdrowszy ni jego wrogowie - Churchill i Roosevelt. Tylko Speer, najinteligentniejszy i najbardziej spostrzegawczy z najbliszego otoczenia Fuhrera, uwaa, e
wskutek ostatnich powanych klsk politycznych i wojskowych, Hitler zamkn

390

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

si w klasztornym trybie ycia, wietrzc wszdzie przejawy defetyzmu i zdrady, co zdaniem Speera - miao wiadczy o duchowych rozterkach". Hitler coraz bardziej
oddala si od swego destrukcyjnego dla ducha otoczenia" i rozmylnie wybiera
towarzystwo, pozwalajce mu na chwile zapomnienia o cikich, trudnych do rozwizania problemach". W dalszej czci powojennych przesucha Speer mwi, e
Hitler zacz wtedy pogardza ludmi i czsto to demonstrowa. Jak sam to uj,
tylko Fraulein Ewa Braun i jego owczarek alzacki Blondi naprawd do niego naleeli
i byli mu oddani".
Speer twierdzi te, e Hitler stopniowo zamienia si w niewolnika pracy". Nie
mia zastpcy, a sugestie, e powinien kogo zatrudni, ignorowa. Jego procesy decyzyjne obracay si w mczc gonitw myli i niemono wydania rozkazu", co zdaniem bardzo przenikliwego Speera - byo skutkiem zmiany intuicyjnego sposobu
dziaania na racjonalny, do czego zmuszay go niepomylne wydarzenia wojenne. Ten
za wymuszony racjonalizm nie by sposobem, do ktrego Hitler byby psychicznie
predestynowany lub wyszkolony". Gwn zalet jego osobowoci bya zdolno do
zadziwiania tak przyjaci, jak i wrogw, a ten swj magnetyzm wydawa si wcza
i gasi na zawoanie. Zdaniem Speera, Fiihrer by przypadkiem czowieka wewntrznie wypalonego.
Jeli nawet Hitler cierpia na rozterki wewntrzne", to kry si z tym znakomicie.
Niezmiennie powtarza, przynajmniej na zewntrz, e potrafi wykrzesa zwycistwo
nawet z dugiego pasma poraek. Z najwikszym lekcewaeniem wyraa si o jednomylnoci i wsplnocie celw Wielkich Sprzymierzonych. W ogle o zachodnich
aliantach mwi jako o Brytyjczykach" albo Anglosasach", niezmiernie rzadko uywa sowa Amerykanie". Szanowa waleczno angielskiego onierza, ale gardzi
armi amerykask, jako mao dowiadczon, nieprofesjonaln i pozbawion tradycji wojskowych. Jak zauway Speer, Hitler zawsze twierdzi, e Amerykanie nie s
ludmi twardymi, ani te spjnym narodem w europejskim rozumieniu tego terminu. Ich sabo zostanie obnaona w godzinie prby". Nie zmieni swojej opinii a do
inwazji.
Byy te inne, rwnie silne powody wiary Hitlera w zwycistwo. Nie wtpi, e
odeprze inwazj. Mia ponad 10 milionw ludzi pod broni, zaopatrywanych przez
przemys zbrojeniowy, i pomimo ustawicznych bombardowa alianckich, okresowego braku ludzi czy niedostatku niektrych wanych surowcw, Niemcy byy nie do
pokonania. Z prostych wykresw ilustrujcych wyniki produkcyjne przemysu Trzeciej Rzeszy wyania si zdumiewajcy obraz. W roku 1940 na przykad, niemieckie
fabryki zbrojeniowe wyprodukoway 865 000 ton amunicji, a w roku 1943 - ju 2,25
miliona ton. W roku 1940 Niemcy wyprodukowali 5500 dzia, a w roku 1943 - 27 000.
W roku 1940 zbudowano 1359 czogw, a w 1943 - 11 897. W roku 1940 - skonstruowano 8070 samolotw, a w 1943 - 22 050. Oglnie rzecz biorc, wzory uzbrojenia
armii ldowej Hitlera technicznie przewyszay jakkolwiek porwnywaln bro aliantw - by moe tylko z wyjtkiem rosyjskiego czogu T-34. Jeli chodzi o nowoci
w uzbrojeniu, Wehrmacht by na etapie przezbrajania w nowe, szybkie, ciche, klimatyzowane okrty podwodne dalekiego zasigu, ktre, jak orzek Hitler, odetn Wielk
Brytani od Ameryki. Wchodziy do suby niewykrywalne dla lotniczych radarw
bombowce odrzutowe do niszczenia alianckich flot powietrznych, zapuszczajcych
si nad obszar Niemiec. Rakiety VI i V2 produkowano ju seryjnie. W marzeniach

NACZELNE DOWDZTWO NIEMIEC

391

Hitlera miay one wkrtce obrci w perzyn Londyn i poudniow Angli, gdzie
trwaa koncentracja wojsk inwazyjnych. Wytwarzano nowe typy min ldowych i morskich, szybujce bomby powietrzne, ulepszone materiay wybuchowe. A za baz przemysow Rzeszy i Wehrmachtu staa caa Europa - obszar zamieszkiwany przez
500 milionw ludzi. Hitler panowa nad tym wszystkim niepodzielnie, obwarowawszy si - jak wierzy w to gboko - najbardziej nieprzenikalnym systemem fortyfikacji w historii wiata - Waem Atlantyckim.
Wszechmocny wdz Rzeszy mia jedn sab stron - wasn osobowo. By wiadom spiskw na swoje ycie i w obawie przed morderstwem czy zdrad praktycznie
wycofa si z ycia towarzyskiego, sta si pustelnikiem. Wiedzia, e inwazja jest nieunikniona, ale nie wiedzia, gdzie i kiedy alianci zaatakuj. Na spotkaniu w Berghof
w marcu 1944 roku zwrci si do marszaka Gerda von Rundstedta, admiraa Theodora
Kranckego i marszaka Hugo Sperlego, czyli do dowdcw niemieckich si zbrojnych
na Zachodzie i we Woszech, w te sowa:
To oczywiste, e inwazja na zachodzie musi nadej i nadejdzie. Nikt nie wie, kiedy i gdzie
nastpi. adne spekulacje nie dadz nam odpowiedzi na to pytanie. Koncentracja wrogich
okrtw nie musi by sygnaem inwazji. Nie mamy te adnej wskazwki co do wyboru
miejsca czy sektoru dugiego frontu zachodniego od Norwegii do Zatoki Biskajskiej, lub
wzdu wybrzey Morza rdziemnego, poudniowej linii brzegowej Francji, Wioch, albo
wrcz na Bakanach.

Hitler znakomicie zdawa sobie spraw z tego, e Londyn bdzie systematycznie

prbowa ukry przed nim zamiary aliantw. Wiedzia te, e przed inwazj alianci
bd chcieli rozproszy jego siy. Desant w Anzio obudzi stare podejrzenia, e gwne
alianckie uderzenie poprzedz inne due desanty. Uwaa wic za konieczne zatrzymanie poszczeglnych armii w miejscach, gdzie si znajduj do czasu, gdy prawda o rzeczywistych intencjach aliantw przedrze si przez gst mg decepcji, pogosek i operacji dywersyjnych. Wtedy, i tylko wtedy skoncentruje swoje siy w gwnych punktach inwazji. Ponadto Hitler by przekonany, e w pierwszym ruchu alianci
sprbuj zdoby jaki duy port po francuskiej stronie Kanau. Z tego powodu wyda
rozkaz przeksztacenia wszystkich waniejszych portw na Zachodzie w twierdze", ktrych zaogi miay je utrzyma do ostatniej kuli, ostatniej puszki zupy, do
wyczerpania ostatnich rodkw obrony". Najwyraniej Hitlerowi nie zawitaa myl,
e alianci mog - zgodnie z nauk wyniesion z Dieppe - zaatakowa port nie wprost,
ale od tyu, a potrzebne im porty przytransportuj ze sob. Obejrza co prawda fotografie z rozpoznania lotniczego z poudniowego wybrzea Anglii, na ktrych widniay bryy przypominajce wielkie betonowe kesony. Zdjcia te ukazyway falochrony dla ramp portowych w Mulberry, ale Hitler myla, e widzi pywajce nadbrzea portowe, ktrymi alianci bd chcieli zastpi te, wysadzone w momencie
inwazji.
Pewien zmiadenia najedcw Hitler docenia zagroenie.
Udaremnienie desantu znaczy wicej ni jaka czysto lokalna decyzja militarna na froncie
zachodnim - powiedzia. - ]est to jedyny czynnik decydujcy tak o przebiegu wojny, jak

392

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

i o jej wyniku. Caa operacja ldowania wroga musi, bez wzgldu na okolicznoci, by spraw
godzin, a najwyej - dni - podkreli i doda:
- Kiedy udaremnimy ldowanie, musimy pamita, e bez wzgldu na okolicznoci wrg
nie ustpi. Niezalenie od wielkoci strat, jakie poniesie, bdzie potrzebowa tylko miesicy
na ponowienie prby ataku. Nic go od tego nie powstrzyma, ale te fiasko ldowania nadwyry jego morale i tym samym zmniejszy szans powodzenia inwazji.
Przy okazji - kontynuowa Hitler - nieudana inwazja zapobiegnie ponownemu wyborowi
Roosevelta, a przy odrobinie szczcia prezydent skoczy marnie gdzie w wizieniu. W Anglii za zapanuje jeszcze wiksze znuenie wojn, a sabnca pozycja Churchilla, w jego
wieku, z drczcymi go chorobami i zanikajcymi wpywami, uniemoliwi mu poprowadzenie kolejnej operacji.
Tym samym - zakoczy wdz Niemcw - od kadego onierza walczcego na froncie
zachodnim zaley wynik wojny i zwizany z ni los Rzeszy.

Ale kiedy wrg nadejdzie? Odkrycie tego - powiedzia Hitler - jest spraw dobrego wywiadu, a szczeglnie - dobrych sub meteorologicznych. Zdawa sobie spraw
z wartoci dobrej informacji pogodowej. Ju w roku 1941 kaza stworzy now sub,
obsadzon ludmi ...obdarzonymi szstym zmysem, yjcymi na onie natury
i z natur za pan brat... Nie miao znaczenia, czy ktry z nich jest garbaty, ma kolawe
nogi, czy ledwo si rusza. Ma by czowiekiem, ktry rozumie, po co lataj muszki
i jaskki, ktry czyta znaki, po zapachu poznaje miejsce narodzin wiatru, rozumie
wszelki ruch na niebie". Hitler dobrze to wymyli, aczkolwiek tumaczono mu, e
nigdy nie bdzie mia trafnych prognoz, poniewa alianci systematycznie niszcz niemieckie centra sub meteorologicznych.
A gdzie wrg wylduje? Podobnie jak planici inwazji alianckiej, Hitler wiedzia,
e pogoda, przypywy i topografia wybrzey Kanau umoliwiaj atak z morza tylko w kilku miejscach i tylko w niewielu porach roku. Nie obchodzio go wcale, e
jego generaowie wytykaj mu czsto niedoskonaoci w ocenianiu spraw, i wrd
moliwych miejsc ldowania wymieni Normandi, przyzna jednak, e ...desant
moliwy jest w dowolnym miejscu naszej dugiej linii frontowej, z wyjtkiem urwistych brzegw". Nadal uwaa Pas de Calais za najlogiczniejszy cel ataku. Nie wyobraa sobie, by mona go byo zaskoczy w przypadku tak wanej ekspedycji
wojskowej.
Marszaek von Rundstedt, dowdca armii na Zachodzie, koczy 69 lat. Z natury
i urodzenia wielki pan, pi wicej szampana, ni powinien. Zarzuci ju styl chodnych manier i sztywnoci, charakteryzujcy niemieck generalicj czasw cesarskich.
Mia szczup, surow i smutn twarz, wygld czowieka znuonego, ktry robi
wszystko, co onierzowi przypada w udziale. Walczy w wielu kampaniach, mia za
sob sporo ktni z Hitlerem, by zwalniany z dowdztwa i przyjmowany z powrotem czciej, ni jego personel zdoa zapamita. Nigdy nie uwaa Hitlera za geniusza wojskowoci; gardzi fanatycznym wiatem nazistw. Kiedy pragn tylko jednego - zosta gwnodowodzcym armii niemieckiej, uczestniczy w wielkich uroczystociach pastwowych i paradowa na swoim koniu w Poczdamie. I osign to. Dlaczego zatem nadal suy reimowi? Ojczyzna jest w niebezpieczestwie - owiadczy kiedy swojemu szefowi sztabu, generaowi Guenterowi Blumentrittowi. -1 jak

NACZELNE DOWDZTWO NIEMIEC

393

stary ko kawaleryjski - gdybym zosta w domu - czubym si zawstydzony". Pienidze? To puste sowo dla prawdziwego Prusaka!" Honor? Rzecz niezbywalna!" Odznaczenia? Wszyscy je maj!" Stopie? Nie ma stopnia wyszego ni marszaek
polny!" Nie - powiedzia Blumentritt - marszakowi nie zaleao ju na splendorach. Kopot Rundstedta nalea do tych, jakie mia Marcin Luter w zakoczeniu Pokarmu dla robakw" w roku 1521: Stoj tu, bo nic innego nie pozostaje mi do zrobienia. Boe, pom mi. Amen!"
Rundstedt nie znosi Hitlera z rnych powodw. Co czeski kapral" - to on nada
Hitlerowi ten pogardliwy przydomek - mg wiedzie o dowodzeniu? Rundstedtowi
zabrao niewiele czasu zrozumienie, e Niemcy musz przegra wojn. Jak powiedzia do Blumentritta po dwch klskach - pod Alamejn i Stalingradem: To moe
jeszcze potrwa, ale ostatecznie musimy przegra. Bdzie to oznaczao koniec Niemiec, jakie znamy, ktre reprezentujemy i ktrych jestemy czci". Dotary do niego
suchy o Schwarze Kapelle", ale sam nie wzi udziau w spisku. Wizy przysigi
byy dla niego za silne. Nie znaczyo to jednak, e nikomu ze swego sztabu nie pozwoliby podj prby skoczenia z reimem. Jak to sformuowa w rozmowie z Blumentrittem: Teraz opowiadam si za Westgedanken - myleniem zachodnim". I kontynuowa: Nie bd oponowa, gdy kto skontaktuje si z Brytyjczykami i sprawdzi,
co oni skonni s zaakceptowa i jakie warunki przekn".
Pomimo swego defetyzmu, Rundstedt by nadal najwybitniejszym i najbardziej
szanowanym onierzem, ostatnim z niemieckich rycerzy". By mistrzem strategii
i taktyki, jak przekonali si o tym Polacy w 1939, Francuzi i Brytyjczycy w 1940 i Rosjanie w 1941 roku. Ale nie chcia ju walczy dla Fuhrera, gdy uwaa, e prowadzi
on nard niemiecki do upadku. Narzeka te na ograniczanie mu pola decyzji: musi
prosi o zgod Hitlera i OKW, gdy chce zmieni stranika przed bram swej kwatery.
Mg ju dawno odej na emerytur, ale nie zrobi tego. Pozosta w swoim dowdztwie
w St. Germain-en-Laye, w kiepskim stanie ducha, z przeczuciem nieuniknionej, jego
zdaniem, klski Niemiec.
Jednak wojska, ktre Rundstedt mia pod swoim dowdztwem - w sumie 5 milionw ludzi gotowych odeprze inwazj (z czego 350 tysicy onierzy SS), zgrupowanych w 10 dywizjach pancernych, 2 dywizjach spadochronowych, 17 dywizjach piechoty liniowej i 31 pozycyjnych - nie byy mae. To prawda, e stacjonujca we Francji
armia niemiecka staa si przytuliskiem dla rannych onierzy Wehrmachtu z Rosji,
e kilka dywizji miao transport konny i e bya powanie rozrzedzona obcym zacigiem. Ale twierdzenie, e staa si cieniem samej siebie, naleao przypisa alianckiej
propagandzie, ktra w ten sposb agodzia obawy swoich ludzi przed tym, co ich
czeka we Francji. Szybkie przegrupowanie wojsk Rundstedta w odpowiednie miejsca
i we waciwym czasie zaszkodzioby aliantom. Jego armie byy zdolne do takiego
manewru i powodzenie inwazji stao pod wielkim znakiem zapytania.
Za ugrupowanie wojsk rozwinitych wzdu Wau Atlantyckiego od granicy z Hiszpani po Fryzj odpowiada Erwin Rommel. Mniej wicej w tym samym czasie, kiedy
Eisenhower zosta naczelnym dowdc wojsk alianckich, Rommel obj dowdztwo
Grupy Armii B - 7 armii na obszarze Normandii, 15 armii na brzegach Kanau midzy
ujciem Sekwany i Renem i wojsk w Holandii. Do chwili przyjazdu do Francji Pustynny Lis", jak si wydawao, wyliza si ju z ran psychicznych po klskach w Pnocnej Afryce, a w kadym razie z pewnoci zachowa reputacj znakomitego do-

394

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERW1EC 1944

wdcy i cigle jeszcze by ulubiecem niemieckiej opinii publicznej. Po odwoaniu go

z Tunezji w marcu 1943 roku, Hitler najpierw powierzy mu naczelne dowdztwo
Wehrmachtu w pnocnych Woszech z zadaniem ochrony woskiej bazy przemysowej i frontu alpejskiego Rzeszy. Nastpnie z wielkim popiechem skierowano go do
Grecji, gdzie zorganizowa defensyw bakask - co byo tacem pod melodi skomponowan przez Mincemeat", o czym nie wiedzia. A kiedy alarm bakaski okaza
si faszywy, w listopadzie 1943 roku wysano go do Francji, by zoy Hitlerowi raport ze stanu Wau Atlantyckiego. W rezultacie 31 grudnia 1943 roku Hitler odda mu
dowdztwo Grupy Armii bronicej wybrzey Kanau.
Dla Hitlera i Joda nie byo jednak tajemnic, e Rommel sta si pesymist - dla
onierza Trzeciej Rzeszy stan ducha niebezpieczny, a nawet fatalny. Rommel po prostu nie wierzy ju, e Hitler zwyciy w tej wojnie, i powiedzia mu to. Uwaa, e
Ftihrer powinien przekaza cz swojej wadzy wojskowej generaom, ktrzy potrafiliby wywalczy dla Niemiec pozycj, z ktrej na arenie politycznej mona by pertraktowa zakoczenie wojny. Ale Hitler nie mia najmniejszego zamiaru ani przekaza komukolwiek wadzy, ani pozwoli na zmniejszenie obwodu niemieckiej obrony.
Mia natomiast zamiar - jak powiedzia Rommel - broni wszystkiego i dlatego wszystko musia straci. Ze strony Rommla nie bya to zdrada stanu, lecz profesjonalna krytyka. Spiskowcem zosta pniej.
Po objciu dowdztwa zabra si do pracy, jak tylko on to potrafi, w dzie i noc,
w deszczu i sztormie, z niezwykym nakadem energii. Jego masywnego, 2,3-litrowego Mercedesa 230 widywano dosownie wszdzie, rozmawia z generaami, wyznacza pola ostrzau, ustala rozmieszczenie stanowisk ogniowych artylerii, reorganizowa pozycje poszczeglnych oddziaw wojskowych, nadzorowa budow
umocnie na plaach, kierowa saperami zakadajcymi pola minowe. Przemienia
brzegi Kanau w co, co nazwa diabelskim ogrodem". Co nim kierowao? Montgomery, przeciwnik Rommla na pustyni, a teraz dowdca si inwazyjnych, zauway
podczas odprawy powiconej Neptunowi" w Londynie, e Rommel chce aliantom zgotowa nastpn Dunkierk i dlatego tak energicznie umacnia si nad Kanaem. Nie trudno byo zgadn, e Rommel zamierza pokona wroga jeszcze na
gbokiej wodzie, przy supach pomiaru wysokoci - zgodnie z rozkazem Hitlera.
Wysiek, jaki wkada w umacnianie Wau Atlantyckiego, misterne rozmieszczanie
zmotoryzowanych i pancernych dywizji, wyobrania, z jak tworzy swj diabelski ogrd" - wszystko to dowodzio jego woli pokonania aliantw. Nie przeszkodzio mu to w poczynieniu pierwszych krokw w kierunku wstpienia do Schwarze Kapelle".
Na krtko przed objciem dowdztwa Grupy Armii B Rommel odwiedza dwch
przyjaci, zagorzaych weterenw spisku. Jednym z nich by wojskowy gubernator
Francji, genera Karl Heinrich von Stuelpnagel, a drugim - wojskowy gubernator Belgii, genera Alexander baron von Falkenhausen. Podczas tych wizyt Rommel niejednokrotnie dawa wyraz swemu oddaniu dla Rzeszy, ale wyjawi te, e sympatyzuje
z pogldem, mwicym o sposobach niezawisego zakoczenia wojny", czyli zawieszenia broni z Zachodem, przy aprobacie lub choby wiedzy Hitlera, albo i bez jego
udziau.
Albo Stuelpnagel albo Falkenhausen szepnli tu i wdzie swko o ambiwalentnych uczuciach Rommla do Hitlera, poniewa w lutym 1944 roku otrzyma on pierw-

NACZELNE DOWDZTWO NIEMIEC

395

szy bezporedni znak od Schwarze Kapelle". Dr Karl Stroelin, towarzysz broni z

pierwszej wojny wiatowej, a teraz burmistrz Stuttgartu i spiskowiec, ulepiony z tej
samej gliny co jego kolega Goerdeler, odwiedzi Rommla, kiedy marszaek by na
urlopie w Grach Szwabskich pod Ulm. Stroelin poda mu w oglnym zarysie plany spiskowcw. Porwanie Hitlera, ostrzeg Stroelin, moe sta si przyczyn wojny
domowej, szczeglnie midzy SS i armi, jeli nie pojawi si natychmiast jaka
posta o wybitnych cechach przywdczych, zdolna opanowa sytuacj". Czyli Rommel - Stroelin nie mia wtpliwoci, gdy myla o najlepszym i najpopularniejszym
generale niemieckim, cieszcym si powszechniejszym szacunkiem ni inni". -Jest
pan jedynym, ktry potrafi zapobiec wojnie domowej w Niemczech. Musi pan uyczy sprawie swego nazwiska". Rommel przez chwil gboko si zastanawia. Czy
ma moralne prawo postawi nard niemiecki na krawdzi wojny domowej? Przeraajcy dylemat. Nie tylko zoy przesig, nie tylko dowodzi kiedy ochron Hitlera, zawdzicza mu karier i zaszczyty. Ale ten sam Hitler kiedy powiedzia:
Kiedy rzd jakiego narodu wiedzie go do upadku, bunt jest nie tylko prawem, ale
i obowizkiem kadego obywatela". Przypomniawszy sobie te sowa, Rommel zwrci si do Stroelina: Wierz, e jest moim obowizkiem przystpi do spisku, aby
ratowa Niemcy".
Rommel zdecydowa si realizowa aspiracje Schwarze Kapelle". W nastpnych
tygodniach jego plany nabray nowych ksztatw. W porozumieniu z innymi uczestnikami spisku na Zachodzie sprbowa nawiza kontakt albo z Montgomerym,
albo z Eisenhowerem, w nadziei, e alianci podchwyc okazj zakoczenia wojny
bez koniecznoci podejmowania ryzyka inwazji na kontynent. A gdyby porozumienie takie udao si osign - Rommel by o tym przekonany - zachodni alianci
pocz si z Niemcami w dziele przepdzenia rosyjskich hord, zmierzajcych do
granic Rzeszy. Natomiast w przypadku, gdy zachodnie mocarstwa nie przyjm
warunkw i dokonaj inwazji, wtedy Rommel zrobi wszystko, co w jego mocy, aby
im si przeciwstawi.
Z tak strategi rozmw z aliantami, Rommel - jak napisa jeden z jego biografw
- ...w porwnaniu z innymi generaami niemieckimi przyj prawdopodobnie najlepsz i najefektywniejsz postaw":
Z jednej strony by obroc Wau Atlantyckiego, wybranym przez Hitlera, ktry wierzy,
e zdoa zdawi inwazj ju na plaach. Z drugiej - nawet gdyby odparcie inwazji si
powiodo, w co mocno wtpi, zamierza w tajemnicy zaproponowa generaom Montgomery'emu i Eisenhowerowi rozejm... Jako onierz dawa z siebie wszystko, aby poderwa nieco zaspan armi zachodni i natchn ludzi wol odparcia inwazji... Dziki temu podbudowa zaufanie Fiihrera do swojego profesjonalizmu. Roso te zaufanie, jakim darzya go
armia. Dziaa skutecznie i bez zbdnych waha. Jednoczenie zacz wypenia zobowizania, ktre wzi na siebie w czasie lutowego spotkania z doktorem Stroelinem.

Jednak sukces strategii Rommla rwnie zalea od wiedzy o czasie i miejscu inwazji. Podobnie jak Hitler, i Rundstedt podziela opini, e wszystkie racje przemawiaj za Pas de Calais. Ale pamita te o niebywaych podstpach Montgomery'ego
przed Alamejn. Nie mg take cakowicie wyzby si podejrzenia, e alianci nigdy

396

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

nie podejm prby ataku frontalnego na punkt, w ktrym jego armia jest najsilniejsza,
czyli w Pas de Calais. Z pewnoci Montgomery jest zbyt chytry i przebiegy, zbyt
dobrze zdaje sobie spraw z tego, na jakie straty byby naraony! Rommel lcza nad
rozoonymi mapami, pukajc paeczk w lini brzegow midzy Cherbourgiem
i Hawrem. Na miejscu Montgomery'ego zaatakowaby Calvados, uywajc oddziaw pancernych, aby odci 7. armi od 15. i ruszy na Pary. Rommel uj cyrkiel
i zakreli nim uki od gwnych baz lotniczych w poudniowej i poudniowo-zachodniej Anglii - taki zasig miay Spitfire'y i Mustangi, alianckie myliwce. Alianci, co wiedzia doskonale, mog wyldowa tylko tam, gdzie ich siy powietrzne mogyby by wykorzystane do maksimum. Zakrelone cyrklem uki obejmoway wszystkie plae Normandii, jak rwnie Cherbourg i Bretani.

"Bodyguard
W drugim tygodniu stycznia Eisenhowera zaproszono do Norfolk House na robocz
konferencj sztabow, powicon tajnym akcjom i planom decepcyjnym. Wrd obecnych byli Morgan - autor pierwotnego planu Overlord", Bevan z LCS i pukownik
Noel Wild, ktry wprowadzi w ycie plan Bertram", a teraz szefowa Komitetowi
rodkw Specjalnych (Committee of Special Means - CSM). Planem za nad planami
by Bodyguard" - de facto plan Jael", przemianowany tak na cze Churchilla, ktry w Teheranie uraczy Stalina aforyzmem o koniecznoci chronienia prawdy jak bezcennego skarbu. Jak precyzowa Bevan - Bodyguard" nie by sam w sobie decepcj,
a raczej caym kompleksem operacji tajnych i decepcyjnych. Zalicza si do kategorii
planw gry", gry oszukaczej, wywodzcej przeciwnika w pole i zamazujcej mu
faszywy obraz spraw. Bodyguard" sta na stray prawdy o zamiarach aliantw odnonie pnocno-zachodniej Europy roku 1944.
Pod wielk map cienn Euroazji Bevan wyjania Eisenhowerowi istot planu.
Cel Bodyguard" jest dwojaki - tumaczy. Za pomoc intryg i mistyfikacji ma w pierwszym rzdzie skoni Hitlera do rozproszenia wojsk po caej Europie, aby w decydujcym momencie rozpoczcia operacji Neptun" zabrako mu si na odparcie ataku. Po
drugie - ma opni reakcj na inwazj przez zakcanie i przerywanie niemieckich
sygnaw radiowych, przekazw wywiadu, rozsprzganie systemw zaopatrzenia
i administracji. Aby osign te cele - mwi Bevan - plan Bodyguard" przewiduje
stworzenie planu wojennego tak udzco przypominajcego prawdziwy, eby zmyli
Fiihrera odnonie czasu i miejsca inwazji.
W tym celu do planu Bodyguard" wpisano sze rzekomych postanowie strategicznych, ktre miay wpyn na przygotowania i odpowied Hitlera na D-Day",
oczywicie pod warunkiem, e uzna je za prawdziwe. A oto one:
1. Alianci z du doz prawdopodobiestwa przewiduj, e Kombinowana Ofensywa Bombowa (Combined Bomber Offenswe), zwana planem Pointblank", przeprowadzana nieustpliwie i na coraz wiksz skal, tak powanie wpynie na niemiecki potencja wojenny,
e samo to moe doprowadzi do cakowitego upadku Niemiec. Absolutny priorytet w budowaniu potencjau militarnego Zjednoczonego Krlestwa i si brytyjskich w rejonie Morza
rdziemnego otrzymuje dostawa amerykaskich bombowcw dalekiego zasigu. Jednak
wobec znacznych opnie we wzmacnianiu si ldowych Zjednoczonego Krlestwa, czyli
tych wojsk, ktre maj dokona gwnego ataku przez Kana wiosn roku 1944, ldowanie
nie odbdzie si przed lipcem.

398

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

2. Chocia alianci nie s w stanie dokona penej inwazji a do lipca, w gotowoci stoj
wojska, ktre w kadej chwili mog zaatakowa w punkcie, ktry rozkazem Hitlera zosta
akurat osabiony na rzecz wzmocnienia jakiego innego zagroonego odcinka na froncie
zachodnim.
3. Przewiduje si dziaania wojenne na otwartej przestrzeni na wiosn 1944, midzy innymi poczony anglo-amerykasko-rosyjski atak na Norwegi, co ma rwnie na celu skonienie Szwecji do wzicia udziau w wojnie po stronie Wielkich Sprzymierzonych; a jeli to
uczyni, uyje si jej portw morskich i lotnisk w celu zamaskowania letniego desantu na
Dani z Wielkiej Brytanii.
4. Aby zatrzyma na miejscu armie niemieckie w poudniowo-wschodniej Europie na czas
przeprowadzenia operacji Neptun"', naley za wszelk cen zaszczepi Niemcom przekonanie, e do pnego lata nie przewiduje si operacji na wielk skal przez Kana. W tym
czasie - na wiosn 1944 alianci skupi cay wysiek na Bakanach, gdzie zaatakuj: a) brzeg
Triestu siami anglo-amerykaskimi; b) Grecj siami brytyjskimi; i c) wylduj na brzegu
Morza Czarnego w pobliu Ploesti - siami angielsko-rosyjskimi. Nastpnie skoni si Turcj do wojny po stronie aliantw i na jej terenie przygotuje si bazy do operacji przeciw
Wyspom Egejskim i do inwazji Europy Centralnej przez Grecj. Kontynuowane bd operacje anglo-amerykaskie we Woszech i aby przyspieszy ich tempo, bdzie si prowadzio
operacje desantowe, w wikszoci podobne do tych pod Salerno i Anzio, przeciwko pnocno-zachodnim i pnocno-wschodnim wybrzeom. W razie ich powodzenia alianci rusz na
Wiede i Monachium przez Przecz Lublask.
5. Rosjanie nie rozpoczn swojej letniej ofensywy przed zakoczeniem czerwca. Na wie
o tym Hitler ma wpa w rozterk i nie wiedzc co jest dla niego najwaniejsze, powstrzyma si od wycofania wojsk z frontu rosyjskiego na rzecz wzmocnienia garnizonw we
Francji.
6. Z uwagi na si obrony niemieckiej na brzegach Francji i w Holandii, alianci uwaaj, e
bd musieli atakowa drugi brzeg Kanau siami 50 dywizji. Przed nadejciem lata jednak
wojsk tych nie zdy si wyszkoli i przygotowa, ani te nie bd jeszcze dostpne potrzebne do operacji siy morskie. W kadym razie alianci nie przystpi do inwazji, dopki Rosjanie nie rozpoczn swojej letniej ofensywy.

Taka bya strategiczna decepcyjna zawarto Bodyguarda", planu czcego w sobie nie mniej ni 36 planw podporzdkowanych i szereg towarzyszcych im podstpw. W czci dotyczcej poudniowej i poudniowo-wschodniej Europy wczono je
do wanie realizowanego planu Zeppelin", a te, ktre miay ukry sekrety samego
Neptuna" i rzeczywiste zamiary aliantw w pnocnej i pnocno-zachodniej Europie, do planu Fortitude". W caej swej gamie plany te miay przekona naczelne dowdztwo Niemiec, e alianci zamierzaj nadal realizowa strategi peryferyjn roku
1943 i e uderzenie przez Kana nie moe nastpi przed lipcem 1944 roku.
Uyjemy rodkw specjalnych - tumaczy dalej Bevan - ktre zaszczepi w umysach wrogw faszywe dane o iloci, rozmieszczeniu, o stanie wyszkolenia i wyposaeniu si anglo-amerykaskich zerodkowanych w Wielkiej Brytanii na dzie inwazji.
Nawiasem mwic - Eisenhwower nie lubi okrelenia inwazja", kojarzyo mu si
ono z agresj, i to w stosunku do terytoriw alianckich pastw okupowanych, i poprosi, by operacj Neptun" nazywa liberation - wyzwoleniem", nie inwazj. Dziki
starannemu maskowaniu przegrupowa wojsk alianckich - kontynuowa Bevan -

BODYGUARD"

399

Niemcy powinni uwaa, e w rejonie Morza rdziemnego i na Bliskim Wschodzie

alianci dysponuj siami wystarczajcymi, by atakowa sabe punkty wroga. Natomiast liczba dywizji znajdujcych si w Wielkiej Brytanii, stan ich wyszkolenia i dowiadczenia bojowego oraz koniecznego przy przeprawie przez Kana wyposaenia
s na tyle niedostateczne, e ekspedycja z Anglii nie nastpi przed lipcem.
W ten sposb mona by ukry przed wrogiem czas inwazji - cign Bevan - ale
rwnie wane jest ukrycie miejsca. Nie da si ukry, e alianci przygotowuj inwazj
Francji - cho nie wiadomo, na ktrym odcinku jej pnocnych wybrzey - ale Hitler
ma by rwnie przekonany, e nie brak im si i rodkw, by zaatakowa dowolny
punkt na peryferiach jego imperium. I to wanie miaa zapewni idea planu Fortitude". Skaday si na starannie opracowane decepcje wiadczce o grobie inwazji
Norwegii, rejonu Pas de Calais, biskajskich i rdziemnomorskich wybrzey Francji,
Bakanw i Woch. Wszystkie one miay na celu zwizanie si Hitlera na tych terenach przed, w czasie i po operacji Neptun".
Konieczna jest te - zdaniem Bevana - przekonujca ofensywa dyplomatyczno-polityczna, sugerujca cigle gron moliwo zdrady w szeregach sprzymierzecw Hitlera - Finlandii, Wgier, Rumunii i Bugarii, co skoni go do wzmacniania
garnizonw w tych krajach i skupiania si na zadaniach o charakterze policyjnym. Za
pomoc podobnej kampanii, wykorzystujcej dodatkowo ekonomiczn stron wojny,
spodziewano si skoni pastwa neutralne - Szwecj, Turcj, Portugali i Hiszpani
- do udziau w konflikcie wojennym po stronie aliantw, lub spowodowa, eby uciy swoje zwizki z Niemcami, izolujc Trzeci Rzesz od reszty wiata. Osobn, rwnie szeroko zakrojon kampani podkopywania woli i jednoci Wehrmachtu i siania
niezgody midzy Hitlerem a jego generaami miao si prowadzi na terenach okupowanych i w samej Trzeciej Rzeszy. Spodziewano si przekona onierzy i nard niemiecki o daremnoci dalszego oporu.
W kontekcie samego D-Day", Bodyguard" proponowa dalsze mobilizowanie, rekrutowanie i przygotowywanie narodw okupowanych do akcji w ramach
Narodw Zjednoczonych, by zapewni im maksymalnie skuteczny udzia w sukcesie
operacji Overlord..." Ten punkt planu by najdraliwszy, gdy realizujcy go agenci mieli za zadanie stymulowa... strajki, akcje partyzanckie i powstania zbrojne na
tyach wroga...", co niewtpliwie zagraao yciu ludzi przyjaznych sprawie alianckiej. Autorzy planu, pamitni losw si oporu biorcych udzia w operacji Starkey",
ostrzegali jednak, e tego rodzaju dziaalno naley prowadzi z najwysz ostronoci i z wielkim wyczuciem, gdy moe ona atwo przerodzi si w przedwczesny
wybuch albo odsonicie autentycznych instrukcji w sprawie D-Day". Przestrzegali rwnie przed tym, e: Plan decepcyjny zakadajcy opr zbrojny moe - jak bumerang - obrci si przeciw jego inicjatorom".
Scena, na ktrej mia si rozegra spektakl pod tytuem Bodyguard", odwoywaa
si zatem do sfery umysowej ludzi z orodkw wadzy aliantw, pastw Osi i pastw
neutralnych. Sowem, mieli poruszy niebo i ziemi i pokona Hitlera. Zgodnie ze
struktur dowodzenia operacjami decepcyjnymi Eisenhower odpowiada za ich realizacj i mg kontrolowa wszystkie czynione w jego imieniu rozporzdzenia, natomiast nad stron operacyjn czuwa Bevan ze swoim LCS, oraz CSM. Pod okiem Bevana LCS miaa wgld w funkcjonowanie wszystkich brytyjskich agencji wojskowych,
cywilnych i politycznych i moga sprawdza, czy ich dziaalno jest podporzdko-

400

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

wana wymogom rnych planw. Bevan, na przykad, doradza Gabinetowi w sprawie proponowanego przez arcybiskupa Canterbury ustanowienia narodowego dnia
modlitwy na dzie ldowania, co oczywicie nie pozostawioby Niemcom wtpliwoci co do dnia planowanej zgodnie z planem Neptun" inwazji. Premier te ustala
z Bevanem, co i kiedy ma powiedzie w parlamencie. Pozycja Bevana bya wyjtkowa, a wadza bezprecedensowa.
Zdanie Bevana miao rwnie moc obowizujc w synchronizacji wszelkich oficjalnych wypowiedzi i posuni w Ameryce z rzeczywist strategi i taktyk aliantw oraz
ich tajnymi planami. Jego przedstawicielem w Stanach Zjednoczonych by pukownik
H.M. 0'Connor, zwizany z brytyjsk misj wojskow w Waszyngtonie i pracujcy za
porednictwem JSC Qoint Security Control), jako sekqi JCS Qoint Chiefs of Staff). W skad
JSC wchodzili szefowie wywiadw amerykaskiej armii, marynarki i lotnictwa, a ich
zadania byy wielorakie. Podobnie jak LCS, odpowiadali za plany decepcyjne Bodyguard" i Fortitude" oraz czuwali nad dziaalnoci cywilnych, politycznych i wojskowych agencji, aby nie dopuci do naraenia bezpieczestwa Neptuna". LCS miao
wic wpywowego i skutecznego partnera w Stanach Zjednoczonych.
Do rozprzestrzeniania swoich fikcji w rejonie Morza rdziemnego LCS miao placwki A-Force, a podobne biura funkcjonoway na Bliskim Wschodzie, w Indiach
i w Azji poudniowo-wschodniej. W Moskwie na usugach LCS byy brytyjskie i amerykaskie misje wojskowe. Na jego wezwanie stawiali si wszyscy - agenci terenowi
MI-6, OSS i SOE, sekcje decepcyjne alianckich grup armii, wszelkie brytyjskie i amerykaskie agencje o charakterze politycznym i ekonomicznym, brytyjskie ministerstwo spraw zagranicznych i amerykaski Departament Stanu. Decepcja staa si wanym przemysem i - razem z CSM - Bevan mia do dyspozycji ca orkiestr wraz
z chrem" -jak to nazywa Wingate. We wszystkich zaktkach wiata kto tylko chcia
i mg, piewa i gra pod batut Bevana i jego planw - Bodyguard" i Fortitude".
A plany te byy sprytne, logiczne i moliwe do przyjcia. Naleao sprzedawa
kamstwa jak cenn i niezaprzeczaln prawd, co jest istot wszelkiej intrygi. Masy
wietnie pomylanej dezinformacji - podkrela cigle Bevan - nie mona Niemcom
wtyka w sposb nachalny. Kade najdrobniejsze kamstewko powinno udawa przeciek", zdobyty z trudem lub przypadkiem, a najlepiej w miejscu z punktu widzenia
przeciwnika odlegym od sprawy zasadniczej. atwo uzyskany materia wywiadowczy jest podejrzany, waciwie mona go z gry uzna za niewiarygodny. Bevan wiedzia najlepiej o tej kardynalnej zasadzie decepcji. Niemcy musieli sobie zapracowa
na prawd", a kiedy z duym nakadem pracy i kosztw poskadaj j sobie z kawakw, przekonywujca cao si rzeczy musi by zbliona do ich wasnego wyobraenia strategii aliantw. Ale, ostrzega zawsze Bevan, jeli po realizacji planw Bodyguard" i Fortitude" oczekuje si sukcesu, to trzeba zachowa najcilejsze rodki
ostronoci. Sowem kamstwo musi by chronione z rwn pieczoowitoci jak prawda. Ale przede wszystkim, bez wzgldu na genialno decepcji i zastosowanych w jej
ramach rodkw specjalnych, nawet najmniejsza szczelina w kryjcej j zasonie wystarczy, by obnay prawd.
Opinia Eisenhowera o Bodyguard" bya krtka: Podoba mi si to wszystko" tak napisa na swoim egzemplarzu planu. Mia zreszt pewne dowody wskazujce na
to, e Bodyguard" - jeszcze pod swoj pierwotn nazw, Jael" - okazywa si skuteczny. Z szacowanych na liczb 302 dywizji Hitlera w polu w styczniu 1944 roku,

BODYGUARD"

401

179 byo w Rosji, 26 na Bakanach, 22 we Woszech, 16 w Norwegii i Danii, i 59 we

Francji. Takie rozproszenie si wiadczyo o tym, e Hitler spodziewa si inwazji Francji,
ale nie mg lekceway moliwoci atakw alianckich na Bakanach i w Skandynawii. Czy Fortitude" bdzie rwnie skuteczny? Eisenhower by tu sceptyczny, prawie
impertynencj wydawao mu si wyobraanie sobie, e LCS zwiedzie, czy przechytrzy najdoskonalsz militarn organizacj w historii wiata - niemiecki sztab generalny - przez trzy kluczowe etapy Neptuna" - przed, podczas i po inwazji. W miar jak
przygotowania do inwazji nabieray rozpdu, coraz trudniej byo odwraca uwag
Hitlera od tego, co si dziao na brzegach Kanau, nie mwic ju o szansie na ukrycie
czasu i miejsca akcji. W najlepszym razie mona byo oczekiwa - orzek Eisenhower
- e Fortitude" zwie siy jednej, moe nawet dwch dywizji na jeden lub dwa dni.
Ale jeli Fortitude" zawiedzie - to jedno byo pewne - moe upa i Neptun".
Czy cele LCS i CSM byy nierealistyczne? JCS - sztab amerykaski tak wanie
myla ju od czasu, gdy w latem 1943 roku Wingate przedstawi wczesny szkic planu
Jael" na powiconej decepcji Waszyngtoskiej konferencji anglo-amerykaskich
sub tajnych i planw decepcyjnych". Konferencja ustanowia konieczn organizacj globalnego wywiadu i decepcji". Plan przedoono do akceptacji amerykaskim
szefom sztabw. A oni owiadczyli, e generalnie zgadzaj si z planem", ale sformuowali not ostrzegawcz:
Czujemy, e caociowa polityka decepcyjna planu Jael" jest tak ambitna, jak wymaga
tego dyskusyjny przedmiot pewnych kwestii zwizanych z moliwociami jego realizacji.
Jednake naszym zdaniem maksimum sukcesu mona osign tylko w przypadku zachowania znacznego umiaru i powcigliwoci, jakie powinny charakteryzowa ich wykonanie. Sowem czujemy, e realizacja przedstawionego nam planu z atwoci moe pj za
daleko.

Agencje decepcyjne byy wiadome tego niebezpieczestwa. Podzielay opini

Eisenhowera, e ich zadania s skrajnie trudne, a zlecone im koncepty i sztuczki powtarzaj schematy stosowane ju nie tylko w tej, ale i w pierwszej wojnie wiatowej.
Po gbszej analizie zdecydoway jednake, e ich strategia ma pewne szans powodzenia. Wiedziay - z Ultry", a zwaszcza z podsuchanych rozmw i depesz barona
Oshimy - jak Hitler widzi zamiary aliantw. Ldowania oczekiwa w Pas de Calais,
co rzeczywicie byoby logicznym miejscem ataku. Z depesz Oshimy wynikao rwnie, e Hitler nie odway si zlekceway moliwoci innych, pomocniczych inwazji. Bodyguard" i Fortitude" musiay tylko przekona Fiihrera, e ma racj w ocenie
alianckich zamiarw.
Najwikszym zagroeniem dla obu planw powinna by zdolno niemieckich
sub tajnych do wyuskania prawdy z zalewu przemylnych kamstw. W tym punkcie LCS mogo mie powody do optymizmu. Przede wszystkim organizacja ta dziaaa w Anglii, baz jej podstpw i mistyfikacji bya wyspa, zamieszkiwana przez niesychanie czujne, podejrzliwe i wiadome spraw bezpieczestwa spoeczestwo. Praktycznie Hitler nie mia szans pozna prawdziwej natury czynionych tam przygotowa militarnych. Wszyscy jego agenci w Anglii byli rozpracowani, wielu dziaao pod
kontrol XX-Committee, a inni, co potwierdzaa Ultra", odgrywali rol podwjnych
agentw, wykorzystywanych zgodnie przez XX-Committee i LCS.

402

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

BODYGUARD"

Pozbawione niezawodnych rde informacji z Wielkiej Brytanii tajne suby niemieckie, poszukujce informacji na temat inwazji alianckiej, musiay polega wycznie na kontroli ruchu radiowego i na rozpoznaniu lotniczym, a bardzo rzadko na jakich angielskich gaduach. Wywiadowcza suba radiowa Niemiec bya profesjonalna i skuteczna, ale Brytyjczycy znacznie j przewyszali w sztuce radiowej decepcji.
Wiedzieli czego wywiad niemiecki szuka w eterze - tego, co zapali tu przed Alamejn, czyli przekazw konkretnej stacji, jak bya kompania rozpoznania radiowego
Seebohma. Wiedzieli te, czego szukaj lotnicy. I dostarczali im materiau do podsuchiwania i do fotografowania, atwe do przeknicia, a trudne do zweryfikowania
obrazy i informacje decepcyjne.
Dziki Ultrze" operacje niemieckich sub specjalnych nie stanowiy dla aliantw
wielkiej tajemnicy. A z kolei w wyniku wewntrznej rywalizacji midzy hitlerowskimi wywiadami i aktywnego na kadym kroku ledzenia i likwidacji wrogich sub
tajnych przez aliantw, oczy i uszy" Trzeciej Rzeszy byy ju powanie nadszarpnite. Kryy pogoski o tym, e Canaris straci aski Fiihrera, a w Abwehrze wielu agentw ze wzgldw osobistych bd ideologicznych spiskowao przeciw niemu. Raz po
raz Abwehrze nie udawao si dostarczy Fuhrerowi wiarygodnych i wartociowych
materiaw wywiadowczych na temat waniejszych alianckich operacji i posuni militarnych i dyplomatycznych. Wkrtce znowu mia si o tym przekona. Ludzie z SD,
cho nadal cakowicie lojalni wobec swego wodza, sprawniejsi byli w wypenianiu
zada o charakterze policyjnym ni w czystej robocie wywiadowczej. Z braku dobrego wywiadu trudne byo odrnienie prawdy od faszu w gstej mgle decepcji, otaczajcej plany Bodyguard" i Fortitude".
Pewne swoich kompetencji, ale i wiadome, e kady faszywy krok moe obnay tajemnice Neptuna", agencje decepcyjne przygotowyway si do ostatniego ruchu w wielkiej grze z Hitlerem. Morgan tak wspomina cel i atmosfer tej gry:

403

skiego w operacji Bodyguard". W dugim i niebezpiecznym locie nad Skandynawi

i Batykiem bra rwnie udzia brytyjski ambasador w Moskwie, sir Archibald Clark
Kerr, ktry wraca do pracy po konferencji w Teheranie. Trzej panowie zostali zapakowani do przystosowanego dla pasaerw luku bombowego Liberatora 24D, bombowca
dalekiego zasigu.
Liberator wystartowa z lotniska Prestwick, w pobliu Glasgow, ukiem nad Grampianami i nabra wysokoci. Nastpnie wzi kurs na Jutlandi i Sztokholm i wkrtce
znalaz si nad Batykiem. Kiedy pod skrzydami maszyny zabysy wiata St. Elmo,
pasaerowie zawinli si w piwory i umocili do snu. Bevan zasn szybko, Baumer
i Kerr za jeszcze przez jaki czas zabawiali si rozmow na temat rnic jzykowych
midzy Brytyjczykami i Amerykanami. Baumer zanotowa w swoim dzienniku, e
Kerr chyba wszystkie je zna, nawet tak stare powiedzonka, jak knock me up at
seven o'clock - szturchnij mnie o sidmej i fanny w znaczeniu zadek". Ale wkrtce
ryk silnikw zaguszy mil pogawdk i Kerr z Baumerem prbowali zapa troch
snu. Po raz pierwszy z mczcej drzemki wyrwa ich metaliczny stukot, jakby w kadub samolotu uderzyy pociski artylerii przeciwlotniczej, zapewne z okrtu nieprzyjacielskiego - pomyleli i zaraz potem przysnli znowu.
Nieszczcie, zgodnie ze swoj natur, przyszo nagle i niespodziewanie. Pasaerowie zaimprowizowanej kabiny" ukowej powinni byli co jaki czas uywa masek
tlenowych, czego w czasie snu oczywicie zaniedbali. I z naga Bevan zacz si nieprzytomnie szamota w swoim piworze tak, e kuksacami obudzi Baumera i ambasadora. Oprzytomnieli na tyle, by stwierdzi, e s mocno pijani, czym objawia si
ostry gd tlenowy. Bevan dosta ju drgawek, wic Kerr i Baumer szybko zdjli swoje
maski, podczyli je do podrcznych butli z tlenem i resztk si, na kolanach na okciach
podczogali si do Bevana, by zobaczy, co mog dla uczyni. Baumer pniej opisa
t scen:

Konieczno sprowokowania wroga do bdu w rozdysponowaniu swoich... rezerw i zaskoczenia go w najmniej spodziewanym czasie i miejscu bya zawsze spraw nadrzdn. W zwykej grze byoby to zachowanie piekielnie niesportowe, ale wojna nie uznaje zasad fair play...
Nie by to czas okazywania ducha czystej walki sportowej i tych rzeczy. Prawda jest taka, e
jeli podejdziesz wroga od tyu, najlepiej we nie, to twj n wysuwa si gadko i sprawnie,
a wrg, nawet jeli reaguje, to za pno i mao skutecznie... Przeciwnika naley zwodzi raz
za razem, z najwiksz wiarygodnoci, na jak ci sta, i z jednym celem: zada mu cios
tam, gdzie spodziewa si tego najmniej - z si, ktrej w ogle nie bra pod uwag.

Zdj mnie autentyczny strach o Bevana. By przecie sercem i mzgiem LCS. Nawet
gdyby przekaza ca sw wiedz komu takiemu jak Wingate, babym si tylko o jego
ycie. Ale wiedziaem, e Bevan nie jest typem czowieka, ktry by powiedzia wszystko
o planach, nawet Wingate'owi. Pomylaem o mozolnym skadaniu niezliczonych elementw planu w cao, ktra nigdy nie osignaby doskonaoci, jak miaa w mzgu Bevana. Prosz to sobie wyobrazi i poczu groz chwili - umierajcy Bevan, ambasador kiwajcy si na klczkach na swojej skrzyni i ja, pezajcy bezradnie i prbujcy poda nieprzytomnemu yk tlenu.

Wyrafinowane decepcje planu Bodyguard" nie miay wielu szans na sukces bez
aktywnej wsppracy Rosjan. W tej sprawie Churchill poprosi Stalina o pomoc w Teheranie i uzyska jego zgod. Ale midzy brytyjskimi mistrzami w sztuce decepcji
strategicznej szerzya si wtpliwo, czy jest sens wyjawia Rosjanom sposoby wprowadzania planw decepcyjnych w ycie i co do samego rodzaju pomocy, na jak mogliby u Rosjan liczy. Rosjanie byli wyczerpani latami totalnej wojny; ile czasu i cierpliwoci, ile si bd w stanie powici decepcji? Bevan i jego amerykaski zastpca
w LCS, pukownik Baumer, musieli zbada to sami.
Pnym popoudniem 29 stycznia 1944 roku Bevan i Baumer wylecieli do Moskwy,
aby ze sztabem generalnym Armii Czerwonej przedyskutowa spraw udziau rosyj-

Palce Baumera skostniay w lodowatej temperaturze luku bombowego, ale po trwajcych wieczno minutach udao mu si zerwa mask Bevana i uregulowa cinienie tlenu. Bevan troch ody i poskary si, e jest strasznie chory. Jak bardzo zy by
jego stan, uwiadomili sobie dopiero po wyldowaniu na pokrytym niegiem lotnisku w Moskwie. Baumer napisa: Wytarabanilimy si z samolotu w swoich wielkich paltotach. Byo nam zimno, godno i niedobrze. Z czonkiem zaogi pomoglimy
Johnowi pokona pmilow drog do budynku administracyjnego. Wyglda okropnie" .
Ale nie by to koniec udrki, zwaszcza dla Bevana. Nikt z trjki delegatw nie
mwi do biegle po rosyjsku, ani te aden z Rosjan nie zna na tyle angielskiego, by

404

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

obsuga lotniska zrozumiaa, e Bevan jest chory, bliski ponownej utraty przytomnoci, a nie w sztok pijany. Po wielu telefonach, badaniu paszportw i listw uwierzytelniajcych, zabrano ich do kantyny rosyjskiej na niadanko". Baumer wspomina:
...usiedlimy przy typowo jadalnym stole, ja midzy ambasadorem po lewej i rosyjskim
generaem po prawej stronie. Ambasador szepta mi do ucha co o tym, ebym by ostrony
z alkoholem. atwo powiedzie. Zaczy si toasty wdk i koniakiem na zmian. Ledwie
czowiek wypi jeden kieliszek, oficerowie rosyjscy pochylali si usunie i napeniali go od
nowa. By do tego wdzony led i jeszcze wicej wdki. Nie udao nam si przekona naszych gospodarzy, e Bevan nie jest pijany, lecz chory. Nie moglimy te wyj. Ambasador
powiedzia mi, e Rosjanie lubi widzie swoich goci pod stoem.

Istn gehenn przerwao przybycie antycznego Rolls-Royce'a z sekretarzem ambasady brytyjskiej, Johnem Balfourem. Uratowa trzech nieszcznikw i zawiz ich
do ambasady, mieszczcej si w wielkim domostwie, nalecym kiedy do bogatego
kupca. Z okien ambasady za rzek wida byo Kreml.
Bevan wkrtce wyzdrowia, ale Rosjanom najwidoczniej nie byo spieszno do
spotkania z wysannikami Londynu. Bevana i Baumera trzymano w oczekiwaniu
przez tydzie, prawdopodobnie dlatego e - ze wzgldw bezpieczestwa - nie
zabrali ze sob egzemplarza planw Bodyguard". Otrzymali je 31 stycznia - przekazanych drog radiow dziesi penowymiarowych stron - w trudnym do zamania, jednorazowo uytym szyfrze, ktry Brytyjczycy rezerwowali sobie na tak delikatne okazje, jak ruch radiowy midzy Londynem i Moskw. Dokument przetumaczono na rosyjski, a nastpnie Kerr przedoy go samemu ministrowi spraw zagranicznych, Mootowowi, co wiadczyo o wadze dokumentu. Ale do 7 lutego Rosjanie nie zawiadomili ani brytyjskiej, ani amerykaskiej misji wojskowej o swojej gotowoci do rozmw.
Po goci zajechaa kawalkada samochodw, ktra z najwiksz prdkoci przemkna przez pokryte lodem i niegiem ulice Moskwy (z firankami zasunitymi pod
pozorem chronienia przed ostrym socem") do biur Armii Czerwonej przy placu
Karola Marksa. Na miejscu, w obskurnym pokoju owietlonym tylko jedn go
arwk, czekaa na nich delegacja rosyjska. Na jej czele sta genera Fiodor Kuzniecow, krpy, maomwny o paskiej twarzy. Bevan i Baumer nie wiedzieli, z kim maj
do czynienia. Syszeli tylko i rozumieli, e tumacz zwraca si do niego ekscelencjo".
Kuzniecowowi towarzyszy zwalisty mczyzna, przedstawiony jako genera Mikoaj Sawin", osobisty zastpca szefa sztabu Armii Czerwonej, odpowiedzialny za decepcj w rosyjskiej wojskowoci. Trzecim czonkiem delegacji rosyjskiej by urzdnik
ministerstwa spraw zagranicznych, przedstawiony jako monsieur Dekanosow".
Delegacji amerykaskiej przewodniczy genera John R. Deane, szef amerykaskiej misji wojskowej w Moskwie. Interesy wojskowe Wielkiej Brytanii reprezentowa pukownik R.G. Turner, byli rwnie obecni przedstawiciele obu ministerstw
spraw zagranicznych i Departamentu Stanu. Powitano ich kordialnie, ale z rezerw.
Bevan otworzy pierwsze ze spotka dugim przegldem najwaniejszych punktw
planu Bodyguard". Wyranie jednak postanowi przemilcze temat przewidzianych w planie metod i rodkw decepcji, i czuo si, e chce powiedzie Rosjanom
nie wicej, ni potrzebowali do zrozumienia, na czym ma polega ich udzia. Nie

BODYGUARD"

405

wiadomo, czy to wanie zrozumieli, ale Bevanowi na pewno udao si wprawi ich
w zakopotanie, tym gbsze, e i tak niejasn terminologi referatu Bevana przekazywa zupenie nieudolny tumacz.
Idea planu dotara do Rosjan w postaci tak zagmatwanej, e konferencja nie zapowiadaa si na pomyln dla obu stron, a zwaszcza dla planu Bodyguard". Na domiar zego Rosjanie wyjechali z Teheranu w przekonaniu, e ich zachodni sojusznicy
chc ich zwyczajnie oszuka. W Teheranie bowiem Churchill i Roosevelt zgodnie zapewnili Stalina, e docelow dat Overlord" jest 1 maja 1944 roku, co ju wtedy obudzio podejrzenia Rosjan, e posu tylko do zwizania si przeciwnika, podczas gdy
alianci zachodni przystpi do decydujcego ataku wtedy, kiedy im to bdzie wygodne. Teraz znw okazuje si, e data z Teheranu jest nieaktualna i nowym docelowym
terminem - D-Day" - jest 1 czerwca 1944 roku. Odroczenie to byo podyktowane
jedynie chwilowym niedostatkiem pewnego typu odzi desantowych, ale Rosjanie wierzyli, e Amerykanie i Brytyjczycy nigdy nie mieli zamiaru ldowa w maju, a naciskali, by Armia Czerwona uderzya wczeniej tylko po to, by odcign niemieckie
dywizje pancerne z Francji. Z punktu widzenia Rosjan Bodyguard" mg dowodzi
kolejnej alianckiej sztuczki na uytek zarwno Rosji, jak i Niemiec. Mylili si oczywicie, ale trudnoci jzykowe i powcigliwo Bevana zintensyfikoway nastrj rosyjskiej podejrzliwoci. Jak napisa Baumer: Jeli nawet co do nich dotaro, to specyficzny jzyk planu zbi ich z tropu". Deane zamkn zebranie. W sumie wyjanienie
istoty planu wymagao a trzech spotka.
Deane by szczerym wielbicielem planu Bodyguard" - zbyt szczerym, jak si
okazao. Z entuzjazmem bowiem opisa pniej, z jakim wyczuciem Bevan rozwija
swj plan. Brytyjczycy wciekli si, e ujawni nazwisko czowieka odpowiedzialnego za strategiczn decepcj w Wielkiej Brytanii, i zadali postawienia go przed
sdem wojennym. Postpowanie byo ju w toku, gdy Eisenhower osobicie interweniowa w jego sprawie, susznie twierdzc, e jej nagonienie mogoby by bardziej szkodliwe ni sama niedyskrecja. Niewtpliwie te tylko Deane'owi - ku jego
wasnemu zdumieniu - udao si wytumaczy Rosjanom szczegy planu Bodyguard". Pniej napisa: Kuzniecow wyda mi si geniuszem intelektualnym, kiedy pomimo trudnoci okazao si, e szybko i sprawnie przenikn zawioci planu
Bevana".
Udzia Rosjan w realizacji planu Bodyguard" i jego elementach by stosunkowo
prosty. Po pierwsze, mieli upewni Niemcw, e gwna ofensywa rosyjska na froncie
wschodnim nie nastpi przed lipcem. Jednoczenie zachodni alianci mieli ich przekona, e inwazja nie nastpi przed ofensyw rosyjsk, co miao na celu zwizanie rezerw niemieckich na froncie wschodnim. W rzeczywistoci inwazj Francji planowano na pierwszy tydzie czerwca, czyli przed ofensyw rosyjsk, ktra miaa nastpi
dziesi dni pniej. A tymczasem Rosjanie, we wsppracy z Brytyjczykami i Amerykanami, mieli zasugerowa, e ich wsplna inwazja bdzie wycelowana zarwno przeciw Norwegii, jak i bugarskim i rumuskim wybrzeom Morza Czarnego. Celem
ataku byo Petsamo, region kopalni rud niklu, a na Bakanach - ropodajny rejon Ploesti, oba wane dla Wehrmachtu. Rozmaitymi rodkami - przez podwjnych agentw, kamliwe przekazy radiowe, przemieszczenia okrtw marynarki wojennej, lotnictwa i wojsk ldowych - naleaio Hitlerowi wmwi, e obie inwazje nastpi w maju
lub na pocztku czerwca i w zv"zku z tym musi zachowa w stanie nienaruszonym

406

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

stacjonujce tam siy, by nie mg ich uy na wschodnich i zachodnich granicach

swojego imperium.
Dla Rosjan nareszcie co zabrzmiao logicznie i zachcajco. Po trzech spotkaniach
Deane odnotowa, e Kuzniecow ...zapali si do planu Bevana. On i jego koledzy
zaproponowali wiele zmian, wiele z nich zostao zaakceptowanych przez nas po wymianie uzgodnie radiowych z naszymi szefami sztabw. Przedstawiciele sowieckiego ministerstwa spraw zagranicznych zostali wezwani do przedyskutowania dyplomatycznych aspektw sprawy z reprezentantami ambasad brytyjskiej i amerykaskiej". Potem, jak powiedzia Deane: ...nagle wszystko si urwao. Przez kilka tygodni nie mielimy adnych wiadomoci od Rosjan. Nie moglimy te zapa z nimi
kontaktu i wybada, co zego si stao".
Jest moliwe, e Rosjanie rozwaali moliwe implikacje planu dla ich wczesnej
sytuacji i dla ksztatu powojennego wiata. Zwaszcza w odniesieniu do wrzcego
kota polityki bakaskiej nieatwe byo podejmowanie szybkich decyzji. Na Bakanach yli ludzie i istniay ugrupowania, ktrym Stalin albo sprzyja, albo chcia je
zniszczy. Jawna wsppraca z siami Zachodu moga zniweczy jego dalekosine
zamiary, zwizane z tym wstrzsanym wojnami, burzliwym i niesfornym rejonem.
Ponadto gdyby Rosjanie zdecydowali si na udzia w skandynawskim" i bakaskim" aspekcie planu, to musieliby wykona pewn, niebagateln liczb rzeczywistych i faszywych przemieszcze swoich si zbrojnych, jak rwnie przenicowa wasne plany zbliajcej si letniej ofensywy. Niewykluczone te, e znaczna cz dowdcw Armii Czerwonej nie miaa ochoty angaowa si w kopotliwe decepcje
strategiczne planu Bodyguard" w momencie, gdy wykonywali wasne posunicia
dezinformujce Niemcw w kwestii zamiarw rosyjskich. Z pewnoci byli ju i tak
przecieni i - na przykad - denerwowali si, e nie mog zapewni dostatecznej
iloci sprztu radiowego potrzebnego do karmienia Niemcw obawami przed rzekomymi uderzeniami. Sporo te czasu musiay im zaj rozwaania nad rodkami
dostarczenia OKW swojej partii kamstw. Zapewne nie brakowao im odpowiednich rodkw. Genera Reinhard Gehlen, szef Fremde Heere Ost, a nastpnie szef
powojennej niemieckiej ofensywnej agencji wywiadowczej DNB wyjawi, e Martin
Bormann, sekretarz partii nazistowskiej, by w rzeczywistoci komunistycznym agentem.
Bevanowi i Baumerowi spieszyo si do Londynu, gdzie czekaa ich pilna realizacja planu Bodyguard", ktrym pod nieobecno Bevana zawiadywa Wingate. Milczenie Rosjan zdao im si z pocztku intrygujce, nieco pniej kopotliwe, a w kocu irytujce. Czuli wyranie, e Rosjanie graj na czas. Ich przedstawiciele tumaczyli,
e nie mog nic zrobi bez aprobaty Stalina - a on by albo na froncie, albo chory, albo
rozwaa problemy". Delegacja spod znaku Bodyguard" spdzia ogem trzydzieci dwa dni, siedzc bezczynnie na rozpalonych wglach w oczekiwaniu decyzji
Rosjan, zachodzc w gow, co te oni wymyl.
Wtem, 23 lutego z rosyjskiego sztabu generalnego nadeszo zaproszenie dla Bevana, Baumera i Deane'a na przyjcie, ktre miao si odby przy ulicy Spirydonowskiej
7, we wspaniaej siedzibie, gdzie rzd rosyjski podejmowa zagranicznych goci. Gdy
przybyli na miejsce, zasueni artyci muzycy grali menuety w kcie sali recepcyjnejPowita ich sam marszaek Woroszyow i minister spraw zagranicznych Mootow.
Anglicy nie wierzyli wasnym oczom. Zapowiada si bankiet tak wystawny, e mo-

BODYGUARD"

407

na byo z atwoci zapomnie o udziale Rosji w najwikszej z dotychczas toczonych

przez ni wojen. Deane zapamita:
Nigdy przedtem nie spotkaem si z tak sprawn i starann obsug stou. Na rodku
pyszniy si wielkie misy srebrne wypenione wieymi owocami specjalnie sprowadzonymi z Kaukazu. Tylko przy takich okazjach mona byo zobaczy wiee owoce w Moskwie. Misternie rnite szko wysokich cienkich kieliszkw do szampana wydawao pikne dwiki, osobno podano kielichy do lekkich i cikich czerwonych win i nieodczne na
rosyjskim stole kieliszki do wdki. Przez ca dugoci stou stay niezliczone butelki,
z ktrych bezustannie uzupeniano zawarto kieliszkw. Midzy butelkami porozstawiano
typowe rosyjskie zakski", cznie z wielkoziarnistym czarnym kawiorem, czarnym kawiorem prasowanym o konsystencji smoy, wielkie ogrki konserwowe, ososie i jesiotry
w caoci... Noe, widelce i yki byy ze zota, a talerze z bogato zoconej chiskiej porcelany. Czuem si jak uczestnik sceny bankietowej w synnym filmie Charlesa Laughtona
pod tytuem Henryk VIII".

Po obiedzie, lekko chwiejcy si od spoytej wdki, Baumer poszed poszuka

Kuzniecowa. Rosjanin sta w maym hallu z dwoma innymi rosyjskimi oficerami: generaem RM. Fitinem, szefem wywiadu zagranicznego rosyjskich sub tajnych, i generaem A.P. Osipowem, szefem wydziau rosyjskich sub tajnych prowadzcych
wojn podjazdow z Niemcami. Od tych to trzech najwaniejszych - i najpotniejszych - ludzi w sowieckim aparacie tajnych sub podochocony wdk Baumer chcia
si dowiedzie, o co w tym wszystkim chodzi, dlaczego przetrzymywani s w Moskwie tak dugo i dlaczego rzd rosyjski nie mwi ani tak, ani nie w sprawie planu
Bodyguard". Kiedy w odpowiedzi uraczono go jakimi komunaami, zatoczy si
i wpad prosto w ramiona marszaka Siemiona Budionnego, czcigodnego wojaka
z wielkimi wsiskami, jednego z filarw najbliszego otoczenia Stalina. Baumer i Bevan przyznali: Tej nocy nikt nas nie mg zrani".
Czy to zbratanie si przy wdce zrobio swoje? Jak inaczej wytumaczy, e bez
uprzedzenia, 1 marca o godzinie 22.30 w czasie coctail party w kwaterze Deane'a
zadzwoni telefon i mwicy po angielsku oficer rosyjski zapowiedzia, e Kuzniecow poprowadzi zebranie o pierwszej trzydzieci w nocy. Z jakich zagadkowych
powodw Kreml wydawa si urzdowa od godziny 17.00 do 5.00 rano. Bevan i Baumer pospieszyli na zebranie, a tam - jak zapisa Baumer w swoim dzienniku: Poczulimy, e stajemy z powrotem na nogi, Rosjanie bez wstpw owiadczyli, e akceptuj plan we wszystkich szczegach, bez ogranicze i bd pracowali nad jego realizacj. Nie wiedzielimy, czy krzycze z radoci czy odnie si do tego podejrzliwie".
Kuzniecow owiadczy wtedy, e protok bdzie gotowy do podpisania 3 marca,
Baumer i Bevan, zdumieni por spotkania i systemem dziaania Rosjan, wrcili do
swojej siedziby o 2.15 w nocy.
O czwartej po poudniu 3 marca delegacja Bodyguard" zgromadzia si przy Placu Karola Marksa w celu podpisania protoku. Ale ani Bevan, ani Baumer nie mogli
go podpisa, gdy egzemplarze dokumentu nie wyliczay nazw krajw-sygnatariuszy porozumienia, nie liczc innych potkni w tekcie owiadczenia. Baumer znalaz
na kredensie wysuonego Remingtona i w czasie, kiedy pozostali uczestnicy zebrania dyskutowali plan i metody cznoci midzy Moskw, Waszyngtonem i Londy-

408

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

nem, wystuka krtki protok... Baumer wspomina, e by to dokument peen skrele, bdw literowych, z ktrych kady musia by parafowany przez komplet delegatw. Tama si zacinaa, litera I" bya ukruszona, a ja prbowaem jednoczenie
sucha rozmowy na temat wywiadu nazistowskiego i pisaem na maszynie. By to
pod kadym wzgldem najdziwaczniejszy dokument wrd tych, ktre kiedykolwiek
trafiy do archiww Departamentu Stanu.
W kocu protok zosta podpisany i Bodyguard" sta si czym wicej ni tylko
planem strategicznym zachodnich aliantw - nabra wagi midzynarodowego porozumienia. 6 marca, w dniu, kiedy kurierzy zabrali dokument do Londynu i Waszyngtonu, Bevan i Baumer opucili Moskw. Kto wie, czy nie bya to najwaniejsza z konferencji Wielkich Sprzymierzonych. W penej zgodzie rosyjskie, amerykaskie i brytyjskie tajne agencje zgodziy si pracowa razem nad powaleniem Hitlera i jego Trzeciej Rzeszy na kolana. Przymierze to nie mogo i nie trwao dugo. Ale kiedy trwao,
zdyo zapeni karty historii wiata dziejami najbardziej niezwykej i zdumiewajco skutecznej wojny podziemnej.

Bakany
Po wynegocjonowaniu udziau Rosjan w planie Bodyguard", czemu Bevan i Baumer
powicili ponad miesic pobytu w Moskwie, na Bakanach, czyli terenie z punktu
widzenia Hitlera newralgicznym dla Niemiec, gra nabraa tempa. Niemcy - wykrzykiwa Hitler - nigdy nie wyzbd si roszcze do granic wschodnich swego imperium, granic wyznaczonych przez elazne Wrota i progi Dunaju. W roku 1944 interesy Hitlera w tym regionie stay si jeszcze waniejsze i wicej przyczyn praktycznych
przemawiao za utrzymaniem prawdziwych granic na Wschodzie". Region ten dostarcza Wehrmachtowi nie tylko niezbdnych paliw i surowcw, ale te Wgry, Rumunia i Bugaria dostarczay Hitlerowi onierzy.
LCS wiedziao, jak bardzo Hitlerowi zaley na Bakanach, i toczyo tam bezustann,
podziemn wojn - mieszanin dziaa dyplomatycznych, politycznych i psychologicznych. Przy okazji wczeniejszych, prowadzonych przez ludzi z A-Force, a wynikajcych z planw Zeppelin" i Jael" decepcji, pnym latem 1943 roku doszo do
jednego z tych zagadkowych splotw okolicznoci, ktre nieodmiennie podsycay
obawy Hitlera o bezcenny dla niego kawaek ziemi. W sofijskim paacu niespodziewanie zasab i zmar Wielki Zjednoczyciel Bugarii, car Borys III. Wiele przemawiao
za tym, e zosta zamordowany. Czy byo to jednak morderstwo, czy wypadek, jego
mier wyznaczya zupenie nowy kierunek strategii planu Jael", przemianowanego
pniej na Bodyguard".
Nie jest wykluczone, e car Borys myla o poddaniu si aliantom. Co prawda, po
burzliwej dyskusji z Hitlerem w Berchtesgaden, Borys zgodzi si nie porzuca ukadu
Osi. Kilka dni pniej, to znaczy 28 sierpnia 1943 roku, ju nie y. Zabia go - jak
powiedzia Goebbels - jaka nieznana trucizna, o dziaaniu podobnym jadowi mii.
Skoro jednak nie by to wypadek, to kto go zabi? Bugarzy, Niemcy, Rosjanie, Amerykanie, czy moe Brytyjczycy? Chyba jednak nie zgin z rozkazu Hitlera, bo mier cara
powodowaa zbyt powane skutki dla jego strategii bakaskiej. Jedynym wic logicznym rozwizaniem tej zagadki kryminalnej wydawaa si wroga intryga" obmylona
zapewne przez Brytyjczykw, a zrealizowana przez ktrego z carskich dworzan. W trudnych tygodniach po mierci cara Hitler prbowa podeprze chwiejcy si rzd bugarski i wymusi na nim dotrzymanie wojskowych zobowiza. Zajo mu to niemal cay
rok. Brytyjczycy natomiast swoim zwyczajem nie przegapili dobrej okazji do mieszania
w bugarskim kotle. Agenci brytyjscy i komunistyczni od pewnego ju czasu z powodzeniem wzniecali antyhitlerowskie nastroje rewolucyjne, a po mierci cara ustalenie jej
sprawcw - czy to bya agencja w rodzaju SOE, czy dziaajca z ramienia OSS - nie

410

AKCJE TAJNE 1DECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

miao najmniejszego znaczenia, bo PWE zdyo zbi niezy kapita na jej skutkach.
Politykujce stacje radiowe i magazyny informacyjne przecigay si w plotkach i domysach, a kada z osobna oskarenia o krlobjstwo kierowaa pod adresem Niemcw, co znakomicie speniao swoj rol - w cigu nastpnych miesicy Hitler musia
zwielokrotni niemieck obecno militarn w Bugarii, Si rzeczy oznaczao to dalsze
uszczuplanie i tak kurczcych si rezerw wojskowych Trzeciej Rzeszy.
Wypadnicie Woch z paktu Osi, ktre nastpio w par dni po mierci cara Borysa,
otworzyo nowy grony wyom w murze obronnym pastw Osi na Bakanach. A wtedy
A-Force, w ramach opracowanego dla Bodyguard" Oglnego Planu Wojny Politycznej dla PWE/OWI", rozptay cyniczn, szyt grubymi nimi kampani namawiania
narodw satelickich pastw Osi do sabotowania wojennego wysiku Niemiec, wywierania nacisku na swoje rzdy, by te wycofay si z wojny lub wrcz obalay te, ktre nie
chciay ulec presji". Cynizm tych dziaa polega na tym, e PWE, SOE i OSS oraz anglo-amerykaskie suby dyplomatyczne zachcay bakaskich sojusznikw Hitlera
do buntu i zdrady nie po to, by w regionie tym zapanowa pokj, lecz po to, by zmusi
Hitlera do wzmacniania stacjonujcych tam wojsk niemieckich.
W roku 1944 wszystkie macki planu Bodyguard" popezy ku Wgrom, traktowanym przez finansjer Wielkiej Brytanii i Ameryki z wysoka, ale i z rozbawieniem, gdy
Wgrzy, strojc si w pirka pysznego dworu cesarza Franciszka Jzefa spogldali na
Zachd, jako na swego naturalnego sojusznika. Samozwaczy wadca Wgier, regent
Krlestwa witego Michaa - admira Miklas Horthy - by figur do popularn na
Zachodzie. Jego kopot, a tym samym i pastwa wgierskiego, polega na tym, e zawsze pechowo stawiali na niewaciwego konia, najpierw na kajzera, a teraz na Fuhrera. W pragnieniu odzyskania terytoriw, ktre Wgry utraciy na rzecz Rumunii w wyniku pierwszej wojny wiatowej, Horthy przyczy swj kraj do Osi w roku 1941 i wysa swe wojska na wit krucjat" u boku Wehrmachtu. Fiasko Hitlera w dziele podboju Rosji w roku 1941 uzmysowio Horthy'emu, e le wybra Wgrom sojusznika.
Na pocztku wiosny roku 1942 upatrzy sobie Miklasa Kallaya, waciciela ziemskiego
o cudownym instynkcie politycznym" i piknoducha, mogcego si pochlubi najliczniejszymi pojedynkami w caej rodkowej Europie, i zaproponowa mu stanowisko
premiera. Kallay, znany ze swych sympatii proangielskich, na pierwszym posiedzeniu
gabinetu owiadczy, e jego zadaniem jest w miar bezpieczne przeprowadzenie
Wgier przez ten kryzys... z jak najmniejszymi stratami dla moralnych i duchowych si
narodu". Wraz z nominacj Kallaya nasta na Wgrzech dobry klimat dla realizacji planu Bodyguard". Hitler uwiadamia sobie fakt, e we wadzach wgierskich ma raczej
wrogw ni przyjaci i z miejsca zleci swoim planistom przygotowanie planu Sprawy Margharethe I" - operacji najazdu na Wgry, gdyby omieliy si prbowa zdrady
- operacji, ktra przy znanej wojowniczoci i patriotyzmie Wgrw, wymagaa uycia
znacznej liczby wojsk. Jednoczenie opracowano plan operacji Sprawa Margharethe
II", dla Rumunii, gdyby i ona zechciaa pj w lady Wgier.
Klska pod Stalingradem, w ktrej pierwsza armia wgierska posza niemale w rozsypk, bya dla Wgier pierwszym bodcem do zdrady i Kallay, poprzez Departament do Spraw Nadzwyczajnych Watykanu, wszcz starania o zawarcie z aliantami
separatystycznego pokoju. Na wie o tym Hitler ogosi Kallaya wrogiem publicznym numer jeden narodu niemieckiego". Alianci jednak dziwnie zwlekali z pomoc
dla Kallaya. Kiedy rzd brytyjski dowiedzia si o jego chci zdradzenia Hitlera, sta-

BAKANY

411

cja wgierska BBC ochoczo podja kampani zastraszania Niemcw, ostrzegajc, e

dziki opanowaniu Sycylii ...bombowce amerykaskie maj teraz znacznie krtsz
drog do Europy rodkowej, a tym samym i do Wgier".
Rozczarowany kampani Kallay pomyla, e moe wobec tego jego przyjaciele, Brytyjczycy, zgodz si na rozmowy pokojowe, kiedy dotrze do nich odpowiednie poselstwo. A mia w rku bardzo ciekaw kart. Od jakiego czasu wizi bowiem w komfortowych warunkach, ale i w cakowitej tajemnicy, brytyjskiego pukownika o nazwisku - jak
twierdzi - Charles Telfer Howie, ktry by uciekinierem z niemieckiego obozu karnego
na lsku. Kallay zabra go do paacu krlewskiego w Budapeszcie, da do dyspozycji
nadajnik radiowy wraz z kodem i operatorem oraz poprosi go o nawizanie kontaktu
z brytyjsk Krlewsk Marynark na Malcie. Pragn t drog skoni Brytyjczykw do
przyjcia wgierskiego emisariusza w osobie Andrew Freya, budapeszteskiego dziennikarza. A ten mia przedstawi aliantom wgierskie plany opuszczenia Osi i przyczenia
si do alianckiego ataku na Wiede, gdy ich samoloty wylduj koo Budapesztu.
Propozycja pasowaa jak ula do planu decepcyjnego autorstwa A-Force, ktra wanie prbowaa wmwi Hitlerowi, e alianci pomaszeruj na Niemcy przez Przecz
Lublask i e 7. armia amerykaska pod wodz Pattona przygotowuje si do ldowania obok Triestu. W Gorycji i na samej przeczy od pewnego ju czasu pracowali
agenci, symulujcy rozpoznawanie terenu i rekrutowanie si partyzanckich do wsparcia
operacji. Samo to wzbudzio wielkie zaniepokojenie w kwaterze Hitlera i w mgnieniu
oka w rejonie przeczy znalaz si niezawodny Rommel z zadaniem zorganizowania
obrony w Dolomitach i w Alpach Julijskich. Kilka za dywizji, cznie z dywizj Hermann Goering", odoyy na pniej rozkazy, kierujce je do Francji, i zostay na miejscu na wypadek zrealizowania si groby. Z nadejciem propozycji Kallaya, A-Force
szybko zorientowaa si, e do ju skutecznie zasianej decepcji mog doda bardzo
konkretny element. W tym celu Hitler powinien zda sobie spraw z faktu kokietowania aliantw przez wadze wgierskie.
Brytyjczycy przyjli w kocu Freya w Kairze, ale jego misj skwitowali krtk depesz do Kallaya: Sugeruje si, eby rzd wgierski wysa do Stambuu, tak szybko,
jak to tylko moliwe, dwch starszych rang oficerw w celu przedyskutowania waszej oferty". W depeszy wymieniono Jerzego Paloczi-Horvatha, rodowitego Wgra,
jako czowieka desygnowanego do rozmw z delegacj wgiersk. Zarwno telegram,
jak i czowiek, ktrym zamierzali si posuy Brytyjczycy, zmartwiy Kallaya, bo w depeszy nie byo sowa o rozmowach w wiadomej sprawie, a Paloczi-Horvath, wedle
informacji Kallaya, by agentem Rosjan. Jeszcze bardziej przygnbio go to, e w dzie
lub dwa pniej w The Times ukaza si artyku, w ktrym ku swemu zdumieniu przeczyta, e pewne kraje, w tym Wgry, nie powinny sobie wyobraa, e si uratuj
dziki spnionej ucieczce z toncego okrtu". Kallay zrozumia, e artyku czoowego dziennika brytyjskiego zosta napisany pod dyktando sub tajnych w celu zasiania ziarna niezgody midzy nim i Hitlerem. Zapewne nie cakiem zdawa sobie spraw z tego, jak bliski by prawdy, gdy pisa:
Me gupota zaszokowaa nas w tym artykule, ale chyba wiadomie popeniona, oficjalna
niedyskrecja. To celowe potknicie udaremnia nasze starania, a tak naprawd wydaje si, e
mamy do czynienia z chci sprowokowania okrelonej reakcji Niemcw. Prawdopodobnie
by to jedyny powd opublikowania tego artykuu.

412

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERW1EC1944

Tym niemniej Kallay owiadczy, e nadal chce kontynuowa rozmowy pod warunkiem, e Brytyjczycy wyznacz innego porednika, nie Paloczi-Horvatha. Frey
podnis t spraw w Kairze, ale zosta poinformowany przez zwierzchnika Paloczi-Horvatha w SOE, e Paloczi moe sobie by agentem Moskwy, nie ma to nic do rzeczy, bo oczekuje si od niego robienia nie polityki, lecz zamieszania na tyach wroga".
Czysta robota w stylu LCS czy A-Force.
Bolejcy nad perfidi Albionu Kallay wycofa poselstwo Freya. Ale 17 sierpnia 1943
roku druga osobisto wgierska, Ladislas Veres, rzecznik prasowy wgierskiego ministerstwa spraw zagranicznych, znany z angielskich koneksji", pojecha do Stambuu.
Podj go J.C. Sterndale Bennet, wysannik Wielkiej Brytanii do Turcji. 9 wrzenia dwch
mczyzn poeglowao w tajemniczy rejs po Morzu Marmara na pokadzie starego ambasadorskiego jachtu parowego. Veres od razu owiadczy, e Wgry s gotowe zastosowa si do zasady bezwarunkowej kapitulacji w momencie, gdy armie anglo-amerykaskie dotr do granic Wgier. Bennet odpar na to, e rzdy Stanw Zjednoczonych
i Wielkiej Brytanii upowaniy go jedynie do owiadczenia, e ewentualne zatwierdzenie kapitulacji Wgier ma by utrzymane w tajemnicy do czasu, gdy obie strony uzgodni termin podania tego faktu do publicznej wiadomoci. Podczas spotkania, wedle
relacji Kallaya, uzgodniono, e opublikowanie wiadomoci o kapitulacji w adnym
wypadku nie nastpi przed dojciem armii alianckich do granic Wgier". O tym, e
mocarstwa zachodnie nie miay najmniejszego zamiaru ani wtedy, ani pniej wysa
swoich armii w kierunku granic wgierskich, nie byo mowy.
Byy za to inne klauzule: Wgry zobowizyway si do stopniowego redukowania
pomocy udzielanej Niemcom, miay opiera si wszelkim niemieckim prbom okupacji kraju, a w decydujcym momencie udostpni aliantom wszystkie siy wojskowe i cywilne. Wgrzy przyjm te anglo-amerykask misj specjaln, ktra - po zrzuceniu jej na spadochronach - poczyni konieczne wstpne przygotowania do kapitulacji Wgier".
Brytyjczycy wyposayli Veresa w nadajnik radiowy i odesali do Budapesztu. Kallay wpad w eufori. Napisa:
Mylaem, e dziki temu porozumieniu doholowaem mj nard do bezpiecznej przystani.
Miaem nadziej, e nasze stosunki z aliantami z czasem bd coraz blisze. W walce o przetrwanie mielimy nareszcie bezpieczne poparcie. Co by si nie zdarzyo, moglimy si cieszy godn zaufania protekcj brytyjsk. Skrelono nas w kocu z listy wrogw, a wpisano,
cho w zawoalowanej formie, w szeregi narodw walczcych o wolno.

Jake si myli. Zapomnia, e akt kapitulacji podpisuje si na specjalnych konferencjach, a nie na pokadzie wysuonych jachtw parowych.
Zudzenia Kallaya trway krtko. Anglo-amerykaska grupa niebawem zeskoczya na spadochronach pod Budapesztem. Ale nie takich ludzi oczekiwa Kallay. Spodziewa si nielicznej tajnej misji dyplomatycznej, wsppracujcej z naszym i informujcej swj rzd o wynikach wsplnych dziaa". Nie bya to te grupka obserwatorw, ulokowana w sercu niemieckiej sfery wadzy". Z alem i gorycz Kallay skary si: Przyleciaa do nas grupa tajnych agentw z zadaniem organizowania spiskw. .. i wywoujca powane kopoty". wiadom ju prawdziwych celw misji, kaza
usun j z Wgier. Ale w tym samym czasie Brytyjczycy, poprzez swoje tajne kontak-

BAKANY

413

ty z Niemcami, przekazali do Berlina wie o treci swoich kontaktw z rzdem wgierskim. Kallay szybko zorientowa si, na czym polega gra, i wymownie opisa swoje
kopotliwe pooenie: Trudno sobie wyobrazi moj konsternacj, e tak jak wojna
staa si nieludzka, tak i polityka traci ludzki wymiar i lepo kieruje si haniebnymi
motywami wojny".
Istnieje wiele powodw do przypuszcze, e Brytyjczycy celowo odtrcili wycignit rk Kallaya. Wykorzystali jednak jego gest, przekazujc Niemcom rewelacje
0 jego zdradzie i osigajc podany efekt - gniew Hitlera. Hitler z wiadomoci o zblieniu Wgier do zachodnich mocarstw wycign waciwe z punktu widzenia Brytyjczykw wnioski. Kiedy doda do tego znamienn aktywno tajnych agentw na
obu kracach Przeczy Lublaskiej i w samych Wgrzech, kiedy przeczyta raporty
wywiadu, e flota okrtw transportujcych czogi pocztkowo miaa dokona operacji desantowej w poudniowo-wschodniej Azji, a teraz trzymana jest w gotowoci
do ataku 7. armia Pattona na Triest, Hitler zarzdzi alert Sprawy Margharethe I".
Patton rzecz jasna nie mia armii, to znaczy - mona powiedzie - mia armi decepcyjn", rodki desantowe stay w gotowoci do ldowania w Anzio; a informacje o zbliajcej si inwazji Triestu byy jedynie sprytnym spoytkowaniem zarzuconego wczeniej planu operacji przeciw wybrzeom Dalmacji. Brytyjczycy, znani z oszczdnoci,
sprzedawali wanie za dobr cen stary plan.
W poowie lutego 1944 roku Margharethe I" organizacyjnie bya gotowa, ale Hitlerowi brakowao wojsk zdolnych przywoa Wgrw do porzdku. Przygotowywa
wanie stabilizacj frontu pod Anzio z odwodw w liczbie piciu dywizji, pierwotnie
przeznaczonych do wykorzystania we Francji; jego rozcignity front rosyjski sta
w ogniu walk, a w kraju mia jedynie odwody w postaci pukowych grup bojowych,
pozornie utrzymujcych robotnikw cudzoziemskich w ryzach, a w rzeczywistoci
gotowych wesprze Schwarze Kapelle" w przejciu przez ni wadzy. OKW byo
w stanie wyskroba kilka dywizji od lkajcych si o swoje zdobycze ssiadw
Wgier. Ale nie mieli oni jednostek pancernych, chyba e Hitler cignby je z Wau
Atlantyckiego. Tak wanie zrobi.
19 marca 1944 roku Hitler rozjuszony faszywymi - o czym nie wiedzia - dziaaniami przeciwnika, ktry konsekwentnie realizowa swj plan Bodyguard", i zirytowany bardzo realn grob rewolucji na Wgrzech, uderzy na ten kraj z wielk si
1 z trzech stron jednoczenie. Do walki nie doszo. Niemcy nazwali t operacj drug
Battle of Flowers". Rzd wgierski upad, a Kallay uciek do ambasady tureckiej,
gdzie udzielono mu azylu. Pozostawa tam przez wiele miesicy i przez ten czas SS
czekao na niego na ulicy. Napisa ksik, w ktrej skary si: Los chce, e musz
y, aby zobaczy mj kraj, ktry kocham jak matk, on i dziecko, umierajcy w moich
ramionach. Musz by aobnikiem i grabarzem na pogrzebie mojej ojczyzny". Mieszka
nadal w ambasadzie, ku wielkiemu zakopotaniu swoich tureckch gospodarzy. W kocu SS wystosowao ultimatum dajce do zrozumienia, e wejdzie na teren ambasady,
jeli Kallay z niej sam nie wyjdzie. O czwartej po poudniu 19 listopada 1944 roku
Kallay sam otworzy masywne elazne wrota i odda si w rce SS. Niebawem opat
kopa wgiel w obozie koncentracyjnym Mauthhausen. Przey wojn i zmar na wygnaniu. Nie wiadomo, czy mg czerpa pociech z faktu, e w swej odysei i w swoich
akrobacjach dyplomatycznych nie by osamotniony. Zapieky wrg Wgier - Rumunia - prbowaa tej samej sztuki i podobny spotka j los.

414

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

Prawie przez cae stulecie historia Rumunii jako krlestwa Hohenzollernw bya
krwawa, tragiczna, absurdalna, skorumpowana i wybuchowa -jak typowy bakaski
kocio. A teraz, w pierwszych miesicach 1944 roku, jako satelita nazistowskich Niemiec, przeywaa kolejny wstrzs*. Take chciaa zerwa pakt z Niemcami. Dla Hitlera Wgry byy wane, ale bez Rumunii nie mg y. Ponad jedna trzecia niemieckiej
ropy naftowej pochodzia z Rumunii i eby zapewni sobie stay napyw cennego
paliwa, Hitler paci za ni zotem. Zmasowane ataki flot powietrznych Sprzymierzonych na niemiecki przemys petrochemiczny sprawiy, e ogromne rumuskie pola
naftowe stay si dla Hitlera jeszcze waniejsze. Dla twrcw i wykonawcw planu
Bodyguard" sprawa bya oczywista - naley jtrzy i pogbia niesnaski midzy
Rumuni i Trzeci Rzesz i tym samym zmusza Hitlera, by dla ywotnej sprawy
dostaw ropy naftowej nadal doi" siy z frontw na wschodzie i zachodzie.
Do Rumunii przeniknli brytyjscy i amerykascy intryganci, a wrd nich pukownik Gardyne de Chastelain, czonek francuskiej rodziny hugenockiej, przez dugi czas
zamieszkaej w Anglii. Przed wojn Chastelain by kierownikiem sprzeday w Phoenix Oil and Transport Company" w Bukareszcie i kry wok tronu Karola II.
W istocie, we wrzeniu 1940 roku zosta przedstawiony samemu monarsze i jego damie serca, Madame Lupescu. Podobno mia swj udzia w ich ucieczce z Bukaresztu,
pomg im zaadowa do krlewskiego pocigu trzy wspaniae samochody, cztery
psy, 152 kufry, zot zastaw paacow, troch Rembrandtw, sztaby zota, skarbiec
z czterema milionami dolarw, stroje i walizy, wypenione aktami wasnoci licznych
majtkw, letnich rezydencji i winnic we Francji i Portugalii.
Chastelain opuci Rumuni w chwili jej wstpienia do Osi. Z pocztku by doradc przy tworzeniu pierwszych brytyjskich planw majcych zablokowa dostawy
ropy naftowej do Niemiec, w tym projektu wysadzenia nabrzey po jugosowiaskiej
stronie Dunaju, albo wykupienia wszystkich barek transportowych na tej rzece, czy
zablokowania elaznych Wrt wrakiem parowca. Wszystkie te projekty skoczyy
si na niczym, ale Hitler zosta zaalarmowany, e Brytyjczycy interesuj si rop naftow. W nocy z 22 na 23 lutego 1944 roku Chastelain wrci do Rumunii wraz z dwoma oficerami brytyjskimi, tym razem ju w ramach ekspedycji zwizanej z planem
Bodyguard". Na opadajce spadochrony czeka na ziemi rumuskiej osobliwy komitet powitalny zoony z myliwych, naganiaczy oraz powozw kilku szlachetnie
urodzonych osb z towarzystwa. Rzecz bya sprytnie ukartowana jako wspaniaa przykrywka dla jego misji, ale na nieszczcie policja dostaa donos o przybyciu goci ze
spadochronami i schwytaa Chastelaina, zanim zdy wyplta si z linek. Staa si
jednak rzecz jeszcze dziwniejsza - nie potraktowano skoczkw jak szpiegw. Przywdca rumuski, marszaek on Antonescu, mia co do nich inne plany. Zostali osadzeni w areszcie domowym w willi na przedmieciach Bukaresztu, dobrze ich ywiono, mogli chodzi na spacery i mieli do dyspozycji sub. A nastpnie, zgodnie z planem, ktrego czci by krl Micha, syn Karola, zaproszono Chastelaina, aby po* Na pocztku wiosny 1944 r. Niemcy nie mieli w Rzeszy dywizji liniowych. Bya tam Armia Rezerwowa organizacja terytorialna, szkolnictwo, dywizje nowo formowane, a take regenerujce si po walkach na froncie wschodnim. Dywizje te po sformowaniu i wstpnym przeszkoleniu przewoono przede wszystkim do
Francji, gdzie koczyy wyszkolenie i wwczas byy kierowane do pierwszego rzutu lub do odwodu (jednostki pancerno-motorowe) (przyp. T.R.).

BAKANY

415

uczy operatora radiowego, jak ma si skontaktowa z Brytyjczykami i zorganizowa

przyjcie rumuskiego poselstwa pokojowego.
Na Rumuni bowiem te przyszed czas rozstania z paktem Osi. Armia rosyjska
zbliaa si do Karpat, a Bakany trzsy si od plotek, e Rosjanie chc zaatakowa
czarnomorski port Konstanca, odlegy od stolicy tylko o 60 mil. Pogoski byy oczywicie czci realizowanych przez Rosjan decepcji planu Bodyguard", zaaranowanych przez Bevana i Baumera w Moskwie. W Bukareszcie zawrzao. Chastelain tymczasem skompletowa delegacj i Aleksander Cretzianu - byy sekretarz generalny
i dyrektor polityczny rumuskiego ministerstwa spraw zagranicznych - zosta przez
swego wuja, ksicia Barbu Stirbeja wysany w charakterze gobka pokoju", rzecznika tajnych sub, do Ankary, gdzie jako rumuski ambasador specjalny mia poinformowa misje dyplomatyczne Ameryki i Wielkiej Brytanii, e: Wszystko jest gotowe
do ldowania na Bakanach. W Rumunii opinia publiczna niecierpliwie wyczekuje
tego wydarzenia; z nowym rzdem wszystko jest uzgodnione, a rumuskie siy zbrojne s gotowe przyj z wszelk pomoc. Krl Micha, izolowany w areszcie domowym, da misji swoje bogosawiestwo, a pewne wskazwki watykaskie mwiy
o moliwoci uzyskania korzystnych warunkw pokojowych". Cretzianu misj swoj
speni naleycie, ale tak napisa o przyjciu, ktre mu zgotowano w Ankarze: Mj
pobyt w Ankarze rozpocz si od serii rozczarowa, a przedbiegi miay charakter
mniej okrutny ni to, co miao nastpi". Jego misja si nie powioda i ksi Stirbej
prbowa negocjowa warunki pokojowe osobicie. Ale gdy uda si w sekretn podr do Kairu w marcu 1944 roku, trudno sobie wyobrazi jego konsternacj, gdy usysza, e o jego osobie i o charakterze jego misji mwi si otwarcie w audycjach radia
brytyjskiego. Bodyguard" pracowa pen par. A Hitler, poinformowany ju o pokojowych deniach Wgrw, teraz, jeli nie wczeniej, dowiadywa si, e Rumunia
te szuka rozwiza pokojowych. Negocjacje z Rumuni cigny si caymi miesicami. Chastelain i inni agenci zdyli podj prb wzniecenia rewolucji antyhitlerowskiej, a alianci w dalszym cigu parali si akcjami wywiadowczymi po obu stronach
Przeczy Lublaskiej i rekrutowaniem antynazistowskich oddziaw z miejscowej ludnoci albo grobami inwazji z Adriatyku, z Morza Egejskiego i Morza Czarnego.
Hitler nie mia wyjcia. Tylko demonstracj siy mg zaegna realn grob rewolucji na Wgrzech i w Rumunii, ktre postanowi najecha i zaj, aby powstrzyma ich bunt przynajmniej do wrzenia 1944 roku. W tym celu z Francji cignito
dywizje wyborowej piechoty i strzelcw wyborowych, cztery pierwszoliniowe dywizje piechoty, siln dywizj Panzer Lehr" i cay korpus pancerny SS - 9. i 10. pancerne
dywizje SS. W zamian wysa na Zachd tylko dwie nowe, ale duo sabsze dywizje
piechoty. Co wicej, Ultra" wykrya ruch na wschd 2. korpusu pancernego SS. Lotnictwo bombowe w nocy z 29 na 30 marca zaatakowao punkt zbiorczy 10. dywizji
pancernej na wle kolejowym w Vaires obok Parya. Cz bomb spada na pocig
wyadowany minami morskimi i przez sze dni niemieckie suby ratownicze zebray blaszki identyfikacyjne ponad 1200 polegych. Zgin niemal cay personel administracyjny i techniczny dywizji. Takich ludzi nieatwo byo zastpi, a i par setek min
morskich mniej mieli alianci do rozbrojenia przed D-Day".
Bodyguard" naprawd dobrze funkcjonowa. Jak z satysfakcj zanotoway raporty z tajnych i decepcyjnych operacji w Europie, Hitler, zbierajcy siy do utrzymania
w ryzach swoich bakaskich sojusznikw i w chci uniknicia wikszych niepowo-

416

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

dze na froncie rosyjskim, wybra metod pozbawienia garnizonw we Francji trzech

najlepszych dywizji, chocia nie zada wycofania czterech sprawnych dywizji stacjonujcych we Woszech". Sam przyzna 31 sierpnia 1944 roku, e gdyby mia korpus pancerny SS na Zachodzie (w dniu inwazji), to do tej afery (inwazji) prawdopodobnie nigdy by nie doszo".
W sumie operacje bakaskie wyreyserowane w ramach planu Bodyguard" byy
wielkim triumfem LCS. Ale chocia tak przekonywujce, jeden jeszcze czynnik zoy
si na ich sukces. Jedynym antidotum na dobr decepcj jest dobry wywiad. Z dobrym wywiadem Hitler z pewnoci przejrzaby podstpn gr, jak by plan Bodyguard". Z wielu przyczyn Hitler nie mia tak potrzebnych mu sub specjalnych i rzadko mg polega na materiaach, ktre mu przedstawiano. Bezporedni przyczyn
tego stanu rzeczy by upadek Abwehry. W najkrytyczniejszym bowiem momencie
w historii Niemiec, w lutym 1944 roku, rozegraa si zdumiewajca afera, ktra pozbawia Trzeci Rzesz profesjonalnych tajnych sub. Canaris moe nie by najbardziej fachowym i najlojalniejszym pracownikiem tajnych sub na wiecie, ale by najlepszym, jakiego Hitler mia. I wanie wtedy, kiedy najbardziej potrzebowa swych
sub specjalnych, Fiihrer zwolni Canarisa.
Z osobliw zrcznoci, przez dziewi lat, Canaris przemierzy w gr i w d
kuchenne schody historii i polityki, czasem pomagajc Fiihrerowi w jego podboju
wiata, a o wiele czciej spiskujc, by z satysfakcj obserwowa jego frustracje. Przez
lata znajcy go ludzie dziwili si, jakim cudem przey tak dugo na swoim stanowisku. A teraz pan i wadca lisiej nory", jak personel Abwehry nazywa kwater gwn
tej organizacji - odszed. Zosta zdymisjonowany przez Filhrera, jednak bez oskare
o akt zdrady. Z lekka seplenicy, ekscentryczny, wietnie wychowany admira zosta
zwolniony na skutek zwykej plotki rzuconej w trakcie towarzyskiej herbatki w Berlinie. Bagatelna afera towarzyska miertelnie wstrzsna Abwehr - najlepszym rdem wywiadu wojskowego Hitlera.
We wrzeniu 1943 roku podejrzenia Schellenberga, ktrego Himmler nazywa beniaminkiem partii nazistowskiej, obudzia maa grupka Niemcw wysokiej pozycji
spoecznej, ktra raz w miesicu spotykaa si na niewinnych herbatkach w domu
pani Hanny Solf, wdowy po Wilhelmie Solfie, byym ministrze kolonii w czasach kajzera, a przed mierci - ministrze spraw zagranicznych w gabinecie ksicia Maksymiliana Badeskiego. Ale dla Gestapo nawet tak niewinne spotkania byy przedmiotem inwigilacji, zwaszcza e wrd goci bywa Ludwig Gehre z Abwehry, Otto Kiep,
byy konsul generalny w Nowym Yorku, i ksi Helmuth von Moltke, wysoki urzdnik administracji w OKW - a wszyscy oni byli podejrzewani o niedozwolone kontakty. Podejrzenia Gestapo nie byy bezpodstwane, bo na przykad Gehre najprawdopodobniej by autorem Raportu Lizboskiego"; Moltke kontaktowa si z Lionelem
Curtisem, czonkiem kolegium Ali Souls" w Oksfordzie i mia powizania z Menziesem, a Kiep by jednym z pierwszych czonkw Schwarze Kapelle", ktra kontaktowaa si z Dullesem.
Schellenberg nie wiedzia o tym wszystkim, gdy zdecydowa si na infiltracj herbatek pani Solf, uywszy do tego celu Joachima Reckzeha, Szwajcara o dobrej aparycji
i eleganckich manierach, ktry by czonkiem zespou profesora Maxa de Crinisa, dyrektora berliskiego szpitala Charite i kolaborantem Schellenberga w czasie Incyden-

BAKANY

417

tu w Venlo w listopadzie 1939 roku. Zaproszony na herbat do pani Solf - Reckzeh

usysza tam kilka wstrzsajcych stwierdze - Otto Kiep pozwoli sobie na jakie
demaskatorskie uwagi o Hitlerze, Frau Solf zapytaa go, czy byby tak miy i dostarczy list do przyjaci w Szwajcarii, a panna Elisabeth von Thadden, dyrektorka szkoy dla dziewczt, wspomniaa, e genera Halder, byy szef sztabu generalnego, by
zamieszany w spisek majcy na celu usunicie Hitlera. Dla Reckzeha, lojalnego nazisty, wszystko to pachniao zdradzieckim spiskiem przeciw tysicletniej Rzeszy. Mniej
paranoidalne spoeczestwo i jego aparat bezpieczestwa potraktowaoby herbatkowych goci pani Solf - jako zarozumiaych gaduw. Ale Schellenberg przekaza rewelacje Reckzeha Himmlerowi, a Himmler, asy na wszystko, co pomogoby mu oskary i pokn Abwehr, natychmiast zadziaa. Aresztowa Otta Kiepa, na co mia ochot
ju od pewnego czasu.
Aresztowanie Kiepa byo zabjcze dla caej Abwehry. Kiep bowiem, poprzez Canarisa, sponsorowa pewn liczb modych ludzi z brytyjskimi i amerykaskimi powizaniami na stanowiskach zamorskich. Stanowili oni jego kanay cznoci z Londynem i Waszyngtonem. Jednym z tych ludzi by Erich Vermehren, agent Abwehry
w Stambule, ktry by w tak bliskich stosunkach z MI-6, e XX-Committee uzna go za
podwjnego agenta o pseudonimie Junior". Na wie o aresztowaniu i przesuchiwaniu Kiepa, w obawie przed wmieszaniem go w spraw, Vermehren i jego ona,
z domu ksiniczka Elbieta von Plettenberg, poprosili MI-6 o ochron". Przyznano
im j i na pocztku roku 1944 ewakuowano" z Turcji do Egiptu, zapewne razem
z tajnymi materiaami, w tym z dokumentami dotyczcymi planu Cicero". Zanim
przeszli na drug stron, Vermehren, ktry w Oksfordzie koczy szko fundacji Rhodesa i by probrytyjskim pasjonatem, ostrzeg dwch innych niemieckich agentw
wywiadu w Turcji, e oni rwnie mog by zapani z powodu herbatkowej afery.
Jednym z nich by syn Fritza Hamburgera, austriackiego rekina finansjery, a drugi
dziennikarzem monachijskim o nazwisku Klecykowski o bliszych jeszcze powizaniach z Brytyjczykami. Na wie o przesuchiwaniu Kiepa w Lizbonie, Sztokholmie
i Casablance zdezerterowao wielu dalszych agentw Abwehry.
Brytyjczycy w lot chwycili nadarzajc si okazj mieszania w szeregach wroga
i nadali sprawie Vermehrena szeroki rozgos publiczny, zaznaczajc mimochodem,
e dostarczy on szczegowych informacji na temat caej Abwehrkriegsorganization
i zdradzi niemiecki szyfr dyplomatyczny. Himmler sam ostatnio mia kopoty z podejrzeniem o zdrad i ochoczo zwrci uwag Hitlera na spisek, ktry zalg si
w Abwehrze. Lawina ruszya. Hitler zada przeprowadzenia niezwocznego ledztwa. Nie by zachwycony jego wynikami. 20 lutego 1944 roku ledztwo czarno na
biaym wykazao, e Vermehren rzeczywicie wiedzia diablo duo na temat tajnej
dziaalnoci niemieckiej w Turcji i e komplet tych informacji znalaz si zapewne
w rkach brytyjskich. Co prawda oficer dochodzeniowy podkrela, e zamanie niemieckiego szyfru dyplomatycznego przez Vermehrena byo do nieprawdopodobne. Ale Hitler dostawa drgawek na sam myl o zamaniu najcilej tajnych szyfrw niemieckich.
Himmler mia swoj wielk chwil. Przez lata cae spiskowa, dwoi si i troi, by
podporzdkowa sobie, czyli podda Abwehr kontroli partyjnej. W kocu mu si to
udao. Nie nastawa! jednak na gow Canarisa, bo ten zbyt wiele o nim wiedzia. Bez
naciskania i ostronie podsun Hitlerowi myl, e cikie czasy wymagaj jednej

418

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

tylko, ale za to sprawnej organizacji wywiadowczej, kierowanej przez ludzi ideologicznie wiarygodnych. To znaczy takich jak Kaltenbrunner i Schellenberg. Hitler zgodzi si z nim i wyda rozkaz zwolnienia Canarisa. aden jednak oprawca z Gestapo
nie pomiata nim jak zwykym zdrajc. Tylko dwaj czoowi wojskowi Rzeszy - Keitel
i Jodl wezwali go do Belindy", kwatery Abwehry w Zossen, podzikowali mu za
sub dla Rzeszy, poinformowali go, e otrzymuje Zoty Krzy Niemiecki, zasugerowali mu, by wzi troch urlopu i zapytali uprzejmie, czy nie miaby nic przeciwko
objciu stanowiska w wojennej gospodarce Niemiec. Chodzio oczywicie o synekur, ktra nawet, jeli istniaa, dla Rzeszy nie miaa wikszego znaczenia. Canaris nie
oponowa. Odpyn na mtne wody niemieckiej gospodarki wojennej. Nie wspomniano ani sowem, e od roku 1940 zawid we wszystkich powierzonych mu zadaniach
skierowanych przeciwko zachodnim mocarstwom.
Obdarowany now wadz z rozkazu Fuhrera, Himmler zwoa do Salzburga konferencj powicon organizacji sub tajnych. Faktycznym szefem nowych sub tajnych zosta Ernst Kaltenbrunner, stosunkowo mody, bo majcy dopiero 41 lat sukcesor Heydricha na czele SD, prawnik o posturze drwala i pochodzeniu z chopw
i kosiarzy". Gow SD by jednak Schellenberg, ktry mia tylko 36 lat, ale by agentem od czasw studiw w Bonn. W tak modym wieku Schellenberg zosta jednym
z najbardziej wszechmocnych ludzi w Rzeszy.
Sprytny, przebiegy, dobry jedziec konny, gboko zainteresowany teori i praktyk szpiegostwa spoecznego, inteligentny, dobrze odbierany Schellenberg w adnym razie nie by kim pospolitym. Zdolny, szybki i niebezpieczny, nie cakiem jednak podporzdkowa si ideologicznie Hitlerowi - w co ten wicie wierzy. Schellenberg kontaktowa si bowiem z aliantami, a konkretnie z Amerykanami - Brytyjczykom nie ufa. Korzysta gwnie z kanau cznoci przez Dullesa w Bernie i Williama Waltona Butterwortha z Princeton i Oksfordu, wojennego szpiega gospodarczego w Hiszpanii. Porednikiem Schellenberga by ksi Max-Egon Hohenlohe-Langenburg, najelegantsza posta w midzynarodowym wywiadzie, z wyjtkiem
moe ksicia Vandena Huyvela z MI-6. Ksi by wysoki, ujmujcy w obejciu,
i wietnie si prezentowa w butach do jazdy konnej. Wrd jego przodkw mona
wymieni kanclerza Niemiec, pruskiego generaa, ministra spraw zagranicznych
Wirtembergii, wiceprezydenta Bawarii, ambasadora we Francji, premiera Prus, specjalnego posa Bismarcka, gubernatora Alzacji i Lotaryngii, marszaka Francji, cudotwrc z Hesji, biskupa witego Cesarstwa Rzymskiego, adiutanta cara caej Rosji
i w kocu on by tajnym agentem. Poprzez Hohenlohe-Langenburga Schellenberg
prbowa wywszy, dokd uda si Canaris. Ale Dulles by czowiekiem wybrednym - Canarisa uwaa za czowieka honoru i patriot, a z Schellenbergiem zadawa si nie mia zamiaru. I nie uatwi zadania ani Schellenbergowi, ani jego wykwintnemu wysannikowi.
Schellenberg zorganizowa nowe suby tajne Rzeszy. Sztab Generalny prbowa
na rne sposoby uratowa co ze szcztkw Abwehry, ktra w tej czy innej formie
bya mu podlega od czasw Fryderyka Wielkiego. Do pewnego stopnia starania te
day pomylny skutek - Amt Mil", sekcja stworzona przez Schellenberga specjalnie
do spraw rekrutacji i fluktuacji wywiadu wojskowego, pozostaa w zakresie kompetencji Sztabu Generalnego. Dowdc nowej sekcji zosta pukownik Georg Hansen,
wierny ucze Canarisa i mdry, energiczny aposto Schwarze Kapelle", o czym Him-

BAKANY

419

mler, Kaltenbrunner i Schellenberg nie mieli pojcia. W tym historycznym dla Niemiec momencie nazici dokonali nie lada sztuki - wymienili jednego wrednego lisa
na drugiego.
Tym niemniej dzieo ycia Schellenberga - reorganizacja niemieckiego systemu
wywiadowczego - miao imponujcy rozmach. W biurach tajnych sub zmieniay
miejsca biurka, szafy z aktami, aparaty telefoniczne, sprzt wszelkiego rodzaju i sekretarki. Toczyy si twarde dyskusje na temat zakresw odpowiedzialnoci administracyjnej i fiskalnej, wozy techniczne i ciarwki caymi konwojami jedziy w t
i z powrotem. Poza granicami Niemiec agentw z wielkim dowiadczeniem zmienili
na ich placwkach ludzie lojalni wobec SS, ale za to z ograniczonym dowiadczeniem
lub zgoa adnym. Trudno powiedzie, czy Schellenberg o tym wiedzia, ale niemieccy szpiedzy w Wielkiej Brytanii byli cakowicie pod kontrol Brytyjczykw. A Schellenberg by w swoim ywiole - tworzy i konsolidowa nowe imperium niemieckie
pod hegemoni SS. O tym, e naley zmieni garnitur szpiegw w Wielkiej Brytanii,
nie pomyla. W czasie za tego twrczego zamieszania niczego nie podejrzewajcych
Niemcw poddawano dziaaniu kolejnej przebiegej kampanii decepcyjnej. Rosy te
w si gromadzone na ziemi brytyjskiej armie inwazyjne. Upadek Abwehry bardzo
im w tym pomg. Tajemnica planu Neptun" bya tym bezpieczniejsza.

FORTITUDE PNOC"

42:

najlepiej a do 20 lipca 1944 roku. Dziwnym zbiegiem okolicznoci bitwa normandz

ka osigna punkt kulminacyjny w momencie, gdy Schwarze Kapelle" podja ko
lejn prb zamordowania Hitlera.
Po dziewiciu miesicach pracy od chwili powstania koncepcji planu Fortitude'
staa si najwiksz i najambitniejsz czci Bodyguard", a take decydujc dl;
sukcesu Neptuna". Formalnie plan Fortitude" zdefiniowano nastpujco:

"FortitudePnoc"
W dugiej historii niepowodze i intryg, ktrych scen by Zamek Edynburski, wiele dziwnych postaci przekroczyo Bram Portcullis, poszo w gr wzdu stanowisk dzia Argyll i do koszar. Claverhouse i markiz Argyll, krlowa Magorzata
i ksi Gordon, kardyna York i przedstawiciele stanw krlewskich, Cromwell
i ksina Glamis duej lub krcej przebywali tutaj, a teraz zamek goci oficera wojskowych sub wywiadowczych - Klementija Budionnego. Ten chudy jak patyk Rosjanin przyby, aby kontynuowa to, co Churchill i Stalin rozpoczli w Teheranie,
Bevan i Baumer za przypiecztowali w czasie konferencji z szefami sztabw tajnych agencji rosyjskich w Moskwie. W par godzin po przybyciu Budionnego do
Edynburga wiadomo o tym fakcie dotara do Zossen (kwatery gwnej Abwehry)
przekazem radiowym nadanym przez czowieka o pseudonimie Matt", podwjnego agenta XX-Committee. Podjcie misji przez Budionnego i depesza radiowa Matta" otworzyy pierwsz kart planu Fortitude" - czci operacji tajnych i decepcyjnych planu Bodyguard".
Celem Fortitude" byo ukrycie tajemnic Neptuna", a pomys operacji narodzi
si w czasie konferencji nazwanej Rattle", zwoanej na 28 czerwca 1943 roku w hotelu Hollywood" w Largs w Szkocji, uwietnionej obecnoci ludzi, ktrych wiadkowie nazwali Reprezentacj w zotogowiu". Tego bowiem jasnego i upalnego
ranka do miasteczka Largs zjechao co najmniej dwudziestu generaw, jedenastu
marszakw i komandorw lotnictwa, omiu admiraw i dwudziestu dwch brygadierw, pitnastu wysokich rang Amerykanw i piciu Kanadyjczykw. O przewidzianej godzinie admira lord Luis Mountbatten, ktry przewodniczy obradom,
rozpocz je od uwagi, e trudno o lepiej wrce miejsce dla tego spotkania, a myla
o wznoszcym si w odlegoci p mili od hotelu obelisku upamitniajcym klsk
Wikingw w bitwie pod Largs w roku 1263. Dumne odzie najedcw z Pnocy
wpady w ostry szkwa, ktry nadlecia z poudniowego zachodu i zepchn je na
urwisty brzeg.
W czasie tej wanie konferencji po raz pierwszy oficjalnie pado pytanie: gdzie
w Europie alianci powinni wyldowa? W Pas de Calais czy w Normandii? Odpowied brzmiaa: alianci wrc do Europy przez Normandi. Naley jednak przedtem
rozproszy siy Hitlera, zapewni Neptunowi" efekt zaskoczenia i opni reakcj
Wehrmachtu na inwazj. Trzeba przekona Niemcw, e inne czci pnocnej i pnocno-zachodniej Europy s rwnie zagroone atakiem. Niemcy powinni si obawia o Pas de Calais i to jeszcze dugo po wyldowaniu wojsk alianckich na brzegu,

Obszerny plan kryjcy operacje decepcyjne w europejskim teatrze wojennym, o nastpuj

cych celach: a) przed przystpieniem do operacji Neptun" wywoa wraenie, e alianc
zaatakuj pnocno-zachodni Europ, a zwaszcza Norwegi i tym samym zmusi Wehr
macht do wydawania bdnych dyspozycji strategicznych odnonie tego regionu; b) oszu
ka wroga w sprawie docelowej daty i miejsca ataku; c) skoni wroga do wydawania bd
nych dyspozycji taktycznych podczas i po Neptunie" przez zagroenie skierowane na Pat
de Calais.

Suchy jak zwykle jzyk wojskowy przysania miao planu. Fortitude" prze
ci proponowaa zwizanie nie mniej ni dziewidziesiciu niemieckich dywizji m
obszarach odlegych od bitwy w Normandii, razem ze wszystkimi ich siami powietrznymi, morskimi i zaopatrzeniem materiaowym.
Fortitude" podzielono na dwie czci: pierwsza, wymierzona w Norwegi i inn<
kraje skandynawskie, nazywaa si Fortitude Pnoc". Chodzio o to, by z rozkazi.
Hitlera dwadziecia siedem dywizji stacjonujcych w Danii, Norwegii i Finlandi:
w dniu inwazji bezczynnie oczekiwao brytyjsko-amerykasko-rosyjskiej inwazji
Oczywicie w Wielkiej Brytanii si zdolnych dokona owej inwazji w ogle nie byo
Ale na Fortitude Pnoc" skada si, midzy innymi, plan o nazwie Skye", ktr>
mia je stworzy. Przekona Niemcw, e w Szkocji gromadzi si brytyjska 4. armia 350 tysicy nieistniejcych ludzi, moe tylko z wyjtkiem swoistego organizmu decepcyjnego w sile batalionu; ze Szkocji ta armia-widmo wraz z amerykaskim 15. korpusem, wojskiem jak najbardziej prawdziwym, ale nalecym do innej armii, i z nieistniejcymi siami rosyjskimi ma wykona uderzenie na Norwegi przed albo po rzeczywistej inwazji.
Plan Fortitude Poudnie" zawiera jeszcze mielsz mistyfikacj; stworzenie grupy armii - w sile pidziesiciu dywizji i miliona onierzy. Na poudniu i poudniowym zachodzie Anglii gromadziy si dwie rzeczywiste grupy armii: 21. Montgomery'ego i zalek 12. Bradleya. Pierwsza miaa pj do Normandii w dniu inwazji,
a druga wej do akcji, kiedy pierwsza zdobdzie przyczki. Zgodnie z planem
Fortitude" towarzyszy im miaa trzecia, decepcyjna sia - Pierwsza Grupa Armii
Stanw Zjednoczonych (FUSAG), z zadaniem uderzenia na Francj przez Pas de Calais. Koncepcja kryjca si za t czci planu decepcyjnego pod kryptonimem
Quicksilver" bya rwnie genialna, co banalnie prosta. Jeli uda si za pomoc rozmaitych rodkw specjalnych przekona Niemcw o istnieniu FUSAG, to mogliby
rwnie uwierzy, e inwazja Normandii jest tylko dywersj - uzna, e alianci chc
odcign siy niemieckie od Pas de Calais i wtedy wej w jego obszar. Hitler by ju
waciwie pewien, e Pas de Calais jest gwnym obiektem uderzenia alianckiego,
i mia tam rozwinit 15. armi, najsilniejsze wojska na Zachodzie. Zadaniem Quicksilver" byo zatrzyma t armi w miejscu, gdzie zostaa rozlokowana.

422

AKCJE TAJNE 1DECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

Fortitude" mia wiele podplanw, a kady z nich odsania Hitlerowi nowe i dziki rnym trickom - zupenie dla realne groby. Ironside" grozi inwazj w regionie Bordeaux wzdu wybrzea biskajskiego w czasie, gdy alianci faktycznie bd
ldowali w Normandii; Vendetta" miaa osign ten sam skutek, czyli unieruchomi 19. armi niemieck w regionie Marsylii. Bieca faza planu Zeppelin" polegaa
na dalszym, sigajcym D-Day", groeniu Bakanom; Diadem" wiza armi hitlerowsk we Woszech w drodze rutynowych operacji wojskowych. Mona by wymieni jeszcze wiele egzotycznie brzmicych nazw pomniejszych operacji, po ktrych
spodziewano si odwrcenia uwagi Niemcw od Normandii w dniach rzeczywistej
inwazji.
Rwnie skomplikowana, jak scenariusz Fortitude", bya jego struktura dowdcza. Bevan i jego LCS (pospou z JSC w Ameryce) czuwa nad caoci planu Bodyguard" z Fortitude" na czele, ale tak zwana szara codzienno naleaa do sztabu
operacyjnego generaa Harolda R. Bulla w SHAEF, ktrego cz stanowio CSM.
Z CSM wywodzili si dwaj oficerowie pracujcy nad realizacj planu Quicksilver"
(stworzenie fikcyjnej, amerykaskiej grupy armii FUSAG, majcej rzekomo pj na
Pas de Calais) - pukownik J. V.B. Jervis-Reid i pukownik Roger Fleetwood Hesketh.
Jervis-Reid by saperem, wyksztaconym w kolegium St. George w Windsorze oraz
w kolegium Emmanuela w Cambridge; Hesketh by milionerskim ziciem ksicia Scarborough, waciciela Manor of North Meols" i przyszym konserwatywnym czonkiem parlamentu. Decepcja staa si profesj tak atrakcyjn, e nowe agencje spod jej
znaku rosy jak grzyby po deszczu. Armia miaa swoj organizacj decepcyjn w sztabie gwnym Montgomery'ego, czyli tak zwan A-Force, ktr dowodzi pukownik
David I. Strageways; pukownik William H. Harris sta na czele Wydziau Planw
Specjalnych w dowdztwie Bradleya, jako jego zesp decepcyjny. Byy jeszcze inne
specjalne dowdztwa", specjalne stacje radiowe", specjalne jednostki badawcze",
nie mwic ju o zasuonych jednostkach decepcyjnych MI-6, OSS, PWE, OWI dowdztwa marynarki wojennej i lotnictwa, Biura Wojny i Pentagonu. Po wojnie Baumer musia przyzna, e wielka liczba agencji decepcyjnych moga oszoomi nie tylko Niemcw, ale rwnie naczelne dowdztwo aliantw. Groba nieporozumie,
sprzecznych dziaa midzy nimi bya bardzo realna. Tylko precyzyjne dyrygowanie
caoci mogo zapewni harmonijn i tym samym owocn wspprac.
Gdyby Niemcy mogli przestudiowa plan Fortitude" na papierze, to byby to
dla nich horror. Ale twrcw planu nurtowao pytanie, czy w praktyce zadziaaj
wszystkie elementy podstpu. Wrg by sprytny, pomysowy i silny. A take szkolony na naukach najwikszego mistrza wszystkich sztabw generalnych - Clausewitza, ktry pouczy go, e: Znakomita cz informacji zdobytych w czasie wojny
przeczy sobie nawzajem, jeszcze wicej z nich jest faszywych, a jak uczy dowiadczenie, najwicej jest wtpliwych". Czy Niemcy mogli zapomnie o tej przestrodze
geniusza strategii wojennej? Albo - ujmujc rzecz z drugiej strony - czy alianckim
geniuszom od decepcji uda si wywie przeciwnika w pole tak, eby z gstej mgy
wtpliwoci wybra ten wariant prawdy, o ktry twrcom i realizatorom mistyfikacji Fortitude" chodzi?
Plan Fortitude Pnoc" bazowa na obsesji Hitlera na temat Skandynawii. Fiihrer
przeczyta kiedy napisany przez Wolfganga Wegenera esej powicony strategii

FORTITUDE PNOC"

423

morskiej w czasie pierwszej wojny wiatowej. Ten niemiecki admira przyczyn klski
kajzera w wojnie upatrywa w tym, e Brytyjczykom udao si uwizi jego flot penomorsk w Zatoce Niemieckiej. Wegener dowodzi, e gdyby flota cesarska wyrwaa si z puapki, wypyna na Atlantyk i zniszczya brytyjsk flot handlow, to Wielkiej Brytanii odebraoby to wszelk zdolno do prowadzenia wojny. W zwizku z tym,
naciska Wegener, w razie nastpnej wojny Niemcy musz zaj te porty norweskie,
ktre nie ulegaj zamarzniciu. Prawdopodobnie pod wpywem lektury eseju Wegenera to wanie zrobi Hitler w roku 1940 i dlatego na zawsze pozosta wyjtkowo
draliwy na punkcie jakiegokolwiek ruchu aliantw w kierunku Skandynawii. W Norwegii stacjonoway wyjtkowo silne oddziay Wehrmachtu - w pewnym momencie
Hitler mia tam wszystkie swoje pancerniki i wikszo okrtw podwodnych a wedug stanu na 7 listopada 1943 roku w Norwegii byo co najmniej 380 tysicy
wojska, silne lotnictwo, jedna z dywizji pancernych i ponad 1500 dzia artylerii nadbrzenej. Sprawi, by siy te na czas prawdziwej inwazji pozostay tam, gdzie je rozkaz Hitlera osadzi, byo najwaniejszym z zada sprecyzowanych w planie Fortitude Pnoc". A najlepszym sposobem na pozostawienie ich tam byo sprytne rozpowszechnianie faszywych wieci, e siy anglo-amerykaskie i rosyjskie przygotowuj
si do inwazji Norwegii. Z tego to powodu na Zamku Edynburskim zagoci nowy,
niezwyczajny rezydent w osobie Budionnego.
Alianci nie mieli zamiaru atakowa Norwegii. Ale nie znaczy to, e plan Fortitude
Pnoc" by zadaniem jaowym, pochaniajcym potencja ludzki i materiaowy, ktry z lepszym skutkiem mg by wykorzystany w dniu inwazji, czyli realizacji planu
Neptun". Chodzio o to, by zaskoczy wroga i dziki temu ocali ycie wasnych
onierzy w dniu ataku. Temu oczywistemu i jake istotnemu aspektowi decepcji towarzyszyy inne jeszcze, chytre wtki, ktre w razie powodzenia mogy zaway na
przebiegu wojny w najbliszych miesicach. Przez groenie atakiem na Norwegi,
alianci mieli nadziej wywrze presj na Szwecj, aby ta zrezygnowaa ze statusu neutralnoci i przystpia do wojny po stronie aliantw. Przede wszystkim wejcie Szwecji do obozu aliantw pozbawioby Hitlera dostaw wysokogatunkowych rud elaza,
bez ktrych stanyby zakady stalowe Bessemera w Zagbiu Ruhry, a ponadto odcioby od macierzy jego siy zbrojne stacjonujce w Finlandii. Fortitude Pnoc" mia
te zasugerowa Niemcom, e siy anglo-amerykaskie i rosyjskie natychmiast po
zajciu Pwyspu Skandynawskiego przystpi do inwazji Danii, skd bd miay
prost drog do Trzeciej Rzeszy od pnocy Aby stawi czoo tej grobie, Hitler powinien zatrzyma swoje garnizony wzdu wybrzey Morza Pnocnego - i w Pas de
Calais. A w dniu Neptuna" powinno mu ich zabrakn w Normandii. Rwnie wietnie przemylano - w ramach planu Skye" - dziaania nieistniejcej przecie brytyjskiej 4. armii. Na czas operacji Neptun" przewidziano dla niej rol forpoczty akcji na
Norwegi. A po inwazji Normandii, kiedy trudno byoby uzasadni fakt jej zagadkowego wyparowania po rwnie zagadkowym pojawieniu si na wiecie, angielscy mistrzowie decepcji kazali jej powdrowa ze Szkocji do poudniowej Anglii w celu rzekomego doczenia do drugiej nieistniejcej armii - 14. amerykaskiej, aby sformowa FUSAG, fikcyjn grup armii do desantu w strefie Pas de Calais.
Czowiekiem kierujcym planem Skye" by pukownik Rory" MacLeod, kawalerzysta, tak ciko ranny w bitiwe nad Somm w pierwszej wojnie wiatowej, e
jedn trzeci czaszki chronia mu srebrna pyta. Zdoby DSO i MC w pierwszej wojnie

424

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

FORTITUDE PNOC"

wiatowej, a w pierwszym roku drugiej by oficerem sztabu marszaka Ironside, szefa

krlewskiego sztabu generalnego i dowdcy armii w Wielkiej Brytanii w czasie napaci niemieckiej. Churchill nie mia jednak wysokiego mniemania o marszaku Ironside, zmieni go, a z nim i MacLeod znalaz si na zielonej trawce. Mia 52 lata i wyranie nie byo dla miejsca w planie Neptun". Kiedy myla ju, e jego kariera wojskowa si skoczya i zabawia si wanie sdziowaniem gier wojennych na wilgotnych i wietrznych wrzosowiskach Yorkshire, 2 marca 1944 roku otrzyma telegram.
Ot komu z CSM wpad w oczy tekst wykadu, ktry MacLeod wygosi w roku
1933 przed studentami kolegium Indian Staff w Quetta. Wykad powicony by strategii i taktyce, z jak Czyngiz-chan podbija wiat midzy Kantonem i Budapesztem byy to sposoby zdumiewajco podobne do gier prowadzonych teraz przez LCS.
Telegram wzywa MacLeoda do naczelnego dowdztwa w Norfolk House. Pojecha niezwocznie w nadziei otrzymania upragnionego dowdztwa w wielkiej paradzie" - w Neptunie". Okazao si, e zosta szefem, ale 4. armii-widma. Genera
Richard Barker, szef cznoci si wewntrznych, powiedzia mu:
Rory, chopie, zostae wybrany do pokierowania operacj decepcyjn dla SHAEF z dowdztwa szkockiego. Pojedziesz do Edynburga. I tam bdziesz reprezentowa armi, ktra
nie istnieje. Jednak faszywymi przekazami radiowymi i innymi sztuczkami ogupisz Niemcw tak, e uwierz nie tylko w jej istnienie, ale i w to, e twoja armia zamierza wkrtce
wyldowa w Norwegii i wyrzuci stamtd Niemcw. Sprawa jest elementem inwazji we
Francji. Masz ich tak zaj Norwegi, e ani im w gowie nie postanie pojecha do Francji...
Musi ci si uda. To wane.

Barker zmieni MacLeodowi personalia. Niemcom powinno si wydawa, e gwnodowodzcy 4. armii jest byym attache wojskowym w Berlinie, generaem sir Andrew Bulgy" Thornem, postaci tak znan, e starsi wiekiem niemieccy generaowie
powinni go szuka w szeregach kadej wikszej brytyjskiej kampanii. Czy Thorne
nie by generaem majorem brygady Gwardii i czy nie wyprowadzi z wielk zrcznoci 48 dywizji piechoty z Flandrii w roku 1940? MacLeod natomiast mia wykona
robot polegajc gwnie na symulowaniu ruchu radiowego typowego dla organizujcej si armii. Barker widzia to nastpujco:
Rory - powiedzia - wiesz, e Niemcy s piekielnie dobrzy w podsuchu i radiolokacji.
Zlokalizuj twoj kwater gwn z dokadnoci do piciu mil. Nie zajmie im to wicej
ni par godzin. Z charakteru transmisji i urzdze do tego uytych bez puda rozpoznaj rodzaj wojsk - czy to armia, czy dywizja, czy korpus. Albo czym ta jednostka na
pewno nie jest...

Jako czowiek z natury agodny, MacLeod nie protestowa ani nie krci nosem.
Wsiad do nocnego pocigu do Edynburga i 6 marca by ju na miejscu. Ulokowa
dowdztwo 4. armii w kilku pokojach pod zamkiem edynburskim, u stp wielkiego
elaznego mordercy", ogromnej armaty odlanej w roku 1486, zwanej Muckle-Meg".
Zebra swj sztab" - dwudziestu oficerw, ktrzy, jak to byo postanowione, mieli
nie mniej zaj ni w prawdziwej armii". Dwch starszych majorw i szeciu modszych oficerw skompletowao korpus" w Stirling, drugi zebrano koo Dundee, a do

425

grupy tej doczy jeszcze amerykaski oficer cznikowy, dokooptowanego do decepcji, 15. korpusu U.S. pod generaem Wadem H. Haislipem w Ulsterze. Z pomoc
operatorw radiowych, garstka mczyzn i kobiet zacza tworzy ruch radiowy dla
armii, ktra miaa mie, do czasu przeprowadzki na poudniowo-wschodnie wybrzee Anglii, do rejonu inwazji" wok Pas de Calais - dwa dowdztwa korpusw z oddziaami korpunymi, jedn dywizj powietrzno-desantow, cztery dywizje piechoty, dywizj i brygad pancern - cznie si okoo 250 tysicy ludzi z wasnym dowdztwem taktycznym lotnictwa i blisko 350 czogami i innymi pancernymi wozami
bojowymi.
Pod koniec pierwszego tygodnia kwietnia 1944 roku fale eteru nad Szkocj oywiy si od szyfrowanych przekazw, tekstw i radiotelefonw; jakie bataliony gaday
z brygadami, brygady miay sprawy do dywizji, dywizje komunikoway si z korpusami, a korpusy z armi. Co innego mogli pomyle sobie Niemcy ni to, e szykuje
si inwazja Norwegii, gdy przechwytywali takie na przykad wiadomoci Kapitan
R.V.H. Smith, 10. regiment kameroski, stawi si w Aviemore na trening narciarski
przewidziany na..." Albo: Kompania samochodowa 2. korpusu potrzebuje podrcznikw obsugi silnikw w niskich temperaturach i duych prdkociach..." Lub te:
7. Korpus czeka na obiecanych demonstratorw metody Bilgeriego wspinaczki na
ciany skalne..." 80. dywizja skada zapotrzebowanie na 1800 rakw alpejskich i 1800
par wiza typu Kandahar..."
Jak przewidzia Barker, Niemcy szybko zlokalizowali stacj nadawcz 4. armii oraz
krce nad ni samoloty i potraktowali je artyleri przeciwlotnicz, wystraszajc je
stamtd, nie trafiajc jednak adnego. 4. armia miaa swoj pierwsz i ostatni walk
w drugiej wojnie wiatowej. Stacja nadawczo-odbiorcza ocalaa i kontunuowaa swoje transmisje. A jednak trzeba pamita, e Niemcy ostronie traktowali tego rodzaju
materiay wywiadowcze; decepcja radiowa bya dobrze znan brytyjsk sztuczk.
Potrzebowali bardziej przekonujcych dowodw na istnienie jakich wojsk ekspedycyjnych, organizujcych si w Szkocji. Tej formalnoci dopenili podwjni agenci
XX-Committee - Mutt" i Jeff". Ci niemieccy szpiedzy w momencie przybycia do
Anglii, 7 kwietnia 1941 roku, od razu si poddali, kiedy tylko dobrnli do brzegu po
wyskoczeniu z hydroplanu Arado" koo MacDuff, maego miasteczka rybackiego na
poudniowym brzegu Moray Firth. Zostali zwerbowani, a przywiezione szyfry i czasy nadawania byy teraz uywane przez XX-Committee do komunikacji z ich niemieckimi zwierzchnikami. Mutt" zosta rzdc u brytyjskiego waciciela ziemskiego w Szkocji, a Jeff" przez najtrudniejszy czas operacji tak naprawd by w wizieniu
w Dartmoor. Co dzieje si w Szkocji, zapytywali ich zwierzchnicy. Mutt" donis
o przybyciu Budionnego do Zamku Edynburskiego, najwyraniej w celu koordynowania przygotowa do ataku na Skandynawi. Nie omieszka te poinformowa o istnieniu dowdztwa 2. brytyjskiego korpusu w Stirling. Jeff", ktrego stopniowo wcigano w rol, donis, e 7. korpus brytyjski znajduje si w Dundee, a kiedy Berlin
kaza mu opisa odznaki stopni wojskowych 4. armii, odpar, e s to kwadratowe,
p niebieskie, p czerwone pola, ze zot liczb 8 bez dolnej czci. Przypominao to
anglosaski znak runiczny na eskie imi Ethel.
Celowe przecieki do prasy i radia podbudowyway mistyfikacj. Lokalne gazety
rozpisyway si o meczach futbolowych 4. armii", szkocka BBC spdzia dzie
z 7. korpusem w polu". Trbacze 2. korpusu wygrywali pie The Retreat at Eding-

426

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

burgh Castle", pewien major z 4. armii" wzi lub - donosiy gazety - z czonkini
kobiecych oddziaw pomocniczych 7. korpusu. Jednoczenie setki dwusilnikowych
samolotw - makiet drewnianych - pojawio si na szkockich lotniskach. Pod urwiskami Szkocji gromadziy si setki okrtw - prawdziwych - cz Force S" dla Neptuna".
W decepcji brali te udzia brytyjscy agenci w Norwegii. Londyn zacz robi dyskretne rozpoznanie pokadw nienych w Grach Kjolen, wielkiego acucha grskiego Norwegii. Czy most nad Raum w Andalsnes wytrzyma ciar redniej wielkoci
czogw piechoty? Czy w Stjodalshalsen nadal stacjonuje 142. batalion piechoty dywizji
grskiej Prinz Eugen" SS? Jaka jest liczebno oddziaw alpejskich przy wysokogrskiej czci 7. dywizji piechoty niemieckiej*? Czy niemieccy alpinici s w stanie przeby wicej ni 20 mil dziennie po firnie? Prosi si o raport w sprawie specjalnej odziey
dla jednostek wysokogrskich i jej wpywu na wytrzymao ludzi w rnych warunkach pogodowych, na przykad takich, jakie wystpuj w fiskiej Karelii?
Gdy brytyjscy dowdcy zasypywali agentw norweskich przernymi pytaniami,
niemieccy przepytywali swoich szpiegw - Tricycle" i Garbo", ktrych uwaali za
wiarygodne rda wywiadu w Wielkiej Brytanii. W rzeczywistoci Tricycle" i Garbo" od wielu lat pracowali dla XX-Committee, a teraz zaczli nadawa informacje decepcyjne. Rosjanie, na mocy porozumienia z tajnymi agencjami alianckimi w Moskwie,
mieli swoj solwk w zgranym koncercie Fortitude Pnoc". Podrzucali Niemcom
informacje o gromadzeniu si rosyjskich wojsk i okrtw w zatoce Pwyspu Kola i szykowanym ataku na Petsamo w Norwegii, a take o formowaniu nowej armii do przeprowadzenia kampanii arktycznej na czerwiec 1944 roku. Nadajcy z Londynu Tricycle" i Garbo" potwierdzili te przecieki, a Tricycle" w oparciu o raport Mutta" donis,
e w Edynburgu zainstaloway si sowieckie misje wojskowa i morska w celu koordynowania operacji rosyjskich z tymi, ktre miaa realizowa 4. armia brytyjska.
Ani Brytyjczycy, ani Rosjanie nie mieli nawet batalionu, nie mwic o armii gotowej do kampanii norweskiej. Ale tej wiosny mae brytyjskie oddziay specjalne, a nawet pojedynczy agenci dokonywali miaych wypadw przeciwko niemieckim garnizonom i zakadom przemysowym, co byo widom oznak taktyki przedinwazyjnej, niszczc przede wszystkim ywotne dla Rzeszy norweskie rda zaopatrzenia.
W ramach operacji o kryptonimie Archery" brytyjski oddzia komandosw zatopi
15 tysicy ton adunku, zniszczy rafineri ropy naftowej i rozbi jeszcze par innych
obiektw przemysowych, a zgodnie z planem Title" komandosi podoyli miny pod
okrt liniowy Tirpitz". W ramach operacji Archery", Penguin", Heron I i II", Mallard", Redshank", Knottgrass", Unicorn" i Freshman II" agenci i komandosi atakowali kopalnie, elektrownie, szyby kopalniane rud aluminium i elaza. W akcji Cartoon" rozbito szyby w Litlabo i Stordzie i zniszczono baz transportow dla 150 tysicy ton rudy do Niemiec. W akcji Seagull" eskadra bombowcw brytyjskich spalia
zakady hutnicze w Arendal, a po drodze zrzucia bomby na zakady chemiczne
w Lisaker i fabryk siarki Norsk w Vorpen. Akcje Granard" i Feather II" zakoczyy
si zniszczeniem kopalni pirytu w Orkli tu po odbudowaniu jej po poprzednim bombardowaniu. Plan Marolonius" wkroczy do akcji, zatapiajc dwa parowce, Oltersburg" i Tugela", oraz transportowiec Donau" z 1200 ludmi na pokadzie. Pod zna* 7. dywizja grska SS Prinz Eugen" dziaaa na Bakanach (przyp. T.R.).

,FORTITUDE PNOC

427

kiem akcji Lapwing", Fieldfare" i Woodpecker" wysadzono tory wok Oslo, Bergen i Skien, a w ramach Lapwing II" wysadzono Norsk Watson Company, rozbijajc
przy okazji maszyn, ktrej Niemcy uyli do sporzdzenia list 80 tysicy Norwegw
wyznaczonych do przymusowych robt w Niemczech. Komandosi spod znaku planu
Vestige I" przekradli si do Norwegii, by noami i rcznymi granatami narusza
spokj Niemcw czuwajcych na norweskich liniach ubezpiecze.
Zblianie si groby wikszych operacji wojskowych w Skandynawii potwierdzay specjalne manewry alianckich si zbrojnych. Flota krlewska opucia Scapa Flow
i pocigna z Nordkapp do Skagerrak. RAF i USAAF zwikszyy liczb lotw rozpoznawczych nad Finnmarkiem. Rosyjskie okrty podwodne krciy si przy wybrzeach inwazyjnych" wok Petsamo, jakby chciay zbada moliwoci ldowania wojsk
alianckich w tym regionie. Norweska sekcja SOE coraz energiczniej wysyaa w eter
faszywe rozkazy, ktre dla Niemcw miay by nie budzcymi wtpliwoci sygnaami podburzania norweskich komrek ruchu oporu. Aliancki ruch radiowy w Islandii,
Wyspach, Ulsterze i Wyspach Niedwiedzich pka od nadmiaru transmisji, podobnie rosyjski na Pwyspie Kola. SD odnotowao wzrost liczby sygnaw do Princes"
w Danii - sekcji szpiegowskiej duskiego podziemia. Zakodowane informacje do Brewersw" (zajmujcych si akcjami przeciwko instalacjom elektrycznym), do Paintersw" (kierujcych sabotaem drg i wzw kolejowych), do Barristersw" (zajmujcych si niemieck telekomunikacj) i do Priestsw" (akcje niszczenia nabrzey
portowych) zaczy dominowa w duskim serwisie BBC.
Fortitude Pnoc" adresowana bya rwnie do Szwecji. Brytyjsk misj wojskow
sfotografowano w momencie inspekcji i pomiaru wysokoci tunelw i estakad na gwnych drogach elaznych przez Varmlandi od Sztokholmu do Oslo. Prasa donosia, e
amerykascy i brytyjscy inynierowie wojskowi rozpytuj o moliwoci zaadunkowe szwedzkich lawet i wagonw towarowych, i wspominaa, e te dociekania zwizane s z przemieszczaniem alianckich si pancernych. Mwio si, e brytyjscy lotnicy sprawdzaj drogi i pasy startowe na szwedzkich lotniskach wojskowych. Rzecznicy parlamentarni ogaszali, e mocarstwa zachodnie negocjuj prawo tranzytu i usug
portowych na wyspach Gotlandii i landii dla wojsk alianckich, znajdujcych si dokadnie naprzeciwko batyckiego wybrzea Niemiec. Mwiono, e alianci chc sobie
zapewni te usugi, by zaatakowa Niemcy przez Batyk i Dani. Szwedom doradzano budowanie schronw przeciwlotniczych, zabranie zapasw ywnoci, drewna
opaowego, benzyny, lekw, wiec i arwek. Wszystko to wiadczyo, e Szwecja
moe by celem oblenia i nalotw. Nastrj paniki wzrs, gdy szwedzka gieda odnotowaa run londyskich i nowojorskich graczy na od duszego czasu nisko notowane akcje skandynawskie. A kiedy rzd brytyjski wkroczy i zakupi warte 500 tysicy funtw szterlingw akcje towarzystw ubezpieczeniowych, mogo to jedynie znaczy, e alianci naprawd zamierzaj wyldowa w Skandynawii. A tak naprawd to
Bevan zayczy sobie, by skarb pastwa zakupi akcje szwedzkie, co - jak pniej
wyjani - byo zakupem, ktry w rezultacie nawet si opaci".
Atmosfera kryzysu zagcia si, kiedy - oczywicie zgodnie z planem Fortitude
Pnoc" - alianci przystpili do operacji Graffham", ktr mona opisa, jako: dyplomatyczn grob pod adresem Szwecji, zmuszanie jej do negocjacji w sprawie dostpu do szwedzkich lotnisk i drg transportu". Groba bya niewyszukana: jeli Szwecja pragnie zapewni sobie miejsce w powojennej radzie pastw - w Narodach Zjed-

428

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

noczonych - byoby roztropnie przesta zabawia si z wrogiem i ofiarowa aliantom

te same usugi transportowe, ktrymi tak chtnie obdarza nazistw. Rozptana przeciwko Szwecji kampania grb nabraa ostroci, gdy przysza jej w sukurs bezprecedensowa kampania na polu ekonomicznym, dziaania, ktre - jak napisa pewien zaangaowany w ni urzdnik - byy mieszank tajnych negocjacji z partnerami Szwecji, cofania lub wstrzymywania koncesji handlowych, presji ekonomicznej i brzydko
pachncych zagra finansowych". A take korzystania z wadzy i prestiu dyplomatw i bankierw na rwni z usugami pozbawionych skrupuw awanturnikw
w wiecie pienidza". Gwn broni kampanii bya Statutowa Lista Brytyjska i Amerykaska Lista Proklamacyjna - czarne listy zawierajce nazwiska obywateli pastw
Osi, pastw alianckich i neutralnych, ktrzy oddawali usugi i stwarzali udogodnienia wrogom Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Kto tak okreli te listy:
Z punktu widzenia prawa, osoby wymienione w tych wykazach byy uwaane za
wrogw Zjednoczonego Krlestwa i Stanw Zjednoczonych. Traktowano ich jak trdowatych - rekwirowano wszelkie nalece do nich dobra, jeli znalazy si w naszym zasigu, Amerykanie i Anglicy nie mieli prawa, ani czelnoci .wchodzi z nimi
w interesy i... odmawiano im zezwole nawet na przejazd drogami kontrolowanymi
przez aliantw, a to samo dotyczyo ich towarw i korespondencji. Okrty i samoloty
pastw udzielajcych wrogowi pomocy mona byo konfiskowa i nie mogy one
dosta gwarancji ubezpieczeniowych, korzysta z transportu, paliwa i ywnoci ani
te zezwole na cumowanie w portach podlegych aliantom - ich statki czsto kryy bezradnie po otwartym morzu a do katastrofy lub wyczerpania zapasw paliwa,
albo aresztowania".
Chocia jednak kampania ta dotyczya wszystkich pastw neutralnych, to szczeglnie bolenie dotykaa Szwedw, gdy z Niemcami wizay ich silne, wieloletnie
ukady handlowe, maeskie i finansowe. A bezwzgldni w tej materii alianci nalegali, by Szwedzi zamknli drogi niemieckim transportom wojskowym przez kraj i odmwili eksportu rudy elaza, specjalnych stali i oprzyrzdowania do maszyn. Alianci
rwnie dali, aby Szwecja nie udzielaa Rzeszy kredytw. W zamian obiecywali
zwikszenie dostaw produktw naftowych, ktrych Szwecji bardzo brakowao. Najwaniejszym celem tej wojny ekonomicznej by cakowity zakaz dostaw szwedzkich
oysk kulkowych do Niemiec, ktre ich potrzeboway bezustannie do produkcji zbrojeniowej - samolotw, czogw i rnego rodzaju broni. Ich wasna zdolno produkcyjna nie pokrywaa potrzeb Wehrmachtu. Jak dotd importowali oyska ze Szwecji,
kraju, ktry je wynalaz, a szwedzka firma SKF zdominowaa wiatowy rynek. Alianci byli zdecydowani wszelkimi rodkami odci im te dostawy.
W kocu roku 1943 i w pierwszej poowie 1944 na fabryki oysk kulkowych
w Niemczech spadao coraz wicej bomb. Alianci gotowi byli powici du liczb
ludzi i samolotw, aby tylko ograniczy zdolno ich wytwarzania, a Niemcy rwnie
mocno chcieli je obroni. Najlepszym przykadem wojny oyskowej bya historia
alianckiego nalotu na Schweifurt. 14 padziernika 1943 roku 220 bombowcw
USAAF z 478 tonami bomb zawiso nad miastami, w ktrych produkowano oyska
kulkowe, a 300 myliwcw niemieckich wznioso si w powietrze, by dopa dicken
Hund" - tustego psa, jak piloci niemieckich myliwcw nazywali w swoim argonie
charakterystyczny dla Amerykanw szyk bombowcw w akcji. W zaartej walce Niemcy zestrzelili 60 amerykaskich bombowcw, a 17 uszkodzili tak powanie, e kiedy

FORTITUDE PNOC"

429

z trudem wrciy do baz, nie byo ju co naprawia. Niemal caa reszta w mniejszym
lub wikszym stopniu bya niezdolna do lotu. By to najczarniejszy dzie w dziejach
amerykaskiej kampanii przeciw Niemcom.
W czci planu Graffham" i towarzyszcej mu wojnie ekonomicznej alianci signli po kolejne rodki odcicia Niemcw od dostaw oysk kulkowych. Najpierw do
Sztokholmu przyby pewien niezwyky Amerykanin, niejaki Stanton Griffis, jeden ze
specjalnych agentw Donovana. Griffis by prezesem rady programowej Madison
Suare Garden, wacicielem acucha ksigarni Brentano, liczcym si producentem
Paramount Pictures i byym ambasadorem w Polsce, Egipcie, Argentynie i Hiszpanii.
W otoczeniu wianuszka szwedzkich piknoci - bo pracowa pod przykrywk poszukiwacza talentw dla Paramount - Griffis zapoznawa si ze spoecznoci sztokholmskich przedsibiorcw. Z ksieczk czekow w doni, prbowa kupi cay kierowany do Niemiec eksport oysk kulkowych marki SKF. Szwedzi odrzucili ofert.
Owiadczyli, e inwazja na kontynent jest jedynie alianck propagand i e wojna
bdzie si cigna przez lata. Ale ich opr zosta zamany przez co, co w jednym ze
sprawozda z tej sprawy nazwano przemyln mieszanin groby ujawnienia czarnych list kolaborantw niemieckich, obietnic zrekompensowania alianckich da,
i propozycji nie do odrzucenia rzucanych szwedzkim businessmenom". W kocu
Szwedzi opamitali si. Zatrzymali wszelki niemiecki transport wojskowy przez Szwecj. Wszystkim statkom zawijajcym do portw niemieckich wycofali ubezpieczenia,
stopniowo te wstrzymali dostawy rud elaza, oysk kulkowych i oprzyrzdowania. Ponadto Szwecja zamkna granice przed niemieckimi agentami, dziennikarzami
i dyplomatami. W grudniu 1944 roku zamkno si na dobre niemieckie okno na pnoc.
Podczas gdy Griffis manipulowa szwedzkimi businessmenami, agenci MI-6, PWE
i OSS lczeli nad sposobami wsczenia wysokim wadzom w samym Berlinie przeznaczonej dla nich trucizny wedle receptury Fortitude Pnoc". Dr George Brewer,
byy wykadowca angielski w Yale, autor sztuki Dark Victory", granej z wielkim sukcesem na Broadwayu z Tallulah Bankhead w roli gwnej, scenarzysta filmw z Bette
Davis, Humphreyem Bogartem i Ronaldem Reaganem by czowiekiem, ktry nawiza kontakt z osobistym masayst i lekarzem Himmlera, dr. Felbcem Kerstenem. Mieszka w Sztokholmie, a raz w miesicu jedzi do Berlina, by natrze i wyklepa plecy
Himmlera. Himmler kiedy powiedzia, e masaysta jest jego jedynym przyjacielem, jego Budd". Ufa mu bezgranicznie. Zwierza mu si z kadego zasyszanego
pomysu Hitlera. Kersten za skrupulatnie dzieli si swoimi informacjami z Hopperem i Brewerem. Co najdziwniejsze, czowiek ten nie by zdrajc, wiernie suy Himmlerowi, a zdradza jego sekrety z myl, e tym sposobem przysparza Himmlerowi
cennych przyjaci. W kocu kontakt z Kerstenem sta si tak doniosym kanaem
informacji zarwno dla wywiadu, jak dla twrcw decepcji, e do towarzystwa, korzystajcego z tego rda wkroczy trzeci znaczcy partner - Abram Stevens Hewitt,
Amerykanin, bogaty prawnik nowojorski, absolwent Oksfordu i Harvardu, wnuk burmistrza Nowego Yorku i zi bostoskiego bankiera. Na pozr negocjowa z Himmlerem poprzez Schellenberga pomoc w planowanym przez Himmlera zamachu stanu
przeciw Hitlerowi, a mimochodem sczy informacje rynkowe i polityczne, z ktrych
niedwuznacznie wynikao, e gwn inwazj aliantw z pewnoci poprzedz ataki
na Skandynawi i Bakany.

430

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

Rwnie w Sztokholmie rozegra si drugi scenariusz. Na pocztku znajomoci

z Allenem Dullesem Fritz Kolbe, zastpca do spraw specjalnych ambasadora Karla
Rittera, przedstawiciel niemieckiego ministerstwa spraw zagranicznych z OKW, odnotowa wzmoony ruch radiowy ze Sztokholmem. Przez jego biurko przechodziy
coraz liczniejsze tajne wywiadowcze materiay ze stolicy Szwecji. Wszystkie one zaczynay si zdaniem: Josephine meldet" - Jzefina melduje, i czsto si w nich pojawia pseudonim Hektor", czowiek z kwatery Churchilla w Londynie, ktry mia
wstp na odprawy w ministerstwie lotnictwa, zaopatrzenia i produkcji lotniczej i komitetu do spraw konwojw atlantyckich, oraz dostp do protokow Amerykaskiej
Rady Produkcji Wojennej. Pewnego razu wic powiedzia Dullesowi: Prosz by
ostronym, bo Abwehra ma swojego czowieka w samym gniedzie Churchilla w Londynie". Ale kiedy Dulles przekaza t informacj swojemu partnerowi z MI-6 w Bernie, ksiciu Vanden Huyvelowi, ten skwitowa to krtko: Wiemy".
W rzeczywistoci, Brytyjczycy dopiero co odkryli rdo doniesie Josephine".
Kry si za tym pseudonimem Karl-Heinz Kraemer, zwerbowany przez Abwehr agent,
od dawna ju zaangaowany w tajne operacje przeciw Brytyjczykom, cznie z misj
Kondora" w Kairze w roku 1942. Od roku 1943 zacz prowadzi swj szpiegowski
proceder ze Sztokholmu. By te zrcznym operatorem radiowym, gdy zaprojektowa nowatorsk metod umoliwiajc Abwehrze prokurowanie najwyszej jakoci
materiaw wywiadowczych na temat Wielkiej Brytanii bez potrzeby osadzania tam
i utrzymywania jakichkolwiek agentw. Wystarczy po prostu odkrca odpowiednie
kurki z informacjami tajnych sub innych krajw, ktre cigle jeszcze miay swoich
agentw w Wielkiej Brytanii". Jego najwartociowszymi rdami byli major S.E. Cornelius i ksi J.G. Oxenstjerna, szwedzcy attache do spraw lotnictwa i marynarki
wojennej w Londynie. Obaj byli wysoko wykwalifikowanymi doradcami technicznymi i naukowymi, cieszyli si zaufaniem Brytyjczykw i dlatego mieli dostp do wanych figur brytyjskich sfer wojskowych. Ich raporty byy sumienne i dokadne. Byliby
przeraeni na wie, e proniemiecki czonek szwedzkiego Poczonego Sztabu Wywiadu w Sztokholmie ukradkiem pokazuje je Kraemerowi.
Aby ukry sposb, w jaki zdobywa swoje materiay szpiegowskie - zarwno przed
Szwedami, jak i przed Schellenbergiem, ktry zawsze wietrzy nieprawidowoci
w pracy Abwehry - Kraemer obmyli kilka pseudonimw wiadczcych o tym, e
rda jego informacji znajduj si w Londynie. A wrd nich by w tajemniczy Hektor", wysoki urzdnik, zamroczony mioci do Josephine", kobiety nalecej do
mietanki towarzyskiej Londynu - jak przedstawia go Kraemer. Kobieta o imieniu
Josephine bya rzekomo jego skrzynk kontaktow w Londynie. aden z tych agentw nie istnia, ale Kraemer wyciga niebagatelne sumy z kasy Abwehry na opacanie ich dziaalnoci i pobudzanie ich operatywnoci. Na szczcie jego raporty byy
tyle dokadne, co bezwartociowe, przynajmniej z pocztku. Donosi o przybyciu
amerykaskich konwojw i lokalizacji magazynw wojskowych, midzy czerwcem
i sierpniem 1943 roku przekaza du liczb dugich raportw dotyczcych brytyjskiej produkcji lotniczej, celw bombardowa i oglnej strategii aliantw. Midzy innymi donis, e alianci nie zamierzaj podejmowa inwazji na wiksz skal na
Zachodzie, dopki nie bd znane skutki kampanii caodobowych bombardowa miast
niemieckich". W tym samym czasie LCS prbowaa wmwi OKW, e alianci rzeczywicie wylduj na Zachodzie, co - trzeba to przyzna - cznie z wnioskami, jakie

FORTITUDE PNOC"

431

Niemcy wycigali z innych rde informacji mogo by czciowo przyczyn fiaska

planw Cockade" i Starkey".
Kraemer dziaa efektywnie do koca padziernika 1943 roku, kiedy to przytrafio
mu si co niespodziewanego. Ot agenci brytyjscy kontaktujcy si agentami niemieckimi w Lizbonie dowiedzieli si o kanale Hektor-Josephine-Kraemer. Dodatkowe dowody zebraa Ultra" i Dulles w Bernie. Ale zamiast pooy kres londyskim
rdom Kramera, LCS zdecydowao, e Cornelius i Oxenstjerna nie zostan odsunici od brytyjskich sfer wojskowych, lecz nafaszeruje si ich faszywymi, cho mocno
prawdopodobnymi informacjami, wzmacniajcymi inne efekty realizacji Fortitude
Pnoc". Mieli mianowicie niewiadomie natchn rzd szwedzki przekonaniem, e
alianci przystpi do otwartego ldowania w Skandynawii jeszcze w roku 1944. Szwedzi zaniepokoili si nie mniej ni Niemcy. Pukownik Roenne, szef FHW, nadstawi
uszu, kiedy dowiedzia si, e w Zamku Edynburskim dziaa ju rosyjska misja, ktra
koordynuje rosyjskie operacje ldowe i morskie z operacjami brytyjskiej 4. armii. A dosownie przysiad z wraenia, kiedy otrzyma raport od Josephine" przez Rraemera,
e Anthony Eden, sekretarz spraw zagranicznych, wrci do Londynu z Moskwy (dla
jasnoci - nigdy tam nie by) ze szczegowym planem wsplnego przedsiwzicia
w Norwegii - Fortitude Pnoc". Roenne nie by cakiem przekonany, e Wielcy Sprzymierzeni zamierzaj najecha na Norwegi, ale nie udao mu si wyperswadowa
tego Fiihrerowi. Natomiast da si przekona o istnieniu 4. armii, ktra z atwoci
moga ze Szkocji, drog na poudnie, poczy si w poudnio-wschodniej Anglii
z FUSAG i zaatakowa Pas de Calais.
Na szczcie dla LCS i Fortitude", do pnej wiosny roku 1944 Kraemer nadal by
darzony zaufaniem swoich niemieckich mocodawcw. Jednak w nastpstwie dymisji
Canarisa, SD dokonao czystki wrd agentw Abwehry, a wrd nich - pomimo opinii Schellenberga, e jest lojalny i sprawdzony - znalaz si Kraemer. Kazano mu wrci do domu, stan do raportu i powiedziano bez osonek, e prowadzi si przeciw
niemu dochodzenie w sprawie o oszustwo i wyudzanie duych sum pieninych na
finansowanie nieistniejcych rde wywiadowczych". Przey 36-godzinne przesuchanie, ale nie dano wiary jego wyjanieniom. Z raportu SD na jego temat wynikao,
e: ocena jego operacji przez Amt-Mil stracia wano. Warto materiau pod hasem Josephine", zwaszcza w czci dotyczcej spraw wojskowych, jest, oglnie rzecz
biorc, podrzdna."
Gdyby SD dosza do tego wniosku przed czerwcem 1944 roku, a nie po nim, Hitler
miaby w bitwie normandzkiej o 400 tysicy ludzi wicej. Ale jednak udao si - Fortitude Pnoc" wraz z prowadzonymi w ramach tego planu wojnami - dyplomatyczn,
polityczn i ekonomiczn - odniosy nadzwyczajny sukces. Fuhrer nie tylko zatrzyma swoje garnizony w Norwegii, ale i wzmocni je na wypadek inwazji. Pn wiosn
1944 mia tam 13 dywizji wraz z 90 tysicami personelu Marynarki Wojennej
i 60 tysicami personelu lotnictwa, 6 tysicy w oddziaach SS i 12 tysicy w paramilitarnych. Ponadto mia tam jedn dywizj pancern, ma, ale siln eskadr Ui E-bootw, oraz siy powietrzne. Wszystkie one bardzo by mu si przyday we Francji. Ale stao si inaczej - powana cz wojsk niemieckich pozostaa w Norwegii,
niemal bezczynnie wyczekujc inwazji. Kiedy za inwazja staa si faktem i wojna
dobiega koca - wojskom Hitlera w Norwegii pozostao ju tylko wywieszenie biaej
flagi.

JORTITUDE POUDNIE"

"FortitudePoudnie"
Pilot transportowca C-47 generaa George'a S. Pattona zda si na instrumenty pokadowe i wpad w chmury nad agodnym krajobrazem hrabstwa Buckinghamshire, rzuci
okiem na wyaniajce si spod skrzyde Ivinghoe Beacon, dostrzeg fiokowe wiata
podejcia w Traveller's Rest i zgrabnie wyldowa w bazie amerykaskich si powietrznych w Cheddington. Generaa wita pospny i mglisty poranek 26 stycznia 1944 roku.
Bez orkiestry wojskowej i bez warty honorowej, na odlegym kracu lotniska witali
go genera J.C.H. Lee, gwny kwatermistrz armii amerykaskiej w Anglii i komandor marynarki amerykaskiej, Harry C. Butcher, adiutant naczelnego dowdcy do
spraw morskich i zarazem jego kronikarz. Po nieco ozibym powitaniu plecak Pattona wrzucono do baganika pozbawionego stosownych gwiazdek Packarda i wkrtce
genera znalaz si w londyskim Hayes Lodge przed obliczem Eisenhowera. Naczelny dowdca si alianckich wrczy mu - w postaci wyranie sprecyzowanych instrukcji - klucz do decydujcego podstpu w wojnie w Europie.
Patton nie mia pewnoci, co waciwie czeka go w Anglii. Do niezwyky styl bycia, impulsywno, brutalno i niewyparzony jzyk psuy opini i hamoway karier
krewkiego generaa. Nikt oczywicie nie kwestionowa jego zdolnoci dowdczych. Objawi je przede wszystkim w czasie realizacji planu Torch", kiedy to alianci zajli tysic
mil afrykaskiego wybrzea w 76 godzin. Na niego i jego siy pancerne spada lwia
cz zaszczytw za 39-dniow kampani na Sycylii, gdy w wyniku byskotliwej taktyki i umiejtnoci wyegzekwowania dyscypliny kampania ta kosztowaa pastwa Osi
167 tysicy ofiar (w tym 37 tysicy Niemcw), przy stratach wasnych aliantw 16 769
ofiar. Kropl dziegciu w pucharze chway byy, jak zwykle, porywczy temperament
i bezwzgldno Pattona, czemu dawa wyraz nie tylko na polu bitwy, ale i w stosunku
do podwadnych. Pech chcia, e podczas odwiedzin w szpitalu natkn si na dwch
amerykaskich onierzy, lecych tam z powodu szoku doznanego na polu bitwy. Pattona rozwcieczy taki przejaw tchrzostwa i kademu z nieszcznikw wymierzy po
siarczystym policzku. Echo incydentu rozlego si szeroko i wrcio do Pattona w formie snistej epistoy od Eisenhowera, w ktrej przeczyta o haniebnym, niegodnym
oficera zachowaniu". Sam prezydent skarci go za naganny postpek". Przez Ameryk
przeszed pomruk potpienia i da postawienia go przed sdem wojennym. W rezultacie Eisenhower nie mg mu powierzy dowdztwa operacyjnego w kampanii woskiej, cho jego wanie upatrzy sobie na to stanowisko.
Szum wok sprawy Pattona okaza si korzystny dla A-Force, alianckiej organizacji
decepcyjnej dziaajcej gwnie w rejonie Morza rdziemnego. Nie byo wtpliwoci,

433

e Niemcy widz w Pattonie dowdc, ktrego nie moe zabrakn w adnej powanej
operacji wojennej. Genera brygady Clarke saw Pattona podkoloryzowa wstpn faz
realizacji planu Zeppelin". Nagle szalejcego generaa zrobio si wszdzie peno. Patton pojawi si na Korsyce, aby sam sw obecnoci upewni wroga, e 7. armia jest
bliska ldowania w pnocnych Woszech; na Malcie przeprowadzi inspekcj si desantowych"; w Kairze dyskutowa z Brytyjczykami inwazj Grecji". A na Boe Narodzenie by ju z powrotem w dowdztwie 7. armii w Palermo na Sycylii, przygotowujc si do operacji nad Adriatykiem". Po czym znikn. Abwehra i SD wszyy za nim
po brzegach rdziemnomorskich, a on przelizgn si skrycie do Anglii.
Pomimo otaczajcej go atmosfery nieaski Patton spodziewa si czego wicej ni
dowdztwa 3. armii amerykaskiej w Grupie Armii Montgomery'ego, ktrego serdecznie nie znosi, i Bradleya, ktrego dla odmiany traktowa protekcjonalnie. Ale
Eisenhower powiedzia mu owego wieczoru, gdy Patton przyby do jego kwatery
w Hayes Lodge, e zgodnie z planem Neptun" 3. armia wkroczy do akcji dopiero po
przeamaniu obrony niemieckiej w Normandii - zajmie wtedy Bretani i tamtejszy
port Brest, wyznaczony na baz zaopatrzenia dla wojsk alianckich. W chwili, gdy Patton znalaz si w Anglii, 3. armia bya jeszcze w Stanach Zjednoczonych i do czasu jej
zaokrtowania, a nawet po zainstalowaniu na terenie Wielkiej Brytanii, Patton mia
odda swoje nieocenione usugi na polu innych zada. Powierzono mu mianowicie
dowdztwo FUSAG - widmowej grupy armii, bdcej sercem planu Fortitude",
a stworzonej w formie planu o kryptonimie Quicksilver".
Zgodnie ze scenariuszem Quicksilver", na FUSAG skadaa si 1. armia kanadyjska, majca wykona desant przez Pas de Calais w sile jednej kanadyjskiej i trzech
amerykaskich dywizji piechoty oraz jednej kanadyjskiej dywizji pancernej. Za pierwszym rzutem miay pj cztery dywizje pancerne i cztery piechoty 3. armii amerykaskiej, a w Stanach Zjednoczonych odwody w sile 50 dywizji miay czeka na transport morski do Pas de Calais, po zajciu tamtejszych przyczkw przez FUSAG. Wikszo tych wojsk, z wyjtkiem 50 dywizji w Stanach Zjednoczonych, istniao lub miao
by sformowanych. Naleay one jednak albo do dowdztwa Montgomery'ego, albo
Bradleya i ich celem bya inwazja Francji przez Normandi. Tylko Niemcy mieli sdzi, e FUSAG wraz z odwodami szykuje si do uderzenia przez Pas de Calais. A skoro
FUSAG istnia tylko nominalnie, to tym bardziej dowodzcy genera musia by osob
realn. W oczach A-Force nikt lepiej od Pattona nie nadawa si do tej roli. Dla Niemcw by postaci rwnie nieprzecitn jak Rommel dla Brytyjczykw i Amerykanw.
Obaj odznaczali si t sam miaoci decyzji i niekonwecjonalnym podejciem do
taktyki w polu. LCS i CSM zdaway sobie spraw z tego, e Niemcy nie wyobraaj
sobie czowki inwazji bez Pattona. I odkomenderoway go do czowki - operacji
decepcyjnej.
Po gwnym aktorze w scenariuszu Quicksilver" spodziewano si przede wszystkim absolutnej dyskrecji. Od chwili objcia tej roli - zaznaczy wyranie Eisenhower
- cokolwiek Patton powie, czy zrobi musi bezwzgldnie wspgra z planami Fortitude" i Quicksilver". Jedno mae potknicie, niebacznie rzucone swko moe obnay i rozbroi podstp, a tym samym uatwi Niemcom przeniknicie strategii aliantw. Takie czcigodne cechy, jak powcigliwo i maomwno nie leay w charakterze Pattona, o czym Fisenhower dobrze wiedzia. wiadom wybuchowego temperamentu generaa, Eisenhower ostrzeg go osobicie:

434

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERW1EC 1944

Zawsze lekcewaye moje rady [na temat owiadcze dla prasy i wystpie bez zezwolenia], ale tym razem nie chodzi o rad. To rozkaz, George. Pomyl dwa razy, zanim podskoczysz, bo bdziesz mg wini tylko siebie za konsekwencje swojej gwatownoci.

Patton, mistrz wrd pochlebcw", ze wzruszajc ulegoci przyzna, e istotnie powinien hamowa napady zego humoru i wciekoci..." I oddali si do swojej
kwatery przy Mount Street 22, gdzie - jak potem mwiono - natychmiast zama dan
naczelnemu dowdcy obietnic. Od pocztku bowiem powzi ostr niech do wyznaczonej mu kwatery o bogatym, przeadowanym ozdobami i ekscentrycznym"
wystroju. Pierwsz wic rzecz, ktr zrobi po powrocie od Eisenhowera, bya awantura. Jego adiutant od progu usysza wrzask szefa: Kto u diaba wybra to miejsce?
Geniusz intrygi od siedmiu boleci! Mam siedzie jak mysz pod miot, a co mi tu, do
kroset, dali?" A przyjacielowi poskary si: Sandy, niech diabli wezm ten przeklty chlew. Raczej dam si zastrzeli na ulicy, ni spdz choby wieczr w tym cieku
nieczystoci". Wygosiwszy t gorzk tyrad - zgodnie z relacj jego biografa - uda
si do teatru Haymarket" obejrze sztuk Nigdy ju nie zapadnie noc" Roberta
E. Sherwooda z Alfredem Luntem i Lynn Fontann w rolach gwnych. Po przedstawieniu niezwocznie odwiedzi garderoby, zoy aktorom gratulacje i wyrazy uznania, a nastpnie ujrzano go w Savoyu" ucztujcego z Luntami. Wiadomo o jego
obecnoci w Savoyu" obiega pras - w Ameryce pod tustymi tytuami na pierszych stronach gazet - dotara take do wadz bezpieczestwa w naczelnym dowdztwie.
Jest moliwe, lub te tak pniej sugerowano, e postpek Pattona by zamierzony,
a przynajmniej tego wanie si po nim spodziewano - odpowiednio gonego skandalu. Wszyscy wiedzieli, e Patton nie nadaje si do trzymania pod kloszem". Wybryki generaa mogy nalee do arsenau rodkw specjalnych, jakimi twrcy planu
Quicksilver" starali si zwrci uwag niemieckich sub tajnych na obecno tego
dowdcy grupy armii w Anglii. W kadym razie nic, albo zgoa niewiele zrobiono dla
ukrycia jego dziaalnoci. Nadal by wzywany do biur dowdztwa Eisenhowera i Bradleya przy Grosvenor Square; zosta przyjty przez Brooke'a i odebra Kawaleri Najwyszego Orderu ani; obiadowa z Tedderem, zastpc naczelnego dowdcy; pojecha do Euston i stamtd, specjalnym pocigiem, do Greenock w Szkocji, gdzie tysice
schodzcych z pokadu Queen Mary" amerykaskich onierzy z 3. armii bez trudu
wypatrzyo go w gronie brytyjskiej generalicji oraz admiralicji i pozdrowio radosnymi okrzykami. Przesucha pewnego niemieckiego winia wojennego; by za pan brat
ze star i now szlacht brytyjsk, z wielk pomp zoy wizyt Montgomery'emu,
zajmowa imienn aw w kociele parafialnym Master of Peover Hali w pobliu siedziby jego dowdztwa w Cheshire. CSM pilnowao tylko, by obecno Pattona w Wielkiej Brytanii nie znajdowaa oddwiku w prasie. Krtka notatka na ten temat ukazaa si jedynie w wydawnym w Los Angeles Timesie". Natomiast o dziaalnoci Pattona poinformowali ju niemieckich mocodawcw podwjni agenci XX-Committee Tricycle" i Treasure". 20 marca 1944 roku FHW odnotowao w swoim biuletynie:
Wyjanio si... e genera Patton, wybitny dowdca, znany z dziaa w Pnocnej
Afryce, przebywa obecnie w Anglii". Tego samego dnia z dowdztwa Eisenhovera
wysza niejasna informacja o rezygnacji Pattona z dowdztwa 7. armii i przyjciu innego stanowiska dowdczego.

FORTITUDE POUDNIE"

435

Pattonowi doskwieraa nienajlepsza opinia, jak przed inwazj urobiono mu w

Wielkiej Brytanii. Jak napisa jeden z jego biografw: Patton docenia wag (Fortitude), ale nie podobaa mu si wasna rola w planie. Gorycz napawa go fakt powierzenia mu w planie Neptun roli drugorzdnej, a waciwie fikcyjnej, co praktycznie odsuwao go od udziau w planowaniu kapmanii..." Drczyo go te podejrzenie, e jego niedyskrecje, ktrych w sumie popeni nie tak wiele, celowo - nieproporcjonalnie do ich wagi - rozdmuchiwano na uytek Niemcw. W kadym razie takim celowo nagonionym incydentem bya wpadka Pattona, nazwana pniej
afer Knutsford".
W kwietniu 1944 roku Patton zlekceway rozkazy Eisenhovera, zabraniajce mu
wygaszania mw i publicznego pokazywania si bez odgrnego zezwolenia. Zaproszono go, jako gocia honorowego, na inauguracj zaoonego przez mieszkacw
pobliskiego miasteczka Knutsford lokalu rozrywkowego dla amerykaskich onierzy, pod nazw Welcome Club". Zapewniono go, e wizyta ma charakter nieoficjalny i skromny. Na miejscu okazao si, e witaj go tumy ludzi, orkiestra i warta honorowa kobiecych sub pomocniczych oraz - ku jego wciekoci - niemao fotografw
prasowych. Patton zada odprawienia fotografw i daniu temu stao si zado.
Przekonany, e w przyjciu nie uczestnicz reporterzy, zacz swoim zwyczajem szermowa rnymi, do nieogldnymi uwagami, a midzy nimi znalaz si toast, zawierajcy wielce kopotliwe zdanie: ...skoro przeznaczeniem Brytyjczykw i Amerykanw jest rzdzenie tym wiatem, to kada okazja lepszego poznania si suy lepszym wsplnym rzdom w przyszoci". Jedna nieroztropna uwaga generaa - odczytana jako jawna zniewaga dla Rosji - szybko obiega nagwki prasy wiatowej.
Jak prasa zdobya ten sensacyjny materia i jak wydosta si on z Wielkiej Brytanii,
gdzie w tym czasie obowizywaa totalna cenzura, nigdy nie zostao wyjanione. Moe
wiadomo za dugo leaa w departamencie cenzury, ktremu odgrnie kazano przetrzymywa wszelkie informacje dotyczce Pattona a do chwili uzyskania zgody
Smitha na ewentualne przekazanie ich dalej. Albo zawinia do powszechna pobaliwo w stosunku do wyczynw generaa, cho niekoniecznie ze strony naczelnego
dowdcy. W czasie ceremonii otwarcia klubu w Knutsford obecny by oficjalny przedstawiciel rzdu brytyjskiego o nazwisku Mould. On to zapewne przekaza dalej tekst
przemowy Pattona. Ale komu? Z czyjego upowanienia? I po co?
Bez wzgldu na powody tego przecieku, reakcja bya natychmiastowa i Patton nagle
znowu znalaz si w istnym gniedzie os. W gmachach Kremla, w Biaym Domu
i w hotelu St. George w Algierii, gdzie stacjonowa de Gaulle a huczao od bulwersujcych wieci. Tylko w Wielkiej Brytanii panowaa cisza, sawetny toast Pattona zatajono. Wieci te dotary do Marshalla w kopotliwym momencie - prbowa wanie
uzyska zgod Kongresu na nominacj pewnej liczby oficerw do rangi staych generaw. Nazwisko Pattona rwnie figurowao na tej licie. Jednak skutkiem jego idiotycznej gafy - jak depeszowa Marshall do Eisenhowera - podwaona zostaa nie tylko jego zdatno do objcia generalskiego stanowiska, ale i wszystkich oficerw
z listy promocyjnej Marshalla.
Sporw wok osoby Pattona nie dao si ju stumi, szczeglnie w Stanach Zjednoczonych, ale Marshall, cho mocno spraw przejty, decyzj o losie Pattona zostawi Eisenhowerowi. Z kolei naczelny dowdca, zajty zestrajaniem elementw planu
Neptun", wystosowa do Pattona list pyncy z gbi serca: Do rozpaczy doprowa-

436

AKCJE TAJNE 1DECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

dza mnie twj niepohamowany jzyk i zaczynam wtpi w to, e w ogle potrafisz
kierowa si rozsdkiem, koniecznym przecie na tak wysokim stanowisku". Ale w depeszy do Marshalla wyzna, e jego zdaniem Patton jest niezastpiony dla Neptuna". By moe wiedzia, e przeciek z Knutsford by zamierzony, niewtpliwie za to
z jego rozkazu nie raz uywano nazwiska Pattona dla celw decepcji. Do powiedzie, e Patton pozosta na swoim stanowisku w siach alianckich.
Oczywicie okaza stosown skruch, ale widocznie podejrzewa jakie ukryte rda afery Knutsford, bo w odpowiedzi na list Eisenhowera napisa: Na pewno masz
mnie serdecznie do... nie zaprzeczysz chyba jednak, e mj ostatni wybryk pachnie
prowokacj, wszystko pasuje... czy caa rzecz nie odbya si pod auspicjami brytyjskiego ministerstwa informacji, ktrego przedstawiciel by na fecie obecny?" A potem, w oczekiwaniu degradacji, napisa z gbok gorycz: Czuj si martwy, ale
jeszcze dycham. Byle tylko pozwolili mi walczy. Chc i bd walczy; ale jeli si na
to nie zgodz, sam odejd z wojska, aby mie prawo przemwi, a wtedy powiem
prawd. Moe przyniesie to jaki poytek mojemu krajowi". Ordynans Pattona zacz
pakowa dobytek swojego generaa. Fala podniecenia incydentem Knutsford opada
rwnie nagle, jak si pojawia. Eisenhower wezwa Pattona by mu oznajmi, e zatrzymuje go na dotychczasowym stanowisku. W innym miejscu swego dziennika Patton napisa: ...ten ostatni incydent mia tak trywialne podoe, a tak okropny by
w skutkach, e nie mogo to by dzieem przypadku..."
Czy afera Knutsford" bya czci planu Fortitude"? Jeli tak, to wysokie dowdztwo alianckie ryzykowao nie tylko reputacj Pattona, ale i jego karier. Z pewnoci nie mona byo wykluczy tego rodzaju manipulacji, ale w owym czasie nie
mona byo tego dowie. Jak tylko plan Fortitude" wyszed na wiato dzienne,
pojawiy si te dowody wiadczce o tym, e LCS i naczelne dowdztwo alianckie
rzeczywicie zagrao na reputacji Pattona dla potrzeb decepcji. Ale rodki uyte do
nadania rozgosu osobie i funkcji Pattona mona uzna za naiwne w porwnaniu z podstpami przewidzianymi w planie Quicksilver" w celu stworzenia fikcyjnej grupy
armii FUSAG.
Miejscem startu dla tak ogromnej armii moga by tylko ziemia amerykaska. Stamtd te wysza pierwsza, inicjujca akcj informacja, ktr nada Albert van Loop",
jak ochrzci tego podwjnego agenta jego amerykaski zwierzchnik - J. Edgar Hoover.
Alberta opisano, jako mczyzn w wieku 51 lat, smagego, nieco korpulentnego,
niemiao spozierajcego na wiat spod przymruonych powiek przez grube szka
okularw". Van Loop by z pochodzenia Holendrem. W czasie pierwszej wojny wiatowej pracowa dla wywiadu niemieckiego jako specjalista od spraw wojskowoci
amerykaskiej. Kiedy Amerykanie przystpili do drugiej wojny wiatowej, Canaris
ponownie go zatrudni. Po intensywnym treningu wysano go do Madrytu z zadaniem infiltracji do Stanw Zjednoczonych. Mia zbliy si do personelu ambasady
i owiadczy, e Abwehra zatrudnia go pod presj, ale teraz chce zaoferowa swoje
usugi OSS lub FBI. Kazano mu zdradzi jeden z kodw (a ukry skrztnie drugi)
i czeka, a wadze amerykaskie uznaj go za zdrajc, wyl do Stanw Zjednoczonych i dadz jakie zajcie. Gdy ich podejrzliwo zeleje, van Loop bdzie mg przystpi do swego waciwego fachu - raportowania o ruchach amerykaskich dywizji
do Wielkiej Brytanii i w rejon Morza rdziemnego.

JORTITUDE POUDNIE"

437

Ale zamiast oszuka Amerykanw, van Loop, wedle wszelkiego prawdopodobiestwa, oszuka Abwehr. Owiadczy mianowicie, e istotnie chce wyjecha do Ameryki i pracowa dla FBI lub OSS. Aby udowodni, e jest czowiekiem, ktremu mona zaufa, odda w rce Amerykanw oba kody, rozkad nadawania, dugoci fal, hasa wywoawcze i zabezpieczenia. Jego prawdziwy kod opiera si na genialnej podwjnej transpozycji tekstu modlitewnika holenderskiego, a instrukcje operacyjne
sprytnie ukryto za pomoc atramentu sympatycznego wrd odstpw i spacji tekstu
hymnu pastwowego Holandii.
Madryt przyj do wiadomoci rewelacje van Loopa i uzna, e jako niemiecki szpieg
moe mie pewn warto dla FBI. Wysano go do Stanw Zjednoczonych przez
Lizbon i Buenos Aires, i rzeczywicie, gdy w drugiej poowie czerwca 1943 roku
dotar do Nowego Jorku, FBI natychmiast go przygarno i osadzio w swoim specjalnym areszcie w dzielnicy Queens. Kody i instrukcje operacyjne wzili pod lup fachowcy od radiokomunikacji spord personelu Georga Sterlinga, kierujcego wywiadem radiowym, jako sekcj Federalnej Komisji cznoci.
Quicksilver" wszed w faz realizacji, kiedy w kocu wrzenia 1943 roku z ramienia Joint Security Control (JSC), ktra sprawowaa piecz nad FBI, van Loop otworzy
kana komunikacji z Hamburgiem. Przez nastpne tygodnie operator RIS (Radio Intelligence Service) przesa pierwsz, ostron mieszank prawdy i fikcji w celu upewnienia si, e Hamburg mu wierzy. Nastpnie, w raporcie napisanym niewidocznym
atramentem van Loop wyjani, e zrobi dokadnie to, co mia zrobi - odda si w rce Amerykanw, a po okresie przesucha i ledztwa zosta zwolniony i dosta prac
nocnego zarzdcy" hotelu Henry Hudson" na 57 Zachodniej Ulicy w Nowym Yorku. To zajcie - tumaczy - wietnie odpowiada jego zadaniu, poniewa armia amerykaska chtnie kwateruje w tym hotelu amerykaskich oficerw udajcych si do
Anglii. Dziki temu ma dostp do wykazw statkw transportowych odpywajcych
z Nowego Yorku, a wykazy te zawieraj dane na temat oficerw, co uatwia ustalenie
przeznaczenia dywizji udajcych si do Wielkiej Brytanii.
Sprawa van Loopa nie skoczya si jednak na wypenieniu przez niego zada dla
planu Quicksilver". Za porednictwem van Loopa FBI przesao Hamburgowi w sumie 115 wiadomoci. Ale po wojnie, kiedy znaleziono i zrewidowano jego akta w archiwum Abwehry, okazao si, e cznie Abwehra otrzymaa od niego 231 wiadomoci radiowych, a niektre z nich w kodzie innym ni ten, ktry opiera si na znanym
FBI holenderskim modlitewniku. Zgodnie z relacj Ladislasa Farago, historyka wywiadu i badacza tej konkretnej sprawy, van Loopowi udao si przechytrzy FBI, ktre w jego przypadku nie przeprowadzio dostatecznie fachowego ledztwa. Z pienidzmi, ktre przeszmuglowaa mu ona (przyjechaa do Stanw z 10 tysicami dolarw zaszytymi w pasku), van Loop ponownie zmieni skr, nawiza kontakt z drugim szpiegiem niemieckim w Ameryce i poprzez niego skomunikowa si z niemieckimi mocodawcami. By nie tyle podwjnym, co potrjnym szpiegiem.
A jednak Niemcy, jak si okazao, nie wtpili w to, co im z repertuaru planu
"Quicksilver" serwowa van Loop. By moe nie mieli podstaw do podejrze, gdy
prawdziwy van Loop nie mia pojcia o transmisjach FBI, a take nie zawraca swoim
zwierzchnikom gowy informacj, e da si przeciwnikowi zwerbowa. Biurokratyczny baagan, jaki nastpi po wchoniciu Abwehry przez SD, mg rwnie utrudnia wyawianie informacji i faktw dotyczcych podwjnych agentw niemieckich

438

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWEC 1944

w Ameryce bd w Wielkiej Brytanii. Jednak sprawa van Loopa dowodzi po jake

kruchym i niebezpiecznym gruncie poruszay si te alianckie agencje decepcyjne, ktre korzystay z usug podwjnych szpiegw.
Kiedy w Wielkiej Brytanii zaczy powstawa fikcyjne wojska, Quicksilver" znalaz si w rkach brytyjskich agencji decepcyjnych. Najpierw wic w prasie pojawiy
si zgoa niewinne notki i komunikaty nastpujcej treci: 2/lt. N, of O, Falls Church,
Va., nasz serwis specjalny w Anglii z wizyt w 9. dywizji powietrzno-desantowej.
Student drugiego roku szkoy Johna Hopkinsa ogosi swoje zarczyny z pann R
z Norwich, Anglia". W radiu: Tu sie amerykaskich si zbrojnych. Czas na audycj
dla zakochanych. Szeregowy M. ze 115. oddziau rozpoznawczego 11. dywizji piechoty, odkomenderowany gdzie do krajw zamorskich, skoczy dzisiaj dwadziecia
lat; na yczenie jego narzeczonej, panny R. z Great Neck, New York, nadajemy dla
niego Sze lekcji Madame Lazonga..." Chocia byy to sztuczki stare jak wiat, tego
rodzaju audycje musiay zaalarmowa FHW - ktrego ludzie czytali i suchali wszystkiego - i podsun Niemcom myl, e istnieje jednak moliwo gromadzenia si w Anglii formacji wojskowych. Rwnoczenie jednak CSM zaczo generowa odgosy radiowe, symulujce obecno ju to jakiej armii, dowdztwa dywizji, regimentu bd
batalionu pancernego, czego niemieckie suby wywiadu radiowego nie mogy przegapi. Armia Quicksilver" miaa jednak by nie tylko syszalna, ale i widzialna. Musiay odbywa si koncentracje wojsk, powstawa parki czogw, skady paliw, szpitale, rurocigi, szamba - wszystkie urzdzenia towarzyszce yciu miliona ludzi.
W brytyjskim krajobrazie zaczy pojawia si rne instalacje i zabudowania militarne - wyrastajce w wikszoci na zasadzie makiet filmowych z drewna, tkanin, drutu
i tektury.
Wszystko to jeszcze byo za mao, eby ogupi Roennego i innych znakomitych
ekspertw wywiadu w FHW. Jak trudne to byo zadanie, uzmysowi moe lektura
Mastermana:
Spekulacje, domysy, przecieki miay niewielki wpyw na sposb rozumowania niemieckiego oficera sztabowego. Mia on wasne systemy oceniania wpadajcych mu w rce informacji i snu wasne domysy co do ujawnionych mu faktw. I waciwie chcia tylko faktw...
danych o lokalizacji i identyfikacji poszczeglnych formacji wojskowych, jednostek, kwater
dowdczych, miejsc koncentracji i tym podobnych oczywistoci.

A tego - jak twierdzi Masterman - mogli mu dostarczy tylko podwjni agenci,

zwerbowani przez XX-Committee, ale nadal cieszcy si zaufaniem swoich niemieckich kontrolerw.
Na pocztku stycznia 1944 roku XX-Committee mia do dyspozycji okoo dwudziestu takich agentw. Dziewiciu z nich dysponowao nadajnikami, a komitet otworzy ju wczeniej wiele innych kanaw cznoci poprzez wiatow sie LCS, ktra
penetrowaa struktury Abwehry i SD poprzez agentw MI-6, ktrzy si w nich zagniedzili. Ale to XX-Committee jako pierwszy opar sw prac tylko na tych agentach, ktrzy w przeszoci nawizali z Niemcami bezporednie kontakty, bo tylko ci
mogli liczy na zaufanie wroga, zwaszcza gdy zdyli ju odznaczy si rzetelnoci
i skutecznoci. Kwestia zaufania bya w ich przypadku spraw kluczow. Ktry z nich
by rzeczywicie wiarygodny? I czy XX-Committee mg polega na ich lojalnoci?

FORTITUDE POUDNIE"

43'

Przecie to byli szpiedzy, a nie niewinne panienki. A jeden, jeli nie dwch z nic]
zmienio ju mocodawcw dwa albo trzy razy. Niezalenie od tego, jak staranna by;
reyseria planu Quicksilver", jedna na pozr drobna, acz niezrczna uwaga, zamie
rzona lub nie, moga skruszy mur kamstw chronicych plan Neptun". Jak przeni
kliwie zauway Masterman: agent, ktry pomimo caej ostronoci z naszej strony
okazaby si niewiarygodny dla wroga, mg pogrzeba cae przedsiwzicie, albo
co gorsza - jego przekazy mogy by odczytywane na opak, co mogoby wroga przy
padkowo naprowadzi na prawdziwy trop, ten wanie, ktry mia by utajony".
W konsekwencji zdecydowano, e orkiestra" zatrudniona do rozpowszechniani
faktw" produkcji planu Quicksilver" musi by jak najmniejsza, wrcz kameralne
Pierwsze skrzypce" - aby uy argonu nie tylko filharmonikw, ale i szpiegw
grali: Garbo", ktrego Niemcy uwaali za swego najlepszego agenta w Anglii, Bru
tus", Polak pracujcy dla MI-6 we Francji po jej upadku, a nastpnie zwerbowan
przez Abwehr do pracy szpiegowskiej, rzekomo na jej rzecz, w Wielkiej Brytani
Treasure" - Francuzka pochodzenia rosyjskiego i - w kocu - Tricycle", wietn
w fachu, ale podstpny jugosowiaski przedsibiorca, uwaany zarwno przez Br>
tyjczykw, jak Niemcw za rasowy typ europejskiego idealisty. Inni agenci - grajc
drugie skrzypce - mieli by uyci w samej operacji. Jednak to czworo solistw wic
do gwne wtki planu Quicksilver" i towarzyszcych mu decepcji, szczeglnie za
planu Skye". Pierwsze takty koncertu poddawali im oczywicie przebiegli ludzi
z XX-Committee. Ich dyrygentura o mao nie narazia na katastrof planu Fortiti
de", jak i Quicksilver", i Neptune".
Garbo" by Hiszpanem i to waciwie wszystko, co jako o czowieku mona o nii
powiedzia. Materman napisa jedynie: Znawcy rzemiosa podwjnego agenta z;
wsze uwaali przypadek Garbo za najznamienitszy przykad artyzmu w tej dzi<
dzinie". Mwiono, e by rwnie wrogo usposobiony do nazizmu jak do komunizmi
w czasie hiszpaskiej wojny domowej ukrywa si przez dwa lata w pewnym dom
i wtedy zapewne pomyla o karierze profesjonalnego szpiega brytyjskiego w Nien
czech lub we Woszech. Pewnego styczniowego dnia 1941 roku zaoferowa swoje usuj
MI-6 w Madrycie, ale jego ofert odrzucono. Wtedy Garbo" zgosi si do NiemcA
Odwiedzi Wilhelma Leissnera, starego wyg niemieckiego wywiadu, ktry pod psa
donimem Gustaw Lenz" by szefem Abwehry na Hiszpani. Po skrupulatnym sprav
dzeniu kandydata Lenz podj decyzj wysania Garbo" do Anglii. W lipcu 1941 ro
z kwestionariuszem, sympatycznym atramentem, pienidzmi, tajnymi adresar
i z niemieckim bogosawiestwem na okras..." Garbo" zosta wyprawiony w poi
r do Anglii.
Do Londynu jednak w ogle nie dojecha. Utkn w Lizbonie. I stamtd przesy
Niemcom sfabrykowane raporty wywiadowcze na temat Wysp Brytyjskich, podpi
rajc si paroma oglnie dostpnymi przewodnikami i podrcznikami. Dziki ni
zwykemu talentowi tworzy raporty tak wiarygodne, e czasem wrcz niebezpiec
nie zblia si do prawdy. Niemcy nabierali do niego coraz wikszego zaufania, pra\
dopodobnie dlatego, e raczy ich tym, co chcieli usysze. Nie wzbudzio ich pod<
re doniesienie, e zatrudni do pomocy trzech subagentw w rnych rejonach Wit
kiej Brytanii. W lutym 1942 roku MI-6 w nieco zabawny sposb dowiedziao si o a
tywnoci szpiega o pseudonimie Garbo". Ultra" doniosa, e Niemcy przygotowu

FORTITUDE POUDNIE"

440

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

si do przechwycenia wielkiego konwoju z Liverpoolu na Malt. Ochonlimy ze

zdumienia dopiero po ustaleniu faktu, e Garbo by jedynym twrc i gwiazd przewodni owego konwoju, a Niemcy zostali naraeni na zbdny wydatek pracy i pienidzy. Zdalimy sobie wwczas spraw z tego, e Garbo bardziej nadaje si na
wartociowego wsppracownika ni jaki pocztkujcy kandydat". Garbo", jak dawno zamierza, wyldowa w kocu w Londynie jako penoprawny agent specjalny
XX-Committee.
Nie trzeba byo dla niego budowa siatki szpiegowskiej. Mia wasn. By te niezmordowanym pracusiem. Oficjalnie wystpowa jako waciciel sporego przedsibiortswa importowego w brany warzywno-owocowej. Pracowa przez siedem dni
w tygodniu, podzc swoj tajn korespondencj. W okresie dzielcym operacj
Torch" od Neptuna" skomponowa w sumie czterysta tajnych listw i dwa tysice
przekazw radiowych. Niemcy za uhonorowali t prac 20 tysicami funtw, co byo
niez sumk. Przez cay rok 1943 pracowa na rzecz realizacji planu Starkey". I chocia plan ten, jak oglnie wiadomo, by fiaskiem, to na pewno nie mona tego powiedzie o udziale w nim agenta Garbo". On - jak zwykle - zrobi, co do niego naleao:
przekaza Niemcom jdro planu Quicksilver".
Wiosn 1944 roku Garbo" zmontowa jedn z najwikszych siatek szpiegowskich
na terenie Wielkiej Brytanii. Poinformowa Lenza, e zatrudnia czternastu agentw
i ma jedenacie dobrze umiejscowionych kontaktw. Jeden z nich mia by pracownikiem ministerstwa informacji, gdzie dyskutowano o wikszoci tajnych spraw alianckich. Od kolejnego agenta" z Kanady otrzymywa pracowicie rozdte informacje na
temat skadu kanadyjskiej 1. armii, inny na Cejlonie szpiegowa w szeregach Mountbattena, dowdcy w Azji Poudniowo-Wschodniej, dobrze poinformowanego o Neptunie". Korzysta z pomocy dwch operatorw i mia stanowiska nadawcze w rnych punktach, z ktrych szy do Niemcw informacje o tym, co si dzieje na poudniowym zachodzie, na zachodzie i wschodzie Wielkiej Brytanii. Masterman nie ukrywa sw zachwytu: Jeden czowiek z Lizbony gra za ca orkiestr". Nieistniejcy
agenci donosili Niemcom o nieistniejcej grupie armii.
Czy Niemcy ufali Garbo"? Najwyraniej tak, poniewa wysali mu kod (na jego
wasny uytek), ktrego sami uywali w cznoci radiowej midzy Madrytem, Hamburgiem i Tangerem. Posiadanie tego szyfru wyzwolio prawdziw fal dodatkowych
zaj w Bletchley, a take pozwolio na czas D-Day" wyeliminowa wrogie suby
tajne - przynajmniej z rejonu Morza rdziemnego. Kiedy Niemcy zmienili klucz szyfru, powierzyli go rwnie agentowi Garbo" i kryptoanalitycy w Bletchley mogli bez
przeszkd kontynuowa swoj prac.
Osob nie mniej wyjtkow ni Garbo" i nie mniej wan dla operacji Cjuicksilver" by Brutus", jak nazwali go ludzie z XX-Committee. W rzeczywistoci by to
kapitan Roman Garby-Czerniawski, oficer polskiego Sztabu Gwnego, ktry w roku
1940 mia okoo 35 lat. Czowiek niezwykych zdolnoci, wietny pilot i olimpijczyk
w zjazdach narciarskich, swj profesjonalizm zawdzicza pracy w subach kryptoanalitycznych polskiego Sztabu Gwnego. To on, wraz z kolegami, zama gwny
sowiecki szyfr wojskowy w czasie wojny polsko-rosyjskiej 1920 roku, a pniej pomg Wielkiej Brytanii w zdobyciu Enigmy". Po pokonaniu armii polskich przez
Wehrmacht w roku 1939 Garby-Czerniawski uda si do Parya i tam suy w wywiadzie polskim. Kiedy Francuzi poddali si w roku 1940, zszed do podziemia i jako

Paul" zaoy siatk MI-6 pod kryptonimem Interallie". W roku 1941 jego szyfran
ka, Mathilde Carre, wydaa go Niemcom. Skoni j do tego jeden z najlepszych ni
mieckich agentw kontrwywiadu we Francji - Hugo Bleicher. Udao mu si wzbud
w niej zazdro o zwizek Paula" z inn mod kobiet z siatki. Aresztowany prze
Abwehr prosto z ka w domu w St. Germain-en-Laye zosta zabrany do wizie
we Fresnes, gdzie oczekiwa egzekucji. Abwehra jednak postanowia wykorzysta jeg
zdolnoci i pozostawia go przy yciu.
Przez wiele miesicy pukownik Joachim Rohleder, szef wydziau Abwehry odp<
wiedzialnego za penetracj brytyjskich sub tajnych, przeczesywa wizienia przi
trzymujce agentw brytyjskich. Szuka szpiegw, ktrych mona by zwerbowa i w]
sa do Anglii jako agentw niemieckich. Podobnie jak przedtem Brytyjczycy, zwr
uwag na Garby-Czerniawskiego - pierwszorzdnego oficera, cechujcego si choc
nym opanowaniem, odwanego, przestrzegajcego zasad patriotyzmu i rzetelnej su;
by. I niezawodnego, pomijajc jedn wpadk z powodu kobiety. Rohleder przedst;
wi Garby-Czerniawskiemu propozycj nie do odrzucenia - jeli pojedzie do Lond]
nu w charakterze niemieckiego szpiega, Abwehra daruje ycie stu uwizionym czoi
kom Interallie", a ponadto potraktuje ich jako jecw wojennych. Garby-Czerniaw
ski rozway propozycj i przedstawi wasn. Zada gwarancji, e po wojnie Po
ska odzyska cakowit suwerenno. Rohleder nie mg oczywicie da mu takie
gwarancji i do porozumienia stron nie doszo. Ale wkrtce Polak dowiedzia si,
Niemcy najechay na Rosj i wezwa Rohledera do swojej celi. Teraz uwiadomi sobi
- powiedzia Rohlederowi - e to Rosja, a nie Niemcy s naturalnym wrogiem Folsk
Jeli wic rzeczywicie uwizieni czonkowie Interallie" bd traktowani jak jec
wojenni, to pojedzie do Anglii i - jak to uj - bdzie pracowa na rzecz pokoju wi
towego".
Podpisano formalny kontrakt o wsppracy Garby-Czerniawskiego z Abwehn
nadano mu pseudonim Armand" i opracowano szczegy jego ucieczki". Kierujc
akcj Hugo Bleicher tak opisa to fascynujce zdarzenie:

Na pocztku lipca 1942 roku otrzymaem bardzo dziwne zlecenie. Miaem wycign
Armanda" z wizienia we Fresnes pod pozorem dostarczenia go na przesuchanie w Pary
u, ale w drodze miaem pozwoli na jego ucieczk... Caa sprawa bya w najwyszym stop
niu zagadkowa. Wszystko wskazywao na to, e Armand" mia do spenienia misj spt
cjaln z polecenia najwyszego dowdztwa niemieckiego wywiadu wojskowego... Jakdot
moim obowizkiem byo apanie szpiegw. A teraz miaem pomc w ucieczce szefowi dut
siatki szpiegowskiej. Sytuacja bya groteskowa. Wiadomo o ucieczce Armanda" mia
dotrze do francuskiego ruchu oporu. Spraw naleao zatai przed SD. Aby wiadomo
o ucieczce w sposb najbardziej naturalny dotaria do ruchu oporu, wziem ze sob do Fresne
jednego z moich agentw, o ktrym wiedziaem, e pracuje dla drugiej strony. Oczywicu
nie dopuciem go do tajemnicy.

Ucieczka" Armanda bya projektem bardzo dopracowanym. Bleicher i Raul Kil

fer, francuski podwjny agent, mieli zabra Armanda" z Fresnes samochodem Abweh
ry. W pobliu ostrego zakrtu przed Pont Orleans miaa im zagrodzi drog niemiec
ka ciarwka wojskowa. Samochd mia wtedy zwolni, a Armand" powinien ww
czas wyskoczy 1 uciec, nie zwaajc na strzay oddane przez Bleichera i Kiffera, kt

442

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

rzy jednak nadal mieli go ciga a do przewidzianej dla niego kryjwki Abwehry na
Bulwarze Massena. Tam, jeli jeszcze by ich nie zgubi, rozkuto by mu kajdanki, dano
nowe ubranie, faszywe papiery opiewajce na kuriera ambasady rumuskiej w Paryu, nieco pienidzy i dokumenty podrne. Nastpnie czekaa go podr do Lyonu
na spotkanie z Bleicherem w Hotel Beaux Arts". Bleicher za mia zaaranowa przerzucenie go do Hiszpanii.
Garby-Czerniawski uciek w dniu wita Bastylii 1942 roku. Wszystko przebiego
zgodnie z planem, a nieprzewidziana kolizja samochodu Abwehry z ciarwk dodaa tylko zdarzeniu autentyzmu. Francuski ruch oporu dowiedzia si o jego ucieczce, poinformowa o tym Londyn i dwa tygodnie pniej Armand" przekroczy Pireneje przetartym szlakiem brytyjskich uciekinierw. Uatwi mu to brytyjski zawiadowca przerzutw przez Pireneje w Madrycie, czowiek o pseudonimie Monday".
Po spotkaniu z nim Czerniawski musia odby jeszcze par rozmw - by przesuchiwany i instruowany przez generaa Ericha Kuhlenthala, drugiego po Bogu w Abwehrkriegsorganisation na Pwyspie Iberyjskim. W trakcie tych spotka otrzyma list celw wywiadowczych, ktrymi mia si zaj w Anglii. Nauczy si, jak skonstruowa przekanik z czci powszechnie dostpnych w brytyjskich sklepach; zosta te zaopatrzony
w tak zwane G-Tinten, naramienniki impregnowane lekko tawym atramentem sympatycznym sporzdzonym na bazie piramidonu, wprowadzono go w system mikrofotografii Mikropunkt" i wyposaono w kod Abwehry oparty na Ksidze St. Michele" Axela Munthe'a. Nastpnie uda si do Lizbony z agentem Monday", ktremu
zwierzy si ze swojej misji. W Lizbonie mia zapa samolot do Anglii.
Po przylocie na Wysp w styczniu 1943 roku, zabrano go, jak zwykle, do Krlewskiej Szkoy Patriotycznej w Battersea na przesuchanie, sprawdzenie i obserwacj.
Jego spraw przekazano nastpnie do XX-Committee, ktry mia potwierdzi jego
przydatno w roli podwjnego agenta. Pocztkowo Komitet mia wtpliwoci co do
jego osoby, jako e Niemcy wiedzieli przecie o jego subie dla MI-6 i mogli si susznie obawia, e powtrzy stary numer. A przy braku zaufania mogli odczytywa raporty Armanda" na opak. Zatrudniono go jednak, cho nie bezporednio w sprawach operacyjnych i nadano trzecie ju imi w cigu osiemnastu miesicy - Brutus".
Wkrtce jednak z charakteru zadawanych mu przez Niemcw pyta domylono si,
e cieszy si ich zaufaniem. Wtedy szybko zaatwiono mu funkcj oficera cznikowego midzy polskimi i krlewskimi siami powietrznymi", czyli z punktu widzenia
Niemcw stanowisko, na ktrym po Brutusie" mona si byo spodziewa sporej
wiedzy na temat Neptuna". Bya to szczliwa decyzja, bo kiedy pech chcia, e szeregi agentw specjalnych XX-Committee zostay uszczuplone, Brutus" z powodzeniem przej cay ciar ich obowizkw. Czowiek, ktremu XX-Committee z wielk
niechci zaufa, sta si najwaniejszym agentem radiowym w ramach planu
Quicksilver".
Pseudonim Treasure" by bardziej adekwatny dla osoby, ktra go nosia, ni Brutus" nadany Czerniawskiemu. Treasure" wnosia do planu Quicksilver" pewien
smaczek autentyzmu. Nazywaa si naprawd Lily Siergiejew, miaa 26 lat, bya Francuzk rosyjskiego pochodzenia, a pierwszy raz wpada w oko agentom brytyjskich
sub specjalnych w roku 1937 przez swego wuja, generaa George'a de Millera, przywdcy carskich wygnacw w Paryu. Zbyt grubo ciosane sowiaskie rysy twarzy... zeszpecone kwadratow szczk agodziy delikatnie zarysowane brwi i pene

JORTITUDE POUDNIE"

443

wyrazu oczy. Gste, kasztanowe wosy luno opaday na silne ramiona o mskim
rysunku. Lily jednak wcale nie brakowao kobiecoci - bya czua, kokieteryjna i figlarna, atwo si przywizywaa, cho bya zdecydowana w sposobie bycia". W oczach
swoich niemieckich i brytyjskich mocodawcw bya osob inteligentn, ale porywcz
i trudn do okieznania. Przekonana, e umiera na biaaczk, lekcewaya swoje osobiste bezpieczestwo (ya jeszcze w roku 1971).
Po wybuchu wojny panna Siergiejew znalaza si w Libanie, lecym na trasie rajdu rowerowego Pary-Sajgon. Antykomunistka ze wzgldu na swe carskie pochodzenie, zdecydowaa si na powrt do Parya i zaoferowanie swoich usug MI-6. Ale
zanim moga skontaktowa si z Dunderdale'em, Pary wpad w rce Wehrmachtu
i panna Siergiejew zmienia plany. Zaoferowaa swe usugi Abwehrze. Kosztowao j
to wiele drogich przyj przy dobrym winie i wykwintnych obiadw, zanim Abwehra
zgodzia si j zatrudni. Jednak panna Siergiejew od pocztku nosia si z zamiarem zdrady, praca dla Abwehry potrzebna jej bya do zdobycia papierw i pienidzy. Chciaa si przedosta na Pwysep Iberyjski i w czerwcu 1943 roku udao jej
si dopi celu.
Abwehra odmwia wyposaenia jej w przekanik i kody. W tym czasie, w roku
1943 adna z agentek Abwehry nie bya tak ekwipowana do suby w terenie. Po
prostu, Canaris nie lubi kobiet. Nie dowierza im, czu, e s zbyt podatne na wpywy
emocjonalne i brakuje im mskiego obiektywizmu. I tak panna Siergiejew moga si
kontaktowa ze swymi zwierzchnikami tylko w formie pisemnej. W Madrycie pierwsze kroki skierowaa do ambasady brytyjskiej, oczywicie w tajemnicy przed Niemcami. Jednemu z urzdnikw powiedziaa o swojej misji dla Abwehry. Niemal natychmiast otrzymaa papiery, upowaniajce do lotu z Lizbony do Anglii. A tam rutynowo przesuchay j wadze bezpieczestwa w Krlewskiej Szkole Patriotycznej, gdzie
potwierdzono jej lojalno i przedstawiono propozycj tajnej suby", czyli pracy
dla XX-Committee, o ktrego istnieniu nie miaa mie pojcia, podobnie jak nie miaa
wiedzie, na czym waciwie polega jej praca. Dla Komitetu bowiem nie bya osob
zupenie pewn, znakomicie natomiast moga wypenia pewne zadania, wymagajce kobiecej rki i umysu. Wkrtce panna Siergiejew staa si dla swoich brytyjskich
zwierzchnikw prawdziwym skarbem. Std jej pseudonim - Treasure".
Niebawem Treasure" uruchomia tajn, pisan niewidocznym atramentem korespondencj z Niemcami poprzez skrzynk kontaktow w Lizbonie. Doniosa im, e
wstpia si do brytyjskiej suby kobiecej, co zreszt rzeczywide wkrtce uczynia.
Jej listy uwierzytelniajce zostay zaakceptowane - pochwalia si i zameldowaa szczerze, e spotkaa oficera sztabowego z dowdztwa 14. armii w Bristolu. Bristol by
kwater gwn amerykaskiej armii wyznaczonej do ataku Neptun", ale armia tam
stacjonujca miaa numer 1 -14. armia istniaa tylko dla celw decepcyjnych. Potem
Treasure" doniosa, e kwatera gwna 14. armii przeniosa si do Little Waltham
w hrabstwie Essex, blisko Morza Pnocnego i Pa's de Calais, czyli do rejonu koncentracji fikcyjnej Grupy Armii FUSAG. Przenosiny byy jej na rk, jak twierdzia, poniewa teraz 14. armia jest bliej Londynu i bdzie moga czciej widywa si ze swoim
przyjacielem. Meldowaa rwnie o prawdziwych amerykaskich i brytyjskich jednostkach, tworzonych z myl o nadaniu autentyzmu decepcjom planu Quicksilver".
Kamaa natomiast w sprawie ich dyslokacji, faszywie definiowaa ich przeznaczenie
i zadania i zatajaa ich przynaleno do grup armii, ktre rzeczywicie miay uczest-

444

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

niczy w operacji Neptun". Jej bezpretensjonalne i czsto bahe zwierzenia szczelnie

wypeniay luki w obrazie FUSAG, dodaway detale pominite w raportach innych
czonkw orkiestry Quicksilver". Z kolei w lad za podawan przez Treasure" konkretn lokalizacj jakiej jednostki wojskowej szy odpowiednie, potwierdzajce jej
historyjk przekazy radiowe, ktre - jak si spodziewano - przechwyc niemieccy
radiowcy.
W momencie, gdy Ultra", ledzca ruch radiowy midzy Madrytem a Berlinem
odnotowaa, e kontakty Treasure" z Niemcami s owocne, ona nagle przekazaa
smutn wiadomo, e zerwaa przyja z przyjacielem z 14. armii, gdy jej ukochany wyjeda do Francji, a ona zapewne nie zostanie tam odkomenderowana". Ale doniosa nieco pniej - znalaza sobie kogo innego, z biura amerykaskiej prokuratury wojskowej w Cheltenham. Stanowisko nowego przyjaciela zapewnia jej dopyw
wielu ciekawych informacji. Okazuje si - pisaa - e armia amerykaska ma zwyczaj
wydawa miesiczne raporty o prowadzonych w dywizjach sprawach kryminalnych,
co midzy innymi suyo jako barometr morale i wydolnoci kadej z dywizji. Czy
raporty te rzeczywicie mog by uyteczne? Tak, oczywicie - odpowiedzieli mocodawcy Treasure". CSM z miejsca zaczo fabrykowa rzeczone raporty. Pomijali w nich
skrupulatnie sprawy dywizji, o ktrych Niemcy nie wiedzieli nic lub te alianci chcieli zatai ich istnienie, lub wczali raporty z Grupy Armii FUSAG o odpowiedniej
treci. Quicksilver" rs zdrowo, pczkowa i by bliski zaowocowania. A jednak gromadziy si nad nim chmury gradowe. Chodzio o spraw Tricycle".
Tricycle", mody Jugosowianin o prawdziwym nazwisku Duko Popw, przyszed do XX-Committee prostsz drog ni jego koledzy po fachu. Podczas studiw na Uniwersytecie we Freiburgu przed wojn, zaprzyjani si z koleg studentem Johanem Jebsenem. Po studiach Popw wszed do firmy transportu morskiego. Jebsen natomiast, w tym czasie ju wana figura w Abwehrze, z ktr zwiza si jeszcze w okresie studiw we Freiburgu, nie raz czyni zawoalowane sugestie, czy jego przyjaciel chciaby sobie podnie dochody i poprawi status spoeczny w Niemczech, szpiegujc dla Rzeszy przeciwko Brytyjczykom. Propozycj
ponowi w roku 1940, kiedy Popw przyszed do niemieckiego konsulatu w Belgradzie, by zaatwi dokumenty zwizane ze sprzeda dwch statkw Niemcom.
Ale Popw nie chcia pracowa dla Niemcw. Skontaktowa si z przedstawicielem MI-6 w Belgradzie i uzgodni z nim, e zgodzi si na wspprac z Abwehr.
A ta niebawem zaproponowaa mu wyjazd do Anglii w celu zabrania tajnych
listw kurierskich od czonka ambasady jugosowiaskiej, bdcego na licie agentw Abwehry w Londynie. Zda spraw ze swej misji w MI-6, ktra zaatwia mu
papiery. Do Londynu przyby 20 grudnia 1940 roku. Masterman wyraa si o nim
pozytywnie: W czasie przesuchania zrobi na nas jak najlepsze wraenie... czulimy, e mamy w nim nowego, niezwykle wartociowego agenta, ktry bez wzbudzania podejrze mg spotyka si z przedstawicielami dowolnej warstwy spoecznej, mia dobre ukady z Niemcami, a zwaszcza z oficerami Abwehry (z Jebsenem) i prac, bdc znakomit przykrywk dla czstych podry do Lizbony lub
innych neutralnych stolic europejskich". Nawet Menzies znalaz dla niego zadania specjalne - dziki powizaniom z Abwehr mg by cznikiem midzy MI-6
i spiskowcami antyhitlerowskimi w niemieckich subach tajnych, na przykad
z Canarisem.

JORTITUDE POUDNIE"

445

Popw obraca si rwnie w krgach zwizanych z dworem jugosowiaskim.

Popw, ju jako Tricycle", mg zameldowa Niemcom, e przez krla ma dostp do
krgw bliskich Churchillowi. To zapewnienie, poparte znajomoci szczegw
ycia w Storey's Gate i sprawozdaniem na temat zdrowia Churchilla, niebywale podbudowao jego presti w oczach mocodawcw z Abwehry. Przykrywka zawodowa
wymagaa czstych podry do Lizbony, na co Brytyjczycy przystali bez obiekcji.
,Tricycle'a" przeszkolono i wyekwipowano - przy przekazywaniu materiaw wywiadowczych z Wielkiej Brytanii do swoich mocodawcw w Lizbonie, a konkretnie
do niejakiego Karsthoffa, mg posugiwa si radiem, ukrytym pismem i mikrofotografi. Materiay te byy, oczywicie, fabrykowane i dostarczane przez XX-Committee, a zawieray do informacji na tyle wartociowych, e presti Tricycle'a" w oczach
Abwehry rs nieustannie.
W czerwcu 1941 roku Abwehr wysaa Tricycle'a" do Ameryki, aby dowiedzia
si tam szczegw dotyczcych rodkw obronnych amerykaskiej bazy w Pearl
Harbour. Brytyjczycy poparli ten wyjazd, przerzucajc jego sprawy na kolegw z FBI.
Ale w Stanach Zjednoczonych Tricycle'a" nie przyjto dobrze. J. Edgar Hoover nie
chcia szpiegw w Ameryce i Tricycle" wrci do Lizbony w padzierniku 1942 roku,
tumaczc sabe wyniki swej misji zbyt niskimi apanaami, w ktre zaopatrzya go
Abwehr. Bd ten szybko naprawiono, dajc mu od rki due rodki na organizacj
siatki w Wielkiej Brytanii. Wkrtce mia ju Balloona, oficera armii brytyjskiej, ktry
potrzebowa pienidzy na spat dugw. Zwerbowa te do pracy dla Abwehry
Gelatine, Austriaczk na wygnaniu w Londynie i agentk MI-5 (oczywicie nie wiedziaa ona o jego pracy dla Brytyjczykw). Dokooptowa take do swego grona
Meteora", ktry by zwizany z najbliszym otoczeniem krla Piotra i Jugosowianinem z dobrej rodziny, dobrego charakteru i zasad patriotycznych".
W lipcu 1943 roku Tricycle" znowu by w Lizbonie, gdzie mia nadziej odwiey star przyja z Jebsenem, ktry awansowa w Abwehrze i dosta od Canarisa
przydzia do Lizbony. Jest moliwe, e mia tam zaatwi jakie sprawy Schwarze
Kapelle". Ju podczas pierwszego po latach spotkania Jebsen nie ukrywa, e hitleryzm go rozczarowa. Tricycle" od razu po powrocie do Londynu donis zwierzchnikom z XX-Committee, e Jebsen jest gotw do wsppracy z Brytyjczykami. Niebawem Artist" (jak nazwano Jebsena w XX-Committee) przysporzy siatce Tricycle'a"
jeszcze jednego agenta - o pseudonimie Freak". Freak" by rwnie jugosowiaskim oficerem, a w grudniu 1943 roku, po przeszkoleniu przez Abwehr w obsudze
aparatury radiowej, przyby do Anglii i przyczy si do siatki Tricycle'a". Kolejny
Jugosowianin z bogatych sfer Belgradu - Worm - przyczy si w tym samym czasie, a w jego zeznaniach przesuchujcy go Brytyjczycy znaleli potwierdzenie wraenia, jakie Tricycle" odnis w Lizbonie, e obaj oficerowie Abwehry - Artist" i Canaris
- s chwiejni w swojej lojalnoci wobec Trzeciej Rzeszy. Dziki skutecznej dziaalnoci
agenta Tricycle" na przeomie lat 1943 i 1944 XX^Committee w caoci ju kontrolowa jugosowiaski krg" agentw Abwehry wok krla Piotra. Bya to bardzo fortunna okoliczno w wietle bezpieczestwa wojsk alianckich podczas trwania operacji Neptun", poniewa krl rezydowa w hotelu Savoy" i czsto go widziano w barze amerykaskim z alianckimi generaami i korespondentami wojennymi.
Natomiast uyteczno Artista" dla XX-Committee cigle jeszcze staa pod znakiem zapytania. Kiedy w listopadzie 1943 roku Tricycle" ponownie odwiedzi Lizbo-

\r
446

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIECX\e4

JORT1TUDE POUDNIE"

447

n, Artist" przekaza mu bardzo wane informacje dotyczce broni V i Schw te

Kapelle", a to ju byo co konkretnego, co kazao widzie w nim przyszego rezy<34gita w Lizbonie. Aby ostatecznie sprawdzi - zarwno Tricycle'a", jak i Artista", <rsano do Lizbony dwch niezalenych agentw MI-5 i kiedy ci wrcili z yczliw j\
raportem na ich temat, w kocu zdecydowano wcign Artista" na list agenZjCv
XX-Committee. Cie wtpliwoci jednak pozosta. Artist" bowiem by sabym o p t wem, a zwaszcza gronym dla jugosowiaskiego krgu". Gdyby Abwehra w y l a a jego zdrad i zmusia go do mwienia, misterna sie Quicksilver" mogabyntt
rozlecie. Artist" mg zdradzi i Tricycle'a", i Garbo". Wierzy przecie, e 6%bo" jest niemieckim szpiegiem w Wielkiej Brytanii, a nawet ostrzeg przed nim Bryii iczykw. I gdyby Abwehra dowiedziaa si, e Garbo" nie zosta aresztowany, z aty-oci wysnuaby wniosek, e on take pracuje pod brytyjsk kontrol. XX-Commi>it e
nie bez powodw obawia si tego, co wizao si z zatrudnieniem Artista", aVlpki co - pozostawiono sprawy ich wasnemu biegowi.
yj>c
W lutym 1944 roku Tricycle" pojecha do Lizbony z najpowaniejsz w swoafj
karierze misj wojenn: Quicksilver". Nis ze sob szczegowe informacje naetnmat skadu i siy wojsk w Wielkiej Brytanii, przygotowywanych na czas inwazji, i y,teriay te - jak poinformowa swego kontrolera, Karsthoffa - zebrali niezalenie Balic re,
Gelatine, Meteor", Freak", Worm oraz ich subagenci. Zagranie byo zuchwae. Z j r
ay od niego sukces lub fiasko planu Quicksilver". Czy Niemcy uwierz agentcebji
Tricycle"? Jeli tak, wszystkie zamierzone przecieki i raporty od innych podwjnla-i
agentw bd suyy wzmocnieniu efektu planu Quicksilver". Jeli nie, ,,Quicksilvnz;'
skoczyby si fiaskiem. Z niejasnych powodw Kartshoff zareagowa niechtnidejji
materiay dostarczone przez Tricycle", okrelajc je jako wzniecajce niepotrze^ae
zamieszanie i plotki". Ale Tricycle" nie da za wygran, zaprotestowa ostro pflociwko pomniejszaniu swoich zasug i zada wysania materiaw do oceny prr'cfc
ekspertw w Berlinie. Karsthoff zadouczyni jego daniu. Szczliwie dla plAta
Quicksilver", reakcja FHW bya zupenie inna. Dostrzego ono w materialny
Tricycle" to, na czym LCS i CSM zaleao - gromadzcy si w poudniowo-wsch&sniej i wschodniej Anglii zalek Grupy Armii FUSAG. Sam Roenne w biuletynie e^i
Hitlera i OKW 9 marca 1944 roku napisa: Przesyka V-Mana przynosi szczegu ;
wartociowe informacje... Ich autentyczno zostaa sprawdzona i potwierdzona. :ciwiera ona informacje na temat trzech armii, trzech korpusw armijnych i dwudzieddi
trzech dywizji, miejsce stacjonowania tylko jednej z nich mona kwestionowa, l<rr
port potwierdza nasz obraz operacyjny".
Mdi
Akceptacja przesyki Tricycle'a" przez Roennego bya kolejnym wielkim zwyaiestwem strategw LCS i CSM - porwnywalnym z sukcesem Fortitude Pnoc". Gtigr
by FHW nadal wierzyo w istnienie FUSAG, miaoby to dalekosine konsekwencje a-o:
tylko dla sukcesu Neptuna", ale i dla wyniku wojny. Pocztek Quicksilvera" by w ep
obiecujcy. Midzy lutym i majem 1944 roku LCS, CSM i XX-Committee pracoway i- I
fabrykowaniem dodatkowych informacji na temat FUSAG, sczc je przez krg juyirsowiaski", Garbo" i jego sie, przez Treasure" i wszelkie inne akcje specjalne. Gric rba wpadki jednak cigle wisiaa nad ich dziaalnoci, z czego alianckie agencje decc cyjne zupenie nie zdaway sobie sprawy. Fortitude" staa na krawdzi przepaci.i
Krokiem ku tej przepaci o may wos nie staa si sprawa Jeffa", agenta Abweo- ,
ktry ze swoim partnerem Muttem" przyby na brzeg angielski w roku 1941- i

P" '

Moray Firth. Chocia Jeff" zgorzknia i by trzymany w Dartmoor za krnbrno",

udao mu si skontaktowa za pomoc sekretnego pisma z niejakim Erichem Carlem.
Ostrzeg Carla, e Mutt" pracuje dla Brytyjczykw, a konkretnie dla XX-Committee,
0 ktrego istnieniu Niemcy w ogle nie wiedzieli. Carl jako czonek Komisji Grobw
Wojennych zosta zatrzymany w Wielkiej Brytanii, ale repatriowano go, kiedy powanie zachorowa. I wrci do Niemiec z informacj, ktra moga zniszczy Fortitude".
Ale niemieckie suby tajne nadal nie zdaway sobie sprawy z tego, e ich agenci na
terenie Wielkiej Brytanii s pod kontrol. Dlaczego? By moe dlatego, e ich raporty
byy bardziej przekonujce ni te, ktre nawietlay sprawy odmiennie. A moe ich
niewiadomo czya si z biurokratycznym chaosem - nastpstwem wchonicia
Abwehry przez SD. Fortitude" znowu o wos unikna katastrofy.
Rwnie grony dla decepcji alianckich okaza si niemiecki agent w Lizbonie, ktrego Brytyjczykom nie udao si zwerbowa pod skrzyda XX-Committee. Nazywa
si Paul Fidrmuc, jego niemiecki pseudonim brzmia Ostro", a dziaa pod paszczykiem hiszpaskiego przedstawiciela amerykaskiej firmy farmaceutycznej. Jak kiedy Garbo", zanim zwerbowa go XX-Committee, Fidrmuc, czyli Ostro", wymyli
siatk agentw w Wielkiej Brytanii i dostarcza Niemcom informacji wywiadowczych,
bdcych produktem jego wasnej wyobrani. Po wykryciu jego dziaalnoci Brytyjczycy pocztkowo zbytnio si nim nie przejli. Ale z czasem jego raporty zaczy by
niepokojco bliskie prawdy. Byo cakiem moliwe - napisa Masterman - e Ostro
mg fuksem poda dokadny rejon uderzenia na kontynent i w ten sposb udaremni cay plan decepcyjny". Zdecydowano, e Ostro" naley wyeliminowa, ale MI-5,
MI-6 i SOE nie zdoay go zapa. Dziwnym trafem tak pomysowy i przebiegy czowiek nigdy nie odkry sekretw Neptuna". Wedle jego raportw alianci wybrali brzegi
Pas de Calais.
Mwic bez osonek - sukces Fortitude" zalea w duej mierze od przysowiowego utu szczcia. I wanie wtedy, gdy termin D-Day" by ju niepokojco bliski,
szczcie - mogo si wydawa - zawiodo alianckie agencje decepcyjne. Jak od pocztku przewidywano, najsabsze ogniwo sieci Quicksilver" - Artist" (Jebsen) sta
si dla SD podejrzanym elementem, gdy jako oficer Abwehry mia powizania z herbatkowym towarzystwem pani Solf, by czstym gociem pani Vermehren, mieszkajcej w Lizbonie matki Ericha Vermehrena, SD przypisywaa mu take jakie machinacje finansowe. W ramach wielkiej obawy, jak urzdzio SD po wykryciu herbatek
pani Solf i zdradzie Vermehrena oraz ich towarzyszy z Turcji, na pocztku maja SD
aresztowao Artista" w jego willi w ogrodach apa. Zosta upiony, zapakowany dc
blaszanego pojemnika i - jako baga dyplomatyczny - przewieziony przez Hiszpani
1 Francj do Niemiec. Przesuchiwano go przy Prinzalbrechtstrasse. Przynajmniej z pocztku SD wydawao si zainteresowane wycznie jego powizaniami z pani Vermehren i finansowymi machinacjami w Lizbonie. Mocniej przycinity w czasie przesucha mg jednak zdradzi wszystko, co wiedzia.
XX-Committee dowiedzia si o losie Artista" z Ultry". Niewielk tylko pociech mg stanowi fakt, e jego aresztowanie ma wicej wsplnego z defraudacj pienidzy ni ze zdrad, gdy w tych okolicznociach XX-Committee musia si liczy
z najgorszym. Jak uj to Masterman: Optymista powiedziaby, e wymkna narr
si z rk najwaniejsza z prowadzonych przez nas akcji, czy raczej serii akcji spord
tych, ktre byy najwaniejsze dla D-Day; pesymista ubolewaby nad udaremni-

448

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

niem caego planu decepcyjnego, a co gorsza - nad rozpadem misternej siatki podwjnych agentw". Roztropno dyktowaa wycofanie Tricycle'a" i jugosowiaskiego krgu" z orkiestry Quicksilver". A jednak z zagadkowych przyczyn Garbo"
i jego siatka aktywnie uczestniczyli w pniejszych etapach decepcji, moe dlatego,
e Artist" wiedzia o Garbo" tylko tyle, e jest niemieckim agentem w Wielkiej Brytanii. O tym, e dziaa pod dyktando XX-Committee, nie mia bladego pojcia.
W osignitym stadium zaawansowania decepcji Fortitude" LCS i CSM nie mogy planu Quicksilver" po prostu zarzuci. Musiayby cakowicie zrewidowa plany
inwazji w Normandii, zarwno rzeczywiste, jak i decepcyjne, czego ze wzgldu na
ogrom zadania SHAEF nie mgby przekn. Miay na szczcie Brutusa" i to on
wzi na siebie kontynuowanie tajnej wojny z Niemcami. SHAEF na wszelki wypadek zleci Ultrze" dokonanie rozpoznania i w miar moliwoci ustalenia, czy prawda o Neptunie" jest ujawniona. Gdyby bowiem Artist" zezna, e Tricycle" jest
podwjnym agentem, Niemcy mogliby uzna wszystkie dostarczone przeze informacje za faszywe, FUSAG zdekonspirowa jako totaln fikcj, a ofensyw na Pas de
Calais uzna za niemoliw. Ku przeraeniu planistw alianckich, Ultra" najpierw
doniosa, e Hitler wydaje rozkazy znaczcych wzmocnie w Normandii, chocia rwnie wskazywaa, e wdz Niemiec nie redukuje garnizonw w Pas de Calais. Nie
wiadomo, czy Ultra" przeja rzeczywisty tekst rozkazw nagego wzmocnienia
Normandii. W kadym razie genera Blumentritt, szef sztabu Rundstedta, 8 maja 1944
roku o godzinie 20.00 wysa do wszystkich jednostek nastpujc depesz:
Fiihrer przykada najwysze znaczenie do Normandii i jej obrony. W nadchodzcej ofensywie wroga naley si spodziewa silnego ostrzau z powietrza i cikich bombardowa, jak
rwnie atakw z morza... Dowdztwo Grupy Armii B bdzie meldowao o swoich planach
w celu podporzdkowania ich planom OKW.

Gdyby to ten wanie rozkaz zosta przez Ultr" przechwycony - a z atwoci

mogoby si to zdarzy - dla brytyjskich planistw decepcji oznaczaoby to cakowite
fiasko planu Neptun". Ale widocznie Ultra" bazowaa na innych podsuchach. I tak
naczelne dowdztwo aliantw a do dnia poprzedzajcego D-Day" nie miao adnej
pewnoci, e Artist" nie wygada planw Neptun". Trzeba sobie wyobrazi, jak
wielkie napicie panowao w kwaterach naczelnego dowdcy i LCS. Nikt nie wiedzia, e Artist" moe zachowa si tak, jak si zachowa. Zosta zamordowany tu
po D-Day", nie pisnwszy sowa na temat swoich i Tricycle'a" powiza z Brytyjczykami. Ale jak na ironi, gdyby to by uczyni, Quicksilver" i tak mia zapewniony
sukces, nie tylko dziki wysikom decepcyjnych agencji alianckich, ale rwnie dziki
intrydze w onie samej FHW. Warto tu przypomnie, na czym polega ten niezwyky
w historii Trzeciej Rzeszy akt zdrady.
Czowiekiem w caoci odpowiedzialnym za rozpoznanie si zbrojnych mocarstw
zachodnich przed D-Day" by pukownik Alexis baron von Roenne. Ten wysoki, szczupy, oschy i pobony junkier wydawa si by wzorem oficera starego cesarstwa niemieckiego. Jako szef FHW, by drobiazgowy w sprawie dostarczania mu faktw i szczegw, precyzji i rozumnego obiektywizmu, co byo probierzem oficera sztabowego
jego wieku i klasy. wietnie posugiwa si dyplomatyczn frazeologi sztabu gene-

JORTITUDE POUDNIE"

44

ralnego, zwaszcza gdy ten rozwaa stan wojsk i zamierzone zwycistwo - nigdy z
wiele sw. Genera Ulrich Liss, szef FHW podczas kampanii francuskiej w roku 194
wspomina: By wspaniaym mczyzn pod wszelkimi wzgldami - kierowa si
wysokimi wymaganiami w stosunku do siebie samego i do swoich ludzi. Jego znajc
mo spraw wojskowych i politycznych graniczya z geniuszem. Jasno umys
i wrodzony realizm pozwalay mu na podejmowanie decyzji z prdkoci byskaw
cy". Jakim szokiem musiao by dla Niemcw odkrycie, e to nieskazitelny baro
von Roenne nagotowa bigosu w FHW.
Roenne pochodzi z kasty, ktrej taki postpek nie przystoi. Potomek arystokn
tycznego rodu z majtkw na wschd od aby, by von Roenne uosobieniem niemiec
kiej wiedzy wojskowej i siy tego pastwa. Jego rd by jednym z najstarszych w Rz<
szy i zawsze suy wadcy. Baronostwo zostao mu przyznane przez Fryderyka Wie
kiego za udzia w bitwach od Zorndorf (Sarbinowo) do Leuthen (Lutynia), od Ross
bach do Mollwitz (Maujowice). Czonkowie tej rodziny byli patrycjuszami staryc
Prus i von Roenne by wpisany w kodeks swojej klasy do tego stopnia, e - na prz}
kad - nie wolno mu byo publicznie odezwa si do wasnego dokeja. Zasady etykic
ty byy surowe, surowsze nawet ni kodeksy lojalnoci i dyscypliny. Jeli oficer nart
szy reguy zachowania, to lepiej by sobie w eb strzeli, ni mia y w wiecie trakh.
jcym go jak wyrzutka.
Roenne - mzg armii niemieckiej na Zachodzie - przyszed do FHW w roku 193!
po szczeblach nieskazitelnej kariery oficerskiej. Suy ju z wyrnieniem w pierw
szej wojnie wiatowej w ulubionym, poczdamskim puku piechoty kajzera. Jego dc
wdc w randze pukownika by Hindenburg. Tu po wojnie, w wyniku rewoluc
bolszewickiej jego rodzina stracia posiadoci w Kurlandii i Roenne by zmuszon
zrezygnowa ze swojego przydziau wojskowego na rzecz odrestaurowania majtk
rodzinnego. Sta si bankierem, ale kiedy Hitler zacz odbudowywa armi i znw
otworzyy si przed nim wrota kariery oficerskiej, Roenne powrci do swego puki
Za dobr sub zosta skierowany do Akademii Wojennej, szkoy przeznaczonej ty
ko dla tych oficerw, ktrzy rokowali dojcie do najwyszych rang wojskowych. Po j<
ukoczeniu - kursy byy tak wymagajce, e mwio si, e czowiek, ktry ukocz)
Akademi, nigdy si ju nie umiecha - przyjto go do Sztabu Generalnego. W dni
wybuchu drugiej wielkiej wojny zosta szefem Grupy Francji", wydziau FHW o
powiedzialnego za studiowanie si i zamiarw Republiki Francuskiej.
To wanie dowdztwo Grupy Francji" zwrcio uwag Hitlera na Roennego jak
na oficera, ktrego inteligencja budzia powszechny podziw. Fiihrer wanie wted
planowa ofensyw na Polsk, ale ze wzgldu na zbyt szczupe jeszcze w roku 193
rozmiary Wehrmachtu, nie byo moliwe jednoczenie najecha na Polsk i utrzyma
siln obron na Zachodzie. Hitler chcia wiedzie, jaka bdzie reakcja Francji i Angli
gdy zaatakuje Polsk. Zada szczegowego studium na ten temat, a zadanie to pc
wierzono nie komu innemu jak Roennemu. W swoim raporcie Roenne stwierdzi,
w jego opinii mocarstwa zachodnie co najwyej dokonaj koncentracji si, ale nie Z
atakuj Niemiec w momencie inwazji Polski. Raport potwierdza wraenie Hitler;
I rzeczywicie, Hitler pokona Polakw, a mocarstwa zachodnie nic w tej sprawie ni
zrobiy. Roenne za mg si cieszy askami wodza. Potwierdzi zreszt, e jest ic
wart, gdy Hitler znowu potrzebowa specjalnej ekspertyzy. To Roenne przewidzia
e jeli dywizje pancerne Hitlera przebij si przez Moz midzy Givet i Sedanem, t

450

AKC]E TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

armia francuska zaamie si szybko. Hitler zaatakowa we wskazanym rejonie i Roenne mg jeszcze raz triumfowa. Szybkie pokonanie armii francuskiej byo - jak stwierdzi Liss - w niemaej czci zasug przenikliwoci barona von Roenne. Wdz da mu
za to Krzy Niemiecki.
Kiedy Hitler szykowa si do inwazji Rosji, Roenne uleg pokusie odzyskania dbr
rodzinnych w otwie i zgosi si na ochotnika do suby w pnocnym odcinku frontu wschodniego. Wzi udzia w walkach i odznaczy si walecznoci, ale zosta ciko ranny, zanim jego puk dosta si do Tukkum. Po spdzeniu wielu miesicy w szpitalu wrci do FHW i na pocztku roku 1943, w duym stopniu dziki uporowi Hitlera, zosta jego szefem. Stanowisko to dao mu wielk wadz, bo Roenne cieszy si
penym zaufaniem wodza, ktry trzyma w rku wszystkie nici. Kady najmniejszy
strzp informacji wywiadu na temat mocarstw zachodnich wpywa do dowdztwa
FHW w Zossen, a Roenne skada to wszystko w cao, ktr przedstawia do dyspozycji wodza i OKW w formie miesicznych i rocznych raportw. Nikt nie kwestionowa jego autorytetu i nie podwaa jego nieskazitelnej opinii.
Lojalno Roennego wobec Hitlera i Trzeciej Rzeszy wydawaa si by poza wszelkimi podejrzeniami. A tymczasem by on sprawdzonym spiskowcem Schwarze Kapelle". Kiedy i jak wkroczy na t drog, nigdy nie zostao wyjanione. Zaczo si
prawdopodobnie od puapki przysigi, upokorzenia generaa von Fritscha i dymisji
generaa Becka. By te wstrznity pogromami, jakich SS dokonywaa w Polsce, i gardzi, jak wielu innych ludzi z jego klasy, rynsztokowym stylem bycia nazistw i brakiem tego, co w Sztabie Generalnym okrelano profesjonalizmem. Wsppracowa na
co dzie z Abwehr i wyrobi sobie bardzo wysokie mniemanie o Canarisie, a take
zawar blisk przyja z Osterem. Roenne i Oster byli czsto widywani na przejadkach konnych w wyszej szkole jazdy w Tiergarten, w Poczdamskiej Szkole Kawaleryjskiej i w lasach Brandenburgii. Stopniowo Roenne ulega przekonujcej argumentacji Ostera i wpywowi Stauffenberga, ktrego zna dobrze ze wsplnych dni spdzonych w Akademii Wojennej. Roenne nie mia stanowiska w Schwarze Kapelle",
ani te nie powierzono mu adnych zada operacyjnych. Mia tylko informowa kierownictwo Schwarze Kapelle" o istotnych szczegach wywiadu politycznego i wojskowego. Jego pozycja w FHW umoliwiaa mu suenie dla sukcesu Fuhrera lub dla
jego upadku. Jego zadaniem bowiem byo ocenianie si sprzymierzonych i tylko on
mg przenikn zamiary aliantw na rok 1944.
Od samego pocztku docieka na temat skadu i gotowoci bojowej si alianckich
na dzie inwazji Roenne zabiega o coraz to nowe obszary zdobywania materiaw
wywiadowczych, bo bez nich nie mgby si wywizywa z obowizku dostarczania
dobrych ocen. Gdy po klsce pod Dunkierk Brytyjczycy wycofali si na macierzyste
wyspy, FHW nie byo ju w stanie dokadnie okrela prawdziwej siy brytyjskich
wojsk. A teraz, kiedy alianci przygotowywali si do inwazji, ledzenie ich wojsk stao
si jeszcze trudniejsze. Roenne wiedzia te dobrze, e alianci systematycznie i wszelkimi sposobami prbowali wyprowadzi OKW w pole. Kiedy alianci wprowadzali
w ycie plan Starkey", Roenne napisa do Hitlera: Mnoenie si fantastycznych
raportw na temat domniemanych operacji... wiadczy jedynie o zamiarze wprowadzania nas w bd". A jednak Roenne i FHW dali si oszuka przy okazji operacji
Mincemeat" i Cicero". Czy jednak agencjom decepcyjnym powiedzie si oszustwo na temat sekretw operacji Neptun"?

FORTITUDE POUDNIE"

4.

Na pierwszy rzut oka wydawao si to zadaniem przerastajcym ich siy. W pien

szym wikszym opracowaniu na temat roku 1944 Roenne napisa o niepodwaalny!
dowodach, wiadczcych o tym, e decydujcy cios alianci zadadz w tym roku n
na Bakanach, ale we Francji. W opracowaniu tym, datowanym na 8 lutego 1944 rok
doradza:

W roku 1944 planuje si operacj poza rejonem wschodnim Morza rdziemnego. Operne
ta bdzie wymagaa przeforsowania decyzji na skal wojny wiatowej i tym samym je
pewne, e zostanie poprowadzona z Anglii wszystkimi dostpnymi siami. Prawdopodo
nie planuje si j pod kryptonimem Overlock", a rozmieszczenie si przeciwnika i rud
jego wojsk jasno wskazuj na Angli, jako na rejon wyjciowy dla inwazji.

Roenne sformuowa t genialn i bardzo przez to dla aliantw niebezpieczn dii

gnoz na podstawie rde w wikszoci otrzymanych od rozsypujcych si tajnyc
sub lub od podwjnych agentw. Jak tego dokona? Na pytanie to znaleziono odp<
wied dopiero po trzydziestu latach, kiedy odtajniono dokumenty, z ktrych mor
byo wywnioskowa, do jakiego stopnia Niemcy penetrowali tajemnice aliantw
Dokumenty te ujawniy, e to wszechobecny niemiecki wywiad radiowy, stosujc
rozmaite techniki podsuchu zdobywa dla niego informacje, na ktrych opiera swo
oceny sytuacji. Kiedy w kocu grudnia 1943 i na pocztku stycznia 1944 roku wojsk
alianckie i flota desantowa w ramach przygotowa do operacji Neptun" zaczy si
przemieszcza z Morza rdziemnego do Anglii, analitycy niemieckich sub Y Z
uwayli rosnce nasilenie ruchu radiowego na Wyspach Brytyjskich i odpowiedni
cichnce echa ruchu na scenie teatru rdziemnomorskiego. Wysiki aliantw zmie
rzajce do podtrzymania fikcji spezy na niczym. Dla Niemcw byo jasne, e Wysp
Brytyjskie przemieniay si w obz wojskowy.
Suby Y wykryy rwnie przybycie do Wielkiej Brytanii elitarnej amerykaskie
82. dywizji powietrzno-desantowej z Woch, a wydarzenie to potwierdzio przekona
nie Roennego, e Anglia bdzie trampolin dla inwazji. Suby Y podsuchiway ruc
radiowy 82. dywizji przez ponad rok i dogbnie poznay wzory ich sieci radiowyer
charakterystyk transmisji, a nawet nazwiska i adresy domowe operatorw. Kied
82. dywizja opucia Wochy, Niemcy zaczli jej szuka w Anglii; sie radiowa, ktr
miaa imitowa dywizyjny ruch w eterze nie wykazywaa cech, ktre Niemcy studic
wali tak dugo. Tym niemniej SHAEF przeprowadzi 82. dywizj tak przebiegle, a plai
bezpieczestwa radiowego by tak doskonay, e obecno 82. dywizji w Wielkiej Bry
tanii nie zostaa wykryta w momencie jej przybycia. Ale nagle, na pocztku lutegc
Niemcy przechwycili sygna sieci radiowej w Wielkiej Brytanii, ktrej nie mogli zi
dentyfikowa, ale tre przekazu dotyczya procesu o ojcostwo zaoonego w Stanacl
Zjednoczonych przeciw jakiemu amerykaskiemu onierzowi. Odebrali te odpo
wied, ktra precyzowaa miejsce pobytu owego onierza w Anglii - 82. dywizji
powietrzno-desantow ze stanowiskiem dowodzenia w Banbury, gdzie prawnicy mog;
przeprowadzi z nim rozmow. Szydo wyszo z worka. Ale OKW i tak pocztkowe
nie dao wiary w to, e 82. dywizja jest w Anglii. Jeden z wysokich rang oficerv
niemieckiego wywiadu radiowego wspomina reakcj biura Joda, ktre stwierdzih
artobliwie, e jeli dywizji tej nie przewieziono odziami podwodnymi, to znaczy, <
tkwi ona nadal nad Morzem rdziemnym; agenci Abwehry nie zaobserwowali bo

452

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

wiem adnych transportw po adnej stronie Supw Herkulesa. Suby Y odpowiedziay na to sprowadzeniem do Cherbourga analitykw radiowych z Woch, dobrze
znajcych ruch radiowy 82. dywizji. Poddali oni zlokalizowan sie specjalnej obserwacji, zauwayli jej cechy charakterystyczne obserwowane przedtem we Woszech
i bezdyskusyjnie potwierdzili obecno 82. dywizji w Anglii.
Skuteczno niemieckich sub Y dowodzia, e w nadchodzcych miesicach zagroenie sekretw operacji Neptun" moe tylko wzrosn; ale chocia wszystkie znaki
wskazyway, e alianci zaatakuj przez Kana, to jednak Roenne nie mg w oparciu
0 jeden tylko dowd, jakim byo przeniesienie 82. dywizji do Anglii, argumentowa,
e nie bdzie inwazji na Bakanach. W rezultacie Hitler nie zdoby si na wycofanie swoich dywizji z Bakanw i tym samym wzmocnienie frontw nad Kanaem
1 w Rosji. Roennemu nie udao si te odwie Hitlera od zudzenia, e alianci natychmiast zaatakuj Norwegi, jeli on wycofa stamtd wojska, albo e przebij si przez
Adriatyk i pjd na Niemcy od Przeczy Lublaskiej, jeli zredukuje siy we Woszech. Nie by te w stanie przewidzie, gdzie zim 1943/44 roku alianci wylduj we
Francji, co zmusio OKW do podzielenia si niemieckich w pnocno-zachodniej Europie na pi sektorw: Holandi, rejon Pas de Calais, obszar Normandii i Bretanii
i biskajskie oraz rdziemnomorskie wybrzea Francji. Podstpy Bodyguarda" i Fortitude", wywary podany efekt, nawet na genialnym baronie Roenne.
Ale nawet najprzemylniejsze kampanie decepcyjne byyby dalekie od sukcesu,
gdyby Roenne mg z dostateczn dokadnoci wydedukowa, gdzie i jakimi siami
dysponuj alianci w Wielkiej Brytanii. Gdyby mia te informacje, wyeliminowaby
wszystkie moliwe punkty natarcia prcz odcinka Normandia-Bretania. Skrztne
ukrywanie skadu i dyslokacji si alianckich przed Niemcami stanowio zatem sedno
planw tajnych i decepcyjnych otaczajcych operacj Neptun". Decydujce znaczenie miaa w tym wszystkim reakcja Roennego na repertuar chwytw planu Quicksilver". Przecieki do prasy i radia czy raporty od podwjnych agentw XX-Committee
czsto pomagay Roennemu w pracy. A to Roenne i FHW mieli by wprowadzani
w bd, w przeciwnym wypadku Quicksilver" nie speniby swego zadania. Tylko
Roenne mia zaufanie Hitlera. Jak powiedzia pukownik Anton Staubwasser, ktry
suy pod dowdztwem Roennego jako szef Grupy Anglia", zanim zosta szefem
wywiadu Rommla: ...wiadomo mi, e opinie, ktrymi kierowali si Hitler i OKW (na
temat inwazji), opieray si zasadniczo na informacjach dostarczanych przez FHW
i nie odbiegay od pomysw wydziau".
Jak zatem Roenne i FHW oceniali siy i rozmieszczenie wojsk przeciwnika? Czy
Roenne wierzy, e siy powoane planem Quicksilver" rzeczywicie istniay? Czy
wierzy, e FUSAG gromadzi si na poudniowo-wschodnich wybrzeach brytyjskich
i e Patton poprowadzi t potn grup armii na Pas de Calais? Odpowied okazuje
si daleko bardziej skomplikowana, ni alianckie agencje decepcyjne mogy odgadn. Bo jak tylko Quicksilver" nabra rumiecw, jak dotd niezaprzeczalnie uczciwy Roenne zaangaowa si we wasn decepcj - intryg, ktra miaa gboki wpyw
na wynik operacji Neptun".
Sprawa wynika w kocu roku 1943, kiedy do sztabu FHW doczy nowicjusz podpukownik Roger Michel, ktry przyszed na miejsce Staubwassera, czyli obj
stanowisko szefa Grupy Anglia". Haaliwy i ciko pijcy - cae FHW, przy szacunku dla swego szefa, jak powiedzia Gehlen ...uwaao go za gnunego i organizujce-

FORTITUDE POUDNIE"

45;

go alkoholowe przyjcia pod lada pretekstem". Michel urodzi si w Zaalen, niedaleko granicy szwajcarskiej nad jeziorem Badeskim. By synem dyrektora szkoy i jegc
angielskiej ony. Staubwasser pniej stwierdzi, e Michel w modoci spdzi jaki
czas w Anglii jako czonek narodowej druyny Niemiec w rugby. Wedle Staubwassera by wysoki, wysportowany i atletycznie zbudowany... pomimo ysiny odznaczai
si modzieczym usposobieniem i by uwaany za dobrego kompana". Staubwassei
nie ukrywa jego skonnoci do alkoholu i kobiet", ale podkreli rwnie, e
w swojej pracy znany by z poczucia odpowiedzialnoci, lojalnoci i niepospolitej
inteligencji".
Obszarem odpowiedzialnoci Michela w FHW bya Anglia. W styczniu 1944 roku
zwrci si do Roennego z usprawiedliwionym zaaleniem. SD cigle podwaao warto jego ocen dotyczcych skadu i rozmieszczenia si aliantw w Anglii. Dziaanie
takie byo efektem nieustannej walki midzy SD i Abwehr o prymat nad tajnymi
subami Rzeszy. SD chciao za wszelk cen udowodni Hitlerowi, e partyjne rda, intelekt i obiektywizm s lepsze ni wojskowe. Roenne wiedzia, e skarga Michela
jest jak najbardziej zasadna, ale - jak wyjani - nie widzi sposobu powstrzymania
interwencji SD. System kontroli tajnych sub wymaga, eby wszystkie raporty FHW
przechodziy przez SD w celu potwierdzenia ich zgodnoci i dokadnoci i aby upewni si, e koresponduj one z informacjami i ocenami SD".
W marcu sytuacja staa si powana, bo Hitler w przekonaniu, e okrojone szacunki dotyczce si alianckich pochodz wprost od Roennego, przystpi do przerzucania
dywizji z Zachodu. Roenne w istocie uwaa, e powinien przy kadej okazji zaleca
wzmacnianie Wau Atlantyckiego, ale co mona byo zrobi? Od upadku Canarisa
i rozwizania Abwehry, SD staa si potniejsza ni kiedykolwiek. W tej sytuacji szataskim pomysem bysn Michel. Zasugerowa, eby od tej chwili FHW podwajao
swoje oceny co do liczby dywizji alianckich w Wielkiej Brytanii. A gdy SD zmniejszyoby te szacunki, co robio od pewnego czasu, na biurko Hitlera wdrowaaby oceny
stosunkowo najblisze prawdy. Sugestia Michela kcia si ze wszystkimi zasadami
FHW i samego Roennego. Ale sam pomys utkwi mu w gowie.
Kiedy Roenne stwierdzi brak realizmu w kwaterze Hitlera w sprawie zagroenia
Niemiec, zwrci si do pukownika Lothara Metza, swojego oficera operacyjnego,
i zagadn go na temat artobliwej propozycji Michela. Czy Metz byby gotw wzi
udzia w tej hecy? Metz kategorycznie odmwi i poradzi Roennemu, by nic w tej
sprawie nie robi. Co by si stao - zapyta rozsdnie - gdyby SD znienacka zaakceptowao szacunki FHW? Gdyby tak si zdarzyo - ostrzeg Metz - nikt w OKW nie
mgby ustali prawdy o sytuacji w Anglii - jeli Roenne nie przyzna si, co uczyni.
Przyznanie si za bdzie go niechybnie kosztowao karier, jeli nie gow.
Ale wtedy Metz zosta przeniesiony z FHW, a Roenne po jego odejciu zrealizowa
jednak pomys Michela. Zacz przedkada Hitlerowi raporty wyolbrzymiajce siy
alianckie w Wielkiej Brytanii. Ju to byo powane; gorsze miao nadej. System kontroli wymaga dostpnoci dowodw na poparcie treci przedkadanych raportw.
Ale gdzie mona byo zdoby te dowody? Niezawodny Michel mia na podordziu
nastpn dobr rad. FHW powinno uzna za prawdziwe napywajce przecieki i raPorty na temat si wojsk alianckich w Anglii. A tego mg dostarczy Quicksilver".
Roenne oczywicie wiedzia, e lwia cz tego materiau jest tworem alianckiej decepcji. Jednak w przekonaniu, e SD z uporem zania jego oceny, postanowi chwyci

454

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

byka za rogi i przedoy zbiorczy - zawyony - raport na temat si wroga znajdujcych si na Wyspach Brytyjskich. Jego opracowanie w maju 1944 roku dotaro do SD
i tu zdarzyo si co nieoczekiwanego. Dokadnie tak jak ostrzega Metz, SD - by
moe z powodu nieobecnoci czowieka, ktry jak dotd z mechaniczn monotoni
zmniejsza szacunki FHW - tym razem akurat zaakceptowao i obwiecio rozdty
raport Roennego. Raport wymienia 87 do 90 dywizji alianckich zebranych w Wielkiej
Brytanii, razem z siedmioma dywizjami powietrznymi (zamiast trzydziestu piciu,
w tym trzech powietrzno-desantowych). Dane te naniesiono na wszystkie mapy sztabowe w caym Wehrmachcie.
W ten sposb alianci nieoczekiwanie znaleli niewiadomego sprzymierzeca
w Roennem. Jego rozpoznanie skadu i rozmieszczenia si alianckich w Anglii, przedstawione w przeddzie inwazji bya twrcom planu Quicksilver" na rk. W kadym razie od maja fikcyjny FUSAG urzeczywistni si dla Fiihrera i dla OKW. Roenne
mg tylko bezradnie odkry, e atwiej byo nanie rozmieszczenie i siy wojsk alianckich na mapy, ni je stamtd usun. Ku jego zdumieniu jednak do FHW zaczy
napywa dowody na istnienie 85 do 90 dywizji alianckich w Wielkiej Brytanii i skoatany Roenne sam zacz wierzy, e jego ocena bya zasadna. A kiedy SD dowiedziao
si, e zostao oszukane, byo zbyt pno, by spraw odkrci. Ostatnia bitwa tej wojny ju si zacza.
Roenne zapaci yciem za intryg. Ale jej pomysodawca, czyli Michel, unikn
kary, co w powojennych Niemczech wzbudzio podejrzenia, e by agentem albo brytyjskich, albo amerykaskich sub tajnych, zwaszcza e zosta zwolniony z internowania wczeniej ni reszta Sztabu Generalnego. Pniej pojawi si w Heidelbergu
w amerykaskim mundurze i oznajmi, e reprezentuje kontrwywiad Stanw Zjednoczonych. Dugo jednak w Niemczech Zachodnich miejsca nie zagrza. Uciek do
strefy rosyjskiej i tam z kolei miesza Rosjanom w gowach swoj zagadkow przeszoci wojenn i jeszcze dziwniejsz zdrad w warunkach zawartego ju pokoju.
By czy nie by alianckim agentem nie ma wielkiego znaczenia, tak jak bezuyteczne byoby dociekanie, czy akt zdrady Roennego by motywowany pragnieniem uchronienia Niemiec od klski, czy te moe popchnicia Fiihrera i jego Tysicletniej Rzeszy do upadku. Najwaniejsze si stao - Roenne i Michel zawizali ostatni supeek
misternej sieci alianckiej decepcji rozpostartej nad ludmi, ktrzy w imi pokoju przeprowadzili operacj Neptun". I najwaniejsze, e w sie t wpad Hitler, co udaremnio wszystkie jego plany odparcia inwazji.

Norymberga

Intryga barona Roenne bya istotnym, ale nie jedynym czynnikiem, dziki ktrem
OKW atwiej przeykao kamstwa produkowane w ramach planu ,,Quicksilver'
Okolicznoci sprzyjajc by fakt, e na tym etapie budowania zrbw planu Net
tun" OKW mocno wierzyo w lojalno, odpowiedzialno i kompetencje swoich ager
tw w Anglii i rzadko kiedy kwestionowao przesane materiay wywiadowcze. Sk
braa si ich wiara? Dlaczego OKW z tak pewnoci zakadao, e Brytyjczycy ni
kontroluj niemieckich agentw?
Powody tej zastanawiajcej ufnoci byy do banalne: w systemie niemieckich su
tajnych panowa chaos, alianckie decepcje rzeczywicie byy finezyjne, a jednoczeni
agenci na og przesyali informacje z gatunku atwych do przyjcia, czyli potwiei
dzajcych przekonania ludzi z OKW, lub nie odbiegajce od logiki dziaa wojskc
wych. Wikszo informacji pochodzcych od agentw w rodzaju Garbo" czy Bru
tusa" znajdowaa potwierdzenie w raportach niemieckiego rozpoznania lotniczego
i wywiadu radiowego. Jak nie ufa informatorom, ktrzy niezmiennie dostarczaj ma
teriay o dowiedzionej wartoci? Zanim bowiem - jak podkreli Masterman - wci
nie si wrogowi kamstwo, trzeba go nakarmi prawd". Zgodnie z t zasad nacze]
ne dowdztwo brytyjskie, a potem alianckie z reguy podsyay Niemcom prawd
wiadczc najdowodniej o wiarygodnoci niemieckich agentw, dziaajcych w An
glii pod dyktando brytyjskich sub tajnych. Podstp spenia swoje zadanie bez za
rzutu - Niemcy zaczli wierzy we wszystko, co im sugerowano w ramach plam
Quicksilver" i innych strategicznych planw decepcyjnych, skadajcych si na plai
Fortitude".
Jak daleko aliancki, a zwaszcza brytyjski wywiad skonny by posun si w po
sugiwaniu si prawd dla zapewnienia sukcesu Fortitude"? Zwaywszy, e war
to wywiadu w czasie wojny mierzy si mierci i zniszczeniem, powstaje pytanie
czy alianci chcieli stosowa kontrolowane przecieki informacji, co mogo godzi w id
wasne bezpieczestwo? Czy chcieli ryzykowa yciem swoich ludzi? Czy w ch
zastawienia puapki na wroga, czyli zrealizowania planu decepcyjnego, potrafilib}
powici ycie ludzkie i szans powodzenia operacji o mniejszym znaczeniu dla zapewnienia sukcesu operacji waniejszej? Po wojnie Masterman udzieli odpowiedz:
na te draliwe pytania: Nigdy nie dawalimy wrogowi informacji, ktra mogaby
kosztowa ycie naszych ludzi". Ale owiadczenie Mastermana podway jego mentor w sprawach wojskowych w planie Neptun" - genera sir Francis de Guingand szef sztabu Montgomery'ego, oficer 21. Grupy Armii. Potwierdzi on fakt dostosowy-

456

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

wania planw decepcyjnych do strategii i taktyki wojennej. Dowdztwo brytyjskie orzek ten autorytet w sprawach wojskowoci - skadao ofiary na otarzu wyszych
celw. Przynajmniej w jednym przypadku - przypomnia Guingand - ludzi realizujcych plan decepcyjny upowaniono do wyjawienia Niemcom celu zamierzonego
nalotu na niemieckie miasto, co miao wzmocni wiarygodno agenta, ktrego
XX-Committee chcia wykorzysta podczas operacji Neptun". Genera Guingand nie
pamita, czy miastem tym by Stuttgart czy Norymberga. W kadym razie sprawa
miaa miejsce w marcu, tu przed 14 kwietnia 1944 roku, kiedy to realizujce zadania
planu Pointblank" strategiczne lotnictwo bombowe przydzielono do zada zwizanych z taktycznym wsparciem operacji Neptun".
Czy twierdzenie Guinganda byo prawdziwe? Jeli tak, przyczyn takiej akcji mona doszukiwa si w wymaganiach, jakie decepcja stawiaa oglnej strategii alianckiej
w prowadzeniu wojny powietrznej z Niemcami. Pointblank", czyli poprzedzajca
inwazj Poczona Ofensywa Bombowa miaa na celu zniszczenie przemysu niemieckiego. A take zmuszanie Luftwaffe do walki lub do rozpraszania si na rzecz obrony
teatrw wojennych, odlegych od Francji i Niemiec. W dniu inwazji niebo nad wojskami desantowymi miao by czyste. Instrukcja Pointblank" na pierwszym miejscu
wymieniaa zniszczenie Luftwaffe. Aby temu zadaniu zapewni absolutny priorytet,
USAAF w Waszyngtonie poinstruowao Wallace'a Carrolla, szefa europejskiego wydziau OWI, amerykaskiej politycznej agencji wojennej, e naley ...zwabi Luftwaffe. Zrobi wszystko, co w ludzkiej mocy, by j poderwa z ziemi i zmusi do walki
w powietrzu". RAF, jak powiedzia Carroll, zgodnie mu w tym dziele sekundowa,
a celem tej okrutnej akcji" - doda - byo ocalenie ycia wielu ludzi w czasie ich
dugiego biegu przez plae... Gdyby udao nam si go osign straty poniesione teraz oznaczayby ocalenie tysicy, a nawet dziesitkw tysicy ludzi na plaach po
wyldowaniu wojsk alianckich na kontynencie!" Naczelne dowdztwo wojsk anglo-amerykaskich nie wypierao si tragicznej logiki tego typu postpowania. Eisenhower uj to po wojskowemu w sowach, ktre wypowiedzia do Butchera: Jednym
z naczelnych obowizkw kadego generaa jest decyzja o najracjonalniejszym zainwestowaniu ludzkiego ycia i jeli dziesi tysicy ofiar miertelnych w biecej
bitwie uratuje dwadziecia tysicy w nastpnej, to on musi to zrobi".
Carroll zgodnie ze swoimi instrukcjami, za wiedz i przy wsppracy Brytyjczykw, zrealizowa plan Huguenot", polityczn operacj zmuszajc Luftwaffe do walki
w powietrzu. Operacja ta zostaa uwieczona wielkim sukcesem, cho adna - jak
wspomina Carroll - kampania propagandowa nie jest tak bolesna, bo w trakcie operacji tego typu alianckie siy powietrzne spotykay si raczej z oporem wikszym ni
w zwykej bitwie". Nie ma wtpliwoci, e dowdcy si powietrznych byli wiadomi
tej strategii, bo kronikarz Eisenhowera, Butcher, 22 kwietnia 1944 roku zanotowa w diariuszu: Genera Spaatz (dowdca amerykaskich strategicznych si powietrznych na
Europ) nie przepada za tak strategi, ale przyznaje, e strategiczne naloty nad Niemcy
cigaj na siebie ogie Luftwaffe". Spaatz sam by gotw podj wiksze od zwykego ryzyko, by wypeni swoje zadanie (zniszczenie Luftwaffe, jako preludium operacji Neptun), cznie z ryzykiem wyjtkowo duych strat".
Nie mona jednak zapomina, e strategia ta nie posugiwaa si rodkami bardziej nieludzkimi ni inne stosowane w wojnie totalnej. Ponadto Amerykanie dbali
o swoich lotnikw - ich taktyka powietrzna chronia ich przed nadmiernymi strata-

NORYMBERGA

457

mi. Amerykaskie bombowce byy dobrze uzbrojone i latay w formacjach zwartych,

dziki czemu ich pociski raziy nieprzyjaciela ogniem zmasowanym. Bombowce B17
- nie bez powodu nazywane Latajcymi Fortecami" - latay pod eskort setek dugodystansowych myliwcw, porwnywalnych technicznie z wikszoci myliwcw
Luftwaffe. Myliwce amerykaskie - jak stwierdzi genera Walter Grabmann, dowdca
3. niemieckiej dywizji myliwskiej - na wiosn 1944 roku nie musiay specjalnie manewrowa i wywodzi w pole nasz obron". Co wicej, akurat w przeddzie
D-Day - uzupeni swoj wypowied Grabmann - ich wyszo bojowa, szczeglnie przy sprzyjajcej pogodzie, bya taka, e mogli wysa cae formacje powietrzne,
zanim Niemcy uszykowali si do walki, i szybko ich pokona". Amerykanie zatem
stosunkowo niewiele ryzykowali, uprzedzajc Niemcw o celu i dacie nalotu, a gwarantowao im to wiele niemieckich samolotw do zestrzelenia. Nie znaczy to jednak,
e ich straty, zwaszcza w cigu trzech miesicy przed D-Day", nie byy nadzwyczaj
cikie. Na przykad 8. armia powietrzna stracia blisko 10 tysicy ludzi, 800 cikich
bombowcw i ponad 500 myliwcw dalekiego zasigu. Gdyby doliczy do tego straty wszystkich amerykaskich si powietrznych zaangaowanych w zmasowane bombardowanie Europy przed D-Day", mona by sobie wyobrazi obszar midzy Kanaem i Poczdamem jako jedno wielkie, wstrzsane wybuchami rumowisko, jako dymice pogorzelisko pokryte wrakami zestrzelonych samolotw.
RAF wspomaga plan Pointblank", a w istocie wrcz prowokowa kolejne akcje.
Jednak brytyjska taktyka walki powietrznej zasadniczo rnia si od amerykaskiej.
Kosztem cikiego uzbrojenia bombowce brytyjskie bray na pokad wicej ton bomb.
Poza tym Brytyjczycy najchtniej wylatywali pod oson ciemnoci albo gstych chmur.
Pozwalao im to zmniejsza straty, gdy z reguy operowali bez ochrony myliwcw
i raczej w szyku wycignitym ni w zwartych formacjach dywanowych. W czasie
bezchmurnych nocy samoloty brytyjskie byy praktycznie bezbronne wobec ataku ze
strony uzbrojonych w radary nocnych myliwcw niemieckich. Kiedy wic Niemcw
informowano wczeniej o celu i czasie nalotu, co robiono z premedytacj, by zwabi
Luftwaffe lub by potwierdzi wiarygodno ktrego z podwjnych agentw - Brytyjczycy mieli znacznie wicej do stracenia ni Amerykanie. Guingand potwierdzi,
e wystawiano ich na takie niebezpieczestwo.
Wspominany przez niego nalot - jeli Guigand si nie myli, a nikt chyba w naczelnym dowdztwie aliantw nie by mniej skonny do przesady - mia miejsce gdzie
w marcu 1944 roku. W tym czasie przeprowadzano naloty na Stuttgart, wielkie miasto przemysowe nad rzek Neckar w Wirtembergii z 400 tysicami mieszkacw.
Zbombardowano je dwakro, z l n a 2 i z l 5 n a l 6 marca, ale nic nie wskazywao na to,
e Niemcy byli o tym uprzedzeni. Nie to chyba rwnie byo powodem zestrzelenia
przez niemieckie myliwce nocne 72 z 811 bombowcw w czasie ataku na Berlin z 24
na 25 marca. Wrd wszystkich nalotw w tym okresie, tylko jeden wskazywa na to,
e Niemcy wiedzieli o nim wczeniej. Chodzi o nalot na Norymberg z 30 na 31 marca
w wykonaniu 90 brytyjskich dywizjonw bombowych.
Okolicznoci nalotu norymberskiego byy tak zagadkowe, e zarwno wtedy, jak
i pniej podejrzewano celow zdrad. Krlewski Instytut Spraw Midzynarodowych,
ktry opublikowa Chronologi drugiej wojny wiatowej" w zapisie dotyczcym tego
nalotu uy sowa ambush" - puapka. Kapitan RAF, Alfred Price, autor pracy pt.:
//Wirtuozi ciemnoci", studium na temat elektronicznej decepcji w drugiej wojnie wia-

458

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC I944

towej, napisa: Od wojny snuto przypuszczenia, e Niemcy co wiedzieli o celu ataku, i bdzie nim Norymberga i odpowiednio zorganizowali obron miasta". Nawet
oficjalny historyk kampanii powietrznych, sir Charles Webster, prezes Akademii Krlewskiej, i dr Noble Frankland, dyrektor bada w Krlewskim Instytucie Spraw Midzynarodowych, doszukali si w zastosowanej w tym ataku strategii czego tajemniczego: Bya to - napisali w Strategicznej ofensywie powietrznej przeciw Niemcom
w latach 1939-1945 - rzeczywicie dziwna operacja... Plan akcji... pomin wikszo
taktycznych zaoe, ktrymi dowdztwo lotnictwa bombowego kierowao si dotychczas... Normalnie stosowane fortele musiay w tym przypadku polega na bezporednim obnaeniu zamiaru i niemieckie myliwce pojawiy si w wyjtkowej sile..."
Jakie wic byy zamiary aliantw zwizane z nalotem na Norymberg? W poowie
marca alianckie naloty dzienne na kontynent byy tak intensywne (zarwno rzeczywiste, jak i dokonywane w ramach decepcyjnego planu Huguenot"), e w duej mierze odday aliantom wadanie nad niebem francuskim i holenderskim. Poza tym amerykaskie myliwce zapanoway rwnie nad znaczn czci dziennego nieba Rzeszy Niemieckiej. Wsplne ataki brytyjskiego lotnictwa bombowego i amerykaskich
strategicznych si powietrznych w Europie zmuszay wroga do skupienia si na obronie Niemiec, odcigajc jego uwag od regionw pooonych nad Kanaem, co si
rzeczy zmniejszao jego zdolno do obrony Normandii w dniu inwazji. Tak si sprawy miay za dnia, ale w nocy do podobnej przewagi byo jeszcze daleko. A naleao
si spodziewa, e wikszoci niemieckich operacji powietrznych w czasie realizacji
planu Neptun" dokonaj zaogi nocne. Wniosek by jeden - trzeba sprowokowa
wielk bitw nocn i zlikwidowa jak najwicej niemieckich myliwcw, przystosowanych do walki w ciemnociach. I to z pewnoci by zasadniczy cel nalotu norymberskiego.
Wybr celu nalotu nie by przypadkowy. Norymberga miaa dla Niemcw szczeglne znaczenie strategiczne - produkowano tam wyposaenie do czogw, samolotw, silnikw samolotowych i pojazdw bojowych. A ponadto w wiadomoci zbiorowej narodu kojarzya si z polityk i psychologicznym oddziaywaniem pastwa.
To w Norymberdze w roku 1934 Hitler owiadczy, e niemiecki styl ycia jest zdecydowanie okrelony na nastpne tysiclecie," i od tamtej chwili kadego roku hierarchia nazistowska, wrd pompatycznych teutoskich ceremonii, od nowa kreowaa si na twrcw owego stylu. Skuteczny nalot na t ostoj nazizmu ujawniby niemoc i niepokojc destrukcj Trzeciej Rzeszy. Z pewnoci te Luftwaffe stawiaby si
w komplecie i z determinacj bronia miasta. Czy Brytyjczycy zdecydowali si wystawi zaogi RAF na niebezpieczestwo wiksze ni zwykle towarzyszce takim nalotom? Czy aby upiec dwie pieczenie na raz - zapewni obecno Luftwaffe na norymberskim niebie i jednoczenie potwierdzi wiarygodno podwjnego agenta, ostrzegli Niemcw o nalocie? Byy to kluczowe zagadki nalotu norymberskiego.
Tragiczne misterium norymberskie zaczo si 30 marca 1944 roku od rutynowej
porannej odprawy pod przewodnictwem generaa Arthura Harrisa, gwnodowodzcego brytyjskiego lotnictwa bombowego, w sztabie generaa na wzgrzach hrabstwa
Buckinhamshire w pobliu miasteczka High Wycombe. Pierwszym punktem obrad
bya pogoda. Magnus Spence, oficer meteorologiczny, przedstawi swoj prognoz.
Sycha byo wyrane wahanie w jego gosie, gdy okreli pogod jako sprzyjajc

459

zadaniu, a waciwie powiedzia do, by mona byo zrozumie, e pogoda nad obszarem Niemiec wyznaczonej nocy moe nie odpowiada lotnictwu bombowemu.
Moe natomiast sprzyja obronie niemieckiej. Ksiyc w peni moe wieci bardzo
jasno, a wysoko chodzce wiatry mog zama wycignity szyk samolotw. Nie ma
te adnych gwarancji, e chmury osoni bombowce przed nocnymi myliwcami
niemieckimi. Sowem, naleao si spodziewa zupenego przeciwiestwa preferowanych warunkw pogodowych, czyli czarnej, bezwietrznej i chmurnej nocy.
Przedstawienie niekorzystnej prognozy nie powstrzymao Harrisa od kontynuowania narady w sprawie obiektu bombardowania na wyznaczon noc. Jego upr wywoa lekkie zdumienie, tym bardziej e Norymbergi nie byo na licie biecych rozkazw. Co wicej, leaa w gbi Niemiec. Nawet gdyby warunki pogodowe sprzyjay
operacji, w trakcie dugiego przelotu formacji bombowej starcie z obrocami niemieckiego nieba byo nieuniknione. Zdziwienie suchajcych wzroso, kiedy Harris zaprezentowa plan trasy bombowcw w drodze do celu. Plan Harrisa zakada zgromadzenie prawie wszystkich si powietrznych nad Naze, cyplem we wschodniej Anglii,
skierowanie ich ku brzegom belgijskim w okolicach Brugii i prosto do Charleroi w Belgii. Stamtd przez niemieck granic obok Frankfurtu wstga bombowcw miaa pokona w prostej linii 265 mil do Fuldy, gdzie miaa nastpi zmiana kierunku wprost
na Norymberg.
Trasa ta - a zwaszcza jej duga odnoga" z Charleroi do Fuldy - wywoaa w generale sir Robercie Saundby, zastpcy dowdcy lotnictwa bombowego, uczucie rosncej obawy" o losy akcji. Jeszcze niedawno Harris osobicie podsumowa doznane
wczeniej w tym samym miesicu cikie straty w nalotach na Lipsk i Berlin. Wyda
wtedy rozkaz, by bombowce w okrelonym momencie rozdzielay si i przypuszczay atak z rnych kierunkw, tak by rozbi obron nocnych myliwcw. A teraz zaproponowa wysanie jednego strumienia bombowcw do Norymbergi. W dodatku miay one polecie tras, ktra zawiodaby je w poblie gstej koncentracji niemieckich
myliwcw wok Zagbia Ruhry i bezporednio nad radiolatarnie w rejonie Akwizgranu i Frankfurtu. Wszystko - taktyka lotu i dugi dystans w gb Niemiec - wiadczyo o tym, e nadrzdnym celem operacji jest poderwanie Luftwaffe do walki. Saundby, powanie zaniepokojony tym wyjtkowo ryzykownym planem, natychmiast po
odprawie zgosi swoje obiekcje Harrisowi. Harris zby go krtko. Jeli pogoda nie
dopisze - owiadczy - to w ostatniej chwili operacj zawsze mona odwoa.
Przed szczegowym zaplanowaniem ataku Saundby zadzwoni do zastpcy dowdcy - D.C. Benneta - oficera dowodzcego si Pathfinder, skadajcych si z wyborowych zag majcych poprowadzi bombowce do Norymbergi i precyzyjnie owietli flarami cele bombardowania. Bennet z miejsca i ostro zaprotestowa: duga odnoga" - jego zdaniem - a prosi si o nieszczcie. Powiedzia Saundby'emu, e sam
opracuje tras, omijajc, w miar moliwoci, radiolatarnie i bazy nocnych myliwcw i przewidujc uycie tak zwanych psich ng" - faszywych tropw, mylcych
dla dyspozytorw nocnych myliwcw niemieckich. Saundby zgodzi si przedoy
tras Benneta Harrisowi. Ale gdy zwoa zwyczajow narad telefoniczn z dowdcami grup (AOC), okazao si, e odpowiada im prosta i bezporednia" trasa Harrisa.
Ich zdaniem znaleliby si w Niemczech i poza nimi szybciej ni tras Benneta. A ten
na wie o przegosowaniu trasy Harrisa zdoby si na jedn tylko uwag: To ich rce
splami krew".

460

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

W poudnie Saundby i jego sztab zakoczyli szczegowe planowanie nalotu, w tym

rwnie i operacji dywersyjnych. Aby odwrci uwag Niemcw od bombowcw
i utrzyma na ziemi 1 niemieck dywizj lotnictwa myliwskiego w pnocnych Niemczech, pidziesit Halifaxw miao przelecie nad Morzem Pnocnym, symulujc
zblianie si silniejszego nalotu na Hamburg lub Berlin. Ich lot zosta tak zaplanowany w czasie, e zbliy si miay do brzegw niemieckich o tej samej godzinie, co
gwne siy do brzegw belgijskich, okoo 300 mil na poudniowy wschd. Jednoczenie, w momencie przecicia linii brzegowej przez bombowce lecce nad Norymberg, wyruszy miay w drog trzy misje Mosuito, co sugerowaoby grob ataku na
Akwizgran, Koloni i Kassel*.
Byy to taktyki dywersyjne, majce zmyli Niemcw co do prawdziwego celu nalotu i rozproszy ich obron. Bombowcom miao jednak towarzyszy siedemdziesit
do osiemdziesiciu nocnych myliwcw dalekiego zasigu Mosuito z zadaniem podjcia walki ze startujcymi lub ldujcymi w bazach myliwcami niemieckimi, albo
z tymi, ktre zdecyduj si zaatakowa strumie bombowcw. A to ju nie byy rutynowe taktyki, co znw potwierdzaoby hipotez o chci zmuszenia Lufwaffe do bezporedniej bitwy powietrznej. Wabikiem by strumie bombowcw. Brytyjczycy mieli
nadziej, e myliwce Mosuito skutecznie ochroni bombowce, liczyli take na korzystne warunki atmosferyczne. Poza tym wszystkie osoby zaangaowane w planowanie nalotu byy przekonane, e zostanie on odwoany, jeli najwiesze komunikaty meteorologiczne oka si nieprzychylne.
Tymczasem raporty z lotw meteorologicznych pod dowdztwem Spence'a potwierdzay tylko jego wczeniejsze przewidywania. Nie byo co marzy o grubej powoce chmur nad Niemcami, a warunki pogodowe miay by takie, e strumie bombowcw pozostawiaby za sob trop - przeklinane przez pilotw smugi marzncej
pary wodnej, co pozwalao niemieckim obserwatorom nieba precyzyjnie okreli pooenie kadej z maszyn. W Norymberdze dla odmiany - jak przewidywano w komunikacie - mona si byo spodziewa grubej pokrywy chmur na planowanej wysokoci bombardowania i Pathfindery miay niewielk szans na precyzyjne oznaczenie
obiektw, a tym samym celno bombardowania staa pod znakiem zapytania. Pogoda sprzyjaa obronie niemieckiej i wydawao si pewne, e Harris odwoa lot.
Ale nie odwoa. O godzinie 17.00 odbya si godzinna odprawa z udziaem wszystkich zaangaowanych w operacj dowdcw. Po podaniu celu ataku ludzi tych ogarno poczucie konsternacji, a nawet niesmaku lub goryczy. Jednak nie podzielili si
swymi obawami z zaogami bombowcw. Moe dlatego, e nie chcieli, by zaogi doznay podobnego uczucia, a moe sami zostali wprowadzeni w bd przez swoje dowdztwo. Wytumaczyli im tylko, dlaczego musz lecie przez Flak Valley, diabelsk
puapk silnej i skutecznej obrony przeciwlotniczej w pobliu Kolonii. Zaogom w bazie bombowcw w Coningsby powiedziano, zgodnie z relacj Martina Middlebrooka,
historyka nalotu norymberskiego, e Niemcy - jak wiadomo - wysali swoje myliwce na wybrzee w gotowoci do ukrcenia nalotw w janiejsze wiosenne noce,
w zwizku z czym nie naley si obawia ich wikszej aktywnoci na trasie przelotu".
* Niemiecka 1. dywizja lotnictwa myliwskiego (stanowisko dowodzenia w Dberitz) odpowiadaa za obron
strefy Berlina, Brandenburgii, Meklenburgii i Saksonii. 2. dywizja lotnictwa myliwskiego (stanowisko dowodzenia Stade) bronia strefy powietrznej pnocno-zachodnich Niemiec (przyp. T.R.).

NORYMBERGA

Zaogom w bazie bombowej w Lisset powiedziano, e obrona poudniowych N:

mie jest saba i e Flak Valley w pobliu Kolonii jest praktycznie nieosonita". Wpi
wadzono ich rwnie w bd w kwestii pogody. Middlebrook napisa, e:

...Starano si za wszelk cen utrzyma w tajemnicy niemiy fakt, e mieli pokona odcir,
265 mil, lecc staym kursem przez dobrze bronion cz Niemiec, w wietle ksiyca i
bezchmurnym niebie. Co najmniej jedenastu zaogom dano do zrozumienia, e chmu
osoni ich przelot.

Starszy sierant Tom Fogaty ze 115. dywizjonu podkreli, e zapewniono go o st

procentowym zachmurzeniu na wikszoci odcinkw trasy". Zaogom dywizjonu 1
powiedziano, e polec mleczn drog... (poniewa) na czas przelotu chmury i mg
zupenie zasnuj kontynent i w zwizku z tym praktycznie nie musz si obawi
oporu ze strony nocnych myliwcw, gdy znajd si nad terytorium wroga".
Powd tak daleko idcej dezinformacji mg by tylko jeden: gdyby zaogom p
wiedziano prawd, to - zwaywszy na pami strat, jakie poniosy we wczeniejszy
nalotach - odmwiyby startu. Protesty w czasie lotu byy ju daremne. Wszysti
wskazywao na to, e Harris nie liczy si ze skutkami wyboru trasy i zlekcewaer
prognozy pogody. Widocznie szansa zniszczenia nocnych myliwcw Luftwaffe upi
wiedliwiaa podjcie takiego ryzyka. Ale czy usprawiedliwiaa ryzyko, wynikaj
z uprzedzenia Niemcw o planowanym ataku? Nikt nie mia czasu si nad tym zast
nawia, gdy okazao si, e Niemcy w penej gotowoci czekaj na zapowiedziany
goci.
Okoo godziny 16.30 genera Wolfgang Martini, szef niemieckiego wywiadu czn
ci, przejrzawszy dane z nasuchu ruchu stacji RAF, wysa depesz do generaa Ha
sa-Juergena Stumpffa, dowodzcego Obron Powietrzn Rzeszy. Martini wyrazi oj
ni, e RAF tej nocy przygotowuje si do wikszego ataku. Nie powiedzia jednak a
sowa o sile i celu spodziewanego ataku. W jego ocenie nie byo nic niezwykeg
Martini zna procedury alianckiego lotnictwa bombowego. Wyposaenie radiowe i r
darowe RAF byy zawsze wyprbowywane przed zaadowaniem samolotw pa
wem, aby unikn iskry z urzdze zaponowych. Tego ranka eksperci wywiadu tec
nicznego Martiniego zauwayli nasilenie prbnych transmisji, co pozwalao wni
skowa, e RAF przygotowuje si do ataku teje nocy. Niezwyka bya dopiero wi
domo, ktr Martini wysa do Stumpffa midzy godzin 17.00 a 18.00. Wyrazi w n
zapowied, e nad Niemcy przyleci 700 do 800 bombowcw. Skd mia tak dokadi
dane? Czyby - co mao prawdopodobne - wydedukowa liczb bombowcw z o
serwacji i analizy siy, lokalizacji i wzoru brytyjskich transmisji prbnych? Skd je
nak wiedzia, e to Niemcy bd celem nalotu tej nocy. Brytyjskie lotnictwo bombov
uderzao wszdzie - od Murmaska do Mediolanu. Czy Martini zgadywa w natchni
niu, czy te by uprzedzony o ataku?
Niezalenie od rde pewnoci oceny Martiniego, dowdztwo Stumpffa w Ber
nie-Wannsee, wielkim podziemnym stanowisku dowodzenia na obrzeach Berlin
zaczo przygotowywa zaogi, bro, paliwo i obsug naziemn w sile przynajmn:
szeciu dywizji i kazao przenie cz dywizjonw myliwskich z odleglejszych b;
w rejony blisze. To te byo niezwyke. A tym bardziej pniejsze dyspozycje Stumpfl

462

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

Tu przed godzin 22.00 miga bombowcw wprawiono w ruch i 898 brytyjskich

oraz 10 amerykaskich maszyn otrzymao rozkaz startu do nalotu. Punktualnie o godzinie 22.00 z wie kontroli lotw wystrzelono zielone flary i pierwsze bombowce
uniosy si ciko w powietrze. Pidziesit pi samolotw zawrcio do baz z powodw technicznych. Do Niemiec poleciay 843 maszyny. Na wysokoci operacyjnej
uformoway szyk strumieniowy, stosowany przez brytyjskie lotnictwo bombowe.
W takim ustawieniu samoloty mogy zasypywa linie niemieckiej obrony przeciwlotniczej strumieniowo", z czstotliwoci przelotu i ataku bombowego czterdziestu
samolotw na minut. Z chwil opuszczenia wybrzea brytyjskiego na wysokoci cypla
poudniowo-wschodniego bombardierzy wczyli zapalniki bomb, strzelcy pokadowi wyprbowali sprawno broni maszynowej, nawigatorzy w mdym, tawym
wietle lamp wykrelili tras samolotw na mapach pnocnej Europy. Maszyny utworzyy na niebie nad Kanaem ogromn, grzmic ddownic dug na 65 mil, szerok na 10 mil i 1 mil grub, poruszajc si z prdkoci 4 mil na minut, nieubaganie prc na spotkanie powanych kopotw. Najpierw okazao si, e wysoko chodzce wiatry utrudniaj zachowanie szyku, a potem piloci spostrzegli z niedowierzaniem, e wida ich jak na doni. Poczuli si nadzy w bezlitosnym wietle ksiyca.
Kiedy zbliali si do brzegu belgijskiego, pidziesit Halifaxw nalecych do si
dywersyjnych dolatywao wanie do brzegw niemieckich na wysokoci Zatoki Helgolandzkiej, symulujc nalot na Hamburg bd na Berlin. Gdyby Stumpff nie wiedzia, ktrego ataku si obawia, zatrzymaby dwie dywizje myliwcw w pnocno-zachodniej i pnocnej Europie. Uatwioby to kierujcym si na Norymberg bombowcom alianckim przelizgnicie si przez Flak Valley do centralnych Niemiec. Ale
on wiedzia, co si wici. Ludzie z wywiadu technicznego poinformowali go, e Halifaxy nie uywaj radarw H2S sterujcych precyzj bombardowania, a zatem z pewnoci nale do si o charakterze dywersyjnym. I Stumpff rozkaza wszystkim dywizjonom 1. i 2. dywizji myliwcw spotka si z 3. dywizj nad radiolatarniami. Siy
nalotu nieprzyjaciela - dowodzi Stumpff - ze wzgldu na warunki pogodowe mog
si skierowa jedynie do centralnych Niemiec. I Luftwaffe zdya skoncentrowa si
dokadnie wzdu trasy bombowcw alianckich. Czy by to zbieg okolicznoci? Czy
Stumpff odpowiednio wczeniej wiedzia o trasie i celu nalotu?
Prawie zawsze Luftwaffe staraa si przyapa strumienie bombowcw przed ich
dotarciem do celu ataku, ale tej nocy niemieckie myliwce wyleciay im na spotkanie
wyjtkowo wczenie. Sierant Ronald Gardner z dywizjonu 103 wspomina:
Myliwce niemieckie czyhay na nas tu po przelocie nad brzegiem, jakby ju wiedziay
o naszym celu i trasie. Przybyy w caej swej potdze. Nigdy nie widziaem tak wielu
Me-109 i 110 czekajcych na nas w jednym miejscu, cho lataem na akcje wiele razy...
Niebo byo ich pene... Zazwyczaj atakoway nas dopiero nad Niemcami albo nad Francj...
Potrzeboway minimum p godziny na zwoanie si i wskoczenie na nas.

Ale ju kolejny czynnik nieuchronnej katastrofy wmiesza si do sprawy. Stumpff

bez trudu zdemaskowa udawane naloty Mosuitw na Koloni, Kassel i Akwizgran
i tak samo zinterpretowa rzekome naloty Halifaxw na Hamburg i Berlin. Pozostawi odparcie ich obronie przeciwlotniczej, a nocne myliwce skierowa na strumie
bombowcw alianckich. Niemieccy kontrolerzy naziemni przez goniki radiowe i za

NORYMBERGA

pomoc sygnaw radiowych kierowali myliwce do celw, podczas gdy RAF ui

chomi gigantyczne stacje zakcajce ich czstotliwoci dwikami bijcych dzv\
nw, wrzaskw, ryczcych orkiestr, dugich mw Hitlera i Goeringa i wyjtkc
z Goethego. Zwykle ten harmider w eterze odnosi podany skutek. Ale nie tej no
Cho Niemcy oczywicie zawsze zmieniali czstotliwoci, by omin audycje zak
cajce, ale tym razem - jak donosi oficer radiowy lotnictwa bombowego: Wrg w
kazywa si niebywa wprost maestri (w unikaniu zakcajcych transmisji RA
jakby zna nasze czasy i czstotliwoci nadawania". Jak Niemcy to robili - pozostai
zagadk, technicznie bowiem byo niemoliwe zautomatyzowanie - krok po kroki
zmian w nadawaniu. Czyby znowu by to zbieg okolicznoci, czy te poznali we;
niej plan nadawania si gwnych ataku?
Niemieckie myliwce nocne zawsze uyway radarw do naprowadzania masz
na cel, ale tej nocy, po raz pierwszy, uyy nowego typu radarw - SN-2, ktre
Mosuito z ochrony bombowcw nie znay. Niemcom udawao si unika ich zar
no w powietrzu, jak i w momencie startu z ziemi. Z tego powodu Mosuito niewii
mogy zdziaa. Niemal wszystkie niemieckie myliwce wzbijay si w powietrze i
sigay wysoko bojow bez przeszkd i w rezultacie strumie samolotw borni
wych mia do swojej obrony tylko wasn bro pokadow.
Pogoda dopenia miary nieszczcia. Strumie lecia w promieniach ksiyca
wysokoci, z ktrej wida byo dokadnie wietliste odblaski kadubw. Sierant E
bert Truman z dywizjonu 625 podsumowa: Wida nas byo jak na doni, jak wyr
nie odcinajce si od czarnego ta owietlone reflektorem uski gigantycznej ryby. J
mitam wszystko jak zy sen. Mylaem tylko o tym, e skoro widzimy siebie nawi
jem, to z rwn atwoci wypatrz nas nocne myliwce wroga i trafi do nas jak
sznurku".
I rzeczywicie, gdy formacja bombowcw znalaza si nad radiolatarniami zesp
u baz lotniczych Ida - nocne myliwce byy dosownie wszdzie. Stumpff skonce
trowa nad tym obszarem 200 do 250 samolotw, z zastanawiajc precyzj wylic2
te przybliony czas przybycia gwnych si i - ograniczony przecie - czas zdolri
ci bojowej myliwcw alianckich. Maszyny niemieckie wzniosy z penymi bakai
paliwa. Nocne niebo zalao wiato flar, skdind zbytecznych tak jasnej nocy, a dzi
przeciwlotnicze strzelay do widocznych celw jak myliwi do sposzonych kaczt
George Foley, operator radaru w jednym z Pathfinderw, wspomina: Uwiadon
em sobie, jak le stoj nasze sprawy, gdy w interkomie usyszaem krzyk kapitan;
lepiej zacie spadochrony, frajerzy, widziaem wanie jak spada czterdziesty dr
gi!"
W nalecym do RAF budynku Kingsdown, stanowisku brytyjskiego wywia
radiowego na cyplu pwyspu Kent, wszyscy operatorzy wiedzieli ju, e s wia
karni katastrofy. Z zainstalowanych na niemieckich myliwcach gonikw pyn
dwiki marszw wojskowych przerywane licznymi Sieg Heil" - nazistowski]
pozdrowieniami, poprzedzajcymi sygnay oznaczajce trafienie wroga. Gdy siy g1
ne dotary do koca dugiej odnogi" w Fuldzie, zostawiy po sobie na ziemi wra
pidziesiciu dziewiciu rozbitych i poncych bombowcw. L. Young z dywizjo]
103 wspomina: ...mona byo okrela kurs wedle poncych w dole wrakw sam
lotw". Sierant Ronald Holder z dywizjonu 460, ktry mia za sob osiemdziesi
sze misji nad Niemcami, zapisa w swoich wspomnieniach:

464

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

Bya to doskonaa puapka powietrzna... Niemieccy kontrolerzy naziemni zadziwiajco

poprawnie odgadywali nasze kursy... Wrogie myliwce byy wszdzie. Bylimy jak kaczki
na jasnym niebie, bez jednej chmurki, za ktr moglibymy si ukry... Przed t piekieln akcj bombardowalimy ju wiele duych niemieckich miast... ale po raz pierwszy spotkalimy si z tak zaciekym przeciwnatarciem si myliwskich wroga... to byo
przeraajce.

Okoo godziny 12.45 pierwszy Lancaster skrci na poudniowy wschd z Fuldy

ku Norymberdze, odlegej ju tylko o 75 mil, czyli o dwadziecia minut lotu. Manewr
ten mia zasugerowa Niemcom, e atak dotknie Lipsk albo Berlin. Ale Niemcy zachowali si tak, jakby wiedzieli, o co chodzi. Stumpff rzuci wiee dywizjony na ten
kocowy odcinek przed bombardowaniem. Norymberga za zostaa ostrzeona o ataku
tu przed pnoc - z wyprzedzeniem blisko siedemdziesiciu piciu minut. Bombowce alianckie byy jeszcze daleko i mogy polecie w dowolnym innym kierunku.
Ale na mniej wicej czterdzieci minut przed godzin 1.40 - godzin zero ataku w Norymberdze zawyy syreny na alarm. Alarm gwny - Fliegeralarm usyszano
o godzinie 12.38, zanim bombowce dotary do koca odcinka, na trzydzieci minut
przed godzin zero. Gotowo miasta do obrony na dugo przed atakiem do dzi budzi najwysze zdumienie. RAF nigdy dotychczas, przy swojej taktyce nalotw, nie
spotka si z tak wczesn reakcj na grob nalotu. Dotychczas bowiem Niemcy w popochu wczali alarmy najwyej na par minut przed bombardowaniem, jeli w ogle udao im si zdy na czas.
W szyku pozostay 643 bombowce, co pity samolot aliancki spad zestrzelony. Ale
cigle jeszcze nie wszystko byo stracone. Siy alianckie nadal mogy zmie miasto
z powierchni ziemi. Co wicej, Pathfindery i samoloty odpowiedzialne za oznakowanie celw bombardowania pozostay praktycznie nietknite. Ale tym razem pogoda
wkroczya do akcji. Pod brzuchami samolotw wykwity lekkie biae chmurki i bombowce nagle znalazy si, jak ustawione na biaym obrusie smakowite kski. Wkrtce
Norymberg przesoni gruby na dwie mile kouch chmur i flary wystrzeliwane przez
samoloty znakujce czerwone i zielone kaskady nazywane choinkami" i wielkie grzybiaste flary nadziemne - znikay po prostu w kbach biaej waty. Nieco przypadkowo wystrzelonych flar wpado w oczy bombardierom i w przemysowych czciach
miasta udao si zniszczy jakie obiekty, ale w sumie miasto nie doznao wielkich
szkd.
Nadszed czas powrotu do baz w Anglii. Nocne myliwce niemieckie w wikszoci wystrzeliy swoj amunicj, ale mogy jeszcze ustawi si w szyk zdolny dopa
i zestrzeli wicej bombowcw w drodze do domu. Dokadnie nie wiadomo, ile udao
im si unieszkodliwi w drodze powrotnej. Mwi si o dziesiciu, ale cz z nich
spada jeszcze w czasie lub bezporednio po nalocie. Nad Kanaem, a nawet nad Angli straty wzrosy - samoloty spaday z powodu zych oblicze wyczerpanych pilotw, wskutek ostrzau nieprzyjaciela albo zwyczajnie odpaday w wyniku nadmiernych turbulencji. Rozpacz powracajcych ludzi bya tak wielka, e dziennikarz brytyjski, James Campbell, napisa:
Tego mglistego ranka powietrze nad poow Anglii rozbrzmiewao jednym wielkim sygnaem Mayday", desperackie nawoywania o pomoc wysyali operatorzy z pokadw

NORYMBERGA

46;

samolotw, ktre byy bliskie katastrofy na skutek doznanych uszkodze. Ze spowityct

mg wie kontrolnych w szalonym popiechu mkny sygnay naprowadzajce samoloh
na wyznaczone lotniska, w miar monoci najmniej zamglone, a kontrolerzy walczy
z czasem, starajc si da pierwszestwo ldowania najbardziej poszkodowanym maszy
nom...

Ludzie wyskakiwali z samolotw wciekli, rozgoryczeni i peni podejrze. Do

wdca Pathfinderw, porucznik Daniels, natkn si na Benneta, swojego AOC, cze
kajcego a jego podwadny wygramoli si z samolotu. Zamiast powitania Daniel;
zakl: Do kroset! Diabli nadali! Dlaczego lecielimy t drog?" Nie inaczej zachowywali si przedstawiciele zag na odprawach. Porucznik Stephen Burrows wspo
mina odpraw po locie w bazie Dunholme Lodge: Dla mnie byo jasne, e Jerry czeka na nas, i zgadzaem si z pogoskami, e nalot wystawiono. Ba, mwiono o tyir
cakiem otwarcie podczas odpraw i nie przebierano w sowach!" Sierant Ronal
Gardner z dywizjonu 103 wspomina: Z kimkolwiek rozmawiaem po fakcie, kad)
by pewien, e nasz tras i cel zdradzono nieprzyjacielowi". Pilot Merril z dywizjom;
463 podsumowa wszystkie oskarenia w przedstawionym na odprawie raporcie
Aktywno myliwcw po opuszczeniu pozycji B (Charleroi) wskazywaa, e wr
musia by ostrzeony o trasie przelotu si gwnych".
W kocu przyszed czas na oficjalny rachunek strat. Nalot by katastrof dla lotnictwa bombowego, ale jej rozmiary utajoniono. BBC w gwnym wydaniu audycji informacyjnej 31 marca 1944 roku podaa do wiadomoci, e dziewidziesiciu szeciu bombowcom nie udao si wrci do baz, a skorygowano t liczb do dziewidziesiciu czterech, gdy dwa kolejne bombowce jednak wrciy. Oficjalna analiza stral
wykazaa, e nie wrcio cznie dziewidziesit pi maszyn, dziesi dalszyci
spado ju nad Angli, a jeden pniej przeznaczono na zom z powodu doznanych
w bitwie uszkodze, siedemdziesit nadawao si tylko do remontw generalnych,
trwajcych od szeciu godzin do szeciu miesicy. Do strat tych naleao doliczy zestrzelonego Halifaxa, ktry wiz do Belgii agentw SOE, a take Mosuita, uczestniczcego we wspomagajcych nalot norymberski misjach dywersyjnych. Ogem w caonocnej operacji stracono 108 samolotw. 745 czonkw zag stracio ycie lub zostao rannych, a dalszych 159, z ktrych niektrzy byli ranni, wpado w rce wroga. Nie
by to jednak koniec listy strat. Mwiono, e wyczone z oglnego obiegu dokumenty wywiadu podaway liczb 53 bombowcw rozbitych w Anglii, i ogln liczb 16C
maszyn, gdy jeszcze inne rda, w tym jedno poficjalne podawao liczb 66, czyli
ogem 178. Niezalenie jednak od podawanych przez rne rda liczb, RAF dozna najciszych strat w tej wojnie, wikszych ni w caej Bitwie o Angli. Natomiast
Niemcy stracili pi samolotw, pi dalszych zostao powaniej i trzy mniej uszkodzone. Polego ogem 129 osb.
Przechodzio ludzkie wyobraenie, jak mogo w ogle doj do nalotu norymberskiego. Z militarnego punktu widzenia zniszczenie niemieckich myliwcw nocnych byo zadaniem priorytetowym. Obranie za cel Norymbergi, a take trasy i taktyki nalotu wskazuj wprost, e lotnictwo bombowe zostao uyte jako ywa puapka, tak jak Spaatz uywa swoich wojsk. Ale dlaczego podjto tak misj, gdy pogoda w nocy sprzyja miaa wycznie niemieckiej obronie? Saundby prbowa doj
prawdy:

466

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

...Zawsze miaem wraenie, e (Churchill) wywar nacisk na Harrisa, by ten wyda rozkaz
dokonania nalotu, jeszcze zanim lotnictwo bombowe zostanie podporzdkowane operacji
(Neptun") i przedinwazyjnym akcjom bombardowania celw we Francji. Norymberga
bya miejscem, gdzie Hitler odprawia swoje nazistowskie misteria, i Churchill upar si,
eby j wanie zbombardowa, natychmiast...

Harris zaprzeczy jakoby to Churchill zada zbombardowania miasta tej nocy.

Doda te, e przy pewnej okazji premier powiedzia mu, i nie oczekuje od lotnictwa
bombowego walki na dwa fronty - z wrogiem i pogod jednoczenie. Pniej owiadczy, e nie wyszedby z pomysem operacji, gdyby zna dokadn prognoz pogody.
Broni rwnie trasy i taktyki uytych w akcji:
Uwaalimy, e wysyajc jeden strumie bombowcw do Norymbergi, ogupimy niemieckich nocnych kontrolerw, ktrzy nie powinni byli w to uwierzy. Wiele razy stosowalimy
taktyki polegajce na zmyleniu czujnoci i rozeznania przeciwnika, tyle razy uywalimy
technik dywersji i symulacji, e mielimy prawo oczekiwa sukcesu, gdy tym razem siy
powietrzne polec prosto do celu. Niemcy mieli by pewni, e -jak to zwykle bywao - nagle
zawrcimy i skierujemy atak gdzie indziej...

Oczywicie nie mona oskara ani Churchilla, ani Harrisa, e zaplanowali tak
wielkie straty z myl o pniejszej supremacji powietrznej w czasie inwazji. Zreszt
wkrtce po nalocie norymberskim, Brytyjczycy wycofali si z udziau swojego lotnictwa w realizacji planu Huguenot". Najwyraniej wiedzieli, e operacja norymberska
bya strzaem samobjczym. Co prawda Luftwaffe poderwaa si do walki, ale ucierpia na tym RAF. Norymberga doznaa niewielu szkd. Wydawao si, e wszystko
sprzysigo si przeciw lotnikom alianckim: pomyka w oszacowaniu reakcji niemieckiej na now taktyk nalotu, nieskuteczno nalotw dywersyjnych, fiasko Mosquitw majcych broni strumienia bombowcw. Sowem, mona by powiedzie - tragiczny splot okolicznoci. A jednak nie mona odrzuci cigle podtrzymywanej wersji zakadajcej uprzedzenie Niemcw o ataku.
Zbyt wiele przemawiao za tym, e Niemcy wiedzieli o planach lotnictwa bombowego z wyprzedzeniem. wiadcz o tym fakty: dokonana przez Niemcw wczesna
ocena rozmiarw nalotu, zgromadzenie niemieckich myliwcw nocnych w prawidowo wybranym miejscu i na waciwej wysokoci bojowej, ostrzeenie Norymbergi, zanim grupa bombowcw rozpocza kocowy odcinek lotu. Co wicej, wczeniej
wzici do niewoli lotnicy brytyjscy po wojnie opowiadali, e w poudnie 30 marca okoo piciu godzin przed rozpoczciem nalotu na Norymberg, przesuchujcy ich
oficerowie sub tajnych Luftwaffe w gwnym orodku przesucha w Oberursel koo
Frankfurtu mwili o tym, e tej nocy celem nalotu jest Norymberga. Przynajmniej
jeden z jecw owiadczy, e widzia kogo z Luftwaffe zaznaczajcego tras ataku
i jego cel na ciennej mapie w pokoju przesucha. Jecy wzici do niewoli po ataku
twierdzili, e przesuchujcy ich w Oberursel oficerowie nie kryli si z tym, e wiedzieli o trasie i celu nalotu od czwartej po poudniu 30 marca.
Chocia oglnie wiadomo, e przesuchujcy czsto chwal si wiedz szersz, ni
posiadaj, by przeama milczenie winiw, to jednak - nie wchodzc w spraw wiarygodnoci ich pniejszych owiadcze - naleao pj tropem ich zezna. Z nie-

flORYMBERGA

467

zrozumiaych wzgldw nikt - ani szefostwo lotnictwa bombowego, ani wywiad czy
wadze brytyjskie - nie wszczy dochodzenia w sprawie tych zarzutw - fakt dziwny sam w sobie. Po wojnie na wierzchu dokumentw jednej z teczek archiww RAF
znaleziono co, co jeszcze bardziej zagmatwao spraw. Teczka zawieraa plan nalotu
z naniesionymi pozycjami zestrzelonych samolotw. Dane zebrano nie tylko z materiaw wywiadowczych i zapisw RAF, ale te z odkry zespow wywiadowczych
RAF w Niemczech po wojnie i z przejtych zapisw niemieckich. Osoba, ktra prowadzia dochodzenie w sprawie nalotu i sporzdzia map, napisaa wielkimi literami na grze dokumentu: ONI WIEDZIELI, E MY NADLATUJEMY" oraz NIEOSTRONE GADULSTWO KOSZTUJE YCIE". Middlebrook zwraca uwag na ten
dokument w swojej ksice na temat nalotu norymberskiego, opublikowanej w roku
1974; ale kiedy Archiwa Pastwowe w Londynie poproszono o dostarczenie planu
nalotu w roku 1975, dokumentu z nadpiskiem nie znaleziono.
Wok sprawy nalotu norymberskiego panowaa zmowa milczenia. Ale nurtowaa
ona wiele osb, zwaszcza tych, ktre nim dowodziy. O dowdcy (AOC) Pathfinderw, Bennecie, mwiono, e na pytanie prowadzcego w tej sprawie dochodzenie Jamesa Campbella odpowiedzia, e katastrofa zostaa spowodowana... i nie bya cakiem przypadkowa". Campbell ze swej strony zdziwi si, gdy w wydanych po wojnie pamitnikach Harris nie poczyni adnej uwagi na temat nalotu. Wydao mu si
rwnie dziwne, e Churchill skwitowa nalot norymberski jednym akapitem w pracy historycznej o objtoci szeciu tomw. Ich powcigliwo i maomwno mona
usprawiedliwi zrozumiaymi wzgldami tajnoci, zwaszcza e wikszo wczesnych nalotw nosia znamiona puapki na Luftwaffe. Rnica w tym przypadku polegaa na kosztach tej puapki. Ale tezy zakadajcej uprzedzenie Niemcw w celu
sprowokowania Luftwaffe i jednoczenie potwierdzenia wiarygodnoci podwjnego
agenta nie mona odrzuci, szczeglnie w wietle uwag Guinganda.
Wiele jednak przemawia za tym, e Harris nie by wtajemniczony w podstp. W rodku pajczej sieci decepcji jak zwykle siedzia Churchill. Harris zapewne, pod presj premiera, podj si zadania, tak jak kady dowdca stajcy przed koniecznoci brania
odpowiedzialnoci za skrajnie ryzykowne operacje na zlecenie sub tajnych i sub
bezpieczestwa pracujcych nad zapewnieniem sukcesu inwazji. Harris podj ryzyko
dalekosinej misji wbrew niesprzyjajcym nalotowi prognozom pogody i prbowa
sprosta zadaniu, organizujc naloty dywersyjne i kierujc do ochrony bombowcw
spor liczb myliwcw. Nie mg przewidzie skutkw operacji, ani te nie mona go
obarcza odpowiedzialnoci za jej fiasko. Ale skoro ju podjto si takiej operacji i Churchill, jako minister obrony, by jednym z dwch albo trzech ludzi poinformowanych wczeniej o trasie i o celach nalotu - nie mona wykluczy ewentualnoci, e swoim zwyczajem, doda on do planu ostatnie, zowrogie dotknicie pdzla mistrza.
Rwnie niebezpieczna, jak uprzedzenie Niemcw o nalocie, bya nowatorska taktyka nalotu. O ile jednak Harris myla, e Niemcy pogubi si w ocenach wobec
otwartej deklaracji celw", o tyle by moe Churchill pomyla, e oni w to nie
uwierz i popeni bd - nie zareaguj na uprzedzenie ich o nalocie. Przecie podwjny agent mg donie Niemcom niewiele wicej, ni oni sami wywnioskowali
z wywiadu radarowego i radiowego si powietrznych, w czym byli nadzwyczaj
mocni. Wziwszy pod uwag wszystkie inne, rwnie wane czynniki, mona by
doj do wniosku, e lotnictwo bombowe w ataku na Norymberg ucierpiaoby tak

468

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

samo, niezalenie od tego, czy Niemcy wiedzieli wczeniej o ataku, czy te nie mieli
o nim pojcia.
Korzyci z podstpu trudno przeceni, jeli si spojrzy na spraw z innej strony.
W tym okresie wojny Niemcy rozpaczliwie potrzebowali informacji uprzedzajcych
0 atakach RAF i USAAF. Kady agent, ktry mg dostarczy takiej informacji, nawet
jeli to skutkowao stratami dla Luftwaffe - co byo zamiarem nalotu norymberskiego
- by dla nich na wag zota. Alianci za mogli wpywa dowolnie na merytoryczn
stron ocen, dokonywanych przez niemieckie suby tajne. Czy odwayyby si one
nie uwierzy w raporty od agenta, ktry ostrzeg je o kolejnym, wikszym alianckim
nalocie? Informacja od podwjnego agenta nie musiaa by specjalnie szczegowa,
co pozwolioby Luftwaffe bezbdnie udaremni atak lub cikie straty nieprzyjaciela. Przeciwnie, agent zbyt szczegowy" wzbudziby natychmiast podejrzenie, e
jest pod kontrol brytyjsk, bo skd nagle wydosta informacje, ktrych brakowao
w innych jego raportach? Tak wic podwjny agent dostarcza informacji przede
wszystkim prawdziwych, lecz niekoniecznie dokadnych.
Jeli to podwjny agent ostrzeg Niemcw o nalocie norymberskim, to w gr wchodzili Garbo" albo Brutus". Niemcy wierzyli, e Brutus" suy w lotnictwie i e
obaj agenci maj wtyczki w dowdztwie alianckiego lotnictwa. Garbo" i Brutus",
co znamienne, grali centraln rol w tworzeniu planw decepcyjnych Fortitude"
1 Quicksilver" i zaszczepianiu ich w wiadomoci Niemcw; tak sam rol mogli
odegra w decydujcym momencie, na przykad w powstrzymaniu niemieckiej kontrofensywy pancernej, ktrej alianci spodziewali si natychmiast po D-Day". Sukces
operacji wojskowych z udziaem milionw ludzi zalea od wiarygodnoci jednego
lub dwch podwjnych agentw. Churchill mg wic z powodzeniem uzna za stosowne uprzedzi Niemcw o nalocie na Norymberg tylko po to, by ich dobrze nastawi do kamstw Fortitude".
Jeli Niemcy wiedzieli wczeniej o nalocie i dziaali zgodnie z t wiedz, to powiedzenie Mastermana: im wyszej si pragnie nagrody, tym wicej trzeba zaryzykowa" - nabiera tragicznego sensu. Bdna kalkulacja, pech, zbieg okolicznoci, by
moe rwnie wczeniejsze ostrzeenie, zoyy si na to, e Goering odnis swoje
wielkie zwycistwo. W rozkazie dnia owiadczy triumfalnie: Wrg ponis najcisz
z dotychczasowych klsk w nocnym, zbrodniczym nalocie na nasz umiowan ojczyzn". Piloci niemieckich myliwcw nocnych wyroli na prawdziwych bohaterw
chwili. Natomiast zaogi i piloci alianckiego lotnictwa bombowego nie tylko przeywali gorycz poraki, ale take zorzeczyli tym, ktrzy zaplanowali i zarzdzili
nalot. Pustkami wiecio wiele miejsc przy stoach jadalnych podczas niadania nastpnego dnia po nalocie, wielu osieroconych dziewczt" - zrozpaczonych przyjaciek polegych i zaginionych lotnikw - przesdnie unikali ci, ktrzy przeyli katastrof. Peno byo tych niepocieszonych aobniczek w pobliu wie kontrolnych,
na skraju pasw startowych, w kantynach i barach, samotnych, paczcych po tych,
co oddali ycie za nastpnych, tych, ktrzy mieli wzi udzia w dugim biegu"
przez plae Normandii.

Podstpy wojenne
w powietrzu
Tu po pnocy samolot Lysander wyldowa w Manston i podkoowa ku rampie
SOE/MI-6 na poudniowo-wschodnim kracu lotniska. Z ciemnoci wyonia si masywna sylwetka komandora Dunderdale'a, ktry otworzy waz samolotu i pomg
dwojgu pasaerom zej ze schodkw. Byli to monsieur Pierre Moreau, urzdnik kolei francuskich, z wygldu nerwowy okularnik wczeniej tego wieczoru przemycony
ze swojego domu koo Lyonu, i jego przyodziana w stare futro ona. Kiedy caa trjka
dotara do jasno owietlonego pomieszczenia dla zaogi, madame Moreau zdja futro
i Dunderdale mia okazj przekona si, e kobieta bya w zaawansowanej ciy. Pod
koniec dnia monsieur i madame Moreau dostarczono do hotelu Browna przy Piccadilly, gdzie ju wyspani, wykpani i najedzeni przyjli gocia. By nim profesor Solly
Zuckerman, znakomity anatom, ktrego zainteresowania rozcigay si od map do
skutkw podmuchu wybuchajcej bomby na ciao czowieka. Ostatnio za powici
si badaniom, w ktrych Moreau mia zagra znaczc rol - pracowa nad metodami
zniszczenia francuskich linii kolejowych.
Na wiele tygodni przed przybyciem Moreau midzy naczelnym dowdztwem
alianckim wraz z ich lotnikami z jednej strony a Churchillem, Gabinetem Wojennym
i anglo-amerykaskimi baronami bombowymi" z drugiej wrzay gorce dyskusje*.
Koncentroway si one wok koncepcji wykorzystania cikiego lotnictwa bombowego w bezporednim wsparciu operacji Neptun". Eisenhower nalega, by uy tych
si nie tylko do bombardowania wrogich miast, ale take do zmasowanego niszczenia
wzw kolejowych w zachodniej Europie - wzw, z ktrych wojska pancerne i rezerwy niemieckie musiay skorzysta, by dotrze do Normandii. Na danie generaa
sir Trafforda Ligh-Mallory'ego, dowdcy alianckich ekspedycyjnych wojsk powietrznych (AEAF), profesor Zuckerman stworzy plan dziewidziesiciodniowego ataku
na osiemdziesit obiektw kolejowych w zachodniej Europie. Plan pod kryptoninem
Transportation" poszed do Teddera, zastpcy naczelnego dowdcy, i uzyska silne
poparcie Eisenhowera. Stwierdzi on, e pierwsze pi lub sze tygodni bdzie zapewne okresem najkrytyczniejszym i naleao 'podj wszelkie moliwe kroki, aby
wojska desantowe zdobyy i utrzymay jak najlepsze oparcie w Europie, czego nie
mogyby osign, gdyby Niemcy byli w stanie przemieci wiksze posiki pocigami do Normandii.
* Dowdcw strategicznego lotnictwa bombowego z racji specyficznego stanowiska wobec wojsk ldowych
te ostatnie zway baronami bombowymi" (przyp. T.R.).

470

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

Z punktu widzenia militarnego korzyci pynce ze zniszczenia wikszych wzw kolejowych zachodniej Europy wydaway si oczywiste, ale polityczne implikacje planu Transportation" budziy rne obiekcje. Gabinet Wojenny, usyszawszy, e
realizacja planu moe pocign za sob mier 20 tysicy i pozostawi okoo 60 tysicy rannych Francuzw i Belgw, powzi uchwa, ktr protok z posiedzenia okreli
jako doniose i rewolucyjne spojrzenie na projekt". Churchill wspar pogld Gabinetu i na spotkaniu Komitetu Obrony 26 kwietnia 1944 roku owiadczy, e jeli mocarstwa zachodnie przystpiyby do realizacji planu, wtedy wywoalibymy ogrom guchej nienawici, ktra legaby ciarem na naszych stosunkach z tymi krajami przez
wiele jeszcze nadchodzcych lat". Zadepeszowa do Roosevelta z prob, by ten rozkaza Eisenhowerowi wynalezienie jakich innych rodkw spowolnienia ruchu niemieckich dywizji pancernych. Ale Roosevelt nie chcia si w to miesza. Po konsultacji
z Poczonymi Szefami Sztabw, odpowiedzia Churchillowi: Nie zamierzam narzuca z tej odlegoci adnych ogranicze w sprawach zwizanych z akcjami wojskowymi lecymi w gestii odpowiedzialnych za nie dowdcw, ktre w ich opinii zawayyby na sukcesie operacji Overlord lub spowodowa miay dodatkowe ofiary miertelne dla naszych si alianckich przystpujcych do inwazji". Jego kablwka miaa
moc decyzji. W interesie operacji Neptun" Europ Zachodni postanowiono przeksztaci w pustyni, jeli idzie o koleje.
W kampanii powietrznej majcej zrealizowa ten cel monsieur Moreau mia do
wykonania wane zadanie. Jako wieloletni i zasuony urzdnik francuskich kolei Societe Nationale des Chemins de Fer (SNCF), wiedzia tyle, co przecitny czowiek,
0 wojskowej przydatnoci systemu kolejnictwa i niemieckich planach uycia go w razie inwazji. Moreau pojawi si na scenie dziki kontaktom z podlegajc MI-6 siatk
Jad Amicol", powizan z kierownictwem SNCF. Zgodzi si odda sw wiedz
1 dowiadczenie na usugi planistw operacji Neptun". Zabra ze sob trzy tomiska,
zawierajce najwieszy przewodnik po francuskich kolejach oraz obszerne materiay na temat operacyjnych planw niemieckich i ich uycia na wypadek inwazji. Wraz
z zakoczeniem gorcych dysput nad planem Transportation" Moreau doczy do
Suby Bada Kolejnictwa (Railway Research Service - RRS), ktr powoano do zbadania elaznych szlakw pnocno-zachodniej Europy - biegu szyn, pooenia bocznic, stacji rozrzdowych, zabudowa, torowisk, zakadw naprawczych, parowozowni,
obrotnic dla lokomotyw, systemw sygnalizacyjnych, zwrotnic, fabryk lokomotyw
i innych pojazdw szynowych oraz mostw kolejowych. Szczeglnym zadaniem Moreau bya pomoc w wyborze obiektw kluczowych dla przewiezienia niemieckich
odwodw do Normandii.
Moreau odda swoj on w rce poonika i zabra si do roboty. By czowiekiem
nerwowym i wraliwym, koledzy widzieli w nim typowy okaz francuskiego subisty, nieznonie drobiazgowego w rachunkach i w yciu. Nieunikniony w przypadku
tego typu czowieka konflikt nie da na siebie dugo czeka. Madame Moreau szczliwie powia syna i Moreau, ktry by ydem, stwierdzi, e skoro znalaz si w Anglii na subie rzdu brytyjskiego, to wanie rzd brytyjski powinien zapaci wszelkie koszty narodzin jego syna - wcznie z obrzezaniem. MI-6 zgodzio si zapaci za
opiek poonika, ale kasjer organizacji stanowczo odmwi pokrycia kosztw obrzezania. Sprbowa zrzuci obowizek na AEAF lub RRS, ale one rwnie nie przewidziay funduszy na podobny cel. Moreau zawzi si i uzaleni dokoczenie pracy

PODSTPY WOJENNE W POWIETRZU

od zwrcenia mu kosztw drobnej operacji synka. wiat nurza si w kataklizi

wojennych okropnoci, ale francuska mio do pienidzy kwita, jak zawsze, a di
angielskiej biurokracji nie zamierza ustpi ani o cal. wiadom francuskiej maost
woci w kwestii drobnych sum pienidzy, Dunderdale zdecydowa si podnie sp
w na nastpnej sesji Rady Si Powietrznych (Air Council). Zrobi to, z ca powa
lokujc spraw rachunku za obrzezanie w punkcie inne wolne wnioski". Przewi
niczcy Rady, marszaek Krlewskich Si Powietrznych, sir Charles Portal, bez m
gnicia okiem zagbi do w kieszeni i wyczarowa z niej pkoronwk. Podob
sztuczki dokonali pozostali czonkowie Rady i szybko zebrano sum uwidoczni
na rachunku za obrzezanie".
Moreau wykona powierzone mu zadanie, ale w stanie narastajcej rozterki c
chowej. Dopiero bowiem w fazie realizacji planu Transportation" uwiadomi soi
e przyczynia si wanie do narodowej katastrofy Francuzw, e niszczy ich znal
mite kolejnictwo. Najwyraniej nie mia pojcia o sile alianckiego lotnictwa, suc
osupiay stacji radiowych nadajcych z Parya, Vichy i Brukseli, donoszcych o oi
rach i zniszczeniach spowodowanych przez jego prac. Zareagowa ostro, kiedy us
sza, e francuscy kardynaowie zwrcili si z apelem do brytyjskich i amerykask
episkopatw o wstrzymanie kampanii. Przerwa prac definitywnie, gdy 23 maja 1<
roku usysza audycj kontrolowanego przez nazistw radia paryskiego, ktre 1
opisao rozmiary zniszcze:

Francuski system kolejowy jest w zupenym chaosie. Aliantom udao si obrci w perz\
stacje rozrzdowe. Rozbili niezliczone lokomotywy i wiele dworcw uczynili bezuyteczi
mi. Reszty dziea zniszcze dokonuj dowiadczone oddziay sabotay stw... Gniew lud,
ci, szczeglnie zamieszkaej w Paryu, ronie, gdy ustay dostawy ywnoci, nikt
moe podrowa i zarzdzono surowe ograniczenia w uyciu energii elektrycznej...

Doniesiono rwnie, e w trzecim tygodniu maja w wyniku kampanii stracio y

6062 cywilw.
Moreau odmwi dalszej wsppracy z RRS, poczeka w Anglii do wyzwol:
Francji i wrci do domu. Dugo po wojnie Dunderdale otrzyma list z SNCF stwi
dzajcy, e Moreau zakoczy sub na kolei i wnioskuje o emerytur w wysoko
przysugujcej po czterdziestu latach pracy. Niefortunnie jednak nie moe uspraw
dliwi okresu przerwy w subie na wiosn 1944 roku. Poprosi wic, by SNCF zwi
cio si w tej sprawie do ministerstwa spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii o infi
macje, bo sam nie moe nic powiedzie. Ale Dunderdale te musia milcze. M
oficjalnie nie istniao, a zatem oczywicie nikogo nie mogo zatrudnia. W dodat
Dunderdale mia wtpliwoci. Gdyby podj w tej sprawie interwencj, mgby tyl
zaszkodzi panu Moreau. Wystarczy sobie wyobrazi, co by si stao, gdyby SN<
dowiedziao si o jego roli w wojennej destrukcji francuskich kolei.
Plan Transportation" by tylko jednym z aspektw gigantycznej kampanii aliai
kich si powietrznych poprzedzajcych D-Day". I tak jak celem Bitwy o Atlant
byo zniszczenie Kriegsmarine, tak i nagrod w kampanii powietrznej miao by u:
cestwienie Luftwaffe, a przy okazji orodkw przemysowych napdzajcych n
mieck machin wojenn. Po eliminacji zagroenia ze strony U-Bootw i zwycistw
w Pnocnej Afryce w roku 1943 na czele priorytetw aliantw znalaza si kampar

472

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERW1EC 1944

powietrzna, bo Luftwaffe niosa ze sob podwjne zagroenie dla operacji Neptun".

Planici alianccy obawiali si, e nawet nieliczne samoloty niemieckie mog poczyni
nieodwracalne spustoszenia na zatoczonych morskich pyciznach przybrzenych
i przyczkach desantowych w rejonie desantu w Normandii, tak jak zdarzyo si to
w Bari. Luftwaffe za dysponowaa potn armi spadochronow w sile co najmniej
piciu dywizji i moga zareagowa na operacj Neptun" wielkim zrzutem na porty
poudniowej Anglii, na Londyn albo na przyczki desantowe w strefie inwazji*. Rzeczywicie odkryto po wojnie, e Goering taki plan opracowa i przeprowadziby go gdyby Niemcy odpowiednio wczenie dowiedzieli si o czasie i miejscu inwazji, gdyby Luftwaffe dysponowaa transportem powietrznym dla wojsk spadochronowych
i gdyby alianci nie zdobyli przewagi i nie zmietli spadochronowej armady przed jej
dotarciem do baz francuskich, z ktrych musiaa operowa**.
Panowanie w powietrzu nie byo tylko spraw prostego rachunku, ktra ze stron
ma wicej samolotw. Rwnie wane byo sprowadzenie strat alianckich do minimum i ukrycie przed Niemcami prawdy na temat operacji Neptun", co wrg mg
wydedukowa z rozpracowania systemw i natenia przedinwazyjnej kampanii radiowej. Niemiecki wywiad radiowy by dowiadczony i nadzwyczaj skuteczny, a istnia tylko dla jednego celu - udaremniania nalotw alianckich. Dziki rozpoznawaniu powietrznej taktyki alianckiej, ich formacji lotniczych i celw bombardowa, dziaalnoci kryptoanalitycznej i radiowej, techniki blokowania i zakcania systemw
radarowych i radiowych urzdze nawigacyjnych, potrafi przewidzie lub zapobiec
operacji Neptun". Tylko zatem decepcyjne fikcje z repertuaru planu Fortitude" mogy
przeciwstawi si niemieckim subom radiowym, jako jedynym zdolnym przejrze
alianck strategi inwazyjn. W rezultacie nowa wojna powietrzna odwoywaa si
do katalogu podstpw tak genialnych i tak bezlitosnych jak adna strategia praktykowana na ldzie i na morzu.
Przede wszystkim chodzio o konsekwentne wprowadzanie w bd niemieckich
sub tajnych. Wiadomo byo e, Niemcy monitoruj ruch radiowy alianckich si powietrznych i z pewnych jego charakterystycznych cech wycigali waciwe wnioski
o szykujcym si uderzeniu. Dlatego te alianci nagminnie faszowali przekazy radiowe, co Niemcw trzymao w ryzach. W szczeglnym kontekcie operacji Neptun", sztuczny ruch radiowy tak bardzo przypomina prawdziwy, e - jak alianci mieli nadziej - Niemcy uznaj operacj Neptun" za jedn z akcji, do ktrych zdyli
przywykn. Czasami decepcyjne informacje nadawano w przejrzystym i atwym do
Niemcy mieli wwczas kilka dywizji strzelcw spadochronowych stanowicych cz Luftwaffe, ale byy
one przeznaczone do walk na ldzie (jak i dywizja strzelcw spadochronowych bronica rejonu Cassino), nie
byo te rodkw transportu powietrznego. Dlatego uwaga o wielkim zrzucie" jest nieporozumieniem (przyp.
T.R.).
** Uwaga dotyczy operacji lotnictwa bombowego Sprzymierzonych Gomorrha" skierowanej na Hamburg. Byo
to pierwsze wsplne dziaanie lotnictwa bombowego Brytyjczykw (Harris) i Amerykanw. W nocy z 24 na
25 lipca na Hamburg uderzyo lotnictwo brytyjskie, rankiem 25 lipca atakowaa cz amerykaskiej 8 armii
lotnictwa, ktra ponowia t akcj 26 lipca. W nocy na 28 i 30 lipca oraz na 3 sierpnia uderzali Brytyjczycy.
Hamburg zosta w znacznym stopniu zniszczony (29,8% zabudowy ulego cakowitemu zniszczeniu), byo
35-40 tys. zabitych. Sprzymierzeni uyli 3355 samolotw, z ktrych 2745 zrzucio bomby - 4490 ton bomb wybuchowych, 4195,5 ton zapalajcych. Straty te byy znacznie mniejsze ni podczas operacji Millenium. - Dlatego
straty poniesione podczas uderzenia na Norymberg spowodoway siln krytyk tej akcji (przyp. T.R.).

PODSTPY WOJENNE W POWIETRZU

47-

zamania kodzie, by Niemcy cieszyli si z przechwycenia jakiej wanej informacj:

dziki rzekomemu przeciekowi w alianckim systemie bezpieczestwa. Ale ten znan>
chwyt stosowano bardzo oszczdnie - zbyt atwo zdobyte i zdemaskowane kamstwc
jest krokiem do prawdy.
Wrg nie mg zobaczy, co dzieje si w Anglii, ale z pewnoci wiele sysza. Stratedzy kampanii powietrznej zaczli wic nadawa faszywe sygnay, ktre ujawniay
e gwne alianckie siy powietrzne gromadz si na paskich polach wschodniej Anglii (plan Quicksilver"). Natomiast dywizjony rzeczywicie bazujce w poudniowo-zachodniej Anglii zachowyway absolutn cisz radiow i przekazyway sobie
wiadomoci liniami naziemnymi. Amerykaskie i brytyjskie samoloty latay w decepcyjne misje pokrywajce si z prawdziwym atakami powietrznymi, cay czas sugerujc niemieckiemu nasuchowi, e ich bazy znajduj si we wschodniej Anglii
Przede wszystkim jednak zadaniem decepcji radiowej byo takie zagszczenie eteru,
by urzdzenia niemieckiego wywiadu radiowego byy zawalone robot bez chwili
wytchnienia. Niezalenie od wypeniania eteru wszelkim informacyjnym mieciem,
alianckie siy powietrzne systematycznie atakoway stacje nadawczo-odbiorcze na obu
obszarach - Neptuna" i Fortitude". W kocu przeprowadzili zmasowany nalof
Lancasterw na kwater dowdcz niemieckiego wywiadu radiowego w pnocno-zachodniej Europie, mieszczc si w Ferm d'Urville koo Cherbourga. Nalot byi
tak skuteczny, e po analizie zdj sporzdzono nastpujcy raport: Stacja jest kompletnie bezuyteczna, miejsce pene lejw trudnych do zasypania, instalacje nie dc
odtworzenia, a w kadym razie ich ponowne wzniesienie wymagaoby wielkiego wysiku". Ten i inne naloty na niemieckie stacje radiowe suyy te innemu celowi: zmuszay wroga do cigego odbudowywania systemw cznoci, czynic je atw ofiar
polowa Ultry". Mauis jednoczenie pracowicie przecinali kable telekomunikacyjne, co zmuszao Niemcw do korzystania niemal wycznie z cznoci radiowej.

Szczytem decepcyjnej bezwzgldnoci odznaczali si alianci w wyborze celw kampanii powietrznej. Obracali w perzyn zachodnioeuropejskie wzy kolejowe, drogi
elazne i mosty kolejowe. Ograniczali si jednak tylko do mostw na Sekwanie, aby
zasugerowa Niemcom, e inwazja nastpi w Pas de Calais. Pozostae mosty, te na
Loarze i na innych rzekach Francji, zbombardowali dopiero po D-Day". Midzy
21 kwietnia i 5 czerwca 1944 roku wszystkie mosty na Sekwanie midzy Rouen i Paryem wylatyway kolejno w powietrze. Rommel sam by wiadkiem takiego ataku,
kiedy 8 Thunderboltw z 9. amerykaskiej dywizji powietrznej zniszczyo 725 stp
stalowej konstrukcji mostu kolejowego na Sekwanie w Vernon, uywszy 8 ton bomb.
Ten sam los spotka ogem trzydzieci sze mostw. Bomby niszczyy baterie nadbrzene, stanowiska radarowe, lotniska, parki czogw, skady benzyny i oleju napdowego, siedziby sztabw (z wyjtkiem tych, ktre suyy celom Ultry"), a zwaszcza stanowiska broni V. A chocia wikszo z tych obiektw znajdowaa si w obszarze Fortitude", ich zniszczenie z powodzeniem suyo celom decepcji. Najcilej tajne memorandum zatytuowane Akcje tajne i decepcyjne w operacjach powietrznych,
Europejski Teatr Wojny" podsumowywao podstawow strategi tej kampanii: Sposb oraz intensywno bombardowa w adnym wypadku nie mog wskazywa na
cel, dat ani miejsce inwazji, std umocnienia nabrzene w rejonie Pas de Calais (tajny
i faszywy obszar inwazji) naley atakowa tak samo, a nawet z wiksz determinacj, jak cele w Normandii". Kademu kilogramowi bomb zrzuconych na obszar

474

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

inwazji, towarzyszyy dwa, zrzucone gdzie indziej. Najsilniejsz obron przeciwlotnicz Niemcy mieli w Pas de Calais i tam te gino najwicej sucych decepcji alianckich zag powietrznych.
Operacje lotnicze wspomagajce i zaopatrujce ruch oporu w Belgii i pnocnej
Francji, jak rwnie loty zwiadowcze nad okupowanymi przez wroga terytoriami,
powtarzay ten sam wzr. W okresie przedinwazyjnym na trzy tego rodzaju misje
powietrzne w obszarze planu Fortitude" tylko jedna bya kierowana do Normandii.
Faszywe misje zwiadowcze z rwn dokadnoci penetroway obszary objte planem Fortitude" jak obszary przyszej operacji Neptun". Piloci- zwiadowcy oczywicie nie rozrniali obszaru decepcyjnego od rzeczywistego, ale zgodnie z memorandum traktujcym o Akcjach tajnych i decepcyjnych" starano si im wpoi przekonanie, e celem inwazji bdzie strefa Pas de Calais, na wypadek, gdyby zostali zestrzeleni i przesuchiwani. Kampania powietrzna kosztowaa wiele ofiar, a wikszo z nich
trzeba zapisa na rachunek planu Fortitude".
Jak wiele strat alianci skonni byli ponie w imi pokonania Luftwaffe i ochronienia sekretw Neptuna"? Najcisze straty ponosili w nalotach na wzy kolejowe
w Akwizgranie, Hasselt, Juvisy, Lilie i Trappes, w wielu przypadkach dajc powody
do przypuszcze, e Niemcy byli o nich uprzedzeni, gdy jak zwykle chodzio o poderwanie Luftwaffe z ziemi i zmuszenie jej do walki. Sam Wingate wspomina, jak to
RAF by gotw odda Niemcom najnowszy model samolotu Spitfire. W tym celu przygotowali nawet spektakl decepcyjny, godzien porwnania z podstpem Meinetzhagena i Mincemeat" razem wzitych. Wzity do niewoli, znakomity pilot niemieckiego myliwca, fanatycznie oddany Fiihrerowi, zosta zabrany do bazy RAF w Leuchars
w Szkocji na przesuchanie". Odpowiedzialny za jeca oficer wywiadu RAF przerwa przesuchanie, wymawiajc si koniecznoci, jak to uj, spotkania si z kim
w sprawie psa". Kilka chwil pniej ludzie z obsugi naziemnej lotniska przycignli
pod okno pokoju przesucha nowiutkiego Spitfire'a, napenili bak paliwem, zakrcili rozrusznikiem i wyraziwszy zachwyt gonym okrzykiem To dopiero NAAFI!",
udali si na herbat. Bkitny jak niebo o poranku samolot mia tak pikn lini, e
w powszechnym mniemaniu aden prawdziwy pilot nie zaniechaby przelecenia si
nim. Tego wanie spodziewano si po Niemcu. Sztab decepcji powietrznych celowo
zostawi zestaw faszywych map w otwartym kokpicie. Wok nie byo ywej duszy.
Dla Niemca nie byo nic atwiejszego, ni wyj z pokoju przesucha (oficer dochodzeniowy w popiechu nie zamkn drzwi), wspi si do kabiny samolotu i uciec.
Ale, jak wspomina Wingate, Niemiec ani drgn. Siedzia posusznie przy oknie i gapi
si na Spitfire'a, cierpliwie czekajc na powrt oficera dochodzeniowego.
Wiadomo byo, e Luftwaffe zostaa mocno pobita w wielkich bitwach powietrznych zim i wiosn 1944 roku. Ale jak mocno? Cho Ultra" stanowczo przeczya
takim opiniom, to jednak nie udao jej si w tym kluczowym okresie dostarczy naczelnemu dowdztwu dokadnej oceny skadu i rozmieszczenia si Luftwaffe. W rzeczywistoci szacunki siy i zdolnoci bojowej Luftwaffe byy tak rnorodne", e jak odnotowuje oficjalna monografia amerykaska pod tytuem Atak przez Kana":
pojawiay si jak krliki wycigane z cylindra prestidigitatora". Wiele byo powodw tak drastycznej luki w rozeznaniu SHAEF, a wrd nich rywalizacja midzy tajnymi subami Ameryki i Wielkiej Brytanii i narzucony wywiadowi Luftwaffe ostry
reim bezpieczestwa informacji, ktre moga przej Ultra". Ponadto Niemcy byli

PODSTPY WOJENNE W POWIETRZU

475

coraz przebieglejsi; gra wywiadu i kontrwywiadu toczya si od tak dawna, e Luftwaffe nauczya si chroni swoje tajemnice. W rezultacie opinie Pentagonu i brytyjskiego ministerstwa lotnictwa na temat potencjau niemieckiego lotnictwa rniy si
zasadniczo, przy czym obie strony mogy mie skonno do wyolbrzymiania szacunkw. W miar zbliania si D-Day", plany naczelnego dowdztwa zaczy odzwierciedla jego gboki niepokj. Pomimo masywnych kampanii powietrznych, Luftwaffe nadal grozia operacji Neptun" fiaskiem. Z tego powodu znacznie zintensyfikowano akcje powietrzne, zwaszcza za te, ktre miay zabarwi prawd fikcje planu
Fortitude". Ogem w okresie od 1 kwietnia do 5 czerwca 1944 roku siy powietrzne
aliantw dokonay ponad 200 tysicy misji na cele w pnocnej Francji i Belgii i zrzuciy 200 tysicy ton bomb. Przed zakoczeniem kampanii efekt tych akcji by znaczcy, a koszty zatrwaajce. Straty wyniosy ponad 12 tysicy alianckich lotnikw
i 2 tysice samolotw, a wszystko to stao si podczas ostatnich paru tygodni powietrznego Blietzkriegu. Stracio ycie ogem 12 tysicy cywilw, zwaszcza na terenach
lecych na pnoc od Sekwany, czyli w obszarze Fortitude". Alianci stracili niemal
tyle samo ludzi w trakcie przygotowa do inwazji, co w dniach samej inwazji Francji.
Czy byo to konieczne? Naczelny dowdca tak uwaa, bo zameldowa Poczonemu
Szefostwu Sztabw: Nie zaniechalimy adnej okazji przyczynienia si do sukcesu
naszego ldowania w Normandii. Mam nadziej, e pniejsze zdarzenia usprawiedliwi podjte w tej sprawie decyzje..."
Wanym elementem kampanii przedinwazyjnej byy ataki na stanowiska i urzdzenia radarowe wzdu Kanau, przeprowadzane w interesie zarwno operacji Neptune", jak i planu Fortitude". Jeli alianci mieli osign efekt taktycznego zaskoczenia w D-Day", system radarowy wroga stojcy na stray rejonu inwazji musia by
zdezorganizowany. Ale aby ukry szczeglne zainteresowanie aliantw Normandi,
instalacje radarowe w innych regionach byy bombardowane nawet ciej, podnoszc
koszty ludzkie i materiaowe kampanii. Z czterdziestu dwch instalacji radarowych
midzy Wyspami Normandzkimi i Ostend wypado z gry ogem dwadziecia sze.
Jednak wiele z tych urzdze celowo oszczdzono, gdy tak dyktowaa nowa, wyrafinowana koncepcja technik wojny powietrznej i zwizanej z ni decepcji. W tym czasie bowiem alianci testowali i ulepszali nowy wariant forteli, ktre miay by zastosowane w D-Day". Do oszukiwania niemieckiego sprztu radarowego, ktremu tylko
dlatego pozwolono przetrwa, przeznaczono wszystkie radiowe lub elektroniczne
rodki zapobiegawcze RCM i ECM.
Ostateczne testowanie decepcji ECM dokonao si w kwietniu i maju 1944 roku
w zamku Tantallon, pooonym na cyplu koo Firth of Forth. Tam, w chacie pod czerwonymi ruinami zamku, elektronicy z amerykasko-brytyjskiego laboratorium 15
(ABL-15) w Harwardzie, pod wodz Roberta Cockburna i przy wsppracy Joan
Curran, zgromadzili najnowszy arsena niemieckiego sprztu radarowego, zwdzonego" jeszcze w lutym 1942 roku podczas nalotu na Bruneval i uzupenionego czciami i kawakami skrztnie zbieranymi w Afryce, na Sycylii i we Woszech. Grupa ta
zaja si prac nad urzdzeniem ECM nazwanym Window".
Window" by brytyjskim kryptonimem dipolu; Amerykanie nazywali go Chaff".
Skada si z pasw metalowej folii, ktr mona byo odwija w dowolnych ilociach
z nadlatujcych na cel samolotw, uzyskujc efekt radarowych ekranw, dziaajcych

476

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

na zasadzie zamy w ludzkim oku - rozrnienie nadlatujcych obiektw stawao si

niemoliwe. Jednak w prostocie technicznego rozwizania dipola krya si jego sabo. Wielka Brytania i Niemcy odkryli skuteczno dipola duo wczeniej w tej wojnie, ale poniewa obie strony miay sieci radarowe, od ktrych w duym stopniu zaleaa ich obrona, a poza tym byy niewiadome ukrywania tego samego sekretu, adna
ze stron nie kwapia si z ich uyciem, ze strachu przed zdradzeniem pomysu i spotkania si z odwetem.
Decyzje o zaniechaniu uycia dipoli zapady na najwyszych szczeblach dowdztw
tak alianckich, jak i pastw Osi. Goering jednak kaza sobie przedstawi raport na
temat ich skutecznoci w warunkach ostrzau, a Churchill, jak to on, by gotw zaakceptowa cikie straty, aby tylko ochroni brytyjski radar. Ale Brytyjczycy, ktrzy
26 lipca 1943 roku maczali palce w wielkim nalocie na Hamburg, od tamtego czasu
uywali Window" do zakcania i oszukiwania niemieckich ekranw radarowych.
Zrobili to nie bez powodu, poniewa tak ulepszyli now bro elektroniczn, e
w tej dziedzinie pozostawili Niemcw daleko w tyle. Dr Curran, wybitna specjalistka
od radarw, odkrya, e kiedy dipole zrzucano z kilku tylko samolotw w przewidzianych i kontrolowanych okolicznociach, przekazyway one na ekrany radarowe
echa o charakterystyce do zudzenia przypominajcej nadlatujc flot powietrzn.
Dr Curran rozwina swoje eksperymenty a do zbudowania urzdzenia elektronicznego, ktre nazwaa Moonshine" do zastosowania na statkach lub w samolotach.
Moonshine" wyapywa impulsy wrogiego radaru, wzmacnia je i zwraca" nadawcy
z efektem objaww zbliajcej si flotylli statkw lub grupy samolotw. Sowem
Moonshine" mg zasugerowa nieprzyjacielowi, e grozi mu wizyta wielkiej formacji okrtw lub samolotw, cho w rzeczywistoci mia do czynienia tylko z kilkoma, ale za to wyposaonymi w Moonshine".
Potencja Moonshine", jako decepcji zdolnej zmyli niemieck obron nabrzen,
zosta natychmiast dostrzeony przez profesora Edwarda Neville'a da Costa Andrade, wspaniaego, lecz oryginalnego czonka LCS. Zaleci on przetestowanie urzdzenia w akcji i 6 kwietnia 1942 roku 9 myliwcw Defiant wyposaonych w Moonshine" kryo nad Portland, sugerujc Niemcom, e dua grupa amerykaskich bombowcw zblia si do Cherbourga. Nasuchy Ultry" wykazay, e trzydzieci niemieckich myliwcw - caa dzienna obrona powietrzna przewidziana do obrony portu - wzniosa si w powietrze, by odeprze nieistniejce zagroenie. 17 kwietnia 1942
roku uyto Moonshine" do odcignicia Luftwaffe od miejsca rzeczywistego ataku.
I kiedy wyposaone w Moonshine" myliwce Defiant kryy nad Tamiz, wzmacniajc impulsy emitowane przez strumienie bombowcw gromadzcych si do nalotu, Ultra" wyjawia, e kontroler Luftwaffe poderwa 144 myliwce na spotkanie decepcyjnego ataku. Natomiast atak rzeczywisty - nalot Latajcych Fortec" amerykaskiej 8. armii lotnictwa na Rouen - spotka si z oporem tylko 70 myliwcw. Udowodniona skuteczno Moonshine" w walce powietrznej spowodowaa, e prowadzono dalsze badania nad udoskonaleniem systemu na uytek wojsk inwazyjnych.
Aby wyprbowa rezultaty cznego uycia Window" i Moonshine", doktorzy
Cockburn, Curran oraz ich asystenci w Tantallon zadali uycia Stirlingw i Lancasterw, kanadyjskiego niszczyciela Haida" i pewnej liczby innych jednostek morskich i powietrznych. Stirlingi latay nad prbnym obszarem na wybranej wysokoci
i z przewidzian prdkoci, zrzucay rolki Window" w przewidzianym tempie.

PODSTPY WOJENNE W POWIETRZU

477

Lancastery wyposaone w radary radiolokacyjne latay nad nimi w rwnie skomplikowanym reimie lotu, podczas gdy Haida" i maa flotylla traowcw pyny do
Firth w lad za Filbertami", balonami marynarki wojennej z wbudowanymi reflektorami radarowymi. Haida" i traowce miay nadawa impulsy Moonshine" do radarw Lancasterw, a kiedy to robiy, kombinacja Window"-Moonshine"-reflektory
Filbert" wywoaa na ekranach kineskopw wraenie zbliania si wielkiej eskadry
okrtw w szyku pokrywajcym 200 mil kwadratowych i pyncych do brzegu z prdkoci dokadnie tak, z jak miaa si porusza prawdziwa flota inwazyjna. Testy
zakoczyy si sukcesem i Taxable" oraz Glimmer" - elektroniczne operacje decepcyjne majce wywoa wraenie, e dwie wielkie floty zbliaj si do wybrzey francuskich midzy Hawrem i Calais, kiedy prawdziwa flota inwazyjna para do Zatoki
Sekwany - zostay zaaprobowane do wykorzystania w planie Fortitude" midzy
pnoc i witem D-Day".
Nastpnie dr Cockburn, znowu wykorzystujc okrt Haida" i traowce, sprbowa innego podstpu. Kiedy prbna flota dotara do punktu odlegego o 10 mil od
cypla, zatrzymaa si tam i przycumowaa swoje balony Filbert". Wtedy Lancastery
i Stirlingi przeleciay nad tym punktem i jednoczenie wczono wszystkie urzdzenia Moonshine" i kineskopy. Tym razem jednak wzmacniacze dwikw na odziach
zaczy wydawa dwiki skowytu i szczku zrzucanych kotwic oraz ryku schodzcych do ldowania samolotw. Ekrany pokryy samoloty, lecce na wysokich obrotach silnikw. Wizualnie, akustycznie, pod wszelkimi ktami padania fal wygldao
na to, e w wytypowanym miejscu znajduje si wielka flota inwazyjna stojca ju
u brzegw, czynica zamieszanie zwizane z dziaaniami poprzedzajcymi desant.
Bya to o wiele bardziej wyrafinowana wersja tricku hamujcego reakcj Niemcw na
atak Montgomery'ego pod el Alamejn. Ta ulepszona wersja decepcji elektronicznej
miaa jeszcze raz odwrci uwag Niemcw od ataku na Normandi.
Usatysfakcjonowany wynikiem testu Cockburn przystpi do swojej nastpnej
i ostatniej ju decepcji. Samoloty znw latay nad obszarem i o okrelonej godzinie,
miejscu i wysokoci, a przez ekran Window" zrzucono setki spadochroniarzy - manekinw. Kiedy uderzyy one o ziemi, wybuchy" odgosami bitwy ldowej: ogniem
karabinw maszynowych, pistoletw i warkotem strzelb. Jednoczenie z manekinami zrzucono kilku prawdziwych spadochroniarzy SAS, a ci po wyldowaniu wczyli wzmacniacze i nagrania ognia, wrzaskw onierzy, krzykw o pomoc, guchych
odgosw padajcych cia. Uwolnili take chemiczne preparaty, ktre w formie lekkiego dymu rozsieway zapachy towarzyszce bitwie. Testy te take byy pomylne
i stay si podstaw projektu Titanic", podstpu skaniajcego wroga do zwrcenia
uwagi na ldowanie brygad i dywizji manekinw, podczas gdy prawdziwych najedcw zrzucano w zupenie innych rejonach.
Po zakoczeniu testw Cockburn i jego zesp powrcili do Londynu, aby rozpocz prace nad wyposaeniem rozmaitych jednostek morskich w odpowiednie urzdzenia decepcyjne, natomiast zaogi powietrzne nadal ulepszay precyzj technik latania i korzystania z cakowicie nowego systemu pilotau automatycznego. Decepcje
ECM zday egzamin na poligonach powietrznych w Szkocji i zostay zastosowane
w
czasie inwazji. Wiedz wojskow wzbogacia nowa jej dziedzina - szachrajstwo
elektroniczne. Mona by j wczy do arsenau broni, ktre zrewolucjonizoway techniki walki i zmieniy wymiar wojny. Jak kiedy strzelba, karabin maszynowy i czog.

SUBY BEZPIECZESTWA

479

Wszyscy znamy zasady bezpieczestwa - nie gada i pilnowa dokumentw. Od przestrzegania tych zasad nie ma odpoczynku a do chwili, gdy pomylnie przeprowadzimy operacj
Neptun", Dowdcy odpowiadaj za dyscyplin w swoich oddziaach i bd stosowali najsurowsze kary dyscyplinarne za ich pogwacenie.

Suby bezpieczestwa
W Anglii wiosna roku 1944 bya por wyjtkow. Przed zbliajcym si D-Day",
w kbach - tym razem zbawczej - mgy toczyy si miliony ludzi i pojazdw. Oprcz
usunej mgy alianci zatrudnili w subie decepcji wyrafinowane rodki ostronoci.
Niezbyt wylewni Brytyjczycy stali si do przesady podejrzliwi i ostroni. Kwito wcibstwo i donosicielstwo, kady wioskowy policjant wypatrywa niemieckich szpiegw,
niedyskrecje i strzpienie jzyka urastay do rozmiarw zbrodni. Haso rzucone przez
rzd brytyjski na pocztku wojny - gadulstwo kosztuje ycie" - zrodzio prawdziw
kampani wojenn. Historyk i socjolog tych czasw napisa: Tpienie plotkarstwa
i gadulstwa stao si narodowym sportem - obsesj Brytyjczykw. Zewszd pyny
ostrzeenia - z gazet, z ambon kocielnych, ze szkolnych katedr. Nie budziy zdziwienia masowe zloty lig antyplotkarskich".
Po przyjedzie do Londynu Eisenhower nie omieszka skorzysta ze swoich
uprawnie prokonsula i pouczy rzd brytyjski o koniecznoci stosowania nadzwyczajnych rodkw bezpieczestwa. A w licie, wystosowanym do brytyjskich Szefw Sztabw, nowy naczelny dowdca napisa: Obciylibymy nasze sumienia
ciarem nie do zniesienia, gdybymy zaniedbali lub zaniechali jakiegokolwiek rodka ostronoci i narazili na fiasko najwaniejsz operacj tej wojny". List ten przypiecztowa na pewien czas los Brytyjczykw - okazao si wkrtce, e mieszkaj
w odizolowanym od reszty wiata pastwie policyjnym. Kraj praktycznie odcito
od midzynarodowej cznoci telefonicznej. Wrd pomrukw niezadowolenia
prasa respektowaa ograniczenia. Sam Churchill opowiedzia si za cenzur prasy,
gdy kapitan B.H. Liddell Hart, opracowujcy dla Eisenhowera charakterystyki osobowoci i przydatno dowdcw nieprzyjacielskich, wykaza, e mogli oni bez trudu
doj prawdy o poczynaniach i zamiarach aliantw w okresie od czerwca 1943 do
lutego 1944 roku z lektury gwnych dziennikw brytyjskich i amerykaskich. Jednoczenie Niemcy niewtpliwie korzystali z kadej sposobnoci kontrolowania najzwyklejszych rozmw telefonicznych, prowadzonych przez onierzy czy urzdnikw. Wpaday im w rce listy z inwazyjnej" czci Anglii, przechwytywali telegramy. Ale teraz wprowadzenie ostrej cenzury opnio bieg poczty zagranicznej i wojskowej, z niewielkimi wyjtkami wstrzymano podre, zakazano odwiedzin na wyspach.
Jeszcze surowsze restrykcje odnosiy si do onierzy wszystkich stopni. Eisenhower natychmiast po objciu stanowiska ostrzeg swoich podwadnych:

Stworzono specjalne procedury ochrony wszelkich dokumentw traktujcych

0 czasie i miejscu inwazji. Tryb postpowania z dokumentami nazwano The Bigot
Procedur". Pocztkow kolejno liter To Gib" odwrcono i od tego czasu nazwa
Bigot" staa si kryptonimem osb i dokumentw chronicych tajemnice operacji
Neptun". Sowem - tylko Bigoci" mieli wgld w dokumenty oznaczone znakiem
Bigot"; a zasuy na miano Bigota" byo trudniej, ni dostpi zaszczytu czonkostwa dobrego klubu angielskiego. Po obu stronach Atlantyku kadego Bigota"
nie tylko sprawdzano przed dopuszczeniem go do sekretw planu Neptun", ale
1 stale go obserwowano. adne rodki bezpieczestwa nie mogy jednak zapobiec
naruszaniu regu bezpieczestwa. Nawet w przypadku Bigotw" dochodzio do
ich amania.
Jednym z pierwszych wypadkw naruszenia zasad bezpieczestwa bya zagadkowa afera, ktrej sprawc by sierant Thomas P. Kane. Pod koniec marca 1944 roku FBI
powiadomio generaa Claytona Bissela, szefa amerykaskiego wywiadu wojskowego w Pentagonie, e w biurze wojskowej sortowni listw w Chicago przypadkowo
otworzono pakiet cile tajnych papierw. W ten sposb cztery nieupowanione osoby z kwatery amerykaskiej poczty wojskowej poznay zawarto paczki. Nikt nawet
nie prbowa ponownie jej zapiecztowa. Nada j sierant Thomas P. Kane, Niemiec
z pochodzenia, sekretarz generaa Roberta W. Crawforda, szefa sekcji zaopatrzenia
artylerii w naczelnym dowdztwie w Londynie. Najdziwniejsze byo to, e Kane wysa paczk do Dywizji artylerii, G-4", ale pod nazw adresata umieci adres swojej
siostry w Chicago, w dzielnicy zamieszkiwanej przewanie przez ludno pochodzenia niemieckiego.
Spraw natychmiast zainteresowa si genera Thomas J. Betts, zastpca szefa wywiadu naczelnego dowdztwa. Powag sytuacji Betts wyrazi nastpujco:
Drczya nas dokuczliwa niepewno, jak dugo to trwao i czy trwa nadal. Dokumenty
byy bardzo wane, poniewa ujawniay docelow dat, miejsce inwazji i harmonogramy
przygotowa do operacji oraz jej fazy wstpnej. Opatrznoci tylko moemy zawdzicza, e
zostao nam sze tygodni na przeprowadzenie dochodzenia i ustalenie, czy bdzie trzeba
zaleci zmiany w planie Neptun".

Akta Kane'a i jego rodziny wiadczyy o ich lojalnoci, a w kadym razie o braku
Powiza z organizacjami pronazistowskimi. Postawiony przed trybunaem departamentu stanu Kane przyzna, e sam odrcznie napisa adres na paczce. Nie potrafi
jednak wyjani, dlaczego tajne dokumenty wysa do swojej siostry. Butcher (kronikarz Eisenhowera) napisa, e siostra Kane'a bya powanie chora, a podoficer by
Przemczony i myla o niej. Niezrczne postpowanie z paczk mogo wskazywa,
e nie bya to sprawka profesjonalnego szpiega, dodaje Butcher, ale fakt faktem - sia
naszych wojsk inwazyjnych, wyposaenie, miejsce rozlokowania i data inwazji przez
jaki czas byy wystawione na pokaz".

480

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

FBI otrzymao polecenie obserwowania wszystkich osb, ktre zetkny si z dokumentami Kane'a. Trzymano je pod obserwacj. Ich telefony byy na podsuchu a
do D-Day". Afera dugo nie daa o sobie zapomnie, bo zarwno w Londynie, jak
i w Waszyngtonie niektrzy ludzie ze sub bezpieczestwa byli przekonani, e przeciek w jaki sposb czy si z chicagowsk Tribune", traktowan z niechci po
opublikowaniu na jej amach informacji o zamaniu szyfru japoskiej marynarki wojennej. Odkryto bowiem, e na krtko przed D-Day" korespondent Tribune" prbowa opuci Wielk Brytani w jednym z amerykaskich transportw morskich mimo
zakazu wyjazdw. Niesubordynacj trzeba byo jednak potraktowa jako zwyky wybryk, gdy nie udao si go powiza z afer Kane'a.
Jeszcze nie mino zamieszanie spowodowane przez Kane'a, a ju nadesza nastpna afera, tym razem z udziaem przyjaciela samego Eisenhowera. Sprawa dotyczya generaa majora Henry'ego Jervisa Friese Millera, liczcego 55 lat wybitnego
oficera armii amerykaskiej. Razem z Eisenhowerem ukoczy w roku 1915 West Point i awansowa do dowdztwa si powietrznych. Na czas inwazji zosta kwatermistrzem 9. armii powietrzno-desantowej. By Bigotem".
Wieczorem 18 marca 1944 roku Miller wzi udzia w obiedzie dla pielgniarek
amerykaskiego Czerwonego Krzya, wydanym przez generaa Edwina L. Siberta,
szefa wywiadu na Europ i pniej G-2 przy 12. Grupie Armii Bradleya. Przyjcie
odbywao si w restauracji hotelu Claridge". Nagle Miller zacz uskara si na
trudnoci zaopatrzenia ze Stanw Zjednoczonych. A nastpnie, nie ciszywszy nawet
gosu, owiadczy, e inwazja nastpi przed 15 czerwca 1944 roku. Sibert najpierw
osupia, a potem wpad w furi. Nastpnego ranka donis o sprawie Bradleyowi.
Bradley, cho zna i lubi Millera, przyzna pniej: Nie miaem wyboru. Zadzwoniem do Ike'a..."
Eisenhower by absolutnie bezlitosny: po krtkim dochodzeniu nakaza Millerowi
najbliszym statkiem wraca do Stanw Zjednoczonych i zdegradowa go do rangi
podpukownika. Niektrzy oficerowie - napisa Bradley - protestowali, twierdzc,
e Ike zareagowa z niepotrzebn ostroci, ale ja do nich nie naleaem. Na miejscu
Eisenhowera postpibym rwnie surowo... Kara ta uzmysowia Brytyjczykom, e
nie zamierzamy tolerowa podobnych przejaww niefrasobliwoci i bufonady".
Miller pozbiera protesty kolegw i napisa w licie do Eisenhowera: Prosz tylko
o odesanie mnie do domu w moim obecnym stopniu (tzn. generaa brygady), bd
czeka na udzia w akcji, ktr wyznaczy mi los". Podkrela te ostro, e jest niewinny, ale i to mu nie pomogo. Eisenhower odpowiedzia: Martwi mnie rola sdziego,
gdy oskaronym jest oficer z charakterem i dobr opini, w dodatku stary i wyprbowany przyjaciel. Wanie ze wzgldu na twoj dug i chwalebn sub czuj si
usprawiedliwiony, zaleciwszy kar jedynie administracyjn, a nie bardziej drastyczn".
Niemal natychmiast po sprawie Millera zasady bezpieczestwa naruszyli Brytyjczycy. W kwietniu 1944 roku zastpca brygadiera Lionela Harrisa, szefa wydziau
telekomunikacji SHAEF, zameldowa o zgubieniu planu cznoci SHAEF operacji
Neptun". Pamita tylko, e z papierami w aktwce wraca do domu tramwajem
przez stacj Waterloo. Zgubienie papierw wydawao si niepojte, gdy plik by gruby jak Przemino z wiatrem". Harris podejrzewa nawet, e czowiek ten si upi.
Zgubienie planw byo spraw bardzo powan, bo zawieray one szczegowe zestawienie wszystkich sieci radiowych i szyfrw, jakich miano uy w godzinie ataku.

SUBY BEZPIECZESTWA

481

Dowiadczony ekspert niemieckiego wywiadu radiowego mg wydedukowa rozmieszczenie i przeznaczenie si inwazyjnych, a take co na temat czasu i miejsca akcji.
Gdyby dokument dosta si w rce Niemcw, a rzdy amerykaski i brytyjski nie
zgodziyby si na ryzyko klski na Odlegym brzegu" - operacja Neptun" nie doszaby do skutku. Z cikim sercem Harris postanowi uda si do Smitha i poinformowa go o fatalnej stracie. Ale zanim to zrobi, otrzyma telefoniczn wiadomo
z biura rzeczy znalezionych Scotland Yardu, e jest tam aktwka naleca do oficera
z Norfolk House. W rodku, powiedzia oficer Scotland Yardu, znajduj si jakie
dokumenty ze stemplem Bigot" i cile tajne", zwizane chyba z dziaalnoci radiow oraz (sic!) para skarpetek i butelka piwa. Oficer policji chcia jeszcze wiedzie,
czy dokumenty s wane, a jeli tak, czy kto z Norfolk House mgby wysa posaca, bo on nie ma nikogo pod rk? Harris osobicie pogna przez Plac witego Jakuba, aby odebra aktwk. Okazao si, e dostarczy j kierowca takswki, ktra podrzucia pasaera na stacj Waterloo.
Nie miaa takiego szczcia druga zaginiona aktwka z dokumentami. W marcu i kwietniu Luftwaffe przeprowadzia seri ostrych nalotw na urzdniczy kwarta londyskich ulic, a midzy innymi deszcz bomb spad midzy Norfolk House
a Paacem w. Jakuba. Szrapnel uszkodzi Norfolk House z jego sekcj wywiadu.
A przed paacem bomba dosownie rozerwaa oficera odpowiedzialnego za radiowe decepcje planw Fortitude" i Quicksilver", podpukownika Finlaya Austina. Aktwka, ktr Austin mia przy sobie, zawieraa najwaniejsze dokumenty
planu radiowego dla Fortitude". Nigdy ich nie odzyskano. Przypuszczano, jako
e dochodzenia sdowe i policyjne niczego nie wyjaniy, e dokumenty po prostu
spony, gdy bomba wypeniona bya materiaami wybuchowymi opartymi na
aluminium. Do czasu przeszkolenia nowego kierownika sekcji decepcje radiow
planu Fortitude" zawieszono.
Na kilka zaledwie tygodni przed inwazj w naczelnym dowdztwie wojsk amerykaskich zdarzyo si trzecie powane naruszenie zasad bezpieczestwa. Winowajc
by oficer marynarki wojennej - komandor Edward M. Miles, pomocnik admiraa
sir Harolda R. Betty" Starka, dowdcy amerykaskiej marynarki wojennej w Europie i jednego z gwnych planistw operacji Neptun". Skarcym by marszaek si
powietrznych sir Trafford Leigh-Mallory, dowdca Taktycznych Si Powietrznych planu
Neptun". Zawiadomi on Eisenhowera, e Miles ujawni publicznie szczegy zbliajcych si operacji, w tym ich miejsca, przegrupowania, siy i daty". Niedyskrecja
miaa miejsce na przyjciu wydanym przez pukownika sir Williama Dupree, waciciela browaru piwnego. Leigh-Mallory uwaa, e Miles by wyranie pod wpywem alkoholu".
21 maja 1944 roku Eisenhower napisa do Starka: Jestem powanie zaniepokojony, jeli nie zaalarmowany doniesieniem na temat niedyskrecji Milesa i jeli raport
zostanie potwierdzony faktami... to bd musia uzna postpowanie Milesa za nadzwyczaj szkodliwe. Wiem, e podejmiesz szybk i skuteczn decyzj w tej sprawie..."
Dwa dni pniej Stark odpowiedzia, e odesa Milesa do domu. Nie mam wyboru.
Bdzie nam go bardzo brakowao, zwaszcza e jeszcze nie mam nastpcy na jego
miejsce, ale te uwaam, e takich rzeczy nie mona tolerowa".
Jednoczenie Eisenhower napisa do Marshalla, e niedyskrecja Milesa wstrzsna nim i e najchtniej sam by go zastrzeli". W Waszyngtonie Milesowi dano szans

482

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

rehabilitacji, a on sam prywatnie rozgasza, e pad ofiar intrygi. Po okresie ciszy

w sprawie rzeczywicie zosta zrehabilitowany, powierzono mu dowdztwo dywizji
transportowej na Okinawie podczas ataku w roku 1944, zdoby brzow gwiazd
z odznaczeniem bojowym. Odznaczy si rwnie podczas inwazji na Filipiny.
Dla Eisenhowera wpadki Millera i Milesa byy prawdziwym ciosem, gdy rzucay
niekorzystne wiato na poczucie odpowiedzialnoci kadry amerykaskiego sztabu
w Londynie. Rzecz jasna w dowdztwie rozmiarw SHAEF trudno byo unikn przypadkowej niedyskrecji, ale na pewno nie mona tumaczy zwykym zbiegiem okolicznoci kolejnego przecieku przez mur rodkw bezpieczestwa. W maju 1944 roku
pewien brytyjski oficer jecha do pracy tramwajem i swoim zwyczajem wypenia czas
podry rozwizywaniem krzywek, zamieszczanych w jego ulubionej gazecie porannej - w Daily Telegraph". Krzywka nosia numer 5775, a jej haso numer 17
poziomo brzmiao - One of the U.S.". Odpowied brzmiaa Utah". Amator krzywek by czonkiem sztabu naczelnego dowdcy i zna wikszo kryptonimw uytych w planach operacji Neptun". Nazw Utah" nadano jednemu z dwch gwnych przyczkw w Normandii. Zdziwienie oficera wzroso, gdy doszed do krzywki numer 5792 i odkry, e odpowiedzi na haso Czerwony Indianin znad Missouri" jest Omaha" - kryptonim innego z wanych amerykaskich przyczkw. Gdy
dotar do krzywki numer 5797, odpowiedzi na haso Ten z nielicznych wielkich
Wigw, ktry troch z tego uszczkn czasami" by Overlord" - pod ktr to nazw
krya si cao alianckiej strategii w pnocno-zachodniej Europie roku 1944. Ale to
nie wszystko. Krzywka numer 5799 daa omioliterowego sowa na haso Ten
krzew jest fabryk niemowlcych powijakw", czyli mulberry" - morwa - kryptonim budowanych w najgbszej tajemnicy ruchomych nabrzey desantowych, ktre
miay by uyte w czasie inwazji. I w kocu - pojawi si pity kryptonim, jako rozwizanie hasa - Brytania i on trzymaj ten sam przedmiot" - Neptun" - najtajniejszy kryptonim tego czasu, czyli nazwa samej inwazji.
Wadze bezpieczestwa z miejsca przeprowadziy ledztwo, dotary do autorw
krzywek, ale niczego obciajcego nie znaleziono. Jeden z nich - Leonard Sidney
Dawe wid przykadne ycie nauczyciela w Leatherhead, satelickim miasteczku pod
Londynem. Pozostae krzywki uoy jego przyjaciel, Neville Jones, te nauczyciel.
Dawe od dawna, bo od ponad dwudziestu lat dostarcza krzywek dla Daily Telegraph". Zgodnie z jego wyjanieniami krzywki czsto byy publikowane nawet po
szeciu miesicach od chwili przysania ich do redakcji, a w takim razie zostay uoone przed powstaniem zawartych w nich kryptonimw. Spraw zamknito. Ale dwadziecia pi lat pniej, na sympozjum dla uczczenia dwudziestej pitej rocznicy
D-Day", George M. Elsey, prezydent amerykaskiego Czerwonego Krzya i historyk marynarki wojennej, sugerowa niedwuznacznie, e w sprawie tego epizodu mona
zapewne powiedzie wicej, ni kiedykolwiek udowodniono. Czy rzeczywicie by
to zbieg okolicznoci? Czy ci ukadajcy krzywki nauczyciele brytyjscy byli tak naiwni i niewinni?" Odpowiedzi na te pytania nigdy nie znaleziono.
Jedn z podstaw bezpieczestwa planu Neptun" by rozkaz Eisenhowera, zakazujcy ludziom w mundurach, a znajcym choby cz planu inwazji, uczestnictwa
w operacjach grocych wziciem ich do niewoli. A jednak rankiem 7 maja 1944 roku
suby bezpieczestwa SHAEF dowiedziay si, e komandor Ronald Ivelaw-Chapman zagin w czasie przeprowadzania nalotu bombowego RAF na skady amunicji

SUBY BEZPIECZESTWA

483

w Le Mans. Ivelaw-Chapman mia w amerykaskich siach zbrojnych stopie rwny

generaowi brygady i suby bezpieczestwa SHAEF poprosiy ministra lotnictwa
o wszczcie dochodzenia na temat jego znajomoci spraw zwizanych z operacj
Neptun". Pierwsza cz raportu ministra lotnictwa rozpraszaa wtpliwoci Ivelaw-Chapman, jako dowdca bazy bombowcw w Elsham Wolds w Lincolnshire, nie musi zna planw inwazyjnych. Ale druga cz raportu postawia wszystkich na nogi - tu przed przejciem do Elsham Wolds by czonkiem sztabu planistycznego w ministerstwie lotnictwa w charakterze specjalisty ruchu oddziaw spadochronowych i mia kontakt z Morganem w COSSAC. Mg zatem co wiedzie na
temat planw operacyjnych spadochroniarzy w operacji Neptun". Poza tym - jak
owiadczy minister lotnictwa - nie zosta upowaniony do udziau w nalocie.
Pniej Ivelaw-Chapman dowodzi, e mia prawo polecie nad terytorium wroga, chocia przyzna, e zabra si na pokad bombowca jako dodatkowy czonek
zaogi". Nie to jednak byo wane. Kluczowym dla SHAEF pytaniem byo - czy Ivelaw-Chapman przey, czy poleg? Po przesuchaniach wrd zag pidziesiciu
biorcych udzia w nalocie Lancasterw okazao si, e samolot Ivelaw-Chapmana
zosta, jako jedyny, zestrzelony po pitnastu minutach lotu powrotnego z Le Mans.
Zauwaono kilka spadochronw w miejscu jego zestrzelenia, a wic byo moliwe, e
Ivelaw-Chapman przey. Tak te i byo. Wyldowa bezpiecznie prosto w ramiona
ludzi z oddziau Donkeymana", operujcej w departamentach Eure i Orne siatki ruchu oporu pod auspicjami F-Force. Niebezpieczestwo polegao na tym, e siatk
Donkeyman" dowodzi Roger Bardet, Francuz, ktry bez wiedzy SOE zosta niemieckim agentem.
Donkeyman" powiadomi SHAEF o przejciu Ivelaw-Chapmana i poprosi o szybkie zabranie go z Francji. Do przeprowadzenia tej operacji Londyn powoa sekcj
MI-9, organizacj zajmujc si wytyczaniem szlakw i aranowaniem ucieczek z kontynentu. SHAEF tymczasem skontaktowao si z podpukownikiem Aireyem Neave,
ktry mia si zaj bezpiecznym dostarczeniem zguby do domu. Neave, w czasach
pokoju prawnik, przyszed do MI-9 z Gabinetu Wojennego. Zasyn ucieczk z zamku Colditz koo Lipska w styczniu 1942 roku. Przedosta si wwczas do Szwajcarii,
skontaktowa si z Burgundy" - agentem francuskim i twrc szlaku Burgundy",
ktrym onierze alianccy, lotnicy i agenci uciekali z Parya do Douarnenez, maego
portu midzy Brestem i Quimper w Bretanii. Czy Burgundy" mgby znale Ivelaw-Chapmana i wyprawi go z Francji? Burgundy" zgodzi si. Pod sam koniec
maja udao mu si. Ivelaw-Chapman w cywilnym ubraniu by w kryjwce ruchu oporu okoo 60 mil od Le Mans. Lysander mia zabra go w nocy z 8 na 9 czerwca 1944
roku. Ale jak stwierdzi Ivelaw-Chapman, dziesi godzin przed przylotem Lysandera agenci Gestapo otoczyli dom, w ktrym si ukrywa, i zaaresztowao go. Na szczcie udao mu si im wymkn tu po rozpoczciu inwazji. Gestapo w ogle nie pytao
go o operacj Neptun"; byo zainteresowanie wycznie tym, kto da mu francuskie dokumenty tosamoci. Rwnie przesuchujcy go oficer dochodzeniowy LuftWaffe w Oberursel koo Frankfurtu pyta go tylko o skad formacji bombowych. Niemcy
koncentrowali si jedynie na policyjnych i wywiadowczych aspektach przesucha.
Osobnym zmartwieniem dla wadz bezpieczestwa SHAEF bya osoba samego
naczelnego dowdcy. W roku 1942, kiedy Eisenhower po raz pierwszy przyby do
Londynu na stanowisko gwnodowodzcego ETOUSA, przydzielono mu w roli szo-

484

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

fera okoo trzydziestoletni wwczas Irlandk, Kay Summersby, przedwojenn modelk i aktork filmow, ktra po wybuchu wojny wstpia do Brytyjskich Terytorialnych Sub Pomocniczych (ATS) w stopniu szeregowca. Kiedy na scenie pojawi si
Eisenhower pani Summersby bya zarczona z pewnym amerykaskim pukownikiem, ktry zgin pniej w Tunezji, gdzie Summersby rwnie zostaa wysana w czasie, gdy Eisenhower organizowa kwater dowdcz w Algierze. Staa si jego zaufan sekretark, szoferk, hostess i przyjacik. Naleaa do jego subowej rodziny" przez ca kampani w Pnocnej Afryce.
Kiedy Eisenhower przyjecha do Londynu jako naczelny dowdca operacji Neptun" i Overlord", Summersby przybya w lad za nim. Bya obywatelk brytyjsk,
ale zaatwia sobie przeniesienie do Korpusu Armii Kobiet Amerykaskich. Spdzaa
duo czasu w kwaterze Eisenhowera przy Telegraph Lodge, czsto bya widywana
u jego boku przy okazji wanych spotka towarzyskich. W kocu Eisenhower drog
urzdow poprosi Marshalla o zgod na rozwd z on Mamie i polubienie pani
Summersby. Marshall ostrzeg go kategorycznie, e taki krok bdzie zabjczy dla jego
kariery.
W atmosferze oficjalnej dezaprobaty i skrpowania, Eisenhower uparcie kontynuowa zwizek. Jego romans by jednak jedn z najpilniej strzeonych tajemnic, gdy
Churchill obawia si propagandowego wydwiku, jaki mgby sprawie nada
Goebbels, gdyby taka gratka trafia mu w rce. Oczywicie wadze bezpieczestwa
skrupulatnie sprawdziy, kim jest przyjacika Eisenhowera. Pierwszym pytaniem byo
pochodzenie pani Summersby. Urodzia si jako Kathleen McCarthy-Morrogh na
wyspie Inish Beg, naprzeciw hrabstwa Cork. Fakt, e bya Irlandk wyklucza jej kontakty z Bigotami" i ich tajemnicami. Tymczasem otoczenie Eisenhowera w SHAEF
przy niej omawiao najtajniejsze sprawy, a gdy Butcher na pewien czas subowo
wyjecha, prowadzia tajny dziennik naczelnego dowdcy. Jej dostp do tajemnic alianckich by tym bardziej alarmujcy, e - jak wiedziano - odwiedzaa od czasu do czasu
amerykaski bar w hotelu Savoy", ktrego bywalcami byli amerykascy korespondenci zagraniczni. Miaa te zwyczaj jada obiady z Frankiem McGee, wybitnym dziennikarzem amerykaskim, a pniej wielk osobowoci telewizyjn. McGee szala za
pani Summersby i nie aprobowa jej zwizku z Eisenhowerem. Smith, ktry wiedzia
o trjkcie, baga tylko naczelnego dowdc, by ten by ostrony. Eisenhower stara
si uwaa. Sytuacja dojrzewaa do melodramatu, a ryzyko z ni zwizane pachniao
katastrof. Pewien wysokiej rangi amerykaski oficer wywiadu owiadczy po wojnie, e lojalno i dyskrecja pani Summersby byy poza wszelkim podejrzeniem. McGee
rwnie darzy j absolutnym zaufaniem, nawet wadze bezpieczestwa byy skonne podziela te opinie. Ale SHAEF nadal bao si - wspomina ten sam oficer - e
Goebbels usyszy o romansie lub o burzliwym rozstaniu tych dwojga. Ale si nie rozstali. Pani Summersby pozostaa u boku Eisenhowera a do lipca 1945 roku, kiedy
zosta odwoany do Stanw Zjednoczonych i wkroczy na drog kariery politycznej,
ktra zawioda go do Biaego Domu.
W penych niepokoju miesicach poprzedzajcych inwazj jedno z najwikszych
zagroe dla bezpieczestwa planu Neptun" spowodowa sam Churchill. Uzaleniony od telefonu, zawsze dzwoni do Roosevelta ze swojej prywatnej kabiny telefonicznej, zbudowanej dla niego w korytarzu, wiodcym do sali konferencyjnej w Bunkrze Wojennym przy Storey's Gate. Churchill zawsze uwaa na to, co mwi,

SUBY BEZPIECZESTWA

485

i w rozmowach z prezydentem Stanw Zjednoczonych zawsze uywa szyfrowanych

zw. Z uywanej przez niego terminologii mona byo wiele wydedukowa, ale prena
mier mia prawo uwaa, e jego poczenie jest wolne od podsuchu. Czy linia nie
bya mielona" przez urzdzenie Bell A-3? Czego Churchill dotd nie wiedzia - a co
uwiadomia mu Ultra" - SD faktycznie podsuchiwao jego rozmowy, i to od wrzenia 1941 roku.
Rozmowy na linii prezydent-premier odbyway si za porednictwem cznicy
Amerykaskiej Kompanii Telefonicznej i Telegraficznej (American Telephone and Telegraph Company) w Nowym Yorku przy Walker Street, w specjalnie zamknitym
i strzeonym pomieszczeniu, gdzie za pomoc systemu A-3 rozmowy dwch mw
stanu mielono" na niezrozumia sieczk, a w kadym razie tak myleli twrcy systemu. Ponadto operatorzy cznicy cigle, mniej lub bardziej przypadkowo, zmieniali
czstotliwo pocze. Niemcy szybko zwiedzieli si o istnieniu A-3, znaleli sposoby na odszyfrowanie czci rozmw, a take z powodzeniem rozgryzali wzory zmian
czstotliwoci. Z pomoc zakadw inynierii elektrycznej Phillipsa w Eindhoven w
Holandii zaoyli na holenderskim wybrzeu w pobliu Hagi du central radiotelefoniczn i stacj odszyfrowywania kodw. Stamtd wanie skutecznie podsuchiwali
rozmowy midzy premierem i prezydentem. Z pewnej rozmowy, na przykad, Niemcy dowiedzieli si o potajemnych negocjacjach w sprawie kapitulacji Woch. Ta sama
rozmowa odsonia prawd o podstpie Cockade", a zatem i o wszystkich protestach, ktre operacja ta wzbudzaa.
Urzdzenie pod Hag funkcjonowao a do stycznia 1944 roku i - jak pisa Schellenberg - jedna z kolejnych podsuchanych rozmw ujawnia nasilenie militarnej
aktywnoci w Wielkiej Brytanii", co potwierdzao wiele raportw o zbliajcej si
inwazji". Inne konwersacje ujawniay takie na przykad informacje, e atak mocarstw
zachodnich w 1944 roku przebiegnie nie przez Bakany, jakby si z pocztku wydawao, lecz przez Francj. Na szczcie dla Neptuna" nawet odszyfrowywanie kodw i inne operacje wywiadowcze nie daway Niemcom pewnoci, e alianci nie zaatakuj przez Bakany. Nigdy te nie dowiedzieli si, gdzie i kiedy alianci uderz we
Francji. Prawdopodobnie by si dowiedzieli, gdyby w pewnym momencie amerykaskie badania nad systemem A-3 nie wykazay, e jest on niedostatecznie zabezpieczony. Rwnie Ultra" przedstawia raport z podsuchanych niemieckich rozmw
dyplomatycznych, a po zanalizowaniu ich przez brytyjskie wadze bezpieczestwa
w Storey's Gate okazao si, e terminologia i podawane przez Niemcw fakty musiay pochodzi z rozmw Rosevelta z Churchillem. W lutym 1944 roku zainstalowano nowy szyfr dla szefw dwch mocarstw. Dla pewnoci, pod koniec miesica, RAF
zbombardowaa i zniszczya niemieck stacj telefoniczn w pobliu Hagi. Niebezpieczestwo zostao zaegnane.
O planie Neptun" nie mona myle jako o do jednoznacznej operacji wojskowej,
tak jak i Overlord" nie by tylko strategicznym projektem. Obydwa plany miay moc
si przeznaczenia, czyli trudnego do ogarnicia ywiou. Londyn zamieni si w Stambu nad Tamiz. Spotykali si w nim przedstawiciele wszystkich pastw - czonkowie
rzdw emigracyjnych, ambasadorzy i agenci pastw neutralnych, a wszyscy dali
informacji i skadali wasne postulaty. Wynikajca z tego wrzawa stanowia dla naczelnego dowdztwa powane zagroenie z punktu widzenia ochrony jego tajemnic.

486

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

W pierwszym rzdzie obawy te dotyczyy Francji i Rosji, ktre z do oczywistych

powodw nie mogy by darzone penym zaufaniem. Rosja bya najbardziej nieprzewidywalnym partnerem w triumwiracie wielkich sprzymierzonych. Zobowizaa si
zsynchronizowa gwn ofensyw letni Armii Czerwonej z operacj Neptun" i tym
samym zwiza jak najwiksz ilo niemieckich dywizji na froncie wschodnim. Miaa te swj udzia w podstpie Bodyguard". Ale nie mona byo mie pewnoci, e
Rosjanie nie wydadz Niemcom tajemnic operacji D-Day". Przeciwnicy dzielenia si
z Rosjanami sekretami alianckiej strategii nie pozwalali zapomnie o skandalicznym
zachowaniu Iwana Majskiego, ambasadora rosyjskiego w Londynie, podczas inwazji
w Afryce Pnocnej. W momencie przygotowywania portw brytyjskich i amerykaskich do konwojw operacji Torch" Majski, ktry o nich wiedzia, ujawni plan operacyjny dwm reporterom. Dlaczego to zrobi? Trudno uwierzy, e uzna plany tej
wagi za bahe. Nic wic dziwnego, e zdecydowana wikszo wojskowej hierarchii
brytyjskiej podejrzewaa, e Majsky zrobi to na polecenie Stalina, ktry nie wierzy
w skuteczno operacji Torch", jako - jego zdaniem - kampanii rozpaczliwej i daremnej, i chcia przez jej ujawnienie wymusi na mocarstwach zachodnich przystpienie do wczeniejszej inwazji pnocnej Francji.
Tak wic Majski by w oczach Brytyjczykw spalony. Ale jego nastpca Fiodor Tarasewicz Gusiew - z zawodu rzenik, a przez Cadogana artobliwie nazywany Frogface" (abi pysk) - w przedziwny sposb odbudowa zaufanie Brytyjczykw do poczyna Rosji. Mona powiedzie, e -jak na Brytyjczykw - obdarzyli go bezgranicznym zaufaniem. Gusiew by wysokim funkcjonariuszem GPU - sowieckiej tajnej policji i szefem dwjki" - Drugiego Europejskiego Wydziau Ludowego Komisariatu
Spraw Zagranicznych. Naleao si zatem obawia, e by nieuleczalnie zwizany
z Gesellschaft zur Forderung Gewerblicher Unternehmungen, dosownie - z Towarzystwem Postpu Rozwoju Przedsibiorstw Przemysowych, tajn organizacj, pod
ktrej paszczykiem rosyjskie i niemieckie Sztaby Generalne pracoway nad zbudowaniem w Rosji niemieckich fabryk zbrojeniowych i zaoeniem tam poligonw wojskowych. Ponadto w biurach tej organizacji niemiecki Sztab Generalny trenowa
i szkoli rosyjskich oficerw. W tych biurach powstaa koncepcja oraz plany prowadzenie wojny typu Blietzkrieg. A jeli ta owocna wsppraca rosyjskich i niemieckich
ekspertw kwita nadal? Kto wie, czy Stalinowi nie przyjdzie do gowy ujawni planu
Neptun", tak jak uczyni to w przypadku operacji Torch"? Klska inwazji moga
mu by na rk, oznaczaoby to przecie kuszc luk w panowaniu nad Zachodni
Europ. Wobec takich, niebezpodstawnych podejrze podjto nastpujc decyzj:
Rosjanom powie si tylko o docelowej dacie inwazji. Nie zostan poinformowani o miejscu, to znaczy gdzie na linii kanau zaatakuj wojska alianckie. Nie dowiedz si take o skadzie i rozmieszczeniu si alianckich ani o planie Fortitude Poudnie" oprcz
tego, e grupa armii Quicksilver" rzeczywicie istnieje.
Rwnie delikatnej natury byy stosunki z Francj. Ich problematyczna lojalno
wobec sprawy alianckiej zarwno w kraju, jak i za jego granicami, trudny w ich przypadku wybr midzy prywatnym interesem a patriotycznym obowizkiem, silne
wpywy niemieckiego okupanta i atwo, z jak mg on zdoby informacje od Francuzw, frustracja Francuzw po klsce roku 1940, znana niech niektrych czonkw
francuskiego dowdztwa do udostpnienia ojczyzny jako terenu ostatecznej batalii
wojennej - wszystko to razem zmusio naczelnego dowdc do podjcia decyzji o nie-

SUBY BEZPIECZESTWA

487

dopuszczeniu Francuzw do tajemnic planw inwazyjnych. Niektrzy Francuzi zdradzili, wic nie ufano adnemu. W rezultacie wszyscy amerykascy i brytyjscy oficerowie zwizani z siami francuskimi w Wielkiej Brytanii mieli absolutny zakaz konsultowania si z Francuzami w sprawach dotyczcych operacji Neptun". Decyzja ta
moga by przyczyn nasyconych gorycz i niechci stosunkw francusko-brytyjsko-amerykaskich w powojennym wiecie.
Bezpieczestwu alianckich planw zagraali te dostojni gocie - wygnani krlowie, krlowe i ksita - ktrzy w tym czasie rezydowali w Londynie. Nikt nie kwestionowa ich dyskrecji i odpowiedzialnoci. Problem tkwi w tym, e otacza ich krg
krewnych, doradcw i osb towarzyszcych, a tych ju trudno byo upilnowa. Oni
rwnie, jak Francuzi, mieli by trzymani z dala od tajemnic Neptuna".
Jeszcze wikszym problemem byli przedstawiciele dyplomatyczni pastw neutralnych w Londynie. Podobnie jak czonkowie i personel rodw panujcych, obracali si
oni w najwyszych sferach londyskiego towarzystwa, a raporty dla ich rzdw atwo
mogy wpa w rce wroga - i czasami tak wanie byo. Ponadto personel ambasad
i biur rzdw neutralnych mg mie wasne, partykularne interesy i karmi Niemcw informacjami na wasn rk. Decyzja o odsuniciu ich od informacji na temat
planw alianckich bya jedynym sposobem uniknicia niebezpiecznych przeciekw.
Eisenhower, obdarzony niemal absolutnym autorytetem z racji swych penomocnictw
naczelnego dowdcy, zada penego zawieszenia cznoci kadego przedstawicielstwa dyplomatycznego w Londynie, z wyjtkiem rosyjskiego, Stanw Zjednoczonych
i dominiw. Ze strony Eisenhowera by to gest wadzy, Churchill przyklasn rozkazowi z tych samych powodw - obaw o powodzenie D-Day". Wysano odpowiednie noty do ambasad, a Biuro Spraw Zagranicznych poinformowao je, e wskutek
bezprecedensowych okolicznoci wywoanych przez podjte w tym roku operacje wojskowe, w penym napicia i niepewnoci okresie przedinwazyjnym wprowadza si
cakowity zakaz wysyania i odbierania zaszyfrowanych telegramw. Jedynym wyjtkiem byy ekstra pilne sprawy, ale i te musiay by przedstawione do akceptacji
Biura Spraw Zagranicznych. Brytyjczycy sami je szyfrowali i przekazywali oraz odbierali odpowiedzi.
Nota ministerialna dotyczya rwnie poczty dyplomatycznej. Torby dyplomatyczne - z tradycji wite i nienaruszalne - byy otwierane, ich zawarto cenzurowana,
a kady dokument interesujcy dla wroga - usuwany. Nadchodzca poczta, rozmowy telefoniczne i nawet telegramy mona byo opnia i podsuchiwa. Nie do
tego - aden czonek personelu ambasady lub konsulatu pod adnym pozorem nie
mia zezwolenia na opuszczenie kraju. Kadej z ambasad przypomniano o przepisach regulujcych wstp do stref przybrzenych i uprzedzono o zakazie podry urzdnikw bez stosownego zezwolenia Biura Spraw Zagranicznych. Dla pewnoci objto
cisym nadzorem cay sprzt radiowy ambasad, a Suba Bezpieczestwa Ruchu
Radiowego czuwaa nad przestrzeganiem wszystkich zakazw. Korpus dyplomatyczny w paacu witego Jakuba by teraz praktycznie odcity od reszty wiata. Kwarantanna ta bya bezprecedensowym pogwaceniem tradycji dyplomacji midzynarodowej, ale restrykcje te nie byy surowsze od tych, ktrymi oboono wszystkich ludzi
zwizanych z wojskiem i ludno cywiln wyspy.
Zasadno restrykcji naoonych na zagranicznych dyplomatw w okresie inwazji
wkrtce okazaa si suszna, a dowid tego alarm dotyczcy czonka korpusu dyplo-

488

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERW1EC 1944

matycznego. 21 kwietnia 1944 roku Lord Haw-Haw", sprzedajny Anglo-Amerykanin William Joyce, pracujcy w charakterze komentatora radia berliskiego powiedzia w swojej audycji:
Wiemy dokadnie, co chcecie zrobi z tymi swoimi zabawkami. Wydaje si wam, e sami je
zatopicie u naszych brzegw w dniu inwazji. Ot, zamierzamy wam, chopaki, pomc.
Oszczdzimy wam kopotu. Kiedy tu przypyniecie, zatopimy je dla was sami.

adna audycja w okresie budowania planu Neptun" nie wywoaa wikszej konsternacji i strachu, bo Joyce wyranie nawizywa do pywajcych nabrzey Mulberry", najcilej strzeonego sekretu aliantw.
Alianci mieli dwa pywajce porty typu Mulberry", a kady z nich kosztowa
jakie 20 milionw funtw, ich budowa pochona blisko dwa miliony ton cementu
i stali, daa zatrudnienie 20 tysicom ludzi przez osiem miesicy. Przetransportowanie ich do brzegw Francji wymagao pracy kadego holownika dostpnego w Anglii
i na wschodnim brzegu Stanw Zjednoczonych. Naleao zbudowa flotyll statkw
handlowych do ich obsugi; ich zaogi musiay liczy 11 tysicy ludzi i kady mia
przepustowo 12 tysicy ton sprztu dziennie - rwn Dover albo Port Elisabeth
w owym czasie. Ale niezalenie od ich gigantycznych rozmiarw i poniesionych kosztw, ich istnienie byo starannie strzeon tajemnic. Miay bowiem by gwodziem
do trumny wroga w strategii Neptun".
Niemcy byli przekonani, e w pierwszych dniach inwazji alianci wylduj w pobliu jakiego wikszego portu i sprbuj go zdoby, jako baz zaopatrzeniow dla
wojsk inwazyjnych. Tymczasem alianci wrcz przeciwnie, zamierzali wyldowa
w czci Normandii pozbawionej wikszych urzdze portowych, zakotwiczajc u normandzkich pla dwa wasne, pywajce porty Mulberry". Rozwizanie to miao wiele
zalet. Alianci nie musieli podejmowa frontalnego ataku na aden ze wietnie ufortyfikowanych francuskich portw nad Kanaem - przygody skrajnie ryzykownej, jak
udowodnia katastrofa pod Dieppe. Mieli zaatakowa rejon Normandii stosunkowo
sabo obsadzony garnizonami niemieckimi. Gdyby Niemcy dowiedzieli si o istnieniu Mulberry", to wiedzieliby wszystko. Audycja Joyce'a dowodzia, e Niemcy przejrzeli sekret pywajcych pirsw. Admira Edward Ellsberg, wsptwrca projektu
Mulberry" wspomina, e audycja spowodowaa wielki upadek ducha wrd ludzi
pracujcych w Selsey Bili, punkcie na wybrzeu Sussex, gdzie zgromadzono czci
pirsw. Eisenhower, przeciwdziaajc narastajcej panice, zatelegrafowa do Waszyngtonu po pidziesit odzi patrolowych Gwardii Przybrzenej, aby ta strzega bezpieczestwa zag na wypadek, gdyby Niemcy zaatakowali Mullberry". Goebbels
dobrze si zabawi naszym kosztem" - napisa Ellsberg.
Czy Niemcy rzeczywicie dowiedzieli si o pirsach Mulberry"? Naczelne Dowdztwo zwrcio si o odpowied do Ultry". Wedug Ultry" baron Oshima
dokona kolejnego objazdu Wau Atlantyckiego i zosta przez Rundstedta wyczerpujco zaznajomiony z materiaami na temat alianckich zamiarw. Rundstedt wspomnia o istnieniu wielkich obiektw u wybrzey Sussex, ale doda, e wedle jego
informacji s to przeciwlotnicze wiee strzelnicze. Tak informacj Oshima przekaza do Tokio. Trudno opisa uczucie ulgi, jaka ogarna sztab w biurach SHAEF,
gdy wiadomo t przechwycono i rozszyfrowano. Najgorszych obaw nie po-

SUBY BEZPIECZESTWA

489

twierdziy te adne zmiany w ugrupowaniu Niemcw wzdu Kanau, co mona

by czy z wiedz o pirsach.
Skoczyo si na strachu, ale nadal nie byo wiadomo, skd i jakim sposobem Niemcy zwiedzieli si o obiektach w Selsey Bili. Podejrzenia o spowodowanie przecieku
kierowano pod adresem ksicia Oxenstjerny, szwedzkiego attache do spraw marynarki wojennej, tego samego, ktrego raporty kierowane do rzdu szwedzkiego przechodziy przez rce Karla-Heinza Kraemera, agenta Abwehry w Sztokholmie. Tajne
agencje alianckie byy wiadome wizw czcych Oxenstjern z Kraemerem, ale jak
dotd pozwolono mu pozosta na stanowisku, kontrolujc jedynie jego raporty. W kocu jednak, na pocztku kwietnia, Oxenstjern poproszono o opuszczenie kraju. Admiralicja uzasadnia ten drastyczny krok tym, e po prostu nie podobaa jej si interesowna postawa Oxenstjerny w stosunku do Krlewskiej Marynarki i nonszalancja,
z jak traktowa draliwe informacje". Niewiadom prawdziwych powodw wydalenia, ksi wrci do Sztokholmu, gdzie z wrodzon sobie beztrosk prawdopodobnie poczyni jakie niebaczne uwagi na temat instalacji w Selsey Bili. Abwehra, ktra
dociekliwie penetrowaa administracj wojskow Szwecji, natychmiast si o tym dowiedziaa, cho nie wiadomo, z jakiego rda. Zreszt informacja nie bya cisa,
a wkrtce te z satysfakcj zauwaono, e wraz z odwoaniem Oxenstjerny raporty
Kraemera na temat alianckiej marynarki wojennej nagle si urway.
Stosowane przez aliantw rodki bezpieczestwa nie ograniczay si do terytorium Anglii. Rozcigay si na wszystkie kraje europejskie i docieray do kadego
zaktka wiata, gdzie tylko agenci pastw Osi czyhali na najdrobniejsze szczeliny
w murze chronicym plan Neptun". Agenci niemieccy najpilniej pracowali w krajach neutralnych, co w roku inwazji skonio Brytyjczykw i Amerykanw do przeprowadzenia potnej batalii dyplomatycznej i ekonomicznej, zwaszcza w Sztokholmie i Madrycie. Z pocztku nieskorzy do reakcji Szwedzi i Hiszpanie wkrtce odkryli, e znaleli si nagle w oku cyklonu - jak gromy z jasnego nieba posypay si na
nich powane protesty i napomnienia" oraz twarde groby reperkusji ekonomicznych za wspprac z nazistami. I zaczli stopniowo wycofywa przywileje, ktrymi
obdarzali rzdy pastw Osi. Brak swobodnej cznoci dyplomatycznej dodatkowo
odgradza ich, a zatem i Niemcw, od tajemnic aliantw. Jedna tylko stranica sekretw planu Neptun" bya niepewna - Dublin, stolica neutralnej Irlandii. Tam bezkarnie dziaay niemieckie misje dyplomatyczne, wojskowe i wywiadowcze.
Wydawao si przykre, nieeleganckie i absurdalne kierowanie dzia wojny dyplomatycznej i ekonomicznej na biedn, rolnicz republik Irlandii. Ameryk czyy
z
Irlandczykami i Irlandi silne zwizki sentymentalne, a ponadto kraj ten, pomimo
neutralnoci, udzieli 165 tysicom swoich ludzi zezwolenia na opuszczenie Wyspy
1 Za
cignide si do si zbrojnych Wielkiej Brytanii. Wielu znakomitych generaw
brytyjskich - w tym Montgomery - byo Irlandczykami lub pochodzio z protestanckiej czci Irlandii, wyrniajc si galanteri, godnym zachowaniem i powiceniem
dla sprawy alianckiej. Otrzymali oni co najmniej siedem Krzyy Wiktorii i wiele innych odznacze. Jednak zarwno Anglia, jak i Ameryka byy zdecydowane zneutralizowa niemieckie bazy wywiadowcze w Dublinie.
Kiedy Stany Zjednoczone przystpiy do wojny, mocarstwa zachodnie miay nadziej, e pomimo siedmiuset lat zatargw angielsko-irlandzkich, Wolne Pastwo Ir-

490

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC1944

landzkie zrezygnuje z neutralnoci i przyczy si do sprzymierzonych. Sprawa bya

z gry przegrana. Irlandzki prezydent, Eamon de Valera, stanowczo odrzuci propozycj aliantw. Stosunki amerykaski-irlandzkie pozostay poprawne, lecz chodne.
Ale kiedy De Valera odmwi pozwolenia na stacjonowanie amerykaskich samolotw i okrtw wojennych na zachodnim wybrzeu Irlandii, Roosevelt poczu si uraony i rozczarowany. Upr de Valery przyczyni si do zwielokrotnienia strat i wyduenia Bitwy o Atlantyk.
A potem zdarzyo si co, co zwikszyo napicie midzy tymi dwoma pastwami.
W kwietniu 1943 roku samolot przewocy generaa Waltera Bedella Smitha ldowa
awaryjnie w pobliu Athenry, na wyspie oddalonej o blisko 15 mil od Galway Bay.
W wyniku uszkodzenia silnika pilot zmuszony by wyldowa niedaleko Oranmore
na wskim pasie bardzo nierwnego podoa maej szkki rolniczej. Nie byo rannych, lecz Smitha, jego zaog i personel natychmiast otoczyli uprzejmi, lecz stanowczy oficerowie armii irlandzkiej, internowano ich w pobliskim hotelu, podczas gdy dowdztwo armii irlandzkiej oraz Ministerstwo Spraw Zagranicznych analizoway zaistnia sytuacj. Wszystko wskazywao na to, e Smith i jego ekipa podziel los wojskowych z pastw objtych wojn, czyli zostan internowani do koca wojny. Okazao si
jednak, e z pomoc nieugitej dyplomacji reprezentowanej przez amerykaskiego ministra w Dublinie, Davida Gray'a, Smith zosta przewieziony do Belfastu - terytorium
Wielkiej Brytanii - skd mg ju kontynuowa podr do Waszyngtonu.
W pierwszych miesicach 1944 roku stosunki midzy aliantami i Irlandczykami
znowu si zaostrzyy. W pewnym bowiem momencie OSS i MI-6 przedstawiy raport
mwicy, e: Znaczna cz informacji dotyczcych dziaalnoci aliantw w Anglii
i Ulsterze pochodzi z ambasady Niemiec w Dublinie. Ponadto poselstwu temu, dysponujcemu du liczb pracownikw, udao si wprowadzi wielu agentw na teren Anglii... Niemcy za przywizuj wielk wag do informacji uzyskanych ze rde
irlandzkich". Kwestia irlandzka wybucha otwartym ogniem. A kiedy dowiedziano
si, e rzd irlandzki aresztowa w Galway dwch agentw SD, posiadajcych bezprzewodowe nadajniki zaraz po ich wyldowaniu na spadochronach, Roosevelt zdecydowa, e trzeba dziaa. 21 lutego 1944 roku, po konsultacji z rzdem brytyjskim,
Gray przedstawi de Valerze ostateczn i nieodwoaln not z gronym komentarzem, wyjaniajcym powody wystosowania ultimatum: Neutralno Irlandii dziaa
na korzy pastw Osi, a tym samym przeciwko Narodom Zjednoczonym, od ktrych zaley bezpieczestwo i pomylno gospodarki irlandzkiej". Zada, by Irlandia zamkna niemieckie i japoskie misje w Dublinie, skonfiskowaa ich sprzt bezprzewodowy, aresztowaa wszystkich agentw pastw Osi i zerwaa wszelkie stosunki z Berlinem i Tokio.
Gwnym powodem niepokoju Ameryki byo podejrzenie, e agenci Osi szpieguj stacjonujcy w Ulsterze pitnasty korpus Armii Stanw Zjednoczonych. Korpus
ten mia doczy do 3. armii Pattona w Wielkiej Brytanii. Przedostanie si tego rodzaju informacji ucieszyoby Niemcw, rujnujc jednoczenie plany aliantw. By moe
z tego wanie powodu, Gray, rozdraniony postaw Irlandii, zatelegrafowa do Departamentu Stanu z zaleceniem, by - jeli Valera nie zastosuje si natychmiast do
warunkw noty - wojska Stanw Zjednoczonych w Ulsterze przekroczyy granic,
zaaresztoway dyplomatw Osi i wymusiy zamknicie misji. Zalecenie Graya miao
charakter nadzwyczajny i mogo doprowadzi do partyzanckiej wojny midzy USA

SUBY BEZPIECZESTWA

491

i IRA, a nawet i armi irlandzk. Wieci o telegramie Graya najwyraniej dotary do

wadz wojskowych Irlandii, gdy prawie natychmiast po tym armia zostaa postawiona w stan gotowoci, przepustki odwoane, mosty czce Irlandi z Ulsterem zaminowane i wszystkie posterunki graniczne i pozycje strategiczne obstawione. Bez
wzgldu na to, czy Waszyngton potraktowa zalecenie Graya powanie, stosunki midzy Irlandi i Ameryk nigdy nie byy a tak ze.
Bez specjalnego popiechu, bo dopiero 7 marca, de Valera odpowiedzia na not
Graya. Zwrci uwag na krce po Dublinie pogoski o grocej inwazji amerykaskiej i przypomnia Rooseveltowi o tym, e Stany Zjednoczone uznay nienaruszalno granic i neutralno Irlandii. Zdziwiy go rwnie przedstawione w nocie warunki i zapewni rzd amerykaski o niezmiennie przyjaznym dla Ameryki charakterze neutralnoci Irlandii". Niemniej jednak przedstawi nastpujce wnioski:
Rzd irlandzki gwarantuje ochron interesw Stanw Zjednoczonych, lecz one ze swej strony
musz w kadych warunkach liczy si z neutralnoci i demokratycznym sposobem ycia
mieszkacw Irlandii. Irlandczycy wycznie z dobrej woli, a nie pod grob rewolweru
bd dbali o podtrzymanie zasad fundamentalnej przyjani istniejcej pomidzy dwoma
pastwami.

Krtko mwic, de Valera uwaa, e Amerykanie blefuj, gdy wiedz dobrze, e

jakikolwiek krok wymierzony przeciwko Irlandii wyzwoliby nienawi ze strony irlandzko-amerykaskiego elektoratu w Stanach Zjednoczonych. Rzeczywicie, opublikowanie wieci o amerykaskim ultimatum rozptao burz protestw i de Valera
by ju cakowicie pewien, e Roosevelt nie moe pozwoli sobie na wsparcie swoich
da si. Przebiegy irlandzki prezydent wygra pierwsz rund, cho specjalne
oddziay irlandzkie i tak przeprowadziy obaw na niemieckie i japoskie misje w Dublinie i skonfiskoway ich sprzt radiowy.
Stany Zjednoczone, ktre najwyraniej staray si zdyskontowa odwieczn wrogo Irlandii i Wielkiej Brytanii, jak niepyszne musiay si wycofa z kampanii grb.
Jednak stawka bya tak wysoka, e zdecydowa si j przej Churchill. 14 marca 1944
roku przedstawi w Izbie Gmin taktyk odizolowania Wielkiej Brytanii od poudniowej Irlandii" wraz z jednoczesnym odizolowaniem poudniowej Irlandii od reszty
wiata w krytycznym okresie przedinwazyjnym". Wyrazi te al, i musi podj drastyczne kroki, cho tylu wspaniaych Irlandczykw suy w brytyjskich siach zbrojnych. Niemniej jednak od tej chwili wszystkie irlandzkie okrty i samoloty nie mog
opuszcza portw, telefony i poczenia powietrzne pomidzy Angli i Irlandi zostaj odcite, a nad Irlandi ciy groba sankcji ekonomicznych. Niemieccy i japoscy dyplomaci nie mogli tym samym opuci kraju lub choby skomunikowa si ze
wiatem zewntrznym. Postulaty Churchilla niemal natychmiast weszy w ycie, co
dla Niemcw oznaczao zatrzanicie im okna na zachd.
Planici alianccy wcale nie ukrywali, e operacj rozmiarw Neptun" musz poPrzedzi liczne prby. Kiedy tylko nad Kanaem zimowe sztormy ustpiy ciepym
wiosennym wietrzykom, wojska alianckie przystpiy do serii wicze w ldowaniu
frzech rodzajw wojsk desantowych - powietrznych, ldowych i morskich, zapoznajc si z trudnociami poczonych atakw na wrogi brzeg. Im wicej jednak wicze

492

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

przeprowadzano, tym bardziej wyduaa si lista zagroe dla waciwej operacji.

Czy z treci przekazw radiowych i z ruchu wojsk w nich uczestniczcych wrg nie
by w stanie wydedukowa, kiedy dokadnie nastpi inwazja? A skoro niemal caa
aktywno aliantw koncentrowaa si w poudniowej i poudniowo-zachodniej Anglii, to czy trudno byo odgadn, e atak zostanie podjty z tych rejonw i e najbardziej prawdopodobnym celem bdzie Normandia? Te dwa kluczowe pytania odzwierciedlay ryzyko operacji. W tej sytuacji LCS i CSM rozpoczo realizacj podstpu,
kryjcego prawd o wiczeniach desantowych. Brutus", Tricycle" i Garbo" zaczli
informowa swoich niemieckich mocodawcw, e pena prba generalna operacji
Neptun", odbdzie si pod kryptonimem Fabius", na cze rzymskiego generaa
z drugiej wojny punickiej, ktry pokrzyowa plany Hannibala dziki taktyce zwlekania i unikania bezporedniego starcia. Fabius" mia by pierwszym z wielu wicze, ktre koniecznie naleao przeprowadzi przed planowan mniej wicej na 20 lipca inwazj. Na yczenie Eisenhowera Churchill uprawdopodobni te informacje, gdy
swoje wygoszone 26 marca 1944 roku pidziesiciominutowe ordzie o stanie wojny dosownie nadzia aluzjami na temat wielu faszywych alarmw, zmyek i prb
generalnych". Przy okazji, podkrelajc prbny charakter najbliszej aktywnoci militarnej, chcia uspokoi nastroje wrd czonkw francuskiego ruchu oporu, ktrzy
pod wpywem wieci o tych si rzeczy duych i prowokacyjnych operacjach, mogliby przedwczenie stan do walki i narazi si na straty. Nieszczcie swoim zwyczajem, przyszo z niespodziewanej strony.
Przewaga aliantw w powietrzu i na morzu miaa unieruchomi Kriegsmarine, ale
cz niemieckiej marynarki wojennej trudno byo nazwa opiesza - w wodach Kanau dziaay eskadry E-bootw, bardzo szybkich odzi torpedowych. Ich zaogi wypatryway plam oleju wzdu angielskich brzegw, ale na tym nie koniec. Charakter
ich atakw nasuwa myl, e kto ich informuje o ruchach jednostek alianckich, a najprawdopodobniej maj informacje od tajnych sub radiowych. W kadym razie w nocy
27 kwietnia 1944 roku dziewi E-bootw wypyno z Cherbourga ze specyficznym
celem: tej nocy przy redzie Portland Bili na wschodnim kracu zatoki Lyme mia si
znale konwj okrtw alianckich. Zamiast tego podsuchali wiadomo o wiczeniach o kryptonimie Tiger", prbie generalnej ataku na pla Utah". Trasa okrtw
wioda z Plymouth do Slapton Sands. To, co zdarzyo si tej nocy, mogo z powodzeniem by jedynie zbiegiem okolicznoci, ale nawet jeli tak byo, to zasona decepcji
i tajemnicy otaczajcych operacj Neptun" niebezpiecznie si rozchylia.
Slapton Sands, dug, szerok i piaszczyst pla u stp niewysokich wzgrz poudniowego Devonu, wybrano na miejsce wicze Tiger", poniewa jej topografia
przypominaa pla o kryptonimie Utah" w Normandii. Tu po pnocy 28 kwietnia
osiem piciotysicznikw desantowych LST przybio do brzegu zatoki Lyme w szyku
indiaskim". Morze byo gadkie, noc bezchmurna, ale ciemne, pomalowane na czarno
okrty byy prawie niewidoczne w wietle ksiyca. Kiedy okrty zbliyy si do miejsca oddalonego o 11 mil od brzegu, wojska Tiger" - amerykaska 4. dywizja piechoty i 1. desantowa brygada inynieryjna - przygotowywaa si do zada przypadajcych na godzin H", czyli momentu, gdy onierze mieli wskoczy do odzi desantowych i popyn do pla, gdy czogi Sherman miay przez wazy dziobowe zej do
morza, a oddziay inynieryjne przeciera drog przez labirynt przeszkd, zapr, drutw i min rozcignitych wzdu pla.

SUBY BEZPIECZESTWA

493

Na pokadzie okrtu dowodzenia komandor Ben Skahill i zastpca generaa dowodzcego siami desantu, genera Theodore Roosevelt, byli peni niepokoju. Na tych
niebezpiecznych wodach eskortowaa ich tylko brytyjska korweta Azalea", a straty,
zarwno w ludziach, jak w okrtach desantowych byy - tak wtedy mylano - nie do
odrobienia. Wojsko i okrty desantowe miay po raz pierwszy wyprbowa taktyk,
ktrej uyj w D-Day". Jak tumaczy podpukownik Ralph Ingersoll:
wiczenie Tiger" byo pierwsz pen prb rzeczywistego ustawienia ataku (w operacji
Neptun"). Byo ono uzupenione tajn broni, jak odzie rakietowe i czogi amfibie.
W Afryce, na Sycylii i pod Salerno inynierowie i piechota musieli pierwsi dosta si do
brzegu i dopiero wtedy utorowa drog siom pancernym. W'Normandii chcielimy odwrci kolejno ldowania, wysyajc siy pancerne przodem, by same pokonay opr fal i odlego od brzegu.

Std potrzeba penej prby - i najcilejszej tajemnicy.

Godzina H" wkrtce wybia. Sztab sta w pogotowiu, piechota czekaa na rozkazy, saperzy i zaogi czogw byy na swoich pozycjach. Wszyscy czekali na sygna
dwikowy rozpoczynajcy wiczenie. I wtedy to si stao. Od strony portu w kierunku okrtu desantowego 507 pomkna torpeda i chwil pniej uderzya. Maszyny
gwne zatrzymay si, pokad stan w pomieniach, po kolei wybuchay zbiorniki
paliwa, a zaraz potem potny wybuch rozerwa cay okrt. W tym momencie 94 spord 165 marynarzy i 151 z 282 onierzy na pokadzie zgino na miejscu lub spado
do wody i utono. Ludzie na okrcie desantowym 531 zdyli tylko zobaczy wybuch na LST 507, gdy w ich jednostk rwnie trafia torpeda. Ogie rozprzestrzeni
si od dziobu do rufy, okrt eksplodowa, przewrci si i zaton. Tylko 28 ze 142
marynarzy i 44 z 354 onierzy ocalao.
Na rufie LST 289 porucznik Harry J. Mettler obserwowa wydarzenia. Kto bdzie
nastpnym celem? Czy zaatakoway ich E-booty czy okrty podwodne? Nikt nie wiedzia i zanim zdoano wezwa dowdc konwoju przez radiotelefon, ujrzano torped
sunc prosto na jednostk. Mettler krzykn do zaogi 40-milimetrowego dziaa rufowego, aby sprbowaa zniszczy torped ogniem z dziaa. Jednoczenie zarzdzi peny zwrot przez ruf. Wydawao si, e okrt umknie mkncemu z prdkoci 20 wzw pociskowi. Ale bya to torpeda nowego typu, kierujca si na haas ruby okrtowej. Jak rekin polujcy na makrel zbliya si i uderzya w ruf. Eksplozja wyrzucia
dziao i jego zaog ponad bloki kotwiczne, blaszane poszycie pokadu rufowego zostay zerwane, ruby okrtowe zaciy si, silniki umilky, wybuch poar. Mettler,
wykazujc nadzwyczajn przytomno umysu, spuci pi odzi desantowych, ktre wziy okrt na hol. Jednak czterech ludzi zgino, omiu zagino, a 22 zostao
rannych lub poparzonych.
Dowdztwo wicze Tiger" wezwao posiki, wiczenie odwoano, a ocalae LTS
bezpiecznie wrciy do Plymouth. Trudno o lepszy przykad katastrofy. W przecigu
dziesiciu do pitnastu minut stracio ycie 630 ludzi, 8 nastpnych zmaro w szpitalu
z odniesionych ran, a wielu byo poparzonych lub rannych. Dwa LTS zatony, a trzeci zosta unieruchomiony, co pozostawio operacj Neptun" bez jednej choby rezerwowej jednostki desantowej, stracono brygad czogw desantowych. Morale onierzy zostao powanie obnione.

494

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

Kiedy wiadomo dotara do naczelnego dowdztwa, Eisenhower zakaza publicznego ogaszania strat. Chcia zachowa fakt wicze w tajemnicy i zapobiec wikszym szkodom dla morale si ofensywnych operacji Neptun". Wtedy dowiedziano
si, e jeden z atakujcych LST niemieckich E-bootw zawrci i omit wod wiatem reflektora, podczas gdy inne odzie obojtnie przepyny obok rozbitkw, oddalajc si w nieznanym kierunku pod oson dymu i ciemnoci. Naczelne dowdztwo
zelektryzowaa wiadomo o zachowaniu E-boota. Czego Niemcy szukali? Czy wzili jecw? A jeli tak, to kogo? Na pokadach LTS byli Bigoci" i obawiano si, e
Niemcy jednego z nich zapali i mog go zmusi do mwienia. Suby bezpieczestwa byy w nie lada opaach.
Genera Betts, zastpca szefa wywiadu SHAEF, i pukownik Gordon Sheen, szef
wydziau bezpieczestwa SHAEF, z list Bigotw" w rkach sami weszli w krg
ocalaych, ociekajcych olejem onierzy. Wszyscy co do jednego zostali policzeni, ale
nadal brakowao tych, ktrzy mogli co wiedzie o planie Neptun", o jakim jego
fragmencie, przewidywanej taktyce. Co si z nimi stao?
Betts wyda rozkaz odnalezienia i zidentyfikowania wszystkich zwok. Ratownicy
i petwonurkowie spenetrowali wraki, przejrzeli ich pomieszczenia, sprawdzili zatopione czogi i zgromadzili wszelkie znalezione znaczki identyfikacyjne. Cz cia
musia zabra przypyw, ale wikszo odnaleziono. Podczas mudnego dochodzenia Admiralicja utwierdzia si w przekonaniu, e Niemcy nie wzili jecw, ale wielu zagniewanych brakiem ochrony uczestnikw fatalnych wicze podwaao to przekonanie.
Czy Niemcy kogo wyowili z wody? A jeli nawet nie, to jakie wnioski na temat
strategii i taktyki aliantw wycignli z samego umiejscowienia i skadu si wicze
Tiger"? Nikt tego nie wiedzia. W kwaterze Montgomery'ego, zgodnie ze sowami
Ingersolla, ...cay dzie zajy nam... rozmylania nad koniecznoci poczynienia
zmian w operacji Neptun, gdy wrg prawdopodobnie za duo ju wiedzia o naszych planach".
Inne rda wywiadu, cznie z Ultra", prboway odkry, czy w niemieckich
dyspozycjach zaszy jakie zmiany kojarzce si z planem Neptun". I ku oglnej konsternacji naczelnego dowdztwa, najwidoczniej mieli jakie nowe pomysy. Zaledwie
w tydzie po fiasku wicze Tiger" Hitler kaza obserwowa Normandi. Posuszni
rozkazowi Niemcy niemal podwoili przeciwczogow i przeciwlotnicz obron Normandii, pwyspu Cherbourg i Bretanii, a dwie nowe dywizje specjalnie szkolone do
walki z komandosami otrzymay rozkaz udania si na obszar, gdzie amerykaskie
dywizje powietrzno-desantowe miay wyldowa w D-Day". Dlaczego Hitler nagle
skoncentrowa uwag na Normandii? Czy powzi jedynie wszelkie moliwe rodki
zaradcze, czy te plan Neptun" przesta by tajemnic?
Wobec zbliajcego si terminu inwazji SHAEF nerwowo badaa przyczyny niespodziewanych zachowa Niemcw. Brano pod uwag los Artista", nie tracc
z oczu prawdopodobiestwa wzicia jecw podczas wicze pod Slapton Sands.
Byo te moliwe, e w Anglii dziaaj nieznani agenci niemieccy, albo - co stanowio perspektyw najbardziej przeraajc - Niemcy dokonali jakiego niewyobraalnego wyczynu kryptoanalitycznego na miar Ultry" i obnayli plan Neptun". Dopiero po wojnie alianci dowiedzieli si, co kryo si za nagym poruszeniem w wojskach niemieckich na kilka tygodni przed D-Day". lady prowadziy do niemiec-

SUBY BEZPIECZESTWA

495

kich radiowych sub wywiadowczych, ktrych aliantom nie udao si sparaliowa.

Niemiecki wywiad radiowy i suby kryptoanalityczne - Funkabwehr - byy sprawcami wikszoci wojennych triumfw niemieckich. Mogy one si pochwali rozpoznaniem szyfrw i kryptonimw francuskich, cznie z szyframi maszynowymi; cigle te wamyway si do wszelkich kryptosystemw rosyjskich od najwyszego dowdztwa do szczebla batalionu. Jeli chodzi o Stany Zjednoczone, to wysoki oficer
Funkabwehry stwierdzi pniej, e niemiecki wywiad radiowy bez najmniejszego trudu penetrowa amerykask czno radiow, gdy jej zabezpieczenia byy bardzo
wte. W adnym razie natomiast nie mona byo tego powiedzie o Brytyjczykach,
ktrzy dostali pouczajc lekcj w Pnocnej Afryce. Urzdnik Funkabwehry stwierdzi, e brytyjska czno radiowa bya najskuteczniejsz i najlepiej chronion ze
wszystkich, z ktrymi Niemcy mieli do czynienia. Niemcom nigdy nie udao si rozgry kryptosystemw uywanych przez brytyjskie wysze szczeble dowdcze. Ale
chocia Niemcy rzeczywicie nie potrafili wama si do systemu cznoci brytyjskiej, to jednak mieli pewne sukcesy w analizowaniu wzorw ruchu radiowego Brytyjczykw - szczeglnie radiowych przekazw RAF. Tene urzdnik Funkabwehry
stwierdzi, e RAF nie zdawa sobie sprawy z tego, e jest odpowiedzialny za odkrycie wielu starannie ukrywanych planw i tym samym, za wiele strat i ofiar. Doda te,
e jedynym racjonalnym wytumaczeniem tego stanu rzeczy moga by tylko znana
niech, dzielca rne suby wywiadu i bezpieczestwa, co prowadzio do przeceniania jakoci i bezpieczestwa cznoci radiowej poszczeglnych formacji, odmawiajcych poddania si nadzorowi armii.
Podczas przygotowa do inwazji z Anglii klapy bezpieczestwa brytyjskich i amerykaskich sub radiowych zatrzanito tak skutecznie, e cay niemiecki system
wywiadu radiowego sta si bezradny. Niemcom pozostao analizowanie zmian w wyrniajcych si wzorach anglo-amerykaskich transmisji radiowych i przypadkowych przeciekw. Jeden z nich ujawni obecno w Anglii 82. dywizji powietrzno-desantowej. Zdani na tak saby wywiad Niemcy byli w stanie zebra z kawakw
jedynie niewyrany obraz struktury, lokalizacji i siy wojsk anglo-amerykaskich, ktrym mieli stawi czoo. W dodatku obraz ten by systematycznie zamazywany przez
wypeniajcy fale eteru faszywy ruch radiowy. Jednak to wanie wtedy Niemcy doznali olnienia. W wyniku intensywnego przestudiowania ruchu radiowego brytyjskich i amerykaskich dywizji, analitycy Funkabwehry uwiadomili sobie, e kiedy
sysz wyrniajcy si ruch wskazujcy, e jakiej dywizji powietrzno-desantowej
przydzielono urzdnika cznikowego do prowadzenia uzgodnie midzy siami
powietrznymi i ldowymi, to naley rozumie, e po pierwsze, jest to dywizja inwazyjna, a po drugie - e przygotowuje si ona do akcji. W stosunkowo krtkim czasie
Funkabwehr syszaa wszystkie dywizje w poudniowej i poudnio-zachodniej Anglii
nadajce transmisje cznikowe i wydedukowaa, ze zdumiewajc dokadnoci, e
inwazja jest bliska i e osie ataku bd przebiegay po linii Portsmouth-Plymouth
raz Le Havre-Cherbourg.
Najwikszym naszym problemem w kocu kwietnia i na pocztku maja - jak
stwierdzi w oficer Funkabwehry - byo przekonanie Hitlera, e wywiad jest dokadny". Hitler bowiem nie dowierza wywiadowi radiowemu, nie bra go za wiarygodne
rdo informacji w planowaniu wojskowym. Jednak ku niedowierzaniu ludzi z Fun-

496

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

kabwehry, w tym jednym przypadku zaufa jej. Uwiadomiwszy sobie, e Normandia

istotnie jest atwa do zaatakowania, zarzdzi jej wzmocnienie, co z takim niepokojem odnotowano w sztabach SHAEF. Nie posun si jednak do osabienia garnizonw bronicych reszty wybrzea Kanau. Byo tak, jak w najmielszych marzeniach
SHAEF - Hitler przedsiwzi jedynie konieczne rodki ostronoci.
A jednak SHAEF nie wiedziao, e Niemcy mieli wane wskazwki o miejscu inwazji dziki genialnej penetracji i analizie cznoci radiowej si inwazyjnych. Nie
dziaali cakiem w ciemno. Nie wiedziao te, e Niemcy czerpali wskazwki z jeszcze jednego rda. Generaw i nawet premierw mona byo uciszy, cae rzdy
mogy siedzie jak myszy pod miot, ale ruch radiowy midzy SOE i jego agentami
we Francji by nie do upilnowania. Niemcy byli szybcy w tropieniu szczelin w alianckim pancerzu bezpieczestwa i gdy SHAEF zamartwiao si jakimi beztroskimi wypowiedziami, czy zaginionymi Bigotami", wyom w murze rodkw bezpieczestwa strzegcych tajemnic planu Neptun" zia ogromn dziur.

Gry radiowe
W wietle ksiyca pilot Lysandera wybra sobie za punkt orientacyjny otoczony fos
i zwieczony wieami zamek w Angers, w miejscu, gdzie cz si wody Loary i Sarthe.
Okry majestatyczn budowl i na pobliskiej ce dojrza wietlny znak A". Wtedy
zszed na puap 300 stp, uwaajc, by nie zmniejszy zbytnio prdkoci jednopatowca, po czym osiad na trawie. Podkoowa do wiate i - nie gaszc silnika - rozoy drabink. Na trzy agentki SOE - Noor Inayat Khan, Cecily Lefort i Dian Rowden
- czeka, jak zwykle, Henri Dericourt. Pilot wrzuci tajn poczt do kokpitu, wsiad do
samolotu, zwikszy obroty silnika i po chwili wzbi si w gr. Nie mg przypuszcza, e tym razem nad jego rutynow misj ciy fatum. Trzy przywiezione przez
niego kobiety miay wkrtce wpa w apy SD i umrze. Mwio si potem, e pady
ofiar specjalnej broni wojennej. Bro t nazywano gr radiow.
Nie bya to nowa gra, uprawiano j od dawna. Polegaa na przejmowaniu wanego kanau radiowego wroga, przechwytywaniu informacji jego wywiadu i nadawaniu na tym kanale faszywych wiadomoci. Najlepszym przykadem tej formy tajnej
wojny byy operacje radiowe XX-Committee. Naleao wykry i przej obcego agenta wraz z jego sprztem, szyframi, planami nadawania i od tej chwili zacz przekazywanie informacji decepcyjnych. Czy to z pomoc owego agenta, czy te bez jego
wiedzy, wykorzystywano fakt, e wrg nie wie o podstpie.
W grze tej Brytyjczycy mieli godnego przeciwnika. Niemcy rwnie stosowali t
taktyk, nazywajc j Englandspiele lub Funkspiee. Niemcy czsto przechwytywali agentw SOE wraz z nadajnikami i sami kontynuowali czno z Londynem, czyhajc na
informacje dotyczce wojskowych planw aliantw oraz na dane o agentach i siatkach ruchu oporu, o czasie i miejscu przybycia nowych agentw oraz o terminach
zrzutw zaopatrzenia i pienidzy.
Strony przecigay si w ulepszaniu systemw kontroli oraz zabezpiecze i rozbrajaniu systemw zabezpiecze przeciwnika. Brytyjczycy, prawdziwi mistrzowie
w grze, wysyali w teren agentw wyposaonych w prawdziwe i faszywe klucze nadawania, oba bardzo skomplikowane, wielowariantowe i zawierajce przemylne nieprawidowoci, na przykad w ustawieniu liter w niektrych miejscach. Brak kluczowej informacji w przekazie oznacza, e Niemcy nakryli danego agenta i e agent ten
nadaje pod przymusem. Niemcy jednak szybko przejrzeli sens tej procedury i starali
s
i, przede wszystkim torturami, wycisn z kadego zapanego agenta brytyjskiego
prawd. Ale nawet jeli zmusili ktrego do zdradzenia im prawdziwego klucza, to
kontroler i tak mg si domyli jego losu z analizy przekazu. Kady bowiem agent

498

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERW1EC 1944

mia jaki znak szczeglny", co w rodzaju jemu tylko waciwego charakteru pisma,
po ktrym nieomylnie mona go byo rozpozna. I jeli styl nadawania rni si w jakim szczegle, kontroler mg wnioskowa, e agent jest manipulowany lub wcignity w podwjn gr.
Wobec oboplnej znajomoci zasad i przebiegoci przeciwnikw gr trudno byo
toczy nawet w jej najprostszej formie. Kada ze stron wymylaa coraz to nowe chwyty,
decepcja zderzaa si z decepcj, pitrzyy si podstpy. Brytyjczycy, na przykad, czsto kontynuowali transmisje, cho wiedzieli o wpadce agenta. Udawali, e nie domylaj si niczego i przekazywali informacje decepcyjne, ktrych rzekomej prawdziwoci mia dowie fakt, e wszystko przebiega normalnie, zgodnie z oczekiwaniami
wroga. Nadal wic odpowiadali na pytania agenta i na jego danie wysyali bro,
amunicj, zaopatrzenie wojskowe i pienidze, wiedzc doskonale o tym, e wpadn
one w rce Niemcw.
Najbardziej zowrogim elementem tak prowadzonej gry by jej ludzki aspekt. Agenci
wzywali do przesyania na kontynent nie tylko sprztu i pienidzy. Do tworzenia
nowych obwodw wywiadu i ruchu oporu potrzebni byli nowi agenci. Gdyby Brytyjczycy wstrzymali wysyanie agentw w teren, Niemcy natychmiast by si zorientowali, e przeciwnik przejrza ich podstp i niechybnie zlikwidowaliby agentw aktualnie wykorzystywanych w grze. Brytyjczycy nie aowali sprztu i pienidzy, ale czy
stawk w grze mogo by ycie agentw i sprzymierzecw aliantw?
A jednak wykorzystywali ludzi w jednym z najbardziej wyrafinowanych elementw gry - w sztuczkach z szyframi. Wysyali w teren operatorw radiowych wyposaonych w atwe do zamania szyfry. Przez ten celowo sprokurowany wyom w systemie zabezpiecze przekazywali wrogowi to, co chcieli, czyli informacje decepcyjne.
Agenci-operatorzy, uywajcy celowo atwych do zamania szyfrw, wczeniej czy
pniej wpadali w rce wroga i byli likwidowani.
Po wojnie Francuzi i Holendrzy oskarali Brytyjczykw o celowe ignorowanie sygnaw o wpadkach i kontynuacj wysyania kolejnych agentw nawet wtedy, gdy
wiedzieli, e Niemcy od razu ich zapi. cznie wysali w ten sposb okoo siedemdziesiciu ludzi tylko po to, by utrzyma kana cznoci, ktrym przesyali Niemcom
jakie decepcyjne informacje. Przede wszystkim jednak oskarano Brytyjczykw o posugiwanie si w grze kobietami. Niemcy nie wyobraali sobie, e Brytyjczycy mog
si posun do wcignicia kobiet do tak niebezpiecznej gry. Taki brak elegancji nie
pasowa do brytyjskiego poczucia odpowiedzialnoci i szacunku dla kobiet.
Brytyjczycy oczywicie zaprzeczyli tym pomwieniom. Ale wtpliwoci pozostay. Czy Brytyjczycy w swoim przemonym deniu do osignicia efektu zaskoczenia
w D-Day", nie dokonali rachunku korzyci i strat, co po stronie winien" stanowio
ycie kilku agentw, a po stronie ma" - ycie setek, jeli nie tysicy alianckich onierzy na normandzkim brzegu? Nie da si ukry, e po upadku imperium Prospera",
SOE nie zlikwidowao wielu stanowisk radiowych, ktre wraz z Prosperem" wpady w apy Niemcw. Jest rwnie faktem, e to Niemcy byli odbiorcami wielkich
sum pieninych, broni i zaopatrzenia wojennego. I to Niemcy witali na tajnych ldowiskach zrzucanych do Francji agentw. Czy Brytyjczycy nie wiedzieli o tym, czy te
w ferworze gry stosowali szachowy gambit - powicali pionki, by wygra radiow
batali o zmylenie przeciwnika w kwestii godziny i miejsca inwazji? Jeli nie wiedzieli o grocym ich agentom niebezpieczestwie, to mona ich oskara jedynie o autor-

RY RADIOWE

499

stwo tragicznego w skutkach blefu. Ale jeli znali prawd, to znaczy, e kupczyli ludzkim yciem dla taktycznych korzyci D-Day". Czemu jednak miaa suy ta krwawa ofiara?
Oskarenie o skadanie ycia wasnych agentw na otarzu gier radiowych i sztuczek z szyframi koncentroway si gwnie wok tragicznego losu modej kobiety
o pseudonimie Madeleine". Jej prawdziwe imi i nazwisko brzmiay Noor Inayat
Khan; Noor byo jej pierwszym imieniem, Inayat - nazwiskiem, a Khan oznaczao
wysokie urodzenie. Naleaa do hinduskiej rodziny ksicej. Jej ojciec - Inayat Khan
by przywdc sekty mahometaskich mistykw Sufi, a rd wywodzi si od sutana
Tipu, osiemnastowiecznego wadcy Mysory i ostatniego muzumaskiego wadcy poudniowych Indii, wojowniczego intryganta, ktry w subie Napoleona sprawi wiele kopotw Arthurowi Wellesleyowi. Inayat Khan i jego ona, rwnie z monego
rodu, przybyli do Europy z zamiarem zaoenia tu L Bogosawiestwa" wyznawcw Sufi. Zaintrygowany mistycyzmem Inayata Rasputin zaprosi maonkw na
Kreml, gdzie w dniu Nowego Roku 1914 urodzia si ksiniczka Noor. Niebawem
zamieszki zmusiy rodzin Inayat do opuszczenia stolicy Rosji. Po wielu przygodach
osiada w Paryu, gdzie Blask kobiecoci" - jak mona przetumaczy imi Noor posza do szkoy, a ukoczywszy Ecole Normale de Musiue na krtko przed wybuchem drugiej wojny wiatowej, zarabiaa na ycie pisaniem audycji dziecicych dla
radia paryskiego.
Tu przed upadkiem Francji Noor ze swoim bratem Vilayatem przyjechaa do Anglii, gdzie wstpia do Pomocnicznej Suby Kobiet w Siach Powietrznych pod nazwiskiem Norah Baker, jako szeregowiec drugiej klasy z numerem 424598. Zostaa
tam wyszkolona na operatora urzdze radiowych. W oczekiwaniu na przydzia zauwaya ogoszenie, werbujce francuskojzyczny i znajcy si na obsudze radionadajnikw personel do zada specjalnych". Zgosia si i w czasie rozmowy wstpnej
w obskurnym pomieszczeniu Biura Wojny szefowie SOE poinformowali j o naturze
tego, co nazywali tajn robot". Przyjto j na szkolenie i dla niepoznaki wpisano
jako pielgniark Korpusu Pomocniczego Pielgniarek. Szef SOE, Gubbins mia nadziej, e pod t przykrywk" wysyane w teren kobiety mogy w razie wpadki liczy na agodniejsze traktowanie przez Niemcw. Na pocztek dostaa te czasowy
przydzia na latajcego urzdnika w WAAF, co miao dodatkowo zwikszy jej bezpieczestwo w wypadku ujcia.
Tak zacza si zagadkowa i tragiczna historia ksiniczki Noor. Po pierwsze dlaczego w ogle j przyjto? Jak twierdzi jeden ze szkolcych j oficerw: Bya
cudownym, delikatnym i marzycielskim stworzonkiem, wyrniajcym si z otoczenia i trudnym do zapomnienia". Jej wygld, akcent, niezwyky sposb poruszania si
- wszystko to sprawiao, e natychmiast rzucaa si w oczy, czym agent SOE w adnym wypadku nie powinien si odznacza. Niemiaa, delikatnej budowy, z ciemnymi oczami osadzonymi w wskiej oliwkowej buzi obramowanej burz dugich czarnych wosw, Noor bya wietnie wychowan, pen wdziku mod kobiet. I chocia miaa rwnie w charakterze co silnego i gitkiego zarazem, jak ostrze rapiera
e
" ' J J gwny opiekun w nauce szpiegostwa, pukownik F. V. Spooner, odmawia jej
zdolnoci do pracy w charakterze agentki, gdy jego zdaniem bya zbyt emocjonalna
i impulsywna". Spooner przypomnia po wojnie, e naprawd dooy wszelkich
stara, aby nie dopuci do wysania jej do Francji w charakterze agentki. Nie tylko

500

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC1944

dlatego, e bya zbyt delikatna i podatna na ciosy, ale przede wszystkim z powodu jej
braku dowiadczenia... co sprawiao, e z punktu widzenia zasad bezpieczestwa nie
nadawaa si na agentk". Nastpny jej opiekun w Beaulieu w New Forest, gdzie przechodzia dalsz cz szkolenia opisa j jako osob pozbawion instynktu samozachowawczego", a na raportach z jej treningw widniej jego adnotacje: Osobowo
chwiejna, kierujca si silnymi emocjami; wtpliwe, czy w ogle nadaje si do tajnej
roboty w terenie".
Pomimo wszystkich tych niepochlebnych opinii, Noor uznano za zdatn do suby.
Zblia si bowiem czas realizacji planu Starkey" i sekcji F rozpaczliwie brakowao
operatorw radiowych. Buckmaster skomentowa krtko jako nonsens" niepochlebne
opinie o niej, zawarte w raportach ze szkole. Zostaa skierowana do Garry^go, szefa
siatki Cinema" na terytorium Prospera". W nocy z 16 na 17 czerwca 1943 roku wraz
z dwoma innymi modymi kobietami wyldowaa we Francji. Mwiono, e za spraw
Dericourta wiadkami jej przybycia byli agenci SD, ktrzy - jeli nawet tam byli - ograniczyli si jedynie do obserwacji, bo trzy kobiety ruszyy w drog do stacji Angers, gdzie
zgodnie z planem rozdzieliy si. Noor wsiada do pocigu do Parya.
Dotara do mieszkania Garry^ego przy ulicy Erlager 40 w Auteuil, bogatej dzielnicy Parya. Noor wyznaa mu, e od chwili opuszczenia Anglii nic nie jada, bo nie
wiedziaa, jak posuy si francuskimi kartkami ywnociowymi. Dla Garry^go jej
przybycie byo niespodziank, nie otrzyma na ten temat adnych instrukcji z Londynu, co naraao j na potraktowanie jako wtyczki Gestapo. Na szczcie Garry i jego
narzeczona uwierzyli tej delikatnej dziewczynie, gdy stana w drzwiach z bukietem
godzikw w rku. Uwierzyli, ale byli zdziwieni, e tak osbk wysano w skrajnie
niebezpiecznej misji.
Mimo wszystko przyjta do siatki Prospera", nastpnego dnia znalaza si w jego
kwaterze operacyjnej w Pastwowej Szkole Rolniczej w pobliu Wersalu. Zamieszkaa u jednego z pomocnikw Prospera", profesora Alfreda Balachowskiego.
Po tygodniu Noor przeniosa si do mieszkania na skraju Lasku Buloskiego i tam
jej gospodyni, agentka Prospera", musiaa j zbeszta za pozostawienie szyfru na
otwartym dziennym rozkadzie nadawania. Potem zainstalowaa stacj nadawcz
w mieszkaniu przy ulicy Faisanderie, niedaleko - a na pewno nie do daleko - od
dowdztwa SD przy Avenue Foch. Przy caym swoim roztargnieniu Noor nie baa si
niczego lub raczej panowaa nad strachem. Mwiono, e skorzystaa z pomocy swego
ssiada, Niemca, w zainstalowaniu anteny. Podobno powiedziaa mu, e chce zaoy
link do wieszania bielizny.
W tym czasie w Paryu zrobio si wyjtkowo niebezpiecznie. Siatka Prospera"
zacza si rozpada i Noor musiaa znale sobie nowe lokum. Ale zatrzymaa stacj
radiow przy ulicy Faisanderie. To ona, gdy dowiedziaa si od Garry'ego o obawie
i aresztowaniu Prospera", doniosa o tym Londynowi. Kazano jej si przyczai. Zastosowaa si do rozkazu, ale po tygodniu jej brak dowiadczenia i nieostrono znowu day o sobie zna. Z gow owinit granatow szarf, co podkrelao hinduskie
cechy jej urody, udaa si w sentymentaln podr do domu, w ktrym jej rodzina
mieszkaa w roku 1930, a po drodze odwiedzia szkolnych przyjaci. Bodington z sekcji
F, wysany do Parya w celu zbadania rozmiarw wpadki Prospera", spotka si
z ni przelotnie w sierpniu 1943 roku, a gdy usysza od Garry'ego, do czego jest zdolna, da zna do Londynu, e naley j natychmiast odwoa. Miaa odlecie w nocy

RY RADIOWE

501

15 sierpnia 1943 roku, na t bowiem noc Dericourt zaatwi ldowanie dwch Lysandrw do ewakuacji Bodingtona, Scientista" i kilku innych agentw, ktrzy umknli
obawie na siatk Prospera". Wszyscy punktualnie przybyli na tajne lotnisko. Noor
jednak odmwia odlotu do czasu przybycia zmiennika przy nadajniku.
Przetrwaa w Paryu prze dwa nastpne miesice, chocia SD wiedziao o jej istnieniu, bo w tajnej poczcie kurierskiej, ktr Dericourt systematycznie pokazywa
HJ. Kiefferowi (szefowi sub kontrwywiadowczych w Paryu), byy listy od Noor
do przyjaci i krewnych w Anglii. Niemcy nie znali jej personaliw i adresu do chwili, gdy Renee Garry, siostra organizatora Cinema", sprzedaa jej adres SD za 100 tysicy frankw. Okoo 13 padziernika zostaa aresztowana w swoim paryskim mieszkaniu i odwieziona do kwatery Gestapo. Tym samym sekcja F stracia ostatniego operatora radiowego w rejonie paryskim. W czasie aresztowania i przesucha ksiniczka Noor bya opanowana, nawet Kieffer podziwia j za to i powici jej duo czasu.
Straci cierpliwo dopiero po drugiej prbie ucieczki z kwatery SD przy Avenue Foch.
Za kadym razem dobiegaa tylko do ulicy i ponownie j apano. Kieffer odesa j do
obozu koncentracyjnego. W kolejnych obozach spdzia wiele miesicy, na og w kajdanach lub w karcerze.
Charakter Noor by z kruszcu szlachetniejszego, ni myleli sobie jej instruktorzy
z SOE, jej jedyn wad bya nieostrono. W chwili aresztowania jej radionadajnik,
szyfr i dziennik transmisji z Londynem wpady w rce SD. Na to tylko czeka Josef
Goetz, ekspert radiowy SD i czoowy gracz w Funkspiele. Noor zapisywaa wszystkie
odpowiedzi z Londynu w szkolnym zeszycie, znalezionym w czasie aresztowania na
jej szafce nocnej. Z tymi nieocenionymi informacjami Goetz, wcielajc si w Noor,
zacz nadawa do Londynu w imieniu obwodu Cinema". Jednak wiadomoci te nie
brzmiay autentycznie, bo Londyn odpowiada z du ostronoci. Do penego sukcesu Goetz potrzebowa pomocy Noor, ale ona nie chciaa mu jej udzieli. Gra toczya
si bez niej.
W Boe Narodzenie Brytyjczycy byli cigle podejrzliwi, styl transmisji od Noor
sugerowa, e zostaa nakryta. Ale Goetz uporczywie kontynuowa gr; da Londynowi sygna, e Cinema" jest gotowa do odebrania zrzutu broni. Londyn odpowiedzia, e wyle dwanacie kontenerw w podanym czasie i miejscu, ale gdy przyszo
co do czego, zrzucono tylko jeden pojemnik i Goetz upewni si, e Londyn przejrza
jego sztuczk. Buckmaster rzeczywicie si denerwowa; odwiedzi France'a Antelme'a, francuskiego doradc SOE i pokaza mu wszystkie rzekomo nadawane przez
Noor wiadomoci. Antelme nie zauway w nich niczego podejrzanego i Buckmaster
przyj jego opini do wiadomoci, cho kontroler Noor w Londynie by pewien, e
kto j naladuje. Tym niemniej sekcja F wysaa faszywemu Cinema" 500 tysicy
frankw. Goetz si rozzuchwali. Zada wicej broni i Londyn znowu odpowiedzia
duymi zrzutami. Ale czy rzeczywicie Brytyjczycy nie wiedzieli o tym, e nadajnik
Noor by w rkach Niemcw i e przesyki dla Cinema" wpaday w ich rce? Czy te
kontrowali decepcj Goetza wasn decepcj?
Bez wzgldu na to, jak byo, Funkspiele Goetza dla biorcych w nim udzia agentw
brytyjskich skoczya si tragicznie. Brytyjczycy bowiem, jakby niewiadomi wpadki
Noor, wznowili wysyanie agentw - w sumie siedmiu - do faszywego Cinema".
W nocy z 7 na 8 lutego 1944 roku czterech pierwszych zrzucono w pobliu Poitiers.
Byli to: dwudziestodwuletni francuski monter lotniczy R.E. Alexandre, Amerykanin

502

AKCJE TAJNE I DECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

0 przydomku Byerley", jego operator radiowy, Kanadyjczyk Deniset, zmiennik Noor

1 Jacues Ledoux, ktry mia zorganizowa nowy obwd o nazwie Orator" w Le
Mans. Wszystkich od razu zapano. Gdyby wzi pod uwag ich brak dowiadczenia
i kiepskie wyszkolenie, nieodparcie nasuwa si wraenie, e zostali rzuceni Niemcom
na poarcie.
Ale wkrtce Goetz doczeka swojej wielkiej chwili. SD zapao samego Antelme'a,
ktry zosta wysany z misj do obwodu Cinema". Okolicznoci tej wpadki byy rwnie zagadkowe jak wszystko, co zaszo przedtem. Zrzucony wczeniej Byerley",
amerykaski radiooperator z pierwszego zrzutu, zosta poinstruowany przez sekcj
F, aby po bezpiecznym wyldowaniu zawar w swoim przekazie pewne potwierdzajce ten fakt szczegy. Procedur tego rodzaju stosowano wyjtkowo, gdy podawano
w wtpliwo lojalno ludzi - w tym wypadku z krgu Cinema" - przejmujcych
nowych agentw SOE. Nadajnik Byerleya" wkrtce si odezwa, ale uywa go ju
Goetz, a zatem wiadomo nie zawieraa szczegw potwierdzajcych wiarygodno
agenta. To Londynowi powinno od razu komunikowa, e Niemcy kontroluj obwd
Cinema" i jego agentw. Ale Brytyjczycy nie odwoali odlotu Antelme'a, ani te nie
zmienili miejsca jego ldowania na bezpieczniejsze. Polecia prosto w ramiona Niemcw.
Antelme, zamony, czterdziestotrzyletni arystokrata francuski, majcy powizania z francusk bankowoci i przemysem, by jednym z najznakomitszych organizatorw sekcji F. Mia ju na swoim koncie trzy doniose i niebezpieczne misje, kiedy w lipcu 1943 roku zosta wyznaczony na doradc sekcji F. Jego znajomo warunkw w terenie i dziaajcych tam agentw i siatek sprawiaa, e nie
tylko liczono si z jego opiniami - byy w wikszoci spraw decydujce. Kiedy
w lutym poprosi o przerzucenie go do Francji, bez oporw pozwolono mu na to.
Antelme wiedzia o wtpliwociach, jakie sekcja F ma w stosunku do ludzi z obwodu Cinema", wiedzia, e Cinema" najprawdopodobniej jest kontrolowany
przez Niemcw i e Byerley" nie da znaku, wiadczcego o bezpieczestwie
w rejonie. Mimo wszystko SOE przesao kierownictwu Cinema" rozkaz odebrania z lotniska grupy Antelme'a w nocy z 28 na 29 lutego 1944 roku. Cinema"
posusznie odpowiedzia, e grupa odebrana zostanie na poudnie od wioski
Poigny, pi mil od Rambouillet.
Goetz zatar rce i przekaza wiadomo o przybyciu Antelme'a Kiefferowi. Ten
zaprosi swoich szefw z SS do grona komitetu powitalnego. Wyznaczonej nocy cay
teren Rambouillet zosta obstawiony przez grupy SS i SD i wprowadzono tam godzin policyjn. Dokadnie o godzinie 22.45 z samolotu wyskoczyo troje ludzi -Antelme, operator, porucznik Lionel Lee, i kurierka, Madeleine Damerment. W czasie nawrotu samolot wyrzuci jeszcze osiem duych pojemnikw z zaopatrzeniem i kilka
paczek ze sprztem. Antelme wyldowa pierwszy, a kiedy wyplta si z linek i unis
gow, spojrza prosto w luf pistoletu. Gdy zakadano mu kajdanki, krzykn z pasj,
e zosta zdradzony". Zostali odwiezieni na Avenue Foch i osadzeni w oddzielnych
celach, skd wychodzili tylko na przesuchania.
Ujcie Antelme'a umoliwio Goetzowi rozpoczcie kolejnej Funkspiele. Po miesicu milczenia wznowi czno z Londynem na sprzcie Lee. Przez duszy czas udawao mu si zwodzi SOE, chocia specjalne klucze bezpieczestwa Lee nie pojawiy
si w transmisjach, a Antelme - co wymyli Goetz - nie mg si komunikowa z Lon-

RY RADIOWE

503

dynem, bo zosta ranny w czasie ldowania. Antelme'a w tym czasie wywieziono do

obozu koncentracyjnego w Gross Rosen i rozstrzelano.
Dlaczego SOE z takim uporem przez kilka krytycznych tygodni nie zauwaao, e
bierze udzia w Funkspiele, co w gorcych dniach przed inwazj byoby jak najbardziej
uzasadnione? Przebieg misji Antelme'a w przekazach radiowych by pod kadym
wzgldem podejrzany. Dlaczego wysano Antelme'a, nie ogldajc si na podejrzane
szczegy wymiany informacji z Noor i z siatk Cinema"? Czy SOE dziaao z rozkazu LCS albo CSM i kontynuowao nadawanie dla celw decepcyjnych? A jeli tak, to
co chciao uzyska?
Zagrywki na sprzcie radiowym Noor i Lee stopniowo ustaway w miar nakadania si na siebie dwch przeciwstawnych gier decepcyjnych. Strony day za wygran,
podejrzewajc wzajemn gr. Ale Goetz mia jeszcze do dyspozycji skuteczn bro
w swojej Funkspiele - nadajnik zarekwirowany Butlerowi", poprzednikowi Noor w terenie. Aresztowany tu przed ni Butler", czyli Francois Garel, zasuony agent sekcji
F, zosta zrzucony do rzeki Sarthe 23 marca 1943 roku razem z operatorem Marcelem
Roussetem i kurierem Marcelem Foxem. Ldowali tak niefortunnie, e stracili bagae,
a w tym nadajnik. Do szybko jednak Roussetowi zrzucono nowy sprzt - radionadajnik, krysztaki oraz szyfry i w maju 1943 roku Butler" i jego zaoga utworzyli siatk
wywiadowcz. Pracowali nad wybieraniem obiektw kolejowych i telefonicznych, ktre alianci mieli zbombardowa w dniu inwazji. Garel unikn puapki na Prospera"
i przez pewien czas jeszcze dziaa skutecznie, cho Niemcy wiedzieli o jego istnieniu.
Nie mino duo czasu i dziki wytrwaemu ledztwu ujto go, a wraz z nim Rousseta,
Foxa i drugiego kuriera, gdy caa czwrka jada obiad w kryjwce w Paryu.
Z pocztku Rousset twardo wypiera si swojej tosamoci, ale kiedy Gilbert Norman potwierdzi jego funkcj radiooperatora Butlera", zgodzi si pomc Goetzowi
w jego Funkspiele. Nie powiedzia mu tylko, e ma ku temu wasne powody. Powiedzia natomiast Goetzowi, e jego klucz bezpieczestwa polega na prostym zaoeniu, e w imieniu Garela nadaje po angielsku, a dla Foxa po francusku. W prawdziwej
instrukcji rzecz miaa si odwrotnie, ale Goetz uwierzy Roussetowi i wysa po angielsku prob Garela o pienidze. Londyn nie zareagowa na ostrzeenie. Kontroler
Butlera" w Londynie zapyta tylko, dlaczego agent-operator zmienia swj modus
operandi. Po tej niefrasobliwoci Goetz przystpi do najokrutniejszej ze swoich Funkspiele.

Rousseta wywieziono najpierw do obozu koncentracyjnego w Rawiczu. Niebawem

cignito go z powrotem, bo bez jego pomocy Goetz mia trudnoci z odpowiedzi
na niewygodne pytania Londynu. By przetrzymywany w biurach SD na placu Stanw Zjednoczonych. Pewnego dnia podczas zamiatania korytarza, Rousset zwali z ng
stranika, wyskoczy przez okno do ogrodu, przekroczy przez mur do ssiadujcego
z SD konwentu i stamtd telefonicznie wezwa na pomoc swoj przyjacik. Dziewczyna byskawicznie przyniosa mu ubranie i dokumenty. Rousset ukry si, ale myla tylko o jednym - jak zawiadomi Londyn o wpadce Butlera". Jego usiowania
spaliy na panewce. Goetz kontynuowa swoj gr nieprzerwanie a do poudnia
D-Day". Tymczasem w odzewie na dania faszywego Butlera" Niemcy odbierali
wielkie sumy pienidzy, sprzt wojskowy i agentw. Najwiksz wygran, jak zgarn
Goetz dziki wpadce, Butlera", byo odkrycie najistotniejszego dla aliantw sekretu kiedy zamierzaj wyldowa we Francji.

504

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC W44

Niemcy triumfowali. Butler" bowiem by odbiorc nadawanych przez BBC messages personnels. W dniach przygotowa do D-Day" sygnay typu alert" i action"
wysyano do kadej z siatek. Podstawow wiadomoci byy pierwsze linijki Jesiennej piosenki" Paula Verlaine'a. Linijka ta oznaczaa alert", a brzmiaa: Les sanglotsT
longs des inolins d'automne, co sygnalizowao konieczno przygotowania oddziaw
sabotaowych Butlera" do akcji. Druga linijka bya sygnaem do akcji - bercent mon
coeur d'une langueur monotone, co znaczyo, e akcja ma nastpi o pnocy tej doby,
w ktrej ta cz wiersza zostaa nadana. W listopadzie 1943 roku SOE wycofao oryginalne messages personnels i w wielkiej tajemnicy zastpio je nowymi tekstami alert"
i action". Zabieg ten by podyktowany obaw, e Niemcy odkryli znaczenie messages personnels, kierowanych do siatek zdekonspirowanych w czasie obawy na Prospera", co istotnie miao miejsce w wypadku obwodu Butlera". Ponadto Brytyjczycy
zdawali sobie spraw z tego, e Niemcy - dziki Dericourtowi - wiedz o systemie
messages personnels, chocia nie znaj ani ich prawdziwego znaczenia, ani adresatw.
Dericourt ujawni cz prawdy dotyczcej messages personnels, pokazujc SD poczt
kuriersk Prospera". Chodzio o to, by w okresie bezporednio poprzedzajcym
D-Day" od czasu do czasu nadawa zdekonspirowane alerty i sygnay do akcji, a take
rne inne imitacje wiadomoci dla nieistniejcych siatek, co miao zmyli Niemcw
w kwestii godziny i miejsca inwazji. Ale jeden z messages personnels - fragment wycofanego wczeniej wiersza Verlaine'a - zosta jednak wysany do faktycznie dziaajcego obwodu, do Ventriloquista", siatki SOE w rejonie Loire-et-Cher.
Dlaczego wiadomo pierwotnie skierowana do zdekonspirowanej siatki miaa by
operacyjn instrukcj w D-Day" - nigdy nie zostao wyjanione. Niemcy pniej sugerowali, e byo to wynikiem pracy ich wasnego agenta wewntrz dowdztwa SOE,
ale ledztwo w tej sprawie nie potwierdzio tej teorii. A moe SOE rzeczywicie nie
wiedziao o wpadce Butlera", cho wiele za tym przemawiao. Albo te rozgrywao
radiowy mecz z Butlerem" w roli gwnej. Byo take wielce prawdopodobne, e
wiersz Verlaine'a nadano wskutek urzdniczej pomyki. Bez wzgldu na to, jaka bya
przyczyna tego fatalnego bdu, Niemcom udao si uchwyci nitk, ktra moga ich
zawie do kbka - mogli przewidzie dat inwazji.
Niemcy nie znali adresata ani sensu messages personnels. Domylali si jedynie, e
chodzi o powszechne wezwanie pod bro, skierowane do wszystkich grup sabotaowych we Francji, aby wystpiy przeciwko Wehrmachtowi w ramach wspomoenia
operacji inwazyjnych. A w rzeczywistoci wiadomo ta bya przeznaczona jedynie
dla obwodu Ventriloquist". Niemcy nie mieli take jasnoci co do zawartych w messages personnels harmonogramw akcji, biuletyn sub tajnych bowiem, rozesany
wszystkim przywdcom ruchu oporu we Francji, Belgii, Holandii, Danii i Norwegii,
by po czci bdny:
Pierwsza cz tego sygnau, a do sowa ,,1'automne" wcznie, bdzie nadana przez radio
angielskie pierwszego i pitnastego dnia danego miesica, podczas gdy emisj czci drugiej
zaplanowano tak, by oznaczaa, e ldowania nastpi kolejno w cigu nastpnych 48 godzin, w czasie liczonym od pnocy pierwszego dnia nadania sygnau.

Niemcy nie byli w stanie precyzyjnie zinterpretowa tego przekazu, ale od prawdy dzielio ich ju naprawd niewiele - pozostawao im poczeka na emisj drugiej

GRY RADIOWE

505

linijki wiersza Verlaine'a i odlicza od tej chwili 48 godzin, dzielcych ich od inwazji.
To jedno usprawiedliwiao cay wysiek, jaki Niemcy woyli w swoj Funkspiele. Ale
co mogo usprawiedliwi wysiki Brytyjczykw, te setki ton broni, amunicji i sprztu
wojskowego, zrzucane prosto w rce Niemcw? Co mogo uzasadni powicenie
ycia agentw - to pytanie, stawiane gwnie przez Francuzw - pozostaje bez odpowiedzi.
Po wojnie SOE stano wobec oskare o wydanie czci swoich agentw, a szczeglnie grupy trzech kobiet z ksiniczk Noor na czele, i powicenie ich dla celw
radiowej decepcji. Ale aden z zarzutw, adna z przytaczanych okolicznoci sprawy
nie stanowiy dla sdu wystarczajcych dowodw. W euforii zwycistwa we Francji
sprawa nie posuna si poza namitne dyskusje Brasserie Lipp", restauracji politykw i dziennikarzy w St. Germain-des-Pres. Potraktowano j znacznie powaniej w Holandii, gdzie powoano krlewsk komisj do przeprowadzenia ledztwa. W jego
wyniku przedstawiono pewne dowody na to, e SOE, z chci utrzymania si w radiowej grze z Niemcami, a zwaszcza utwierdzenia ich w przekonaniu, e alianci zamierzaj zaatakowa Holandi, rzeczywicie wysyao agentw dla zdekonspirowanych
siatek, cho podejrzewao ich wpadk. W kocu, po wielu wybiegach i wymwkach,
brytyjskie Biuro Spraw Zagranicznych zezwolio holenderskim ledczym na przepytanie wyszych oficerw z MI-6 i SOE, zaangaowanych w tajne operacje na linii Londyn-Holandia. ledztwo utkno w miejscu, ale Biuro Spraw Zagranicznych, ktre po
wojnie zostao zobowizane do zaatwienia spraw SOE (rozwizanego przez wczesnego premiera, Clementa Attlee, ktry w czasie pokoju nie yczy sobie w Wielkiej
Brytanii adnej socjalistycznej midzynarodwki"), wyartykuowao odpowiednie
owiadczenie. Uznao w nim zarzuty o wydanie holenderskich agentw za niesmaczne" i niezgodne z prawd".
Co zatem byo prawd? Po pierwsze - Brytyjczycy nigdy nie zaprzeczyli, e niemieckiej Funkspiele przeciwstawiali wasne gry radiowe. Nie wypierali si rwnie
tego, e kierowali do miejsc kontrolowanych przez Niemcw ogromne zrzuty pienidzy i sprztu wojskowego. Robili to z powodw rwnie banalnych, co przemylanych, a w charakterze wyjanienia Foot cytuje fragment niepublikowanego raportu
R.A. Bourne-Pattersona. Twierdzi on, e zrzuty byy kierowane do obsadzonych przez
Niemcw stanowisk aby nowym obwodom ruchu oporu da czas na zorganizowanie si". Nie bya to strategia pozbawiona logiki i skutecznoci. Niemcy bowiem rzeczywicie koncentrowali si na obwodach zdekonspirowanych, a w tym czasie SOE
miao czas, aby bezpiecznie montowa i obsadza nowe obwody w ramach przygotowa do inwazji. Ponadto brytyjskie gry radiowe toczyy si gwnie na terenach obwodw zwizanych z planem Fortitude", to jest midzy Sekwan i Szeld, w skad
ktrych wchodzio Pas de Calais. Caa uwaga i zabiegi Niemcw skupiay si na tym
regionie, co dla aliantw byo bardzo wane, bo odcigao ich uwag od ziem lecych midzy Sekwan i Loar, czyli rwnie Normandii.
W dalszym cigu brak jednak odpowiedzi na kluczowe pytanie - czy SOE byo
gotowe za sukces w grach radiowych - z wasnej inicjatywy albo na danie innych
tajnych sub - paci yciem swoich agentw? Czy agenci, szczeglnie kobiety, oddawali ycie, aby za wszelk cen nada cechy autentycznoci decepcyjnym szyfrom
alianckim? Czy ich ycie znaczyo mniej ni kosztowne dary w postaci celowo trafia-

506

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

jcych w niemieckie rce zrzutw pienidzy i sprztu? Foot stanowczo przeczy tej
hipotezie. Myla o Noor i Antelme'ie, gdy napisa: Nikt z sekcji F nie zamierza wysya ich na mier; i na pewno nikt z aliantw nie planowa ich mierci. Byli pechowcami, ktrzy przypadkowo znaleli si w miejscu i o czasie, gdy ich wysunit na
froncie flank dotkno nieszczcie". Takie stawianie sprawy mona uzna za przedstawienie stanowiska, ale nie jako wytumaczenie tego, co si stao z agentami. Bo
chocia SOE mogo zrezygnowa z posuenia si ksiniczk Noor i innymi agentami w swoich grach radiowych z Niemcami, to kiedy agenci, ich nadajniki i szyfry
wpady w rce wroga, nie omieszkao z tego skorzysta. Prawdopodobnie Henri Dericourt to wanie stara si da do zrozumienia pannie Jean Overton Fuller, brytyjskiej pisarce, ktra prbowaa odkry tajemnic ujcia i zamordowania Noor Inayat.
Nasze dowdztwo stosowao sposoby nie do przeniknicia" - enigmatycznie stwierdzi Dericourt. Przyciskany przez pann Overton Fuller doda: Mj osd w tej sprawie, cho go pani nie zdradz, nie jest tak niedojrzay".
O niedojrzao mona by podejrzewa SOE i inne suby tajne, gdyby rzeczywicie miay zwyczaj polega na tak nieprzewidywalnych rodkach jak wysyanie agentw w charakterze materiau" decepcyjnego dla Niemcw. Tymczasem ich gry byy
planowane i realizowane na duo przebieglejszych i pewniejszych podstawach, ni
miao to miejsce w sprawie Noor i jej kolegw. Kontynuowanie transmisji ze stanowiskami, ktre na pewno wpady w rce wroga, zwaszcza w skutecznej obawie na
Prospera", mona tumaczy chci wykorzystania Funkspiele do swoich celw. I dlatego czsto lekcewaono systemy bezpieczestwa transmisji. Pukownik George Starr,
kontroler duej siatki w Gaskonii, stwierdzi, e przynajmniej w dwch przypadkach,
z wielkim dla siebie ryzykiem, ostrzeg Londyn o wpadkach stacji radiowych na swoim terenie. Ale odpowiedziano mu tylko, eby pilnowa wasnego nosa. Londyn wiedzia, co robi.
Ale czy w kadym przypadku wiedzia, co naprawd czyni? Najwyraniej nie.
Chyba e Antelme zgin za spraw wydania Niemcom jednego z sekretw D-Day"
w celu uwiarygodnienia tego, co Londyn nadawa w ramach radiowej gry.
Jak zatem wytumaczy zowrogie aspekty zagadki? Czy zaszed przypadek - jak
to sugerowano - baaganu w wydziale sub tajnych, czy zawinia pomyka przepracowanych ludzi z dowdztwa, czy zabrako odpowiednich kadr wyspecjalizowanych
w grach radiowych, czy o losie straconych agentw przesdzia amatorszczyzna planu, czy zlekcewaono sygnay wynikajce z systemu bezpieczestwa? SOE rzeczywicie mona byo posdzi o pewne zaniedbania, gdy byo organizacj stworzon naprdce do okrelonych celw wojennych, nie miao ram administracyjnych, a rekrutowao si z szerokiej gamy spoecznej, od alfonsw do ksiniczek. Bdy i straty byy
w tych okolicznociach nie do uniknicia. Jeli doda do tego wyjtkow przebiego
Niemcw w prowadzeniu Funkspiele, wiele czynnikw skadao si na wysok cen
sukcesw SOE w grach radiowych. Jeden z nich mg by zwizany ze szczeglnymi
warunkami, w jakich pracowaa organizacja typu SOE. Mona sobie wyobrazi, e
SOE nie byo cakiem pewne, e jego operatorzy wpadli. Tak dugo, jak wysyao tylko pienidze i sprzt wojskowy do niepewnych agentur, nie miao to wikszego znaczenia. Nie bya to wygrowana cena za wszczepienie decepcyjnej informacji, ktra
moga mie wpyw na wynik inwazji. Ale kiedy kontrolowany przez Niemcw teren" da przysania agentw - zaawansowane w grze SOE, dziaajc pod naciskiem

GRY RADIOWE

507

planw Neptun" i Fortitude", musiao zagra hazardowo. Inne, bardziej ryzykowne zagrania obyy si bez wikszych kosztw. Tak tragicznie si zoyo, e gry radiowe pocigny za sob ofiary z ludzkiego ycia.
Przyczyny mierci Noor, Antelme'a i innych, nigdy nie bd znane. Tajne suby
natury
rzeczy niezmiernie rzadko publikuj raporty, przy pomocy ktrych mona
z
by im co udowodni. Trudno te kogokolwiek skoni do mwienia o tajnej robocie.
A umarli milcz. A moe osd w tej smutnej i heroicznej zarazem sprawie pozostawi
pragmatykom? Ci ludzie wstpowali do tajnych sub na ochotnika, by dziaa samotnie, w szarych, nieznanych obszarach wojny, gdzie jedynym kryterium bya sztuka przeycia. Wiedzieli, e na kadym kroku czyha na nich zdrada, tortury i mier,
e o ich yciu decyduj czsto tak bahe sprawy, jak zwyka ludzka antypatia, zazdro, rywalizacja w sprawach sercowych, zemsta... Ich ycie wisiao na wosku
w chwili, gdy opuszczali bezpieczne brzegi Anglii. Czy tajnych agentw sprawdzano
pod ktem ich przydatnoci do tajnej suby, skoro ich ycie i ich mier na rwni
suyy celom planu Fortitude"? Czy nie po to istnieli, by pomiesza wrogowi szyki? Pragmatycy argumentuj krtko i wzowato - te desperackie, bezlitosne dni day
bezlitosnych i desperackich akcji. Jack Baumer, amerykaski przedstawiciel w LCS,
stwierdzi po wojnie: Wiem, e Brytyjczycy przed inwazj postawili wszystko na
jedn kart. Obchodzia ich tylko jedna sprawa - sukces planu Fortitude", a tego nie
mogli osign bez ofiar".
Ksiniczka Noor nie przeya wojny. Spdzia wiele miesicy w rnych obozach
koncentracyjnych, a przez wikszo tego czasu bya skuta acuchami. W kocu trafia do Dachau, gdzie rano 14 wrzenia 1944 roku, wraz z trzema innymi agentkami
SOE, zaprowadzono j do piaskownicy i kazano uklkn pod murem. Cztery kobiety zdyy jeszcze zobaczy lady zaschnitej krwi na piasku. Wiedziay, co je czeka.
Uklky parami, trzymajc si za rce. Esesman podszed do nich od tyu i po kolei
zastrzeli strzaami w kark". Ich ciaa spalono.
Anglia nie zapomniaa o ksiniczce Noor. 5 kwietnia 1949 roku z nominacji Gubbinsa zostaa pomiertnie odznaczona Krzyem witego Jerzego za akty wielkiego
heroizmu oraz za wybitn odwag w warunkach skrajnego zagroenia ycia". Gubbins by te inicjatorem wmurowania tablicy pamitkowej w cian kocioa, stojcego za Harrodsem" w Knightsbridge. Co roku pod tablic mona znale bukiet polnych kwiatw.

FRANCUSKI LABIRYNT

509

mieckie operujce na Pwyspie Cherbourskim. Bretania, niezalenie od miejsca ldowania aliantw, miaa do odegrania wan rol w zbliajcej si inwazji.

Francuski labirynt
W kwietniu 1944 roku marszaek Rommel i jego oficer wywiadu, pukownik Anton
Staubwasser, zwiedzili gotyckie fortyfikacje Gry St. Michel na pnocnym wybrzeu w Bretanii. Opactwu powicili niewiele uwagi, spdzili natomiast pracowity
tydzie w Bretanii, dokonujc przegldu potnych umocnie na tym obszarze.
Bretania podlegaa Rommlowi, a dla marszaka odcinek bretoski mia wielkie znaczenie, zwaszcza ze wzgldu na pooone na nim due porty - Brest, Lorient,
St. Nazaire i St. Mao. Samo istnienie tych portw - orzek Staubwasser - nie pozwala lekceway moliwoci, e alianci tu wanie wylduj. By te inny powd do
niepokoju. Na bretoskich wrzosowiskach, na lesistych pagrkach, w niedostpnych rumowiskach skalnych, wrd podmokych k i pl, w cieniu potnych dbw, zagniedzili si najarliwsi mauis we Francji. Dla Niemcw bya to kraina
nieprzenikniona, terra incognita, a zamieszkujcy j lud odstrasza ich swoj twardogow zaciankowoci. Bretoczycy to ludzie ograniczeni i mistyczni zarazem, przywizani do swoich klanowych tradycji i celtyckich korzeni*. Ich trudny do opanowania jzyk, peen odniesie do legendarnego wiata, zaludnionego postaciami celtyckiej wyobrani - ywymi opowieciami o Merlinie i Viviane, Tristanie i Izoldzie,
Graalu, miecie Is, witymi patronami, odpustami - wszystko to pozwalao ludziom
z tych ziem swobodnie porusza si i komunikowa pod okiem niemieckiego okupanta, bezradnego, zbyt sztywnego i proceduralnego, by co zwojowa w tym zagadkowym ywiole.
Etnicznie i jzykowo Bretoczycy - okoo trzech milionw ludzi - byli blisi zachodniemu chopstwu Anglii i Walii ni Francuzom. Nienawidzili do ywego swoich
niemieckich okupantw i biuletyny wywiadowcze Staubwassera byy wypenione raportami o strzelaninach i napadach na posterunki niemieckie. Jaki raport mwi o kawalkadzie dwudziestu piciu kucw objuczonych materiaami wybuchowymi i amunicj, truchtajcych w ciemnociach nocy. Inny donosi o nieuchwytnych agentach-widmach, przemykajcych si bezkarnie z jednej kryjwki do nastpnej, o Lysandrach zrzucajcych kurierw z poczt i ludzi z nadajnikami. Tylko rodowici Bretoczycy rozumieli nadawane w ich jzyku audycje BBC. Staubwasser wiedzia doskonale, e tutejszy ruch oporu w razie koniecznoci zorganizuje aliantom podstawy
wyjciowe do uderzenia na porty bretoskie. Gdyby Sprzymierzeni najechali na pwysep i opanowali porty, to w marszu na pnocny wschd odciliby wojska nie* Ocena Bretoczykw jest subiektywna (przyp. T.R.).

Na przeciwlegym brzegu Kanau grupa dowdcza SHAEF precyzowaa plany inwazyjne. Najwicej uwagi powicono operacjom specjalnym fazy planu Neptun"
przewidzianym dla Bretanii. Grupa spotykaa si w sali 64 szkoy witego Pawa,
ceglastej gotyckiej budowli stojcej przy drodze do Heathrow. Mia tu swoje stanowisko dowodzenia Montgomery, ktry podobnie jak Milton, Samuel Pepys, Malborou gh, sdzia Jeffreys i major John Andre, ukoczy t szacown szko. Przewodzi
grupie brygadier R.F.K. Belchem, gwny oficer operacyjny i byy dowdca 1. Krlewskiego Regimentu Czogw. Amerykanw reprezentowa pukownik Charles
M Bonesteel III, Wirgiczyk, absolwent kolegium Rhodesa i dowdca jednej z amerykaskich armii. SOE reprezentowa Buckmaster, a pukownik Joseph Haskell pracowa w SHAEF z ramienia OSS. Pukownik an Collins, byy dowdca komandosw,
reprezentowa Specjalne Suby Powietrzne (SAS) - powoane jeszcze w Egipcie, elitarne jednostki partyzanckie, operujce na tyach wroga, czsto wykorzystywane przez
MI-6. W pracach grupy brali te udzia ludzie z RAF i USAAF, przedstawiciele Poczonych Operacji, paru cywilw z wojennych organizacji politycznych, kilku oficerw marynarki wojennej. I ani jednego Francuza. Francja miaa by polem decydujcej bitwy tej wojny, a aden Francuz nie zosta wtajemniczony w planowanie operacyjne Neptuna".
Spraw nadrzdn, nad ktr grupa dowdcza SHAEF pracowaa najintensywniej, byo znalezienie sposobw i rodkw opniajcych ciganie rezerw nieprzyjaciela, a szczeglnie jednostek pancernych, grenadierw pancernych, dywizji polowych
i strzelcw spadochronowych - ktrych Rundstedt i Rommel mieli pod dostatkiem
i mogli uy do kontrataku w Normandii. Problem ten mia dla aliantw nie mniejsze
znaczenie ni sam desant. Stpienie ostrza niemieckiego przeciwuderzenia zaleao
przede wszystkim od powodzenia decepcji Fortitude" i Quicksilver", ktrych mistyfikacje miay na celu zwizanie znacznych si niemieckich w rejonie Pas de Calais.
Planici Neptuna" niczego nie pozostawili przypadkowi. W kadym zaktku Francji Niemcy mieli pene rce roboty. Byli nkani bombardowaniami, akcjami partyzanckimi i dywersyjnymi, co nie tylko czynio nieznon ich obecno w okupowanym
kraju, ale i skazywao ich na bezustanne, wyczerpujce czuwanie. Wszystko po to, by
nie wpadli na pomys skoncentrowania si w celu odparcia inwazji. W kwietniu zrzucono ponad sto grup wywiadowczych (brytyjskie, wysyane przez MI-6, dziaay pod
kryptonimem Brissex", amerykaskie z OSS nazywano Ossex"). Te wyspecjalizowane grupy szpiegowskie, obserwoway waniejsze krzywki drg i wzy kolejowe i meldoway sztabowi SHAEF, ktrdy w drodze do Normandii bd si przemieszczay niemieckie siy pancerne. Ruch niemieckich odwodw pancernych naleao za wszelk cen spowolni lub uniemoliwi i SOE uruchomio w tym celu kilka
Przygotowanych ju planw: zgodnie z planem Vert" przystpiono do akcji sabotaowych na liniach kolejowych, Tortue" by sygnaem do niszczenia mostw i wiaduktw, Bleu" - ukierunkowany by na niszczenie linii energetycznych Wehrmachhj, a Violet" - na rozregulowanie i przerwanie systemu telekomunikacji wroga.
W ramach innych planw sabotaowych unieruchamiano lokomotywy, wagony
i zwrotnice kolejowe. Wysadzano lub bombardowano mosty i wszelkie dostrzeone

510

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERW1EC 1944

skady paliw i smarw. Drogi, ktrymi zwykle poday niemieckie kolumny pancerne, usiano tysicami min i podobnych do krowich odchodw plastykowych adunkw rozsadzajcych opony (by to znakomity wynalazek zoologa - Juliana Huxleya).
Szkoleniowcy z sekcji F dawali czonkom ruchu oporu lekcje przecinania linii telekomunikacyjnych, tak by Niemcy nie mogli zlokalizowa miejsca przerwania - zwyka
pinezka odbieraa caemu kablowi zdolno przesyow. Jedna lub dwie kostki cukru
w zbiorniku benzyny unieruchamiay na par dni czog Panther i jego zaog. Niektre drogowskazy znikay, inne wskazyway zy kierunek. Pracownicy kolei nauczyli
si blokowa zwrotnice i obrotnice za pomoc jednego stalowego bolca, ich brygadzici potrafili rozluzowa podkady kolejowe i blokowa bramki poziomych przejazdw przez tory, sygnalici ustawiali ramiona semaforw w pozycji stop", kiedy powinny wskazywa woln drog, zawiadowcom stacji psuy si" dalekopisy, bo jaki
usuny ptaszek uroni pirko prosto w mechanizm aparatu. Jak chcia tego Gubbins,
w godzinie H" Niemcom miao si kompletnie zakrci w gowach, mieli zobaczy
naraz wszystkie gwiazdy, soce i ksiyc na dodatek". W sumie wyznaczono 1188
pocze kolejowych, 30 drg i 32 obiekty telekomunikacyjne do zniszczenia w momencie, gdy Londyn nada messages personnels godziny H". 1 maja 1944 roku setki
dalszych obiektw rozpoznawano pod ktem ich przydatnoci dla wroga i tym samym koniecznoci ich unieszkodliwienia.
Sabota przed i w godzinie H" by tylko jednym z zada, stawianych ruchowi
oporu przez SHAEF. Odrbnym, politycznie wybuchowym zagadnieniem byy akcje
partyzanckie. Czy w godzinie H" naczelne dowdztwo powinno da sygna do narodowego powstania we Francji?* Argumenty przemawiajce za takim rozwizaniem
byy liczne i przekonujce. Istotnie, gdyby ca Francj ogarna wojna partyzancka,
Niemcy mieliby kopoty z rozpoznaniem zamiarw przeciwnika, spniliby si z wysaniem posikw do miejsca inwazji, byliby take zmuszeni odkomenderowa znaczn
cz swoich wojsk do operacji o charakterze policyjnym, a take do ochrony linii
komunikacyjnych Wehrmachtu, jego instalacji i sztabw. Te argumenty, przemawiajce za dopuszczeniem do wybuchu powszechnego powstania, nie przesoniy grupie
dowdczej SHAEF drugiej strony zagadnienia. Powstanie nieuchronnie spowodowaoby rozlew krwi i doprowadzio do destrukcji macjuisardw. Mimo alianckich zrzutw byli za sabi, by bez ogromnych ofiar przeciwstawi si Niemcom. Na pierwszy
ogie poszliby przywdcy francuskiego podziemia, a bez nich cay ruch oporu szybko by upad.
Dlatego SHAEF opracowao plany nazwane operacjami acuchowymi". Miao
to polega na podrywaniu do akcji kolejnych obwodw ruchu oporu, w miar jak
rodzia si potrzeba akcji partyzanckiej w danym miejscu. W ten sposb nie grozi
wybuch powstania oglnonarodowego, a zdezorientowani Niemcy nie znali dnia
ni godziny. Nie tylko nie wiedzieli, gdzie za chwil zaatakuj ich partyzanci, ale
i z aktywnoci lokalnych partyzantek nie byli w stanie wydedukowa, jakie kolejne
ruchy wykona ich gwny przeciwnik. Pierwsza taka bitwa francuskiego podziemia
miaa si rozegra w granicach departamentw Cte du Nord i Morbihan, gdzie
* W caym rozdziale przewaa subiektywna ocena Francji, Francuzw, francuskiego ruchu oporu oraz gen.
de Gaulle'a. Taki by punkt widzenia brytyjskich sub specjalnych, zreszt nie tylko w odniesieniu do problemw Francji (przyp. T.R.).

PRANCUSKI LABIRYNT

511

wczeniej zainstalowano specjalne oddziay alianckie. Pod ich dowdztwem zbrojne oddziay mauis miay odci Bretani od reszty Francji, a nastpnie utrudnia
marsz do Normandii siom niemieckim. W drugim etapie operacji Neptun", kiedy
ze zdobytych na plaach przyczkw ruszy w gb kraju amerykaska ofensywa,
3. armia Pattona przedrze si przez Pwysep Cherbourski do Bretanii, gdzie zajmie
porty bretoskie. Zadaniem mauis w tej fazie operacji byo zastpienie regularnej
piechoty amerykaskiej w przypadku, gdyby nie nadya za czogami Pattona,
obrona miasteczek i wiosek, ochrona wiaduktw nad wwozami przecinajcymi
drogi wiodce do Brestu, ochrona skrzyde i tyw armii Patttona oraz nadzr nad
jecami niemieckimi.
Message personnel, sygnalizujcy alert bojowy zbrojnej partyzantki bretoskiej

brzmia: Le chapeau de 'Napoleon, est-il toujours a Perros-Guirec?" Kapelusz Napole-

ona" by dla Bretoczykw lokaln nazw synnej czerwonej granitowej skay we

wczasowym rejonie departamentu Perros-Guirec. Ale czy sami Bretoczycy i czonkowie ruchu oporu w caej Francji bd posuszni rozkazom zawartym w messages
personnels? Amerykanie z SHAEF nie zapomnieli, jakie byy skutki manipulacji francuskim podziemiem w ramach planu Starkey" i jak wtedy zadziaa decepcyjny system Avis"... Genera Robert A. McClure, gwny ekspert SHAEF w sprawach psychologicznych i politycznych aspektw wojny, tak pisa w licie do generaa Dallasa
Brooksa, wojskowego szefa PWE:
Oryginalny w swej koncepcji system komunikacji Aois" byi doskonaym sposobem przekazywania Francuzom naszych wymaga operacyjnych. Wielka szkoda, e w lecie 1943
jeden czy drugi Aois" okaza si rozkazem decepcyjnym, bo to podwayo zaufanie Francuzw do wszystkiego, co od nas pynie. Teraz musimy za wszelk cen wzmocni wiarygodno naszych rozkazw, zaszczepi Francuzom wiar w czysto i celowo naszych
intencji.

Wypowied McClure'a rwnaa si rezygnacji z usug organizacji decepcyjnych,

a BBC wkrtce nadao nastpujc, podyktowan przeze wiadomo:
Obiecywalimy wam zawsze, e kiedy nadejdzie czas, dostaniecie jasne i nie budzce wtpliwoci instrukcje na temat waszej roli w kadej wikszej operacji militarnej przeprowadzanej na waszej ziemi. W przeszoci zdarzyo si, e za pewnymi, przekazanymi w imieniu naczelnego dowdztwa instrukcjami i ostrzeeniami nie nastpiy akcje, ktrych mielicie prawo si spodziewa. Budzio to uzasadnione obawy i wtpliwoci co do wartoci i rzeczywistej wagi kolejnych sygnawAvis". Ale na obecnym etapie wojny powinna zapanowa zupena jasno co do zakresu i celu tych ostrzee. Celem wszystkich Aois" jest
zarwno koordynowanie waszych dziaa, jak i chronienie waszych interesw; wszystko
jednak powinno by zgodne z planami wojennymi naczelnego dowdztwa alianckiego, wysyajcego do was te rozkazy.
Z oczywistych powodw nie zawsze moemy zapozna was ze szczegami instrukcji zawartych w rozkazach Aois", ale z pewnoci musz one by sformuowane w sposb wymuszajcy jednoznaczn interpretacj ich treci. Zapewniamy was, e kierowane do was
Aois" bdziecie mogli odczytywa dosownie, jako - dyktowane najwyszymi racjami strategicznymi - decyzje naczelnego dowdztwa.

512

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

Me znajdziecie w nich adnych ukrytych midzy wierszami znacze, choby wrogie pogoski lub wroga propaganda mwiy co innego.

W audycji tej pooono nacisk na konieczno podporzdkowania si jednoznacznym rozkazom naczelnego dowdcy, ale w dalszym cigu nie udao si wyeliminowa niepewnego czynnika, jakim byo ideologiczne zrnicowanie ugrupowa francuskiego podziemia. Francuski ruch oporu dziaa bowiem pod rnymi sztandarami: protestanckimi, katolickimi, komunistycznymi, gaullistowskimi, petainowskimi,
lojalistycznymi, secesjonistycznymi i wieloma innymi. Czy kady z nich zechce sucha Londynu lub jakiegokolwiek innego gosu? Najwiksz niewiadom stanowia
zagadkowa osobowo generaa Charlesa de Gaulle'a. Od jego reakcji zaleao powodzenie inwazji.
Kiedy w roku 1940 na rozkaz Churchila MI-6 uatwio de Gaulle'owi wydostanie
si z Francji, ten niedostpny samotnik i arogant z miejsca zosta uznany za Sug
Francji". Zarwno Brytyjczycy, jak Amerykanie widzieli w nim kogo wicej ni jednego z przywdcw francuskiego ruchu oporu. W swojej ojczynie uchodzi za przestpc i wyrzutka, uciek, zanim skazano go na mier za zdrad stanu. Tymczasem
de Gaulle gboko wierzy w swoje posannictwo, pragn by uosobieniem odrodzenia narodowej, militarnej i duchowej chway Francji. Od momentu przybycia do Londynu do chwili powrotu do Francji robi wszystko, by zapracowa sobie na saw
i opini niekwestionowanego przywdcy Francji. Postawa i poczynania de Gaulle'a
nie usposabiay Churchila i Roosevelta przychylnie. Na polecenie Roosevelta wojsko
brytyjskie aresztowao go i trzymao na wygnaniu. Churchill oznajmi wrcz, e Brytyjczycy szukaj biskupw, ktrzy by spalili t Joann d'Arc na stosie".
Wkrtce de Gaulle skci si nawet z MI-6, chocia zawdzicza tej organizacji
bezpieczn ucieczk z Francji, wczenie w nurt spraw alianckich i pomoc w zorganizowaniu wasnych sub tajnych - Bureau Centrale de Renseignements et d'Action (BCRA). De Gaulle jednak widzia w nich narzdzie, dziki ktremu mg pozby si swoich przeciwnikw i zdoby przywdztwo nad Francj. Na czele agencji
postawi Andre Dewavrina, fanatyka silnej wadzy i wybitnie inteligentnego superszpiega. Szczupy, zimnokrwisty i przebiegy Dewavrim by uwaany za czarujcego otra" i typowego intelektualist na wojnie. Prowadzon przez niego organizacj oskarano o polityczne morderstwa w Londynie, a take o stosowanie gestapowskich metod pracy", co miao si przejawia w zmuszaniu francuskich emigrantw do deklarowania lojalnoci dla de Gaulle'a i jego polityki. Mwiono, e uprawia rozbj intelektualny i dyskryminuje komrki ruchu oporu, ktre odrzucaj przywdztwo de Gaulle'a, co w praktyce oznaczao pomijanie ich w dostawach broni
i sprztu wojskowego*.
Tajne suby brytyjskie miay za sob wieki dowiadcze w postpowaniu z takimi ludmi, jak de Gaulle i Dewavrim. Susznie przewidyway, e jako wywrotowcy
i wygnacy bd chcieli utrzymywa czno z ojczystym krajem. A poniewa krajem tym rzdzi marionetkowy rzd pronazistowski, naleao si spodziewa, e ich
* Autor dyskretnie pomija to, i zrzuty przechodzce przez komrki gen. de Gaulle stanowiy tylko ich cz,
wiksze zrzucay brytyjskie suby specjalne wg swojego uznania (przyp. T.R.).

pRANCUSKI LABIRYNT

513

korespondencja czy przekazy radiowe wpadn w rce Niemcw. Dziaalno BCRA

bya zatem cile kontrolowana, jej agenci inwigilowani, a struktury penetrowane. De
Gaulle by nawet przekonany - co zapewne byo prawd - e na kadym kroku ledz
go Francuzi, zwerbowani przez tajne suby brytyjskie. Nie ulega wtpliwoci, e od
chwili przybycia do Anglii de Gaulle by traktowany z wyjtkow podejrzliwoci.
I e odpaca si Brytyjczykom tym samym.
Brak zaufania do Francuzw pogbi si, gdy we wrzeniu 1940 roku Churchill
wzi udzia w Menace", ekspedycji, ktra w kulminacyjnym momencie Bitwy o Angli miaa umoliwi de Gaulle'owi zatknicie flagi francuskiej w Dakarze, w celu
uzyskania wsparcia ze strony kolonii francuskich w Afryce. Menace" byo przedsiwziciem kolosalnym, bray w nim udzia pancerniki, krowniki, niszczyciele, lotniskowce, jachty i jednostki desantowe. Powodzenie tej anglo-francuskiej operacji zaleao wycznie od tego, czy uda si zaskoczy wroga. Ale jeden z francuskich dyplomatw zdradzi plan ekspedycji swojemu rzdowi w Vichy, ktry z kolei poinformowa o tym Niemcw. Ju na miesic przed rejsem Menace" w caym Londynie sycha byo Francuzw wznoszcych toasty: za Dakar!" Skutki byy straszne - Krlewska Marynarka Wojenna doznaa pierwszej klski i upokorzenia, a de Gaulle'owi niedyskrecja rodaka przyniosa wielkie szkody. Stosunki midzy Wolnymi Francuzami
i Anglikami oziby i Brytyjczycy nie informowali ju Francuzw o adnym przedsiwziciu, chyba e z jakich powodw nie mona byo tego unikn. Walka ze wsplnym wrogiem nie wpyna na popraw stosunkw, przeciwnie - wzajemna podejrzliwo Brytyjczykw i gaullistw cigle wzrastaa, a najwicej pretensji narastao wok
dziaalnoci sekcji F we Francji. De Gaulle uwaa SOE za narzdzie brytyjskiego imperializmu i prbowa kontrolowa jej operacje. Prby te utrci Gubbins, ktry uwaa de Gaulle'a za czowieka dzielnego, lecz kopotliwego. W licie do kolegi z 22 stycznia 1942 roku Gubbins pisa: Jest jasne, e pod egid lub flag de Gaulle'a nie zbudujemy dobrej tajnej armii we Francji..." Gubbins wyznawa pogld, e Wielka Brytania
powinna popiera te podziemne ugrupowania antynazistowskie, ktre wyka si
skutecznoci i gdyby - na przykad - gaullici okazali si mniej skuteczni ni komunici, to komunici powinni otrzyma karabiny. Menzies take by skonny popiera
wszystkich, oprcz de Gaulle'a. W styczniu 1942 pisa: de Gaulle wnis ze sob
wycznie pewne wartoci symboliczne". A gdy w sierpniu roku 1942 de Gaulle zdoby jednak znaczne poparcie wrd czonkw francuskiego ruchu oporu, Gubbins
ostrzega: ...de Gaulle myli wycznie o swojej politycznej przyszoci... a (jego)
a
gend najwyraniej uchylaj si przed wypenianiem swoich podstawowych zada,
jakimi s akcje sabotaowe i zachcanie Francuzw do czynnego oporu". Podobnie
ysieli Brooke i inni politycy w Londynie. Zgodnie wyraali opini, e rozwijany przez
gaullistw ruch oporu ma suy sprawie przejcia przez de Gaulle'a wadzy w wyzwolonej przez aliantw Francji. Walka z Niemcami jest dla nich spraw drugorzdn.
Ze swej strony gaullici (a szczeglnie Dewavrim z BCRA) nie szczdzili sw krytyki organizacji SOE za jej z wol i niedopuszczalne praktyki". ycie ludzi ze szczyow hierarchii tajnych sub alianckich nie stao si atwiejsze po upadku Interallie"
~ najwaniejszej siatki Menziesa w Paryu, a potem po wpadce siatki Prospera".
Niektrzy sztabowi oficerowie MI-6 i sekcji F niedwuznacznie wskazywali na gaullistw, jako na tych, ktrych intrygi przyczyniy si do obu wpadek, a gaullici nie
Pozostawali im duni i oskarali MI-6 i sekcj F o to, e ich ludzie, delegowani do

514

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

siatek ruchu oporu - Brytyjczycy, Francuzi i kosmopolici maj w wyzwolonej Francji

doprowadzi do odtworzenia Akwitanii*.
Wszyscy w Londynie zrobili ju na swoich biurkach miejsce dla planw operacji
Neptun", gdy zdarzy si jeszcze jeden incydent, utwierdzajcy aliantw w ich podejrzliwoci wobec Francuzw. Afer, zwizan z losem Jean Moulin, nazwano wielkim rabanem w sprawie szyfrw". Jean Moulin, delegatka de Gaulle'a na Francj,
przewodniczya Narodowej Radzie Ruchu Oporu (CNR), scentralizowanej organizacji gaullistowskich przywdcw podziemia. ywot Rady by krtki. W pewnym mieszkaniu, w ktrym odbywao si zebranie CNR, panowa nadmierny haas. Usyszeli go
Niemcy. W dodatku kto wyda Moulin i kiedy CNR ponownie zebraa si w Caluire,
przemieciu Lyonu, SD aresztowaa tuzin jej przywdcw z Moulin na czele. Zostaa
stracona za odmow zoenia zezna i francuski ruch oporu zosta pozbawiony liderw. Katastrofa CNR wydarzya si tu przed wpadk Prospera" i kierownictwo
SOE zrozumiao, e jeli czego natychmiast nie zrobi, francuskie podziemie bdzie
bezuyteczne w dniu inwazji. Zadao przyspieszonego zdecentralizowania organizacji gaullistowskich we Francji. Oczywicie byo to sprzeczne z planami londyskich
gaullistw i ich wywiadu - BCRA. Tylko skupienie wadzy nad podziemiem w jednym rku utwierdzao ich si. A jednak posusznie poddali si rozkazom SOE. Wrczyli ludziom ze sztabu SOE telegram, ktry mia by przekazany w teren. Sam rozkaz by zaszyfrowany, ale doczony by do niego otwarty tekst w jzyku francuskim,
z ktrego wynikao, e BCRA idzie na pewne ustpstwa i zamierza podzieli Francj
na dwie strefy ruchu oporu, w miejsce jednej, uprzednio dowodzonej przez Jean
Moulin. To ju byo co, ale jeszcze nie dawao gwarancji bezpieczestwa. SOE zwrcio telegram do BCRA z owiadczeniem, e nie zostanie on wysany dopki BCRA
nie wyspecyfikuje odrbnych komrek podziemia.
BCRA odpowiedziao nowym telegramem, w tym samym kodzie, ale z nowym
tekstem wskazujcym, e gaullici zrobili to, co im kazano - zaordynowali nowy, fundamentalny podzia podziemia na liczne komrki. Jednak oficer sztabowy SOE zauway, e liczba grup cyfr szyfru jest taka sama jak w pierwszym telegramie. W przekonaniu, e kryje si w tym co podejrzanego SOE powoao eksperta, deszyfranta
Leonarda Marksa, czowieka, ktry, jak jego prototyp z klubu Picwicka, w pitnacie
minut rozwiza zagadk - oba telegramy byy identyczne. BCRA natychmiast oskarya Marksa o to, e ukrad egzemplarz klucza do kodu francuskiego. Marks nie przej
si pomwieniem i zgosi gotowo zamania szyfru na dowolny temat w tym samym czasie. I z niewzruszonym spokojem dokona tego.
Telegram wysano, kiedy BCRA zrobio to, do czego si zobowizao. Ale nie na
tym afera si skoczya. Gaullici, a szczeglnie Dewavrin, zszokowani atwoci, z jak
zamano ich szyfr, wystpili z zarzutem, e skoro Brytyjczycy potrafi ama ich szyfry, to i Niemcom nie sprawiaj one kopotw, a zatem Brytyjczycy s winni karygodnego przestpstwa, gdy pozwalaj BCRA uywa ich nadal". Niebawem burza nieco przycicha, ale gboki rozdwik na tle szyfru" zakazi alianckie mylenie na
temat szczeglnych rodkw ostronoci, jakich wymaga wsppraca z Francuzami
w sprawach dotyczcych operacji Neptun". I kiedy Brytyjczycy na rozkaz Eisenhowera zarzdzili przesyanie telegramw wycznie w kodach brytyjskim, ameryka< Ta analogia historyczna oznacza utworzenie kraju zalenego od Anglii (przyp. T.R.).

fRANCUSKI LABIRYNT

515

skim lub rosyjskim, nie zrobiono wyjtku dla ruchu telegraficznego midzy dowdztwem de Gaulle'a w Algierze a jego przedstawicielami w londyskiej kwaterze
SHAEF. Co wicej, gaullistom pozwolono na wysyanie do Francji tylko tych agentw, ktrzy zostali sprawdzeni przez brytyjskie wadze bezpieczestwa. Rwnie kurierzy de Gaulle'a nie mogli opuszcza Anglii a do D-Day". Gaullici znowu sprbowali skontrowa brytyjskie decyzje i tym razem im si udao. Nazwano to pniej
L'affaire Socrate" - spraw Sokratesa.
Zachowanie aliantw w stosunku do francuskiego ruchu oporu byo dyktowane
przede wszystkim trosk o to, by w dniu inwazji we Francji nie doszo do oglnonarodowego powstania. Od francuskiego ruchu oporu alianci oczekiwali co najwyej lokalnych akcji sabotaowych i partyzanckich. Nikt jednak nie mg zagwarantowa,
e doprowadzony do ostatecznoci nard francuski nie wybuchnie w D-Day". W tej
sytuacji genera Pierre Koenig*, przedstawiciel gaullistw w naczelnym dowdztwie,
z ca odpowiedzialnoci poprosi o pozwolenie na wysanie do Francji agenta, ktry
mgby przekaza przywdcom ruchu oporu konieczne instrukcje i rady. Z wielu
wzgldw SHAEF odrzucio t sugesti. Argumentowao, e ruch oporu jest i nadal
bdzie informowany przez agentw, ktrzy ju tam s i maj kontakt radiowy i kurierski z Londynem; e nadzr nad agentem w tym czasie (w kocu kwietnia) bdzie
utrudniony, gdy Niemcy wanie przystpili do wielkiej obawy, co moe narazi na
niebezpieczestwo operacj Neptun", gdyby agent wpad i zacz mwi; a w kocu, e wybrany przez gaullistw kandydat na agenta-instruktora - Lazare Rocheline
alias Socrates" - jest nad wyraz dobrze znany SD i jego twarz figuruje w kadym
albumie osb poszukiwanych przez SD we Francji. Wobec tego SOE i OSS zakazao
Sokratesowi" wyjazdu z Londynu, a dla pewnoci odmwio mu wszelkich umoliwiajcych wyjazd dokumentw. Nie docenio jednak determinacji ludzi z BCRA, ktrzy przygotowali ucieczk Sokratesa".
Sokrates" by specem od ucieczek. To on pomg zorganizowa szlak ucieczkowy
0 nazwie Vic" z Parya przez Pireneje do stolic iberyjskich i na Gibraltar. Jako czowiek o elaznych nerwach, zamknity w sobie i maomwny, wiedzia, jak si ukry
1 jak przey w kraju kontrolowanym przez sprawny i bezwzgldny aparat kontrwywiadu. Tym lepiej wiedzia, jak wymkn si brytyjskim wadzom bezpieczestwa.
To nie do wiary, ale do Francji dosta si szlakiem o kryptonimie Var", kontrolowan
przez admiralicj brytyjsk drog ucieczkow wiodc przez Bretani. Zdaniem agentw ochrony nie mia adnych stosownych papierw, pojecha sobie jak podrny,
ktry wsiad do pocigu na gap. Nie wiadomo, w jaki sposb Sokratesowi" udao
si wkrci do grupy agentw przerzucanych z Londynu do Francji. Pod oficjaln
eskort zosta wraz z innymi zabrany do hotelu w Toruay w Devonie. Tam zosta
szczegowo sprawdzony i zrewidowany midzy innymi przez zastpc dyrektora
wydziau operacji nadzwyczajnych admiralicji, a nastpnie - wraz z innymi - wyekspediowany osanian przez Spitfire'a odzi torpedow MTB przez Kana do Bretanii.
General Marie Pierre Koenig (1878-19...) ochotnik z 1917 r., uczestnik bitwy pod Narwikiem, jeden z pierwszych oficerw, ktrzy opowiedzieli si za gen. de Gaulle'em, dowdca wietnej obrony Bir-Hakeim
jP maja-li czerwca 1942 r.), pniej dowdca wojsk francuskich na Wyspach Brytyjskich, w 1944 r. dowdca
r
ancuskich Sil Wewntrznych (FFI), delegat Francuskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego przy naczelnym dowdcy si ekspedycyjnych Sprzymierzonych, w latach 1944-1945 gubernator wojskowy Parya, w larach 1954_}955 minister obrony narodowej (przyp. T.R.).

516

AKCJE TAJNE I DECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

Dwie godziny po zachodzie soca grupa dotara do wd przybrzenych, skd zabrano ich odzi wiosow do stromego brzegu i poprowadzono do Maison d'Alphonse
kryjwki nalecej do rybaka imieniem Giuel. Sokrates" znalaz kolejn dziur w
sieci bezpieczestwa Brytyjczykw.
W Paryu spotka si z przywdcami francuskiego ruchu oporu i uzyska przyjcie do wiadomoci przez nich rozkazw, zezwalajcych na podejmowanie tylko tych
operacji zwizanych z inwazj, ktre zostan autoryzowane przez Londyn. Wiadomo o zawartym porozumieniu przekaza kanaami radiowymi SOE do BCRA i do
SOE w Londynie. Jednak Sokrates" mia zakaz opuszczania Anglii. I wanie zmierza z powrotem do Anglii drog Vic" przez Pireneje, gdy nad gowami sub bezpieczestwa przetoczya si potna burza. W jaki sposb Sokrates" wydosta si
z Anglii? Ile wiedzia o planie Neptun"? Na ile by godzien zaufania? I czy mona
polega na dyskrecji przywdcw ruchu oporu, ktrych odwiedzi w Paryu? Pocieszajcy by jedynie fakt, e nie wpad w rce Niemcw, a jeszcze wiksz ulg przyniosa aliantom z SHAEF sprawdzona wiadomo, e Sokrates" jest znany jako wcielenie dyskrecji", o czym pisze Foot, a wzgldny spokj ducha ogarn wszystkich,
gdy Sokrates" bezpiecznie wrci do Londynu. Oczywicie nie witano go z kwiatami, grzecznoci byy zarezerwowane dla innych wracajcych z terenu agentw.
Sokrates" jednak potwierdzi swoj opini milczka, nigdy nikomu nie zdradzi, jak
wydosta si z Anglii (przypuszczano, e zaaranowao to BCRA). Spraw zawieszono, bo termin przesucha Sokratesa" zbieg si z dat D-Day".
Ten ostatni wyczyn gaullistw wzmocni tylko przekonanie SHAEF, e Wolnych
Francuzw nie mona darzy zaufaniem i nie wolno ich informowa o planie Neptun". Grozio to oczywicie znacznym ograniczeniem kontroli nad operacjami francuskiego podziemia, ale alianci bardziej obawiali si, e w decydujcej chwili gaullici
podejm na konto operacji Neptun" jak akcj, ktra bardziej zaszkodzi, ni pomoe sprawie inwazji. Jak na ironi, to wanie podziemie francuskie byo najwiksz
zgryzot aliantw. SHAEF nie miao wtpliwoci, e wikszo narodu francuskiego
sprzyja aliantom i nie cierpi swoich okupantw. Wiedziao rwnie, e setki tysicy
mczyzn i kobiet sformuje w D-Day" co, co de Gaulle nazwa armi cieni". Nie
zmieniao to faktu, e wielki liczebnie francuski ruch oporu nie by ani dowiadczony,
ani zdyscyplinowany, ani jednorodny, ani uzbrojony. A jego jdro - partyzantka, bya
po prostu saba. W maju 1944 roku w najbardziej optymistycznym z raportw
SOE/OSS szacowano, e nie wicej ni 125 tysicy Francuzw ma alianckie karabiny.
Skaniano si raczej ku liczbie 85 tysicy ludzi, z ktrych najwyej 10 tysicy, wierzono, miao amunicj na duej ni jeden dzie. Jedynymi dowiadczonymi partyzantami byli ludzie z siatek kontrolowanych przez sekcj F i przez komunistw. Gaullici
byli co prawda najliczniejsi, ale te z pewnymi istotnymi wyjtkami najbardziej nieobliczalni, najskuteczniej penetrowani przez Niemcw i najmniej dowiadczeni w sztuce partyzantki. Ich motywacje byy zmienne, a uzbrojenie gorsze.
Naczelne dowdztwo - a szczeglnie jego odam amerykaski - uwaao operacj
Neptun" za rozstrzygajc bitw drugiej wojny wiatowej i nie zamierzao niczego
zostawia na asce przypadku, tym bardziej e - jak wiadomo - przypadek lubi rzdzi kad operacj militarn. Po co wic kusi los i zdawa si na informacje czy
wojskowe akcje francuskiego ruchu oporu, w dodatku podzielonego wskutek gaullistowsko-komunistycznej rywalizacji, nie mwic ju o zaciekoci SD w tropieniu jego

FRANCUSKI LABIRYNT

517

uczestnikw? W marcu 1944 roku komunici przypucili frontalny atak na gaullistw,

pitnujc ich przywdcw mianem kryptofaszystw. Z drugiej strony Niemcy uywali kadego podstpu, cznie z rozrzucaniem ulotek i rozkazw bojowych rzekomo
pochodzcych od SHAEF lub od de Gaulle'a, aby tylko zmusi ludzi z podziemia do
podniesienia gowy i ujawnienia si przed lub w czasie inwazji. Prbowali te wzbudzi nienawi i pogard dla FFI. SD aranowao zabjstwa znanych osobistoci podziemia, wykolejao cywilne pocigi, dezorganizowao ycie caych miasteczek - a potem obciao win komunistw. Gaullici szli w ich lady, obciajc komunistw,
a komunici oskarali o takie akcje kogo popado. Komunici rozwieszali obwieszczenia o powstaniach gaullistw, aby ci wpadli w rce Niemcw, a gaullici odpacali im
piknym za nadobne.
Widziana z Londynu, a zwaszcza zza biurek Amerykanw - Francja jawia si
jako kocio piekielny. Ale nie wolno jej byo lekceway - argumentowali Brytyjczycy.
Jeli miaa na powrt zaj swoje miejsce wrd narodw wiata, jej nard powinien
mie szans samodzielnego wyzwolenia si i towarzyszenia aliantom, cho jego udzia
nie by przewidziany w planie Neptun". Jednak byy w Londynie odamy polityczne, ktre odnosiy si sceptycznie do planw uzbrajania Francuzw. Przywoywali
synne ostrzeenie Wellingtona: Zawsze przeraao mnie rewolucjonizowanie jakiego kraju dla celw politycznych. Zawsze powtarzaem, e jeli sami powstan, to
wietnie i cudownie, ale nie podegajmy ich do tego; bo to przeraajca odpowiedzialno". Bya to zaiste przeraajca odpowiedzialno, bo nawet gdyby czonkowie ruchu oporu zastosowali si do alianckich rozkazw podczas inwazji, to czy po
wyzwoleniu nie wycelowaliby tej samej broni przeciwko innym przeciwnikom? Do
aliantw dotary mocno niepokojce wieci o tym, e zarwno gaullici, jak i komunici sporzdzili ju listy po 40-50 tysicy ludzi, ktrych po wojnie zamierzali oskary
o zdrad lub od razu straci. Czy nie lepiej byoby skoni francuskich patriotw do
przyczajenia si i wczania si do walki przeciw Wehrmachtowi razem z dowiadczonymi anglo-amerykaskimi siami partyzanckimi*?
Churchill by niewzruszony w opinii, e Francuzom naley pozwoli na udzia
w wyzwoleniu swego kraju. Niepomna antagonizmu midzy gaullistami i komunistami sekcja F pomylnie rozcigaa sie oddanej Londynowi partyzantki. Po wpadkach Prospera" i Scientista" pozostao na terenie Francji zaledwie trzydzieci siatek, ale teraz, wiosn 1944 roku, byo ich ju szedziesit. W kocu, po dugich dyskusjach, wysokie gremia zdecydoway, e francuski ruch oporu zostanie wykorzystany w operacji Neptun". Trzeba go jednak dozbroi znacznymi zrzutami broni, amunicji i sprztu. Ale - co najwaniejsze - organizatorom z sekcji F i OSS powinni przyj
w sukurs ludzie o wyprbowanym poczuciu sprawiedliwoci, tolerancji, wzbudzajcy szacunek i majcy dowiadczenie w dziaalnoci partyzanckiej. Wok takich ludzi
powinni si skupia francuscy mauisardzi, pod ich okiem odby szkolenie i - uzbrojeni - walczy zgodnie z rozkazami Eisenhowera. Do zada tych wyznaczono tak
zwanych Jedbourghw", w skrcie - Jedw".
Koncepcja tej swoistej kadry dowdczej Jedw" - i innych zespow z podobnymi misjami, ale pod innymi nazwami, takimi jak Cooneys", Mission Interallies"
* Oddziay FFI, ktre latem 1944 r. wyszy w pole, dobrze znay si na swoim rzemiole i nie potrzeboway
Poucze (przyp. T.R.).

518

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

i Amerykaskie Grupy Operacyjne" - wyniky z potrzeby narzucenia francuskim

mauisardom dyscypliny i kontroli. Jedbourghowie" wzili nazw od swojej kwatery szkoleniowej, Jedbourghs, krlewskiego miasteczka nad rzek Jed w szkockiej krainie przygranicznej Roxburghshire, miejsca syncego ze starego opactwa i okrytego
niesaw tak zwanej sprawiedliwoci Jeddartw" - niegdy panowao tam prawo
wieszania czowieka, zanim si go osdzio. Kady oddzia Jedbourghs" musia skada si z jednego Brytyjczyka, jednego Amerykanina i jednego Francuza, co miao
zapobiec oskareniom o brytyjski imperializm. Przyszy Jed" musia odznacza si
wysokim poziomem inteligencji i odwagi cywilnej oraz wewntrznej uczciwoci, by
sprawnym w rzemiole partyzanckim i mie naturaln atwo wymuszania posuchu. Jed" mia by dla podlegych mu ludzi wyroczni, przywdc, sdzi, spowiednikiem, kwatermistrzem i kasjerem - nie mwic ju o umiejtnociach sapera, rusznikarza, lingwisty, strzelca wyborowego, kusownika, zwiadowcy czy lekarza. Jedbourghw" zamierzano zrzuca na spadochronach od dnia pierwszego ldowania,
w miar monoci mieli by odpowiednio umundurowani, aby unikn zastrzelenia
za szpiegostwo. Ich gwnym zadaniem byo zlokalizowanie grup mauis, uzbrojenie
ich, wyekwipowanie, a nastpnie skierowanie do walki. W pewnym sensie kady Jed"
musia by czowiekiem na miar Lawrence'a z Arabii, zdolnym do dziaania na tyach wroga.
Takich ludzi nie ma na wiecie wielu. Tylko Brytyjczycy mieli dowiadczenie w hodowli" Jedw", bo tylko oni stworzyli Brygad Specjaln Sub Powietrznych, skadajc si z dwch regimentw brytyjskich, dwch batalionw francuskich i jednego
dywizjonu midzynarodowego przypominajcego Legi Cudzoziemsk. OSS wyznaczya okoo stu swoich najlepszych modych oficerw, a midzy innymi majora Williama E. Colby'ego, 24-letniego czowieka z Minnesoty, absolwenta Princeton. Pniej, jako czonek CIA, Colby zosta staym szefem tej instytucji w Poudniowym Wietnamie, szefem wydziau do spraw Dalekiego Wschodu CIA, a w roku 1974 dyrektorem CIA.
Wszystkie zespoy do zada specjalnych odbyy dugie, intensywne szkolenia:
w posugiwaniu si sprztem uywanym w partyzantce, w sprawnoci fizycznej, technikach skrytobjstwa, posugiwaniu si noem i sznurem, broni aliantw i wrogw,
w podchodzeniu wroga, w walce wrcz, uywaniu sprztu terenowego. Ponadto uczyli
si alfabetu Morse'a, taktyki napadw i wysadzania torw kolejowych. W czasie przeprowadzania operacji Neptun" miao sta w gotowoci blisko osiemdziesit zespow Jedw", ponad trzysta Interallies", MI-6, OSS, SAS, SOE, BCRA, PWE,
Cooney", Brissex" i Ossex", i kady z tych zespow mia wrzuci swj kamyczek
do ogrdka wroga. Okoo dwudziestu z misji Interallies", w liczbie od dwch do
dwudziestu piciu ludzi, szkolio grupy ruchu oporu. Z t sam misj zrzucono do
Francji cztery czysto amerykaskie 34-osobowe grupy operacyjne. Ponadto co najmniej 2200 doskonale wyszkolonych onierzy i oficerw z oddziaw SAS miano zrzuci za liniami wroga, przy czym niektre z grup wyposaono w uzbrojone jeepy, aby
mogli efektywnie porusza si i dziaa. W sumie do zada tak pomylanej kadry
przywdczej francuskiego podziemia alianci musieli wyszkoli i wyposay okoo
pi tysicy ludzi o najwyszych walorach bojowych.
W kontekcie alianckiej strategii gwnym zadaniem Jedbourghw" byo zwizanie jak najwikszej liczby si wroga stacjonujcych w Bretanii. Nastpnie musieli

fRANCUSKI LABIRYNT

519

uzbroi i wyekwipowa mauisardw, zebra ich w zorganizowane bataliony, zdolne

zaj teren, kiedy 3. armia Pattona po zdobyciu przyczkw ruszy na podbj Pwyspu Bretoskiego. W miar zbliania si D-Day", Jedbourghowie" i inne jednostki
specjalne w penym ju skadzie i pod cis ochron sub bezpieczestwa zostay
zgrupowane w Milton Hali, w Castor, okoo 60 mil na pnoc od Londynu. Wydawao
si, e odya zaniechana wczeniej koncepcja - plan Torrent" (Potok) - koncepcja
uycia takich oddziaw do wsparcia planu Fortitude".
Torrent" rni si od Fortitude" tylko nazw; po raz pierwszy COSSAC obwieci go odpowiednim tajnym jednostkom we wrzeniu 1943 roku. Wwczas z planu
zrezygnowano, ale teraz, mimo ostrych sw krytyki za uywanie wasnych agentw
i czonkw francuskiego ruchu oporu do realizacji planw decepcyjnych, Brytyjczycy
zamierzali wykorzysta agentw sekcji F i grupy specjalne w rodzaju Jedbourghw"
do celw decepcji. W specyfikacji rodkw specjalnych stosowanych w realizacji planu Torrent", plan zawiera nastpujcy passus:
Siy patriotyczne. Powszechny sabota w Pas de Calais i wok miasta w rejonie belgijskim
nasili si i specjalnie przeszkoleni agenci bd rozpowszechniali pogoski (e do tych ziem
zblia si inwazja). Akcje mniejszej skali grup oporu rozpoczn si na mniej wicej trzy
tygodnie przed dat docelow Overlord" (tu: kryptonim samej inwazji).

W akapicie tym znalazo si rwnie ucilenie, e w wyniku tych akcji Niemcy

w adnym wypadku nie powinni zorientowa si w rzeczywistej wartoci bojowej
grup oporu operacji Overlord. Wszystkie te ostronoci nie zmieniay faktu, e alianci
jasno deklaruj ch uycia - a w razie potrzeby powicenia - agentw i czonkw
ruchu oporu do podbudowania decepcji.
Planowi ostro przeciwstawi si Gubbins. W silnie ufortyfikowanym i strzeonym
Pas de Calais trudno byo dziaa pojedynczemu agentowi, a co dopiero zespoom si
specjalnych. Bliniak zaniechanego wczeniej planu Torrent" te zosta odoony na
pk. Ale im bardziej zblia si koniec maja, wrd Jedw" zaobserwowano wzrost
napicia i oglnej chci dziaania, co miao posmak straceczej odwagi i pragnienia
powicenia ycia dla sprawy.
Kapitan B.M.W. Knox z OSS, amerykaski przywdca grupy Jedw", ktrej nadano
kryptonim Giles" obserwowa objawy takiej ofiarnoci, kiedy przygotowywa si do
zrzutu na teren bretoskiej prowincji Finistere. Knox, jak rzadko kto, zna si na swoim fachu. By specem od sprztu partyzanckiego. Tajnikw skrytobjstwa nauczy go
pewien policjant, ktry pobiera lekcje u Tongw w Szanghaju, by najlepszym uczniem
czoowego angielskiego wamywacza do wiejskich rezydencji. Do Jedw" wstpi
jako wybitny uczony z Cambridge, a po wojnie zosta profesorem greki w Yale i nastpnie dyrektorem Instytutu Studiw Hellenistycznych w Harwardzie. W swoich
wspomnieniach napisa:
Chocia wietnie nas wyszkolono w najnowoczeniejszych technikach tajnej roboty, nie zostalimy wtajemniczeni w plany najwyszego dowdztwa. Nigdy do koca nie wiedzielimy, na czym rzeczywicie polega nasza rola. Znalimy tylko przypisane nam zadania zawarte w rozkazach operacyjnych. Zdawalimy sobie spraw z tego, e jestemy tylko czci
jakiego wikszego zamierzenia strategicznego, ale go nie znalimy. Naczelne dowdztwo

520

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

wolao nas o tym nie informowa. Ale mielimy cakowit jasno co do jednego, e dowdcy naszych jednostek nie oczekuj naszego szczliwego powrotu z akcji. Byo to oczywicie
bardzo starannie kamuflowane - gdybymy cokolwiek wiedzieli, by moe niektrzy z nas
zaczliby si waha, czy w ogle chc wzi w tym udzia. Czulimy, e jestemy ofiarami.
Wiadomo, jak rygorystycznie wojsko da od ciebie podpisu, gdy pobierasz z magazynu
rzeczy o jakiejkolwiek wartoci - lornetk, kompas pryzmatyczny, specjalne zegarki, alkohol, nadajnik, pistolety, pienidze. Ot, kiedy zjawiem si w magazynie po specjalny ekwipunek, czowiek wydajcy mi mj przydzia sprztu powiedzia, ebym nie zawraca sobie
gowy podpisami, e nie ma to znaczenia. By to dla mnie sygna, e uwaano nas za straconych, razem z naszym sprztem, ju w momencie wsiadania do samolotu. Ale aden z nas
nie mia najmniejszych wtpliwoci, e to, co robimy, jest absolutnie waciwe. Przekonanie
o susznoci zadania pomagao nam jako przez to wszystko przej i wykona zadanie.
Nikt, ani jeden z nas si nie wyama. Mylelimy tylko o tym, eby jak najszybciej dosta
si na miejsce i zacz co robi.

Oczywicie SHAEF w sensie dosownym nie chciao, eby grupy si specjalnych,

czy te sam francuski ruch oporu, wypeniay zadania z planu Fortitude" i odgryway rol ywej przynty, odcigajcej uwag wojsk niemieckich od rzeczywistego frontu przez pierwsze trudne dni i tygodnie operacji Neptun". Tym niemniej sowo dywersja" - synonim decepcji w sowniku wojskowym - weszo na stae do jzyka rozkazw Jedw". Jeden z takich rozkazw, skierowanych do pewnego oddziau udajcego si do wschodniej Bretanii, brzmia: Pojedziecie do Morbihan. Tam na miejscu
zorganizujecie ruch oporu i przygotujecie ludzi do moliwie najszerzej zakrojonej
dywersji, wypierajcej Niemcw z rejonu oporu". Instrukcje tego rodzaju byy oczywicie dalekie od tych, ktre powinny byy odzwierciedla deklarowany cel misji Jedw" - pomocy Francuzom w oswobodzeniu ojczyzny na wasn rk. Ale ich efekt
i podobnych im misji specjalnych, jak i dziaalno ruchu oporu na obszarach odlegych od przyczkw normandzkich, niezaprzeczenie suyy decepcyjnym celom
planu Fortitude". Nikt jednak nie narzeka i nie zorzeczy, przynajmniej nie wrd
Jedw". To bya wojna totalna, stawka bya za wielka, by bawi si w drobiazgow
analiz sw lub intencji. Jedowie" jako pierwsi pogodzili si z faktem, e wyzwolenie Francji wymaga wielkiego blefu.
Okazao si jednak, e sukces operacji Neptun" wymaga jeszcze jednego oszustwa, a jego ofiar musz pa gaullici. Pomimo szczegowego dopracowania planu
operacji specjalnych w terenie, Eisenhower musia bra pod uwag powan grob
nieposuszestwa Francuzw z ruchu oporu. Zdecydowa si wic poprosi swoje
wadze nadrzdne, Poczonych Szefw Sztabw w Waszyngtonie, o zgod na wczenie Koeniga do grona zaufanych wsppracownikw SHAEF. 8 maja 1944 roku
zatelegrafowa do Waszyngtonu:
Realizacja postanowie dotyczcych skoordynowania dziaa grup francuskiego ruchu oporu
wymaga wsppracy generaa Koeniga, gowy tutejszej misji francuskiej. Naley go przynajmniej oglnie poinformowa o naturze nadchodzcych operacji wojennych. Zamierzam
jemu i tylko jemu, pod sowem honoru, e dochowa tajemnicy, poda nazw regionu, na
ktry skierujemy gwny atak, i miesic, w ktrym go przewidujemy... Naley pamita, e
ostatnie ograniczenia wszelkiej cznoci radiowej do wycznie brytyjskiej (brytyjskich

fRANCUSKI LABIRYNT

521

szyfrw) mona uzna za wystarczajce zabezpieczenie przed niepodanym przeciekiem

do Algieru.

Telegram Eisenhowera wywoa ostre sprzeciwy. Odpowied z Waszyngtonu

brzmiaa - nie! Pod adnym pozorem nie wolno mu powiedzie sowa o planie Neptun". Ale Eisenhower si upar i w nastpnej depeszy ostrzega, e ograniczenia w informowaniu Francuzw o ywotnych dla nich sprawach staj si szalenie niezrczne
i wytwarzaj sytuacj ze wszech miar niebezpieczn".
W istocie, sytuacja pachniaa katastrof. Nad Francj kryo widmo powstania
narodowego, ktre mogo wybuchn w D-Day". Wszelkie rodki ostronoci, cay
autorytet Eisenhowera mogy po prostu w decydujcym momencie nie zadziaa.
Naczelne dowdztwo byo informowane, e przynajmniej komunici szykuj si do
powstania na pierwszy sygna D-Day". Niektrzy przywdcy gaullistowscy ostrzegali pracujcych dla SOE/OSS Francuzw, e ich dalsza wsppraca z tymi organizacjami decepcyjnymi bdzie po wojnie uznana za zdrad. A zaarta rywalizacja pomidzy gaullistami i komunistami atwo moga si przerodzi w powane zamieszki wewntrzne, jeli nie w otwart wojn domow, jaka toczyaby si na tyach wojsk alianckich.
Eisenhower wymusi w kocu drobne ustpstwo. Po skonsultowaniu si z Brytyjczykami Roosevelt osobicie popar sugestie Eisenhowera, by racjonalniej potraktowa Koeniga. Eisenhower uzyska zgod na poinformowanie szefa misji francuskiej
o miesicu, w ktrym nastpi ldowanie. Naleao ju tylko zdecydowa, kiedy Koenig ma nada messages personnels, kryptonimiczne sygnay alertowe i bojowe zaaprobowane przez de Gaulle'a. Obaj bowiem odpowiadali za sygnay do konkretnych aktw sabotau i akcji partyzanckich istotnych dla planu Neptun" w dziele mieszania
Niemcom szykw i opniania ich reakcji na inwazj. Przygotowano i rozprowadzono do grup oporu na terenie caej Francji cznie 325 messages personnels, ale generalna
koncepcja bloku operacji zakadaa, e od 1 czerwca nada si tylko pewn cz rozkazw alertowych, a dopiero na par godzin przed godzin H" wyle si odpowiedni liczb rozkazw bojowych. Jednake ju w kwietniu SHAEF zrozumiao, e ograniczenie dziaa ruchu oporu do terenu Normandii i jej najbliszego ssiedztwa nie
wystarczy do opnienia ruchu niemieckich odwodw z innych czci Francji. Co
wicej, Niemcy mogli domyli si z operacji partyzanckich skoncentrowanych w Normandii i na terenach ssiednich, e Neptun" jest inwazj, a Fortitude" - wielkim
blefem. Zdecydowano wic, e plan bloku operacji naley rozszerzy, czyli nada
wszystkie messages personnels zwizane z inwazyjn faz planu Neptun" przed godzin H". Groba powszechnego powstania we Francji znw wysuna si na pierwszy plan. Dla SHAEF pozostawaa jedynie nadzieja, e pozostajce pod rozkazami
Londynu podziemie francuskie, na miejscu kierowane przez ludzi z oddziaw specjalnych, zrobi dokadnie to, i tylko to, co im podyktuj messages personnels. A jeli do
tego reszta Francji pozostanie spokojna, to by moe nie dojdzie do najgorszego, czyli
do powstania.
O zmianie planw poinformowano Gubbinsa, Bruce'a i Mocklera-Ferrymana, szefa londyskiej grupy SOE. Jednak Mockler-Ferryman nie chcia zaakceptowa rozkazw ustnych. Obstawa za przedstwieniem mu ich na pimie. Obowizywaa bowiem
ugoda midzy SHAEF i gaullistami, e naczelne dowdztwo nie uczyni niczego, co

522

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

mogoby sprowokowa wybuch powstania, a zwikszenie liczby messages personnels

przed D-Day" - zdaniem Mocklera-Ferrymana - w oczach Francuzw byoby rwnoznaczne z wezwaniem do powstania. Mockler-Ferryman otrzyma swoje rozkazy
na pimie w licie zredagowanym przez sztab operacyjny SHAEF, ale jego obawy
i zastrzeenia byy ze wszech miar uzasadnione. Po wojnie bowiem i SOE, i naczelne
dowdztwo alianckie oskarano o wywoanie we Francji powstania, ktre miao wspomc plany Neptun" i Fortitude", a kosztoway ycie tysicy kiepsko uzbrojonych
i sabo wyszkolonych Francuzw. Ich mier miaa ocali ycie onierzy amerykaskich i brytyjskich.
A zatem Koenig mia by poinformowany o zmianie w planach. Ale w ktrym
momencie? Przecie i tak dowie si o nadaniu wszystkich messages personnels, choby
od gaullistowskiego oficera, ktry zosta obarczony zadaniem ich napisania. Oficer
ten si rzeczy z grubsza wiedzia, co kady z nich oznacza i dokd zostanie skierowany. W tej sytuacji Koenig, przekonany, e SHAEF wydaje wanie rozkaz wybuchu
powstania, miaby niekwestionowane prawo do wydania kontrrozkazw, powstrzymujcych Francuzw przed zgubnym dla nich krokiem.
SHAEF miao do wybory dwa rozwizania. Mogo poinformowa Koeniga o wszystkim, zanim Francuz dowie si o tym z innego rda. Na to jednak nie zezwalay
rozkazy jakie Eisenhower otrzyma z Poczonych Szefw Sztabw w Waszygtonie,
od prezydenta i od premiera. Z informacji takiej bowiem Koenig mg bez trudu przewidzie miejsce i dat inwazji i podzieli si swymi domysami z de Gaulle'em w Algierze. Sztab bezpieczestwa SHAEF podejrzewa, e do kwatery de Gaulle'a przenikny tajne suby niemieckie - i tak rzeczywicie byo. Pierwsze rozwizanie uznano wic za zbyt niebezpieczne. Ostatecznie Koenig mia si dowiedzie o czasie nadania messages personnels na godzin przed terminem ich wysania w eter. Desygnowani
do przeprowadzenia tej arcytrudnej rozmowy Gubbins i Bruce mieli nadziej, e w Koenigu przeway zdrowy rozsdek onierza, e zrozumie sytuacj naczelnego dowdztwa, ktre w tej sprawie nie ma wyboru, i wyda ruchowi oporu polecenie absolutnego
przestrzegania rozkazw SHAEF i e zaapeluje do reszty Francuzw o zachowanie
spokoju. Skuteczno tego ostatniego apelu opieraa si na bardzo kruchych podstawach, gdy tylko nieliczni cywile francuscy mieli przemawiajce gosem BBC odbiorniki radiowe. SHAEF zdawao sobie spraw z moralnego i politycznego ciaru odpowiedzialnoci za niepodany i niekontrolowany wybuch powstania we Francji.
Ale powodzenie i bezpieczestwo operacji Neptun" byy waniejsze od wszelkich
inne wzgldw.
Jeszcze trudniejsza bya kwestia terminu poinformowania o inwazji de Gaulle'a.
Kultura polityczna wymagaa zaproszenia go do Wielkiej Brytanii przed D-Day" i poproszenia o wystosowanie apelu o spokj we Francji na czas inwazji. Ale kiedy powinien przyjecha? Jeli przyjedzie za wczenie, mgby dowiedzie si za wiele i poinformowa o tym Algier, a tym samym Niemcw. A gdyby, z drugiej strony, przyby za
pno, to mgby to uzna za atak na jego godno osobist i honor Francji. Churchill
i Roosevelt odbyli w tej sprawie narad i podjli decyzj: de Gaulle'a naley zatrzyma w Algierze a do dnia lub dwch dni przed inwazj. A nastpnie Churchill powinien osobicie zaprosi go i sprowadzi do Londynu. Wtedy Eisenhower powie mu,
e to, co si dzieje, to jeszcze nie inwazja, lecz tylko jej pocztek. Z oczywistych wzgldw jego kontakty z Algierem miay by cile kontrolowane, tak by ani on sam, ani

FRANCUSKI LABIRYNT

523

nikt z jego sztabu nie mg przemyci adnej informacji poza kraj. De Gaulle'a uwaajcego si za przywdc narodu francuskiego potraktowano nie jak ma stanu,
lecz jak niegodnego zaufania generaa.
De Gaulle nigdy nie zapomnia ani nie przebaczy tej zniewagi, aczkolwiek w chwili
zakoczenia wojny, kiedy alianci zdobyli archiwa SD, odkryto, e jedyny, niemal cakowicie dokadny raport, jaki SD uzyskao na temat operacji Neptun", pochodzi od
pewnego pukownika ze sztabu de Gaulle'a w Algierze. Jak szpieg zdoby w materia wywiadowczy, datowany na 4 czerwca 1944 roku? Czy by tak domylny, czy te
de Gaulle, ktry by jedynym Francuzem znajcym plan Neptun", znalaz jaki sposb na przemycenie wiadomoci przez brytyjsk kontrol? Odpowiedzi na to pytanie
nigdy nie poznamy. Do, e szczliwie dla aliantw, raport zosta wprawdzie przez
niemieckie dowdztwo przekazany do armii na front inwazyjny, ale zagubi si wrd
sterty 250 innych, mniej dokadnych doniesie szpiegowskich na temat planu Neptun" w przeddzie inwazji.

OSTATNIE ZAGRANIE CANARISA

Ostatnie zagranie Canarisa

Kwatera gwna marszaka Rommla znajdowaa si w Chateau de La Roche Guyon,
rozbudowanej ksicej posiadoci de la Rochefoucauldw na stromych wzgrzach
nad Sekwan, w poowie odlegoci z Parya do Rouen. Pobliska wioska La Roche
Guyon skadaa si z kilku zaledwie chat, sklepikw i gospody skupionych wok
pitnastowiecznego kocioa w. Samsona, podobna tysicom takich miecinek francuskich. Lecz La Roche Guyon bya miejscem niezwykle dokadnie chronionym. Peno tu byo posterunkw wartowniczych, wtopionych w kredowe pokady skalne betonowych bunkrw i dzia przeciwlotniczych. Dowdca ochrony Rommla wybra sobie stanowisko obserwacyjne w starej wiey na najwyszym wzgrzu powyej zamku. Wieczorem 15 kwietnia 1944 roku myli marszaka Rommla odbiegy daleko od
spraw bezpieczestwa. Pochaniay go problemy polityczne. Siedzia przy masywnym renesansowym biurku w swoim gabinecie na parterze zamku, zwrcony tyem
do oszklonych drzwi wychodzcych na rane ogrody. Na jednej cianie wisia stary
gobelin, na drugiej portret Franciszka de la Rochefoucauld, siedemnastowiecznego
autora synnych maksym, przodka obecnego ksicia. Naprzeciw Rommla siedzia jego
nowy szef sztabu, genera Hans Speidel. Spotkanie to byo najwaniejsze w historii
Schwarze Kapelle". Speidel ju nieraz z wielkim oddaniem powica si dziaalnoci konspiracyjnej, tote Rommel, ktry wezwa go na rozmow o sprawach wojskowych i politycznych Trzeciej Rzeszy, upowani teraz Speidla do zaaranowania spotkania z innymi niemieckimi konspiratorami na Zachodzie.
Do spotkania doszo w miesic po rozmowie, w domku myliwskim w Fret de
Mary gdzie polowa kiedy Sun King. Nad bezpieczestwem zebranych czuwaliju-.
dzie Rommla - grenadierzy z 21. (afrykaskiej) dywizji pancernej stacjonujcej w pobliu Caen - ludzie, ktrzy walczyli w Africakorps i przysigli do mierci broni swego marszaka. Oficjalnie spotkanie byo powicone omwieniu krokw niezbdnych
do obrony wybrzea Kanau. Lecz tak naprawd, jak napisa pniej Speidel, bya to
powana i duga konferencja dotyczca sposobw zakoczenia wojny na Zachodzie
i zrzucenia jarzma reimu nacjonalistycznego". Oprcz Rommla i Speidla obecni rwnie byli generaowie von Stuelpnagel, von Falkenhausen, Heinrich baron von Luettwitz - dowdca 2. dywizji pancernej - oraz Gerhardt ksi von Schwerin - dowdca
116. dywizji pancernej. Dwaj ostatni reprezentowali dywizje pancerne wchodzce bezporednio w skad Grupy Armii dowodzonej przez Rommla, a Schwerin, oficer wywiadu sztabu generalnego, w przededniu wojny byl w Londynie i spotka si tam
z Menziesem, Godfreyem i Cadoganem. Spotkaniu w Fret de Mary towarzyszya

525

bardzo powana atmosfera, gdy 5. i 8. armie alianckie dopiero co przeamay Lini

Gustawa" we Woszech i otoczyy, a moe nawet ju rozbiy 10. armi niemieck.
Wieci z frontu wschodniego rwnie nie wryy nic dobrego. Dla generaw niemieckich ostatnie wydarzenia oznaczay pocztek koca armii i caej Rzeszy.
Spotkanie w Mary koncentrowao si gwnie na omwieniu przygotowanych
przez Schwarze Kapelle" krokw, majcych na celu zawarcie rozejmu z aliantami.
Plan przewidywa kolejno: a) ewakuacj wojsk niemieckich z caego terytorium na
Zachodzie, b) aresztowanie Hitlera przez armi i postawienie go przed sdem cywilnym, c) wytoczenie podobnych procesw wszystkim przestpcom politycznym, d) kontynuacj walk na skrconym froncie wschodnim, e) wywoanie rewolucji przeciw
nazistowskiemu rzdowi przed pocztkiem alianckiej inwazji, najpniej do poowy
czerwca 1944 roku oraz f) powoanie rzdu tymczasowego pod przywdztwem Becka. Rol przywdcy powstania Speidel powierzy Rommlowi, jedynemu generaowi
o nieposzlakowanej opinii i wielkim autorytecie, a Rommel ze swej strony zobowiza
si skorzysta z pomocy aliantw w zaprowadzeniu i utrzymaniu adu spoecznego
po rewolucji. [Uzgodniono rwnie, e w miar moliwoci, 2. i 116. dywizje przejd
pod komend Rommla i tym samym zostan odsunite od operacji wojskowych na
Zachodzie, co zamknoby usta szefostwu SS, gdyby chciao inaczej zadysponowa
tymi jednostkami]. Bya tylko jedna kwestia sporna midzy Rommlem i wikszoci
pozostaych konspiratorw: problem ewentualnego zabjswa Hitlera. Rommel uwaa, e zabicie Hitlera byoby powanym bdem. Stworzyoby to wizerunek Hitlera mczennika sprawy niemieckiej i zwikszyo prawdobodobiestwo wybuchu wojny
domowej. Ponadto nard mia nie tylko prawo, ale i obowizek osdzi, skaza i ukara swego niewydarzonego Fiihrera.
Tej rnicy pogldw nie udao si zaradzi nawet podczas trzeciej z rzdu narady,
jaka odbya si 28 maja 1944 roku w Freudenstadt. Ze wzgldw bezpieczestwa Rommel nie stawi si na spotkanie. By zbyt dobrze znany, tote przebywanie w domu
Speidla w towarzystwie osb podejrzanych o konspiracj mogoby skierowa podejrzenia rwnie w jego stron. Celem tego spotkania byo poczenie dziaa konspiratorw przebywajcych na Zachodzie z tymi, ktrymi bezporednio kierowa Stauffenberg w Berlinie i Tresckow na Wschodzie. Tresckow pozosta wiernym i aktywnym konspiratorem, mimo niepowodzenia akcji Flash", ktra otworzya now, tajn
kart w wojennej historii armii niemieckiej - Schwarze Kapelle" zacza gra gwn,
cho tajn rol na niemieckiej scenie wojskowej i politycznej. Organizacja Stauffenberga miaa swoich przedstawicieli we wszystkich waniejszych stanowiskach dowodzenia w niemieckiej armii, w centralach wywiadu, cznoci i zaopatrzenia, w wojskowych rzdach na terytoriach okupowanych oraz we wszystkich niemieckich okrgach wojskowych, na ktre Rzesza bya podzielona w celach administracyjnych,
mobilizacyjnych i przemysowych. Gwn o konspiracji wyznaczay Pary-Berlin-Smolesk i nadal obowizywa, a nawet zosta udoskonalony pierwotny plan
Valkyrie", przewidujcy zajcie strategicznych punktw w Niemczech.
W przekonaniu czonkw Schwarze Kapelle" kontakty konspiratorw z mocarstwami zachodnimi weszy na dobr drog. Gisevius urzdujcy w Szwajcarii jako
zastpca konsula by w staym kontakcie z Dullesem i cieszy si jego zaufaniem. Otto
John mia mono podry midzy Berlinem, Madrytem i Lizbon, dziki czemu
utrzymywa stay kontakt z OSS i MI-6. Otwarty rwnie by trzeci kana pomidzy

526

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

starszym oficerem sztabu w Urzdzie Niemieckiego Handlu Zagranicznego w Paryu, ktry mia czno z pukownikiem Williamem Hohenthalem, amerykaskim attache wojskowym w Madrycie, rozpracowywujcym struktury dowdcze oraz skad
i rozmieszczenie si niemieckich na Zachodzie, w ktrym to zadaniu cznik ze
Schwarze Kapelle" pomg mu zrobi pierwszy ruch. Czwarty, a zarazem najbardziej znaczcy kana dopiero powstawa. Genera Urlich Liss, byy szef FHW, obecnie
dowdca dywizji piechoty na Wschodzie, przebywajcy w Berlinie na rekonwalescencji
otrzyma odpowiednie instrukcje od pukownika Hansena, szefa Amt Mil. Mia polecie do Sztokholmu, skd atwiej byo nawiza kontakt z jego starym przyjacielem,
generaem Kennethem W.D. Strongiem, ktry wanie mia zosta szefem wywiadu
Eisenhowera w Londynie. Sam Hansen mia te wasny, pity kana - poprzez brytyjskiego agenta w poudniowej Francji. Szsty kontakt istnia pomidzy niemieckim
oficerem Theodorem Steltzerem i brytyjskim agentem z norweskiego ruchu oporu.
A niezalenie od wszystkich wymienionych kanaw by jeszcze Canaris, czowiek
powizany z Londynem wieloma niewidocznymi nimi.
Nakrelone w Freudenstadt zadania bardzo szybko zostay zrealizowane. Przede
wszystkim spiskowcy wypracowali system porozumiewania si midzy gwnymi
orodkami konspiracji. Nie do, e jedynie konspiratorzy mogli si nim posugiwa,
to w dodatku uniemoliwia on porozumiewanie si SS z SD. W centrum dowodzenia
spisku, w biurach Armii Rezerwowej na Bendlestrasse, gwnodowodzcy - genera
Fromm - po cichu wspiera spisek. Jego szef sztabu, Olbricht, mia by wanie mianowany jego zastpc, a Stauffenberg jego nastpc - co oznaczao objcie stanowiska
zapewniajcego mu bezporedni i osobisty dostp do Fiihrera. W zwizku z tym poprawiono plany Valkyrie" i umieszczono je w sejfie Olbrichta. Zawarte w nich obwieszczenia i rozkazy dla ludnoci cywilnej i wojska zrewidowano, od nowa zatwierdzono lub odesano do mniejszych grup planistycznych w celu ponownego przeanalizowania i dostosowania do nowej sytuacji. Schwarze Kapelle" wytypowaa godne
zaufania jednostki pancerne i kawalerii z zadaniem zajcia kluczowych pozycji strategicznych: Berlina, Parya, Monachium, Drezna, Frankfurtu i innych miast. Suby
policyjne i detektywistyczne hrabiego Helldorfa oraz szef berliskiej policji zostali
wynajci do ledzenia i komunikowania wszystkich zmian w hierarchii nazistowskiej.
Krtko mwic - Schwarze Kapelle" funkcjonowaa sprawnie. W kt poszy mity
0 Fahneneid. Nawet zdrada bya usprawiedliwiona.
Spiskowcy pracowali teraz w warunkach powanego zagroenia, gdy Himmler
1 Gestapo wiedzieli o przygotowywanym spisku na Fiihrera. Pod koniec maja, a moe
na pocztku czerwca, Himmler w trakcie rozmowy z Canarisem owiadczy, e wie
wszystko o Schwarze Kapelle" i wkrtce fachowo zajmie si takimi malkontentami,
jak Beck czy Goerdeler. Canaris przekaza spiskowcom to grone ostrzeenie, lecz oni
nie przejli si nim zbytnio. Artur Nebe, szef sub ledczych Gestapo, w dalszym
cigu nalea do Schwarze Kapelle" i przekazywa jej informacje o tym, co aktualnie
Gestapo wie i co zamierza zrobi. Ponadto Nebe odkry, e Himmler, majcy chrapk
na stanowisko gowy pastwa niemieckiego w rzdzie post-hitlerowskim, zachowuje
si ambiwalentnie w stosunku do Schwarze Kapelle". W wiecie, w ktrym nikt nie
wiedzia, komu wierzy, nie mona byo wykluczy, e Himmler, drugi po Hitlerze
miertelny wrg Schwarze Kapelle", mgby zosta jej najlepszym przyjacielem, co
nie na wiele by si konspiratorom przydao.

STATN1E ZAGRANIE CANARISA

527

W istocie Himmler wiedzia mniej o spisku, ni sam twierdzi, ale za to duo wicej, ni spiskowcy mogliby sobie yczy. W marcu Gestapo aresztowao kapitana Ludwiga Gehrego, oficera Abwehry, ktry prawdopodobnie by organizatorem kanau,
ktrym do MI-6 dostarczono Raport Lizboski". Obserwacja domu Gehrego doprowadzia Gestapo do Johna, a wkrtce po tym Kaltenbrunner mg ju wyda nakaz
aresztowania Giseviusa i Goerdelera. Aresztowania te jednak nie zahamoway prac
konspiracji. Pn wiosn Schwarze Kapelle" ponownie stana na nogach.
Rommel z pewnoci mgby sta si najwikszym aktywist konspiracji. Jego pene determinacji pragnienie znalezienia politycznego rozstrzygnicia wojny, przysporzyoby mu posuchu w kraju i szacunku za granic. Jednak Schwarze Kapelle" nie
moga przewidzie, czym alianci zechc wyrazi swj szacunek dla niemieckiego
marszaka polnego. Wanie w tym momencie dojrzewa brytyjski plan Gaff", przewidujcy zamordowanie lub porwanie Rommla, by w pocztkowych etapach Neptuna" pomiesza szyki niemieckim wojskom na Zachodzie. Bya to jedna z bardziej
paradoksalnych sytuacji drugiej wojny wiatowej. Akurat gdy Rommel planowa poddanie Niemiec na honorowych zasadach i chcia to osign jeszcze przed operacj
D-Day", alianci chcieli go zamordowa. W dodatku, jak na ironi, spiskowcy zdecydowani byli rozpocz rewolucj przed operacj D-Day", gdy uwaali, e dokonanie przewrotu dopiero po ldowaniu aliantw zmniejszyoby ich szans na ubicie
korzystnego targu. Z wielk precyzj zaplanowali zamach stanu na poow czerwca,
spodziewajc si inwazji po tej dacie. Ale nad planami Schwarze Kapelle", podobnie
jak nad militarnym planowaniem caego niemieckiego dowdztwa naczelnego, wisiay gste dymy, puszczane w eter przez autorw planu Fortitude". Ta wielka operacja decepcyjna, majca ocali ycie alianckich onierzy w dniu operacji D-Day",
teraz dawaa pewno, e D-Day" rzeczywicie nastpi.
Schwarze Kapelle" zakadaa, e planowany przewrt zmniejszy upr mocarstw
zachodnich, a zwaszcza Wielkiej Brytanii, co do bezwarunkowej kapitulacji Niemiec.
Czy Londyn i Waszyngton, stojc w obliczu nieuniknionych strat w ludziach i sprzcie wojennym, nie powinny zmikn i zmieni surowe warunki kapitulacji? Zaiste,
sytuacja w przededniu inwazji bya osobliwa.
Sami alianci nie byli jednomylni w sprawie treci warunkw kapitulacji. Sfery
wojskowe obstaway za ponownym okreleniem warunkw, gdy w swym aktualnym brzmieniu mogy one jedynie usztywni postaw Niemcw i tym samym skaza
walczcych z Niemcami ludzi na dusze i trudniejsze zmagania. Natomiast politycy
uwaali, e najmniejsze ustpstwo zostanie odczytane jako przejaw saboci aliantw,
czego nie omieszka wykorzysta niemiecka propaganda, starajca si za wszelk cen
wzmocni morale swoich wojsk. Jednak wraz ze zblianiem si krytycznej chwili stawao si coraz bardziej oczywiste, e przy tych politycznych podstawach rozumowania upiera si tylko Biay Dom. Londyn, jak i wojskowe wadze w Waszyngtonie
w obawie przed zagad narodu francuskiego zaczy szuka argumentw, ktre przekonayby Roosevelta do zmiany zdania. Komitet Wywiadu Brytyjskiego skierowa
Pytanie do swojego amerykaskiego odpowiednika o suszno bezwarunkowej kapitulacji. Kwestie te wywoay w najwyszych komitetach i oddziaach Pentagonu
Pytania o charakterze doktrynalnym. Po wielu dyskusjach, 25 marca 1944 roku Poczeni Szefowie Sztabw (JSC) wystosowali do prezydenta memorandum, w ktrym

528

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

znalazy si nastpujce sowa: Poczeni Szefowie Sztabw s zdania, i formua

o bezwarunkowej kapitulacji w jak najszybszym terminie powinna by ponownie
okrelona, z uwzgldnieniem uzyskania jak najkorzystniejszych warunkw przed operacj Overlord".
Ludzie z JSC - pierwsi po Bogu", czyli po prezydencie Roosevelcie, ktry by
gwnodowodzcym wojsk amerykaskich - wystpili ze szkicem tego, co ich zdaniem prezydent powinien powiedzie niemieckim onierzom i cywilom. Krtko
mwic, propozycja JSC nie odbieraa narodowi niemieckiemu i jego onierzom wszelkiej nadziei. Kluczowe czci memorandum mwiy, e ...nie jest naszym celem zniszczenie narodu niemieckiego ani Niemiec... Okupacja aliancka bdzie rwnoznaczna
ze stworzeniem warunkw do odbudowy pokojowo nastawionego spoeczestwa
niemieckiego... Tylko bezwarunkowa kapitulacja gwarantuje powodzenie takiego rozwizania kwestii niemieckiej". JSC chcia zwrci uwag na zasadnicz rnic midzy narodem niemieckim i ich bandyckimi wodzami. Departament Stanu uwaa te,
e nowe warunki kapitulacji Niemiec mona by zastosowa w odniesieniu do Wgier,
Rumunii, Bugarii i Finlandii, gdy i one w ktrym momencie bd musiay skapitulowa. Rwnie genera Frank N. Roberts, szef Grupy Strategiczno-Politycznej w Wydziale Planowania i Operacji w Pentagonie, czowiek, ktry wnis ogromny wkad
w operacje Bodyguard" i Fortitude", uwaa proklamacj zmodyfikowanej wersji
bezwarunkowej kapitulacji za dobry chwyt psychologiczny, za klucz do powodzenia
operacji Neptun", gdy ogoszenie takich warunkw zmniejszyoby niemiecki opr
wobec ldujcych wojsk alianckich".
Nawet Eisenhower pokn haczyk. Po kapitulacji armii niemieckiej w Tunezji
w 1943 roku mwi gono, e nigdy nie poda rki niemieckiemu generaowi, chyba
e zmusz go do tego wzgldy wywiadowcze, oraz e nigdy nie odda honorw dowdcy wrogich wojsk. Lecz teraz, pod wpywem Smitha, zmieni pogldy i zaakceptowa przekonanie szefa propagandy, McClure'a, e przed D-Day" naley zmieni
warunki kapitulacji, tak by kady onierz Wehrmachtu dostrzeg rzeczywist korzy
kapitulacji.
Przez kilka nastpnych dni JSC i SHAEF wyczekiway odpowiedzi prezydenta.
Czy si zgodzi? Czy te uniemoliwi wojskom alianckim atwy wstp na plae? A jednak 1 kwietnia 1944 roku nadesza od prezydenta odpowied odmowna:
Problem w tym, e argumentacja JSC zasadza si na propozycji ustanowienia nowego ustroju
pastwa niemieckiego, co sugeruje ch wsppracy z Niemcami w dziele utrzymania pokoju w Europie. Moje zdobyte w Niemczech dowiadczenia mwi mi, e zmiany mentalnoci
niemieckiej nie dokona aden dekret, prawo czy rozkaz. Ta zmiana moe nastpi jedynie
w drodze ewolucji, krok po kroku, co moe trwa nawet przez dwa pokolenia. Kto myli
inaczej, ten musi si liczy z koniecznoci - po okresie wzgldnego spokoju - wybuchu
trzeciej wojny wiatowej.
Myl, e naley wrci do tego, o czym ju mwiem: a) e Narody Zjednoczone s zdecydowane bezwarunkowo pokona Niemcy, b) e alianci nie maj zamiaru zniszczy yjcych
w Niemczech ludzi. Prosz zauway, e celowo nie uywam okrelenia nard niemiecki".
Dopki bowiem sowo Rzesza" w Niemczech kojarzy si z narodem niemieckim, dopty
nie mona tych dwch terminw oddzieli od siebie. Musimy zatem szuka wszelkich sposobw na wyeliminowanie tego sowa i jego dzisiejszego znaczenia.

OSTATNIE ZAGRANIE CANARISA

529

Prezydencka deklaracja zadziwia nawet Marshalla. W obecnoci Dilla mrukn

tylko co o zawzitym Holendrze, ktry upojony wasnymi pogldami nie wycofa
si z nich". I rzeczywicie, Roosevelt upar si przy swoim zdaniu, e Niemcw naley zmusi do bezwarunkowej kapitulacji. Tym samym inwazja staa si tward koniecznoci. Jednak nikt, tak jak Eisenhower, nie by wiadom ryzyka i dugiej walki
na kontynencie. On podj ostatni prb dostarczenia Niemcom drogi honorowego
poddania si, nazwanej pniej przez kronikarza bia alej". 14 kwietnia 1944 roku
przyj Edwarda R. Stettiniusa z U.S.Steel, ktry niebawem mia dosta tek ministra
spraw zagranicznych, i poprosi go o nadanie do Cordella Hulla depeszy streszczajcej jego pogld na spraw. Stettinius depeszowa:
W czasie rozmw z generaem Eisenhowerem i generaem Smithem wyrazili oni sw
opini, e termin bezwarunkowa kapitulacja" powinien zosta uzupeniony o zasady
traktowania pokonanych Niemiec. Niemiecka propaganda uywa terminu bezwarunkowa kapitulacja" w celu podniesienia morale niemieckich onierzy i ludnoci. Obaj
generaowie uwaaj, e naley doprowadzi do: a) wywoania akceptacji terminu bezwarunkowa kapitulacja" w armii niemieckiej. Pozwoli to unikn przejaww oporu,
podobnych do tych, z ktrymi mielimy do czynienia w Tunezji; b) stworzenia warunkw skaniajcych generalicj niemieck do wyonienia spord siebie niemieckiego Badoglio" (woski marszaek, ktry obali Mussoliniego i wyprowadzi Wochy z wojny)
i do podjcia niezbdnych politycznych krokw prowadzcych do bezwarunkowej kapitulacji.

Stettinius podkreli te, e to genera Smith, a nie Eisenhower, nalega, by po obwieszczeniu Niemcom dania bezwarunkowej kapitulacji Naczelny Dowdca wezwa dowdc niemieckich si na Zachodzie do poddania si. To wezwanie powinno
by - zdaniem Smitha - wygoszone w wojskowym stylu" i dopiero po zdobyciu
przyczka na play. Depesz zamykao nastpujce owiadczenie Stettiniusa: Genera Smith jest zdania, e zaniechanie takiej deklaracji nie pozwoli na wykorzystanie
upadku ducha w niemieckiej armii, gdy dowie si ona o udanym wyldowaniu aliantw".
SHAEF, dziki kontaktom MI-6 z wrogiem, bya bez wtpienia bardzo dobrze poinformowana o morale niemieckich generaw. 23 maja 1944 roku do wszystkich dowdcw SHAEF dotara wana informacja:
W armii niemieckiej i w yciu politycznym wadza jest scentralizowana na najwyszych
szczeblach i prawie wszyscy s jej posuszni. Dlatego tak wielkie znaczenie maj polityczne
denia niemieckiej generalicji. Gdyby Wehrmacht ponis niepowodzenie (w wyniku operacji Neptun"), generaowie mogliby odegra decydujc rol w okreleniu przyszoci
swego kraju. Wiadomo nam o rnicach pogldw midzy Hitlerem i wysokiej rangi dowdcami, w obliczu ponoszonych przez Niemcw klsk. Gdy generaowie uznaj klsk za
nieuniknion, nie bd chcieli walczy do ostatniej kropli krwi. Spodziewaj si mniej srogich warunkw od zwycizcw, ni mog tego oczekiwa nazici. Jeli pierwsze tygodnie
walk wska na to, e aliantw nie da si zatrzyma, a onierze bd zmczeni wojn,
wysokiej rangi niemieccy oficerowie mog zwrci si przeciwko Hitlerowi. Z politycznego
i psychologicznego punktu widzenia byby to najodpowiedniejszy moment na dokonanie

530

AKCJE TAJNE 1 DECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

zamachu stanu. Przecie dla wikszoci niemieckich generaw waniejsza jest przyszo
Niemiec ni przyszo Hitlera. Ich postawy w czasie pierwszych tygodni inwazji zasuguj zatem na wan obserwacj.

Raport ten da Eisenhowerowi nowy bodziec. Nawet nieudana prba zamachu na

Hitlera w wykonaniu jego oficerw pokrzyowaaby plany niemieckiego przeciwuderzenia po inwazji. Gdyby si jednak udaa, zdobycie Berlina nie byoby ju tylko
mrzonk. W ostatnim ju etapie przygotowa do inwazji trudno si byo spodziewa,
e przewrt taki dojdzie do skutku. Eisenhower by ju nieodwoalnie zaangaowany
w dziaania inwazyjne, a Rommel - w przeciwstawienie si inwazji. Myleli podobnie
- chcieli si spotka na wyznaczonej linii frontu. Ale czy Churchill lub Roosevelt przystaliby na takie spotkanie. Ilu ludzi, ile miast ocalaoby, gdyby alianci i Niemcy zgodzili si na negocjacje w sprawie kapitulacji? Mieli do tego wyjtkow okazj.
Pierwszy krok zrobi premier. 24 maja 1944 roku wygosi w parlamencie przemwienie, w ktrym - mwic o wrogu agodniej ni zwykle, owiadczy, e bezwarunkowa kapitulacja odbiera wrogowi jakiekolwiek prawa, ale to nie zwalnia aliantw
z ich obowizkw. Niejasno oznajmi, e sprawiedliwo musi by, a zemsta obciy
niegodziwych i okrutnych". Oddzia polityki wojennej McClure'a w Kwaterze Gwnej przygotowa dla Eisenhowera owiadczenie, ktre poprawi dramatopisarz - Robert Sherwood, pracownik OWI, a ostatecznie wyszlifowa William Phillips, doradca
polityczny amerykaskiego dowdztwa naczelnego. Byo to przemwienie Eisenhowera do niemieckich onierzy w audycji w konwencji przy kominku". Miao by
nadane przez radio po umocnieniu przyczkw w Normandii. Celem przemwienia
byo osabienie ducha onierzy niemieckich walczcych we Francji. W tym punkcie
planu moga si przyda zmieniona tre deklaracji o bezwarunkowej kapitulacji.
Uznawaa prawo do zachowania godnoci i honoru narodu po ogoszeniu klski Niemiec. Kopi przemwienia wysano do Waszyngtonu, lecz nie otrzymano odpowiedzi ani w postaci odmowy, ani zgody. Roosevelt ustpi pod naporem propozycji dotyczcych zmiany definicji bezwarunkowej kapitulacji co do Rumunii, Wgier, Bugarii i Finlandii, ale nie co do Niemiec. W tej jednej sprawie by niewzruszony. Nie musia si te obawia jakiego wybuchu niezadowolenia, gdy Naczelny Dowdca by
tylko narzdziem polityki anglo-amerykaskiej i nie mia na ni adnego wpywu.
Poza tym wiedzia a nadto dobrze, e przekroczy swoje uprawnienia, pozwalajc
sobie na napisanie przemwienia bez zgody Londynu lub Waszyngtonu. Dopiero
Churchill wyrazi ostr dezaprobat 31 maja 1944 roku.
Premier, zdajc sobie spraw z tego, e Eisenhower przekroczy swoje kompetencje, zwaszcza w kwestiach bezpieczestwa, wystosowa do Roosevelta agresywne
pismo, w ktrym zarzuci Naczelnemu Dowdcy ...ebractwo w przededniu zwycistwa. To nie jest sprawa, o jakiej mona gaworzy w audycji suchanej przy kominku. To jest sprawa rangi midzynarodowej i musz si ni zaj waciwe rzdy napisa Churchill. - Nigdy nie spotkaem si z czym tak niestosownym, adresowanym do onierzy w przededniu bitwy".
Niezadowolenie Churchilla w przededniu operacji Neptun" byo jedn z pierwszych lekcji uprawiania wielkiej polityki, ktrej odbiorc by Eisenhower. Wkroczy
w obszar polityki koalicyjnej. Ju nie prbowa broni swoich racji. Bezwarunkowa
kapitulacja Niemiec miaa by bezlitonie wyegzekwowana. Niemniej przyjazny

OSTATNIE ZAGRANIE CANARISA

531

klimat polityczny i skonno do potajemnych kontaktw midzy Dowdztwem

Naczelnym i Schwarze Kapelle" pokonyway barier Kanau La Manche. Jak zwykle, w krytycznych dla Trzeciej Rzeszy momentach na scenie pojawi si niezawodny admira Canaris.
Zespoy planistyczne SHAEF, przygotowujc plany Neptuna" i inne operacje
alianckie miay nad wrogiem nadzwyczajn przewag. Na ich biurkach leay szczegowe informacje wywiadowcze o sile armii niemieckich, o rozmieszczeniu poszczeglnych jednostek, o umocnieniach, dostawach i liniach telekomunikacyjnych, o stanie ducha onierzy i wielu innych rzeczach z paroma istotnymi wyjtkami. aden
dowdca wojskowy w historii nie by tak dobrze poinformowany jak Eisenhover
w przededniu D-Day", rwnie dziki Canarisowi.
Jego rola w zdradzaniu aliantom niemieckich tajemnic przed inwazj nie jest zupenie jasna. Niewtpliwie jednak mia wtedy powizania z aliantami, na co wskazuj
liczne wiadectwa, pynce z ust ludzi najlepiej o tym poinformowanych, a wrd
nich generaa Jamesa O. Curtisa. Od pocztku lutego do koca maja 1944 roku Curtis,
wtedy jeszcze pukownik, zajmowa si ocenianiem pracy wywiadu amerykaskiego
w operacyjnym centrum wywiadu dowdztwa naczelnego (OIC). Szefem sekcji by
pukownik EJ. Foord, pozostaymi czonkami OIC byli midzy innymi major John
Austin, oksfordzki wykadowca w czasie pokoju, przyszy profesor metafizyki, oraz
pukownik Eric Birley, rwnie wykadowca, znany ze spdzania wolnego czasu na
ukadaniu szyku bitwy legionu Cezara w Brytanii. Ludzie ci byli odpowiedzialni za
mniej wicej te same zadania co FHW w Niemczech. Wygrzebywali ziarenka prawdy
z setek tysicy napywajcych tej wiosny informacji. Po odcedzeniu, zbadaniu i przeanalizowaniu, ekstrakt informacji trafia do biuletynw wywiadu znanych pod nazw
Monitorw Neptuna". Od pocztku wsppracy z wywiadem operacyjnym Curtis,
dumny z tego, e pracuje z Brytyjczykami, wiedzia jednoczenie, e nie cieszy si ich
penym zaufaniem. Jego praca wymagaa sceptycyzmu i sumiennoci, nie dowierza
materiaom, dopki nie sprawdzi, skd pochodz. Curtis przyzna pniej, e Brytyjczycy dysponowali najbardziej utajnionymi i dogbnymi rdami wywiadu, do ktrych on sam nie mia dostpu - nie mg zatem w dobrej wierze doradza amerykaskim dowdcom, gdy nie wiedzia tak dobrze jak jego brytyjscy koledzy, skd pochodz.
Curtis spyta Foorda o pochodzenie najwyszej wagi informacji. Ale podobno nie
otrzyma odpowiedzi od razu. Dopiero po dwch dniach Foord, po naradzie w Norfolk
House, wzi Curtisa na bok i wyjawi to, czego ten si ju domyli: informacje byy
Pozyskiwane dziki przeprowadzanym przez Ultr" podsuchom bezprzewodowej
cznoci midzy OKW i Hitlerem. Do zaskakujcych informacji o Ultrze" Foord doda
jeszcze jedn, e niektre informacje docierajce do Curtisa pochodz od Canarisa. Curtis dokadnie to opisa, gdy wystpowa jako wiadek w sprawie Canarisa:
Po raz pierwszy usyszaem nazwisko Canaris w lutym 1944 roku. Do moich obowizkw
naleao sprawdzenie autentycznoci niektrych docierajcych na moje biurko informacji.
System opracowany przez SHAEF zakada stopniowanie informacji od Al do F6, tak e
najbardziej wiarygodne dane oraz najwaniejsze informacje otrzymyway not Al, a najmniej wiarygodne bd dotyczce bahych spraw - F6.

532

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERW1EC1944

Zadziwio mnie to, e zaczo do mnie dociera niezwykle duo informacji Al, wic uznaem za konieczne sprawdzenie ich rde. Zasignem informacji w wywiadowczej sekcji
planowania, gdzie brytyjski oficer E.J. Foord nieoficjalnie powiedzia mi, e rdem tym
danych jest Canaris. Foord powiedzia: Mwi ci o tym, by doceni warto tych informacji i ich stuprocentow wiarygodno". rdo to, wedug Curtisa, znane byo jedynie kilku
osobom, jak Roosevelt, Churchill, Ike, Montgomery itd.
Zadaniem Canarisa byo dostarczanie nam rzetelnych i kompletnych planw skadu i rozmieszczenia niemieckich wojsk, rwnie tych, ktre Niemcy powoali z myl o odparciu inwazji.

Curtis nawet po dwudziestu trzech latach pamita wstrzsajce wraenie, jakie

wywara na nim ta wiadomo: Z pocztku baem si zasn, bo we nie mogem co
na ten temat powiedzie". Doda rwnie, e Canaris wysya te dane przez kuriera
do stolic Pwyspu Iberyjskiego, a czasem nawet korzysta z drogi radiowej, czc si
bezporednio z MI-6. Korzysta wtedy z pomocy zaufanego telefonisty Abwehry. Canaris mia zakodowane imi pojawiajce si na nagwku wszystkich pochodzcych
od niego informacji - by to termin morski. Czy to mg by Pancernik"? Tak wanie
przypuszcza Curtis. Mwio mu te co imi Albatros". By pewien, e Foord powiedzia mu, e: Canaris by faktycznie w subie aliantw, nie jako agent, ale jako
polityk, ktry wie, e powierzajc innemu politykowi jakie tajemnice, ma szans na
pomylne negocjacje".
Zwierzenia Foorda uwiarygodni de Guingand, ktry wicej wiedzia o sekretach
aliantw ni ktokolwiek inny. Powiedzia on:
Doskonale pamitam, jak powiedziano mi, e Canaris jest rdem niektrych najbardziej
utajnionych informacji. Nie wiedziaem wtedy jeszcze, czy Canaris z premedytacj przesya nam te dane, czy te zawdziczamy to naszym zdolnociom w ich przechwytywaniu.
Nie miaem powodw, by szuka odpowiedzi na to pytanie. Ale po wojnie ludzie z najwyszych szczebli mwili mi, e to Canaris dzieli si z nami wanymi decyzjami podjtymi
przez wysokich wojskowych niemieckich.

Jakie byy motywy Canarisa? Zdaniem de Guinganda: Canaris bardziej ba si

Rosjan ni nas. Przypuszczalnie chcia, bymy jak najmniej stracili, co daoby nam
przewag nad Rosjanami, a co za tym idzie, trzymalibymy ich z dala od Niemiec".
Dalsze potwierdzenia roli Canarisa przyszy ju nie od aliantw, lecz od rodaka
Canarisa, generaa Reinharda Gehlena, szefa Roennego oraz szefa Fremde Heere Ost,
pniejszego szefa DNB, powojennego dziedzica Abwehry. Gehlen przyzna, e wiedzia o kontaktach Canarisa z wywiadem brytyjskim, co zreszt wcale go nie dziwio.
Doda pniej, e:
Sam miaem raz kontakt z t organizacj. Jako szef Fremde Heere Ost w roku 1944 rozkazaem mojemu podwadnemu przekaza brytyjskim subom tajnym w Stambule nasze oceny
skadu i rozmieszczenia si Armii Czerwonej, oraz informacj o naszej interpretacji ich
celw i zamiarw strategicznych. Brytyjczycy byli mi za to bardzo wdziczni.

Gehlen pisa rwnie w pamitniku pt. Suba", e MI-6 i brytyjska misja wojskowa w Moskwie przesaa tam swoich agentw i materiay dotyczce Rosjan. Twierdzi

jSTATNIE ZAGRANIE CANARISA

533

te, e okrnymi drogami otrzyma przez MI-6 opini Churchilla na temat powojennych planw Rosjan w Europie. Jeli Gehlen mwi prawd, to bya ona wrcz szokujca, gdy wszystko wskazywao na to, e istniay tajemne zwizki midzy brytyjskimi i niemieckimi sztabami generalnymi. Dawao to te pole do szerszych spekulacji skoro Fremde Heere Ost mogo wysya i odbiera dane z Wielkiej Brytanii, to podobnie mogli robi Roenne i Michael z FHW. Ale czowiekiem, ktry naprawd zdecydowanie chcia unicestwi nazizm, by Canaris. Lata spdzone w subie Abwehry, bliskie powizania z konspiratorami ze Schwarze Kapelle" i niezliczone kontakty w wiatku szpiegowskim, a w tym owiana tajemnic znajomo z Menziesem z MI-6, sprawiay, e mia lepsze warunki do utrzymywania kontaktw z Brytyjczykami ni inni
oficerowie niemieccy.
Canaris ujawni Brytyjczykom stan si niemieckich przed D-Day" tylko po to, by
pokrzyowa plany Hitlerowi. Przed inwazj odway si na mielszy ruch. Zrezygnowa z ostronoci i otwarcie wystpi z osobistym apelem o ratowanie Niemiec.
Odsunity od szefostwa Abwehry Canaris znikn ze sceny Trzeciej Rzeszy. Chodziy pogoski, e przebywa w areszcie domowym w zamku Lauenstein we Frankonii. Prawda bya taka, e w zamku miecio si kierownictwo niemieckiego departamentu gospodarki wojennej. Canaris by jego szefem. Starzy wrogowie w rodzaju Katenbrunnera stracili zainteresowanie dla osoby admiraa. SD postrzegaa go ju tylko,
jako starszego pana z epoki wilhelmiaskiej, ktrego trzeba byo posa na zielon
trawk. Nie udowodniono mu adnych zarzutw. Nazici nie mieli podstaw, by umieci go w tak zwanym areszcie prewencyjnym". Keitel i OKW uwaali, e Canaris
nie jest zdrajc. Pad ofiar biurokratycznych przetasowa. W ten oto sposb dla
Schwarze Kapelle" Canaris sta si osob cenniejsz teraz ni jako szef Abwehry.
Nikt z SD ju go nie ledzi, a zajmowane w owym czasie stanowisko w departamencie gospodarki wojennej pozwalao mu na podrowanie wszdzie, gdzie mu si
podobao.
Mona przypuszcza, e pozostawa w staym kontakcie z Beckiem i Goerdelerem
w Berlinie i to prawdopodobnie w ich imieniu wyoni si z cienia i pojecha do Parya
w najniezwyklejszej misji w caej jego karierze - agenta sub tajnych. Ani Schwarze
Kapelle", ani SD, MI-6, czy nawet alianci nie zarejestrowali tej misji. Dopiero wiele lat
po wojnie naoczni wiadkowie potwierdzili fakt nadzwyczajnej misji Canarisa.
Pn wiosn 1944 roku Jad Amicol", siatka MI-6 z kwater gwn w konwencie Lazaretanek w Paryu, bya najwaniejsz brytyjsk organizacj wywiadowcz
w pnocnej Francji. Jej operacje nie ograniczay si do szpiegostwa wojskowego wymierzonego przeciwko Wehrmachtowi. Zajmowaa si sprawdzaniem wszelkiego rodzaju politycznych materiaw wywiadowczych. Nowe obowizki podzieliy siatk
n
a dwa odamy. Jej twrca, pukownik Arnould, zaj si wojskowymi aspektami
Wywiadu, a major Philippe Keun dry subtelniejsze, polityczne rda wywiadu.
Dysponujca wieloma kontaktami z antyniemieckim podziemiem Jad Amicol" najblisza bya paryskiej filii Schwarze Kapelle", z ktr porozumiewaa si poprzez
pewnego Austriaka, czonka sekretariatu Stuelpnagela. Keun nie przey wojny. Wkrtce po operacji D-Day" wyda go jego francuski wsppracownik i zosta zamordowany przez SD. Natomiast Arnould przey i w wywiadzie, ktrego udzieli w 1969
r
oku, owiadczy, e dziki owemu austriackiemu sekretarzowi w maju 1944 roku
Canaris mia moliwo skontaktowania si z Keunem w Paryu. Arnould - czowiek

534

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERW1EC 29 4 4

o nieposzlakowamej reputacji, ktremu sam Menzies ufa tak bezgranicznie, e z jego

rekomendacji pukownik otrzyma DSO (odznaczenie przyznawane cudzoziemcom
jedynie za wybitne zasugi dla Wielkiej Brytanii lub za wyjtkowe bohaterstwo w obliczu wroga) - wyranie owiadczy, e majowy kontakt Keuna z Canarisem nie by
odosobniony. Canaris porozumia si z Keunem ju w kwietniu.
Arnould by wtedy zaniepokojony, gdy - jak opowiada - ...obawiaem si, e
Niemcy ukartowali ca spraw, by zdekonspirowa kwater Jad Amicol". Ale Keun
zapewni mnie, e to nie adna sztuczka i e Canaris reprezentuje grup wysokiej
rangi oficerw niemieckich, ktrzy za wszelk cen prbuj skontaktowa si z dowdztwem alianckim w Londynie. Powiedzia mi, e bezzwocznie musi dostarczy
te informacje do Londynu. Za pomoc naszej radiostacji, ukrytej na poddaszu kocielnej zakrystii, wezwa samolot z Londynu".
Arnould wspomina, e ...Philippe odlecia do Londynu okoo 30 maja 1944 roku".
I to byo sedno misji Canarisa - skontaktowa si bezporednio z Menziesem. A jaka bya tre tej misji? Po co Canaris podj tak wielkie ryzyko i po co zrobi to Keun?
Arnould przypuszcza, e chodzio o prb rozmw na temat zawieszenia broni, prb podjt przez wojskow opozycj antyhitlerowsk.
Nie mona powiedzie niczego pewnego o naturze kontaktw Keuna z Canarisem ani te o treci informacji wysanej przez Canarisa do Menziesa, skoro nie istniej adne oficjalne zapisy w tych sprawach. Wiadomo tylko, e Keun pojecha do
Anglii, gdy potwierdzi ten fakt Dunderdale, oficer cznikowy MI-6 z francusk
sub wywiadowcz, dawny przyjaciel rodziny Keuna, a od czasu do czasu i jego
brytyjski kontroler. Dunderdale powiedzia, e osobicie powita Keuna w bazie lotniczej MI-6 na pwyspie Kentish, ale nikt wicej o tym nie wiedzia ze wzgldu na
tajny charakter informacji, ktr mia do przekazania Keun - informacji Canarisa
dla Menziesa. Jak wyjawi Dunderdale: Keun przyjecha po odbir instrukcji dotyczcych roli, jak Jade Amicol miaa odegra w inwazji i gdyby mia ze sob jak
wiadomo, myl, e by mi o niej powiedzia. A jeli nie, to przypuszczam, e dowiedziabym si o niej od Menziesa. Ale on nie puci pary z ust". Dunderdale musia te przyzna, e nie we wszystkie sprawy Menziesa i Jad Amicol" by wtajemniczany, ale wiedzia od samego Menziesa, e Canaris utrzymuje z nim kontakty. Porednikiem by wtedy Oswald baron Hoyningen-Huene, ambasador Niemiec
w Lizbonie, czonek Schwarze Kapelle". Dunderdale stanowczo odrzuca moliwo przewoenia przez Keuna informacji od Canarisa do Menziesa, tumaczc:
Wydaje si nieprawdopodobne, by misja ta zostaa przeprowadzona w ten sposb,
jeli w ogle miaa miejsce. Po pierwsze Canaris jest zbyt przebiegy, by wystawi
tak wanego kuriera na ryzyko wpadki. Po drugie, Keun dwa razy by pomyla,
zanim podjby si tej misji. Jednak Dunderdale straci pewno siebie, gdy dowiedzia si, e oprcz Arnoulda znalaz si jeszcze jeden wiadek, pani Henriette Frede, matka przeoona konwentu w Paryu, ktra widziaa Keuna z mczyzn, ktrego pniej rozpoznaa jako Canarisa, spacerujcych w okolicach Lion of Belfort na
placu Denfert-Rochereau w ostatnim tygodniu maja 1944 roku. W kocu Dunderdale z wahaniem zaakceptowa t wersj, zwaszcza gdy usysza, e Menzies odpowiedzia na wiadomo i e doszo do spotkania midzy Canarisem, Arnouldem
i matk przeoon w konwencie bezporednio przed inwazj. Mona wic na tej
podstawie przypuszcza, e Canaris kontaktowa si z Londynem, e Keun by jego

STATNIE ZAGRANIE CANARISA

535

kurierem, a wtpliwoci Dunderdale'a wynikay z faktu, e ani Menzies, ani Keun

nie informowali go o sprawie. Dunderdale przyzna nawet pniej, e nie mieli
powodu, by dzieli si ze mn t wiedz. Te sprawy mnie nie dotyczyy".
Nie dotyczyy one rwnie Menziesa. Bo jak waciwie mia zareagowa na tego
rodzaju informacje? Nie do pomylenia byo, eby mg dziaa na wasn rk, bez
upowanienia ministerstwa spraw zagranicznych. Gdy w przeszoci otrzymywa
podobne wiadomoci, zawsze kierowa je do Anthony'ego Edena, ministra spraw zagranicznych, ktry za kadym razem kaza je ignorowa. W podobnej sytuacji by
Dulles w Bernie: Kiedy Canaris poprosi mnie o prywatne spotkanie na granicy niemiecko-szwajcarskiej, Cordell Hull nie pozwoli mi na to". W obu wypadkach powody odmowy byy podobne. Zawsze pojawiaa si groba powtrzenia si incydentu
z Venlo. Nikt nie mg zapomnie porwania dwch najwaniejszych agentw MI-6
w Europie Zachodniej z powodu podejrze o wykonywanie zada zwizanych ze
Schwarze Kapelle". Nawet gdyby nie Venlo, wci ciyaby groba ze strony Rosjan podejrzewajcych, e znueni wojn Brytyjczycy d do podjcia rozmw pokojowych z Niemcami. W styczniu 1944 roku Prawda, oficjalny dziennik rosyjski, przytoczya krc wwczas w niezalenej prasie histori o tajnym spotkaniu brytyjskich
agentw z agentami Ribbentropa w maym miasteczku w Pirenejach. Brytyjczycy zaprzeczyli, ale potem ju starali si nie dawa Rosjanom powodw do podejrze, jakoby zachodnie mocarstwa szukay politycznego zakoczenia wojny, co daoby Niemcom swobod w wojnie z Rosjanami. Uwaali rwnie, by nie da Hitlerowi powodw do podejrzenia, e w Koalicji nastpi rozam.
Menzies zatem nie mia prerogatyw, by odpowiedzie na apel Canarisa. Ale istniaa organizacja, ktra moga i chciaa si nim zainteresowa - LCS. Wingate ju nie
pamita, czy to on, czy te Bevan by odbiorc apelu Canarisa. Ale obydwaj dobrze
wiedzieli, e tego rodzaju prby Niemcy podejmuj nie po raz pierwszy. Wingate wspomina:
Czsto otrzymywalimy raporty o niemieckiej opozycji (siei). Jednake nasze autorytety
polityczne zadecydoway, e nie naley im wierzy. Ju od duszego czasu panowaa opinia, e t wojn trzeba rozstrzygn rodkami militarnymi. Tote zadalimy sobie pytanie,
jaki poytek dla naszych strategicznych operacji decepcyjnych wynika z tego typu kontaktw. Uznalimy, e jakiekolwiek wstpne rokowania byyby objawem defetyzmu. Oczywicie, kiedy ma si do czynienia z symptomami niezadowolenia, to naley je przyj do wiadomoci i wykorzysta przeciw Hitlerowi. By moe o tym wanie myla Bevan, mwic
mi, e mamy w niemieckim sztabie ludzi, wykorzystywanych przez LCS do rozsiewania
naszych decepcyjnych informacji. Od czasu do czasu sama moliwo rzucenia swka,
ktre by atwo wpado w uszy niemieckim sztabowcom warta bya wicej ni kilka dywizji
wojska.

Los rokowa wstpnych Canarisa by przypiecztowany. Mg sobie oszczdzi

trudu. aden kompromis nie wchodzi w gr. Niemcom pozostawaa jedynie bezwarunkowa kapitulacja. Menzies, ktry o tym dobrze wiedzia, z cikim sercem
zabra si do pisania odpowiedzi dla Canarisa - ostatniej wiadomoci po wielu latach tej szczeglnej znajomoci. Ale i tu krya si zagadka. Dlaczego Menzies w ogle podj si tego zadania? Czy nie byo to zbyt ryzykowne? Czy list ten po prze-

536

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

chwyceniu nie byby wyrokiem mierci dla Keuna i Canarisa? Czy list ten w rkach
Niemcw nie staby si znakomitym chwytem propagandowym, zapobiegajcym
rozwizaniu Wehrmachtu i Herrenvolku, a jednoczenie prowadzcym do rozamu
w onie koalicji antyhitlerowskiej? Czy Menzies nie postpiby rozwaniej, ignorujc apel Canarisa? Zapewne odpowied brzmi tak". Niewykluczone jednak, e Menzies po prostu zadouczyni zasadom dobrego wychowania, lub te swoim zwyczajem nie opar si pokusie skorzystania z moliwoci podpowiedzenia czego
Niemcom" za pomoc tak dugo i owocnie utrzymywanego kontaktu. W kadym
razie Menzies napisa do Canarisa list, a Keun - zgodnie z owiadczeniem Arnoulda
- przywiz ten list do Parya.
Keun przyby do konwentu St. Agonie w porze lunchu ...trzy lub cztery dni przed
debarcjuement, jak Francuzi nazywali inwazj". Co zaszo po jego powrocie wiemy dziki
naocznym wiadkom jego przybycia, czyli matce przeoonej Lazaretanek i Arnouldowi. Keun wystuka na drzwiach do kaplicy umwiony kod. Matka Przeoona otworzya drzwi i wprowadzia go do zakrystii, gdzie czeka ju na niego Arnould. Zostali
zaproszeni do celi, gdzie Keun powiedzia Arnouldowi, e przywiz z Londynu list,
ktry bezzwocznie naley dostarczy Canarisowi. Arnould od razu zatelefonowa do
swojego cznika w kwaterze Stuelpnagela, przy pomocy ktrego zaaranowa spotkanie w konfesjonale w katedrze Notre Dam. Przypuszczano, e Canaris przebywa
jeszcze w Paryu, tote tego popoudnia cznik mia przekaza Canarisowi zaproszenie do spotkania przy wiatraku na torze wycigowym w Longchamps 3 czerwca
o godzinie 11 rano.
Tu przed jedenast Arnould przejecha na rowerze obok wiatraka, ktry ze wzgldu
na swoje pooenie w pobliu Lasku Buloskiego by uwaany za doskonay punkt
kontaktowy. Wiatrak sta na wzniesieniu, co pozwalao na obserwowanie wszystkich
wiodcych do niego drg. Co wicej, Arnould mia stamtd atw drog ucieczki do
znajdujcej si na peryferiach Auteil kryjwki. Okoo pitnastu minut pniej Arnould dostrzeg, e niski, ubrany w ciemny garnitur, atwy do rozpoznania po charakterystycznej siwinie" Canaris wdrapa si po schodach do wiatraka i zacz drepta
po wirowej ciece. Arnould zbliy si do niego i sprawdziwszy, e nie ma nikogo
ani na drodze, ani w mynie, nawiza rozmow. Przedstawi si jako pukownik
Ollivier"- pseudonimem dobrze znanym Canarisowi - i powiedzia, e ma dla niego
list z Londynu, ale nie mg go przynie ze sob, czy wysa poczt. Zaprosi admiraa do konwentu o szstej tego wieczoru. Zgodnie ze sprawozdaniem Arnoulda Canaris zgodzi si przyj. Tymczasem o umwionej godzinie Canaris zadzwoni do drzwi
konwentu. Matka przeoona zapytaa, czego chce. Wprawio to Canarisa w zakopotanie i odpowiedzia, e przyszed si pomodli. Prawdopodobnie nie wiedzia nawet, e konwent jest rwnoczenie kwater MI-6 we Francji i myla, e moe dostanie list w kaplicy. Arnould uprzedzi mniszk, kogo oczekuje, a ona podja wszelkie
rodki ostronoci, by jej dwanacie sistr nie zauwayo wanego gocia. Zasuna
rygle i poprosia admiraa, by szed za ni. Przeszli obok nawy, mijajc po drodze
mae, krcone schody prowadzce do stryszku nad zakrysti, gdzie Keun mia swj
nadajnik, zeszli w d wskim przejciem pokrytym pytami chodnikowymi w kierunku klauzury i w kocu doszli do jej celi.
Tam na Canarisa czeka Arnould. St nakryto - jak pniej opisaa to matka przeoona - ...do skromnego, lecz posilnego obiadu". Mczyni przywitali si i po opusz-

TNlE ZAGRANIE CANARISA

lST

537

czeniu przez mniszk celi Arnould wyj list. Bya to zwyka biaa koperta bez nazwiska i adresu, zawierajca, jak wydawao si Arnouldowi, dwie kartki maszynopisu
Z podpisem u dou. Canaris usiad w jednym z foteli i zagbi si w lekturze. W pokoju panowaa cisza. Po przeczytaniu listu wydawa si bledszy i wzi gboki oddech.
To ju koniec dla Niemiec. Nie dadz nam jakichkolwiek warunkw. Pozostaje tylko
bezwarunkowa kapitulacja".
Canaris woy list do wewntrznej kieszeni i przez chwil obaj siedzieli bez sowa. Cisz przerwa zrezygnowany gos Canarisa: Finis Germaniae". Arnould zaproponowa mu yk brandy, lecz ten odmwi. Obiad zjedli w milczeniu, rozmowa si nie
kleia. Jak wspomina pniej Arnould, ...by to niezmiernie mczcy obiad". Admira wyglda na zaamanego. Jego proba o zawieszenie broni zostaa odrzucona.
Troch po sidmej Canaris wsta od stou, podzikowa za gocinno, yczy szczcia i poprosi o odprowadzenie do drzwi. Razem z Arnouldem przeszli wzdu nawy.
Po wyjciu Canaris poszed ulic de la Sante, wsk brukow drog prowadzc do
bulwaru Arago i znikn w tumie. Nie po raz pierwszy jego wysiki, by uratowa
ojczyzn przed zupen klsk spezy na niczym. Zegar historii tyka nieubaganie.
Do operacji D-Day" pozostay minuty.

yENDETTA"

a Rodos zaatakowaa grecka eskadra odzi, a w Atenach rozbi si i spon niemiecki

samolot. Po wypadzie alianckich komandosw na Sagvaag w Nowegii nie powrcili do
bazy trzej niemieccy onierze. Agenci sekcji F wysadzili w powietrze trzy sprarki
w fabryce ciekego tlenu w Boulogne-sur-Seine. Sabotayci duscy zniszczyli warsztaty naprawcze Luftwaffe w Klovermarksvej. W Ardenach wykolei si niemiecki pocig
wiozcy urlopowanych onierzy, a w Boussens w tajemniczym poarze spono 300 tysicy litrw benzyny. Waciciel fabryki oysk w Aubervilliers otrzyma od grupy sabotaowej ultimatum: albo sam zamknie fabryk, albo zrobi to RAF - wybra pierwsze
rozwizanie. Wszdzie w Europie podstpne, szarpice nerwy akcje nie pozwalay
Wehrmachtowi na chwil nieuwagi. Lilipuci pracowicie usidlali Guliwera.
Niemcy reagowali ostro, zwaszcza we Francji. Od czasu do czasu udawao im si
przetrzebi jak grup maquisardw. Nerwowy, wrcz histeryczny charakter tych
reakcji cieszy aliantw. O to im chodzio. onierz niemiecki mia czu si nieustannie zagroony, otoczony przez wszechobecnych, sprytnych i dnych krwi wrogw.
W nastroju nerwowoci i strachu tym bardziej zowieszcza wydawaa si cisza na
frontach. Walki we Woszech utkny w martwym punkcie, cho alianci szykowali si
do ofensywy pod kryptonimem Diadem", prowadzcej do zajcia Rzymu. Milczay
dziaa na froncie rosyjskim. Armia Czerwona, przestrzegajc swych zobowiza wynikajcych z planu Bodyguard", czekaa na rozpoczcie letniej ofensywy w miejscu
i czasie sprzgnitym z planem Neptun". W Anglii za gromadzono setki tysicy
ludzi i miliony ton sprztu. Niemcy czuli burz w powietrzu. Czy zdoaj odkry,
kiedy i gdzie si ona rozpta?
Aby do tego nie dopuci, alianckie organizacje decepcyjne pospiesznie nadaway
planom Fortirude" i Quicksilver" ostateczny ksztat. Przez cay maj, gdy inwazyjna
21 Grupa Armii Montgomery'ego koncentrowaa si w rejonie Gloucester-FalmouthBrighton, nieistniejca FUSAG Pattona gromadzia si w trjkcie Dover-Cambridge-King's Lynn. T pozorowan koncentracj si najpierw odpowiednio zainscenizowano, a gdy jej sztafa wydawa si gotowy, pozwolono samolotom niemieckim na
loty zwiadowcze nad stref FUSAG. Tam, w zatokach, portach i ujciach rzek wschodniej Anglii, od Lowestoft i Yarmouth do Norfolk Broads, Deben River, Orwell, w Dover, Folkestone i ujciu Tamizy mogy bez trudu wypatrze 400 okrtw desantowych", czyli platform z rur, brezentu i drewna spoczywajcych na pywakach z beczek po oleju. Skonstruowali je rzemielnicy studia filmowego w Shepperton pod Londynem, skd drog ldow przyjechay na brzeg morza i zostay zwodowane. Z ich
kominw snu si dym, otaczay je plamy z oleju, na linach suszya si bielizna, a samoloty rozpoznawcze mogy dostrzec ich zaogi - starszych lub niezdatnych do suby onierzy 10. regimentu Worcestershire i 4. Northamptonshire. Tysice dokadnie
maskowanych wymontowanych z ciarwek reflektorw wskazywao na obecno
wielkich konwojw, a lampy pokadowe wiadczyy o intensywnym zaadunku po
zapadniciu mroku. Za plecami floty inwazyjnej", na poach wschodniej Anglii i Kentu
toczyy si czogi, dziaa, pojazdy pancerne, skady amunicji, kuchnie polowe, szpitale, obozowiska wojskowe i rurocigi.
To te bya mistyfikacja. Pewnego majowego wieczoru Sydney George Cripps, rolnik z Chaul End, maej wioski w grach, nieco w bok od Watling Street, staroytnej
rzymskiej drogi, spostrzeg na swej ce sznur ciarwek. By to widok do powszedni, wic nie zwrci na to specjalnej uwagi, jednak o wicie nastpnego dnia zoban

"Vendetta"
Ostatni z planw przedinwazyjnych - Vendetta" - by w arsenale rodkw specjalnych rub dokrcajc dziaania poprzedzajce operacj Neptun". 1 maja 1944 roku
o godzinie 7.45 czasu Greenwich caemu dowdztwu alianckiemu rzucono to wanie
krtkie, lecz dla wtajemniczonych wane haso - Vendetta". Tak zaszyfrowano prowadzone z Afryki Pnocnej dziaania wymierzone w rejon poudniowej Francji. Skadajce si na nie operacje miay na celu zburzenie poczucia pewnoci siebie dowdztwa niemieckiego, a z drugiej strony - podwaenie morale onierzy Wehrmachtu.
Niemcy zaday od Turcji przyczenia si do sprawy", a i pod adresem Rumunii,
Bugarii, Wgier i Finlandii pady ostre sowa na temat zwarcia szeregw i lojalnoci
w stosunku do ich wielkiego sojusznika. Tymczasem na Bliskim Wschodzie, u poudniowej granicy Turcji, brytyjskie armie 9. i 10. wraz z czterdziestoma dywizjami tureckimi zdaway si by ju jedn nog w Grecji i Bugarii, przy czym kada z nich
dysponowaa zaledwie si brygady. Na Bakanach siy specjalne nkay napadami
Grecj i jej wyspy na Morzu Egejskim. W Jugosawii 800 tysicy partyzantw pod
wodz Tito wyposaono w lekkie dziaa i czogi, co zwikszyo zasig i skuteczno
ich aktywnych dziaa partyzanckich. Niemcy odpowiedzieli Ruchem konia szachowego" - taki kryptonim nosia operacja zmierzajca do zlikwidowania Tity i dowdztwa partyzanckiego. Alianckie okrty na Adriatyku nkay obron Triestu, a tajni agenci
wzmogli aktywno w rejonie Przeczy Lublaskiej. W styczniu Stany Zjednoczone
odmwiy Hiszpanii dalszych dostaw ropy, zmuszajc tym samym Portugali do
ustpstw wobec swego jedynego dostawcy. W Algierii odrodzona i wyekwipowana
przez Amerykanw armia francuska zagrozia inwazj Lazurowemu Wybrzeu, na
ktrym mauis organizowali akcje sabotaowe wygldajce na przygotowania do inwazji. Podobne akcje podjli mauisardzi na wybrzeu baskijskim, co wywoywao
wraenie rychego wybuchu powszechnego powstania majcego uatwi ldowanie
aliantw. Nie inaczej w pnocnej Francji, Belgii, Danii, Holandii i Norwegii - ruch
oporu toczy trzon obrony Rzeszy. W Skandynawii kryy plotki o angielsko-rosyjskim desancie majcym zaj kopalnie niklu w Petsamo. Autorami tych pogosek byli
Rosjanie, ktrzy w ten sposb realizowali swj przydzia zada w planie Bodyguard",
czyli symulowali gotowo do ataku z morza. W Sztokholmie misja brytyjsko-amerykaska wci badaa, a przynajmniej tak to wygldao, moliwoci inwazji na batyckie wybrzee Niemiec.
Na obrzeach teatru wojny co i rusz mnoyy si przykre dla Niemcw incydenty na Krecie porwano generaa, zlikwidowano oficera SD w Lyonie, stanowisko radarowe

539

540

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 194i

czy na tej samej ce kilkadziesit czogw. Bojc si, e mu wygniot traw, Cripps
ju pdzi z zaaleniem do dyurnego oficera, gdy zauway, e czogi nie zostawiy
ladw gsienic. Jedyne lady w bujnej, wilgotnej trawie wydeptao kilku amerykaskich onierzy, cigncych pojazdy za ciarwk. Osupiaemu Crippsowi opada
szczka. Gdy pascy si luzem byk nagle zaszarowa i wbi rogi w bok maszyny, ta
zacza si kurczy, wydajc gony syk, niczym przekuty balon. Bo te byy to balony. onierze za podali ich ladem, dziki czemu kady niemiecki samolot zwiadowczy mg sfotografowa koleiny czogowe.
Twrcy decepcji nie poprzestali na tworzeniu obrazw. Widowisko na uytek wroga wzbogacili odpowiednimi dwikami. Co jaki czas w jonosferze nad FUSAG sycha byo szumy radiowe, charakterystyczne dla zerodkowujcych si wojsk. Natomiast nad wojskami inwazyjnymi Montgomery'ego panowaa cisza. Po drugiej stronie Kanau niemiecki nasuch apa rozmowy radiowe, ktrych scenariusz mieci si
w ksice gruboci 20 centymetrw. Niemcy pracowicie notowali: Wiadomo numer jeden. Pity Queen's Royal Regiment melduje obecno grupy cywilnych kobiet
w pocigu towarowym, prawdopodobnie bez przepustek. Co mamy z nimi zrobi zabra je do Calais?" Niemcw naleao przekona, e gwna koncentracja si ma
miejsce w rejonach Dover i Cambridge. W tym celu inynierowie zaoyli lini czc
rzeczywisty sztab Montgomery'ego w Portsmouth z Dover Castle i przestali zagusza wychodzce stamtd rozmowy. Po czym zbombardowali niemieckie radiostacje,
w tym zrwnali z ziemi gwn siedzib wywiadu radiowego koo Cherbourga. W ten
sposb nie dali Niemcom okazji do snucia niepodanych przypuszcze co do faktycznego miejsca koncentracji si alianckich.
Samej Grupie Armii FUSAG dodaway realizmu kontrolowane przecieki do prasy,
ktra na przykad komunikowaa przydzielenie kapelanw Grupie Armii przygotowujcej si do inwazji na Europ od strony historycznych rwnin Flandrii". A e
FUSAG uderzy na Pas de Calais, dowodziy rzekome prace przy budowie podmorskiego rurocigu (operacja decepcyjna Pluton", co byo zaszyfrowanym skrtem od
pipeline under the ocean"). Miao nim rzekomo popyn paliwo z poudniowej Anglii
do Normandii. Najlepsi brytyjscy architekci zaprojektowali i nadzorowali budow
makiety wielkiej bazy paliwowej w Dover. Dla Niemcw miao by oczywiste, e skoro alianci zbudowali wyjciowe urzdzenia dla rurocigu, to gdzie po ich stronie
powstanie niebawem rozlewnia paliw.
Basil Spence, profesor architektury w Royal Academy, czonek Komisji Sztuk Piknych (Fine Art Commission), jeden z twrcw rezydencji wicekrla Indii w Delhi,
twrca budynku ambasady brytyjskiej w Rzymie, koszar kawalerii w Knightsbridge,
konsultant przy rozbudowie Paacu Narodw w Genewie, twrca nowej katedry w Coventry i wielu innych projektw tej skali, przy pomocy scenografw filmowych zaprojektowa i wybudowa atrap bazy paliwowej. Zrobiona niemal cakowicie z zamaskowanych rusztowa, pyt z tworzywa i starych rur kanalizacyjnych, zajmowaa
prawie trzy mile kwadratowe nabrzea portu Dover. Wszystko byo, jak si patrzy rurocigi ze zomu, zbiorniki, siownie, stra poarna i stanowiska obrony przeciwlotniczej, wartownie, garae dla cystern, rampy nabrzene. Specjalne dmuchawy wzniecay tumany kurzu, co miao znamionowa szybki postp prac i jednoczenie ukry
fakt, e na placu budowy krci si zaledwie kilku ludzi. Rejonu robt pilnie strzega
andarmeria. Baz zwiedzi sam krl, a Montgomery dokona inspekcji. Na przyjciu

VENDETTA"

541

zorganizowanym w hotelu White Cliffs" w Dover do robotnikw budowlanych"

przemwi Eisenhower, a burmistrz miasta szczyci si uruchomieniem nowej,
zyskownej instalacji, ktrej waciwy charakter musi pozosta w tajemnicy a do zakoczenia wojny". Myliwce RAF nieustannie patroloway niebo nad baz, co wieczr Krlewscy Saperzy warzyli rop w kociokach, z ktrych wydobyway si kby
sztucznej mgy, zasony dymnej kryjcej wan" dla aliantw instalacj. Niemieckimi samolotami rozpoznawczymi jak zwykle zajmoway si myliwce, ale czyniy to
mao skutecznie, gdy zmuszay je tylko do zachowania wysokoci ponad 33 tysicy
stp, skd kamery nie rejestroway detali budowli. Niekiedy niemiecka artyleria dalekiego zasigu z Cap Gris Nez ostrzeliwaa instalacj, a towarzyszce trafieniom"
poary prokurowano przy uyciu potnych lamp sodowych.
Na usugi planw Fortitude" i Quicksilver" pracowa potny przemys mistyfikacyjny. Wschodnia Anglia przypominaa gigantyczny, wierny realiom wojennym plan
filmowy. Oburzeni duchowni sali do miejscowych gazet gniewne listy na temat upadku moralnoci", jaki nastpi od kiedy znaczne iloci obcych wojsk, a zwaszcza amerykaskich spadochroniarzy oraz francuskich i polskich pancerniakw" opanoway
okolic. Toczyy si oywione dyskusje na temat poniewierajcych si gumowych
rodkw antykoncepcyjnych, znajdowanych wok baz amerykaskich spadochroniarzy w Marsham i Coggeshall". Ale cae to oszustwo miao suy przede wszystkim jako materialne potwierdzenie raportw o FUSAG, sanych Niemcom przez Garbo" i Brutusa", podwjnych agentw XX-Committee. 19 maja 1944 roku Brutus",
ktry musia zyska zaufanie Niemcw jako nastpca agenta Tricycle", powiadomi
swych kontrolerw, e dosta przydzia do sztabu Pattona w charakterze oficera cznikowego midzy dowdztwem oddziaw polskich a FUSAG. XX-Committee wybra
mu to banalne zajcie z dwch powodw - uzasadniao dostp do rnych informacji, ale nie do takich, ktrych SHAEF nie zamierzao Niemcom sprzeda. Potwierdziwszy swoj wiarygodno, Brutus" codziennie tu przed pnoc przekazywa
coraz to nowe szczegy" na temat skadu i rozmieszczenia wojsk FUSAG. Dla FHW
informacje te byy oszaamiajce. W dodatku byy zgodne z raportami innych agentw, a take z informacjami dostarczanymi przez zwiad lotniczy i nasuch radiowy.
Roenne rwnie - po dokadnej analizie doniesie - wyrobi sobie bdne przekonanie o istnieniu armii FUSAG i sumiennie przedstawia Hitlerowi szczegowe dane
o jej stanie.
Dla odmiany Garbo" pochwali si Berlinowi, e dosta prac tumacza w sekcji
iberyjskiej Ministerstwa Informacji. Tam, jak donosi, ma dostp do tajemnic Brendana Brackena, wszystkowiedzcego ministra i zaufanego wsppracownika Churchilla. Garbo wyzna te, e nie ma wielkiej ochoty zdradza Fiihrera, pracujc dla Brytyjczykw". Moe zdobywa doskonae materiay wywiadowcze bez koniecznoci
pracy dla Anglikw. Czy powinien przyj t posad? Instrukcje nadeszy natychmiast: Garbo" musi zapomnie o skrupuach i podj-prac. Dziki posusznemu
agentowi do Niemcw popyn kolejny potok dezinformacji.
W radiowym chrze XX-Committee wystpowa w tym czasie jeden gos damski.
Nalea do piknej Argentynki, crki pracownika ambasady argentyskiej w Vichy.
W roku 1942 odwiedzia ojca i w czasie pobytu we Francji jeden z oficerw werbunkowych Abwehry zasugerowa jej, e mogaby pojecha do Anglii jako agentka wywiadu niemieckiego. Zgodzia si, ale w drodze do Londynu przez Madryt zgosia si do

542

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

Brytyjczykw i wszystko im opowiedziaa. MI-6 uatwio jej podr i w kocu padziernika 1942 roku wyldowaa w Bristolu, skd zabrano j do Londynu, gdzie przez
duszy czas pozostawaa w dyspozycji wadz wywiadu brytyjskiego. Na pocztku
roku 1943 przej j XX-Committee. Otrzymaa pseudonim Bronx".
Bronx" zacza od tajnopisw, dyktowanych oczywicie przez XX-Committee
Zachwyceni Niemcy przyznali jej honorarium w wysokoci 25 funtw miesicznie,
plus koszty - na owe czasy sum niebagateln, a take nagradzali j rozmaitymi premiami. Koresponencj z Abwehr prowadzia za porednictwem Banku witego
Ducha w Lizbonie. Miaa w nim swoje konto i fakt ten zdeterminowa nastpne posunicie w grze. Pod koniec roku 1943 Niemcy, ktrzy ju wtedy przeczuwali inwazj,
dostarczyli Bronx" interesujcy szyfr uatwiajcy jej przekazywanie co pilniejszych
i waniejszych informacji w formie korespondencji ze swoim bankiem. Gdyby dowiedziaa si czego o czasie i miejscu inwazji, miaa przesa do swego banku depesz
z daniem wypacenia jej nastpujcych sum: 100 funtw szterlingw oznaczao, e
inwazja nastpi w pnocnej Francji, 125 funtw wskazywao na Zatok Biskajsk,
150 - na wybrzee rdziemnomorskie Francji, 175 - na Adriatyk, 200 - na Grecj,
225 - na Dani, 250 - na Norwegi itd. Kolejna wyliczanka mwica o przeznaczeniu
pobranych sum miaa wskaza na miesic inwazji.
Bronx" natychmiast przekazaa szyfr do XX-Committee, gdzie postanowiono
wykorzysta go do celw operacji Ironside", elementu planu Fortitude". Decepcj
Ironside" alianci chcieli zasugerowa Niemcom, e bior pod uwag region Bordeaux
i tym samym zwiza ich 11. dywizj pancern, by jak najduej utrzyma j z dala od
obszaru inwazji. Liczya si kada godzina. W rezultacie, 15 maja 1944 roku Bronx"
przesaa za porednictwem biura spraw zagranicznych nastpujcy telegram (prywatne depesze wci mona byo posya liniami komercyjnymi, o ile biuro miao
zgod na skorzystanie z nich):
Envoyez vite cinuante livres. }'ai besoin pour mon dentiste. (Prosz szybko przysa

pidziesit funtw. Potrzebuj na dentyst.)

Telegram oznacza: Mam pewn wiadomo, e ldowanie nastpi w Zatoce Biskajskiej, mniej wicej za miesic". To jest - okoo 15 czerwca 1944 roku, dziewi dni
po D-Day". To bya tylko jeszcze jedna dowcipna przystawka", poprzedzajca danie gwne". Jak czas pokaza, miaa ona znaczny wpyw na niemieck reakcj w momencie, gdy zaczto realizowa plan Neptun".
Perfekcjonici decepcji uznali jednak, e Niemcom naley dostarczy jeszcze mocniejszych wrae. Plany i zamiary aliantw, pozyskiwane drog radiow, poprzez
wywiad lotniczy oraz na podstawie raportw szpiegowskich, co do ktrych nigdy nie
mona mie pewnoci - to za mao. Potrzebny by kto o niepodwaalnej wiarygodnoci, kto osobicie mgby zoy raport w niemieckim Sztabie Generalnym, o tym
co dzieje si w Anglii, a zwaszcza o istnieniu Grupy Armii FUSAG. LCS i CSM poszukay takiego czowieka i znalazy go w generale Hansie Cramerze.
Cramer, ostatni dowdca Afrikakorps, zosta wzity do niewoli w maju 1943 roku
po klsce pastw Osi w Tunezji. Przywieziono go do Anglii, a poniewa jego zdrowie
zaczo szwankowa, postanowiono odesa go do domu w ramach programu repatriacyjnego prowadzonego przez Szwedzki Czerwony Krzy -jednak dopiero po uzna-

yENDETTA"

543

niu, e moe by przydatny dla Fortitude". W maju 1944 roku przewieziono go drog
ldow z obozu jenieckiego w Walii do Londyskiej Klatki", centrum ledczego Poczonych Sub Dochodzeniowych (Combined Services Detailed Interrogation Centre) w Kensington Paace Gardens. Po drodze wiodcej wprost poprzez rejon koncentracji Neptun" pozwolono mu zobaczy wielkie zgupowania wojsk pancernych, okrtw i lotnictwa. Zjad obiad z Pattonem, ktrego mu przedstawiono jako gwnodowodzcego FUSAG", zosta te przyjty przez paru dowdcw dywizji. Wszyscy oni
podkrelali, e zamierzaj ldowa w Calais. Nie dane mu byo tylko dowiedzie si,
gdzie by. Powiedziano mu, e jecha przez poudniow i wschodni Angli, gdy w rzeczywistoci by w centralnej, poudniowej i poudniowo-zachodniej. Nie mg te zorientowa si, chyba e po socu, gdzie by, gdy ju w czasie Bitwy o Angli usunito wszystkie drogowskazy oraz nazwy miejscowoci na posterunkach policji, miejscowych urzdach, sklepach, stacjach kolejowych itp.
Cramer wsiad nastpnie na szwedzki okrt Gripsholm", ktry przewiz go do
niemieckiego portu. 23 maja 1944 roku dotar do Berlina. Zoy najpierw raport generaowi Kurtowi Zeitzlerowi, szefowi sztabu armii niemieckiej, a nastpnie OKW
w Berchtesgaden. Potem, po urlopie i badaniach lekarskich mianowano go specjalnym doradc w kwaterze generaa Leo Geyr von Schweppenburg, dowdcy niemieckiego zgrupowania pancernego na Zachodzie. Zarwno w Berechtesgaden, jak
i w Paryu Cramer z pewnoci poinformowa swych przeoonych o tym, co i gdzie
widzia w Wielkiej Brytanii. Goering owiadczy bowiem po wojnie: Jeden z naszych
generaw... zosta zapany przez Anglikw, a nastpnie zwrcony nam w drodze
wymiany. Przed uwolnieniem zosta poddany dokadnej indoktrynacji i pokazano mu
wielkie skady sprztu i wyposaenia wzdu poudniowego wybrzea Anglii. Wrci do nas pod ich wraeniem (i)... w defetystycznym nastroju". Wanie o to chodzio
LCS i CSM. Fortel z Cramerem by, przy caej swej prostocie, jednym z najwaniejszych elementw potwierdzajcych istnienie FUSAG. Kt bowiem podwayby raport generaa odznaczonego Rycerskim Krzyem Krzya elaznego z Limi Dbowymi?
Potem przysza kolej na Copperhead", operacj decepcyjn, majc urealni grob
alianckiej inwazji na poudniu Francji. Zbeletryzowany opis tej operacji sta si szeroko znany po wojnie jako historia Monty's Double" (Dubler Montiego). Prawda o tej
operacji - wedug pukownika J.V.B. Jervisa-Reida - bya nieco mniej romantyczna.
Wszystko zaczo si 14 marca 1944 roku, kiedy to Jervis-Reid, zastpca szefa CSM,
zobaczy przypadkiem w News Chronicie" zdjcie porucznika Meyricka Edwarda
Cliftona Jamesa stacjonujcego w Leicester. James, w czasach pokoju drugoplanowy
aktor z prowincjonalnego teatru, pojawi si w przedstawieniu teatru wojskowego na
scenie Comedy Theatre w Londynie. Podpis pod zdjciem brzmia: Mylisz si - on
si nazywa James!" Jak bowiem wyranie pokazywaa fotografia, James by niezwykle wprost podobny do Montgomery'ego.
Jervis-Reid uoy plan, wedug ktrego James mia udawa Montgomery'ego. Na
pocztku nie wygldao to zachcajco. Montgomery by cakowitym abstynentem,
natomiast James, jak wykazao dochodzenie, cierpia na alkoholizm. Mimo to Jervis-Reid postanowi kontynuowa swj plan. Spotka si z Jamesem w Leicester, zaprosi
go na lunch i wyjani, e chce go wykorzysta w filmie propagandowym krconym
wanie przez Wojskow Sub Kinematograficzn. Reakcja Jamesa na t propozycj

544

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC I944

545

zdradzia sporo z gwnych cech jego osobowoci - tak rnej od aroganckiej pewnoci siebie Montgomery'ego. James napisze pniej: Wyobraziem sobie mrocy krew
w yach melodramat, w ktrym czarujcy szpieg wrogiego obozu wywouje alarm
i zamieszanie, uwodzc urzdniczk kwestury i namawiajc j do sfaszowania rachunkw". Jednak Jervisowi-Reidowi nie o to chodzio.
Mimo zastrzee, nabra raczej sympatii do tego smutnego czowieczka" i zdecydowa, e pod cisym nadzorem i przy odpowiedniej zachcie James moe podoa zadaniu. Zaatwi z jego dowdc przeniesienie go do Londynu do suby specjalnej i wkrtce
James zaj si tym, co miao si sta najwikszym przedstawieniem w jego karierze.
Plan Copperhead" zakada, e James jako Montgomery pod ochron CSM i lotnictwa pokae si w caej okazaoci w Gibraltarze i Algierze na krtko przed
D-Day". Cel by trojaki: zasugerowa Niemcom, e wobec nieobecnoci Montgomery'ego w Wielkiej Brytanii inwazja przez Kana nie nastpi w pierwszym tygodniu
czerwca, jak mogy na to wskazywa inne doniesienia i oznaki; sprawi, aby sdzili,
e przemieszczenia floty spod znaku Neptuna" s tylko kolejnymi wiczeniami; zwiza cztery dywizje pancerne (w tym dwie SS) stacjonujce na poudnie od Loary, sugerujc Niemcom, e Montgomery dowodzi wojskowymi operacjami aliantw przeciwko poudniowej Francji z terenu Afryki i Woch.
James musia si rozsta zarwno z on, jak i z butelk. Oznajmiono mu, e ma
wcieli si w Montgomery'ego w ramach przygotowa do filmu. Trzeba mu odda, e
zabra si do pracy solidnie, obserwujc Montgomery'ego z dystansu. Doprowadzono nawet do bezporedniego spotkania obu mczyzn w osobistym pocigu gwnodowodzcego. Pniej James opowiada: Uderzyo mnie niesamowite podobiestwo...
Na scenie moesz liczy na sztuk charakteryzacji, ale w tym wypadku nie byy potrzebne sztuczne brwi, wypchane policzki ani nic w tym rodzaju". James nie mia
jednego palca, ale pod innymi fizycznymi wzgldami on i Montgomery sprawiali
wraenie odlanych z tej samej formy. Ich budowa, ruchy, sposb chodzenia byy niemal identyczne i James odkry, e potrafi bez trudu naladowa szybki, nieco piskliwy sposb mwienia Montgomery'ego. Co wane, Jervis-Reid zauway, e James
jest w stanie podkreli jeszcze nieco apodyktyczny sposb bycia Montgomery'ego.
Zdecydowa si kontynuowa plan Copperhead", wci jednak nie mwic Jamesowi o prawdziwym celu maskarady.
Wprowadzono go w najdrobniejsze szczegy roli, zwaszcza w takie tematy rozmw przy stole jadalnym czy koktajlowym, jak rozkad dnia Churchilla, zdrowie Roosevelta, zrczno Eisenhowera, wrzd Smitha, kompetencje Bradleya, opanowanie Brooke'a. Nastpnie wojskowi krawcy zaopatrzyli Jamesa w dobrze skrojony battledress ze szkaratnymi wyogami Imperialnego Sztabu Generalnego, z generalskimi skrzyowanymi mieczami na naramiennikach, z czterema rzdami baretek, w czarny beret z dwiema odznakami, w zegarek, jaki nosi Montgomery, zoty acuszek
i dewizk, w kilka chusteczek z monogramem BLM", podbit kouszkiem kurtk
lotnicz i zgrabn laseczk. Wezwano zaufanego charakteryzatora, ktry przyci i wycieniowa wsy Jamesa, wyszczotkowa mu brwi, aby sterczay tak jak u Montgomery'ego, i za pomoc farby doda nieco siwizny jego skroniom. Podobiestwo stao si
rzeczywicie uderzajce.
Wreszcie poinformowano Jamesa o istocie jego misji, dodajc, e Montgomery nalega, aby jego sobowtr dosta rwnorzdne wynagrodzenie. Nic jednak nie mogo

osabi przeraenia Jamesa. Jak potem napisa, ogarna mnie najpotworniejsza ze

znanych mi trem... W gbi ducha mylaem, e jestem tak podobny do znakomitego
generaa jak zahiptnotyzowany krlik". Zgodzi si jednak kontynuowa gr i pnym popoudniem 25 maja 1944 roku ubrano go, dano protez palca, beret przekrzywiono pod odpowiednim ktem, a nastpnie sztabowym samolotem przewieziono
na lotnisko w Northolt. Przy niewielkim rozgosie (wystarczajcym jednak, aby rozniosa si plotka o wyjedzie Montgomery'ego) James wsiad do Liberatora i odlecia
do Gibraltaru. Przegapiono tylko jeden szczeg. Jak wspomina potem Jervis-Reid,
James zdoa ukry w podrcznej torbie piersiwk ginu.
Samolot mia ldowa w Gibraltarze 26 maja w porze niadaniowej i stremowanego Jamesa uraczono rodkiem nasennym, by rano wsta wiey i wypoczty. Gdy
wszyscy pousypiali, James wsta, by moe pod wpywem przenikliwego zimna, i poszed do toalety w tylnej czci samolotu. Pocztkowo nikt jego zniknicia nie zauway, ale wkrtce znaleziono go popijajcego gin. Plitrowa butelka bya prawie pusta.
Co gorsza, na skutek interakcji alkoholu i rodka nasennego James z trudem trzyma
si na nogach. Do Gibraltaru pozostaway dwie godziny lotu i sprawa zawisa na
wosku. Niech Montgomery'ego do alkoholu i tytoniu bya rwnie dobrze znana
jak dwie odznaki na jego berecie. Jamesa poddano kuracji, ktrej nie zapomnia do
koca ycia. Nagiego wystawiono na lodowaty strumie powietrza, przenikajcy ze
wistem przez szpar w uszczelce jednego z okien kabiny, zmuszono go do wymiotw, kazano nieustannie chodzi tam i z powrotem, dokadnie go wymasowano i oklepano, oblano zimn wod i ogolono, bo sam mgby si zaci. Gdy samolot wyldowa w Gibraltarze, James by kompletnie trzewy, opanowany i gotowy do wystpu.
Plan Copperhead" zosta chwilowo uratowany.
Gdy James wychodzi z samolotu, gestem Montgomery'ego" powita niezbyt liczny, cho dostojny komitet powitalny. Kto stojcy z boku krzykn dononie Niech
yje Monty!", Hiszpanom pracujcym w pobliu pozwolono popatrze na generaa,
a nastpnie odwieziono go na nocleg w Domu Rzdowym. Powita go gubernator,
genera Sir Ralph T. Eastwood, czowiek, ktry by w Sandhurst z Montgomerym i wiedzia o akcji Copperhead" tyle, ile trzeba byo, aby przekonujco si zachowa. Nie
ulegao wtpliwoci, e niemieccy agenci obserwowali zarwno powitanie na lotnisku, jak i w siedzibie gubernatora. Wieczorem Eastwood wyda mae przyjcie i nie
omieszka przedstawi Montgomery'ego" dwm hiszpaskim bankierom, z ktrych
jeden, jak sdzono, mia powizania z SD. Obaj syszeli, jak James gono mwi o planie 303". Ku satysfakcji miejscowego przedstawiciela A-Force, niedugo potem zatelefonowa urzdujcy oficer kontrwywiadu z wiadomoci, e cay Gibraltar hucza
od nowinek, e Montgomery goci u gubernatora, e mwi o planie 303" i e jest
w
drodze na konferencj w Algierze.
Nastpnego ranka, w drodze na lotnisko - wzdu trasy przejazdu brytyjscy saperzy zamianili si w robotnikw drogowych - James zosta znw wystawiony na widok publiczny. Gdy zrobi znany wszystkim gest powitania, rozlegy si gone okrzyki
//Dobry stary Monty!" i Niech yje Monty!" Gdy samochd przemyka przez gwn
bram lotniska wrd entuzjastycznych powita tumu, stra oddaa mu honory.
James wysiad tu przy swym samolocie. Ceremonie ograniczono do minimum, bo
aden szanujcy si genera tego nie tolerowa podczas swoich podry subowych.
Zby jednak da czas tumowi na zebranie si i obserwowanie odlotu, Libera torowi

546

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

pozwolono na drobn awari. Na czas przegldu samolotu i naprawy usterki Eastwood zabra Jamesa do lotniskowej kantyny na herbat i tam James wpad na pomys,
aby upuci jedn z chusteczek z monogramem BLM" tak, by podnis j kto z hiszpaskiego personelu, a nastpnie znw zacz mwi o planie 303", eby mogli g0
usysze cywile. Wreszcie samolot by gotw i po wymienieniu ostatnich grzecznoci
z Eastwoodem, James wszed na pokad i kilka minut pniej Liberator lecia wzdu
skay Gibraltaru, biorc kurs na Algier.
Jak do tej pory James gra swoj rol wyjtkowo dobrze, nawet wspaniale. Niemcy
musieli ju wiedzie o wizycie Montgomery'ego"... Przecie po przeciwnej stronie
zatoki znajdowa si gwny orodek Abwehry - Algeciras.
W Algierze na lotnisku Maison Blanche (Dar el Beida) Jamesa podejmowano jeszcze uroczyciej. Miejscowi dostojnicy francuscy sformowali eskort honorow, potna sylweta naczelnego dowdcy, generaa sir Henry'ego Maitlanda Wilsona sterczaa
niczym piramida w rozedrganej od upau mgiece; personel brytyjski, amerykaski
i francuski ustawi si w szyku powitalnym. Jamesa odwieziono do kwatery w dominujcym nad miastem hotelu St. George". Wkrtce cay Algier wiedzia, e Montgomery jest w miecie i od czasu do czasu wida byo jego sztabowy samochd, z proporczykami pdzcy przez ulice w drodze z jednego spotkania na inne. A tu nagle
do Eisenhowera zaczy dociera nieprawdopodobne historie o tym, e widziano
Montgomery'ego", wczcego si po ulicach Algieru z cygarem w ustach. Czy historie te byy prawdziwe, czy nie - Montgomery" nagle i z nie wyjanionych nigdy
powodw znikn. Akcja Copperhead" gwatownie si urwaa.
Niezalenie od tego, co wydarzyo si w Algierze, Jamesowi oddano jego mundur
porucznika wraz z pensj i uprawnieniami, po czym odesano go do domu kurierskim samolotem DC-3. W Londynie oznajmiono mu, e jeli pinie sowo o caej operacji, czeka go sd wojenny. James potulnie wrci do swej pracy skarbnika. Tu jednak
stan twarz w twarz z nowymi problemami. Nie potrafi bowiem usprawiedliwi
nieobecnoci, koledzy z kantyny ju szeptali, e poszed w tango, a jego dowdca
zagrozi mu sdem wojennym za oddalenie si z jednostki bez pozwolenia. Ministerstwo Wojny dolao oliwy do ognia, telefonicznie indagujc niewiadomego mistyfikacji dowdc, jakim to prawem James, zwyky porucznik, pobiera generalsk pensj
wraz z dodatkami. Szeptano, e James jest oszustem albo e podczas swojej nieobecnoci w pracy siedzia w Tower of London aresztowany za szpiegostwo.
Dopiero po wojnie James mg wyjani, co robi podczas swej nieobecnoci na subie. A potem, w pamitnikach i w filmie pt. Byem sobowtrem Montgomery'ego
przypisa sobie sam najbardziej szalone zasugi w powodzeniu Copperhead". Fakty
byy nieco inne. W przejtych po wojnie dokumentach Abwehry nic nie wskazywao na
to, e Niemcy uwzgldnili w swych kalkulacjach wizyt Montgomery'ego" na froncie
rdziemnomorskim w tym okresie. Obawiali si moliwego ataku aliantw na poudniu Francji, ale obawy te opieray si na innych, mniej dramatycznych przesankach np. dokonywane w ramach Vendetty" ruchy amerykaskiej 91. szturmowej dywizji
piechoty w rejonie Oranu. Akcja Copperhead" nie zrobia na Niemcach spodziewanego wraenia. CSM po prostu wyreyserowao przedstawienie - najwiksze w yciu
Jamesa - przy pustej widowni.
Wikszym sukcesem w pobudzaniu niemieckich obaw przed inwazj na poudniu
Francji bya operacja nazwana Royal Flush". W dyplomatycznych manewrach pod

WENDETTA"

547

bystrym okiem Brooke'a, Marshalla, Hulla i Edena, ambasadorowie Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii w Madrycie zwrcili si do hiszpaskiego ministra spraw
zagranicznych, generaa don Francisco Gmeza Jordaa z prob o udostpnienie portu
Barcelonie do ewakuacji ofiar majcych niedugo nastpi operacji wojskowych".
w
W tym samym czasie brytyjscy i amerykascy dyplomaci pojawili si w zarzdzie
portu w Barcelonie, wypytujc o jego zdolnoci zaadowcze ywnoci i innych dostaw", miejsc noclegowych i zakwaterowania dla chirurgw i personelu medycznego. Wszystko wskazywao na to, e Amerykanie chc przeksztaci Hiszpaski Manchester" w szpital na tyach jakiej wielkiej kampanii, majcej si wkrtce rozpocz
po drugiej stronie Zatoki Lyoskiej, w poudniowej Francji. Kampani tak rzeczywicie planowano, ale w pniejszym okresie. Czy rzd hiszpaski zechce wspdziaa? Odpowied Hiszpanw dotara do Niemcw rwnie szybko jak do aliantw: tak,
generalissimus Franco bdzie zachwycony, mogc zapewni w Barcelonie odpowiedni przestrze dla hospitalizacji 2000 poszkodowanych oraz dla osb z obsugi, a take udostpni nabrzea, si robocz, magazyny i wszelkie inne urzdzenia portowe.
Gdy Niemcy skojarzyli te informacje z raportami o ruchach amerykaskiej 91. dywizji
piechoty i o znacznym rozbudowaniu 1 armii francuskiej w Afryce Pnocnej* oraz
z sygnaami o aktywnoci okrtw i samolotw zwiadowczych, OKW zdecydowao
utrzyma na miejscu ca armi Riwiery, cznie z dywizj pancern**.
Zanim jeszcze zabawa z Copperhead" potoczya si swoim torem, Eisenhower
wyda seri kocowych rozkazw przygotowawczej fazy operacji Neptun". Po dugim i starannym przestudiowaniu pyww, faz ksiyca, godzin wschodu i zachodu
soca i prdw morskich, alianccy eksperci orzekli, e jedynie trzy dni pocztku czerwca - pity, szsty i sidmy - speniaj wszystkie podstawowe wymagania desantu.
Y-Day", dzie, w ktrym wszystko musiao by gotowe do operacji ustalono na
1 czerwca, kryptonim brzmia Halcyon" - Zimorodek". Dzie rozpoczcia ataku
wyznaczono na 5 czerwca, lecz brano pod uwag take 6 i 7, zalenie od warunkw
pogodowych. Gdyby operacja nie moga si z jakiegokolwiek bd powodu - zwaszcza pogody - zacz w adnym z tych trzech dni, nastpny okres, w ktrym wystpi
miay czynniki sprzyjajce Neptunowi", przypada midzy 19 i 22 czerwca.
Nikt nie by w stanie przewidzie, jaka bdzie pogoda w pierwszym tygodniu
czerwca, jednak po ustaleniu daty pod hasem Halcyon" Eisenhower wyda rozkaz
rozpoczcia koncentracji wojsk w hrabstwach Cornwall, Devon, Somerset, Wiltshire,
Dorset, Sussex i Surrey. 18 maja 1944 roku konwoje wojskowe, niektre dugie na 100
mil, zaczy pezn po spokojnych angielskich drogach ku punktom zaokrtowania.
Czogi z mostami na wieyczkach i dziaach do przerzucenia przez kanay; czogi
z przyczepami i dziwnymi rurami do niszczenia pozycji niemieckich pynnym ogniem;
czogi ze stosami polan na wierzchu do ukadania w rowach w celu umoliwienia
F r a n c u z i
wystawili w Afryce Pnocnej 280-tysiczn armi operacyjn. Cz z niej - Francuski Korpus
ekspedycyjny - braa udzia w kampanii woskiej do lata 1944 r, cao jako 1. armia desantowaa z Amerykanami w Prowensji i braa udzia w walkach na terenie Francji i Niemiec. Wystawienie w Ameryce rwnowartoci tej armii kosztowaoby znacznie wicej (przyp. T.R.).
* Niemcy mieli na poudniowym wybrzeu Francji stojc tam od duszego czasu 19. armi (a nie Riwiery)
7 dywizji piechoty, przewanie drugorzdnych, i jedn pancern (przyp. T.R.).

548

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 19^

przeprawy innym czogom; czogi z cepami acuchowymi do torowania drogi przez

pola minowe, samochody pancerne, jeepy, ambulanse, ruchome kwatery, kuchnie
polowe, szpitale polowe, transportery, pojazdy gsienicowe, tysice ciarwek Dodge i Bedford, przenone radiostacje i stanowiska radarowe, dziaa przeciwlotnicze
dziaa samobiene, transportery opancerzone - bro i pojazdy wszelkiego rodzaju'
wszelkich rozmiarw, do wszelkich celw i w iloci nigdy przedtem nie ogldanej'
zmierzay ku punktom koncentracji, gdzie miay by zaadowane na najwiksz flot
w dziejach wojen morskich. Jednak przymus tajemnicy i decepcji by tak przemony
e nawet Hitler sdzi, e ma do czynienia ze zwykymi wiczeniami. Pamitnikarz
Eisenhowera zapisa pod dat 18 maja: Withman [z nowojorskiej Daily News], weteran wrd wojennych korespondentw... powiedzia mi, e wielu dziennikarzy nie
wierzy w inwazj i wszy w gadaniu o niej jakie wielkie oszustwo".
W miar przemieszczania si wojsk alianckich roso powszechne napicie, a wraz
z nim pojawiy si rne zapowiedzi i proroctwa. Pewien fiski profesor ogosi, e
wkrtce nad Europ pojawi si kometa i radio berliskie wezwao obywateli niemieckich do zignorowania starych przesdw, jakoby zjawisko to zapowiadao katastrof.
Kobiety z Caddington w Chilterns przysigay, e na nocnym niebie ukazuje si Anio
z Mons, tak jak czyni to przed wielkimi bitwami we Flandrii podczas pierwszej wojny wiatowej. Nie przyjmoway w ogle do wiadomoci, e obserwuj prby wiate
lamp sygnalizacyjnych i reflektorw. wiat zamar na godzin wieczorem 27 maja,
gdy spikerka berliskiego radia przerwaa nadawan wanie audycj sowami: Szanowni pastwo, otrzymalimy przed chwil sensacyjn wiadomo. Podamy j nieco
pniej w tym programie..." Napicie opado dopiero wtedy, gdy po jakim czasie
radio berliskie podao: A teraz wana wiadomo. Ju za chwil usysz pastwo
bardzo utalentowanego artyst berliskiego grajcego na skrzypcach zbudowanych
w 1626 roku".
Cisza przed burz pogbiaa lk wrd zwykych ludzi, ale nie mniejsz obaw
odczuwali ci, ktrzy wiedzieli wszystko o operacji Neptun". Naczelny Dowdca
skary si swemu lekarzowi na nieznone dzwonienie w uchu, co w tym przypadku
okazao si objawem najwyszego napicia nerwowego. Jego sekretarz pisa: Ike sprawia wraenie bardzo zmczonego. Wida po nim napicie. Wyglda starzej ni kiedykolwiek od czasu, gdy jestem przy nim". A sam Eisenhower pisa w licie do przyjaciela, generaa Brehona B. Somervella w Waszyngtonie:
...napicie ronie i wszyscy s niemal u kresu wytrzymaoci. Tym razem, z powodu stawki,
atmosfera jest chyba bardziej naelektryzowana ni kiedykolwiek przedtem... ryzykujemy
nie tylko taktyczn porak; kadziemy na szal wszystko, czego dokonalimy dotychczas.
Poczucie humoru albo wielka wiara i moe jeszcze cakowity brak wyobrani s podstaw
zdrowia psychicznego.

Napoleon lub Wellington wyraziliby si moe lepiej, lecz sens byby ten sam.
Tylko Montgomery sprawia wraenie cakiem obojtnego; niczym mnich pracowa i modli si w swej przyczepie, wyciubiajc nos tylko wtedy, gdy raczy porozmawia ze swymi ludmi o witej krucjacie", w ktrej maj uczestniczy. Inni generaowie nie ukrywali zdenerwowania. 12 maja 1944 roku Smith wyrazi opini, e
szans na utrzymanie przyczka, gdy Niemcy dostan wsparcie, naley oblicza na

VENDETTA"

549

fifty-fifty". P na p - a samo zorganizowanie inwazji zajo cztery lata przygotowa i pene zaangaowanie wszystkich anglosaskich zasobw wojskowych, ekonomicznych i intelektualnych.
Strach mia rne oblicza. W niektrych obozach wojskowych porozrzucanych po
wrzosowiskach, dolinach i lasach poudniowo-zachodniej i poudniowej Anglii ludzie rozmylali o tym, o czym kady ju wiedzia - o krwawych walkach toczonych
we Woszech. Od 3 wrzenia 1943 roku, gdy alianci po raz pierwszy tam wyldowali,
zgino w nich, zostao kalekami lub zagino blisko 150 tysicy ludzi. Ilu teraz spotka
ten los? Przecie Niemcy we Francji byli dziesiciokrotnie liczniejsi ni we Woszech,
a od Dunkierki mieli cztery lata na ufortyfikowanie wybrzea Kanau.
Niektrzy czekajcy na sygna do ataku onierze alianccy zobojtnieli, inni wykazywali zaburzenia psychiczne, pogbiajce si w nastroju oczekiwania w bezczynnoci na wielk niewiadom. Podczas inspekcji w dywizjach desantowych Eisenhower
z niepokojem obserwowa zachwianie postaw czci oficerw. Jego kronikarz zanotowa: Niepokoi mnie brak wytrzymaoci i gotowoci wrd amerykaskich oficerw, ktrych spotkaem w czasie wizyty... S tak zieloni jak niedojrzaa kukurydza.
Jak si zachowaj podczas bitwy?... Take wielu pukownikw mi si nie podoba. S
grubi, ponurzy i starzy. Wikszo z nich nosi Tczow Kokard z czasw ostatniej
wojny i tym tylko si odznaczaj". Ludzie wszystkich szar wiedzieli, e mog zosta
zabici lub ranni, mog spon lub uton. Ale jeli si bali, w wikszoci zdawali si
pogodzeni z losem, tak jakby tamten brzeg i jego niebezpieczestwa istniay gdzie
poza czasem i przestrzeni.
Nie szczdzono kosztw ani wysikw, aby zapewni Neptunowi" powodzenie.
Eisenhower mia dowodzi najlepszym wojskiem ekspedycyjnym, jakie kiedykolwiek
wyruszao z jakiegokolwiek brzegu i wiedzia o swym wrogu wicej ni jakikolwiek
dowdca w historii. Ale wywiad w czasie wojny nigdy nie moe by cakowicie wiarygodny. Wiedza o wrogu w SHAEF miaa luki. Jedna z nich dotyczya 352. dywizji
piechoty, doskonaej niemieckiej jednostki bojowej - mimo i jej dowdca twierdzi,
e wszyscy nowoprzybyli byli tak niedoywieni, e musia ich dokarmia specjalnymi racjami normandzkiej malanki*. Dywizja ta stacjonowaa w pobliu St. Ld u nasady pwyspu koo Cherbourga. Jednak w maju posuna si nieco do przodu i zaja
pozycj grujc nad pniejszym rejonem play Omaha". A zatem zamiast dwch
dywizji piechoty osabionych i nie najlepiej uzbrojonych, ktrych Amerykanie spodziewali si na Wale Atlantyckim na przewidzianym do inwazji wybrzeu Calvados", byy trzy, a zamiast czterech batalionw piechoty, ktrych oczekiwali na play
Omaha", byy dwa puki, z trzecim w niebezpiecznie bliskim odwodzie. onierze
z tych niemieckich jednostek zgotowali - jak to nazwali pniej kronikarze amerykaskiej marynarki wojennej - najwierniejsz replik pieka dla si desantowych, jak
wojska amerykaskie gdziekolwiek przeyy". Ale Amerykanie odkryli zmian dyslokacji 352. dywizji dopiero w przeddzie D-Day". Sprawa bya do zagadkowa.
23 maja 1944 roku Brytyjczycy, pracujc na dokadnie tym samym materiale szpie* Niemiecka 352. dywizja piechoty bya jednostk o redniej wartoci bojowej. Zostaa sformowana jesieni
1943 roku w oparciu o resztki 322. dywizji piechoty rozbitej na Wschodzie. W zimie i na wiosn bya szkolona
' w maju 1944 roku wprowadzono j do pierwszego rzutu 7. armii wanie na odcinku przyszego desantu
sprzymierzonych (przyp. T.R.).

550

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

gowskim, jakim dysponowali Amerykanie, ostrzegli swe wojska, e w D-Day" mog si

natkn na 352. dywizj niemieckiej piechoty. Nastpnie, w dniu D-2", brygadier E.T.
Williams, oficer wywiadu Montgomery^go w Tygodniowym przegldzie wywiadu
operacji Neptun 21. Grupy Armii", kolportowanym zarwno wrd Brytyjczykw, jak
Amerykanw ponownie ostrzega: Nie powinno by zaskoczeniem, jeli odkryjemy, e
352. dywizja ma jeden puk w odwodzie i dwa w grze". To byy zapewne jedynie spekulacje wywiadu, jednak pniej sugerowano, e za wiedz i poparciem Eisenhowera ukryto ten fakt przed amerykaskimi dowdcami, by nie osabia i tak nie najlepszego morale
amerykaskich dywizji 1. i 29. Nie uprzedzono ich zatem o moliwoci starcia z doskona liniow dywizj piechoty, zahartowan na froncie wschodnim - bo rzeczywicie takie byy dzieje 352. dywizji przed jej przybyciem do Normandii.
Rwnie zagadkowe byo milczenie i bezczynno wroga w przededniu D-Day".
Gdzie si podziaa jego tajna bro? Co si dziao z Luftwaffe i Kriegsmarine? Zanotowano jedynie nieregularne loty rozpoznawcze, dziwny i przykry nalot na Londyn,
a w nocy 30 maja Niemcy zrzucili kilka bomb na baz artylerii amerykaskiej pod
Falmouth*. Wszyscy przypuszczali, e Niemcy oszczdzaj siy na odparcie inwazji.
Gdy dowdcy alianccy otrzymali wiadomo, e wrg moe uy gazu lub broni bakteriologicznej, powtarzali obowizujce rozkazy dotyczce wykrywania i zwalczania
podobnych atakw. Tu pojawio si kolejne zadanie dla Bronx". Polecono jej napisa
list do kontrolera informujcy, e alianci maj wielkie zapasy broni bakteriologicznej
powodujcej nastpstwa przypominajce dymienic morow. Ta wiadomo majca
ostrzec Hitlera, e w przypadku uycia gazu lub broni bakteryjnej alianci odpowiedz
tym samym, zostaa poparta raportami innych agentw XX-Committee. Byy to jednak niepotrzebne obawy. Hitler majcy osobiste dowiadczenie z gazem z okresu
pierwszej wojny wiatowej nie mia zamiaru uy go teraz.
Obecnie, w przededniu Halcyon", przysza pora na ocen efektw akcji Bodyguard" i Fortitude". Pocieszajce wieci nadeszy z Woch. 23 maja w pobliu Valmontone amerykaski patrol przej ukryty w gaju oliwnym samochd niemieckiego
dowdztwa i natychmiast do gwnej kwatery aliantw w krlewskim paacu pod
Casert odesa dokumenty znalezione w pancernej skrytce. Po przeanalizowaniu ich
przez G-2 i A-Force okazao si, e akcja Bodyguard" bya triumfem decepcji. By to
bowiem niemiecki rozkad si na cay maj bez wzmianki o jakiejkolwiek zmianie przed
D-Day":
Front rosyjski: 122 dywizje piechoty, 25 dywizji pancernych plus jedna brygada; 17 dywizji mieszanych i jedna brygada.
Fronty wioski i bakaski: 37 dywizji piechoty plus dwie brygady; dziewi dywizji pancernych i dwie mieszane.
Front zachodni obejmujcy Holandi, Dani i Norwegi: 64 dywizje piechoty plus jeden
puk; 12 dywizji pancernych plus dwie brygady; 12 dywizji mieszanych.
Rezerwy w Niemczech: trzy dywizje piechoty plus jedna brygada; jedna dywizja pancerna
plus dwie brygady; cztery dywizje mieszane plus dwie brygady.

* W pocztkach 1944 r. lotnictwo niemieckie przeprowadzio seri uderze na cele lece na Wyspach Brytyjskich (przyp. T.R.).

YENDETTA"

551

Krtko mwic, Wermacht rozproszy siy, reagujc na zagroenia podsycane przez

aliantw w ramach planu Bodyguard" i - co zostao potwierdzone przez Ultr" nie dysponowa adnymi znaczniejszymi odwodami.
Ultra" odkrya take, wieczorem 30 maja, e jak na razie realizacja planu Fortitude" te zostaa uwieczona sukcesem. Raport z rozmowy barona Oshimy z Hitlerem
w Berchtesgaden zosta rozszyfrowany i okazao si, e Hitler wci wierzy w bajeczki serwowane mu z ksig Fortitude" i Quicksilver". Wierzy, e w Wielkiej Brytanii
znajduje si 80 lub 90 dywizji piechoty i 7-8 dywizji powietrzno-desantowych; trwa
te w przekonaniu, e cho inwazja moe nastpi gdziekolwiek, na przykad w Normandii lub Bretanii, gwny atak pjdzie na wybrzee midzy ujciami Sekwany i Sommy - na Pas de Calais.
A jaka bya sytuacja w rejonie Normandii? Jak Rundstedt i Rommel rozlokuj siy
bdce pod ich dowdztwem, zwaszcza oddziay pancerne? Raporty szpiegw dotyczce I Korpusu Pancernego SS Adolf Hitler", wietnej niemieckiej formacji pancernej na Zachodzie, byy zachcajce. Siedzenie ruchw dywizji niemieckich byo niemal dziecinnie atwe. Jak opowiada po wojnie genera Munro McCloskey, dowdca
specjalnego dywizjonu lotniczego USAAF, wystarczyo obserwowa pralnie. Wywiad
francuski pozakada pralnie i dziki niskim cenom i dobrej jakoci usug zdoby zamwienia od armii niemieckiej. Gdy Niemcy odjedali, oddawali do prania ca bielizn i jeli nie bya gotowa, zostawiali adres, pod ktry trzeba byo j odesa.
Wojsko mogo odchodzi do Walhalli (bohatersko zgin na polu bitwy), ale nie
mogo tam i bez bielizny. Ta forma wywiadu pozwolia ustali, e w dniu inwazji
adna z dwch dywizji pancernych SS wchodzcych w skad korpusu (Das Reich",
stacjonujca w Tuluzie, i Adolf Hitler", rozlokowana midzy Bruksel i Antwerpi)
nie zmieniy pozycji. W Kwaterze Gwnej uznano to za wan informacj, gdy gdyby Niemcy rozszyfrowali plan Fortitude", te potne jednostki posuwayby si z pewnoci w kierunku wybrzea Calvados".
Z drugiej strony niepokojce wieci nadchodziy z Normandii. Rommel z pewnoci wyda nowe dyspozycje w rejonie pwyspu Cherbourg, ktre zdaway si wiadczy, e pozna przynajmniej cz zamiarw aliantw. 91. dywizja spadochroniarzy*
i 6. puk spadochronowy z niewyjanionych powodw przesuny si dokadnie do
rejonu wok St. Mere-Eglise, gdzie w D-Day" miay ldowa amerykaskie dywizje
spadochronowe. O tym ruchu doniesiono 29 maja i Leigh-Mallory, gwnodowodzcy oddziaw lotniczych, ktre miay wspomaga Neptuna" w D-Day", czowiek,
ktry przewidzia katastrof w Dieppe, przekaza powane ostrzeenie Eisenhowerowi. Przybycie 91. dywizji, mwi, oznaczao, e formacje spadochronowe aliantw
zostan rozproszone i e Niemcy mog zniszczy poow transportu powietrznego
biorcego udzia w akcji - okoo 500 maszyn. Eisenhower odpar, e operacj naley
kontynuowa niezalenie od ryzyka. Od niej zaleao powodzenie Neptuna".
Obawy przed przenikliwoci Niemcw byy uzasadnione, gdy poznao si ich
oceny o siach i zamiarach aliantw na Zachodzie. Wydana 25 maja przez British Joint
Intelligence Committee ocena bya tak tajna, e pokazywano j wycznie aktualnym
dowdcom, a w strefie Morza rdziemnego osobicie Wilsonowi, tamtejszemu na* Bya to faktycznie 91. dywizja piechoty. Sformowana w Niemczech w pocztkach 1944 r. w maju zostaa
skierowana do Normandii. Dywizj powietrzno-desantow miaa dopiero zosta (przyp. T.R.).

552

AKCJE TAJNE 1DECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

VENDETTA"

czelnemu dowdcy. Ta ocena, zdajca si zapowiada krwaw ani w Normandii,

stwierdzaa:
Rejon gwnego ataku. Gwny atak jest spodziewany na pnocnym wybrzeu Francji od
Boulogne do Cherbourga. Cho naczelne dowdztwo niemieckie a do rozpoczcia naszej
inwazji bdzie przypuszczao, e moe ona mie miejsce w rejonie z Dover w rejon Pas de
Calais, istniej pewne dane, e okolice Le Havre-Cherbourga (rzeczywisty obszar Neptuna")... s uwaane za prawdopodobne, a nawet gwne miejsce ataku.

Ta informacja bya do kiepska, ale jeli ocena JIC bya suszna, to chyba Niemcy
wiedzieli take, gdzie oczekiwa inwazji. Wrg uwaa - sygnalizowa JIC Wilsonowi - e przygotowania aliantw s dostatecznie zaawansowane, by pozwoli na przeprowadzenie operacji w kadym momencie, oraz e biorc pod uwag fazy ksiyca
i pywy, pierwszy tydzie czerwca jest najbliszym moliwym terminem ataku". Rwnie mao zachcajce byy informacje JIC dotyczce skutecznoci dziaa Vendetty"
na francuskim wybrzeu Morza rdziemnego. W dalszej czci raportu czytamy
bowiem: Wrg sdzi, e cho naloty na francuskie wybrzee rdziemnomorskie s
moliwe w kadej chwili, przygotowania aliantw do gwnego ataku nie s jeszcze
zakoczone". JIC wtpi rwnie w skuteczno decepcji Ironside" na wybrzeu
baskijskim. W opinii JIC jedynie operacje Fortitude Pnoc" przeciwko Norwegii rokoway powodzenie.
W tych warunkach kryptonim nastpnej fazy operacji - Halcyon" - oznacza nie
spokj i cisz, ale cisz przed burz. Haso zostao przekazane wszystkim oddziaom
o pnocy 31 maja. Niewiele osb wiedziao o jego przekazaniu, jeszcze mniej znao
jego znaczenie. Ale skutki tego day si odczu w caym kraju. Jak potem pisa londyski The Times: Mwilimy szeptem". Cae gromady onierzy, marynarzy, lotnikw gdzie znikny. W Queen's Head", George and Dragon", Star and Garter",
Good Queen Bess", Sir Walter Raleigh", Crown and Anchor", George the Third",
Royal Steamer", Wheatsheaf" - w pubach w caym rejonie pooonym na poudnie
od linii Humber-Mersey, po raz pierwszy od ponad roku tylko miejscowi popijali lekkie piwo, grali w domino i krgle. Wszyscy onierze gdzie zniknli. Oddziay wojskowe zatrzymyway si na chwil i po krtkim odpoczynku ruszay w dalsz drog.
W Berchtesgaden Hitler nadal niezachwianie ufa, e Niemcom inwazja nie grozi.
Wierzy, e klsk w Afryce Pnocnej spowodowali zdrajcy". Na zachodzie za nie
byo adnych zdrajcw. Jednak niekiedy, w czasie poudniowych narad ze sztabem,
nie kry irytacji i rozdranienia, wywoanego pomysami aliantw. Na przykad, po
dyplomatycznej kwarantannie oznajmi, e alianckie przygotowania do inwazji byy
bezwstydnym oszustwem i bezczelnym blefem". Rozdraniony lub nie, Hitler by
lepszym generaem ni jego podwadni i lepszym umysem wojskowym ni uwaali
jego wrogowie - alianci czy Niemcy. Jego krytycy zwykle kpili z tak zwanej intuicji
Hitlera". Ale midzy lutym i majem 1944 roku ta intuicja usiowaa wywszy sekrety
Neptuna" - i udao jej si to w zadziwiajco niebezpiecznym stopniu.
Przekonanie Hitlera, e gwne uderzenie aliantw bdzie skierowane na Pas de
Calais pozostawao niezmienione, ale poniewa on sam planowa w 1940 roku zaatakowa Angli w kilku miejscach, byo prawdopodobne, e alianci zastosuj podobn

553

strategi dla inwazji w roku 1944. Gdzie jednak byyby skierowane te dodatkowe i mylce ataki? Der Fiihrer und Oberste Befehlshaber der Wehrmacht des Grossdeutschen Reichs,

jak brzmia oficjalny tytu Hitlera, dugo nad tym rozmyla. Pocztkowo widzia zaeroenie wszdzie - tak jak chciay tego LCS i A-Force - od Petsamo do Peloponezu.
Ale w lutym zainteresowa si bezpieczestwem Normandii i Bretanii. 4 marca uzna
je za szczeglnie zagroone, a 6 maja, po poudniowej naradzie, Jodl zatelefonowa do
Blumentritta. Po tym telefonie Blumentritt przekaza wszystkim dowdcom, e:
,Fiihrer przywizuje szczeglne znaczenie do Normandii i obrony Normandii". Rozkaz zosta wysuchany i wykonany jak najdokadniej. Zintensyfikowano prace nad
fortyfikacjami wzdu wybrzea Calvados", a pwysep zosta wzmocniony przez
przesunicie oddziaw, co przestraszyo Leigh-Mallory'ego. Potna dywizja pancerna Lehr" zostaa cignita z Wgier, gdzie wysano j w celu stumienia powstania, a 21. dywizj pancern przesunito z Caen do Bretanii*. Te doniose zmiany w sektorze normandzkim kazay Eisenhowerowi zwtpi w wito tajemnic operacji Neptun". Jednak Hitler nie zdoby si na osabienie frontu w Pas de Calais.
To wanie z Pas de Calais zamierza wystrzeli sw tajn bro, ktrej tak obawiay
si armie inwazyjne. VI, to bezpilotowy pocisk rakietowy produkowany przez Volkswagena w fabryce w Fallersleben, kosztujcy zaledwie 600 dolarw, eksplodujcy z si
4000-funtowych bomb burzcych. Inne rodzaje broni V i londyskie" dziao nie sprawdziy si i produkcja VI nie przekroczya 2000 sztuk miesicznie. Mimo to Hitler uwaa, e to one zmieni losy wojny i 16 maja 1944 roku wyda rozkaz zbombardowania
Londynu. Bombardowanie to miao by skoordynowane z cikimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim, z dzia dalekiego zasigu z Pas de Calais, brytyjskich miast nad
Kanaem. Dokadny czas ofensywy mia by wyznaczony przez Rundstedta, haso
miao brzmie Junkroom". Nie mona byo chybi celu, jakim byo 629 mil kwadratowych powierzchni wielkiego Londynu. Stolica Wielkiej Brytanii zmieniaby si w ponc pustyni. Jednak znw Fortitude" zakci tok mylenia Fiihrera, gdy pocztek nalotu VI zosta wstpnie wyznaczony na 16 czerwca.
Hitler mniej ufa innym broniom Wehrmachtu, gdyby przyszo odpiera ewentualn inwazj. Jak powiedzia baronowi Oshimie w Berchtesgaden 28 maja 1944 roku,
niepokoi si powanie tylko o jeden front - powietrzny. Luftwaffe stoczya szereg
powanych bitew powietrznych w pierwszych miesicach 1944 roku. Na miejsce duej liczby strconych samolotw fraszk byo wyprodukowa nowe, ale strata dowiadczonych pilotw tworzya luk nie do wypenienia. Operacja Pointblank" osigna cel. Luftwaffe zaczynaa si ugina pod ciarem siy powietrznej aliantw. Nie
bya ju zdolna do obrony Europy, a jej samoloty zwiadowcze, ktre mogyby odkry
faszerstwa Fortitude" i wysa pierwsze ostrzeenia o zblianiu si floty desantowej, rzadko byy zdolne do przebicia si przez obron alianck.
Hitlerowi przysparzaa zmartwie take Kriegsmarine. Ona take doznaa upokorze ze strony alianckich si powietrznych - i Ultry". Mimo to moga przynajmniej
uprzedzi niemieckich dowdcw ldowych o zblianiu si inwazji. Jednak admira
Theodor Krancke, dowdca niemieckiej floty na Zachodzie, podobnie jak inni niemieccy dowdcy, a take sam Fiihrer opierali sw strategi przeciwstawienia si in* Na Wgrzech nie byo powstania. Panzer Lehr" zostaa skierowana do tego kraju w ramach operacji
..Margarethe", ktra udaremnia Wgrom zerwanie z Niemcami (przyp. T.R.).

554

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC1944

wazji na z gry ustalonych przewidywaniach co do intencji aliantw. Krancke dugo

i dokadnie studiowa taktyk ldowo-morskiej walki aliantw i warunki jakich potrzebuj, by dokona desantu. Uwaa, e alianci zaatakuj noc, przy wietle ksiyca, w czasie przypywu, aby zaoga desantowa moga przepyn nad przeszkodami
a take w bezporednim ssiedztwie duego portu i daleko od klifw i pytkiego
skalistego dna, gdzie prdy byy silne. Ufa take, e alianci nie zaatakuj przy wietrze silniejszym ni 24 wzy, gdy widoczno nie przekracza 3 mil, a fale dochodz
do 5-8 stp. Zgodnie z t filozofi, gwne rodki obronne zastosowane przez Kranckego - pola minowe i artyleria nadbrzena - byy w wikszoci skoncentrowane w rejonach innych ni Zatoka Sekwany.
Knacke myli si jednak, tragicznie si myli. Alianci mieli zaatakowa o wicie,
wkrtce po niskiej fali przypywu, z dala od duego portu i w kilku miejscach poniej
wysokich klifw, przy skalistym brzegu, gdzie prd by silny. Co wicej, parametry
pogody, w pewnych warunkach, byy nieco inne, ni przewidywa Krancke - niewtpliwie w rezultacie niektrych raportw podwjnych agentw XX-Committee z Anglii. W rezultacie Kriegsmarine zainteresowaa si innym zestawem warunkw ni
zakadane przez aliantw.
Take Rundstedt w okolicach Y-Day" nie bardzo rozumia intencje aliantw, a jego oceny dla OKW zdradzay niepewno marszaka. 24 kwietnia 1944 roku zapisa,
e, wedug niego, Normandia znajduje si w strefie zagroenia, jednak jego koncepcja
tej strefy bya bardzo szeroka. Rozcigaa si na 175 mil (w linii powietrznej) od Caen
do ujcia Szeldy. Zawzi swoj optyk okoo 15 maja, kiedy zaznaczy, e alianci
musz zaj due i pojemne porty" i z tego powodu radzi OKW: ...z tego wzgldu
Le Havre i Cherbourg powinny by wysunite na pierwszy plan, Boulogne i Brest na
drugi. Prba szybkiego utworzenia przyczka na pwyspie (Cherbourg) w pierwszej fazie wydaje si wic bardzo prawdopodobna". Jeszcze bardziej zbliy si do
prawdy 29 maja, gdy po przeanalizowaniu schematw operacji alianckich przeciwko
mostom na Sekwanie, ponownie doszed do wniosku, e alianci mog ldowa w Normandii. Jednak, w zasadzie, Rundstedt sdzi, e cho alianci mog i na Cherbourg,
gwne uderzenie pjdzie na Pas de Calais.
Wpyw na oceny Rundstedta mg mie rwnie jeszcze jeden pomysowy wtek
planu Fortitude". Podobnie jak alianci obserwowali 1. korpus pancerny SS Seppa
Dietricha w przekonaniu, e zostanie on wykorzystany nad Kanaem, gdy tylko Niemcy
zorientuj si w rzeczywistych zamiarach przeciwnika, tak i Rundstedt pilnie studiowa raporty Garbo" dotyczce rozmieszczenia dywizji Pancernej Gwardii, doskonaej jednostki brytyjskiej. Jego rozumowanie byo prawdopodobnie takie, e aden genera rwnie szlachetnie urodzony co dowdca Pancernej Gwardii, genera sir Allan
Henry Shafto Adair, nie pozwoliby sobie kiedykolwiek na znajdowanie si tak daleko od gwnego pola bitwy w godzinie H". Wiedzc o snobizmie, znamiennym dla
opinii Rundstedta, CSM zagraa na tej nucie. Podczas gdy proletariackie" dywizje
pancerne w wielkiej tajemnicy posuway si ku swoim punktom zbornym, Gwardia
Pancerna bya widziana (i syszana) na caej trasie z Brompton w Yorkshire do Hove
na wybrzeu Sussex, jako element skadowy FUSAG, a nie armii Montgomery'ego.
Midzy 30 kwietnia a 28 maja 1944 roku w serii raportw, ktre przyniosy mu gratulacje Himmlera, Garbo" donosi o znacznych kopotach w gwnej kwaterze dowdztwa Pancernej Gwardii. W czasie transportu pomieszay si bagae i jedna z jednos-

YENDETTA"

555

tek dywizji dostaa srebra stoowe innej. Dla poparcia tej historii kady niemiecki radiotelegrafista podsuchajcy zwyke rozmowy w dywizyjnej sieci radiowej mg usysze dosadny dialog na temat sreber midzy generaami, a namiar wskazaby, e te
ostre sowa pochodziy z rejonu FUSAG.
Mimo to w Y-Day" dowdztwo Rundstedta, OB-West, uwaao, e D-Day" moe
by tu tu, a opinia ta opieraa si na dwch gwnych przesankach: wojnie powietrznej i ruchu oporu. Aktywno powietrzna aliantw rzeczywicie znacznie si
nasilia i Niemcy wydedukowali, e jej gwnym celem byo odcicie dostaw. Kampania bya jednak prowadzona w taki sposb, e nie mona byo si domyli, gdzie
alianci wylduj.
Operacje ruchu oporu byy pomylane w podobny sposb co powietrzne, a obserwowane nocne zrzuty agentw, broni, amunicji i materiaw wybuchowych oraz
wymiana sygnaw midzy samolotami i ziemi byy nanoszone na map. Ale
i w tym wypadku, mimo i Niemcy odnotowali znaczne nasilenie aktywnoci mauis,
nie zdoali wykoncypowa danych o czasie i miejscu inwazji. Niemieckie dowdztwo
na Zachodzie wiedziao niewiele wicej o zamiarach aliantw ni najnisi rang onierze.
Jedynie Rommel i jego oficer wywiadu, Staubwasser, przedarli si, cho tylko czciowo, przez zason dymn Fortitude". 31 maja obaj spotkali si w gabinecie Rommla w Chateau de La Roche Guyon i uznali, e FHW przesadzio w swych ocenach si
alianckich na Wyspach Brytyjskich. Nastpnie Rommel nabra pewnoci, e bdzie
tylko jedno ldowanie i nastpi ono albo w okolicach ujcia Sommy, albo Sekwany.
Nie bdzie, jak sdziy OKW i OB-West - kilku duych desantw i operacji odwracajcych uwag". Jednak rwnie OKW i OB-West byy zgodne, e alianci zaatakuj
najpierw desantem z powietrza, co moe nastpi jedynie za dnia lub o zmierzchu,
oraz e po ataku powietrznym nastpi wikszy desant morski, w ciemnoci i przy
wysokiej fali przypywu. Ale ze wzgldu na charakter i zasig swego diabelskiego
ogrodu" Rommel wiedzia, e pierwsi bd musieli ldowa saperzy, aby utorowa
przejcia w umocnieniach dla desantu morskiego. Tego mona byo dokona tylko za
dnia i podczas odpywu. Zatem, wbrew opiniom OKW i OB-West, Rommel i Staubwasser byli zgodni, e spadochroniarze wylduj przy wietle ksiyca, a atak z morza nastpi o wicie, tu po odpywie.
Kiedy jednak miaa nastpi inwazja? Alianci byli z pewnoci wystarczajco silni,
by dokona ataku w dowolnym miejscu, stwierdzi Rommel, jednak nie mogli wybiera daty. Ta bdzie zaleaa od warunkw naturalnych. Obaj zgadzali si, e przeciwnicy potrzebowali przynajmniej szeciu dni ustabilizowanej pogody - dobrej czerwcowej aury. Rommel owiadczy nastpnie, e w czerwcu bd jedynie dwa okresy,
kiedy ksiyc, wit i pywy stworz wsplnie warunki sprzyjajce operacji. Pierwszy
by midzy pitym i sidmym dniem miesica, drugi midzy dwunastym i czternastym.
Rommel mia zamiar uda si do Fiihrera 5 czerwca i ponowi apel o podporzdkowanie mu wszystkich pancernych oddziaw Wehrmachtu na Zachodzie, gdy
cz znajdowaa si pod osobistym dowdztwem Hitlera. Jeli Rommlowi mia si
powie plan urzdzenia aliantom nowej Dunkierki w godzinie H", nie mg czeka,
a wrg zdobdzie przyczki. Aby przeciwstawi si inwazji, potrzebowa do swej
natychmiastowej i wycznej dyspozycji wszystkie niemieckie jednostki pancerne. Skie-

556

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERW1ECI944

rowanie proby o ich uycie normalnymi kanaami subowymi oznaczaoby nieuniknione i prawdopodobnie fatalne w skutkach opnienie.
Dziki Ultrze" aliantom udao si odczyta gniewne protesty Rommla dotyczce
dowodzenia jednostkami pancernymi. ledzili przebieg sporu i jego drog do Hitlera
zapoznali si z decyzj, gdy nadesza. Hitler zachowa kontrol nad czterema silnymi
dywizjami pancernymi, ktre miay stanowi odwd i pozosta na swoim miejscu.
Jak wspomina pniej Winterbotham: Oczywicie, na to czekalimy. Gdyby ostateczna decyzja bya inna, zagrozioby to w znacznej mierze powodzeniu operacji Neptun".
Rommel mia zamiar wrci do sprawy osobicie w czasie wizyty u Fiihrera
w Berchtesgaden. Jednak 5 czerwca zda sobie spraw, e nie moe oddali si z posterunku. Chyba e pogoda si popsuje. Wtedy pojedzie.

W przededniu D-Day"
29 maja 1944 roku Eisenhower przyby do swojej gwnej kwatery polowej w Southwick House, otoczonego parkiem dworku na skraju wzgrz powyej Portsmouth.
Czeka na telegram od Marshalla z Waszyngtonu. Zapowiada na 7 czerwca przylot
do Londynu amerykaskich szefw sztabu. Mieli oni ...by na miejscu, gdyby zasza
konieczno podjcia wanych decyzji dotyczcych operacji Neptun we wstpnej
fazie jej realizacji". Ich obecno moga by niezbdna w przypadku zaistnienia dwch
okolicznoci, wymagajcych natychmiastowej reakcji. Jedn z tych okolicznoci moga by sabo zdobytego przyczka i konieczno podjcia decyzji o wycofaniu si
lub kontynuowaniu operacji. W drugim przypadku poczone sztaby alianckie musiay by obecne a do siedmiu czy omiu dni po D-Day, kiedy naleao oczekiwa
gwnego przeciwnatarcia ze strony Niemcw". Suchy tekst telegramu kry w sobie
niepokj najwyszego dowdztwa alianckiego.
By poniedziaek, rwnie pogodny jak poprzedzajcy go weekend i wiksza cz
miesica. Nad wodami Kanau rozpocierao si czyste niebo, wiatry ucichy, a ksiyc wieci tylko czwart czci swej powierzchni. Eisenhower zapozna si z analiz prognoz na najblisze pi dni i - zadowolony, e taka wymarzona pogoda utrzyma si a do D-Day" - zarzdzi przekazanie wszystkim dowdcom specjalnego
sygnau. Oznacza on, e D-Day" nastpi 5 czerwca 1944 roku. Eisenhower i jego
sztab meteorologiczny, urzdujcy tu obok pokoju operacyjnego, nie tracili nadziei
na utrzymanie si pogody. Wielka machina zwana Neptunem" zostaa bowiem puszczona w ruch. Jedne oddziay i pojazdy wojskowe przemieszczay si z wielk precyzj w stron punktw zakotwiczenia floty desantowej, gdy tymczasem jednostki
drugiego rzutu zajmoway ich miejsce w obozach wrd lasw i wzdu drg poudniowej Anglii. W operacji przebycia Kanau i osignicia drugiego brzegu kady
element mia swoje wyznaczone miejsce. Tylko ten punkt batalii - harmonogram desantu - zalea od ludzi. Czy armie alianckie dotr do miejsca przeznaczenia w stanie
pozwalajcym na podjcie natychmiastowej walki, zaleao wycznie od pogody. Czy
si utrzyma? Wszyscy z nateniem wpatrywali si w-zgrupowane po sze zaszyfroWane wykresy pogodowe, nieprzerwanie napywajce ze stacji meteorologicznych,
zainstalowanych na okrtach, w samolotach i na stanowiskach naziemnych, a rozlokowanych na linii uku od Nowej Szkocji przez Grenlandi, Islandi, Faroens, Ulster,
a
po Azory, Wyspy Kanaryjskie, Bermudy i Karaiby.
W porze obiadowej 29 maja samolot obserwujcy pogod nad Now Funlandi
Przesa grup sygnaw wiadczcych o zmianie pogody na wschodnim wybrzeu

558

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

yj PRZEDEDNIU D-DAY"

559

Ameryki. Eisenhower zdy akurat autoryzowa sygna Halcyon plus 4" - kryptonim, ktry pod nazw baniowego ptaka oznacza, e nadal obowizujc dla
D-Day" dat jest 5 czerwca. W momencie, gdy sygna ten nanoszono na tam telegraficzn w celu nadania drog radiow przez Atlantyk do Marshalla, pisaki meteorologw zaczy kreli dugie krte linie, zwane L5, a oznaczajce grone dla operacji Neptun" zaamanie si pogody.
Czonkw przydzielonej Eisenhowerowi grupy ekspertw meteorologicznych coraz bardziej niepokoi ksztat, w jaki ukaday si linie L5. W skad grupy wchodzili
oficerowie, specjalici od pogody z wojsk powietrznych, admiralicji, Ministerstwa Lotnictwa, brytyjskiej centrali meteorologicznej w Dunstable i amerykaskich sub meteo. Utrzymywali oni stay i bliski kontakt z dyrektorem, pukownikiem lotnictwa
Johnem Staggiem, meteorologiem RAF i jego zastpc, D.N. Yatesem, pukownikiem
amerykaskich si powietrznych. Sta czno zapewniay im konferencyjne linie
telefoniczne zainstalowane wrd drzew otaczajcych Southwick House. Wszyscy
czonkowie grupy na podstawie identycznych danych mieli sporzdzi dla Eisenhowera piciodniow prognoz pogody. Zadanie okazao si zbyt trudne. G.K.N. Douglas, czoowy meteorolog brytyjski i w trudnych przypadkach rzecznik Dunstable'a,
ostrzeg bowiem Stagga, e: ...moe liczy jedynie na wyjtkow przychylno chimerycznej pogody nad Kanaem, gdy nawet na najblisz dob, czy tym bardziej na
dwa dni naprzd trudno jest opracowa prognoz, majc jakkolwiek warto naukow i praktyczn". Kapryno aury Kanau, a take indywidualne podejcie do
sprawy sprawiay, e wnioski czonkw grupy Stagga prawie nigdy si nie pokryway, a nierzadko ich dyskusje przypominay pyskwk przekupek na bazarze, a nie
wymian opinii. Eisenhowera jednak nie interesoway opinie i argumenty. On chcia
mie prognoz nad Kanaem w dniach bliskich D-Day". Stagg stan przed skrajnie
trudnym zadaniem.

50, jakie miaem okazj przeglda, czego podobnego nie widziaem. Nigdy w tej
porze roku nie notowalimy tak gsto rozsianych ukadw niowych, wystpujcych
jednoczenie".
Poranna, napita i wypeniona ktniami konferencja telefoniczna nie przyniosa
jednomylnej prognozy. Stagg i Yates skaniali si ku opinii, e za pogoda - sztormowy wiatr i niski puap chmur - nie omin Kanau. I tak prognoz pnym przedpoudniem przedstawiono Eisenhowerowi, przy czym Stagg dyplomatycznie pomin
w raporcie fakt ostrych rozbienoci w opiniach ekspertw. Na godzin 21.30 zwoano kolejn konferencj. Dla Eisenhowera zblia si moment podjcia ostatecznej decyzji: czy trwa przy wyznaczonej dacie D-Day" - 5 czerwca.
Podczas kolejnej, wieczornej konferencji telefonicznej eksperci nadal byli podzieleni. Cz grupy nie tylko wierzya, ale bya przekonana, e za pogoda ominie Kana,
e zachmurzenie bdzie niewielkie, a prdko wiatru nie przekroczy 4 stopni. Optymici ci uwaali, e sprzyjajca pogoda utrzyma si od niedzieli 3 czerwca a do rody
7 czerwca. Jednak inni czonkowie grupy, a wrd nich Stagg uwaali sytuacj za niepewn" . W braku zgody wyaniaa si moliwo katastrofy. Przekazanie naczelnemu dowdcy opinii optymistycznej spowodowaoby wydanie rozkazu kontynuowania operacji w warunkach grocych fiaskiem caej operacji. O powadze chwili
i o gbi rozamu w opiniach grupy tak w swym dzienniku pisze Stagg:

Pierwsze oznaki kryzysu pojawiy si w czwartek 1 czerwca. Nastpnego dnia ze

Scapa oraz znad jezior Ulsteru i zachodniej Szkocji miay wystartowa pierwsze eskadry cikich bombowcw. Stagg poczu si zmuszony ostrzec naczelne dowdztwo,
e jeli chodzi o pogod 4, 5, a by moe i 6 czerwca, sygnay o zakceniach nad
Atlantykiem nie wr niczego dobrego. Nie ukrywa te, e meteorolodzy nie potrafi powiedzie niczego wicej. Buli, oficer operacyjny SHAEF, jkn w rozpaczy: Na
lito Bosk, Stagg, zrb z tym co, zanim jutro rano zjawisz si na naradzie w najwyszym dowdztwie. Eisenhower moe si zaama".
Stagg spdzi reszt dnia przy telefonie, nerwowo dzwonic do ludzi ze stacji meteorologicznych na okrtach i w samolotach patrolujcych rejon Atlantyku. Ale ich
doniesienia gmatway tylko obraz spraw. Kilka gbokich niw midzy Now Funlandi a Irlandi skutecznie utrudniao diagnoz. Jedni eksperci wierzyli, e pogorszenie pogody nie dotrze do Wysp Brytyjskich, inni sdzili, e pogoda si popsuje, ale
nie obejmie to ani Kanau, ani zachodnich podej desantowych, a jeszcze inni uwaali zaamanie si pogody nad Kanaem za nieuniknione. Tej nocy Stagg i Yates dyskutowali do upadego.
Przed witem w pitek 2 czerwca byli ju na nogach, by przeanalizowa doniesienia, ktre nadeszy w czasie ich krtkiego snu. Od pierwszego spojrzenia na aktualne
mapy mogo si zrobi ciemno przed oczami. Cay rejon pnocnego Atlantyku wspomina potem Stagg - by upstrzony niami... Na adnej z map z ostatnich 40 czy

Stagg musia ju pdzi na narad w naczelnym dowdztwie.

W surowym, wyoonym boazeri pokoju w Southwick House znajdowali si
oprcz Eisenhowera trzej naczelni dowcy (Ramsay, Montgomery i Leigh-Mallory),
ich szefowie sztabw i szefowie oddziaw SHAEF. Wstrzymujc oddech, Stagg otworzy drzwi i zamiast powitania usysza od Eisenhowera: No, Stagg, co ma pan dla
nas tym razem?" Stagg, zastrzegszy, e sytuacja meteorologiczna jest obecnie potencjalnie pena zagroe", odwanie przedstawi swoj prognoz: przynajmniej do wtorku 6 lub rody 7 czerwca naley si spodziewa duego zachmurzenia i wiatrw zachodnich o sile 4 do 5 stopni. Eisenhower, wci niewiadom sporw midzy meteorologami, zada od Stagga jego wasnej, jednoznacznej opinii. Jak zanotowa Tedder, odpowied Stagga brzmiaa: Gdybym j panu przedstawi, sir, zgadywabym,
a to nie uchodzi paskiemu doradcy meteorologicznemu".
Stagg i Yates wycofali si z sali obrad z nik nadziej, e w poczekalni dogoni ich
jeszcze wiadomo o rozkazie opnienia pocztku operacji o 24 godziny. Staggiem
targay okrutne wtpliwoci. Czy jego pesymizm nie okae si przesadny? Jeli naczelny wdz wyda rozkaz opniajcy, pierwsze znajdujce si ju nad morzem eskadry bd musiay si rozproszy lub zawrci. Uwadze wroga na pewno nie umknie
taki manewr i przepadnie element zaskoczenia. Rozterki Stagga uci Buli. Wyszed
z posiedzenia, by mu powiedzie, e na najblisze 24 godziny Eisenhower nie planuje

Gdyby nie ciar odpowiedzialnoci za powodzenie desantu, wszystko to byoby miechu

warte. Za niecae pgodziny miaem przedstawi generaowi Eisenhowerowi uzgodnion"
prognoz na nastpne pi dni, dni najwikszej operacji wojskowej w historii wiata. A ja
nie mogem znale choby dwch zgodnych prognoz na choby najblisz dob. Z opresji
wybawi mnie zegar...

zmian.

560

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

Stagg i Yates znw spdzili bezsenn noc. W porze sobotniego niadania 3 czerwca
wstpi do ich Buli z pytaniem o rozwj sytuacji. Stagg mg tylko odpowiedzie, e
nic nie wskazuje na blisk popraw pogody. Sprawy wayy si do wieczora. Stagg
wyszed na spacer i gdy nad stawem spotka Morgana, usysza: Powodzenia, Stagg,
ycz panu jak najmniejszych niw na paskich mapach. Pamitaj pan jednak, e
zawiniesz na najbliszej latarni, jeli pan le odczyta symptomy". Stagga cay ten
trudny czas bdzie nachodzi w snach. Cho w aden sposb nie mogem przewidzie, co si zdarzy, do dzi w chwilach napicia irracjonalnie przeladuj mnie zmory tamtej soboty". Sobota bya dniem ostatecznej decyzji. Oddziay desantowe adoway si na statki razem z czogami, dziaami i samochodami. Niektre konwoje musiay wyruszy tego wieczora, jeli miay dotrze do pla na godzin H", wci wyznaczon na poniedziaek 5 czerwca.
Chmury nieaski i potpienia nad gow Stagga nieco si przerzedziy, gdy pogoda
w poniedziakowy ranek 5 czerwca okazaa si nie inna, ni wczeniej poda Eisenhowerowi. Tego wieczoru znw w ostatniej chwili wpad na narad u naczelnego dowdcy. Na jego widok admira sir George Creasy, szef sztabu Ramseya, wygosi nastpujc kwesti: Idzie 6 stp i 2 cale Stagga i sze stp i jeden cal przygnbienia".
Jego artobliwa uwaga bya nad wyraz trafna. Stagg nie mg pocieszy pitnastu
dowdcw obecnych w pokoju. Pozostao mu naszkicowa map pogody i przekaza
opini grupy swoich ekspertw. Od 4 do 7 czerwca pogoda nad Kanaem bdzie pochmurna i sztormowa z wiatrami o sile 5 stopni. Prognoza na dalsze dni bya niepewna, ale Stagg sdzi, e zachmurzenie si zmniejszy po przejciu nad Kanaem frontu
chodnego. Po licznych pytaniach i odpowiedziach Eisenhower zwrci si do Stagga:
A teraz co do pana... Czy jest cho cie szansy, e jutro bdzie pan mia ciut lepsz
min?" Stagg odrzek, e to niemoliwe.
Stagg i Yates wycofali si nastpnie do poczekalni; po godzinie wyszed Buli i oznajmi, e Eisenhower podj tymczasow decyzj o przesuniciu D-Day" o 24 godziny.
Zwouje jednak jeszcze jedn narad na godzin 4.15 rano nastpnego dnia, czyli na
niedziel 4 czerwca. Od Stagga i jego wsppracownikw oczekuje analizy sytuacji
i ponownego raportu. Na ich raporcie Eisenhower oprze ostateczn decyzj - przerwa czy kontunuowa operacj.
Gdy Stagg przyby na narad o godzinie 4.15, w sali wyczuwao si napicie. Naczelny dowdca by powany i skupiony i na jego znak Stagg poinformowa zgromadzonych, e nie ma adnych istotnych zmian w prognozie. Przez moment zapanowaa cisza i po krtkiej dyskusji midzy dowdcami, tymczasowa decyzja z poprzedniego wieczora zostaa utrzymana. Eisenhower poleci Smithowi nada odroczeniu
D-Day" o 24 godziny kryptonim Ripcord plus 24".
W tym samym czasie wszystkie okrty (2010 amerykaskich oraz 3323 angielskich
i kanadyjskich) znalazy si ju na pozycjach. Porty na rzekach i kanaach, od Felbcstowe nad Morzem Pnocnym do Milford Haven w Walii wypeniy si do ostatniego
miejsca przy pirsach. W drugiej linii - w Kanale Bristolskim, w ujciu Tamizy, na Humber, Clyde, w zatoce Belfastu - toczyy si siy wsparcia - w sumie 1000 okrtw.
W pierwszej fazie D-Day" brao udzia ponad 2 miliony ludzi - onierzy, marynarzy, lotnikw, suby transportowe i obrona cywilna. A tu nagle, po podaniu hasa
Ripcord" wszystko zamaro w bezruchu wypenionym groz uzasadnionego przeczucia, e Niemcy ju wiedz, co si wici.

W PRZEDEDNIU D-DAY"

561

Co gorsza, wiksze jednostki byy ju na morzu, cznie z cikimi bombowcami,

starymi statkami handlowymi, penicymi rol falochronw dla pywajcych portw
Mulberry" i siedemnastoma konwojami, ktre zdyy ju wyruszy z portw
Kornwalii i Devonu i wziy kurs na plae Omaha" i Utah". Rozkaz Ripcord"
w
nie przysporzy kopotw jedynie bombowcom i portom Mulberry", ktre, tak czy
inaczej, musiay zaczeka na Morzu Irlandzkim na ostateczne rozkazy. W wikszym
niebezpieczestwie znalazy si jednostki mniejsze; jeden z traowcw odebra haso
Ripcord" w momencie, gdy od wybrzea Normandii dzielio go zaledwie 35 mil. Na
szczcie jakim cudem Niemcy go nie dostrzegli. Wikszo konwojw wrd ciemnej sztormowej nocy bez kopotw zawrcia, tylko kilka maych paskodennych odzi
desantowych wywrcio si i paru ludzi utono. Do jednego konwoju zoonego ze
138 jednostek wiozcych onierzy amerykaskiej 24. dywizji piechoty wiadomo
0 wstrzymaniu rejsu w ogle nie dotara. W niedziel o godzinie 9.00 rano by on ju
25 mil na poudnie od wyspy Wight, zdajc w stron kontynentu. Gdyby nie udao
si go zawrci, wyldowaby na brzegu francuskim i da pocztek nieuchronnej katastrofie - zaalarmowani Niemcy zdyliby unikn zaskoczenia - jednego z gwnych punktw planu Neptun".
Wielokrotnie powtarzane prby skontaktowania si z konwojem przez radio zawodziy. Jego szybko oceniano na 8 wzw, morze burzyo si, a nie byo w pobliu
adnego statku, ktry mgby go dogoni. Dopiero lotnicy uratowali sytuacj. Dzielne mae Walrusy, tylnosilnikowe dwupatowe samolociki ruszyy na poszukiwania
1 targane ostrymi szkwaami, z wysokoci 100 stp, tu przed zmierzchem wypatrzyy konwj. Jeden z samolotw w lizgowym locie nad okrtem komandorskim zrzuci
oficjaln, zaszyfrowan, podpisan i ostemplowan informacj z dowdztwa marynarki. Jednak pojemnik z rozkazem chybi celu i wpad do morza. Wtedy pilot Walrusa odrcznie napisa rozkaz zawrcenia do zatoki Weymouth, spuszczenia kotwicy
i zatankowania paliwa. Tym razem kanister wyldowa na pokadzie okrtu. Przez
pewien czas wydawao si, e dowdca konwoju zlekceway w tak nieformalny
i w dziwny sposb dostarczony rozkaz, ale po penych napicia 45 minutach dalszego
rejsu, okrt jednak posusznie zawrci. Katastrofa zostaa zaegnana.
A bya dopiero niedziela 4 czerwca 1944 roku - pocztek stojcych przed naczelnym dowdztwem zada. Potem nadesza wiadomo o zajciu Rzymu przez armi
Clarka, sukcesie wanym z psychologicznego, ale mao istotnym z militarnego punktu widzenia*. Nastpnie do South wiek House przybya kawalkada samochodw Churchilla, napenia zbiorniki paliwem, zmniejszya diabelnie nasze zapasy szkockiej" jak zapisa Butcher - i znikna w szalejcej nad Kanaem burzy o sile huraganu".
Stagg zbudzi si tego ranka po dwch lub trzech godzinach snu w namiocie i w drodze do stacji meteo stwierdzi, e chmury zgstniay, drzewa koysz si w podmuchach wiatru o sile co najmniej 4 stopni. Jego prognoza si sprawdzaa. Opnienie
operacji Neptun" okazao si uzasadnione. Mao tego, jeli pogoda si nie poprawi,
trzeba j bdzie jeszcze raz opni, tym razem o czternacie dni. Ksiyc i pywy
Wymusiyby wwczas cakowit zmian programu operacji. Nieodparcie nasuwao
* Nie mona si zgodzi z autorem i zajcie Rzymu byo sukcesem wanym z psychologicznego, ale mao
istotnym z militarnego punktu widzenia". Byo ono rwnie powanym zwycistwem militarnym (przyp.
T.R.).

562

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

si wspomnienie o tym, co stao si w Dieppe, gdy atak nastpi po uprzednim odwoaniu. Ale Stagg ju wiedzia, e Eisenhower mu ufa i e jego prognoza na ten dzie
niemal na pewno zadecyduje o losie desantu.
W trakcie porannej analizy map pogodowych Stagg zauway, e zimny front przesuwa si w stron Kanau i e przejdzie on nad Portsmouth po poudniu lub w nocy.
Nie bya to jedyna niepomylna oznaka. W gmatwaninie linii na mapie Stagg dostrzeg, e jeden z niw nad Atlantykiem, znajdujcy si wwczas u brzegw Nowej
Funlandii, umacnia si i pogbia, wolno przesuwajc si w kierunku Anglii. Stagg
i Yates z podnieceniem dyskutowali o rozwoju sytuacji, bo jeli ich interpretacja bya
waciwa, to - jak napisa potem Stagg:
...po przejciu frontu chodnego i przed nadejciem niu mg wystpi okres lepszej pogody; a jeli bdzie on wystarczajco dugi i nastpi we waciwym momencie, dwie kluczowe
grupy desantowe mog zdy wyldowa tego samego dnia, to znaczy prawdopodobnie we
wtorek o zmierzchu.

Istniao pewne niebezpieczestwo, e Niemcy take wykryj ten sprzyjajcy aliantom zwrot w pogodzie. Ale jeli przeocz ten szczeg, to utwierdz si w przekonaniu, e za pogoda uniemoliwia inwazj. Neptun" mia szans. Tak - zapisa Stagg
- gdyby moje wnioski byy zasadne i gdyby udao si przekona naczelnego dowdc, eby to wykorzysta, w moment lepszej pogody moe si okaza opatrznociowy".
Jeli Stagg i Yates oczekiwali sw zachty ze strony swojej grupy ekspertw, to
musieli si gboko rozczarowa. Stagg sdzi nawet, e popoudniowa telefoniczna
wymiana pogldw bdzie krtka i radosna". Tymczasem konferencja przeksztacia si w najdusz i najbardziej zaart dyskusj ze wszystkich dotychczasowych".
Wieczorem eksperci zasiedli do swych kabin, woyli hemofony i wczone zostao
urzdzenie deformujce gosy rozmwcw w co, co Stagg opisa jako mody tumu
bezzbnych czonkw rady parafialnej w odlegym zaktku Indochin". Konferencja
rozpocza si w nastroju powanym i wyciszonym. Od jej rezultatw zaleao bowiem, czy desant nastpi we wtorek rano, czy te trzeba go bdzie odoy, ryzykujc
wszelkie wynikajce z opnienia niebezpieczestwa. Ale cho eksperci byli spokojniejsi ni zwykle, nie osignito zgody w kwestii szansy na okres lepszej pogody po
przechodzcych wanie nad Kanaem sztormach. Na og zgadzano si, e aura moe
sprzyja Neptunowi" od popoudnia w poniedziaek 5 do wtorku 6 czerwca. Reszta
bya wielk niewiadom.
O godzinie 21.30 Stagg znw by w pokoju konferencyjnym w Southwick House
i przedstawi ostateczn prognoz. Obecni w napitej ciszy wysuchali jego owiadczenia, e najprawdopodobniej zachmurzenie nie przeszkodzi w silnym i celnym ataku
bombowym z powietrza i ostrzale z morza, co byo pierwszym punktem planu Neptun". Po pnocy za w poniedziaek siom powietrzno-desantowym chmury i wiatr te
nie powinny sprawi kopotu. Utrzymanie pozycji na morzu bdzie trudniejsze, ale
fale i wiatr nie powinny utrudni zadania siom morskim. Krtko mwic, prognoza
Stagga zapowiadaa pogod sprzyjajc Neptunowi", cho dalek od ideau.
Nastpia krtka narada. Ramsay przypomnia dowdcom, e na podjcie ostatecznej decyzji maj zaledwie p godziny. Jeli siy desantowe miay by na wyzna-

W PRZEDEDNIU D-DAY"

563

czonych pozycjach na drugim brzegu 6 czerwca, w D-Day", odpowiednie sygnay

naleao rozesa ju teraz. Zarwno Eisenhower, jak Smith orzekli, e wedug nich
operacj naley kontynuowa, a Smith doda, e odwoanie inwazji teraz oznaczaoby
konieczno podjcia kolejnej prby dopiero 19 czerwca. Wyokrtowanie wojsk desantowych byoby grone tak dla ich bezpieczestwa, jak i morale; zwoka - pad
kolejny argument - odpowiednio skrci czas korzystny dla kampanii na kontynencie
i pozwoli Hitlerowi zapobiec jej dziki uyciu broni V. Tedder zgodzi si z opini
Leigh-Mallory'ego, e przy zapowiadanym zachmurzeniu lotnictwo bdzie miao
zadanie trudne i ryzykowne".
Eisenhower odrzuci jednak gosy sprzeciwu. Zwrci si po prostu do Montgomery'ego i zapyta: Czy widzi pan jakie powody, dla ktrych nie mielibymy wystartowa
we wtorek?" Montgomery odpowiedzia: Nie. Na pana miejscu powiedziabym - naprzd!" Wanie w tym momencie, o godzinie 21.45, gdy wiatr i deszcz tuky o szyby,
naczelny wdz wojsk alianckich podj najwaniejsz chyba decyzj swego ycia. Nie
widz przeszkd, by wyda rozkaz... Nie podoba mi si to, ale tak si sprawy maj... e
nie widz innej moliwoci". Tymi sowy Eisenhower uruchomi operacj Neptun".
Nadal jednak istniaa moliwo, e pogoda si pogorszy i decyzj trzeba bdzie
cofn. Zaplanowano zatem rozstrzygajc konferencj na godzin 4.15 nastpnego
ranka. Stagg zwrci pniej uwag na paradoksalno sytuacji:
(Neptuna") zawieszono przy piknej pogodzie i czystym niebie, a decyzj o jego kontynuowaniu podjto w porywach wiatru i strugach deszczu. Z mojego, meteorologicznego punktu widzenia byo to uzasadnione, ale w oczach niektrych czonkw najwyszego dowdztwa musiao to wyglda co najmniej dziwnie.

W drodze do swojego samochodu wdz naczelny natkn si na Merrilla Reda"

Muellera, jednego z czterech akredytowanych przy jego sztabie korespondentw NBC.
Eisenhower zaproponowa mu przechadzk. Obaj zgodnie weszli pod korony okazaych dbw i - jak to pniej opisa Mueller - Eisenhower kroczy obok niego jak
czowiek ...przytoczony wielkimi troskami", jakby ...kada z czterech gwiazdek na
jego naramiennikach waya ton". Zy nastrj nie opuci go do godziny 4.15 w poniedziaek, gdy przyby na ostatni narad w Southwick House. Zacz si nowy, pracowity tydzie.
Gdy Stagg dotar na konferencj, zauway, e ...wszyscy s w mundurach polowych poza Montgomerym, ktry mia na sobie powy pulower z golfem i jasne sztruksowe spodnie. Stojcy przed nimi Eisenhower wyglda jak zwykle schludnie i nienagannie". Pozostali dowdcy siedzieli w fotelach i na sofach; ...na ich twarzach malowaa si powaga i nikt si nie odzywa". Na znak dany przez Eisenhowera Stagg rozpocz swj raport sowami: Panowie, niewiele si zmnienio od mego poprzedniego
raportu, aczkolwiek nawet te drobne zmiany nastrajaj mnie optymistycznie". W jego
opinii przez prawie cay wtorek pogoda miaa sprzyja rozpoczciu operacji. Potem
warunki miay by zmienne, ale ...nie na tyle ze, by powanie zakci waniejsze
etapy rozwoju operacji". Gdy skoczy mwi, jak wspomina Stagg:
...napicie gdzie si rozwiao, a wdz naczelny i jego koledzy wygldali na nieco rozlunionych. Ja nadal siedziaem sztywno, gdy genera Eisenhower usiad, odwrci si do mnie

564

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 1944

i z umiechem powiedzia: W porzdku, Stagg, jeli ta prognoza si sprawdzi, obiecuj, ie

w odpowiednim momencie oblejemy to".

Spotkanie nie trwao dugo i przed upywem godziny Eisenhower rozesa historyczny sygna do wszystkich dowdcw i do Szefw Poczonych Sztabw w Waszyngtonie, sygna rwnie pamitny jak nelsoskie Anglia oczekuje...", Halcyon
plus 5" zosta ostatecznie i zdecydowanie potwierdzony". D-Day" nastpi we wtorek, 6 czerwca. Na dobre czy na ze, Neptun" unis swj trjzb do ciosu.
Owej niedzieli, 4 czerwca 1944 roku za kulisami spektaklu Neptuna" rozgrywa
si inny dramat. Premier posa po de Gaulle'a leccego prywatnym samolotem Churchilla z Algieru do Londynu. Byo wielce prawdopodobne, e w chwili, gdy postawi
stop na ziemi brytyjskiej, zostanie natychmiast aresztowany. Niejaki Dufour wysun
przeciwko niemu oskarenia natury kryminalnej, a sprawa bdca kulminacj przecigajcych si nieporozumie midzy de Gaullem a Brytyjczykami zaognia si jak
nigdy dotd.
Dufour wedug opinii gaullistw by agentem MI-6 prbujcym przenikn do
komrek wywiadu francuskiego w Londynie. Kiedy Francuzi odkryli, e poda o sobie faszywe dane, postawili go przed gaullistowskim sdem wojennym i uwizili we
francuskim obozie jenieckim w Camberley pod Londynem. Dufour zdoa jednak uciec
i skierowa do brytyjskiego sdu skarg przeciwko de Gauelle'owi i innym przywdcom francuskim, twierdzc, e by le traktowany w Camberley. Wadze brytyjskie
nie byy wadne ukrci eb sprawie; raz wniesione oskarenie musiao zosta rozpatrzone przez sd, chyba e powd wycofaby skarg. Poniewa w owym czasie de
Gaulle nie mia oficjalnego statusu przedstawiciela jakiego rzdu, Brytyjczycy nie
mogli mu zagwarantowa immunitetu, ani przeciwdziaa aresztowaniu go po powrocie do Anglii i postawieniu przed sdem, co w przypadku uznania go winnym,
skoczyoby si wizieniem.
Uprzedzony o oskareniu w swej kwaterze w Algierze de Gaulle rozzoci si na
t kolejn prb zmieszania go z botem". Poinformowa Foreign Office, e uwaa
spraw za zniesawienie" i sprawa przycicha a do marca 1944 roku, gdy znw go
uprzedzono, e ma j rozpatrzy sd angielski. De Gaulle odpowiedzia wasnym oskareniem. W pocztkach roku 1943 Stephane Manier, zatrudniony przez gaullistw przy
nadawaniu audycji do okupowanej Francji z nadajnika BBC w Akrze, wrci do Anglii i jako cudzoziemiec, zosta zatrzymany w celu przesuchania przez brytyjskie
wadze bezpieczestwa. Manier zmar - Brytyjczycy nie wiedzieli, e by powanie
chory psychicznie lub na malari, a moe na obie te choroby rwnoczenie - i jego
syn, oznajmi de Gaulle, ma zamiar wnie skarg przeciwko wszystkim oficerom
MI-6 na terytorium francuskim, a take przeciwko samemu Churchillowi i caemu
rzdowi brytyjskiemu. Jeli Anglicy mog aresztowa de Gaulle'a, on moe aresztowa Churchilla.
De Gaulle twierdzi, e nigdy nie sysza o aferze Dufoura" i e jest ona jakim
niewydarzonym wymysem. Nie mia racji. Dufour nie wycofa skargi i 1 czerwca,
gdy wiat zachodni przygotowywa si do rozpoczcia najbardziej niebezpiecznej
operacji wojskowej w dziejach wiata, Gabinet Wojenny musia postanowi, czy
w ogle pozwoli de Gaulle'owi na powrt do Anglii. Nikt nie wtpi, e by on tym,

(V PRZEDEDNIU D-DAY"

565

za kogo si uwaa - prawdziwym przywdc Francji. Ale te nikt nie mg przewidzie, jak na jego uwizienie lub wygnanie zareaguje francuski ruch oporu i cay nard francuski. W kocu zdecydowano, e na czas inwazji jest potrzebny w Londynie,
przynajmniej po to, aby uwiarygodni rozkazy SHAEF dla francuskiego ruchu oporu,
a take zwrci si przez radio do Francuzw o zachowanie spokoju. Co jednak zrobi ze spraw Dufoura, ktra miaa wanie trafi na wokand? Utworzono specjaln
komisj rzdow do jak najszybszego zaatwienia kwestii. Dufourowi zaoferowano
tysic funtw szterlingw za wycofanie skargi. Chyba musia si zgodzi, gdy de
Gaulle po przybyciu 4 czerwca do Londynu nie zosta aresztowany.
Przywdca francuski uda si natychmiast do Southwick House na umwione spotkanie z Churchillem. Premier brytyjski przedstawi mu tylko oglny zarys operacji
Neptun", ale zakazujc mu swobodnych kontaktw z kwater gwn w Algierze,
urazi go brakiem zaufania. Potem de Gaulle spotka si z Eisenhowerem i - jak to
potem przedstawi Butcher: ...Ike oprowadzi ich po pokoju operacyjnym, po skrztnym usuniciu i zakryciu pewnych szczeglnie wanych materiaw". Pokaza de
Gaulle'owi kilka map i objani plan Neptun", jednak na wszelki wypadek powiedzia przywdcy francuskiemu, e ldowanie aliantw w Normandii jest wybiegiem,
a gwny desant nastpi w Pas de Calais. Eisenhower nie przepuci okazji dodania
planowi Fortitude" jeszcze jednego kolorku prawdy.
Udzia de Gaulle'a w operacji Neptun" mia by ograniczony do niezbdnego
minimum, ale z uwagi na jego mir wrd Francuzw Eisenhower wrczy mu kopi
przemwienia do narodu francuskiego, ktre - jak mia nadziej - de Gaulle zechce
osobicie wygosi. Jednak de Gaulle odrzuci je, jako zbyt miakie. Wyjani Eisenhowerowi, e wedug niego zbytnio podkrela posuszestwo Francji wobec rozkazw
alianckich. Podobne obiekcje wysun wobec ordzia, jakie Eisenhower zamierza skierowa przez radio do wszystkich Francuzw, gdziekolwiek si znajdowali, wzywajc
ich do wypeniania rozkazw SHAEF. Tego Ike'owi byo za wiele. Mia inne sprawy
na gowie i przekaza de Gaulle'a Smithowi. Dumny Francuz odrzuci propozycj
Churchilla wsplnego powrotu do Londynu pocigiem i wraz ze swymi oficerami
opuci Southwick samochodem.
W Londynie de Gaulle'a otoczono cis, cho dyskretn obserwacj. Chciano si
przekona, czy dotrzymuje sekretw D-Day". Jednoczenie McClure, szef wojny psychologicznej Eisenhowera, szef PWE - Lockhart oraz Churchill i Eden namawiali go
do odczytania przygotowanego przemwienia. De Gaulle nie ustpowa. W kocu
zgodzono si, by przemwi do Francuzw wasnymi sowami. Nieustpliwo de
Gaulle'a, w tej i innych sprawach zwizanych z wyzwoleniem jego ojczyzny, bya
jednym z najbardziej zadziwiajcych przykadw manii wielkoci w dziejach drugiej
Wojny wiatowej*.
Jednak w cigu ostatnich kilku godzin przed samym D-Day", w jednej sprawie
de Gaulle okaza przychylno. Chodzio o draliw i delikatn kwesti dziaa, jakie
zostan narzucone francuskiemu ruchowi oporu w celu wsparcia operacji Neptun".
3
0 maja Gubbins i Bruce otrzymali z najwyszego dowdztwa instrukcje nakazujce
J
rn wszczcie nadawania wszystkich 325 messages personelles dotyczcych pocztko* W opinii o gen. de Gaulle'u przebija si pogld autora o nadrzdnoci Brytyjczykw nad Francuzami. Gen.
Gaulle po prostu zwalcza wszystko to, co sprowadzao Francj do roli pizedmiotu (przyp. T.R.).

de

566

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC 194i

wej fazy inwazji. W rezultacie 1 i 2 czerwca wieczorem zostay one wyemitowane

A przy tym, cho bardzo si tego obawiano, ich zakres, jak pokazaa Ultra", nie zaalarmowa Niemcw o nadchodzcej inwazji. W przededniu D-Day" pozostao jeszcze zadanie poinformowania Koeniga, a za jego porednictwem de Gaulle'a, e nadszed czas nadania w caoci drugiej czci messages personnels, tej, ktra oznaczaa
przystpienie do akcji.
Wieczorem w gabinecie Gubbinsa zadzwoni telefon. By to Buli. Gubbins mia zada zgody" Koeniga na wyemitowanie rozkazw bojowych. Rozmowa bya czcz
formalnoci, gdy rozkazy zostay ju rozesane. Gubbins wspomina potem sw
reakcj: Buli wiedzia, e to moe wywoa powstanie narodowe we Francji, nie mwic o tym, co mogli zrobi Francuzi w Londynie. Rozkazy musiay jednak zosta
wydane. To bya konieczno operacyjna - jedna z tych okropnych rzeczy jakie w czasie wojny naczelne dowdztwo musi robi, nawet wbrew sobie".
W towarzystwie Bruce'a z OSS Gubbins uda si do kwatery Koeniga na Queen
Ann Street, w cichym zaktku zabudowanym wykwintnymi domami, tu obok siedziby MI-6. Gubbins z powag wyjani cel wizyty. Czy Koenig zamierza sprzeciwi
si wysaniu messages personells en massel Koenig wiedzia, e stoi przed faktem dokonanym i pozwoli sobie na chwil zastanowienia. Nastpnie owiadczy, e Francuski
Komitet Wyzwolenia Narodowego nie moe i nie bdzie si sprzeciwia. Pniej wyjani swoje racje: Ten potok depesz mg u niektrych agentw wywoa wraenie
[e alianci wzywaj do] oglnonarodowego powstania. Ale [wiedziaem, e] jeli agenci
zastosuj si do rozkazw [nic takiego si nie stanie]". Potem doda:
...te rozkazy... byy tak pomylane, by: a) jak najduej utrzyma niepewno co do miejsc
ldowania aliantw, b) maksymalnie pomiesza wrogowi szyki i za jednym zamachem uniemoliwi zgrupowanie... armii nieprzyjacielskiej, c) zdemoralizowa wroga, aby przesta
si czu bezpieczny na naszym terytorium...

W pierwszych godzinach i dniach nastpujcych po H-Hour" francuski ruch oporu

mia da z siebie wszystko. I nie wolno mu byo zawie.
W momencie swej heroicznej zgody Koenig w duym stopniu uratowa honor francuski w tej wojnie. Gubbins i Bruce zasalutowali i wyszli.
Gdy dwaj mczyni wracali do swych kwater, dziwny, nieludzko brzmicy gos
spikera recytowa na falach BBC list rozkazw bojowych, powtarzanych wolno, ze
zowieszczym akcentem na kad sylab: Wij jest ssakiem!...Krokodyl jest spragniony!... Doktor grzebie wszystkich swoich pacjentw!... Hora ma czerwon szyj!... Mam
nadziej spotka ci dwukrotnie, kochanie, na Pont d'Avignon... Jacuec potrzebuje
Melpomeny!... Moesz teraz potrzsn drzewem i zbiera gruszki!... W Perpignan
pomidory dojrzay do zerwania!... Oleandry na Poudniu s wspaniae!" Gos dudni
przez prawie ca godzin. Wrd nadawanych wiadomoci odczytano take drug
linijk wiadomego wiersza Paula Verlaine'a.
Wszystko wskazywao na to, e Niemcy nie zareagowali na messages personnels
serii alarmowej; byy one zreszt nadawane do czsto. Jak jednak zareaguj na messages d'action? A zwaszcza na Verlaine'a? Czy postawi swe armie w stan pogotowia?
Czy wyl w powietrze samoloty? Czy ka wyj w morze cumujcym w portach
norweskich i francuskich E-bootom, okrtom podwodnym i niszczycielom? Czy ob-

jV PRZEDEDNIU D-DAY"

567

sadz wojskiem wszystkie punkty obrony? Czy skieruj w stron wybrzea odwody
pancerne? Cigle jeszcze mieli do czasu na przygotowanie od rki wielkiej batalii.
Nigdy przedtem doniesienia Ultry" nie byy tak dokadnie studiowane.
W godzinach bezporednio poprzedzajcych D-Day" do kwatery Eisenhowera
dotar przynajmniej jeden znaczcy przekaz z Ultry". By to rozszyfrowany nocny
raport meteorologiczny Luftwaffe. W dugim sygnale nadanym w kodzie szeciocyfrowym, jednym z najtrudniejszych do zamania dla maszyny Turinga, Luftwaffe zapowiadaa, e przez okres aktualnej fazy ksiyca i pyww nad Kanaem La Manche
utrzymaj si niekorzystne warunki pogodowe. Niemcy najwyraniej nie zwrcili
uwagi na zapowiadan przez grup Stagga przejciow popraw pogody. I prawdopodobnie wykluczyli moliwo uderzenia tej nocy.
Meteorologiczny meldunek Ultry" przynajmniej do pewnego stopnia uspokoi
dowdztwo alianckie. Ale inny, pochodzcy z Operacyjnego Centrum Wywiadowczego Foorda wywoa alarm. Agenci Brissexa obserwujcy bataliony czogw dywizji Panzer Lehr" w pobliu Orleanu zaobserwowali ruch na szlaku kolejowym, sugerujcy przygotowania do odjazdu. Cikie czogi adowano do pocigu w Chateaudun, a na jednym z dworcw w pobliu Orleanu widziano szeregi platform czogowych zaadowanych po brzegi artyleri przeciwlotnicz, co zwykle oznaczao zamierzony lub przeprowadzany wymarsz. W pospiesznym raporcie dla Bulla w Southwick House, Foord napisa: wiadkowie twierdz, e dywizja (jest) w trakcie przegrupowania... nie jest jasne, dokd (ma) si uda".
Co si szykowao? Czy Rundstedt i Rommel co zwszyli? Czy Panzer Lehr"
przygotowywaa si do wymarszu w kierunku Normandii? Nikt nic nie wiedzia,
a Ultra" milczaa. Dla najwyszego dowdztwa w Southwick House i dla Menziesa,
ktry spdzi wiksz cz nocy na Broadwayu w centrum radiowym MI-6, milczenie Ultry" byo zarazem uspokajajce i zowrbne. Gdyby Niemcy zmierzali na spotkanie wojsk inwazyjnych, powietrze trzeszczaoby od sygnaw. Chyba e wszystkim jednostkom nakazano cisz radiow.
W Store^s Gate, kwaterze gwnej LCS, w podziemiach Westminsteru, Bevan i Wingate dugo w noc czuwali. Aby rozadowa nieznone napicie, Wingate czyta fragmenty z The World Crisis" Churchilla, ksiki, ktra przez ca wojn, a do tej krytycznej chwili, wywieraa przemony wpyw na polityk brytyjsk. Jego wzrok pad
na fragment, w ktrym Churchill skada hod ludziom z krlewskich wojsk brytyjskich ...onierzom, ktrzy jak mczennicy padali tysicami na polach bitwy nad
Somm w roku 1916". Czy masakra miaa si powtrzy na polach Normandii? Jeli
a
kcje Fortitude" i Quicksilver" si powiody, to istniaa szansa, e tak si nie stanie.
Co przy zgrywaniu tajnych i decepcyjnych planw operacyjnych dla inwazji zrobili
nie tak, jak naleao? Czego zaniedbali? Co przeoczyli? Takie myli kryy po gowach Bevana i Wingate'a, jednak z niewytumaczalnych powodw Wingate, jak potem wspomina, zacz nagle mwi o zaletach zotego rodka.
W koszarach Gwardii Konnej, Brooke, czowiek, ktry chyba bardziej ni ktokolwiek inny ksztatowa strategi wojny, tego wieczoru zapisa w swym dzienniku:
'-Jestem bardzo niespokojny... W najlepszym razie wielu ludzi, zwaszcza tych, ktrzy
nie zdaj sobie sprawy z kopotw, poczuje si zawiedzionych w swoich oczekiwaniach. W najgorszym razie bdzie to najbardziej upiorna katastrofa w tej wojnie. Prosz Boga, eby ju byo po wszystkim".

568

jy PRZEDEDNIU D-DAY"

569

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERW1EC1944

Nie wiadomo, co tej nocy robi Marshall, ale Roosevelt spdzi wieczr w Biaym
Domu, gdzie wreszcie mg powiedzie pani Roosevelt, e D-Day" rozpoczyna si
nastpnego ranka. rodki bezpieczestwa narzucone amerykaskiej prasie i radiu byy
bowiem takie, e tylko dziesi osb spord 135-milionowego narodu wiedziao, e
wielka flota desantowa wypyna ju ze wszystkich portw angielskich od Spurn
Head do Skerries.
Churchill spdzi wieczr w swym mieszkaniu w Storey's Gate, pijc brandy w towarzystwie swego sekretarza, Jocka Colville'a. Wszyscy, ktrzy widzieli go tej nocy,
wspominali, e uparcie milcza, pogrony w ponurych mylach.
We Francji byy to najgortsze Zielone witki od lat. Opadajce ku Sekwanie tereny Ule de France byy wysuszone socem, a parne noce nie daway wytchnienia.
Jednak wczesnym rankiem 4 czerwca pogoda zaamaa si i nad dachami Chateau de
La Roche Guyon przetoczya si burza. Gdy Rommel wsta o wicie, tereny zamkowe
byy zasane limi i gaziami, a gdy robi toalet, deszcz wci jeszcze ciko tuk
o szyby. Walter Stoebe, meteorolog Luftwaffe, zapowiada na najblisze dni okres zej
pogody, co z uwagi na wiato ksiyca i pywy wykluczao aliancki desant. Wedug
Kriegsmarine, alianci nie mogli podj adnej wikszej poczonej operacji przez najblisze dwa tygodnie. Burza wok zamku potwierdzia prognoz Stoebego i Rommel postanowi, e nastpnego dnia wybierze si do Niemiec, by porozmawia z Fuhrerem o dysponowaniu wojskami pancernymi. Chcia te spdzi z on dzie jej
urodzin.
Jedno byo pewne - z Anglii nadchodziy niepokojce sygnay. Z jednej strony trwaa
cisza radiowa, a nikt tak jak Rommel nie wiedzia, e na pustyni to wanie najczciej
zapowiadao atak. Od marca kilkakrotnie zdarzay si takie okresy ciszy i okazywao
si, e byy one czysto treningowe - albo miay niepokoi Wehrmacht i przeszkadza
mu w pracach nad umocnieniem Wau Atlantyckiego. Wobec niesprzyjajcej pogody
i to podejrzenie zostao odrzucone.
W niemieckim dowdztwie na Zachodzie powszechne byo przeczucie bliskoci
wielkich wydarze. W raporcie noszcym dat 4 czerwca Krancke pisa, e chocia
rozpoznanie powietrzne w maju nie dao jasnego obrazu przygotowa aliantw, ...wtpi, czy wrogowi udao si zgromadzi wystarczajco siln flot desantow". W swej
tygodniowej ocenie dziaa wywiadu z tego samego dnia, Rommel naciska na natychmiastowe podjcie lotw zwiadowczych nad portami poudniowej i poudniowo-zachodniej Anglii, jednak zapowiadany dla Kanau przeduajcy si okres zej
pogody chwilowo uniemoliwi takie dziaania. Warunki pogodowe spowodoway
powstanie na Kanale fali sztormowej o wysokoci 5-8 stp, w mniemaniu Niemcw
wykluczajcej atak z morza. Prognozy zapowiaday wiatry o sile 6 stopni nad Pas de
Calais i 7 stopni nad Cherbourgiem przy podstawie chmur wahajcej si od 900 do
1800 stp - to z kolei miao uczyni niemoliwym desant spadochronowy.
I tak 5 czerwca 1944 roku o godzinie 6.00 rano Rommel uda si na urlop. Wraz ze
swym adiutantem Langiem i oficerem operacyjnym Tempelhofem, z zaufanym kierowc Danielem, odjecha zamkow alej lipow, a nastpnie wiejskimi drogami w kierunku gwnej szosy. Gdy pdzi w stron swego domu w pobliu Herrlingen, jego
sztab poinformowa OKW w Berchtesgaden, e armie maj pozosta na swoich stanowiskach i przez czas zej pogody zapa nieco oddechu po dugim okresie wzmoonej

gotowoci. OKW zostao rwnie poinformowane, e operacje powietrzne aliantw

nadal wskazuj na poprzednio zakadany gwny cel inwazji" - na Pas de Calais.
Tego samego dnia Rundstedt donosi: Systematyczne kontunuowanie i zauwaalna intensyfikacja atakw powietrznych wroga wskazuje na coraz bardziej zaawansowany stan gotowoci do desantu". W dalszej czci raport zawiera oceny moliwoci realizacji desantu:
Gwny front midzy Skalda i Normandi wci pozostaje najbardziej prawdopodobnym
miejscem ataku. Nie wyklucza si jego rozcignicia wzdu pnocnego wybrzea Breatanii, a do Brestu. Gdzie - w obrbie tej strefy - wrg podejmie prb ldowania, jest wci
niejasne.

Rundstedt zakoczy raport sowami: Jak na razie, nic nie zapowiada bliskiej inwazji".
Byo cakiem jasne, e nikt w OKW nie podejrzewa, e inwazja jest ju faktem.
A najmniej sam Hitler. W jego kalendarzu na 5 czerwca bya zaplanowana konferencja na temat importu wolframu z Portugalii, a poudniowa konferencja OKW bya
niemal w caoci powicona udanemu odwoaniu 10. armii na froncie woskim. Potem Hitler mia dug narad z reichministrem Speerem dotyczc zason dymnych
na mostach na Renie, nastpnie uczestniczy w jeszcze jednej konferencji, na ktrej
omwiono budow ciarwek z silnikiem Diesla, a wreszcie zosta poddany przez
swego lekarza badaniu odbytu - wci bowiem dokuczay mu zbierajce si w jamie
brzusznej gazy.
Cae dowdztwo niemieckie byo jednomylne w ocenie, ktra - niezalenie od
chci aliantw - wykluczaa dokonanie inwazji w pierwszym tygodniu czerwca.
Hitler, Rundstedt, Rommel, Krancke nie mieli najmniejszego pojcia, e flota desantowa liczca ponad 6 tysicy okrtw jest ju na morzu. Rundstedt mg nie wiedzie,
e w czasie sztormw nad Kanaem wystpi krtki okres lepszej pogody, wystarczajco jednak dugi, by umoliwi inwazj, choby nawet warunki byy gorsze, ni Niemcy uwaali za konieczne dla wielkiego desantu z morza. Przewaga aliantw w mao
nagonionej wojnie meteorologicznej systematycznie pozbawiaa Niemcw moliwoci prognozowania tak subtelnych zmian. A tylko dla ukrycia tej drobnej, subtelnej
zmiany toczya si caa wojna meteorologiczna.
Z powodu pogody odwoano dziaania powietrzne i morskie, ktre mogyby wykry zblianie si wrogiej armady. Nikt jednak nie zameldowa, e jedna grupa alianckich traowcw ju toruje przejcia w zaporach minowych uoonych w poprzek szlaku konwojw, zmierzajcych do pla Utah" i Omaha" i widocznych z cypla pwyspu Cherbourg w pobliu latarni morskiej Barfleur. Z powodu pogody oficerowie
dostali przepustki i nie odwoano gry wojennej w Rennes, w ktrej miao uczestniczy
wielu czonkw dowdztwa armii i dywizji z Normandii. I to z powodu pogody Rommel mia by nieobecny na stanowisku, po raz trzeci, w momencie decydujcym dla
historii swego kraju. Cho w przededniu D-Day" Niemcy byli w znacznym stopniu
wyprowadzeni z rwnowagi w rezultacie realizacji planw Bodyguard" i Fortitude", ale gdyby nie pogoda, byliby w pogotowiu i czekali na desant.
Jednak aden okrt podwodny, aden samolot, adna stacja radarowa, aden oficer ani onierz potnego Wehrmachtu nie zauwayli zbliania si najwikszej floty

570

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC J 9 < <

^PRZEDEDNIU D-DAY"

571

dunek potraktowano zatem bardzo powanie. (Rundstedt) postanowi przekaza t wiadomo wraz z oglnym ostrzeeniem wszystkim jednostkom i agentom w zagroonym rejonie.

Zimmermann powiedzia potem: Grupa Armii B, powiadomiona o tym meldunku, otrzymaa rozkaz (od Rundstedta) ogoszenia Alarmstufe II (najwyszej gotowoci) w caej strefie przybrzenej". Podobne instrukcje wysano do Grupy Armii G na
poudniu Francji drog telefoniczn, a dla potwierdzenia rwnie telegraficzn. To
wszystko zostao wykonane, powiedzia Zimmermann, tu po pnocy, zanim dotary jakiekolwiek meldunki o ldowaniu we Francji. Zatem, jeli wierzy wersji Zimmermanna, caa grupa armii niemieckich, cznie z marynark i lotnictwem, powinna
by w stanie maksymalnej gotowoci w chwili ldowania pierwszych alianckich spadochroniarzy. Tak jednak nie byo.
Pukownik Anton Staubwasser, szef wywiadu Rommla, penicy tej nocy sub
w Chateau de La Roche Guyon, opowiedzia podczas przesuchania inn historyjk.
Mniej wicej o godzinie 22.00 - zeznawa Staubwasser - trzeci oficer sztabu generalnego
15. armii poinformowa mnie telefonicznie, e ponownie usyszano jedno z tych zaszyfrowanych sw i e w zwizku z tym 15. armia zostaa w sposb niezaleny postawiona w stan
pogotowia. Natychmiast zameldowaem o tym (Speidlowi)... i biorc pod uwag okolicznoci, e sztab Grupy Armii B nie mia adnych danych [podkrelenie Staubwassera], pozwalajcych na ocen wanoci otrzymanych przed chwil zakodowanych informacji, rozkaza mi uzyska decyzj (ze sztabu Rundstesta), by postawi siy Grupy Armii i 7. armii
w stan pogotowia.

W tym czasie Speidel wydawa w zamku mae przyjcie dla swego szwagra,
dr. Horsta, i dla przyjaciela Rommla, Ernsta Juengera. W rzeczywistoci byo to spotkanie Schwarze Kapelle" i obecni rozmawiali duo o projekcie pewnego 22-stronicowego dokumentu, przygotowanego przez Juengera, filozofa i pisarza, na prob jak twierdzi Speidel - Rommla, ktry Rommel chcia wykorzysta jako podstaw do
wynegocjonowania zawieszenia broni z Angli i Ameryk. Zgodnie z rozkazami
Speidla, Staubwasser nawiza kontakt z kwater Rundstedta i powiedzia potem przesuchujcym go Amerykanom: W czasie rozmowy, jaka si wywizaa i ktr prowadziem osobicie, oficer sztabu do zada specjalnych po krtkiej chwili zakomunikowa mi rozkaz OB-West, w ktrym kazano nam odstpi od stawiania si w stan
Pogotowia". To by powd, przynajmniej zgodnie z tym, co twierdzi Staubwasser, e
w
rejon inwazji, to znaczy do 7 armii nie przekazano adnego alarmu, a w rezultacie
armia ta nie przesaa adnego rozkazu do 84 korpusu, stojcego na odcinku pla,
ktre alianci nazwali Utah" i Omaha" oraz wikszej czci sektora brytyjskiego.
Dopiero o godzinie 2.15 w nocy 7. armia postawia swe dywizje w stan najwyszego
Pogotowia - w tym czasie aliancki desant powietrzny by ju w drodze.
Jak wyjani zasadnicz rnic w relacjach z przebiegu wydarze midzy sztabami Rundstedta i Rommla? A zwaszcza ciekawe, kim by oficer sztabu do zada specjalnych", ktry rozkaza Staubwasserowi nie alarmowa wojsk? Hitler by potem
Przekonany, e byli to albo zdrajcy, albo brytyjscy szpiedzy dziaajcy w OB-West.
Twierdzi, e dysponuje dowodami na to, e Anglicy podstawili kogo na miejsce Hansa

572

AKCJE TAJNE IDECEPCJA, STYCZE-CZERWIEC1944

barona von Boineburg-Langsfelda, komendanta Wielkiego Parya i czonka Schwarze Kapelle", ktry najwidoczniej w momencie inwazji by na urlopie. Hitler zada}
odpowiedzi na pytanie, dlaczego tak wielu dowdcw polowych i sztabowych by}0
nieobecnych na swoich stanowiskach wanie tej nocy, dlaczego na nastpny dzie
zaplanowano gr wojenn w Rennes, dlaczego 15. armi postawiono w stan pogotowia, a 7. armii nie. Zachowanie Speidla tego wieczoru stao si przedmiotem ledztwa
Gestapo, a on sam zosta aresztowany pod zarzutem popenienia zdrady. Pytano, dlaczego tej akurat nocy podejmowa czonkw Schwarze Kapelle", sugerowano, e nie
zaalarmowa 7. armii, poniewa chcia, by alianci wyldowali, zajli Francj i Niemcy
i uratowali Europ Zachodni i rodkow przed dalszymi zniszczeniami. Pniej pady nawet przypuszczenia, i w nagrod za jego plany alianci, a cilej mwic Amerykanie, dali mu po wojnie wysokie stanowisko w NATO. Nie istnia nawet najmniejszy dowd na poparcie tych zarzutw i podejrze; przeciwnie byo mnstwo dowodw absolutnej lojalnoci Speidla wobec ojczyzny, jeli nie wobec reimu nazistowskiego.
Nie istniej rwnie dowody mogce wiadczy o tym, e brytyjski agent przenikn do OB-West, cho krya plotka, e pewien specjalista od jzyka niemieckiego
i od spraw wojskowych, agent aliancki, przeszed operacj plastyczn, aby upodobni si cakowicie do ktrego z oficerw niemieckich. To wanie ten agent, jak gosia
owa plotka, nakaza Staubwasserowi odstpi od alarmowania 7. armii, sprowokowa wysanie pewnych kluczowych niemieckich oddziaw bojowych w zym kierunku, a nawet udao mu si podoy Rundstedtowi faszyw kopi planu Neptun",
mwicego, e gwny atak nastpi w Pas de Calais, a nie w Normandii. Niezalenie
od tego, jak nieprawdopodobn moe si wyda ta historia, nie jest wykluczone, e
Menziesowi udao si w tym czasie przenikn do wysokiego dowdztwa niemieckiego w Paryu. Major Alexander Scratchley, oficer operacyjny SAS, opowiada, e
tu przed zakoczeniem wojny w Europie otrzyma rozkaz zaplanowania pilnego
wycofania pewnego agenta brytyjskiego, ukrywajcego si w jednym z portw nad
Kanaem. Grozia mu mier ze strony francuskich patriotw, zarzucajcych mu szpiegostwo dla Niemcw. Widziano go, jak dowiedzia si Scratchley, ...jadcego przez
Pary w towarzystwie Rundstedta, Goeringa i innych niemieckich notabli". Operacj
przygotowano, ale tu przed jej rozpoczciem zostaa odwoana, gdy Francuzi zdyli wykona wyrok.
Jeszcze innym wyjanieniem sprzecznych relacji z wydarze w sztabach Rundstedta i Rommla mogy by kopoty z cznoci i nieporozumienia - lub faszowanie
zezna i dokumentw przez oficerw chccych unikn odpowiedzialnoci za upienie czujnoci wojsk niemieckich. Niezalenie od przyczyn, mot Opatrznoci" - jak
kiedy kajzer nazwa armi niemieck - tej nocy by niegrony. Wojsko byo na swych
zwykych stanowiskach na froncie normandzkim. W St. L w porze, gdy naleao
chwyci za bro, sztab 84. korpusu bawi si na urodzinowym przyjciu swego dowdcy, generaa Ericha Marcksa. Cz dowdcw dywizji wchodzcych w skad
korpusu bya w drodze do Rennes, na gry wojenne. W Le Mans, gdzie znajdowaa si
gwna kwatera 7. armii, dowdca, genera Friedrich Dollmann, przed wyjazdem do
Rennes rozkaza swemu szefowi sztabu, generaowi Maxowi Pemselowi, odwoa
rutynowy alarm zaplanowany na t noc, poniewa onierze, jak powiedzia, potrzebuj snu. Krancke opuci sw kwater w Paryu i by w drodze do Bordeaux na

tf PRZEDEDNIU D-DAY"

573

inspekcj bazy okrtw podwodnych. Rommel dotar do swego domu w Szwabii,

pod Herrlingen, zjad obiad z on i synem Manfredem i poszed na godzin do swego gabinetu, gdy chcia naszkicowa memorandum dla Hitlera na temat dowodzenia wojskami pancernymi. Rundstedt zjad obiad w swej kwaterze i poszed spa.
W Berchtesgaden noc bya gwiadzista i pogodna i po spdzeniu czci wieczoru
a
suchaniu
pieni w towarzystwie swej kochanki Ewy Braun, Hitler zay rodek
n
nasenny. Proszek zacz dziaa, gdy Buli w Southwick House nada kolejny historyczny sygna - Adoration od godziny 2.00". By to sygna ze scenariusza Fortitude" Drog akcji radiowej chciano zasugerowa Niemcom, e gwne dziaania wojskowe w rejonie FUSAG na wysokoci Pas de Calais zaczn si w momencie, gdy
pierwsze fale desantu powietrznego wylduj w Normandii. Siy desantu morskiego
wchodziy do zatoki Sekwany. Powietrzne transportowce i bombowce, wykrywacze
odzi podwodnych i myliwce nocne wdary si w cisz nieba, lecc w kierunku drugiego brzegu. Za chwil miaa wybi godzina H" dla Neptuna". Dowdztwo naczelne nie mogo ju nic wicej zrobi. ladem Hitlera, Montgomery i Eisenhower
poszli si przespa.

CZ V

Od Normandii
do Nemesis
6 czerwca-20 sierpnia 1944
W szstym dniu czerwca... Dokadno nazwiecie
Przesad, lecz ja tej przesady broni;
Wymieniam zawsze miesic, rok, stulecie.
Daty to stacje, gdzie los zmienia konie,
Historia czyni zwrot, za czym po grzbiecie
Ludw i mocarstw pdzi w wielkim gonie.
Nie zostawiajc nic, prcz chronologii
I mszy aobnych pod znak teologii.
W owej godzinie, w ktrej dzie ju kona,
A wic o sidmej albo wczeniej moe...
Lord Byron Don Juan"
(w tumaczeniu Edwarda Porbowicza)

"D-Day"
Byo jedenacie minut po pnocy, gdy pierwsza grupa operacyjna w ramach planu
Titanic" wyskoczya ze Stirlinga leccego na wysokoci 3000 stp nad Pwyspem
Cherbourskim. Pierwszy opuci samolot porucznik Noel Poole, urzdnik bankowy
z Somerset, sucy w oddziaach specjalnych si powietrznych. Skoczy i wyldowa
- oguszony - na ce okoo 5 mil na zachd od St. L przy drodze do Coutances. Lea
w mokrej trawie, zwolna przychodzc do siebie, potem odszuka koszyk z gobiem
przymocowany do swego ekwipunku. Napisa wiadomo dla Londynu, umieci
w cylindrze przymocowanym do nki ptaka i wypuci go. Sygna brzmia: Od Sabu
15 (Titanic 4) do HQ Aitps. NHP/1. Uderzyem w dzwon, opuszczajc samolot,
odniosem niewielk kontuzj przy ldowaniu". Potem nastpowa krtki opis sytuacji.
By pierwszym onierzem alianckim ldujcym w D-Day" i jego meldunek by pierwszym z miliona wysyanych z Francji do Anglii w czasie trwania operacji Neptun".
O godzinie 10.00 rano nastpnego dnia gobia znalaz wiejski policjant w pobliu
Stokenchurch w Buckinghamshire.
W kilka minut po Poolu i jego ludziach, druga grupa Titanic", dowodzona przez
kapitana Harry'ego Chicken" Fowlesa ldowaa mniej wicej w tym samym rejonie,
podczas gdy w grze - by sprawi wraenie, e tych omiu ludzi stanowi czowk
brygady desantowej - nadlatyway inne Stirlingi, by zrzuci 2000 lalek", jak je potem
ochrzcili Niemcy, manekinw spadochroniarzy w skali 1:2. Gdy otworzyy si spadochrony lalek", wraz z nimi zaczy spada na ziemi setki racowych bomb i na
podobiestwo wiec rzymskich wystrzeliy w niebo rakiety owietleniowe i sygnaowe. Zaczy eksplodowa tysice symulatorw udajcych wystrzay karabinowe i terkot broni maszynowej. W tym samym czasie Poole, Fowles i ich ludzie ustawiali skrzynki, z ktrych dochodziy nagrane i wzmocnione dwiki jeszcze wikszej strzelaniny
zmieszane z guchymi odgosami wybuchw bomb, przeklestwami onierzy i komendami. Potem, po mniej wicej 30 minutach na ki wrcia cisza, gdy Poole i Fowles
Wr
az ze swymi ludmi cichcem si wynieli, by szuka schronienia w pobliskich
sadach.
Podobne operacje miay miejsce w Yvetot i Harfleur w pobliu Hawru; wzdu
dr
g midzy Losoeux i Evreux; wok Foret d'Ecouves, koo Foret de Cerisy, w okolity Lessay, Villedieu-les-Poeles i St. Hilaire-du-Harcourt. Wysyp niby-ldowa komPanii, a nawet brygad spadochronowych mia miejsce wszdzie tam, gdzie stacjonoway znaczne oddziay niemieckie. Ich celem byo zaangaowanie lokalnych zgrupowa taktycznych i jednostek antydesantowych w przeszukiwanie terenu, podczas gdy

578

D-DAY"

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA I944

rzeczywiste siy alianckie ldoway i zakaday przyczki midzy Montebourg i ca_

rentan i w pobliu kanau Orne. Lalki" i imitatory haasu miay dezorientowa niemieckie dowdztwo w Paryu przez kilka najbliszych godzin. Znaczenie akcji litanie" dla planu Neptun" byo o niebo wiksze ni zaangaowana w ni liczba ludzi
maszyn i rodkw technicznych.
Jeszcze przed pnoc w caej Francji zbierali si uczestnicy ruchu oporu gotowi do
zleconych im zada partyzanckich i sabotaowych. Dugo czekali na upragniony sygna z BBC. A gdy go usyszeli, natychmiast wymykali si z miejsc zbirek, by zrealizowa plan SOE pod nazw Violet", wyznaczony na pierwsze minuty D-Day",
a przewidujcy zerwanie cznoci niemieckiej. Nagle, w caym kraju, a zwaszcza
w rejonie operacji Neptun", midzy Hawrem i Avranches linie telefoniczne oguchy,
gdy ludzie podziemia powykopywali i poprzebijali kokami kable midzymiastowe
i pocigali na ziemi przewody napowietrzne. Operatorzy porzucili centrale, powstaway zwarcia w zasilaniu elektrycznym, a stacje przekanikowe zaczy wybucha.
Poczwszy od pnocy [z 5 na 6 czerwca], Pary, Le Mans, Orlean, Lilie, Dole, Lyon,
Tarbes, Bordeaux, St. L, Rouen, Avranches, Caen, Amiens - wszystkie gwne niemieckie bazy wojskowe - co i rusz traciy czno, zwaszcza e akcji Violet" przyszy w sukurs alianckie zaguszacze radiowe i specjalne programy zakcajce radary.
W niemieckim systemie dowodzenia, szczeglnie na liniach midzy dywizjami i pukami, powsta chaos nie do opisania.
Z upywem godzin, a w niektrych przypadkach dni, SOE wczao do akcji elementy kolejnych planw: Vert", czyli sabota transportu kolejowego i Tortue" dezorganizacj niemieckiego ruchu koowego. Wszystkie te plany miay zapobiec szybkiej kontrofensywie na froncie normandzkim. Tu po pnocy strefy zrzutw we Francji
zostay zarzucone kontenerami z wyposaeniem wojskowym i specjalnymi oddziaami ludzi, ktrych zadaniem byo kierowanie francusk partyzantk w akcjach nkajcych Niemcw za lini frontu. Najwaniejsz rol odgrywali francuscy onierze SAS
i anglo-amerykasko-francuscy Jedburghowie", wok ktrych w Bretanii mauisardzi formowali si w bojowe bataliony. Jako jeden z pierwszych oddziaw si specjalnych wyldowali porucznik Nicholas Marienne i ludzie z 4. regimentu SAS (Chasseurs Parachutistes). Wyskoczyli z Halifaxa o godzinie 4.40 nad wrzosowiskami otaczajcymi Vannes. Zawadzili o podwjne stery samolotu i ukiem przez chmury opadali w d, cignc za sob otwarte czasze spadochronw. W taki sposb przyby do
Bretanii Niebieski batalion" SAS - jak nazwali ich Bretoczycy.
Halifaxy zrzucay ekwipunek wojenny, a Marienne i jego ludzie spadli midzy dolmeny - megalityczne konstrukcje, przypominajce angielski Stonehenge - i na janowce bretoskich wrzosowisk. Usyszeli jakie gosy ludzkie, wykrzykujce co w nieznanym im jzyku, w kadym razie nie by to francuski mauisardw z okolic Vannes. Byli to prawdopodobnie sucy w armii niemieckiej Kozacy. W bezadnej strzelaninie pad raony seri z pistoletu maszynowego pierwszy polegy w D-Day
onierz aliancki - kapral Bouetard, urodzony w Bretanii bojownik SAS.
Po pnocy, w kwaterze gwnej Rundstedta, wielkiej, trzypitrowej kamienicy stojcej obok maego wzgrka przy ulicy Alexandre Dumas w St. Germain-en-Laye, w pokoju operacyjnym panowa spokj. Oficer dyurny siedzia w niewielkiej przeszklo-

579

ej kabinie, suchajc radia. Wanie odczytano nocny komunikat Wehrmachtu, a teraz, jak zwykle o tej porze, puszczano z pyty piosenk Marii von Schmedes: Koczy
i jeszcze jeden pikny dzie". Rundstedt poszed do siebie o godzinie 23.00, podobs
nie uczyni jego oficer operacyjny Bodo Zimmermann. Meyer-Detring, oficer wywiadu, by na przepustce. Poza fragmentem wiersza Verlaine'a wszystko zapowiadao
stosunkowo spokojn noc - zwyke naloty bombowe i akcje partyzanckie, zwyke zrzuty spadochronowe i wypady okrtw alianckich na Kanale. To byo wszystko.
Nikt w kwaterze Rundstedta nie wtpi, e nadanie drugiej czci wiersza Verlaine'a jest zwykym trickiem, a ju z pewnoci nikt nie wierzy, e alianci tej nocy
zaczn Grossinvasion. By moe ksiyc i pywy byy sprzyjajce, ale nie pogoda widzialno, wiatr, wysoko fali, stan morza - nie byy to dobre warunki dla alianckiej inwazji. Nikt te nie meldowa o niepokojcym wzrocie aktywnoci partyzanckiej. Oficer dyurny Kriegsmarine, podzielajcy opini Kranckego o znaczeniu nadawania wiersza Verlaine'a, zapisa w dzienniku wojennym pod dat 5 czerwca:
n

Cho trudno przypuszcza, e inwazja zostanie ogoszona z wyprzedzeniem (przez BBC),

naley przyj, e te (messages personnels) z pewnoci spowodowayby nasilenie akcji
sabotaowych na szlakach komunikacyjnych i w sieci cznoci, a take wybuchy lokalnych
powsta. Dopiero gdybymy zaobserwowali tak aktywno podziemia francuskiego, moglibymy przypuszcza, e zaczyna si inwazja.

Jednak w odrnieniu od swych kolegw z armii marynarki zauway, e tej nocy

nie wszystko przebiegao normalnie. Na przykad suby Y" Luftwaffe zaobserwoway niecodzienny ruch w powietrzu nad Angli i Francj. Rankiem w eterze pojawio si wicej ni zwykle sygnaw radiowych, a to zawsze zapowiadao operacje powietrzne w cigu nadchodzcej nocy. Silna stacja radiowa w Bad Homburg w Taunusie, analizujca dane dotyczce pogody nad Kanaem w cigu ostatnich piciu lat ostrzega, e obecna za pogoda moe si na krtko poprawi 6 czerwca. Po trzecie, suba
Y" przechwycia wiele radiowych sygnaw z amerykaskich samolotw wywiadu
meteorologicznego Mercury. Zazwyczaj latay za dnia, bo Amerykanie bombardowali
wycznie w wietle dziennym. Niemcw zdziwi wic fakt, e tym razem latay w nocy.
Czyby Amerykanie chcieli podj jak nocn operacj? Oficer dyurny Luftwaffe
uzna to za podejrzane i wysa zapobiegawczo kilka samolotw rozpoznawczych.
Przygotowano te w popiechu kilka nocnych myliwcw, ktre wystartoway 34 minuty po pnocy. Ich lot zosta natychmiast wykryty przez suby Y" RAF w Kingsdown w Kencie. By to pierwszy sygna niemieckiej reakcji na D-Day". Nie uznano
go jednak za znaczcy lub niebezpieczny. Namierzono je bowiem midzy Amiens we
Francji i Deelen w Holandii. Gdyby patroloway obszar o 100 mil na zachd, mogyby
zauway wielk flot inwazyjn, wpywajc wanie do zatoki Sekwany. Ale tam,
dziki przewidzianej przez Stagga kocowej fali sztormu; niebo byo puste.
Trzy mile od brzegu brytyjskiego" sektora Normandii dwie miniaturowe odzie
podwodne X-20 i X-23, lece od prawie dwch dni na gbokoci 11 sni, 20 minut
po pnocy na sygna z Padfoot" nadany ze stacji kontrolnej pod Portsmouth - wypyny na powierzchni. Haso oznaczao, e flota inwazyjna wpyna do zatoki Sekwany. Ich zaogi, odurzone brakiem powietrza i tabletkami benzedryny zapobiega-

580

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 3944

jcej chorobie morskiej, ykny nieco wieego powietrza, po czym odzie zanurzyy si
powtrnie, by czeka na ponowne wynurzenie i wskazanie drogi siom desantowym.
Admira sir Bertram Ramsay w kwaterze polowej koo Portsmouth niespokojnie
obserwowa mapy. Wielkie konwoje desantowe osigny The Spout" - miejsce, do
ktrego zmierzay wszystkie okrty przed wejciem do zatoki Sekwany. Traowiec
USS Osprey" trafi na min i zaton z 6 ludmi na pokadzie - byy to pierwsze
morskie ofiary operacji Neptun". Nic jednak nie wskazywao na to, e Wehrmacht
si ockn i okoo 30 minut po pnocy Ramsey donosi do centrum operacyjnego
SHAEF: Siy desantowe w zasadzie dziaaj zgodnie z planem".
Niemal dokadnie w tym samym momencie wyldowali pierwsi amerykascy
Pathfinderzy" (przewodnicy) - zrzucani przed nadleceniem gwnych si spadochroniarze, oznaczajcy wycinki terenu na przyjcie wojsk transportowanych mostem
powietrznym do Pwyspu Cherbourskiego. Przebieg tej operacji nie by cakiem pomylny. Zdezorientowane z powodu zej pogody i ostrzelane gwatownym ogniem
z ziemi Dakoty musiay kluczy i wiele z nich zeszo z kursu tak, e tylko 38 Pathfinderw" wyldowao w zaplanowanych miejscach. Niektrzy zostali zabici, a cz
utona, gdy z cikim adunkiem ldowali prosto na zalane wod z rzeki Merderet
nisko pooone pastwisko. Wicej szczcia mieli ci, ktrzy ldowali czterdzieci mil
dalej, gdzie nie byo stanowisk niemieckiej artylerii przeciwlotniczej. Jednak w obu
sektorach spadochroniarze natrafili na ostry i natychmiastowy opr ze strony niemieckich patroli. Jedna grupa Pathfinderw" wyldowaa wprost na trawniku kwatery gwnej 711. dywizji piechoty generaa majora Josefa Reicherta i zostaa natychmiast aresztowana.
W kocu Niemcy ocknli si, ale ich reakcja przypominaa zachowanie oszoomionego olbrzyma. Niemrawo ruszya 7. armia, ale akcja Titanic" i rozproszone ldowania Pathfinderw" uniemoliwiy komukolwiek dokadn ocen sytuacji, zwaszcza
e - zgodnie z planem Violet" - ludzie z francuskiego ruchu oporu zdezorganizowali czno.
W gwnym pomieszczeniu bunkra operacyjnego 84. korpusu w St. L, urodzinowe przyjcie dowdcy generaa Ericha Marcksa skoczyo si przepisowym toastem
i odpiewaniem niemieckiej wersji pieni Sto lat". Zegar katedralny w St. L wybi
pierwsz, gdy genera wsta i podzikowa oficerom. Gdy wchodzi, jeden z oficerw
sztabowych zatrzyma go i poinformowa o nadzwyczajnej aktywnoci lotnictwa nad
Pwyspem Cherbourskim. Marcks zawrci ze schodw i zszed do pokoju operacyjnego, by przyjrze si mapom sytuacyjnym. Gdy zadzwoni telefon, podnis suchawk i - ...w miar suchania jego sylwetka coraz bardziej sztywniaa". Telefonowa
Richter, dowdca 716. dywizji z wybrzea koo Caen z meldunkiem, e angielscy spadochroniarze ldowali na wschd od Orne. Wiadomo spada na sztab Marcksa,
...niczym piorun z jasnego nieba". Czyby to bya inwazja?
Cho doniesienia byy niejasne, Marcks dziaa szybko. Kaza zawrci z drogi trzech
spord swoich dowdcw dywizji, ktrzy odjechali do Rennes. Nastpnie zatelefonowa do Le Mans, do generaa Maxa Pemsela, szefa sztabu 7. armii i powiedzia mu,
e ldujcych spadochroniarzy widziano nie tylko na wschd od Caen, ale take w trjkcie Coutances-Valognes-St. L na pwyspie Cotentin, w rejonie, gdzie rzeczywicie ldoway grupy Titanic" i amerykascy Pathfinderzy". Bya godzina 2.11. Peta-

D-DAY"

581

el zareagowa natychmiast. O godzinie 2.15 - 7. armia zostaa postawiona w stan

s
penej gotowoci. Nastpnie zadzwoni do generaa Friedricha Dollmanna, dowdcy
7. armii, meldujc: Generale, obawiam si, e to jest inwazja. Czy zechce pan natychmiast przyjecha?"
O tej samej godzinie obudzono Speidla w Chateau de La Roche Guyon i przekazano mu meldunek o zrzutach spadochroniarzy i Speidel natychmiast zadzwoni do
Rundstedta. Krancke i feldmarszaek Hugo Sperrle (dowdca Luftwaffe) byli w tym
czasie u Rundstedta i - jak mwi o tym dziennik wojenny Kriegsmarine - aden
z nich nie uwierzy, e chodzi o desant na du skal. Pemsel nie podziela jednak
opinii dowdztwa. Zadzwoni o godzinie 2.35 do Speidla z wiadomoci, e na morzu na wschd od Cotentin sycha szum silnikw okrtowych, a obserwatorzy donosz o obecnoci okrtw wojennych na wodach przybrzenych Cherbourga. Pemsel
powiedzia Speidlowi, e jego zdaniem akcja morska w poczeniu z desantem spadochroniarzy wskazuj na to, e alianci przystpili do wielkiej operacji inwazyjnej.
Speidel odrzuci jednak t opini, gdy cz odnalezionych skoczkw spadochronowych okazaa si by lalkami", jak je okreli, a niektrzy dowdcy dywizji uwaali,
e cae to zamieszanie byo zwizane z wyskakujcymi na spadochronach zaogami
bombowcw, lub ze zwykymi zrzutami dla francuskiej resistance. Jak pisa potem sam
Speidel: Z pocztku nie byo jasne, czy chodzi o zmasowany desant powietrzny, czy
te po prostu na spadochronach przybywaj agenci z zadaniem nawizania kontaktw midzy francuskim ruchem oporu a siami inwazyjnymi".
Pemsel zanotowa sowa Speidla w dzienniku wojennym 7. armii: Sprawa wci
wydaje si mie zasig lokalny", oraz: Szef sztabu Grupy Armii B uwaa, e chwilowo nie wyglda to na wielk operacj". Niezalenie jednak od ocen wyszego dowdztwa zarwno 7. armi, jak i 84. korpus pozostawiono w penej gotowoci bojowej. Przy wszystkich cznicach telefonicznych i we wszystkich pokojach operacyjnych zasiedli oficerowie; sieranci powycigali onierzy z ek i rozesali na pozycje; na skrzyowania drg i place miejskie wyruszyy patrole wypatrujce ldujcych
spadochroniarzy. Olbrzym z trudem stawa na nogi i zaczyna przytomnie, ale gwny, powietrzny atak operacji Neptun" by ju w toku.
Gdy samoloty wypluway tysice spadochroniarzy nad Cotentin i Orne, trzydzieci
Lancasterw i Latajcych Fortec" midzy Amiens i granic niemieck rozwijao wielkie foliowe pachty - decepcyjny wynalazek pod nazw Window" mia sprawi wraenie nadlatujcego nad Niemcy wielkiego zgrupowania bombowcw. Operatorzy
sprztu elektronicznego wczyli imitatory haasu, co miao zaguszy, ocalae z wczeniejszych nalotw, niemieckie stacje nadawcze w pnocnej Francji. Okoo godziny 2.30
w
stacji Y" w Kingsdown podsuchano niemieckiego kontrolera lotw. Nakazywa on
w
szystkim myliwcom przystpienie do akcji, a tym, ktre ju byy w powietrzu - skierowanie si w stron pozorowanego zgrupowania bombowcw. Jeden z Lancasterw,
wyposaonych w urzdzenie typu Window" zosta przez Niemcw zestrzelony.
Niemal wszystkie nocne myliwce niemieckie, zgodnie z rozkazami swego dowdztwa, skieroway si w stron granicy niemieckiej. A te, ktre strzegy innych rejonw,
byy zdezorientowane z powodu zakce emitowanych z Anglii przez transmitery
Bagpipe" i Chatter", dziaajce na czstotliwociach radiowych nieprzyjaciela. Sygnay wysyane przez Bagpipe" przypominay kakofoni dwikw, jak szalony

582

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

Szkot potrafi wydoby ze swojej kobzy, a Charter" przekazywa niemieckim pilotom

faszywe instrukcje, mci w gowach kontrolerw naziemnych i znieksztaca ich transmisje. Porucznik lotnictwa Alfred Price tak potem wspomina t operacj:
Pewien niemiecki kontroler lotw zorientowa si, e faszywe rozkazy wydaje jaki Brytyjczyk o zej wymowie (niemieckiej). Ostrzega nocne myliwce: Nie dajcie si zwie wrogowi" i ...w imieniu generaa Schmidta rozkazuj wszystkim samolotom skierowa si
w stron Amiens"'. Doprowadzony do ostatecznoci niemiecki kontroler a zakl do mikrofonu, co zwrcio uwag kontrolera" w Anglii: Ale klnie ten Anglik!" Niemiecki kontroler w desperacji odkrzykn: To nie Anglik, to ja!"

Gdy Luftwaffe przeczesywaa puste niebo na pnocy, alianckie samoloty bezpiecznie leciay ku brytyjskim i amerykaskim przyczkom w Normandii. Ani jeden ze
1100 samolotw i szybowcw transportowych nie ucierpia ze strony Luftwaffe. Jednak armia powietrzna Neptun", a zwaszcza dywizje amerykaskie, miaa pewne
problemy. Zadaniem Amerykanw byo zabezpieczenie grobli prowadzcych z play
Utah" przez bagna i zalane tereny ku suchym, utwardzonym terenom w gbi ldu.
Tymi groblami wojska alianckie miay si wydosta z play Utah". Jednak ciki
ostrza niemieckiej artylerii przeciwlotniczej, za pogoda i kopoty Pathfinderw"
wywoay wrd Amerykanw grone zamieszanie. 101. dywizja powietrzno-desantowa ldowaa na terenie o powierzchni 25 na 15 mil. Ponad poowa ekwipunku zagina lub ulega zniszczeniu, a do godziny 3.00 okoo 1500 jej onierzy polego, utono, dostao si do niewoli. Wielu za rannych, oguszonych lub z poamanymi koczynami leao bezradnie na kach i mokradach i czekao na pomoc. Mimo to 101. dywizja zdoaa opanowa dwie wane miejscowoci i kilka czcych je z pla grobli.
Jeszcze gorzej poszo 82. dywizji, ktra zacza ldowa o godzinie 2.30. Jej ludzie
zostali rozrzuceni po caym obszarze od Valognes na pnocnym skraju Pwyspu
Cherbourskiego do Carentan na poudniu i od St. Sauveur-le-Vicomte na zachodzie
do St. Martin-de-Varreville na wschodzie, na powierzchni 35 mil kwadratowych. Tylko jeden z trzech zrzuconych pukw trafi dokadnie w trzy przyczki, a straty gwnie w rezultacie utoni na zatopionych terenach i bagnach - byy powane. Zamieszanie byo tak wielkie, e szacunek strat w czasie pierwszych godzin operacji
okaza si niemoliwy i dywizja przestaa istnie jako zintegrowana jednostka bojowa. Jednake konsekwencje tej katastrofy dla caoci operacji Neptun" nie byy tak
istotne, jak si wydawao w pierwszej chwili. Rozproszenie zrzutw, efekt zaskoczenia, zniszczenie niemieckiego systemu cznoci i decepcja z repertuaru planu Titanic" cakowicie zdezorientoway sztaby Rundstedta, Rommla i Dollmanna. Niezdolni, przynajmniej w pierwszych godzinach inwazji, do okrelenia miejsca koncentracji
Amerykanw, niemieccy dowdcy rozpraszyli swe odwody.
Zadaniem spadochroniarzy brytyjskich byo utworzenie linii frontu wzdu Orne
i osona oddziaw wychodzcych z morza przed kontruderzeniem pancernym. Brytyjczycy mieli wicej szczcia ni Ameryknanie. Wyldowali bez wikszych przeszkd i zdoali opanowa wyznaczone cele, chocia 21. niemiecka dywizja pancerna
stacjonowaa zaledwie 21 mil od rejonu zrzutu. Wbrew najgorszym przewidywaniom
niemieckie czogi nie ruszyy z miejsca. Dowdca tej dywizji, genera Edgar Feuchtinger, by gotw do uderzenia, ale aktualne rozkazy nie pozwalay mu na wasn inicja-

D-DAY"

583

tyw. Powiedziano mi - wyjania potem - e mam nie rusza si, a dostan rozkaz
e sztabu Rommla". Czciowo z powodu awarii cznoci, a czciowo w rezultacie
z
konsternacji wyszego dowdztwa niemieckiego, 21. dywizja zostaa skierowana do
walki dopiero 12 godzin po rozpoczciu alianckiego desantu powietrznego.
O godzinie 2.29 okrt sztabowy USS Bayfield", transportowiec wiozcy dowdc
przyczka Utah", generaa J. Lawtona Collinsa, dotar do celu. Nawigator oznajmi,
e Bayfield" znajduje si 11,5 mili od brzegu. Towarzyszyy mu transportery wojsk,
okrty desantowe piechoty i wojsk pancernych, pilotujce i osaniajce. A dziwne,
e caej tej flotylli udao si podej tak blisko bez zaalarmowania niemieckich radarw, marynarki ani Luftwaffe. O godzinie 2.51 amfibia dowdztwa amerykaskiego
Ancon" zakotwiczya 11 mil od play Omaha". Niemieckie siy wczesnego ostrzegania znw nie zareagoway.
Dugi rejs - niektre okrty byy w morzu 2 dni - nie przebieg gadko, ale flota
dotara na miejsce w niezym stanie - tylko jeden okrt z 6100 uczestniczcych w akcji
zosta zniszczony w wyniku akcji nieprzyjaciela. Okrty prowadzce odnalazy szeregi boi oznaczajcych przejcia w niemieckich zaporach minowych i onierze po
dotarciu na miejsce i zakotwiczeniu zaczli si szykowa do opuszczenia odzi desantowych. Mniej wicej od godzinie 3.15 onierze zaczli ustawia si w kolejkach do
trapw na rozkoysanych i obijajcych si o boki transportowcw odziach. Niemieckie baterie nabrzene wci milczay. Gdzie zapodziay si Schnellbooty, Unterseebooty
i Raumbooty, od ktrych zwykle roio si na Kanale, zniky okrty, ktre sprowadziy
nieszczcie na uczestnikw alianckiej operacji Tiger". A gdzie Luftwaffe? Dlaczego
nie strzela artyleria morska? Czy Niemcy rzeczywicie nie wiedz o inwazji, czy te jak pod Salerno - do ostatniej, najkorzystniejszej chwili czekaj, a odzie desantowe
opuszcz platformy na przybrzen pycizn? Brak aktywnoci ze strony wroga rodzi ze przeczucia. A moe Niemcy oszczdzaj siy, ca sw tajn bro i uderz
w momencie, gdy onierze bd zupenie bezradni - saniajcy si od choroby morskiej w zatoczonych odziach, przemoczeni, do cna wyczerpani, obadowani amunicj, broni i ekwipunkiem, brncy przez fale ku nieznanemu brzegowi?
onierzy brytyjskich i kanadyjskich, przybijajcych do pla oznaczonych kryptonimami Gold", Juno" i Sword", skd Wilhelm Zdobywca w roku 1066 odpywa
do Anglii, rwnie powitaa zatrwaajca cisza. To byo niepojte. Czy Wehrmacht
mg nie wiedzie o 59 konwojach rozcignitych na przestrzeni 60 mil wzdu atakowanego wybrzea? We Francji ldowao tysice spadochroniarzy, ponad 1000 bombowcw alianckich obezwadniao punkty oporu i baterie artylerii nadbrzenej nieprzyjaciela wok zatoki Sekwany, a niemieckie radio milczao jak zaklte. Oprcz
ruchu radiowego Luftwaffe Ultra" przechwytywaa niewiele sygnaw, ktre mogyby wiadczy o jakiej wzmoonej aktywnoci Niemcw. Teraz wiadomo, e faktycznie nic si nie dziao, ale wtedy nie mona si byo opdzi od myli, e wrg
chowa w zanadrzu co przeraajcego? W tych ostatnich chwilach przed godzin H"
Poczucie nierealnoci i ukrytej groby wzmaga widok wiate Barfleur, jednej z najwyszych i najjaniejszych latarni morskich na wiecie. Niemcy zostawili j tej nocy
zapalon.
Noc bya bardzo ciemna, mimo peni ksiyca. Od czasu do czasu chmury si rozsuway i srebrna powiata wydobywaa z mroku sylwetk okrtu. Zaoga w stao-

584

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

wych hemach i antyodblaskowych strojach, przypominaa wygldem redniowiecznych pikinierw - jak opisa to potem Ernest Hemingway, ktry by w 5. grupie
ldujcej na Omaha". Nie tylko jemu nasuwaa si analogia z najazdem Henryka V
ktry 20 sierpnia 1450 roku przypyn z Anglii z 12 tysicami wojska, zszed na
brzeg w Honfleur i stoczy bitw z Karolem VI Francuskim pod Agincourt. Inwazja
roku 1944 bya wiksza i doniolejsza w historii toczonych przez ludzko wojen
ale wiele cytatw z dramatu Henryk V" Szekspira wcale si nie zdezaktualizowao. Major CK. Banger" King z brytyjskiej 3. dywizji piechoty przypomni sobie te
strofy: Ten kto przeyje ten dzie i wrci bezpiecznie do domu - stanie na palcach
na wspomnienie tego dnia".
W Bordeaux, admira Krancke okoo godziny 2.00 przyj telefon od dowdcy floty w Normandii, ktry oznajmia, e spadochroniarze wyldowali w pobliu baterii
cikiej artylerii morskiej w Marcouf. Krancke natychmiast zadzwoni do swej kwatery w Paryu i dowiedzia si, e system radarowy midzy Le Havre a Cherbourgiem
- rejonem inwazji - jest niemal cakowicie unieruchomiony. Funkcjonowa jednak
w niektrych miejscach midzy Le Havre a Dunkierk - w rejonie Fortitude", czyli
niby-inwazji". Krancke ubra si i przez ciemne podwrze szybko poszed do kwatery admiraa dowodzcego Bordeaux; by zaniepokojony, poniewa wiedzia, e 15. armia bya od pnocy postawiona w stan najwyszego pogotowia, sysza te od Runstedta o nadaniu fragmentu wiersza Verlaine'a.
Przez chwil rozmawia z admiraem dowodzcym Bordeaux. Do Kranckego wci
nie docierao, e dzieje si co wanego. Alianci nie mogli zaatakowa w tak noc nad Kanaem wia wiatr o sile 6 stopni, a przy takiej pogodzie odzie desantowe, nie
nadaway si do uytku. Poczu si niepewnie dopiero wtedy, gdy okoo godziny 2.30
sztab Kranckego w Paryu zameldowa, e wzdu caego wybrzea Normandii midzy Orne i Vire miaa miejsce znaczna liczba" zrzutw spadochronowych. Za patrolowanie Kanau i ogoszenie alarmu w razie zblienia si floty inwazyjnej odpowiedzialna bya dysponujca systemem radarowym Ozet" - Kriegsmarine. Niemcy byli
spokojni, e urzdzenia Ozet" i patrole Kriegsmarine zlokalizuj, oceni flot inwazyjn i zawczasu ostrzeony Rundstedt bezzwocznie skieruje wojska pancerne w zagroony rejon. Ale tej nocy Krancke odwoa wszelkie morskie patrole. Na morzu nie
byo dnego okrtu Kriegsmarine. Uwagi marynarki nie zwrcia nawet dziaalno
traowcw [przeciwnika], ktre poprzedniej nocy szukay min w pobliu latarni
Barfleur. Co wicej, w wyniku decepcji Fortitude" wszystkie miny nowego, nieznanego aliantom typu - a Krancke takimi wwczas dysponowa - zostay postawione
midzy Hawrem i Dunkierk. Dostpu do Normandii broniy miny starego typu,
z ktrych wikszo tkwia tam od lat i byy tak obronite skorupiakami, e tylko
celne i bezporednie uderzenie dziobem rozpdzonego okrtu mogo spowodowa jej
wybuch.
O godzinie 3.09 - jeli mona wierzy zapisom w dzienniku wojennym grupy marynarki niemieckiej West (pniej cz dokumentw zostaa sfaszowana) - Krancke
otrzyma meldunek, ktry w kocu zmusi go do dziaania. Meldunek brzmia: Na
pnoc od Port-en-Bessin zlokalizowano trzy due jednostki zakotwiczone 7 mil od
brzegu, wyglda na to, e prowadz rozadunek". Krancke ju nie wtpi, e nieprzyjaciel rozwija uderzenie. Okoo godziny 4.00 rozkaza niszczycielom wypyn z Royan

D-DAY"

585

do Brestu i wysa na rozpoznanie kilka kutrw torpedowych do zatoki Sekwany.

Zaalarmowa te flot podwodn, by zaja si wrogimi okrtami. Ale wtedy wanie zacza dziaa decepcja ECM, co znakomicie zaciemnio mu obraz spraw. O godzinie 4.00 niemiecka sie radarowa zarejestrowaa aktywno wrogich obiektw
wojennych na redzie Le Treport w Pas de Calais. Krancke wysa traowce z Dieppe
na rozpoznanie. Wypeniy rozkaz, zameldoway, e nic nie znalazy i wrciy do
portu. W dzienniku dowdztwa traowcw zanotowano: Prawdopodobnie by to
faszywy alarm".
Jedyne wiksze starcie midzy jednostkami Kranckego i aliantami miao miejsce
o godzinie 5.35, mniej wicej w godzin po wypyniciu niemieckich kutrw torpedowych z Hawru. Natkny si one na 6 duych okrtw wojennych, eskortowanych
przez 15-20 niszczycieli, ale spuszczona przez samoloty zasona dymna dobrze je krya.
E-booty wystrzeliy pitnacie torped, zatopiy norweski niszczyciel Svenner" i zawrciy do bazy. W pocig za nimi pomkny alianckie myliwce, ostrzelay je najpierw z dziaek pokadowych, a nastpnie zbombardoway przy wejciu do wewntrznego portu w Hawrze. Flotylla U-bootw spisaa si niewiele lepiej. Akurat gdy miaa
wypyn z Bordeaux, kapitanom oznajmiono, e akcja jest chwilowo odwoana. Obawiano si moliwoci ldowania aliantw w rejonie Bordeaux. Zadziaa plan Ironside", pozoracja ataku na Bordeaux.
Nie powiodo si rwnie okrtom podwodnym. W planach operacji Neptun"
przewidziano bowiem wszelkie moliwe reakcje Niemcw. Na wypadek kontrataku
okrtw podwodnych alianckie siy powietrzne i morskie zakorkoway" Kana midzy LancTs End i Ushant (operacja faktycznie nosia kryptonim Cork"). Nad tym
rejonem latay nieustannie klucze samolotw zwiadowczych. Zgodnie z niemieckimi
rdami, pierwsza grupa okrtw podwodnych zostaa zaatakowana co najmniej
pitnacie razy. Pi okrtw doznao tak powanych uszkodze, e musiay zawrci do portu, dwa zatony.
Stao si zatem tak, e w pierwszych godzinach D-Day" Kriegsmarine nie odegraa adnej roli. Wielka flota aliancka pokonaa Kana i elektroniczne zapory jednej
z najwikszych potg morskich wiata, aden trzask w radiu ani drgnicie wskazwki oscyloskopu nie ostrzegy Niemcw o niebezpieczestwie. Krancke prbowa potem wyjani t klsk w raporcie stwierdzajcym: Stacje radarowe na wybrzeu
Normandii nie zarejestroway zbliania si inwazji, gdy zostay zablokowane przez
nieprzyjaciela". Ale dlaczego to zablokowanie nie wzbudzio podejrze Niemcw i nie
kazao im wysa na rozpoznanie samolotw i okrtw? Krancke i na to pytanie mia
gotow odpowied. Wyjani, e w przeszoci dochodzio ju do podobnych zakce i rozpoznanie wykazao, e byy to dziaania decepcyjne wroga. Kto raz si sparz
y, na zimne dmucha, mg doda. W kocu Krancke musia przyzna, e alianckie
blokady, decepcja i bombardowania byy tak skuteczne, e mona byo zameldowa
o obecnoci duej floty w zatoce Sekwany dopiero wtedy, ...gdy okrty byy widoczne
goym okiem".
Cztery minuty po zakotwiczeniu amerykaskiego okrtu dowodzenia Ancon",
H mil od play Omaha", o godzinie 2.51, po otrzymaniu meldunku Pemsela, e w zatoce Sekwany sycha szum silnikw, Rundctedt stwierdzi, e kruszeje jego przekonanie o kolejnym podstpie nieprzyjaciela. Rozkaza Zimmermannowi poczy si

586

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

z Berchtesgaden i powiadomi kwater Fiihrera o tym, co si dzieje. Tylko tyle mej

zrobi w tym momencie. Potem uda si do swego apartamentu, ubra si i wypij
filiank kawy. Do pokoju operacyjnego wrci okoo godziny 3.15 - w chwili gdy
odzie desantowe znalazy si na rozkoysanych wodach Kanau.
Rundstedt zdoa zebra myli dopiero o godzinie 4.15, gdy pierwsze grupy wojsk
desantowych odbijay od macierzystych statkw, rozpoczynajc dugi bieg" do play Omaha". Dopiero wtedy owiadczy, e akcje spadochroniarzy byy ...niewtpliwie pocztkow faz desantu (morskiego), ktrego naley oczekiwa o wicie". f\fie
otrzyma adnego wczeniejszego ostrzeenia ze strony radarw, Luftwaffe czy Kriegsmarine. Mia jednak w zanadrzu jeszcze jeden atut - wojska pancerne. Jeli mia wykorzysta t przewag, konieczne stawao si jak najszybsze przekazanie rozkazw
do dywizji pancernych ruszenia do Normandii. Jeli kae im czeka do witu, bombardowanie z powietrza i morza moe powanie zakci ich marsz. Poza tym, gste
mgy przed witem mogy skutecznie osoni zbliajce si do wybrzea czogi. Rundstedt nie mia jednak pod sw komend wszystkich jednostek pancernych. Niektre
z nich byy dowodzone przez sztab Rommla, inne podlegay OKW i nie mona ich
byo ruszy bez rozkazu Hitlera. Po chwili wahania Rundstedt postanowi zadziaa,
zostawiajc ewentualne dyskusje na pniej. O godzinie 4.30 rozkaza 12. dywizji pancernej SS Hitler Jugend" (stacjonujcej midzy Paryem i Caen) i Panzer Lehr" (midzy Orleanem a Caen) wyruszy natychmiast w stron wybrzea Calvados". Bya to
suszna decyzja. Potem jednak popeni bd. Rozkaza generaowi Kurtowi Meyerowi, dowdcy 12. dywizji SS, skierowanie poowy swoich si na pas wybrzea, pooony na pnoc od Lisieux, gdzie miay si one rozprawi ze spadochroniarzami i desantem morskim w okolicy Deauville. Skoczkowie ci dziaali w ramach planu Titanic",
a rozkazy Rundstedta byy jednym z pierwszych wikszych skutkw wywoanych
przez ten faszywy atak z powietrza.
Rundstedt przekaza informacj o poczynionych krokach do OKW z prob o zatwierdzenie rozkazw, co na rwni wiadczyo o jego niepewnoci, jak i o przejciu
si sytuacj.
OB- West jest w peni wiadome, e jeli to jest rzeczywicie dziaanie wroga na du skal,
wymaga ono natychmiatowego skutecznego przeciwdziaania. Wie si to z wykorzystaniem w dniu dzisiejszym dostpnych rezerw strategicznych... 12. dywizji SS i Panzer
Lehr". Jeli szybko si zgrupuj i wyrusz, mog wej do walki w cigu dnia.

To by przeomowy meldunek D-Day", gdy jeli OKW wyrazioby zgod na akcj Rundstedta, Niemcy mogliby rozwin natychmiastowe due przeciwnatarcie
z szansami na zdawienie inwazji tu przy brzegu.
Jednak gdy meldunek Rundstedta dotar do OKW, nie od razu zdano sobie spraw
z jego znaczenia. Kto otworzy drzwi pokoju Joda, by sprawdzi czy ju wsta, zobaczy, e pi i uzna, e sytuacja nie dojrzaa jeszcze do tego, by go budzi. Podobnie,
gdy z OKW zadzwoniono do kwatery Hitlera okoo godziny 5.00, nie zameldowano/
e potrzebna jest natychmiastowa akcja. Telefonujcy rozmawia z adiutantem Hitlera, admiraem Karlem Jesko von Puttkamerem, donoszc o wyjtkowo niejasnym
meldunku na temat ...jakich akcji spadochronowych we Francji". Puttkamer postanowi nie budzi Fiihrera, bo ...nie wiedzia, co ma waciwie powiedzie i... obawia'

D-DAY"

587

i, e obudzenie go o tej godzinie moe wywoa jeden z jego niezliczonych atakw

s
nerwowych, czsto prowadzcych do najbardziej zwariowanych decyzji".
Jodl wpad we wcieko, gdy rano powiedziano mu, e trwa ldowanie i e Rundstedt rozkaza dywizjom pancernym marsz w stron wybrzea Calvados". Okoo
godziny 6.30, w porze, gdy miay ldowa pierwsze grupy desantu morskiego, na
polecenie Joda genera Treusch baron von Buttlar-Brandenfels, szef operacji wojskowych OKW, zadzwoni do Rundstedta i do Speidla i ostro zaprotestowa przeciwko
samowolnemu rozporzdzeniu si" odwodami pancernymi. Rozkaza wstrzyma
marsz i czeka na decyzj Hitlera. Jak wspomina potem Zimmermann: Gdy ostrzeglimy OKW, e jeli nie dostaniemy jednostek pancernych, desant w Normandii bdzie trwa i nastpi niemoliwe do przewidzenia konsekwencje, powiedziano nam,
e nie do nas naley ocena sytuacji i e gwny atak nastpi z pewnoci w zupenie
innym miejscu". Jeszcze raz plan Fortitude" zaway na reakcji Niemcw.
Zimmermann prbowa dyskutowa z Buttlar-Brandenfelsem, ale rozmowa zakoczya si okrzykiem tego ostatniego: Nic nie mona zrobi, zanim Fiihrer nie podejmie decyzji. Macie robi to, co wam ka!" W tej sytuacji OB-West pozostawao tylko
jedno wyjcie. Rundstedt musia sam zatelefonowa do Hitlera. Jako marszaek Rzeszy mia prawo osobicie rozmawia z Hitlerem o dowolnej porze i czynic to w tej
chwili, mia szans przekonania Fuhrera do natychmiastowego i zdecydowanego dziaania. Nie zrobi tego jednak, moe dlatego, e mia kopoty ze suchem i unika, jak
mg rozmw telefonicznych, a moe dlatego, e do tego stopnia pogardza czeskim
kapralem", e Hitler mg sobie do niego dzwoni, ale on nigdy nie zadzwoniby do
Hitlera.
O godzinie 7.30 Jodl osobicie poinformowa Rundstedta, e nie wolno rozporzdza [dywizjami] Hitler Jugend" i Panzer Lehr" bez polecenia Hitlera. Hitler Jugend" naleao zatrzyma w Lisieux, a Panzer Lehr" nie powinna si w ogle rusza
z miejsca. Zatem zamiast 500 czogw i 100 dzia oraz 40 tysicy grenadierw pancernych, czyli piechoty, jakimi mgby dysponowa Rundstedt, uderzajc trzema dywizjami pod koniec D-Day", mia do dyspozycji zaledwie 146 czogw i 51 dzia pancernych 21. dywizji - ale nawet ta dywizja nie bya zdolna do przeprowadzenia pojedynczego, dobrze skoordynowanego ataku. Zimmermann natychmiast zda sobie spraw z konsekwencji decyzji OKW. Pniej wykrzycza to z siebie: Stracilimy cay
pierwszy, decydujcy dzie! Sukces inwazji zosta wtedy ju przesdzony!" Sam
Rundstedt po niadaniu poszed do ogrodu ssiadujcego z siedzib dowdztwa
i przez du cz przedpoudnia zaj si przycinaniem r.
O godzinie 4.05, dwie godziny przed witem, onierze z transportowcw kotwiczcych przy play Utah" zaczli si przesiada do odzi desantowych. Wiejcy z prdkoci 18 wzw wiatr pitrzy fale; radar na pokadzie krownika USS Augusta",
okrtu, na ktrym znajdowa si sztab generaa Bradleya, omiata nisko zwieszajce
Sl
? chmury i cho obijajce si o siebie odzie czyniy niesamowity haas", marynarze
n
a pokadzie rozmawiali szeptem, jak gdyby Niemcy mogli ich usysze". Wci nie
byo znaku, e nieprzyjaciel si obudzi. Wszyscy obecni tam byli zgodni, e byo
w
tym co niesamowitego i cakiem nieoczekiwanego.
O tej samej godzinie inne konwoje zbliyy si do swoich wybrzey. W cigu nocy
18 odzi motorowych RAF i marynarki pyno z szybkoci 8 wzw ku brzegom
Calais. Kada d cigna balon Filberta" o rednicy 29 stp, i drugi przymocowa-

588

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

ny do tratwy, a w kadym z nich znajdowa si dziewiciostopowy reflektor radarowy odbijajcy echo przypominajce odgosy pracujcych silnikw transportowego
dziesiciotysicznika. Okoo 15 mil od brzegu Francji ta maa flotylla rozdzielia si na
dwie czci. Dziewi jednostek skierowao si w stron Cap d'Antifer, przyldka na
pnoc od Hawru niedaleko Bruneval, gdzie od zdobycia radaru Wiirzburg" przez
spadochroniarzy w lutym 1942 roku zacza si elektroniczna wojna czarnoksinikw". Ta cz flotylli nosia nazw Taxable". Druga grupa odzi - Glimmer" - popyna dalej Kanaem w stron Boulogne.
Okoo godziny 1.00 operatorzy obu grup wczyli urzdzenia Moonshine", a okoo
godziny 2.00 niektrzy z nich zaobserwowali sygnay na zielonych ekranach swych
lamp katodowych. Samoloty niemieckie zainteresoway si nimi. Dostroili si do niemieckich dugoci fal sygnaw poszukiwawczych i zaczli ekranowa odbiorniki niemieckie, wywoujc echo przypominajce wielk grup okrtw. Zacza si mistyfikacja.
Gdy flotylle zbliyy si na odlego wzroku do wybrzea francuskiego, doczyy do nich dwa dywizjony bombowcw RAF: 218. dywizjon wspiera oszustwo grupy
Glimmer", a 617. towarzyszy Taxable". Kierowane przez specjalne radary mogy
z wielk precyzj kreli na niebie okrelone figury, sprawdzone w maju przez dr Cockburna w czasie prb w Tantallon Castle w Szkocji. Z wyznaczon czstotliwoci maszyny zrzuciy pki ekranw typu Window", a ponad nimi inne bombowce wczyy radarowe zaguszacze Mandrela". Kada formacja bya w gruncie rzeczy gigantycznym reflektorem radarowym obejmujcym obszar 256 mil kwadratowych, a na
ekranach radarowych wroga pojawia si olbrzymia liczba okrtw, pyncych po
Kanale. Aby zapobiec zblieniu si niemieckich samolotw zwiadowczych i odkryciu
przez nie, e ta flota inwazyjna" to byy tylko gumowe balony i mnstwo cienkich
linek aluminiowych, caa formacja bya osonita przez nocne myliwce Mosuito.
To bya denerwujca noc dla zag morskich i lotniczych. odzie hutay si i koysay na wszystkie strony tak gwatownie, e tylko nieliczni uniknli choroby morskiej.
Zaogi samolotw musiay dokadnie wykonywa swoje akrobacje przez cae 4 godziny przy wysokim wietrze i turbulencjach, zdajcych si rozbija konstrukcj maszyny
w drobny mak. Jeden z lotnikw 617. dywizjonu wspomina potem:
W tamtych chwilach interesowao mnie tylko jedno - co zrobi Niemcy, gdy zobacz flotylle
Taxable". Wiedzielimy, e robimy za przynt" i w kadej chwili spodziewalimy si
ataku wszystkich nocnych myliwcw wiata. Nasz Lancaster by wyadowany aparatur
Window" od dzioba do ogona. Gdybymy musieli wodowa, maszyna poszaby na dno,
zanim bymy zdoali si z niej wydosta. Skoczylimy zrzucanie Window" okoo godziny 4.00, kiedy zaczo si rozwidnia. Zdawao nam si, e niebo jest cae pokryte samolotami transportowymi i szybowcami: to do akcji wkraczay Czerwone Berety. Mielimy nadziej, e nieco uatwilimy im zadanie.

Z pierwszymi oznakami brzasku zacza si nowa faza decepcji. Gdy dwie decepcyjne" floty dotary na odlego okoo 10 mil od brzegu, odzie wczyy amplifikatory dwiku, a samoloty zaczy rozsnuwa zason dymn. Kady niemiecki
onierz na brzegu mg usysze gwizdki bosmanw, oskot acuchw kotwicznych
w kluzach, sygnay wojskowych trbek, wykrzykiwane przez tuby komendy, uderze-

D-DAY"

589

nia odzi desantowych o burty okrtw. Tak jak Titanic" symulowa odgosy zmasowanego desantu powietrznego, podobnie Taxable" i Glimmer" naladoway dwiki
wielkiej floty desantowej, stojcej na kotwicach wzdu wybrzea Kanau od Cap
Antifer do dugich pla Boulogne.
Do tego czasu Niemcy pojli wreszcie, e gwny atak rozpocz si midzy Cherbourgiem a Hawrem. Mieli te informacje o innym, by moe jeszcze wikszym ataku
midzy Hawrem a Calais. Meldunki dowdztwa marynarki do OB-West mwiy:
Gwne ldowanie ma miejsce przy brzegach Houlgate i na pnoc od Caen" (co
byo zgodne z prawd), ...a take w pobliu Octeville i Montvilliers" (co byo zamierzon przez aliantw mistyfikacj). Co wicej, zauwaono podejrzan ruchliwo francuskiego podziemia midzy Hawrem i Boulogne, zwaszcza w rejonie Le Treport,
a meldunki o zrzutach spadochronowych dochodziy z okolic Yvetot, Octeville,
Montvilliers i Le Treport. Kady mylcy i znajcy Brytyjczykw czowiek, patrzc na
map, doszedby do wniosku, e skoro Cherbourg wyglda na cel operacji, to prawdziwym celem jest Hawr. Czy Dyrektywa 51 Hitlera nie mwia, e wanie tam
nastpi gwny atak?*
W rezultacie Niemcy zareagowali ostrzej na widok flotylli Taxable" i Glimmer"
ni na fakt pojawienia si wielkiej floty operacji Neptun" w zatoce Sekwany. Wysali
na spotkanie flot decepcyjnych okrty wojenne, wiata reflektorw przeczesyway
rejon Cap d'Antifer i Boulogne, a i baterie brzegowe ostrzelay flotyll Taxable". Przed
godzin H" w stron floty inwazyjnej nie zosta wystrzelony ani jeden niemiecki
pocisk. Gdy niemieckie okrty i samoloty patrolowe przybyy, by skontrolowa
Taxable" i Glimmera", zastay tylko nieco dymu i lad maej, szybkiej jednostki na
penych obrotach prujcej fale w kierunku Anglii. Tajemnicza flota znikna.
W godzinie H" Niemcy wci nie byli pewni, gdzie odbywa si zerodkowanie
dywizji powietrzno-desantowych operacji Neptun", ani gdzie nastpi gwny atak
przerzuconych przez Kana si. W wyjtkowo kopotliwym pooeniu znalaz si major Friedrich-August baron von Heydte, dowdca wyborowego niemieckiego 6 puku
strzelcw spadochronowych, 1750 doskonale uzbrojonych skoczkw stacjonujcych
w bazie we wschodniej czci Pwyspu Cherbourskiego. Regiment ten, we wasnej
opinii szybki, zwinny i zawzity jak chart" by specjalnie wyszkolony do lokalizowania i niszczenia powietrznych desantw alianckich. Oddziay Titanic" wyldoway na poudnie od punktu dowodzenia Heydtego w Periers, a strefa zrzutu amerykaskiej 101. dywizji znajdowaa si na pnoc od niego. Jednak gdy zatelefonowa do
dowdztwa korpusu, by dowiedzie si o miejscu koncentracji spadochroniarzy, nie
uzyska poczenia. Linia zostaa przecita przez resistance. Dopiero o godzinie 6.00
udao mu si nawiza kontakt ze sztabem, ale nawet wtedy powiedziano mu tylko,
e Amerykanie znajduj si na pnoc od Carentan". Heydte da batalionom rozkaz
wymarszu, ale poniewa robio si widno, musia wdrapa si na wie kocioa w miejscowoci St. Cme-du-mont, by uzyska informacje niezbdne do rozmieszczenia
* Tekst Dyrektywy OKW nr 51 z 3 listopada 1943 r. stwierdza, i jeli na Zachodzie przeciwnikowi uda si
zrealizowa uderzenie na obron niemieck na szerokim froncie, to skutki tego rycho si przejawi i bd
nieobliczalne. Dlatego nie mog (tzn. Hitler) bra duej odpowiedzialnoci za to, i Zachd jest osabiony na
korzy innych frontw. Zdecydowaem wic wzmocni si obrony zwaszcza tam, skd rozpoczniemy ostrza
Anglii. Przeciwnik bowiem wanie tam powinien uderzy i uderzy, i tam rozegra si, jeli to wszystko nie jest
dezinformacj, decydujca bitwa z desantem" (przyp. T.R.).

590

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

swego regimentu. Nigdy nie zapomnia tego, co zobaczy w szarym wietle witu.
Byo to - jak wspomina potem - przytaczajce". Przed nim, od brzegu po horyzont
majestatycznie rysoway si sylwety okrtw floty alianckiej, a widok ten tchn takim spokojem, jakby major patrzy na aglwki leniwie snujce si po tafli jeziorka
Wannsee w berliskie niedzielne przedpoudnie.
Operacj Neptun" poprzedzia lawina 10 tysicy ton materiaw wybuchowych
zrzuconych z 2500 bombowcw, podczas gdy 7500 myliwcw i myliwcw bombardujcych przeczesywao niebo, a 600 okrtw ostrzeliwao plae. Pierwsze oddziay
alianckiego desantu morskiego ldoway na play Utah" i tu 4. amerykaska dywizja piechoty praktycznie nie napotkaa oporu. Nawet trzy i p godziny pniej ze
strony nieprzyjaciela nie pad ani jeden celny strza. Wszystkie pywajce czogi i dziaa
szczliwie dotary do brzegu, a saperzy szybko oczycili przejcia przez diabli ogrd"
Rommla. Rozpocz si marsz w gb ldu w celu poczenia si ze spadochroniarzami amerykaskimi. Na pozostaych plaach sytuacja bya inna.
Na play Gold" 50. dywizja brytyjska, weterani Pustyni Zachodniej i kampanii
sycylijskiej, napotkali na silny opr i nie udao im si osign nawet pierwszego celu
- przystani Bessin i miasteczka Bayeux. Na Juno", 3. kanadyjska dywizja piechoty
wydostaa si na brzeg przy silnej fali. Wiele z tamtejszych umocnie niemieckich
przetrwao i to, co miao by atwym natarciem, pod morderczym, cigym ostrzaem,
stao si walk o kad pid ziemi. Co prawda 21. niemiecka dywizja pancerna, panujca nad 3,5-milowym przesmykiem midzy plaami Gold" i Juno", nie uderzya, ale cel Kanadyjczykw - zajcie drogi Caen-Bayeux i duego lotniska w Carpiquet
koo Caen - okaza si zbyt ambitny.
Natomiast na play Sword", gdzie ldowaa 50. dywizja brytyjska* z zamiarem
opanowania Caen, klucza wszystkich nadziei alianckich, i poczenia si z 6. dywizj
powietrzno-desantow, onierzy dosign! tym gwatowniejszy, e niespodziewany
ogie i wicej przeszkd, ni oczekiwali. Dywizji udao si dotrze do znajdujcych
si w rozpaczliwym pooeniu spadochroniarzy dopiero o pnocy D-Day", a Caen
zostao wzite dopiero po 27 dniach. Najcisza sytuacja panowaa na play Omaha", pooonej midzy Utah" i Gold", a gdyby wspomnie o powanych kopotach
dwch dywizji powietrzno-desantowych w Cotentin, mona by mwi nawet o zaamaniu si prawego skrzyda operacji Neptun".
Przyczyny tarapatw 1. amerykaskiej dywizji na play Omaha" tkwiy w przekonaniu aliantw, e Niemcy dysponuj bateri szeciu 155 mm dzia nadbrzenych na Point du Hoc, krtkim, trjktnym przyldku, wznoszcym si stromo
na wysoko 120 stp ponad wskie, skaliste wybrzee. Sdzono, e jeli dzia
tych si nie zniszczy, to mog przeszkodzi w ldowaniu zarwno na Utah", jak
na Omaha". Nie byo jednak adnej gwarancji, e dziaa uda si zlikwidowa,
wobec tego Bradley zdecydowa, e okrty mog kotwiczy w odlegoci co najmniej 11,5 mili od pla. Dla amerykaskich onierzy, a zwaszcza dla pywajcych czogw oznaczao to szczeglnie trudn przepraw. Midzy 14 kwietnia
i D-Day" amerykaskie lotnictwo trzykrotnie bezskutecznie bombardowao ba* Na play Sword (sektory Queen-Green, Queen-White i Queen-Red) desantowaa brytyjska 3. dywizja piechoty oraz 1. brygada Sil Specjalnych (przyp. T.R.).

,D-DAY"

591

teri, ale dalsze wypady dayby Niemcom zbyt wiele do mylenia. Okazanie bliszego zainteresowania Point du Hoc mogo zdradzi Niemcom plany ldowania
w tej okolicy.
Drugim wanym czynnikiem, majcym wpyw na sytuacj na play Omaha",
by bd wywiadu amerykaskiego, ktry nie zameldowa na czas, e terenu broni
dwa pene puki pierwszorzdnej 352. dywizji piechoty, a nie jeden niekompletny
puk znacznie sabszej 716. dywizji. Raporty wywiadu pene byy spekulacji na temat lokalizacji 352. dywizji przed D-Day", nie byo jednak adnego dowodu na to,
e broni ona rejonu play Omaha". Bradley wpywa ju do zatoki Sekwany, gdy
wysano do niego wiadomo, e 352. zostaa rzeczywicie przemieszczona w ten
rejon.
O godzinie H" za pogoda w poczeniu z kiepskim rozpoznaniem zamieniy
pla Omaha" w prawdziwe pieko. W czasie dugiej przeprawy 27 z 32 pywajcych czogw zatono, przepada caa artyleria, a w dodatku wsparcie ze strony lotnictwa i okrtw dla ldujcych byo niedostateczne. Bombardierzy obawiali si trafi
w nadpywajce zaogi desantowe i tylko nieliczne z 1285 ton bomb doleciay do celu.
Niemcy dali aliantom czas na dopynicie do brzegu i dopiero gdy desant dotar do
play i zacz si wyadunek, uruchomili cay posiadany arsena. Mga i dym z ostrzau morskiego zakryy punkty orientacyjne i oddziay ldoway w wodzie, czsto gbokiej po szyj, przygniatane cikim ekwipunkiem brny pod ogniem, ktry nasila
si w miar zbliania si ludzi do pycizny. Wielu onierzy utono, wielu skosi nieprzyjacielski ostrza. Jak w Dieppe. Jak w Salerno.
Atak jednak trwa, a dym z palcych si pojazdw zaciemni pla, pomienie za
zabarwiy mg na czerwono. Krwawa piana przybrzenej fali obmywaa setki cia
zabitych i rannych. Piasek zasay skrzynki z amunicj, karabiny, jeepy, czogi, pojazdy gsienicowe. Wobec takiej masakry Bradley przez moment rozwaa moliwo
przerzucenia nastpnych oddziaw na Utah" lub Sword" i ewakuowania resztek
amerykaskiego desantu z Omaha". I wtedy nagle soce i wiatr rozproszyy mg,
cikie i lejsze jednostki morskie mogy podej bliej i ostrzela dwa niemieckie
regimenty na cyplu. Nad pla przeleciay dywizjony alianckich myliwcw, ogniem
zmuszajc nieprzyjaciela do ukrycia si w schronach. Okoo godziny 9.00 pierwsi ludzie przeczogali si przez pla i zaczli wspina si na kocowy odcinek nadbrzenej czci cypla. Wielu polego, ale cz si przedostaa, za nimi poszy setki innych,
okopujc si wrd zwidych wodorostw i kawakw drewna na linii przypywu.
Druyny zamieniy si w plutony, plutony w kompanie i okoo poudnia niemieckie
dowdztwo na grujcym nad Omaha" Point et Raz de la Percee (wczeniej meldujce dowdcy dywizji, e inwazja zostaa zatrzymana na play) zaczo dostrzega, e
Amerykanie wcale nie zostali odparci i nie pozwol si zatrzyma, jeli Niemcy nie
dostan wsparcia.
Tymczasem oddziay rangers zdoay wspi si na sam szczyt Point du Hoc po
sznurowych drabinkach zainstalowanych przy pomocy wyrzutni rakietowych. Tam
odkryli, e bateria dzia, ktra podyktowaa" taktyk Bradleyowi nie istniaa. Po
kwietniowych i majowych nalotach dziaa zostay wycofane i ukryte w odlegoci mili
lub dwch, gdzie znaleli je i zagwodzili dopiero rangersi. Niemiecka decepcja udaremnia niemal desant na Omaha". A teraz, jak gdyby w rewanu, brytyjska decepcja
miaa przyczyni si do jego ostatecznego sukcesu.

592

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

Bronica sektora Omaha" 352. dywizja piechoty bya osabiona, brakowao jej
sprztu i nawet ywnoci. Wci jednak bya formacj znacznie silniejsz, ni spodziewali si Amerykanie. Jej dowdc by genera Helmut Kraiss, ktry - ubrany i na
subie - w D-Day" o godzinie 2.00 postawi sw dywizj w stan najwyszego pogotowia w odpowiedzi na meldunki o ldowaniu nieprzyjacielskich spadochroniarzy.
Kraiss oczywicie nie wiedzia, e chodzi o oddziay Titanic", zrzucone na poudnie
od okolic, gdzie mia nastpi waciwy desant powietrzny. Kraiss wezwa oddzia
specjalny Meyera - jak nazywano 1750 onierzy z wchodzcego w skad dywizji 915.
puku piechoty - i wysa go w rejon zrzutu. Okoo godziny 4.00 oddzia Meyera,
zaadowany na dychawiczne, kierowane przez Francuzw ciarwki i na rowery,
posuwa si wskimi i krtymi drogami przez bocage - krain sadw i niewielkich
pastwisk poprzegradzanych wysokimi potami. Meyer nie wiedzia, e ciga nieistniejcych napastnikw. w oddzia specjalny stanowi jedyny i gwny odwd dla si
niemieckich, ktre przyjy na siebie ciar odparcia amerykaskiego ataku na
Omaha". Puk specjalnie przygotowany do odparcia uderzenia aliantw w razie sforsowania przez nich Wau Atlantyckiego na odcinku 352. dywizji, zapdzi si gdzie
na normandzk wie w pogoni", jak to okreli Foot, za widmow powietrzn armi
Titanic" i kilkoma amerykaskimi komandosami".
Meyer, jako dowdca puku, dosta specjalne instrukcje nakazujce mu utrzymywanie cisego kontaktu z Kraissem przez radio, na wypadek koniecznoci zawrcenia. Wzi z magazynu specjalny odbiornik, ale ten nie zadziaa. Gdy Amerykanie
zaczli ldowa na Omaha" i Kraiss zda sobie spraw, e w celu odparcia Amerykanw musi jak najszybciej z powrotem cign puk na front, nie mg poczy si
z Meyerem. Dopiero tu po godzinie 9.00 udao mu si przekaza Meyerowi rozkaz
powrotu. W tym momencie bitwy Kraiss musia poleci Meyerowi podzielenie puku
na dwie grupy i wysanie jednej na pla Gold", a drugiej - na Omaha". Oba oddziay zbliyy si do swoich celw dopiero pnym popoudniem. A ju o godzinie
11.00 ciepo dnia rozproszyo przygruntowe opary, soce przedaro si przez chmury
i roje amerykaskich myliwcw mogy rozpocz uderzenie na szeroko rozcignite kolumny marszowe" podzielonego na dwie grupy specjalnego oddziau Meyera,
rozrzuconego obecnie na obszarze 20 mil kwadratowych. Intensywno bombardowania alianckiego bya tak dua, e Meyer nie mg zdy na odsiecz. O godzinie
3.00 po poudniu Meyer zameldowa, e wrg naciera czogami na jego czowki. To
by ostatni meldunek Meyera; niedugo potem zosta zabity.
W tym czasie Amerykanie zdoali przeama kryzys na Omaha". Z zapadniciem
zmierzchu mieli ju w rku przyczek, gboki jednak zaledwie na 1,5 mili. Decydujcym okaza si fakt, e specjalny oddzia Meyera znajdowa si o jakie 50 mil od
miejsca, gdzie powinien by w krytycznym momencie - od Omaha" i Gold". Gdy
w kocu dotar na pozycj, nie mg ju nic zrobi dla odparcia desantu. Tak wic to
planowi Titanic" naley odda palm pierwszestwa wrd wspomagajcych
D-Day" operacji decepcyjnych.
Dopiero o godzinie 10.00 w D-Day" Speidel uzna, i sytuacja pozwala dostatecznie jasno okreli zamiary aliantw. Wierzy nadal, e atak w Normandii by alianck
dywersj, jednak rozwj wydarze sprawi, e w La Roche Guyon niezbdna staa si
obecno Rommla. W pitnacie minut pniej Speidel rozmawia przez telefon z Rom-

D-DAY"

593

mlem, ktry przebywa w swym domu koo Herrlingen. Przedstawi mu w skrcie

obraz sytuacji. Rommel sucha wstrznity i zaszokowany". Jedna z relacji tak opisuje jego reakcj: (Rommel) czeka cierpliwie, a Speidel skoczy relacj i powiedzia
cicho, bez cienia emocji w gosie: Jaki ze mnie gupiec, jaki ze mnie gupiec . Poszed do jadalni i Frau Rommel zauwaya, e ta rozmowa go zmienia... wida byo
potworne napicie". Rommel w popiechu zjad niadanie i zadzwoni do swego
adiutanta, kapitana Helmutha Langa, do jego domu pod Strasburgiem. Rommel by,
jak odnotowa Lang, strasznie przygnbiony". Mieli tego samego dnia pojecha do
Berchtesgaden, by spotka si z Hitlerem i przekona go do przekazania Rommlowi
dowdztwa nad dywizjami pancernymi na Zachodzie. Ale jeszcze przedtem, o godzinie 1.00 - oznajmi Rommel - musi by w La Roche Guyon. Potem okazao si, e nikt
go nie poinformowa o przechwyceniu sygnau Verlaine'a.
O tej samej porze, obudzonemu ze snu Hitlerowi powiedziano o ldowaniu aliantw. Admira von Puttkamer i genera Rudolf Schmundt, armijny adiutant wojska
Hitlera, przynieli map do jego apartamentu w Berghofie. Fiihrer, jeszcze w szlafroku, wysucha raportu i posa po Keitela i Joda. Ci za owiadczyli, e nie dotar
jeszcze peen raport od Rundstedta, byo jednak wiadome, e doszo do ldowania
duych oddziaw w kilku miejscach midzy Cherbourgiem i Hawrem i e dalsze
ldowania albo byy w toku, albo spodziewano si ich w niedugim czasie. Jodl wyjani, e odwoa rozkazy Runstedta dla dywizji Hitler Jugend" i Panzer Lehr". Hitler
pochwali go za t decyzj i stwierdzi, e jego zdaniem, moe to by pocztek inwazji,
ale zamiary aliantw w Normandii tak czy inaczej s czysto dywersyjne. Powtrzy to
kilkakrotnie i owiadczy, e wszelka decyzja o uyciu odwodw strategicznych musi
zaczeka, a sytuacja si wyjani.
Hitler wysa tego ranka kilka rozkazw. Poleci Jodowi ogosi haso Junkroom", sygna do rozpoczcia bombardowania Londynu przez VI, ktre niewiele znaczyo, gdy wyrzutnie nie byy gotowe. Nakaza Roennemu jak najszybciej przygotowa ocen sytuacji. Potem zwrci si do Fegeleina, przedstawiciela SS przy swoim
sztabie, polecajc rozpoczcie realizacji planu dyskutowanego w kwietniu i maju
z Himmlerem i Goeringiem. Ju od operacji przeciwko Prosperowi" Hitler bardzo
zainteresowa si sekcj F. W rozmowie z Himmlerem i Goeringiem zdecydowa, e
gdy dojdzie do wielkiego ldowania aliantw we Francji, wyjawi SOE, e jej najwaniejsze okrgi w Europie znajduj si pod kontrol SD. Wierzy, e to powanie zachwieje dowdztwem alianckim, jeli odkryj w decydujcej chwili, e ruch oporu, na
poparcie ktrego liczyli, jest penetrowany przez jego ludzi". Potem poszed do siebie,
by si wykpa i ubra.
Bya ju godzina 11.00 i wszystkie wozy pancerne na Zachodzie - ponad 1600 - miay zbiorniki pene paliwa i amunicji, a ich zaogi byy gotowe do zdjcia siatek maskujcych i marszu w stron Normandii. Generaowie we wszystkich sztabach stali przy swych
Blitzfernschreiber (szybkich dalekopisach), oczekujc z kwatery Hitlera rozkazu koncentracji przed kontrofensyw. Rundstedt czeka ju tylko na dawno sformuowany i dopracowany w szczegach sygna z OKW - Przystp do wariantu numer trzy" i wszystkie odwody wkroczyyby do walki. Ale rozkaz taki nie nadszed.
W tym czasie Roenne studiowa mapy, nadchodzce meldunki i kartotek Arabel", niemiecki kryptonim Garbo". Szef FHW widzia sytuacj tak, jak powinien j
by widzie wedug intencji autorw planu Fortitude". Chocia ldowanie anglosa-

594

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

skich wrogw na wybrzeu Normandii - pisa w swym biuletynie na poniedziakow

narad u Fiihrera - jest operacj na du skal, zaangaowane siy stanowi jedynie
niewielk cz (potencjalnych si alianckich). Z 60 dywizji, stacjonujcych w poudniowej Anglii, na razie w akcji uczestniczy 10 do 12, cznie z lotnictwem". Dalej
Roenne ostrzega: adna z jednostek 1. Grupy Armii USA, obejmujcej okoo 25 duych jednostek zgrupowanych na poudnie i pnoc od Tamizy, nie zostaa jeszcze
uyta. To samo odnosi si do 10-12 formacji bojowych stacjonujcych w rodkowej
Anglii i w Szkocji (to jest 4. armii)". Raport koczy si sowami: To sugeruje, e wrg
planuje nastpn operacj na du skal w rejonie Kanau, ktra prawdopodobnie
zostanie skierowana na sektor wybrzea w okolicy Pas de Calais".
To, przynajmniej w D-Day", bya decydujca ocena, zgodna z oczekiwaniami Fuhrera. We Francji zbliao si poudnie, poranna mga mogca ukry przed lotnictwem
aliantw ruchy wojsk pancernych rozwiaa si, a nad gowami roio si od operujcych wszdzie alianckich samolotw ostrzeliwujcych wszystko, co si ruszao. Tego
dnia na decydujce uderzenie byo ju za pno.
Okoo poudnia Roenne zatelefonowa do Staubwassera do La Roche Guyon
z prob o wsparcie w odblokowaniu oddziaw pancernych. Mj drogi Staubwasser - zacz Roenne - ldowanie w Normandii z pewnoci nie bdzie jedyn prb
duego desantu ze strony aliantw. Drugiego podobnego ataku niewtpliwie naley
oczekiwa w (Pas de Calais), a zatem wycofanie wojsk z tego sektora (w celu obrony
Normandii) jest wykluczone". Jak potem przypomina sobie Staubwasser, Roenne sdzi, e FHW miao ...wiarygodne informacje dotyczce drugiego duego ldowania
aliantw". Gdy Staubwasser pozwoli sobie zaprotestowa, Roenne przerwa mu krtko stanowczym stwierdzeniem, e kwatera Rommla ...nie miaa wystarczajcych danych do wydawania opinii". Rwnoczenie odoyli suchawki, a Staubwasser zwrci si do adiutanta ze sowami: Co moemy zrobi? Nic!"
Tego dnia nie byo poudniowej narady w OKW. Odbya si natomiast w zamku
Klessheim, barokowej budowli u stp gr Hohensalzburg, wykorzystywanej przez
wadze Rzeszy w charakterze gocinnej rezydencji dla odwiedzajcych Niemcy dygnitarzy. Hitler podejmowa nowego premiera Wgier, generaa Dome Sztjaya, i by
w doskonaym nastroju. Otworzy narad sowami: A zatem, co my tu mamy?"
Genera Walter Warlimont, zastpca szefa operacji, obecny na konferencji, wspomina
potem:
...gdy tak stalimy przed mapami i planami, z pewn niecierpliwoci oczekiwalimy przybycia Hitlera i jego decyzji. Wszelkie wielkie nadzieje miay si spotka z gorzkim rozczarowaniem . Jak to si czsto zdarzao, Hitler postanowi gra. Gdy podszed do map, zachichota beztrosko i zachowywa si tak, jakby nadesza wreszcie dugo oczekiwana sposobno
zaatwienia porachunkw z wrogiem.

Jednak Hitler nadal nie podj adnej decyzji w sprawie zaangaowania odwodw
strategicznych w Normandii; powiedzia, e przemyli t spraw przy obiedzie. Opuci spotkanie i wyszed porozmawia z generaem Sztjayem w pokoju recepcyjnym.
Tam wyolbrzymi si armii niemieckiej na Zachodzie i potg tajnej broni, ktra wanie miaa by uyta przeciwko Anglii, i wyrazi sw absolutn wiar w ostateczne
zwycistwo. Potem Hitler, jego wita i wgierscy gocie udali si na obiad. By wci

D-DAY"

595

w doskonaym humorze, przeprasza za bezmisny posiek, i podobno zaartowa:

So jest najsilniejszym zwierzciem, a take nie znosi misa!"
Tu po godzinie 2.00 Hitler wyszed nagle z jadalni i powiedzia Schmundtowi, by
ten poinformowa Rundstedta, e moe przej dowodzenie nad Hitler Jugend"
i Panzer Lehr". Na tym jednak koniec - nie wolno mu tyka adnej z jednostek
15. armii. Gdy rozkaz dotar do dywizji pancernych, bya ju prawie czwarta. Tylko
najlejsze i najszybsze wozy mogy dotrze do Caen przed zapadniciem zmroku.
Gwne siy nie zdoaj wej do walki przed wieczorem 7 czerwca, jeli alianckie
lotnictwo w ogle pozwoli im na manewr.
Potny Wehrmacht, machina, ktra zdolna bya do Blitzkriegu i w czasach wietnoci moga podporzdkowa sobie cay kontynent, dysza niczym zepsuta lokomotywa. To najwyraniej nie niepokoio Hitlera. Pniej, tego samego popoudnia, w drodze powrotnej do Berghofu, wstpi do OKW, gdzie dotar kolejny meldunek od Rundstedta, domagajcego si odwodw zastrzeonych wariantem 3. Fiihrer znowu nie
zrobi nic. Stwierdzi jedynie, e nie moe pozwoli Rundstedtowi na wykorzystanie
tych odwodw, dopki nie bd jasne intencje aliantw co do drugiego ldowania.
Potem poszed si zdrzemn.

DECEPC/E D-DAY"

DecepcjeD-Day"
Wczesnym witem D-Day" Eisenhower szed ze swej kwatery prywatnej do Southwick House. Soce wschodzio po silnej ulewie, wiatr wci porusza wierzchokami
modrzewi, trawa byszczaa wilgoci. Ale po ostatnim okresie zej pogody, dzie zapowiada si rzeki, jasny i chodny. Naczelny wdz take czu si wieo i ranie, ale
Curtisowi, ktrego spotka na pomocie, wyda si nieco wymity, jak kto, kto przez
ca noc bezskutecznie prbowa zasn".
O tak wczesnej porze wiadomoci byy do fragmentaryczne. Armada desantowa
najwyraniej przeprawia si przez kana bez przeszkd. Wszystkie oddziay przerzucone wod i powietrzem byy na drugim brzegu i umacniay swoje pozycje. Rozpoznanie lotnicze penetrujce rejony zgrupowania dywizji pancernych potwierdzio,
e Panzer Lehr" w przeddzie D-Day" odbywaa wiczenia, nie byo jednak dalszych informacji o jej ruchach. Jedyny element, w powodzenie ktrego Eisenhower
kiedy zwtpi, sta si faktem: Neptun" cakowicie zaskoczy wroga. Do tej niespodzianki niewtpliwie przyczyniy si fortele Fortitude" i doskonaa ochrona sekretw samej inwazji. W ostatecznym rachunku jednak, to pogoda osabia czujno Niemcw. To pogoda, wspomina Stagg, daa Eisenhowerowi szans zdobycia pierwszego
przyczka w Europie". Eisenhower napisze potem do Stagga: Dzikuj bokom
wojny, e ruszylimy wanie wtedy".
Jednak mimo zaskoczenia, Neptunowi" udao si zdoby zaledwie przyczek.
Reakcje zdezorientowanych Niemcw byy spowolnione i niepewne, lecz ostro bronili pla, a pierwsze meldunki od amerykaskich dywizji powietrzno-desantowych
i z play Omaha" byy niepokojce. Eisenhower przygotowa owiadczenie, ktre
mia w kieszeni na wypadek, gdyby alianci stracili sw wieo zdobyt, niewielk
przewag. Brzmiao ono:
Naszemu desantowi w rejonie Cherbourg-Hawr nie udao si zdoby odpowiedniego przyczka, wic wycofaem oddziay. Moja decyzja atakowania w tym czasie i miejscu bya
oparta na najlepszych dostpnych informacjach. Wojska ldowe, lotnictwo i marynarka
wykazay maksymaln odwag i oddanie subie. Jeli kto ponosi win za niepowodzenie
prby, to tylko ja.

Cho to wanie Brytyjczycy najbardziej obawiali si ryzyka ataku przez Kana,

tego ranka nastrj w Storey's Gate by zadziwiajco optymistyczny. Brooke i brytyjscy
szefowie sztabu spotkali si w pokoju operacyjnym tu przed godzin 10.30, by wy-

597

sucha pierwszych uwag Joint Intelligence Committee na temat D-Day". Menzies

dostarczy przewodniczcemu, Victorowi Cavendish-Bentinckowi dane o efektach nocnej dziaalnoci Ultry" i innych sekcji wywiadu, a Cavendish-Bentinck owiadczy,
e najwyraniej wrg nie tylko zosta w znacznym stopniu zaskoczony", ale najwidoczniej nadal oczekuje kilku ldowa midzy Pas de Calais i Cherbourgiem". Nastpnie poda tajn wiadomo z ostatniej chwili, ktra zdumiaaby Amerykanw,
desperacko walczcych na Omaha". Powiedzia: Nie moemy dokadnie okreli,
kiedy zaamie si opr Niemcw... (ale) wierzymy, e w zaistniaej sytuacji klska ich
powinna nastpi przed rokiem 1945". Tak wanie ocen wysano do pokoju operacyjnego w Biaym Domu, do poczonych sztabw w Waszyngtonie i do brytyjskich
misji wojskowych w Waszyngtonie i Moskwie. Tymczasem Montgomery, czowiek
majcy rozegra bitw, ktra jeszcze si na dobre nie rozpocza, pozostawa w Southwick Park. Podobnie jak Rundstedt, przycina re w ogrodzie i dopiero potem doczy do swego sztabu na Drugim Brzegu.
Na rozkaz naczelnego wodza pocztek inwazji wyznaczono na godzin 9.17. Starszy kapral armii brytyjskiej, Mary Parry, woya tam do automatycznej gowicy
dalekopisu i Komunikat 1SHAEF znalaz si w serwisie prasowym wiatowych agencji
w Londynie. Komunikat brzmia: Siy morskie aliantw, wspierane przez wojska powietrzne, rozpoczy dzi rano wyadunek sprzymierzonych armii na pnocnym
wybrzeu Francji". To byo wszystko. Eisenhower rozkaza take rozpoczcie operacji Topflite" i o godzinie 9.17 w Londynie William S. Paley, amerykaski doradca
radiowy w SHAEF (po wojnie przewodniczcy zarzdu Columbia Broadcasting System), podnis suchawk telefonu Sacred Lin" - specjalnej linii z SHAEF do BBC
zarezerwowanej dla komunikatw dotyczcych planu Neptun" - by nada umwiony sygna kodu: Topflite at 0930". Dwie minuty pniej BBC nadaa przez radio
wiadomo o ldowaniu, a o 9.48 seri przemwie znajdujcych si na emigracji przywdcw narodw europejskich - specjalnie przygotowane audycje majce zdezorientowa Niemcw co do istoty zamiarw alianckich w pnocno-zachodniej Europie
i zaszczepi czonkom ruchu oporu przekonanie o koniecznoci dosownego wypeniania rozkazw aliantw. Neptun" wyldowa, ale bezpieczestwo alianckich przyczkw zaleao w znacznej mierze od dalszego powodzenia decepcji Fortitude".
Topflite" byo faz wojny politycznej w ramach Fortitude" i myl przewodni tych
audycji byo osignicie maksymalnego spokoju w rejonie inwazji. Gos Eisenhowera rozpocz program o godzinie 10.00. W swym przemwieniu odwoa si do ldowania w Normandii, jako do ataku inicjujcego". Wzywa czonkw ruchu oporu w Europie do zachowania dyscypliny i opanowania", a nastpnie, zwracajc si do Francuzw, owiadczy: Przedwczesne powstanie wszystkich Francuzw moe sprawi, e w krytycznym
dla swego kraju momencie nie bdziecie mogli niczego dla niego uczyni".
Po Eisenhowerze przemawia krl Norwegii Haakon, biorc pod uwag wymogi
Fortitude Pnoc" stwierdzi, e pierwsze ldowanie" jest elementem wielkiego
planu strategicznego". Prosi Norwegw, aby entuzjazm nie popchn ich do przedwczesnych i nieprzemylanych akcji". Profesor Piter Gerbrandy, premier Holandii,
ostrzega: Wrg nie zaniedba adnej moliwoci prowokacji i decepcji". I owiadczy: Gdy tylko bdzie potrzebna ostrzejsza akcja z waszej strony, damy wam zna
w sposb nie budzcy wtpliwoci".

598

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA I944

Hubert Pierlot, premier Belgii, jednego z kluczowych rejonw Fortitude", wygosi nastpne przemwienie sugerujce, zgodnie z intencjami aliantw, e gwny atak
wkrtce dotrze do tego kraju.
Bliska jest tak dugo przez was oczekiwana godzina. Wstpne operacje zmierzajce do wyzwolenia Europy ju si zaczy. Pierwsze natarcie jest wstpem do wyzwolenia. Czekaj
was cikie dni, okres niecierpliwego wyczekiwania... uwaajcie na faszywe rozkazy, jakie
moe wydawa nieprzyjaciel... jedynym sposobem sprawdzenia wszelkich informacji jest
upewnienie si, czy pochodz one z alianckiej radiostacji. A nade wszystko - nie suchajcie
nasanych prowokatorw. Moment ostatecznej bitwy jeszcze nie nadszed.

Na wasne danie, de Gaulle mia przemawia do narodu francuskiego w sobie

waciwy sposb, w wybranej przez siebie porze i wasnym tekstem przemwienia.
Jego czas antenowy mia si zacz dopiero o godzinie 18.00. Gdy awangarda oddziaw specjalnych - ludzi z SAS, Jedburghw", Cooneyw" i organizatorw sekcji Fbya zrzucana we wszystkich zaktkach Francji, do gwnej siedziby SOE, na Baker
Street, gdzie Gubbins spdzi noc, docieray ju sygnay, e resistance nie zwaa na
wezwania do dyscypliny i zachowania spokoju. Meldunki z rnych regionw zdaway si wskazywa, e Francj zaczyna ogarnia pomie od kraca do kraca. Gubbins czeka na dalsze raporty, gdy okoo godzinie 11.00 nastpia jedna z tych niezwykych chwil, jakie pozostaj w pamici na zawsze. Kontroler posterunku 53C, radiostacji w pobliu Bicester, za ktrej porednictwem Baker Street utrzymywaa kontakt
ze swym personelem i agentami w caej Europie, zameldowa przez urzdzenie kodujce, e dowdztwo SD w Paryu spreparowao sygna, skierowany do Gubbinsa
przez Butlera, z nadajnika kontrolowanego przez siebie, dziki ktremu Niemcy odkryli wczeniej znaczenie fragmentu Verlaine'a. Odebrany sygna brzmia:
Bardzo dzikujemy za due dostawy broni i amunicji... wysoko cenimy dobre rady dotyczce waszych intencji i planw.

Sygna ten by czci planu Hitlera, ktry w ten sposb chcia zdezorientowa
aliantw poprzez wyjawienie, e w tym krytycznym momencie ruch oporu jest infiltrowany przez nazistw. Na ironi, sygna wykaza, e Niemcy wcale nie suchali
tych dobrych rad. Uwaali nadanie wiersza Verlaine'a za decepcj, podczas gdy w rzeczywistoci komunikowa dat ldowania aliantw. Gubbins przeczyta depesz i zredagowa nastpujc odpowied:
Przepraszamy za naduywanie waszej cierpliwoci i waszych nerww... przygotujcie teren
w pobliu Berlina dla organizatora przyjcia i operatora W/T, ale uwaajcie, by nie natkn
si na naszych rosyjskich przyjaci.

Ta wymiana depesz oznaczaa koniec niemieckiej Funkspiele, ale nie koniec brytyjskiej gry radiowej. Garbo" wci ciko pracowa na rzecz Fortitude". Przed
D-Day" XX-Committee i agencje alianckiej decepcji wpady na pomys dowcipnego
fortelu. By to plan Reid". Polecono Garbo", by za porednictwem Kuhlenthala, swego kontrolera w Madrycie, poinformowa Niemcw, e wstpna faza inwazji jest

DECEPCJE D-DAY"

599

W toku, gdy zaczy si zrzuty z powietrza, a od czterech godzin trwa desant morski.
Wedug XX-Committee i tak byo za pno, by Niemcy mogli co zrobi dla przeciwdziaania uderzeniu, a miao dowie, e Garbo" jest czujny, aktywny i dobrze urzdzony i nadal moe przekazywa niezwykle wane informacje.
Zgodnie z planem, Garbo" mia nie tylko wyjawi fakt rozpoczcia inwazji, ale
take poinformowa o punktach zaadunku wojsk w Anglii, kierunkach ataku i cechach jednostek uczestniczcych. Wszystkie te informacje mogy okaza si bardzo
niebezpieczne, ale Niemcy musieli je pozna sami w cigu pierwszej doby od ldowania. Jaki zatem by cel ich przekazania? Ten sam, co zawsze: zapewnienie wiarygodnoci nastpnych meldunkw Garbo". Poza tym - argumentowano z CSM podczas
omawiania planu Reid" ze Smithem i Bullem w SHAEF - co Niemcy pomyleliby
o agencie, ktry nie przekaza meldunku o operacji formatu Neptun"?
Trudno planu polegaa na tym, e niemiecka stacja radiowa w pobliu Madrytu,
utrzymujca czno z Garbo", milka codziennie o pnocy; operatorzy mieli zwyczaj po zakoczeniu transmisji wychodzi na pn kolacj. Prbowano rnych sposobw, by sprowokowa madryck radiostacj do pozostania na linii w nocy z 5 na
6 czerwca bez alarmowania Kuhlenthala. Wszystkie zawodziy. Sygnalista przekazujcy meldunki od Garbo" nie by w stanie nawiza kontaktu z Madrytem przez cay
wczesny ranek D-Day".
Garbo" by ponownie na linii krtko przed pnoc D-Day". Byo ju za pno,
by ostrzec Niemcw o operacji Neptun", ale wystarczajco wczenie, by utwierdzi
ich w przewiadczeniu, e po Normandii nastpi dalsze uderzenia. By uprawdopodobni fortel, operator Garbo" nada peny tekst zarzdzenia PWE (oczywicie specjalnie spreparowany), majcego zniechci do spekulacji na temat nastpnych ldowa. Przemwienia wygoszone ju przez Eisenhowera i przywdcw rzdw emigracyjnych, jasno dajce do zrozumienia, e nastpi dalsze ataki, zdaway si by
sprzeczne z tym zarzdzeniem i Garbo" skomentowa t rozbieno. Wiele bdzie
zaleao, meldowa, od przemwienia wygoszonego tego dnia w parlamencie przez
Churchilla. Ale, ostrzega Kuhlenthala, zarzdzenie PWE wzywajce do ostronoci
w dyskusjach nad przyszymi uderzeniami mogo oznacza jedynie to, e w przyszoci byy rzeczywicie planowane.
Gra w kotka i myszk, czyli Fortitude", trwaa w Izbie Gmin przez cay D-Day".
Ale nawet majce nastpi owiadczenie Churchilla na temat tego, co Daily Mai"
nazwa najwikszym aktem wojennym w dziejach", nie byo w stanie zmusi przewodniczcego do zmiany odwiecznego rytuau izby. Najpierw Chaplain odczyta
modlitw, nastpnie przewodniczcy poinformowa o mierci jednego z posw w czasie Zielonych wit, kiedy to parlament brytyjski mia wakacje. Potem bez popiechu
oznajmi: Otrzymaem telegram od chilijskiej Izby Deputowanych zawierajcy kopi deklaracji przyjani w stosunku do Brytyjskiej Izby Gmin". Po sali przeszed szmer
aprobaty. Sdz, e postpi zgodnie z waszym yczeniem, panowie - cign przewodniczcy -wysyajc stosown odpowied". Rozlegy si dalsze radosne okrzyki.
Wreszcie, zgodnie z porzdkiem obrad, przysza pora na interpelacje. Czy onierze
maj zagwarantowane prawo do gosowania?" Czy nie mona budowa taszych
domw, by unikn pacenia odsetek od kredytw?" Dlaczego wojskowemu inwalidzie zabroniono otwarcia sklepu w Wimbledonie?" Czy Minister Wojny zezwoli na
wydanie beretw personelowi wojskowej suby kobiet?" Sir James Grigg, Minister

600

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZRWCA-20 SIERPNIA 1944

Wojny, odpowiedzia, e nie pora na nowe nakrycia gowy dla sub kobiecych.
Sir Archibald Southby powsta, by zgani Ministra Wojny za brak galanterii; nawet
suc w wojsku, kobiety maj prawo do nowych kapeluszy na wiosn.
To byo tak normalne, tak prozaiczne, i musiao si wydawa, e tego dnia nic
nadzwyczajnego nie wydarzyo si na wiecie. Wtedy wszed Lloyd George, znak, e
by moe jednak stao si co wyjtkowego; w owym czasie pokazywa si rzadko.
Pojawi si take brat Montgomery'ego, ktry by kapelanem armii. Przysza rwnie
Mrs. Churchill. Potem, w samo poudnie, premier wszed do sali drzwiami za fotelem
kanclerskim. Witajce go okrzyki ustpiy miejsca niecierpliwym pomrukom, gdy
Churchill oznajmi: Sdz, e Izba powinna formalnie przyj do wiadomoci informacj o wyzwoleniu Rzymu (zdobytego 5 czerwca przez Clarka)"*. Przez prawie dziesi minut omawia to pamitne i wspaniae wydarzenie", po czym nastpia pauza.
Upyno kilka dobrych chwil, zanim Churchil owiadczy: Mam rwnie do oznajmienia Izbie, e minionej nocy i we wczesnych godzinach rannych nastpia pierwsza
seria ldowa na kontynencie europejskim... W tym wypadku wyzwolicielski szturm
mia miejsce na wybrzeu Francji". Posowie zrozumieli - jak mieli zrozumie - e
kolejne ldowania nastpi w innych krajach, takich jak Belgia, Dania i Norwegia.
Obuda Fortitude" dotara do Izby Gmin. Nastpnie Churchill opisa atak i doda,
wci pamitajc o Fortitude": S powody sdzi, e osignity zosta efekt taktycznego zaskoczenia. Mamy nadziej dostarczy nieprzyjacielowi dalszych niespodzianek w trakcie walki".
Oszczdne przemwienie premiera nadao ton owiadczeniom wygoszonym w w
pamitny wtorek przez innych przywdcw alianckich. Roosevelt, mwic do narodu amerykaskiego o - jak to nazwa - wielkim wysiku wojennym", zauway, e
chyba Niemcy spodziewaj si ldowania jeszcze w innych miejscach. Niech sobie
spekuluj. Chtnie poczekamy na rozwj wydarze". Do tej pory LCS udao si nada
wystpieniom przywdcw wiatowych spjno i logiczno; wszystkie wygoszone tego dnia mowy odpowiaday wymogom Fortitude". Z jednym wyjtkiem.
De Gaulle, zwracajc si o godzinie 18.00 wieczorem przez radio do Francuzw, wygosi owiadczenie, ktre byo obraliwe dla Wielkiego Sojuszu**, wzywao do narodowego powstania i informowao, e to, co Francuzi widz na wasne oczy - to inwazja.
LCS i polityczni doradcy naczelnego wodza wiedzieli, e Niemcy bd uwanie
sucha wystpienia de Gaulle'a, czekajc na informacje o strategii aliantw. Dlatego
SHAEF przygotowao dla niego przemwienie. De Gaulle jednak odrzuci przygotowan wersj i jego wasny tekst nie zawiera adnych wzmianek o dalszych ldowaniach we Francji bd gdziekolwiek indziej. Wystpienie to zaczynao si od sw:
Ostateczna batalia si rozpocza! Po tylu latach walki, wciekoci, cierpienia doczekalicie si decydujcego uderzenia".

* Gen. Clarc nie zdoby Rzymu! Jako dowdca amerykaskiej 5. armii po przeamaniu obrony Niemcw,
zamiast odci im odwrt, skierowa swe wojska na Rzym ewakuowany przez przeciwnika. Wojska amerykaskie weszy wic do niebronionego miasta, a Clarc kreowa si na jego zdobywc; mona te doda, i
sprzeciwi si przejciu oddziaw polskich przez Rzym, ale Francuzi wymusili na nim przemarsz swoich
wojsk (przyp. T.R.).
** Przemwienie gen. de Gaulle'a skierowane byo do Francuzw, a brak wiernopoddaczych akcentw wobec Wielkiego Sojuszu nie mona okrela jako zdrad (przyp. T.R.).

DECEPCJE D-DAY"

601

Gorsze miao jeszcze nastpi. Mimo stara SHAEF, by nie przyspiesza narodowego powstania, sowa de Gaulle'a skierowane do Francuzw zadziaay jak zapalnik. Dla synw Francji - woa - gdziekolwiek i kimkolwiek s, wity obowizek:
walczy przy uyciu wszelkich rodkw, jakimi dysponujemy". Poleci francuskiemu
podziemiu podporzdkowanie si rozkazom nie Eisenhowera czy SHAEF, ale rzdu
francuskiego" i wyznaczonych przeze narodowych i lokalnych przywdcw", i byo
jasne, e sam siebie uwaa za gow pastwa francuskiego, cho formalnie nie mia
adnego stanowiska. W aden sposb nie odwoa si do Eisenhowera ani do SHAEF.
Dla de Gaulle'a caa sprawa bya bitw francusk", cho zaledwie garstka Francuzw i dwa francuskie okrty uczestniczyy w operacji Neptun". De Gaulle, jako jedyny spord alianckich przywdcw, odmwi uczestnictwa w decepcji Fortitude".
Konsekwencje jego odmowy byy nieuniknione*. Jakie szans miaa teraz Fortitude"?
Tego wieczora Garbo" ponownie rozmawia z Madrytem. Jak mia wyjani sugestie premiera w parlamencie odnonie dalszych desantw, jawnie sprzeczne z zarzdzeniem PWE, majcym powstrzyma takie spekulacje? Garbo" znalaz sposb. Zameldowa Kuhlenthalowi, e Brendan Bracken, minister informacji i przyjaciel premiera, prbowa wyperswadowa Churchilowi owiadczenie Izbie, e atak ten by
pierwszym z serii zbrojnych ldowa na kontynencie europejskim", ale Churchill nie
przyj rady, stwierdzajc, e jego polityczna funkcja zobowizuje go do unikania
znieksztacania faktw i e nie chce, by nadchodzce wydarzenia zdyskredytoway
jego sowa". Tym subtelnym i byskotliwym oszustwem Garbo" zakoczy chwilowo nadawanie. I cakiem przypadkiem, wystpienie de Gaulle'a potwierdzio faszywe zarzdzenie PWE. Niemcom mogo si wydawa, e tylko on podprzdkowa si
zakazowi spekulacji na temat dalszych ldowa.
Jeszcze tej samej nocy, o godzinie 11.00, Garbo" przekaza Kuhlenthalowi kolejn
wiadomo. Pon z wciekoci", gdy dowiedzia si, e jego wany meldunek,
ktry mia by nadany o godzinie 2.30,6 czerwca, wszed na anten dopiero o 8.30".
Dlaczego Madryt nie by na nasuchu, zgodnie z obietnic, tej najwaniejszej nocy?
Gdybym tak bardzo nie wierzy w Fiihrera i w ywotne znaczenie jego misji wyzwolenia Europy spod podwjnej tyranii bolszewizmu i anglo-amerykaskiej plutokracji
- kontynuowa Garbo" - jeszcze tego samego dnia zrezygnowabym z pracy, w peni
wiadom swej poraki". Kuhlenthal, ktry sdzi, e caa jego siatka w Anglii wanie
si zaamuje, wysa do Garbo" dugie wyjanienie koczce si sowami: Jeszcze
raz przekazuj panu, jako odpowiedzialnemu szefowi suby, i wszystkim paskim
wsppracownikom nasze uznanie za wspania i wartociow prac. Nalegam, by
nadal by pan z nami w kontakcie w tych decydujcych momentach walki o przyszo Europy".

* Dla gen. de Gaulle'a nadrzdna bya Francja i nie mona mwi o niesubordynacji. Stwierdzenie o garstce
Francuzw i 2 okrtach pomija istot sprawy. Gwne siy francuskie - wojsk ldowych, powietrznych i marynarki wojennej - dziaay w strefie rdziemnomorskiej (operacja Anvil")- W desancie normandzkim uczestniczyy 2 krowniki (Montcalm" i Georges Leygues"), 4 fregaty i tyle korwet. Stary pancernik Courbert"
wykorzystany zosta jako fragment falochronu. Owa garstka na ldzie to grupa mjr. du Vaisseau-Kuppera
(176 ludzi) z 4. Commando, ktra opanowaa may port Riva-Bella. W powietrzu dziaao 7 dywizjonw francuskich. W drugim rzucie znajdowaa si 2. dywizja pancerna gen. Leclerca (przyp. T.R.).

602

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

Garbo" wci mia wysok pozycj w oczach swego kontrolera, ale gdyby Kuhlenthal zastanowi si dobrze i na chodno, wymiana sygnaw tego wieczora miaa
jeden aspekt, ktry mg wzbudzi jego podejrzenia. Garbo" by na linii tak dugo,
e trzy razy da brytyjskim stacjom namiarowym okazj do ustalenia jego pozycji
i aresztowania go. Dlaczego mg tak dugo nadawa? Czy mia takie szczcie? Czy
moe Brytyjczycy pozwalali mu nadawa dla celw decepcji? Te pytania Kuhlenthal
mg sam sobie zada, ale zamiast by podejrzliwym, wysa meldunek do Berlina.
Rekomendowa Garbo" do Krzya elaznego.
Kampania decepcyjna tego dnia zakoczya si tak, jak zacza. We wschodniej
Anglii Grupa Armii Pattona miaa czeka na odejcie 15. armii niemieckiej z Pas de
Calais przed wyruszeniem do decydujcego ataku. Hitler, gwny adresat tej decepcji, wrci tego wieczoru do zamku Klessheim na bankiet z wgierskimi gomi. Przyjcie skoczyo si o godzinie 11.00. Potem, w czasie krtkiego przegldu sytuacji
w OKW, jeszcze raz powtrzy swe przekonanie, e ldowanie w Normandii jest dywersj, a nastpnie zabra swych goci na koncert gramofonowy 7 symfonii Brucknera.
Poszed spa jak zwykle okoo godziny 2.00. To by groteskowy dzie. Fiihrer spdzi
wikszo czasu, podejmujc mao znaczcego przywdc rodkowoeuropejskiego*,
a tymczasem, gdyby nie absolutne przekonanie, e to nie bya inwazja, mgby zareagowa na operacj Neptun" z szybkoci i zdecydowaniem, z ktrych by przecie znany.
Tymczasem Rommel powrci do Chateau de la Roche Guyon i dowiedzia si, e
wojska pancerne dokonay tego dnia tylko jednego silnego przeciwuderzenia w Calvados. 21. dywizja pancerna generaa Feuchtingera - resztki ulubionej libijskiej dywizji Rommla - wesza do rejonu, gdzie stykay si przyczki brytyjski i kanadyjski
i dotara do morza w miejscowoci Luc-sur-Mer. Ale tu przed zmierzchem eskadra
zoona z 500 samolotw i szybowcw przywioza wie brygad na pomoc brytyjskiej [6] dywizji powietrzno-desantowej, w celu wzmocnienia lewego skrzyda Neptuna" na linii Orne. Niemcy jednak sdzili, e zrzut nastpi na ich tyach, odcinajc
ich od posikw. Ta chwila wahania spowodowaa, e ich pancerne uderzenie zamaro w niepewnoci i zamieszaniu. Feuchtinger prbowa poderwa swych ludzi, ale
za pno - byo ju prawie ciemno. Niemcy osignli jedynie to, e teraz ju wiedzieli, co mogy zdziaa wojska pancerne, gdyby Rundstedt i Rommel mieli do dyspozycji trzy dywizje. Jednak Hitler Jugend" i Panzer Lehr", pozostae dwie dywizje, ktre mogyby dotrze tego dnia do pla, otrzymay rozkaz wymarszu dopiero pnym
popoudniem. Noc zapada nagle i - jak pisa Chester Wilmot, korespondent BBC towarzyszcy brytyjskim spadochroniarzom: Nadszed czas przeciwuderzenia. Siy
desantowe byy zmczone i rozcignite na pospiesznie przygotowanych pozycjach...
Linia bya cienka i dziurawa, co a domagao si wykorzystania. Niemcy jednak nie
byli w stanie wykorzysta okazji, jaka nadarzaa si tej i tylko tej nocy".
Pod koniec dnia w Londynie wiadomoci z drugiego brzegu byy nieliczne... Jedno
tylko byo jasne, e pomimo trudnoci, jakie spotkay amerykaskie dywizje powietrzno-desantowe i smaku klski na Omaha", nie doszo do rzezi. Straty w ludziach byy
powane (12 tysicy osb uznano za zabite, ranne lub zaginione, wobec przewidywanych 75 tysicy w przypadku, gdyby nie udao si zaskoczy wroga). Ale o pnocy
* Mao znaczcy przywdca rodkowoeuropejski gen. Sztjay, ktry obj urzd premiera Wgier po interwencji niemieckiej (Fali Margarethe - 19 marca) (przyp. T.R.).

DECEPCJE D-DAY"

603

w Storey's Gate, gdy Menzies zasta tam Bevana i Wingate'a raczcych si drinkiem,
panowao powszechne przekonanie, e Eisenhower i Montgomery odnieli triumf.
Byy powody do satysfakcji - wspomina Wingate - jednak prawie nikt nie wtpi,
e dostaniemy si na Daleki Brzeg. Byy natomiast obawy o to, czy uda nam si pozosta na tym brzegu. Poniewa to miao si rozstrzygn w cigu najbliszych trzech
dni, tej nocy pooylimy si najwczeniej, jak si dao".
To bya prawda. Najblisze trzy lub cztery dni miay przesdzi o losie Neptuna".
Hitlerowi wystarczyo tylko uruchomi Case Three" i niemieckie wojska pancerne
oraz odwody 15. armii zwaliyby si na normandzkie plae, prawdopodobnie zanim
alianci umocniliby si wystarczajco. Co wicej, wiadomoci o aktywnoci francuskiego ruchu oporu pod koniec D-Day" nie najlepiej wryy Neptunowi". Ku przeraeniu Gubbinsa Armia Cieni" wysza na pene soce i wszdzie dochodzio teraz
do otwartych star midzy Niemcami i maquisardami od Ain do Hautes Alpes, od
Franche-Comte do Dauphine i Savoy, od Lande do Cte d'Or i Bas de Rhin. Dyscyplina si zaamywaa i powstanie nie byo wycznie dzieem podegaczy czy ambitnych politykw; to byo prawdziwe powstanie ludowe, tak zacieke i powszechne jak
Rewolucja Francuska. I tak szybko jak powstawa opr, by natychmiast bezlitonie
dawiony przez Niemcw. Jak dugo jeszcze Fortitude" zdoa utrzyma fikcj inwazji na Pas de Calais?

605

Kamstwem i mieczem
Siedzib swego dowdztwa Montgomery zainstalowa na terenach parkowych Chateau
de Creully. Tam, o wicie drugiego dnia inwazji przyj generaa sir Milesa Dempseya, dowdc 2. armii angielsko-kanadyjskiej i generaa Omara N. Bradleya, dowdc 1. armii amerykaskiej. Ta pierwsza narada dowdztwa alianckiego w Europie odbya si w czasie, gdy sytuacja na przyczkach plaowych dawaa powody do powanego niepokoju".
Operacje alianckie nie przebiegay zgodnie z planem. Oddziaom z Utah" nie udao
si poczy z dywizjami powietrzno-desantowymi na Pwyspie Cherbourskim. Ani
Brytyjczycy, ani Amerykanie nie utworzyli na swoich odcinkach pla zwartych linii
frontu. Amerykaska obecno na play Omaha" bya niepewna; wszystkie dywizje
powietrzno-desantowe w znacznym stopniu ulegy rozsypce i poniosy due straty.
Nieco lepsza bya sytuacja w sektorach brytyjsko-kanadyjskich. Nie zosta jednak osignity aden z gwnych celw D-Day", a zwaszcza nie zdobyto Caen, ktre Montgomery uwaa za bram do Parya. Poza tym szwankowao zaopatrzenie, a pogoda
- element operacji, o ktrym Churchill powiedzia, e ...jak czarne myli zatruwa
najbardziej optymistyczne umysy" - pogorszaa si i moga udaremni dalsze dostawy.
Po stronie osigni naleao zapisa to, e na wybrzeu normandzkim znalazo
si 83115 onierzy brytyjskich i kanadyjskich oraz okoo 72 000 Amerykanw. Z kad
jednak godzin rosa groba ich wyparcia, gdy nie zdyy si jeszcze umocni i nie
byy dostatecznie wyposaone, a Niemcy - pocztkowo zdezorientowani i rozproszeni - zbierali ju siy i zaczynay do nich dociera zamiary aliantw. A gdyby szybko
i mdrze wykorzystali wieo zdobyte informacje, o czym zreszt nie wiedzieli nawet
uczestniczcy w naradzie w Chateau de Creully dowdcy alianccy, plan Fortitude"
straciby sens, a Neptun" okaza si nieskuteczny.
Pod koniec D-Day" onierze niemieckiej 352. dywizji piechoty, penetrujcy pobojowisko w poszukiwaniu upw i materiaw szpiegowskich, natrafili na ma dk
unoszon przez fale przybrzene w pobliu ujcia Vire. W odzi znaleli ciao polegego w czasie natarcia na pla Utah" oficera amerykaskiego, ktry mia przy sobie
przymocowan acuszkiem teczk. Teczka szybko dotara do oficera operacyjnego
352. dywizji, ktry natychmiast si zorientowa, e - jeli dokumenty nie zostay sfabrykowane i podrzucone, co uwaa za cakiem moliwe - ma w rkach rozkazy operacyjne 7. korpusu amerykaskiego ldujcego na play Utah". Wkrtce te, pnym popoudniem, onierze tej dywizji, w trakcie natarcia na Amerykanw w pobli-

2U rybackiej wioski Vierville znaleli przy zwokach innego oficera amerykaskiego

rozkazy operacyjne 5. korpusu amerykaskiego z play Omaha".
W ten sposb w chwili przystpienia do przeciwdziaania Niemcy dysponowali
penym schematem ruchu, skadu i rozmieszczenia jednostek amerykaskich w pierwszej fazie inwazji". A wobec faktu, e znalezione dokumenty si rzeczy nawet nie
wspominay o akcjach Fortitude" ani o innych planach brytyjskich, Niemcy - a konkretnie Pemsel, na ktrego biurko w sztabie 7. armii trafiy, mogli bez trudu domyli
si, e Fortitude" jest fikcj. Pemsel przytomnie wyrazi opini, e silne natarcie
z amerykaskich przyczkw, posuwajce si do wewntrznej zatoki St. Mao i dalej
na wschd - jawnie dowodzi, e mamy do czynienia z olbrzymi koncentracj si
amerykaskich na plaach normandzkich, a zatem ldowanie w innym miejscu (ni
Pas de Calais) jest wrcz nieprawdopodobne". Najwaniejsze jednak byo zdanie Rundstedta, ktry otrzyma wycig ze znalezionych planw wczesnym rankiem 8 czerwca.
Blumentritt powiedzia po wojnie przesuchujcym go Amerykanom, e (Rundstedt)
ju 7 czerwca (D+l) uwaa to, co dziao si w Normandii za waciw inwazj. Dostarczone mu 8 czerwca plany operacyjne 5. korpusu amerykaskiego... upewniy go
tylko, e mia racj".
Na zawsze pozostanie tajemnic, dlaczego oficerom pozwolono zabra plany na
brzeg; na kadym widniaa piecz z instrukcj: Zniszczy przed zaokrtowaniem".
Los jednak dostarczy Rundstedtowi i Rommlowi to, czego nie udao si zdoby Abwehrze i SD: szczegowy obraz amerykaskich intencji w Normandii. Niemcy potraktowali jednak dokumenty podejrzliwie ze wzgldu na atwo, z jak zostay zdobyte.
Blumentritt mwi, e nieprzyjaciel mg je celowo zgubi w celach decepcyjnych".
Jednak ani Rundstedt, ani Rommel nie mieli cienia wtpliwoci, e Neptun" nie jest
dywersj, lecz operacj strategiczn. Wiedzieli te, jak - z odpowiednio duymi odwodami - udaremni plany wroga.
Reakcja Rundstedta bya szybka i suszna. Zatelefonowa do gwnej kwatery Fiihrera w Berchtesgaden z prob o przekazanie mu siedemnastu dywizji, przypisanych
Case Three". W oczekiwaniu na odpowied Rundstedt uruchomi drugi, awaryjny
plan, opracowany na wypadek inwazji. Zastpi szyfr polowy Wehrmachtu (nie bez
racji sdzi, e alianci ju go zamali) nowym systemem szyfrw nazwanym Rastor".
Tym posuniciem ...z miejsca odci Montgomery'go od najcenniejszych rde wywiadu polowego". Systemu Rastor" nie udao si zama do koca alianckiej kampanii.
Hitler przysta na prob Rundstedta. Tym samym dla wojsk alianckich nadszed
krytyczny moment, do ktrego nie byy jeszcze przygotowane. W sektorze brytyjskim sytuacja poprawia si, ale pooenie Amerykanw byo wci trudne. Mogli
troch odetchn tylko dziki przeprowadzeniu kolejnej operacji decepcyjnej. O zmierzchu D+l", zarwno Rommel, jak i Dollmann otrzymali meldunki, e 300 samolotw
transportowych zrzucio brygad spadochronow w rejonie Coutances-Lessay, na zachd od St. L. Rommel natychmiast pchn w tamtym kierunku posiki. Doszed do
Wniosku, e spadochroniarze stanowi forpoczt nastpnego desantu morskiego, tym
razem na zachodnie wybrzee Pwyspu Cherbourskiego i skierowa w ten rejon
^wszystkie dostpne siy". Tymczasem bya to jeszcze jedna akcja z repertuaru decepcyjnego planu Titanic". Montgomery zagra po mistrzowsku - zanalizowa informacje Ultry" i poleci zrzuci takie same manekiny spadochroniarzy, jakie zwiody Niem-

606

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

cw w D-Day". I tak odwody niemieckie zamiast na pla Omaha" poszy w innym

kierunku, po drodze - z powodu zerwania przewodw - a do witu 8 czerwca nie
miay kontaktu z wyszym dowdztwem i straciy niemal cay dzie, zanim wrciy
na tras wiodc ku rzeczywistym przyczkom amerykaskim.
Marsz posikw niemieckich przez Bretani nie by atwy, borykay si z bretoskimi mauisardami, oddziaami SAS, Jedburghami" i innymi. Ale meldunki z ich marszruty byy zowieszcze. Ultra" wykazywaa, e z Rzeszy do wysunitych baz w Normandii cigno okoo 600 myliwcw, a o wicie 8 czerwca Rommel mia ju trzy
dywizje pancerne na froncie brytyjskim. Godzina prby zbliaa si. Mimo przewagi,
wynikajcej z taktycznego zaskoczenia, Niemcy mogli jeszcze zepchn Neptuna"
do morza. Jedyn szans byo opnienie Case Three".
Decyzje Hitlera o uruchomieniu Case Three" szybko dotary do Londynu. Meldunki Ultry", sub Y, rozpoznania lotniczego, raporty si specjalnych - wszystkie
mwiy o duej koncentracji wojsk niemieckich na Zachodzie w rejonie Normandii.
W kwaterach Montgomery'ego, Bradleya i Eisenhowera oraz w Storey's Gate z rosncym niepokojem obserwowano rozwj sytuacji. Do Londynu mieli przyby Marshall
i amerykascy szefowie sztabw, by wsplnie z brytyjskimi towarzyszami broni rozway, jak poradzi sobie w razie zagroenia", co byo eufemizmem oznaczajcym
wycofanie wojsk. Szybkiej koncentracji Niemcw w Normandii naleao za wszelk
cen i wszelkimi rodkami przeszkodzi. Wielk rol mogy tu odegra lotnictwo i partyzantka. W potg alianckich si powietrznych czy w determinacj i odwag
mauisardw nikt nie wtpi, ale przyszed czas na ostateczne wyprbowanie siy
decepcji. Czy niemieckie dowdztwo naprawd ufa agentom takim jak Garbo" i Brutus" i czy strategiczna decepcja nadal jest skuteczn broni wojenn?
Uruchomienie niemieckiego planu Case Three" uznano za rwnie dobr okazj
jak w roku 1943, kiedy wykorzystano Dericourta do podoenia Niemcom faszywych
messages personnels. 7 czerwca BBC nadaa mieszanin wymylonych i prawdziwych
rozkazw alertowych dla grup ruchu oporu w pnocnej Francji i Belgii. 8 czerwca,
Eisenhower za porednictwem swego byego G2, generaa J.F.M. Whiteleya, bdcego
obecnie zastpc szefa operacji SHAEF, poleci SOE emisj rozkazw bojowych. Wyszy one tego samego dnia (po poudniu o godzinie 2.30,7.30 i 9.30), gdy mwicy po
francusku, dziwny, bezbarwny gos zacz nagle wymienia bez zwizku nazwy kwiatw i zapachw: godziki, fioki, irys, heliotrop, jamin. Rozkazami tymi SHAEF zamierzao wywoa akcje zaczepne i partyzanckie, poczone z sabotaem przeciwko
konkretnym celom kolejowym, drogowym i telekomunikacyjnym" w pnocnej Francji i Belgii. Wiele dobrze zorganizowanych siatek w Ardenach i Belgii zabrao si natychmiast do wyznaczonych zada. Ale w Pas de Calais ze wzgldu na du koncentracj wojsk niemieckich bojownikw ruchu oporu byo bardzo mao. Chodzio wic
tylko o to, by Niemcy myleli, e jest ich duo. I po to nadano t seri kwiatowych
rozkazw", jak w fortelu z udziaem Dericourta, kiedy pozwolono Niemcom przechwyci czciowo prawdziwe, a w duej mierze faszywe rozkazy alertowe, gdy
wiedziano, e Niemcy potraktuj ich wykonanie, jako zapowied wikszych operacji
alianckich na terenie pnocnej Francji i Belgii, czyli w rejonie Pas de Calais.
Zgodnie z planem operacji, ktra w oczach Niemcw miaa urosn do rangi dziaa przedinwazyjnych, w rejon Pas de Calais zrzucono alianckie oddziay specjalne

KAMSTWEM I MIECZEM

607

i grupy agentw, a w pobliu francuskich pla nad Kanaem, na pnoc od Sekwany,

zaczy pojawia si okrty podwodne i kutry torpedowe. Na angielskim brzegu Kanau zintensyfikowano ruch wok fikcyjnej Grupy Armii FUSAG. W portach i na
redach wzdu wybrzea na wysokoci Boulogne pojawiy si liczne atrapy sprztu
towarzyszce prawdziwym jednostkom morskim, zwaszcza krownikom, ktre szykoway si" do ostrzeliwania z morza. Porty i ldowiska" byy dyskretnie iluminowane przez Raj" - system owietlenia, stosowany przy nocnym zaadunku, znany
niemieckiemu lotnictwu rozpoznawczemu. Na uytek niemieckich sub Y wyemitowano nasilony ruch radiowy midzy SHAEF i siedzibami poczonych sub operacyjnych w Dover i Chatham. Suby radiowe jedenastu dywizji FUSAG, zgodnie ze
scenariuszem planu Adoration" prowadzce pogawdki z przeznaczeniam dla niemieckich uszu, nagle zamilky - znak, e alianci przystpuj do dziaa ofensywnych.
Wyprowadzone z portw flotylle rozpostary wielkie zasony dymne midzy The Wash
i Dover. Traowce wyruszyy na poszukiwanie i usuwanie min wok Calais. Powietrze drao od nasilonych rozmw radiowych midzy zaogami powietrznymi i naziemnymi, jak to zwykle ma miejsce przy okazji przygotowa do jakiej gigantycznej
operacji. Midzy Hawrem a Antwerpi lotnictwo i marynarka rozpoczy gwatowne
bombardowanie pla desantowych". Wszystko wskazywao na blisk i nieuchronn
inwazj Pas de Calais.
Zdanie si wycznie na decepcj w opnieniu koncentracji wojsk niemieckich
w Normandii byo jednak ryzykowane i niepewne. Niemcy bowiem rzeczywicie pilnowali Pas de Calais, ale to nie przeszkadzao, e silne jednostki zday ju w stron
przyczkw plaowych. W tej sytuacji Eisenhower - wysa w stref inwazji lotnictwo, ktre - zgodnie z planem opracowanym przez Montgomery'ego - miao rynki
francuskich miast i waniejsze wzy komunikacyjne na trasie marszu dywizji niemieckich zamieni w choke-points", czyli trudne do sforsowania przeszkody w postaci lejw po bombach i spitrzonych zwaw gruzu. Amerykaska 8. armia powietrzna zaprotestowaa przeciwko temu planowi. Wyznaczone cele uznano za nie nadajce si do ataku powietrznego", gdy - jak stwierdzono w raporcie kocowym z akcji:
8. armia powietrzna liczya si z tym, e akcja stanowia zagroenie dla ycia i majtku osb cywilnych". Stanowisko sztabu Montgomer/ego byo jednak nieugite: choke
points" musz powsta. A gdy 8. armia powietrzna nadal odmawiaa wykonania rozkazu, Naczelne Dowdztwo ...ze wzgldu na konieczno uatwienia zada militarnych zdecydowao o przeprowadzeniu nalotu bombowego".
Zrzucono ulotki uprzedzajce ludno o koniecznoci ewakuacji z zagroonych
miast. Po zakoczeniu nalotw zniszczenia byy ogromne. Do najciej dowiadczonych miast naleao 52-tysiczne Caen, stolica Calvadosu, miejsce wiatowego dziedzictwa sztuki normaskiej. Villers Bocage, miejscowo liczca blisko 1500 mieszkacw, znikno z powierzchni ziemi. liczne spokojne miasteczko St. L (10 tysicy
mieszkacw) awansowao do miana stolicy ruin". Pontaubault nad Selune, niewielka
miejscowo z oryginalnym starym mostem, przez ktry Niemcy musieli przej, by
przedosta si z Bretanii do Normandii, zostao prawie cakowicie zniszczone. Gdy
opad kurz i przygasy poary w liczcym 6 tysicy Coutances, wrd rumowiska
mona byo zobaczy tylko dumnie wznoszcy si w niebo tamtejszy koci Notre
Dam, jeden z najwspanialszych przykadw normaskiej sztuki gotyckiej. Thury
Harcourt (1200 mieszkacw) stao si martw ruin. Katedra w. Teresy w Lisieux

608

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

przetrwaa, ale prawie caa reszta starego miasta, pamitajcego czasy gallo-romaskie, lega w gruzach. Podobnie byo w Falaise, siedzibie pierwszych ksit normaskich znanej z targw koskich, odbywajcych si tam od czasw Wilhelma Zdobywcy. Vire, malownicze miasteczko tkaczy, zostao tak zniszczone, e powracajcy mieszkacy nie poznali go; to samo byo w Argentan, z ktrego w roku 1107 czterech rycerzy wyruszyo do Canterbury z misj zamordowania Thomasa Becketa.
Bya to jedna z najbrutalniejszych akcji lotnictwa wojskowego w historii, ale kampania ta poczona ze zniszczeniem mostw na Sekwanie, Loarze i Mozie oraz francuskiej sieci kolejowej zatrzymaa wikszo wojskowych transportw kolejowych do
Normandii w odlegoci blisko 50 mil od linii frontu. Wojska te musiay posuwa si
dalej gwnie pieszo, tylko w nocy bowiem mogy ryzykowa formowanie konwojw
ciarwek, cho i w ciemnociach czsto byy atakowane przez alianckie myliwce
bombardujce. Choke points" hamoway rwnie szybkie dostawy ywnoci, paliwa, broni i amunicji, a alianci z atwoci lokalizowali obecno jednostek niemieckich, gdy kolumny czogw i piechoty z koniecznoci musiay korzysta ze zwykego radia lub kiepskich radiostacji szyfrowych. Dziki temu lotnictwo alianckie mogo
si wykaza wyjtkow celnoci atakw.
Kampania powietrzna, ataki ldowe armii alianckich i dziaania ruchu oporu wywoay chaos i strach w siach niemieckich. Natomiast do niemieckich sfer dowdczych adresowano akcje decepcyjne, wywoujce rwnie wany efekt niezdecydowania. Najwaniejsz rol w decepcji, opniajcej mobilizacj Niemcw do kontrofensywy, odgryway fikcyjne armie FUSAG. W tej czci planw alianckich do akcji wczono Brutusa". W meldunku noszcym dat 8 czerwca 1944 roku powiadomi swego kontrolera w Paryu, e widzia ...na wasne oczy przygotowania Grupy Armii
Pattona do zaadunku w portach wschodniego i poudniowo-wschodniego wybrzea
Anglii". Zacytowa te sowa Pattona, e ...teraz, gdy dywersja w Normandii idzie
tak dobrze, przyszed czas na rozpoczcie operacji wok Calais". Krl, Churchill,
Eisenhower i Brooke odwiedzili stanowisko dowodzenia FUSAG w Dover Castle,
a ...genera Marshall z armii amerykaskiej przybywa tu z Waszyngtonu 9 lub
10 czerwca, by osobicie poegna Pattona i jego onierzy". Siy gotowe do inwazji
obejmoway - zdaniem Brutusa" - ...co najmniej 5 dywizji powietrzno-desantowych,
minimum dziesi dywizji do przewiezienia morzem", a ...caa armia FUSAG miaa
dysponowa 50 dywizjami, czcio ju obecnymi na miejscu".
Ten meldunek, jak twierdzi potem Bevan, znalaz si na biurku Hitlera w p godziny po nadaniu go z Londynu. Nastpnie, by wesprze Brutusa", wierny Garbo"
wysa 9 czerwca sygna do Kuhlenthala, ktrego nadanie zajo ni mniej, ni wicej
tylko 120 minut. Przygotowany przez ca ekip Garbo" oglny przegld sytuacji
mwi o koncentracji sprztu desantowego w Orwell i Deben i o rozmieszczeniu angielskich wojsk po D-Day". Podobnie jak Brutus" - Garbo" podkreli, e operacja
Neptun" jest dywersj i e w Anglii czeka jeszcze wicej dywizji gotowych do drugiego uderzenia. Raport koczy si dramatycznie: Przekazuj ten raport w przekonaniu, e obecny atak jest puapk zastawion w celu zmuszenia nas do ruszenia
wszystkich naszych odwodw i ich pospiesznego strategicznego przegrupowania,
czego potem bdziemy aowa".
Roenne, co znamienne, by tym, ktry pierwszy zareagowa na na t cz decepcji
Fortitude". Wikszo docierajcych do niego informacji wywiadowczych zbyt wy-

KAMSTWEMI MIECZEM

609

ranie wskazywaa na niewtpliw inwazj Pas de Calais, by mona to byo zignorowa. Po konsultacji z Keitelem i Jodlem Roenne nada sygna FHW do wszystkich
punktw dowodzenia na Zachodzie: Z duym prawdopodobiestwem naley oczekiwa gwnego ataku wroga na wybrzee belgijskie 10 czerwca". Ostrzeg te Rundstedta i Rommla, e planowane przez Hitlera przemieszczenie si Case Three" do
Normandii, naley powanie przemyle", gdy jego zdaniem: Wycofanie naszych
si z odcinka 15. armii byoby bdem".
Czy Hitler powstrzyma ruch odwodw niemieckich? Okoo 500 czogw i 50 000
doborowych onierzy maszerowao ju w stron Normandii, ale z tych si jedynie dywizje strzelcw spadochronowych z Bretanii oraz dywizje pancerne i piesze z Pas de
Calais byy do blisko pla normandzkich, by bezporednio zagrozi wojskom inwazyjnym. W tym momencie Hitler powinien by wykaza ow yw i jasn wyobrani
i swoje wnikliwe rozumienie spraw wojskowych", przypisywane mu przez amerykaskich specjalistw wojskowych. Nadszed moment odwoania si do tradycyjnej
niemieckiej myli i praktyki wojskowej: pokonanie wroga jednym, decydujcym uderzeniem, bez stopniowego niszczenia jego si. Teraz wszystko zaleao od Fuhrera. Czy
nadal wierzy w wymysy, tak starannie sczone przez realizatorw planu Fortitude"?
Jeli nie - aliantom pozostawaa ju tylko walka na mier i ycie w Normandii.
Hitler rozpocz 9 czerwca w nastroju krzepicego zdecydowania. Da rozkaz 9.
i 10. dywizji pancernej SS - liczcym 360 czogw i 35 000 ludzi, wymarszu z centralnej Polski, gdzie odpoczyway po stumieniu powstania na Wgrzech i po odparciu
ofensywy rosyjskiej pod Tarnopolem. Jednak siy te nie miay wielkiego znaczenia dla
sytuacji w Normandii. Potrzeboway zaledwie tygodnia, by dosta si z Francji na
Wgry przed inwazj, ale powrt zajby im ju trzy tygodnie. Rommel i Rundstedt
potrzebowali odwodowych dywizji pancernych i piechoty z Pas de Calais. Dywizje te
zostay im przydzielone, ale tu przed poudniow narad w OKW do pukownika
Friedricha Adolfa Krummachera, osobistego oficera wywiadu Hitlera i cznika midzy agencjami wywiadu a OKW, zatelefonowa Roenne, ktry swym charakterystycznym, piskliwym gosem ostro zaatakowa decyzj OKW, pozwalajc na wymarsz
odwodw 15. armii do Normandii. Powiedzia, e wedle jego informacji wrg zamierza wanie rozpocz wielkie uderzenie ze wschodniej Anglii. Ma podsuchy sub Y,
ktre 8 czerwca przejy i rozszyfroway informacje przeznaczone dla belgijskiego
ruchu oporu, a to oznacza, e 9 czerwca ma si rozpocz wielka akcja partyzancka.
Byoby szalestwem pozwoli na wymarsz dalszych oddziaw do Normandii.
Krummacher odpowiedzia, e wanie udaje si na poudniow konferencj z Fiihrerem i e z caym naciskiem przedstawi swemu zwierzchnikowi punkt widzenia
Roennego.
Informacj Roennego przedstawi Hitlerowi mocno przejty spraw Jodl. Ju od
jakiego czasu, nawet po znalezieniu planw operacyjnych przy zabitych oficerach
amerykaskich, by przewiadczony o dywersyjnym jedynie charakterze desantu
w Normandii. Hitler jeszcze nie mia zdania w tej sprawie. Ostateczn decyzj o ewentualnym zatrzymaniu piechoty i dywizji pancernych 15. armii przedstawi - jak oznajmi - na naradzie o pnocy. Rozmylania jednak zakci mu Jodl, dorzucajc wiadomo o spodziewanym przyjedzie Marshalla, ktry mia wkrtce przyby na inspekcj do dowdztwa Grupy Armii Pattona w Dover Castle. Wiadomo pochodzia od
Kuhlenthala, ktry tak ocenia raport Garbo":

610

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA I944

Po bezporedniej wymianie opinii z moimi agentami w Londynie... i po wziciu pod uwag

dokonujcej si we wschodniej i poudniowo-wschodniej Anglii znacznej koncentracji wojsk
nie biorcych udziau w obecnych operacjach, doszedem do wniosku, e operacje te (w Normandii) s jedynie wybiegiem. Ich celem jest cignicie naszych odwodw na ten przyczek po to, by dokona decydujcego uderzenia w innym miejscu...

O pnocy z 9 na 10 czerwca Hitler oznajmi, e nie tylko trzeba powstrzyma wymarsz dywizji pancernych i piechoty z Pas de Calais do Normandii, ale wzmocni
naley 15. armi. Rozkazy dotary do Rundstedta i Rommla jeszcze tej nocy i doprowadziy obu do rozpaczy. Z dywizjami 15. armii mogli wygra bitw o Normandi.
Bez nich - mogli tylko bezradnie czeka na klsk. Hitler i Niemcy - napisa Zimmermann - w tym momencie przegrali wojn. Przez nastpne tygodnie, przynajmniej do
poowy lipca, Hitler, Jodl i Roenne pozostawali w przewiadczeniu, e Grupa Armii
Pattona lada moment wylduje w Pas de Calais i odmawiali Rommlowi i Rundstedtowi zgody na odkomenderowanie wojsk na front normandzki. Drugi etap operacji
Neptun" - umocnienie przyczkw - zakoczy si dla aliantw sukcesem. Niemieckie naczelne dowdztwo i sztab generalny zostay wyprowadzone w pole i pokonane taktycznie. Cztery dni po rozpoczciu inwazji szacowano, e w Normandii
Niemcy bd mieli do dyspozycji dwadziecia jeden i p dywizji przeciwko szesnastu alianckim. Skutkiem bombardowa, przerwania niemieckiej cznoci, akcji ruchu oporu i decepcji Fortitude", aliantom mogo si przeciwstawi tylko 10 i p
dywizji.
Marshall i pozostali amerykascy szefowie sztabw przybyli do Londynu 10 czerwca. Tego i nastpnego dnia spotkali si przy Storey's Gate ze swymi brytyjskimi kolegami i tam w napitej atmosferze obserwowali skutki tego decydujcego rozdania
kart. Wingate wspomina potem:
To by przeraajcy moment - due czerwone placki na mapach wojennych przez cay czas
przesuway si w stron Normandii. Czy udao si zniszczy wszystkie mosty na Sekwanie? Czy czogi niemieckie nie pojad okrn drog przez Pary, gdzie mosty byy nietknite? Czy nie powinnimy zbombardowa mostw na Sekwanie w Paryu? Czy przecenilimy moliwoci Garbo"? O takich sprawach rozmawialimy. Wtedy Joan Bright (sekretarka zawiadujca najtajniejszymi kartotekami wywiadu) zapukaa do drzwi, wesza i powiedziaa, e nadesza wiadomo, ktra moe nas zainteresowa. Wanie j wpisaa do
Czarnej Ksigi" (gdzie wpisywano wszystkie informacje zdobyte przez Mitr"). Brooke
i Marshall poszli to sobie obejrze. Wrcili umiechnici. Spojrzelimy na raport Ultry" i to byo to: Hitler odwoa Case Three". Wygralimy. C to by za wspaniay moment!
Wiedzielimy wtedy, e zwyciymy - bdzie trudno i ciko, ale zwyciymy. Najbardziej
zdumiao to Bevana, gdy -jak sdz - nie wierzy, e nam si uda. Ale to Brooke zachowa
si najdziwniej. Powiedzia, e skoro Hitler jest takim cholernym gupcem, to dlaczego tyle
czasu zajo nam pokonanie go. Po czym sztywnym krokiem opuci pokj. Rozmin si
z premierem, ktry w towarzystwie Stewarta i Menziesa przyszed powiedzie nam, e ten
sukces wieczy dug i pen osigni histori brytyjskiej Secret Service... - lub co w tym
rodzaju.

Francuska rewolta
Do czwartego dnia inwazji (D+4) alianci pomylnie zakoczyli drug faz Neptuna"
- poczenie przyczkw w jeden front. Teraz zaczyna si trzeci etap: bitwa o umocnienie si na pozycjach i zgromadzenie si zdolnych wydosta si z play. Niemcy za
usiowali do tego nie dopuci, prbujc przygotowa si do przedwuderzenia*. Gdyby
im si to powiodo, wojska spod znaku Neptuna" zostayby zepchnite do morza.
Obie strony doznay ju powanych strat. Alianckie plany przerzutu wojsk i dostaw
niweczya najgorsza od 1900 roku pogoda. Sztorm zniszczy jeden z portw Mulberry" i spowodowa zatonicie lub znaczne uszkodzenie okoo 800 okrtw, jednostek
desantowych, tratw i promw - czterokrotnie wicej ni w pierwszym dniu inwazji.
A wyjtkowo pytka strefa przybrzena - poniej 6 stp - utrudniaa lub uniemoliwiaa dostarczenie wikszych posikw i zapasw.
Sytuacja Montgomery'ego bya za, ale Rommla jeszcze gorsza. Od pierwszej chwili
walk odczuwa efekty powietrznej przewagi aliantw, ostrzau z dzia okrtowych
i skutki dugiego, poprzedzajcego inwazj okresu bombardowa strategicznych i taktycznych. Nawet bez odwodw Case Three" Rommel dysponowa jednak wystarczajc liczb onierzy, czogw, broni i zapasw, by przystpi do gronego przeciwuderzenia. Nie zrobi tego, gdy potrzebne mu wojska nie zdoay si zebra we
waciwym miejscu i czasie. Koleje nie dziaay, a konwoje ciarwek mogy porusza si jedynie noc. Zaczynao brakowa benzyny, oleju i amunicji, skadowanych
gwnie w rejonie Pas de Calais, co byo efektem decepcji Fortitude". W ramach przygotowa do inwazji lotnictwo alianckie tak skutecznie bombardowao niemieckie fabryki oysk tocznych i innych czci zamiennych do wojskowych pojazdw, a zwaszcza czogw, e teraz wiele z nich praktycznie nie nadawao si do uytku. Piechota
bya skazana na wasne nogi, z rzadka korzystajc z rowerw lub wozw konnych.
Motory i samochody ulegay awariom, a cay marsz hamoway cige, mordercze naloty i ataki bretoskich mauisardw. Rommlowi mogaby pomc Luftwaffe, ale z rwnie praktycznych powodw, co Kriegsmarine, zamiast pilnowa drg wiodcych do
Normandii, zajmowaa si innymi sprawami.
* Rozpoznanie niemieckie prawidowo przyjo, i w pocztkach 1944 r. Sprzymierzeni nie bd ldowa we
Francji. W zwizku z tym OKW mogo wykorzysta cz szybkiego odwodu z Francji na innych kierunkach.
II korpus pancerny SS skierowany zosta do operacji Margarethe", a nastpnie, po marcowej klsce Niemcw
na poudnie od Prypeci, do uatwienia przebicia si 1. armii pancernej okronej przez 1.12. Front Ukraiski
w rejonie Kamieca Podolskiego (przyp. T.R.).

612

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

Obrona Rzeszy spocza na siach ldowych. Jakby tego byo mao, zacza si wykrusza kadra dowdcza Rommla. Marcks, genera dowodzcy 84. korpusem, poleg
zaskoczony na odkrytej drodze przez alianckie myliwce bombardujce. Dollmann,
dowdca 7. armii zmar - kryy plotki o samobjstwie - w Banque Mutuelle w St. L6.
W pierwszej fazie inwazji szeciu dowdcw dywizji i okoo dwudziestu innych starszych dowdcw zostao zabitych bd wyczonych z walki. Wszystko to, w poczeniu z odmow Hitlera uruchomienia odwodw Case Three", stawiao Rommla
w rozpaczliwym pooeniu. Jednak Niemcy na Zachodzie wci stanowili potn
si. Z godn uwagi pomysowoci Rommel zdoa cign na lini kilka dywizji,
cho rzadko byy to samodzielne jednostki. Gdyby tylko znalaz rodki na ich przegrupowanie i mg dokadnie przewidzie intencje aliantw, miaby do dyspozycji
milion onierzy i 1600 czogw, ktre bez trudu uporayby si z odzyskaniem cienkiego jak opatek skrawka Europy.
Pierwotny plan Montgomery'ego zakada, e wojska brytyjskie i kanadyjskie zdoaj wyrwa si z play, zaj Caen i opanuj paskie rwniny nad Sekwan. Jednak
poinformowany przez Ultr" o koncentracji si niemieckich i opnieniu w umacnianiu pozycji Montgomery zmieni zamiary. Postanowi, e Brytyjczycy i Kanadyjczycy
rzeczywicie pjd na Caen, ale tylko po to, by cign niemieckie siy pancerne i tym
samym uatwi amerykaskiej armii Bradleya przebicie si w sektorze St. L6. To doniesienia Ultry" podyktoway Montgomery'emu zmian koncepcji i od tej chwili ta
strategia miaa sta si podstawow zasad walk w Normandii. Orodki decepcji zostay zatem obarczone nowym zadaniem. Obok podtrzymywania mitu zagroenia
dla Pas de Calais, miay take przekona Hitlera, Rundstedta i Rommla, e gwnym
celem aliantw w Normandii byo Caen, a nie St. L.
Ale bitwy wygrywa si prochem, a nie dobrymi pomysami i Montgomery wiedzia, e igra z ogniem, zwabiajc niemieckie wojska pancerne do sektora Caen. Mia
jednak nadziej, e zanim tam dotr, uda mu si osabi ich si bojow. Tymczasem,
na rozkaz Rommla, dowdztwo nad armi pancern w Normandii przej genera
Leo baron Geyr von Schweppenburg, byy niemiecki attache wojskowy w Londynie
i syn nadwornego koniuszego krla Wirtembergii, a Ultra" odkrya, e wszystkie
siy niemieckie przystpiy do koncentracji. 17. dywizja SS grenadierw pancernych
przemiecia si do lasw Foret de Cerisy; dywizje pancerne [SS] 9. i 10. zawrcono do
Normandii; 2. pancerna dywizja SS Das Reich" zmierzaa na pnoc z Tuluzy, a dua
liczba czogw przygotowywaa si do bitwy na poligonie w Mailly-le-Camp pod
Paryem. 1 dywizja pancerna SS stacjonowaa na wschd od Sekwany, 21. pancerna
i Panzer Lehr" byy ju w akcji, i wszystkie te jednostki po dotarciu na front miay
przej pod komend Schweppenburga. Ultra" odkrya take, e planuje on wielk
kontrofensyw w kierunku Caen w celu rozbicia na dwie czci przyczka sprzymierzonych. Montgomery nie mia wyjcia, musia wyeliminowa Schweppenburga. Ale
gdzie go szuka? Gdzie ma kwater?
Nasuch radiowy aliantw zlokalizowa silne rdo sygnaw radiowych w La
Caine, paacyku usytuowanym 12 mil na poudnie od Caen. Ich intensywno odpowiadaa gwnej kwaterze armii; samoloty rozpoznawcze ujawniy skupisko samochodw z gonikami, biurowe baraki i niedbale zamaskowane namioty w sadzie jaboniowym. Obserwacje Ultry" wkrtce potwierdziy, e bya to rzeczywicie kwatera Schweppenburga, a jego doradc by ni mniej, ni wicej tylko genera Cramer, ofi-

FRANCUSKA REWOLTA

613

cer repatriowany tu przed inwazj, ktry od chwili powrotu bezustannie opowiada

wszystkim o Grupie Armii Pattona.
W celu potwierdzenia informacji RAF wysa pojedynczy myliwiec bombardujcy, ktrego pilot, lecc wolno i na maej wysokoci, zobaczy samego Schweppenburga i jego oficerw, w charakterystycznych spodniach z czerwonymi lampasami, obserwujcych przez lornetki polowe dziaania innych operujcych w pobliu myliwcw. W godzin pniej, 9 czerwca, RAF zaatakowa i zmit z powierzchni ziemi
gwn kwater, grzebic Schweppenburga i Cramera. Pozostali oficerowie sztabu
zostali zabici lub ranni, a samochody radiowe, tak wane przy dowodzeniu jednostkami pancernymi, zostay zniszczone. Mniej wicej w tym samym czasie Lancastery
zaatakoway zgrupowania czogw w Mailly-le-Camp, a Mitchelle i Bostony zrzuciy
bomby na Foret de Cerisy, eliminujc 17. dywizj SS. W ten sposb ostatnia nadzieja
Rommla na szybkie uderzenie pancerne upada. Staubwasser, szef wywiadu Rommla, ponuro skomentowa po wojnie wiadomo o udziale Ultry" w tej udanej akcji
alianckiej: Lepiej by nam poszo bez radia".
Tymczasem orodki decepcyjne z mniejszym lub wikszym powodzeniem tkay
nowe sieci, ktre miay unieruchomi siy niemieckie w rejonach odlegych od gwnego pola bitwy. Plan Fortitude Pnoc" podtrzymywa poczucie zagroenia w Skandynawii, ale z rejonu Bakanw nadchodziy wieci o oznakach osabienia czujnoci
Niemcw. Turcja wci odmawiaa przystpienia do alianckiego sojuszu. Nawet sztuczki z Zeppelinami, manewry rosyjskie czy akcje partyzantw bakaskich nie powstrzymay Hitlera przed wysaniem stacjonujcych tam 9. i 10. dywizji pancernych SS do
Normandii. 1. armia niemiecka, a zwaszcza 11. dywizja pancerna wci strzegy wybrzea baskijskiego w odpowiedzi na zagroenie, wywoywane akcjami planu Ironside", ale pomimo podobnych zagroe na Riwierze, silna dywizja pancerna Das
Reich" zmierzaa na pnoc. W kierunku normandzkich pla zmierzay take zaogi
niemieckich garnizonw, zainstalowanych w Bretanii.
Gdy zawodzia decepcja, alianci zwracali si do francuskich partyzantw, ktrzy
pod nadzorem oddziaw specjalnych* ze wszystkich si staray si opnia i rozbija prby koncentracji si niemieckich w czasie, gdy alianci umacniali si na plaach.
Ale hardym mauisardom nie dogadzaa suebna w stosunku do inwazji rola. W wielu
regionach Francji, lekcewac wezwania do dyscypliny i posuszestwa**, rwali si
do otwartej walki. Wybuch powszechnego powstania czy nawet pojedyncze, przekraczajce oczekiwania" akcje partyzanckie niewtpliwie opniay dziaania Niemcw, ale jak mona przeczyta w raporcie SAS dla 21. Grupy Armii, wryy one Francuzom wielkie niebezpieczestwo na przyszo. Niemcy mcili si z tak wciekoci, e w dalszej czci raportu czytamy:
...po pocztkowej fali entuzjazmu, wywoanej ldowaniem aliantw i w rezultacie dziaa
podjtych przez wroga, resistance bdzie musiaa w znacznej mierze ograniczy sw aktywno w zwizku z poniesionymi stratami, chyba ze w konkretnym momencie bdzie miaa
pene wsparcie w postaci broni, ekwipunku i - gdzie to moliwe - obecnoci wojsk alianckich.
* Por. str. 611. Nie mona nazywa zdrad de pastw zwizanych dotd z Niemcami do zmiany frontu.
W Rumunii nie byo zbrojnej interwencji niemieckiej (byy tylko wstpne posunicia) (przyp. T.R.).
** Powraca sprawa podporzdkowania partyzantki francuskiej obcym rozkazom (przyp. T.R.).

614

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

FRANCUSKA REWOLTA

615

W pierwszych kilku dniach inwazji nie byo chyba zaktka Francji, gdzie mauis
nie wywoaliby powsta, ale w wikszoci wypadkw niewiele one pomogy armiom
alianckim w Normandii. Jak obawiao si SHAEF, powstacy z bezwzgldnym okruciestwem atakowali nie tylko Niemcw, ale take grupy partyzanckie zwizane z inn
orientacj polityczn, wszdzie upatrujc zdrajcw i kolaborantw. Reakcja Niemcw bya rwnie okrutna, schwytanych powstacw cinano na miejscu. Krew laa
si strumieniami, nigdy nie poznamy dokadnej liczby ofiar. Francja pogrya si
w anarchii. Zaniepokojeni sytuacj Eisenhower i Koenig skierowali 12 czerwca radiowy apel do narodu francuskiego swierdzajcy, e poza gwnym terenem walk od
czonkw ruchu oporu wymaga si jedynie dokadnego wypeniania rozkazw. Rozkazy wzyway do ograniczonych operacji, a nie do oglnego powstania. Byo ju jednak za pno, powstanie ogarniao cay kraj i nikt ju nie mg go powstrzyma.
Gaullici oskarali naczelne dowdztwo alianckie, e wezwao do rebelii mimo

celowo mylcych informacji, 2)...manewrowanie grupami partyzanckimi tak, by ich

widoczna dziaalno bya zgodna z naszym scenariuszem decepcji, 3)...kontrolowanie komunikacji radiowej z grupami".
Jednak nie tylko SHAEF, gaullistom lub decepcji naley przypisywa win za tragedi Francji. W ostatecznym rozrachunku wie si ona z przekonaniem, e messages
personnels byy wezwaniem do powszechnej akcji, podczas gdy w rzeczywistoci odnosiy si one tylko do ograniczonych dziaa, a z drugiej strony sami mauisardzi
nie respektowali wyranych rozkazw z Londynu. Brak odpowiednich zabezpiecze
i dowiadczenia w dziaaniach konspiracyjnych oraz polityczna rywalizacja midzy
grupami podziemia dolay oliwy do ognia. W wielu wypadkach sami Niemcy podegali Francuzw do otwartego powstania, by podziemie francuskie zdekonspirowao
si. Oskarenia de Gaulle'a byy wic nieuzasadnione, ale gorycz z powodu mierci
tak wielu Francuzw lega cieniem na powojennych stosunkach midzy jego rzdem
a rzdami Wielkiej Brytanii i USA.

(jak de Gaulle obecnie nazywa sw organizacj) wystosowao formalny protest oskarajcy SHAEF o wydawanie za porednictwem BBC przed i po D-Day" instrukcji
nawoujcych do powstania. Byo to powane oskarenie, gdy teraz francuscy powstacy mogli zwrci si nie tylko przeciwko Niemcom, ale take przeciwko aliantom. SHAEF musiao temu zapobiec i zlecio przeprowadzenie ledztwa. Genera A.S.
Nevins z sekcji operacyjnej G-3 zleci McClure'owi, szefowi sekcji wojny politycznej,
zbadanie sprawy, a zwaszcza przyjrzenie si dziaalnoci niejakiej Mme Aubrac, ktra, jak twierdzia kwatera de Gaulle'a, przekazywaa instrukcje wzywajce do powstania*.
McClure szybko ustali, e SHAEF nie wzywa Francuzw do oglnonarodowego
powstania. Podobnie, adna z amerykaskich lub brytyjskich sub radiowych, ani
te Mme Aubrac. Nie zrobia te tego adna z brytyjskich czy amerykaskich radiostacji w Algierze. Natomiast kontrola przeprowadzona przez amerykaski zagraniczny wywiad radiowy (American Foreign Broadcasting Intelligence Service), monitorujcy dziaalno wszystkich wikszych radiostacji wykrya, e w pierwszym okresie
inwazji gaullistowskie stacje w Algierze i Brazaville naday kilka pomiennych audycji. Baron Emmanuel d'Astier de la Vigerie, zacieky gaullista, ktry po wojnie zosta
szefem gaullistowskiej Service d'Action Politiue en France, wystpi na antenie
z owiadczeniem, e Francuzi w kadym miejscu mieli ...jeden wity obowizek wyzwolenie Francji". Oznajmi take, e: Cay nard francuski powstanie, by uczestniczy w zniszczeniu wroga".
ledztwo uwolnio SHAEF od wszelkiej bezporedniej odpowiedzialnoci za powstanie, cho zakres emisji messages personnels podczas D-Day" przyczyni si do
wybuchowej atmosfery. Wymagania decepcji take odegray rol we wznieceniu rebelii i w tym przypadku, jak wykazay ostatnio ujawnione dokumenty, nie moe by
wtpliwoci, e ruch oporu we Francji by celowo manipulowany. Raporty Fortitude" wyranie stwierdzaj, e orodki decepcji staray si zdezorientowa Niemcw
metodami manipulacji" obejmujcymi: 1)...przekazywanie grupom ruchu oporu

W miar jak powstanie przenosio si z prowincji do prowincji, dowdztwo alianckie ze szczegln uwag ledzio wydarzenia w Bretanii, gdy tu rola mauis bya
szczeglnie wana zarwno dla operacji Neptun", jak i dla Fortitude". Bretoczycy
mieli odci swj region od reszty kraju oraz opni marsz w stron Normandii niemieckich jednostek w sile 145 000 ludzi. W tym samym czasie, dla wsparcia Fortitude", mieli wzmaga obawy Niemcw przed kolejn wielk inwazj aliantw. Planw
desantu w Bretanii byo wprawdzie kilka i w pewnym momencie Montgomery rozwaa nawet wykorzystanie jednego z nich lub wszystkich razem w celu przeamania
kleszczy Rommla wok Normandii. Jednake alianci nie zamierzali zaatakowa pwyspu od strony morza. Gdyby jednak 3. armia Pattona miaa zaj pwysep i jego
waniejsze porty, Bretoczykw zamierzano wezwa do udziau w operacji wojskowej. Zatem zakres i intensywno dziaalnoci konspiracyjnej w Bretanii byy wiksze
ni w pozostaych regionach Francji.
W celu uzbrojenia, wyszkolenia i pokierowania bretoskimi mauis, poczwszy od
D-Day", zrzucano na pwysep liczne oddziay si specjalnych. Trzyosobowe druyny Jedburghw" grupoway wok siebie mauis. Oddziay Cooneys" miay odci
Niemcom dostp do drg i linii kolejowych biegncych z gbi Francji. Drog morsk
i powietrzn przybywali agenci sekcji F z misj podporzdkowania dowdztwu
SHAEF resistance. A ludzie z 4. regimentu SAS przybyli z zadaniem utworzenia dwch
silnie uzbrojonych oddziaw na tyach wroga. Ten napyw agentw nie przeszed
niezauwaenie. W audycjach nadawanych przez kolaboranckie Radio Paris" Niemcy ostrzegali Francuzw przed ...prowokatorami... ktrzy - pozornie uprzejmi i okazujcy przywizanie do naszego kraju - mog by agentami obcych wywiadw, szczeglnie brytyjskiego". Wszyscy pamitamy pukownika Lawrence'a - przypomina nieco

wczeniejszych uzgodnie. Commandement Superieur des Forces Francaises en Grand

Bretagne et Delegation Militaire du Gouvernemen Provisional de la Republiue Fmnaise

* Strona prowadzi ledztwo. Wynik wic wiadomy. Tekst jest porednim oskareniem gen. de Gaulle'a o jak
zdrad (przyp. T.R.).

histerycznym tonem spiker - i kto wie, czy w Lawrence, podobno zabity w wypadku motocyklowym, nie wdruje nadal po wiecie? W kadym razie uwaajcie - niczym plaga szaraczy
spado z nieba wielu pomniejszych Lawrence'w. Partyzanci bretoscy zlekcewayli t

audycj. Z otwartymi ramionami przyjli wszystkich pomniejszych Lawrence'w",

a zwaszcza ludzi z SAS.
O godzinie 0.45 w D-Day" wyskoczy z Halifaxa porucznik Jules Deschamps,
a w jego lady poszli radiooperator, siedmiu ludzi z SAS i grupa Jedw" o kryptoni-

616

OD NORMANDII DO NEMES1S, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

mie Frederick". Mieli zaoy Samwest", jedn z dwch placwek bretoskich w pobliu starego warownego miasta Guingamp w centrum silnego zgrupowania niemieckich oddziaw strzelcw spadochronowych. Skok by udany i po kilku godzinach
w Foret de Duault powstaa baza, z ktrej druyny si specjalnych i mauis mieli wyrusza na wypady przeciwko Niemcom, a po ogoszeniu rozkazu Le chapeau de Napoleon est-il toujour a Perros-Guirec?" - rozpocz powstanie zbiene w czasie z wkroczeniem wojsk alianckich na pwysep.
Miejscowi maquisardzi entuzjastycznie przystpili do akcji, jednak wzajemna rywalizacja, brak dyscypliny i lekcewaenie wymogw bezpieczestwa od samego pocztku le im wryy. Zbierali si w duych grupach, haaliwie witali nowoprzybyych, robili wiele zamieszania przy zrzutach broni i zaopatrzenia. Bretoskie wrzosowiska rozbrzmieway gonymi pokrzykiwaniami. Jedowie" z grupy Frederick"
donosili, e ...jednemu z komitetw powitalnych towarzyszy ogromny tum gapiw
obu pci, a wikszo z nich palia, co nie byo zbyt rozsdne, jako e szkopy byy
w miasteczku oddalonym zaledwie o 5 mil".
Kapitan Jules Leblond z SAS, dowdca Samwest", spotka si z podobn niefrasobliwoci. Gdy w czwartym dniu inwazji wygramoli si ze swej spadochronowej
uprzy wrd gstych janowcw i poszycia Foret de Duault, zaskoczy go brak dyscypliny zarwno wrd kolegw zrzuconych wczeniej, jak i zebranych wok nich
mauisardw. Wok bazy - jak pisa w swym raporcie po akcji - cigna si nieustajca procesja goci - wycieczkowiczw i sympatykw". Leblond wyda ...stanowczy rozkaz niedopuszczania wycieczkowiczw do bazy, ale zosta on zlekcewaony, gdy spadochroniarze starali si zaprzyjani ze wszystkimi, bez rnicy
i z penym zaufaniem". Rezultat by nieunikniony: zaniepokojeni tumami zmierzajcymi do Samwest" Niemcy zaczli wszy w pobliu obozu. Aresztowano trzech
podejrzanych agentw - dwch mczyzn i kobiet - i po przesuchaniu, jak grupa
Frederick" zameldowaa Gubbinsowi, ...kobieta zostaa rozstrzelana, a jeden z mczyzn zasztyletowany".
Maquisardzi z Samwest" nie ustpowali Niemcom w stanowczoci. Raport Fredericka stwierdza:
Bez nasze] wiedzy niektrzy z modych patriotw wzili bro ze zrzutu dokonanego poprzedniej nocy dla SAS i zgromadzili si tego wieczoru na farmie oddalonej okoo 200 jardw od bazy - aden z nich nie zosta przeszkolony w posugowaniu si karabinem Ste".
Przypadkiem samochd z dwoma szkopskimi oficerami zajecha na farm. Zapytali o drog
do Carhaix. Jeden z oficerw wszed do izby, gdzie ci modzi ludzie jedli kolacj i uprzejmie
zapyta ich o drog. W odpowiedzi otrzyma pi pociskw w brzuch. Trzymajc si jedn
rk za brzuch, zdoa dobiec do auta i zanim samochd odjecha, w stron patriotw polecia granat.

W odwecie Niemcy 12 czerwca spalili farm zaopatrujc Samwest" w wod i ywno. Mimo wyranego zakazu ujawniania si przed odebraniem sygnau kapelusz
Napoleona" z Londynu, Leblond wysa 30 onierzy SAS na ratunek farmera. Jak
pisa w swym raporcie dla Londynu: Nie chciaem, by wrg si dowiedzia o naszej
obecnoci w lesie, ale z drugiej strony pomylaem, e bdzie to miao katastrofalny
wpyw na morale, jeli nie ruszymy palcem, pozwalajc spali farm oddalon o kilo-

FRANCUSKA REWOLTA

617

metr od bazy". Zabito dziesiciu Niemcw, dwch czonkw oddziau zostao ciko
rannych. Niemcy wycofali si. Dwie niemieckie ciarwki otoczyy baz, trzecia pojechaa po posiki. Wrcia w konwoju 13 wozw, podpalajc po drodze pi farm
(sponli dwaj ranni onierze SAS ukryci na jednej z nich), i Leblond zdecydowa zgodnie z otrzymanymi rozkazami - unikn dalszych strat i rozproszy baz. Gdy
pod oson ciemnoci onierze SAS, Jedburghowie" i mauisardzi wykradali si
z bazy, jeden z saperw wysadzi w powietrze skad artyleryjski Samwest" - wszystko, co wielkim kosztem i z naraeniem ycia zostao sprowadzone w celu zaopatrzenia planowanej przez Londyn bazy, majcej pomieci 35 000 ludzi. Partyzanci rozproszyli si, onierze SAS i Jedowie" rozproszyli si, a Leblond wraz z ma grup
ludzi, kryjc si za dnia na wrzosowiskach i idc noc, skierowa si do Dingson",
drugiej bazy bretoskiej utworzonej wrd dziwnych dolmenw Landes de Lanveaux,
paskowyu koo Vannes, pierwszej stolicy Bretanii. Lecz Dingson" te byo pechowe.
Baz Dingson" zainstalowano na farmie La Nouette w pobliu wioski St. Marcel
i gdy pierwsza grupa onierzy SAS dotara tam wieczorem 9 czerwca, odkrya, e
mauisardzi zdyli si ju wietnie zorganizowa. Ich dowdca zgromadzi wystarczajc ilo byda do wyywienia 500 partyzantw, bya tam rwnie rzenia, kuchnia, piekarnia, dynamo zaopatrujce w prd urzdzenia elektryczne, warsztat samochodowy, krawiec, szewc, may szpital i grupa posacw do zakupu w wiosce wina
i produktw spoywczych. Co wicej, wywiad ujawni, e Niemcy nie mieli najmniejszego pojcia o istnieniu Dingson". Zmienio si to wkrtce, znw z powodu bretoskiej wylewnoci i lekcewaenia zasad bezpieczestwa.
W nocy z 10 na 11 czerwca, Le Manchot" (Jednorki), czyli major Henri Bourgoin,
czonek dowdztwa Niebieskiego Batalionu" SAS - przylecia do Dingson", by stan na czele bazy. By zaszokowany niefrasobliwoci Bretoczykw. Baza zajmowaa powierzchni 1200 akrw, byo w niej ju zgromadzonych 3500 ludzi i Bourgoin nie
mg wyj z podziwu - La Nuette przypominao jarmark. Wszdzie paliy si wiata, a miejscowi patrioci, poubierani w dziwaczne stroje, gorczkowo uwijali si po
terenie. Chyba caa okoliczna ludno zjawia si na ldowisku, poobsiadaa gobniki, wdara si do zabudowa farmy, do stajni, krcili si po polach, pohukiwali w lesie. Wszyscy wychodzili ze skry, by osobicie powita ludzi, ktrzy przybyli z nieba,
by uzbroi i dowodzi ich mauis.
Byo tam rwnie okoo tysica onierzy rosyjskich, dezerterw z Wehrmachtu,
krcych wok bazy i ebrzcych o jedzenie. Mauisards w drodze do bazy zatrzymywali si w kadej kawiarni, by napi si wina, zje flaczki, zebra ploteczki. Wkrtce
chyba tylko lepi, gusi i niemi nie orientowali si, gdzie znajduje si baza.
Brygada Niemcw zaatakowaa Dingson" o wicie 18 czerwca, tego samego dnia,
gdy Leblond i jego oddzia, uciekajc po zniszczeniu Samwest", dotarli do bazy.
onierze niemieccy ostrzelali wyschnite zarola pociskami smugowymi, wzniecajc poar lasu. Stacjonujca tam grupa Jedw" George" poczya si przez radio
z Londynem na czstotliwoci alarmowej, proszc o wsparcie powietrzne: Dingson atakowane przez znaczne siy nieprzyjaciela... Sytuacja beznadziejna, konieczny
atak samolotw nurkujcych". Kwatera Montgomery'ego wydaa rozkaz nalotu i grupa
Thunderbirdw wyleciaa z Normandii, by zora ziemi wok Dingson" ogniem
i bombami. Przybyli za pno. Bourgoin, zdajc sobie spraw, e ma przeciwko sobie

618

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

znaczne siy niemieckich spadochroniarzy, kaza swoim ludziom rozproszy si. Czekali do zapadnicia nocy, przygotowali skad broni do zniszczenia - RAF zaopatrzy
Dingson" w co najmniej 890 pojemnikw z broni, amunicj i zapasami dla 5000
ludzi i czciowo dla dalszych 5000 - i maymi grupami opucili obz. Gdy przemierzali wrzosowisko, noc rozwietli bysk, po ktrym da si sysze huk eksplozji. Arsena Dingson" wylecia w powietrze. Alianckie reduty w Bretanii przestay istnie.
Bourgoin, wielu onierzy SAS i grupa Jedw" George" wycofali si, 50 onierzy i 200 maquisardw polego lub odnioso rany. Wiedziano, e Niemcy wzili 35 jecw, ktrzy uzyskali zbiorowe rozgrzeszenie od niemieckiego kapelana i zostali pochowani jako nieznani Niemcy". Spalono wiele farm, a niemieccy onierze nie oszczdzili nikogo, kto ich zdaniem mg pomaga Niebieskiemu Batalionowi". Jednak
podobnie jak ci, ktrzy przeyli Samwest", rozbitkowie z Dingson" przeorganizowali si w mae grupy i pod ich dowdztwem bretoscy mauisardzi znw zaczli si
gromadzi. Wkrtce na pwyspie miao by - wedug brytyjskich agentw wysanych dla przeprowadzenia dochodzenia w sprawie obu niepowodze - 8000 uzbrojonych i 22 000 nieuzbrojonych mauisardw. RAF - wspierany teraz przez USAAF dostarczy im setek zasobnikw z nowym uzbrojeniem i zapasami. Niemcy nie byli
w stanie ugasi ognia bretoskiego powstania.
Mimo pocztkowych niepowodze, Jedbourghowie", maquisardzi, Niebieski
Batalion" i inne oddziay specjalne odniosy znaczny sukces, opniajc wymarsz
Niemcw z Bretanii do Normandii. Strategia Rommla polegaa na otoczeniu przyczkw przez piechot, podczas gdy on przegrupowywa oddziay pancerne do przeciwuderzenia. Cigle jednak mia za mao piechoty, gdy na skutek atakw partyzanckich i nalotw bombowych w Bretanii, 77. dywizja piechoty potrzebowaa 13 dni
na przebycie dwudniowej trasy; 165. dywizja piechoty zacza opuszcza Lorient
w D-Day", ale do 16 czerwca nie dotara jeszcze na front; 275. dywizja piechoty, ktra wyruszya z rejonu Vannes z 7 na 8 czerwca, 14. bya jeszcze w drodze, a jeden
z batalionw potrzebowa 8 dni na przebycie odlegoci wymagajcej jednego dnia
marszu. Podobne trudnoci przeyway bataliony spadochroniarzy, a opnienia te
byy dla Niemcw katastrofalne. Musieli przebija si z Bretanii, a kada kierowana
na front dywizja miaa identyczne problemy. Dotkny one take 2. dywizj pancern
SS, Das Reich", jedn z najlepszych formacji na wiecie. Jej dugi marsz z Perigord do
Normandii wszed do historii wojen partyzanckich.
Dowdc Das Reich", jednej z czterech dywizji pancernych SS stacjonujcych we
Francji w D-Day", by genera Heinz Lammerding. Das Reich" skadaa si z okoo
20 000 wyprbowanych onierzy SS (dwukrotnie wicej ni amerykaska dywizja
pancerna), a jej uzbrojenie skadao si z 75 samobienych dzia, 7 lekkich, 57 rednich
i 99 cikich czogw. Jako cz skadowa 1. korpusu pancernego SS Adolf Hitler"
miaa liczne zasugi bojowe. Braa udzia w podboju Holandii, przeoraa Francj od
granicy niemieckiej do Hiszpanii i miaa by w czowce oddziaw w razie ataku na
Wielk Brytani. Zaja Belgrad, walczya z armi rosyjsk pod Smoleskiem w bitwie nad Jelni w sierpniu 1941 roku i staa na czele ofensywy niemieckiej na poudnie
od Borodino. Doprowadzia armi na odlego kilku mil od przedmie Moskwy.
Pomagaa w powstrzymaniu rosyjskich prb odbicia Zagbia Donieckiego, przewodzia wielkiej pancernej kontrofensywie Hitlera pod Kurskiem i stoczya okoo setki

FRANCUSKA REWOLTA

619

mniejszych bitew. Teraz wypoczta i dobrze odywiona stacjonowaa w Perigord, tu

obok Montauban, starego miasta z arkadami z rowego kamienia nad rzek Tam. Jej
obecno budzia strach i nienawi mauisardw, a agenci MI-6 i BCRA pilnie ledzili kady jej ruch.
W SHAEF oczekiwano, e Niemcy ju trzeciego dnia inwazji t wanie elitarn
dywizj wyl do Normandii. Przewidziano te, jakimi pody drogami: bezporedni lini kolejow i szosami prowadzcymi przez Brive, Limoges, Poitiers, Tours,
Le Mans i Caen. Oddziay specjalne - zwaszcza sekcji F i SOE, oraz RAF zamierzay
jej to utrudni.
Dziaanie to rozpoczo lotnictwo, bombardujc mosty drogowe i kolejowe na obszarze midzy Atlantykiem i Orleanem, co miao przeszkodzi w marszu niemieckim
oddziaom pancernym z poudnia Francji. Wieczorem 7 czerwca, 617. dywizjon RAF Dambusters", znany z precyzyjnych bombardowa i przystosowany do przenoszenia szeciotonowych bomb burzcych, najciszych w drugiej wojny wiatowej, otrzyma rozkaz zniszczenia biegncego pod Loar tunelu kolejowego Saumur-Parthenay,
ostatniej przejezdnej drogi midzy poudniem a Normandi. Dywizjon wystartowa
0 wicie i gdy dolecia nad cel, dowdca grupy kapitan Leonar Cheshire, leccy na
Mosuito zrzuci adunki z wysokoci 3000 stp prosto w wylot tunelu. Kilka bomb
trafio tu obok, a jedna z nich przebia warstw ziemi i ska gruboci 70 stp i eksplodowaa w samym tunelu. Zadanie zostao wykonane w stu procentach.
Na ziemi, w pierwszych godzinach D-Day", uderzya partyzantka Wheelwright"
- i chocia jej czonkowie rekrutowali si z rnych rodowisk, wyzna i krajw, a niektrzy mieli bogate kartoteki policyjne - bya to najlepsza siatka sekcji F. Na jej czele
sta George Starr, synny Hilaire", agent sekcji F o dugim stau we Francji. Udawa
emerytowanego belgijskiego inyniera grnictwa, ktry dorobi si w Kongo, miao
to wytumaczy jego dziwny akcent i wydatki duych sum pienidzy. By odwany
1 popularny i chocia Gaskoczycy tradycyjnie nie przepadaj za obcymi, sta si faktycznym wadc niepokornej Gaskonii. Jego specjalnoci byo przerywanie sieci
cznoci i przez cay rok 1943 przysporzy Niemcom niemao kopotw. Czsto na
wiele dni paraliowa linie telefoniczne i odcina elektrownie od odbiorcw prdu.
Baz Wheelwright" byo Agen, miasto na skrzyowaniu drg w prowincji Perigord*,
skd Starr mg obserwowa zarwno Das Reich", jak i 11. dywizj pancern stacjonujc w okolicach Bordeaux. Niemal w tym samym momencie, gdy Lammerding
otrzyma od Rundstedta rozkaz wymarszu do Normandii, grupy Wheelwright"
wysadziy w powietrze znaczn cz zapasw paliwa dywizji Das Reich".
Pozbawiony paliwa Lammerding zwrci si ku kolei. Ale tu dziaa Pimento" Anthony Brook, najmodszy i zarazem najduej dziaajcy organizator sekcji F. Anglik, wychowany we francuskich kantonach Szwajcarii, rozpocz dziaalno konspiracyjn, pomagajc przewodnikom na szlakach przerzutowych w Pirenejach. Przedosta si do Londynu, zgosi na ochotnika i zosta przyjty do sekcji F. Wanie sko Podczas wojny na Pwyspie Pirenejskim (1808-1814) Hiszpanie jak ognia unikali tego dowdztwa brytyjskiego" (m.in. nie wpucili Anglikw do Kadyksu). Pniej po podporzdkowaniu czci armii polowej Wellingtonowi zachowali du jej samodzielno. Owe huraganowe marsze cikiej kawalerii na Madryt to prawdopodobnie w odniesieniu do 1808 r., kiedy to nie cika, lecz lekka kawaleria - polscy szwoleerowie - sw
szar pod Samosiernr otworzyli siom gwnym Napoleona drog do stolicy Hiszpanii (przyp. T.R.).

620

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

czy 20 lat, gdy w nocy z 1 na 2 lipca 1941 roku zosta zrzucony w Limusin. Z ma
grup kolejarzy" rozpocz dezorganizacj ruchu kolejowego w poudniowej Francji. Jego zadanie w D-Day" polegao na odciciu poudnia Francji od reszty kraju i od
Woch. Pimento" uderzy w godzinie H". Zatrzyma cay ruch na linii midzy Tuluz a Montauban, uniemoliwiajc dostawy ywnoci, amunicji i platform kolejowych dla Das Reich". Jego ludzie dopilnowali take, by kady pocig odjedajcy
z Marsylii do Lyonu przynajmniej raz si wykolei, co miao utrudni Das Reich"
marsz na wschd i przedostanie si na pnocny zachd do Normandii.
Po zablokowaniu linii kolejowych Das Reich" musiaa ruszy o wasnych siach,
ale przedtem Lammerding musia zdoby odpowiedni ilo paliwa. Marszruta prowadzia przez jeden z podsektorw Wheelwright", midzy Bergerac i Perigueux.
A tam, w dolinach Dordogne, Veyere, Auvezere, Isle i Dronne, oddziaki mauis pozastawiay zasadzki. Mauisardzi barona Philippe de Gunzbourg byli wszdzie. Przygotowali kilka miaych zasadzek, rozkadali miny ldowe wygldajce jak krowie
placki, strzelali z zasadzki do dowdcw czogw stojcych w wieyczkach, wstrzymywali przemarsz wojsk, rozkadajc talerze do zupy, wygldajce przez czogowe
peryskopy jak zagrzebane w ziemi miny.
Gdy Das Reich" uwolnia si od opieki Wheelwright", wpada od razu na
Quinine", oddzia Jedburghw", zrzucony na wzgrza Correze, w pobliu wioski
o tej samej nazwie, tu przy gwnej drodze z Tulle do Clermont-Ferrand. Dowodzony przez majora MacPhersona oddzia mauis liczcy kilkudziesiciu obdartych, sabo uzbrojonych ludzi, wysadzi w powietrze niewielki most na gwnej drodze i czeka - gdy wiedziano, e Lammerding lubi polowanie na mauis, co jego ludziom
urozmaicao monotoni drogi do Normandii. Gdy kompania czogw pojawia si na
drodze, 26 ludzi przez 6 godzin zatrzymao Niemcw na mocie w Bicetroux. Polego
dwudziestu mauisardw. Potem Das Reich" trafia na Diggera", siatk sekcji F
w Correze. Ludzie Diggera" cierpieli zbyt wiele, by wybaczy. Uderzali wielokrotnie na krtych, grskich drogach; wielu partyzantw pado, wielu rozjechay gsienice czogw.
By ju sidmy dzie inwazji (D+7) i zanim Das Reich" dotara do Loary, musiaa
jeszcze zmierzy sie z Firemanem", Shipwrughtem", Wrestlerem", Ventriloquistem" i Bulbasketem" - pidziesicioosobow grup SAS na uzbrojonych jeepach,
zrzucon o godzinie 1.37 w D-Day" na pnocny zachd od Limoges, wielkiego centrum ceramicznego. Bulbasket" stworzony zosta, by nka niemieckie oddziay pancerne, zmierzajce od poudnia ku Normandii. Informacje, jakich dostarcza ich wywiad, byy na wag zota. Kapitan J.E. Tonkin, dowdca Bulbasketw", dowiedzia
si, e OB-West wysaa pocigi z paliwem dla zaopatrzenia dywizji pancernej Das
Reich". Gdy paliwo zostao dobrze zamaskowane w Chatellerault (midzy Poitiers
a Tours), przekaza wiadomo do Londynu. Nadlecia dywizjon Mosuito i ...wznieci
najpikniejszy wybuch paliwa, jaki kiedykolwiek widziano". 400 esesmanw z Das
Reich" wysano w pocig za Bulbasketem", ale jego ludzie wtopili si w las, po drodze wskazujc Londynowi jeszcze jeden cel: obz SS na zachd od Limoges. RAF
zaatakowa ponownie i wedug raportu Bulbasketa" oddziay szturmowe SS straciy
dalszych 150 ludzi. Nagle jednak Bulbasketw opucio szczcie. Oddzia wpad w zasadzk zastawion przez batalion piechoty SS, okoo 30 ludzi zostao zabitych lub
aresztowanych i na miejscu zgadzonych, pozostali zostali ewakuowani do Londynu.

FRANCUSKA REWOLTA

621

Cierpliwo SS zaczynaa si wyczerpywa. Jak wyrazi to kapitan C.S.S. Burt

z Gwardii Szkockiej, dowdca dziaajcego w tym samym rejonie oddziau Dickens":
Wrg zrobi si nieprzyjemnie nerwowy". Trudno mu si dziwi - drogi byy zasane
niemieckimi trupami, nasypy kolejowe - wykolejonymi lokomotywami i pocigami,
a szosy unieruchomionymi niemieckimi pojazdami. Nkanie przybierao rne formy: oddzia Jedburghw" - Hamish" - uprowadzi ciarwk zaadowan masem, a 28 mauisardw trzymao czowk puku Der Fiihrer", dywizji Das Reich",
na wskiej drodze koo Souillac przez 40 godzin, podczas gdy reszta dywizji tkwia
stoczona na drogach wok miasta pod cigym ogniem samolotw i snajperw.
Najwiksza eksplozja na trasie Das Reich" nastpia w Tulle, maym miasteczku na skrzyowaniu drg w Correze, poniej Plateau de Millevaches, midzy Limoges a Clermont-Ferrand. Na wie o akcjach partyzanckich, przeciwko gwnym
siom Das Reich", mauisardzi w Tulle i okolicy wybili garnizon niemiecki mieszczcy si w Manufacture des Armes", Ecole Normale" i Hotel La Tremoliere".
Pukownik Bouty, burmistrz, proklamowa wyzwolenie miasta i poleci je ufortyfikowa. Lammerding przysig jednak, e Tulle zapaci krwi i zgliszczami" za
masakr garnizonu niemieckiego. Pojazdy pancerne przebiy si do miasta i grenadierzy pancerni SS otoczyli okoo 500 mczyzn i kilka kobiet. Spord nich dowdca SS, sturmfuhrer Walter, wybra 99 mczyzn, kobiet i chopcw i powiesi ich na
kratach balkonowych domw wzdu Pont Neuf. Lammerding w towarzystwie
trzech oficerw i sekretarki obserwowali egzekucj z tarasu Cafe Tivoli", pijc, palc
i suchajc pyt.
Jeszcze okrutniejsza bya reakcja Niemcw na inny incydent. Jeden z dowdcw
batalionu Das Reich" zosta zabity w swym samochodzie w wiosce Oradour-sur-Vayres, okoo 25 mil na zachd od Limoges. Nastpnego ranka oddzia onierzy SS
z Das Reich" otoczy Oradour-sur-Glane, wie pooon w okolicy i zgromadzi mieszkacw na rynku. Dowdca puku poinformowa ludzi, gwnie miejscowych rolnikw, e w wiosce ukryta jest bro i rodki wybuchowe, a mieszkacy chroni terrorystw. Ogosi, e zostanie przeprowadzona kontrola dokumentw i kaza mczyznom
pozosta na miejscu, a kobietom i dzieciom i do kocioa, pod eskort SS. Mczyni
zostali rozstrzelani. Drzwi kocioa zamknito i onierze podoyli ogie. Z 652 mieszkacw wsi 642 - 245 kobiet, 207 dzieci, 190 mczyzn ponioso mier. Masakr
w Oradour-sur-Glane nazwano ...najokropniejsz i najhaniebniejsz kart w dziejach niemieckich zbrodni wojennych", a Lammerding zosta napitnowany jako zbrodniarz wojenny. Nigdy nie zosta aresztowany, jednak zaocznie skazano go na kar
mierci. Dwaj dowdcy jego jednostek zostali straceni przez Francuzw, a 18 ludzi
z pododdziau SS dostao wyroki od 5 do 12 lat wizienia. Dowdca pododdziau,
major Otto Dickmann, nigdy nie stan przed sdem. Poleg w czasie akcji w Normandii w tydzie pniej.
Das Reich" posuwaa si na pnoc i w kocu przekroczya Loar, jednak przed
dotarciem do Normandii musiaa toczy walki z coraz liczniejszymi siatkami sekcji F.
Ventriloquist", Headmaster" i Scientist". Susznie twierdzono w SOE, e ...t
wietn niegdy dywizj mona porwna do kobry, ktra chwycia kami koniec kija,
a w jej gruczoach pozostao znacznie mniej jadu, ni miaa go przedtem". Das Reich" dotara na miejsce w siedemnastym dniu inwazji (D+17), a jak twierdzili ludzie
z SOE:

622

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA I944

Przeduenie o dwa tygodnie teoretycznie trzydniowego marszu mogo mie decydujce

znaczenie dla skutecznego umocnienia przyczkw normandzkich. Sytuacja aliantw na
pocztku wygldaa tam tak kiepsko, e przybycie jeszcze jednej doskonaej i wietnie wyposaonej dywizji pancernej mogo z atwoci zepchn cz wci sabego frontu z powrotem ku morzu i odwrci losy operacji Neptun".

Jak twierdz Francuzi, w trakcie marszu z Perigord do Normandii Das Reich"

stracia 4000 zabitych, rannych lub zagubionych. Wiele czogw zamienionych w zom
leao na poboczach drg.
Jeszcze zanim Das Reich" dotara na front, stao si jasne, e alianci wygrywaj
walk o umocnienie przyczkw. Poprawia si ich sytuacja taktyczna i zaopatrzeniowa, podczas gdy Niemcy cigle walczyli o utrzymanie pozycji, a posiki i dostawy
niezbdne do rozpoczcia decydujcego przeciwuderzenia wci nie nadchodziy.
Alianci mieli na plaach 29,5 dywizji z kompletn obsad (niektre z nich miay niemal wielko korpusw). Niemcy zdoali sprowadzi jedynie 16,5 i wiele z nich dotaro na lini frontu w stanie skrajnego wyczerpania i w zej kondycji. Z dywizji pancernych, jakimi dysponowa Rommel, tylko cztery - 2. Panzer Lehr", 21. i 12. SS przybyy na front mniej wicej w penym skadzie. Elitarna 1 pancerna SS wci bya przytrzymywana w Pas de Calais w wyniku podstpu Fortitude". 11. pancerna bya w tym
samym sektorze, ale z innych powodw - Rommel postanowi trzyma w odwodzie
przynajmniej jedn dywizj, by stumi ewentualny sprzeciw SS wobec jego planw
niezalenego zakoczenia wojny na Zachodzie". Pierwsze oddziay 9. i 10. dywizji
pancernych SS dotary do granicy francuskiej, ale alianckie naloty zmusiy ich puki
do opuszczenia eszelonw w Fontainbleau i podjcia dugiego nocnego marszu na
front. Z dywizji pancernych z poudniowej i poudniowo-zachodniej Francji tylko Das
Reich" bya w drodze do Normandii. 9. pancerna zostaa zatrzymana na wybrzeu
rdziemnomorskim przez plan decepcyjny Vendetta", plan Ironside" wci dawa
zajcie 11. dywizji pancernej na wybrzeu baskijskim i obie dywizje, tak jak inne oddziay Grupy Armii G pod dowdztwem Blaskowitza cierpiay z powodu nieustannych, brutalnych atakw maquisardw. Jednostki piechoty, tak potrzebne Rommlowi, wci przebijay si z Bretanii. Wobec braku si mogcych si im przeciwstawi,
aliantom zdawao si, e wystarczy zaledwie kilka dni do przeamania i przeniknicia przez niemieck barier wok Normandii. Decepcja i wojna nerww okazay si
nieocenionym wsparciem dla konwencjonalnych metod prowadzenia wojny. Jednak
daleko byo jeszcze do zakoczenia batalii, a Hitler mia w swym arsenale jeszcze
jeden rodzaj broni, mogcy opni i przeama silne pozycje aliantw. W nadchodzcych tygodniach bro ta, VI, miaa powanie zagrozi operacji Neptun" i caej strategii aliantw.

Rommel
W poowie czerwca Normandia spyna krwi. Wrd ywopootw i sadw tej piknej ziemi przeciwnicy zwarli si w miertelnym ucisku. Rommel potem mia powiedzie synowi, e bya to jedna straszliwa rze. W niektre dni tracilimy tylu ludzi,
co w czasie caej letniej kampanii w Afryce w roku 1942. Mam raczej mocne nerwy, ale
czasem robio mi si sabo. Ze wszystkich stron nadchodziy meldunki o ofiarach.
Nigdy na polu bitwy nie miaem tylu polegych. Nie znisbym tego, gdyby nie to, e
nie co dzie byem na linii frontu. Skrelalimy ze stanu jeden puk dziennie".
Szwankowao te zaopatrzenie. Z powodu aktywnoci lotnictwa i partyzantw
nigdy nie dostawa dostatecznej iloci zaopatrzenia. Co za absurdalna sytuacja!" mwi do Staubwassera. Mia na myli fakt, e w Pas de Calais bezczynnie siedziao
wojsko, otrzymujce terminowo wikszo uzupenie i zapasw, podczas gdy jego
armia w Normandii saba z godu i nie miaa czym strzela. Nie mia jednak pewnoci, czy alianci nie zamierzaj ldowa w Pas de Calais. Syszano, co prawda, jak mwi,
e Normandia to wanie inwazja, ale 10 czerwca napisa w licie do ony (tu po
lekturze znalezionych rozkazw amerykaskich korpusw 5. i 7.): Bardzo prawdopodobne, e zacznie si gdzie indziej". A znw 13 czerwca pisa: Czas, by do akcji
wkroczyli politycy. Spodziewamy si bliskiego, moe jeszcze potniejszego uderzenia w jakim innym miejscu".
Ze przeczucia Rommla wynikay z faktu, e Hitler postanowi osobicie dowodzi
kampani normandzk. Moj rol w Normandii - opowiada Rommel synowi - Hitler
tak ograniczy, e byle sierant mg mnie zastpi. Wtrca si do wszystkiego i odrzuca wszystkie nasze propozycje". Sytuacj Rommla pogarszaa niezachwiana wiara Hitlera i OKW w bajeczki Fortitude", co znajdowao wyraz w ich rozkazach. Wyranie przekonani co do prawdziwoci meldunkw niemieckich szpiegw w Anglii,
zasugerowani rzucajc si w oczy obecnoci Pattona (ktrego wszdzie byo peno),
butni wiar we wasn nieomylno w sztuce prowadzenia wojny, Hitler i naczelne
dowdztwo niemieckie lekcewayli rady i ignorowali narzekania swych dowdcw
na Zachodzie. Bitwa o Normandi bya dowodzona z Berchtesgaden.
Roenne wicie wierzy w istnienie Grupy Armii Pattona. Wedle sw Staubwassera Roenne dzwoni do niego osobicie ...co dwa, trzy dni... a do koca lipca i uparcie
przypomina, e zgodnie z wiarygodnymi informacjami FHW alianci z pewnoci
zaatakuj zachodnie wybrzee Francji lub Belgii". By nie by goosownym, niemal
codziennie" zasypywa naczelne dowdztwo telegraficznymi meldunkami, z ktrych
bezdyskusyjnie wynikao, e na Wyspach Brytyjskich czeka wicej dywizji gotowych

624

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

do szturmu, ni walczy na plaach Normandii. Uprzedza, e te formacje dysponuj

potnymi siami powietrznymi i morskimi i nie wiadomo, czy nie zaatakuj Pas de
Calais. Staubwasser wiedzia co nieco o metodach, jakimi Roenne dochodzi do wnioskw i dokonuje ocen si alianckich w Anglii, i bezceremonialnie podway warto
podawanych przez niego danych. Roenne jednak nie ustpowa, twierdzi, e opinia
podtrzymywana przez jego departament jest prawidowa i wrcz musi by brana pod
uwag, jako jedynie suszna, gdy (sztab Rommla) nie dysponuje adnymi danymi,
na ktrych mgby on oprze swj osd w tej sprawie. Tylko jego zatem oceny s
miarodajne i na ich podstawie naley planowa dziaania Grupy Armii B. Upr barona von Roenne by zastanawiajcy. Czyby ten czowiek, osobicie odpowiedzialny
za przesadzone oceny si aliantw, zachorowa na kompleks nieomylnoci? Czy te
kieroway nim inne motywy?
Liczba strat niemieckich w Normandii rosa z dnia na dzie, a rozpaczliwie wzywana odsiecz nie przybywaa i Rommel zrobi kolejny krok do popenienia zdrady.
Usprawiedliwiaa go trzewa ocena sytuacji. Bez wsparcia 15. armii nie mia szans na
zadanie nieprzyjacielowi ciosu, ktry zmusiby go do szukania ugody. Zda te sobie
spraw, e czas go nagli, bo wkrtce pozostanie bez kart w rku. Przede wszystkim
niezwocznie zaprosi Hitlera na narad do swojej kwatery w Chateau de La Roche
Guyon. Zamierza przedstawi Fuhrerowi swoje stanowisko, zwaszcza w kwestii cignicia 15. armii. A gdyby Hitler odrzuci jego dania, zamierza go aresztowa, korzystajc z lojalnoci podwadnych. Hitler przyj zaproszenie, jednak na miejsce narady wyznaczy W2, podziemne stanowisko dowodzenia w pobliu Soissons. Wdz
wszystkich Niemcw nie ufa nikomu.
Hitler wraz ze swoim dworem przyby do Soissons 17 czerwca. Tam, pod lesistymi
wzgrzami Aisne, w bunkrze, z ktrego cztery lata wczeniej Fiihrer mia dowodzi
inwazj na Angli, doszo do konfrontacji tych trzech: Hitlera, Rundstedta i Rommla.
Gdy marszaek przedstawia sytuacj na polu bitwy, Fiihrer, blady i zmczony z braku snu, bawi si nerwowo kolorowymi owkami i okularami. Rommel sam by bliski zaamania, gdy nawet w Rosji walki nie byy tak zacieke i wyczerpujce jak na
froncie normandzkim. W chwili, gdy o tym mwi, wojska amerykaskie przebijay
si przez ostatni niemieck lini obrony pod Cherbourgiem.
Przez trzydzieci minut Rommel opowiada o onierzach walczcych z nieprawdopodobn odwag i powiceniem", i o tym, e dywizje piechoty zredukowane zostay do rozmiaru batalionw. Mwi o przewaajcej sile ognia aliantw, o stanie
alianckich dywizji na przyczkach, o niemonoci dostarczenia jakiejkolwiek pomocy ludziom na froncie przez Luftwaffe, Kriegsmarine i suby wywiadowcze. Przede
wszystkim przy pomocy argumentacji stanowicej - jak okreli to pniej Staubwasser - mieszanin rozumowania strategicznego i intuicyjnego" prbowa przekona
Hitlera, e przejte plany 5. i 7. korpusu wiadcz o decydujcej ju inwazji alianckiej.
Podczas podanego w przerwie narady obiadu Hitler, w ponurym nastroju, bawi
si swym daniem zoonym z ryu i warzyw, ktrych najpierw sprbowa jeden z jego ochroniarzy. Speidel wspomina, e nastpnie wygosi przedziwny monolog,
w ktrym cynizm przeplata si ze zymi przeczuciami". Na 12 czerwca wyznaczy
pocztek kampanii VI przeciwko Anglii. Wanie gdy to mwi, Londyn przeywa
co, co jeden ze wiadkw opisa jako nieustanny deszczyk zoliwych robotw, trudniejszy do zniesienia ni pieko nalotu bombowego. Hitler za mwi bez koca o broni

ROMMEL

625

V majcej rozstrzygn wojn" i twierdzi, e samo istnienie tej broni zmusi aliantw
do inwazji w Pas de Calais. Wobec tego Rommel sprzeciwi si kierowaniu kampani
w Normandii z fotela, znajdujcego si daleko od linii frontu. Zwrci si bezporednio do Hitlera: da pan od nas bezgranicznego zaufania do paskich decyzji,
ale sam nie wierzy pan w nasze kompetencje". Hitler poblad tylko jeszcze bardziej.
Po obiedzie Rommel bez ogrdek" wyrazi swj sd na temat sytuacji wojskowej
i politycznej Niemiec. Przepowiedzia zaamanie frontu niemieckiego w Normandii,
stwierdzi, e nawet bro V nie jest w stanie zapobiec tej klsce i zakoczy ostrym
i pamitnym pytaniem: Czy Hitler nadal wierzy, e t wojn mona wygra? Hitler
zby go rozkazem: Prosz pilnowa swego frontu i nie troszczy si o dalszy przebieg wojny".
Te sowa pozbawiy Rommla resztek poczucia lojalnoci wobec reimu. Musia teraz wzi sprawy we wasne rce i doprowadzi do szybkiego zakoczenia wojny.
Speidel napisze potem:
Rommel nie mia zudze, wiedzia, e warunki zawarcia pokoju bd surowe. Pokada
jednak pewne nadzieje w tym, e alianci wyka si umiarkowaniem, waciwym prawdziwym mom stanu, w ich wiedzy psychologicznej i politycznym instynkcie przywdcw
wielkich mocarstw. Nie liczy ju na zdobycie ich sympatii czy wdzicznoci za pomoc w zakoczeniu morderczej walki. Wierzy jednak w trzewo umysu przeciwnikw.

Od tego momentu, jak opowiada potem Walter Bargatzky, prawnik ze sztabu

Stuelpnagla, obarczony przygotowaniem prawnej strony zamachu stanu, Rommel
...z trudem si hamowa, chcia, aby sprawy niezwocznie ruszyy z miejsca". Przyj
emisariusza Schwarze Kapelle" z Berlina, podpukownika Caesara von Hofackera,
kuzyna Stauffenberga, ktry mia zosta posacem i koordynatorem midzy konspiratorami i Rommlem. Hofacker przekaza mu aktualne plany zamordowania Hitlera
i jak stwierdzi potem Bargatzky, bdcy powiernikiem obu stron: (Niemiecka) armia na Zachodzie miaa rwnoczenie zoy bro". Bargatzky, ktry pniej zosta
przewodniczcym Niemieckiego Czerwonego Krzya i wan osobistoci w ministerstwach Spraw Wewntrznych i Zdrowia powojennych Niemiec, wyjawi take, e
Speidel ...stawia sobie za punkt honoru przejcie wszystkich wikszych jednostek
SS we Francji i rzucenie ich na front w Normandii w dniu wybuchu powstania, by
chroni Pary przed ewentualn interwencj". To owiadczenie potwierdza opini
Speidla, e Rommel planowa jak najduej utrzyma jednostki pancerne z dala od
bitwy, by pozostay wiee, w penym stanie i gotowe do ukrcenia wszelkich dziaa
kontrrewolucyjnych, jakie jednostki bojowe SS bez wtpienia wywoayby we Francji.
Rommel planowa wysanie przez lini frontu szeciu wojskowych emisariuszy
niemieckich, midzy nimi Stuelpnagla i Speidla w celu wynegocjowania zawieszenia
broni. Ze swej strony gwarantowa cakowit ewakuacj wojsk z okupowanych terytoriw na Zachodzie i wycofanie armii niemieckiej na dawn Lini Zygfryda. Jego
posowie mieli te prosi o natychmiastowe wstrzymanie bombardowa wntrza kraju,
a w zamian Rommel wstrzymaby naloty V" na Londyn. Zawieszenie broni - nie
bezwarunkowa kapitulacja - miao by wstpem do pokojowych negocjacji. Na froncie wschodnim walki miay by kontynuowane na krtszym, ale mocno bronionym
froncie. Wedug opinii Bargatzky'ego, Rommel nie mia cienia wtpliwoci, e uda

626

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

mu si poskromi SS. By te pewien, e alianci zgodz si na zawieszenie broni i separatystyczny pokj. Wierzy, e te sprawy spoczywaj bezpiecznie w rkach jego
przyjaciela" - Montgomery'ego.
Jednak najpierw Rommel chcia da Hitlerowi ostatni szans" wycignicia prawidowych wnioskw z sytuacji". Postanowi uda si do Berchtesgaden na konfrontacj z Fuhrerem. 29 czerwca on i Rundstedt przybyli do Berghofu. Hitler nie mia
jednak ochoty na rozmowy ze swymi marszakami. Kaza im czeka sze godzin,
a gdy wreszcie ich przyj, duo dyskutowano, ale niewiele, albo i nic nie postanowiono - zwaszcza w sprawie cignicia 15. armii do Normandii, na czym Rommlowi
najbardziej zaleao.
Rundstedt domaga si wikszej swobody dziaania, zwracajc uwag, e wysze
dowdztwo na miejscu moe podejmowa szybsze i pewniejsze decyzje ni wdz
oddalony o 600 mil od frontu. Na te sowa Hitler spojrza ostro na starego marszaka
i Rundstedt zrozumia, e jego dni s policzone. Nie ustpowa jednak i nadal domaga si przynajmniej kilku dywizji piechoty 15. armii w celu utworzenia linii, za ktr
wojska pancerne mogyby si zgrupowa przed kontrofensyw. Hitler odpowiedzia
tylko, e rozway spraw i wyda nowe polecenia. Tymczasem, powiedzia Fiihrer,
powtarzajc to samo, co mwi od D-Day", zwycistwo musi by osignite przez
kurczowe trzymanie si kadego metra kwadratowego ziemi". Rommel ostro zaprotestowa - taka strategia nie miaaby sensu. Przypomnia, e Rosjanie rozpoczli sw
letni ofensyw od kilku mylcych ruchw, wicych czterdzieci siedem dywizji
pancernych*, jakimi Wehrmacht dysponowa na Wschodzie, po czym Armia Czerwona rozbia trzydzieci dywizji, przebia si przez linie niemieckie i para do Prus
Wschodnich. Bugaria, Rumunia, Wgry, Finlandia - wszystkie te pastwa rozwaay
kapitulacj. Wehrmacht sta w obliczu rewolty we wszystkich okupowanych krajach.
Przeamanie frontu przez aliantw w Normandii byo nieuniknione i grozio nieobliczalnymi konsekwencjami. Nad Niemcami wisiay czarne chmury.
Hitler niewzruszenie wysucha swoich marszakw, po czym odpar, e Rommel
zapomina, z kim toczy si wojna. Jest to wojna z Angli, a ta wanie jest skutecznie
eliminowana z gry za pomoc broni VI. Wystarczy przytrzyma aliantw w Normandii, a po upadku Anglii, caa wielka koalicja si zaamie, a Niemcom pozostanie tylko
dowolne rozprawienie si z resztkami jej wojsk. Rundstedt i Rommel musz zatem
jedynie utrzyma aktualn lini frontu. To rozkaz. Na dalsze maj poczeka, a wkrtce je otrzymaj.
Rommel i Rundstedt opucili pokj konferencyjny. Pierwszy by absolutnie przekonany, e polityka Hitlera jest obkana i e jeli armia niemiecka ma unikn losu, ktry
Hitler przeznaczy Brytyjczykom, to naley go jak najszybciej usun i doprowadzi do
zawieszenia broni. Rzekie i czyste powietrze alpejskiego wieczoru sprawio im przyjemno, ale nie przegnao przeczucia, e niebawem zostan zdymisjonowani. W milczeniu udali si do siedziby OKW w koszarach Strub, by wzi kpiel i przy kolacji
i winie przedyskutowa trudn sytuacj na Wschodzie i Zachodzie. W trakcie rozmo* Wstawka o froncie wschodnim niejasna. Latem wojska radzieckie rozniosy na Biaorusi Grup Armii rodek", pniej pobiy w poludniowo-wschodniej i poudniowej Polsce Grup Armii Pnocna Ukraina". Zniszczono przy tym cakowicie 20 dywizji, a 82 rozbito. Front niemiecki uratoway dywizje pancerne i tylko 2
z nich mona uzna za zniszczone (przyp. T.R.).

ROMMEL

627

wy Rommel zwrci uwag na zadziwiajce podobiestwo Fiihrera do krla Leara.

Wreszcie Rundstedt, ostatni z niemieckich rycerzy", przerwa konwersacj formalnym
ukonem i powdrowa do ka. Wypi duo szampana i lekko si zatacza.
Gdy dwaj marszakowie wrcili do swych kwater pnym wieczorem 30 czerwca,
dyrektywy Hitlera ju na nich czekay. Zawieray niemal same szczegy i nie mwiy
prawie nic o wykorzystaniu dywizji piechoty 15. armii. Oznaczao to, e dywizje pancerne Rommla bd uyte do obrony i nawet jeli przeciwuderzenie stanie si moliwe, wyczerpujca wojna na przetrzymanie udaremni skuteczn operacj. Zwaszcza
e w razie koniecznoci nie byoby czym ich zastpi. Najnowsze meldunki z pola
bitwy wiadczyy, e ju teraz wojska pancerne s w niebezpieczestwie. Dowdcy
armii domagali si natychmiastowej ewakuacji pola kani" pod Caen, gdzie bya
zgrupowana wikszo dywizji pancernych, oraz wycofania ich na pozycje, gdzie
znajd si poza zasigiem dzia okrtowych, powodujcych coraz wiksze straty
w miejscach koncentracji. Rommel jeszcze tej samej nocy przekaza owe oceny Rundstedtowi, ten je przeczyta, a nastpnie nada osobisty meldunek do Fiihrera, do ktrego zaczy opinie Rommla i dowdcw armii. Hitler nadesa nastpujc odpowied:
Obecne pozycje musz by utrzymane. Wszelkie dalsze prby przeamania frontu przez
nieprzyjaciela maj by powstrzymywane w drodze uporczywej obrony lub dziaa zaczepnych. Koncentracja (wojsk pancernych) ma trwa nadal, a dalsze jednostki szybkie bd
uwalniane (od dziaa obronnych) przez jednostki piechoty, w miar ich napywania.

Przewidywania Rundstedta sprawdziy si. 2 lipca pukownik Borgmann, jeden

z adiutantw Hitlera, przyby do kwatery marszaka i przekaza mu pismo od Fiihrera oznajmiajce, e zosta zwolniony ze suby z powodu zego stanu zdrowia i wrczy Licie Dbowe do Krzya elaznego. Geyr von Schweppenburg rwnie zosta
zwolniony, za defetystyczn postaw, a gdy Rommel usysza o dymisji Rundstedta,
powiedzia do Speidla: Ja bd nastpny".
3 lipca przyby marszaek Kluge. Zaj miejsce Rundstedta. Od pierwszej wymiany sw w Chateau de La Roche Guyon byo wiadomo, e stosunki midzy Klugem
a Rommlem bd podszyte wyranym chodem. Kluge, po kilku tygodniach spdzonych w otoczeniu Fiihrera, przyj dowdztwo na Zachodzie w przewiadczeniu o nieomylnoci wodza. By rwnie przekonany, e uda mu si odeprze armie alianckie
i nie by w nastroju do dyskutowania pomysu Rommla niezalenego zakoczenia
wojny na Zachodzie". Nie by rwnie skonny do honorowania jakichkolwiek zapewnie, jakie uprzednio dawa Schwarze Kapelle". Wprowadzony przez Speidla
do gabinetu Rommla, Kluge wkroczy z buaw w rku i w mundurze obwieszonym
baretkami odznacze. Rommel nie pochwala takich demonstracji.
Wzajemna niech obu marszakw rosa i stawaa si widoczna. Po wyraeniu
cakowicie odmiennego zdania na temat sytuacji w Normandii, Kluge surowo podsumowa Rommla. Owiadczy, e dymisja Rundstedta jest wyrazem niezadowolenia
Hitlera z poczyna wyszego dowdztwa na Zachodzie i - zgodnie z relacj Speidla oznajmi, e rwnie Rommel nie cieszy si penym zaufaniem Fiihrera." Rommel,
jak stwierdzi Kluge, nie wypenia szczerze rozkazw Fuhrera". Potem zacz grozi: Panie Marszaku Rommel, dobrze panu radz, od tej chwili nawet Pan musi bezwarunkowo wypenia rozkazy".

628

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

W tym momencie Rommel zaczerwieni si, a atmosfera rozmowy staa si tak gorca, e kaza Speidlowi i oficerowi operacyjnemu Tempelhofowi opuci pokj. Przy
drzwiach usyszeli Rommla domagajcego si od Klugego wycignicia wasnych
wnioskw z sytuacji oglnej" i natychmiastowego wycofania oskarenia". Syszeli
take, jak Rommel upiera si, e wyznaczy Klugemu limit czasu, w ktrym ma on
porozmawia z dowdcami i onierzami i przeprowadzi inspekcj na froncie. Dopiero wtedy bdzie mia prawo do wyraania jakichkolwiek opinii.
Kluge przyj rad i... zmieni zdanie na temat sytuacji na Zachodzie. Odby dwudniowy objazd inspekcyjny i - jak wspomina Speidel - powiedzia, e nie mona
uciec od przytaczajcego wiadectwa faktw, jednomylnych opinii wszystkich dowdcw i logiki. Przyzna, e da si oszoomi frazeologii Hitlera. Odwoa te wszystkie swoje oskarenia pod adresem dowdztwa na Zachodzie". Od tej chwili Kluge
zacz sprzyja planom konspiratorw, stara si nie wtrca do dowodzenia i szuka
sposobw porozumienia z uraonym Rommlem.
Tymczasem na froncie doszo do tajemniczego i niezwykego wydarzenia, ktre
zasugerowao Rommlowi, e moe nie bdzie tak trudno nawiza kontaktu z Montgomerym. 2 lipca Bargatzky wanie przygotowywa projekt listu Rommla do wyszego
dowdztwa alianckiego, by godny zaufania niemiecki lekarz" mg go przenie przez
lini frontu, gdy oddzia niemieckich grenadierw pancernych w sektorze 1. amerykaskiej dywizji piechoty w pobliu Caumont usysza ku swemu zdumieniu na swych
falach radiowych gos jakiego mwicego po niemiecku Amerykanina. Zgodnie z niemieck wersj wydarze, w gos woa: Achtung! Achtung! Wzywamy niemieckiego dowdc tego sektora! Mamy dla niego wane wiadomoci!" Gdy Niemiec podszed do aparatu, w gos wyjani, e Amerykanie chc repatriowa grup kobiet,
w wikszoci pielgniarek, pojmanych 26 czerwca w zdobytym tego dnia Cherbourgu. Czy Niemcy je odbior? Po konsultacjach z przeoonymi, ktrzy z kolei powiadomili Speidla, Niemcy zgodzili si przyj pielgniarki i zasugerowali, by lokalnie
na krtko przerwa ogie w celu umoliwienia im przedostania si przez lini frontu.
O trzeciej po poudniu na umwionym odcinku frontu umilky strzay. Nieufni
grenadierzy wystawili gowy ze swych kryjwek na kach poronitych koniczyn
i wysok traw. Zobaczyli trzech oficerw amerykaskich idcych drog w stron
wioski Sept Vents. Grup amerykask prowadzili kapitan Quentin Roosevelt, przedstawiciel G2 przy 1. dywizji piechoty, i kapitan Fred Gercke, prowadzcy przesuchania jecw wojennych. Szo z nimi osiem niemieckich kobiet. Przed zasieki wystpi
major Heeren, dowdca 2. batalionu rozpoznawczego 2. dywizji pancernej generaa
Luettwitza - jednej z dwch dywizji, ktre Rommel zamierza zatrzyma poza frontem dla rozprawy z wewntrznym wrogiem", gdyby doszo do buntu. Po krtkiej
rozmowie, o godzinie 3.10 kobiety zostay przekazane. Jednak ognia nie wznowiono
jeszcze przez cztery godziny. Dlaczego przerwa trwaa tak dugo? Czy bya to inicjatywa niemiecka, kamufla uatwiajcy przekazanie listu, jaki Bargatzky przygotowa
dla Rommla? Wedug oficjalnych rde brytyjskich, nie otrzymano adnej wiadomoci od Rommla, ani wtedy, ani w innym czasie.
9 lipca doszo do kolejnego chwilowego zawieszenia broni w tym samym rejonie,
w pobliu Sept Vents. Kapitan Roosevelt w towarzystwie porucznika Erhardta Dabringhausa i porucznika Kennetha J. Calligana, wobec niemonoci nawizania cznoci
radiowej z Niemcami, wyruszyli z odcinka amerykaskiego 26. puku piechoty, niosc

ROMMEL

629

bia flag. Strzay po obu stronach natychmiast umilky i trzej mczyni szli odwanie
wzdu drogi, woajc Hallo". Bya godzina 3.00 po poudniu. Z krzakw wyoni si
niemiecki sierant z dwoma onierzami u boku. Wszyscy trzej, wedug raportu Roosevelta, wygldali na cakowicie zaskoczonych". Amerykanie owiadczyli Niemcom, e
chc przekaza jeszcze dziewi kobiet schwytanych w Cherbourgu, dwie pielgniarki
i siedem sekretarek. Sierant upiera si przy zawizaniu Amerykanom oczu. Tumaczy, e jest to jego obowizek. Wtedy pojawi! si kapitan Branns, kaza zdj Amerykanom opaski z oczu i owiadczy, e sam przejmie owe kobiety. Chwil trwaa rozmowa
o sytuacji wojennej i kapitan mia powiedzie: Jaka szkoda, e walczymy z Amerykanami". Nadjecha ambulans z kobietami. Dwie z nich pozdrowiy kapitana okrzykiem
Heil Hitler!", ale on zby je mao uprzejmie - otaksowa grupk co najmniej czterdziestoletnich pa wzrokiem i orzek gono, e nie ma tu nic interesujcego".
Po przekazaniu kobiet wysannicy wrcili do swych okopw i walk wznowiono.
Znw jednak przerwa trwaa okoo trzech godzin, cho samo przekazanie kobiet trwao
niecae pitnacie minut. Niemki miay duo do opowiadania o bogactwie Amerykanw i doskonaym traktowaniu; na ostatni obiad dostay sok pomaraczowy, grochwk, potrawk z kurczaka z marchewk i groszkiem, koktail owocowy i papierosy. To najwyraniej byo celem wymiany - Amerykanie prbowali dowie prawdziwoci swych hase propagandowych, goszcych obietnice dobrego traktowania ewentualnych niemieckich dezerterw. Faktycznie, trzech Niemcw zdezerterowao w Sept
Vents. Ale dlaczego przerwa w walkach trwaa tak dugo? Czyby przekazano jak
odpowied na list przesany 2 lipca? Ponownie oficjalne stanowisko brytyjskie - gdy
to Montgomery w owym czasie dowodzi wojskami we Francji - brzmiao, e nie byo
wymiany listw midzy liniami. Wszystko, co kiedykolwiek powiedziano na temat
owych wydarze, to owiadczenie sir Johna Wheeler-Bennetta, ktry zajmowa specjalne miejsce w aparacie brytyjskiego wywiadu: Rommel ju wiedzia, e (lokalne
zawieszenie broni) jest moliwe i (przeprowadzi inspekcj) pozycji na linii frontu
oraz (przedyskutowa) sytuacj z podlegymi mu dowdcami. Wyniki owych obserwacji zostay zawarte w raporcie dla Fiihrera... zredagowanym w formie ultimatum".
W datowanym na 15 lipca meldunku Rommel po raz pierwszy porzuci ostron
onglerk sown i dyplomatyczne uprzejmoci charakteryzujce jego dotychczasow
korespondencj z Fuhrerem. Wskazywa kategorycznie, e polityka Hitlera zawodzi.
Sytuacja na froncie w Normandii pogarsza si z kadym dniem, a obecnie zblia si
do stanu krytycznego" - pisa. Mwi o olbrzymiej koncentracji nieprzyjacielskiej artylerii i czogw i o swych wasnych wielkich" stratach materialnych. Wyjania, e
na miejsce 97 000 ludzi, ktrych straci, w tym 2360 oficerw, dosta w charakterze
uzupenie tylko 6000 i obietnic przysania dalszych 4000. Wobec potgi przeciwnika, pisa Rommel, nawet najdzielniejsza armia zostaaby zgnieciona na miazg",
a zwracajc uwag Fiihrera na bezczynno dywizji na froncie Pas de Calais, ostrzega, e w tych warunkach naley si spodziewa, e w atwym do przewidzenia czasie nieprzyjaciel zdoa przeama nasz wski front... i ruszy w gb Francji". Koczy
tak:
Na wszystkich odcinkach wojska broni si bohatersko, jednak nierwna walka zblia si do
koca. Naley pilnie wycign waciwe wnioski z sytuacji. Jako dowdcy 1. Grupy Armii
czuj si zobowizany do jasnego wyraania si na ten temat.

630

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

Zgodnie z wymaganiami protokou, Rommel przekaza list Klugemu, by ten przesa go do Hitlera. Jednak Kluge, wiadom, i list mg spowodowa odwoanie Rommla i sd wojenny, wstrzyma go na kilka dni. Kluge potrzebowa Rommla na Zachodzie. Pomimo bowiem wzajemnej niechci, obaj marszakowie zawarli pewien pakt
Rewolta powinna zacz si nie w Niemczech, jak zamierzaa Schwarze Kapelle"
ale we Francji. Kluge i Rommel zdecydowali, e gdy nadarzy si okazja, otworz front
i pozwol armiom angielsko-amerykaskim na marsz w kierunku zachodniej granicy
Niemiec przy wsparciu ze strony Wehrmachtu. Cel strategiczny: pozwoli mocarstwom
zachodnim na okupacj Niemiec, zanim zrobi to Rosjanie. Kluge ponownie przysta
do konspiratorw.
Wieczorem 15 lipca - w tym samym dniu, gdy pisa do Fiihrera, Rommel wybra
si ze Staubwasserem na przechadzk po parku w Chateau de La Roche Guyon w stron dwch potnych cedrw, pod ktrymi staa awka z widokiem na Sekwan. Po
duszej chwili milczenia Rommel powiedzia: Staubwasser, daem mu ostatni szans. Jeli z niej nie skorzysta, zaczniemy dziaa". Przez dalsz drog feldmarszaek
milcza. Gdy usiedli na awce, byo wyranie wida, e Rommel przeywa powany
kryzys wewntrzny. Nagle ukry gow w doniach i wymamrota: Och, Staubwasser!
Ta wojna musi si skoczy!"
Pomimo wszystkich utrudnie w prowadzeniu walki, Rommlowi udao si postawi aliantw w sytuacji patowej - starannie zaryglowa wyjcie z przyczka i zmusi
ich do czego, czego obawiali si najbardziej - morderczych zmaga na obszarze, ktry nie dawa szans na skuteczne wykorzystanie przewagi pancernej i powietrznej.
Brytyjczykom za ywo przypominao to Flandri i Somm.
Bradleyowi udao si w kocu zaj Cherbourg, czternacie dni pniej, ni zakaday plany operacji Neptun". Montgomery dwukrotnie prbowa zaj inne kluczowe
miasto w Normandii, Caen, i dwukrotnie Niemcy odparli jego uderzenie. Neptun" si
dusi. Z wyjtkiem Cotentin, alianci zdoali opanowa teren gbokoci zaledwie 10 mil.
Za pogoda wci naruszaa plany dostaw i pojawiy si powane kopoty z amunicj.
Co wicej, cikie walki podkopay morale onierzy. Jak dalece - Eisenhower mia okazj sam si przekona, gdy podczas inspekcji zdobytych terenw odkry, e tylko w jednym szpitalu zanotowano ponad tysic przypadkw samookalecze. By wstrznity,
gdy ludzie ci myleli ju tylko o tym, jak wydosta si z frontu.
Zbrojny i krwawy rozejm mia wiele przyczyn. Alianci wpadli w prawdziw puapk w trudnej krainie ywopotw", zawajcych horyzont do odlegoci 75-150
jardw, gdzie jeden dobrze zamaskowany strzelec by bardzo skuteczny, gdzie czogi
byy bezuyteczne, artyleria niecelna. onierze musieli walczy bez wsparcia pancernego, i na wroga z karabinami, pistoletami, bagnetami, noami i modzierzami.
Uporczywe deszcze przeszkodziy w uyciu lotnictwa i przemieniy teren w trzsawisko. Czogi niemieckie, a zwaszcza ich 88-milimetrowe armaty przeciwlotnicze byy
skuteczniejsze. Niemiecka strategia i taktyka przy zablokowaniu przyczkw byy
doskonae, a armie Rommla, zdekompletowane i z brakami w uzbrojeniu, walczyy
z uporem i bohaterstwem wynikajcymi z jednej strony z lojalnoci wzgldem dowdcy, a z drugiej z przekonania, e do koca nie wolno si poddawa.
Konwencjonalne sposoby zdaway si zawodzi w amaniu niemieckich kleszczy,
tote Brytyjczycy ponownie zajrzeli do swego arsenau rodkw specjalnych. Wybr

ROMMEL

631

pad na plan Hellhound". Naczelne dowdztwo zdawao sobie spraw z faktu (prawdopodobnie dziki Ultrze"), e Hitler i jego sztab kieruj walkami w Normandii
z Berchtesgaden. Postanowio wic przeprowadzi potny nalot na kwater Fiihrera, a zadanie to miaa wykona stacjonujca we Woszech amerykaska 15. armia powietrzna. Kryptonim operacji Hellhound" zosta po raz pierwszy wymieniony w nadanym 15 czerwca sygnale Redline" - osobistej sieci cznoci Eisenhowera - do dowdztwa rdziemnomorskich Si Powietrznych (MAAF - Mediterranean Allied Air
Force). W cigu nastpnych czterech dni amerykaski samolot rozpoznawczy wykona z powietrza seri zdj Berchtesgaden i 24 czerwca dokadnie opracowane mozaiki wywiadowcze" rozdano dowdcom grup bombowcw. Wtedy jednak, nie wiadomo dlaczego, kazano MAAF wstrzyma akcj. Nie podano adnych wyjanie,
operacji nie przeprowadzono. Dlaczego? Tylko jeden powd zdaje si prawdopodobny: nalot na Berchtesgaden mg zniszczy gwne rdo informacji Ultry" - samo
OKW. Nie byo za adnej pewnoci, e Hitler zginie w czasie nalotu.
W odwodzie Brytyjczycy mieli jeszcze inne plany, w tym Gaff", operacj przygotowan przez specjalne zespoy ju w marcu 1944 roku. Jej celem byo zabicie lub
uprowadzenie czowieka symbolizujcego niemiecki talent wojskowy, nieustpliwo
i ducha walki - Rommla. Misja nie zostaa podjta przed inwazj gwnie z powodu
niemonoci dokadnego zlokalizowania jego gwnej kwatery. Odkryto j jednak
w drugim tygodniu czerwca i w sytuacji kryzysu narastajcego wok pata w Normandii, Montgomery wyda pozwolenie na przeprowadzenie operacji, spodziewajc
si, e pozwoli ona aliantom ruszy z martwego punktu.
Tu po D-Day" podpukownik William z 1. regimentu SAS wyskoczy z samolotu
nad grami Morvan midzy Dijon a Nevers w celu zaoenia Houndsworth", kolejnej wielkiej bazy SAS na terytorium nieprzyjaciela. 18 oficerw i 136 onierzy z opancerzonym jeepem i dziakami miao nka Niemcw zdajcych do Normandii z Cte
d'Azur. Bya to miaa operacja, jako e najblisze siy alianckie znajdoway si
w odlegej o 300 mil Normandii.
Fraser i jego radiooperator po wyldowaniu zakopali spadochrony w grubej cice i udali si w stron zaroli koo maego kamiennego mostku na Cure, strumieniu
wypywajcym z gr w pobliu Chateau Chinon, miasta pooonego 180 mil na poudniowy wschd od Parya. Fraserowi polecono nawiza przy mostku kontakt z agentem sekcji F, Louisem", majcym zaprowadzi go do partyzanta nazywanego
Camille", a ten mia nastpnie zabra go do czowki Houndsworth", ktra pojawia si tu po godzinie H". Zbieranie informacji wywiadowczych nie wchodzio w zakres dziaa operacyjnych Frasera.
O wicie, zgodnie z umow, Fraser zobaczy mczyzn w rednim wieku, ubranego w czapk z materiau i lune, dwurzdowe ubranie, schodzcego z kilkoma krowami wsk ciek w stron mostku. Fraser zawoa sowami umwionego hasa: Je
cherche la maison de Charles". Mczyzna odpowiedzia: Vous voulez dire de Monsieur Dupont?" To by Louis", zada jednak od Frasera dalszych oznak tosamoci
i Fraser odpar, e da zna Londynowi, by o godzinie 1.30 nastpnego dnia nadano
przez radio BBC sowa: Le medecin a les cheveux gris". Dopiero po usyszeniu tych
sw Louis mia zabra Frasera do Camille'a". Zaczli 36-godzinn wdrwk. W kocu mczyzna zatrzyma si nad strumieniem i operator Frasera nastawi odbiornik na

632

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

Londyn. Do tego momentu Fraser i Louis" mwili niewiele, ale gdy usyszeli melodi
francuskiej piosenki Sur le pont d'Avignon" - sygna rozpoznawczy dla SAS we Francji
- i sowa Le medecin a les cheveux gris", Louis" rozemia si. Trzy godziny pniej
byli u Camille'a", ktry wanie przesuchiwa trzech domniemanych agentw Gestapo.
Jeden z nich, Belg, zosta wyprowadzony za kp rododendronw i rozstrzelany.
W bazie Fraser spotka Francuza o arystokratycznym wygldzie, mieszkajcego
w pobliskim Chateau de Vermont. Czowiek ten przedstawi si jako M. Def ors, gwny owczy wszystkich francuskich kolonii przed wojn", a obecnie waciciel posiadoci w pobliu Chateau de La Roche Guyon. To, co powiedzia Defors, zelektryzowao Frasera. Wymienione przez niego Chateau byo siedzib Rommla. Czy Fraser
bdzie mg i tam i zabi marszaka, zapyta Defors, gdy z powodu jego obecnoci
miejscowa ludno obawia si bombardowa? Fraser zdecydowa si zrobi wycieczk i zacz wyciga od Deforsa wszystkie niezbdne dane. Odkry, e zblienie si
do zamku nie bdzie trudne, cho teren by pilnie strzeony przez siy niemieckie.
Z lasu pooonego na przeciwlegym brzegu Sekwany, z odlegoci 400 jardw snajper mg zastrzeli marszaka podczas spaceru we woskim ogrodzie. W Vernon nie
brakowao mauisardw gotowych suy Fraserowi schronieniem, odebraniem zrzutu
i wytyczeniem ldowiska.
14 czerwca 1944 roku o godzinie 16.45 Fraser nada do Londynu taki oto meldunek:
Od Houndsworth" 102. Bardzo pewne rdo ustala gwn kwater Rommla w Chateau
de La Roche Guyon 50 mil W (na zachd) od Parya, 10 mil WNWod Mantes na prawym
brzegu Sekwany. Rommel bdzie tam 25 maja, a jego sztab jest tam stale. Rommel przybywa na lewy brzeg Sekwany odzi motorow. Spaceruje i poluje w For et de Moisson. Przylijcie mapy tego terenu w rejon Mantes, takie trzy karabiny snajperskie. Raczej nie przysyajcie innej grupy do tej roboty, bo uwaam, e to mj gob.

Nastpnego dnia o godzinie 13.30 Fraser wysa nastpny meldunek:

Od Houndsworth" 102. Prosz o pozwolenie na wyruszenie do kwatery Rommla za tydzie. Mam doskonae kontakty po drodze i w tamtym rejonie.

W Moor Park, wiejskim dworze tu poza granicami Londynu, wybudowanym przez

Henryka VIII dla Anny Boleyn, gdzie obecnie znajdowaa si siedziba SAS, meldunki
Frasera przestudiowa brygadier R. W. McLeod, dowdca SAS, i major Alexander Scratchley, trener ksicia Norfolk, obecnie oficer wywiadu SAS. Zwizane z misj trudnoci byy oczywiste. Fraser znajdowa si ponad 200 mil od Chateau, musiaby porusza si w terenie naszpikowanym wojskami niemieckimi i Geheime Feldpolizei, a nawet gdyby zdoa si przedrze, mgby nie zasta Rommla. Co wicej, obecne zadanie Frasera byo zbyt wane, gdy Houndsworth" mia przeci drog Niemcom
cigajcym, jak si spodziewano, 9. dywizj pancern z poudnia do Normandii. Odtelegrafowano wic:
Do Frasera. Niestety musz zabroni panu osobistego ataku na Rommla. Rozumiem, e
uwaa go pan za swego gobia, ale paskim zadaniem jest dalsze dowodzenie wyznaczonym rejonem. Gob zostanie zaatakowany przez specjalny oddzia.

633

ROMMEL

Fraser dwukrotnie prbowa uzyska zmian decyzji McLeoda, ale ten by nieustpliwy. Zawiadomi Houndsworth": auj, ale nie zmieni decyzji".
Byy inne wskazwki, prawdopodobnie informacje zdobyte od suby Y, e Rommel rezydowa w zamku, a fotozwiad RAF przeczesywa teren. Dodatkowe informacje nadeszy od sekcji F, majcej sw siatk w okolicy. W rzeczy samej, hrabina Y. de la
Rochefoucauld, krewna ksicia, bya agentk. Majc takie dane, McLeod zdecydowa
si na uruchomienie Gaff", a plan zosta wydany jako SAS Brigade Operating Instruction 32". Rozkazy byy zwize i trafiajce w sedno. Celem planu byo zabi lub
porwa i uprowadzi do Anglii marszaka Rommla lub innego starszego stopniem
czonka jego sztabu" i instrukcja zaznaczajca, e lepiej dokona pewnie tego pierwszego, ni podj prb i zawie przy drugim". Zwracaa rwnie uwag, e ...jeliby si okazao moliwym porwanie Rommla i sprowadzenie go tutaj, miaoby to olbrzymi warto propagandow i mona by zmniejszy lub unikn represji w stosunku do miejscowej ludnoci".
Gaff" zlecono specjalnie wyszkolonej grupie SAS pod dowdztwem czowieka
o wojennym pseudonimie Raymond Lee". By kapitanem w midzynarodowym
szwadronie SAS, jednostce zoonej z ludzi takich narodowoci jak algierscy pieds-noirs (czarne stopy), Korsykanie, sycylijscy mafiosi, antykomunici bugarscy itp.,
sformowanej do specjalnych zada wojennych, takich jak zabjstwa nieprzyjacielskich
dowdcw. Niewtpliwie Lee" by specjalist, zaufanym i odwanym; za wykonanie pewnego zadania z czasu operacji w rejonie rdziemnomorskim dosta DSO
(Distinguished Service Order). Lee" i jego ludzie byli gotowi do akcji, gdy brygadier
McLeod otrzyma z kwatery Montgomery'ego takie oto pismo:
cile tajne
Kopia nr 5
HQ SAS Tps/TSA/5/G
INSTRUKCJA OPERACYJNA BRYGADY SAS Nr 32
Operacja GAFF" - CO 2SAS Regt.
CEL
1. Zabicie lub porwanie i uprowadzenie do Anglii marszaka Rommla lub innego wyszego
oficera z jego sztabu
INFORMACJA
2. Aktualne dane dotyczce lokalizacji i ruchw Rommla s zawarte w:
- Pimie SHAEF z 18 lipca 1944 roku, kopia w zaczeniu jako Appendix A.
- Dwch sygnaach od Houndsworth" datowanych 14 i 16 lipca przekazujcych wiarygodne informacje uzyskane od waciciela posiadoci w okolicy HQ Rommla wskazuj, e kwatera ta znajduje si w Chateau de la Roche koo La Roche Guyon O 5572;
e Rommel by tam 25 czerwca; e jego sztab znajduje si tam przez cay czas; e on
sam przepywa Sekwan odzi motorow i spaceruje lub poluje w Foret de Moisson
na lewym brzegu.
- Sygnale od Haft" z dnia 18 lipca, mwicym, e Tac HQ Rommla znajduje si
w Bagnoles Y.9798 (poproszono Haft" o dalsze szczegy).

634

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

METODA
3. To pozostawiamy wam i prosimy o jak najszybsze przekazanie do tutejszego sztabu waszych szczegowych propozycji.
4. Naley bra pod uwag nastpujce sprawy:
Jeli okazaoby si moliwe porwanie Rommla i sprowadzenie go tutaj, miaoby to kolosalne znaczenie propagandowe i pozwolioby zagodzi lub unikn niewtpliwych represji w stosunku do miejscowej ludnoci. Taki plan wymagaby wyszukania i bycia przygotowanym do utrzymania w razie koniecznoci przez krtki czas odpowiedniego ldowiska.
5. Zabicie Rommla byoby z pewnoci atwiejsze ni uprowadzenie go i lepiej zapewni
powodzenie pierwszego, ni prbowa bez powodzenia drugiego. Porwanie wymagaoby
zapewnienia niezakconej dwustronnej cznoci W/T, a zatem wikszej grupy, podczas
gdy wiadomo o zabiciu mgby przenie gob.
6. Naley zbada moliwoci zorganizowania przez SFHQ zrzutu i jego przyjcia.
POTWIERDZENIE ODBIORU
c/o HQ Airborne Tpe (Main)

Dossier wywiadu na temat Rommla i jego gwnej kwatery wzbogacio si o wiele

szczegw. Opisano drogi, jakimi Rommel przyjeda i wyjeda z zamku, i stwierdzono, e na inspekcj oddziaw udaje si zwykle midzy godzin 5.00 a 6.00 rano,
kolacj jada okoo godziny 19.30, a potem idzie na przechadzk po parku - otwartego
na strza z lasu po drugiej stronie Sekwany.
10 lipca Lee" i pozostali czonkowie grupy Gaff" odbyli krtk konferencj i zostali ulokowani w mieszkaniu w pobliu rozgoni radiowej w Londynie w oczekiwaniu na ostatnie rozkazy i transport na lotnisko sub specjalnych w Harrington w Northamptonshire. Tego samego dnia dowdztwo SAS meldowao do kwatery Montgomery'ego:
SAS 116 tajne. SAS gotw do wysania oddziau w celu pooenia kresu istnieniu Rommla
lub oficera z jego sztabu. Sprbujemy zorganizowa przetransportowanie go tu, jeli zasugerujecie najodpowiedniejsz dla was dat przesuchania.

Wieczorem 15 lipca - by to ten sam wieczr, gdy Rommel powiedzia do Staubwassera, e wojna musi si skoczy - grupa Gaff" zostaa przetransportowana w zamknitym samochodzie do Harrington, gdy start mia nastpi tej nocy. Jednak
w ostatnim momencie zdecydowano odoy misj. Pogorszeniu ulega pogoda nad
stref zrzutu koo Dreux. Lee" i jego ludziom powiedziano, e polec, gdy pogoda
si poprawi. Zatem w chwili, gdy Rommel przygotowywa grunt do poddania si,
Brytyjczycy planowali zabicie go. Gaff" rozpoczto na nowo pnym popoudniem
18 lipca i oddzia zrzucono w lasach midzy Orleanem a Vernon w godzinach nocnych. Za pno. Los marszaka Rommla rozstrzygn kto inny.

VI
Sze dni po D-Day" na Cel 42", jak Niemcy nazwali Londyn, zaczy spada latajce bomby VI. Aliancka obrona przeciwlotnicza nie bya tym zaskoczona. Wszelkie
znaki na niebie i na ziemi wryy, e Hitler signie po swoj tajn bro. wiadczya
0 tym tre nasuchw radiowych i najwaniejsi niemieccy szpiedzy w rodzaju Garbo", ktrzy za rad swych niemieckich mocodawcw wyprowadzili si ze stolicy.
Pierwsze uderzenie, ktre miao by decydujcym nalotem tysica rakiet - spalio
na panewce z tej prostej przyczyny, e w chwili, gdy pad rozkaz ataku, Niemcy mieli
zaledwie dziesi sztuk cudownej" broni. Reszta nie bya zdatna do startu, gdy
alianci skutecznie uniemoliwili ich monta, bombardujc wyrzutnie, pocigi z dostawami i magazyny. Z dziesiciu wystrzelonych pociskw cztery wybuchy przy
odpaleniu, dwa nie doleciay do Anglii i tylko cztery trafiy - cho niezupenie - w cel,
w Tower Bridge w centrum Londynu. Pierwsza wybucha w ujciu Tamizy, koo Gravesend, 20 mil od mostu. Druga jeszcze dalej, w Cuckfield, nieco na pnoc od Brighton. Trzecia spada koo Sevenoaks w hrabstwie Kent, nie czynic nikomu krzywdy.
Czwarta uderzya w Benthal Green, jedn z najgciej zaludnionych dzielnic Londynu. Zburzya most kolejowy, zabia sze osb i powanie zrania trzynacie innych.
Byy to jedyne ofiary tej nocy.
Nalot nie zmit Londynu z powierzchni ziemi, co byo marzeniem Hitlera,
a Churchill nastpnego dnia na posiedzeniu gabinetu mg z zadowoleniem
owiadczy, e tajna bro Hitlera jest jego kolejnym blefem. Opinie innych obecnych zawary si w notatce Cadogana: Niezbyt imponujce. Tylko patrze, jak
ktra z nich zawrci i rbnie w Niemcw! Osigaj wysoko co najwyej 8000
stp i nie przekraczaj prdkoci 250 kilometrw na godzin. Dla naszej obrony
przeciwlotniczej to prawie nieruchomy cel". Sztabowcom nalot sprawi miy zawd, gdy oczekiwali 400 rakiet, przenoszcych ton materiaw wybuchowych
1 spadajcych masowo na Londyn. Nie wszyscy jednak poddali si fali optymizmu. Dr R.V. Jones, osobisty doradca premiera do spraw naukowych z MI-6, uwaa, e istotnie, pierwszy atak by niewypaem, ale broni tej nie naley lekceway.
Cherwell tylko si zamia, kpic, e: Gra rykna i urodzia mysz"! Na lito
Bosk - przerwa Cherwellowi - tu nie ma nic do miechu!" Ale ani Cherwell, ani
szef sztabu lotnictwa, Portal, nie suchali przestrg Jonesa. Portal zredukowa nawet liczb nalotw bombowych na szedziesit par zlokalizowanych ju wyrzutni z trzech do jednego tysica. Zwolnione maszyny odda do dyspozycji SHAEF
do wykorzystania we Francji.

636

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

Rankiem 16 czerwca szefom sztabw i czonkom rzdu zrzedy miny. Poprzedniego dnia na Londyn spady 73 bomby VI i miasto znalazo si w rwnie trudnym pooeniu jak wojska alianckie na plaach Normandii. Niszczenie rakiet w locie i bombardowanie wyrzutni znw stao si zadaniem priorytetowym. Wycofano przekazany
wojskom inwazyjnym sprzt przeciwlotniczy i poproszono Eisenhowera o ...unieszkodliwianie przy kadej okazji dostaw i wyrzutni, gdy skuteczno ich zakca przebieg bitwy o Francj". W zwizku z tym 18 czerwca Eisenhower wyda rozkaz potraktowania rakiet Crossbow" (angielski kryptonim VI) jako najwaniejszego zadania
dla alianckich si lotniczych, niezalenie od zada zwizanych z bitw.
Tego samego dnia VI trafia w kaplic Gwardii w koszarach Wellington Barracks,
w pobliu centrum brytyjskiej machiny wojennej - Downing Street 10, biura spraw
zagranicznych, dowdztwa MI-6, bunkra dowdczego przy Storey's Gate i Buckingham Paace. Bya niedziela, kaplica wypeniona bya wiernymi. Elisabeth Sheppard-Jones, ktra w nalocie stracia obie nogi, napisaa:
Wierni powstali... z daleka sycha byo pomruk silnikw. piewalimy Ciebie Boga wysawiamy, Tobie, Panu wieczna chwaa" i modlilimy si. Jednostajny szum zmieni si w ryk
i przestalimy si sysze. Ciebie Ojca niebios bramy, ciebie wielbi ziemia caa". Ryk urwa
si nagle, silnik przesta pracowa... Znw w ciszy zabrzmiao: Tobie wszyscy anioowie,
Tobie moce i niebiosa..." Miaam wraenie, e zaczy walczy ze sob wszystkie ywioy
wiata i sklepienie kaplicy z hukiem spado na nas, grzebic ciaa pod rumowiskiem cegie
i kawakw zaprawy... jeszcze przed chwil piewaam Te Deum", a zaraz potem leaam
w kurzu i w ciemnoci, wiadoma tylko jednego - e musz dalej oddycha.

W wyniku eksplozji zgino okoo 80 oficerw, onierzy gwardii i ich krewnych,

a okoo 120 byo ciko rannych. Pani Churchill bya w pobliu, odwiedzaa wanie
crk Mary, penic sub w baterii przeciwlotniczej w Hyde Parku. Obie panie widziay rakiet spadajc w okolicy Downing Street i ludzi padajcych pasko na twarz.
Wrd nich by Menzies, zmierzajcy z siedziby MI-6 do kaplicy na naboestwo.
Tego samego dnia inne VI spady na Wandsworth, Croydon, Lewisham, Camberwell,
Woolwich, Greenwich, Beckenham, Lambeth, Oprington, Coulsdon, Purley, West Ham,
Chislehurt i Mitcham. To ju nie by blef. Tajna bro Hitlera dawaa zna o sobie.
Churchill, ktry tej niedzieli przebywa w Cheuers, wrci natychmiast do Londynu i nakaza ewakuacj Izby Gmin, ktra ju raz musiaa opuci Londyn w 1940
roku. Parlament znalaz siedzib w Church House, ...ktrego stalowa konstrukcja
dawaa nieco lepsz ochron ni Paac Westminsterski". W stolicy Anglii panowao
poczucie zagroenia, dalekie od paniki, ale ...zgrzytliwy ryk, przypominajcy odgos le wyregulowanego silnika motocyklowego" budzi strach i poczucie bezsilnociZe wszystkich bomb, jakie spady na Wyspy Brytyjskie midzy 1939 a 1945 rokiem, adne
nie spowodoway gorszych nastpstw. Pierwszy zdalnie sterowany pocisk wydawa si o wiele
groniejszy ni zwyke bombowce... Stracidom lubczonka rodziny, gdy wojna zbliaa si
do koca, wydawao si czym tragicznym, i niestosownym.

Churchill rozkaza dowdztwu lotnictwa bombowego wzi odwet na Berlinie.

W nocy z 21 na 22 czerwca 1944 roku okoo 2500 bombowcw RAF zaatakowao nie-

VI

637

mieck stolic w najciszym nalocie drugiej wojny wiatowej. W cigu dnia nadleciaa druga fala - 1000 cikich bombowcw amerykaskich i 1200 myliwcw dalekiego zasigu. Ofiary i zniszczenia w Berlinie byy ogromne, ale Hitler nie odwoa
akcji VI.
Do 25 czerwca Niemcy wystrzelili ponad 2000 pociskw, z ktrych setki uderzyy
w Londyn i okolice. Zniszczenia byy olbrzymie i wadze zarzdziy ewakuacj kobiet, dzieci, starszych osb i szpitali - ogem prawie miliona osb. Na drogach i szlakach kolejowych powstaway olbrzymie korki, co opniao wysyk niezbdnych
w Normandii posikw i zapasw. Wszystko zaleao od tego, jakie spustoszenia poczynia bro V w psychice brytyjskiej ludnoci. Czy wytrzymaj napicie i strach?
Jeli nie, Wielka Brytania bdzie musiaa zabiega o pokj, jakiego oczekiwa Hitler.
27 czerwca Herbert Morrison, minister spraw wewntrznych, wygosi najpowaniejsze z ostrzee, jakie zdarzyo mu si przedstawi rzdowi. VI zniszczyy ju ponad 200 tysicy domw. Zniszczony system kanalizacji grozi epidemi, gdy ministerstwo robt publicznych - raportowa Morrison - nie nadao z usuwaniem powstaych uszkodze. Setki ludzi wegetowao bez dachu nad gow, caemu miastu
grozio ograniczenie racji ywnociowych, gdy przeadowane dostawami na front
normandzkie koleje nie naday, zwaszcza e byy niszczone przez wroga. Po piciu
latach wojny - mwi Morrison - ludno nie przetrzyma dalszych nalotw..."
Co mona byo zrobi? Przede wszystkim rzd zaleci przesunicie artylerii przeciwlotniczej na poudniowe wybrzee - w cigu nocy umieszczono tam ponad 2000
dzia i wyrzutni rakietowych. Drugim krokiem byo nasilenie bombardowa niemieckich wyrzutni i magazynw. Menzies i Gubbins polecili swym agentom we Francji
zintensyfikowanie wysikw w lokalizacji celw. Najwaniejszych za informacji dostarcza agent o kryptonimie Wizard".
Wizardem" by W.J. Savy, prawnik, jeden z organizatorw sekcji F. Zawar blisk
przyja z Antelme'em", ktry po wpadce Prospera" uratowa mu ycie, wyprawiajc z Francji do Londynu. Savy powrci do Francji na pocztku 1944 roku, obj
funkcj skarbnika i kwatermistrza Antelme'a", a gdy Antelme" wpad, przyczy
si do innej siatki. Savy pewnego marcowego dnia, podczas wycieczki do Creil pod
Paryem, uci sobie rozmwk z pewnym hodowc pieczarek, ktry powiedzia mu
w tajemnicy, e Niemcy zajli groty w pobliskim St. Leu d'Esserent i buduj tam bocznic kolejow. Savy susznie przypuszcza, e by to jaki skad broni. Tu przed inwazj polecia do Londynu, zoy raport, a po D-Day" wrci do Francji i kontynuowa obserwacj. W kocu czerwca wiedzia ju, co Niemcy przechowuj w grotach mieli tam dwa tysice pociskw VI. Specjalnym szyfrem Savy nada odpowiedni
wiadomo do Londynu.
Przez kilka nastpnych dni za pogoda uniemoliwiaa bombowcom RAF przeprowadzenie nalotu. Dopiero w nocy z 4 na 5 lipca 227 Lancasterw zrzucio na groty
cztery tysice funtw ciasteczek". Niemieckie nocne myliwce poderway si do obrony i zestrzeliy podobno 13 bombowcw, 11 bomb trafio dokadnie w groty i rozwalio je, podczas gdy ciasteczka" zniszczyy stanowiska obrony i lini kolejow.
Nastpnego dnia hodowca pieczarek donis, e wszystkie drogi do grot zostay zniszczone, a wewntrz spoczywa wiele zasypanych skaami wapiennymi
i ziemi pociskw VI. Czy Niemcy mog je odkopa i otworzy wejcia? Tak,
mog - i ju to robi. Savy przekaza wiadomo do Londynu, SOE powiadomio

638

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

dowdztwo lotnictwa i w nocy z 7 na 8 lipca 228 Lancasterw zasypao podziemny

arsena gradem bomb. By to chyba najwikszy sukces wywiadu SOE w czasie operacji Neptun". Niemcy stracili okoo jednej czwartej skadowanych we Francji rakiet.
Ale za ten sukces zapaciy wojska zaangaowane w kampanii Neptun", gdy
zabrako im przewidzianych w batalii si powietrznych. W nalotach na skady Vi
stracio ycie okoo trzech tysicy ludzi, na zom poszo okoo piciuset samolotw. I chocia za obron Wysp Brytyjskich odpowiadali Brytyjczycy, to jednak
w uderzeniach bombowych ginli nie tylko Anglicy. Byo wrd nich wielu Amerykanw, m.in. porucznik Joseph Kennedy z marynarki Stanw Zjednoczonych,
najstarszy syn amerykaskiego ambasadora w Londynie w 1940 roku i brat przyszego prezydenta Johna F. Kennedy'ego. Porucznik Kennedy wystartowa z lotniska we wschodniej Anglii w bombowcu Liberator B-24, wiozcym 22 tysice funtw bomb i wzi kurs na Mimoyecues, przypuszczalny skad rakiet VI. Zaraz
po Kennedym wystartowa drugi Liberator. Zgodnie z planem Kennedy mia lecie do punktu ssiadujcego z celem. Stao si jednak co, czego nigdy nie wyjaniono - nad Suffolk Liberator eksplodowa i Kennedy z pilotem zginli. Ich cia
nigdy nie odnaleziono.
Wojskowym akcjom obronnym i zaczepnym wtrowa trzeci rodek walki o zniszczenie VI - decepcyjne orodki brytyjskich tajnych sub. Plan dziaa opracowa dr
R.V. Jones i przedstawi go 1 lipca podczas spotkania z MI-5 i MI-6. Tajne suby stay
przed wyborem. Podwjni agenci XX-Committee musieli speni yczenie swoich niemieckich kontrolerw i poinformowa ich o miejscach, gdzie spady VI. Nie mogli
tego zignorowa. Informacje o miejscach trafie - powiedzia Jones - podnios wroga
na duchu i ka mu dalej celowa w Tower Bridge. Jeli za agenci skami, wywiad
lotniczy szybko ich zdemaskuje i stanie si jasne, e pracuj dla Brytyjczykw. Poza
tym Niemcy starannie odnotowywali czas odpalenia kadej rakiety i znali z du
dokadnoci moment ich wybuchu. Plan Jonesa rozwizywa ten problem. Odtd
agenci XX-Committee mogli informowa o rakietach spadajcych na pnoc od Londynu. Jones wyliczy, e zasig VI wyda si Niemcom za daleki, wic skrc zasig
pociskw i bd one spaday na poudnie od Londynu.
Zwrci si do sir Findlatera Stewarta, czonka XX-Committee i LCS i przewodniczcego Home Defence Executive (Komitetu Wykonawczego Obrony Wewntrznej).
Stewart pokaza plan Duncanowi Sandysowi, ziciowi Churchilla, byemu dowdcy
pierwszego brytyjskiego regimentu rakietowego, a wwczas ju przewodniczcego
rzdowego Crossbow Committee", organizacji stworzonej przez Churchilla dla koordynowania dziaa wywiadu i kontrwywiadu. Sandys zabra plan na posiedzenie
rzdu, tam go zaakceptowano i agenci XX-Committee zaczli przekazywa sfabrykowane dane o trafieniach pociskw VI.
Szczliwym zbiegiem okolicznoci do zbierania informacji o celnoci VI Niemcy
przerzucili do Anglii starego znajomego XX-Committee - Edwarda Chapmana. Byy
gwardzista Coldsrream" i saper zdezerterowa w 1939 roku i zosta pojmany przez
Niemcw, gdy ukrywa si na Wyspach Normandzkich. Dobrowolnie zgodzi si
wsppracowa z Abwehr jako specjalista od akcji sabotaowych w Anglii. Po przeszkoleniu otrzyma kontrakt na akcj sabotaow w zakadach de Haviland produkujcych samoloty w Hatfield w Hertfordshire. Zrzucono go w okolicach Ely w grudniu

VI

639

1942 roku. Anglicy ju na niego czekali. Dziki Ultrze" suby bezpieczestwa ledziy agentw, w tym Zigzaga", jeszcze przed przerzuceniem ich do Anglii. Masterman napisze potem: ...o Zigzagu wiedzielimy sporo, zanim si pojawi, i wsplnie z miejscow policj przedsiwzilimy odpowiednie kroki, by zaj si nim szybko i bez uprzedzenia natychmiast po przybyciu".
Zigzag" zosta schwytany, gdy tylko wyplta sie z uprzy spadochronu. W czasie przesuchania powiedzia, e jego sympatie s po stronie Brytyjczykw i zgodzi
si pracowa dla XX-Committee. Przy pomocy specjalistw od efektw specjalnych
z teatru Old Vic zaaranowano potn eksplozj w zakadach de Havillanda. Zigzag" natychmiast donis przez radio o udanym zamachu (podobnie uczynia prasa
brytyjska), po czym zorganizowano mu ucieczk". Opuci Angli w styczniu 1943
roku w roli stewarda na parowcu City of Lancaster".
Such o Zigzagu" zagin a do poowy 1944 roku. Wtedy to, jak pisze Masterman: Dotara do nas wiadomo o tajemniczej postaci w Oslo - czowieku o dononym, piskliwym gosie, mwicym kiepsk niemczyzn, ubranym w szary garnitur,
pokazujcym dwa zote zby i korzystajcym z prywatnego jachtu. Pomylelimy od
razu o Zigzagu i rzeczywicie to by on".
W kocu czerwca, wyposaony w dwie radiostacje, aparaty fotograficzne, z 6 tysicami funtw w kieszeni i kontraktem szpiegowskim opiewajcym na 100 tysicy
funtw, Zigzag" przyby do Anglii, ldujc w pobliu Cambridge. Mia donosi Niemcom o celnoci VI. XX-Committee z miejsca podsun mu spreparowane informacje.
Siedzcy go oficerowie MI-5 usyszeli pewnego dnia, jak w pubie opowiada swe dzieje, przymknli go, a XX-Committee nadal wykorzystywa jego radiostacj, szyfr i zabezpieczenia do przekazywania preparowanych wiadomoci. Zigzag" pojawi si
ponownie dopiero po wojnie. Widywano go czsto w Belgravian Society, pniej sta
si wacicielem Rolls-Roysa i farmy zdrowia.
Sukces kampanii dezinformacyjnej XX-Committee nie by peny. Niemcy rzeczywicie skrcili zasig rakiet, ale spaday one teraz na robotnicze dzielnice na poudniowym brzegu Tamizy, oszczdzajc bogatsze, na pnocnym brzegu rzeki. Herbert Morrison natychmiast wnis protest. Zada, by tajne suby day sobie spokj
z odchylaniem namiarw dla VI, a zajy si raczej unicestwieniem niemieckich nalotw. Opowiada si za tym, do czego usiowa zmusi aliantw Hitler - za inwazj Pas
de Calais i zniszczeniem wyrzutni rakietowych. Domaga si natychmiastowego zaprzestania kampanii decepcyjnej. Ale nie znalaz posuchu. Zastosowanie przez Hitlera
VI, broni masowego raenia wydawao si Brytyjczykom tak niemoralne, e rozwaali moliwo uycia gazu trujcego.
By to moment krytyczny w dziejach sojuszu anglo-amerykaskiego. Bitwa
o Normandi wloka si dugo, czego gwn winowajczyni bya nieprzychylna
aliantom pogoda. Za widoczno utrudniaa te zadanie myliwcom przechwytujcym i niszczcym rakiety VI. Churchill, pod wpywem wydarze w Normandii i nasilajcych si atakw VI, chcia zarzuci Anvil", plan Marshalla zakadajcy inwazje w poudniowej Francji i otwarcie portu w Marsylii dla amerykaskich dywizji i dostaw zaopatrzenia. Zamiast tego proponowa wzmocnienie pomylnie przebiegajcej kampanii woskiej, przekroczenie Alp i zaatakowanie Austrii i Niemiec od poudnia. Ta sugestia wywoaa ostr reakcj Roosevelta. Po czci bya ona rwnie spowodowana przez zawinione, zdaniem Amerykanw, przez

640

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

Montgomery'ego niepowodzenia w przeamaniu niemieckiego frontu w Normandii. Stanowisko amerykaskie byo bezkompromisowe i jasne. Anvil" bdzie realizowany.
To wanie w tym kontekcie brytyjscy szefowie sztabw zaczli rozwaa uycie
gazw trujcych. 4 lipca notatka sekretarza szefw sztabw do Joint Planning Staff
przy Storey's Gate stwierdzaa:
W czasie dzisiejszego posiedzenia COS poleci JPS zbadanie zasadnoci i praktycznych
moliwoci uycia gazw jako retorsji za ataki Crossbow"'. Raport powinien rozway
uycie gazu: a) tylko przeciw rejonowi Crossbow", b) jako oglnej retorsji wobec caych
Niemiec.

Podczas gdy w JPS studiowano warianty uycia gazu, 10 lipca Menzies mia dla
Cadogana nowe informacje. Ot niemiecka rakieta dalekiego zasigu spada przypadkiem na teren Szwecji, gdzie wadze z miejsca zamkny teren, na ktrym si znalaza. Niemcy usiowali odzyska jej szcztki, wysali nawet specjaln grup agentw,
ktrzy przedarli si przez warty, udajc aobnikw kroczcych za karawanem. Ale
Menzies ich ubieg - uzyska od Cadogana zgod na zakupienie" rakiety od Szwedw w zamian za dwa dywizjony czogw. Szwedzi przystali na ten ukad, transakcja
dosza do skutku i dwa samoloty Mosuito przywiozy cenne szcztki do Londynu.
Po ich przebadaniu w Londynie wyszo na jaw, e Hitler rzeczywicie ma w zanadrzu
bro groniejsz ni VI. Bya to V2, rakieta na paliwo pynne, zdolna donie nad
Londyn ton materiau wybuchowego na bazie aluminium. V2 mogo spa na Londyn w kadej chwili.
Wobec tych wiadomoci i po przestudiowaniu raportu JPS, 13 lipca Churchill wysa do zastpcy szefa sztabu depesz zalecajc, co nastpuje:
Naley podj wszechstronne badania wojskowych implikacji naszej decyzji totalnego uycia gazu, zwaszcza gazu musztardowego, lub innego rodka walki, od ktrych zastosowania przeciwko Niemcom do tej pory si powstrzymywalimy. Uycie gazu przewiduje si
w przypadku zaistnienia nastpujcych okolicznoci:
a) jako kontrofensywy w razie uycia przez nieprzyjaciela bomb latajcych lub duych
rakiet stwarzajcych powane zagroenie dla naszych zdolnoci prowadzenia wojny; lub,
alternatywnie
b) jako sposobu na skrcenie wojny lub zakoczenie sytuacji, w ktrej zaistniaoby niebezpieczestwo kosztownego pata na froncie.

Churchill by miertelnie powany.

Pracowa te nad innym, morderczym planem, zakadajcym rwnanie z ziemi
kolejnych niemieckich miasteczek do chwili, a Hitler wycofa si z uycia broni V.
Tymczasem sprawa wykorzystania gazw trujcych bya rozwaana na najwyszym
szczeblu. Nowy raport JPS by gotowy 16 lipca. Zawiera chodne oszacowanie zalet
i wad gazw trujcych; stwierdza jednak, e ...uycie przez Brytyjczykw gazu
w Europie z pocztku przyniesie taktyczny efekt zaskoczenia, pniej jednak utrudni
ruchy aliantw". Tym samym Europie przestaa grozi wojna gazowa, ale alianci mieli jeszcze w odwodzie bro bakteriologiczn.

VI

641

W JPS przestudiowano uycie czynnika bakteriologicznego oznaczonego N" prawdopodobnie anthraxu:

Me znaleziono rodkw zapobiegajcych skutkom czynnika N". Psychologiczne oddziaywanie N" byoby zatem gbokie. Prawdopodobiestwo uycia broni biologicznej przez
Niemcw jest nike, ale nie mona cakowicie wykluczy ich odwetu z uyciem tego rodzaju
broni. Natomiast ponad wszelk wtpliwo uycie rodkw bakteriologicznych moe spowodowa due ofiary, panik i zamieszanie na dotknitych terenach, a zaamanie na szczeblach decyzyjnych wpynoby na nastpstwa wojny... Jeli zalety N" s rzeczywiste, jego
uycie mogoby zmieni bieg wojny.

Jednak w zakoczeniu raportu czytamy: Jest mao prawdopodobne, by przeprowadzenie ataku byo moliwe przed poow roku 1945". To byo tyle. Churchill da za
wygran. Ale przez jaki czas na skutek napicia wywoanego nalotami VI i trudn
sytuacj na froncie normandzkim zachwiay si najwysze zasady moralne, pod ktrych sztandarami alianci mieli zabi smoka. Pewien historyk, opisujcy ten okres wojny,
zauway: Kto wie, jakie skutki miaby raport JPS z 16 lipca, gdyby badania nad
tajemniczym rodkiem N" byy bardziej zaawansowane".
Wielka Brytania musiaa nadal znosi naloty rakiet Hitlera. W sumie Niemcy wysali przeciwko Anglii 10 500 pociskw VI, z tego 2400 przedaro si na Wysp. Zniszczyy one cznie okoo 1500 budynkw, 6200 osb ponioso mier, 18 000 zostao
ciko rannych. Ale straszliwa bro Hitlera nie wywoaa spodziewanych skutkw
strategicznych. Nie zmusia Eisenhowera do zmiany planw i ldowania w Pas de
Calais. A poza tym zalepiony nienawici Hitler popeni podstawowy bd, kierujc
rakiety na Londyn. 630 mil kwadratowych powierzchni miasta jako znioso zniszczenia, a mieszkacy Londynu nie stracili ducha. Gdyby jednak Hitler skierowa swoje bomby na porty poudniowego wybrzea Anglii - na Dover, Folkestone, Margate,
Portsmouth, Southampton - zakcioby to dostawy operacji Neptun" i zapewne
Niemcy odzyskaliby inicjatyw we Francji. Na szczcie Hitler nie sucha rad. Kierowa si pragnieniem zemsty. Zapomnia o strategii i przegra wojn.

GOODWOOD"

"Goodwood"
Bitwa w Normandii bya imponujca, ale z punktu widzenia zaangaowania si ludzkich, najtszych umysw i rodkw specjalnych moga si wydawa epizodem wobec toczcej si w jej cieniu wojny nerww. Na tym niewidocznym polu walki Niemcy
usiowali przewidzie plany aliantw, a ci prbowali do tego nie dopuci. Pozornie
drobne, nieistotne zdarzenia powodoway zmiany w planach wojennych, decydoway o yciu i mierci wielu ludzi, a nawet o losach caej wojny. Takie wanie drobne
zdarzenie miao miejsce w Cherbourgu.
Pod adresem Post Office Box 100, Parliament Street, London, S.W.l" meblowano
pokj operacyjny kontrwywiadu SHAEF, a jego szef, pukownik Dick Goldsmith White,
przedwojenny dyrektor szkoy, ktry zosta instruktorem szpiegw, opracowywa tak
zwan Detailed Counter-Intelligence Instruction No. 1 (Szczegow instrukcj dla
kontrwywiadu nr 1). Dokument ten sta si podstaw operacji kontrwywiadu towarzyszcych operacji Neptun". Na pierwszym miejscu listy celw dziaalnoci kontrwywiadu alianckiego znajdowao si ...zapobieganie dziaalnoci wrogiego wywiadu i elementw wywrotowych na terenie naszych dziaa". W tym zakresie instrukcja
formuowaa pewien szczeglny problem:
Nieprzyjaciel okupuje kontynent europejski od czterech lat i -wypracowa sobie doskonae
warunki do organizowania dziaa szpiegowskich i sabotaowych. Naley zatem przypuszcza, e Abwehra, Gestapo i SD utworz skoordynowany system obejmujcy zarwno indywidualnych agentw, jak i podziemne niemieckie i proniemieckie organizacje, ktrych
zadaniem bdzie wkroczenie do akcji na wie o alianckiej inwazji w Europie Zachodniej.
Nawet jeli Abwehra, Gestapo oraz SD na czas wycofaj administracyjnych kontrolerw
tego regionu na bezpieczn odlego, tak by uniemoliwi ich schwytanie, to ich siatki
szpiegowskie i sabotaowe bd nadal aktywne na wyzwolonych przez nas terenach.

Organizacja Goldsmitha White'a uwaaa za prawdopodobne, e niemieccy agenci

zaplecza" zostan rozlokowani przede wszystkim w portach, wsiach i miastach w pobliu lotnisk i wzw drogowych z zadaniem informowania przez radio o ruchach
wojsk alianckich. Trudno te bdzie ich zdemaskowa, gdy w cigu czterech lat z pewnoci wtopili si w miejscowe spoecznoci. Ostrzeenia Goldsmitha White'a byy
uzasadnione. Po wojnie zdekonspirowano we Francji ponad 200 niemieckich agentw zaplecza - czsto pochodzenia alzackiego, ale take pronazistowsko nastawionych Francuzw - i odkryto istnienie ponad 1800 tajnych skadw broni.

643

Pierwszy z tych agentw wpad w rce aliantw 26 czerwca w Cherbourgu, wkrtce po zajciu miasta przez amerykaskie suby radiogoniometryczne. Niegdy may
port nad Kanaem, Cherbourg, w cigu ostatnich dwch stuleci wyrs na wielk baz
marynarki i atlantycki port przeadunkowy. Potem Hitler zmieni go w fortec Wau
Atlantyckiego i gdy alianci przystpili do szturmu na miasto, zatelegrafowa do jego
komendanta: Nawet gdyby przyszo najgorsze z najgorszych, paskim obowizkiem
jest obrona do ostatniego bunkra i pozostawienie wrogowi w miejscu portu morza
ruin..." Cherbourg pad, ale dopiero gdy Niemcy wypenili rozkaz. Pukownik Alvin
G. Viney, amerykaski inynier portowy meldowa po zlustrowaniu miejsca: Zniszczenie portu w Cherbourgu jest mistrzowskim dzieem, bez wtpienia najpeniejszym,
najintensywniejszym i najlepiej zaplanowanym wyburzeniem w historii". Trzeba byo
miesicy, by port odzyska dawn sprawno, jednak ju po trzech tygodniach rozadowywano na plaach pierwsze dostawy; Fiihrer nie wzi pod uwag dowiadczenia morskiego Brytyjczykw i amerykaskich talentw rekonstrukcyjnych. Uruchomienie urzdze portowych Cherbourga szybko zrekompensowao aliantom utrat
jednego z pywajcych portw Mulberry". Ale fakt ten naleao za wszelk cen ukry
przed Hitlerem. Sztabowi Montgomery'ego chodzio o to, by Hitler uwierzy w kopoty zaopatrzeniowe aliantw i nie ustawa w atakowaniu alianckich przyczkw.
Z przeciwuderzeniem gorzej zaopatrzonych i generalnie sabszych si niemieckich
w Normandii alianci mogli sobie poradzi bez wikszych strat.
Niewielu niemieckich agentw byo bez reszty oddanych Fuhrerowi. George" - agent
zaplecza namierzony w czasie nadawania z Cherbourga pod tym wzgldem nie by wyjtkiem. Ujto go wraz z nadajnikiem, szyframi operacyjnymi i nietknitymi instrukcjami
oraz rozkadem transmisji. Dziki temu sekcja X2, odpowiednik XX-Committee w OSS,
dostaa do rki wszystkie karty uywane w grze radiowej. Do zada George'a" w Cherbourgu naleao obserwowanie stanu portu i informowanie kontrolera w Paryu o tym,
czy alianci mog korzysta z portowej bazy przeadunkowej. 25 lipca George" wznowi
czno z Paryem i w odpowiedzi na ponaglenia kontrolera zacz przekazywa informaq'e o postpach aliantw w odbudowie portu. Jego starannie sfabrykowane donosy
mwiy, e Cherbourg nie nadaje si i jeszcze przez jaki czas nie bdzie si nadawa do
wykorzystania jako baza przeadunkowa i wojenna. Za porednictwem nie tylko George^", ale i innych ujtych agentw zaplecza alianci karmili Niemcw spreparowanymi
informacjami o swoich zamiarach, a zadawane agentom pytania odsaniay aliantom plany niemieckie. Gdy doda do tego informacje Ultry" i sub Y, Montgomery mia dosy
dokadny obraz sytuacji. Jak dokadny, okazao si to ju wkrtce.
Z pocztkiem lipca Niemcom udao si tak skutecznie zablokowa pozycje aliantw, e gdy Bradley rozpocz sw wielk ofensyw, ktrej celem byo zdobycie kluczowego miasta St. L, Bitwa o ywopoty" przerodzia si w prawdziw rze. Bradley w kocu zdoby miasto, ale jego armia zoona z 12 dywizji w cigu 17 dni przebya zaledwie 7 mil i stracia 40 tysicy ludzi. Dwie trzecie jego armi po czci stracio
zdolno bojow. Jak relacjonowa jeden z amerykaskich oficerw:
Po paru dniach bye tak otpiay ze zmczenia, e nazwiska zabitych i rannych sprawdzane
kadej nocy - nazwiska twych najlepszych przyjaci - nic ci ju nie mwiy, jakby czyta
anonimow ksik telefoniczn. Dobre, stare wartoci gdzie przepady. Jeli gdzie, za
kolejnym ywopotem, by jaki wiat, to i tak nie mylae, e go zobaczysz.

644

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

Bradley zacz mie kopoty z amunicj i - jeszcze wiksze - z posikami. Prosi

o jak najszybsze przysanie na front 25 tysicy piechurw, ale w Anglii ju zabrako
piechoty i Bradley musia zadowoli si obietnic cignicia jej ze Stanw Zjednoczonych. Dla obu stron, jednakowo dla Amerykanw i Niemcw - jak owiadczy
potem genera Dietrich von Choltiz, dowdca si niemieckich wok St. L6 - bya to
...monstrualna krwawa ania, podobnej nie oglda, cho na wojnach spdzi cznie
jedenacie lat".
Na froncie brytyjskim Montgomery te mia powane kopoty i wta ni braterstwa broni uwita przed D-Day" przez generaw i onierzy amerykaskich i brytyjskich zaczynaa pka. Pojawiy si krytyczne uwagi po adresem sposobu dowodzenia Montgomery'ego. Do najostrzejszych krytykw poczyna generaa naleeli jego
rodacy, marszaek lotnictwa sir Arthur Tedder, zastpca naczelnego dowdcy i genera sir Frederik Morgan, byy czonek COSSAC, a obecnie zastpca szefa sztabu Eisenhowera. Przyczyli si do duej grupy Amerykanw otwarcie domagajcych si, jeli
nie odwoania Montgomery'ego, to przynajmniej przejcia dowdztwa przez Eisenhowera i pozostawienia Montgomery'emu dowdztwa tylko nad armiami brytyjsk
i kanadyjsk, a Bradleyowi dowdztwa nad amerykask Grup Armii. W odpowiedzi na krytyk, Montgomery przystpi do kolejnego uderzenia na Caen. Rankiem
8 lipca 467 Lancasterw i Halifaxw zrzucio na Caen 2560 ton bomb. Bombardowanie czciowo naruszyo linie niemieckie i 10 lipca Brytyjczycy i Kanadyjczycy wreszcie zajli miasto. Nie posunli si jednak dalej. Bomby poupay kamienn zabudow
Caen na nieprzebyte zwaowisko blokw skalnych, ktre przywaliy przerywane gbokimi lejami drogi. Armie Montgomery'ego utkny. Nie przeprawiy si przez Orne
i nie udao si im wkroczy na drog wiodc do Parya. Zewszd docieray nie lepsze wieci.
30 czerwca Hitler zwoa w koszarach Strub w Berchtesgaden du konferencj,
ktra miaa zamkn plany dugo odkadanej kontrofensywy pancernej w Normandii. Mogo si zdawa, e Niemcy przedarli si wreszcie przez dymne zasony Fortitude". Z niespodziewan jasnoci i przenikliwoci Hitler stwierdzi, e alianci wci
dysponuj rodkami pozwalajcymi na duy desant w dowolnym miejscu midzy
Morzem Pnocnym a rdziemnomorskim wybrzeem Europy. Mia te uzasadnion pewno", e alianci wylduj na Riwierze - czego faktycznie 16 sierpnia dokonaa armia francusko-amerykaska. Wci wierzy, e alianci zaatakuj Pas de Calais,
by wstrzyma bombardowanie Londynu pociskami VI. Przypomnia te, e najlepsze siy alianckie s zaangaowane w Normandii.
Ta uwaga wiadczya, e efekt planu Fortitude" sabnie. Co wicej, raporty
sytuacyjne OKW coraz dowodniej wiadczyy o tym, e Grupa Armii Pattona stanowi coraz wikszy znak zapytania". Hitler powoli dochodzi do wniosku,
e ...wojska znajdujce si w Wielkiej Brytanii zdecydowanie stanowi tylko rezerw". Zle dla Montgomery'ego wryy kolejne instrukcje Hitlera. W rozkazie
z 8 lipca stwierdzi na przykad, e: Jeli zaatakuj Pas de Calais, to bdzie to
tylko operacja dywersyjna". Aliantw mogo cieszy jego niewzruszone przekonanie, e wyrzutnie VI w Pas de Calais ...stanowi wyzwanie, jakiego armie alianckie nie mog zignorowa", ale caa reszta wydawaa si wiadczy, e operacji
Fortitude" grozi zaamanie. Skoro Montgomery nie by w stanie przeama cienkiej linii niemieckiej na obecnym etapie inwazji, to tym bardziej jej nie przerwie,

GOODWOOD"

645

gdy Hitler zgodzi si wreszcie na oddanie pod komend Rommla pierwszorzdnych dywizji bronicych Pas de Calais.
Jednak pukownik Wild i CSM jeszcze si nie poddali i postanowili kontynuowa
wszystkie zaplanowane wczeniej plany decepcyjne. Operacje Fortitude" zatem szy
nadal pen par. Brytyjczycy konsekwentnie przeprowadzili pozorne manewry morskie koo Boulogne 24 czerwca, tego samego dnia Amerykanie zwielokrotnili loty
zwiadowcze po obu stronach Dieppe i spucili gste zasony dymne wok jednostek
morskich u poudniowych wybrzey Anglii, a ruch oporu ponownie zaalarmowaa
kombinacja faszywych i prawdziwych messages personnels. Tote niebawem, 30 czerwca, w amerykaskim opracowaniu sztabowym odnotowano, e Hitler, oparszy si na
informacjach z messages personnels oraz na przechwyconych radiokomunikatach belgijskiego podziemia, owiadczy, e chocia midzy 6 i 8 lipca stan pyww i faza
ksiyca ...bd przypominay warunki panujce w noc inwazji czerwcowej",
15. armia powinna otrzyma odpowiednie rozkazy alarmowe". Amerykaskie opracowanie zawiera dalej list przedsiwzi zastosowanych w celu podtrzymania mitu
0 zagroeniu dla Pas de Calais: By utrzyma Niemcw w napiciu w nocy z 6 na 7
lipca zerwano w Belgii przewody sieci telefonicznej, a w nocy z 7 na 8 lipca 3. flota
powietrzna monitorujca kanay radiowe doniosa, e taka sama sytuacja bya w Wielkiej Brytanii w noc inwazji". Cikie naloty o wicie przeprowadzone przez 2000 bombowcw wspieranych przez setki myliwcw miay przekona Niemcw o skali zagroenia.
LCS i CSM przebyy dug drog od czasu operacji czowieka-orkiestry" - Garbo". Nigdy przedtem nie uyto 2000 bombowcw i 1000 myliwcw - wicej maszyn
ni posiadao cae lotnictwo niemieckie - tylko po to, by zmyli przeciwnika. W kadym razie w czasie trwania drugiej wojny wiatowej bya to najbardziej spektakularna demonstracja siy w celach decepcyjnych. Ale najwyraniej i tego byo mao. 8 czerwca Hitler wyda rozkaz rozpoczcia operacji Luttich", zaskakujcej nocnej ofensywy
na Caen w wykonaniu siedmiu dywizji pancernych - czterech SS i trzech Wehrmachtu. Miay zaatakowa bez przygotowania artyleryjskiego, ale przy penym wsparciu
z powietrza. Goering dosta rozkaz uycia jeszcze jednej nowej i wspaniaej tajnej broni, myliwca odrzutowego ME 262. Hitlera poinformowano, e pierwsze maszyny
tego typu bd gotowe do walki okoo 15 lipca i e o wiele wicej jest w produkcji,
tote by przekonany, e dziki nim Luftwaffe odzyska przewag w powietrzu.
Taktyczne dowdztwo nad Luttich" powierzono Rommlowi. Marszaek postanowi rozszerzy skal uderzenia z uyciem dwch dodatkowych dywizji pancernych
1 dywizji piechoty. Takiego wanie uderzenia alianci spodziewali si w czwartym dniu
inwazji. Co gorsza, Hitler, zdajc sobie spraw z tego, e Rommel nie mgby dokona koncentracji wojsk bez wycofania wojsk pancernych z aktualnej linii frontu, w kocu przydzieli mu odwody 15. armii w sile jednej dywizji pancernej (116) i szeciu
dywizji piechoty. Pierwsze z tych dywizji ruszyy w drog 13 lipca i ta data oznacza
pocztek koca wpywu operacji Fortitude" na przebieg kampanii normandzkiej.
Montgomery wkrtce dowiedzia si o zamiarach Hitlera i Rommla. Napywajce
doniesienia Ultry", sub Y i niemieckich agentw zaplecza kontrolowanych przez
aliantw wskazyway na rosnce zagroenie. Ale dziki do szczegowym informacjom o niemieckim planie Luttich" Montgomery zdoa przeprowadzi kilka dokadnie zaplanowanych pod wzgldem czasu i miejsca atakw, co wytrcio Rommla z rw-

646

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

nowagi i zmusio do zatrzymania jednostek pancernych na linii frontu, zamiast przygotowywania ich do kontrofensywy. Bya to taktyka skutecznie udaremniajca realizacj planu Luttich", ale nie zmieniao to faktu, e Montgomery nadal tkwi na przyczku i nie mg si z niego wyrwa. Za wszelk cen musia tego dokona przed
przybyciem nowych niemieckich dywizji.
Obojtny na krytyk - jak stwierdza jedno z amerykaskich oficjalnych opracowa historycznych: Montgomery kierowa operacjami taktycznymi na kontynencie
z irytujcym wrcz opanowaniem, jak mona to okreli". Szef sztabu de Guingand
uwaa, e Montgomery po prostu wierzy w ryche zaamanie Niemcw. Jego zdaniem Amerykanie ponosili co prawda cikie straty, ale robili to, co do nich naleao zabijali Niemcw. Straty amerykaskie atwo byo wyrwna, a Niemcy, dziesitkowani w duo wikszym stopniu, nie mieli ju takich rezerw. Do niego, do Montgomery'ego naleao systematyczne niszczenie niemieckich wojsk pancernych i towarzyszcej im piechoty; wkrtce zabraknie im si pancernych i front niemiecki z hukiem
si zaamie.
Jednak alianckie dowdztwo nie podzielao spokoju ducha Montgomery'ego. Zaniepokojony Eisenhower wezwa Montgomery'ego do podjcia energicznej ofensywy
i przeamania blokady. Montgomery spokojnie odpowiedzia, e nosi si z takim planem. 10 lipca odby narad z Bradleyem w celu ustalenia podstaw Goodwood", ofensywy, w ktrej armia brytyjska miaa podj prb skruszenia linii niemieckich w Caen.
W kilka dni pniej armia amerykaska miaa sprbowa tego samego pod St. L,
w ramach operacji o nazwie Cobra". Celem tego dwustronnego ataku byo oskrzydlenie i zniszczenie 7. armii i armii pancernej Zachd". Plan by ambitny, ale pozbawiony gwarancji powodzenia. Montgomery'emu z najwyszym trudem udao sie opanowa Caen, a Bradley wci toczy walki o kady kilometr trudnego, poprzecinanego ywopotami terenu pod St. L. Wszyscy jednak uznawali konieczno natychmiastowej ofensywy i przeamania linii niemieckich.
W celu utajnienia i zamaskowania planw Goodwood" i Cobra", trzeba byo
reanimowa plan Fortitude". I tak narodzi si Fortitude II", nazywany te Rosebud". Na wypadek, gdyby Niemcy nierozsdnie zdecydowali si wzmocni wyczerpan 7. armi wieymi dywizjami pancernymi 15. armii, naleao ich przekona, e
milion ludzi z FUSAG wci jest gotowych do inwazji w Pas de Calais. Tym razem
jednak kierownictwo Rosebud" spoczywao nie w rkach brytyjskich komrek decepcji, lecz amerykaskich. Na czele sta pukownik Harris z Wydziau Planw Specjalnych (Special Plans Branch) i do jego zada naleao podtrzymanie zudzenia, e
siy ldowe, morskie i lotnicze stacjonujce w Anglii s o wiele wiksze ni te, ktre
dokonay inwazji na Normandi. Przy pomocy Royal Navy i floty amerykaskiej mia
przekona przeciwnika, e trzy potne floty desantowe - Fox", Mik" i Nan" wci gromadz si w portach i przystaniach midzy Wash i Tamiz. Floty te oczywicie skaday si gwnie z wielkiej liczby tak zwanych Big-bobs", wielkich spawikw gumowych, lub wykonanych z drewna i brezentu odzi desantowych" wykorzystywanych ju we wczeniejszych fazach Fortitude Poudnie". Nastpnie musia
przekona Niemcw, e cakowicie nowe taktyczne siy lotnicze - 8 Air Force 1 - przybyy z USA do Wielkiej Brytanii specjalnie po to, by wzi udzia w operacji. Siy te
w rzeczywistoci skaday si z setek gumowych workw, ktre po napompowaniu

GOODWOOD"

647

powietrzem mogy si wyda niemieckim samolotom szpiegowskim dywizjonami myliwcw. Siy ldowe Rosebud" byy wariantem pierwotnego skadu i rozmieszczenia decepcyjnych si Quicksilver", obejmujcych szereg brytyjskich i amerykaskich
formacji, ktre istniay tylko jako atrapy albo nie istniay wcale.
Rosebud" wyrs na dowiadczeniach decepcji Fortitude". Uywa tych samych
rodkw specjalnych - symulowa rozmowy radiowe przerywane absolutn cisz,
nadawa ostrzegawcze meldunki przez podwjnych agentw XX-Committee, zwikszy liczb lotw rozpoznawczych nad Pas de Calais, zwikszy ilo informacji przekazywanym przez SOE grupom ruchu oporu w rejonie dziaania 15. armii i odpowiednio powikszy zakres akcji sabotaowych i dziaalnoci partyzanckiej w pnocnej Francji i w Belgii. W tym samym czasie opracowywano plany ruchw wojsk na
morzu i w powietrzu, sugerujcych wiczenia desantu na du skal, podobne do
tych, jakie poprzedziy Neptuna". Te wiczenia noszce kryptonimy Haircut", Moustache", Vanity" I i II, Jitteburg", Filmstar", Honeysuckle", Viola" I, II i III miay rozpocz si w kocu lipca. Sama inwazja" na Pas de Calais miaa ruszy 14 sierpnia - pod dyktando niemal identycznego harmonogramu, jaki obowizywa w czasie
wicze poprzedzajcych operacj Neptun" i inwazj na Normandi.
Najwaniejszym celem Rosebud" byo zbicie z tropu Niemcw w okresie od prby przeamania blokady w Normandii do pocztku operacji Anvil", czyli uderzenia
przez rdziemnomorskie plae Francji. By tylko jeden problem. Patton, czowiek,
ktrego wizerunek dowdcy desantu w Pas de Calais tak starannie stworzono, przyby ju do Francji i obj dowdztwo 3. armii. Ukrycie jego obecnoci na kontynencie
byo niezmiernie trudne, a nawet niemoliwe.
Przez kilka ostatnich tygodni Patton przeszed siebie w reklamowaniu wasnej osoby. Wystrojony, w doskonale dopasowanej bluzie mundurowej ze srebrnymi guzikami, w wenianych rowoprkowanych bryczesach, byszczcych oficerkach z ostrogami, z pejczem i w towarzystwie swego biaego buldoga, Williego, spdza czas na
wygaszaniu wojowniczych i okraszonych przeklestwami przemwie do onierzy
zgrupowanych w rnych miejscach Wielkiej Brytanii i w Ulsterze. Swym piskliwym,
chopicym gosem mwi o bitewnej chwale, o mierci, honorze, obowizku, mskoci. Byy to mocne przedstawienia i nic w tym dziwnego, e pewien mody onierz,
ktry go sysza, napisa potem: ...czue si, jakby ci doadowano z jakiego boskiego rda. To by czowiek, za ktrym poszedby do pieka i wrci."
Patton przenis sw kwater z Peover Hali na poudnie od rejonu zaadunku okrtw w ostatnim dniu czerwca, a rankiem 6 lipca wszed na pokad swej Dakoty i uda
si do Francji. Gdy wyldowa na wysunitym pasie tu za pla Omaha", witay go
setki onierzy. Oczywicie wygosi mow. Wyprostowany w swym jeepie zacz od
upewnienia wszystkich, ktrzy go suchali, e stanowi tajn bro aliantw" i e nie
wolno im nawet wspomnie, i widzieli go we Francji. Nastpnie owiadczy:
jestem dumny, e dano mi szans walczy razem z wami. Wyprujmy flaki wszystkim szkopom
i zrbmy pieko w Berlinie. A kiedy ju tam bdziemy, mam zamiar osobicie zastrzeli tego tapetowanego cholernego sukinsyna [Hitlera], jak zrobibym to bez wahania z jadowitym wem.

Odjecha w tumanie kurzu, kierujc si do kwatery Bradleya, znajdujcej si wrd

lasw i pl na poudnie od Isigny.

648

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA I944

GOODWOOD"

Taki by prywatny D-Day" Pattona. Trudno si byo spodziewa, e do Niemcw

nie dotrze wiadomo o jego przyjedzie do Francji. A wkrtce musieli si dowiedzie, e dowodzi nie armi inwazyjn, majc niebawem zaatakowa Pas de Calais
lecz jedn z armii w sektorze Bradleya. Jak w tej sytuacji mona byo podtrzyma'
kamstwa Fortitude"? Odpowied bya prosta: Pattona naleao zdegradowa"
W licie do Smitha z 10 lipca Eisenhower zasugerowa rozpuszczenie plotki, e: Patton przesta by gwnodowodzcym na skutek popenionych niedyskrecji i e zosta
zdegradowany do stanowiska dowdcy armii". By to oczywicie ciki zarzut pod
adresem generaa w armii, gdzie o awansach i degradacjach czsto decydoway komentarze prasowe. Jednak decyzj o puszczeniu w obieg tej historyjki usprawiedliwia fakt, e Patton rzeczywicie popeni kilka powanych niedyskrecji.
Od momentu przybycia do Francji przesiadywa niespokojny i wcieky na swym
punkcie dowodzenia w starym sadzie jaboniowym w okolicach wioski Nehou, w Contentin, niedaleko rzeki Douve. Ba si, e wojna dobiegnie koca, zanim on wemie
w niej udzia" i martwi si, e ...caa sawa spadnie na innych, podczas gdy on musi
siedzie bezczynnie i patrze, jak dojrzewaj jabka".
Wobec dziennikarzy gosi teori, e dwie dywizje pancerne, poprzedzone silnym
skoncentrowanym ogniem artyleryjskim mogyby przeama linie niemieckie w St. L,
zakoczy jatk, umoliwi aliantom zdobycie bretoskich portw i jednoczenie wedrze si w gb Francji w celu otoczenia armii niemieckiej. Gdyby tylko ten pierdoa", jak Patton przynajmniej raz nazwa Montgomery'ego, nie by dowdc.
12 lipca Bradley krtko poinformowa Pattona o Cobrze", co, o dziwo, odpowiadao takiej wanie operacji, o jakiej Patton mwi dziennikarzom: miay atak
dwch dywizji na wskim froncie, poprzedzony silnym przygotowaniem artyleryjskim w okolicy St. L. Patton natychmiast zrobi to, czego zgodnie z obietnic mia
nie robi - poinformowa o wszystkim swj sztab - i pukownik Charles C. Blakney,
jego oficer prasowy, poszed do obozu korespondentw, by oznajmi, e plan Pattona zosta przyjty. W rezultacie korespondenci 3. armii zaczli przechwala si sw
wiedz przed kolegami z 1. armii, a ci z kolei pochwalili si sw wiedz przed oficerem prasowym Bradleya. To ju nie by zwyky wybryk w stylu Pattona. Bradley,
wstrznity najwikszym przeciekiem swoich planw, przez pewien czas rozwaa nawet dymisj Pattona. Ale w przedzie bitwy puszczono mu to pazem, dokadajc t niedyskrecj do przyczyn jego degradacji".
By jeszcze inny powd - nieco mniej uzasadniony ni pierwszy. Wkrtce po zdradzeniu tajemnicy Cobry" zaczto szepta, e Patton pozwala swym onierzom zabiera ze sob kobiety do Francji. Plotka, ktra wywoaa burz wrd bardziej purytaskich amerykaskich organizacji kobiecych, powstaa w zwizku z incydentem, za
ktry Patton nie ponosi adnej odpowiedzialnoci. Na play Omaha", 14 lipca, dwaj
czarnoskrzy onierze - starszy szeregowy Watson i szeregowy Dayton - zostali nakryci przy prbie przemytu modej kobiety z Firamsarn w Walii do Francji w ciarwce-amfibii DUKW. Obaj mczyni stanli przed sdem pod zarzutem przewozu
kobiety w niemoralnym celu"; Watsona skazano na 10 lat cikich robt, Daytona
uniewinniono.
Patton mg wspuczestniczy lub nie w swej degradacji", jednak wkrtce stao
si powszechnie wiadomym w amerykaskim korpusie prasowym, e jego miejsce
zaj" genera Lesley J. McNair, wana i wpywowa figura z krgw wojskowego es-

649

tablishmentu. Uwaano go za intelektualist wrd wojskowych. Zatem Niemcy, zobaczywszy jego listy uwierzytelniajce, z pewnoci uznaj go za czowieka, ktremu
naley si wysokie dowdztwo operacyjne.
Przed odjazdem z Waszyngtonu okoo 12 lipca Marshall w czasie ich ostatniej rozmowy w Pentagonie nie powiedzia McNairowi, czym bdzie dowodzi. Na pewno
jednak nie podejrzewa nawet, e zostanie dowdc papierowego tygrysa. McNair
i Eisenhower spotkali si w South wiek House 15 lipca i gdy McNair wyszed ze spotkania, Curtis zauway, e ...by biay z wciekoci. Nigdy nie widziaem tak rozzoszczonego i rozczarowanego czowieka". Zaczto mwi o awanturze", lecz
McNair obj swoje stanowisko, a amerykaskiej prasie kazano pisa, e by w Europie jako dowdca Grupy Armii.
Oficjalnie nie opowiadao si o degradacji" Pattona, jednak mnoyy si plotki,
ktre nieuchronnie musiay dociera do Niemcw, choby za porednictwem agentw XX-Committee, jak Garbo" i Brutus". Niemcy rzeczywicie odkryli obecno
Pattona we Francji - gwnie poprzez niedyskrecj w sprawie operacji Cobra". Grozio to udaremnieniem planw z repertuaru Fortitude". Sytuacj mogli uratowa jedynie Brutus" lub Garbo", przekazujc jakie przekonywujce wyjanienia. Uczynili to parokrotnie midzy 12 i 18 lipca. W serii telegramw Garbo" wyjawi", e
w FUSAG zaszy powane zmiany" z powodu koniecznoci natychmiastowego wysania posikw do Normandii". Jednak siy te zostay zastpione przez jednostki
wieo przybye ze Stanw Zjednoczonych i obecnie w skad FUSAG wchodzi 9. armia amerykaska (rzeczywicie istniejca), 14. armia amerykaska (fikcyjna) i 4. armia brytyjska (skadajca sie z dwch drugorzdnych brygad). Brutus" donosi, e
dojenie" FUSAG spowodowao powany zatarg" midzy Eisenhowerem i Pattonem i w rezultacie miejsce Pattona jako gwnodowodzcego FUSAG zaj inny genera, McNair. Dla wikszej wiarygodnoci doda, e ...zmiany i degradacja spowodoway spore zamieszanie w tutejszym dowdztwie".
Niedyskrecja Pattona znacznie osabia wiar Niemcw w mity Fortitude", ale
Roenne nie by jeszcze gotw do cakowitego odrzucenia moliwoci ldowania aliantw w Pas de Calais, skonny by jedynie przypuszcza, e desant bdzie sabszy, ni
uprzednio przewidywa. Wydawao si, e i Hitler waha si w swych opiniach przynajmniej chwilowo - co do moliwoci uderzenia FUSAG przez Kana La Manche. Byo zatem moliwe, e Niemcy potraktowali degradacj" Pattona jako element
tego, co nazywali sianiem kwiatkw" - tym sowem okrelali operacje decepcji wojskowej. Mogo si wydawa cakiem prawdopodobne, e rozgos wok Pattona by
delikatn prb odwrcenia uwagi Niemcw od FUSAG i Pas de Calais. W kadym
razie by to wyjtkowy przykad pitrowego efektu wielkiej mistyfikacji.
Mniej wicej w tym samym czasie w alianckich grach i manewrach pojawi si
nowy, chyba najbardziej dramatyczny element. Ju od kwietnia 1944 roku mwiono
o dojrzewajcej w niemieckim Sztabie Generalnym idei przewrotu. Teraz, gdy Amerykanie i Brytyjczycy tkwili w normandzkich kleszczach, zamach na Hitlera wydawa
si moliwy, a moe wrcz nieunikniony. Nawet jeliby si nie powid, spowodowaby powane przesunicia w dowdztwie niemieckim i da Montgomery'emu strategiczn przewag i szans przeamania blokady. Gdyby natomiast si uda i reim nazistowski zostaby pokonany, Europa Zachodnia mogaby odzyska wolno i bez

650

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

dalszego rozlewu krwi zaczaby si okupacja Niemiec. Z pewnoci wic nadszed

czas rozpoczcia powanych negocjacji ze Schwarze Kapelle"; z pewnoci te nadszed czas zagodzenia warunkw bezwarunkowej kapitulacji w celu zachcenia konspiratorw do dziaania.
Alianci mieli dokadne informacje na temat spisku z rnych rde wywiadowczych. Dulles przechowywa w aktach powtarzane w pierwszych tygodniach lipca
ostrzeenia wysyane do Biaego Domu i OSS. Theodore Steltzer, wysoki oficer niemiecki w Oslo i czonek Schwarze Kapelle", pozostajcy w kontakcie z Milorg",
norwesk organizacj podziemn, przekaza jej informacje o spisku w poowie lipca, stamtd przesano je natychmiast drog radiow do Londynu, a specjalny sygna potwierdzi ich odbir. Take OSS i MI-6 otrzymay podobne meldunki od przedstawiciela Schwarze Kapelle" w Szwecji, Roberta von Mendelsohna, niemieckiego
bankiera i bliskiego przyjaciela Canarisa. 11 lipca Anglicy schwytali Joachima ksicia von Helldorf, onierza SS i syna szefa policji berliskiej, Wolfa-Heinricha ksicia von Helldorf, jednej z czoowych postaci w spisku. Helldorf powiedzia podczas
przesuchania, e mia wzi udzia w zmowie, wyjawi nazwiska starszych konspiratorw i owiadczy, e nie mona duej zwleka z przeprowadzeniem zamachu
stanu.
Byy rwnie dowody na to, e w tym czasie oficerowie niemieckiego sztabu generalnego kontaktowali si z aliantami. Gehlen, szef Fremde Heere potwierdzi potem,
e pukownik Hansen, nastpca Canarisa, spotka si z wysannikiem Churchilla na
pustej drodze, gdzie w poudniowej Francji", by przedyskutowa nader wane zagadnienie, czy rzd brytyjski byby gotw do negocjacji na temat zawieszenia broni
z nowym rzdem niemieckim, gdyby Hitler zosta obalony". Hansen posa take Otto
Johna do Madrytu, by ten poinformowa swych cznikw, e zamach na ycie Hitlera
jest nieuchronny.
Nastpnie mamy przedziwn spraw Roennego. Gehlen, zwierzchnik Roennego
we Fremde Heere, twierdzi pniej, e: ...jest obowizkiem kadej wyspecjalizowanej suby wywiadowczej mie otwarty kana komunikowania si ze sub wywiadowcz przeciwnika" i owiadczy: Miaem takie kanay w Trzeciej Rzeszy". Czy
mona wykluczy, e sam Roenne lub jego zastpca Michel mieli dostp do tych samych kanaw? Czy uywali ich w sprawach zwizanych ze Schwarze Kapelle" i czy
Brytyjczycy ze swej strony korzystali z nich dla decepcji Fortitude" w FHW? By
moe to tumaczyoby niezachwian wiar Roennego w istnienie Grupy Armii Pattona. Wiele przesanek wskazywaoby, e tak si wanie dziao w okresie Fortitude",
nie ma jednak na to adnych bezporednich dowodw.
Istnieje jednak dowd, e Fellgiebel, czowiek kierujcy cznoci Gehlena i Roennego, a potem udostpniajcy spiskowcom super tajne linie telefoniczne i teleksowe
do uytku w czasie rewolty, utrzymywa kontakt radiowy z Brytyjczykami w okresie
bezporednio poprzedzajcym Goodwood". Adiutant Fellgiebla, pukownik Joachim
Arntz, w czasie przesuchania w Combined Services Detailed Interrogation Centre
w Londynie 11 kwietnia 1945 roku, powoa si na przeprowadzon 22 maja 1944 roku
w kwaterze Hitlera rozmow z Feldgieblem, ktry powiedzia mu, e ...planuje si
zamordowanie Hitlera i jego sztabu, wycofanie niemieckich wojsk z Francji na granic, wystpienie do aliantw o zawieszenie broni i nawizanie kontaktu z rzdem Jego
Krlewskiej Moci w celu ustalenia warunkw rozejmu".

GOODWOOD"

651

Wreszcie, podczas spotkania z Hansenem w kocu czerwca lub na pocztku lipca,

genera Ulrich Liss, byy szef FHW, przebywajcy w Berlinie na rekonwalescencji dosta polecenie przygotowania si do wyjazdu do Sztokholmu natychmiast po mierci
Hitlera.
Jego zadaniem, jak owiadczy pniej, miao by nawizanie kontaktu z generaem Kennethem W.D. Strongiem, oficerem brytyjskim, ktrego Liss pozna, gdy by
zastpc attache wojskowego w Berlinie, a ktry by obecnie szefem wywiadu Eisenhowera, w celu ...utworzenia kanau przerzutowego dla przekazywania najbardziej
poufnych informacji".
Krtko mwic, alianci mieli wiele sygnaw wiadczcych o nieuchronnoci przewrotu w Niemczech. Mogli nadal domaga si bezwarunkowej kapitulacji, mogli zgodzi si na zawieszenie broni, gdyby rewolta zwyciya i wzi na siebie bezkrwawe
wyzwolenie Europy i zajcie Niemiec. Mogli te wesprze spiskowcw, a nastpnie
zaatakowa, korzystajc z chaosu, jaki przewrt spowodowaby w niemieckich strukturach dowodzenia. Wydawao si, e - przynajmniej Brytyjczycy - wybrali ostatni
moliwo. 6 lipca bowiem, gdy niepowodzenia aliantw w przeamywaniu blokady
osigny faz krytyczn, rzd brytyjski drastycznie zmieni swe nastawienie. Po raz
pierwszy uzna istnienie Schwarze Kapelle" i oficjalnie zachci j do rewolty. W przemwieniu wygoszonym tego dnia w Izbie Gmin, wicepremier Clement Attlee zoy
deklaracj, ktra bya jednoczenie gazk oliwn i wezwaniem do buntu. Attlee
stwierdzi:
Co si tyczy rzdu Jego Krlewskiej Moci, to wielokrotnie publicznie dawalimy do zrozumienia, e bdziemy walczy dopty, dopki Niemcy nie zostan zmuszone do kapitulacji,
a nazizm wykorzeniony. Nard niemiecki powinien wycign z tego logiczny wniosek.
Jeli jaki jego odam pragnie powrotu do rzdw opartych na poszanowaniu prawa midzynarodowego i praw jednostki, musi zrozumie, e nikt w to nie uwierzy, dopki ludzie ci
nie podejm zdecydowanych krokw w celu uwolnienia si od obecnego reimu. Im duej
bd popiera i tolerowa swych obecnych wodzw, tym cisza bdzie ich wasna, bezporednia odpowiedzialno za ogrom zniszcze dokonanych na caym wiecie, take w ich
wasnym kraju.

Nie mona byo powiedzie janiej: zabijcie Hitlera teraz, a wtedy porozmawiamy
o pokoju.
W tydzie po owiadczeniu wicepremiera Attlee, premier sam wzmocni t wypowied. Gdy jeden z posw przypomnia mu o tym, e radzi kiedy Niemcom, by
obalili nazistowskich mocodawcw", Churchill oznajmi: Ciesz si, e przypomniano mi o tej wypowiedzi, ktr teraz w caej rozcigoci podtrzymuj. Sdz, e w innej formie powtrzy j minister spraw zagranicznych, a take inni ministrowie. W kadym razie, byby to z pewnoci bardzo podany krok ze strony Niemcw".
Czy Amerykanie udziel konspiratorom podobnej zachty? Na doniesienia Dullesa nie byo adnej reakcji. 18 lipca wysa do Biaego Domu i OSS kolejny dokument
informujcy, e spisek skrystalizowa si ostatecznie wok wojsk wewntrznych i Amt
Mil, oraz donoszcy, e jego uczestnicy uwaali, .. .i nadchodzce tygodnie daj ostatni szans na podjcie krokw w celu obalenia Hitlera i jego organizacji i ustanowienia odpowiedniego rzdu". Informatorem Dullesa by przebywajcy wwczas w Ber-

652

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

linie Gisevius, ktry gotw by nawiza czno z Dullesem, gdyby spisek si powid.
Amerykanie jednak wci milczeli. Dulles napisa potem:
Podczas przegldania notatek z tamtych dni (lipiec 1944) odkryem, e grupa spiskowcw
zostaa zachcona do dziaania przez... wystpienie Pana Attlee w Izbie Gmin... Wsparciem
dla nich byo take zoone w tym samym czasie owiadczenie premiera Churchilla, radzcego Niemcom obalenie rzdw nazistw. Nalegaem, by podobne owiadczenie wyszo take z Ameryki, gdy byem przekonany, i niezalenie od rezultatw przewrotu sam fakt
podjcia prby obalenia Hitlera, udanej lub nie, pomgby skrci wojn. Niczego takiego
nie uczyniono.

Tymczasem w Berlinie Stauffenberg i Beck rzeczywicie koczyli opracowywanie

planu przewrotu. Stauffenberg, ktry 1 lipca zosta mianowny szefem sztabu Armii
Rezerwowej, uzyskujc przez to bezporedni dostp do Fiihrera, zdecydowa si osobicie zaatakowa Hitlera. Profesor Sauerbruch, niemiecki chirurg bdcy przyjacielem i lekarzem Stauffenberga i Becka, odradza mu to. Podwjna rola mordercy i przywdcy rebelii bya za trudna do udwignicia dla jednego czowieka, w dodatku cierpicego z powodu uomnoci fizycznej. Stauffenberg odpar, e dawniej moe by si
z tym zgodzi, teraz jednak byo za pno, nie ma ju odwrotu, sytuacja jest zbyt powana. Mia racj. Niemcy powanie obrywali w Normandii, a Rosjanie w tym samym czasie zrobili wielki wyom na wschodnim froncie; dwadziecia siedem dywizji
Grupy Armii rodek" po prostu rozpado si, a na domiar zego Grupie Armii Pnoc" grozio odcicie w Prusach Wschodnich. Tresckow, szef sztabu dowdcy rozbitej
Grupy Armii donosi Beckowi 8 lipca, e czogi rosyjskie bd pod Berlinem za 10 dni
i e spodziewa si trzeciej ofensywy na poudniowym odcinku frontu. Konspiratorw w Berlinie podnosi na duchu fakt, e w spisku bierze udzia sam Kluge, cho
osobicie uwaa on, e projekt Rommla, polegajcy na wszczciu negocjacji z Montgomerym w sprawie zakoczenia wojny na Zachodzie, by nierealny. Zdaniem Klugego, jeli wojna miaa si zakoczy, akcja" w Berlinie i w OKW bya koniecznoci.
Rommel, jak donosi Hofacker, take skania si ku tej opinii i pragn zapewni Stauffenberga, e gdy tylko zacznie si akcja w Berlinie i w OKW, udzieli jej penego poparcia na terenie Francji.
Jednak pech nie opuszcza konspiratorw. 11 lipca Stauffenberg polecia na konferencj do Berchtesgaden z zamiarem zabicia Hitlera w tym dniu. Hitler by na miejscu, nie byo natomiast Himmlera i Goeringa. W tej sytuacji Stauffenberg uzna, e
tylko zabicie wszystkich trzech gwarantuje sukces zamachu. 13 lipca gwna kwatera
Fiihrera przeniesiona zostaa do Ktrzyna. Stauffenberg polecia tam 15 lipca znw
z zamiarem dokonania zabjstwa. Spiskowcy, pewni, e tym razem wszystko si powiedzie, wysali wstpne sygnay obwieszczajce pocztek operacji Valkyrie". Chyba jednak jaki potny demon czuwa nad Hitlerem. Ani Himmler ani Goering nie
pojawili si na naradzie - by moe i oni, jak wielu innych, syszeli pogoski o zamachu. Stauffenberg po raz drugi porzuci swj zamiar.
Przed ostatecznym terminem zamachu - na spiskowcw spady dwa cikie
ciosy. Do Keitla dotary wieci o sygnaach Valkyrie" i jego wzmoona podejrzliwo uniemoliwia ponowne zakamuflowanie operacji Yalkyrie" jako tre-

GOODWOOD"

653

ningu". Potem wyszo na jaw, e genera von Falkenhausen, wojskowy gubernator Belgii i jeden z gwnych czonkw Schwarze Kapelle" na Zachodzie, zosta
nagle zwolniony ze stanowiska i odwoany do OKW. Aresztowania kilku wanych czonkw Schwarze Kapelle" w Berlinie i wiadomo, e Himmler wyda
nakaz uwizienia Goerdelera uwiadomiy Stauffenbergowi, e kto z ich grona
zdradzi i jeli nie podejm akcji natychmiast, to mog ju wicej nie mie takiej
szansy.
Nastpnego dnia, 16 lipca, spotka si z Beckiem w jego domu przy Goethestrasse.
Obaj postanowili, e Stauffenberg dokona zamachu na Hitlera przy pierwszej nadarzajcej si okazji, niezalenie od tego czy Himmler i Goering bd obecni czy nie.
Tego wieczoru odbyo si jeszcze jedno spotkanie, tym razem w domu Stauffenberga
w Wannsee i spiskowcy uznali, e ju nie ma co liczy na zagodzenie bezwarunkowej
kapitulacji. Niezalenie jednak od tego co moga przynie przyszo, Hitler musi
umrze, by pokaza wiatu i przyszym pokoleniom, e czonkowie niemieckiego
ruchu oporu odwayli si na decydujcy krok i e nie wahali si pooy na szali
wasnego ycia".
W podobnym popiechu dziaa Rommel. 17 lipca wizytowa front, rozmawiajc
najpierw z generaem Heinzem Eberbachem, dowdc armii pancernej na odcinku
brytyjskim, nastpnie z generaem Seppem Dietrichem, dowdc 1. korpusu pancernego SS Adolf Hitler". Obaj zapewnili go o swej lojalnoci w przypadku przeprowadzenia zamachu stanu. Genera SS Paul Hausser, nowy dowdca 7. armii, i genera SS
Wilhelm Bittrich, dowdca 2. korpusu pancernego SS w Normandii, take zgodzili si
poprze jego starania. Byy to niemal pewne gwarancje, e nie dojdzie do wojny domowej midzy czarnymi z SS i Wehrmachtem. Trudno uwierzy, ale znw zadziaa
przeladujcy spiskowcw pech.
O godzinie 4.00 po poudniu Rommel wyruszy z kwatery Dietricha do Chateau de La Roche Guyon. W sztabowym Mercedesie zasiedli take: jego adiutant
Lang, kapral Holke, wypatrujcy samolotw i major Neuhaus. Byli na drodze do
Livarot i zbliali si do wioski o nazwie, nomen-omen, Sainte Foy-de-Montgomery, gdy okoo godziny 4.20 Holke ostrzeg, e dwa nisko lecce Typhoony RAF
skrcaj w ich kierunku. Sierant sztabowy Daniel, szofer Rommla jeszcze sprzed
El Alamejn, doda gazu, by dotrze do kpy topoli i ukry si tam. Ale zanim dotarli do drogi prowadzcej do pierwszych domw Sainte Foy-de-Montgomery,
Typhoony wynurzyy si z rykiem zza wierzchokw drzew, puszczajc serie ze
swych 20-milimetrowych dziaek. Mercedes zosta trafiony z tyu z lewej strony
pociskami wybuchajcymi, z ktrych kady mg zniszczy samochd pancerny.
Rommel odwrci si, by spojrze na samoloty, zosta uderzony odamkiem szka
i kamieniem w lew skro i policzek i zemdla. Sierant Daniel, miertelnie ranny,
straci panowanie nad kierownic. Uderzy w drzewo, zjecha z drogi i wpad do
rowu. Rommel wypad z samochodu na drog, gdzie lea, gdy jeszcze jeden samolot ostrzela samochd. Lang i Holke zdyli przecign silnie krwawicego
Rommla na pobocze.
Gdy myliwce znikny, Lang zatrzyma przejedajcy samochd niemiecki i zawiz cigle nieprzytomnego Rommla do Livarot. A tam, przed pomnikiem ofiar wojny w kawiarni na placu siedzia sobie i pi calvados burmistrz i aptekarz w jednej
osobie, Marcel Lescene, ktry potem opowiada:

654

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

Zobaczyem roztrzsionego oficera wojsk pancernych. Zapyta, czy w wiosce jest lekarz,
i powiedziaem, e jest, ale nie wiem, gdzie si teraz znajduje. Postanowiem sam i do
szpitala i tam zobaczyem oficera, w ktrym rozpoznaem co najmniej generaa, bo mia
czerwone naramienniki i czerwone lampasy na bryczesach oraz wysokie buty.
Zauwayem du otwart ran nad jego lewym okiem i krew pync uszami. By nieprzytomny. Zbadaem puls, by bardzo saby, wic daem dwa zastrzyki z kamfory i eteru. Potem
dowdca niemieckiego garnizonu szybko usun tylne siedzenia z samochodu, pooy Rommla na pododze i odwiz do szpitala wojskowego w Bernay. Sam nie dawaem Rommlowi
szansy na wylizanie si z tych ran.

Rany byy rzeczywicie powane. W szpitalu Luftwaffe na lotnisku w Bernay, trzej

niemieccy lekarze stwierdzili u Rommla pknicie podstawy czaszki, pknicie
w dwch miejscach lewej koci skroniowej, a lewa ko policzkowa bya zamana
i wgnieciona. Lewe oko byo powanie uszkodzone, skra na gowie zdarta i marszaek by w stanie powanego wstrzsu.
Gdy wiadomo dotara do kwatery Rommla, wszystkich jego oficerw i onierzy
ogarn nastrj katastrofy i tragedii. Uwaano, e moe nie przey nocy, a Speidel
napisa pniej:
Rommel zosta faktycznie wyeliminowany wanie w tym momencie, gdy jego armia i jego
ludzie byli mu najbardziej oddani. 'Wszyscy, ktrzy po omacku szukali jego pomocy w znalezieniu drogi do nowego, lepszego wiata, odczuli bolenie strat podstawy swych nadziei.

Ernst Jiinger, historyk i filozof, czynnie dziaajcy w konspiracji i bliski przyjaciel

Rommla czu si w obowizku napisa:
Cios, jaki spad na Rommla na drodze do Livarot 17 lipca 1944 roku, pozbawi nasz spisek
jedynego czowieka wystarczajco silnego, by unie ciar wojny i rwnoczesnej wojny
domowej, jedynego czowieka na tyle uczciwego, by stawi czoo przeraajcemu szalestwu przywdcw niemieckich. To by znak majcy tylko jedno wyjanienie.

W kilka godzin po ostrzelaniu samochodu Rommla, RAF rozpocz operacj Goodwood". Montgomery rzuci 1500 czogw i 250 tysicy ludzi przeciwko Uniom niemieckim wok Caen. Wyskoczyli na pola przy wietle ksiyca, setkach wiate szperaczy reflektorowych igrajcych pod podstaw chmur. Czogi wyy i skrzypiay, wykurzajc ogniem esesmanw z ich lisich nor. 1700 cikich i 500 rednich bombowcw
zrzucio 7000 ton bomb na obszar 20 mil kwadratowych - trzy dywizje czogw i trzy
brygady pancerne pary do przodu za zapor ogniow caej artylerii 2. armii brytyjskiej. W cigu kilku godzin na 2. korpus pancerny SS spado 45 tysicy pociskw.
800 myliwcw bombardujcych zerwao si do lotu, by da walczcym wsparcie,
a jedno ze zgrupowa RAF wystrzelio 1800 rakiet w stron niemieckich czogw i stanowisk. By to najbardziej skoncentrowany i wcieky atak w czasie drugiej wojny
wiatowej w Europie Zachodniej.
Kluge by kompletnie zaskoczony, zmylony przez decepcyjne informacje dostarczane przez agentw zaplecza. Spodziewa si natarcia, ale z innej strony i trzy, cztery
dni pniej, wyjecha zatem do Poitiers na narad. Mimo to Goodwood" by skazany

GOODWOOD"

655

na niepowodzenie. Wojska Montgomery'ego przeamay sze z siedmiu linii umocnie wok Caen i przez chwil zdawao si, e los armii niemieckiej na Zachodzie jest
przesdzony. Wtedy jednak Brytyjczycy natrafili na sidm i ostatni lini - umocnienia przedwczogowe bronice dojcia na rwniny i do Parya. onierze Wehrmachtu
utrzymali lini i 20 lipca, Montgomery odwoa operacj. Strona brytyjska stracia 500
czogw i 5000 ludzi, opanowawszy jedynie przemysowe przedmiecie Caen i okoo
40 mil kwadratowych terenu.
Niepowodzenie Goodwood" wywoao w SHAEF najwiksze, jak dotd, wzburzenie. Tedder, uwaajc, e cay udzia si powietrznych w Goodwood" poszed na
marne, owiadczy gorzko, e wzito nas [lotnictwo] za frajerw". Morgan sdzi, e
sytuacja zapowiadaa gboki kryzys". Cardogan sarka w swym dzienniku: Monty... w swym swetrze i berecie robi wok siebie duo szumu. Wedug mnie to nie jest
genera, lecz gwiazdor filmowy". Eisenhower zdenerwowa si, a Churchill oznajmi,
e uda si do Normandii, by osobicie zbada sytuacj.
Jednak d, ktrzy najgoniej krzyczeli, najmniej wiedzieli. Taktyka Montgomery'ego
zmusia niemieckie wojska pancerne i piechot do koncentracji w sektorze Caen
i Goodwood" roznis ich na kawaki. Kluge zda sobie spraw, e jego armie nie
wytrzymaj drugiego takiego uderzenia, ktre musiao nadej. Ale skd - z pl i wiosek wok Caen czy spord ranych ywopotw koo St. L6? Stojc nad swymi
mapami sztabowymi w Foret d'Ecouves, Kluge doszed do wniosku, e Pary i wyrzutnie latajcych bomb musz sta si priorytetowymi celami aliantw i podobnie
jak inni niemieccy generaowie uzna si wojsk brytyjskich i kanadyjskich Montgomer/ego za przewyszajc znacznie zdolnoci bojowe Amerykanw Bradleya. Atak
nadejdzie z rejonu Caen, gdy tylko Montgomery dokona przegrupowania. Jednak
Kluge myli si cakowicie. Gwnym celem aliantw byy porty bretoskie i atak mia
nadej stamtd, skd Kluge najmniej si go spodziewa i gdzie jego obrona bya teraz
najsabsza - z amerykaskiego sektora pod St. L.
Pod przykrywk fazy Rosebud" planu Fortitude", pocztek ofensywy Bradleya
- operacj Cobra" - zaplanowano na 20 lipca, gdy Schwarze Kapelle" miaa znw
podj prb zabicia Hitlera. Czy by jaki zwizek midzy tymi wydarzeniami? Dowdztwo alianckie miao wystarczajce informacje o intencjach Schwarze Kapelle"
i dziwnym zbiegiem okolicznoci termin rozpoczcia operaq'i Cobra" - 20 lipca Montgomery w porozumieniu z Bradleyem zmienili na 18 lipca. Podjli t decyzj
krtko po tym, jak spiskowcy postanowili zabi Hitlera przy pierwszej nadarzajcej
si okazji. Czy wysokie dowdztwo alianckie wiedziao o tej decyzji, i czy wie o niej
w jaki sposb wpyna na jego plany? Jeli tak, to mona powiedzie, e wszystkie
skomplikowane strategie, wybiegi i rodki specjalne wojny z Hitlerem zmierzay do
tego jednego momentu. Historia rzadko dopuszcza tak znaczne upraszczanie spraw;
jednak wieczorem 19 lipca, gdy soce zachodzio nad Normandi, Montgomery zrobi co, czego nie robi nigdy przedtem i czego nie zamierza zrobi nigdy wicej. Poleci swemu komendantowi andarmerii, by obstawi jego kwater a do otrzymania
nowych rozkazw. Nikt nie mg wchodzi ani wychodzi bez okazania specjalnej
przepustki wiadczcej o wanoci sprawy. A tego samego wieczoru, w Berlinie, Stauffenberg, uzyskawszy od swego spowiednika rozgrzeszenie, przygotowywa si do
tego, co miao si sta nastpnego dnia.

20 LIPCA 1944

20 lipca 1944
Poranek 20 lipca 1944 roku w Berlinie by duszny i upalny. Raz jeszcze Stauffenberg
owin wyprodukowan przez Anglikw bomb (z magazynw SOE przejtych we
Francji) w kilka koszul, przygotowujc si do zabicia Fuhrera. Umieci pakunek w teczce i wyruszy samochodem na lotnisko Rangsdorf w drodze do Gwnej Kwatery Fuhrera w lasach Prus Wschodnich koo Ktrzyna.
Dla Stauffenberga bya to idealna okazja. Wszyscy hierarchowie nazistowscy mieli
by w swych kwaterach koo Wolfsschanze (Wilczego Szaca), w zwizku z majcym
nastpi spotkaniem Hitlera z Mussolinim. Jedynie Goebbels mia pozosta w Berlinie. Sukces zamachu zalea od tego, czy po mierci Hitlera, przez pierwsze krytyczne godziny od przejcia wadzy, konspiratorom uda si zatrzyma wysokich przywdcw nazistowskich w tym gstym lesie, z dala od Berlina. Gdyby im si to udao,
zapobieenie kontrrewolucji byoby spraw prost - wystarczyoby po prostu przerwa czno telefoniczn, teleksow i radiow z Wilczego Szaca. Co wicej, Hitler
przenis si do Ktrzyna zaledwie sze dni wczeniej i jeszcze nie wszystkie urzdzenia byy podczone, a poniewa Armia Czerwona znajdowaa si w odlegoci
zaledwie 100 mil, niektre najwaniejsze elementy sprztu cznoci byy zdemontowane i przygotowane do szybkiej ewakuacji.
Okoo godziny 9.00 Stauffenberg, ktremu towarzyszy podpukownik Werner von
Haften, jego adiutant, wspspiskowiec i przyjaciel, weszli na pokad specjalnego
Ju-52, trjsilnikowego transportowca przygotowanego przez Eduarda Wagnera, gwnego kwatermistrza armii, majcego zapewni im po zamachu niezaleny transport
i szybki powrt do Berlina. W trzy godziny pniej, samolot wyldowa i Haften rozkaza pilotowi zatankowa paliwo i by gotowym do powrotu do Berlina w kadej
chwili, poczwszy od poudnia.
Stauffenberg i Haften wyruszyli nastpnie z lotniska w 10-milow drog do
Wilczego Szaca. Zauwayli, e zwykle bardzo staranna kontrola bezpieczestwa
bya tego dnia szczeglnie ostra, cho nikt waciwie nie przeszuka majcych przy
sobie bomby oficerw. Starannie natomiast przejrzano ich papiery i samochd, co
nasuno im potem przypuszczenie, e SS mogo mie informacje o zamachu. Faktycznie, Schellenberg stwierdzi pniej, e otrzyma porednie wiadomoci"
o projekcie. Jeli jednak Rattenburg, szef ochrony SS, mia jakie podejrzenia, to
gdy Stauffenberg znalaz si przy gwnym wejciu do prywatnego bunkra Hitlera, niczego po sobie nie pokaza. Poprosi jedynie Stauffenberga o oddanie pistoletu. Nie przyszo mu pewnie do gowy, e jednooki, jednorki mczyzna o trzech

657

ocalaych palcach zdoa uruchomi bomb z szybkoci i dokadnoci, gwarantujcymi sukces.

Stauffenberg w drodze na narad zatrzyma si na krtko w Annie" - tak nazywano gwn kwater dowdztwa armii w Wilczym Szacu, by porozmawia z Fellgieblem, czowiekiem, do ktrego naleao wane zadanie przecicia cznoci z kwatery Fuhrera po wybuchu bomb. Nie wiadomo, o czym rozmawiali, jednak Fellgiebel
wiedzia dokadnie, co ma zrobi - by autorem planu izolacji bunkra od wiata. Przy
pomocy swego adiutanta, pukownika Arntza, mia odci pi orodkw cznoci
Ktrzyna, wczajc w to Fuhrera, SS i Leopolda" (centrum cznoci partii). Pozostae dwa miay by odcite przez samo SS w rezultacie rozkazw wydanych przez
Fellgiebla po zamachu.
Stauffenberg wstpi nastpnie do Keitela, by przedoy mu skrt swego raportu
dla Fuhrera. Keite poleci mu mwi krtko, gdy tego popoudnia w Wilczym Szacu mia si pojawi Mussolini. Potem, tu przed godzin 12.30, Keite i Stauffenberg
w towarzystwie dwch innych oficerw udali si do pokoju z mapami, gdzie miaa
si odby konferencja. Po drodze Stauffenberg przeprosi na moment Keitela, pod pretekstem, e zapomnia zabra pas i czapk. Keite nie oponowa i Stauffenberg wszed
do przedpokoju jego kwatery, otworzy teczk i przy pomocy narzdzia przypominajcego szczypczyki do cukru, zgnit szklan kapsuk w zapalniku. W tym momencie bomba zostaa uzbrojona, gdy rodek chemiczny zacz bezgonie trawi drut
powstrzymujcy detonator. Keite poirytowany dug nieobecnoci Stauffenberga
zawoa na, by si pospieszy. Stauffenberg pojawi si niemal natychmiast i najpierw
Keite, a potem jego adiutant zaproponowali, e ponios jego teczk. Stauffenberg
odmwi, mruczc jakie podzikowania.
Weszli do pokoju operacyjnego. Pokj z mapami przylega do prywatnej kwatery
Hitlera. W normalnych warunkach konferencja odbyaby si w jednym z betonowych
bunkrw. Jednak tego dnia, z powodu zamieszania wywoanego przygotowaniami
do ewakuacji, musiano j zorganizowa w duej naziemnej drewnianej chacie, wzniesionej na betonowych i kamiennych filarach i pokrytej smoowan pap. Pawilon mia
trzy okna, a umeblowanie stanowiy dwa niewielkie stoliki umieszczone na przeciwlegych kocach wielkiego, cikiego stou pokrytego mapami sytuacyjnymi.
Keite i Stauffenberg weszli do pokoju okoo godziny 12.40. Znajdowao si tam sporo ludzi, nie byo jednak Himmlera, Goeringa i Ribbentroppa. Genera Adolf Heusinger,
zastpca szefa sztabu, wyjania sytuacj na Wschodzie, podczas gdy Hitler, odwrcony plecami do drzwi, sprawdza jego informacje na mapach sytuacyjnych. Mia na sobie
sw zwyk szar kurtk i czarne spodnie. Keite przerwa konferencj, by przedstawi
Stauffenberga. Hitler spojrza ostro, przejecha wzrokiem po czarnej opasce na oku
Stauffenberga i jego bliznach i powiedzia, e przyjmie jego raport w nastpnej kolejnoci. Keite przysun si do Hitlera, a Stauffenberg podszed do naronika stou po
prawej stronie wodza. Pooy teczk z bomb na pododze koo pukownika Heinza
Brandta, do ktrego Schlabrendorff wysa bomb w butelce Cointreau pod Smoleskiem w marcu 1943 roku. Potem powiedzia: Zostawiam to tu na chwil. Musz zatelefonowa". Brandt potkn si o teczk i przestawi j tak, e znalaza si po drugiej
stronie cikiego, solidnego stou, w miejscu najbardziej oddalonym od Hitlera.
Stauffenberg tymczasem opuci pawilon, podszed do torfowego dachu przy bunkrze 88, oddalonym o jakie 100 jardw i zapali papierosa. Wewntrz pawilonu, Heu-

658

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

singer wanie koczy swj ponury raport. Keitel rozejrza si i zwrci do generaa
Waltera Buhle: Gdzie jest Stauffenberg?" Buhle wyszed sprawdzi do przedpokoju
i zaraz wrci. Nie znalazem go - powiedzia. - Poszed zatelefonowa". Keitel zirytowa si, gdy Heusinger przekazywa ostatnie zdania swego raportu:
Der Russe dreht mit starken Kraften westlich der Duna nach Norden ein. Seine Spitzen
stehen bereits sudwestlich Duneburg. Wenn jetzt nicht endlich die Heeresgruppe vom
Peipussee zuruckgenommen wird, dann werden wird eine Katastrophe...

W tym momencie, gdy pado sowo Katastrophe", bomba eksplodowaa. Jodl powiedzia potem: Zdawao nam si, e wielki yrandol spada nam na gowy. Oguszajcy huk wstrzsn stoem, sufit si zawali, okna wyleciay i pokj wypeni si gstym dymem, rozjanianym pomaraczowymi pomykami. Na miejscu zgin stenograf, miertelnie ranni zostali dwaj generaowie i pukownik, powane rany odnieli:
jeden genera i jeden pukownik, a czterech dalszych generaw byo lej rannych.
Stauffenberg przekonany, e zabi Fiihrera i chcc wydosta si z Wilczego Szaca,
zanim Rattenhuber zablokuje drogi ucieczki, odjecha natychmiast. On i Haften zostali zatrzymani na ostatnim punkcie kontrolnym przez stra SS, ale Stauffenberg podszed do telefonu w stranicy i poczy si z rotmistrzem von Moellendorfem, oficerem FHW, rwnie uczestniczcym w spisku. Moellendorf poleci stray przepuci
Stauffenberga. Otworzyy si cikie, elektrycznie sterowane wrota i Stauffenberg
wymkn si. Po dwudziestu minutach by w powietrzu nad jeziorami mazurskimi.
Hitler jednak nie zgin. Cikie pionowe podparcie odchylio wybuch w inn stron. Wosy zajy si ogniem, prawe rami zdrtwiao, a bbenki w uszach uszkodzia
fala uderzeniowa eksplozji. Jedna nogawka spodni bya oddarta, a jaki ciki przedmiot spad mu na plecy i poladki. Jak skary si pniej, by siny jak tyek pawiana". Mimo to zachowa spokj i Keitel wyprowadzi go z rumowiska. Jedna rka zwisaa bezwadnie, osmalone wosy sterczay, a na bladej skrze twarzy widniaa sina
szrama.
Mimo i Hitler wci y, nie wszystko byo jeszcze stracone. Gdyby Fellgiebel
przeci czno, jak byo planowane, zamach mona byo kontynuowa z wszelkimi
szansami na sukces. Fellgiebel natychmiast zacz dziaa. Po eksplozji kaza Arntzowi dopilnowa, by wszystkie poczenia ze wiatem zewntrznym zostay przecite,
dopki on nie sprawdzi, co si stao. Arntz wykona polecenie; zarwno Anna" jak
Leopold" byy odcite, a centrale telefoniczne obsugiwali, jak tego wymaga regulamin postpowania w nagych i nieprzewidzianych sytuacjach, onierze z puku cznoci kwatery gwnej Fiihrera. Mieli rozkaz nie naprawia adnych obwodw bez pozwolenia Fellgiebla. Ale wtedy, po odciciu dwch z piciu orodkw cznoci, Fellgiebla zawiody nerwy. Wyjrza przez okno i zobaczy procesj osmalonych postaci w tym Hitlera - wychodzcych z rozwalonej chaty. Nie odci ju pozostaych orodkw, prawdopodobnie nie chcia si zdradzi. Nie zgosi take, mimo obietnicy, Beckowi ani Olbrichtowi w Berlinie rezultatw wybuchu. Keitel przyszed do chaty Fellgiebla i kaza przywrci czno, co zostao zrobione. Od tej chwili spisek zacz si
zaamywa. Fellgiebel wiedzia, e jego udzia w spisku prdzej, czy pniej wyjdzie
na jaw, i powiedzia Arntzowi: Nie zamierzam si zastrzeli. Te kreatury nie powinny myle, e kto si ich boi. Mam zamiar gra do koca, wiem, e Hitler nie bdzie

20 LIPCA 1944

659

dugo triumfowa". Potem, zgodnie z relacj Arntza, usiedli razem i dugo rozmawiali o niemiertelnoci duszy. Fellgiebel, na rozkaz Keitela, zosta aresztowany jeszcze
tej samej nocy, a nastpnie powieszony.
Hitler doszed do siebie zadziwiajco szybko i pojecha na stacj kolejow Wilczego Szaca na spotkanie Mussoliniego. Otoczony przez ochron i ubrany w ciki, czarny paszcz skrywajcy zawieszone na temblaku prawe rami, w dziwnym, niemal
histerycznym nastroju powita woskiego dyktatora. Podali sobie rce i ucisnli si,
a nastpnie Hitler opowiedzia II Duce, co si wydarzyo. Duce, wypuszczono na
mnie piekieln machin" - powiedzia. Szofer zawiz ich przez wysoki sosnowy las
do Wilczego Szaca, a tam udali si prosto do ruin pawilonu. Wrd gruzowiska Hitler zwrci si do przeraonego Mussoliniego:
Staem tu, przy tym stole; bomba wybucha dokadnie na wysokoci moich stp... Prosz
spojrze na mj mundur! I na moje poparzenia! Gdy o tym wszystkim pomyl... staje si
dla mnie jasne, e nic mi si nie moe sta; bez wtpienia musz dalej i t sam drog
i dokoczy podjte zadanie... To co si tu zdarzyo, to by punkt kulminacyjny! A uniknwszy mierci w tak nadzwyczajny sposb, bardziej ni kiedykolwiek jestem przewiadczony, e wielka sprawa, ktrej su, przetrwa obecne i przysze niebezpieczestwa i wszystko
zakoczy si pomylnie.

Hitler, do tej pory tak spokojny, zacz nage przemawia jak prorok. Zapewni
Mussoliniego, e powstanie Nowe Cesarstwo Rzymskie i e niezalenie od obecnych
kopotw Rzesza przetrwa 1000 lat. II Duce odpowiedzia z arem:
...Ma pan racj, mj Fuhrerze... niebiosa pokazay, e chroni pana rka opatrznoci... Po
cudzie, jaki si dzi zdarzy, w tym pokoju, byoby nieprawdopodobne, eby nasza sprawa
si nie powioda.

Dwaj dyktatorzy opucili nastpnie scen i Hitler, pocztkowo przekonany, e bomb zrzucono z samolotu albo wrzucono przez okno, dowiedzia si o winie Stauffenberga. Gdy powiedziano mu take, e wojska wewntrzne wyday rozkazy do rozpoczcia operacji Valkyrie" i e dowdcy rejonw wojskowych w Rzeszy i poza jej granicami zaczli przejmowa pod sw kontrol centra administracji i cznoci, Fiihrer
zda sobie spraw, e zamach na jego ycie nie by odosobnionym incydentem, ale
czci starannie przygotowanego zamachu stanu. Wcieky, nie przestawa mwi
0 zdradzie swych generaw i perfidii specjalnych sub brytyjskich. Przekonany o udziale Anglikw w spisku, Hitler zarzdzi w odwecie nasilenie atakw VI na Londyn, poczwszy od tej nocy. Zada cigego ostrzau przy maksymalnej szybkoci
1 nieograniczonym uyciu amunicji. Jego rozkaz zosta niezwocznie wykonany.
W nocy z 20 na 21 lipca 193 serie pociskw VI poleciay na Londyn - prawie
dwukrotnie wicej ni zazwyczaj, a kolejne 200 odpalono nastpnej nocy (jedna z rakiet eksplodowaa w pobliu londyskiego domu Brooke'a, gdy marszaek spa. Jemu
samemu nic si nie stao, ale budynek zosta uszkodzony). W swej dzy zemsty
Hitler myli si. Brytyjczycy nie mieli bezporedniego zwizku z zamachem stanu,
co najwyej zachcali spiskowcw do dziaania, moliwie zbienego z kulminacyjnym momentem operacji Fortitude" i ofensywy Cobra". Hitler jednak twierdzi,

660

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

e potrafi dowie wsppracy hrabiego Helldorfa, szefa policji berliskiej z MI-6.

W przekonaniu o winie Brytyjczykw utwierdzi go fakt, e bomba bya produkcji
angielskiej.
W wyniku eksplozji wszyscy obecni w chacie zostali poszkodowani i nazici chcieli szybko i skutecznie przywrci porzdek. Goering, Ribbentropp, Doenitz i Himmler, ktrzy w momencie wybuchu znajdowali si w swych kwaterach lub osobistych
pocigach, pospieszyli do swego Fiihrera i Hitler natychmiast wysa Himmlera do
Berlina z zadaniem zdawienia buntu i przywrcenia wadzy nazistw w stolicy. Nastpnie zjawi si lekarz, ktry stwierdzi, e plecy, poladki i nogi Hitlera s naszpikowane drzazgami, twarz i rce wodza s lekko poparzone, wosy i brwi opalone,
a bbenki w uszach lekko uszkodzone. Pniej doktor zezna, e Fiihrer nie sysza
wysokich dwikw uwertury do Lohengrina". O dziwo jednak, spowodowany wybuchem szok wyleczy, cho tylko chwilowo, parali lewej rki i ramienia, co Hitler
skomentowa: Cieszy mnie, e pozbyem si tej przykrej dolegliwoci, ale kuracji
nikomu bym nie poleca". Uwaga ta wiadczya, e ucierpia w wypadku o wiele mniej,
ni yczyliby sobie jego wrogowie. Jednak spokj Hitlera nie trwa dugo. Wkrtce
okazao si, e w wyniku wypadku dozna powanego szoku, zarwno fizycznego,
jak psychicznego. Eugen Dollmann, osobisty przedstawiciel Hitlera u boku Mussoliniego i genera SS, ktry potem go zdradzi (rozpocz negocjacje z Dullesem o poddanie niemieckiej armii we Woszech), opisa zachowanie Fiihrera tego popoudnia:
O 5.00 odbywao si due popoudniowe przyjcie. Byo niezwykle ciekawie, wszyscy z gwnej kwatery Fiihrera byli obecni i przy herbacie zaczli si spiera i przekrzykiwa nawzajem, jeden oskara drugiego, e wojna jeszcze nie zostaa wygrana. Ribbentropp wcieka
si na generaw, e zdradzili nas przed Angli, a generaoiuie irytowali si na Ribbentroppa i Doenitza. Fiihrer przez cay czas by bardzo spokojny, a i Mussolini zachowywa si
z rezerw... i nagle kto wspomnia 30 czerwca 1934 roku [Noc dugich noy"]. Fiihrer
zerwa si z wciekoci, z pian na ustach i wrzasn, e zemci si na wszystkich zdrajcach, e Opatrzno wanie daa dowd uczynienia go swoim wybracem, ktry zmieni
dzieje wiata, i krzycza o najstraszniejszych karach dla on i dzieci [spiskowcw]... Wrzeszcza, e wemie oko za oko i zb za zb, e ukarze wszystkich, ktrzy omielili si powsta
przeciwko niemu i Opatrznoci boej. To byo straszne i trwao przez p godziny! Pomylaem sobie, e ten czowiek musi by szalony. Nie wiem, dlaczego tam i wtedy nie przeszedem na stron aliantw... Tymczasem ubrani na biao lokaje przynieli wie herbat,
(gdy) z Berlina dotara telefoniczna wiadomo, e porzdek nie zosta tam jeszcze przywrcony. Fiihrer przyj telefon i znw zacz krzycze, udzielajc upowanienia do strzelania do wszystkich... Potem pady sowa: Ogarniaj mnie wtpliwoci, czy nard niemiecki jest wart moich wielkich idei". Oczywicie powstao straszne zamieszanie. Wszyscy
chcieli przekona Fuhrera o swej lojalnoci. Doenitz i Gring przypomnieli wszystkie swoje
zasugi. Doenitz powiedzia o bkitnookich chopcach ubranych na niebiesko - same bzdury - a Gring zacz si kci z Ribbentroppem i ten krzykn na niego: Wci jestem
ministrem spraw zagranicznych i nazywam si von Ribbentropp!" Gring zamierzy si na
niego sw marszakowsk buaw. Nigdy nie zapomn tej sceny. Fiihrer by w bardzo szczeglnym stanie. Jego prawe rami zaczo dre. Usiad... zay swe kolorowe pastylki... i nagle wybuchn niczym dzika bestia, chcia dobra si do kadego, wraz z kobietami i dziemi, powysya ich do obozw koncentracyjnych, to jego wybraa Opatrzno... itd.

20 LIPCA 1944

661

Koo poudnia, w Berlinie w gwnej kwaterze Armii Rezerwowej przy Bendlerstrasse zebrali si przywdcy Schwarze Kapelle". Byli gotowi wyda rozkazy do
operacji Valkyrie", gdy tylko genera Olbricht, zastpca dowdcy tej armii dostanie
wiadomo od Fellgiebla, e Fiihrer nie yje. W tym samym czasie genera von Haase,
komendant wielkiego Berlina, rozkaza wojskom swego garnizonu, w ktrych skad
wchodzio kilka najlepszych jednostek armii, by stany w gotowoci do natychmiastowego wyjcia z koszar. Przyby Beck i John zanotowa potem, e: Cierpia on wci
z powodu skutkw cikiej operacji odka, mia wtedy 64 lata i w swym brzowawym ubraniu spacerowym wyglda raczej na starszego pana, skadajcego wizyt
towarzysk, ni na czowieka majcego zastpi Hitlera w roli przywdcy Trzeciej
Rzeszy". Witzleben, ktry mia zosta dowdc Wehrmachtu, wszed do pokoju konspiratorw wyprostowany i spity jak polujcy jastrzb, w penym umundurowaniu
z medalami i insygniami feldmarszaka. Hoepner, genera wojsk pancernych, rwnie w penym umundurowaniu - ktrego Hitler zabroni mu nosi - mia wyda
rozkazy wojskom pancernym.
Wszyscy w milczeniu czekali na telefon. John napisa pniej: Napicie roso,
w miar jak przesuway si wskazwki zegarkw. Jednak spodziewana wiadomo
od Fellgiebla nie nadchodzia". Godziny mijay, a Ktrzyn milcza. Nagle midzy godzin 3.30 a 3.45 z lotniska Rangsdorf zadzwoni Haeften, ktry wraz ze Stauffenbergiem wanie tam wyldowa. Wyrazi zdziwienie, e nie czeka na nich samochd.
Szef sztabu Olbrichta - pukownik Metz von Cjuimheim, ktry przyj telefon, zapyta, co si wydarzyo w Ktrzynie. Czy Hitler przey, czy zgin? Haeften odpar, e
zamach si powid i e Hitler nie yje. Po tej informacji, okoo godziny 4.00, Olbricht
wyda wszystkim dowdcom rozkazy planu Valkyrie". W Berlinie oddziay Haasego przygotowyway si do marszu na dzielnic rzdow, a dowdcy wszystkich okrgw wojskowych w Niemczech i na terenach okupowanych dostali rozkaz zabezpieczenia swych gwnych kwater i miast przeciwko buntowi SS". Rewolta si zacza.
Nastpnym posuniciem Olbrichta byo uzyskanie poparcia Fromma, swego
zwierzchnika w naczelnym dowdztwie wojsk ldowych. Fromm prowadzi jak
dziwn gr ze spiskowcami. Nie ulegao jednak wtpliwoci, e przy jego bezporednim poparciu konspiratorzy mogli dosta pod komend ponad trzy miliony umundurowanych ludzi w samych Niemczech - onierzy na urlopach, suby garnizonowe, obron przeciwlotnicz, personel naziemny marynarki i lotnictwa, itp. Olbricht
uda si do biura Fromma, poinformowa go, e Fiihrer zosta zamordowany w Ktrzynie przez SS i zasugerowa, by wprowadzi w ycie plan Valkyrie" - w celu
zagwarantowania prawa i porzdku, ktre w zwizku z nag mierci Hitlera mog
by zakcone przez powstanie radykalnych elementw, zwaszcza wrd robotnikw cudzoziemskich". Fromm jednak nie by taki skory do dziaania. Stwierdzi, e
jako gwnodowodzcy wojsk wewntrznych moe podj takie powane rodki
jedynie, gdy osobicie si upewni, e Hitler nie yje".
Olbricht, sdzc, e poczenia z Ktrzynem zostay zerwane, zasugerowa, by
Fromm zatelefonowa do Keitela. Fromm uczyni to i ku zaskoczeniu Olbrichta uzyska poczenie. Fromm zapyta, co si wydarzyo w Ktrzynie, gdy w Berlinie kr
dzikie plotki, e Hitler zosta zabity. Keitel odpowiedzia: To wszystko bzdury. Dokonano nieudanego zamachu na Fuhrera. Zosta jedynie lekko ranny, a teraz towarzyszy Duce". Po czym zapyta zowieszczo, gdzie jest szef sztabu Fromma, Stauffen-

662

OD NORMANDII DO NEMES1S, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

berg. Po kilku minutach rozmowy Fromm odoy suchawk i wyda rozkaz wstrzymujcy uruchomienie planu Valkyrie". Olbricht nie mg uwierzy, e Hitler wyszed cao z zamachu. Poszed do swego biura, a tam dowiedzia si, e rozkazy planu
Valkyrie" zostay ju nadane.
Tu przed godzin 5.00 Stauffenberg przyby z Haeftenem z Rangsdorfu. Powita!
go Beck. Czy Hitler yje? - pado pytanie. Stauffenberg zlany potem z powodu wysokiej temperatury w pomieszczeniu, odpowiedzia: Sam widziaem. Staem z Fellgieblem przy bunkrze 88, gdy nastpi wybuch. Wygldao to tak, jakby 150-milimetrowy pocisk trafi w barak. Niemoliwe, by kto przey". Wtedy Olbricht opowiedzia
Stauffenbergowi o rozmowie Fromma z Keitelem. Stauffenberg poszed do biura Fromma i zapewni go, e Hitler z pewnoci nie yje. Fromm w odpowiedzi powtrzy
mu wiadomo od Keitela. Na to Stauffenberg owiadczy chodno: Feldmarszaek
Keitel jak zwykle kamie. Hitler nie yje". W tym momencie wtrci si Olbricht, mwic: W tych warunkach wydalimy dowdcom (okrgw wojskowych) rozkaz ogoszenia stanu wyjtkowego". Fromma niemal zatkao z wciekoci, zerwa si na nogi
i wrzasn: Co to znaczy MY!? To jest niesubordynacja! Kto wyda taki rozkaz?!"
Olbricht odpar, e Quirnheim, jego szef sztabu. Fromm wezwa Quirnheima do biura
i owiadczy mu, e go aresztuje.
W tym momencie ku zaskoczeniu Fromma odezwa si Stauffenberg: Herr generaloberst, Fiihrer nie yje. Ja sam odpaliem bomb. Nikt nie uszed z yciem". Fromm
opanowa si i odpar: Zamach si nie uda. Powinien si pan zastrzeli". Stauffenberg odpowiedzia: Nic takiego nie zrobi". Tu wkroczy Olbricht. Herr generaloberst, to jest ostatnia szansa uratowania naszego kraju przed cakowit ruin. Jeli
teraz nie uderzymy, wszystko przepadnie". Fromm, ktry tego dnia za duo nasucha si o zdradzie, spojrza na Olbrichta. Czy jest pan zamieszany w t afer?" zapyta. Olbricht potwierdzi. Wwczas Fromm owiadczy: Wszyscy uwaajcie si
za aresztowanych". Na te sowa Olbricht porzuci wszelkie skrupuy i oznajmi: Tu
si pan myli, Herr generaloberst. To my aresztujemy pana". Fromm sign po pistolet i -jak relacjonowa John - ...doszo do regularnej szamotaniny". Fromm przegra.
Wyczerpany podda si i odda pistolet, ktrego prbowa uy. Olbricht kaza mu
uwaa si za winia i pozosta spokojnie w ssiednim pokoju.
Przy drzwiach postawiono uzbrojonego oficera, ale nie wiadomo dlaczego, nikt
nie pomyla o ich zaryglowaniu.
Okoo godziny 5.30 Stauffenberg, Olbricht i Quirnheim wyszli od Fromma. Zamierzali kontynuowa operacj Valkyrie". Na miejsce Fromma Witzleben wyznaczy
Hoepnera i przez jaki czas wydawao si, e zamach moe si uda, zwaszcza gdy
komendant okrgu wojskowego Monachium donis, e miasto jest pod kontrol przywdcw operacji Valkyrie". Lecz w Berlinie w cigu nastpnych paru godzin przewrt zamieni si w bezadne zamieszki i awantury, ktre mogy mie tylko jeden koniec - nazistowski pluton egzekucyjny lub kat. Tylko jedno pozostao spiskowcom w tym krytycznym momencie w dziejach Europy dwaj gwni cznicy Schwarze
Kapelle" z najwyszym dowdztwem aliantw - Gisevius i John - byli wiadkami pierwszych i ostatnich spazmw moralnoci i sumienia Trzeciej Rzeszy. John przyby dzie
wczeniej samolotem z Madrytu, zaalarmowany moliwoci rychego zamachu przez
umwione sowo w licie swego brata. Na wypadek powodzenia zamachu, zaatwi
w Madrycie moliwo dotarcia Hansena, szefa Amt Mil, do Eisenhowera.

10 LIPCA 1944

663

Gisevius wrci do Berlina 13 lipca, mimo i wiedzia, e Himmler umieci jego

nazwisko w listach goczych. Mia jednak wpywowych przyjaci wrd policjantw w hierarchii nazistowskiej. Hrabia Helldorf, szef policji berliskiej, i Artur Nebe,
szef suby wywiadowczej Rzeszy, byli jednoczenie jego przyjacimi i uczestnikami
spisku. W Berlinie wci jeszcze mona byo znale kryjwk, cho wszdzie roio
si od agentw i informatorw. Gisevius ukry si w podziemiach przy Nuernbergerstrasse 31, w budynku nalecym do Theodora Struencka, kapitana Abwehry i bliskiego wsppracownika Ostera, przebywajcego wwczas w areszcie domowym
w Drenie.
Spdzi przedpoudnie 20 lipca w biurze Helldorfa, patrzc na lady bombardowa na Alexanderplatz. Helldorf oczekiwa telefonu od Olbrichta, by rozpocz aresztowania Kaltenbrunnera, Schellenberga i szefa Gestapo, Muellera, i przej kontrol
nad cywilnym yciem stolicy. Popoudnie byo upalne, a gorco poczone z napiciem obezwadniao ludzi. Z upywem czasu rs te niepokj. Wszyscy byli wiadomi, e jeli zamach si uda, stan si panami Niemiec. W przeciwnym wypadku jeszcze przed pnoc bd trupami.
Olbricht zadzwoni do Helldorfa okoo czwartej i podniecony Helldorf pospieszy
do pokoju, gdzie czekali Gisevius i inni spiskowcy, woajc: Zaczyna si! Olbricht
wanie do niego dzwoni, e w cigu p godziny powinny nadej wane wiadomoci". Tu przed godzin 4.30 ponownie pojawi si Helldorf. Krzycza: Panowie,
ruszylimy! Olbricht wanie da mi oficjalny rozkaz zameldowania si na Bendlerstrasse: Fiihrer nie yje, ogoszono stan oblenia, a on w imieniu generaa pukownika Fromma ma mi przekaza wane polecenia".
Helldorf i Gisevius pojechali nastpnie samochodem do kwatery gwnej wojsk
wewntrznych, jednak gdy przejedali przez bram, Giseviusa co zaniepokoio.
Dlaczego Bendlerblock nie by otoczony przez czogi i lojalne siy gwardii Grossdeutschland" - jednostki odpowiedzialnej za utrzymanie porzdku w Berlinie - jak
byo uzgodnione? A jeli ich przepuszczono tak atwo, co bdzie, gdy zjawi si SS?
Helldorf i Gisevius niepewnie weszli na wielkie marmurowe schody, gdzie na ich
spotkanie wyszli Olbricht i Stauffenberg, ktry wanie przyjecha z lotniska. O tej
eleganckiej, uomnej postaci Gisevius napisze potem:
Wygld Stauffenberga zrobi na mnie wraenie. Wysoki i szczupy, sta, z trudem apic
oddech, byszcza od potu. Jego wyniosa sylwetka tchna uduchowieniem, wyglda na
lejszego, ni by w rzeczywistoci. Na twarzy jania umiech zwycistwa, promieniowa
triumfem, jak po pomylnie zdanym egzaminie.

Potem do grupy przyczy si Beck, wygldajcy na bardzo chorego i mizernego.

Jak pisze dalej Gisevius: Przywitalimy si w milczeniu, mocnym uciskiem doni.
Co mona byo powiedzie w takiej chwili?" Olbricht oznajmi, e Fiihrer pad tego
popoudnia ofiar zamachu, Wehrmacht przej kierownictwo rzdu i ogoszono stan
oblenia. Policja berliska zostaa tym samym podporzdkowana armii, na czele ktrej
stan Witzleben, a Helldorf mia wypenia wszystkie rozkazy wojskowych. Helldorf
skoni si krtko i gwatownie skierowa si do wyjcia. Jednak wtedy, zgodnie ze
sowami Giseviusa, Beck powiedzia: Chwileczk, Olbricht. W imi lojalnoci powinnimy poinformowa szefa policji, e zgodnie z pewnymi doniesieniami, Hitler

664

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

by moe nie zgin..." Olbricht nie pozwoli mu dokoczy i zawoa: Keitel kamie!
Keitel kamie!" Stauffenberg rozemia si triumfujco... i Helldorf, hrabia Bismarck
(zastpca szefa policji, ktry take by obecny) i ja spojrzelimy na siebie, ukrywajc
zmieszanie. W jednej chwili caa fikcja lega w gruzach. Stanlimy nagle twarz
w twarz z brutaln rzeczywistoci puczu". Teraz odezwa si Beck: Rewolucja musi
by kontynuowana" - owiadczy, dodajc: Nie jest wane, czy Keitel kamie. Wane
jest, by Helldorf wiedzia, co druga strona twierdzi na temat niepowodzenia zamachu..." Prosi wszystkich zebranych o dochowanie solidarnoci.
John, ktry w czasie tego spotkania siedzia na schodach i jad saatk misn, opowiada potem, e hrabia Schwerin (krewny czowieka, ktrego Canaris wysa do Londynu na spotkanie z Menziesem w 1939 roku, prbujc w ostatnim momencie unikn wojny) wsta i powiedzia: Przyda nam si kady czowiek, do ktrego dotrzemy
tej nocy". John spyta, kiedy bdzie mg porozmawia z Beckiem lub Olbrichtem na
temat memorandum, ktre miao by przekazane Eisenhowerowi, i Schwerin odpowiedzia: Nie ma mowy - w tej chwili to bezcelowe - prosz troch zaczeka!" John
upiera si, e Hansen i on musz wyruszy do Madrytu, gdy tylko sytuacja si wyjani.
Sytuacja nie bya jasna, a w tym momencie na zamachowcw spad niespodziewany cios. Zadaniem generaa Fritza Thiele, szefa cznoci w Benderblock, byo zagwarantowanie wycznoci sygnaom radiowym Schwarze Kapelle". Gdy jednak nie
otrzyma adnych instrukcji od Fellgiebla, zatelefonowa do Ktrzyna i rozmawia
z Arntzem. Arntz zameldowa, e bya eksplozja i ofiary, ale Hitler przey. W zwizku z tym, pewien, e jako jeden z pierwszych bdzie aresztowany i stracony, Thiele,
prbowa si ubezpieczy. Wezwa wszystkich swych dowdcw wart, i - jak opowiada jeden z obecnych - wygosi natchnion mow, wskazujc, jak karygodny by
zamach, zada lojalnoci wobec Fiihrera i bardzo surowo skrytykowa wszystkich
spiskowcw".
Jego podwadni przyjli owiadczenie dosownie i pospieszyli odci czno
Schwarze Kapelle". Rozkazy planu Valkyrie" ju wyszy, przekazano take proklamacj Witzlebena dla Wehrmachtu. Ale od godziny 6.00, gdy spiskowcom wydawao
si, e ich polecenia z klauzul pilnoci s rozsyane do wszystkich czci Niemiec,
w rzeczywistoci zalegay w stertach na tacach i w koszach do zaszyfrowania".
Schwarze Kapelle", nic o tym nie wiedzc, zostaa izolowana.
Jednak przewrt wci jeszcze mg si uda - a przynajmniej trwa - gdyby wojska
usuchay rozkazw Valkyrie". Goebbels, minister propagandy Rzeszy i jedyny przywdca nazistowski obecny tego dnia w Berlinie, by w swym biurze w pobliu Bramy
Brandenburskiej, gdy okoo godziny 6.00 zobaczy przez okno wojsko w penym bojowym rynsztunku otaczajce budynek i ustawiajce na rogach ulic stanowiska karabinw
maszynowych. Wiedzia, co si dzieje. Telefon od Hitlera powiadomi go o wydarzeniach
w Ktrzynie. Po wyjciu z szuflady opakowania tabletek cyjanku - tak na wszelki wypadek" - kaza jednemu z adiutantw wyj na ulic i spyta onierzy, o co chodzi. Adiutant wrci z meldunkiem, e onierzom powiedziano o zamordowaniu Hitlera przez SS
i e armia tworzy rzd tymczasowy. Armia ma te opanowa rozgoni radiow i ministerstwo propagandy, a Goebbelsa umieci w areszcie prewencyjnym.
Albert Speer, goszczcy akurat u Goebbelsa, opowiada potem o dalszych poczynaniach przebiegego reichsministra. Goebbels dowiedzia si, e onierzami dowo-

20 LIPCA 1944

665

dzi major Adolf Remer, oficer znany z absolutnej wiernoci Fiihrerowi, wypeniajcy
jedynie rozkazy zwizane z Valkyrie", nic poza tym. Goebbels ponownie wysa
adiutanta na ulic z zaproszeniem. Czy Remer zechce askawie przyj do jego biura
w celu wyjanienia sytuacji? Reichsminister by zmieszany i pragn unikn rozlewu
krwi.
Speer opisa scen, gdy Remer wszed do biura z odpit kabur pistoletu:
Goebbels sprawia wraenie czowieka, ktry panuje nad nerwami. Zdawa si wyczuwa,
e wszystko zaley od tej rozmowy, los rewolty, a zatem rwnie jego wasny los... Najpierw Goebbels przypomnia majorowi jego przysig Fiihrerowi. Remer zapewni o swej
lojalnoci dla Hitlera i partii. Ale - doda - musi wypenia rozkazy swego dowdcy... Goebbels
ripostowa ostro: Fuhrer yje!" Widzc, e Remer w pierwszej chwili zaskoczony, poczu
si wyranie niepewnie, Goebbels doda od razu: On yje. Niedawno z nim rozmawiaem.
Ambitna klika paru generaw zacza pucz wojskowy. Plugawy chwyt. Najbardziej plugawy w historii".
Wiadomo, e Hitler wci yje najwyraniej sprawia ulg temu zakopotanemu modemu czowiekowi, ktry otrzyma niezrozumiay rozkaz otoczenia kordonem dzielnicy rzdowej. Szczliwy, z niedowierzaniem Remer patrzy na nas wszystkich.

Goebbels wygra pierwsz rund i korzystajc z tego, cign dalej - zgodnie ze

sowami Speera - by cakiem zahipnotyzowa Remera.
Uwiadomi mu, e jest uczestnikiem dziejowego momentu w historii Niemiec, e na jego
barkach spoczywaa olbrzymia odpowiedzialno za los ojczyzny. Rzadko kiedy los daje pojedynczemu czowiekowi tak szans... Teraz minister propagandy zagra najwysz kart:
Wanie bd telefonowa do Fiihrera i pan te bdzie mg z nim porozmawia. Fuhrer
moe wyda panu rozkazy, ktre uniewani rozkazy paskiego generaa, nieprawda?"...
Po chwili Hitler by na linii.

Goebbels przez chwil rozmawia z Hitlerem, potem poda suchawk Remerowi. Wanie w tej chwili, gdy armia zajmowaa rzdow dzielnic Berlina, Remer,
stajc na baczno chwyci za suchawk. Jedyn nadziej dla konspiratorw w Berlinie byo, e Remer moe uzna, i gos na drugim kocu linii naley do oszusta
i postanowi wypeni ich rozkazy. Ale zbiegiem okolicznoci, podczas gdy tysice
majorw nigdy w yciu nie zamienio sowa z Hitlerem, Remer mia to szczcie.
Zaledwie kilka tygodni wczeniej Hitler wrczy mu osobicie licie dbowe do
Krzya Rycerskiego jego Krzya elaznego. Gos w suchawce woa z Reszla: Czy
pan mnie poznaje, majorze Remer? Czy pan poznaje mj gos? Remer, stojc wci
na baczno, odpowiedzia: Jawohl, mein Fuhrer!" Te trzy sowa przypiecztoway los spisku. Remer zasalutowa Goebbelsowi i Speerowi - ten ostatni nie bra
udziau w namawianiu go do niewypenienia rozkazu - i opuci biuro. Posuszny
rozkazom Fiihrera Remer poleci swym dowdcom kompanii pozostawi wojsko
na pozycjach, ale w celu ochrony dzielnicy rzdowej przed spiskowcami. Takie
byy konsekwencje Fahneneid, potgi wiary w nazizm, przekonania niemieckiego
oficera, e rozkazy naley wykonywa bez dyskusji. Magia Hitlera wci jeszcze
dziaaa.

666

OD NORMANDII DO NEMES1S, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

O godzinie 7.00 gwna kwatera wojsk wewntrznych bya praktycznie otoczona

przez ludzi Remera. Tymczasem przekonany, e jego rozkazy wci s przekazywane
do wszystkich czci Niemiec i e s wykonywane, Stauffenberg wci wydawa nowe
polecenia i John wspomina potem, e ...z rozmw telefonicznych, ktrych byem
wiadkiem wynikao, e wszystko jako dalej si toczy". W rzeczywistoci, poza kilkoma liniami telefonicznymi, konspiratorzy byli odcici od wiata zewntrznego,
a gdy radio berliskie ogosio, e zamach na ycie Hitlera si nie powid, stao si
jasne, e nazici zdoali zakci rozkazy Valkyrie" i wci kontrolowali rodki cznoci. Rewolta w Berlinie zacza si zaamywa, wci jednak byy szans na jej powodzenie na Zachodzie. Genera Stuelpnagel dzwoni z Parya z najbardziej pocieszajc wiadomoci dnia - donosi, e nakaza aresztowanie wszystkich oficerw SS na
Zachodzie. Zgodnie z rozkazami Becka mieli by straceni nastpnego ranka.
Wszystko teraz zaleao od marszaka von Kluge. Poprze zamach, czy nie? Beck
zadzwoni do La Roche Guyon i gdy Kluge mianowany po wypadku Rommla dowdc Grupy Armii B i gwnodowodzcym wojsk na Zachodzie podszed do telefonu, wyjani mu spokojnym, pewnym gosem, jak wygldaa sytuacja. Potem powiedzia: Kluge, pytam teraz pana jasno: Czy popiera pan nasz akcj i czy przechodzi
pan pod moje rozkazy?" Gisevius suchajcy przez dodatkow suchawk wspomina potem: Kluge wymamrota par zda, ktre obnaay jego wzburzenie. Nie mona byo nic z tego zrozumie. Wtedy Beck zada: Kluge, by unikn niedomwie,
chc przypomnie panu nasz ostatni rozmow i uzgodnienia. Pytam ponownie: Czy
bezwarunkowo przechodzi pan pod moje rozkazy?" Gisevius relacjonowa: Kluge
powiedzia, e pamita wszystkie rozmowy, ale... musi si naradzi ze swym sztabem. Zadzwoni za p godziny." Kluge!" - krzykn Beck, ale tamten ju odoy
suchawk.
Zapada noc i Berlin zaton w ciemnoci, jedynie kilka reflektorw przeczesywao
niebo. Goebbels uzyska aprobat Hitlera i poleci oddziaom Remera zaj Benderblock i aresztowa konspiratorw. Sytuacja bya jednak wci niejasna; nikt nie wiedzia na pewno, kto kontroluje dzielnic rzdow. Mimo tych wtpliwoci, batalion
wojsk pancernych przyby pod gwn kwater SS na Fehrberlinerstrasse i wycelowa swe 75 mm dziaa niemal wprost w okna i drzwi wielkiego szarego budynku.
Posuszni rozkazom Valkyrie" onierze byli gotowi strzela do kadego, kto prbowaby powstrzyma ich od zajcia gmachu. Wtedy jednak kto interweniowa w celu
odwoania tych rozkazw. Jaki wysoki rang oficer zawoa:
Zwariowalicie. Ftihrer yje. Wszystko si wydao. Nie ma sensu cign tego dalej! Mog
da wam tylko jedn rad. Wracajcie do domu! Tu moecie tylko straci gowy.

Lekarz towarzyszcy pancerniakom twierdzi potem, e tym oficerem by genera

Heinz Guderian, Generalny Inspektor Si Zbrojnych. Sam Guderian owiadczy, e
nie byo go w tym czasie w pobliu siedziby SS, wraca do swego domu w pobliu
Deipenhof, ze spaceru z psami. Jakby nie byo, nastpnego dnia Guderian zosta mianowany szefem sztabu generalnego na miejsce Zeitzlera, ktrego Hitler z miejsca zdymisjonowa, podejrzewajc o udzia w spisku. Rozkaz wycofania oddziaw pancernych, bez wzgldu na to, od kogo pochodzi, zosta wypeniony. Gdyby zaatakoway
one siedzin SS, pocignyby za sob armi, wraz z jednostkami Remera, do star

20 LIPCA 1944

667

z SS i konspiratorzy mieliby szans przegrupowania i reorganizacji. Tak si jednak nie

stao. Pada ostatnia nadzieja spiskowcw.
Speer, usyszawszy o planowanym ataku na Bendlerblock i obawiajc si rozlewu
krwi, pojecha zobaczy, czy nie bdzie mg posuy za mediatora. W kompletnie
zaciemnionym Berlinie - pisa potem - gmach na Bendlerstrasse by owietlony reflektorami - wygldao to nierealnie i niesamowicie. Sprawiao teatralne wraenie
jasno owietlonej kurtyny w gbi ciemnego studia filmowego". Wojska zajy rejon,
z broni wyjt i zaadowan w oczekiwaniu na rozkaz rozpoczcia ostrzau. Do przeprowadzenia ataku wyznaczono Kaltenbrunnera (nastpc Heydricha) i Otto Skorzeny'ego (szefa oddziau specjalnego). Speer znalaz ich pod drzewami po drugiej stronie ulicy naprzeciw Bendlerblock. Wygldali i zachowywali si jak duchy" - napisa
potem. Wszystko wydawao si nieme, nawet rozmowy prowadzono ciszonymi
gosami, jak na pogrzebie".
Wewntrz wielkiego gmachu rozgryway sie ostatnie sceny dramatu. Midzy godzin 10.00 i 11.00 grupa oddanych Hitlerowi oficerw ze sztabu Fromma ruszya po
Stauffenberga. Wkroczyli do jego gabinetu z wycignitymi pistoletami, obezwadnili Olbrichta i zranili Stauffenberga w plecy, gdy prbowa wycofa si do ssiedniego
pokoju. Fromm zdoa powali pilnujcego go oficera i przej dowdztwo. Wszyscy
konspiratorzy zostali aresztowani i dokadnie w tej samej chwili onierze z ulicy weszli
do gmachu. Nie byo oporu. Wielu ze spiskowcw, ktrzy byli jeszcze na wolnoci
wewntrz budynku, nie miao nawet przy sobie broni osobistej.
Beck opatrywa rannego Stauffenberga, gdy Fromm wszed do pokoju. Zgodnie
z zeznaniami Hoepnera dla Gestapo, wywizaa si nastpujca rozmowa:
Beck: Mam przy sobie pistolet, ale wolabym zachowa go do prywatnego uytku.
Fromm: Doskonale, ale prosz to zrobi od razu.
Beck: Myl teraz o dawnych dniach.
Fromm: Nie mamy ochoty tego sucha. Zechce pan askawie si pospieszy!

Beck wypowiedzia jeszcze par sw, przyoy pistolet do gowy i wypali. Kula
drasna czubek gowy i Beck, chwiejc si na nogach, zawoa: Czy dobrze strzeliem?"
Pomcie staremu! - zwrci si Fromm do dwch oficerw stojcych w pobliu
Becka. - Zabierzcie mu bro!"
Beck: Nie! Nie! Chc j zatrzyma!
Fromm: Zabierzcie mu bro; on jest za saby.

Gdy dwaj oficerowie zajmowali si Beckiem, Fromm zwrci sie do Olbrichta, Stauffenberga, Quirnheima i Haeftena ze sowami: A co do panw, jeli chcecie co przekaza na pimie, macie jeszcze par chwil". Wyszed z pokoju, wrci po piciu minutach i powiedzia:
Skoczylicie, panowie? Prosz si pospieszy, by nie utrudnia sprawy pozostaym. A zatem, w imieniu Fiihrera, zwoany przeze mnie sd wojenny skaza cztery osoby na kar
mierci: pukownika Sztabu Generalnego Moritza von Quirnheima, generaa piechoty

668

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

Olbrichta, tego pukownika, ktrego nazwiska nie chc ju wymienia [Stauffenberga] i tego porucznika [Haeftena].

Fromm odezwa si do stojcego przy nim porucznika: Zbierzcie kilku ludzi i wykonajcie ten wyrok na podwrzu od razu!" Czterech mczyzn wyprowadzono. Wtedy Fromm zwrci si do Becka i zapyta: A co z panem?"
Beck, oszoomiony, zdoa odpowiedzie: Dajcie mi inny pistolet". Jeden z obecnych poda mu bro i Fromm oznajmi: Ma pan czas na drugi strza!"
Beck przyoy pistolet do gowy, wypali i ponownie chybi. Podobno Fromm
zwrci si wtedy do sieranta znajdujcego si w pokoju ze sowami: Pomcie staremu". Sierant zabi Becka strzaem w skro. W kadym razie rozleg si strza i Beck
pad martwy. Stauffenberg, Olbricht i ich towarzysze zostali wyprowadzeni na brukowane podwrze i tam, owietleni reflektorami ciarwek wojskowych, stanli przed
plutonem egzekucyjnym. Na chwil przed salw syszano jak Stauffenberg zawoa:
Niech yj wieczne Niemcy!" Pady strzay i czterej mczyni zginli. Pn noc
ich ciaa, a take Becka, rzucono na skrzyni ciarwki. Pochowano ich w nieoznakowanym grobie. By to niesawny koniec miaej koncepcji.
Fromm, ktremu Kaltenbrunner zabroni dalszego strzelania do spiskowcw,
zszed na ulic. Speer ujrza ...potny cie pojawiajcy si na jasno owietlonym
tle Bendlerstrasse. W penym umundurowaniu, samotnie, Fromm zbliy si do nas
cikim krokiem... Pucz si skoczy - zacz, z wyranym wysikiem, panujc
nad sob. Wanie wydaem odpowiednie rozkazy [odwoania rozkazw Valkyrie]... Genera Olbricht i mj szef sztabu, pukownik Stauffenberg, nie yj". Dwadziecia minut pniej, po cichej rozmowie z Kaltenbrunnerem, sam Fromm zosta
umieszczony w areszcie prewencyjnym". Pospiesznie likwidujc przywdcw
Schwarze Kapelle", prbowa wyeliminowa wiadkw swoich zwizkw ze spiskiem. yli jednak Witzleben i Hoepner mogcy wiadczy o udziale Fromma w spisku. Zosta w kocu aresztowany, skazany przez sd wojenny i stracony.
Rewolta w Berlinie pada. Himmler i SS znw sprawowali cis kontrol. W nastpnych tygodniach w caych Niemczech odbywao si polowanie na ludzi bez precedensu pod wzgldem skrupulatnoci i okruciestwa. Aresztowano bowiem, osdzono i stracono wszystkich podejrzewanych o jakikolwiek zwizek ze spiskiem.
Dziwnym trafem John i Gisevius zdoali uciec. Intensywnie poszukiwany przez SD
John opuci kraj, jak zwykle samolotem Iberii, przey kilka zamachw Schellenberga na swoje ycie i wreszcie MI-6 przerzucio go do Anglii, gdzie Menzies znalaz mu
zajcie w Political Warfare Executive. Gisevius, ktremu udao si wydosta z Bendlerblock, zanim gmach zosta otoczony, musia kilka razy zmienia kryjwki w domach przyjaci. Przez wiele tygodni Dulles nie mia od niego adnych wiadomoci,
a w kocu Gisevius przesa mu znak poprzez kuriera, ktry wymkn si obawie
Gestapo i zdoa si przedosta do Szwajcarii. Wiadomo brzmiaa:
...klucz do sprawy trzyma Kluge... Byby gotw wsppracowa z zachodnimi aliantami, by
przyspieszy okupacj [przez armie anglo-amerykaskie], jeli odpowiedni oficer... zostanie
przysany do niego jako mediator... Armia jest gboko wstrznita i zaszokowana z powodu wydarze, do jakich doszo po 20 lipca... Alianci powinni teraz mocno uderzy i caa
struktura niemiecka zaamie si.

20 LIPCA 1944

669

Bya to nadzwyczajna wiadomo, jednak zbyt pna, by sta si uyteczna. Gisevius napisa j najprawdopodobniej 25 lipca, ale do Dullesa dotara dopiero 17 sierpnia. Nastpnego dnia zostaa specjalnie rozpropagowana w Biaym Domu jako
L-Document", ale do tego czasu zamieszanie zaamao ju front we Francji. Gisevius
pozosta w ukryciu a do chwili, gdy mg si przedosta do Szwajcarii, korzystajc
z dokumentw Gestapo sfabrykowanych przez OSS i przemyconych przez kuriera
Dullesa. OSS strzega swej wasnoci.
Canaris take wymkn si polowaniu - przynajmniej chwilowo. W rzeczywistoci wydaje si, e by daleko od centrum spisku 20 lipca. Tego dnia by w swoim domu
w Berlinie i gdy doniesiono mu o zamachu na Hitlera, powiedzia: Wielkie nieba!
Kto to zrobi? Rosjanie?" Potem pojecha do Eiche, gdzie spotykaa si jego grupa
studiw ekonomicznych i podpisa si pod telegramem personelu z gratulacjami dla
Hitlera z powodu szczliwego ocalenia.
Ocalenie Hitlera rzeczywicie byo szczliwe, a fiasko zamachu byo dla Schwarze Kapelle" najwiksz i ostateczn porak. Swoiste epitafium dla caego spisku
wygosi Goebbels: Gdyby nie byli tak niezrczni!... Co za gupota! Co za dziecinada!
Gdy pomyl, jak ja bym rozegra co takiego... Mie w rku takie atuty i przegra - co
za todzioby!"
Goebbels mia cakowit racj. Ci wysocy rang czonkowie niemieckiego sztabu
generalnego, wojskowa klika, ktra podbia niemal ca Europ z bezwzgldn skutecznoci, nie moga wykona prostego zadania, jakim byo opanowanie paru mil
kwadratowych wasnej stolicy. Mimo wszystko przewrt w Berlinie by o wos od
sukcesu. Inaczej miay si sprawy we Francji. Tu spisek zawid nie z powodu nieskutecznoci dziaa, lecz niezdecydowania marszaka von Kluge.
Kluge spdzi dzie 20 lipca na naradach ze swymi dowdcami armii, Eberbachem i Hausserem oraz z dowdcami korpusw biorcych udzia w odpieraniu ofensywy Goodwood". Spotkanie odbyo si w chodnym lesie w pobliu siedziby dowdztwa wojsk pancernych. Kluge nie chcia powtrki incydentu z Ultra" z 10 czerwca, gdy zrwnano z ziemi kwater Schweppenburga. Zgodnie ze sowami Wilhelma
Rittera von Schramma, niemieckiego historyka wojskowoci: Nikt z obecnych nie
wiedzia o wydarzeniach w (Ktrzynie) i Berlinie ani o starannych przygotowaniach
(do zabjstwa Hitlera)... Nikt te nie mia bezporednich zwizkw ze spiskowcami.
Mimo to w kojcym otoczeniu drzew, wszyscy mieli poczucie znuenia i nadchodzcych kopotw. Przeczuwali zbliajc si klsk..."
Dowdcy niemieccy nie potrafili ukry pesymizmu. Eberbach mwi o stracie 40 tysicy ludzi i otrzymaniu tylko 230U posikw. Dietrich okreli otrzymane rozkazy,
jako zwariowane" i nieprawdopodobne" i skary si na polityk sztabu Fuhrera,
prowadzc do szalonych strat w ludziach". Wszyscy obecni byli zgodni, e drugie
ldowanie aliantw w plnocno-wschodniej Francji jest mao prawdopodobne; dlaczego zatem trzy armie sterczay bezczynnie w innych rejonach kraju, podczas gdy
wojska w Normandii byy rozdzierane na strzpy niczym stara cierka"?
Gosy uczestnikw narady nakaday si na szum motoru sztabowego samochodu Klugego, mieszajc si z odgosami huraganowego ognia, dobiegajcymi od strony
Caen. Generaowie zgodnie uwaali, e armie niemieckie musz wycofa si z Francji, zanim zostan cakowicie zniszczone. Kluge powiedzia jednak, e nie ma ju

670

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

odwrotu, a linia pod Caen musi by utrzymana za wszelk cen". Potem owiadczy: Bdziemy si trzyma, a jeli nie znajdziemy sposobu na zdecydowan popraw naszej sytuacji, umrzemy jak mczyni, na polu bitwy". Tymi sowami zakoczy narad. Generaowie wrcili do swych oddziaw, a Kluge odjecha do La
Roche Guyon.
Potna popoudniowa burza wanie przemijaa, gdy okoo godziny 6.00 marszaek dotar do zamku. Przez sal broni przeszed do swego gabinetu (dawne biuro Rommla), gdzie przed kpiel i kolacj chcia przejrze meldunki dzienne. Na biurku leaa depesza ze stemplem Blitz Geheim". Przez 34 lata suby wojskowej niczego takiego nie czyta. Hitler zosta zamordowany i Beck peni obowizki kanclerza Niemiec.
Witzleben wyda proklamacj, e powierzono mu obowizki dowdcy Wehrmachtu,
a Klugemu polecono wyeliminowa przywdcw SS we Francji.
Do Klugego nie dotaro jeszcze, jakiej wagi wiadomo trzyma w rku, gdy do
gabinetu wprowadzono Blumentritta, jego szefa sztabu z St. Germain-en-Laye. W rym
momencie zadzwoni telefon. Na linii by - jak mu powiedziano - genera Fromm
z Bendlerstrasse. Ale to nie by Fromm; telefonowa Beck, ktry wyjani sytuacj zaistnia w Berlinie i prosi Klugego o poparcie buntu i oddanie si pod jego rozkazy.
Bunt 20 lipca by prawdopodobnie pierwsz rewolucj w dziejach sterowan przez
telefon, instrument, ktremu, jak sdzono, niemieccy generaowie z gruntu nie ufali. Kluge waha si przez moment; nie chcia zdawa si na telefon, ktry mg by
na podsuchu Gestapo. Ale wzi suchawk, wysucha Becka i na jego prob o poparcie odpowiedzia, jak twierdzi historyk Ritter von Schramm: Musz najpierw
naradzi si z moimi ludmi tutaj. Oddzwonie za p godziny". Kluge nie oddzwoni.
Po chwili znowu odezwa si telefon. Tym razem by to genera von Falkenhausen.
On take wanie rozmawia z Beckiem i chcia si dowiedzie, co zamierza robi
Kluge. Ten znw by nieufny i Falkenhausen wyczy si, zobowizujc pozosta
w kontakcie przez cay wieczr.
Wanie wtedy Kluge otrzyma teleks, kopi proklamacji Witzenlebena, jako nowego dowdcy Wehrmachru. Bya to pierwsza oficjalna wiadomo, jak dosta, i jej
ton i charakter przekonay go, e Hitler rzeczywicie nie yje i e powinien si przyczy do spisku. Schramm zanotowa:
Midzy godzin 7.30 a 8.00 Kluge stan cakowicie po stronie berliskiego podziemia;
przynajmniej tak powiedzia do Blumentritta. Wiedzia, co ma do zrobienia. Naleao podj prb doprowadzenia do zawieszenia broni, jak to planowa Rommel. Ale jak? Na dyskusje nie byo czasu.

Blumentritt zapamita: Kluge zwrci si do mnie i powiedzia: - Nadszed historyczny moment. Przede wszystkim musimy dotrze do Wachtela i zmusi go do
wstrzymania nalotw VI".
Decyzja Klugego wstrzymania ostrzau Londynu i poudniowej Anglii przez rakiety V, w momencie najwikszej intensywnoci tego bombardowania, bya pierwszym z serii politycznych krokw, jakie Kluge podj tej nocy. Uwaa najwyraniej,
e zaprzestanie bombardowa bdzie gazk oliwn, na ktr alianci odpowiednio
zareaguj. Schramm pisa:

20UPCA1944

671

...byo naturalne, e Kluge powinien pomyle o zatrzymaniu atakw broni V, jako o pierwszej sprawie do zaatwienia po mierci Hitlera. To uatwioby negocjacje z aliantami na
temat przerwania wojny powietrznej, co byoby cen za dobrowoln ewakuacj okupowanych terenw. Ewakuacja bya nastpnym etapem, co do tego panowaa zgodno pogldio.

Telefon Klugego odezwa si jeszcze raz. To by Zimmermann z OB-West i wiadomo, jak mu przeczyta, zakcia moment wyjtkowej ulgi i podniecenia. Keitel
z OKW oznajmi, e Hitler przey niemal bez szwanku prb zamachu i zwraca si
do wszystkich dowdcw o zignorowanie wszelkich rozkazw otrzymanych od kogokolwiek poza Himmlerem. Kluge, wspomina Blumentritt, wyglda jak raony gromem. Odoy suchawk i owiadczy, e jeli wiadomo od Keitela jest prawdziwa,
nie ma co myle o staraniach zmierzajcych do zawieszenia broni.
Blumentrittowi i Speidelowi rozkaza: Dowiedzcie si co jest prawd, a co kamstwem. Musimy najpierw pozna fakty, a do tego czasu wszystko ma zosta tak, jak
jest". Nastpnie Kluge wyszed z pokoju, wykpa si i przebra do kolacji. Gdy wrci, Blumentritt mg go ju poinformowa, e Fiihrer yje. Kluge owiadczy, e bya
to spartaczona robota" i nala sobie kieliszek sherry. Nastpnie rzek do Blumentritta: Pan wie, lub ma powane podejrzenia, e miaem kontakt z tymi ludmi. Nie
potrzebuj wyjania panu powodw. Ale pki z nimi byem, wci bya jaka nadzieja. Ale teraz nadzieje nie maj ju najmniejszego znaczenia".
Potem podszed do okna wychodzcego na ogrd woski i zacz mwi o swym
flircie ze spiskiem:
Latem 1943 roku, gdy byem dowdc Grupy Armii rodek" pod Smoleskiem, dwukrotnie przyjedali do mnie wysannicy Becka i Witzlebena. Prbowali zdoby moje poparcie
dla pewnych planw politycznych. Najpierw rozmawiaem z nimi szczerze, za drugim razem miaem wtpliwoci. Przerwaem rozmow i poprosiem, by zwolnili mnie z udziau
w tej wysoce podejrzanej sprawie. Udali si do Guderiana, ktry wanie by w okreniu.
On take nie chcia o niczym sysze. Powinnimy byli, oczywicie, zameldowa o tym.

Na podjedzie zatrzymay si dwa samochody sztabowe. Przyjechali nimi genera

tuelpnagel, pukownik Eberhard Finkh, kwatermistrz armii niemieckiej na Zachodzie, i pukownik Caesar von Hofacker, gwny cznik midzy konspiracyjnymi grupami - berlisk i parysk. Wszyscy trzej przybyli z Parya, gdzie tuelpnagel, jako
gubernator wojskowy Francji, bez wahania przekroczy swj polityczny Rubikon. Tego
popoudnia, usyszawszy o mierci Hitlera, wyda rozkaz natychmiastowego aresztowania wyszych oficerw SS i SD. Wprawiwszy w ruch mechanizm przejmowania
wadzy we Francji - pierwszy krok ku zawieszeniu broni z aliantami i ewakuacji Niemcw z okupowanej Europy - tuelpnagel przyby do zamku, by uzyska poparcie
Klugego.
Kluge przyj ich natychmiast i poinformowa, e wedle jego najwieszych mrormacji Fiihrer nie zgin. Elegancki tuelpnagel nie wydawa si zaniepokojony, a Hofacker zacz mwi:
Panie Feldmarszaku, to, co zdarzyo si w Berlinie, nie jest ostateczne. O wiele waniejsze s
decyzje, jakie zostan podjte w Paryu. Apeluj do pana, w imi przyszoci Niemiec, aby

672

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

uczyni pan to, co zrobiby feldmarszaek Rommel. A przedstawi mi swoje plany w czasie
narady, jak 9 lipca odbyem z nim tu, w tym pokoju. Niech pan odetnie si od Hitlera i podejmie dzieo wyzwolenia Zachodu. W Berlinie wadza jest w rkach generaa Becka, przyszej
gowy pastwa; trzeba stworzy taki sam fakt dokonany tu, na Zachodzie. Armia i nard
oka panu wdziczno. Niech pan pooy kres krwawym rzeziom; niech pan nie dopuci do
jeszcze straszniejszego koca i odwrci najokropniejsz katastrof w dziejach Niemiec.

Kluge wysucha przemowy Hofackera z kamienn twarz. Potem nagle wsta

i oznajmi: Po raz pierwszy sysz o tej prbie zabjstwa". Blumentritt tak relacjonowa dalszy cig wydarze wieczoru:
(Kluge) zachowuje si, jakby caa sprawa bardzo go oburzya. Milczenie. Lekko przyblady
Stuelpnagel mwi: Hen feldmarschall, sdziem, e pan o wszystkim wiedzia". Kluge
odpowiada: Wielkie nieba, czowieku, nie miaem najmniejszego pojcia, inaczej nie bybym na froncie..."

Stuelpnagel by wyranie oszoomiony. Schramm wspomina:

Czu, e si dusi. Nie mg duej wytrzyma w tym ponurym pokoju... Wyszed na taras
i dalej, do ogrodu. Kwity tam letnie re nasycajce nocne powietrze zapachem o nieziemskiej sodyczy. Stuelpnagel nie zwrci na nie uwagi. Przepeniaa go jedna wstrzsajca
myl; stao si... wanie w tym momencie wojska w Paryu dokonyway aresztowa w SS
i Gestapo na... (jego) rozkaz.

A oto dalszy cig relacji Blumentritta:

Stuelpnagel wraca z tarasu i wida po nim, e przey walk wewntrzn. Wtedy Kluge,
niczym najprawdziwszy pan domu, odzywa si: No, Stuelpnagel, zostanie pan i zje z nami". Zasiadamy do kolacji - musi by pno, przynajmniej 9.00... Podczas posiku Kluge
mwi, jakby cytowa ksik, o walkach na froncie, pije, podnosi kieliszek: Paskie zdrowie" - i zachowuje si, jakby nic si nie dziao. Stuelpnagel prawie nic nie je, pociga zaledwie yk lub dwa. Nagle Stuelpnagel mwi: Ale ja ju podjem pewne kroki. Wydaem
rozkaz aresztowania SD w Paryu". Kluge zrywa si od stou: Na lito Bosk, czowieku,
nie mg pan zrobi tego bez mojej zgody! Teraz, mj drogi Stuelpnagel, musi pan ratowa
swoj skr1." Do mnie powiedzia: Prosz zatelefonowa i sprawdzi, czy akcja ju si
zacza!"

Blumentritt wrci od telefonu i oznajmi, e caa hierarchia SS i SD - cznie z ambasadorem nazistowskim Otto Abetzem i takimi gronymi postaciami, jak Knochen,
Boemelburg, Kieffer i Goetz - zostaa aresztowana przez wybrane oddziay armii i maj
zosta straceni rano. Kluge nie chcia dzieli odpowiedzialnoci i owiadczy: Mj
drogi Stuelpnagel, musz prosi pana o wydanie rozkazu natychmiastowego uwolnienia oficerw SD. Najlepsz rzecz, jak pan moe zrobi, jest przebranie si w cywilne rzeczy i zaszycie si gdzie".
Bya ju prawie godzina 11.00. Kluge odprowadzi Stuelpnagla do drzwi zamku.
Musi pan jak najszybciej wraca do Parya i uwolni aresztowanych - powiedzia

20 LIPCA 1944

673

do niego. - Caa odpowiedzialno spada na pana". Wtedy Stuelpnagel oprzytomnia. Odezwa si: Nie moemy si ju wycofa, panie feldmarszaku. Nasze czyny
mwi za nas". Hofacker powiedzia: Chodzi o paski honor i o honor armii. Los
narodu jest w paskich rkach". Kluge odpar: Byoby tak, gdyby ta winia nie
ya". Ale nie, nie moe i nie zrobi nic. Nie moe zdradzi Fahneneid. Gdy dwaj
mczyni oficjalnie si poegnali, Kluge poradzi Stuelpnaglowi: Niech pan uwaa na siebie i wycofa si ze suby". Blumentritt, przeraony, e ta rada moe oznacza wyrok mierci dla Stuelpnagla, szepn do Klugego: Musimy mu pomc".
Gdy Kluge i Stuelpnagel zeszli po kamiennych schodach na podjazd, gdzie stay
samochody, Kluge ponownie poradzi wojskowemu gubernatorowi Francji ...przebra si w cywilne ubranie i znikn gdzie". Stuelpnagel zasalutowa dowdcy i
odjecha w noc. Nie podali sobie rk.
Kluge wszed po schodach do zamku, poszed do gabinetu i zredagowa tak to
depesz:
Do Fiihrera i Najwyszego Dowdcy Si Zbrojnych. Dziki asce Opatrznoci, niesawny
i morderczy zamach na paskie ycie, Mj Fuhrerze, nie uda si. W imieniu trzech rodzajw si zbrojnych powierzonych memu dowdztwu, przesyam panu moje gratulacje i zapewniam Pana, Mj Fuhrerze o naszej niezmiennej lojalnoci, niezalenej od wszystkiego,
co nas moe spotka.

Potem napisa rozkaz dnia dla armii:

Fiihrer yje! Wysiek wojenny w kraju i walki na froncie trwaj. Dla nas nie moe si
powtrzy rok 1918, ani te wemiemy przykadu z Woch! Niech yje Fiihrer!

Odda rozkaz adiutantowi do natychmiastowego rozesania i jeszcze przed pjciem spa poprosi telefonist o byskawiczne poczenie go z Ktrzynem. Rozmawia z Jodlem, donoszc mu o dziaaniach Stuelpnagla.
Okoo godziny 1.30 marszaek wlizn si zrcznie midzy chodne przecierada.
Gdyby wyty such, usyszaby w oddali narastajcy ryk dzia.
Wiadomo o zamachu na Hitlera dosza do Eisenhowera we Francji, podczas inspekcji frontu. O wicie 21 lipca Curtis goli si w swym namiocie po dugiej nocnej
pracy nad ocenami bitwy. Wspomina potem:
Jeden z adiutantw Eisenhowera nadbieg pomostem, gdy si goliem i powiedzia, e stary
chce mnie natychmiast widzie. Poznaem po jego zachowaniu, e co si dzieje i pospieszyem, z namydlon twarz, nie dbajc nawet o zaoenie koszuli. Eisenhower by w namiocie
operacyjnym i powiedzia do mnie: Zapal, Curtis! Wyglda to na rewolt u Szkopw. Co
to oznacza?" Wydawa si zaskoczony i zawsze si dziwiem, dlaczego. Przecie Dulles
wiedzia wszystko o tej sprawie i informowa nas. Odpowiedziaem: Sir, plotki na ten temat kr od co najmniej trzech tygodni". Potem przekazaem mu, co mi byo wiadome wiadomoci pochodzce gwnie od Dullesa - i rzek: To moe by dobre dla Cobry!"
Dorzuci jeszcze uwag, ktr zapamitaem i uznaem za wan. Ciekawe czy premier
o tym wie".

674

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

Churchill spdzi wieczr 20 lipca w kajucie oficerskiej brytyjskiego krownika

Enterprise", stojcego na kotwicy w pobliu play Arromanches. Cho nie jest jasne,
czy wiedzia, co si wydarzyo w tym czasie w Berlinie, Churchill wsta i wyrecytowa
jedn ze strofek pieni: Narody nie tak bogosawione jak ty, / musz i one obali
tyranw / podczas gdy ty bdziesz rozkwitaa wielka i wolna / ku postrachowi i zazdroci ich wszystkich".
Churchill z pewnoci wiedzia o zamachu rankiem 21 lipca, ale Eisenhower ani
Roosevelt nie wypowiadali si oficjalnie na temat nieudanej rewolty. Dopiero 23 lipca,
podczas wizytacji w bazie RAF w Normandii, Churchill powiedzia co publicznie
Potem, wedug New York Timesa, zwrci si z kwanym grymasem" do grupy 500
zgromadzonych wok niego wojskowych:
W Niemczech pojawiy si powane oznaki saboci. Maj tam wielkie zamieszanie. Naprzeciw was soi wrg, ktrego wadza centralna si kruszy. Nie udao im si zabi starego
[tu Churchill uy sowa pederasta" lub bkart", ale Times" przytacza sowo obuz"] ale widocznie jeszcze nie nadszed jego czas. Niemiecka machina zaczyna mocno nawala.
Pomylcie, co bycie czuli, gdyby w kraju bya rewolucja i strzelano by do ministrw...
Wielka Brytania jest dzi tak silna, jak nigdy dotd od tysica lat.

Pniej, Churchill przyzna, e myli si co do Schwarze Kapelle" - jedynego ruchu oporu w okupowanej Europie, ktry nie uzyska czynnego poparcia i zachty ze
strony aliantw. Prba zamachu stanu, cho nieudana, ucieszya" dowdztwo alianckie, oznaczaa bowiem pocztek koca nazistowskich rzdw mocnej rki w Niemczech i moga si tylko przysuy aliantom na polu walki psychologicznej, politycznej i militarnej. Byli jednak tacy, wrd nich Dulles, ktrzy w niepowodzeniu spisku
dostrzegali bd o nieobliczalnych skutkach. Wilhelm Hoegner, jeden z agentw Dullesa w Bawarii, ktry rozmawia z Dullesem i jego zastpc Gaevernitzem 21 lipca,
wspomina: Nigdy nie widziaem ich tak sponiewieranych. Zawsze mieli nadziej,
e nagy upadek Hitlera moe spowodowa zakoczenie wojny, zanim Sowieci wejd
do Berlina. A wtedy szybkie porozumienie pokojowe z demokratycznym rzdem Niemiec mogoby temu zapobiec. Teraz wszystko przepado; kontynuacja wojny da Rosjanom dostp do aby, do serca Europy. Polityka amerykaska poniosa straszn klsk".

Przeom
Powietrze wibrowao, ziemia dudnia, wiat zapeniy odgosy zapowiadajce jak
zmian. Normandia rozbrzmiewaa caonocnym oskotem czogw, odgosami ognia
zaporowego artylerii, hukiem pociskw modzierzowych. Sjki i wrony ze skrzekiem
przeskakiway z gazi na ga niepokojone przez oddziay przekradajce si na pozycje wyjciowe w zagajniku. Dwik menaki uderzajcej o saperk; trzask rakiety
wystrzeliwanej przez patrol wracajcy przed witem na swoj lini; pokasywania,
chrzknicia, pokrzykiwania w wietle poranka - wszystko to i tysice innych znakw zwiastowao bliski pocztek wielkiej bitwy.
Kluge wyczuwa, e w powietrzu wisi rozstrzygajca batalia. 21 lipca napisa do
Fiihrera:
Mog zameldowa, e front si trzyma... w rezultacie wspaniaej postawy onierzy i zdecydowania dowdcw... Jednak zblia si moment zaamania... Gdy nieprzyjaciel wydostanie
si na otwarty teren... planowe i skuteczne prowadzenie walki bdzie prawie niemoliwe.

Podpisa i zapiecztowa list i z powodu jego wanoci i tajnoci powierzy go gwardii pancernej, by powioza go do Ktrzyna.
Dokument nie mg dotrze do Hitlera w gorszym dla Klugego momencie. Himmler
ciga czonkw Schwarze Kapelle" - Canaris, Oster, Witzleben, Tresckow, Goerdeler,
Fellgiebel, Roenne, Hansen, Helldorf, Gehre, Schlabrendorff, Hofacker, Stuelpnagel, Falkenhausen byli ju w wizieniu lub ich aresztowanie byo kwesti czasu, a Hitler ju
wiedzia, e Kluge i Rommel maczali palce w spisku na jego ycie. Atmosfera w Filhrerhauptauartier bya cika od dzy czystki i dokonania aktu zemsty. Hitler wszdzie
widzia zdrajcw, zwaszcza w subach cznoci, wywiadu i zaopatrzenia; wszdzie
widzia powizania midzy niemieckimi winiami bkitnej krwi" i kosmopolityczn
arystokracj". Cho przed chwil mier zajrzaa mu w oczy, z wyjtkowym spokojem
przeczyta list od Klugego. Jego umys na moment zdominoway sprawy strategii militarnej. 23 lipca kaza przygotowa plany wycofania wojsk niemieckich z Francji i podjcia przez robotnikw Todta z Pas de Calais prac przy rekonstrukcji Linii Zygfryda, fortyfikacji na zachodniej granicy Niemiec. Ultra" natychmiast rozszyfrowaa ten rozkaz
i dostarczya go Montgomer/emu i Bradleyowi, ktrzy z satysfakcj odnotowali pierwsze oznaki kopotliwego pooenia Hitlera po 20 lipca.
Nieszczcia chodz stadami, a teraz wrcz osaczyy Hitlera. Turcja zerwaa stosunki z Niemcami. Grupa Armii Poudnie" tkwia w okreniu na Ukrainie. W Ru-

676

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

munii wybucha rewolucja, na ktr dugo si zanosio i Hitler straci rumuskie pola
naftowe. Bugaria zbuntowaa si w kilka godzin pniej. Bodyguard" wici pierwsze triumfy*. Fuhrer jednak mg przyzna si do kopotw, ale jeszcze nie dopuszcza myli o przegranej. Wyda dekret nakazujcy cakowit, natychmiastow i bezwzgldn mobilizacj wszystkich zasobw Wielkich Niemiec do obrony Rzeszy. Postanowi te zapewni sobie absolutn lojalno armii - na wszystkich frontach odczytano jego rozkaz mwicy, e kady, kto si wycofa, zostanie rozstrzelany. Na podszepty proponujce podjcie negocjacji z ktr ze stron, Hitler mia jedn odpowied:
Ktokolwiek omieli si mwi przy mnie o pokoju bez zwycistwa, straci gow,
niezalenie od tego, jakie stanowisko zajmuje".
Fuhrer da Niemcom wybr - zwycistwo lub mier na stosie, ktry on sam podpali. Wierzy bezgranicznie, e tylko on moe uratowa Rzesz, i jego zachowanie
nosio ju znamiona jawnego szalestwa. Guderian, nowy szef Sztabu Generalnego,
pisa potem:
...zawsze gboka nieufno (Hitlera) w stosunku do caego rodzaju ludzkiego w ogle, a do
oficerw i generaw sztabu generalnego w szczeglnoci, przerodzia si teraz w najgbsz
nienawi. Ubocznym skutkiem choroby, na jak cierpia, jest niezauwaalna destrukcja
zdolnoci osdu moralnego; w jego przypadku to, co byo surowoci, stao si okruciestwem, a skonno do blefowania przeksztacia si w zwyk nieuczciwo. Nikomu ju
nie wierzy. Obcowanie z nim, i tak trudne, stao si tortur, z miesica na miesic trudniejsz do zniesienia. Czsto traci kontrol nad sob i nie panowa nad jzykiem.

W decydujcym momencie wojny Hitler zdawa si wpada w obd. Fiasko zamachu paradoksalnie przysuyo si sprawie aliantw. Nie musieli ju nastawa na jego
ycie, cho zapewne zabicie go za pomoc, na przykad, celnego nalotu bombowego
mogo by cakiem atwe. Wiedzieli, e wrd nazistw zawsze moe si znale jeszcze wspanialszy wdz narodu. Jak powiedzia Churchill - pki Hitler pozostawa
u wadzy, alianci nie mogli przegra wojny.
Tylko Guderian zaj miejsce tych, na ktrych kiedy mona byo polega, e s
cakowicie oddani Fiirherowi. Wydarzenia 20 lipca i nastpnych dni powanie naruszyy niemieck struktur dowodzenia i jej morale zaczo pka. Cadogan wspomina, e 23 lipca wyrazi zgod na wysanie brytyjskiego agenta, pukownika X, do
Holandii, gdzie niemiecki dowdca, genera piechoty Hans Reinhard, powiedzia innemu brytyjskiemu oficerowi, e rozwaa moliwo poddania si. By to pierwszy
pozytywny krok ze strony wysokiego dowdztwa niemieckiego od czasu poddania
si Arnima w Tunezji w maju 1943.
Ale co z dowdcami i wojskami wci bronicymi frontu w Normandii? Czy si zaami, jak tego oczekiwali alianci? Walczyli bowiem nadal z ca nieustpliwoci i wol
zwycistwa. Zimmermann powiedzia po wojnie przesuchujcym go Amerykanom:
* W plnocno-wschodniej Rumunii w ostatniej dekadzie sierpnia wojska radzieckie rozgromiy niemiecko-rumusk Grup Armii Poudniowa Ukraina". W Rumunii 23 sierpnia doszo do usunicia rzdw marszaka
Antonescu i 24 sierpnia wypowiedziaa ona wojn Niemcom. Jeli idzie o Bugari, to 5 wrzenia wypowiedzia jej wojn ZSRR, 9 wrzenia z inspiracji Moskwy dokonano przewrotu, ktry u steru wadzy postawi jej
zwolennikw (przyp. T.R.).

PRZEOM

677

Zadziaa tu zadziwiajcy aspekt psychologiczny. Walki na froncie trway, jakby nic si nie
wydarzyo... Dlaczego tysice i dziesitki tysicy onierzy nie zoyy broni i nie zakoczyy wojny? Odpowied bya prosta. Dlatego e przy wysokim emocjonalnym napiciu zwizanym z bitw, przy zmczeniu fizycznym i psychicznym, w tym morderczym boju, jednostka bya tak bez reszty pochonita walk, zasad albo ty, albo ja", e adne wstrzsy
polityczne, niezalenie od ich siy, praktycznie nie docieray do jej wiadomoci. onierz w
boju nie naley do tego wiata. Nie potrafi zajmowa si sprawami wykraczajcymi poza
obrb jego zmaga, jego walki o ycie. Z drugiej strony nikt tak dobrze, jak onierz nie wie,
e wszelka prba zmiany [rzdu w Niemczech] moe da pocztek nowej nocy w. Bartomieja, nowej rzezi. Tote armia w milczeniu robia tylko to, co do niej naleao, cho z gorzkim przewiadczeniem, e zblia si nieunikniona katastrofa.

Po namyle Zimmermann doda jeszcze: W kadej chwili jednak bylimy gotowi

przysta na bezwarunkow kapitulacj". Ale kroki takie nie zostay poczynione i Niemcy z dzik rozpacz walczyli nadal.
Uwaga Klugego niezmiennie bya skupiona na froncie pod Caen. By przekonany,
e tam wanie uderzy Montgomery. Alianci dziki Ultrze" wiedzieli o tym i robili
wszystko, by t jego wiar podtrzyma. Staubwasser donosi o obecnoci bardzo silnej floty midzy Hawrem i Cap cTAntifer, o intensywnych lotach rozpoznawczych
midzy Le Treport i Ostend i o wyranym nasileniu dziaalnoci partyzanckiej atakach i aktach sabotau w Belgii i rejonach przygranicznych pnocnej Francji". Plan
Rosebud" dziaa. Niemcy ju zrozumieli, e aliancka prba jeszcze jednego desantu
ldowego jest mao prawdopodobna, ale Staubwasser ostrzega niemieckie dowdztwo, e powinno si liczy z desantem lotniczym na du skal". Gdzie? Wszystko
przemawiao za Caen.
Tymczasem na froncie w rejonie St. L Bradley przygotowywa si do spuszczenia ze smyczy Cobry". Planowan na 20 lipca ofensyw odoono ze wzgldu na
fataln pogod. Warunki atmosferyczne nie pozwoliy na zmasowane bombardowania, niezbdne do wyrbania przejcia w niemieckich liniach. Start Cobry" przesunito na 24 lipca, ale pogoda wymusia kolejn zmian terminu. Tego ranka szef
wojsk lotniczych, marszaek Trafford Leigh-Mallory, obecny na stanowisku dowodzenia Bradleya, uzna, e warunki atmosferyczne wci nie pozwalaj na precyzyjne bombardowanie, ktre pozwolioby unikn ostrzelania pozycji amerykaskich.
Zarzdzi odroczenie operacji, ale z powodu zakce cznoci rozkaz nie dotar na
czas do grup dowodzenia siami bombowymi i pierwsza fala nalotu ruszya nad
St. L. 300 bombowcw zrzucio 550 ton bomb i 135 ton bomb odamkowych. Cz
z nich spada na 30. amerykask dywizj piechoty. Zgino 35 ludzi i 131 zostao
rannych.
Start Cobry" by nieudany. Morale Amerykanw mocno ucierpiao, co gorsza,
Bradley obawia si, e wypadek ten zaalarmuje Niemcw i zaprzepaszczony zostanie element zaskoczenia, na ktry bardzo liczy. Nieprzyjaciel odpowiedzia silnym
ostrzaem artyleryjskim skierowanym na znajdujce si w tym rejonie trzy amerykaskie dywizje uderzeniowe. Kluge powiedzia do Haussera, dowdcy 7. armii na froncie amerykaskim: Bez wtpienia, ta aktywno lotnictwa zapowiada, e co si wieci.
Powinnimy oczekiwa gdzie silnego uderzenia nieprzyjaciela". Ale, co godne uwa-

678

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

gi, nadal spodziewa si jego na froncie brytyjskim i czyni przygotowania, by znale

si tam 25 lipca.
Poranek tego dnia by jasny. Genera Fritz Bayerlein, dowdca dywizji pancernej
Lehr" na froncie amerykaskim zauway, e cikie, skbione chmury zaczynaj
si rozsnuwa. Oprcz przypadkowego ognia z broni lekkiej, na froncie panowa spokj. Cisza trwaa mniej wicej do godziny 11.00, kiedy zwiadowcy zaczli mu donosi
o dwikach przypominajcych strojenie setek kontrabasw". Zbliaa si powietrzna armada Cobry" i w cigu dziesiciu minut rozptao si istne pieko.
Rejon ataku by niewielki: mniej wicej 7000 na 2500 jardw ziemi normandzkiej w
piercieniu wiosek Amigny-La Chapelle-Le Mesnil Eury. W cigu nastpnych dwch
godzin Amerykanie wystrzelili w ten rejon 140 000 pociskw artyleryjskich, a 1800
bombowcw zrzucio 3300 ton bomb. Po nich 380 rednich bombowcw zrzucio ponad 650 ton bomb odamkowych, wreszcie 550 myliwcw bombardujcych zrzucio
jeszcze 200 ton bomb i setki pojemnikw z napalmem. wiat stan w ogniu. W jednym z meldunkw czytamy:
Bombardowanie rejonu gwnej linii obrony (niemieckiej) oporu zamienio sielankowy pejza tych okolic w wulkaniczn pustyni ksiycow. W kilka godzin po nalocie proboszcz
wiejski z La Chapelle... wczy si po polach w przekonaniu, e znalaz si ju na tamtym
wiecie.

Polego 1000 onierzy niemieckich - jedna trzecia walczcych" dywizji Bayerleina; wybuchy porozryway i poprzewracay czogi tak, e tylko 12 byo zdolnych
do walki. Trzy stanowiska dowodzenia batalionw czogw Panzer Lehr" zostay
zmiecione. Przydzielony do dywizji puk strzelcw spadochronowych praktycznie
przesta istnie. Bayerlein wspomina, e ludzie powariowali ...i jak szalecy biegali w kko po otwartej przestrzeni, dopki nie dosigy ich odamki". On sam by
jednym z niewielu dowdcw dywizyjnych, ktrzy przeyli. Schronieni w starym
normandzkim zamku, o cianach grubych na 10 stp - wspomina - mielimy nieco
lepsz oson ni inni." Ale i tak ...ziemia si trzsa i strach byo wyjrze przez
okno, bo tam w tumanach kurzu, wysoko wystrzeliway w powietrze fontanny ziemi i gruzu".
A jednak mordercze bombardowanie i silne uderzenie wojsk ldowych w niewielkim stopniu zaledwie wyszczerbiy linie niemieckie. A wyom ten - jak tego samego
wieczoru stwierdzi Bradley - i tak kosztowa zbyt wiele". W czasie ataku powietrznego bombardier prowadzcy jedn z cikich formacji bombowych mia kopoty z namierzeniem celu i - le obliczywszy dane - zrzuci bomby, a wielka chmura kurzu
i pyu zasonia czerwone sygnay wasnej artylerii. Pozostae bombowce jego formacji zrzuciy adunki w lad za maszyn prowadzc i tym sposobem 35 cikich
i 42 rednich samolotw zasypao bombami 30. dywizj piechoty. W cigu dwch dni
nastpiy dwie takie pomyki - wasne bomby zabiy 11 i raniy 490 ludzi z puku
Old Hickory".
Wrd ofiar przypadkowego bombardowania by genera Lesley McNair, ktry
tego dnia wyszed na wysunite pozycje 30. dywizji piechoty, by obserwowa bombardowanie i natarcie. Dugo dyskutowano nad tym, czy McNair w ogle powinien

PRZEOM

679

by znale si we Francji. Genera by bowiem wan postaci planu Fortitude", na

ktrym Eisenhowerowi wci bardzo zaleao. Po mierci McNaira naczelny dowdca natychmiast zadepeszowa do Marshalla, a ten przysa na miejsce McNaira generaa Johna L. de Witta. Pani McNair dyskretnie poinformowano o mierci ma, a
generaa bez rozgosu pochowano w sadzie jaboniowym w pobliu gwnej kwatery
Bradleya. Ca spraw utajniono, korespondenci wojenni w ogle si nie dowiedzieli,
e wanie poleg najstarszy amerykaski genera, jaki kiedykolwiek zgin w akcji.
Cenzorzy wojskowi otrzymali rozkaz zapobieenia wszelkim przeciekom. LCS potrzebowaa nieco tylko czasu, by zatrze lady sprawy. 26 lipca Brutus" wysa tak
oto depesz do swego niemieckiego kontrolera:
Dowiedziaem si, e genera McNair (genera dowodzcy 1. Grup Armii Stanw Zjednoczonych - FUSAG) zosta zabity w Normadii. Pojecha tam w celu konsultacji z generaem
Montgomerym oraz inspekcji niemieckich umocnie nadbrzenych. Tu w FUSAG ta strata
uznana zostaa za bardzo powan. Uwaa si, e niezwocznie zostanie wyznaczony nastpca, ktry obejmie dowdztwo operacyjne nad armiami FUSAG.

Cobra" uderzya ponownie w mglisty poranek 26 lipca. Montgomery w tym czasie prbowa odwrci uwag wojsk pancernych Klugego. Modli si o zatrzymanie
ich na duej wok Caen. Jego modlitwa zostaa wysuchana. Cobra" zacza si od
ataku amerykaskich pancerniakw, wspieranych przez najsilniejszy artyleryjski ogie
zaporowy w dziejach wojen wiatowych. Przez dwa nastpne dni na caym froncie
wojska posuway si cal po calu, bez chwili wytchnienia.
onierze niemieccy bili si jak szatany, ale szczerba w ich liniach cigle si powikszaa i wreszcie, rankiem 28 lipca, nie wytrzymali. Pojedyncz kolumn, brudni,
zmordowani, zaczli si wycofywa, a zamaskowane gaziami jaboni pojazdy pancerne skieroway si na poudnie przez przyfrontowe, nadmorskie wioski zachodniej
czci Pwyspu Cherbourskiego. Niemieccy dowdcy postanowili utworzy now
lini frontu wzdu grzbietw grskich Normandii Szwajcarskiej u nasady pwyspu.
Tego ranka Amerykanie budzili si w oczekiwaniu kolejnego dnia krwawych zmaga. onierze 30. dywizji piechoty, ludzie tak ciko dowiadczeni przez wasne lotnictwo bombowe, ruszyli naprzd. Mina godzina, dwie, trzy, i nie byo oznak oporu. Wydawao si to niemoliwe, ale Niemcy gdzie odeszli; za ywopotowymi zasiekami nie byo nikogo. Linia niemiecka ju nie istniaa.
Tego dnia, nastpnego i jeszcze nastpnego Amerykanie wypeniali opuszczone
przez Niemcw tereny, najpierw cienk strug, ktra szybko przemienia si w oliwkowozielon fal cigajc cofajcych si Niemcw. Kluge nie by w stanie zatrzyma
tej powodzi. Meldowa, e front sta si eine Riesensauerei" - piekielnym baaganem.
Nie byo ju frontu, nie byo skrzyde, tylko morze wojsk. Pancerne jednostki Bradleya pruy naprzd, a samoloty alianckie atakoway czciej i gciej ni kiedykolwiek przedtem. Kluge dowodzi obdartymi resztkami armii, ktra niegdy panowaa
nad Europ. Przepady gdzie pedantyczne formacje, proporce bitewne, wypolerowane buty i wyprasowane szare mundury. 7 armia przypominaa teraz band obdartusw, a Hausser i jego sztab z trudem tylko uniknli pojmania. Jednak niemieckie
czogi, spadochroniarze i grenadierzy pancerni zdoali uj depczcym im po pitach
Amerykanom.

680

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

Dla Niemcw na Zachodzie by to dzie Sdu Ostatecznego. Hitler zmik, da

si przekona, e alianci nie zamierzaj wyldowa na wybrzeach Kanau i pozwoli Klugemu na cignicie do Normandii dywizji piechoty stacjonujcych w Pas de
Calais. Ale nie wszystkich. Cz miaa pozosta jako ochrona wyrzutni VI i na wypadek, gdyby alianci prbowali nowego desantu. Wraz z t decyzj Hitlera zakoczya ywot operacja Fortitude", ktra przejdzie do historii jako najwiksza operacja decepcyjna w dziejach wszystkich wojen. Hitler postanowi take, e OKW powinno zorganizowa stanowisko dowodzenia w Alzacji-Lotaryngii, skd zamierza
osobicie dowodzi walkami na Zachodzie. Klugemu bdzie mwi tylko tyle, ile
bdzie niezbdne do przeprowadzania najbliszych operacji. A to dlatego - wytumaczy - by wielkie strategiczne plany Rzeszy... nie zostay ujawnione sprzymierzonym mocarstwom, gdy ich szczegy dotr do Parya". Hitler wci podejrzewa, e w subach cznoci lub zaopatrzenia siedz sami zdrajcy. Cakowicie ignorowa istnienie Ultry". Czowiek, ktry mieni si najwikszym strategiem wojennym wszechczasw, da si wyprowadzi w pole za pomoc dwch podrcznikowych sztuczek wspczesnej wojny - nie doceni skutecznoci decepcji i kryptoanaizy.
Tymczasem w Normandii Brytyjczycy i Kanadyjczycy, niczym piciarze, ktrzy
dugo zmagali si w zwarciu, z now energi prbowali wyrwa si spod Caen. Amerykanie tymczasem posuwali si naprzd tak szybko, e czasami sam Bradley dowiadywa si, gdzie s jego czowki, z meldunkw rozpoznania lotniczego, donoszcego o wsiach zakwitajcych czerwieni, biel i bkitem trjkolorowych flag, co znaczyo, e nieprzyjaciel stamtd si wynis. Trzeba jednak byo pogodzi si z faktem,
e przeamanie nieprzyjacielskich linii nie oznacza jeszcze wyjcia na prost drog.
Bradley musia najpierw zdoby Avranches, miasto Jana Bez Nogi i siedemnastowiecznej rewolucji przeciw podatkowi solnemu.
O wicie 31 lipca oczy wszystkich - zarwno Niemcw, jak aliantw - byy zwrcone na to grskie, liczce 7000 mieszkacw miasteczko, malowniczo pooone naprzeciw Mont-St.-Michel, gdzie znajdowa si jedyny kamienny most nad szerokim
ujciem rzeki See. Jeli amerykaskie czogi miay szybko wkroczy do Bretanii i jeli
Niemcom nie wolno byo da czasu na przegrupowanie wojsk i utworzenie linii defensywnej wzdu rzeki, most naleao zdoby natychmiast. Tak si te stao. Czogi
4 dywizji pancernej zdobyy i zabezpieczyy Avranches i pognay dalej, drog wzdu
wybrzea, majc wci przed oczyma widok upiornego, zawieszonego we mgle stoka Mont-St.-Michel. Zbliyy si do drugiego wanego miasta - Pontaubault - z jego
starym, trzynastowiecznym mostem kamiennym nad drug rzek graniczn, nad Selune. Z pewnoci Niemcy wysadzili ju ten most? Nie wysadzili. Amerykaskie czogi
i piechota zdobyy Pontaubault 31 lipca. Amerykanie stali u bram Bretanii i centralnej
Francji.
Wyjcie z normandzkiej puapki chyba bardziej ucieszyo aliantw ni udany desant. Wreszcie alianckie wojska pancerne mogy ruszy dalej. Eisenhower meldowa
Marshallowi: Pary i Sekwana s w zasigu rki". Montgomery w licie do Bradleya,
oznajmia, e zniszczenie 7. armii i si pancernych na zachd od Sekwany przyspieszy koniec wojny". Pukownik Dickson, G2 Bradleya, pisa o armii niemieckiej, e
...walczy ona jedynie dziki dyscyplinie i posuszestwu rozkazom i e jest wtpliwe, czy niemieckie siy w Normandii zdoaj przetrwa jako machina wojskowa du-

PRZEtOM

681

ej ni cztery do omiu tygodni". Doda te, i ...w tej sytuacji, w cigu czterech do
omiu tygodni, wszystko si moe zmieni w morderczy wycig, ktrego met jest
pogrona w chaosie Trzecia Rzesza".
Hitlerowi musiao si wydawa, e na zegarze jego przeznaczenia za pi minut
wybije dwunasta. Jego armie byy w rozsypce. Rosjanie przeamali gwne linie obrony fisko-niemieckiej i Finlandia bya bliska zerwania przymierza z Niemcami. Dwadziecia pi spord trzydziestu trzech dywizji Grupy Armii rodek" znalazy si
w okreniu w rodkowej Rosji. Na froncie poudniowym Wehrmacht zosta zmuszony do wycofania si z Krymu. We Woszech armia niemiecka bya w powszechnym cho uporzdkowanym odwrocie ku ostatnim liniom obrony na pnocy. Front francuski by otwarty.
Mimo to Hitler wci nie chcia skorzysta z rady OKW, ktre nalegao na wycofanie armii w granice Niemiec i przeksztacenie kraju w atw do obrony twierdz. Uparcie trwa w przekonaniu, e Wielkie Przymierze jest kruch struktur, ktra zaamie
si przy pierwszej wikszej porace. Brytania - twierdzi - jest zmczona wojn i bdzie szukaa politycznego rozstrzygnicia, jeli tylko uda mu si utrzyma Francj,
jako baz dla rakiet, nowych odrzutowych Blitzbombers i rewelacyjnych odzi podwodnych napdzanych wod utlenion. Wycofanie si oznaczaoby pocztek koca
Niemiec. Zgodnie z tym wysa Klugemu nowe rozkazy. Front, przez ktry przelewao si teraz sto amerykaskich batalionw bojowych i tysice opancerzonych pojazdw, musi by odtworzony przez piechot, podczas gdy niemieckie oddziay pancerne przegrupuj si, by zada aliantom cios, jakiego dugo nie zapomn. Bya to powtrka operacji Liittich", ale tym razem zwycistwo taktyczne byo koniecznoci.
Potrzeba nam tylko - twierdzi Hitler - zej pogody i utu szczcia".
1 sierpnia Bradley zosta dowdc nowej jednostki, 12. Grupy Armii, a 3. armii
Pattona przeznaczono miejsce na skrzydle operacji Cobra". Patton, czsto osobicie
kierujc ruchem, zdoa przeprawi siedem dywizji przez dwupasmowy most w Pontaubault w cigu szeciu dni. Pogoda, od chwili ldowania na og pochmurna i deszczowa, nagle zmienia si w upaln i such - wymarzon pogod czogistw. Jedna
z dwch jednostek podlegych generaowi Johnowi S. Woodowi, 4. dywizja pancerna,
przebya w cigu jednego popoudnia 40 mil - szybciej ni synny rajd Rommla w 1940
roku - i dotara do stolicy Bretanii, Rennes, wczesnym wieczorem 1 sierpnia. Cho
Augustus Hare opisa kiedy Rennes jako najbardziej ponure, a przez to najbrzydsze" miasto Francji, kopuy Hotel de Ville" widziane w krwisto czerwonej mgiece
zachodzcego soca i pyle bombardowania w wykonaniu Thunderboltw i Bostonw, po irytujcej Bitwie o ywopoty", wydaway si onierzom najwikszymi
na wiecie drapaczami chmur. Euforia trwaa jednak krtko. Niemieccy grenadierzy pancerni wstrzymali pochd i Wood musia si cofn. Pozostawi miasto piechocie i zgodnie z otrzymanymi rozkazami zrobi kolejny rajd, tym razem na stare
miasto Vannes, nad Zatok de Morbihan, okoo 70 mil od Rennes. Jego czogi przetoczyy si przez falujce wrzosowiska Landes de Lanvaux i 5 sierpnia o godzinie
9.00 wieczorem wjechay do miasta. Dziki temu uderzeniu armia Pattona oddzielia Pwysep Bretoski - wraz z 70 tysicami onierzy niemieckich - od reszty Francji. Jeli wliczy w to garnizon na Wyspach Normandzkich, prawie 100 tysicy Niemcw byo teraz odcitych.

682

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

Wielk nagrod za kampani w Bretanii by port Brest, najlepszy punkt zaopatrzenia si alianckich wlewajcych si do Bretanii z Normandii. Patton bowiem skierowa
wprawdzie wiksz cz swej armii na wschd, ku Le Mans, ale na jego rozkaz genera Robert W. Grow, dowdca 6. amerykaskiej dywizji pancernej, ruszy na Brest.
Grow by zachwycony - kawalerzysta otrzyma kawaleryjskie zadanie". Niektrym
rozkaz ten wydawa si szalestwem. Do Brestu byo 200 mil, a na pwyspie roio si
od niemieckiego wojska. Na jaki opr mg natrafi Grow na wskich drogach? Czy
to rozsdne zostawi skrzyda i tyy nieosonite? Wszystko zaleao od bretoskich
mauisardw.
Od czerwcowej wpadki partyzanckich baz Samwest" i Dingson" Gubbins i Bruce
ze wszystkich si starali si odtworzy bretoskie podziemie. Wysali na pwysep
nowych Jedw", ktrych konspiracyjne imiona brzmiay: Horace", Hilary", Felix",
Giles", Gilbert", Francis", Gerald", Guy", Gavin". Odbudowano Dingson",
powstay take dwie mniejsze bazy - Grog" i Wash". Do 1 sierpnia dostarczono tam
prawie 200 ton broni i materiaw wybuchowych. Uzbrojono okoo 30 tysicy Bretoczykw, dalszych 50 tysicy miao granaty i penio rol kurierw i przewodnikw.
Francuscy spadochroniarze z SAS - Niebieski Batalion" - dziaali teraz w maych
grupach walcz-lub-gi" (do-or-die) wzdu dwch gwnych drg przecinajcych
pwysep. Chwilowo ca operacj w Bretanii dowodzi w polu Burgundczyk - Le
Manchot", Jednorki, czowiek tak nieuchwytny, e Niemcy wyznaczyli za jego gow nagrod miliona frankw. Le Manchot" straci w tej akcji 40 procent ludzi, w myl
bowiem zasady do-or-die" walczyli do ostatka, ale ci, ktrzy przeyli, stanowili si
do skuteczn, by - jak stwierdzi Eisenhower w specjalnym Rozkazie Dnia wyrniajcym operacje w Bretanii - roztoczy wok Niemcw straszn atmosfer zagroenia i nienawici, podkopujc zaufanie przywdcw i odwag onierzy".
W tym samym czasie, gdy Grow otrzyma rozkaz zdobycia Brestu, SFHQ drog
radiow przekazaa swe polecenia Jedom" i innym przywdcom bretoskich mauis. Po raz pierwszy mieli co chroni, a nie niszczy. Kazano im utrzyma wszystkie
mosty otwarte i w dobrym stanie, przej wszystkie odcinki drg przygotowane przez
Niemcw do wysadzenia i pousuwa z nich adunki wybuchowe, zamaskowa lub
pooznacza wszystkie stanowiska niemieckiej artylerii i broni przeciwpancernej.
Wszystkie drogi w kierunku Brestu miay by przejezdne, a przede wszystkim mauis
mieli zdoby, rozminowa i utrzyma wielki kamienny wiadukt w Morlaix. 2 sierpnia
100 francuskich bojownikw SAS zostao zrzuconych koo Morlaix i po krtkiej, lecz
ostrej walce zdobyli i utrzymali most. Niemcy w odpowiedzi wysali batalion 2. dywizji spadochronowej w celu odbicia i zniszczenia wiaduktu. Gdyby im si to udao,
zmierzajce w stron Brestu czogi Growa zostayby zatrzymane po niewaciwej stronie wwozu.
Oddzia Jedw" Giles" wyldowa w Bretanii 6 czerwca i dziaa w podziemiu
w okolicach szosy Rennes-Brest w Grach Czarnych (Montagnes Noires). Na haso
Le xeres est un vin d'Espagne" grupa Gilesa" miaa wyj z ukrycia i pomc onierzom SAS w utrzymaniu mostu w Morlaix. Bernard Knox, dowdca grupy Giles",
rozmieci 2000 mauisardw w krzakach i zarolach na zboczach wzgrz wzdu
drogi Rennes-Brest midzy Chateauneuf i Chateaulin. Ich zadaniem byo przejcie
jednostek 2. dywizji spadochronowej zmierzajcych w stron Morlaix. Przed witem
mauis rozrzucili setki min, przypominajcych wygldem mae czarne bobki owiec

PRZEOM

683

z wzgrz Finistere lub due brunatne placki krowiego ajna i eksplodujcych, gdy
najeda na nie jaki pojazd. Ludzie z oddziau Giles", rozstawiwszy dziako przeciwczogowe, lekki karabin maszynowy i ludzi z granatami, czekali.
3 sierpnia okoo godziny 10.00 wypatrzyli batalion - okoo tysica niemieckich
komandosw, nadcigajcych drog z Chateaulin do Pleyben, licznego miasta nad
kanaem Brest-Nantes. Cz grup atakujcych Gilesa" przesuna si nieco bardziej
na zachd. I gdy nadeszli Niemcy, wlokcy si z trudem za wolno jadcymi samochodami i dziaami, ludzie Gilesa" otworzyli ogie. Wielu spadochroniarzy pado
w pierwszych minutach, gdy ciarwki i transportery zapaliy si w wyniku wybuchw min i pociskw z dziaka przeciwczogowego i broni maszynowej. W popochu
niemieccy spadochroniarze rozpierzchli si w terenie, a wtedy mauisardzi urzdzili
sobie, jak to nazywali, polowanie na szkopw". Zabili okoo 30 spadochroniarzy,
okoo 20 ranili, a dalszych 30 wzili do niewoli. Rannych dobili na miejscu, a zapanych doprowadzili przed oblicze Knoxa na przesuchanie. Gdy reszta batalionu niemieckiego wycofaa si do Chateaulin i ssiednich wiosek, jecw take rozstrzelano.
Knox wyjania to potem w raporcie dla SFHQ:
Wszyscy oni byli z 2. dywizji spadochronowej i wszyscy byli kompletnie zhitleryzowani.
Przyznawali si do popenionych okropiestw, nie chcieli uwierzy, e Amerykanie zajli
Rennes, nie podejmowali dyskusji na temat reimu hitlerowskiego, nie chcieli te wyjania, skd mieli przy sobie francusk biuteri, pienidze i dowody osobiste. Wszyscy byli
bardzo modzi (jeden z najgorszych mia zaledwie 17 lat) i wszyscy zostali nastpnie rozstrzelani przez FFI. Nawet gdybymy prbowali powstrzyma t egzekucj, bylibymy bezsilni - ci ludzie z marszu palili farmy i ich mieszkacw - mczyzn, kobiety i dzieci.

Niemieckie prby odbicia Morlaix zawiody i tego samego dnia, 3 sierpnia, Giles"
i inne oddziay si specjalnych w Bretanii usyszay dugo wyczekiwane wezwanie do

broni: Le chapeau de Napoleon, est-il toujour a Perros-Guirec? Genera Koenig podszed

w Londynie do mikrofonu i oznajmi:

Francuzi w Bretanii! Nadesza godzina wyzwolenia! Rzd Tymczasowy Republiki Francuskiej wzywa do narodowego powstania! Francuzi w Bretanii, robotnicy, chopi, urzdnicy,
funkcjonariusze! Nadesza pora bycie z broni lub bez broni wzili udzia w ostatniej batalii... Francuzi w Bretanii! Caa Francja was pozdrawia! Caa Francja pjdzie za wami w narodowym powstaniu!

To byy wielkie i niemiertelne sowa, nie syszano takich we Francji od czasw

Wielkiej Rewolucji. Po wystpieniu Koeniga rozlegy si dwiki Marsylianki, a zaraz
potem - jako sygna specjalny dla oddziaw SAS - rytmiczne dwiki muzycznego

hasa Lilliburlero.

Jak ich partyzanccy przodkowie, Szuani i Kompanioni Jehu, niemal wszyscy Bretoczycy powstali tego dnia, a gdy Jedowie" i ludzie z Niebieskiego Batalionu"
wydali dobrze znany rozkaz: Formez-vous vos bataillons! - miasta i wsie rozkwity trjkolorowymi flagami. Niemcy cofali si i wieczorem 6 sierpnia kolumny pancerne Growa byy w Brecie. Port broni sie jeszcze przez miesic, ale ruchy wojsk ustay. Natomiast bretoskich mauisardw ogarno szalestwo zabijania, poza wszelk kon-

684

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

trol cigali pojedynczych Niemcw lub ich mae grupy, a kolaborantw mordowali,
w radoci wyzwolenia", jak to potem nazwano.
W kilka dni pniej genera de Gaulle nada za porednictwem BBC rozkaz rozpoczcia powstania w caej Francji, mwic, e jest prostym i witym obowizkiem
kadego Francuza wzi udzia w najwikszym wojennym wysiku kraju". Francuzi! - woa de Gaulle. - Wybia godzina wyzwolenia! Przyczcie si do Francuskich
Wojsk Wewntrznych! Wypeniajcie polecenia ich dowdcw! Powstanie narodowe
stanie si wstpem do wyzwolenia! Fmnais! Uheure de la liberation sonne!" Audycja
koczya si chralno-orkiestralnym wykonaniem Marsylianki.
Na ten rozkaz francuski kocio eksplodowa, rewolucja rozpocza si w Paryu,
a wkrtce pi armii niemieckich na terenie Francji znalazo si w rnym stopniu
oblenia. Byo to powstanie podobne do Komuny 1871. Uczestniczyli wszyscy - nauczyciel, pracownik poczty, dziaacz zwizkowy, ksidz, uczony, pisarz, sklepikarz,
burmistrz, policjant, architekt, ukadacz kabli, arystokrata, wczga, pracownik winnicy, pakowacz jaj, komunista, pracownik stacji benzynowej, emerytowany oficer,
urzdnik wydajcy kartki ywnociowe, drukarz - wszyscy byli zaangaowani w czsto przypadkowe, ale zawsze pomysowe akcje wsplnego oporu, systematycznego
sabotau i partyzantki. Pocigi z amunicj zmierzajce do Lyonu - to klasyczny przykad - docieray do Hamburga. Zamki nie chciay si otwiera, opadaa woda w kanaach, drogowcy spychali kamienie brukowe na trasy przejazdu czogw, pocigi si
spniay, semafory si zacinay, mosty byy zatarasowane, cukier dostawa si do
benzyny, pocigi z zaopatrzeniem nieprawidowo zestawiano, tak e wagony przeznaczone dla Metzu docieray do Marsylii, budki telefoniczne zmieniy si w pltanin drutw, niemieckie listy adresowane do Parya docieray do Turynu, supy przewracay si z powodu mrozu", krowy spaceroway przed ambulansami.
W celu przeksztacenia wdrownych grup partyzanckich w przyboczn gwardi
dla czowek Pattona, Gubbins i Bruce zaczli rozbudowywa sie Jedburghw"
wzdu Loary od Nantes do Montargis i pomienie powstania przeskoczyy z Loire
Inferieure do Anjou, Turenii, Sologne, prowincji orleaskich. Grupa George", dowodzona przez Cyra" z OSS, wdrujca z Bretanii, ukryta pod setkami odwszonych
kur w tyle charczcego starego Renault, przybya do lasw wok Ancenis. Setki pnagich obdartusw, nioscych strzelby 22 mm, dubeltwki i piki zrobione z noy do
siana, ruszyy hurmem do stanowiska dowodzenia i zostay skierowane do pilnowania przepraw przez Loar przed Niemcami usiujcymi zaatakowa Pattona od skrzyda. Oddzia Dickens" wyldowa na poudniowym brzegu Loary, w prowincji o tej
samej nazwie; Harold" dotar do Deux-Sevres; an" do Vienne; Andy" do Haute
Creuse; Hugh" i Hamish" do Indre midzy Creuse i Cher; Isaac", Harry"
i Verveine", Haft 105" i Gain" wyldoway na pnoc od Loary; Canelle" i Gingembre" znalazy si przy mocie w pobliu jej rde.
William Colby z oddziau Bruce" i jego dwaj francuscy towarzysze wyldowali
na ulicach Montargis, miasta pooonego na poudnie od Parya, na rozkaz Hitlera
zamienionego w twierdz. Mia przyczy si do siatki SOE Donkeyman" dowodzonej przez Rogera Bardet, najbardziej notorycznego podwjnego agenta we Francji
- jego ponura sprawa po trzydziestu latach kazaa przyszemu szefowi CIA zastanawia si, czy przypadkiem nie by on swego rodzaju zastawem w grze radiowej. Eskadra DC-3 dostarczya kapitana Roya Farrana i dwadziecia uzbrojonych jeepw naje-

PRZEOM

685

onych broni maszynow na ldowisko w pobliu Rennes, skd oddzia wyruszy

wielkim ukiem przez Francj, a do Wogezw, po koleinach gsienic uciekajcych
Niemcw, an Fenwick, w cywilu karykaturzysta Puncha", wyldowa w rejonie
midzy Loar a Sekwan, by strzela w ogony konwojw niemieckich - w tej operacji
Fenwick poleg, a dziesiciu z jego ludzi zostao pojmanych i straconych przez rozwcieczonego Kieffera. Za ten akt okruciestwa sam Kieffer zapaci potem gow.
Kulminacj powstania byo wyzwolenie samego Parya przez ruch oporu, a w caej
Francji wielu Niemcw podzielio los generaa Botho H. Elstera, penicego obowizki dowdcy jednej z trzech kolumn 1. armii niemieckiej wycofujcej si z rejonu Biskajw. Kolumna rozcigaa si na przestrzeni prawie 30 mil midzy Poitiers a Chateauroux: 750 oficerw, 18 850 onierzy, 10 kobiet, 400 samochodw, 500 ciarwek, 1000
wozw konnych. Nkany przez maquisardw z oddziau Jedw" - Hugh", Elster
zbliy si do dowdztwa amerykaskiego i w imi humanitaryzmu baga o pozwolenie poddania si regularnemu wojsku, a nie partyzantom. Amerykanie zgodzili si
wzi go do niewoli. Otrzymany przez najwysze dowdztwo alianckie raport na
temat akcji ruchu oporu w cigu sierpnia stwierdza: Dziaalno ruchu oporu w omawianym okresie doprowadzia do wyzwolenia duej czci Francji". Bardziej ponurym tonem w raporcie odnotowano: Sukcesy FFI osignite zostay nie bez powanych strat, ale prawie w kadym przypadku byy one znacznie mniejsze ni poniesione przez nieprzyjaciela. Jak przypuszczano... znaczenie ruchu oporu jako czynnika strategicznego byo decydujce dla przebiegu operacji militarnych podejmowanych na terenie Francji". W nagrod Eisenhower pozwoli maquisardom ozdabia swe
pojazdy biaymi gwiazdami.
W Bretanii gwna batalia przysonia nieco fakt, e poza masowymi ruchami wojsk
ldowych, powietrznych i morskich, najwiksza tajna operacja w dziejach zdoaa
odwrci uwag wojsk niemieckich, dokuczy im i odci od reszty Francji siy, ktre
mogyby zmieni przebieg bitwy o Normandi. Ale Eisenhower w specjalnej odezwie
do Bretoczykw i oddziaw si specjalnych uzna ich zasugi. Niebieski Batalion",
Jedowie" i ich Groupes Mobiles d'Attaque" - jak nazywano pnagich i bosych patriotw bretoskich - zwizali siy onierzy niemieckich w krwawej, niekoczcej si
wojnie z cieniami. Potem, gdy doszo do przeamania frontu i czogi Growa i Wooda
wkroczyy na pwysep szybciej ni podajca za nimi piechota, mauisardzi utrzymali przejezdno drg i mostw, chronili skrzyda Amerykanw, penili rol przewodnikw i przejmowali nadzr nad jecami - te wszystkie zadania wymagayby
zaangaowania dziesitek tysicy ludzi Pattona i opniyby marsz jego czowek.
Ponadto mauisardzi uformowali si w bataliony piechoty i pomogli najpierw okry, a potem zniszczy Niemcw zadekowanych w portach.
Po wyzwoleniu pwyspu przybyli gaullistowscy biurokraci z misj utworzenia
pierwszych Etat Major na ziemi francuskiej. Bya to tak zwana Mission Aloes" - gorzka
rolina - majca za zadanie przejcie zwierzchnictwa nad Bretani od Le Manchot" Jednorkiego". Pierwsza grupa zostaa zrzucona w rejon dziaania oddziau Jedw"
- Frederick" (jeden z jej czonkw, oficer nazywany pniej jednym z ojcw nowoczesnej Europy", w ostatniej chwili odmwi skoku) 4 sierpnia, tu za plecami czogw Growa. Kilka dni pniej, nad Landes de Lanvaux na pnoc od Vannes pojawio
si dziesi Halifaxw holujcych szybowce Waco. Szybowce odczepiy si i ze wistem zelizgny si nad rejon dziaania Fredericka" (zachowanie ostronoci wci

686

OD NORMANDII DO NEMES1S, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

byo konieczne, gdy po przejciu czogw amerykaskich, pojedyncze grupy Niemcw nadal prowadziy walk na tyach). Szybowce przywiozy opancerzone jeepy
radiostacje, maszyny do pisania, powielacze, cisz bro, skadane biurka - cae wyposaenie dla Etat Major du Commandement Superieur du Goiwernement Provisional
de la Republiue Frangaise. Ludzie z organizacji Suba Francji" zgosili si po klucze
Ustanowiono nowe rzdy i tajna kampania w Bretanii wspierajca operacj Neptun"
dobiega koca.
Ludzie z Etat Major niezbyt dowierzali nieugitemu Le Manchot" i jego partyzantom. W ogle gaullici nie ufali Jedom" i innym grupom specjalnym. Le Manchot" poprowadzi co prawda swj Niebieski Batalion" przez Champs Elysees
w dniu zwycistwa, ale to byo wszystko. Francja o nim zapomniaa, czcz jego pami tylko Bretoczycy. Ci dzielni ludzie nie zapomnieli take o Jedach". Gdy Knox
i ludzie z oddziau Giles" adowali na swego jeepa pociel, blaszanki z benzyn,
radiostacj, bro i zapasy i i szykowali si do odjazdu po cichu spod swego schronu
w Plessis, do wozu podszed Lega, bretoski asystent Knoxa z ramienia FFI i ludzie
z komunistycznych Groupes Mobiles d'Attaque". Uformowali si w czworobok wok
jeepa i nierwno jak wszyscy partyzanci na wiecie sprezentowali bro. Potem wystpi naprzd Lega i zapominajc zupenie, e Knox jest Amerykaninem, wygosi krtkie przemwienie:
aujemy, e nie mona byo zrobi wicej i lepiej. Przeszkadza nam brak sprztu, baaganiarstwo i pewna doza rywalizacji politycznej. Mimo to z wielk radoci witalimy (was
jako) pierwszych spadochroniarzy i staralimy si w miar naszych moliwoci pomc w polowaniu na wsplnego wroga, Szkopw. Nigdy nie zdoamy odpowiednio si wam odwdziczy za to, co dla nas zrobilicie, i za wyzwolenie naszego kraju. Co wicej, gboko aujemy, e pewne poaowania godne incydenty kad si cieniem na tych szczliwych dniach.
Na pewno zostan one zaagodzone w niedalekiej przyszoci. Jest to naszym najgbszym
yczeniem, yczeniem Francuzw z resistance, waszych towarzyszy z dni minionych i przyszych.
Jego Wysokoci Krlowi Wielkiej Brytanii, panu, Sir, i paskim dzielnym bojownikom, ktrzy byli naszymi wybawcami i towarzyszami, ja i moi francuscy koledzy z resistance skadamy nasze najszczersze podzikowania i yczenia szczcia i powodzenia dla waszego kraju - ktry uwaamy, po trosze, za nasz wasny.

Gtterdammerung zmierzch bogw

2 sierpnia 1944 roku maszyna Turinga (dziaao ich ju kilka) w baraku 3 w Bletchley
odebraa sygna, ktry mia si sta najwiksz rewelacj w zakresie kryptoanalizy
w czasie kampanii francuskiej. By to rozkaz Ftihrera dla Klugego do rozpoczcia akcji Luttich" w Mortain, uroczym miasteczku nad rzek Cance wrd -wzgrz dolnej
Normandii. Gdy picioznakowe grupy cyfr zostay najpierw przeoone na niemiecki, a potem przetumaczone na angielski, zaczy przybiera ksztat zda. Rozstrzygnicie w bitwie o Francj zaley od powodzenia (Liittich)... Dowdca grupy Zachd ma jedyn i niepowtarzaln szans wejcia na odsonite terytorium nieprzyjaciela i tym samym cakowicie zmieni sytuacj". Wspierane przez wszystkie samoloty, jakie zdoaa zgromadzi Luftwaffe - 300 maszyn - gwne siy omiu dywizji pancernych miay uderzy przez Mortain i odbi Avranches, odcinajc tym samym armi
Pattona od reszty wojsk amerykaskich. Natarcie pancerne miay wspiera dywizje
piechoty i prognozy byy pomylne; na drodze operacji Luttich" stay: jedna dywizja
pancerna i jedna piechoty. Godzin H" wyznaczono na pnoc 6 sierpnia.
Raport Ultry" w tej sprawie dotar do gwnej kwatery MI-6 mniej wicej w tym
samym czasie, gdy Kluge otrzyma rozkazy Hitlera na swym wysunitym stanowisku dowodzenia koo Alencon. Zajmowa dwa pene arkusze formatu A4 i Winterbotham natychmiast zda sobie spraw z jego wagi. Woy raport do czerwonej skrzanej skrytki pocztowej Churchilla na Downing Street 10, a kopi wysa teleksem do
kwatery Eisenhowera do Southwick Park. Czy jest moliwe, e Hitler blefuje? Winterbotham przypomnia sobie potem, e telefonowa do baraku 3, bo chcia upewni
si, e oryginalna wersja niemiecka ma cechy charakterystycznego dla Hitlera stylu
i jzyka. Powiedziano mu, e co do tego nie ma adnych wtpliwoci i e rozkaz nadano
z kwatery gwnej Hitlera". Winterbotham zadzwoni do Teddera i powiedzia, e jest
to informacja tak prawdziwa jak zoto pierwszej prby".
W tej sytuacji, naczelny dowdca zdecydowa si polecie natychmiast do stanowiska dowodzenia Bradleya. Chcia by na miejscu, gdy zacznie si uderzenie.
Kluge, ktry by co najmniej doskonaym generaem, natychmiast dostrzeg zagroenia dla Luttich" i ostrzeg kwater gwn: ... jeli akcja nie powiedzie si od pierwszego uderzenia, nasze siy bd naraone na cakowite odcicie od zachodu". Powiedzia, e aby skoncentrowa odpowiednie siy pancerne w Mortain, musiaby wycofa dywizje pancerne z frontu pod Caen, co natychmiast wykorzystaliby Brytyjczycy.
Ultra" rozszyfrowaa t depesz do Hitlera 3 sierpnia, a potem alianccy dowdcy
mieli okazj ledzi dyskusj, jaka si na ten temat wywizaa. Winterbotham wspo-

688

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

min: Bylimy ciekawi, czyje racje zwyci, Hitlera czy Klugego? Ja stawiaem na
Hitlera. Jeszcze raz mia okazj, by pokaza swym podupadym na duchu armiom, e
wci jest geniuszem i oywi swj mit wielkiego wodza... Fuhrer nie kaza nam dugo czeka na wynik gry".
Odpowiedzia, e naley podj ryzyko, oznajmiajc, e da Klugemu 140 nowych
czogw i okoo 60 pojazdw pancernych, tak by ilo wszystkich opancerzonych pojazdw bojowych w dyspozycji Klugego wyniosa okoo 400 sztuk. Dla dwch dywizji amerykaskich by to ciki orzech do zgryzienia. Kluge jednak nadal protestowa.
W ostatnim meldunku do kwatery gwnej, jak wspomina Winterbotham:
Kluge kad na szal ca swoj karier, prbujc nie dopuci do tej akcji. W ostatniej depeszy nie uderza pici, lecz wyranie stwierdza, e uderzenie moe skoczy si tylko
katastrof... jego meldunki tchny poczuciem beznadziei. Musia zdawa sobie spraw, e
ta akcja oznacza dla niego koniec kariery.

Fuhrer nie skomentowa depeszy Klugego. Po prostu rozkaza kontynuowa Luttich", o czym alianci dowiedzieli si w cigu godziny. W tym momencie uruchomili
drugi element wywiadu, majcy udaremni operacj Littich" i zarazem zniszczy
niemieck armi na Zachodzie. George", agent zaplecza w Cherbourgu, i Mr. Desire", jego agent pomocniczy w Avranches, otrzymali polecenie przekazania informacji
o stanie mostw na drodze oddziaw Luttich" podajcych do Avranches. Dziki
Ultrze" Montgomery i Bradley znali wszystkie szczegy Luttich", a dziki pytaniom zadawanym przez Niemcw agentom zaplecza zorientowali si nawet w rozkadzie czasowym uderzenia.
Genera Leland S. Hobbs, dowdca 30. dywizji piechoty, przej odpowiedzialno
nad rejonem Mortain 6 sierpnia o godzinie 20.00, cztery godziny przed godzin H"
operacji Luttich". Ten pidziesicioczteroletni oficer wiedzia bardzo niewiele o dyspozycji podlegych mu onierzy, a take - na przykad - nie mia pojcia o pozycjach
nieprzyjaciela. Jego dywizja bya skrajnie wyczerpana po dugim marszu, a przeja
pozycje praktycznie nie przygotowane do decydujcej walki obronnej. Umocnienia
i system cznoci byy sabe, przede wszystkim za 30. dywizja nie zostaa uprzedzona, e w jej pasie dziaania szykuje si dua ofensywa. O tym wiedziao tylko wysze
dowdztwo alianckie. Do kwatery Hobbsa adna z tych informacji nie dotara.
Pierwszym posuniciem Hobbsa byo obsadzenie wzgrza 317, szczytu o wysokoci 1030 stp, grujcego nad Mortain i okolic. Przy dobrej pogodzie mona byo
stamtd dojrze lece niej na wybrzeu Avranches, w odlegoci 20 mil. Gdy 700
oficerw i onierzy okopywao si na pozycjach na wzgrzu, pewne znaki wskazyway na niezwyk aktywno Niemcw w rejonie: dziwne, krtkie meldunki radiowe, spora liczba samolotw, stada sposzonych wron, kawek i kuropatw unoszce si
nad lasem na wschd od Mortain, odlegy warkot czogw. Ludziom na wzgrzu 317
zdawao si, e widz latarki policji wojskowej kierujcej ruchem kolumn pancernych.
Mogli to by Amerykanie. Ale byli to Niemcy.
Nagle, bez przygotowania artyleryjskiego, ktre zaalarmowaoby obron, Niemcy
uderzyli. Czogi wiozce oddziay szturmowe SS wyoniy si z lasu, otoczyy wzgrze 317, wjechay do Mortain i zajy amerykaskie stanowisko dowodzenia w Hotel

GOTTERDAMMERUNG - ZMIERZCH BOGW

689

de la Croix Blanche". Potem pancerni wachlarzem przeszli lini obrony 30. dywizji,
jedno ich skrzydo zdobyo wiosk Le Mesnil Adelee nad rzek See, a drugie posuwao si w stron St. Hilaire nad Selune. O wicie Niemcy byli na 10 mili drogi Avranches-Pontaubault. W pewnym momencie niemieckie czogi dzielia zaledwie mila od
stanowiska dowodzenia Hobbsa w wiosce La Bazoge, a w innym miejscu 30. dywizji
grozio cakowite rozbicie. Hobbs meldowa potem: mierdzcy cebul Niemcy byli
o krok od sukcesu".
Jednak o wicie trzy czynniki zniweczyy szans na sukces operacji Luttich". Po
pierwsze - Niemcom nie udao si jednak opanowa wzgrza 317. Ze wzgrza mona
byo bowiem bezbdnie kierowa ogniem artyleryjskim, racym widoczne jak na
doni szyki wroga. Drugim sprzymierzecem aliantw bya poranna mga. Niemcy
myleli, e gsta - midzy wschodem soca a godzin 11.00 - mga osoni ich czogi
przed atakiem myliwcw bombardujcych. Mga jednak rozwiaa si za szybko i wystawia oddziay pancerne na zmasowany atak rakiet powietrze-ziemia wystrzeliwanych z Typhoonw; co najmniej dziesi dywizjonw bombowcw wystartowao tu
po godzinie 8.00, atakujc czogi usiujce przedziera si przez bocage (z franc. - teren
pokryty kpami lenymi) - ten sam typ trudnego terenu, w ktrym Niemcy tak czsto
wczeniej zatrzymywali Amerykanw na Pwyspie Cherbourskim.
Trzecim sprawc kopotw, ktre zawayy na losach operacji Luttich", byo dziwne zachowanie generaa Gerhardta hrabiego von Schwerina, dowcy 116. dywizji pancernej, tego samego oficera, ktry w roku 1939 w tajemnicy prbowa negocjowa
porozumienie z Menziesem, Cadoganem i Godfreyem w imieniu Canarisa i Becka
w Londynie. Ot jego dywizja, wyznaczona do udziau w natarciu, wcale si nie
pojawia. Genera wojsk pancernych Hans baron von Funck, dowodzcy operacj
Luttich", zacz jej szuka. Gdzie u diaba podziewa si Schwerin? Gdzie byli jego
pancerni? Schwerin nie przej si wcale gniewem Funcka. Wyjani, e nie mia zaufania do planu Luttich", a zatem nie uwaa za stosowne bra w niej udzia. Ale za
jego niefrasobliwym wyjanieniem kryo si co wicej. Zarwno Funck, jak i Kluge
wiedzieli, co to byo. Schwerin po prostu nie wierzy w zwycistwo. Zamieszany w spisek 20 lipca, nienawidzi reimu nazistowskiego, a jego apologety - Klugego - w szczeglnoci. Mogo go to kosztowa gow, ale nie zamierza straci swej dywizji w przegranej bitwie z dala od Niemiec. Chcia j zachowa w caoci i zdrowiu, zdoln do
obrony zagroonej ojczyzny.
Schwerina postawiono w stan oskarenia za jawn niesubordynacj i 7 sierpnia
o godzinie 16.00 po poudniu pozbawiono dowdztwa. Jego ludzie, bardzo do niego
przywizani, zaczli gono szemra. Jednak dopiero pniej, w Akwizgranie, rzeczywicie zbuntowali si przeciwko SS. Teraz jednak zrobili, co im kazano; przyczyli
si do natarcia. Ale czogi prowadzce kolumn zatrzymay si pod gradem amerykaskich pociskw artyleryjskich i rakiet RAF. Luftwaffe nie przedara si nad pole
bitwy, nie nadeszo te wsparcie, jakiego Kluge oczekiwa od 15. armii z Pas de Calais.
Tu przed pnoc 7 sierpnia 1. armia kanadyjska uderzya w skrzydo Klugego od
strony Caen. Potne formacje kanadyjskich czogw i transporterw opancerzonych
przebiy pierwsz lini obrony niemieckiej. By wyrba przeom w drugiej, tu po
godzinie 1.00 nad owietlone zielonymi rakietami cele nadleciao 1000 nocnych bombowcw RAF. Kanadyjczycy nasilili atak i o wicie, gdy Kluge rozmawia z Eberbachem, generaem dowodzcym oddziaami pancernymi, w jego gosie dwicza nie-

690

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

pokj. Nie spodziewalimy si, e to nadejdzie tak szybko - powiedzia - ale przypuszczam, e nie jest pan zaskoczony". Eberbach odpar: Nie, nie dziwi mnie to, tego
wanie oczekiwaem i z cikim sercem wypatrywaem nastpnego dnia".
Kluge odwoa Liittich", naraajc si na gniew Hitlera, ktry oczywicie obarczy go win za niepowodzenie ofensywy. Fiihrer uwaa Luttich" za uderzenie mistrzowskie, majce przywrci pozycj Niemcw we Francji. Owiadczy, e Kluge
le wybra kierunek i por natarcia. Uzna, e nie moe duej na nim polega, przej
osobiste dowdztwo nad bitw, kaza wznowi Luttich" i zoy owiadczenie: Najwiksza odwaga, determinacja i wyobrania musz doda skrzyde wszystkim szczeblom dowodzenia. Kady z nich i kady onierz musz uwierzy w zwycistwo".
Kluge by peen najgorszych przeczu, ale jak zwierzy si Eberbachowi ...rozkaz jest
rozkazem i trzeba go wypeni".
Eisenhower, Montgomery i Bradley ju wiedzieli o zmianie na stanowisku dowdczym niemieckich wojsk na Zachodzie, wiedzieli, e Hitler sam zamierza dowodzi
batali francusk. Dowdcy alianccy, podobnie jak Kluge, natychmiast zwrcili uwag na sabe punkty Niemcw. Pierwsze uderzenie Luttich" zrobio wyom w liniach
alianckich, ale utrzymanie zdobytych pozycji da czas siom Bradleya na przelizgnicie si ukiem obok ich poudniowego skrzyda, pancerne czowki Pattona mogyby
wwczas posun si w kierunku Le Mans i oskrzydli Niemcw od poudniowego
wschodu. Kanadyjczycy tymczasem mogliby od pnocy okry i zniszczy armie
niemieckie w Normandii. Alianccy dowdcy potrzebowali jednak 48 godzin, by przesun swoje oddziay na waciwe pozycje. Jak zatem zachci Niemcw do tak gbokiego wgryzienia si we front aliancki, by nie mogli si ju wycofa?
Bradley, byy nauczyciel, ktrego skromno i agodno skryway geniusz dowdczy, wymyli plan zyskania na czasie. Nazwano go Operacja taktyczna B".
Amerykanom z zasady nie podoba si brytyjski zwyczaj nadawania operacjom
specjalnym pompatycznych lub symbolicznych kryptonimw. Tak wic ostatnia
genialna decepcja w kampanii francuskiej nosia skromn i bezbarwn nazw, cho
bya arcydzieem wyobrani wojskowej, ostatni ilustracj jednej z gwnych zasad decepcji Wavella: udawaj odwrt, gdy planujesz atak. Jego celem byo zachcenie Niemcw do wznowienia Luttich" albo przynajmniej do opnienia odwrotu z Mortain. Aby to osign, plan zakada ujawnienie saboci naszych si
w tym rejonie".
Montgomery zaakceptowa Operacj taktyczn B", a Harris i Ingresoll z Wydziau Planw Specjalnych (Special Plans Branch), przy wsppracy R-Force Strangewaya
i XX-Committee, zostali upowanieni do jego realizacji. Do 9 sierpnia Harris i Strangeway opracowali scenariusz. Tekst przynty, ktr mia pokn wrg", brzmia
nastpujco:
...zwoka na Pwyspie Bretoskim jest dla nas wielce kopotliwa. Nasza armia si rozrasta
i wyczerpuje zapasy z pla. Wiemy, e nie moemy ruszy na wschd poza Sekwan, dopki
nie opanujemy portw na Pwyspie Bretoskim i wiele nas kosztowao dugotrwae zdobywanie Cherbourga. Ponadto dowdcy 4. i 6. dywizji pancernych w Lorient i Brecie od
czterech dni skar si, e nie maj ani piechoty, ani artylerii do opanowania portw, e
zagroone s ich dostawy, brakuje paliwa i amunicji, a sprzt jest w bardzo zym stanie.
Obaj dowdcy pilnie domagaj si piechoty, artylerii i dostaw.

GOTTERDAMMERUNG - ZMIERZCH BOGW

691

Uzbrojony w ten tekst chr podwjnych agentw, cznie z Georgem", Garbo"

i Brutusem", natychmiast zacz przekazywa swym kontrolerom szczegy na temat sytuacji Amerykanw. Potem donieli, e:
Wobec tego stanu rzeczy... genera Bradley podj decyzj. Dzielny genera Patton ma otrzyma rozkaz zvyjanienia sytuacji przez szybkie skierowanie odpowiednich si piechoty i artylerii na pwysep w celu opanowania twierdz St. Mao, Brestu i St. Nazaire. Te oddziay
bd w sile dwch lub trzech dywizji piechoty i jednej dywizji pancernej...

Krtko mwic, Niemcom dano do zrozumienia, e Bradley demontuje front koo

Mortain i gdyby uwierzyli, e trzy lub cztery dywizje zostay skierowane na pwysep Brest, mogli uwierzy take, e nie maj si czego obawia w Mortain.
Siy alianckie wymaszeroway w stron Bretanii, byo to jednak zaledwie 1200 ludzi z amerykaskich si specjalnych wywiczonych w decepcji i tak wyposaonych,
e mogli symulowa ruch znacznie wikszych oddziaw. Kompania C imitowaa ca
dywizj pancern; kompania A haasowaa, niczym dywizja piechoty. Operacja taktyczna Nan" udawaa marsz na zachd 2. dywizji piechoty. Taktyczna operacja Oboe"
sprawiaa wraenie 3. dywizji piechoty zmierzajcej w stron St. Nazaire. Na pojazdach wymalowano faszywe symbole jednostek, a onierze mieli na ramionach faszywe aty na uytek agentw zaplecza, o ktrych wiedziano, e nadawali z rejonw
Avranches, Brestu i Lorient. By to jeden wielki hollywoodzki efekt specjalny", a grupy specjalne zachowyway si jak statyci filmowi. Tymczasem prawdziwe dywizje
pod dowdztwem Bradleya po cichu zajmoway pozycje na poudniowej flance wojsk
Klugego, Kanadyjczycy dziaali od pnocy, a Patton pdzi w stron Le Mans.
Efekty Operacji taktycznej B" dla wroga mona oceni tylko na podstawie nastpujcych po sobie wydarze. Kluge, w obawie przed okreniem i klsk swych wojsk,
nie kwapi si do wznowienia Luttich", jednak wypeni rozkaz Hitlera i przesun
9., 10. i 12. dywizje pancerne SS z brytyjskiego sektora pod Caen w kierunku frontu
w Mortain. Inne oddziay niemieckie, wraz z jednostkami 9. dywizji pancernej, ktre
w kocu opuciy Bordeaux, kiedy przestay dziaa mistyfikacje Ironside", przesuway si do rejonu bezporednio graniczcego z Mortain. Hitler wyznaczy Eberbacha
do dowodzenia nowym natarciem i rozkaza, by wszystkie oddziay byy gotowe do
jego podjcia 11 sierpnia. Eberbach owiadczy, e jest to niemoliwe, ale Hitler nie
dopuci do dalszej zwoki i by uczyni zado nieustajcym probom Eberbacha
0 zwikszenie obsady, rozkaza czci 11. dywizji pancernej, utrzymywanej na wschodzie w celu przeciwstawienia si zagroeniom Vendetty" i aktualnym grobom
Anvil", wyruszy natychmiast w stron sektora Mortain. Jednak w kocu, w nocy
11 sierpnia, nawet Hitler dostrzeg kopotliwo pooenia wojsk niemieckich. Zawiesi wszystkie pozostae rozkazy i pozwoli rozpocz wycofywanie 7. armii z rejonu
Mortain. Bradley jednak mia ju swoje 48 godzin i piercie wok wojsk niemieckich zacisn si mocniej.
Wycofanie wysunitych oddziaw 7. armii przynioso ulg 30. dywizji piechoty
w Mortain i obrocom wzgrza 317. Z 700 ludzi, ktrzy obsadzili wzgrze przed niemieckim atakiem, zeszo tylko 300. Przez 6 dni i nocy paraliowali oni wszelkie ruchy
Niemcw w okolicy i u ich stp leao teraz ponad sto nieprzyjacielskich czogw
1 dzia samobienych. Byy to nieme pomniki ich nadzwyczajnego samozaparcia i bo-

692

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA I944

haterstwa. Bya to jedna z najwspanialszych akcji maych jednostek w czasie tej wojny. W sumie w Mortain pado lub zostao rannych ponad 3000 Amerykanw. Odparli
jednak natarcie niemieckie; okazao si, zreszt nie po raz pierwszy, e Hitler myli si
w swej pogardzie dla zdolnoci bojowych Amerykanw.
13 sierpnia byo oczywiste, e Operacja taktyczna B" powioda si. Tego bowiem
dnia senny koszmar Klugego o okreniu sta si rzeczywistoci. 5. armia pancerna
i 7. armia byy praktycznie okrone w tzw. przeczy Falaise, dorwnujcego Stalingradowi grobowcu niemieckiej potgi militarnej. To tu, wrd wzgrz i dolin otaczajcych niewielkie miasteczko, gdzie urodzi si Wilhelm Zdobywca, nastpi koniec
Grupy Armii B. Na obszarze rozcigajcym si od Falaise do Mortain osiem dywizji
niemieckich wraz z caym wyposaeniem w mniejszym lub wikszym stopniu wpado w kocio okrenia przez Amerykanw od poudnia i zachodu, a Brytyjczykw
i Kanadyjczykw od pnocy i pnocnego zachodu. Jak szczury w puapce. Tysicami nadlatyway myliwce bombardujce, robiy swoje, a aliancka piechota i czogi
nacieray ze wszystkich stron. rednie bombowce i ogie artyleryjski zwikszay tempo agonii Niemcw. By to wrzcy, krwawy kocio, ktry Niemcy nazwali potem der
Kessel von Falaise". Brytyjski onierz R.M. Wingfield napisa potem:
Zbliay si w moj stron setki ludzi. To byli Niemcy. Szli z Falaise. Nigdy nie chciabym
ponownie zobaczy takich ludzi. Nadchodzili, powczc nogami w pokrytych pyem szeregach... Byli cieniami przeszoci. Sylwetki pochylone od zmczenia, cho dwigali jedynie
swe podarte mundury i znuone, bezradne, zniszczone wojn ciaa.

Ocenia si, e pod Falaise pado okoo 10 tysicy Niemcw, a dalszych 50 tysicy
dostao si do niewoli. Oglne straty niemieckie do tego dnia zamykaj si liczb
300 tysicy ludzi plus 100 tysicy zamknitych, jak w puapce, w twierdzach nad Kanaem. Taka bya cena kampanii w Normandii.
14 sierpnia Kluge uda si na front, by zobaczy, czy zdoa przerwa aliancki piercie wok swych armii. Spdzi noc w kwaterze Dietricha w zamku Fontaine 1'Abbe
w pobliu Bernay. Potem, o wicie 15 sierpnia - dnia, ktry pozostawi historii jedn
z najwikszych tajemnic - wyruszy na spotkanie z dwoma swoimi dowdcami
w wiosce Necy. Mia spotka si z nimi w wiejskim kociele midzy godzin 10.00
a 11.00. By z nim jego syn, samochd cznoci, maa eskorta i kilku adiutantw. Fakt,
e zabra samochd cznoci i syna, wiadczyby, e celem wyprawy byo co wicej
ni zwyka narada z dowdcami.
Pogoda bya upalna i panoway idealne warunki do ataku powietrznego. Kluge
i jego grupa wkrtce dostali si pod ostrza i dwa z jego samochodw zostay zniszczone. Prbowali unikn ataku, jadc na przeaj, przez pola i lasy, ale koo Ammeville znw dopad ich Jabos. Samochd cznoci zosta trafiony i spon, gwny
operator poleg, jego pomocnicy za byli ranni. Uciekajc przed samolotami, Kluge,
wyczerpany, nie mg i dalej i zwali si do rowu, podczas gdy jego adiutant, porucznik Tangermann, znalaz rower i pojecha na miejsce spotkania. Gdy dotar do
kocioa w Necy, nikogo tam nie byo; umwieni dowdcy nie poczekali na przyjazd marszaka. Tangermann wrci po Klugego, ale tymczasem OKW, OB-West
i Grupa Armii B zostay ju zaalarmowane, e Kluge zagin. Hitler rozglda si za
nowym dowdc. Wybra marszaka Waltera Modela, a gdy cignito Modela do

GOTTERDAMMERUNG - ZMIERZCH BOGW

693

Gieroy na konferencj, Hitler mianowa Haussera tymczasowym dowdc Grupy

Armii B.
Kluge pojawi si w kwaterze Eberbacha dopiero o godzinie 10.00 wieczorem. Nie
byo go przez siedemnacie godzin i Hitler by przekonany, e prbowa on tego dnia
podda Montgomery'emu niemieckie armie na Zachodzie. Zarwno on, jak i Keitel
utrzymywali, e Kluge pozostawa w kontakcie radiowym z Brytyjczykami. Keitel
stwierdzi, e jego rozmowy radiowe byy przejmowane przez specjaln kompani
podsuchow utworzon, gdy Hitler nabra podejrze po krtkich zawieszeniach broni
podczas dokonywania wymiany pielgniarek w pocztkach lipca. Na konferencji OKW
31 sierpnia Hitler oznajmi: 15 sierpnia by najgorszym dniem w moim yciu". Jego
siy we Francji kruszyy si; armie francuskie i amerykaskie zaczy ldowa na Riwierze i jak stwierdzi Guderian: Hitler wpad w rozpacz... kiedy Kluge nie powrci... Wyobraa sobie, e marszaek nawiza kontakt z wrogiem". Takiej gabinetowej
burzy, jak Hitler, rozjuszony podejrzeniem zdrady Klugego, rozpta tego dnia, nie
widziano od sawetnego popoudnia 20 lipca.
Czy Kluge rzeczywicie prbowa si podda? Hitler sdzi, e tak. W czasie konferencji sztabowej 31 sierpnia oznajmi:
Marszaek Kluge planowa doprowadzi ca armi zachodni do kapitulacji i samemu przej
na stron wroga... Wydaje si, e plan ten nie powid si w wyniku ataku nieprzyjacielskiego myliwca bombardujcego. Odesa swego oficera sztabowego, podeszy patrole brytyjsko-amerykaskie, ale najwyraniej kontakt nie zosta nawizany... Mimo to Brytyjczycy
donosz o kontaktach z jakim generaem niemieckim.

Magazyn Time w raporcie ogoszonym 25 czerwca 1945 roku, a otrzymanym prawdopodobnie od Pattona, podaje nastpujc relacj z godzin nieobecnoci Klugego:
Droga do Auranches. Pewnego dnia w sierpniu ubiegego roku (Kluge) nagle opuci sw
kwater na froncie zachodnim... Z kilkoma ludmi z personelu uda si do pewnego miejsca
na pustej drodze w pobliu Auranches w pnocno-zachodniej Francji. Tam czeka, godzina
po godzinie, na grup oficerw 3. armii USA, z ktrymi by potajemnie umwiony w celu
omwienia warunkw kapitulacji. Nie pojawili si jednak. Obawiajc si, e bya to zasadzka, majca udowodni mu popenienie zdrady, Kluge powrci spiesznie do swej kwatery.

Korespondent wyjania, e ...W dniu spotkania naloty alianckie zablokoway

drog, ktr przedstawiciele 3. armii mieli jecha do Avranches. Gdy negocjatorzy
wreszcie dojechali, Klugego ju nie byo". Ta historia - i cay szereg podobnych opowieci w amerykaskiej (ale nie brytyjskiej) prasie zostay czciowo potwierdzone
przez Dullesa, ktry pisa pniej, e Kluge podj ...nieudan prb poddania si
armii Pattona gdzie na przeczy Falaise..."
Ani Sibert, G2 z 12. Grupy Armii, ani Strong G2 Eisenhowera, ani Guingand, szef
sztabu Montgomery'ego w najmniejszym stopniu nie potwierdzaj tej historyjki. Pewne
okolicznoci wskazuj jednak, e pomimo niepowodzenia spisku Schwarze Kapelle", niemieckie dowdztwo w pierwszych tygodniach sierpnia mylao o kapitulacji.
Dokument, odnaleziony w kartotekach OSS w Pastwowych Archiwach w Waszyngtonie w 1974 roku wyjawia, e niemiecki Sztab Generalny podj w tym okresie przy-

694

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

najmniej jedn powan prb poddania si. Dokument ten, przygotowany przez spe-

cjalny Committee on dissemination of Intelligence OSS i w ograniczonym stopniu rozpo-

wszechniony 11 sierpnia 1944 roku adresowany by do prezydenta, sekretarza stanu

i Poczonych (ale nie jednomylnych) Szefw Sztabw. Donosi on o zblieniu si do
OSS w Lizbonie Heinza Carla Webera, ktry, jak stwierdza raport, ...by odpowiedzialny za wszystkie niemieckie zakupy rodkw mineralnych w Lizbonie, jako przedstawiciel Reichswirtschaftsministerium (niemieckiego ministerstwa gospodarki)". Zgodnie z raportem, wstpne kontakty z Weberem zostay nawizane za porednictwem
...cakowicie pewnego czowieka" - albo barona Hoyningen-Huene, ambasadora Niemiec, albo jednego z jego zastpcw, gdy midzy ambasadami angielsk, amerykask i niemieck w Lizbonie istniay kontakty specjalnej natury. Weber, jak stwierdza raport, ...otrzyma telegram z gwnej kwatery wojsk niemieckich z prob o wybadanie, jak Stany Zjednoczone zareaguj na nastpujc propozycj: Niemcy poddadz si bezwarunkowo zachodnim aliantom i wypeni wszelkie dania przemysowe i terytorialne pod warunkiem, e natychmiastowe dziaania doprowadz do
okupacji Rzeszy i powstrzymania Sowietw". Dokument OSS stwierdza, e ...raport
ten zasuguje na uwag, ze wzgldu na wykorzystane kanay i niewtpliw szczero
autorw".
Istniaa zatem szansa na zakoczenie drugiej wojny wiatowej. Niemiecka armia
doznaa we Francji klski i najwyraniej chciaa zwrci si przeciwko nazistom w ten
sam sposb, jak zrobia to armia woska. Gdyby te wstpne kontakty zostay nawizane, czy nie mogyby zaoszczdzi pastwom zachodnim trudw drogi do Berlina,
Wiednia i Pragi. Dlaczego nie pozostawiono samym Niemcom zadania rozprawienia
si z nazistami? Ale jeli emisariusz w ogle dosta jak odpowied - cho nie ma na
to adnych dowodw - mogy to by tylko te nieszczsne sowa, ktre Canaris usysza wiele lat temu na pokadzie HMS Glasgow". Nie jestem upowaniony ani do
odrzucenia, ani do zaakceptowania innych warunkw ni bezwarunkowa kapitulacja". Wojna miaa si toczy jeszcze przez dziewi miesicy. Kontynent europejski
dozna w tym czasie o wiele wikszych zniszcze ni w cigu caych poprzednich
piciu lat.
Kluge nie by w stanie przeama elaznego piercienia, ktry zacisn si wok
jego armii w Falaise. 17 sierpnia wrci do Chateau de la Roche Guyon. Zgiek bitwy
dociera teraz z bliska, gdy amerykaskie kolumny pancerne przeprawiay si przez
Sekwan pod Mantes. Kluge jednak zdawa si nie dba wcale o bezpieczestwo wasne i swej kwatery. Zmartwia go depesza otrzymana z OKW. Brzmiaa ona: Naczelny dowdca na Zachodzie i naczelny dowdca Grupy Armii B, marszaek Kluge, zostaje przeniesiony do rezerwy. Jednoczenie feldmarszaek Model zostaje mianowany
naczelnym dowdc na Zachodzie i naczelnym dowdc Grupy Armii B". Chd
i zwizo tej depeszy byy obraliwe. Miao jeszcze nadej gorsze. Model, wysoki
nazista z monoklem, ktry odznaczy si podczas wielu dziaa odwrotowych na froncie rosyjskim, przyby do zamku jeszcze tego samego wieczora i po wymianie regulaminowych pozdrowie wrczy Klugemu list. Wzywa on feldmarszaka do natychmiastowego stawienia si w kwaterze gwnej Hitlera. Wiadomo, w jakim celu.
Na spotkanie nowego gwnodowodzcego przyby z St. Germain-en-Laye Blumentritt. Najpierw jednak poszed do gabinetu Klugego, aby si z nim poegna. Tam,
w pmroku, znalaz marszaka pochylonego nad rozoon na stole map. Kluge

GOTTERDAMMERUNG - ZMIERZCH BOGW

695

podnis gow, pozdrowi swego byego szefa sztabu, stukn owkiem w map
i powiedzia: Tu w Avranches zostaa pogrzebana moja wojskowa reputacja. Czy
pamita pan ksik napisan przez starszego Moltke, ktra ocalia honor jego przeciwnika Benedeka? Ja nie mam adnego Moltkego". Nawizywa do rycerskiej postawy Moltkego, bronicego reputacji generaa austriackiego Benedeka, pokonanego
w bitwie pod Sadow 3 lipca 1866 roku, podczas wojny siedmiotygodniowej. Blumentritt usiowa pocieszy zgnbionego marszaka, ale Kluge owiadczy: Jestem
skoczony". I tak byo. Hitler wiedzia, e Kluge by zamieszany w operacj Flash"
w marcu 1943 roku. Macza palce w zamachu z 20 lipca, straci Normandi, a teraz by
podejrzany o prby zawarcia rozejmu z aliantami na Zachodzie. Nabroi tyle, e postawienie go w stan oskarenia pod zarzutem zdrady stanu i prawie pewne stracenie
byo tylko kwesti czasu.
Blumentritt zapewni Klugego, e odpowiedzialno za klsk Liittich" nie moe
spa i nie spadnie na niego. Kluge jednak powtarza z rozpacz: Nie, nie! Jestem
skoczony".
Przygotowywa si do powrotu do Niemiec, gdy Model jeszcze tego samego wieczoru otrzyma rozkaz rozpoczcia wycofywania niemieckich wojsk z Francji. Bya to,
jak zauway potem sir John Wheeler-Bennett, kara boska dla niemieckiego Sztabu
Generalnego, tego instrumentu potgi niemieckiej, ktry dwukrotnie w cigu pwiecza uczyni z Rzeszy niemale hegemona wiata. Teraz za Niemcy stay u progu katastrofy. Proces upadku tego mocarstwa zacz si w tym samym dniu, gdy pod Siegessaule czonkowie Sztabu Generalnego skadali nowemu Fiihrerowi przysig. Skoczy si nieudan prb zamachu w Wilczym Szacu.
Tego wieczora Kluge usiad w swym gabinecie, by napisa list do Fiihrera. By to
zdumiewajcy list czowieka stojcego u progu mierci, czowieka, ktrego armie zostay zniszczone i ktrego wrogowie siedzieli w ssiednim pokoju. Moe nie miao to
ju znaczenia, ale Kluge usprawiedliwia siebie, swych oficerw i onierzy, e dopucili do klski Niemiec. Zrzuca win na niedostateczn ilo czogw, broni przeciwpancernej, zaopatrzenia i personelu, co byo bezporednim skutkiem machinacji planu Bodyguard". Pisa, e nie mg wycofa na czas dywizji pancernych z powodu
braku piechoty, co byo wynikiem mistyfikacji planu Fortitude". Do samego koca
nie tajc swych moralnych wtpliwoci, Kluge zakoczy list sowami:
Gdyby nowa bro, w ktrej pokada Pan tak nadziej, zwaszcza samoloty, nie przyniosa
sukcesu - wwczas, mj Fiihrerze, prosz zastanowi si nad zakoczeniem wojny. 'Nard
niemiecki cierpi tak niewypowiedzianie, e przyszed czas, by pooy kres tym okropnociom.
Niezmiennie budzi mj najwyszy podziw Paska wielko, Paska budujca postawa w tej
wojnie gigantw i Paska elazna wola. Jeli los okae si silniejszy ni Paska wola
i geniusz, to jest to dzieo Opatrznoci. Walczy Pan z honorem i nieustpliwie. Historia
o tym zawiadczy. Prosz zatem okaza niezbdn wielkoduszno, gdy przyjdzie czas zakoczenia zmaga, gdy stan si beznadziejne. egnam si z Panem, mj Fiihrerze, duchowo
stojc bliej Pana ni Pan sdzi, ze wiadomoci, e do koca wypeniem swj obowizek.

Tu przed witem 18 sierpnia, w dniu gdy Niemcy zaczli si wycofywa z Francji,

Kluge, jego adiutant i niewielka eskorta wyruszyli alej lipow z Chateau de La Ro-

696

OD NORMANDII DO NEMESIS, 6 CZERWCA-20 SIERPNIA 1944

che Guyon i skierowali si w stron Niemiec. Maa kolumna zatrzymaa si na krtko

w Foret de Compiegne, gdzie Kluge wysiad ze swego samochodu subowego, by
nieco rozprostowa nogi. Potem konwj ruszy dalej i skierowa si w stron pl bitewnych pierwszej wojny wiatowej. W pobliu Verdun Kluge kaza szoferowi zatrzyma si na posiek. Znajdowali sie midzy Clermont-en-Argonne i Dombasle. Kluge
rozpostar pod drzewami pled, poprosi swego adiutanta Tangermanna o papier i napisa list do brata. Wrczy go Tangermannowi, proszc o wysanie, potem powiedzia: Przygotujcie wszystko za jaki kwadrans, a potem pojedziemy dalej".
Kluge nie mia zamiaru jecha dalej. Okoo godziny 3.20 po poudniu 18 sierpnia
1944 roku marszaek von Kluge, czowiek, ktry prawie zdoby Moskw, a teraz popad w nieask za spraw garstki Amerykanw na wzgrzu nazwanym 317, czowiek, ktry przez kilka ulotnych sekund mia moliwo zakoczenia II wojnywiatowej, odebra sobie ycie. Rozgryz fiolk cyjanku potasu i zmar natychmiast.

Epilog
Samobjstwo marszaka von Kluge wyznaczyo, przynajmniej symbolicznie, koniec
operacji Neptun" i Fortitude", a moe i samej wojny. Tak przynajmniej zdawao si
wtedy dowdztwu alianckiemu. W biuletynie informacyjnym SHAEF z 23 sierpnia
1944 roku mona przeczyta: Dwa i p miesica cikich walk, ktrych kulminacj
bya rze Niemcw, wielka nawet jak na ich wybredny gust - przybliyy koniec wojny w Europie na wycignicie rki. Potga niemieckich armii na Zachodzie zostaa
skruszona, Pary znw naley do Francji, a wojska alianckie zmierzaj ku granicom
Rzeszy".
Na zwycistwo przyszo czeka jeszcze dziewi miesicy. Zwyciski Neptun",
zamiast przej chwalebnie do historii, y i ocieka krwi. Hitler zdoa zebra i odbudowa swe armie i droga do Berlina staa si wypraw dug i kosztown. Walk
sub specjalnych zastpia wojna konwencjonalna, Eisenhower przej dowdztwo
od Montgomery'ego, cricket zosta wyparty przez football. Decepcja zesza na drugi
plan. 29 wrzenia 1944 roku sowiecki Sztab Generalny formalnie zrezygnowa z udziau
w operacjach Bodyguard", co mona uzna za dat narodzin zimnej wojny. Gdzie
si rozpyn duch wsplnoty celw i wszechstronnej wsppracy mocarstw wiata.
Jeszcze niedawno zgodnie odgryway wielki spektakl pod tytuem Bodyguard", a teraz kade walczyo w imi odrbnych, najczciej sprzecznych interesw politycznych.
Odejcie od churchillowskich szataskich chwytw" i sztuczek kuglarskich" zaowocowao znacznym wzrostem liczby ofiar wojny. Podczas operacji Neptun", gdy
mistrzowie wojennych forteli czuwali nad bezpieczestwem walczcych, Amerykanie stracili 133 326 ludzi (w tym 34 133 polegych); Brytyjczycy i Kanadyjczycy dalszych 83 825 (16 138 polegych). W marszu na Niemcy suby specjalne miay ju
znacznie mniejszy udzia i sztuka prowadzenia wojny cierpiaa, a wraz z ni cierpiay
tysice onierzy. Z walki wyeliminowanych zostao 418 791 Amerykanw (86 000
polego) i 107 000 Brytyjczykw i Kanadyjczykw (25 000 polegych), a przecie liczby
te nie obejmuj lotnictwa, francuskiego ruchu oporu i cywilw francuskich.
Po przekroczeniu granic niemieckich alianci napotkali tak ostry opr i dalsza walka wydawaa si tak beznadziejna, e 22 listopada 1944 roku Eisenhower zadepeszowa do Poczonych Szefw Sztabw z wezwaniem do szukania sposobw osabienia ducha oporu Niemcw". Sam Roosevelt uzna suszno tego wezwania i zadepeszowa do Churchilla. Jego zdaniem naleao nada skierowane do Niemcw ordzie
radiowe apelujce do ich przyzwoitoci i chci zaprowadzenia pokoju midzy ud-

698

EPILOG

mi", proponujc im jednoczenie znaczne zagodzenie bezwarunkowej kapitulacji.

Byoby to zakamuflowane wezwanie do przewrotu. Tym razem jednak to Churchill
po przedyskutowaniu propozycji prezydenta USA na posiedzeniu gabinetu, odradza
nadanie takiej audycji. Wszelkie obietnice zagodzenia warunkw kapitulacji - telegrafowa do Roosevelta - pomniejsz nas w oczach Niemcw, potwierdz nasze bdy i w rezultacie spotguj ich opr".
Mimo to Sibert i Dulles prbowali, poprzez swe tajne kontakty, ponownie nakoni
niemiecki Sztab Generalny do buntu. Za pno. Schwarze Kapelle" ju nie istniaa
Wraz z upadkiem spisku 20 lipca skoczy si jakikolwiek wewntrzny opr przeciwko wadzy Hitlera i nazistw. Wszystkich podejrzanych o udzia w konspiracji osaczano i stawiano przed rozmaitymi krwawymi trybunaami, pozbawiano stopni, odznacze, przywilejw, honoru. Ich rodziny znikay czsto w Nacht und Nebel", jak
nazwa to Hitler - w nocy i mgle. ony ludzi uznanych za zdrajcw aresztowano,
czsto skazujc je na mier z rki kata lub z godu. Ich dzieci oddawano na wychowanie rodzinom czonkw SS, by na zawsze wymaza nazwiska spiskowcw z rejestrw
obywateli Rzeszy. Trzymajc w garci spodnie, w podartych i brudnych cywilnych
achach, pozbawieni pasw, klamer, krawatw, nawet sztucznych zbw, by nie prbowali przez samobjstwo udaremni egzekucji, konspiratorzy stawali przed nazistowskimi sdziami. Wyrok mg by tylko jeden - mier przez powieszenie - najwiksza haba dla czonka niemieckiego korpusu oficerskiego.
Pierwsza egzekucja miaa miejsce w wizieniu Pltzensee w Berlinie 8 sierpnia
1944 roku, gdy na szubienicy zginli midzy innymi marszaek von Witzleben, genera Stieff, genera Fellgiebel i pukownik Hansen. Erich Stoll, filmowy dokumentalista
egzekucji, opisa sceny z miejsca wykonywania wyrokw. Skazany wchodzi do celi
kani, zakadano mu na szyj ptl, kat z pomocnikiem podnosili go, zaczepiali grn
ptl sznura o hak podobny do rzeniczego i puszczali skazaca.
Tylko nieliczni spord konspiratorw przeyli. Udao si to Schlabrendorffowi
i Muellerowi. Uratowanie ycia zawdziczali prawdopodobnie jakiemu bdowi
w rejestrach skazanych. Przey te Speidel. Gisevius i John uciekli z Niemiec. Pukownika Michela nigdy nie aresztowano, nie omino to jednak jego szefa, Roennego. Zosta stracony 11 padziernika 1944 roku. W ostatnich chwilach ycia napisa
list do matki, wyzna w nim, e ...umrze w nastroju otra ukrzyowanego u boku
Jezusa". Liczba ludzi, ktrzy zostali straceni lub popenili samobjstwo w rezultacie
spisku 20 lipca, nigdy nie bdzie znana; wielu zagino, wielu zostao zamordowanych przez Gestapo. Najnisze szacunki mwi o czterystu, najwysze - o siedmiu
tysicach ofiar.
Po wojnie wadze zachodnioniemieckie prboway pomiertnie uhonorowa
Schwarze Kapelle". Imionami jej przywdcw nazywano ulice i place, a 20 lipca ogoszono narodowym dniem pamici. Mimo to nikt specjalnie nie pamita ani o samym
czynie, ani o dacie zamachu. Schlabrendorff przypomnia sobie sowa Tresckowa, wypowiedziane na froncie rosyjskim tu przed jego samobjstwem - odbezpieczy granat i wybuch rozerwa mu gow:
Teraz wszyscy odwrc si od nas i obrzuc obelgami. Mam jednak niezmienne przekonanie, e postpilimy waciwie. Hitler jest nie tylko arcywrogiem Niemiec, jest arcywrogiem caego wiata. Za kilka godzin stan przed Bogiem, odpowiadajc za moje czyny

EPILOG

699

i bdy. Myl, e bd mg z czystym sumieniem podtrzyma to, co zrobiem, walczc

z Hitlerem... Warto czowieka mona uzna tylko wtedy, gdy jest on gotw odda ycie za
swe przekonania.

Na Zachodzie, zwaszcza w Waszyngtonie, los Schwarze Kapelle" przyjto obojtnie. aowano i podziwiano jedynie Rommla. Pospiesznie ewakuowany z Francji czonkowie jego ochrony syszeli, e by ledzony zarwno przez Gaff", jak i przez
SS - zosta przewieziony do domu na rekonwalescencj. Przyszed do siebie zadziwiajco szybko. Ostatnie dni ycia spdzi, piszc - z opask na lewym oku - wasn
wersj kampanii w Afryce i Normandii. Win za klsk w Afryce obarcza Hitlera
i Mussoliniego, ktrzy nie dali mu wystarczajcego wsparcia. Do koca nie wiedzia
o roli Ultry" w swej porace. Na temat bitwy we Francji twierdzi: Moje decyzje...
byy tak ograniczane przez Hitlera, e mg je wydawa byle starszy sierant". Nigdy
nie przyzna, e zosta oszukany i wyprowadzony w pole, wspomnia jedynie o ...przebiegoci i chytrych sposobach prowadzenia wojny przez Anglikw". A na temat caej
wojny napisa: To wszystko, oczywicie, nie miao sensu".
Rommel, wcignity do spisku Schwarze Kapelle" przez Hofackera, 13 padziernika 1944 roku otrzyma rozkaz stawienia si w kwaterze gwnej Hitlera. Odmwi
wykonania rozkazu i nastpnego dnia dwaj generaowie z OKW przybyli do jego
domu. Poprosili o rozmow na osobnoci, a potem wyszli i czekali na zewntrz. Manfred Rommel znalaz ojca pobladego. Owiadczy synowi: Wanie powiedziaem
twojej matce, e za kwadrans nie bd y... dom jest otoczony i Hitler oskara mnie
o zdrad stanu. Ze wzgldu na moje zasugi w Afryce, dano mi szans mierci przez
otrucie. Trucizn przywieli ci dwaj generaowie. Dziaa w cigu trzech sekund. Jeli
si zgodz, nie podejm adnych krokw przeciwko mojej rodzinie, czyli przeciwko
tobie. Zostawi w spokoju take mj personel".
Marszaek wezwa swego adiutanta, Hermanna Aldingera, i powiedzia: Bd mia
pastwowy pogrzeb. Prosiem, by odby si w Ulm. Za kwadrans otrzyma pan telefon ze szpitala Wagnerschule w Ulm z informacj, e w drodze na konferencj doznaem udaru mzgu".
Rommel wsiad do samochodu generaw. W dwadziecia minut pniej w willi
zadzwoni telefon. Nie y. Frau Rommel otrzymaa od Hitlera telegram tej treci:
Prosz przyj moje najszczersze wyrazy wspczucia z powodu cikiej straty poniesionej w zwizku ze mierci ma. Imi feldmarszaka Rommla pozostanie na
zawsze zwizane z bohatersk walk w Pnocnej Afryce". Nieco pniej otrzymaa
list od Komisji Grobw Wojennych:
Otrzymaem od Fuhrera rozkaz wzniesienia pomnika witej pamici marszaka i zwrciem si do kilku rzebiarzy o przygotowanie projektw. Posyam w zaczeniu niektre
z nich... Sdz, e marszaka powinien symbolizowa lew. Jeden z artystw przedstawi
umierajcego lwa, inny lwa paczcego, trzeci lwa gotujcego si do skoku... Mnie osobicie podoba si ten ostatni, ale jeli Pani woli lwa umierajcego, to uwzgldnimy Pani
yczenie.
Pyta moe by wykonana natychmiast, gdy mam na to specjalne pozwolenie od reichsministra Speera. W zasadzie nie wolno obecnie wykonywa pomnikw z kamienia, ale w tym
szczeglnym wypadku odstpiono od zakazu...

700

EPILOG

Gdyby Kluge sam nie odebra sobie ycia, jego los mgby by podobny, albo gorszy - aresztowanie, sd i haniebna mier. Samobjstwo uprzedzio jednak wszelkie
kocowe oceny jego udziau w Schwarze Kapelle". Jak duo wiedzia Kluge o spisku
20 lipca? Czy prbowa podda aliantom niemieckie armie na Zachodzie? Te pytania
pozostay bez odpowiedzi a do wiosny 1975 roku, kiedy w Archiwach Pastwowych
(National Archives) otwarto ostatni parti akt U.S. War Department Historical Commission's Intelligence Branch (Sekcji Wywiadu Komisji Historycznej Departamentu
Wojny USA). Znaleziono wrd nich zeznania Udo Escha, ze suby medycznej armii
niemieckiej. Zoy je pod przysig przed agentem sub specjalnych Montfordem
H. Schaffnerem. Zeznanie pochodzio z 23 padziernika 1945 roku i dotyczyo ...udziau von Klugego w puczu 20 lipca i jego pniejszego samobjstwa".
Esch by ziciem Klugego i dyrektorem szpitala wojskowego w Paryu. czyy
ich bliskie stosunki, byli razem na froncie rosyjskim, jak i francuskim. Esch powiedzia: Na podstawie sw i czynw mego tecia zawsze uwaaem go za przeciwnika
nazizmu". Esch stwierdzi take, e bra udzia w konferencji z udziaem Klugego,
Goerdelera i Tresckowa w Berlinie w 1943. Przedstawi te dowody, e taka konferencja rzeczywicie si odbya. Waniejsze jednak byo wiadectwo Escha dotyczce udziau Klugego w konspiracji po przejciu funkcji Rundstedta jako gwnodowodzcego
na Zachodzie. Stwierdzi, e widywa tecia niemal codziennie i ...od niego wanie
dowiedzia si, e spisek dojrzewa". Esch powiedzia te: Te prosi mnie o dostarczenie trucizny dla niego i pozostaych, na wypadek niepowodzenia spisku". Esch
speni jego prob, przygotowa w laboratorium Uniwersytetu w Lipsku siedem ampuek cyjanku i po powrocie do Parya przekaza je do rozdania przywdcom spisku.
Zeznania Escha dowodz, e zarwno Kluge, jak i Rommel wiedzieli o zamachu
na Hitlera. Kluge powiedzia mu 19 lipca, e nastpi nastpnego dnia. Jest to chyba
rozstrzygajcy dowd na to, e Kluge dokadnie wiedzia o planach Schwarze
Kapelle", cho wypar si tego, gdy konspiratorzy przybyli do La Roche Guyon wieczorem 20 lipca z prob o wsparcie i pomoc. Esch potwierdzi natomiast, e Kluge
rzeczywicie prbowa podda si aliantom. Zezna:
Po niepowodzeniu (zamachu), te rozwaa poddanie aliantom zachodniego frontu. Bya
to jego wasna decyzja, mia bowiem nadziej z ich pomoc obali reim nazistowski. Mwi
o tym tylko ze mn i sdz, e nawet genera Speidel, jego szef sztabu, nie by o tym poinformowany. Wtpi bardzo we wspprac (Waffen-SS i Luftwaffe), liczy tylko na to, e pomoe mu element zaskoczenia.

Nie zostao wyjanione, w jaki sposb Kluge chcia si podda. Wedug Escha: Pojecha na lini frontu, ale nie udao mu si spotka z dowdcami alianckimi". To prawdopodobnie miao miejsce 15 sierpnia. Co wydarzyo si potem? Esch to wyjani: Po
powrocie zasta w swojej kwaterze marszaka Modela, ktry przyby w charakterze jego
nastpcy. Sam mia rozkaz stawienia si w Fuhrerhauptuartier". Esch nie zobaczy ju
swego tecia. Kluge nie chcia by aresztowany po powrocie do Niemiec, zabra wic ze
sob dostarczon kiedy przez zicia kapsuk z cyjankiem. Esch zosta wkrtce aresztowany za wspudzia w spisku i przewieziony do wizienia SD na Printzalbrechtstrasse. Umieszczono go w celi zajmowanej przez dopiero co straconego marszaka von
Witzebena i powiedziano, e czeka go mier przez powieszenie. Potem, nie wiadomo

EPILOG

701

dlaczego, tylko on i Speidel opucili ywi to straszne miejsce - prawdopodobnie zosta

uwolniony na interwencj Rundstedta. Kazano mu zacign si ponownie do armii
niemieckiej z powodu braku chirurgw". 30 marca 1945 roku pod Miinster dobrowolnie odda si w rce amerykaskiej 17. dywizji spadochronowej.
Powojenne losy niemieckiego Sztabu Generalnego, niegdy tak potnego, przypominay to, co byo udziaem wielu cesarzy bizantyjskich. W cigu 12 lat swych rzdw Hitler mianowa 26 feldmarszakw i admiraw. Kilku unikno gniewu swego
wodza, a ci, ktrzy przeyli, nie uniknli sdu ze strony aliantw. Niektrych rozstrzelano, inni albo popenili samobjstwo, albo zostali do tego zmuszeni, jeszcze innych osadzono w alianckich wizieniach. Los szefw sztabu nie by lepszy. Wszystkich spotka podobny koniec. Z blisko 2500 generaw Wehrmachtu 786 zgino na
wojnie. Z tego 253 polego w akcji, 44 zmaro od ran, 81 popenio samobjstwo, 23 kaza
straci Hitler, 41 sdy alianckie skazay na mier za zbrodnie wojenne. 326 zmaro
z nieznanych przyczyn. Ci, ktrzy zostali pojmani przez Amerykanw lub Brytyjczykw, trafili do wizie. Wielu z uwizionych przez Rosjan zmaro w sowieckich kazamatach.
Generalicja SS poniosa jeszcze wiksze straty. 32 pado w akcji, 4 zmaro od ran,
2 Hitler kaza zgadzi za zdrad, 14 otrzymao wyrok mierci za zbrodnie wojenne,
5 zmaro z niewyjanionych przyczyn, 9 zmaro na posterunku z przyczyn naturalnych, 8 w wizieniu, 4 zostao straconych przez rzd Niemiec Zachodnich, a 16 popenio samobjstwo. Zatem 94 generaw z nazistowskiej kliki zmaro z rnych przyczyn, ale najbardziej znaczca jest liczba samobjstw - ostatecznego przejawu strachu
i rozpaczy - zarwno w armii, jak w SS. Ogem 97 niemieckich generaw zgino
z wasnej rki. W wojnie cesarskiej Niemcy straciy 63 generaw w walce i 103 z innych przyczyn. Tylko 3 popenio wtedy samobjstwo.
Niemiecki Sztab Generalny, postawiony na stray Rzeszy przez Scharnhorsta i Gneisenaua, zosta wytpiony, jak chcieli tego Stalin i Roosevelt. Wraz z nimi skoczya si
era pruskiego militaryzmu. Z tym jednak zastrzeeniem, e po wojnie Amerykanie
uhonorowali chlubne tradycje niemieckiego ora. Pozostali przy yciu niemieccy
generaowie, gwnie zwizani ze Schwarze Kapelle", otrzymali wysokie stanowiska w radzie i dowdztwie NATO. Wrogowie stali si przyjacimi. Stalin mia szczcie jeszcze za ycia oglda upadek jednego ze swych tradycyjnych wrogw - Niemiec, i bankructwo drugiego - Wielkiej Brytanii. Jednak architekt zwycistwa i mocarstwowoci Rosji sowieckiej stan oko w oko z innym mocarstwem, ktre odkryo
sw potg na polu walki z Niemcami - z Ameryk.
Wrogo Stalina wobec bloku anglo-amerykaskiego wypywaa po czci z jego
przewiadczenia, e mocarstwa zachodnie celowo pozwoliy Rosji i Niemcom walczy ze sob a do wyczerpania si, by zapewni sobie hegemoni w wiecie. Mwio
si, e wojn wygray brytyjskie mzgi, amerykaskie minie i rosyjska krew".
Sowiecki przywdca by przewiadczony, e alianci, a zwaszcza Wielka Brytania,
prbowali opni inwazj, a nawet zdradzi Niemcom plany desantu przez kana.
Stalin by take przekonany, e alianci prbowali w porozumieniu ze Schwarze
Kapelle" obali Hitlera, a nastpnie do spki z Niemcami zaatakowa Rosj. Dla udowodnienia tej tezy w roku 1954 Rosjanie porwali jednego z emisariuszy Schwarze
Kapelle" na Zachd, Otto Johna, wwczas ju szefa Bundesamt fur Verfassungschutz,
zachodnioniemieckiego odpowiednika FBI lub Wydziau Sub Specjalnych. Johna

702

EPILOG

najpierw zabrano do Berlina Wschodniego, a nastpnie do Moskwy. Tam - jak powiedzia po udanej ucieczce - dugo by przesuchiwany na okoliczno swych wojennych kontaktw z mocarstwami zachodnimi. Koncentrowali si, pisa potem John,
zwaszcza na mojej wiedzy o rzekomym tajnym porozumieniu midzy rzdem brytyjskim a niemieckim ruchem oporu na wypadek powodzenia zamachu na Hitlera".
Johnowi najwyraniej nie udao si przekona swych rozmwcw, e niczego nie organizowa". Rosjanie jednak cigle powracali do tego wtku jego dziaalnoci i z uporem ponawiali tego rodzaju zarzuty.
Wrogoci midzy Wschodem i Zachodem, charakterystycznej dla okresu powojennego, nie pooya kresu nawet mier Stalina w 1953 roku, mimo i jego nastpcy
odsdzali go od czci. Z Wielkiej Trjki antyniemieckiej przy yciu pozosta jedynie
Churchill. Roosevelt zmar z powodu wylewu krwi do mzgu w kwietniu 1945 roku,
jeszcze przed kocem wojny, i zadanie kierowania Ameryk w powojennym wiecie
przypado wiceprezydentowi Trumanowi, a po nim w Biaym Domu pojawi si genera, ktrego Roosevelt wybra na naczelnego dowdc wojsk alianckich w Europie.
Z innych amerykaskich generaw, ktrzy budowali zwycistwo aliantw, Marshall jako Sekretarz Stanu zapewni sobie godne miejsce w historii dziki Planowi
Marshalla, ktry pomg w odbudowie nadszarpnitej przez wojn gospodarki europejskiej. Bradley, odchodzcy na emerytur jako przewodniczcy Poczonych Szefw Sztabw, zosta prezesem spki ochroniarskiej. Patton zosta pozbawiony dowdztwa 3 armii przez Eisenhowera tu po zakoczeniu wojny za publiczne owiadczenie, e Ameryka walczya z niewaciwym wrogiem - Niemcami zamiast z Rosj,
cho przekonanie to podzielao wielu Amerykanw i Brytyjczykw. Bya to ostatnia
ekstrawagancja Pattona; zgin wkrtce potem, w wypadku samochodowym.
Spord generaw brytyjskich, Morgan - autor planw Overlord" i Neptun",
zosta szefem brytyjskiej agencji energii atomowej i ojcem" brytyjskiej bomby wodorowej. Zmar jednak w biedzie w maym domku na przedmieciach Londynu, niczym
drobny urzdnik. Montgomery, twrca strategii i taktyki operacji Neptun", jeszcze
na emeryturze dwiga brzemi krytyki za swj sposb dowodzenia. Milcza jednak,
bo nie mg przywoa na swoj obron ani planw decepcyjnych, ani doniesie
Ultry", ktre nadal pozostaway cile utajnione. Dla swych rodakw jednak, podobnie jak Brooke, stan w szeregu najwietniejszych generaw brytyjskich, obok
Wellingtona i Kitchenera. Przymierze generaw alianckich, zawizane na czas realizacji planu Neptun", po wojnie rozpado si rwnie szybko jak alians walczcych
z nazizmem narodw. W opublikowanych po wojnie pamitnikach i wspomnieniach
pojawiy si wzajemne przytyki i oskarenia. Eisenhower, zdaniem Brooka, odznacza si ciasnym umysem ze strategicznego punktu widzenia", a Montgomery uwaa go za bardzo kiepskiego w polu". Dla Eisenhowera za Montgomery by psychopat, z ktrym po wojnie zerwa wszelkie kontakty, jako e po prostu nie interesowao go utrzymywanie stosunkw z czowiekiem nieprawdomwnym". Bradley nie
rozmawia ju z Montgomerym, ktrego uzna za obrzydliwego typa", a Montgomery nie odzywa si do Bradleya. Churchill za cakowicie odwrci si od Brooke'a,
gdy ten opublikowa swe bolenie szczere pamitniki.
Powojenne niesnaski wrd najwyszej kadry dowdcw alianckich obudziy zainteresowanie szczegami strategicznymi, ktre tak czsto rniy ich podczas wojny. Czyje racje uzna w kocu historia - brytyjskie czy amerykaskie? D-Day" by

EPILOG

703

rzeczywicie a dose-run thing - walk rami w rami - i wielu zajmujcym si tym

okresem historykom wydawao si, e w czasie inwazji zastosowana przez Brooke'a
strategia osabiajcej opr Niemcw wojny na peryferiach bya w peni uzasadniona.
Marshall za nierozsdnie opowiada si za przystpieniem do inwazji w 1942 roku,
czy najpniej w 1943. Ostatnio opublikowane dokumenty z tajnych archiww amerykaskich wykazay, e by moe strategia Brooke'a niepotrzebnie przeduya wojn. Raporty wywiadu Martiana, ujawnione 1 kwietnia 1975 roku wykazay, e przynajmniej dziesiciokrotnie, midzy lipcem 1942 a padziernikiem 1943 roku dowdcy
wojsk niemieckich we Francji i ich doradcy do spraw transportu spotykali si z wadzami kolei francuskich, by przedyskutowa kwestie ewakuacji wojsk niemieckich.
Wiedziano, e w cigu lata 1943 roku, na skutek mylcych manewrw Starkey", Hitler
wycofa wojska z frontu zachodniego w zwizku z sytuacj na froncie rosyjskim i rdziemnomorskim. Raporty Martiana ujawniy, e jeszcze wczeniej, w lipcu 1943 roku
- ten miesic Marshall uwaa za najodpowiedniejszy do przekroczenia Kanau - niemieckie wadze transportowe zdaway si planowa ewakuacj tylko za porednictwem
kolei 750 000 onierzy niemieckich.
Wszystkie armie maj awaryjne plany operacyjne, nie naley wic pochopnie wnioskowa, e Hitler rozwaa w tym czasie wycofanie si do Niemiec. Ale jest moliwe,
e racja leaa po stronie Marshalla, ktry twierdzi wwczas, e zbyt rozproszone
armie Hitlera nie zdoayby wtedy - latem 1943 roku - przeciwstawi si alianckiej
inwazji na Francj. Oczywicie, kwesti otwart pozostayby jej rezultaty. W najlepszym razie aliantom mogo si uda zajcie Bretanii, jako bazy do dalszych operacji na
kontynencie - takiej strategii Marshall broni ju w roku 1942. W najgorszym za przypadku, Hitler zdoaby zepchn atakujcych do morza; a wtedy racj miaby Brooke,
upierajcy si, e niezalenie od terminu ldowania we Francji, alianci musz mie
pewno, e utrzymaj si na jej brzegach.
Churchill, mistrz brytyjskiej strategii, wkrtce po zakoczeniu wojny przegra wybory, ale szybko wezwano go na pogrzeb imperium, mimo i to on twierdzi, e do
tego nie dopuci. Churchill wygra bitw, ale przegra wojn. Zastosowane przez niego fortele i rodki specjalne zdecydoway o zwycistwie aliantw, cho nie do koca
wiadomo, w jaki sposb.
W chronieniu strategii i decepcji planu Neptun" celowali przede wszystkim Brytyjczycy. Amerykanie te byli skonni zatrzyma dla siebie kilka sekretw dotyczcych ich udziau w zwycistwie, Brytyjczycy brali pod uwag polityczne realia przyszoci. Jak wyjania potem Wingate: Nie yczylimy sobie artykuw w Reader's
Digest o tym, jak to alianci wyprowadzili w pole sztab niemiecki. Czuo si, e
byoby to wyzwaniem dla rosyjskiego Sztabu Generalnego". Jednak fakt, e szczegy tajnej wojny trzymano w tajemnicy, w niczym nie ujmowa znaczenia planw
Jael", Bodyguard" i Fortitude" dla strategii i taktyki aliantw, ktrzy wygrali
dziki nim w Normandii i wyzwolili Francj. Eisenhower kilkakrotnie skada hod
zrcznoci, kunsztowi i zacitoci autorom i wykonawcom podziemnej wojny o maksymalne bezpieczestwo wojsk inwazyjnych. W swym sprawozdaniu dla Kongresu
w 1945 powiedzia, e armie alianckie w D-Day" - ...osigny poziom zaskoczenia taktycznego, o jakim nie mia nawet marzy". W tajnej depeszy do Marshalla
z 6 lipca 1944, zauway, i Fortitude" i Bodyguard" okazay si niezwykle skuteczne" i e kampania decepcji opacia si z nawizk". Bradley w swym podsu-

704

EPILOG

mowujcym raporcie na temat Fortitude" dla naczelnego dowdcy mg dokadniej uj istot sprawy:
Operacji Fortitude"... naley zawdzicza, e przynajmniej 20 dywizji nieprzyjacielskich
tkwio bezczynnie w rejonie Pas de Calais, zamiast wzi udzia w dziaaniach przeciwinwazyjnych. Nieprzyjaciel przyj niesychan porcj kamstw, a na deser dosta operacj
Neptun", ktr zgodnie z naszym yczeniem potraktowa jako zapowied waciwego dania - inwazji Pas de Calais... Najlepszym wiadectwem skutecznego wpywu faszywych
informacji na decyzje nieprzyjacielskiego dowdztwa byo rozdrabnianie przez wroga swych
si w Normandii, pod wpywem przekonania o zagroeniu od strony Calais.

Harris i Ingersoll z Wydziau Planw Specjalnych (Special Plans Branch), mocno

zaangaowani w decepcj operacji Neptun", doczyli do chru pochwa. W powojennym raporcie dla JSC (Joint Security Control), zatytuowanym Ocena decepcji na
europejskim teatrze wojny", przyznali, e ...wczyli si do operacji decepcyjnych
w Zjednoczonym Krlestwie bez entuzjazmu, z wielkimi obawami co do ich wartoci". Faktycznie, przyczynili si do niepowodzenia pierwszego tajnego planu przygotowanego dla operacji Neptun". Ale potem zgodnie owiadczyli, e ...uniknito olbrzymich strat przez skuteczne wykorzystanie elementu zaskoczenia, bdcego podstawowym celem decepcji". Dodali jednak, e:
Po sukcesie Fortitude" nastpi okres stosowania decepcji czstkowych, nieistotnych dla
sukcesu dalszej kampanii na kontynencie. Zaniechano wtedy stworzenia caociowej koncepcji wyprowadzania przeciwnika w pole. A decepcja na skal taktyczn, cho czsto skuteczna, bya waciwie seri straconych okazji.

Po zwycistwie tajne agencje, ktre wymyliy plan - LCS, CSM i XX-Committee oficjalnie rozwizano. Tylko Bevan utrzymywa przy yciu swoje LCS, zapraszajc
czonkw agencji na przyjcia w swoim klubie. Skoni swoich wsppracownikw,
rwnie tych, ktrzy dziaali w strukturach pomocniczych, do zoenia przysigi milczenia. Utrudnio to znacznie prac historykom II wojny wiatowej. Zmowa milczenia obowizywaa a do 1970 roku, a i wtedy tylko cz prawdy zostaa ujawniona.
Bevan powrci bowiem do pracy w City w charakterze tajnego radcy. Wingate zosta
przewodniczcym Komitetu Zota, biznesmenem i pisarzem. Zgorzknia jednak i yjc
spokojnie w adnym domu w cieniu kocielnej wiey w wiosce Barford St. Martin
w Wiltshire, rzuca czasami uwagi, e suba Koronie to tylko kurz i popi". Masterman wrci do kariery akademickiej i zosta wicerektorem uniwersytetu w Oksfordzie, dziekanem Worcester College, czonkiem zarzdu Wellington College, wykadowc w Eton, przewodniczcym Komisji do Spraw Dziaalnoci Politycznej Urzdnikw Pastwowych i czonkiem General Advisory Council BBC. Otrzyma Krlewski Order Korony Jugosowiaskiej (niezwyke echo siatki Tricycle"), a na pocztku
lat 1970 jego powojenny raport na temat dziaalnoci XX-Committee zosta opublikowany przez Yale University Press i sta si bestsellerem.
Z innych czonkw LCS, Fleetwood Hesketh zosta czonkiem parlamentu i Lordem Manor of North Meols; Baumer odszed z armii w stopniu generaa majora i dziaa
z powodzeniem jako przedsibiorca handlowy w Waszyngtonie; Wild spdzi ostat-

EPILOG

705

nie lata swego ycia w swym klubie Calvary", unikajc historykw; Wheatley powrci do pisania powieci o szpiegach i czarnej magii; Fleming zmar elegancko na
polowaniu; Clarke pozosta jak zawsze tajemniczy i nieprzenikniony i rzadko go syszano lub widywano poza najbliszym krgiem przyjaci. Andrade, widywany od
czasu do czasu w jednym z klubw, wykada nieco chaotycznie - tak uwaali jego
uczniowie - fizyk, matematyk i filozofi. Zosta jednak dyrektorem dwch instytutw badawczych o wiatowej renomie - Davy Faraday i Royal Institution i czonkiem
rady Royal Society.
Ku utrapieniu zachodnich aliantw duch i metody pracy LCS przeyy i nadal funkcjonoway. Od chwili zaproszenia Rosjan do udziau w realizacji planu Bodyguard"
Brytyjczycy starali si ujawni Rosjanom tylko niezbdne minimum informacji na temat mechanizmw decepcji. Ale Rosjanie byli pojtni i szybko przejli i zastosowali t
wyjtkow bro nowoczesnej wojny. Jak szybko, mona odczyta w odpowiedzi na
pytanie wysane przez Bevana do brytyjskiej misji wojskowej w Moskwie w lipcu
1944 roku: Jakiej polityki oczekuj Rosjanie we wszelkich planach dziaa osonowych, ktrych opracowanie moe si sta wkrtce konieczne". Najwyraniej sukces
planu Bodyguard" sprawi, e Bevan rozwaa moliwo dalszej wsppracy z Rosjanami w tej dziedzinie.
Odpowied na pytanie Bevana nie bya zachcajca. Korespondent, zidentyfikowany jedynie jako Bolton, cznik Bevana w ambasadzie brytyjskiej" stwierdzi, e
genera Brocas Burrows, szef brytyjskiej misji wojskowej, odnosi wraenie, e Rosjanie s nieufni i niechtni sprawie". Odegrali swoj rol w Bodyguard", ale zdecydowanie odmawiali ujawniania czegokolwiek na temat zastosowanych przez siebie
rodkw specjalnych. Wiemy, oglnie rzecz biorc - pisa Bolton - e ich system
wywiadu nie jest ani w czci tak rozwinity jak nasz, i wraenie jakie odnielimy
z ich stosunku do Bodyguard" jest takie, e nie maj oni adnej organizacji podobnej
do Paskiej". Sdzi, e sukcesy Rosjan w walce z Niemcami mogy wynika bardziej ze starannego ukrywania ni z decepcji". Doda take, e Rosjanie okazali brak
zrozumienia dla zawioci geopolityki i spraw wojskowych oraz, co wane, e ich
mechanizm realizacji decepcji na skal globaln by powolny i niezrczny. Sukces
Bodyguard" kontynuowa Bolton, zrobi tu wielkie wraenie", wtpi jednak, czy
Rosjanie zdolni byli zaprzc swe umysy do pracy nad t specyficzn form sztuki
wojennej.
W wietle pniejszych wydarze okazao si, e Bolton cakowicie myli si
w swych ocenach. O ile istniay jakie niedostatki w pracy rosyjskich sub wywiadowczych, to szybko je usunito i Rosjanie stworzyli wasn, potn organizacj decepcyjn. Wspdziaaa bardzo skutecznie z rodzimym wywiadem, co w zmaganiach
powojennego wiata Wielka Brytania i Ameryka wkrtce bolenie odczuy.
Organizacja SOE - podpaliwszy Europ" zamkna swj otoczony z saw sklepik. Na tak ocen SOE nie zasugiwao. Podobno Churchill zoy w tej sprawie nastpujce owiadczenie: Moemy by pewni, e wszystko, co o tych ludziach wiemy,
i wszelkie dowody ich dziaalnoci wiadcz wycznie o ich wysokich kompetencjach i niebywaej dzielnoci bojowej". Rwnie Eisenhower chwali SOE. 31 maja 1945
roku napisa do Gubbinsa list dzikczynny, wyraajcy wielki podziw dla miaych,
spektakularnych dokona agentw i oddziaw specjalnych podlegych dowdztwu
si specjalnych (Special Force Headquarters)". Z drugiej strony, marszaek Krlew-

706

EPILOG

707

EPILOG

skich Si Powietrznych, sir Arthur Harris, dowdca lotnictwa bombowego, przeklina

Ministerstwo Wojny Ekonomicznej, ktremu podlegao SOE za amatorszczyzn, ignorancj, nieodpowiedzialno i zakamanie". Wisiao te nad SOE odium zdrady w stosunku do ludzi, ktrzych dla tej agencji pracowali. Cigle ywe byy podejrzenia o powicanie i celowe wydawanie Niemcom agentw SOE. Sporo szumu wywoay te
dociekania przyczyn poaru, jaki strawi archiwa SOE tu przed likwidacj. Wszystkie te zarzuty byy tak uporczywie podnoszone, e w kocu Biuro Spraw Zagranicznych (Foreign Office) poczuo si zmuszone do wydania oficjalnego owiadczenia w tej
sprawie, co zupenie nie leao w zwyczaju brytyjskich sfer rzdowych. Rzecznik
Foreign Office nazwa je wstrtnymi i odpychajcymi pomwieniami.
Bezporednio nikt jednak nie obarcza Gubbinsa odpowiedzialnoci za dziwne
okolicznoci mierci agentw SOE ani za mier kilku tysicy ich wsppracownikw.
Po wojnie znikn z ycia publicznego i tylko raz pojawi si na krtko jako jeden
z tych, ktrzy stali za anglo-amerykaskim spiskiem zmierzajcym do obalenia rzdw komunistycznych w Albanii. Zosta dyrektorem fabryki dywanw, a w kocu
wrci tam, skd przyby i gdzie pragn umrze - na wysp Harris w Zewntrznych
Hebrydach. Buckmaster te znikn z widoku, pojawiajc si niekiedy u boku Gubbinsa podczas kocielnych ceremonii pogrzebowych. Tajemnice wok SOE i sekcji F
pozostan niewyjanione.
Los lepiej potraktowa podwjnych agentw XX-Committee. Ci z nich, ktrzy byli
zaangaowani w plany osonowe operacji Neptun", przeyli wojn. Tat", ktry
pomg zatrzyma w Norwegii blisko 400 000 onierzy niemieckich jednostek liniowych a do koca wojny, rozmawia ze swym kontrolerem w Niemczech jeszcze
w dniu, kiedy Trzecia Rzesza podpisywaa akt kapitulacji. Garbo" znikn gdzie ze
swym orderem Imperium Brytyjskiego i Krzyem elaznym, bdc z pewnoci jedynym czowiekiem na wiecie noszcym w klapie marynarki baretki obu tych odznacze. Treasure" odkrya, e nie jest chora na biaaczk i - ucieszona tym faktem osiedlia si w Kanadzie. Brutus" pozosta w Londynie, napisa ksik i zosta drukarzem. Tricycle" wyoni si z cienia za porednictwem opublikowanych w roku
1974 pamitnikw. Ale zdecydowana wikszo podwjnych agentw wzorem starych wiarusw bez rozgosu wsikna w powojenn rzeczywisto. To samo stao si
z ich kontrolerami i radiooperatorami. Kuhlenthal, ktry bardziej ni ktokolwiek inny
zaszkodzi swemu krajowi, zmar we wasnym ku w roku 1965.
Straty MI-6, podobnie jak i SOE, byy bardzo powane; zgina poowa agentw
dziaajcych w Europie. Philippe Keun, wspszef Jad Amicol" w Paryu, zosta
wydany Niemcom przez jakiego Francuza w lipcu 1944 roku i stracony w obozie
koncentracyjnym we wrzeniu tego roku. Best i Stevens powrcili, nie doczekawszy
si uznania. Stevens spdzi swe ostatnie lata w ubogim pensjonacie, prbujc zarobi
na ycie przekadami ksiek z niemieckiego na angielski dla londyskich wydawcw. Gibson, ktrego intelektowi wiat zawdzicza zamanie Enigmy", osiad w Rzymie, zrobi karier w handlu, a nastpnie, prawdopodobnie z powodw finansowych,
popeni samobjstwo. Dunderdale, milioner, w kocu lat szedziesitych, po - jak to
okreli - 40 latach legalnego bandytyzmu", przeszed na emerytur i spdzi ostatnie lata w domowym warsztacie, majstrujc urzdzenia elektroniczne. Wychodzi z domu dwa razy w tygodniu, by podawa gorce posiki starszym niepenosprawnym
osobom.

Z chwil zakoczenia wojny MI-6 stao si przeszoci, jak mwiono, i nie miao
adnej przyszoci. Ale dziki przebudowie tajnych sub, wkrtce w nowej formie
dorwnao starym mistrzom. Personel z czasw wojny stopniowo wymieniano,
a z powodu tajemnicy otaczajcej dziaalno MI-6 w zakresie wywiadu i kontrwywiadu w ogle, a Ultry" i organizacji decepcyjnych w szczeglnoci, wiat pozostawa w przewiadczeniu, e bya to instytucja mao istotna. A zdziaaa duo; poza
innymi zasugami, na konto MI-6 trzeba zapisa powstanie i sukcesy Ultry".
Ultra", odegrawszy decydujc rol w operacji Neptun", nadal uczestniczya
w alianckim pocigu za wojskami niemieckimi we Francji. Nieprzyjacielscy generaowie, ktrym do gowy nie przyszo, e ich radio kamie", wci wierzyli Enigmie",
a wkrtce po przeamaniu frontu w Normandii, maszyny Turinga w Bletchley uzyskay pomoc z nieoczekiwanej strony. Pod koniec sierpnia lub na pocztku wrzenia
1944 roku, genera Troz Middleton z amerykaskiego 8. korpusu oblega wielki port
w Brecie, a Hitler, by przekona oddziay bronice miasta, e o nich nie zapomniano,
kaza Luftwaffe odby lot ze specjaln przesyk Krzyy elaznych. Niemieckie suby cznoci, dowiedziawszy si o locie, postanowiy przesa jeszcze co - wehrmachtowski szyfr Enigmy" na nadchodzcy kwarta.
Z misj t polecia transportowiec Heinkel III i adunek swj zrzuci. Jednak paczka upada daleko od celu i wyldowaa tu przy kwaterze dowdztwa batalionu amerykaskiego. Amerykaski onierz podnis j, potrzsn pakunkiem, a zadwiczay Krzye elazne i z ciekawoci otworzy kontener. Gdyby podobn paczk wysali Amerykanie lub Anglicy, zapaliaby si lub eksplodowaa. Niemcom jednak nie
starczyo przenikliwoci i pomysowoci, by zaopatrzy kontener w mechanizm autodestrukcji. onierz rozda Krzye elazne swoim kolegom, jako pamitki z wojny,
a reszt zawartoci, gruby na wier caa pakiet rowych i kremowych dokumentw, z ktrych aden nie by przygotowany do samozniszczenia, odoy na bok.
Gdy rankiem dokumentom przyjrzano si uwaniej, przekazano je porucznikowi
Finkelsteinowi, jednemu z G2 przy sztabie Middletona. Z miejsca pozna, co to byo:
M-Schlussel, niemiecka ksika szyfrw Enigmy", najwspanialsza zdobycz wywiadu. Finkestein przekaza dokumenty choremu Angusowi McLean Thuermerowi
z Forward Intelligence Unit 12 floty (a w roku 1974 osobistego sekretarza szefa CIA),
a z kolei Thuermer zanis je do dowdcy jednostki. Nastpnie pospiesznie przekazano je do Londynu, gdzie dane wprowadzono do maszyn Turinga. Od tej chwili
w Bletchley mona byo rozszyfrowywa biece depesze Wehrmachtu duo szybciej
ni dotychczas.
Byo to mistrzowskie pocignicie wywiadu, ktre umoliwio aliantom zaliczenie
kolejnego sukcesu militarnego - wpdzenie w zasadzk resztek niemieckich wojsk we
Francji. Za porednictwem Ultry" alianci dowiedzieli si, e zdajce na wschd, ku
Linii Zygfryda niedobitki z Falaise, zostay sformowane w prowizoryczn armi w pobliu Mons. Amerykanie wyszli na jej drog odwrotu potn barykad i dalsza akcja
przypominaa strzelanie do gobi". Okoo 25 000 ludzi, resztki 20 dywizji, dostao si
do niewoli, a lotnictwo mogo si pochwali zniszczeniem 850 pojazdw, 50 pancernych pojazdw bojowych, 650 wozw konnych i dalszych 500 ludzi. W rezultacie, jak
stwierdza oficjalna historia armii USA: Ci, ktrzy mieli obroni Lini Zygfryda, zostali
zmieceni z pola walki". Ale gdyby nie przejcie M-Schlussel w Brecie, Amerykanie mogli nie dowiedzie si o istnieniu tych wojsk i mogy one dotrze do granic niemieckich.

708

EPILOG

By to waciwie ostatni sukces Ultry" w wojnie europejskiej. Jej blask przygas,

gdy Niemcom zaczo wita w gowach, e ich cudowna Enigma" stracia atrybut
tajemnicy. Podejrzenie to powzili na skutek zdrady jednego z czonkw personelu
holenderskiego ksicia Bernarda. Alianckie organy bezpieczestwa od dawna niepokoia jego wyrana nieudolno w doborze wiarygodnych i lojalnych doradcw i sekretarzy", jak okrelio jego poczynania OSS. Uwaano, e przyszy ksi maonek
i przywdca holenderskiego rzdu emigracyjnego w Londynie otacza si wtpliwymi osobnikami". Dopiero po inwazji Bernard, jako dowdca wojsk holenderskich
akredytowany przy SHAEF, dokona najgorszego wyboru". Nawiza znajomo
z niejakim Mr. Lindemansem, ktrego uczyni swym zaufanym agentem". Raport
nie przesadza, gdy Lindemans by niemieckim szpiegiem, w dodatku bardzo zdolnym i niebezpiecznym.
Christian Antonius Lindemans, wwczas majcy okoo 27 lat, zosta zwerbowany
jako agent Abwehry w 1943 roku przez podpukownika Hermana Giskesa, przedstawiciela Abwehry na Holandi, tego samego, ktry zdoa zdziesitkowa holendersk
sekcj SOE. Wydaje si, e zaoferowa swe usugi w zamian za uwolnienie swej kochanki i modszego brata, lojalnych czonkw holenderskiego ruchu oporu. Pod kryptonimem King Kong", nadanym mu przez Giskesa (Lindemans mia 6 stp i 3 cale
wzrostu i way 260 funtw), zosta skierowany do dziaa przeciwko holenderskiemu
podziemiu, w czym osign wielce obiecujce rezultaty. Zgodnie z raportem nr 4 kontrwywiadu SHAEF z 10 listopada 1944 roku, Lindemans by wanym agentem, ktrego
informacje doprowadziy do aresztowania okoo 250 czonkw ruchu oporu".
Ten sam raport ujawni, e w kocu czerwca i na pocztku lipca 1944 roku, Lindemans (zapewne na polecenie Giskesa) przenikn do brytyjskiego sektora strefy
przyczkowej Normandii. Podawa si za zagorzaego i dobrze poinformowanego
czonka holenderskiego ruchu oporu i tak omota przesuchujcych go Anglikw, e
przyjto go w skad jednostki wywiadu brytyjskiego dowodzonej przez kanadyjskiego kapitana. W odpowiednim czasie Lindemans zdoa zbliy si do Bernarda, dowodzcego wwczas holenderskimi wojskami i sporo czasu spdza wrd brytyjskich i kanadyjskich jednostek zbliajcych si do granic Holandii.
Okoo 15 wrzenia, towarzyszc sztabowi Bernarda i kanadyjskiemu w Brukseli,
Lindemans zosta wysany przez kanadyjskiego oficera wywiadu do Holandii, prawdopodobnie z ostrzeeniem dla przywdcw holenderskiego podziemia, by nie ekspediowali strconych pilotw alianckich przez zielon granic z Holandii do Belgii,
gdy bya ona kontrolowana przez Niemcw. Lindemans albo zosta zapany, albo
sam podda si niemieckiemu patrolowi na ziemi niczyjej na granicy belgijsko-holenderskiej koo Valkenswaard. Zada widzenia z Giskesem i ten nakaza niezwocznie
odesa go do Driebergen. Tam Lindemans wyjawi wszystko, czego dowiedzia si
w czasie krtkiego pobytu po drugiej stronie linii frontu. A dowiedzia si sporo. Przede
wszystkim opowiedzia o przygotowaniach Montgomery'ego do wielkiej powietrzno-ldowej operacji na Arnhem i przejcia przez Ren do Pnocnych Niemiec (w te
informacje Niemcy najwyraniej nie uwierzyli). Lindemans zdradzi te sekret, ktry
aliantom udawao si utrzyma przez ponad 4 lata - istnienie i dziaalno Ultry".
We wrzeniu 1944 roku niemieccy szefowie zabezpieczenia cznoci zaczli podejrzewa, e zamanie Enigmy" mogo by gwnym rdem agonii Rzeszy. I by
moe pod wpywem informacji dostarczonych przez Lindemansa, pod koniec 1944

EPILOG

709

roku Wehrmacht zacz j zastpowa innym systemem. Zadanie wyprodukowania

i dystrybucji nowych maszyn i przeszkolenia na nowo tysicy operatorw okazao si
niewykonalne w krtkim czasie, jaki pozosta Trzeciej Rzeszy, i Wehrmacht nadal korzysta z Enigmy". Jednak podejrzenia Niemcw co do jej bezpieczestwa niemal na
pewno odegray rol przy wprowadzeniu przez OKW nadzwyczajnych rodkw
ostronoci majcych chroni zimow kontrofensyw w Ardenach. Gdy Hitler robi
plany ofensywy, zakaza przekazywania jego rozkazw drog radiow. Usuchano
go bez reszty i nagle rdo Ultry" wyscho. Alianci mieli informacje na temat skadu
i rozmieszczenia wojsk niemieckich, take rozpoznanie powietrzne i zeznania jecw
wskazyway na przygotowania do rychej ofensywy niemieckiej. Jednak wywiad amerykaski zanadto uzaleni si od Ultry", nie tylko jako podstawowego rda informacji, ale take jako potwierdzenia wiadomoci pochodzcych z innych, nieco mniej
pewnych rde, i w rezultacie nie podjto adnej akcji. Skutek tego zaniechania dla
Eisenhowera i Bradleya by niemal katastrofalny. Niemcy niemal cakowicie ich zaskoczyli i niewiele brakowao, by rozdzielili armie brytyjskie i amerykaskie.
Po Ardenach Niemcy powrcili do korzystania z Enigmy". Maszyny Turinga tym
samym pracoway jeszcze w dniu wkroczenia Rosjan do Berlina, gdy Hitler popeni
samobjstwo. Wojna przeciwko Niemcom bya skoczona, jednak Ultra" nadal odgrywaa zarazem powan, jak i nieco groteskow rol w tajnej wojnie. W czerwcu
1945 roku, przed poddaniem si Japonii, Franco, czciowo z powodu politycznej
i ekonomicznej presji Ameryki, postanowi wydali z Madrytu japosk misj dyplomatyczn. Ale dziki Ultrze" do Pentagonu napyway wane informacje z kodowanych przez Enigm" raportw misji japoskich we wszystkich stolicach pastw neutralnych. Z tego wzgldu szefowie amerykaskiego wywiadu wojskowego zadali,
by Departament Stanu nie wymusza na pastwach neutralnych zrywania stosunkw
z Japoni. danie znalazo akceptacj Komitetu Trzech" - sekretarzy stanu, wojny
i marynarki, za prezydentury Trumana najwysze ciao decyzyjne - i w rezultacie polityka amerykaska wobec pastw neutralnych, dotychczas bardzo surowa, zostaa
znacznie zagodzona.
Rwnie w operacjach wojskowych przeciwko Japonii na Pacyfiku Ultra" dziaaa a do koca wojny, a jeden z dokumentw odtajnionych przez rzd amerykaski
4 lutego 1974 roku - jeden z dwch zaledwie odkrytych do tej pory w amerykaskich
Archiwach Pastwowych, a opatrzonych tytuem Ultra" - dostarczy odpowiedzi na
jedn z zagadek caej wojny: dlaczego prezydent Truman postanowi uy bomb atomowych przeciwko Hiroshimie (6 sierpnia 1945) i Nagasaki (9 sierpnia 1945), gdy, jak
wielu sdzio, Japonia powiadomia ju aliantw o swej zgodzie na kapitulacj.
Olbrzymie straty, liczba ofiar i konsekwencje dla powojennego wiata sprawiy, e
przeklinano Trumana za t decyzj. Mwiono, e Anglia i Ameryka chciay szybkiego
zakoczenia wojny z Japoni, by nie dopuci do rosyjskiej interwencji na Dalekim
Wschodzie. Cakiem niedawno, Charles Mee, amerykaski historyk i autor ksiki
Spotkanie w Poczdamie" (Meeting in the Potsdam), stwierdzi, e Truman i Churchill chcieli uzyska wikszy wpyw na Rosjan w Europie" i e wykorzystanie bomby w tych okolicznociach byo niczym nie usprawiedliwionym morderstwem". Jednak Truman do koca ycia utrzymywa, e kierowaa nim przede wszystkim ch
zmuszenia Japonii do szybkiej, bezwarunkowej kapitulacji i ocalenia w ten sposb
ycia niezliczonych onierzy alianckich. Dokument Ultry", depesza z Tokio do am-

710

EPILOG

basadora japoskiego w Moskwie, rozszyfrowana przez amerykaskie suby

Ultry" 12 lipca 1945 roku, 25 dni przed zrzuceniem bomby A, potwierdza opini
Trumana i cakowicie usprawiedliwia jego decyzj uycia bomby.
Tre depeszy ujawnia, e cesarz Japonii rzeczywicie postanowi skapitulowa.
Jednak memorandum analizujce ow depesz przesane przez generaa Johna
Weckerlinga, zastpc G2 w Pentagonie, do generaa Thomasa T. Handy'ego, zastpcy szefa sztabu armii USA, ostrzega, e ...klika rzdzca w Japonii podejmuje wsplne, dobrze skoordynowane dziaania w celu zaegnania klski..." Wedug Weckerlinga, depesza ta wiadczya, e Japoczycy byli gotowi zaoferowa atrakcyjne warunki pokoju, obejmujce wycofanie wojsk japoskich ze wszystkich okupowanych terytoriw, by przemwi do zmczonych wojn Amerykanw i Anglikw, zapobiegajc
w ten sposb inwazji i okupacji Japonii". Ale dalszym krokiem Japoczykw byoby
zablokowanie udziau Rosji w wojnie na Dalekim Wschodzie, przez zaproponowanie rezygnacji z praw japoskich zagwarantowanych Umow z Portsmouth... i obietnic koncesji w Mandurii".
Krtko mwic, warunki rozwaane przez Japoczykw przypominay raczej targ
ni kapitulacj. Mona jednak zapyta, czy sterowana kapitulacja nie bya moralnie
bardziej uzasadniona ni uycie bomby atomowej? By moe - gdyby alianci mieli
pewno, e zwyciy wola Cesarza. Weckerling stwierdza w swym memorandum,
e chocia cesarz chce si podda i osobicie wystpuje, wyraajc sw wol pokoju", w japoskich siach zbrojnych dominoway wci grupy militarystw, pragnce
kontynuowa wojn poprzez przeduajcy si, rozpaczliwy opr". Istniao zatem
niebezpieczestwo, jak napisa genera Clayton Bissell, G2 armii USA, w odpowiedzi
na memorandum Weckerlinga, e militaryci mog odrzuci warunki cesarskie, nawet gdyby alianci zaakceptowali nie cakiem bezwarunkow kapitulacj. W takim
wypadku, siy okupacyjne mogyby dosta si w zasadzk, lub japoska armia mogaby kontynuowa walk w odlegych rejonach Pacyfiku w celu osabienia woli walki mocarstw zachodnich.
Sytuacj komplikoway dodatkowo kopoty amerykaskich kryptografw z przenikniciem wszystkich tajnych szyfrw japoskich, co zaciemniao peen obraz intencji przeciwnika. Bissel stwierdzi:
Cho niektre z gwnych (krypto)systemw armii japoskiej zamalimy na tyle, e odczytanie wikszoci depesz zajmuje 4 do 8 dni od momentu ich nadania, a w niektrych
przypadkach zaledwie kilka godzin, to stosowane s rwnie inne, nieznane nam systemy
dla wojska i depesze le tygodniami w oczekiwaniu na odczytanie, jeli w ogle zdoa si
je odcyfrowa... w zwizku z istnieniem wielu takich systemw, rozkazy japoskie wzywajce do generalnego lub lokalnego oporu przeciwko kapitulacji mog z atwoci by
przeoczone.

Ze wzgldu na niepewn sytuacj militarn i polityczn w Japonii oraz rozlego

jej imperium, gdzie wojna moga trwa bez koca, istnia tylko jeden sposb zapewnienia bezwarunkowej kapitulacji - uycie broni, ktra wykae w sposb przekonujcy bezcelowo dalszego oporu. Decyzja Trumana bya bezporednim rezultatem informacji dostarczonych przez Ultr"; a jak twierdzi - kierowaa nim przede wszystkim ch zakoczenia wojny.

EPILOG

711

Tak to Ultra" wniosa swj ostateczny i ponury wkad w zwycistwo w drugiej

wojnie wiatowej. W biurze Winterbothama zamilky teleksy przekazujce meldunki
z Bletchley, a on sam wspomina potem, e przekaza Stephenowi Menziesowi klucz
do tych czerwonych skrzynek, ktre tyle si napodroway midzy moim biurem
i Downing Street 10". Winterbotham natychmiast ustpi z MI-6. Nadano mu Komandori w. Michaa i w. Jerzego, cho nie otrzyma tytuu szlacheckiego. Zosta szefem
public relations w BOAC, a po odejciu na emerytur osiad na farmie w Devon, gdzie
w 1974 roku zakoczy prac nad pamitnikiem o Ultrze", na ktrego publikacj
uzyska pozwolenie od brytyjskich sub bezpieczestwa.
Wyznania Winterbothama przerway blisko trzydziestoletnie milczenie na temat
tego wyjtkowego zwycistwa wywiadu, milczenie kryjce rol, jak w tej historii
odegra Turing. Niestety, niezwyky wysiek umysowy, ktrego efektem bya maszyna zdolna zama Enigm", zama samego Turinga. W1954 roku, gdy pracowa nad
pierwszym brytyjskim komputerem MADAM, rozpocz w swym domu przy
Adlington Road w Wilmslow, Cheshire, eksperyment oparty na zaoeniu, e jest jedynym naukowcem na odlegej i bezludnej wyspie, majcym do dyspozycji jedynie taki
sprzt, jaki moe sam zbudowa i rodki chemiczne, jakie zdoa wyprodukowa z tego,
co znajdzie. Zacz wytwarza pewne chemikalia, midzy innymi - cyjanek potasu.
Dlaczego postanowi produkowa t trucizn, pozostanie na zawsze tajemnic.
Zrobi to jednak, zbudowawszy prymitywny aparat do elektrolizy i zeskrobawszy do
celw produkcji nieco zota z acuszka od zegarka. Potem, znw z niewyjanionych
przyczyn, poszed do ka, pokry jabko niewielk iloci cyjanku, nadgryz je i zmar.
Gdy nastpnego ranka gosposia przysza do pracy, wyczua silny zapach migdaw zapach cyjanku - i znalaza w ku martwego Turinga i lece obok jabko. Orzeczenie brzmiao - samobjstwo. Koroner, ktry nie mia pojcia o jego wkadzie w zwycistwo aliantw w drugiej wojnie wiatowej, stwierdzi pompatycznie: Jestem zmuszony wycign wniosek, e byo to dziaanie celowe, gdy w przypadku takich ludzi nigdy nie wiadomo, co jeszcze wymyl. By wietnym matematykiem i mia niezwyke osignicia. atwo mg straci rwnowag psychiczn". To byo ostatnie oficjalne owiadczenie na temat czowieka, ktry - wraz ze swym koleg Knoxem umoliwi aliantom wgld w plany dowdztwa niemieckiego.
Menzies, czowiek stojcy za Ultra" i szef MI-6, kierujcy znaczn czci walki
alianckiego wywiadu i kontrwywiadu z Niemcami, osiad po wojnie w swym domu
w Luckington. Gdy jednak zimna wojna zacza dominowa w polityce, Churchill,
ktry znw by na Downing Street 10, przywrci go na dawne stanowisko, na ktrym
pozostawa a do skandalu z Philbym. Odkrycie, e w rodku brytyjskiego aparatu
wywiadowczego tkwi rosyjski szpieg, zrujnowao reputacj Menziesa. Jako czowiek,
ktry mianowa Philby'ego na pierwsze stanowisko, zosta zmuszony do zoenia rezygnacji, ktr przyjto. Wszystkie sukcesy Menziesa zostay zapomniane, zwaszcza
przez wrogich mu ludzi. Do koca pogry go fakt, e jeden z jego sekretarzy i przyjaci z czasu wojny zosta aresztowany pod zarzutem powanych naduy.
Krytykowany za tpy arystokratyczny snobizm", mg te zarzuty z atwoci odeprze, gdyby mg i chcia rozmawia publicznie na tematy tak tajne jak Ultra"
i Bodyguard". Rozmyla o zdradzie Philby'ego i w przypywie zego nastroju i gbokiej depresji postanowi - przynajmniej tak potem mwiono - popeni samobjstwo. Opowiadano, e zastrzeli koo domu swe dwa szare konie myliwskie, opuci

712

EPILOG

posiado i pojecha do Londynu, gdzie odebra sobie ycie. Ta historia jest cakowicie zmylona, gdy w jego wiadectwie zgonu czytamy:
Stewart Graham Menzies, mczyzna, 78 lat, z Bridges Court, Luckington, Wiltshire,
Kawaler Orderu ani oraz Orderu w. Michaa i w. Jerzego, Orderu za Zasugi dla
Suby, Krzya Wojskowego, genera major: Przyczyny mierci - a) bronchitowe zapalenie
puc, b) wylew krwi do mzgu, c) niedokrwienna choroba serca. Potwierdzone przez T.G.
Hudsona, M.B. Data mierci 29 maja 1968 roku.

Dopiero pniej wyszo na jaw, e Ultra" bya kart przetargow Menziesa. Gdy
chcia zdoby jak informacj, mia Ultr" i doniesienia spiskowcw ze Schwarze
Kapelle". Mia zatem woln rk w angaowaniu ludzi do dziaa decepcyjnych wspierajcych plany Jael" i Bodyguard", take za granic, w operacjach niszczenia lub
kontrolowania tajnych sub nieprzyjaciela, zanim te zdyy spenetrowa tajemnice
alianckie. Trudno zatem dziwi si Churchillowi, e podobno traktowa Menziesa jako
kogo, bez kogo zwycistwo w drugiej wojnie wiatowej byoby niemoliwe. Zwaszcza Eisenhower w znacznym stopniu zawdzicza sw karier MI-6 i GC&CS w Bletchley Park. W licie, jaki napisa do Menziesa pod koniec wojny, nie wspomina
Ultry", gdy nazwa ta a do roku 1974 bya zastrzeona, ale jego sowa brzmi jednoznacznie:
Drogi Generale Menzies,
Miaem nadziej zoy wizyt na Bletchley Park, by osobicie podzikowa Panu, sir Edwardowi Travisowi i czonkom personelu za wspaniae zasugi oddane sprawie Sprzymierzonych. Doskonale zdaj sobie spraw z ogromu pracy i wysiku woonego w przygotowywanie materiaw, jakie nam dostarczalicie. W peni rozumiem take liczne przeszkody i trudnoci, z jakimi musielicie sobie radzi i jak zawsze, niezomnym wysikiem je pokonywalicie. Informacje, jakie od was docieray przed kampani i w jej czasie, miay dla mnie nieocenion warto. Niezwykle uatwiy moje zadanie jako dowdcy. Ratoway ycie tysicom
Brytyjczykw i Amerykanw i w znacznej mierze przyczyniy si do tego, e nieprzyjaciel
tak szybko zosta rozgromiony i w kocu zmuszony do kapitulacji. Bd niesychanie wdziczny, jeli zechce Pan przekaza zbiorowo i indywidualnie wszystkim uczestnikom tego zadania wyrazy mego osobistego, najszczerszego podziwu i serdecznego podzikowania za ich
wybitny udzia w wojennym wysiku aliantw...
Z wyrazami szacunku
Dwight D. Eisenhower

Tylko nieliczni z gwnych przeciwnikw Menziesa z Abwehry i SD zdoali unikn zemsty aliantw po zakoczeniu wojny. Kaltenbrunner, nastpca Heydricha na
stanowisku szefa SD, zosta powieszony. Kieffer, Knochen i Goetz zostali straceni przez
Brytyjczykw bd Francuw za zbrodnie wojenne. Schellenberg przesiedzia jaki
czas w wizieniu, zosta uwolniony i zmar w 1950 roku z powodu dolegliwoci wtroby. Pozosta jedynie Canaris ze swoimi zagadkami. Jakiej natury zwizki czyy
Menziesa z tym tajemniczym czowiekiem? Czy by brytyjskim agentem?
Pewnego ponurego, zimowego wieczoru 1964 roku zapytany o t spraw Menzies
najpierw popad w gbok zadum, a potem zdecydowa si powiedzie, co nastpuje:

EPILOG

713

W sensie potocznego rozumienia tej funkcji, Canaris nigdy nie by agentem brytyjskim.
Moje kontakty z nim daj podstaw do pewnej nadinterpretacji, gdy wszystkie wysoko
rozwinite suby wywiadowcze utrzymuj pewnego rodzaju kontakty ze swymi przeciwnikami. Canaris nigdy nie zdradzi ani przede mn, ani przed nikim innym po stronie
brytyjskiej tajemnic swego kraju, cho czynili to jego ludzie. Bywao jednak, e pomaga mi.
Na przykad, gdy chciaem wywie z okupowanej Europy on mego kolegi; odpowiednimi
kanaami daem o tym zna Canarisowi i po jakim czasie udao jej si wydosta.

W salonie domu Menziesa w Luckington zapado pene napicia milczenie, jakby

gospodarz toczy wewntrzn walk midzy powinnoci zachowania dyskrecji i chci dania swym gociom jakiego wyjanienia. W kocu znw si odezwa:
Canaris by niemieckim patriot, czowiekiem religijnym, monarchist, konserwatyst i tradycjonalist. By czowiekiem na wpywowym stanowisku, chccym co zmieni w tej sytuacji - uratowa Niemcy i Europ od ruiny. Sdzi, e bd mg mu pomc i skontaktowa
si ze mn, proszc o spotkanie na neutralnym gruncie w celu zakoczenia wojny. Mwiem o tym z Anthonym Edenem i Eden zabroni mi nawet udziela odpowiedzi - wszyscy
wci dobrze pamitali incydent w Venlo. Co wicej, gdybym pojecha na spotkanie z Canarisem, Rosjanie szybko by si o tym dowiedzieli i pomyleliby, e Brytyjczycy targuj si
z Niemcami o pokj wymierzony przeciwko Rosji. W rezultacie nigdy nie spotkaem si
z Canarisem. Lubiem go jednak i podziwiaem. By diablo odwany i bardzo pechowy.

Canaris moe i nie pracowa dla Brytyjczykw, ale z pewnoci dziaa przeciwko
Hitlerowi. Niezalenie od przesanek politycznych, alianci nie musieli pertraktowa
z Canarisem i innymi spiskowcami ze Schwarze Kapelle", nie musieli kupowa informacji za jakie koncesje. Schwarze Kapelle" moga dostarczy jedynie takich informacji, ktre byy aliantom znane dziki Ultrze". I to Ultra" zaszkodzia reputacji
Canarisa. Jak wyjani profesor H.R. Trevor-Roper, profesor historii najnowszej w Oksfordzie, a w czasie wojny oficer MI-6, Ultra" bya podstawowym rdem informacji
wywiadowczych podczas drugiej wojny wiatowej i w celu zakamuflowania jej dziaalnoci sugerowano, e dostarczane przez ni materiay pochodziy od Canarisa".
Jakie mogo by lepsze wyjanienie faktu tak dobrego informowania Churchilla, Roosevelta i ich dowdcw? Wmwiono ambasadorom i przedstawicielom wadz, e
nikt inny tylko Canaris, ten znany powszechnie prawicowy intrygant", sta za bezcennymi tajemnicami z ich stow konferencyjnych. Fortel wojenny Brytyjczykw zadziaa bezbdnie, ale Canarisowi nie pozwoli zaj w historii szanowanego miejsca.
Przez jaki czas po wojnie nikt nie wiedzia, co si stao z Canarisem. Potem okazao si, e zosta zdradzony przez Hansena, ktry wyzna swym oprawcom z Gestapo,
e Canaris od lat spiskowa przeciwko Hitlerowi. Hansen wyjawi take, e Canaris
prowadzi dziennik, wiele tomw obejmujcych dziaalno Hitlera i nazistw poczwszy od nocy dugich noy" 30 czerwca 1934 roku, gdy przeraony zamordowaniem Schleichera i Bredowa po raz pierwszy zda sobie spraw, e Hitler jest niebezpiecznym czowiekiem, ktrego dziaalno naley obserwowa i dokumentowa.
Kaltenbrunner natychmiast wysa Schellenberga, by aresztowa Canarisa. Nastpio
to wczesnym popoudniem 23 lipca 1944 roku. Dzwonek zadzwoni w domu Canarisa przy Dianastrasse w Schlachtensee, pooonej nad jeziorem kolonii komfortowych

714

EPILOG

domkw, gdzie mieszka z polskim kucharzem i algierskim sucym po wysaniu

rodziny na prowincj z obawy przed nalotami. Gdy wty siwowosy czowiek zobaczy, kto przyszed, odezwa si: Miaem jakie przeczucie, e to bdzie pan. Prosz
powiedzie mi przede wszystkim, czy znaleli co w zapiskach tego idioty pukownika Hansena?" Schellenberg odpowiedzia zupenie szczerze: Tak, notatnik zawierajcy midzy innymi list osb przewidzianych do zabicia". I doda: Ale nie byo tam
nic o panu, ani o pana uczestnictwie". Canaris odpar, wci stojc na progu: Ci durnie
ze Sztabu Generalnego nie potrafi y bez swoich bazgrow". Po czym zaprosi Schellenberga i towarzyszcego mu SS hauptsturmfuhrera barona von Voelkersama do domu.
Schellenberg otrzyma rozkaz od SS obergruppenfuhrera Muellera, szefa specjalnej komisji powoanej przez Hitlera do zbadania sprawy Schwarze Kapelle" i spisku
20 lipca, by umieci Canarisa w honorowym areszcie prewencyjnym w szkole
Sicherheitspolizei w Fiirstenbergu w Meklemburgii. Gdy Schellenberg wyjawi sw misj,
Canaris odpowiedzia tonem rezygnacji:
Bardzo niedobrze, e musimy rozsta si w taki sposb. Ale jako sobie z tym poradzimy.
Musi mi pan szczerze obieca, e w cigu najbliszych trzech dni umoliwi mi pan osobist
rozmow z Himmlerem. Wszyscy pozostali - Kaltenbrunner i Mueller - s tylko parszywymi rzenikami, dnymi mojej krwi.

Canaris najwyraniej spodziewa si, e trzyma Himmlera w garci na tyle, e ten

oszczdzi mu ledztwa, procesu i egzekucji za zdrad. Schellenberg zgodzi si speni jego prob, ale potem, bardzo oficjalnym tonem zaoferowa Canarisowi niemieck
szans" - moliwo wybrania mierci samobjczej. Canaris odmwi sowami:
O nie, drogi Schellenberg, co do mnie, ucieczka nie wchodzi w gr. Samobjstwa
rwnie nie popeni. Jestem pewien moich racji i wierz, e dotrzyma pan danej mi
obietnicy".
Canarisa trzymano w Fiirstenbergu, dopki nie posa po niego Mueller. Przewieziono go wwczas do gwnej kwatery Gestapo na Prinzalbrechtstrasse w Berlinie,
gdzie przetrzymywano go w celach przepenionych czonkami Schwarze Kapelle'.
Przez wzgld na jego osob, Mueller postanowi osobicie przesucha Canarisa w granicach wyznaczonych mu przez Himmlera. Jednak tpy, uparty Mueller nie by
przeciwnikiem dla liskiego jak wgorz Canarisa. Ten bowiem zaprzeczy, jakoby wiedzia cokolwiek o spisku 20 lipca, powiedzia jednak, e wiedzia o wczeniejszych
spiskach, gdy jako szef Abwehry mia obowizek wiedzie o tym, co dziao si w Rzeszy. Nie poinformowa o nich Himmlera, gdy chcia ustali ich zasig - poza tym,
wystarczajco czsto powstrzymywaa go od tego niezrczno Gestapo.
Bardzo sprytnie Canaris omota Muellera pltanin pprawd. Potem jednak przesuchania przej Walter Huppenkothen, wyrafinowany prawnik z Nadrenii. Pod wpfy
wem jego pyta Canaris popeni jedyny niewybaczalny bd w swej karierze. Przyzna si do prowadzenia dziennikw, ufajc, e zostay one zniszczone przez jego przy
jaciela i wspuczestnika spisku - majora Wernera Schradera, przedstawiciela Abwehi
przy gwnej kwaterze armii w Zossen. Zawieray one jedynie notatki osobiste i dal)
Schraderowi do przechowania w sejfie w Zossen z obawy, e mog ulec zniszczeni
w czasie nalotw na Berlin. Schrader nie zniszczy jednak dziennikw Canarisa; p0"
peni samobjstwo, nie niszczc adnych archiww Schwarze Kapelle".

EPILOG

715

Huppenkothen posa ekip do Zossen i wewntrz wielkiego sejfu znaleziono mas

dokumentacji, midzy innymi, na jednej z pek, szereg czerwonych, szarych i czarnych teczek - dziennikw Canarisa. Tam przechowano, pomimo kilku rozkazw ich
zniszczenia ca histori konspiracji, od jej pocztkw w 1934 roku przez zamordowanie Schleichera i Bredowa, negocjacje watykaskie do akcji Flash" w roku 1943. W aktach znajdowao si mnstwo szczegw o zdradzie Ostera w Fali Gelb", a wszystkie 52 teczki zawieray to, co nazwano potem wanymi informacjami wojskowymi
przysyanymi przez niemieckich agentw z zagranicy, rozszyfrowywanymi i opracowywanymi przez Dohnany'ego. Wieie z tych raportw zostao cakowicie znieksztaconych poprzez dodatki i cicia przed przekazaniem ich Wehrmachtowi".
Himmler mia dowody i mg powiesi i Canarisa, i Ostera, ale dziwnym trafem
do tego nie doszo. Wykorzysta je do skazania innych spiskowcw, a nastpnie kaza
zniszczy dokumentacj. Canarisa i Ostera utrzyma natomiast przy yciu. Dlaczego?
Mona jedynie przypuszcza, e Himmler obawia si, i w wypadku skazania Canarisa na mier, jego przyjaciele przeka prasie wiatowej pewne dossier, przechowywane przez Canarisa od momentu przejcia wadzy przez nazistw.
Canarisa i Ostera przetrzymywano przez wiele miesicy w rnych obozach koncentracyjnych wraz z innymi wanymi winiami, jak Halder, Best i Stevens. A gdy
wiosn 1945 roku Amerykanie opanowali i odcili poudniowe Niemcy, obaj znaleli
si we Flossenburgu. Canaris spdzi swe ostatnie dni samotnie w celi, czytajc Friedrich II Hohenstauffen" Kantorowicza. Wieczorem 8 kwietnia, na 29 dni przed zakoczeniem wojny w Europie, gdy jedna z kolumn pancernych Pattona bya w odlegoci
niecaych 100 mil - postawiono go przed sdem" pod zarzutem zdrady stanu i zamachu na ycie Hitlera. Canaris ponownie zaprzeczy wszystkim postawionym mu
zarzutom i w ostatnim sowie poprosi, by pozwolono mu i na front rosyjski jak
zwykemu onierzowi. Odmwiono mu tej aski i wyprowadzono z rygorem natychmiastowego wykonania wyroku. Rwnie Osterowi postawiono podobne zarzuty, uznano winnym i skazano na mier. Stracono go rankiem 9 kwietnia 1945 roku.
W czasie powrotu do celi Canarisa pobito i zamano mu nos. Sam w celi, tu przed
egzekucj, wiziennym alfabetem, stukajc yk w rur, Canaris przesa wiadomo
podpukownikowi H.M. Lundingowi, byemu szefowi duskich sub specjalnych,
zajmujcemu ssiedni cel:
Umieram... za... moj... ojczyzn... i... z... czystym... sumieniem... pan... jako... oficer...
zrozumie... e... wypeniaem... tylko... swj... obowizek... wobec... kraju... gdy...
zdecydowaem... si... przeciwstawi... Hitlerowi... prosz... zrobi... co... pan... moe... dla...
mojej... ony... crek... zamali... mi... nos... umr... dzi... rano... egnajcie.

To bya ostatnia wola i testament Canarisa. Tu przed witem 9 kwietnia 1945 roku,
Lunding, przez otwr w drzwiach celi, zobaczy jak nagiego Canarisa prowadzono
korytarzem bloku wiziennego. Dr Joseph Mueller, tajny wysannik Canarisa do Watykanu, wiziony w tym samym bloku przytoczy opowie pewnego oficera SS podobno Canarisa powieszono w celi egzekucji na haku, za elazny konierz. Jego
oprawcy sdzc, e ju jest martwy, zdjli go, gdy jednak okazao si, e wci jeszcze
yje, powiesili go ponownie. Pastwili si nad nim 30 minut. Ciao spalono, a prochy
rzucono na wiatr. Nie mia ani grobu, ani pomnika. Tylko jeden z jego byych przeciw-

716

EPILOG

nikw w roku 1947 wystpi w parlamencie z hodem dla Canarisa i jego kolegw
spiskowcw. O niemieckiej opozycji wobec Hitlera powiedzia, e by to jeden z najszlachetniejszych i najwikszych (ruchw oporu), jakie zaistniay w dziejach wszystkich narodw wiata". Czowiekiem skadajcym ten hod by Churchill.
Niezalenie od tego, czy konspiratorzy ze Schwarze Kapelle" zostali uznani za
bohaterw, czy zdrajcw pastwa niemieckiego, pozostaje faktem, e byli oni jedynym antynazistowskim ruchem oporu, ktry nie uzyska czynnego wsparcia od mocarstw zachodnich. Obecnie nie s dostpne historykom adne dokumenty, ktre potwierdzayby tez tak mocno podkrelan przez Stalina i przez samego Hitlera, e
Schwarze Kapelle" i alianckie suby tajne w jaki sposb wspdziaay ze sob, i e
kulminacj tej wsppracy byy wydarzenia ostatnich tygodni lipca 1944 roku. Jednak
a do niedawna w ujawnianych dokumentach dotyczcych drugiej wojny wiatowej
nie byo nic na temat Ultry", cho przecie jak najbardziej istniaa. Jeli istniej jakie
dowody wiadczce o porozumieniu midzy aliantami a Schwarze Kapelle", to moe
kiedy si odnajd w jakich tajnych teczkach MI-6 lub OSS(SI). Wtpi jednak naley,
czy zostan kiedykolwiek odtajnione. Jeli natomiast porozumienia nie byo, jeli alianci
rzeczywicie udzielili spiskowcom tylko sownej zachty, historykom pozostaje do
rozwizania jedna draliwa kwestia: Czy D-Day" by konieczny?
Charles V.P. von Luttichau, wybitny niemiecki specjalista od amerykaskiej historii wojskowoci, wyrazi opini podzielan przez wielu Niemw pozostajcych w opozycji wobec reimu nazistowskiego:
D-Day" by jednym z najwikszych bdw politycznych wszech czasw. Gdyby Wielka
Brytania i Stany Zjednoczone przekazay konspiratorom otwarcie cho jedno sowo zachty, wtedy Montgomery i Eisenhower zeszliby na brzeg, a Rommel oddaby im honory na
powitanie. A tak, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone musiay zniszczy Niemcy, tak jak
w czasie I wojny wiatowej zniszczyy cesarstwo austro-wgierskie. Zalepione nienawici do Niemiec nie dostrzegy na horyzoncie wikszego wroga - Rosji. Tylko gupcy mogli
si nie zorientowa, e prawdziwym wrogiem bya Rosja i e pewnego dnia mocarstwa
zachodnie bd potrzeboway silnych demokratycznych Niemiec jako przeciwwagi dla bolszewizmu. Przez sw postaw wobec antyhitlerowskiego spisku przypiecztoway one los
Europy i wiata krwawym aktem inwazji w D-Day". Wspomina si to wszystko z cikim
sercem, bo do dzi pacimy za ten bd.

Von Luttichau jednoczenie myli si i mia racj. Z pewnoci bieg historii wygldaby inaczej, gdyby alianci bez walki wkroczyli na kontynent. Ale obwinianie tylko
aliantw za fenomen Hitlera i za to, e udao mu si pozosta u wadzy a do chwili
samobjstwa w zrujnowanym Berlinie, oznaczaoby uwolnienie spiskowcw ze
Schwarze Kapelle" i samo spoeczestwo niemieckie od wszelkiej odpowiedzialnoci. Mimo e mocarstwa zachodnie zbyt pno dostrzegy nowego wroga, to jednak
dziki nie majcej sobie rwnych w historii pomocy dla dawnego przeciwnika, pomocy wynikajcej zarwno z przyczyn humanitarnych, jak i politycznych, powstay silne i demokratyczne Niemcy.
Churchill jako jeden z pierwszych przywdcw zachodnich dostrzeg zagroenie
ze strony Rosji. Gboko aowa, e Anglicy i Amerykanie w swych wsplnych dziaaniach zbyt surowo potraktowali tych, ktrzy reprezentowali spoeczne, polityczne,

EPILOG

717

a nawet militarne sumienie Niemiec. Zmar w 1965 roku w wieku 91 lat, z reputacj
cokolwiek nadszarpnit aluzjami na temat budzcych moralne zastrzeenia wybiegw w prowadzeniu wojny. Jego udzia w Coventry, Dieppe, manipulacja siami ruchu oporu, Bodyguard", Fortitude", wykorzystanie Ultry" i decepcji oraz wiele
innych dziaa strategicznych i forteli z czasw drugiej wojny wiatowej, cznie z samym D-Day", na wieki pozostan przedmiotem sporw. Jednak w roku 1974, z okazji setnej rocznicy urodzin, New York Times przyzna mu stae miejsce w historii:
C to by za czowiek! Ten znajomy dwik jego gosu... znw przypomina nam, e w rzadkich momentach dziejowych jeden odwany, obdarzony wyobrani i elokwencj czowiek
moe zmieni wszystko nie tylko w Wielkiej Brytanii, ale i w wiecie... Gdzie i kiedy Wielka
Brytania, gdzie i kiedy kady z nas bdzie mia szczcie spotka na swej drodze tak natchnion posta?

Na rok 1974 przypada rwnie trzydziesta rocznica D-Day" i wielu ludzi uczestniczcych w operacji Neptun" odwiedzio Odlegy Brzeg. Na plaach Normandii,
mwiono, wci jeszcze mona usysze niesione wiatrem, stumione odgosy tamtych walk. To samo zjawisko mona zaobserwowa na agodnych wzniesieniach
Waterloo. Dla tych, ktrzy domagaj sie pomnikw, pozostaj dziwne, rdzawoczerwone ksztaty, wystajce nad powierzchni morza, wydajce si tak dalekie od najnowszej historii, e mogyby stercze tam od czasw Ryszarda Lwie Serce. S to wraki
statkw handlowych zatopionych w celu osonicia od wiatru i fal pywajcych portw Mulberry". Morze obmywa te szcztki, falujc w gwatownych przypywach
i odpywach. Ale one tam trwaj - wiadectwo czasu i miejsca, gdzie fortuna zmieniaa konie, a historia pisaa now pie.

OD AUTORA

Od autora
Dokumentacja i napisanie Bodyguard of Lies" zajo mi duo wicej czasu, ni si
spodziewaem. Zamiar napisania tej ksiki zgosiem najpierw w Gwnym Biurze
Historii Wojskowoci (OCMH - Office of the Chief of Military History) Pentagonu
w Waszyngtonie, gdzie przebywaem w dniach kryzysu kubaskiego 1962 roku z ramienia londyskiego Daily Mai. Zaskoczyo mnie to, e w skarbnicy wiedzy militarnej znalazem zaledwie par mao istotnych wzmianek na fiszkach, a poza tym adnej
dokumentacji planw decepcyjnych wchodzcych w skad operacji Neptun" i Overlord". W jednym z archiwalnych indeksw natknem si jedynie na wzmiank, mwic o istnieniu trzydziestu omiu inwazyjnych planw decepcyjnych, ktrych dokumentacj w caoci powierzono opiece brytyjskich agend rzdowych w Londynie.
Mocno mnie to zdziwio, gdy siy zbrojne Stanw Zjednoczonych odegray wielk
rol w decydujcej kampanii drugiej wojny wiatowej. W Biurze Historycznym
Pentagonu na poy oficjalnie poinformowano mnie, e bd mia due trudnoci
z otrzymaniem do wgldu interesujcych mnie materiaw. Samo OCMH nie miao
prawa uywa terminu cover and deception" - tajna dziaalno i decepcja - nawet
w swoich oficjalnych, wewntrznych publikacjach historycznych na temat ostatniej
kampanii II wojny wiatowej. Dowiedziaem si rwnie, e generaowi Johnowi
R. Deane'owi, w czasie wojny szefowi misji wojskowej Stanw Zjednoczonych w Moskwie, grozio postawienie przed sdem wojskowym za umieszczenie w swoich relacjach nazwisk pewnych osb biorcych udzia w operacjach decepcyjnych. Postpowanie sdowe umorzono dopiero po bezporedniej interwencji generaa Eisenhowera, wczesnego szefa sztabu Armii Stanw Zjednoczonych. Uraczono mnie te anegdotami, jak to dwm historykom, z upowanienia Eisenhowera piszcym o tym okresie, nie udao si zamieci w swoich pracach rozdziaw powiconych akcjom tajnym i decepcji. Widziaem te rejestry SHAEF i archiww JSC (Poczonych Szefw
Sztabw), wskazujce na istnienie akt operacji Bodyguard" i Fortitude", lecz nawet
po dwudziestu latach wci byy utajnione i nie mogem ich obejrze.
Nie lepiej powiodo mi si w Anglii. Gdy dotarem ju do Ministerstwa Obrony
i poprosiem o stosown dokumentacj, otrzymaem list z uprzejmym przypomnieniem o cigle obowizujcej Ustawie o Tajemnicy Subowej. Z Ministerstwa Spraw
Zagranicznych nadesza obietnica udzielenia mi ustnych wyjanie na niektre przygotowane przeze mnie uprzednio pytania, a gdy odrzuciem t propozycj, yczliwi
ostrzegli mnie, e ministerstwo rozszarpie mnie na strzpy, jeli posun si za daleko
w swoich naleganiach". W tej sytuacji musiaem si rozejrze za innymi rdami in-

719

formacji i postanowiem zasign jzyka u tych, ktrzy w obu operacjach - Bodyguard" i Fortitude" - brali bezporedni udzia. Oczywicie w uzyskaniu zgody na przeprowadzenie wywiadw znowu natrafiem na mur milczenia, a jedna z indagowanych osb postraszya mnie nawet wysmaganiem biczem, jeli nie zaprzestan natrtnie jej niepokoi. Na szczcie sam genera sir Stewart Menzies okaza si czowiekiem bardziej przystpnym. Udzieli mi dwch dugich wywiadw, omwilimy razem wiele spraw, zwaszcza dotyczcych Cicera" i Canarisa, ale Menzies nie kierowa brytyjskim aparatem decepcyjnym i nie mg, albo te nie chcia, mwi o planach Bodyguard" i Fortitude". O Ultrze" za nie pisn ani sowa.
I na tym - przynajmniej w latach 1964-65 - uryway si wtki interesujcych mnie
spraw. Moja wiedza o tajnych akcjach i decepcji nadal bya enujco nika, nie miaem
nawet pojcia o istnieniu Ultry". W kadym razie przed rokiem 1968 nie posunem
si w swoich owach ani o krok. Dopiero w roku 1968 wanie, podczas dugiego pobytu w Stanford w Kalifornii, a konkretnie w Instytucie Wojny, Rewolucji i Pokoju im.
Hoovera dowiedziaem si nieco wicej na temat obu planw decepcyjnych. I wtedy
spotkaem generaa Williama H. Baumera i to on opowiedzia mi o planie Jael". Z niewytumaczalnych powodw nie utajniony dokument zatytuowany Krtka historia
COSSACA-1943-1944" przysporzy mi wiedzy na temat operacji Overlord" i Neptun", zaczo te wpada w moje rce coraz wicej opracowa i wspomnie, rzucajcych nowe wiato na zajmujce mnie zagadnienia. W kocu, w roku 1969, w czasie
dugiego i owocnego spaceru wzdu pla jednego z pnocno-wschodnich Stanw,
z ust mojego towarzysza wdrwki, wybitnego znawcy spraw wojskowych, po raz
pierwszy usyszaem o Ultrze". Widzi pan - powiedzia mj rozmwca - przez
wiksz cz wojny pascy i moi rodacy odczytywali szyfrowane rozkazy niemieckie i japoskie". Bya to dla mnie niewiarygodna rewelacja. A wkrtce miaem dozna
jeszcze wikszych olnie i - stopniowo - klocki amigwki zaczy wskakiwa na
waciwe miejsca ukadanki.
Nauczyem si przy okazji pewnej prawdy na temat szans badacza historii - im
wicej si wie samemu, tym wicej inni skonni s ujawni. Zbrojny w znaczn ju
wiedz o sprawie, ponowiem prby nawizania rozmw z ludmi osobicie zaangaowanymi w operacje Overlord" i Neptun", zarwno po stronie aliantw, jak i Niemiec. Spotkaem si z generaem Reinhardem Gehlenem, najpierw w Waszyngtonie,
a potem Starberg-am-See w Bawarii. We Francji rozmawiaem z pukownikiem Claude'em Arnauld, jednym z szefw Jad Amicol" - paryskiej siatki MI-6. W Anglii gociem u Ronalda E.L. Wingate'a, H.R. Trevora-Ropera, R. Fleetwooda Hesketha i Johna H. Bevana. Wszyscy oni mwili o decepcji i dziedzinach pokrewnych. Moja wiedza o Ultrze" poszerzya si niepomiernie dziki spotkaniom z Wilfrede F. Dunderdale'em w Hampshire i w Londynie oraz z Frederickem W. Winterbothamem
w hrabstwie Devon. Wiele spraw dotyczcych planw Overlord" i Neptun" nawietlili mi w prywatnych rozmowach, w Stanach Zjednoczonych: genera Omar N. Bradley,
Allen W. Dulles, genera Edwin L. Sibert i genera Baumer. Mam wielki dug wdzicznoci wobec tych i wielu innych ludzi za to, e obdarzyli mnie przywilejem osobistych wywiadw w czasie moich studiw nad ukrytym przed ludzkim okiem nurtem
tamtych dni.
W kocu wiele osobistoci biorcych udzia w inwazji 1944 roku zechciao ze mn
rozmawia, ale cigle nie mogem si dobra do niezbdnej w takiej pracy dokumen-

720

OD AUTORA

tacji. Z tych przyczyn moja praca nie posuwaa si naprzd a do lat 1971-72. Ale
w tym czasie wadze amerykaskie zaczy stopniowo liberalizowa swj stosunek
do tajnych aspektw II wojny wiatowej. Bya to jednak - z punktu widzenia moich
potrzeb - zaledwie wska struka informacji, a regulaminy obowizujce archiwistw, historykw i bibliotekarzy byy rwnie irytujce dla nich jak dla mnie. Wszyscy
jednak, do ktrych natrtnie si zwracaem o pomoc, starali si z caych si mi jej udzieli.
Pragn szczeglne wyrazy wdzicznoci zoy Charlesowi B. MacDonaldowi, Charlesowi V.P. von Luttichau i Detmarowi Fink z OCMH i Robertowi Wollfemu,
George'owi Wagnerowi, Thomasowi E. Hohmanowi, Williamowi Cunliffe'emu,
Johnowi E. Taylorowi i Timowi Nenningerowi z Archiww Pastwowych.
Jak na ironi na pocztku roku 1975, kiedy rkopis ksiki by ju kompletny, wszystkie przeszkody, na jakie bezustannie natykaem si w Waszyngtonie, nagle runy. Ale
w specjalnym kontekcie planw Bodyguard" i Fortitude" oraz dziaalnoci
Ultry" znamienny jest fakt, e ani jeden cytowany w tej ksice dokument nie pochodzi z oficjalnych rde brytyjskich. Skd braa si ta tajemniczo Waszyngtonu i Londynu? Odpowied na to pytanie znalazem, wertujc sterty odtajnionych na wiosn
1975 roku dokumentw amerykaskich JCS (Joint Chiefs of Staff), przechowywanych
w Waszyngtonie. Natknem si wrd nich na istnienie umowy, zakazujcej udostpniania jakichkolwiek tajnych dokumentw traktujcych o dziaalnoci tajnej i decepcyjnej, a take sub kryptoanalitycznych w II wojnie wiatowej.
Zadziaaa interwencja, najprawdopodobniej pukownika Johna Bevana z LCS, ktry
sprzeciwi si opublikowaniu i rozpowszechnieniu sporzdzonego przez stron amerykask i przedoonego Departamentowi Wojny raportu na temat alianckich tajnych i decepcyjnych operacji na scenach europejskiego teatru wojennego. Genera
Clayton Bissell, G2 Departamentu Wojny, przychyli si do wielu brytyjskich da
w tym wzgldzie. Ale Brytyjczycy prbowali narzuci Amerykanom dalsze ograniczenia - w memorandum skierowanym 5 sierpnia 1945 roku do JCS domagali si, by
kronikarzom oficjalnej historii wojny nie udostpnia adnych oryginalnych materiaw wywiadowczych". Proponowali nawet, eby to brytyjscy szefowie sztabw
spisali t histori, zatrudniajc przy tym wycznie godne zaufania i sprawdzone
osoby z personelu" i tylko z tego kompendium historycy mieli czerpa informacje. Po
dugiej dyskusji nad sensownoci proponowanych przez Brytyjczykw ostrych restrykcji i bez wiary w ich skuteczno amerykaski JCS zgodzi si jednak na wprowadzenie tych drastycznych ogranicze cenzuralnych. W licie, wystosowanym
7 wrzenia 1945 roku do brytyjskiego szefostwa sztabw, przyznali, e: Wydaje si
podanym i koniecznym podjcie stosownej akcji dla zapewnienia ochrony rde
wywiadu radiowego w odniesieniu do opracowa historycznych przeznaczonych do
publikacji".
Mniej wicej w tym samym czasie prezydent Truman swoim autorytem przyda
wagi sprawie utajnienia dziaalnoci Ultry". W licie z 28 sierpnia 1945 roku do sekretarzy stanu wojny i marynarki, do prokuratora generalnego, JCS, komisji budetowej i Biura Informacji Wojennej, Truman napisa:
Odpowiednim departamentom rzdu i JCS poleca si niniejszym podjcie stosownych krokw zapobiegajcych przedostaniu si do wiadomoci publicznej, chyba e sam prezydent
w kadej sprawie odrbnie wyrazi na to zgod, nastpujcych informacji:

OD AUTORA

721

Informacji dotyczcych przeszego lub obecnego stanu, technik i procedur, stopnia skutecznoci lub konkretnych sukcesw jakiegokolwiek urzdzenia kryptoanalitycznego dziaajcego z upowanienia rzdu lub waciwego departamentu.

Oklnik ten skutecznie pozbawi wiatow opini publiczn jakichkolwiek informacji o Ultrze" na czas trzydziestu lat od zakoczenia wojny.
Jednoczenie nie szczdzono wysikw, by w ten sam sposb ochroni tajemnice
dziaalnoci sub tajnych i decepcyjnych. W licie z 25 maja 1945 roku skierowanym
do JCS (Joint Security Control) od JSC - ktra cile wsppracowaa z LCS - zalecaa,
by istnienie organizacji tajnych i decepcyjnych czy ich agend byo chronione zarwno obecnie, jak i w czasach pokoju klauzul cisej tajnoci". dano te, aby przesyki i korespondencja zwizana z planami i raportami dotyczcymi akcji tajnych i decepcyjnych byy opatrywane stemplem Top Secret"; podobnie sprzt uywany w akcjach decepcyjnych mia by klasyfikowany jako tajna bro". Te dania amerykaskie szefostwo sztabw rwnie zaaprobowao. Historia II wojny wiatowej musiaa
si oby bez opisu unikatowych operacji wojennych, ktre walnie si przyczyniy do
zwycistwa aliantw.
Co wicej, restrykcje te byy tak ostre, e nawet rola Pattona w operacjach tajnych
i decepcyjnych bya zupenie nieznana. Wkrtce po jego mierci wydawao si, e JCS
podejmuje pewne prby, choby pomiertnego, naprawienia szkd dla jego imienia
i opinii. Amerykanie przestrzegali midzyrzdowego porozumienia w sprawie cisej tajnoci akcji tajnych i decepcyjnych, ale w tym jednym wypadku wnioskowali
o udzielenie zgody na wyjanienie roli Pattona w tych operacjach. danie to zreferowano pukownikowi Bevanowi. W jego imieniu odpowiedzi udzieli genera brygady
A.T. Cornwall-Jones. Zapewni on Amerykanw, e Bevan zrobi wszystko, co w jego
mocy, ale ku wasnemu ubolewaniu nie udao mu si spreparowa adnej sensownej
historyjki nie obnaajcej faktw, na ktrych utajeniu brytyjskiemu szefostwu sztabw szczeglnie zaley i ktrych Poczone Szefostwo Sztabw postanowio nie ujawnia". Eisenhower najwidoczniej te konsultowa spraw, bo Cornwall-Jones napisa,
e naczelny dowdca natychmiast zrozumia, e - co chyba usatysfakcjonuje Sekretarza Wojny - opisanie rzeczywistych zada generaa Pattona w tamtym okresie byoby niepodane". Ale by unikn podejrzenia, e brytyjskie wadze wojskowe prbuj co przed panami ukry", Cornwall-Jones zaczy co, co nazwa cile tajnym
opisem dziaalnoci generaa Pattona". Opis ten, w osiemnastopunktowym tekcie,
skupia si na roli Pattona w decepcji poprzedzajcej i ukrywajcej ldowanie w Anzio.
O jego gwnej roli w operacji Fortitude" nie byo ani sowa.
Z perspektywy czasu tak cise restrykcje wydaj si uzasadnione, zwaywszy na
moliwo wojny ze Zwizkiem Sowieckim i potencjaln konieczno skorzystania
z dowiadcze LCS i Ultry". Mona wtedy byo mie pewne nadzieje, e Rosjanie
zaadaptuj jaki maszynowy system szyfrowy zbliony konstrukcj do Enigmy" nadzieje te zreszt rozwiay si, gdy Philby poinformowa Rosjan o istnieniu Ultry".
Ale Enigmy" uyway po wojnie mocarstwa satelickie w latach pidziesitych i szedziesitych, co maszynie Turinga dawao jeszcze przez duszy czas zatrudnienie.
Ultra" za, pocztkowo niezbyt pewne rdo informacji w Bletchley, awansowaa
do roli wyjtkowo przydatnego instrumentu w prowadzeniu spraw o zasigu midzynarodowym.

722

OD AUTORA

Techniki decepcyjne znalazy, podobne wojennym, zastosowanie w czasach pokoju i tym bardziej ze wzgldu na przyszo mocarstwa zachodnie strzegy sekretw
ich przeszoci. Odkrycie poytkw, jakie konspiracja i ruch oporu na terenach okupowanych i w samych Niemczech przynosiy realizacji planw decepcyjnych, zwizane byo z narastaniem nowych sporw na temat prowadzenia wojny. Bo rzeczywicie, znaczenie opozycji jest ogromne. Poza tym rzdy, a zwaszcza rzd brytyjski, niechtnie zdradzaj swoje sekrety, niezalenie od tego, co staraj si ukry, i trudno jest
przeama odwieczn tradycj utajniania wszystkiego, co si da. Myl sobie czasem,
e niezalenie od tego, jakimi motywami kieruj si ludzie z piecztkami cile tajne", cinienie historii i tak w kocu wyrzuci je na wierzch, na widok publiczny.
A chocia moje badania byyby o niebo atwiejsze, gdybym od razu znalaz potrzebne
mi dokumenty, to rado poszukiwa i satysfakcja z ich znalezienia zostaaby mi odebrana.
Nie ukrywam jednak, e podjem si zadania czasochonnego i zapewne przerosoby moje siy, gdybym nie spotka si ze zrozumieniem, cierpliwoci i pomoc ze
strony mojego wydawcy - Harper & Row oraz dwch redaktorw - Cass Canfield,
Sr. i M.S. Wyeth, Jr. Jest te wielu innych w tym wydawnictwie i w innych, ktrym
winien jestem podzikowania: Kitty Benedict - redaktor, ktrej wczesne uwagi na
temat mojej pracy zdopingoway mnie do pracy; Florence Goldstein, Victoria Scholet,
Lynne McNabb, Harriet Stanton, Sallie Gouverneur, Ann Adelman, Stephen Hardiman i Edmee Busch Reit. Najwicej zawdziczam mistrzostwu mego redaktora, Burtona Bealsa, ktry bezpiecznie mnie przeprowadzi przez pola minowe i grzzawiska
tej pracy. Dzikuj wszystkim, ktrzy wnieli wkad w ukoczenie tej ksiki. Nie
szczdzili czasu i si, by fakty zawarte na tych stronicach byy cise. Odpowiedzialno za wszelkie bdy bior na siebie.
Waszyngton, D.C., 1975
Anthony Cave Brown

Sowniczek
Abwehra: suba wywiadu i kontrwywiadu niemieckiego sztabu generalnego
Admiralstab: sztab niemieckiej marynarki wojennej
Adoration": kryptonim radiowych decepcji Fortitude Poudnie"
A-Force: organizacja decepcyjna dziaajca w rejonie Morza rdziemnego i na Bliskim Wschodzie
Amt-Mil: sekcja szpiegowska niemieckiego sztabu generalnego, nastpczyni Abwehry
Ankara Committee: anglo-amerykaska organizacja odpowiedzialna za wywiad na
Bliskim Wschodzie, na Bakanach i na wschodnich wybrzeach Morza rdziemnego
Anvil": kryptonim anglo-amerykaskiej inwazji poudniowej Francji w sierpniu 1944
roku (pniej zmieniony na Dragoon")

Avis": patrz messages personnels

Barbarossa": kryptonim najazdu niemieckiego na Rosj w roku 1941

Battalion of Heaven: 4 regiment SAS (Chasseurs Parachutistes), oddziay Francuzw
wyszkolonych w prowadzeniu wojny partyzanckiej, zrzucanych na tyy wojsk niemieckich poczwszy od D-Day"
BCRA: Bureau Centrale de Rensiegnement et d'Action, zaoona przez de Gaulle'a
organizacja wywiadowcza
Berneski Raport: niemieckie dokumenty dyplomatyczne dostarczane w latach
1943-44 Allenowi W. Dullesowi, podwczas szefowi oddziaw OSS w Bernie
Bertram": kryptonim tajnych i decepcyjnych operacji brytyjskich majcych na celu
odwrcenie uwagi Niemcw od ofensywy wojsk Montgomery'ego w Pnocnej
Afryce w roku 1942
Bigot": kryptonim uywany przez SHAEF na oznaczenie dokumentw zawierajcych informacje na temat operacji Neptun" i wymagajcych w zwizku z tym
szczeglnej ostronoci; take krytponim czowieka, znajcego plan Neptun"
Bodyguard": kryptonim strategicznych operacji tajnych i decepcyjnych, ukrywajcych
zamiary aliantw co do pnocno-zachodniej Europy w roku 1944; przedtem - plan Jael"
Bomba": argonowa nazwa nadana przez technikw maszynie uywanej do dekodowania zaszyfrowanych przez Enigm" wiadomoci
Brissex: brytyjskie oddziay szpiegowskie zrzucane do Francji przed D-Day"
Cobra": kryptonim ofensywy Bradleya w celu przeamania linii niemieckich pod
St. L w lipcu 1944 roku

724

SOWNICZEK

Cockade" (Kokarda): kryptonim wielkiego planu decepcyjnego LCS z roku 1943 majcego na celu odcignicie si niemieckich od frontw rosyjskiego i woskiego poprzez zagroenie inwazj zachodniej Europy
Combined Chiefs of Staff (CCS): anglo-amerykaskie dowdztwo naczelne w Waszyngtonie D.C.
Combined Intelligence Committee (CIC): organizacja oceniajca materiay wywiadowcze dla CCS z siedzib w Waszyngtonie
Commando Supremo: naczelne dowdztwo woskie
Cooneys": oddziay si specjalnych przeszkolone w sztuce przerywania cznoci
niemieckiej w dniu operacji Neptun"
COSSAC: Chief of Staff, Supreme Allied Commander - dowdztwo CCS w Londynie
powoane w roku 1943 sprawujce nadzr nad wykonaniem planw Cockade",
Neptun" i Overlord"
Crossbow": kryptonim alianckiej kampanii powietrznej przeciwko wyrzutniom VI
CSM: Committee of Specja Means: Komitet rodkw Specjalnych - wydzia SHAEF
odpowiedzialny za wykonanie planw tajnych i decepcyjnych; nazywany take
OpsB
Diadem": kryptonim alianckich operacji we Woszech wspgrajcych z operacjami
Neptun" i Overlord"
Enigma: kryptonim maszyny szyfrujcej uywanej szeroko przez Wehrmacht, Abwehr
i pastwa Osi
Etappe: Etappendienst, tajna organizacja zaopatrzenia i wywiadu niemieckiej marynarki wojennej
Fahneneid: przysiga wiernoci, skadana przez niemieckie suby wojskowe bezporednio Hitlerowi
Fali Griin" (Zielony Plan): kryptonim niemieckich operacji majcych na celu okupacj Czech
Fali Weiss" (Biay Plan): kryptonim operacji zwizanych z najazdem na Polsk
Fali Gelb": kryptonim niemieckich operacji najazdu na Belgi, Holandi i Francj
Feldgrau: onierz niemiecki, nazwa powstaa od ziemisto-szarego koloru mundurw wojsk niemieckich
FH: Fremde Heere, sekcja analiz materiaw wywiadowczych niemieckiego sztabu
generalnego
FHO: Fremde Heere Ost, sekcja Fremde Heere odpowiedzialna za ocen materiaw
wywiadowczych napywajcych ze Zwizku Radzieckiego oraz z innych krajw
pooonych na wschd od Niemiec
FHW: Fremde Heere West, sekcja Fremde Heere zajmujca si ocen wywiadu na temat zachodnich aliantw
Flash": kryptonim nieudanego zamachu na ycie Hitlera w roku 1943, polegajcego
na podoeniu bomby w jego samolocie
Forschungsamt: suba wywiadowcza Luftwaffe czerpica materiay szpiegowskie
z nasuchw, pniej podlega nazistowskim subom wywiadowczym
Fortitude": kryptonim taktycznych operacji tajnych i decepcyjnych przeprowadzanych w celu ukrycia tajemnic operacji Neptun"
Fortitude Poudnie": kryptonim operacji tajnych i decepcyjnych skierowanych na
francuskie i belgijskie wybrzea Kanau

SOWNICZEK

725

Fortitude Poudnie II": kryptonim nadany Fortitude Poudnie" - operacji tajnych

i decepcyjnych podjtych po D-Day"; nazywany rwnie Rosebud"
Fortitude Pnoc": kryptonim operacji tajnych i decepcyjnych prowadzonych na terenie krajw skandynawskich
FUSAG: Pierwsza Grupa Armii Stanw Zjednoczonych, fikcyjne alianckie siy zbrojne, rzekomo zgromadzone w poudniowo-wschodniej Anglii w celu dokonania
inwazji na Pas de Calais
Gaff": kryptonim operacji zamordowania lub porwania Rommla we Francji w roku
1944
GC&CS: Government Code and Cipher School, tajna nazwa gwnej brytyjskiej organizacji kryptoanalitycznej, podlegej bezporednio Foreign Office
Glimmer": kryptonim operacji decepcyjnej, symulujcej obecno floty inwazyjnej
na wodach w pobliu Boulogne w terminie D-Day"
Goodwood": kryptonim ofensywy Montgomery'ego, podjtej w celu przeamania
linii niemieckich pod Caen w lipcu 1944 roku
Grupa Londyska - London Group: sekcja SOE odpowiedzialna za operacje specjalne w Europie Zachodniej
Halcyon": kryptonim Y-Day", moment zakoczenia wszystkich przygotowa do
inwazji w Normandii
Huff-duff: High Frequency Direction Finding - metoda lokalizowania wrogich okrtw i stanowisk ldowych na podstawie nasuchw
Husky": kryptonim inwazji na Sycylii w roku 1943
Interallie: pierwsza siatka MI-6 w Paryu, dziaajca w Paryu w latach 1940-41 zaoona przez polskiego oficera kpt. Romana Czerniawskiego
Ironside": kryptonim operacji tajnych i decepcyjnych skierowanych na Bordeaux
i brzegi Zatoki Biskajskiej; element planu Fortitude Poudnie"
Jad Amicol": gwna siatka MI-6 w Paryu i pnocnej Francji w latach 1943-44
Jael": kryptonim operacji tajnych i decepcyjnych podjtych w celu ukrycia zamiarw aliantw co do Europy roku 1943; pniej nazwana planem Bodyguard"
Jedbourghs": oddziay si specjalnych; kady skadajcy si z jednego Amerykanina, jednego Bretoczyka i jednego Francuza, wyszkolonych do organizowania i dowodzenia francuskimi mauisardami; w skrcie nazywano ich Jedami"
JCS - Joint Chiefs of Staff: naczelne dowdztwo w Waszyngtonie
JIC - Joint Intelligence Committee: nazwa nadana czoowym subom analitycznym, zajmujcym si ocen materiaw wywiadowczych w Waszyngtonie
i w Londynie
JPS - Joint Planning Staff: brytyjska organizacja planistyczna, ktrej czci byo LCS
JSC - Joint Security Control: organizacja amerykaska podlega JCS (Joint Chiefs of
Staff), odpowiedzialna za ochron operacji wojskowych i kryptoanalitycznych oraz
koordynacj operacji decepcyjnych; amerykaski odpowiednik LCS
Jubilee": kryptonim desantu aliantw na Dieppe w sierpniu 1942 roku
Jupiter": kryptonim (proponowanej przez Churchilla), inwazji na Norwegi
Kriegsmarine: niemiecka marynarka wojenna
LCS - London Controlling Section: organizacja w ramach JPS (Joint Planning Staff)
w kwaterze Churchilla odpowiedzialna za obmylanie i koordynowanie wszelkich strategicznych planw tajnych i decepcyjnych na terenie Europy

726

SOWNICZEK

Lightfoot": kryptonim ofensywy Montgomery'ego w Afryce pn. w padzierniku

1942 roku
Luftwaffe: niemieckie siy powietrzne
Liittich": kryptonim niemieckiej kontrofensywy w Normandii w sierpniu 1944 roku
Magie": amerykaski kryptonim materiaw wywiadowczych otrzymywanych przez
dekodowanie japoskich sygnaw radiowych
Martians": kryptonim organizacji oceniajcej materiay szpiegowskie z siedzib
w Londynie
Menace" (Groba): kryptonim nieudanej operacji anglo-francuskiej, podjtej w celu
zajcia Dakaru w roku 1940
Messages personnels - wiadomoci osobiste: brytyjski system komunikowania si
z siatkami w zachodniej Europie, zwykle za pomoc dwikowych kodowanych
audycji radia BBC; nazywane rwnie Avis"
MI-5: brytyjski kontrwywiad
MI-6: brytyjski wywiad
Mincemeat" (Siekanina): kryptonim przeprowadzonej w roku 1943 operacji decepcyjnej z uyciem zwok, przy ktrych Niemcy znaleli dokumenty wykazujce, e
alianci zamierzaj dokona inwazji w Grecji i poudniowej Francji, a nie na Sycylii;
nazwana rwnie Koniem Trojaskim
Misja Kondor: niemiecka siatka szpiegowska w Kairze
Moonshine" (Promie ksiyca): urzdzenie elektroniczne uywane do wzmacniania i odbijania impulsw niemieckich radarw, co miao symulowa zblianie si
wielkiej liczby okrtw lub samolotw
Mulberry" (Morwa): kryptonim dwch pywajcych portw zakotwiczonych u brzegw Normandii
Neptun": kryptonim inwazji w Normandii, faza ataku operacji Overlord"
OKW: Oberkommando der Wehrmacht, naczelne dowdztwo niemieckie
Organizacja Todt: niemiecka paramilitarna organizacja inynierw i robotnikw, pracujcych dla wojska
OSS: Office of Strategie Services, amerykaskie suby wywiadowcze i specjalne
OSS (SI): wydzia wywiadowczych sub tajnych OSS
OSS (SO): wydzia operacji specjalnych OSS, amerykaski odpowiednik SOE
Ossex: amerykaskie oddziay wywiadowcze zrzucone we Francji przed D-Day"
Overlord": kryptonim alianckich strategicznych planw i operacji w Europie pnocno-zachodniej w latach 1944-45
Overthrow": kryptonim operacji decepcyjnych sugerujcych, e w roku 1942 alianci
dokonaj inwazji w Europie zachodniej
OWI: Office of War Information - Biuro Informacji Wojennej, amerykaska agencja
wojenna
Pointblank": kryptonim alianckiej przedinwazyjnej poczonej ofensywy bombowej
na niemieckie miasta i zakady przemysowe
Princess: podziemne suby wywiadowcze w Danii
PWE: Political Warfare Executive - Zarzd Dziaa Politycznych
Quicksilver" (dos. ywe srebro): kryptonim operacji tajnych i decepcyjnych zwizanych z grup armii FUSAG i symulowania groby ataku na Pas de Calais; element planu Fortitude Poudnie"

SOWNICZEK

727

Rankin": kryptonim alianckich planw w razie upadku Niemiec

Raport Lizboski: dokumenty obrazujce rozwj niemieckiej broni rakietowej i pociskw, dostarczona Brytyjczykom w Portugalii w roku 1943
Raport z Oslo: dokumenty opisujce programy rozwoju niemieckich zbroje, dostarczone anonimowo do ambasady brytyjskiej w Oslo w roku 1939
Rattisage: dosownie - polowanie na szczury, w argonie sub tajnych - obawa na
ludzi
Reichkanzelei: Kancelaria Rzeszy
Reseau: dosownie - gniazdo, termin stosowany jako nazwa zajmujcej si tajn dziaalnoci wywiadu lub szpiegowskiej organizacji na terenach okupowanych przez
Niemcw
R-Force: organizacja decepcyjna w sztabie Montgomery'ego
Roundup": dosownie - obawa; kryptonim proponowanych przez Amerykanw
strategicznych i taktycznych operacji we Francji w latach 1942-43; patrz take:
Sledgehammer" (mot kowalski)
Rutter": kryptonim planowanego ataku na Dieppe w lipcu 1942 roku; przeprowadzonego pod kryptonimem operacja Jubilee"
SAS: Special Air Service, brytyjska organizacja wojskowa wyszkolona do zada specjalnych na tyach wroga
Schwarze Kapelle": dosownie - Czarna Orkiestra, nazwa uywana przez nazistw
dla okrelenia antyhitlerowskiej podziemnej organizacji
SD: Sicherheitsdienst, wywiadowcze i kontrwywiadowcze rami SS
Sealion" (Lew morski): kryptonim niemieckiego planu inwazji (Seelowe) na Wielk
Brytani w latach 1940-41
Sekcja F (F section): sekcja SOE zajmujca si operacjami specjalnymi we Francji i na
terytoriach francuskich
SHAEF: Supreme Headquarters, Allied Expeditionary Force, akronim anglo-amerykaskiego dowdztwa powoanego do planowania i realizacji planw Overlord"
i Neptun" pod kierunkiem CCS (Combined Chiefs of Staff) w Waszyngtonie
SIM: Servizio Informazione Segreto, woskie tajne suby
Skye": kryptonim operacji tajnych i decepcyjnych zwizanych z utworzeniem fikcyjnych anglo-amerykaskich si zbrojnych w Szkocji, rzekomo przygotowujcych
si do inwazji Norwegii; element planu Fortitude Pnoc"
Sledgehammer": kryptonim proponowanej przez Amerykanw inwazji Francji w roku 1942
SLU's: Special Liaison Units, kadra MI-6 przy wszystkich wyszych stanowiskach
dowdczych, majca za zadanie przekazywanie informacji dostarczanych przez
Ultr" i chronienie ich bezpieczestwa
SOE: Special Operations Executive, tajna organizacja brytyjska, stworzona w roku
1940 do tworzenia, zbrojenia, finansowania i szkolenia oddziaw dywersyjnych
na niemieckich i japoskich terytoriach okupowanych i w pastwach Osi
Special Plans Branch: organizacja decepcyjna przy sztabie Bradleya
SS: Schutzstaffel, polityczno-militarne skrzydo partii nazistowskiej, podstawa wadzy Hitlera
Sussex":
dowczych
kryptonim
we Francji
operacji
przed D-Day";
zrzucania patrz:
amerykaskich
Brissex, Ossex
i brytyjskich grup wywia-

728

SOWNICZEK

Taxable": kryptonim operacji decepcyjnej symulujcej obecno floty inwazyjnej u wybrzey Cap d'Antifer w dniu inwazji
Tindall": kryptonim operacji decepcyjnych sugerujcych inwazj Norwegii w roku
1943; element planu Cockade"
Titanic": kryptonim powietrznych operacji decepcyjnych towarzyszcych D-Day",
symulujcych ldowania duych wojsk spadochronowych w rejonie Francji objtym planem Neptun"
Torch" (Pochodnia): krytponim anglo-amerykaskiej inwazji w Afryce pnocnej
w roku 1942
TRE: Telecommunications Research Establishment - brytyjska radiolokacyjna i radiowa organizacja badawcza
Ultra": kryptonim materiaw wywiadowczych pozyskiwanych z rozszyfrowywania kodowanych przez Enigm" sygnaw radiowych
Valkyrie" (Walkiria): kryptonim niemieckiego planu stumienia zamieszek wewntrznych, planu, ktry Schwarze Kapelle" zamierzaa wykorzysta do przejcia wadzy od Hitlera i partii nazistowskiej
Vendetta": kryptonim operacji tajnych i decepcyjnych w poudniowej Francji, a zwizanych z planem Fortitude Poudnie"
Wadham": kryptonim operacji decepcyjnej w 1943 roku sugerujcej zagroenie inwazj Bretanii; element planu Cockade"
Wehrmacht: dosownie - machina wojenna, termin uywany na okrelenie niemieckich si zbrojnych
Window": brytyjski kryptonim na okrelenie paskw folii zrzucanych przez samoloty w celu zakcania stacji radiolokacyjnych
X2: organizacja kontrwywiadowcza i zajmujca si agentami sekcja OSS
XX-Committee: organizacja MI-5 kontrolujca i manipulujca podwjnymi agentami
X-Gerat: urzdzenie radionawigacyjne, uywane przez niemieckie bombowce do lepego bombardowania w roku 1940
Y service: techniczne suby wywiadowcze si zbrojnych Wielkiej Brytanii i Niemiec
Zeppelin": kryptonim operacji tajnych i decepcyjnych w krajach poudniowej i poudniowo-wschodniej Europy w latach 1943^14.

Bibliografia
Alanbrooke, Viscount. Diaries. Edited by Sir Arthur Bryant. 2 vols. London: Collins,
1957- 59.
Alexander of Tunis, Earl. Memoirs, 1940-45. Edited by J. North. London: Cassel, 1962.
Alsop, Stewart, and Braden, Thomas. Sub Rosa: The OSS American Espionage. New York:
Harcourt, Brace & World, 1964.
Ambrose, Stephen E. The Supreme Commander: The War Years of General Dwight D. Eisenhower. New York: Doubleday, 1970.
Amort, C, and Jedlicka, M. The Canaris File. Translated by M. Parker and R. Gheysens.
London: Wingate, 1970.
Amstrong, Ann. Unconditional Surrender. New Brunswick, N.J.: Rutgers Univ. Press,
1961.
Aron, Robert. De Gaulle Before Paris: The Liberation of France, June-August 1944. Translated by Humphrey Hare. New York: Putnam, 1962.
. France ebom: The History of Liberation, June 1944-May 1945. Translated by Humphrey Hare. New York: Scribners, 1964.
Aster, Sidney. 1939: The Making of the Second World War. New York: Simon & Shuster,
1974.
Astley, Joan Bright. The Inner Circle. London: Hutchinson, 1971.
Attlee, Clement R. As It Happened. London: Heinemann, 1954.
Avon, The Earl of. The Eden Memoirs. London: Cassel, 1960-1965. Vol. 3, The Reckoning,
1965.
Barkas, G. The Camuflage Story. London: Cassel, 1952.
Bartz, K. The Downfall of The German Secret Service. Translated by E. Fitzgerald. London: Kimber, 1956.
Bazna, Eylesa. / Was Cicero. Translated by Eric Mosbacher. New York: Harper & Row,
1962.
Bekker, Cajus. The Luftwaffe War Diaries. New York: Doubleday, 1968.
Belgium, The Offical Account of What Happened, 1939-AO. Published for the Belgium Ministry of Foreign Affairs, New York, 1941.
Bernstein, Jeremy. Analytical Engine: Computers - Past, Present and Future. New York:
Random House, 1963.
Bertrand, G. Engima ou le Plus Grand de la Guerre 1939-1945. Paris: Libraire Plon, 1973.
Best, S. P. The Venlo Incident. London: Hutchinson, 1950.
Bethge, Eberhard. Dietrich Bonhoeffer. London: Collins, 1970.

730

BIBLIOGRAFIA

Brise, Arthur H. Memoirs of an Interpreter. New York: Coward, McCann, 1967.

Bleicher, Hugo. Colonel Henrfs Story. Translated by an Colvin, London: Kimber, 1954.
Blumenson, Martin. Breakout and Pursuit. Washington, D.C.: Departemant of the Army,
1961.
. Anzio: The Gamble The Failed. Philadelphia: Lippincott, 1963.
. The Patton Papers 1940-1945. Boston Houghton Mifflin, 1974.
Bonhoeffer, Dietrich. Letters and Papers front Prison. Rev. ed. Edited by Eberhard Bethge. New York: Macmillan, 1967.
Boveri, Margaret. Treason in 20th Century. Translated by Jonathan Steinberg. New York:
Putnam, 1963.
Bradley, Omar N. A Soldiers Story. New York: Henry Holt, 1951.
Brickhill, P. The Dam Busters. War Classics Series. London: Evans, 1966.
Buckley, Christopher. Norway; The Commandos; Dieppe. Popular Military History Series. London: HMSO, 1951.
Buckmaster, Maurice J. Specially Employed. London: Batchworth, 1952.
Bulloch, John. M.I. 5. London: Barker, 1963.
Bullock, Alan. Hitler - A Study in Tymnny. Rev. ed. New York: Harper & Row, 1963.
Butcher, Harry. My Three Years with Eisenhower. New York: Simon & Shuster, 1946.
Campbell, James. The Bombing in Nuremberg. New York: Doubleday, 1974.
Carre, M.-L. / Was The Cat". Translated by M. Savill. London: Four Suare Books,
1961.
Carroll, Wallance. Persuade or Perish. New York: Houghton Mifflin, 1948.
Catton, Bruce. The War Lords of Washington. New York: Harecourt Brace, 1948.
Churchill, Right Hon. Winston S. The Great War. 3 vols. London: George Newnes,
1933.
. The Second World War. 6 vols. London: Cassel 1948-54.
Ciano, Galeazzo. The Ciano Diaries. 1939-1945. New York: H. Fertig, 1973.
Clark, Alan. Barbarossa: The Russian-German Conflict, 1941-1945. New York: Morrow,
1965.
Clark, Mark W. Calculated Risk. New York: Harper & Bros., 1950.
Cline, Ray. Washington Command Past: The Operations Division. Washington D.C.:
Department of the Army, 1951.
Collier, Basil. The Defenced ofthe United Kingdom. London: HMSO, 1957.
Collier, Richard. Ten Thousend Eyes. New York: Dutton, 1958.
Collins, Larry and Lapierre, Dominiue. Is Paris Burning? London: Gollancz, 1965.
Colvin, an. Master Spy. New York: McGraw-Hill, 1951.
. Yansittart in Office: The Origins of World War II. London: Gollancz, 1965.
Combined Operations Command. Combined Operations. Great Britain. New York:
MacMuian, 1943.
Connell, J. Auchinleck: A Ciritical Biography. London: Cassell, 1959.
. Wavell. Edited by M. Roberts. 2 vols. London: Collins, 1969.
Cookridge, E.H. Inside S.O.E. London: Barker, 1966.
Cookson, John and Nottingham, Judith. A Survey of Chemical and Biochemical Warfare.
London: Sheed & Ward, 1969.
Craig, Gordon A., and Gilbert, Felix, eds. The Diplomats 1919-1939. 2 vols. Princeton,
N.J.: Princeton Univ. Press, 1953.

BIBLIOGRAFIA

731

Craven, Wesley F., and Cate, James 1., eds. The Army Air Forces in World War II. 6 vols.
Chicago: Univ. of Chcago Press, 1948-1958. Vol. 3, Europ: Argument to VE Day,
January 1944 to May 1945,1951.
Cretzianu, A. The Lost Opportunity. London: Cape, 1957.
Cunningham, Andrew B. A Sailor's Odyssey. New York: Dutton, 1951.
Dalton, Hugh. Memoirs. London: Muller, 1953-62 Vol. 2, The Fateful Years, 1957.
Dansette, A. Histoire de la Liberation de Paris. Paris: Fayard, 1959.
Deacon, R. A History ofthe British Secret Sernice. London: Muller, 1969.
Deakin, F.W. The Brutal Friendship. Mussolini's Last Years. London: Weidenfeld
& Nicolson, 1962.
Deane, John R. The Strange Alliance. The Story of Our Efforts at Wartime Cooperation with
Russia. New York: Viking, 1947.
De Gaulle, Charles. Appels et Discours, 1940-44. Published clandestinely, 1944.
. War Memoirs. 3 vols. New York: Simon & Shuster, 1958-1960.
De Guingand, Sir Francais W. Operation Victory. New York: Scribners, 1947.
. Generals at War. London: Hodder & Stoughton, 1964.
De Launay, ]., ed. European Resistance Movements, 1939^45: In English, French and German. 2 vos. London: Pergamon, 1960-1964.
Delmer, Sefton. Black Boomerang. New York: Viking, 1962.
. The Conterfeit Spy. New York: Harper & Row, 1971.
Dennett, Raymond and Johnson, J. E., eds. Negotiating with the Russians. Boston: World
Peace Foundation, 1951.
Deutsch, Harold C. The Conspiracy Against Hitler in the Twilight War. Bloomington, Minn.:
Univ. of Minnesota Press, 1968.
Dewavrin, Andre. Souvenirs. Paris: Libraire Plon, 1951.
Dilks, Dawid, ed. The Diaries ofSir Alexander Cadogan 1938-1945. New York: Putnam,
1972.
Doenitz, Karl. Memoirs. London: Weidenfeld & Nicolson, 1959.
Dourlein, Peter. Inside North Pole. London: Kimber, 1953.
Dulles, Allen W. The Craft of Intelligence. New York: Harper & Row, 1963.
. Germany's Underground. London: MacMillan, 1947.
. The Secret Surrender. New York: Harper & Row, 1966.
Dupuy, Richard E. and Dupuy, Trevor N. The Encyclopedia of Military History. London:
Macdonald, 1970.
. The Military Heritage of America. New York: McGraw-Hill, 1956.
Ehrlich, B. The French Resistance. London: Chapman and Hali, 1966.
Ehrman, J. Grand Strategy, August 1943-September 1944. London: HSMO, 1956.
Eisenhower, Dwight D. Crusade in Europ. New York: Avon, 1968.
. General Eisenhower on the Military Churchill: A Conversation with Alastair Cooke.
New York: Norton, 1970.
-. The Papers of Dwight David Eisenhower: The War Years. Edited by Alfred
D. Chandler, Jr. 5 vols. Baltimore: Johns Hopkins Press, 1970.
Ellis, L. F., and Warhurst, A. E. Victory in the West. Vol. 1. United Kingdom Military
History series. London: HMSO, 1962.
Ellsberg, Edward. The Far Shore. New York: Dodd, Mead, 1960.
Essame, Hubert, and Belfield, E. M. G. Normandy Bridgehead. New York: Ballantine, 1970.

732

BIBLIOGRAFIA

Farago, Ladislas. The Broken Seal: Operation Magie" and the Secret Road to Pearl Harbor.
New York: Random House, 1967.
. The Gam oj the Foxes: The Untold Story ofGarman Espionage in the United States
and Great Britain during World War II. New York: McKay, 1971.
-. Patton-Ordeal and Triumph. New York: Obolensky, 1964.
Farran, R. Winged Dagger: Adventures on Special Service. London: Collins, 1948.
Feis, H. Churchill, Roosevelt, Stalin: The War They Waged and The Peace They Sought. Princeton, N.J.: Princeton Univ. Press, 1957.
Fergusson, Bernard. The Watery Mae: The Story of Combined Operations. New York:
Holt, Rinehart, and Winston, 1961.
First Infantry Dhdsion, U.S. Army. Danger Forward. A History with Introduction by Hanson W. Baldwin. U.S.: Albert Love Enterprises, 1947.
Fitzgibbon, Constantine. The Shirt ofNessus. New York: Norton, 1957.
Fleming, Peter. Operation Sea Lion. New York: Simon & Shuster, 1957.
Flicke, W. F. Rot Kapelle. Diisseldorf: Hilden, 1949.
. War Secrets in the Ether. 2 vols. Washington D. C: National Security Agency
1954.
Flower, Desmond, Reeves, James, eds. The Taste ofCurage: The War 1939-45. New York:
Harper & Bros., 1960.
Foot, M.R.D. S.O.E. In France. London: HMSO, 1966.
Foote, Alexander [pseud.]. Handbookfor Spies. New York: Doubleday, 1949.
Ford Corey. Donovan ofOSS. Boston: Little, Brown, 1970.
Ford Corey, and McBain, Alastair. Cloak and Dagger: The Secret Story ofOSS. New York:
Random House, 1946.
Forrestal, James. Diaries. Edited by Walter Millis. New York: Viking, 1951.
Frank, Owen. The Eddie Chapman Story. London: Wingate, 1953.
Frank, Wolfgang. The Sea Wolves. Translated by R. O. B. Long. New York: Rinehart, 1955.
Freidin, Seymour, and Richardson, Wiliam, eds. The Fatal Decisions. Translated by Constantine Fitzgibbon. New York: Sloane, 1956.
Fuller, J. F. C. The Second World War, 1939^5: A Strategical and Tactical History. New
York: Duell, Sloane & Pearce, 1949.
Fuller, Jane Overton. Bom of Sacrifice. London: Pan, 1957.
. Double Webs. New York: Putnam, 1958.
. Medeleine. London: Gollancz, 1952.
. The starr Affair. London: Gollancz, 1954.
Funk, Arthur L. Charles de Gaulle: The Crucial Years, 1943-44. Norman. Okla.: Univ. of
Oklahoma Press, 1959.
Galland, Adolf. The First and the Last: The German Fighter Force in World War II. Translated by M. Savill. London: Methuen, 1955.
Garby-Czerniawski, Roman. The Big Network. London: Ronald, 1961.
Garlinski, J. Poland, S.O.E. and the Allies. Translated by P. Stevenson. London: Allen
& Unwin, 1969.
Gehlen, Reinhard. The Service: The Memoirs of General Reinhard Gehlen. Translated by
David Irving. New York: World, 1972.
Gilbert, Felix. Hitler Directs His World. New York: Oxford Univ. Press, 1950.
Gisevius, H.B. To the Bitter End. Translated by R. and C. Winston. London: Cape, 1948.

BIBLIOGRAFIA

733

Giskes, H.H. London Calling North Pole. London: Kimber, 1953.

Goebels, Joseph. Diaries, 1942-1943. Edited and translated by Luis P. Lochner. New
York: Doubleday, 1948.
Goerlitz, Walter. History of the German General Staff, 1657-1945. Translated by Brian
Battershaw. New York: Praeger, 1953.
Gordon, David L., and Dangerfield, R. J. The Hidden Weapon: The Story of Economic
Warfare. New York: Harper&Bros., 1947.
Grunberger, Richard. The Twehe-Year Reich: A Social History of Nazi Germany,
1933-1945. New York: Holt, Rinehart and Winston, 1971.
Guderian, Heinz. Panzer Leader. New York: Ballantine, 1972.
Guillaume, P. La Sologne au Temps de YHeroisme et de la Traison. Orleans: Imprimerie
Nouvelle, 1950.
Hagen, Louis. The Secret War of Europ. New York: Stein & Day 1969.
Halder, H. Hitler as Warlord. Translated by P. Findlay. London: Putnam & Co., 1950.
Harris, L.H. Signal Venture. Aldershot, U.K.: Gale and Polden, 1951.
Harrison, Gordon A. Cross-Channel Attack. Washington D.C.: Department of the Army,
1951.
Hassel, Ulrich von. The Von Hassel Diaries, 1938-1944.1947. Reprint Westport, Conn.:
Greenwood Press, 1971.
Hasset, William D., Offthe Record ofF.D.R., 1942-1945. New Brunswick, N.J.: Rutgers
University Press, 1958.
Haukelid, Knut. Skis Against the Atom. Translated by Lyon. London: Kimber, 1954.
Hayn, F. Die hwasion. Heidelberg: Vowinckel, 1954.
Henderson, Sir N. Failure ofa Mission. London: Hodder & Stoughton, 1940.
Herington, John. Air Power Over Europ, 1944-1945. Canberra: Australian War Memoria, 1963.
Hislop, J. Anything But a Soldier. London: Michael Joseph, 1965.
Hitler, Adolph. Hitlefs Secret Conversations, 1941-1944. New York: Farrar, Straus and
Young, 1953.
Hoegner, W. Der Schwieriege Aussenseiter. Munich: Isar Verlag, 1959.
Hoettl, Wilhelm. The Secret Front: The Story of Nazi Political Espionage. Translated by
R.H. Stevens. New York: Praeger, 1954.
Hhne, H. The Order of the Death's Head: The Story of Hitler's SS. Translated by
R. Barry. London: Secker & Warburg, 1969.
Hohne, Heinz, and ZoUing, Hermann. The General Was A Spy: The Truth about General
Gehlen and His Spy Ring. New York: Coward, McCann & Geoghegan, 1972.
Howarth, P, ed. Special Operations. London: Routhledge, 1955.
Hull, Cordell. Memoirs. New York: Macmillan, 1948.
Hunt, Sir. David. A Don at War. London: Kimber, 1966.
Hyde, H.M. Cynthia. London: Hamish Hamilton, 1966.
. Room 3603: The Story ofBritish Intelligence Center In New York During World War
II. New York: Farrar, Straus, 1952.
Ingersoll, R. Top Secret. New York: Harcourt Brace, 1946.
International Military Tribunal. The Trial of the Major War Criminals before the International Military Tribunal, Nuremberg, 14 November 1945-1 October 1946. London: HMSO,
1947-49.

734

BIBLIOGRAFIA

Irving, David. The German Atomie Bomb. New York: Simon & Schuster, 1968.
. The Mar's Nest. Boston: Little, Brown, 1965.
Jackson, W.G.F. The Battle for Italy. British Battles series. London: Batsford, 1967.
James, Clifton. / Was Monty's Double. London: Rider, 1954.
John, Otto. Twice Through the Lines. Translated by R.H. Barry. Harper & Row, 1973.
Joslen, H. F. ed. Orders of Battle: 1939-1945. Vol. 1. United Kingdom Military History
series. London: HMSO, 1960.
Kahn, David. Codebreakers. New York: Macmillan, 1967.
Kallay, Miklos. Hungarian Premier: A Personal Account of a Nation's Struggle in the Second World War. New York: Columbia Univ. Press, 1954.
Kennedy, Sir John. The Business of War. London: Hutchinson, 1957.
Kimche, J. Spyingfor Peace. London: Weidenfeld & Nicolson, 1961.
King, Ernest Joseph, and Whitehill, W.M. Fleet Admira King. New York: Norton, 1952.
Kirpatrick, Lyman B. The Real CIA. New York: Macmillan, 1968.
Knatchbull-Hugessen, Sir H. Diplomat in Peace And War. London: John Murray, 1949.
Kramarz, J. Stauffenberg - The Life And Death of an Officer. Translated by R. H. Barry.
London: Deutsch, 1967.
Langelaan, G. Knights ofthe Floating Silk. London: Hutchinson, 1959.
Leahy, W. / Was There. New York: Whittlesey, 1950.
Leasor, J. Warat the Top. London: Michael Joseph, 1959.
Lee, Asher. Blitz on Britain. London: Four Square, 1960.
Lerner, Daniel. Psychological Warfare Against Nazi Germany: The Skywar Campaign
D-Day to VE-Day. Cambridge, Mass.: MIT Press, 1971.
Leverkuehn, P. German Military Intelligence. Translated by R.H. Stevens and Constantine Fitzgibbon. London: Weidenfeld & Nicolson, 1954.
Lewin, Ronald. Rommel As Military Commander. Military Commanders series. London:
Batsword, 1969.
Lidell Hart, B.H. The Military Strategist" in A.J.P. Taylor, Churchill Revised. New York:
Dial Press, 1969.
. The German General Talk. New York: Morrow, 1948.
. History of The Second World War. 2 vols. New York: Putnam, 1972.
Livry-Level, P. Missions dans la RAF. Caen: Ozanne, 1951.
Loewenheim, Francis W, et al. Roosevelt and Churchill: Their Secret Wartime Correspondence. New York: Saturday Review Press, 1975.
Lomax, Sir John. The Diplomatic Smuggler. London: Barker, 1965.
Longmate, Norman. If Britain Had Failed. New York: Stein & Day, 1974.
MacCloskey, Monro. Secret Air Missions. New York: Richards Rosen, 1966.
MacDonald, Charles D. The Mighty Endeavor: American Armed Forces in the European
Theater in World War 2. New York: Oxford Univ. Press, 1969.
McKee, Alexander. Last Round Against Rommel: Battle of the Normandy Beachhead. New
York: New American Library, 1964.
McLachlan, Donald. Room 39: A Study in Naval Intelligence. New York: Atheneum,
1968.
Macmillan, Harold. The Blast of War, 1939-1945. New York: Harper & Row, 1967.
Maiskii, Ivan. Memoirs of a Soviet Ambassador; The War 1939-1943. Translated by
Adrew Rothstein. New York: Scribners, 1968.

BIBLIOGRAFIA

735

Majdalany, Frederick. The Battle of El Alamein: Fortress in the Sand. New York: Lippincott, 1965.
. The Fali of Fortress Europ. Crosswords of World History series. New York:
Doubleday, 1968.
Manvell, Roger. Conspirators. New York: Ballantine, 1971.
Manvell, Roger, and Freankel, Heinrich. The Canaris Conspiracy. London: Heinemann, 1969.
. Himmler. New York: Paperback Library, 1972.
Marshall, George C. Reports to the Secretary of War. Washington, D.C.: Government
Printing Office, 1943,1945.
Marshall, Samuel L.A. Night Drop: The American Airborne Inuasion of Normandy. Boston:
Little Brown, 1962.
Martienssen, A. Hitler and His Admirals. London: Secker & Warburg, 1948.
Maser, Werner. Hitler's Letters and Notes. Translated by Arnold Pomerance. New York:
Harper & Row, 1974.
Mason, David. U-Boat: The Secret Menace. New York: Ballantine, 1968.
Masterman, J.C. The Double-Cross System in the War of 1939-1945. New Haven: Yale
Univ. Press, 1972.
Matloff, Maurice, and Snell, Edwin M. Strategie Planning for Coalition Warfare,
1941-1942. Washington D.C.: The Department of the Army, 1959.
. Strategie Planning for Coalition Warfare, 1943-1944. Washington, D.C.: Department of the Army, 1959.
Medlicott, Wiliam Norton. The Economic Blockade. 2 vols. History of the Second World
War: United Kingdom Civil series. London: HMSO, 1952.
Michel, Henri. Jean Moulin 1'Unificateur. Paris: Hachette, 1964.
. The Shadow War: European Resistance, 1939-1945. New York: Harper & Row,
1973.
Middlebrook, Martin. The Nuremberg Raid. New York: Morrow, 1974.
Millar, George. Horned Pigeon. London: Heinemann, 1946.
Moll, Otto E. Die deutschen Generalfeldmarschalle, 1939-1945. Rostatt/Baden: Pabel Verlag, 1961.
Montagu, Ewen. TheMan Who Never Was. War Classic series. London: Evans, 1966.
Montgomery, Viscount. Normandy to the Baltic. London: Hutchinson, 1947.
. The Memoirs of Field Marshal Lord Montgomery. Cleveland: World, 1958.
Moran, Lord. Churchill: Takenfrom the Diaries ofLordMoran. New York: Houghton Mifflin, 1966.
Morgan, Sir F. Overture to Overlord. London: Hodder & Stoughton, 1950.
Morison, Samuel E. The History of United States Naval Operations in World War II.
14 vols. Boston: Little, Brown, 1947-1962. Vol 11, Thelnvasion ofFranceand Germany,
1944-45,1957.
Mosley, Leonard. The Cat and The Mice. New York: Harper & Bros., 1959.
Moyzisch, L. C. Operation Cicero. Translated by H. Fraenkel and Constantine Fitzgibbon.
London: Wingate, 1950.
Munro, Ross. Gauntlet to Overlord: The Story ofthe Canadian Army. Toronto: Macmillan,
1946.
Neave, Airey. Saturday at M.1.9: A History of Underground Escape Lines in Northwest
Europ in 1940-1945. London: Hodder & Stoughton, 1969.

736

BIBLIOGRAFIA

Nelson, O. L. National Security and the General Staff." Washington, D.C. Infantry
Journal, 1946.
Nicholas, E. Death BeNot Proud. London: Cresset, 1958.
Norman, Albert. Operation Overlord, The Design and Reality: The Allied Invasion of Western Europ. Harrisburg, Pennsylvania: The Military Service Publishing Co., 1952.
0'Connor, Raymond G. Diplomacy for Victory: FDR and Unconditional Surrender. Norton Essays in Amarican History series. New York: Norton, 1971.
Olden, Rudolf. Hitler. Translated by Walter Ettinghausen. New York: Covici Friede
1936.
O'Neill, Robert J. The German Army and the Nazi Party, 1933-1939. London: Cassell
1966.
Page, Bruce, et. al. The Philby Conspiracy. New York: Doubleday, 1968.
Papen, Franz von. Memoirs. Translated by Brian Connell. New York: Dutton, 1952.
Parker, T. W., and Thompson, W. J. Conquer. The Story of the Ninth Army,
1944-1945", Washington, D .C. Infantry Journal, 1947.
Parkinson, Roger. A Day's March Nearer Home. New York: McKay, 1974.
Pash, Boris. The Alsos Mission. New York: Award, 1969.
Patton, George S., Jr. War As I Knew It. Boston: Houghton Mifflin, 1947.
Payne, Robert. The Life and Death of Adolf Hitler. New York: Preager, 1973.
Pendar, Kenneth. Adventure in Diplomacy: OurFrench Dilemma. New York: Dodd, Mead,
1945.
Philby, Kim. My Silent War. New York: Grove, 1968.
Philips, Wiliam. Ventures in Diplomacy: Boston: Beacon, 1953.
Pinto, Oreste. Friend or Foe? New York: Putnam, 1954.
Piquet-Wicks, E. Four in the Shadows. London: Jarrolds, 1957. '
Playfair, I.S.O. et al. The Mediterranean and the Middle East. 3 vols. London: HMSO,
1954-1960.
Pogue, Forrest C. George C. Marshall. 3 vols. [to dat]. New York: Viking, 1963.
. The Supreme Command. Washington, D.C: Department of the Army, 1954.
Popw, Dusko. Spy-Counterspy. New York: Grosset & Dunlap, 1974.
Price, Alfred. Instruments ofDarkness. London: Kimber, 1967.
Robertson, Terence. Dieppe: The Shame and the Glory. London: Hutchinson, 1963.
Roosevelt, Elliot. As He Saw It. New York: Duell, Sloane & Pearce, 1946.
Rommel, Erwin. The Rommel Papers. Edited by B.H. Liddell Hart. Translated by Paul
Findlay. New York: Harcourt, 1953.
Root, Waverly. Secret History of the War. 3 vols. New York: Scribners, 1945-46.
Roskill, S.W. The War at Sea, 1939-1945. 3 vols. London: HMSO, 1954-56.
Rothfels, Hans. The German Opposition to Hitler. Translated by L. Wilson. London: Wolff,
1961.
Rowan, Richard W., and Deindorfer, Robert G. The Secret Seruice: Thirty-three Centuries
ofEspionage. New York: Hawthorn, 1967.
. Royal AirForce, 1939-1945. 3 vols. London: HMSO, 1953-54.
Royal Institute of International Affairs. Chronology of the Second World War. London:
Royal Institute of International Affairs, 1947.
Roek, Edward J. Allied Wartime Diplomacy: A Pattern in Poland. New York: Wiley,
1958.

BIBLIOGRAFIA

737

Ruge, F. Sea Warfare, 1939-1945: A German Viewpoint. Translated by M.D. Saunders.

London: Cassel, 1957.
Ryan, Cornelius. The Longest Day. London: Gollancz, 1960.
Sampson, Anthony. Anatomy ofBritain. New York: Harper & Row, 1962.
Saunders, H. St. George. The Red Beret. London: Michael Joseph, 1950.
Schellenberg, Walter. The Schellenberg Memoirs. London: Deutsch, 1956.
Schlabrendorff, Fabian von. The Secret War Against Hitler. Translated by H. Simon. London: Hodder & Stoughton, 1966.
Schramm Percy. Hitler: TheMan and the Military Leader. Translated by Donald S. Detwiler.
Chicago: Watts, 1971.
Schramm, Ritter von. Conspiracy Among Generals. Translated by R.T. Clark. London:
Allen & Unwin, 1956.
Schulze-Gaevernitz, Gero von, ed. They Almost Killed Hitler; Based on the Personal Account of Fabian von Schlabrendorff. New York: Macmillan, 1947.
Sherwood, Robert E. Roosevelt and Hopkins: An Intimate History. New York: Harper
& Bros., 1948.
Shirer William L. Collapse ofthe Third Republic: An Inuiry into the Fali of France in 1940.
New York: Pocket Books, 1971.
. The Rise and Fali of the Third Reich: A History ofNazi Germany. London: Secker
& Warburg, 1960.
Shulman, Milton. Defeat in the West. London: Secker & Warburg, 1947.
Smith, Gaddis. American Diplomacy During the Second World War, 1941-1945. New York:
Wiley, 1965.
Smith R. Harris. OSS: The Secret History of America's First Central Intelligence Agency.
Berkeley: Univ. of California Press, 1972.
Smyth, Howard M., and Garland, Albert N. Sicily and the Surrender ofltaly. Washington, D.C: Department of the Army, 1965.
Snell, John L. Illusion and Necessity: The Diplomacy of Global War, 1939-1945. Boston:
Houghton Mifflin, 1963.
Soustelle, Jacues. Envers et Contre Tout. 2 vols. Paris: Laffont, 1947-50.
Soviet Commission on Foreign Diplomatic Documents, Correspondence Between the Chairman of the Council of Ministers of the USSR and the Presidents of the USA and the
Prime Minister ofGreat Britain During the Great Patriotic War of 1941-1945. Moscow:
Foreign Languages Publishing House, 1957.
Spears, Edward. Assignment to Catastrophe. 2 vols. London: Heinemann, 1954.
Speer, Albert. Inside the Third Reich: Memoirs of Albert Speer. New York: Avon, 1970.
Stacey, C.P. Canada's Battle in Normandy: The Canadian Armys Share in the Operations
6 June-1 September 1944. Ottawa: The King's Printer, 1946.
. Official History ofthe Canadian Army in World War II. Ottawa: The Queen's Printer. Vol. 3, The Victory Campaign Operations in North-West Europ, 1944-45,1960.
Stagg, J. M. Forecastfor Overlord. New York: Norton 1972.
Stanford, Alfred Boli er. Force Mulberry. New York: Morrow 1951.
Stettinius, Edward R. Roosevelt and the Russians: The Yalta Conference. Edited by Walter
Johnson. New York: Doubleday, 1949.
Stimson, Henry L., and Bundy, McGeorge. On Active Sernice in Peace and War. New
York: Harper & Bros., 1948.

738

BIBLIOGRAFIA

Strawson, John. Hitler as Military Commander. Military Commander series. London:

Batsford, 1971.
Strong, Sir Kenneth W.D. Intelligence at the Top: Recollections of an Intelligence Officer.
New York: Doubleday, 1969.
Strutton, B., and Pearson, M. The Secret Invaders. London: Hodder & Stoughton, 1958.
Sweet-Escott, B. Baker Street Irregular. London: Methuen, 1965.
Sykes, Christopher. Troubled Loyalty. London: Collins, 1968.
Taylor, Telford. Sword and Swastika: Generals and Nazis in the Third Reich. New York:
Simon & Schuster, 1952.
Templewood, Viscount. Ambassador on Special Mission. London: Collins, 1946.
Thompson, G. R., and Harris, D.R. The Signal Corps: The Outcome. Washington D.C.:
Department of the Army, 1966.
Thompson, R.W. D-Day: Spearhead oflnvasion. London: Purnell's, 1968.
Tickell, J. Moon Suadron. London: Wingate, 1956.
Tompkins, Peter. Italy Betrayed. New York: Simon & Schuster, 1966.
Toynbee, Arnold, ed. Hitler 's Europ: Survey of International Affairs, 1939-1946. Oxford:
Oxford Univ. Press, 1954.
Toynbee, A. ]., and Toynbee, V. M., eds. The War and theNeutrals. Oxford: Oxford Univ.
Press, 1956.
Trevor-Roper, Hugh R., ed. Hitler's War Directwes, 1939-1945. New York: Holt, Rinehart and Winston, 1965.
Truman, Harry S. Memoirs. 2 vols. New York: Doubleday, 1958.
Turing, S. Alan M. Turing. Cambridge: Heffer, 1959.
U.S., Chief of Counsel for Prosecution of Axis Criminality. Nazi Conspiracy and Aggression. 8 vols. Washington D.C.: Government Printing Office, 1946-47. Supplements
A and B. 2 vols. 1947-48.
U.S., Department of the Army, Army Forces, Far East. Operational History ofNaval Communications: December 1941-August 1945. Washington D.C.: Office of the Chief of
Military History, no dat.
U.S., Department of the Army, Seventh Army. The Seventh Army in France and Germany,
1944-1945. 3 vols. Heildelberg: Seventh Army, 1946.
U.S., Department of State. Foreign Relations ofthe United States, 1943, Europ. Washington D.C.: Government Printing Office, 1964.
Verrier, Anthony. The Bomber Offenswe. New York: Macmillan, 1968.
Vomecourt, Phillipe de. Who lwed to see the Day. London: Hutchinson, 1961.
Walker, David E. Lunch With A Stranger. London: Wingate, 1957.
Ward, Iren. F.A.N.Y. Invicta. London: Hutchinson, 1955.
Warlimont, Walter. Inside Hitler's Headquarters, 1939-45. Translated by R.H. Barry. New
York: Praeger, 1966.
Watson-Watt, Sir Robert. The Pulse of Radar. New York: Dial, 1959.
Webb, A. M., ed. The Natzweiter Trial. War Crimes Trials series. London: Hodge, 1949.
Webster, Sir Charles. The Strategie Air Offenswe Against Germany, 1939-1945. 4 vols.
London: HMSO, 1961.
Weizsacker, E. Memoirs. London: Gollancz, 1951.
Werth, A. Russia at War, 1941-45. London: Barrie and Rockcliff, 1964.
Westphal, S. The German Army in the West. London: Cassel, 1952.

BIBLIOGRAFIA

739

Wheeler-Bennett, John W. Munich, Prologue to Tragedy. New York: Duell, Sloan & Pearce, 1948.
. The Nemesis of Power: The German Army in Politics, 1918-1945. London: Macmillan, 1953.
-. ed. Action This Day. London: Macmillan, 1968.
Whitehead, Donald. The FBI Story: A Report to the People. New York: Random House,
1956.
Whiting, Charles. Patton. New York: Ballantine, 1971.
Wiener, Jan G. The Assassination ofHeydrich. New York: Pyramid, 1969.
Wighton, C. Pinstripe Saboteur. London: Collins, 1952.
Williams, Mary H. Chronology, 1941-1945. Washington D.C.: Department of the Army,
1960.
Wilmot, Chester. The Struggle for Europ. London: Collins, 1952.
Wilson, Field Marshal Lord. Reports by the Supreme Allied Commander, Mediterranean, to
the Combined Chiefs ofStaff, Washington, D.C. London: HMSO, 1946^8.
Wingate, Sir Ronald. Not In The Limelight. London: Hutchinson, 1959.
Winterbotham, Frederick W. Secret and Personal. London: Kimber, 1969.
. The Ultra Secret. New York: Harper & Row, 1974.
Wiskemann, Elizabeth. The Rome-Berlin Axis. London: Collins, 1969.
Woollcombe, R. The Campaigns of Wavell, 1939-1943. London: Cassell, 1959.
Woodward, E. L. British Foreign Policy in the Second World War. United Kingdom Military History series. London: HMSO, 1962.
Wright, Robert. Dowding and the Battle ofBtain. London: Macdonald, 1969.
Wrinch, P. N. The Military Strategy of Winston Churchill. Brookline, Mass.: Boston University Press, 1961.
Young, Desmond. Rommel, the Desert Fox. New York: Harper & Bros, 1950.
Young, Gordon. Cat With Two Faces. New York: Putam, 1957.
Young, Kenneth. Churchill and Beaverbrook: A Study in Friendship and Politics. London:
Eyre & Spottiswoode, 1966.
Zeller, Eberhard. The Flame ofFreedom: The German Struggle Against Hitler. Translated
by R. P. Heller and D. R. Masters. London: Wolff, 1967.
Ziemke, Earl F. Stalingrad to Berlin: The German Defeat in the East. Washington, D.C:
Department of the Army, 1968.