PRZEGLD TERAPEUTYCZNY NR 3/2007

www.ptt-terapia.pl

Edyta opacka-Sczyk
e.seczyk@amu.edu.pl
Anita Machaj
anitamachaj@interia.pl
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

HIPNOZA ORAZ ZJAWISKA Z NI ZWIZANE.

UJCIE TEORETYCZNE.
Streszczenie
Hipnoza jest naturalnym zjawiskiem psychicznym i fizjologicznym, ktre
prawdopodobnie dotyczy wszystkich ludzi. Podstaw artykuu stanowi problematyka
tego zjawiska oraz zagadnie z nim zwizanych, takich jak: podatno hipnotyczna,
gboko i waciwoci stanu hipnotycznego, a take praktyczne wykorzystanie
hipnozy.
Sowa kluczowe: hipnoza, trans hipnotyczny, podatno na stany hipnotyczne,
gboko stanu hipnotycznego, fenomeny hipnotyczne, skale do badania podatnoci
stanu hipnotycznego, hipnoterapia

HYPNOSIS AND RELATED PHENOMENNA. THEORETICAL APPROACH.

Abstract
The hypnosis is a natural psychic and physiological phenomenon, which,
probably, concerning each and every human being. The basis of the article are the
problems and issues related to this phenomenon such as hypnotic susceptibility,
depth and specificity of hypnotic state and also practical application of the hypnosis.
Key words: hypnosis, hypnotic trance, hypnotic susceptibility, depth of hypnotic state,
hypnotic phenomena, hypnotic susceptibility scale, hypnotherapy
1

PRZEGLD TERAPEUTYCZNY NR 3/2007

www.ptt-terapia.pl

Edyta opacka-Sczyk
Anita Machaj
HIPNOZA ORAZ ZJAWISKA Z NI ZWIZANE W UJCIU TEORETYCZNYM.
WPROWADZENIE
Stan hipnotyczny jest zjawiskiem psychicznym i fizjologicznym, ktre
prawdopodobnie dotyczy wszystkich ludzi. Niewyjaniona ostatecznie natura tego
stanu prowokowaa wiele sporw i dyskusji, take na tle praktycznego wykorzystania
hipnozy w psychologii i psychoterapii. Ostatnie lata przyniosy wiele odpowiedzi i
rozwiza problemw zwizanych z hipnoz, przede wszystkim z powodu
naukowego podejcia, ktre zaowocowao wieloma badaniami i eksperymentami z
tego zakresu. Wiksze zainteresowanie transem hipnotycznym pozwolio na
poszerzenie moliwego wykorzystania tego narzdzia przez profesjonalnych
psychologw.
Psychologowie oglni i poznawczy skupiaj si przede wszystkim na chci
poznania samej natury hipnozy oraz jej wpywu na mylenie, postrzeganie,
zapamitywanie czy uczenie si (Siuta, 2000). Badacze pracujcy na polu
psychologii spoecznej koncentruj si na relacji, jaka tworzy si pomidzy osob
hipnotyzujca a hipnotyzowan (ibidem). Szczeglnie interesujcym wydaje si by
zagadnienie oczekiwa pacjenta, jakie przypisuje on swojemu hipnotyzerowi oraz
samemu zjawisku hipnozy, a nastpnie czy oczekiwania te wpywaj na przebieg
transu. Psychologia sdowa wskazuje na moliwe zastosowanie hipnozy odnonie
ofiar i wiadkw przestpstw. Psychologowie kliniczni szukaj w hipnozie narzdzia
terapeutycznego, ktre pozwolioby na skuteczn prac z pacjentami. W istocie
hipnoterapia

wykorzystywana

krtkoterminowej

czy

jest

eriksonowskiej,

terapii
a

take

analitycznej,
w

medycynie

gestaltowskiej,
w

aspekcie

analgetycznym. Relacja terapeutyczna, budowana midzy pacjentem, a terapeut,

PRZEGLD TERAPEUTYCZNY NR 3/2007

www.ptt-terapia.pl

pozwala na wykorzystanie hipnozy jako skutecznego narzdzia terapeutycznego,

jednak jednoczenie sytuacja ta rodzi wiele pyta natury etycznej.
RYS HISTORYCZNY ZJAWISKA
Sen i prawdopodobnie stan hipnotyczny znane byy czowiekowi od
niepamitnych czasw. L. Gapik wskazuje na zwizki hipnozy z medycyn w wielu
obszarach staroytnego wiata (Gapik, 2000). Szamani w spoecznociach
prelogicznych wykorzystywali stan transu do obrzdw religijnych oraz do leczenia,
kapani egipscy i greccy wywoywali wity twardy sen o mocy leczniczej; take
wadcom wiata staroytnego, takim jak Imhotep, Pyrrus czy Wespazjan,
przypisywano umiejtno hipnotyzowania i uzdrawiania. Myl chrzecijaska
przedstawia nam prawdopodobne istnienie hipnozy w Ksidze Rodzaju, a take
sposoby leczenia wzorowane na dziaaniach Chrystusa.
Odczanie medycyny od religii nastpowao stopniowo i na pewno du rol
odegra w tym procesie Paracelsus (Gapik, 1990). Ten szwajcarski lekarz przedstawi
koncepcj

mwic

oddziaywaniu

na

czowieka

fluidu

magnetycznego

pochodzcego z nieba i gwiazd niebieskich. Zaakceptowanie tej koncepcji otworzyo

drog uzdrawianiu za pomoc metod niekonwencjonalnych, a zwaszcza dotyku.
Koncepcja Szwajcara zostaaby prawdopodobnie zapomniana, gdyby nie dziaalno
Franza Antona Mesmera, autora rozprawy pod tytuem Disertatio phisico-medica de
planetarium influxu.

Mesmer propagowa tez

o leczniczym oddziaywaniu

magnetyzmu zwierzcego (za: Trillat, 1993). Uczniowie Mesmera dziaali jawnie a

do 1784 roku, kiedy to Ludwik XVI powoa Komisj Krlewsk, ktra ostatecznie
orzeka, e nie ma dowodw na istnienie fluidu zwierzcego. Komisja nie wzia
jednak pod uwag obiektywnych wylecze, niezalenie od tego, co byo ich
przyczyn. Z tego wanie powodu przypisuje si Mesmerowi tytu prekursora
psychoterapii i hipnoterapii (Gapik, 1990).
Kolejny przeom mona czy z dziaalnoci angielskiego lekarza
Jamesa Braida, ktremu zawdziczamy wprowadzenie pojcia hipnoza (Wolberg,
1975). Braid zwrci uwag na neurofizjologiczny mechanizm hipnozy oraz na
podatno w przyjmowaniu sugestii przez osoby zahipnotyzowane, jednoczenie
ostatecznie odrzucajc pojcie fluidu. Ponadto wskaza na powizanie stanu
3

PRZEGLD TERAPEUTYCZNY NR 3/2007

www.ptt-terapia.pl

transowego z orodkowym ukadem nerwowym, przy czym uznawa stan hipnozy za

naturalny i pozbawiony wszelkich nadprzyrodzonych aspektw. Warto jednak zwrci
uwag na fakt, e nazwa hipnoza zostaa zastosowana niezbyt szczliwie (gr.
hypnos = sen), bo dzisiaj ju wiemy z badan neurofizjologicznych, e hipnoza nie jest
snem, lecz stanem psychicznym odrbnym od czuwania i snu (Gapik, 2000).
W wieku XIX dynamicznej rozwijaa si medycyna, a zwaszcza w dziedzinie
neurologii i psychiatrii. W dyskusj na temat hipnozy wkad wnis J. M. Charcot,
uznajc j za przejaw neuropatii. Dopiero jego ucze P. Janet przyzna, e Charcot
nigdy nie zahipnotyzowa adnego pacjenta, a swoje obserwacje opar o kilka
zaledwie przypadkw (op. cit.). Pogldy Charcota, cho nietrafne, wprowadziy na
dobre zagadnienie zjawisk hipnotycznych do szpitali i laboratoriw, gdzie
przeprowadzano
zainteresowa

liczne

si

badania.

Sigmund

Dziki

Freud.

temu

Pracowa

fenomenem
nad

tego

zagadnieniem

zjawiska
hipnozy

z Charcotem, Liebeaultem, Bernheimem i Breuerem. Freud ostatecznie stwierdzi, e

hipnoza nie jest przydatna do leczenia histerii

(Wolberg, 1975), co niemale

pogrzebao badania nad tym stanem na wiele lat. Nieliczni prowadzili badania i
dociekania naukowe dotyczce hipnozy. Byli to midzy innymi P. Janet, M. Psince
oraz B. Sidis (ibidem). Rozwijajce si podejcie psychodynamiczne w psychoterapii
oraz intensywna krytyka rodowiska medycznego, czca hipnoz z szarlataneri
spowodowaa odejcie od stosowania jej w szpitalach i gabinetach psychologicznych.
C. L. Hull stara si nada zjawiskom hipnotycznym warto naukow,
wprowadzajc definicj w swoim dziele Hipnoza i podatno na sugesti: hipnoza
jest stanem zwikszonej podatnoci na sugestie, a rnica midzy stanem czuwania
i stanem hipnozy ma charakter raczej ilociowy ni jakociowy (za: Siuta, 2000).
Dalsze odrodzenie hipnozy dokonao si przy udziale ofiar wojennych, ktre
zgaszay problemy psychologiczne (trauma) oraz fizjonomiczne (kurcze miniowe,
amnezje, poraenia). Niedostateczna liczba personelu medycznego oraz nacisk na
znalezienie skutecznej i szybkiej metody terapeutycznej przywrciy hipnoz do ask,
a zainteresowanie tym narzdziem nie zmniejszyo si do dzi (Wolberg, 1975).
Praktyczne wykorzystanie hipnozy znalazo swoje zastosowanie w chirurgii bez
uycia rodkw farmakologicznych w celu uzyskania analgezji lub anestezji
hipnotycznej. Od roku 1958 do 1973 przeprowadzono zabiegi chirurgiczne przy
4

PRZEGLD TERAPEUTYCZNY NR 3/2007

www.ptt-terapia.pl

uyciu znieczulenia hipnotycznego m.in. usunicia wyrostka robaczkowego, zeszycia

perforacji odka, amputacji piersi, wycicia guza piersi, leczenia oparze
(przeszczepw skry, oczyszczanie rany), zama, wycicia prostaty, wycicia
jajnika, usunicia tarczycy (Chertok, 1989).
W 1955 roku hipnoza zostaa formalnie uznana za uzasadnion metod
leczenia przez Brytyjskie Stowarzyszenie Medyczne, a w 1958 roku za penoprawne
narzdzie terapeutyczne przez Amerykaskie Stowarzyszenie Medyczne.
SPR O NATUR HIPNOZY
Wspczenie wyrnia si dwa dominujce podejcia do hipnozy (Siuta,
2000): transowe, ktre interpretuje hipnoz jako stan zmienionej wiadomoci, rny
od stanu czuwania i stanu snu oraz spoeczno-psychologiczne, wedug ktrego do
wyjanienia zjawiska hipnozy wystarcz pojcia z zakresu psychologii oglnej i
spoecznej (stanowisko nietransowe) (Siuta, 2000).
Stanowisko transowe, reprezentowane przez K.S. Bowersa, E. Fromma, czy
M.T. Ornea, ujmuje hipnoz jako stan mogcy wystpi spontanicznie, cho czciej
wywoywany jest przez specjaln procedur, nazywan indukcj hipnotyczn, ktra
zawiera sugesti rozlunienia, odprenia, sennoci (op.cit). Bdc w stanie
transowym, osoba hipnotyzowana moe przejawia fenomeny hipnotyczne takie jak:
regresja, halucynacje pozytywne, halucynacje negatywne, amnezja hipnotyczna oraz
analgezja hipnotyczna w zalenoci od gbokoci transu.
Rys. 1. Tradycyjny pogld na hipnoz jako stan - podejcie transowe (Fellows, 1998 str. 62)

PRZEGLD TERAPEUTYCZNY NR 3/2007

www.ptt-terapia.pl

PROCEDURA
INDUKCJI

SPECJALNE
SUGESTIE

STAN
CZUWANIA

ZJAWISKA:
DZIAANIE
MIMOWOLNE
KATALEPSJA
REGRESJA
HALUCYNACJE
ANALGEZJA
NIEPAMI
ZACHOWANIE
HIPNOTYCZNE

HIPNOZA
(TRANS)

WYPROWADZANIE
Z HIPNOZY

ODWOANIE
SUGESTII

GBOKO
TRANSU:
LEKKA
REDNIA
GBOKA

Najpopularniejsz dzi teori transow jest koncepcja neodysocjacyjna E.

Hilgrada, zakadajca, e zjawiska hipnotyczne s form dysocjacji (Siuta, 2000). E.
Hilgard zainspirowany pracami Janeta zaoy istnienie hierarchii kontrolnych
systemw

dziaajcych

jednoczenie

psychice

czowieka.

Hipnoza

jest

narzdziem, ktre umoliwia zmian w porzdku tych systemw dokonuje

rozszczepienia. W ujciu

E. Hilgarda zadania wykonane poza wiadomoci

mog wpywa na funkcjonowanie wiadome. Fenomeny obecne w stanie

hipnotycznym naley jego zdaniem tumaczy wanie rozszczepieniem. Teoria
neodysocjacyjna jest zotym rodkiem midzy teoriami kracowymi (transowymi i
nietransowymi),

poniewa

zakada

istnienie

rnych

stopni

przeycia

rozszczepionego (Gheorghiu, 1985).

Podejcie nietransowe reprezentowane gownie przez T.R Sarbina, T.X.
Barbera i J.R. Weekesa, zakada, e naley si skupi na zdarzeniach
obserwowalnych (behawior), zeznaniach sownych oraz na tym, co moe na nie
wpywa. T.R. Sarbin skoncentrowa si na teorii rl spoecznych, gdzie osoba
badana stara si jak najlepiej odegra rol zahipnotyzowanej. Nie naley jednak
sdzi, e cae zachowanie hipnotyczne jest symulowane, raczej twierdzi si, e
osoba hipnotyzowana tak angauje si w proces hipnozowania i wasn w nim rol,
e akceptuje sugerowane zdarzenia tak, jakby byy one realne (Fellows, 1998). W
tym podejciu zjawisko zahipnotyzowania zaley od szeregu zmiennych takich jak:

informacje, jakie posiada osoba hipnotyzowana o hipnozie,

PRZEGLD TERAPEUTYCZNY NR 3/2007

www.ptt-terapia.pl

sposb, w jaki osoba zahipnotyzowana interpretuje sugestie podawane przez

hipnotyzera,

doznania i zachowania, jakie powinny wystpi jej zdaniem w transie

hipnotycznym,

zdolnoci osoby poddawanej hipnozie wyobraania sobie tego, co stanowi tre

sugestii,

tego, czy zachowania oczekiwane od osoby poddawanej hipnozie s zgodne z

jej obrazem siebie, oraz

lku osoby hipnotyzowanej przed zawiedzeniem hipnotyzera.

Pogld T.X. Barbera mona przedstawi na schemacie, ktry uwzgldnia

czynniki zwizane z umiejtnociami i zdolnociami, ktre osoba badana wnosi, do

sytuacji hipnotycznej. Jego centralnym pojciem jest zaangaowanie w wyobraenia
zwizane z sugestiami, ktre zastpuje pojcie transu (ibidem):
Rys. 2. Nietransowe podejcie do hipnozy wg Barbera (Fellows, 1998; str. 62)

ZMIENNE
POPRZEDZAJCE
(NIEZALENE)

ZMIENNE
POREDNICZCE

SPOSB
SFORMUOWANIA
SUGESTII

POSTAWY
OCZEKIWANIA
MOTYWACJE

ZDOLNOCI
WYOBRAENIWE

ZMIENNE
ZALENE

ZACHOWANIA
I DOZNANIA
HIPNOTYCZNE
ABSORPCJA,
ZAANGAOWANIE
W WOBRAZENIA
ZWIZANE Z
SUGESTIAMI
DZIAANIA np.
CZYTANIE,
SUCHANIE MUZKI,
OGLDANIE
SPEKTAKLI, ETC.

Inny podzia koncepcji dotyczcych hipnozy wskazuje na interpretacje

fizjologiczne lub psychologiczne (Wolberg, 1975). Zwolennicy pierwszego podejcia
7

PRZEGLD TERAPEUTYCZNY NR 3/2007

www.ptt-terapia.pl

s zdania, e hipnoza jest zjawiskiem czysto fizjologicznym, ktre adekwatnie mona

wyjani w terminach nie psychologicznych. Oczywicie w ramach tego sposobu
mylenia istnieje wiele nurtw, ale wszystkie one umiejscawiaj zachodzce zmiany
podczas stanu hipnotycznego w orodkowym ukadzie nerwowym. Zawsze jednak
odnosz si do jednej z czterech kategorii (Gapik,1990):
1) hipnoza jako specjalny rodzaj snu,
2) hipnoza jako dziedziczny mechanizm unieruchamiajcy,
3) hipnoza jako odszczepienie od aktywnoci nawykowych (dysocjacja np.
obserwowana u lunatykw lub w zamroczeniu jasnym),
4) hipnoza jako kopia odruchu ustrojowego, zmienionego przez warunkowanie.
Podejcie psychologiczne jest skonne wyjani zjawisko hipnozy za pomoc
terminw stricte psychologicznych, natomiast wszystkie czynniki fizjologiczne uznaje
jako wtrne wzgldem podstawowych aspektw psychologicznych. Podstawowe
podejcia psychologiczne to (Wolberg, 1975):
1) hipnoza jako forma sugestii - sugestia wystpuje take w innych formach
zachowa pozahipnotycznych np. osoby bardzo religijne przestrzegaj kodeksu
moralnego, onierze wypeniaj rozkazy bezrefleksyjnie, jednak istnieje wiele
przykadw nieposuszestwa osb zahipnotyzowanych, gdy podawano
sugesti, ktrej nie akceptowali (Gapik, 1990),
2) hipnoza jako forma odgrywania roli - nie wystpuje w odosobnieniu, lecz w
relacji interpersonalnej, bazuje na zalenociach midzyludzkich, due
znaczenie maj oczekiwania pacjenta co do hipnotycznego stanu podanego
oraz ch spenienia oczekiwa hipnotyzera,
3) hipnoza jako przejaw regresji hipnoza jako przejaw chci przejcia przez
hipnotyzera kontroli nad wol i dziaaniami pacjenta, bya wczesn koncepcj
psychoanalityczn,

ktra

tumaczya

podatno

pacjenta

na

hipnoz

niewiadomymi pragnieniami zaspokojenia erotycznego. Ferenczi rozwin t

myli i tumaczy hipnoz przejawami reaktywacji u pacjenta dziecicej postawy
lepej wiary i absolutnego posuszestwa, wynikajcych z mioci do rodzicw i
lku przed nimi (pacjent dostrzega autorytatywnego rodzica w hipnotyzerze)
(za: Wolberg, 1975).

PRZEGLD TERAPEUTYCZNY NR 3/2007

www.ptt-terapia.pl

PODATNO HIPNOTYCZNA
Hpnos (gr.) znaczy sen; hypntiks (gr.) znaczy usypiajcy, nasenny.
Sownik Wyrazw Obcych pod redakcj J. Tokarskiego zawiera take definicj tego
sowa jako: stan podobny do snu, wywoany sugesti, w ktrym wola usypianego
jest podporzdkowana woli usypiajcego. (1980, s. 280)
Hipnoza moe by traktowana jako naturalny aspekt funkcjonowania ludzkiego
umysu i ciaa, prawdopodobnie z tego powodu mona spekulowa, e wszyscy
ludzie s podatni na stan hipnotyczny. Rnice indywidualne oscyluj wok
podatnoci

na

sugestie

hipnotyczne.

Podejcie

psychoanalityczne

tumaczy

jednoczesny lk przez poddaniem si hipnozie i ch posuszestwa oraz oddania

kontroli hipnotyzerowi - przeniesieniem. Jednak aspekt poddania si innej osobie,
przy dylematycznym stanie samowiadomoci jest zawsze kwesti budzc pytania
o naturze etycznej. Niewtpliwie naley odpowiedzie na pytanie, czy rzeczywicie
podczas stanu transowego wywoanego kierowan sugesti lub te indukcj
hipnotyczn pacjent/osoba poddawana hipnozie jest pozbawiona kontroli i woli oraz
podlega woli hipnotyzujcego. Odpowied na to pytanie wymaga zdefiniowania
pojcia: podatno hipnotyczna.
Podatno hipnotyczna jest wzgldnie sta cech jednostki, wyznaczajc,
wraz ze zmiennymi o charakterze sytuacyjnym, poziom jej reaktywnoci na sugestie
podawane po indukcji hipnotycznej (Siuta, 2000). W trakcie transu hipnotycznego
osoba nie jest niewiadoma, moe posiada swoj inicjatyw i j realizowa, lecz
zwykle nie ma na to ochoty. Podanie za wskazwkami osoby hipnotyzujcej nie
jest przymusowe i nie dokonuje si wbrew woli osoby hipnotyzowanej (Gheorghiu,
1985). Naley te zaznaczy, e osoba hipnotyzujca nie ma penej kontroli nad
zachowaniem i reakcjami osoby zahipnotyzowanej, nie jest te w stanie wywoa
zachowa sprzecznych z wartociami moralnymi osoby w transie (Nash, 2001).
Kolejne

pytanie,

jakie

samo

si

nasuwa,

to

czy

mona

kadego

zahipnotyzowa? Teoretycznie zdolno do poddania si hipnozie jest cech

normaln kadego czowieka, w praktyce jednak udaje si zahipnotyzowa okoo
90% pacjentw (Wolberg, 1975). Najczstsze przyczyny oporu przed hipnoz lub te
niemonoci uzyskania stanu hipnotycznego, to wedug Wolberga (1975, s.98):

PRZEGLD TERAPEUTYCZNY NR 3/2007

www.ptt-terapia.pl

niestao uwagi i rozproszenie, ktre uniemoliwiaj skupienie si na

sugestiach czy indukcji hipnotycznej,

potrzeba

przeciwstawienia

si

rozkazom,

ch

rzucenia

wyzwania

hipnotyzujcemu i pokonanie go,

obawa przed ujawnieniem wasnych tajemnic i skrytych popdw,

strach przed utrat wasnej woli i niezalenoci przy silnym pragnieniu

zachowania nieustajcej kontroli nad sob, oraz

lk przed popenieniem bdu wobec przekonania, e hipnoza jest prb

zdolnoci do wykonywania zada.
Wikszo badaczy zgadza si z pogldem, e w jakim stopniu mona

mwi o pewnych korelacjach cech ludzi z ich podatnoci na stany hipnotyczne (op.
cit.):
Tab. 1. Korelacje cech z podatnoci na stany hipnotyczne
PE

Mczyni i kobiety s jednakowo podatni na hipnoz.

CECHY FIZYCZNE

Brak rnic wrd ludzi o rnej budowie ciaa i o rnym

wzrocie.

WIEK

Mae dzieci (do okoo 12 roku ycia) s znacznie bardziej podatne

na hipnoz, zwykle bardziej ni ludzie doroli.

INTELIGENCJA

Nie

stwierdzono

korelacji

midzy

wskanikiem

inteligencji

a podatnoci na hipnoz.
POZIOM LKU

Im wyszy poziom lku, im wiksza potrzeba otrzymania pomocy,

tym wiksza podatno na hipnoz.

MOTYWACJA

Brak motywacji w kierunku hipnozy osabia uwag wobec sugestii

hipnotycznych, a w nastpstwie podatno na hipnoz.

RELIGIA

Ludzie, poddani w jakim okresie ycia cisym kodeksom

religijnym, wykazuj zwykle skonno do atwego poddawania si
hipnozie.

CECHY

OSOBOWOCI

I ZESPOY NEUROTYCZNE

Brak korelacji.
Jednak zakada si wiksz podatno ludzi:
wykonujcych we nie czynnoci automatyczne;
posiadajcych nieoczekiwane luki pamiciowe;
rozkoszujcy si doznaniami zmysowymi;
obdarzonych zdolnoci przyjmowania jakiej roli (np. aktorzy
s bardziej podatni na hipnoz);
ktrzy w dziecistwie mieli wyimaginowanych przyjaci;

10

PRZEGLD TERAPEUTYCZNY NR 3/2007

www.ptt-terapia.pl
ktrzy duo czytaj;
ktrzy maj skonno do przygd;
choncych przyrod.
Z obserwacji autora wynika, e mniej podatni s ludzie:
podejrzliwi;
zachowujcy rezerw;
wykazujcy postaw wrog.
PODATNO NA SUGESTI

Ludzie bardziej podatni na sugesti s bardziej podatni na

hipnoz.

GBOKO STANU HIPNOTYCZNEGO

Podatno hipnotyczna czy si nierozerwalnie z pojciem gbokoci stanu
hipnotycznego, ktry jest jej wyznacznikiem. Mona powiedzie, e wiksza cz
ludzi wykazuje podatno hipnotyczn, a rnice indywidualne zaznaczaj si w
gbokoci transu. By dobrze rozumie to pojcie naley zapozna si z poziomami
wiadomoci, ktre rozcigaj si od stanu czuwania do stanu snu (Hadley,
Staudacher, 1997).
Tab. 2. Poziomy wiadomoci (Hadley, Staudacher, 1997, str. 11)
Poziom

Cechy umysowe

Przykady

wiadomoci

i fizyczne

czynnoci

normalna aktywno umysowa;

Gra w tenisa

normalne odruchy i reakcje motoryczne;

Czytanie ksizki

Fantazjowanie:

odprenie ciaa;

Leniwe

Lekki trans

zwolniony oddech i puls;

w tenisa

Czuwanie

mylenie

grze

wycofanie uwagi do wewntrz;

skierowanie uwagi na wyobraon czynno,
rozmow czy wydarzenie
Umiarkowany
trans

ograniczenie

odbierania

bodcw

zewntrznych;

Wyobraasz sobie, e grasz

w tenisa

zamknite oczy;
zwikszona percepcja funkcji wewntrznych,
takich jak bicie serca czy oddychanie;
zwikszenie iloci bodcw odbieranych przez
zmysy;
aktywizacja fantazjowania;
dosowne rozumienie sw;
Gboki trans

dalsze zmniejszenie aktywnoci i energii;

Fizyczne odczucie, e gra

11

PRZEGLD TERAPEUTYCZNY NR 3/2007

www.ptt-terapia.pl
zwiotczenie lub zesztywnienie koczyn;

si w tenisa

zawanie pola uwagi;

zwikszenie podatnoci na sugesti;
moliwo wystpienia halucynacji;
brak reakcji na bodce zewntrzne;
aktywizacja procesw twrczych;
Sen

zawieszenie dziaania z wasnej woli;

Sen o tym, e gra si w

znaczna

tenisa

redukcja

lub

nieobecno

wiadomego mylenia.

Pionierzy prbujcy oszacowa gboko stanu hipnotycznego badali

amnezj hipnotyczn. Brak amnezji wskazywa na lekk podatno hipnotyczn,
czciowa amnezja na redni, a pena amnezja na gbok podatno
hipnotyczn (Gheorghiu, 1985). Obecnie istniej stosowne skale pomiaru podatnoci
hipnotycznej,

ktre

gwnie

polegaj

na

obserwacji

zachowania

osoby

hipnotyzowanej oraz zwerbalizowanych doznaniach post fatum, a take zawieraj

spis

fenomenw

wystpujcych

stanie

transu.

Mona

wyrni

skale

wyznaczajce gboko stanu hipnotycznego takie, jak:

skala Lbeault z 1889 roku kryterium gbokoci stanu hipnotycznego stanowi

sen, zgodnie z tym kryterium mona wyrni trzy poziomy gbokoci transu
(Kratochvil, 2003):
a) senno stadium somnolencji,
b) sen lekki stadium hipotaktyczne,
c) sen gboki stadium somnambuliczne;

SHSS-Stanfordzka Skala Podatnoci Hipnotycznej skonstruowana przez A.M.

Weitzenhoffera i E.R. Hilgarda w 1962 roku (Stanford Hypnotic Susceptibility
Scale);

SSB-Skala Sugestywnoci Barbera wyniki uzyskiwane za pomoc skali SHSS

i SSB s do siebie zblione;

skale bazujce na subiektywnym szacowaniu wasnego stanu przez osob,

ktra przebywaa w stanie hipnotycznym;

wiczenia diagnozujce podatno hipnotyczn takie jak wiczenie sztywnej

rki, wiczenie z wiadrami, wiczenie ucisku doni (Hardley, Staudacher,
1997).
12

PRZEGLD TERAPEUTYCZNY NR 3/2007

www.ptt-terapia.pl

Zdaniem niektrych badaczy, moliwe jest wyrnienie czynnikw, ktre

pozwalaj w przyblieniu okreli podatno na trans hipnotyczny. Poniej znajduj
si przykady skal podatnoci na stan hipnotyczny: SHSS autorstwa A.M.
Weitzenhoffera i E.R. Hilgarda oraz skala punktowa podatnoci na hipnoz L. Gapika
(Gapik, 2000). SHSS zostaa opracowana w trzech wariantach (Form A, B i C
najczciej uywana), obecnie jest nadal wykorzystywana na Uniwersytecie
Stanfordzkim po modyfikacjach dokonanych przez J.F. Kihlstroma. Testu dokonuje
si po zakoczeniu przekazywania indukcji hipnotycznej na osobie znajdujcej si
ju w transie. W ten sposb unika si dylematw zwizanych z rodzajem indukcji i
sposobem jej przekazania. Skala skada si z 12 zada o wzrastajcym stopniu
trudnoci obejmujc reakcje ruchowe, czuciowe, pamiciowe, procesy wiadomoci i
zjawiska regresji. Wikszo osb badanych t skal jest w stanie wykona 4-5
zada, co wskazuje na niski stopie podatnoci hipnotycznej (Gheorghiu, 1985).
Tab. 3. Stanfordzka Skala Podatnoci Hipnotycznej, Zadania z bloku C (Gheorghiu, 1985, str.
54)
Nr

Zadanie

Kryterium zaliczenia

Opuszczanie prawej rki

Opadnicie rki co najmniej o 15 cm w cigu 10 s

Odpychanie rk

Odepchnicie rk co najmniej o 15 cm w cigu 10 s

Halucynacja komar

Wyranie oznaki pozwalajce na wydedukowanie

z zachowania osoby badanej, e widzi komara

Halucynacja smaku sodycz, gorycz

Uzyskanie obu efektw lub przynajmniej jednego,

lecz

w sposb przekonywajcy

Usztywnienie prawej rki

Zgicie mniejsze ni 5 cm w cigu 10 s

Marzenie senne

Wyrany

sen;

przeycie

podobne

do

snu

prawdziwego
7

Regresja wieku

Wyrana zmiana w sposobie pisania

Unieruchomienie lewej rki

Rka podnosi si najwyej o 2,5 cm w cigu 10 s

Zanik

10
11

wraliwoci

wchowej

Negowanie woni amoniaku i brak zewntrznych

(ansomnia)

oznak jej odczuwania

Halucynacja suchowa syszenie

Osoba badana przynajmniej raz odpowiada na

gosu, ktrego nie ma

pytanie, ktre rzekomo jej zadano

Halucynacja wzrokowa negatywna

Osoba badana stwierdza, e widzi tylko dwa pudeka

(w rzeczywistoci s trzy)

13

PRZEGLD TERAPEUTYCZNY NR 3/2007

www.ptt-terapia.pl
12

Amnezja hipnotyczna

Osoba badana przypomina sobie najwyej trzy

zadania, ktre miaa wykona podczas hipnozy,
dopki nie poleci si jej, e teraz mona wszystko
sobie przypomnie

Druga z przedstawionych skal, zawiera zestawienie cech, ktre predestynuj

do atwego osigania stanu hipnotycznego. Praktycznie moe ona zosta
wykorzystana przez terapeut w wywiadzie wstpnym. Na podstawie zachowa z
ycia codziennego przedstawionych w tabeli nr 4 kady moe wstpnie oszacowa
swoj podatno na stan hipnotyczny umiejscawiajc uzyskan przez siebie liczb
punktw w odpowiednich przedziaach podanych poniej:

40 punktw i wicej wskazuje na prawdopodobn du podatno na

hipnoz (moliwo uzyskania hipnozy gbokiej);

25-40 punktw wskazuje na dobr podatno na hipnoz (redni stopie

gbokoci);

10-25 punktw warto prbowa zastosowania hipnozy;

poniej 10 punktw trudnoci w uzyskaniu stanu hipnotycznego.

Tab. 4. Skala punktowa podatnoci na hipnoz L. Gapika

Charakterystyka zachowania

Punkty

1. wielokrotne epizody somnambuliczne

20

2. sporadyczne epizody somnambuliczne

10

3. wyrane mwienie przez sen

4. upodobanie do snu powyej 9 godzin

5. atwo zasypiania w obecnoci osb trzecich (np. w podry)

6.skonno do marze i wyrazistego fantazjowania lub due upodobanie do

ksiek przygodowych
7. brak tendencji do krzyowania rk i ng

8. atwo ulegania nastrojom otoczenia (indukcja emocjonalna)

9. tendencja do mimowolnego kierowania gaek ocznych w lewo

10. brak lkw spoecznych

11. zdolno koncentracji uwagi

12. wczeniejsza obserwacja osb zahipnotyzowanych

14

PRZEGLD TERAPEUTYCZNY NR 3/2007

www.ptt-terapia.pl

WACIWOCI STANU HIPNOTYCZNEGO

Stan hipnotyczny potencjalnie moliwy do osignicia przez wikszo ludzi
jest indywidualnie zrnicowany w zalenoci od hipnotyzowanej osoby. Rnice
indywidualne zaznaczaj si ju w podatnoci i gbokoci stanu hipnotycznego oraz
w obserwowanych fenomenach transowych na co jasno wskazuje np. SHSS.
Stan hipnotyczny jest najczciej charakteryzowany poprzez waciwoci czy te
fenomeny transowe/hipnotyczne, ktre jednoczenie wskazuj na podatno
i gboko stanu hipnotycznego.
Przedstawione poniej waciwoci zostay wyrnione zgodnie z ujciem stanu
hipnotycznego wedug E. Hilgarda (za: Gheorghiu, 1985):

osabienie motywacji osoba zahipnotyzowana postpuje zgodnie ze

wskazwkami hipnotyzujcego, nie oznacza to e nie moe podj dziaania,
jest zdolna do realizacji wasnych zamiarw, ale nie odczuwa takiej potrzeby i
biernie poda za wskazwkami osoby prowadzcej; charakterystyczna
postawa pasywna;

redystrybucja uwagi uwaga osoby zahipnotyzowanej jest wybircza

i najczciej zogniskowana wok osoby prowadzcej, znaczenie bodcw
zewntrznych jest modyfikowane przez osob hipnotyzujc;

osabienie rozpoznania rzeczywistoci znaczenie bodcom zewntrznym

przypisuje osoba prowadzca, zatem pewne z nich mog by przerysowane,
inne niezauwaone przez osob w transie, ktra akceptuje te znieksztacenia
bez oporu i zdziwienia, mona powiedzie, e mamy do czynienia z osabionym
krytycyzmem i aprobowaniem sytuacji nielogicznych co M.T. Orne nazwa logik
transu;

zwikszenie podatnoci na sugesti osoby w transie hipnotycznym s

podatne

na

sugestie

hipnotyczne

(podawane

podczas

transu)

oraz

posthipnotyczne (podawane podczas transu, ale obejmujce swoim dziaaniem

czas po zakoczeniu transu);

odgrywanie roli zauwaa si podczas stanu hipnotycznego zwikszon

podatno wyobraeniow, naladowcz i uczuciow, ktr niektrzy badacze
tumacz fenomen regresji;

15

PRZEGLD TERAPEUTYCZNY NR 3/2007

www.ptt-terapia.pl

przeycie hipnotyczne stanom hipnotycznym towarzyszy nastawienie na

doznania oraz skupienie na wiecie wewntrznym, co mona powiza
z redystrybucj uwagi.

Waciwoci stanu hipnotycznego opisuj dowiadczenie hipnozy w terminach

oglnych z uwzgldnieniem procesw psychicznych, gwnie poznawczych. W
transie mona si spotka z szeregiem zjawisk psychofizycznych (fenomeny
hipnotyczne). Oto najczciej spotykane z nich:

amnezja hipnotyczna wystpuje spontanicznie lub pod wpywem sugestii,

osoba w transie nie pamita informacji, ktre w stanie normalnym s jej
dostpne (ibidem);

hipermnezja rozumiana jako polepszenie pamici w wyniku sugestii

hipnotycznych, przypominanie zdarze przeszych, do ktrych osoba nie ma
dostpu, take znoszenie amnezji pourazowych, ponarkotycznych np. po
wypadku, po narkozie, po traumie (op. cit.);

regresja polega na wywoaniu zachowania czy reakcji charakterystycznych dla

sugerowanego wieku, nie jest jednak jasne czy przejawy regresji wieku s
wynikiem przeywania siebie w sugerowanym wieku, czy te s form
odgrywania siebie zgodnie z wspomnieniami i wyobraeniami na ten temat
(Gapik, 1990);

halucynacje osobie w transie hipnotycznym sugeruje si stan sprzeczny

z rzeczywistoci

za

pomoc

rekwizytw,

dodatkowych

wskazwek

wspomagajcych i prowadzcych lub przekonujco nakazujc odczucia

sprzeczne z realnymi; halucynacje mog wystpowa jako negatywne (np.
widzenie czego czego nie ma) lub pozytywne (syszenie czego czego nie
sycha) i mijaj po ich odwoaniu lub po zakoczeniu snu hipnotycznego w
przeciwiestwie do halucynacji psychotycznych (ibidem);

analgezja stan hipnotyczny moe zmienia prg wraliwoci (Gheorghiu,

1985) w odczuwaniu bodcw termicznych, blowych czy dotykowych, ktre w
lekkim stanie hipnotycznym przybieraj form zudze, natomiast w gbokiejpozytywnych lub negatywnych halucynacji czuciowych (Gapik, 1990);

motoryka w hipnozie stanom hipnotycznym towarzyszy ciko powiek,

obnienie napicia miniowego (wyjwszy hipnoz aktywn w hipotaksji
16

PRZEGLD TERAPEUTYCZNY NR 3/2007

www.ptt-terapia.pl

i somnambulizmie gbokie stany transowe) oraz specyficzne reakcje

miniowe jak automatyczne pisanie (samoczynne pisanie moliwe do
wykorzystania w diagnostyce), pismo lustrzane (moliwe do odczytania po
przyoeniu

lustra),

most

kataleptyczny

(polegajcy

na

nienaturalnym

usztywnieniu mini ciaa i utrzymaniu takiej postawy przez duszy czas) (op.
cit.);
PRAKTYCZNE

WYKORZYSTANIE

HIPNOZY:

HIPNODIAGNOZA

HIPNOTERAPIA
Stan hipnotyczny nie jest narzdziem terapeutycznym lub diagnostycznym
samym w sobie. Prawd jest, e stanowi hipnotycznemu mona przypisa dziaanie
relaksacyjne - jeli wzi pod uwag terapeutyczn si odprenia, to hipnoza w tym
rozumieniu oddziauje leczniczo. Zasadniczo hipnoza jest specyficznym stanem
psychofizycznym, ktry umoliwia peniejsze rozumienie funkcjonowania organizmu
i zachodzcych w nim procesw oraz ingerowanie w jego dziaanie. Hipnodiagnoza
polega na wykorzystaniu transu hipnotycznego w procesie diagnozowania na
przykad poprzez wydobywanie odlegych czy ukrytych wspomnie powstaych np. w
wyniku traumy, a istotnych dla procesu leczenia na drodze regresji, prowadzenie
wywiadu

stanie

hipnotycznym

(Gapik,

1990).

Natomiast

psychoterapia

wykorzystujca zjawisko hipnozy (hipnoterapia) posuguje si tym stanem, by

zwiksza dobrostan psychiczny lub fizyczny, zatem pomaga w odzyskaniu zdrowia
psychicznego i/lub fizycznego (ibidem). Leczce dziaanie przypisuje si trzem
gwnym sposobom dziaania:
1) umoliwienie poprzez stan hipnotyczny odreagowania zalegajcych lub
stumionych emocji (czsto wykorzystywana przez psychoanaliz w leczeniu
reakcji nerwicowych),
2) wprowadzanie sugestii hipnotycznej lub posthipnotycznej podczas snu
hipnotycznego,
3) uczenie odpowiednich reakcji (hipnoterapia behawioralna).
Hipnoza jest niekiedy nadal stosowana w medycynie, gwnie w chirurgii,
stomatologii

oraz

poonictwie.

Jej

najcenniejszym

wkadem

jest

dziaanie
17

PRZEGLD TERAPEUTYCZNY NR 3/2007

www.ptt-terapia.pl

zmniejszajce odczuwanie blu podczas operacji, zabiegw lub bolesnych bada, a

take zwikszanie komfortu psychicznego, przywracanie spokoju oraz odprenia.
Do dzi przeprowadzono bardzo wiele operacji i zabiegw chirurgicznych oraz
stomatologicznych przy znieczuleniu wywoanym hipnoz, byo to jednak w
wikszoci

poowie

XX

wieku.

(Chertok,

1989).

Analgezj

hipnotyczn

wykorzystywano take w poonictwie w celu zmniejszenia blw porodowych

uzyskujc rne stopnie znieczulenia. Jak podaje Chertok (op. cit.) kobiety rodzce
mogy czu skurcze macicy bez blu, bl mg by znacznie zmniejszony ale
odczuwalny, nie wywierajc wpywu na stan i zachowanie rodzcej. Nie jest prawd,
e najszersze zastosowanie znajduje hipnoza w psychiatrii, poniewa osigniecie
tego stanu jest znacznie utrudnione u osb chorych psychicznie oraz z
uszkodzeniami OUN (Gapik, 1990). Do hipnoterapii jako metody gwnej lub
wspierajcej (w zalenoci od problemw pacjenta) kwalifikuj si osoby
prowadzone przez psychologw klinicznych z takimi zaburzeniami, jak: nerwice,
zaburzenia rozwoju osobowoci, uzalenienia (od rodkw psychoaktywnych oraz
emocjonalne), problemy przystosowawcze, fobie i lki (np. przed ekspozycj
spoeczn lub przed kontaktem seksualnym), problemy osobiste, zaburzenia i
choroby psychosomatyczne (ibidem). J. Hadley i C. Staudacher sugeruj, e
najczstsze

problemy,

ktrymi

przychodz

pacjenci

do

gabinetw

psychologicznych i wzgldem ktrych mona stosowa hipnoterapi to: problemy z

nadwag, ch rzucenia palenia, ch redukcji stresu, fobie i lki spoeczne,
panowanie nad blem, ch agodniejszego przeycia porodu naturalnego przy jak
najmniejszej iloci przyjtych rodkw farmakologicznych, umacnianie poczucia
wasnej wartoci, zwikszanie motywacji, zwikszanie efektywnoci uczenia si,
zwikszanie osigni sportowych, pobudzanie kreatywnoci, zaburzenia snu, urazy
z dziecistwa, problemy zdrowotne oraz problemy ze strat i aob, itp. (Hadley,
Staudacher, 1997).
BIBLIOGRAFIA

Chertok, L. (1989). Midzy wiedz a niewiedz. Studium hipnozy.

Warszawa: Ksika i wiedza.

18

PRZEGLD TERAPEUTYCZNY NR 3/2007

www.ptt-terapia.pl

Erikson, M., Rossi, E.L. (1996). Lutowy czowiek. Rozwj wiadomoci i

poczucia tosamoci w hipnoterapii. Gdask: GWP.

Fellows, B.J. (1998). Pojcie transu. (str.40-65). W: Situa, J. (red.).

Wspczesne koncepcje w badaniach nad hipnoz. Warszawa: PWN.

Gapik, L. (1990). Hipnoza i hipnoterapia. Wyd. II. Warszawa: Pastwowy

Zakad Wydawnictw Lekarskich.

Gapik, L. (2000). Tajemnice hipnozy. (str. 54-66, 85-134) Pozna:

Wydawnictwo P. W. Interfund.

Gheorghiu, V.A. (1985). Hipnoza. Rzeczywisto i fikcja. Warszawa:

Wiedza powszechna.

Hadley, J., Staudacher, C. (1997). Hipnoza. Podrcznik sprawdzonych

technik hipnotycznych. Gdask: GWP.

Hilgard, E.R. (1998). Neodysocjacyjna interpretacja hipnozy. (s. 66-90). W:

Situa, J. (red.). Wspczesne koncepcje w badaniach nad hipnoz.
Warszawa: PWN.

Kratochvil, S. (1984). Psychoterapia. Warszawa: PWN.

Kratochvil, S. (2003). Podstawy psychoterapii. Pozna: Zysk i S-ka

Wydawnictwo.

Nash, M.R. (2001). Hipnoza-prawda i mity. (s. 27-33) wiat Nauki

09.2001.

Sarbin, T.R. (1998). Teoretyczne interpretacje i reinterpretacje hipnozy.

(str. 132-156). W: Situa, J. (red.). Wspczesne koncepcje w badaniach
nad hipnoz. Warszawa: PWN.

Siuta, J. Hipnoza. (s.511-520). W: Strelau, J. (red.) (2000). Psychologia.

Podrcznik Akademicki. Gdask: GWP.

Orne, M.T. (1998). Implikacje definicji terminu hipnoza dla bada i

praktyki. (s. 12-19) W: Situa, J. (red.). Wspczesne koncepcje w
badaniach nad hipnoz. Warszawa: PWN.

Tokarski, J. (red.) (1980). Sownik Wyrazw Obcych. (s. 280). Warszawa:

PWN.

Trillat, E. (1993). Historia histerii. Wrocaw: Ossolineum.

19

PRZEGLD TERAPEUTYCZNY NR 3/2007

www.ptt-terapia.pl

Weitzenhoffer, M., Hilgard, E.R. (1962). Stanford Hypnotic Susceptibility

Scale. Stanford University. Form C modified by J.F. Kihlstrom.

Wolberg, L.R. (1975). Hipnoza. (s.78-131, 249-302). Warszawa: PWN

20