KOMUNIKAT O PRZYPADKU PARANOI

SPRZECZNYM Z TEORI PSYCHOANALITYCZN

(1915)

Przed laty znany adwokat poprosi mnie o zaopiniowanie przypadku, ktry

wydawa mu si wtpliwy. Ot zwrcia si do moda kobieta z prob, by
zapewni jej ochron przed przeladowaniami ze strony pewnego mczyzny,
ktry skoni j do nawizania stosunku miosnego. Dama ta twierdzia, e
czowiek w wykorzysta jej powolno, by wykona zdjcia fotograficzne ich
zwizku intymnego; teraz mg j zawstydzi w ten sposb, e pokazaby
publicznoci te fotografie mia to uczyni w celu zmuszenia jej, by
zrezygnowaa z postawy, jak wobec niego zajmowaa. Mj przyjaciel-prawnik
by czowiekiem wystarczajco dowiadczonym, by rozpozna w tej skardze
chorobliwe rysy, uwaa jednak, i w yciu dzieje si tyle spraw, ktre
najchtniej uznalibymy za nieprawdopodobne, e warto byoby zasign
w tej kwestii opinii psychiatry. Obieca mi, e nastpnym razem odwiedzi mnie
w towarzystwie owej kobiety.
Zanim przystpi do dalszej czci tego komunikatu, pragn wyzna, e tak
zmieniem rodowisko, w jakim to wszystko si rozgrywao, i nie sposb go
rozpozna, wszelkie zmiany ograniczyy si jednak tylko do tego. Uwaam, e
popenibym naduycie, gdybym z jakich powodw nawet w najlepszej
wierze znieksztaci cechy charakterystyczne tej historii choroby, nie sposb
bowiem przewidzie, na jakie aspekty tej sprawy zwrci uwag czytelnik
kierujcy si samodzielnym osdem, gdybymy za to uczynili, narazilibymy
si na niebezpieczestwo wprowadzenia go w bd1.
Pacjentka, ktr wkrtce potem poznaem, bya trzydziestoletni dziewczyn
niezwykego uroku i urody; wydawao si, e jest znacznie modsza, ni
twierdzia, robia wraenie stuprocentowej kobiety. Wobec lekarza zachowywaa
si bardzo nieprzychylnie, nie zadawaa sobie trudu, by ukry sw nieufno.
Najwyraniej tylko pod presj, jak wywar na niej mj obecny przy tym
przyjaciel-prawnik, opowiedziaa ca sw histori, ktra postawia mnie
p rzed pe wnym p rob le mem ale o tym opowie m p n iej . Jej miny
i uzewntrznienia afektw nie zdradzay przy tym ani ladu zawstydzonego
zakopotania, czego mona by si przecie spodziewa, wziwszy pod uwag
fakt, e znalaza si przed cakiem sobie obcym suchaczem. Caa bya przejta
trosk, o jak przyprawio j owo przeycie.
Przez wiele lat pracowaa jako urzdniczka w duej instytucji, w ktrej ku
wasnemu zadowoleniu i satysfakcji przeoonych zajmowaa odpowiedzialne
stanowisko. Nigdy nie szukaa stosunkw miosnych z mczyznami; ya
1
Por. kilka uwag na ten sam temat, jakie zamieci Freud w Bemerkungen ber einen Fall
von Zwangsneurose, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. VII; Studienausgabe, t. VII, s. 35-36.
[Uwagi na temat pewnego przypadku nerwicy natrctw, dz. cyt., s. 25-26 niniejszego tomu
przyp. tum.] [Przyp. wyd.]

170

Komunikat o przypadku paranoi sprzecznym z teori psychoanalityczn

spokojnie razem z wiekow matk, dla ktrej bya jedynym oparciem. Nie
miaa rodzestwa, ojciec umar przed laty. Ostatnio zbliy si do niej
pewien mczyzna urzdnik z tego samego biura, czowiek bardzo
wyksztacony, dobrze zarabiajcy, ktremu nie moga odmwi sympatii.
Okolicznoci zewntrzne sprawiy, e maestwo byo wykluczone,
czowiek w nie chcia jednak ani sysze o tym, by ze wzgldu na t
przeszkod wyrzec si utrzymywania z ni stosunkw. Przedkada jej, jak
absurdalne byoby wyrzeczenie si tylko ze wzgldu na konwenanse
spoeczne wszystkiego, czego mogliby sobie yczy, do czego mieliby
niewtpliwe prawo, co jak nic innego mogoby si przyczyni do
uwzniolenia ich ycia. Poniewa obieca, e nie narazi jej na adne
niebezpieczestwo, kobieta ta w kocu zgodzia si zoy mu wizyt w
jego kawalerskim mieszkaniu. C, doszo do pocaunkw, zaczli si
obejmowa, poszli do ka, mczyzna podziwia jej na poy obnaone
wdziki. W samym rodku tej sielanki kobieta usyszaa jaki szmer co
jakby trzask czy cyknicie. Dwik dobieg j od biurka stojcego
poprzecznie do okna; midzy biurkiem a oknem wisiaa cika kotara.
Kobieta opowiadaa, e zaraz potem zapytaa gospodarza o przyczyn tego
dwiku i otrzymaa odpowied, i to prawdopodobnie cykanie maego
zegara stojcego na biurku; w dalszym cigu tych wywodw pozwol sobie
doda uwag na marginesie tej czci opowieci.
Kiedy kobieta opucia mieszkanie, na schodach spotkaa dwch
mczyzn na jej widok zaczli co do siebie szepta. Jeden z nich nis
jaki zakryty przedmiot, co jakby szkatuk. Spotkanie to nie dawao jej
spokoju; jeszcze w drodze powrotnej do domu przyszo jej na myl, e ta
szkatuka to na pewno aparat fotograficzny, e nioscy j czowiek to
fotograf, ktry podczas jej bytnoci w pokoju ukrywa si za kotar, a
usyszane cyknicie to odgos wyzwalania migawki i e czowiek w
czeka, a znajdzie si w szczeglnie dwuznacznej sytuacji, ktr chcia
uwieczni na fotografii. Od tej chwili nie moga umierzy gniewu na
kochanka; przeladowaa go, dajc sowem i na pimie, by wyjani jej, co
to wszystko ma znaczy, by j uspokoi, stawiaa mu zarzuty, ale nie
przemawiay do niej wszystkie zapewnienia, jakie jej dawa, wszystkie
dowody szczeroci jego uczu, wszystkie prby, jakie podejmowa, by
dowie bezzasadnoci jej podejrze. W kocu zwrcia si do adwokata,
opowiedziaa mu, co przeya i przekazaa mu listy, jakie otrzymaa w
zwizku z tym od podejrzanego. Jaki czas pniej mogem przejrze
kilka z nich; wywary na mnie jak najlepsze wraenie zasadniczo
wyraay ubolewanie z powodu tego, e tak pikny, czuy stosunek
zniszczya nieszczsna i chorobliwa myl".
Zaiste, nie trzeba chyba wyjania, e podzielaem punkt widzenia
obwinionego, przypadek ten wzbudzi jednak we mnie co wicej ni tylko
zainteresowanie diagnostyczne. W literaturze psychoanalitycznej twierdzono
bowiem, e paranoik walczy przeciwko wzmocnieniu swych de homoseksualnych, co w gruncie rzeczy odsya do narcystycznego wyboru obiektu. Dalej
wyjaniano, e przeladowca jest tak naprawd osob kochan teraz
lub

Komunikat o przypadku paranoi sprzecznym z teori psychoanalityczn

171

kiedy2. Ze zoenia tych dwch twierdze wynika postulat, e przeladowca

musi by osob tej samej pci co przeladowany. Tezy, podug ktrej paranoja
jest uwarunkowana homoseksualnoci, nie przedstawialimy jednak jako
oglnej i obowizujcej bez wyjtkw, ale tylko dlatego, e nie dysponowalimy
odpowiedni liczb obserwacji. Tak czy owak, naleaa ona do tych twierdze,
ktre ze wzgldu na pewne uwarunkowania tylko wtedy s doniose, gdy mog
roci sobie prawo do powszechnoci. W literaturze psychiatrycznej niewtpliwie
nie brakowao przypadkw polegajcych na tym, e chory roi sobie, i
przeladuj go osoby pci odmiennej, z pewnoci jednak inne wraenie
moglimy odnie wtedy, gdy o tym czytalimy, ni wtedy, gdy widzielimy to
na wasne oczy. To, co dotychczas ja i moi przyjaciele moglimy obserwowa
i analizowa, bez trudu potwierdzao zwizek paranoi z homoseksualnoci,
ale przedstawiony tu przypadek zdecydowanie si temu sprzeciwia. Wydaje
si, e dziewczyna, o ktrej mowa, odpieraa mio do mczyzny w ten
sposb, e zaraz zamienia kochanka w przeladowc; nie sposb byo
doszuka si adnego wpywu jakiej kobiety, nie mona byo znale nic, co
dowodzioby wzbraniania si przed zwizkiem homoseksualnym.
W tym stanie rzeczy najprociej byoby wyrzec si tezy o powszechnej
zalenoci manii przeladowczej od homoseksualnoci i wszystkiego, co si
z ni wizao. Owszem, musielibymy zrezygnowa z tego poznania, gdybymy
nie pozwolili odwie si od oczekiwa wywoanych przez nie w ten sposb, e
zajlibymy stanowisko mego przyjaciela-prawnika i jak on uznali, i w danym
wypadku mamy do czynienia z waciwie objanionym przeyciem, a nie
z jak kombinacj paranoiczn. Ja dostrzegem jednak inn drog wyjcia
dziki temu konieczno rozstrzygnicia zostaa zrazu odsunita. Ot
przypomniaem sobie, jak czsto znajdowalimy si w pooeniu, e mylnie
ocenialimy psychicznie chorych tylko dlatego, i nie zajmowalimy si nimi
do wnikliwie i dowiedzielimy si za mao na ich temat. Uznaem wic, e tak
od razu nie mog zdiagnozowa tego przypadku, poprosiem wic ow
kobiet, by zechciaa mnie odwiedzi kiedy indziej, by opowiedzie mi ca
histori dokadniej, i to ze wszystkimi drugorzdnymi szczegami, ktre za
pierwszym razem pomina. Dziki pomocy adwokata zdoaem uzyska
zgod pacjentki osoby przecie niezbyt skorej do zwierze; mj przyjaciel
popieszy mi z pomoc rwnie w ten sposb, e oznajmi, i przy tym drugim
spotkaniu jego obecno jest zbdna.
Relacja, jak usyszaem od pacjentki za drugim razem, nie zaprzeczya
pierwszej, uzupenia j jednak w taki sposb, e usuna wszystkie
wtpliwoci i problemy. Najwaniejsza bya w tym informacja, e
odwiedzia owego modego czowieka w jego mieszkaniu nie jeden raz, lecz
dwa razy, i to wanie za drugim razem ich spotkanie zak ci w odgos,
ktry wzbudzi jej
2
Zob. Freud, Psychoanalytische Bemerkungen ber einen autobiographisch beschriebenen
Fall von Paranoia (Dementia paranoides), dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. VIII;
Studienausgabe, t. VII, s. 183 i nast. [Psychoanalityczne uwagi o autobiograficznie opisanym
przypadku paranoi (dementia paranoides), dz. cyt., s. 147 i nast. niniejszego tomu przyp.
tum.] [Przyp. wyd.]

172

Komunikat o przypadku paranoi sprzecznym z teoria psychoanalityczn

podejrzenia; informacj o pierwszej wizycie pomina, opucia, poniewa

wydawaa si jej nieistotna. W trakcie jej pierwszej bytnoci nie wydarzyo si
nic szczeglnego, za to nastpnego dnia i owszem. W oddziale duej
instytucji, gdzie pracowaa, kierowniczk bya pewna starsza pani, ktr
opisaa tymi sowy: Kobieta ta ma siwe wosy, jak moja matka". Pacjentka
przyzwyczaia si do tego, e osoba ta odnosia si do niej z czuoci,
niekiedy nawet si z ni przekomarzaa, sdzia, i jest faworytk tej damy.
Nastpnego dnia po pierwszej wizycie, jak zoya u modego urzdnika,
czowiek w pojawi si w pokoju, by przekaza owej starszej pani jak
informacj subow kiedy tak co po cichu mwi do niej, w pacjentce
nagle wezbraa pewno, i opowiada jej o ich ongisiejszej przygodzie, ba,
e ju od dawna utrzymuje stosunki z t dam, tyle e ona przedtem
niczego nie zauwaya. Siwowosa, macierzyska starsza kobieta wie teraz
wszystko. W dalszym przebiegu dnia na podstawie jej zachowania i
wypowiedzi moga tylko potwierdzi swe podejrzenie. Przy pierwszej
lepszej okazji zadaa od kochanka, by wytumaczy si ze zdrady. Rzecz
jasna energicznie zaprzeczy wszystkiemu, uzna, e to niedorzeczna
insynuacja, i w rzeczy samej tym razem udao mu si odwie j od tego
rojenia, tote na jaki czas wydaje mi si, e na kilka tygodni
pacjentka darzya go zaufaniem w takim stopniu, e ponownie odwiedzia
go w jego mieszkaniu. O tym, co si stao pniej, wiemy z pierwszego
opowiadania.
Informacje, jakie teraz poznalimy, przede wszystkim kad kres
wtpliwociom co do chorobliwej natury podejrze, jakie ywia pacjentka.
Bez trudu rozpoznajemy, e siwowosa przeoona to zastpstwo matki, e
ukochany mczyzna mimo modego wieku zaj pozycj ojca, i e to
sia kompleksu matki zmusza chor do zaakceptowania stosunku
miosnego pomidzy dwoma nierwnymi partnerami, i to wbrew
wszelkiemu niepraw-dopodobiestwu. Informacje te sprawiaj jednoczenie,
e pryska te pozorny sprzeciw przeciwko oczekiwaniu ywionemu
doktryn psychoanalityczn, podug ktrego nadmiernie silna wi
homoseksualna ma si okaza warunkiem powstania manii przeladowczej.
Pierwotnym przeladowc instancj, ktrej wpywowi czowiek pragnie
umkn take w tym wypadku nie jest mczyzna, lecz kobieta.
Przeoona wie o stosunkach miosnych dziewczyny, potpia je, za
porednictwem sekretnych aluzji daje jej pozna, co o tym myli.
Przywizanie do tej samej pci opiera si usiowaniom zmierzajcym do
pozyskania czonka innej pci jako obiektu mioci. Mio do matki staje
si rzecznikiem wszystkich tych de, ktre, wystpujc w roli
sumienia", pragn powstrzyma dziewczyn, gdy czyni ona pierwszy krok
na nowej, pod wieloma wzgldami niebezpiecznej drodze do normalnego
zaspokojenia seksualnego udaje si jej rwnie zaburzy stosunek do
mczyzny.
Skoro matka hamuje czy wrcz powstrzymuje aktywno seksualn crki,
spenia normaln funkcj wstpnie okrelon ju przez stosunki
panujce w okresie dziecistwa funkcj znamionujc si silnymi
motywacjami niewiadomymi, usankcjonowan spoecznie. To ju sprawa
crki, by uwolni si spod tego wpywu i na podstawie rozlegej,
racjonalnej motywacji

Komunikat o przypadku paranoi sprzecznym z teori psychoanalityczn

173

zdecydowa si na jak doz dopuszczenia lub odrzucenia przyjemnoci

seksualnej. Jeli jednak, podejmujc t prb uwolnienia si, crka zapadnie na
chorob neurotyczn, to z reguy oznacza to, e w danym wypadku mamy do
czynienia z nadmiernie silnym, z pewnoci jednak nieopanowanym kompleksem
matki, ktrego konflikt z nowym nurtem libidalnym w zalenoci od dajcej si
zastosowa dyspozycji zostaje rozwizany w formie tej czy innej nerwicy. We
wszystkich przypadkach symptomy reakcji neurotycznej okrelane s nie
poprzez obecny stosunek do aktualnej matki, lecz poprzez infantylne odniesienia
do pierwotnego obrazu matki.
Jeli za chodzi o nasz pacjentk, to wiemy o niej, e ju od wielu lat ya
bez ojca, moemy te zakada, e nie doyaby trzydziestego roku ycia, nie
znajc mczyzny, gdyby nie dawao jej w tym oparcia silne przywizanie
uczuciowe do matki. Owo oparcie staje si dla niej uciliwym acuchem,
poniewa jej libido, skoro tylko usyszao wezwanie uporczywie starajcego si
mczyzny, zaczyna dy ku niemu. Prbuje je oddali, pozby si swego
przywizania homoseksualnego. Jej dyspozycja o ktrej nie trzeba tu mwi
pozwala, by przebiegao to w formie paranoicznej formacji maniakalnej.
Matka staje si wic wrog, potpiajc obserwatork i przeladowczyni.
Mona by j pokona w tej roli, gdyby kompleks matki nie zachowa siy
pozwalajcej na to, by zrealizowa swj zamiar polegajcy na utrzymaniu jej
z dala od mczyzny. A wic pod koniec pierwszej fazy konfliktu pacjentka
wyobcowaa si od matki, ale nie zwizaa si z mczyzn przecie oboje
konspiruj przeciwko niej. I oto nagle silnym staraniom mczyzny udaje si
przycign j ku sobie, i to w sposb decydujcy. Pacjentka przezwycia
sprzeciw matki, jest gotowa obieca kochankowi nastpne spotkanie. W dalszym
cigu posta matki ju si nie pojawia; moemy jednak trzyma si twierdzenia,
e w tej [pierwszej] fazie ukochany mczyzna nie by bezporednim
przeladowc, e sta si nim dopiero w ten sposb, i przeszed drog wiodc
przez matk i za spraw swego stosunku do matki, ktremu w pierwszej
formacji maniakalnej przypadaa gwna rola.
Naleaoby wic sdzi, e opr zosta ostatecznie przezwyciony, e
dziewczyna dotd przywizana do matki wreszcie staa si zdolna pokocha
mczyzn. Ale po ich drugim spotkaniu powstaa nowa formacja maniakalna,
ktrej dziki zrcznemu wykorzystaniu kilku przypadkowych zbiegw
okolicznoci udao si zatru t mio, tym samym za skutecznie kontynuowa
zamiar kompleksu matki. Cigle jeszcze wydaje si nam dziwne, e dziewczyna
miaaby si wzbrania mioci do mczyzny za pomoc jakiego rojenia
paranoicznego. Zanim jednak bliej owietlimy ten zwizek, zwrmy uwag
na owe przypadkowe zbiegi okolicznoci, na jakich opiera si druga formacja
maniakalna ta, ktra kieruje si wycznie przeciwko mczynie.
Na wp rozebrana, lec na dywanie u boku kochanka, dziewczyna syszy
jaki dwik co jakby cyknicie, stuknicie, trzask; nie zna jego przyczyny,
pniej jednak tumaczy j sobie, wtedy mianowicie, gdy spotyka na schodach
dwch mczyzn, z ktrych jeden niesie co, co wyglda na przykryt
szkatuk. Pacjentka nabiera w tej chwili przekonania, e na zlecenie kochanka

174

Komunikat o przypadku paranoi sprzecznym z teori psychoanalityczn

w trakcie ich intymnego sam na sam by a podsuchiwana i fotografowana.

Rzecz jasna daleko nam do przypuszczenia, e gdyby dziewczyna nie usyszaa
tego nieszczsnego dwiku, nie doszoby te do powstania formacji maniakalnej.
Za tym przypadkowym zbiegiem okolicznoci rozpoznajemy raczej co
koniecznego, co, co musiao si urzeczywistni tak samo przymusowo, jak
musiao doj do powstania hipotezy co do stosunku miosnego pomidzy
ukochanym mczyzn a star przeoon pacjentki, ktr wywindowaa do
rangi zastpstwa matki. Obserwowanie stosunku miosnego rodzicw to w
klejnot ze skarbnicy fantazji niewiadomych, ktrego nieobecno mona
rzadko stwierdzi w trakcie analiz wszystkich neurotykw, prawdopodobnie
jednak rwnie wszystkich dzieci. Te formacje fantazji dotyczce obserwowania
obcowania pciowego rodzicw, uwiedzenia, kastracji i innych okrelam
mianem prafantazji ich pochodzenie, ich stosunek do indywidualnego
przeywania wnikliwie zbadam w innym miejscu3. w przypadkowy odgos
odgrywa wic rol prowokacji, ktra uaktywnia typow fantazj o podsuchiwaniu zawart w kompleksie rodzicw. Ba, jest wrcz wtpliwie, czy
odgos ten moemy okreli mianem przypadkowego". Jak zauway Otto
Rank, dwik w to raczej niezbdny rekwizyt fantazji o podsuchiwaniu, jest
to albo powtrzenie dwiku zdradzajcego stosunek pciowy rodzicw, albo
te jest to dwik, ktry mgby zdradzi podsuchujce dziecko dwik,
ktrego si ono obawia. Teraz jednak nagle rozumiemy, na jakim gruncie si
znalelimy. Ukochanym nadal jest jeszcze ojciec, miejsce matki zaja sama
pacjentka, a wobec tego podsuchiwanie trzeba przypisa innej osobie.
Rozumiemy, w jaki sposb chora uwolnia si od homoseksualnej zalenoci
od matki za spraw czstki procesu regresji; zamiast obra matk za obiekt
mioci, dziewczyna utosamia si z ni, sama staa si matk. Moliwo
zaistnienia tej regresji wskazuje na narcystyczn genez jej homoseksualnego
wyboru obiektu, tym samym za na obecn w niej dyspozycj do schorzenia
paranoicznego. Mona by tu zakreli w bieg myli, ktry prowadzi do tego
samego rezultatu, co ta identyfikacja: Skoro matka to czyni, mog i ja; mam to
samo prawo co matka".
Likwidujc przypadkowoci, mona posun si krok dalej, nie wymagajc
wszake od czytelnika, by i on go uczyni, albowiem fakt, e w danym wypadku
nie przeprowadzono gbszego badania analitycznego sprawi, i nie sposb
posun si tu dalej poza pewn doz prawdopodobiestwa. W trakcie naszej
pierwszej rozmowy chora podaa, e gdy tylko usyszaa w dwik, zapytaa
o jego przyczyn i otrzymaa informacj, e to prawdopodobnie cykanie zegara
stojcego na biurku. Pozwalam sobie potraktowa t informacj jako zudzenie
pamiciowe. Wydaje mi si, e byoby znacznie bardziej wiarygodne, gdybymy
uznali, i dziewczyna zrazu wcale nie zareagowaa na w dwik, e wyda si
3 Zob. Freud, Bemerkungen ber einen Fall von Zwangsneurose, dz. cyt.; Gesammelte
Werke, t. VII; Studienausgabe, t. VII, przypis na s. 72-74. [Uwagi na temat pewnego przypadku
nerwicy natrctw, dz. cyt., przypis 59 na s. 55 i nast. niniejszego tomu przyp. tum.] [Przyp.
wyd.]

Komunikat o przypadku paranoi sprzecznym z teori psychoanalityczna

175

on jej wany dopiero wtedy, gdy spotkaa na schodach wspomnianych dwch

mczyzn. Prb wyjanienia podejmie dopiero pniej jej kochanek, ktry
by moe w ogle nie sysza tego dwiku, ktry jednak przyparty do muru
gniewem kobiety stwierdzi: Nie wiem, co moga sysze; by moe goniej
zacyka zegar stojcy na biurku, co czasami si zdarza". Takie opnienie
w interpretacji wrae, takie przesunicie we wspomnieniu czsto wystpuje
wanie w wypadku paranoi, charakterystyczne dla tej choroby. Poniewa
jednak nigdy nie rozmawiaem z owym mczyzn, poniewa nie mogem
kontynuowa analizy tej dziewczyny, nie mog dowie przedstawionej tu
hipotezy.
Mgbym posun si dalej w analizie rzekomo realnych przypadkowych
zbiegw okolicznoci". W ogle nie wydaje mi si, e to cyka zegar stojcy na
biurku, czy e dziewczyna syszaa jakikolwiek dwik. Sytuacja, w jakiej si
znajdowaa, usprawiedliwia doznanie stukania lub pukania w echatczk. To
wanie to pniej, ju po fakcie wyprojektowaa na zewntrz jako postrzeenie
jakiego obiektu zewntrznego. Co podobnego jest moliwe w marzeniu
sennym. Jedna z moich histerycznych pacjentek opowiedzia a mi kiedy, e
nawiedzi j krtki sen budzcy, nie moga jednak zebra adnego materiau
skojarzeniowego, jaki by si z nim wiza. A oto owo marzenie senne: puka,
nica si budzi. Nikt nie stuka do drzwi, ale przez kilka nocy przedtem
budziy j przykre sensacje polucji, zatem teraz miaa interes, by obudzi si,
gdy tylko pojawi si pierwsze oznaki pobudzenia genitalnego. Pukao
w echtaczk4. Ten sam proces projekcji chciabym ulokowa take w wypadku
naszej paranoiczki w miejscu przypadkowego odgosu. Rzecz jasna nie rcz za
to, e chora w trakcie naszej pobienej znajomoci, ktr uwaaa za przykr
konieczno, szczerze poinformowaa mnie o wydarzeniach, jakie miay
miejsce w trakcie tych dwch czuych spotka, ale odosobnione skurczenie
echtaczki cakowicie zgadza si z jej twierdzeniem, e nie doszo w trakcie tego
do zjednoczenia genitalnego. W wynikajcym z tego odrzuceniu mczyzny
ma niewtpliwie swj udzia oprcz sumienia" take niezaspokojenie.
Wrmy jednak teraz do spektakularnego faktu, e chora wzbrania si
przed mioci do mczyzny za pomoc paranoicznej formacji maniakalnej.
Klucz do zrozumienia daje nam historia rozwoju manii, ktra jak moglimy
si spodziewa pierwotnie kierowaa si przeciwko kobiecie, pniej jednak
na gruncie paranoi dokona si postp przebiegajcy od kobiety do mczyzny
jako obiektu. Postp taki nie jest czym zwyczajnym w wypadku paranoi;
z reguy mamy do czynienia z sytuacj polegajc na tym, e przeladowany jest
utrwalony na tej samej osobie zatem rwnie na tej samej pci ktrej
dotyczy jego wybr miosny, jeszcze zanim doszo do przemiany paranoicznej.
Ale schorzenie neurotyczne nie wyklucza tego; nasza obserwacja mo e by
wzorcowa dla wielu innych. Poza paranoj istnieje wiele podobnych procesw,
4
Por. podobny przykad w: Freud, Vorlesungen zur Einfhrung in die Psychoanalyse, dz.
cyt.; Gesammelte Werke, t. XI; Studienausgabe, t.1, s. 266 i nast. [Wstp do psychoanalizy, dz.
cyt., Wykad XVII Znaczenie objaww, s. 270 i nast. przyp. tum.] [Przyp. wyd.]

176

Komunikat o przypadku paranoi sprzecznym z teoria psychoanalityczn

ktre dotychczas nie zostay ujte z tego punktu widzenia, wrd nich za
znane bardzo powszechnie. A wic na przykad tak zwany neurastenik
powstrzymywany jest od obrania sobie obcej kobiety za obiekt w ten sposb, e
niewiadoma wi wie go z kazirodczym obiektem miosnym czowiek
ten w swej aktywnoci seksualnej ogranicza si do fantazji. Na gruncie fantazji
realizuje on jednak wzbroniony mu postp, moe wic zastpi matk i siostr
przez obce obiekty. Poniewa w wypadku obcych obiektw upada sprzeciw
cenzury, wybr tych osb zastpczych uwiadamia sobie w swych fantazjach.
Zjawiska wywoane prbami dokonania postpu prbami podejmowanymi na nowym gruncie, najczciej zdobytym w sposb regresywny
zajmuj miejsce u boku usiowa podejmowanych w wypadku niektrych
nerwic, majcych za na celu powtrne zdobycie ju kiedy zajmowanej, lecz
utraconej pozycji libido. Zrozumiale, e wrcz nie sposb oddzieli od siebie
obu tych szeregw zjawisk. Przesadnie skaniamy si ku ujciu, e konflikt, jaki
ley u podstaw nerwicy, zamyka si w chwili uformowania si symptomw
tak naprawd walka na rne sposoby przebiega dalej, take potem. Po obu
stronach pojawiaj si nowe czci popdu, ktre j kontynuuj. Sam symptom
staje si obiektem tej walki; denia, ktre chc si osta, mierz si z innymi,
ktre prbuj doprowadzi do jego zniesienia i do ustanowienia stanu
wczeniejszego. Czsto poszukuje si sposobw zdewaloryzowania symptomu,
i to w ten sposb, e to co utracone, co symptom wyraa jako zawd, prbuje
si zdoby, przystpujc do tego ze strony innych punktw dojcia. Stosunki te
rzucaj wiato na twierdzenie Carla Gustava Junga, podug ktrego specyficzna
aktywno psychiczna, ktra sprzeciwia si przemianie i postpowi, stanowi
podstawowy warunek nerwicy. Bezwadno ta jest w rzeczy samej bardzo
specyficzna; nie jest ona oglna, lecz nader wyspecjalizowana, nawet na
wasnym gruncie nie jest ona jedynowadczyni, lecz walczy z tendencjami do
postpu i restauracji, ktre nie ustaj nawet po uformowaniu si symptomw
nerwicowych. Jeli pjdziemy tropem tej bezwadnoci, prbujc dotrze do
jej punktu wyjcia, objawi si nam ona jako przejaw bardzo wczenie
zawizanych, trudnych do rozwizania powiza popdw i wrae i danych
w nich obiektw, za spraw ktrych dalszy rozwj tych czci popdw
doprowadzony zosta do stanu zastoju. Lub, mwic inaczej, ta wyspecjalizowana
bezwadno psychiczna" to tylko inny, wcale nie lepszy wyraz tego, co
w psychoanalizie zwyklimy okrela mianem utrwalenia 5.

5
Na t zdolno do utrwalenia lub, jak o tym mwi Freud w innym miejscu, na t lepko
libido" wskaza on ju w I wydaniu Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie, dz. cyt.;
[Gesammelte Werke, t.t. V; Studienausgabe, t. V, s. 144; Trzy rozprawy z teorii seksualnej, dz.
cyt., s. 213 i nast. przyp. tum.]. Omawia j rwnie w Aus der Geschichte einer infantilen
Neurose, dz. cyt. (Gesammelte Werke, t. XII; Studienausgabe, t. VIII, s. 266), a take
w Vorlesungen zur Einfhrung in die Psychoanalyse, dz. cyt. [Gesammelte Werke, t. XI;
Studienausgabe, t. I, s. 341; Wstp do psychoanalizy, dz. cyt., Wykad XXII Perspektywy
rozwoju i regresji (etiologia), s. 344 przyp. tum.]; oba te pojcia powstay mniej wicej
w tym samym czasie. [Przyp. wyd.]