FANTAZJE HISTERYCZNE I ICH

ZWIZEK Z BISEKSUALNOSCI
(1908)

Powszechnie znane s szalecze rojenia paranoikw, ktrych tre stanowi

wielko i cierpienia wasnego ja" rojenia wystpujce w cakiem
typowych, prawie monotonnych formach. Za spraw wielu komunikatw
poznalimy te owe osobliwe metody, dziki ktrym pewni perwersi osigaj
zaspokojenie seksualne w myli czy w rzeczywistoci. Niektrym moe si
jednak wyda nowoci informacja, e cakiem analogiczne formacje psychiczne
wystpuj te regularnie we wszystkich psychonerwicach, a zwaszcza w histerii,
i e w owych tak zwanych fantazjach histerycznych mona dostrzec wane
odniesienia do przyczyny symptomw neurotycznych.
Wsplnym rdem i normalnym wzorem wszystkich tych fantastycznych
formacji s tak zwane modziecze sny na jawie zjawiska ju w pewnej
mierze, acz nie dostatecznie, opisane w literaturze przedmiotu 1. Wystpujce
u przedstawicieli obojga pci zapewne jednakowo czsto, u dziewczt i kobiet
robi wraenie jako ywo erotycznych, u mczyzn za charakteryzuj si
erotycznoci i ambicj. Ale i w wypadku mczyzn nie naley spycha
znaczenia czynnika erotycznego na drugi plan; kiedy bardziej wnikliwie
zajmujemy si mskimi marzeniami na jawie, okazuje si zwykle, e wszystkie
te czyny bohaterskie, wszystkie te sukcesy s jedynie po to, by przypodoba si
kobiecie i ubiec w tym innych mczyzn 2. Fantazje te to zrodzone z poczucia
braku i tsknoty formy zaspokajania ycze; susznie przeto nosz one miano
marze na jawie", poniewa daj nam klucz do zrozumienia nocnych marze
sennych; okazuje si bowiem, e takie fantazje na jawie skomplikowane,
znieksztacone i niewaciwie rozumiane przez wiadom instancj psychiczn
to nic innego, jak tylko rdze procesu ksztatowania si marzenia sennego3.
1
Zob. Breuer, Freud, Studien ber die Hysterie, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t.1; zob.
Janet, Nevroses et idees fixes, Paris 1898,t.1: Les reveries subconscientes; zob. Havelock
Ellis, Geschlechtstrieb und Schamgefhl, Leipzig 1900; zob. Freud, Die Traumdeutung,
dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. IIIII; Studienausgabe, t. II. [Objanianie marze sennych
(Dziea, t. I), dz. cyt. przyp. tum.]; zob. A. Pick, ber pathologische Trumerei und
ihre Beziehung zur Hysterie, Jahrbuch fr Psychiatrie und Neurologie", t. XIV/1896.
2
Podobnie ocenia to Havelock Ellis, zob. tego, Geschlechtstrieb und Schamgefhl,
dz. cyt., s. 185 i nast.
3
Zob. Freud, Die Traumdeutung, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. IIIII; Studienausgabe,
t. II, rozdzia VI. [Objanianie marze sennych (Dziea, t. I), dz. cyt., s. 412 i nast.
przyp. tum.] [Idee wyoone przez Freuda w niniejszym akapicie jeszcze bardziej
szczegowo zostay przedstawione w pochodzcej z prawie tego samego czasu pracy
Der Dichter ud das Phantasieren, 1908; Gesammelte Werke, t. VII, s. 213 i nast.;
Studienausgabe, t. X, s. 173-174; Poeta i fantazjowanie, przeoya Barbara Kocowska,
w: K. Pospiszyl, Zygmunt Freud. Czowiek i dzieo, Zakad Narodowy im. Ossoliskich,
Wrocaw-Warszawa-Krakw 1991, s. 249 i nast. przyp. tum.]

168

Fantazje histeryczne i ich zwizek z biseksualnoci

Te marzenia na jawie obsadzone s du doz uwagi, houbi si je starannie

i najczciej wstydliwie gdzie w gbi duszy, tak jakby naleay one do najbardziej
intymnych dbr osobowoci. Ale na ulicy atwo rozpozna czowieka oddajcego
si marzeniom na jawie w ten sposb, e nagle pojawia si na jego twarzy umiech,
e mwi co do siebie czy e przypiesza kroku, tak jakby bieg w ten sposb
wskazuje na punkt kulminacyjny sytuacji, ktr sobie wyobraa. Ot okazuje si,
e wszystkie ataki histeryczne, jakie dotychczas dane mi byo bada, s takimi
wdzierajcymi si w ycie bez udziau woli indywiduum marzeniami na jawie.
Obserwacja nie dopuszcza bowiem adnej wtpliwoci co do tego, i takie fantazje
wystpuj w postaci niewiadomej i wiadomej, gdy tylko za te ostatnie popadaj
wsta niewiadomoci, mog si rwnie sta patogenne, tzn. mog si
wyraa w formie symptomw i atakw. W sprzyjajcych warunkach mona
jeszcze wiadomie przyapa tak niewiadom fantazj na gorcym
uczynku. Jedna z moich pacjentek, ktrej zwrciem uwag na jej fantazje,
opowiedziaa mi, i pewnego razu, idc ulic, nagle przyapaa si na paczu, a
gdy tylko zacza dochodzi do tego, c waciwie przyprawio j o zy,
uprzytomnia sobie fantazj, e z pewnym znanym w miecie (ale jej
osobicie nie znanym) pianist-wirtuozem nawizaa czuy stosunek, w wyniku
ktrego urodzia dziecko (bya bezdzietna), ojciec za porzuci ich oboje w ndzy.
W tym miejscu opowieci uderzya w pacz.
Niewiadome fantazje s albo od zawsze niewiadome, jako e powstay
w niewiadomoci, albo i z tym przypadkiem mamy czciej do czynienia
kiedy byy to fantazje wiadome, sny na jawie, ktre pniej zostay celowo
puszczone w niepami. Ich tre albo si zachowaa bez zmian, albo zostaa
przeksztacona w taki sposb, i teraz niewiadoma fantazja robi wraenie
potomka tej wczeniejszej, ongi wiadomej. Niewiadoma fantazja ma bardzo
doniosy zwizek z yciem seksualnym danego indywiduum; jest ona bowiem
tosama z marzeniami, jakim gwoli zaspokojenia seksualnego oddawaa si
dana osoba w okresie masturbacji. Akt masturbacyjny (w jak najszerszym
sensie tego terminu: onanistyczny) skada si wwczas z dwch czci:
z momentu wywoania fantazji i z przebiegajcej na jej wyynach aktywnoci
sucej samozaspokojeniu. Zwizek ten jest, jak wiadomo, wizi przygodn4.
Pierwotnie akcja ta bya przedsiwziciem czysto autoerotycznym podej
mowanym w celu uzyskania rozkoszy pochodzcej z pewnego miejsca ciaa,
ktre okreli naley mianem erogennego. Pniej akcja ta stopia si
z wyobraeniem yczeniowym pochodzcym z krgu obiektw mioci, suc
czciowemu urzeczywistnianiu sytuacji, w ktrej fantazja ta osigaa punkt
szczytowy. Jeli zatem dana osoba wyrzeka si w ten sposb zaspokojenia
masturbacyjno-fantastycznego, wwczas akcja zostaje zaniechana, ale fantazja
ze wiadomej przeksztaca si w niewiadom. Jeli nie pojawi si adna inna
forma zaspokojenia seksualnego, osoba ta pozostaje w stanie abstynencji i nie
4

Zob. Freud, Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie, dz. cyt. [Gesammelte Werke, t. V;
Studienausgabe, t. V, s. 58; Trzy rozprawy z teorii seksualnej, (Dziea, t. V), dz. cyt., s. 44
przyp. tum.]

Fantazje histeryczne i ich zwizek z biseksualnoci

169

udaje jej si doprowadzi do sublimacji czyli do skierowania na jaki wyszy

cel libido, a tym samym dany zostaje warunek do odwieenia niewiadomej
fantazji, ktra teraz bujnie si rozwija i z ca moc potrzeby mioci
przynajmniej cz swej treci realizuje w formie symptomu chorobowego.
Fantazje tego rodzaju stanowi bezporednie etapy wstpne caego szeregu
symptomw histerycznych, ktre nie s niczym innym, jak tylko niewiadomymi
fantazjami przywiedzionymi do formy przedstawienia za spraw konwersji",
a poniewa s one symptomami somatycznymi, czsto pochodz z krgu
identycznych dozna seksualnych i inerwacji motorycznych, ktre pierwotnie
towarzyszyy w owym czasie jeszcze wiadomej fantazji. W ten sposb
dziaania podejmowane w celu odzwyczajenia indywiduum od onanizmu
waciwie zostaj uwstecznione, a i sam ostateczny cel caego procesu
patologicznego ustanowienie wczesnego pierwotnego zaspokojenia
seksualnego nigdy nie zostanie osignity w peni, lecz tylko w przyblieniu.
Zainteresowanie osoby badajcej histeri szybko odwraca si od jej
symptomw, kierujc si w stron fantazji, z ktrych one pochodz. Technika
psychoanalityczna, przyjmujc za punkt wyjcia symptomy, pozwala rozpozna
te zrazu niewiadome fantazje, potem za pozwala choremu uwiadomi je
sobie. Podajc t drog, odkrylimy, e niewiadome fantazje histerykw
pod wzgldem treci cakowicie odpowiadaj urzeczywistnianym w wiadomym
yciu sytuacjom zaspokajania si przez perwersw, kiedy za, zakopotani,
rozgldamy si w poszukiwaniu przykadw tego rodzaju, wystarczy tylko
przypomnie sobie znane z historii powszechnej rozrywki cezarw rzymskich,
ktrych szalestwa uwarunkowane byy rzecz jasna jedynie nieograniczon
peni wadzy tych obrazw fantazji. Szalecze rojenia paranoikw rwnie s
takimi obrazami, s to jednak bezporednio uwiadomione fantazje unoszone
na fali masochistyczno-sadystycznych komponentw popdu seksualnego
i tak samo znajdujce dokadne odpowiedniki w pewnych niewiadomych
fantazjach histeryk w. A tak poza tym, znany jest r wnie doniosy
z praktycznego punktu widzenia przypadek polegajcy na tym, e histerycy
wyraaj swe fantazje nie w formie symptom w, lecz w sposb wiadomy
i w rzeczywistoci tym samym dopuszczaj si czynw gwatownych,
gwatw seksualnych, przejawiaj i odgrywaj akty agresji seksualnej.
Wszystko, czego mona si dowiedzie na temat seksualnoci psychoneurotykw, zgbiane jest na tej drodze badania psychoanalitycznego na
drodze prowadzcej od uporczywych symptomw do ukrytych fantazji
niewiadomych, a zatem midzy innymi take fakt, ktrego przedstawienie
powinnimy wysun na plan pierwszy tej pobienej publikacji.
Prawdopodobnie za spraw trudnoci pitrzcych si na drodze fantazji
niewiadomych, prcych do uzyskania jakiej formy wyrazu, stosunek owych
fantazji do symptomw nie przedstawia si bynajmniej prosto jest to
stosunek na rne sposoby skomplikowany 5 . Z reguy czyli w wypadku
5

To samo dotyczy stosunku utajonej" myli sennej do elementw jawnej" treci

snu. Zob. Freud, Die Traumdeutung, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. IIIII; Studienausgabe,

170

Fantazje histeryczne i ich zwizek z biseksualnoscia

penego rozwoju i duszego utrzymywania si nerwicy symptom nie

odpowiada jakiej jednej jedynej fantazji niewiadomej, lecz wielu takim fantazjom,
a i to nie w dowolny sposb, lecz w formie ustalonego skadu. Na samym pocztku
choroby z pewnoci nie wszystkie komplikacje pojawi si w formie rozwinitej.
Ze wzgldu na powszechne zainteresowanie, wyjd poza kontekst niniejszego
komunikatu i dodam tu kilka formu, w ktrych sprbuj zawrze sam istot
symptomw histerycznych, ujmujc je w szeregu rosncym. Symptomy te nie
sprzeciwiaj si sobie nawzajem, lecz odpowiadaj na poy peniejszym, na
poy ostrzejszym ujciom, na poy za zastosowaniu rnych perspektyw.
1. Symptom histeryczny jest wspomnieniowym symbolem 6
pewnych
skutecznych (traumatycznych) wrae i przey.
1. Symptom histeryczny stanowi wytworzon na drodze
konwersji"
namiastk skojarzeniowego powrotu tych samych przey traumatycznych.
1. Symptom histeryczny tak samo jak inne formacje
psychiczne
stanowi wyraz spenienia yczenia.
1. Symptom histeryczny stanowi urzeczywistnienie sucej
owemu
spenieniu yczenia fantazji niewiadomej.
1. Symptom histeryczny suy zaspokojeniu seksualnemu i
przedstawia
cz ycia seksualnego danej osoby (odpowiednio do jednego
z komponentw jej popdu seksualnego).
1. Symptom histeryczny odpowiada powrotowi pewnego
sposobu
zaspokojenia seksualnego sposobu, ktry w yciu dziecicym kiedy
by realny, lecz tymczasem zosta wyparty.
1. Symptom histeryczny powstaje jako kompromis pomidzy
dwiema
przeciwstawnymi pobudkami afektowymi i popdowymi, spord
ktrych jedna stara si wyrazi popd czstkowy czy komponent
konstytucji seksualnej, druga za prbuje go stumi.
1. Symptom histeryczny moe przyj przedstawicielstwo
rnych
nieseksualnych pobudek niewiadomych, ale nie moe mu brakowa
znaczenia seksualnego.
Spord tych rnych form determinacji sidma w najbardziej wyczerpujcy
sposb wyraa natur symptomu histerycznego jako urzeczywistnienia fantazji
niewiadomej, sma za we waciwy sposb czyni zado znaczeniu czynnika
seksualnego. Niektre wczeniejsze formuy zawieraj si w niej jako jej etapy
wstpne.
Dziki rozwaeniu stosunku symptomw do fantazji bez trudu uda nam si,
wyszedszy od psychoanalizy symptomw, doj do poznania skadnikw
popdu seksualnego dominujcych w indywiduum, tak jak tego dowodzi em
w mojej pracy Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie 7. Ale ze studium tego
t. II. [Objanianie marze sennych (Dziea, 1.1), dz. cyt., s. 243 i nast. przyp. tum.]
[Przyp. wyd.]
6
ob. przypis 3 na s. 46 niniejszego tomu. [Przyp. wyd.]
7
Dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. V; Studianausgabe, t. V; Trzy rozprawy z teorii
seksualnej (Dziea, t. V), dz. cyt. [Przyp. tum.]

Fantazje histeryczne i ich zwizek z biseksualnoici

171

wynikaj w niektrych przypadkach zgoa nieoczekiwane rezultaty, pokazuje ono

bowiem, e w wypadku wielu symptomw nie wystarcza rozwizanie za pomoc
odwoania si do niewiadomej fantazji seksualnej czy do szeregu fantazji, spord
ktrych jednanajdoniolejsza i najpierwotniejszajest natury seksualnej, lecz e
do rozwikania symptomu potrzeba dwch fantazji seksualnych, spord ktrych
jedna ma charakter mski, druga za eski, tak e jedna z nich wynika z pobudki
seksualnej. Nowinka ta nie podwaa jednak twierdzenia zawartego w formule
sidmej, tote uznajemy, e symptom histeryczny w sposb konieczny
odpowiada kompromisowi zawartemu pomidzy pobudk libidaln i pobudk
zmierzajc do wyparcia, poza tym moe on jednak odpowiada take
zjednoczeniu dwch fantazji libidalnych posiadajcych przeciwne charaktery
pciowe.
Powstrzymam si tu od egzemplifikacji tego twierdzenia. Dowiadczenie
nauczyo mnie, e krtkie, cignite wrcz do formy ekstraktu analizy nigdy
nie robi wraenia dowodu, a przecie wanie z tego wzgldu zwyklimy si
nimi posugiwa. C, pen informacj o doprowadzonych do koca
przypadkach analizy pacjentw musz zachowa na inn okazj.
Poprzestan zatem na wysuniciu nastpnej tezy i wyjanieniu jej znaczenia:
9. Symptom histeryczny stanowi wyraz niewiadomej fantazji seksualnej,
z jednej strony mskiej, z drugiej za eskiej.
W tym miejscu pragn dobitnie stwierdzi, e w przeciwiestwie do
wczeniejszych tez nie mog uzna tego twierdzenia za powszechnie
obowizujce. O ile dane mi to byo stwierdzi, nie obowizuje ono ani
w wikszoci symptomw jednego przypadku, ani we wszystkich przypadkach.
Ale, przeciwnie, nietrudno tu wskaza przypadki polegajce na tym, e
przeciwnopciowe pobudki znalazy sobie osobn form wyrazu symptomatycznego, tak e symptomy hetero- i homoseksualnoci, a take skryte za nimi
fantazje, wyranie si od siebie rni. Atoli stosunek, o ktrym mwi
dziewita formua, wystpuje wystarczajco czsto, a wwczas, gdy si
pojawia, jest on na tyle doniosy, by zasugiwa na osobne podkrelenie.
Wydaje mi si, e oznacza to najwyszy stopie zoonoci, na jaki moe si
zdoby zdeterminowanie symptomu histerycznego, naley si wic spodziewa,
i dane nam go bdzie spotka jedynie w wypadku dugotrwaej nerwicy i duej
pracy organizacyjnej zwizanej z jej powstawaniem 8.
Dowodliwe w wielu przypadkach biseksualne znaczenie symptom w
histerycznych to jednak niewtpliwie interesujcy przyczynek do postawionego
przeze mnie twierdzenia9, e przypuszczalnie biseksualn dyspozycj indywiduum
8
I. Sadger, ktry niedawno temu w rezultacie przeprowadzonych przez siebie analiz
niezalenie doszed do tego twierdzenia, opowiada si jednak za jego powszechnym
obowizywaniem. Zob. tego, Die Bedeutung der psychoanalytischen Methode nach
Freud, Zentralblat fr Nervenheilkunde", t. XVIII/1907, s. 41 i nast.
9
Zob. Freud, Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. V;
Studienausgabe, t. V, s. 75 i nast., s. 124 i nast. [Trzy rozprawy z teorii seksualnej (Dziea,
t. V), dz. cyt., rozprawa I: Zbdzenia seksualne, fragment 4, s. 57 i nast.; rozprawa III:
Przeksztacenia okresu dojrzewania, fragment 4, s. 107 i nast. przyp. tum.]

172

Fantazje histeryczne i ich zwizek z biseksualnoci

ludzkiego szczeglnie wyranie mona rozpozna dziki psychoanalizie

psychoneurotykw. Cakiem analogiczne zjawisko z tej samej dziedziny polega
na tym, e masturbujcy si czowiek w swych wiadomych fantazjach prbuje
si wczu w wyobraan sobie sytuacj zarwno jako mczyzna, jak te jako
kobieta, dalsze za analogie wykazuj pewne ataki histeryczne, w ktrych
chory odgrywa w lecej u ich podstaw fantazjach seksualnych rwnoczenie
dwie role, a zatem na przykad jak podpowiada mi obserwacja jedn rk
przyciska do ciaa ubranie (jako kobieta), drug za (jako mczyzna) prbuje
je zerwa z siebie10. Ta wewntrznie sprzeczna rwnoczesno w duej mierze
przyczynia si do niezrozumiaoci skdind tak plastycznie przedstawianej
w wypadku atakw histerycznych sytuacji, a zatem wybornie nadaje si do
skrywania aktywnej wwczas fantazji niewiadomej.
W terapii analitycznej nader wane byoby przygotowa si na biseksualne
znaczenie symptomu. Jeli bdziemy na to przygotowani, nie bdziemy musieli
si zdumiewa i nie ulegniemy pomyce w sytuacji, gdy symptom pozornie
bdzie si nadal utrzymywa z tym samym nateniem, mimo e ju udao nam
si rozwika jedno z jego znacze seksualnych. Ale wwczas symptom bdzie
si zasadza na by moe nie podejrzewanym wcale znaczeniu przeciwnopciowym. Zajmujc si takimi przypadkami, moemy zauway, w jaki sposb
chory uatwia sobie ycie w ten sposb, e podajc w trakcie analizy jakiego
znaczenia seksualnego swobodne skojarzenia stale wybiega w dziedzin
przeciwnego znaczenia, jakby na tor ssiedni.

10
O przypadku tym wspomina Freud w nastpnej pracy, zob. s. 176 niniejszego tomu.
[Przyp. wyd.]