Mecenasi w yd a n ia:

Gw n y m ecenas

Wsparcia finansowego udzielili rwnie:

Bartosz Baranowski
Przemysaw Hankus
u k a s z Ja s i s k i
P i o t r J w k o
Pa w e Ju re w i c z
To m a s z M a l i n o w s k i
Rafa Sobczyk
Ad a m l z a k
To m a s z T r o c k i
Marian Kalamala
Damian Karaszewski
Tobiasz Paka
Joanna Piszczaka

Seria: Ekonomiczne ABC

Tytu oryginau: The Politically Incorrect Guide to Capitalism
Copyright 2007 by Robert P. Murphy
Published by arrangement with Regnery Publishing.
All rights reserved.
Copyright 2015 Instytut Edukacji Ekonomicznej im. Ludwiga
vonMisesa, Wrocaw
www.mises.pl
W porozumieniu z autorem poprawiono drobne bdy, jakie znalazy si
w wydaniu oryginalnym.
Tumaczenie: Marcin Zieliski (MZ)

Redakcja: Jan Lewiski (JL)

Korekta: Mateusz Benedyk, Pawe Kot
Indeks: Anna Gruhn
Projekt okadki i stron tytuowych: Marta Ozdarska
Redakcja serii: Marcin Zieliski

ISBN 978-83-65086-05-1

Instytut Edukacji Ekonomicznej

im. Ludwiga von Misesa
pl. Strzelecki 20
50-224 Wrocaw

amanie: PanDawer
pandawer@pandawer.pl

Wydanie pierwsze

Spis treci

Przedmowa do wydania polskiego (Tomasz Tarczyski)

Czy jeste kapitalistyczn wini?
Rozwi quiz isi dowiedz!

IX

XIV

Ro z d z i a 1. Kapitalizm, zyski iprzedsibiorcy 1

Czym wogle jest kapitalizm?

Leseferyzm aregulacje

Wolni, ale zagodzeni?

Masowa produkcja dla mas

Centralne planowanie kontra anarchiaprodukcji

Wygralimy zimn wojn! Czy aby na pewno?

Ro z d z i a 2. Cena jest (zdefinicji) odpowiednia 9

Cena to sygna

Wielka awantura owielkie firmy naftowe

10

Jazda na oparach

11

Kontrola czynszw sposb

na zniszczenie okolicy

12

Ro z d z i a 3. Trud pracy 17
Baseballici zarabiaj wicej odnauczycieli! Co si stao znasz
hierarchi wartoci?

17

Nawet kiepscy prezesi zasuguj

na swoj wielk fors

19

Ustawy ograniczajce prac dzieci s zbdne

21

Paca minimalna,
czyli jak zwikszy bezrobocie

23

Zwizki zawodowe krzywdz ludzi pracy

24

Czas na przerw!

26

VI

Spis treci

Ro z d z i a 4 . Argumenty przeciw ustawom antydyskryminacyjnym 29

Wolnorynkowa opata za rasizm

29

Dyskryminacja le wpywa na interesy

31

Dyskryminujcy klient

31

Wasno prywatna iwolno zrzeszania si

32

Akcja afirmacyjna nie jest afirmacyjna

33

Czy zatem szafa gra?

35

Ro z d z i a 5. Niewolnictwo: wytwr kapitalizmu czy rzdu? 39

Rzd chroni niewolnictwo

40

Niewolnictwo tracio na znaczeniu

przed pastwow ingerencj

41

Niewolnictwo byo nie tylko niemoralne,

ale rwnie nieefektywne!

41

Rosnce ceny niewolnikw

44

Skoro niewolnictwo jest tak nieefektywne, to dlaczego wogle

istniao? 45
Ro z d z i a 6. Jak kapitalizm chroni rodowisko? 47
Nosoroce ikrowy

47

Dla kogo chronimy przyrod?

48

Nie martwmy si na zapas

49

Zakad obomb Ehrlicha

51

Przetwarza czy wyrzuca?

52

Aktywistyczny rzd wroli truciciela

55

Ro z d z i a 7. Bezpieczestwo pracy iproduktw: zadanierynku

czyWielkiego Brata? 57
Za wszystko trzeba paci
58
Rynkowa ochrona konsumentw
59
Postronni gwaranci wroli regulatorw
61
Czy jest na sali lekarz?
64
Bezpieczne ulice
66
miertelne konsekwencje dobrych intencji
68
Ro z d z i a 8. Spacanie dugw 73
Deficyt nie jest przyczyn inflacji

73

Deficyt wypycha prywatne inwestycje

74

Podnoszenie podatkw nie wiadczy oodpowiedzialnoci

74

Zrzucanie ciarw na nasze wnuki?

75

Spis treci

VII

Dorobek Reagana

76

Budet Clintona

77

Ro z d z i a 9. Pienidz ibankowo 79
Barter to barbarzystwo

80

Nikt nie wynalaz pienidza

81

Jestemy zrzdu ijestemy tu po to,

by wam pomc

83

Drukowanie pienidzy powoduje wzrost cen

84

Podstawy bankowoci

85

Dzika bankowo

87

Ro z d z i a 10. Kopoty ze wzrostem 89

Cykl koniunkturalny zawdziczamy pastwu

90

Postpowy Herbert Hoover

92

Nowy ad nie pomg

wwyjciu zwielkiego kryzysu

96

Czy druga wojna wiatowa wycigna nas zwielkiego kryzysu?

98

Cao to nie suma czci

Grosz wydany (przez pastwo) jest groszem zarobionym

99
103

Ro z d z i a 11. Chleb iigrzyska: popularne programy pastwowe 107

NASA naraa na niepotrzebne niebezpieczestwa

108

Przestrze kosmiczna, czyli zbyt wielki orzech do zgryzienia

dla sektora prywatnego?

110

Czy kapitalistw interesuje tylko forsa?

111

Lyndona B. Johnsona wojna zpodatnikiem

112

wite ubezpieczenia spoeczne

117

Ro z d z i a 12. Pastwo prowadzi interesy 119

Zarzdzanie nastawione na zysk abiurokracja

120

Amtrak 121
Zaginione przesyki iinne problemy

123

Przedsibiorstwa uytecznoci publicznej

125

Rzd stoi wkorku

126

Ro z d z i a 13. Pastwo amonopole 127

Mit raubritterw

128

Haniebna sprawa Standard Oil

130

VIII

Spis treci

Przeciw ustawom antytrustowym

132

Sprawa Microsoftu

134

Ro z d z i a 14 . Wojny handlowe
Ca to podatki nakadane na Amerykanw
Ochrona miejsc pracy?
Klasyczna mdro
Pozorny problem deficytu handlowego
Deficyt handlowy: tropem pienidzy
Ro z d z i a 15. Zarabianie wglobalnej wiosce

137
138
138
141
143
145

Eksport kapitau to kapitalny pomys

149
149
151
153
155
157

Jestemy zrzdu wiatowego

ijestemy tu po to, by wam pomc

159

Upadek przemysu?
Czy outsourcing zagraniczny niszczy miejsca pracy?
Dziki outsourcingowi zagranicznemu stajemy si bogatsi
Wydumany kryzys wsektorze zaawansowanych technologii

Ro z d z i a 16. Klasa inwestorw, czyli my wszyscy

Dalekowzroczno spekulantw

163
163
165
167

Kontrakty futures iinne instrumenty pochodne: kademu

wedug jego zdolnoci

168

Piraci zkorporacji: kltwa maej spki

170

Dwanacie krokw do zrozumienia wolnego rynku

173

Podzikowania
Indeks

175
177

Procent: lepiej wczeniej ni pniej

Wana rola porednikw

P r z e d m owa d o w y d a n i a p o l s k i e g o

Pod pewnymi wzgldami Polska ma sporo szczcia. Zaledwie 25 lat

temu wyszlimy zkomunizmu, co oznacza, e recydywa szybko nam nie
grozi. Wwielu krajach Europy sytuacja przedstawia si jednak inaczej. Zyskuj tam bowiem na znaczeniu albo wrcz szykuj si do objcia wadzy
partie o odcieniu jawnie marksistowskim. Nie znaczy to jednak, e nie
powinnimy skraca dystansu do Zachodu, wprowadzajc wicej kapitalizmu iwolnego rynku, ni maj nasi ssiedzi. Wolny rynek nie jest przy
tym tosamy ze sabym pastwem, bo wdugim okresie tylko pastwo
dziaajce wograniczonym, cile okrelonym zakresie moe by naprawd silne.
Co przemawia za wolnym rynkiem? Zdrowy rozsdek. I wanie na
odwoaniu si do niego bazuje niniejsza ksika. Wostatnich tygodniach
przysuchiwaem si rozmowie dziennikarzy wradio. Jeden zrozmwcw
uy argumentu, e absurdalne jest traktowanie budetu pastwa jak budetu domowego, gdy zarzdzanie nim rzdzi si zupenie innymi prawami. Nikt wstudiu nie zaprotestowa
Istnieje kilka powodw, dla ktrych wzarzdzaniu finansami pastwa
stosowana jest inna matematyka od tej, ktr znaj zwykli miertelnicy.
Po pierwsze, bo tak ucz nas powszechnie uywane podrczniki ekonomii i jest to pogld szeroko propagowany w mediach, wrcz traktowany jako co oczywistego. Po drugie, bo mona, ato dlatego e od ponad
30 lat mamy na wiecie spadajce stopy procentowe. Wcigu ostatnich
200 lat, dla ktrych dysponujemy danymi zniektrych rozwinitych krajw, nigdy nie mielimy niszych odsetek, ktre musiay paci rzdy od
zacignitego przez siebie dugu. Po trzecie, bo banki centralne prbuj
nie dopuci do tego, by pojawi si problem bankructw na jakkolwiek
wiksz skal, iwtym celu sztucznie zaburzaj postrzeganie ryzyka przez
inwestorw.
Podstawowy mechanizm gospodarki kapitalistycznej skada si
zdwch elementw wynagradzania za sukces ikarania za porak. Bez
twrczej destrukcji gospodarka popada wmarazm. Tymczasem skala dziaa bankw centralnych jest bezprecedensowa. Interwencji dokonuj jednoczenie amerykaska Rezerwa Federalna (Fed), Europejski Bank Centralny (EBC) i Bank Japonii. Inwestorzy i zaduone rzdy uwierzyli, e

Przedmowa do wydania polskiego

rodowisko niskiego ryzyka bdzie trwa dopty, dopki bankierzy centralni bd interweniowa. Jednak historia pokazuje, e ryzyko nie znika,
tylko ujawnia si wodpowiednim dla siebie czasie. Fed zosta stworzony
zmyl ozapobieganiu duym kryzysom. Ponad 100 lat historii tej instytucji pokazuje, e owego celu nie udao si osign. Wrcz przeciwnie,
fluktuacje gospodarcze s wiksze ni przed jej powoaniem. Fed szczyci si tym, e zapobieg cakowitej zapaci systemu finansowego w2008
roku. Pomijajc jednak ocen wydarze wtamtym roku, ktra wcale dla
Fedu nie jest jednoznacznie korzystna, prawda jest taka, e amerykaski
bank centralny ponosi najwiksz odpowiedzialno za bak spekulacyjn na aktywach finansowych inieruchomociach w2007 roku.
Niestety z tej lekcji nie wycignito adnych wnioskw i pod koniec
2015 roku, kiedy pisz te sowa, mona zczystym sumieniem powiedzie,
e historia si powtarza. Realizujc programy luzowania ilociowego, Fed
zachci inwestorw do spekulacji, ktra doprowadzia do rekordowej
emisji dugu przez amerykaskie korporacje ido podobnej wyceny akcji
na giedzie wStanach Zjednoczonych jak podczas szczytu baki internetowej w2000 roku. Zkolei dziaania EBC wduym stopniu wpywaj na
sztuczne obnienie poziomu stp procentowych od dugu publicznego zaduonych pastw europejskich ibrak reform strukturalnych na naszym
kontynencie. Ryzyko jednak powrci ito ze zdwojon si. Pocieszeniem
niech bdzie to, e za spowodowanie kolejnego kryzysu tym razem moe
by trudniej oskary sam kapitalizm, aatwiej bdzie wskaza na win
bankw centralnych, dziki czemu miejmy nadziej wkonsekwencji
do gospodarek powrci racjonalno izdrowy rozsdek.
Robert Murphy zadedykowa swoj ksik ojcu, ktry zainteresowa
go pogldami wolnorynkowymi. Ja po raz pierwszy zetknem si zaustriack szko ekonomii w poowie lat osiemdziesitych, kiedy byem
jeszcze nastolatkiem. Starszy brat przynis do domu wydan wdrugim
obiegu ksik Friedricha Augusta von Hayeka, twrcy Konstytucji wolnoci. Myl, e warto przytoczy tutaj jedn z tez wygoszonych przez
tego ekonomist. Podczas przemwienia na bankiecie z okazji otrzymania Nagrody Nobla podkreli on znaczenie pokory. Powiedzia wwczas:
Musz przyzna, e gdyby mnie zapytano, czy powinno si ustanowi
Nagrod Nobla z ekonomii, to bybym zdecydowanym oponentem. []
Problem z ni jest taki, e przyznaje indywidualnej jednostce autorytet,
ktrego wekonomii nikt nie powinien posiada. To wanie brak pokory
cechuje socjalistw politykw, liderw opinii i bankierw centralnych

Przedmowa do wydania polskiego

XI

twierdzcych, e wiedz lepiej, co mamy robi z naszymi pienidzmi

iyciem.
Zachcam do lektury Niepoprawnego politycznie przewodnika po kapitalizmie. Poprzez proste przykady autor przedstawia skuteczn odtrutk
na porady cieszcych si autorytetem ekonomistw, ktrych syszymy
na co dzie wmediach.
1Tomasz Tarczyski*
Warszawa, listopad 2015 roku

* Tomasz Tarczyski Prezes Zarzdu Opoka TFI S.A., od 2007 roku peni nadzr
nad strategi zarzdzanych funduszy, doradca inwestycyjny zblisko dwudziestoletnim dowiadczeniem na rynku kapitaowym, wczeniej zwizany zDomem Maklerskim Penetrator (obecnie Trigon Dom Maklerski), AIG Asset Management (Polska),
DWS Polska TFI.

Ksik t dedykuj mojemu ojcu, ktry prenumerowa Conservative

Chronicle iby suchaczem audycji Rusha Limbaugha, dziki czemu
zainteresowaem si wolnorynkowym kapitalizmem

Cz y j est e k a pi ta l ist yczn w i n i ?

Rozw i qu i z isi dow i e dz!

1. Ile powinno si paci pracownikowi?

a) Wedug ruchomej skali, wzalenoci od tego, jak istotna dla spoeczestwa jest jego praca.
b) Tyle, by mg utrzyma swoj rodzin.
c) Tyle, by nie odszed zpracy, inie wicej.
2. Jakie ceny przedsibiorstwo powinno ustala za swoje wyroby?
a) Takie, by akurat pokryy wydatki.
b) Takie, by zatrudnienie wbrany byo wysokie.
c) Tak wysokie, jak si da.
3. Ile ofiar miertelnych wwypadkach zperspektywy producenta
powinny rocznie powodowa wytwarzane przez niego samochody?
a) Oczywicie zero!
b) Jak najmniej celem powinno by uczynienie samochodu najbezpieczniejsz form transportu.
c) Tyle, ile przyniesie firmie najwicej pienidzy.
4. Masz zatrudni recepcjonistk. Jedna kandydatka jest wydajna,
adruga atrakcyjna. Ktr powiniene wybra?
a) Wydajn.
b) Atrakcyjn.
c) Atrakcyjn, ale pod warunkiem, e przycignie na tyle duo klientw, by skompensowao to jej brak wydajnoci, wprzeciwnym razie naley zatrudni wydajn.
5. Co sdzisz oreklamach?
a) Stanowi podstpn form prania mzgw przez korporacje, odwoujc si do naszych najniszych instynktw iuprzedze.
b) Sporadycznie zdarzaj si ciekawe reklamy, zwaszcza podczas Super Bowl, ale najczciej s one banalne inudne.
c) Mog stanowi wspaniay sposb zwikszenia sprzeday, oile tylko waciwie zidentyfikuje si swoj docelow widowni.
Jeli udzielie odpowiedzi c) na co najmniej trzy zpowyszych pyta,
to moliwe, e jeste kapitalistyczn wini. Ajeli tak, to chrumknij zradoci, poniewa jak zobaczysz jest lepiej dla wszystkich, gdy mamy
wicej kapitalistycznych wi ni biurokratycznych wieprzw.

Rozd z ia 1.
K a pi ta l iz m, z ysk i ipr z e dsi biorcy
Czy wiesz, e...
termin kapitalizm stanowi pocztkowo marksistowsk obelg?
aden inny system gospodarczy nie przynis wpodobnym stopniu
co kapitalizm staej poprawy standardu ycia?
zyski stanowi dowd na to, e zasoby s wykorzystywane
efektywnie?
*****

Obecnie kady ma jakie postulaty. Feministki domagaj si rwnej

pacy za rwn prac. Ekolodzy chc uchroni ziemi przed niszczycielskim wpywem przemysu. Badacze spoeczni chc przebudowa spoeczestwo woparciu oracjonalne podstawy. Przyrodnicy chc wspiera
biornorodno irozwija alternatywne rda energii. Organizacje konsumenckie chc poprawy bezpieczestwa produktw. Moralici potpiaj
komercjalizacj. Luddyci tskni za prostym spoeczestwem rolniczym
przeszoci. Mimo rnic wszystkie te grupy czy to, e z caego serca
pogardzaj kapitalizmem.

Cz y m wo g l e j e s t k a p i ta l i z m ?
Kapitalizm to system, wktrym ludzie maj swobod korzystania ze
swojej wasnoci prywatnej bez ingerencji zzewntrz. Dlatego okrela si
go rwnie mianem systemu wolnej przedsibiorczoci (albo wolnego rynku). Wjego ramach ludzie maj wolno wyboru: wolno wyboru zatrudnienia, wolno sprzedawania swoich wyrobw po cenach, jakie wybior,
iwolno wyboru najbardziej wartociowych produktw.
Dla wielu mieszkacw Stanw Zjednoczonych kapitalizm to norma,
jednak w przypadku rzdw socjalistycznych albo plemiennych praca
jest przydzielana przez wadz. Wgospodarce sterowanej mog istnie
kontrole cen oraz kwoty importowe ieksportowe. Wwielu krajach socjalistycznych nie ma wcale prawa do wasnoci prywatnej: wszystko jest
wasnoci pastwa albo moe zosta skonfiskowane dla dobra ludu.

Kapitalizm, zyski iprzedsibiorcy

Le se f e ryz m ar egu l acj e

Oczywicie system kapitalistyczny w Stanach Zjednoczonych rni si od systemu kapitalistycznego przykadowo w Norwegii. Rwnie system kapitalistyczny we wspczesnej Ameryce jest inny od tego
z 1900 roku. Dany kraj moe dopuszcza wasno prywatn i pewien
poziom wolnoci gospodarczej, ale moe te ogranicza je uciliwymi
regulacjami rzdowymi.
Wikszo wspczesnych krytykw kapitalizmu obawia si wolnoci
obawia si konsekwencji funkcjonowania nieregulowanego rynku ipozwolenia ludziom, by decydowali o swoich sprawach ekonomicznych.
Krytycy ci uwaaj, e twrcy regulacji i biurokraci wszystko wiedz
lepiej od zwykych obywateli, wchodzcych wdobrowolne relacje. Aby
pokaza, e te obawy s bezpodstawne, przyjrzymy si w tej ksice
dziaaniu czystego kapitalizmu, chocia kapitalizm w takiej formie
obecnie nie istnieje.

Wo l n i , a l e z a g o d z e n i ?
Krytycy kapitalizmu przyznaj, e wgospodarce rynkowej pracownicy
maj wolno wyboru zatrudnienia. Dodaj jednak: ico ztego, skoro
s zdani na ask pracodawcw?.
Lepiej jednak by zdanym na ask pracodawcy na wolnym rynku
gdzie ma si wybr, apracodawca ma konkurentw iwnajgorszym razie
przestanie oddawa pracownikowi swoje pienidze ni na ask pastwowego biurokraty, ktry dokonuje wyboru za ludzi i za ktrym stoi
rzdowy przymus. Implikacje nie tylko ekonomiczne, ale rwnie polityczne wolnego rynku, gdy go porwna zgospodark socjalistyczn, s
oczywiste tak oczywiste, e samo wspominanie onich jest kopotliwe
dla przeciwnikw wolnego rynku.
Moliwe, e samotna matka nieposiadajca adnych oszczdnoci bdzie musiaa ze wzgldu na dzieci znie wiele upokorze ze strony szefa.
Ale kiedy uzna, e ma do, to zawsze moe rzuci prac. Zkolei wsystemie socjalistycznym niezadowolony obywatel moe tylko opuci kraj
(oile jest to dozwolone) albo wywoa rewolucj. Zatem kto jest bardziej
naraony na wyzysk: pracownik w kapitalizmie czy towarzysz w socjalizmie? Czy mamy po prostu zgry zakada, e ci, ktrzy maj wadz
w kapitalizmie, s li, a ci, ktrzy maj wadz w innych systemach, s
wspaniaomylni?

Centralne planowanie kontra anarchiaprodukcji

M a s o wa p r o d u k c j a d l a m a s
Czsto zarzuca si, e kapitalizm wyzyskuje ubogich isuy interesom
bogatych. Historycznie sytuacja przedstawia si jednak odwrotnie. To
wanie w rzekomo wspaniaych czasach redniowiecznej Europy (idealizowanej przez takim mylicieli jak John Ruskin iHilaire Belloc) przytaczajca wikszo ludzi albo harowaa w polu, do ktrego bya przywizana, albo pracowaa w rzemiole, silnie regulowanym przez cechy.
Jednoczenie arystokratyczna elita cieszya si faktycznym monopolem
na dobra luksusowe.
Sytuacja zmienia si wraz
z nastaniem nowoczesneC o na to ka pital ici?
go kapitalizmu. Rodzce si
Nawet gdyby wogle nie byo kapitawielkie przedsibiorstwa, zalizmu, kady uczciwy humanista pomiast wabi grupk bogatych
winien stara si go wymyli. Kiedy
klientw, zaczy troszczy
jednak widzicie ludzi, ktrzy za wszelsi o rosnc w si klas rok cen usiuj nie dostrzega jego
botnicz. Gupot jest przeistnienia, kama na temat jego natucie budowanie fabryki, jeli
ry, niszczy jego pozostaoci jednenie planuje si sprzedawa
go moecie by pewni: jakiekolwiek
swoich produktw setkom
maj motywy, nie znajdziecie wrd
albo tysicom klientw. Dzinich mioci do czowieka.
ki ogromnemu wzrostowi
produkcji coraz wicej rodzin
Ayn Randa1
mogo sobie pozwoli na luksus niewysyania dzieci do
a
Ayn Rand, Kapitalizm. Nieznany idea, tum.
pracy. Podczas tego straszJerzy oziski, Pozna 2013, s.219.
nego okresu przechodzenia
do ery kapitalizmu zmniejszy si wspczynnik umieralnoci niemowlt
iwzrosa oczekiwana dugo ycia. Przecitny pracownik fizyczny wkapitalizmie by (i jest) zamoniejszy od krlw w epoce feudalnej (pod
kadym wzgldem zwyjtkiem liczby posiadanych zamkw).

C e n t r a l n e p l a n o wa n i e k o n t r a
a n a r c h i a p r o d u k c j i
Krytycy kapitalizmu oprcz faktu, e krzywdzi ubogich, zarzucaj
rwnie, i system ten jest rzekomo chaotyczny. Wkocu wgospodarce
rynkowej nikt nie odpowiada za produkcj samochodw ina nikim nie

Kapitalizm, zyski iprzedsibiorcy

spoczywa obowizek, by upewni si, e produkowanych jest wystarczajco duo pieluch wrozmiarze odpowiednim dla noworodkw. Pozorny chaos ichwiejno leseferystycznego kapitalizmu zdaj si wychodzi na jaw
zwaszcza podczas recesji, kiedy bezrobotni pracownicy szukaj zatrudnienia, konsumenci pragn kupowa, asystem kapitalistyczny wszystkich
ich zawodzi. Czy nie byoby rozsdniej powoa grup ekspertw, ktra
ukadaaby plany (przykadowo wpicioletnich odstpach) iracjonalnie
okrelaa, jakie jest najlepsze rozmieszczenie zasobw ipracownikw?
Taki pogld jest bdny zdwch wanych powodw. Po pierwsze, niemoliwe jest, by centralna wadza zaplanowaa gospodark. Nie da si
po prostu zarzdza w sposb, w jaki chcieliby tego socjalistyczni
planici nowymi technologiami (oile przedsibiorcy maj swobod tworzenia nowych technologii),
gustami konsumentw (o ile
konsumenci maj swobod
Pro roctwo Pa u la Sa m uelso n a
kierowa si swoimi gustami)
i niezliczonymi zmiennymi,
Laureat Nobla Paul Samuelson jeszcze
ktre mog wpywa na prow1989 roku (!) wswoim wyjtkowo
dukcj, dystrybucj i konpopularnym podrczniku do podstaw
sumpcj wszystkiego, od gazet
ekonomii napisa, i gospodarka
po kosiarki, w skali krajowej
sowiecka stanowi dowd na to, e
imidzynarodowej.
wbrew opiniom wielu wczeniejszych
Po drugie, zwolennicy plasceptykw socjalistyczna gospodarka
nowania cakowicie bdnie
nakazowa moe nie tylko funkcjonob
pojmuj rol zyskw i strat
wa, ale nawet prosperowa .
w gospodarce rynkowej. Wyb
Paul Samuelson i William Nordhaus, Econonik finansowy przedsibiormics, New York 1989, s. 837 [powyszy cytat
znalaz si tylko w trzynastym wydaniu, ktre
stwa nie jest dzieem przynie stanowio podstawy adnego z polskich
padku wrcz przeciwnie,
przekadw podrcznika przyp. MZ].
pokazuje, czy dziaania owego przedsibiorstwa maj sens: czy wytwarza produkt, ktry ludzie chc
kupowa, iczy wykorzystuje swoje zasoby wmoliwie najlepszy sposb.
Koszty ponoszone przez firm to rwnie ceny, na ktre wpyw maj oferty zoone przez innych producentw, dostrzegajcych konkurencyjne zastosowanie tych samych zasobw.
Wolny rynek nie funkcjonuje wcale w oderwaniu od rzeczywistoci.
Kiedy kto wydaje trzy dolary na pomidory, to tym samym gosuje za
tym, by cz krajowych terenw uprawnych zostaa przeznaczona pod
upraw pomidorw. Z kolei palacze gosuj za tym, by cz terenw

Wygralimy zimn wojn! Czy aby na pewno?

zostaa przeznaczona pod upraw tytoniu. Kiedy konieczne staje si zamknicie jakiego przedsiwzicia z tego powodu, e nie jest rentowne,
oznacza to, i konsumenci wyej ceni inne produkty, ktre mona wytworzy przy uyciu tych samych materiaw. Kiedy jakie przedsiwzicie przynosi due zyski, oznacza to, e wykorzystuje zasoby bardziej wydajnie, ni robi to inne firmy.

Wygr a l i m y z i m n woj n ! Cz y a by na
pew no?
Pod koniec XIX i na pocztku XX wieku socjalici mogli mie pewne powody, by uwaa, e pastwowe planowanie jest bardziej sensowne od wolnoci gospodarczej. Przecie nie mogli odwiedzi adnego komunistycznego kraju, a wikszo uniwersyteckich ekonomistw miaa
takie pogldy, jakie miaa twierdzia, e grupa centralnych planistw,
korzystajc zabstrakcyjnych modeli matematycznych, zasadniczo moe

O belg a, kt ra sta a si powodem do d u m y

Termin kapitalizm nie jest do koca waciwy. O wiele bardziej odpowiedni byby termin propertyzm*. Terminu kapitalizm uywa Karol
Marks, sugerujc, e na systemie wasnoci prywatnej korzystaj wycznie kapitalici (natomiast socjalizm suy caemu spoeczestwu). Jak
wyjania Ludwig von Mises, ekonomista iklasyczny libera:
Kapitalistyczny system zosta nazwany kapitalizmem nie przez
przyjaciela owego systemu, ale przez pewnego czowieka, ktry
uwaa go za najgorszy ze wszystkich systemw whistorii, za najwiksze zo, jakie nawiedzio kiedykolwiek ludzko. Tym czowiekiem by Karol Marks. Mimo to nie ma powodu, by odrzuci nazw
uyt przez Marksa, poniewa opisuje ona precyzyjnie rdo wielkich spoecznych ulepsze spowodowanych przez kapitalizm. Te
ulepszenia s wynikiem gromadzenia kapitau; wynikaj zfaktu, e
ludzie z reguy nie konsumuj wszystkiego, co wyprodukowali, e
oszczdzaj iinwestuj cz ztego.c1
*Od ang. sowa property oznaczajcego wasno (przyp. JL).
c
Ludwig von Mises, Ekonomia ipolityka. Wykad elementarny, tum. Anna Brzeziska, Warszawa 2006, s.2627.

Kapitalizm, zyski iprzedsibiorcy

zarzdza gospodark w sposb owiele bardziej racjonalny

C o n a to ka pitalici?
isprawiedliwy od spontanicznych si rynkowych. WpierwKapitalizm z powodu swojego wyszych latach po rewolucji
zwoleczego wpywu jest najlepsz
bolszewickiej wielu bystrych
rzecz w niekapitalistycznym otoprofesorw czoowych uniczeniu. W komunistycznym kraju
wersytetw uwaao sowiecprawdziwym rewolucjonist jest
ki eksperyment za dowd na
kryptoprzedsibiorca.
to, e silny dyktator jeli jest
Eric Hofferd
gotw, by zlikwidowa lub
d
osadzi wwizieniu dysydenEric Hoffer, Reflections on the Human Condition, New York 1973, af. 73.
tw, reakcjonistw i innych
malkontentw moe zapewni swojemu krajowi fantastyczn stop wzrostu wporwnaniu do wiecznie skconych demokratycznych wadz krajw Zachodu. Co wicej, dyktator, dokonujc redystrybucji dochodu od bogatych do biednych, moe
sprawi, e gospodarka bdzie bardziej sprawiedliwa irwna.
Wmiar upywu czasu znikay powody do popierania socjalizmu, czego jednak nie mona powiedzie osamej wierze wten ustrj. Nie sposb
jednak zaprzeczy temu, e lepiej yo si szerokim rzeszom ludzi wamerykaskim kapitalizmie ni wsowieckim komunizmie nie mwic ju
otym, e, jak szacuje politolog R.J. Rummel, wlatach 19171987 sowiecki
rzd rozmylnie wymordowa ponad 60 milionw obywateli1.
Po upadku muru berliskiego defekty socjalizmu stay si tak oczywiste, e nie mona ju byo przymyka na nie oczu. Nawet przywdcy komunistycznych Chin, zaakceptowawszy nieuchronny fakt, i kapitalizm
jest jedynym systemem zdolnym do funkcjonowania, zaczli ogasza coraz bardziej prorynkowe reformy.
W wietle tak jednoznacznych dowodw empirycznych przywdcy
opinii na Zachodzie zapewne zentuzjazmem zachwalaj gospodark rynkow. Prawda? Oczywicie, e nie. Chocia bankructwo socjalizmu jest
dla kadego bezsprzeczne, to elita intelektualna wci pogardza kapitalizmem. Wedug jej czonkw win za niemal kad spoeczn bolczk
ponosi wolny rynek, arozwizaniem zawsze jest wzrost funduszy iwadzy pastwa.
Zob. R.J. Rummel, Lethal Politics: Soviet Genocide and Mass Murder since 1917,
New Brunswick, NJ 1990, s.16.
1

Wygralimy zimn wojn! Czy aby na pewno?

Wtej ksice przeanalizuj niektre zbardziej popularnych manipulacji iordynarnych kamstw, stanowicych rdo tej powszechnej wrogoci do kapitalizmu. Ujrzymy, e wbrew opiniom krytykw system oparty
na prywatnej wasnoci ideniu do osignicia zysku zachca ludzi do
czynienia tego, co jest najlepsze nie tylko dla nich samych, ale rwnie
dla spoeczestwa (mechanizm ten Adam Smith okreli mianem niewidzialnej rki). Kiedy za rzd interweniuje na rynku, to nie tylko depcze
wolno i prawa jednostki, ale czsto rwnie krzywdzi osoby, ktrym
mia rzekomo pomaga.

Wbiblioteczce kapitalisty
Ludwig von Mises, Planowany chaos, tum. Leszek S. Koek, LublinChicagoWarszawa 2005.
Nathan Rosenberg, How the West Grew Rich, New York 1986.
Capitalism and the Historians, red. Friedrich August von Hayek, Chicago
1954.

Rozdzia 2.
C e n a j e s t (z d e f i n i c j i) o d p ow i e d n i a
Czy wiesz, e...
zyski wielkich firm naftowych s uczciwe?
kontrola czynszw krzywdzi ubogich?
rzd, regulujc ceny, tworzy niedobory?
*****

Jeli uliczny sprzedawca podwaja cen parasolek wdeszczowe dni, to

dokonuje racjonalnej reakcji na zmieniajce si okolicznoci. Ijak zobaczymy wtym rozdziale, wszyscy korzystamy na tym, e ustala on najwysz cen, jak jego zdaniem przyjmie rynek.

Cena to sygna
Kluczow cech, o jakiej naley pamita, jest to, e wolnorynkowy kapitalizm to system oparty na dobrowolnej wymianie: kupujcy
i sprzedajcy zgadzaj si na ni, poniewa uwaaj j za wzajemnie
korzystn.
Cena rynkowa godzi ch zakupu dobra przez klienta z oporem
producenta przed jego sprzeda. Jeli dane dobro ma wysok cen,
to wynika to z jego rzadkoci. Jeli jakie inne dobro ma nisk cen,
to dlatego e jest go bez liku. Krtko mwic, ceny rynkowe nie s
przypadkowe. Biorc pod uwag wysok cen mercedesw, konsument
najpierw zatroszczy si o zaspokojenie innych swoich potrzeb, zanim
wyda mnstwo pienidzy na luksusowy samochd. Zkolei producenta
ceny rynkowe informuj o tym, na jakie dobra jest zapotrzebowanie.
Jeli cena kilograma jabek wynosi 20 centw, to sadownik wie, e musi
albo zwikszy upraw, by zaspokoi zapotrzebowanie na niedrogie jabka, albo zacz sadzi drzewka, ktrych owoce s wyej cenione przez
konsumentw. Kiedy rzd ingeruje wceny, to krpuje zdolno podejmowania mdrych decyzji ekonomicznych przez wolnych ludzi, tak samo
jak wtedy, gdy zajmuje si liniami telefonicznymi, poczt elektroniczn
iinnymi rodkami komunikacji.

10

Cena jest (zdefinicji) odpowiednia

W i e l k a awa n t u r a o w i e l k i e f i r m y n a f t o w e
Ostatnio domagano si wprowadzenia kontroli cen zpowodu horrendalnych zyskw firm naftowych. Wielu Amerykanw, co zrozumiae,
byo zszokowanych gwatownym wzrostem cen paliw wpoowie pierwszej dekady tego stulecia i uznao zyski firmy naftowych za nieuczciwe
(szczeglnie wczasie zastoju gospodarczego). Chocia wkocu ceny spady, eksperci ipolitycy nigdy nie przestali opowiada si za wprowadzeniem podatku od zyskw nadzwyczajnych dla firm naftowych albo wrcz
za bezporedni kontrol cen. Swoje propozycje uzasadniali tym, e rzd
federalny ma chroni korzystajcych z samochodw obywateli przed
ogromnymi midzynarodowymi firmami naftowymi.
Musimy jednak si zapyta, czy wyjanienie odwoujce si do wyzysku faktycznie ma sens. Skoro ostry wzrost cen paliw wynika wycznie
z chciwoci potentatw naftowych i bezradnoci konsumentw, to dlaczego owi poC o n a to ka pita lici?
tentaci nie byli rwnie chciwi,
akierowcy rwnie zaleni od
We wszelkich warunkach cena mopaliwa, kiedy ceny byy ninopolowa jest cen najwysz, jak
sze? Mao prawdopodobne,
mona osign. Natomiast cena nae firmy naftowe zaczy by
turalna, czyli cena wolnej konkurenchciwe, akierowcy zaleni od
cji, jest najnisz cen, jak mona
paliw dopiero na przeomie
osign, nie we wszystkich moe
2004 i 2005 roku. Zmieniy
okolicznociach, ale wcigu jakiego
si za to wtedy poda ipopyt.
duszego okresu czasu. Pierwsza
Popyt na rop naftow zaz nich jest we wszelkich warunkach
cz si zwiksza w miar,
cen najwysz, jak mona wycijak coraz wicej krajw wprosn znabywcw, czyli jak przypuszwadzao wolnorynkowe reczalnie zgodz si zapaci; druga
formy swoich instytucji i dobywa cen najnisz, jak sprzedawwiadczao szybkiego wzrostu
cy mog na og przyj iprzy ktrej
gospodarczego. Zkolei napimog wdalszym cigu uprawia swj
ta sytuacja na Bliskim Wschozawd.
dzie wraz z huraganami,
Adam Smitha
ktre nawiedziy stany lece
a
Adam Smith, Badania nad natur iprzyczynanad Zatok Meksykask
mi bogactwa narodw, t. 1, tum. Stefan Wolff,
przyczynia si do zaburzenia
Oswald Einfeld i Zdzisaw Sadowski, Warszawa
2007, s.74.
poday ipojawienia si obaw,

Jazda na oparach

11

e podobne zakcenia powtrz si wprzyszoci. Czynniki te wsplnie

doprowadziy do wzrostu ceny ropy w2005 i2006 roku. Cena ropy po
prostu odzwierciedlaa rzeczywisto gospodarcz. Opodatkowanie nadzwyczajnych zyskw nie pomogoby wnaprawieniu rurocigu wysadzonego wpowietrze przez irackich sabotaystw, aprzyniosoby wrcz efekt
odwrotny. Dlaczego firma naftowa miaaby wydawa miliony dolarw na
ochron inapraw swoich acuchw dostaw, skoro rzd zamierza opodatkowa jej zyski?
Firmy naftowe zwracaj uwag na dugi okres. Wprzeciwiestwie do
fryzjerw isprzedawcw hot dogw ludzie wbrany naftowej dokonuj
inwestycji wwyposaenie, poszukiwania, odwierty iwiele innych rzeczy ktre zwracaj si po dziesicioleciach. Uzasadniaj je prognozami
przyszych cen ropy. Kiedy ceny ropy s wysokie, to owszem, firmy naftowe osigaj wysokie zyski, ale to dlatego, e maj ju gotow infrastruktur. Te okresy wysokiej rentownoci kompensuj im straty, jakie ponosiy na pocztku, kiedy pompoway pienidze wrozpoczcie nowych
procesw. Skoro krytycy naprawd uwaaj, e potentaci naftowi ustalaj
za wysokie ceny, to powinni zaoy wasne firmy, kupi pola naftowe,
zrobi odwierty, stworzy rafinerie isprzedawa swj produkt za mniej,
ni wynosi obecna nieuczciwa cena.

Ja z da n a o pa r ac h
Chocia kontrole cen mog przyczyni si do tego, e zaoszczdzimy
troch pienidzy na stacji paliw, to kosztuj nas czas ipienidze zpowodu
niedoborw, dugich kolejek iewentualnego racjonowania, poniewa firmom przestaje si opaca dostarczanie paliwa na lokalne stacje. To wanie dzieje si teraz wIraku, gdzie zmotoryzowani, by zatankowa, musz
wyczekiwa wwielogodzinnych kolejkach, dlatego e iracki rzd (kontynuujc tradycj zapocztkowan przez Saddama Husajna) utrzymuje dla
dobra swoich obywateli absurdalnie niskie ceny paliw.
By moe najlepsz ilustracj zwizku pomidzy kontrolami cen iniedoborami stanowi kryzys naftowy w latach siedemdziesitych. Kraje
skupione w Organizacji Krajw Eksportujcych Rop Naftow (OPEC)
ograniczyy produkcj, by podnie ceny. Wreakcji na to administracja
Nixona wprowadzia kontrol cen paliw. Skutkiem tego byy dugie kolejki do dystrybutorw w caym kraju. Rzd, nie chcc pozwoli na to,
by konsumenci podejmowali na podstawie ceny rynkowej decyzje otym,
ile s skonni wyda na paliwo albo czy wol skorzysta z transportu

12

Cena jest (zdefinicji) odpowiednia

publicznego, zmuszony by wprowadzi arbitralny system racjonowania

dostaw, posuwajc si nawet do ustanowienia zasady, e wdanym dniu
paliwo mog kupi tylko waciciele samochodw ookrelonych tablicach
rejestracyjnych. Naley podkreli, e kolejki do dystrybutorw nie byy
spowodowane przez OPEC, lecz przez administracj Nixona. Kiedy zniesiono kontrol cen, ludzie znowu mogli kupowa tyle paliwa, ile chcieli,
ikiedy chcieli.
Kontrole cen s ze nie tylko wprzypadku benzyny iropy s ze za
kadym razem. Kiedy stosuje si je wgospodarce mieszkaniowej, oznaczaj przepdzenie ubogich ztego rynku.

Kon t rol a cz y nszw sp osb

na z n iszczen i e okol ic y
Niektrzy politycy wci uwaaj, e rzdowe ograniczenie stawek
czynszu pomogoby ubogim lokatorom. Jednak ycie gospodarcze pokazuje, e rwnie wtej kwestii si myl.
Najbardziej bezporednim efektem ubocznym (niezamierzon konsekwencj) kontroli czynszw jest niedobr mieszka. Kiedy rzd sztucznie zania czynsze, lokatorzy chc bra w najem wicej mieszka (ni
by chcieli przy wyszej cenie rynkowej) a waciciele chcieliby oddawa
w najem mniej mieszka (ni by chcieli przy wyszej cenie rynkowej).
Voil! Kontrola czynszw powoduje natychmiastowy niedobr mieszka.
Regulacje wysokoci czynszw powoduj niedobory mieszkaniowe zarwno w krtkim, jak i dugim okresie. atwo zrozumie, dlaczego tak
si dzieje: kiedy grupa inwestorw rozwaa zakup dziaki na Manhattanie i wydanie milionw dolarw na postawienie imponujcego osiedla
apartamentowcw, to zpewnoci ogromne znaczenie ma dla niej to, czy
moe ustala ceny rynkowe za wynajem, czy te rzd sztucznie ogranicza stawki czynszu, by byy przystpne dla kadego. Kontrola czynszw
krpuje zdolno miasta do radzenia sobie zdugookresowym wzrostem,
poniewa niewielu przedsibiorcw jest gotowych budowa mieszkania,
ktre mona odda w najem tylko po cenach niszych od rynkowych.
Dlatego te rosnca populacja skazana jest na istniejcy zasb mieszka.
Wprowadzenie kontroli czynszw prowadzi nie tylko do opisanych
skutkw dugookresowych, ale rwnie do natychmiastowego zmniejszenia si liczby dostpnych mieszka. Pozornie taki wniosek jest sprzeczny zintuicj. Skoro wybudowano ju blok, wktrym jest 100 mieszka,
to czy kontrola czynszw nie da przynajmniej gwarancji, e 100 rodzin

Kontrola czynszw sposb na zniszczenie okolicy

13

zamieszkujcych ten budynek bdzie miao troch wytchnienia od chciwego waciciela?

Niekoniecznie. Podstawow zasad ekonomii jest to, i ludzie podejmuj decyzje na kracu. W tym kontekcie zasada ta mwi nam, e
kiedy czynsz jest sztucznie ograniczony, waciciel budynku moe zdecydowa si na oddanie wnajem mniejszej liczby mieszka. Waciciel, wynajmujc mieszkania, ponosi rne rodzaje wydatkw iryzyka. Kiedy rzd
ogranicza korzyci (wysoko czynszu), waciciele staj si mniej skonni
do podejmowania takiej dziaalnoci. Jest to do oczywiste wprzypadku
stancji, gdy waciciel odnajmuje cz swojego domu lokatorowi. Moe
uzna, e to mu si opaca, kiedy lokatorowi wolno paci 500 dolarw
czynszu miesicznie. Kiedy jednak w wietle regulacji najemca moe
paci tylko 100 dolarw miesicznie, to wedug wszelkiego prawdopodobiestwa waciciel bdzie wola nie mie adnych lokatorw iwoln
sypialni, by mc przenocowa w niej krewnych, ktrzy go odwiedzili,
lub dzieci, ktre przyjechay do domu zuczelni albo by wykorzysta to
miejsce do trzymania gratw. Chocia zatem w takiej sytuacji regulacje
wysokoci czynszu nie prowadz do fizycznej likwidacji sypialni, to skutkuj usuniciem powierzchni mieszkalnej zrynku najmu. Innymi sowy,
kontrola czynszw nie tylko dawi poda nowych mieszka, ale rwnie
przyczynia si do zmniejszenia poday starych!
Niestety, opowie nie koczy si w tym miejscu. Poza niedoborami
mieszka kontrola czynszw niesie za sob rwnie inne, bardziej zdradliwe konsekwencje. Zmniejsza si nie tylko liczba dostpnych mieszka, ale
rwnie ich jako, poniewa waciciele, nie mogc pobiera stawek rynkowych, bd skonni do
pjcia na skrty albo
sprzedadz budynek komu,
C o n a to ka pita lici?
kto pjdzie.
Poniewa kontrole czynNie od przychylnoci rzenika, piszw zachcaj wacicieli
wowara czy piekarza oczekujemy
do zmniejszania wydatkw
naszego obiadu, lecz od ich dbaoci
na utrzymanie budynkw, to
o wasny interes. [] Jedynie ebrak
mieszkania na obszarach obgodzi si z tym, aby zalee gwnie
jtych regulacjami wysokood aski wspobywateli.
ci czynszw nie s malowaAdam Smithb
ne zbyt czsto, naprawy nie
b
Adam Smith, Badania nad natur iprzyczynas dokonywane zbyt prdko,
mi bogactwa narodw, t. 1, s.20.
napisy na murach nie s usu-

14

Cena jest (zdefinicji) odpowiednia

wane zbyt chtnie, apralki isuszarki wpiwnicach nie s wymieniane,

kiedy si rozlec. Gdy wprowadzona jest kontrola czynszw, rynek nie
karze za fataln jako, poniewa istnieje duga kolejka potencjalnych
lokatorw. Zatem kontrola czynszw nie eliminuje, lecz tworzy wacicieli ruder*, ktrzy w systemie rynkowym musieliby postara si, by
przycign izatrzyma lokatorw.
Jak na ironi, inn konsekwencj kontroli czynszw jest dodatkowe
utrudnienie ycia mniejszociom, imigrantom ipozostaym pokrzywdzonym grupom. Poniewa waciciele nie mog oddawa mieszka wnajem tym, ktrzy oferuj najwicej, to odopasowaniu poday do popytu
decyduj inne kryteria. Waciciele mog domaga si listw referencyjnych, paskw wynagrodzeniowych czy wycigw zrachunku bankowego.
Wzmocniona zostaje rwnie zachta do oddawania mieszka w najem
znajomym lub zaufanym ludziom, ktrzy mwi tym samym jzykiem
ichodz do tego samego kocioa. Nie wystarczy, e imigrant zWietnamu,
ktry dopiero co przyby do Ameryki imwi amanym angielskim, bdzie
sumiennie uiszcza comiesiczne opaty. Gdy istnieje kontrola czynszw,
musi on mie znajomoci, by dosta si do podanego przez siebie budynku. Nie jest to jednak wynikiem wycznie ludzkiej natury. Kady, kto
ma do gotwki, moe pj do Best Buy** ikupi telewizor zekranem
plazmowym. Inaczej jest wprzypadku mieszka objtych kontrol czynszw, ktrych jest mniej ni chtnych na nie ludzi zgotwk.2
Regulacje wysokoci czynszw oprcz posiadania wymienionych
wad nie su wcale celom, jakim rzekomo miay suy, poniewa ludzie itak wkocu pac due pienidze za najlepsze mieszkania. Wduszym okresie przedsibiorcy zawsze znajduj sposb na obejcie regulacji.
Na przykad waciciel moe zdecydowa si na dokonywanie transakcji
tylko przez wielkiego porednika. Do takiego porednika zostanie na
przykad odesany kto, kto przyjdzie do waciciela ipowie mu: poniewa wzeszym tygodniu zmara pani Green, to wydaje mi si, e wolne
jest mieszkanie numer 10D, za ktre chtnie zapac tyle samo co ona.
Zkolei porednik pobiera za swoje usugi, polegajce na szukaniu mieszka dla swoich klientw, opat stanowic rwnowarto czynszu za kilkanacie miesicy. T opat dzieli si zwacicielem, by wynagrodzi go
* Ang. slumlord pejoratywne okrelenie waciciela nieruchomoci na wynajem
wslumsach, ktry oszczdza na utrzymaniu budynkw, pozwalajc na ich niszczenie
(przyp. MZ).
** Amerykaska sie sklepw zelektronik uytkow (przyp. JL).
*

Kontrola czynszw sposb na zniszczenie okolicy

15

za to, e ma wyczno na jego mieszkania. Tym samym kontrola czynszw sprzyja powstawaniu swoistych karteli, ktre oprcz dopuszczonego
przez prawo czynszu pobieraj rnego rodzaju opaty. Innymi sowy, jeli
podoba wam si kartel OPEC, to jeszcze bardziej spodobaj wam si kartele mieszkaniowe.

W bi blioteczce ka pita listy

Rent Control, Myths and Realities: International Evidence of the Effects
of Rent Control in Six Countries, red. Walter Block iEdgar O. Olsen, Vancouver 1981.
Leonardo Maugeri, The Age of Oil: The Mythology, History, and Future
of the Worlds Most Controversial Resource, Westport, CT2006.
Timothy Sandefur, Cornerstone of Liberty: Property Rights in 21st-Century America, Washington, DC 2006.
Henry Hazlitt, Ekonomia wjednej lekcji, tum. Grzegorz uczkiewicz,
Warszawa 2012.

Rozdzia 3.
Tr u d p r a c y
Czy wiesz, e...
zarobki zawodowych sportowcw s uczciwe?
zote spadochrony dla zwalnianych prezesw maj sens?
zwizki zawodowe krzywdz pracownikw?
ustawowa paca minimalna powoduje bezrobocie?
*****

Wiemy, e ceny odbiornikw radiowych ilodw s okrelane przez poda ipopyt. Ale czy wiedzielicie, e przez poda ipopyt okrelana jest
rwnie wysoko pac i pensji? Stawka godzinowa to kwota, jak pracownik pobiera za swj produkt swoj prac tak jak cena hot doga
to kwota, jak za swj wyrb pobiera sprzedawca hot dogw.

Ba se ba l l i c i z a r a bi aj w i c ej
odnauc z yc i e l i ! C o s i s ta o zna sz
h i e r a r c h i wa r t o c i ?
Ilekro ktra ze sportowych primadonn narzeka na swoje zarobki, natrafiamy zawsze na utyskiwania na straszliwy system wartoci wAmeryce. Co
si stao znasz hierarchi wartoci, skoro nauczyciel matematyki wliceum
zarabia 40 tysicy dolarw rocznie za przekazywanie modemu pokoleniu
wiedzy zdziedziny matematyki, a jaki pyskujcy egotyk dostaje 2 miliony
dolarw za to, e potrafi rzuci ma bia pik znaprawd du prdkoci?
Jednak wolny rynek nie ustala cen na podstawie wartoci moralnej. Zastanwmy si nad takim zarzutem: Ten kraj jest wstrtny! Egzemplarz Pisma witego kosztuje tylko 5 dolarw, akonsola Nintendo GameCube jest
na rynku warta 60 razy wicej. Co si stao znasz hierarchi wartoci?.
Wydaje mi si, e kady uznaby takie podejcie za do absurdalny sposb
pomiaru wartoci moralnej obu produktw, idlatego nikt nie wypowiada
podobnych zarzutw. Aprzecie ta sama zasada stosuje si do ceny pracy.
Ekonomici czsto wtym kontekcie mwi oparadoksie wody idiamentu. Jeli chodzi owarto uytkow, to woda jest niezbdna do ycia,

18

Trud pracy

adiamenty s zbytkiem. Jednak wwymianie diamenty osigaj ogromn

warto, awoda jest waciwie bezwartociowa.
Ekonomici ten pozorny paradoks wyjaniaj zasad, e dobra s wartociowane wedug ich uytecznoci kracowej. Innymi sowy, nie dokonujemy nigdy wyboru pomidzy caym wiatowym zasobem wody icaym
wiatowym zasobem diamentw (gdybymy dokonywali takiego wyboru,
to zpewnoci wybralibymy wod, anie diamenty). Jeli zabior komu
butelk wody, to ten kto zatwoci j zastpi. Moe wzi kolejn butelk zlodwki albo napi si wody zkranu. Jeli jednak zabior komu
piercionek zdiamentem, to powinienem od razu zacz ucieka.
Ta sama zasada tyczy si cen rnych rodzajw pracy. To prawda, e
gdybymy mieli dokona wyboru pomidzy ogem licealnych nauczycieli
iogem zawodowych baseballistw, to wysz warto przypisalibymy
tym pierwszym. Nie ma to jednak adnego znaczenia, gdy porwnujemy
warto poytkw zpracy jednego licealnego nauczyciela zwartoci poytkw zpracy jednego zawodowego sportowca. Wzgldnie atwo jest zastpi nauczyciela matematyki wspoeczestwie yje wielu ludzi, ktrzy
maj odpowiednie umiejtnoci, by naucza wszkoach rednich, gdyby
nagle pojawi si tam popyt. Jednoczenie niewiele jest osb, ktre potrafi rzuci precyzyjnie pik zprdkoci 140 kilometrw na godzin, nawet po latach treningw.
Argumentacj przeciw zarobkom zawodowych sportowcw cechuje jeszcze jedna
Zrozu m ie ekon om i
niespjno. Czy marksici
nie przypominaj nam, e
Uyteczno kracowa: Kracowa
w sprawiedliwym spoeczeuyteczno dobra lub usugi to wielstwie pracownicy otrzymuj
ko zadowolenia uytecznoci
cay produkt swojej pracy?
z konsumpcji pojedynczej jednostki
Skoro Chicago Bulls dziki zatego dobra lub usugi. Dla osoby, ktra
trudnieniu Michaela Jordana
jest spragniona, uyteczno kracozwikszyy swoje roczne przywa pierwszej szklanki wody jest owiechody o25 milionw dolarw
le wysza od uytecznoci kracowej
(dziki wikszej sprzeday bitrzeciej albo czwartej szklanki, ponieletw i wzrostowi wpyww
wa pragnienie jest coraz mniejsze.
z reklam), to dlaczego nie
miayby go wzwizku ztym odpowiednio wynagrodzi? Spenienie arbitralnego postulatu, by paci mu mniej, oznaczaoby, e wiksza cz
wartoci jego pracy trafiaaby do nadzianych wacicieli Bykw.

Nawet kiepscy prezesi zasuguj na swoj wielk fors

19

To n ie zwizkom zawodo wy m zawdzi cza m y weekend y

Olbrzymi wzrost produktywnoci ludzi (moliwy dziki kapitalistycznym
inwestycjom iinnowacjom) przyczyni si do skrcenia tygodnia pracy zachodnich robotnikw, wzrostu bezpieczestwa wfabrykach ipojawienia
si pokanych dodatkowych wiadcze, ktre nie byy wczeniej znane.
Wczasach przedkapitalistycznych nikt nie zawraca sobie gowy projektowaniem ergonomicznych narzdzi.

N aw e t k i e p s c y p r e z e s i z a s u g u j
na swoj w i e l k for s
Bardziej umiarkowani krytycy wolnego rynku nie sprzeciwiaj si samym wysokim wynagrodzeniom. Skoro pomysowy nowy prezes potrafi
obci koszty i zwikszy sprzeda, to jak najbardziej uzasadnione jest
to, by akcjonariusze pacili mu miliony dolarw. Wkocu powodem wysokich pensji prezesw zarzdw jest to, e oczekuje si od nich, i przynios wysokie zyski. Co jednak naley sdzi o gonych przypadkach
prezesw, ktrzy ponieli porak, sprawili, e ich firmy znalazy si pod
kresk, amimo to otrzymali miliony dolarw, gdy zostali zwolnieni?
Zanim przejdziemy do analizy tych pozornie dziwnych przypadkw,
zastanwmy si nad czym prostszym. Zamy, e Philip Morris postanawia stworzy beztytoniowego papierosa. Oczywicie wprowadzenie takiego nowatorskiego produktu wymaga nagonienia iwielkiej kampanii
reklamowej. Wtym celu Philip Morris zawiera umow zagencj marketingow ipaci jej setki tysicy dolarw za uoenie hasa, zorganizowanie
sesji strategicznych istworzenie reklamy. Mimo e kady dooy wszelkich stara, produkt okazuje si klap ipo trzech tygodniach zostaje wycofany zrynku. Wyobramy sobie, e Philip Morris zwraca si teraz do
agencji: Oddajcie nam nasze pienidze. Zatrudnilimy was, bycie zwikszyli sprzeda naszego produktu, co najwyraniej wam si nie udao. Poniewa wasze usugi okazay si zperspektywy czasu bezuyteczne, to nie
powinnimy wam zapaci choby centa.
Oczywicie agencja marketingowa wymiaaby takie danie iodesaa
swojego klienta do umowy, ktra niczego nie gwarantowaa inie przewidywaa zwrotu pienidzy na wypadek niepowodzenia. Pjdmy jednak znasz analiz dalej. Dlaczego wogle agencja upieraa si przy tego rodzaju

20

Trud pracy

umowie? Dlaczego nie

zgodzia si na zapat tylZarobki zawodowych sportowcw
ko w przypadku udanej
wsezonie 2005/2006
kampanii
reklamowej?
Czy nie wierzy si tam we
Tiger Woods
90 milionw dolarw
wasne umiejtnoci?
Michael Schumacher 58 milionw dolarw
Po zastanowieniu odPhil Mickelson
45 milionw dolarw
powied okazuje si do
Michael Jordan
32 miliony dolarw
prosta. Dziaalno marKobe Bryant
31 milionw dolarw
ketingowa obarczona jest
Shaquille ONeal* 30 milionw dolarw
ogromn niepewnoci.
Valentino Rossi
30 milionw dolarw
Gdyby jedynym rdem
Alex Rodriguez
29 milionw dolarw
zarobkw agencji by odCarson Palmer
28 milionw dolarw
setek zzyskw netto, ktDavid Beckham
27 milionw dolarw
rych rdem byaby udaTom Brady
26 milionw dolarw
na kampania, to nigdy
LeBron James
26 milionw dolarw
nie zgodziaby si pracoRonaldinho
26 milionw dolarw
wa nad ryzykownymi
Derek Jeter
25 milionw dolarw
czy niepewnymi produkMaria Szarapowa 19 milionw dolarw
tami (albo zgodziaby si
Michelle Wie
17 milionw dolarw
pod warunkiem obietSerena Williams
10 milionw dolarw
nicy otrzymania bardzo
Annika Srenstam 8 milionw dolarw
wysokiej prowizji). BioVenus Williams
7 milionw dolarw
rc pod uwag, e firmy
Powysze kwoty zawieraj wpywy z wykomaj inne zachty i relarzystania wizerunku.
tywnie wiksz kontrol
rdo: Forbes.com
nad losem produktu, to
* ONeal ma najwysz pensj wNBA, jednak Bryant zazazwyczaj decyduj si na
rabia wicej na swoim wizerunku.
pacenie agencjom marketingowym
ustalonej
zgry kwoty (zpodobnych powodw pac stae stawki pracownikom linii
montaowej) iwzicie ryzyka na swoje barki. Jeli produkt okae si hitem,
firma zatrzymuje zysk dla siebie, jeli produkt okae si klap, oznacza to,
e firma przejada pienidze wydane na reklamy iinne rzeczy.
To samo tyczy si zatrudnienia przez akcjonariuszy prezesa. Jego zadaniem, inaczej ni wprzypadku kierownictwa niszego szczebla, czsto
jest dokonywanie miaych innowacji. Gdyby zmiany konieczne, by zarabia miliony dolarw, byy takie oczywiste, to firma nie znalazaby
si wtarapatach. Kiedy nowy prezes przedstawia swj ambitny plan, to

Ustawy ograniczajce prac dzieci s zbdne

21

wie, e bardzo prawdopodobne jest jego niepowodzenie. Gdyby akcjonariusze stwierdzili, e zapac mu 20 milionw dolarw wrazie powodzenia, ale nie zapac mu nic wprzypadku poraki, to nie byaby to dla
niego zbyt atrakcyjna propozycja. Awynika to std, e osoba, ktra zostaje wybrana, by przewodzi wielkiej korporacji, mogaby mie pewne
zarobki wwysokoci setek tysicy, jeli nie milionw dolarw, na przykad za wiadczenie usug konsultingowych, mniej ambitnych od bycia
prezesem zarzdu.
Nikt si nie sprzeciwia, gdy firma motoryzacyjna obiecuje pracownikowi swojej linii montaowej, e zarobi wdanym roku 50 tysicy dolarw
(pensj podstawow powikszon opremi wynoszc 5 tysicy dolarw),
jeli samochody bd si dobrze sprzedawa, albo 45 tysicy dolarw (bez
premii), jeli firma straci pienidze. Kiedy jednak podobn umow podpisuje ona zprezesem oczywicie na owiele wiksz kwot, poniewa jej
zyski mog znaczco wzrosn, jeli jego dziaania zakocz si powodzeniem to uwaa si to za skandal.

U s t aw y o g r a n i c z a j c e p r a c d z i e c i s
zbdne
Bdne mylenie ekonomiczne czsto ma rdo wniezrozumieniu rnic pomidzy korelacj azwizkiem przyczynowo-skutkowym.
Skoro na przykad standard ycia pracownikw poprawi si wtym samym czasie, gdy znaczco wzrs rzdowy interwencjonizm, to ludzie s
skonni zakada, e rdem poprawy s zwizki zawodowe i rzdowe
regulacje wduej mierze dlatego e zwizki iwielki rzd, atake osoby,
ktre taki stan rzeczy popieraj, wci nam to powtarzaj. Wrzeczywistoci popraw standardu ycia iwarunkw pracy zawdziczamy tryumfowi kapitalizmu, jednak kapitalici s zbyt zajci prac iinwestycjami, by
zbiera ztego powodu owacje.
Prawdopodobnie najlepszym przykadem pomieszania korelacji ze
zwizkiem przyczynowo-skutkowym jest praca dzieci. W czasach Charlesa Dickensa dzieci pracoway w fabrykach w warunkach przez niego
opisanych. Jednak obecnie wkrajach rozwinitych taka praktyka jest nielegalna. Wiele osb wyciga ztego wniosek, e rzd swoj ingerencj miosiernie oszczdzi kolejnym pokoleniom dzieci harwki wbrudzie icierpieniu jako trybikom wkapitalistycznej maszynie.
Czy taka analiza faktycznie ma sens? Czy gdyby zalegalizowano jutro prac dzieci, to rodzice poczliby wysya omiolatkw do fabryk,

22

Trud pracy

by wesprze miesiczny budet domowy dodatkowymi

C o n a to ka pita lici?
200 dolarami (po odliczeniu
podatkw)? Zpewnoci nie.
Kady robotnik rozporzdza znaczn
Kiedy kraj staje si na tyle
iloci wasnych wytworw ponad to,
bogaty, e oczywiste staczego dla siebie potrzebuje; aponieje si to, i nie ma potrzeby,
wa wszyscy inni robotnicy s wtym
by mae dzieci pracoway, to
samym pooeniu, jest on w stanie
rodzice wcale nie musz wywymieni wielk ilo wasnych dbr
bra politykw, ktrzy by im
[] na pienin warto wielkiej iloto powiedzieli. A kiedy kraj
ci innych dbr. [] Ipowszechny donie jest na tyle bogaty co
statek staje si udziaem wszystkich
si tyczy obecnie wielu miejsc
warstw spoeczestwa.
na wiecie to rzdowe zakaAdam Smithb
zy po prostu zmuszaj dzieci
do podejmowania nielegalnej
b
Adam Smith, Badania nad natur iprzyczynami bogactwa narodw, t. 1, s.16.
dziaalnoci (jak prostytucja),
by ich rodziny nie umieray
z godu. Rzdy, wprowadzajc w ycie ustawy, nie tworz bogactwa.
Jeli jedyny ywiciel rodziny ma by zdolny do jej utrzymania, to potrzebna jest produktywno, anie ustawa.
Jeli chodzi o prac dzieci, to naley zwrci uwag na jeszcze dwie
pomniejsze kwestie. Po pierwsze, historycznie to zwizki zawodowe domagay si ograniczenia pracy dzieci, jednak ich motywy, jak zobaczymy
pniej, wcale nie byy szlachetne. Za ich agitacj krya si troska owasne pace, anie ozarobki biednych dzieci.
Po drugie, przedstawiony powyej eksperyment mylowy tak naprawd nie mia adnego sensu, zczego pewnie kady zdaje sobie spraw: nawet gdyby rzd zalegalizowa prac dzieci, to rodzice nie mogliby wysya omiolatkw do pracy na peny etat, ato dlatego, e rzd
posiada obecnie prawo do decydowania otym, jak dziecko ma spdza
dzie. Rzd upiera si, by dzieci pracoway, uczc si czytania, pisania
iliczenia (awwielu szkoach publicznych rwnie uciekania przed problemami). Zatem wrzeczywistoci nie jest prawd, e rzd oszczdzi
dzieciom harwki, by mogy bryka po placu zabaw. Nie! Rzd zamiast
tego dowozi je na masowe programy ksztacenia zawodowego ioburza
si, kiedy rodzice chc wyj ztego ukadu iprzykadowo naucza swoje dzieci wdomu.

Paca minimalna, czyli jak zwikszy bezrobocie

23

P aca m i n i m a lna,
cz y l i ja k z w i k sz y bez roboci e
Najbardziej jaskrawym przykadem rnicy pomidzy retoryk arzeczywistoci wprzypadku prawa pracy jest paca minimalna. Paca minimalna wedug jej zwolennikw uratowaa wiele tysicy pracownikw
przed ndz. Gdyby rzd nie wkroczy, wprowadzajc cywilizowane
minimum, jakie kada porzdna osoba musi zapaci innym za ich prac,
to kapryni pracodawcy przecigaliby si wobnianiu pensji. Nieszczni
pracownicy o niskich kwalifikacjach nie maj adnej siy przetargowej
(musz przecie je) i w zwizku z tym musieliby si godzi na kady
rzucony im ochap.
W tej jake typowej tezie
mona znale tak wiele bPa rado k s p rio rytet w
dw, e nie wiadomo, od czeCi sami ludzie, ktrzy wci przypogo zacz. Po pierwsze, dlaminaj nam, e to, jaki dana osoba
czego nie wszyscy pracownicy
osiga dochd, nie wiadczy wcale
zarabiaj pac minimaln?
o jej faktycznej wartoci, najgoniej
Dlaczego na przykad chciwe
skar si na priorytety obrane
szpitale nie zmawiaj si, by
przez spoeczestwo, kiedy mowa
utrzymywa pensje chirurgw
opensjach. Skoro jednak zgodzilimy
mzgu na bardzo niskim posi ju, e to, jak kto otrzymuje
ziomie? Dlaczego podobnie nie
pensj, nie ma zwizku z tym, jaka
czyni partnerzy w kancelajest jego warto moralna, ani ztym,
riach prawnych wstosunku do
czy jego praca jest spoecznie istotswoich modszych kolegw?
na, to co ma uzasadnia prawo naOczywist
odpowiedzi
uczyciela (pielgniarki czy straaka)
jest to, e konkurencja uniedo zarabiania wikszych pienidzy od
moliwia
zaistnienie
tak
zawodowego sportowca?
absurdalnego stanu rzeczy.
Gdyby pracownicy w danej
brany rzeczywicie zarabiali owiele mniej, ni wynikaoby to zich wkadu wwynik pracodawcw czyli, jak to okrelaj ekonomici, zprzychodu zich produktu kracowego to podmioty zzewntrz, ktre weszyby do
tego interesu izatrudniyby pracownikw za niewiele wiksze pienidze,
mogyby dziki temu zgarn ogromne zyski. Taki proces trwaby dopty,
dopki pracownicy nie zaczliby zarabia tyle, ile s warci.
Wykwalifikowani pracownicy nie s tutaj wyjtkiem. Ta sama logika
stosuje si zarwno do pracownikw grilla wbarach szybkiej obsugi, jak

24

Trud pracy

ido programistw. Oczywicie wikszo kandydatw do pracy wMcDonalds jest owiele mniej produktywna od programistw idlatego pocztkowo na wolnym rynku owiele mniej zarabia.
Co si stanie, kiedy rzd postanowi wprowadzi pac minimaln na
poziomie 5 dolarw za godzin ikara kadego, kto bdzie prbowa zatrudni pracownika za 3 dolary na godzin? Czy kto zdecyduje si pokry
rnic, by traci 2 dolary za godzin pracy wspomnianego pracownika?
Oczywicie nie. Firmy bd zwalnia pracownikw, pozostawiajc tylko
tych bardziej produktywnych. Ijak to waciwie miaoby pomc niemajcym adnych kwalifikacji nastolatkom?

Z w i z k i z aw o d o w e k r z y w d z l u d z i p r a c y
Paca minimalna i inne ustawy prorobotnicze nie mog sprawi, e
pracownicy stan si bardziej produktywni iwostatecznym rozrachunku s
dla nich krzywdzce. Klauzula closed shop* osabia zachty do zatrudniania
nowych pracownikw, przez co osobom o bardzo niskich kwalifikacjach
utrudnia znalezienie pracy nawet na najniszych stanowiskach, na ktrych
osoby te mogyby zwiksza swoje umiejtnoci. Nawet jeli zwizki zawodowe, ktre ograniczaj konkurencj siy roboczej, pomagaj niektrym
pracownikom, to odbywa si to kosztem innych jednostek. Zkolei napyw
kapitalistycznych inwestycji w wolnorynkowej gospodarce prowadzi do
wzrostu zatrudnienia ipoprawy warunkw pracy wszystkich ludzi.
Na prawdziwie wolnym rynku byoby miejsce dla zwizkw zawodowych, tak jak jest tam miejsce dla agentw imenederw, ktrzy pomagaj swoim klientom wznalezieniu pracy inegocjowaniu umw. Nie zawsze
s potrzebni (jak czsto zdarza si nam potrzebowa agenta albo menedera?), ale zpewnoci odgrywaj wan rol wniektrych branach.
Na wolnym rynku krajowy zwizek zawodowy mgby przykadowo pomaga stolarzowi, ktry przenosi si z Nowego Jorku do Kalifornii, wznalezieniu wnowym miejscu odpowiadajcej jego dowiadczeniu
pracy. Dla takich korzyci stolarze (szczeglnie wysoko wykwalifikowani)
zchci paciliby skadki czonkowskie, ageneralni wykonawcy, waciciele budynkw iinni pracodawcy gotowi byliby oferowa wysze pace
stolarzom zrzeszonym wzwizku zawodowym, zktrym mieli dobre dowiadczenia wprzeszoci.
* Porozumienie midzy pracodawc i zwizkami zawodowymi o obowizkowej
przynalenoci zwizkowej wszystkich jego pracownikw (przyp. MZ).

Zwizki zawodowe krzywdz ludzi pracy

25

Niestety, amerykaskie dowiadczenia zwizkowe ukazuj obraz raczej odmienny od podobnych wzajemnie korzystnych relacji. Za przyzwoleniem izacht rzdu federalnego amerykaskie zwizki zawodowe
realizuj cele korzystne dla swoich czonkw wtaki sam sposb, wjaki
don mafii dba oswoj rodzin czyli groc uyciem siy.
Jak zazwyczaj przebiega uzwizkowienie? Zwizek zawodowy zaczyna
w zatrudniajcym potencjalnych czonkw przedsibiorstwie (na przykad fabryce) prowadzi kampani dezinformacyjn, wmawiajc pracownikom, jak bardzo s wyzyskiwani ijak sabo s opacani. Nieznajcym
si na rzeczy pracownikom tumaczy, e wystarczy, i zagosuj za tym, by
byli reprezentowani przez zwizek zawodowy, azaraz otrzymaj podwyki, dodatkowe ubezpieczenie zdrowotne idusze urlopy. Wszystkie te dobrodziejstwa nie przyczyni si wcale do zwolnie ani pogorszenia pozycji
konkurencyjnej przedsibiorstwa, gdy bd pochodzi znadwyki, ktr
zabieraj dla siebie udziaowcy. Jednoczenie zarzd nie moe powiedzie
pracownikom, e zwikszenie stawek pac o 5 procent wymaga bdzie
obcicia nadgodzin to bowiem byoby uznane za nielegaln w wietle amerykaC o n a to ka pita lici?
skiego prawa pracy grob.
Zamy teraz, e 85 proKapitalizm jest jedynym ustrojem,
cent pracownikw postanaw ktrym z samej zasady racjonalwia przyczy si do zwizku.
no jest wynagradzana, a wszelkie
Co si wtedy dzieje? Skoro 85
postacie nieracjonalnoci, cznie
procent pracownikw zostaje
zrasizmem, karane. []
czonkami zwizku, a pozoTo wanie kapitalizm pozwoli ludzstae 15 procent zachowuje
koci uczyni pierwsze kroki na droniezaleno, to firma zadze ku wolnoci iracjonalnemu spopewne moe zdecydowa, czy
sobowi ycia. To kapitalizm potg
woli obchodzi si zt pierwwolnego handlu przeama bariery
sz grup jak z pojedynczym
narodowe i rasowe. To kapitalizm
bytem, czy te lepiej dla niej
znis niewolnictwo i poddastwo
bdzie zwolni nowo uzwizwe wszystkich cywilizowanych krakowionych pracownikw izajach wiata.
trudni wich miejsce pracowAyn Randd1
nikw niezalenych. Prawda?
W kocu wolno zrzeszania
d
Ayn Rand, Cnota egoizmu. Nowa koncepcja
egoizmu, tum. Jerzy oziski, Pozna 2015,
si z pewnoci daje pracos.239240.
dawcom takie same prawa,

26

Trud pracy

jakie daje pracobiorcom, azwizek zawodowy nie jest wacicielem fabryki ani pienidzy udziaowcw prawda?
Wrzeczywistoci tak to nie dziaa. Wedug obowizujcego prawa nasza hipotetyczna firma staaby si uzwizkowiona, apracownicy, ktrzy
si temu sprzeciwiali, musieliby albo wbrew swojej woli przyczy si do
zwizku, albo znale inn prac. Jeli pniej zwizek zawodowy uzna,
e zarzd nie jest do ulegy wobec jego da, to moe zorganizowa
strajk. Ajeli firma sprbuje podczas strajku zatrudni pracownikw na
zastpstwo, zwizkowcy mog dosownie pobi tych aosnych frajerw
amistrajkw wich drodze do pracy wfabryce.

Cza s na pr z e rw !
Suchajc wyjanie zwolennikw zwizkw zawodowych, mona by
pomyle, e na prawdziwie wolnym rynku pracownicy nie mieliby przerw
na lunch iurlopw ani nie mogliby wzi wolnego zpowodu choroby. Co
wicej, nie byoby nawet azienek wmiejscu pracy. Oczywicie nie jest to
prawda. Pracodawcy, by przycign wykwalifikowanych pracownikw
izatrzyma usiebie produktywn si robocz, musz oferowa nie tylko
konkurencyjne pace, ale te dodatkowe korzyci. Jeli jaki dodatek jak
azienka jest oczywisty wtym sensie, e pracownicy chtnie powic
niewielk cz swojego wynagrodzenia, by go sfinansowa, to ani zwizek zawodowy, ani rzd nie musi nakazywa pracodawcy podjcia decyzji
maksymalizujcej jego zysk. Ajeli jaki dodatek nie jest rentowny co
oznacza, e pracownicy woleliby zrezygnowa zniego ni zczci swojego
wynagrodzenia potrzebnej, by go sfinansowa to zmuszanie pracodawcy, by go wprowadzi, tych pierwszych tylko skrzywdzi!
Krtko mwic, zwizki mog rzeczywicie uzyska korzyci dla swoich czonkw. Korzyci te nie bior si jednak inaczej ni to si dzieje na
prawdziwie wolnym rynku z dobrowolnych dziaa majcych na celu
cicie kosztw albo popraw produktywnoci. Zwizki zawodowe osigaj swoje cele, odwoujc si do siy stosowanej bezporednio przez
zwizkowych opryszkw, wynikajcej zwprowadzania faktycznych monopoli izakazw zatrudniania przez pracodawcw okrelonych pracownikw (wprzypadku przymusowego uzwizkowienia) albo majcej swoje rdo we wadzy rzdu federalnego, ktry dziaa na rzecz zwizkw.
Poniewa ani groba, ani przerwanie pracy nie sprawiaj, e pracownicy
staj si bardziej produktywni, to zwizki zawodowe mog przynosi korzyci swoim czonkom tylko kosztem reszty spoeczestwa.

Czas na przerw!

W bi blioteczce ka pita listy

William H. Hutt, The Strike-Threat System, New York 1973.
Richard K. Vedder iLowell E. Gallaway, Out of Work: Unemployment and
Government in Twentieth-Century America, New York1997.
Samuel Cook, Freedom in the Workplace: The Untold Story of Merit
Shop Constructions Crusade against Compulsory Trade Unionism, Washington, DC 2005.

27

Rozdzia 4.
A r g u m e n t y p r z e c i w u s t aw o m
a n t y dysk ry m i nac y j n y m
Czy wiesz, e...
wolny rynek karze za dyskryminacj?
luka pacowa wwynagrodzeniu kobiet imczyzn to wduej mierze mit?
prawdziwa dyskryminacja jest dzieem rzdu izwizkw zawodowych?
*****

Samozwaczy rzecznicy uciskanych grup uwielbiaj wini wolny rynek za wszelkie przypadki niesprawiedliwoci we wspczesnych spoeczestwach. Twierdz oni, e gdyby nie dobroczynna interwencja rzdu,
czarni wci uywaliby oddzielnych fontann zwod pitn, akobiety mogyby pracowa tylko jako pielgniarki inauczycielki. Zobaczymy jednak,
e jak to bywa zantykapitalistycznymi mitami wrzeczywistoci sytuacja przedstawia si zupenie inaczej: rynek tworzy potne zachty dla
pracodawcw, by podejmowali obiektywne decyzje woparciu ozasugi,
podczas gdy rzdowych agencji podobne ograniczenia nie dotycz.1

W o l n o r y n k o wa o p a t a z a r a s i z m
Musimy wyranie zaznaczy, co rozumiemy przez dyskryminacj,
gdy mwimy, e jest za. Wnajbardziej literalnym znaczeniu dyskryminacja* jest nieunikniona i dobra. Pracodawca powinien dyskryminowa w tym sensie, e powinien zatrudnia ludzi pracowitych, solidnych, utalentowanych imajcych odpowiedni wiedz.
Jednak wedug zwyczajnych norm nawet dyskryminacja w oparciu o pe, ras lub inne powierzchowne cechy czsto jest waciwa.
* W jzyku angielskim sowo discrimination oznacza nie tylko niesprawiedliwe
traktowanie kogo, ale te sam umiejtno rozrniania rzeczy izdolno do wyboru pomidzy podanymi klasami przedmiotw ornych cechach. Take aciski
rdosw, discriminatio, znaczy rozrnianie (przyp. JL).

30

Argumenty przeciw ustawom antydyskryminacyjnym

Wemy na przykad wielokrotnie nagradzany film Godziny, ktrego jednym zgwnym bohaterw jest pisarka Virginia Woolf. Wyobramy sobie teraz, e na przesuchaniu do tej roli pojawi si Dustin Hoffman
(ostatecznie rola trafia do Nicole Kidman). Nawet gdyby Hoffman powoa si na swoj rol kobiety wfilmie Tootsie, by dowie, e mgby
zagra rwnie Virgini Woolf, to i tak specjalista od obsady niewtpliwie odrzuciby t kandydatur, dlatego e mimo talentu aktorskiego
Hoffmana waniejszym czynnikiem jest jego pe.
Nikt si nie skary z powodu tego rodzaju dyskryminacji. Wemy inny przykad: w Stanach Zjednoczonych czarni stanowi okoo
12,5procent caej populacji, amimo to 77 procent zawodnikw NBA
jest czarnych. Czy nie jest to wyrany dowd na istnienie racych
uprzedze rasowych przy zatrudnianiu zawodowych koszykarzy?
Oczywicie nie. Co zatem mamy na myli, gdy mwimy odyskryminacji na rynku pracy?
Mogoby si wydawa, e chodzi ouprzedzenia adokadniej, onietolerancj ale niekoniecznie musi to by prawda. Na przykad Marge
Schott, kontrowersyjna wacicielka baseballowego klubu Cincinnati
Reds, bya prawdopodobnie wbrew swym zapewnieniom autentyczn
rasistk iwielbicielk Adolfa Hitlera, na co zdaj si wskazywa niektre
zjej komentarzy. Jednak mimo e wypowiedziaa si lekcewaco oswoich czarnoskrych pracownikach: Ericu Davisie iDaveie Parkerze, to nie
pozwolia, by jej uprzedzenia rasowe wpyway na jej decyzje kadrowe
ipacowe wkocu to czarni naleeli do gwiazd jej druyny, aReds wygrali World Series pi lat po tym, jak Schott zostaa prezesem izarzdc
klubu. W swojej polityce kadrowej i pacowej powodowana bya trosk
osukces wrozgrywkach iwksigach rachunkowych.
Przeszkadza nam dyskryminacja w miejscu pracy, kiedy pracodawca
zatrudnia albo odmawia zatrudnienia, awansuje albo zwalnia nie na podstawie wynikw albo potencjau kandydata lub pracownika, lecz na podstawie rasy, pci lub innej nieistotnej cechy.
To wanie tutaj najlepsze rozwizanie przynosi wolny rynek. Kiedy
pracodawcy podejmuj decyzje kadrowe ipacowe woparciu okryteria,
ktre nie maj wpywu na sukces przedsibiorstwa, to co si dzieje? Wolny
rynek ich za to karze. Przedsibiorca, ktry odmawia zatrudnienia albo
transakcji kupna lub sprzeday czarnym, Latynosom, ydom, kobietom,
katolikom albo czonkom jakiej innej grupy, sam siebie krzywdzi, ograniczajc sobie rynek idostp do utalentowanych, aprzez to produktywnych
pracownikw ikierownikw.

Dyskryminujcy klient

31

D y s k r y m i n a c j a l e w p y wa n a i n t e r e s y
Przejdmy do szczegw. Jeli pracodawca ma wakat na stanowisku,
na ktrym paci 50 tysicy dolarw pensji, dodatkowy przychd firmy
zzatrudnienia chrzecijaskiego kandydata wyniesie 51 tysicy dolarw,
azzatrudnienia muzumaskiego kandydata 55 tysicy dolarw, to dyskryminowanie na tle religijnym tego drugiego kosztowa bdzie pracodawc utrat 4 tysicy dolarw potencjalnych zyskw (pracodawca zarobi
tysic dolarw, jeli zatrudni chrzecijanina, a gdyby zatrudni muzumanina, zarobiby 5 tysicy dolarw). aden pastwowy inspektor ani
organizacja stranicza nie jest tutaj potrzebna: zdefinicji dyskryminacja
jest na wolnym rynku karana automatycznie.
Co wicej, rynek nie tylko dostrzega dyskryminacj, ilekro do niej dojdzie, ale rwnie karze proporcjonalnie do tego, jak bardzo jest dotkliwa.
Kiedy przedsibiorca zatrudnia swojego siostrzeca do pomalowania sklepu, chocia obcy dzieciak wykonaby t sam prac za 50 dolarw mniej, to
nepotyzm kosztuje tego przedsibiorc 50 dolarw. Kiedy jednak przedsibiorca zatrudnia swojego siostrzeca do zaprojektowania strony internetowej istworzenia kampanii marketingowej zamiast zleci to prawdziwym
profesjonalistom to decyzja, by da zarobi rodzinie, bdzie go kosztowa owiele wicej. Krtko mwic, na wolnym rynku pracodawcy maj
swobod dyskryminowania, jednak dyskryminacja nie jest wcale darmowa.

Dysk ry m i n u jc y k l i en t
Pracodawcy pac cen za zatrudnianie ludzi woparciu okryteria inne
ni produktywno. Ale czy przedsibiorcy nie mogliby osiga zyskw,
stosujc si do uprzedze, jakie ywi ich klienci? Jeli wielu klientw danej restauracji z powodu swoich uprzedze wolaoby stoowa si gdzie
indziej ni mie do czynienia zczarnymi kelnerkami, to jej wacicielowi
bardziej opaca si (oile nie obawia si pozwu ani rzdowej grzywny) zatrudni mniej wykwalifikowane biae kelnerki.
Rwnie wtakiej sytuacji wolny rynek (nawet jeli nie ma rzdowych
grzywien) karze za dyskryminacj tyle e tym razem opat za rasizm
ponosi klient: klient paci dodatkowo (wpostaci sabszej obsugi) za to, i
podaje mu do stou biaa kelnerka, ktra gorzej wykonuje swoj prac od
czarnoskrej kobiety owyszych kwalifikacjach.
Wopisanym procesie nie ma nic niewytumaczalnego ani zzasady budzcego sprzeciw. Cay czas ludzie pac za to, czego chc. Pac wicej za

32

Argumenty przeciw ustawom antydyskryminacyjnym

przedstawienie na Broadwayu ni za spektakl amatorskiego teatru ipac

wicej za wymienite eberka podane do stou przez wyjtkowo grzeczn
ischludnie ubran obsug ni za burgera rzuconego przez opryskliwego
nastolatka wzatuszczonym fartuchu. Wtakich przypadkach wybredny
gust jest uwaany za co chwalebnego.
Organizator, majc do wyboru dwch komikw, zaoferuje wicej pienidzy Georgeowi Carlinowi ni Leo Gallagherowi, ktry synie zrozbijania arbuzw, a to oczywicie dlatego e publiczno zapaci wicej za
przedstawienie tego pierwszego. Wtej preferencji nie ma nic obiektywnego izpewnoci wielu fanw Gallaghera uzna j za niesprawiedliw. Tak
samo rdem finansowego sukcesu Angeliny Jolie, Jennifer Lopez i Nicole Kidman jest ich uroda nie zarabiayby one tak duych pienidzy,
gdyby byy wyjtkowo szpetne. Czy oznacza to, e brzydkie piosenkarki
iaktorki s dyskryminowane?
Wikszo ludzi zapewne odpowiedziaaby: wpewnym sensie tak, jednak nie to mamy na myli, gdy mwimy, e sprzeciwiamy si dyskryminacji. Wrzeczywistoci niepodan form dyskryminacji jej krytycy rozumiej jako dziaanie na podstawie preferencji, ktr sami si nie kieruj.
Krtko mwic, wikszo ludzi nie chce oglda filmw, wktrych graj
brzydcy aktorzy, idlatego nie oponuje ztego powodu, e wHollywood
faworyzuje si piknych ludzi. Zdrugiej strony wikszo ludzi nie uwaa,
by znaczenie miao to, czy obsuguje ich chrzecijanin, czy muzumanin
(albo przynajmniej chce uwaa, e nie ma to znaczenia), idlatego gosuje
na politykw, ktrzy obiecuj zakaza preferencji zpobudek religijnych.

W a s n o p r y wa t n a i w o l n o z r z e s z a n i a s i
Rzdowe dekrety majce ograniczy dyskryminacj uwidaczniaj
sprzecznoci istniejce wamerykaskim krajobrazie politycznym. Zjednej strony ludzie rzekomo maj prawo tworzy takie stowarzyszenia, jakie
tylko chc, bez obaw oto, e bd zastraszani przez rzd. Jeli zatem rasista ma tylko biaych przyjaci itylko biaych zaprasza na swoje przyjcia,
to znakomita wikszo Amerykanw uzna, e chocia jego zachowanie
jest naganne, to nie powinien by ukarany grzywn (atym bardziej wizieniem) ani te sd nie powinien mu nakazywa zapraszania do siebie
czarnych. Wiele osb stwierdzi: Przecie jest on wacicielem swojego
domu imoe sam wybiera sobie przyjaci idecydowa, kogo zaprosi do
siebie na przyjcie, oile tylko razem nie zakcaj spokoju. Jest kotunem,
ale bycie kotunem to nie przestpstwo.

Akcja afirmacyjna nie jest afirmacyjna

33

Mit l u ki p aco wej wwy n ag rodzen i u ko biet i m czyzn

Na wolnym rynku nie wystpuje luka pacowa wwynagrodzeniu kobiet
imczyzn. Rnice wpacach kobiet imczyzn bior si zinnych istotnych czynnikw, jak rnice wdowiadczeniu zawodowym, wwyksztaceniu czy w skali pac w rnych branach. Im wicej istotnych czynnikw
uwzgldnimy, tym mniejsze okazuj si rnice. Wedug Thomasa Sowella
samo uwzgldnienie stanu cywilnego moe oznacza cakowity zanik rnic wniektrych branach. Sowell zauwaa, e wykadowczynie, ktre nigdy nie zawary zwizku maeskiego zarabiaj wicej od wykadowcw
speniajcych to samo kryteriuma. Cho tradycyjny podzia rl (wmyl ktrego m ma utrzymywa rodzin, aona ma by matk igospodyni domow) moe oznacza faworyzowanie kariery ma kosztem kariery ony,
to nie jest to wina kapitalizmu. Zreszt mona by tu mwi owinie tylko
pod warunkiem, e uwaa si prac na rynku za bardziej istotn od pracy
polegajcej na zajmowaniu si rodzin idomem.
Za: Walter Block iWalter Williams, Male-Female Earnings Differentials: ACritical Reappraisal,
Journal of Labor Research, vol. 2, no. 2, jesie 1981.

Rzecz si jednak przedstawia zupenie inaczej, gdy mowa ojego interesach. Tutaj znakomita wikszo Amerykanw nie uwaa, by rasista mia
prawo zatrudnia tylko biaych pracownikw. Wikszo Amerykanw
uwaa, e rzd powinien go ukara, asd nakaza mu zatrudnianie czarnoskrych pracownikw. Cho naszemu hipotetycznemu rasicie moe wydawa si, e jest wacicielem nieruchomoci iinnego mienia potrzebnego
do prowadzenia przedsibiorstwa, to jest wwielkim bdzie. Wistocie jego
wasno jest posiadana przez ca spoeczno ioczekuje si od niego, e
bdzie podejmowa dziaania zgodne ze spoecznym poczuciem sprawiedliwoci rasowej.

A k c j a a f i r m a c y j n a n i e j e s t a f i r m a c y j n a
Jednym z proponowanych rozwiza problemu dyskryminacji ze
wzgldu na ras ipe jest akcja afirmacyjna, wedug ktrej pracodawcy musz podejmowa starania, by zagwarantowa wykwalifikowanym
mniejszociom i kobietom moliwoci zatrudnienia i awansu. Zwolennicy akcji afirmacyjnej bez wahania wskazuj na to, co odrnia j od

34

Argumenty przeciw ustawom antydyskryminacyjnym

parytetw nie wymaga si tutaj od firmy, by zatrudnia gorzej wykwalifikowanego czarnego kandydata, lecz by przed zatrudnieniem biaego
podja wszelkie starania majce na celu upewnienie si, e nie ma rwnie
wykwalifikowanego czarnego kandydata. Cho tak brzmi oficjalna wykadnia przepisw, dowiadczenie pokazuje, e najatwiejszym dla firmy
sposobem, by dowie swego przywizania do zasad akcji afirmacyjnej
(i tym samym uchroni si przed ewentualnymi pozwami), jest zatrudnianie pracownikw wproporcjach odpowiadajcych strukturze rasowej
lokalnej spoecznoci. Azatem gorliwe starania, by zrekompensowa przesze niesprawiedliwoci, doprowadziy do instytucjonalizacji autentycznej
dyskryminacji ze wzgldu na ras ipe.
Paradoksalnie akcja afirmacyjna jest krzywdzca dla tych grup, ktrym ma rzekomo pomaga. Przede wszystkim ilekro czarny albo przedstawiciel innej chronionej mniejszoci dostaje zatrudnienie bd awans,
naburmuszeni biali mczyni, ktrzy zostali pominici, mog zrzuca
za to win na akcj afirmacyjn, nawet jeli pracodawca wswojej decyzji
bra pod uwag wycznie kwalifikacje. Powaniejszym problemem by
moe jest to, e przez zburzenie barier akcja afirmacyjna skazuje historycznie pokrzywdzone grupy na porak. Jak wyjania to Thomas
Sowell:
Wrzeczywistoci ogromne
znaczenie ma to, e 90pro-

A kcja a fi rmacy j n a n a
folwa rku
Wszystkie zwierzta s sobie rwne,
ale niektre zwierzta s rwniejsze
od innych.
George Orwellb
George Orwell, Folwark zwierzcy, tum. Bartomiej Zborski, Warszawa 2002, s.117.
b

cent

biaych

studentw

MIT miao lepszy wynik

z matematyki od przecitnego

czarnego

studenta

MIT. Istotnie wikszy odsetek czarnych studentw

nie koczy MIT, a ci, ktrzy kocz, maj istotnie
nisz redni ocen.
Tragedia polega na tym, e

to marnotrawstwo polegajce na tym, e jedna czwarta czarnych

studentw nie koczy MIT jest zupenie niepotrzebne. Przecitny
czarny student MIT na testach zmatematyki osiga wyniki owiele
wysze od redniej krajowej. Nie osiga on tylko kosmicznego poziomu, na jakim znajduj si inni studenci MIT.

Czy zatem szafa gra?

35

Ci czarni studenci znaleliby si na licie najlepszych studentw

wikszoci collegew, uniwersytetw iuczelni technicznych.
Krtko mwic, czarni studenci, majcy ogromne szanse na odniesienie sukcesu, zostaj sztucznie skazani na porak przez niedopasowanie do uczelni. Dotyczy to nie tylko MIT. Jest to zjawisko
cechujce wszystkie elitarne szkoy wcaym kraju, ktre s bardziej
zainteresowane tym, by mie usiebie odpowiedni liczb przedstawicieli kadej grupy, ni cen, jak trzeba za to zapaci.
Wszyscy ponosz bardzo wysoki koszt tej akademickiej manii.
Najwicej ze wszystkich pac studenci wywodzcy si zpokrzywdzonych mniejszoci. Azjaci maj szczcie, e nie s uwaani za
mniejszo.12

Dodajmy, e problem tkwi nie wwynikach bezstronnych testw, ktre

oceniaj szanse studenta na osignicie sukcesu wdanej dziedzinie, lecz
wuwzgldniajcych kolor skry kryteriach, ktre nie dopasowuj studentw do uczelni.

Cz y z at e m s z a fa gr a?
Czytelnik, ktry jest przekonany o powszechnoci niesprawiedliwej
dyskryminacji ze wzgldu na ras ipe, uzna naturalnie analiz przedstawion wtym rozdziale za absurdaln, gdy zdaje si ona (prbowa)
obala na gruncie logiki tez, ktra jest oczywista dla kadego, kto nie jest
lepy. Problem nie tkwi jednak wprzedstawionych powyej argumentach.
Niestety ani w Stanach Zjednoczonych, ani w adnym innym kraju nie
istnieje cakowicie wolny rynek pracy i dlatego nie mona liczy na to,
e siy rynkowe wytpi niesprawiedliw dyskryminacj, ktra jest dla
wikszoci ludzi oburzajca.
Pozostaje zagadk, dlaczego lewicowcy wierz, e rzd zreformuje niesprawiedliwe spoeczestwo. Przecie gboko zakorzenione uprzedzenia
elektoratu w duej mierze znajd odzwierciedlenie w dziaaniach wybranych przez niego urzdnikw rzdowych. Jedyna rnica polega na
tym, i biurokraci wprzeciwiestwie do pracodawcw (iklientw) nie
s karani przez wolny rynek za zachowania bazujce na uprzedzeniach
(ztego samego powodu apwki iinne formy korupcji s owiele bardziej
niebezpieczne w sektorze pastwowym ni w prywatnym, a to dlatego,
1

Thomas Sowell, Is Reality Optional? And Other Essays, Stanford, CA 1993, s.158.

36

Argumenty przeciw ustawom antydyskryminacyjnym

e udziaowcy maj wiksz od kongresmenw motywacj, by wykrywa

przypadki marnotrawstwa, oszustw iinnych naduy).
Najbardziej okropne i nieuczciwe decyzje kadrowe w historii przeladowania wykadowcw podczas rewolucji kulturalnej w Chinach czy
wprowadzenie wycie ustaw norymberskich wnazistowskich Niemczech
podejmowane byy przez rzdy. Przewodniczcy Mao iAdolf Hitler podjli
takie decyzje, gdy patologiczne zachty, waciwe dla pastwowej kontroli,
chroniy ich przed konsekwencjami wyrzdzonych przez nich gigantycznych
szkd. Zkolei Bill Gates, nawet gdyby mia peno uprzedze, nigdy by nie
zdecydowa si zwolni swoich najlepszych programistw zpowodu odmiennych pogldw politycznych albo semickiego pochodzenia. Taka decyzja
kosztowaaby go po prostu zbyt wiele. A nawet gdyby zacz kierowa si
swoimi uprzedzeniami, to zapaciby za to wygrowan ekonomicznie cen,
kiedy utalentowani ydowscy ikonserwatywni programici zaczliby oblega
jego konkurentw. Wyranie dyskryminacyjne systemy, jak apartheid wRepublice Poudniowej Afryki czy prawa Jima Crowa na Poudniu Stanw Zjednoczonych po okresie rekonstrukcji*, zostay stworzone przez rzdy.
Rozwaenia wymaga rwnie rola zwizkw zawodowych. Kiedy rzd
daje zwizkom przyzwolenie na przemoc, przestajemy mie do czynienia
zwolnym rynkiem pracy, azatem nie moemy dalej ufa wto, e siy rynkowe bd kara za dyskryminacj. Na prawdziwie wolnym rynku wykonawca
budowlany nie miaby adnego finansowego powodu, by preferowa biaych
robotnikw budowlanych zamiast czarnych. Gdyby nawet okazao si, i
biaa zaoga jest (z jakiego powodu) bardziej uzdolniona, to czarna ekipa
budowlana mogaby zaoferowa, e bdzie pracowa za nisze pensje, przez
co staaby si dla pracodawcw bardziej atrakcyjna, przynajmniej jeli chodzi owykonywanie zada wymagajcych mniejszych umiejtnoci. Czarni
mieliby takie same jak biali moliwoci zdobycia pracy, poniewa mogliby
konkurowa cen. Kiedy jednak zwizkom zawodowym (ktrych czonkami
s gwnie biali pracownicy) wolno strajkowa, blokujc przy tym wejcie do
zakadu, ibi amistrajkw na kwane jabko, wykonawcy budowlanemu pozostaje tylko zatrudnienie robotnikw nalecych do zwizku (czyli gwnie
biaych). Niezrzeszeni wzwizkach czarni zostaj wyrzuceni zrynku.

* Prawa Jima Crowa (od nazwiska stereotypowej postaci Murzyna, stworzonej

w1828 roku przez Thomasa D. Ricea, nowojorskiego scenarzyst iaktora) to prawa
stanowe ilokalne, legalizujce segregacj na Poudniu. Rekonstrukcja (18651877) to
okres odbudowy Unii oraz spoecznej, politycznej iekonomicznej przebudowy poudniowych stanw po wojnie secesyjnej (przyp. MZ).

Czy zatem szafa gra?

37

Zwolen n icy ustawy Davisa - Baco n a z1931 ro ku

Kongresmen John Cochran zMissouri powiedzia, e wostatnich miesicach otrzyma wiele skarg na to, i poudniowi wykonawcy, zatrudniajcy
sabo opacanych kolorowych rzemielnikw, otrzymuj zlecenia isprowadzaj si robocz zPoudnia.
Kongresmen Clayton Allgood z Alabamy ubolewa: Mowa bya o wykonawcy zAlabamy, ktry przyby do Nowego Jorku znielegaln si robocz. To fakt. Ten osobnik sprowadza za bezcen kolorowych pracownikw
iumieszcza ich wbarakach. To wanie tego rodzaju pracownicy konkuruj
wcaym kraju zbia si robocz.
Kongresmen William Upshaw zGeorgii uskara si na nadmiar albo due
skupienie czarnoskrej siy roboczej, co jest faktycznym problemem,
zktrym mierzy si kada spoeczno.
Kongresmen Robert Bacon ze stanu Nowy Jork odpar: Zwrciem uwag
na ten fakt, poniewa by to szczeglny przypadek, jednak sytuacja przedstawiaaby si tak samo, gdyby sprowadzi tysice robotnikw zMeksyku
albo tysice niezrzeszonych w zwizkach zawodowych robotnikw z innych stanw.
Inny kongresmen atakowa tymczasow si robocz, tani si robocz
i tani importowan si robocz. William Green, prezes Amerykaskiej
Federacji Pracy powysze sowa wyjani tak: pogo za kolorow si roboczej ma na celu psucie stawek pac.d1
Za: Walter Williams, Repeal the Davis-Bacon Act of 1931, Capitalism Magazine, 7 grudnia 2003,
http://capitalismmagazine.com/2003/12/repeal-the-davis-bacon-act-of-1931/ (dostp: 30 padziernika 2015).

Nie s to wcale abstrakcyjne rozwaania. Ustawa Davisa-Bacona

z 1931 roku nakazuje, by wykonawcy prac budowlanych finansowanych
przez rzd federalny pacili pracownikom obowizujce na danym obszarze
stawki. Ustawa ta pozornie chronia pracownikw, jednak wielu cynikw
postrzegao j jako sposb na powstrzymanie strumienia dolarw podatnikw pyncego do rk czarnych pracownikw budowlanych. Konsekwencj
ustawy byo zdelegalizowanie moliwoci skadania niskich ofert na federalne roboty budowlane przez czarnych pracownikw, wskutek czego przyznawanie kontraktw (bardziej dowiadczonym, ale jednoczenie te droszym)
biaym zwizkowcom nie wygldao wcale na przejaw dyskryminacji.

38

Argumenty przeciw ustawom antydyskryminacyjnym

Niewspmiernie pokrzywdzone przez ustawodawstwo prorobotnicze

s rwnie kobiety. Jedno ze szczytowych osigni Billa Clintona, ustawa
ourlopach rodzinnych ichorobowych z1993 roku, daje pracownikom do
12 tygodni bezpatnego urlopu rocznie na opiek przykadowo nad nowo
narodzonym dzieckiem, chorym wspmaonkiem czy zniedoniaym
rodzicem. Pracodawca musi zachowa dla takiego pracownika stanowisko
albo zapewni mu podobne, kiedy ten wrci zurlopu. Co wicej, mimo e
urlop jest bezpatny, pracodawca jest wci zobowizany do gwarantowania wiadcze (takich jak ubezpieczenie zdrowotne) na rzecz pracownika.
Jaki jest wpyw ustawy ourlopach rodzinnych ichorobowych na rynek
pracy? Najbardziej oczywistym ibezporednim jej skutkiem jest zmniejszenie
si pensji. Bez wzgldu na to, czy uznamy t regulacj za rzecz suszn, nie
moemy zaprzeczy, e zagwarantowanie takiej elastycznoci pracownikom
jest dla pracodawcy kosztowne. Poniewa firma nie zatrudni pracownika, jeli
oczekuje, e wwyniku tego straci pienidze, to dodatkowy koszt (spowodowany obowizywaniem ustawy) musi zosta zrwnowaony obnieniem pensji.
Ustawa ta niesie za sob rwnie bardziej subtelny skutek. Jej zapisy nie
rozrniaj kobiet imczyzn, bo wwietle jej postanowie wieo upieczeni ojcowie wtakim samym stopniu co matki kwalifikuj si do otrzymania dwunastotygodniowego urlopu na opiek nad dzieckiem. Jednak
statystycznie bardziej prawdopodobne jest, e wperspektywie kilku lat po
zatrudnieniu z przysugujcego im prawa skorzystaj mode i zamne
kandydatki, a nie kawalerowie w rednim wieku lub onaci mczyni
(ktrzy s wzgldnie mniej skonni, by wzi urlop opiekuczy). Pracodawcy o tym wiedz. A zatem ustawa prowadzi do wzgldnego spadku
pensji kobiet wporwnaniu zzarobkami mczyzn, awszczeglnoci do
obnienia si pensji modych izamnych kobiet, poniewa zamienia je
wtykajc bomb zobowizania finansowego.
Na tym polega dziaanie prawa niezamierzonych konsekwencji, o ile
nie uznamy, e ukrytym celem ustawy ourlopach rodzinnych ichorobowych jest zniechcenie kobiet do wychodzenia za m iposiadania dzieci.

Wbi blioteczce ka pita listy

Walter E. Williams, The State Against Blacks, New York 1984.
George Reisman, Capitalism: The Cure for Racism, Laguna Hills, CA1992.
Stephen L. Carter, Reflections of an Affirmative Action Baby, New York 1991.
Thomas Sowell, Race and Culture: AWorld View, New York 1994.

Rozd zia 5.
Niewolnict wo:
w y t wr k a pi ta l iz m u cz y r z du?
Czy wiesz, e...
interwencje rzdu wspieray niewolnictwo?
wolny rynek wyeliminowaby niewolnictwo?
wikszo biaych tracia na niewolnictwie?
*****

Niektrym czytelnikom teza zostatniego rozdziau e wolnorynkowy

kapitalizm stanowi antidotum na dyskryminacj ze wzgldu na ras ipe
moe wyda si niedorzeczna. Czyby niewolnictwo nie byo wytworem
kapitalizmu? Takie wanie przekonanie przebija zpochodzcych zinternetowej encyklopedii historii gospodarczej sw autorstwa Jenny Wahl:
Niewolnictwo jest zasadniczo zjawiskiem gospodarczym. Na przestrzeni dziejw niewolnictwo istniao tam, gdzie byo to ekonomicznie korzystne dla tych, ktrzy sprawowali wadz. Najwaniejszym przykadem w czasach nowoytnych jest amerykaskie
Poudnie. Tu przed wybuchem wojny secesyjnej na terenie Stanw
Zjednoczonych yy 4 miliony niewolnikw o wartoci rynkowej
wynoszcej prawie 4 miliardy dolarw. Waciciele osigali zpracy
niewolnikw porwnywalne stopy zwrotu jak z innych aktyww.
Na niewolnictwie korzystali rwnie nabywcy baweny, firmy ubezpieczeniowe iprzemys.1

Teza, e niewolnictwo byo ekonomicznie efektywne, powtarzana jest

bardzo czsto mona na ni trafi rwnie wksice Time On the Cross:
The Economics of American Negro Slavery Roberta Williama Fogela iStanleya L. Engermana.
Jenny Wahl, Slavery in the United States. EH.Net Encyclopedia of Economic and
Business History, red. Robert Whaples, 26 marca 2008, http://eh.net/encyclopedia/
slavery-in-the-united-states/ (dostp: 30 padziernika 2015).
1

40

Niewolnictwo: wytwr kapitalizmu czy rzdu?

R z d ch ron i n i ewoln ic t wo
Cho taki pogld jest bardzo popularny, to przy bliszym zbadaniu
okazuje si, e rwnie tutaj krytyka kapitalizmu jest niesuszna, gdy
ta szczeglna instytucja niewolnictwa wspierana bya przez rzdowe interwencje. Wprowadzenie w ycie takich rozwiza jak ustawy
o zbiegych niewolnikach (pierwsza z nich zostaa uchwalona w 1793
roku) doprowadzio do tego, e wszyscy opacali wpodatkach zwracanie wasnoci uprzywilejowanej grupce wacicieli plantacji. Podobnie
jak w innych dziedzinach, tak i tutaj producentom majcym polityczne wpywy udao si przerzuci koszty swojej dziaalnoci gospodarczej
(prowadzenia plantacji wykorzystujcej niewolnicz si robocz) na
nieszczsne spoeczestwo.
Innym narzdziem, jakie wykorzystyway rzdy stanowe na Poudniu,
by przerzuca koszty niewolnictwa na og spoeczestwa (itym samym
zmniejsza obcienie wacicieli niewolnikw), byo zaciganie mczyzn do patroli kontrolujcych niewolnikw. Jak to opisuje ekonomista
Mark Thornton: Przepisy o patrolach nakazyway wszystkim biaym
mczyznom uczestniczenie w patrolach kontrolujcych niewolnikw.
[] Ci, ktrzy odmawiali uczestniczenia w patrolach albo wykonywania obowizkw organizacyjnych, karani byli seri stopniowo rosncych
grzywien2.
Normalne funkcjonowanie si rynkowych zakcay rwnie sabiej
odczuwalne przepisy ograniczajce manumisj (przyznawanie przez wacicieli niewolnikom wolnoci, najczciej wynikajce zpostanowie testamentu) i zakazujce ksztacenia niewolnikw. Jenny Wahl we wspomnianym wpisie encyklopedycznym mwi o wielu innych sposobach
ingerowania wdziaanie si rynkowych (cho tak ich nie nazywa), wtym
oprzepisach zobowizujcych wacicieli do dania gwarancji, e uwolnieni niewolnicy nie stan si zpowodu swojego ubstwa obcieniem dla
spoeczestwa, nakazujcych uwalnianie swoich niewolnikw poza granicami stanu, nakadajcych dodatkowe daniny na byych niewolnikw
oraz zakazujcych niewolnikom wzajemnego najmowania si (przy czym
ten przepis by czsto ignorowany).

Mark Thornton, Slavery, Profitability, and the Market Process, Review of Austrian Economics, vol. 7, no. 2, 1994, s.38.
2

Niewolnictwo byo nie tylko niemoralne, ale rwnie nieefektywne!

41

Ni ewoln ic t wo t r ac i o na z nacz en i u
p r z e d p a s t w o w i n g e r e n c j
Jak na ironi, rzdowa ingerencja zakcia dziaanie si rynkowych,
ktre przyniosyby stopniowe (i pokojowe) zniesienie niewolnictwa. Jak
pisze Thornton: Wedug spisw ludnoci z1790 i1800 roku liczba wolnych czarnych w Ameryce wzrosa w tym czasie o ponad 82 procent,
awpoudniowych stanach lecych nad Oceanem Atlantyckim oponad
97 procent. [] Wlatach 17901810 udzia wolnych czarnych wcakowitej populacji czarnych wzrs z8,5 procent do prawie 16 procent3. Poniewa jednak stany zaczy wprowadza patrole kontrolujce niewolnikw
oraz ogranicza manumisj (zpunktu widzenia wacicieli dawanie niewolnikom przyzwolenia na wykupienie sobie wolnoci miao rzeczywisty
sens ekonomiczny, dlatego opowiadajce si za niewolnictwem legislatury
wswoich przepisach do tego zniechcay) iswobod przemieszczania si
czarnych, to przyrost liczby wolnych czarnych obnia si, a spad poniej stopy wzrostu populacji niewolniczej, awdziesicioleciu poprzedzajcym wojn secesyjn by waciwie niezauwaalny4.

Ni ewoln ic t wo by o n i e t y l ko n i e mor a ln e,
a l e rw n i e n i eef ekt y w n e!
Podstawowa rnica pomidzy woln iniewolnicz si robocz polega
na tym, e ludzie wolni maj zacht do tego, by produkowa tak duo,
jak to moliwe. Zkolei niewolnicy wedug wszelkiego prawdopodobiestwa zadowol si osigniciem absolutnego minimum potrzebnego do
uniknicia kary. Z tego powodu jako instytucja praca niewolnicza wypada blado na tle gospodarki opartej na wolnej sile roboczej rwnie
zpunktu widzenia tych, ktrzy niewolnikami nie s. Ludwig von Mises
opisa to nastpujco:
Ocenie niewolnika decyduje oczekiwany zysk netto zjego zatrudnienia, [] podobnie jak o cenie krowy decyduje przewidywany
zysk netto, jaki przyniesie jej posiadanie. Waciciel niewolnika
nie osiga specyficznego zysku zwizanego zjego posiadaniem. Nie

3
4

Tame, s.41.
Tame.

42

Niewolnictwo: wytwr kapitalizmu czy rzdu?

czerpie on dodatkowych korzyci z wyzysku, ktre wynikayby

ztego, e praca niewolnika nie jest opacana. []
Traktujc ludzi jak bydo, mona z nich wycisn najwyej tak
prac, jak potrafi wykona bydo. Wtedy jednak istotn rol zaczyna odgrywa to, e czowiek jest fizycznie sabszy od wow
czy koni, akoszty ywienia ipilnowania niewolnika s wstosunku do jakoci jego pracy wysze od kosztw ywienia ipilnowania
zwierzt. [] Jeli od niewolnika oczekuje si pracy na poziomie
ludzkim, trzeba mu zapewni specyficznie ludzkie bodce. 5

I jak wskazuje Mises, wolna sia robocza dziaajca w warunkach

konkurencji zawsze wytwarza lepsze wyroby od niewolnikw, gospodarka wolnorynkowa zawsze funkcjonuje sprawniej ni gospodarka niewolnicza, aproducenci wykorzystujcy prac niewolnikw nie s wstanie
konkurowa na rynku, na ktrym ceniona jest jako.

L epiej b y n iewol n i kiem wsektor ze p ry wa tn y m!

Zdarzao si, e prywatny waciciel niewolnika [na Poudniu Stanw Zjednoczonych przed wojn secesyjn] zabi go, [] ale socjalistyczne niewolnictwo wEuropie Wschodniej pocigno za sob mier milionw ludzi.
Gdy niewolnicy byli prywatn wasnoci, ich stan zdrowia idugo ycia
ulegay na og poprawie. Wimperium sowieckim poziom opieki medycznej stale si obnia, adugo ycia wcigu ostatnich kilkudziesiciu lat
zmniejszya si. Poziom praktycznego wyszkolenia oraz wyksztacenia oglnego prywatnych niewolnikw na og poprawia si, aniewolnikw socjalistycznych spada. Wskanik urodze wprzypadku prywatnych niewolnikw by dodatni, awrd niewolniczych spoeczestw Europy Wschodniej
na og ujemny.
1

Hans-Hermann Hoppea

a
Hans-Hermann Hoppe, Demokracja bg, ktry zawid, tum. Witold Falkowski iJuliusz Jabecki, Warszawa 2006, s.63, przyp. 40.

Ludwig von Mises, Ludzkie dziaanie. Traktat o ekonomii, tum. Witold

Falkowski, Warszawa 2011, s.535.
5

Niewolnictwo byo nie tylko niemoralne, ale rwnie nieefektywne!

43

Czy to jednak nie wspaniaomylnoci rzdu federalnego zawdziczamy uwolnienie niewolnikw? Owszem, ale tylko dlatego e przed wojn
secesyjn inne przepisy sztucznie podtrzymyway niewolnictwo na Poudniu (na marginesie: zauwamy, e nigdzie poza Stanami Zjednoczonymi
nie potrzeba byo krwawej wojny domowej, by znie instytucj niewolnictwa, ktra zanikaa wsposb pokojowy wmiar rozprzestrzeniania si
kapitalizmu na wiecie).
Jeli niewolnictwo byo tak opacalne dla wyzyskujcych, to jakim
sposobem wolna Pnoc bya wstanie rozbi wykorzystujce niewolnikw
Poudnie? Dlaczego to statki Unii blokoway Poudnie, afabryki zPnocy tworzyy owiele wiksze dostawy dla onierzy anie na odwrt? To
prawda, e na Poudniu yli bogaci ludzie iistniay bogate miasta, ale to
gospodarka Pnocy, opierajca si na wolnej pracy iskupiajca si na produktywnych inwestycjach, staa si przemysow potg w porwnaniu
do (wzgldnie) zacofanego rolniczego Poudnia, wtakim samym stopniu
jak Europa iStany Zjednoczone stay si gospodarczymi potgami wporwnaniu do gospodarek opartych gwnie na rolnictwie.
Korelacja pomidzy niewolnictwem i(wzgldnym) ubstwem dotyczy
nie tylko Poudnia przed wojn secesyjn. Istnienie owej korelacji mona
zaobserwowa na przestrzeni dziejw:
Tego, e instytucja niewolnictwa miaa znaczcy wpyw na rozwj gospodarczy i kulturowy Zachodu, prbuj dowie zarwno konserwatywni apologeci, jak i radykalni krytycy zachodniej
cywilizacji.
W adnym kraju na zachodniej pkuli [] nie korzystano rwnie niegospodarnie z milionw niewolnikw co w Brazylii. Kiedy
jednak w 1888 roku Brazylia jako ostatni kraj tej pkuli zniosa
instytucj niewolnictwa, bya wci ekonomicznie zacofana. Jej
pniejszy rozwj przemysowy ihandlowy wzi si zpracy imigrantw zEuropy, ktrzy wcigu dwch pokole dokonali bardziej
powszechnego i trwaego przeksztacenia brazylijskiej gospodarki
ni spoeczestwo niewolnicze przez stulecia. [] W Europie to
kraje lece wczci zachodniej, gdzie niewolnictwo zniesiono najwczeniej, wprowadziy kontynent i wiat we wspczesn epok
przemysow.6
Thomas Sowell, Conquests and Cultures: An International History, New York
1998, s.167168.
6

44

Niewolnictwo: wytwr kapitalizmu czy rzdu?

Rosnce cen y n i ewoln i kw

Przeciwnicy tezy, e wolny rynek wyeliminowaby niewolnictwo, dysponuj pozornym atutem: cakowita warto rynkowa wszystkich niewolnikw w Stanach Zjednoczonych osigna szczyt (i wedug niektrych
przewyszaa warto linii kolejowych wkraju) tu przed wybuchem wojny secesyjnej. Czy zatem nie jest oczywiste to, e instytucja niewolnictwa
miaa si wymienicie i e trwaaby w nieskoczono, gdyby nie interwencja wojsk Unii?
Oczywicie nie. Przede wszystkim powinnimy zauway, e fakt, i
warto rynkowa niewolnikw rosa, jest cakowicie spjny ztez, i niewolnictwo byo systemem nieefektywnym, ktry nie trwaby dugo na
prawdziwie wolnym rynku. Kiedy ekonomista mwi, e praca niewolnicza jest nieefektywna, to zawsze rozumie przez to nieefektywno wporwnaniu z woln si robocz. Nie twierdzi, e produkt Poudnia byby wikszy, gdyby wszyscy niewolnicy nagle zniknli albo padli trupem.
Twierdzi natomiast, e produkt byby wikszy, gdyby niewolnikw uwolniono i pozwolono im dobrowolnie sprzedawa swoj prac wybranym
przez siebie pracodawcom.
Wmiar upywu czasu, wraz zodkrywaniem nowych technik iakumulacj kolejnych maszyn iinnych dbr kapitaowych rosa produktywno pracy ludzkiej zarwno wolnej, jak iniewolniczej. Postpy wmedycynie idietetyce przyniosy wzrost oczekiwanej dugoci ycia. Poniewa
niewolnik stanowi rezerwuar pracy do wykorzystania przez cay okres
jego ycia, to nie powinno by zaskoczeniem to, e warto rynkowa niewolnikw zczasem rosa. Faktycznie cena rynkowa pierwszorzdnego
mskiego niewolnika w Nowym Orleanie wzrosa z okoo 850 dolarw
w1820 roku do ponad 1200 dolarw w1856 roku. Jednak wtym samym
czasie przecitne dzienne wynagrodzenie niewykwalifikowanej siy roboczej wpoudniowych stanach centralnych wzroso zokoo 71 centw do
okoo 97 centw7. A zatem prawie 37 punktw procentowych z 41-procentowego wzrostu cen niewolnikw mogo wynika zoglnego wzrostu
produktywnoci pracy.
Sam wzrost cen niewolnikw o niczym nie wiadczy. Przedmiotem
sporu jest to, czy niewolnicza sia robocza jest bardziej efektywna od wolnej. Aby to sprawdzi, musielibymy porwna (przynajmniej) wzrost cen
Za: Robert A. Margo iGeorgia C. Villaflor, The Growth of Wages in Antebellum
America: New Evidence, Journal of Economic History, vol. 47, no. 4, s.894.
7

Skoro niewolnictwo jest tak nieefektywne, to dlaczego wogle istniao?

45

niewolnikw ze wzrostem stawek pac, uwzgldniajc przy tym wzrost

oczekiwanej dugoci ycia, a take ewentualne zmiany stp procentowych. Idealna byaby moliwo porwnania rentownoci dwch firm,
ktre byyby identyczne pod kadym wzgldem za wyjtkiem tego, e jedna znich korzystaaby zniewolniczej siy roboczej, adruga zatrudniaaby
wolnych pracownikw. Jednak nawet wtedy analizy statystyczne oceniajce sukces niewolnictwa musiayby uwzgldnia koszty wspierajcych
niewolnictwo regulacji rzdowych.

S koro n i e wol n ic t wo j e s t ta k n i e e f e k t y w n e ,
to dl acz eg o wo g l e i st n i a o?
Rwnie dobrze mona by zada pytanie: skoro wszyscy zgadzamy si,
e wojna jest piekem, to dlaczego ludzie wci ze sob walcz? Niestety ludzie kieruj si wszelkiego rodzaju zymi ideami, zpowodu ktrych
nie jestemy bogatsi ni w rzeczywistoci. Poza t ogln cech kondycji
ludzkiej naley wskaza rwnie na to, i ludzie zawsze bd lobbowa za
pastwowymi przywilejami dla siebie, cho wszyscy bymy skorzystali,
gdyby wszelkie przywileje zostay zniesione. Instytucja niewolnictwa bya
po prostu szczeglnie okropn tego konsekwencj.

Wbi blioteczce ka pita listy

Thomas J. DiLorenzo The Real Lincoln: ANew Look at Abraham Lincoln, His
Agenda, and an Unnecessary War, Roseville, CA 2002.
Jeffrey Rogers Hummel, Emancipating Slaves, Enslaving Free Men: AHistory of the American Civil War, Peru, IL 1996.

Rozdzia 6.
Ja k k a pi ta l i z m ch ron i rodow isko?
Czy wiesz, e...
wolny rynek zachca do ochrony przyrody?
najlepszym sposobem na uratowanie zagroonych gatunkw jest ich
utowarowienie?
znane rezerwy ropy naftowej na przestrzeni XX wieku rosy?
najbardziej zanieczyszczone s kraje komunistyczne?
*****

Oprcz innych grzechw system kapitalistyczny jest rwnie rzekomo winny marnotrawienia rzadkich zasobw i niszczenia Matki
Ziemi. Aktywici ekologiczni tumacz nam, e nieskrpowana chciwo rynku doprowadzia do tego, i bizon prawie wygin, a przemysowcy, skupieni tylko na zyskach, sprowadzili globalne ocieplenie
ikwane deszcze. Gdyby nie rozwane (cho niewystarczajce) interwencje rzdu wprzeszoci, od dawna brakowaoby nam aluminium
do produkcji puszek na napoje gazowane ale byoby to otyle mao
istotne, e zpowodu awarii elektrowni atomowej wszyscy bylibymy
ju martwi.
W rzeczywistoci ostrzeenia ekologw s absurdalne. Ziemia wcale
nie znajduje si na skraju zagady, co powiadczaj powaani naukowcy. Co wicej, wolny rynek motywuje do autentycznej ochrony przyrody
idbaoci oni, arozwizania rzdowe wywouj marnotrawstwo iniepotrzebne zanieczyszczenie rodowiska.

Nosoroce ik row y
Prawa wasnoci prywatnej o wiele mocniej od rzdowych regulacji
zachcaj ludzi do oszczdzania zasobw z myl o wykorzystaniu ich
w przyszoci. Szybkie pytanie: co odrnia bielika amerykaskiego,
nosoroca biaego i pand wielk od gadajcej papugi, mlecznej krowy
ikonia penej krwi angielskiej? Pierwsza odpowied: gatunki zpierwszej
grupy s zagroone, a te z drugiej wystpuj licznie. Druga odpowied:

48

Jak kapitalizm chroni rodowisko?

handel gatunkami zpierwszej grupy jest nielegalny, azwierzta zdrugiej

grupy mona kupi isprzeda na otwartym rynku.
To nie przypadek. Kiedy ludzie dysponuj dobrze zdefiniowanymi izabezpieczonymi prawami wasnoci do odnawialnych zasobw, to maj
zacht, by zapewni jego trwae istnienie. Rzd nie musi nakada kar na
hodowcw, ktrzy mieliby bezmylnie zarzyna ostatnie krowy wraz ze
wzrostem cen woowiny. Nie syszymy rwnie orolnikach, ktrzy zjadaj cae ziarno przeznaczone na siew.
Kiedy natomiast zasb jest posiadany przez rzd albo spoeczestwo wtedy tak naprawd nikt nie jest jego wacicielem. Politycy rzdzcy krajami Afryki nie maj wikszej zachty, by rozprawi si zkusownikami, poniewa (oglnie rzecz ujmujc) nie odnosz adnej osobistej
korzyci zutrzymania liczebnoci nosorocw albo innych zagroonych
gatunkw. Jednak nigdy nie natrafiamy na komunikaty prasowe Midzynarodowej Unii Ochrony Przyrody dotyczce kradziey byda waciciele zwierzt potrafi dopilnowa, by potencjalni kusownicy otrzymali
sprawiedliw kar wstylu rodem zwesternu.

Dl a kogo ch ron i m y pr z y rod?

Typowa wizja wiata zarysowywana przez konserwacjonizm zawiera
pewien dziwny paradoks. Ekolodzy krytykuj obecne pokolenie za to, e
samolubnie konsumuje rzadkie zasoby, takie jak ropa naftowa igaz ziemny. Ilekro tankujemy samochd na stacji, zmniejszamy wykorzystanie
paliw przez naszych wnukw za pidziesit lat.
Chwileczk. Przypumy, e posuchalimy nauk ekologw izmniejszylimy wykorzystanie ropy naftowej o milion baryek rocznie. Czy
oznacza to, i nasi wnukowie otrzymaj do wykorzystania otyle wicej
ropy? Ijeli bd chcieli j wykorzysta, to czy nie okradn tym samym
swoich wnukw o czym z pewnoci przypomn im ekologowie za
pidziesit lat?
Kada zuyta jednostka zasobw nieodnawialnych jest w zasadzie
nieskoczenie kosztowna wtym sensie, e nieskoczenie wielu yjcych
wprzyszoci ludzi mogoby zniej skorzysta, lecz wwyniku obecnego
jej zuycia nie bdzie miao takiej moliwoci. Ale takie mylenie doprowadzi nas do absurdalnego wniosku, e nikt nigdy nie bdzie mg
skorzysta z takich zasobw. Caa ropa niech spoczywa bezuytecznie
wziemi na zawsze, bo zuycie choby jej kropli wzbudzaoby wnas poczucie winy.

49

Nie martwmy si na zapas

Rozwizaniem tego problemu s prawa wasnoci prywatnej iceny rynkowe. Waciciel pola naftowego, kopalni miedzi albo innego nieodnawialnego
zasobu wydobywa surowiec, by sprzeda go po stawce, przy ktrej maksymalizuje biec warto rynkow zasobu. Kurczenie si poday prowadzi do
wzrostu ceny, co pobudza bardziej ekonomiczne wykorzystanie zasobu iposzukiwanie alternatyw. Przysze pokolenia rezerwuj sobie cz dzisiejszej
ropy naftowej za pomoc pienidzy, ktre wprzyszoci wydadz na paliwo.
Firmy naftowe pamitaj, by odoy troch ropy dla ludzi w2025 roku, tak
jak pamitaj, by dostarczy rop ludziom yjcym wBoise wstanie Idaho.

Ka pitalisty czne spr z ta n ie

Gdy byam dzieckiem, wiat by miejscem bardzo cuchncym. Wszdzie
czu byo fetor koskich odchodw, ludzkiego potu iniemytych cia. Nie
syszano ocodziennym prysznicu, aco najwyej okpieli wsobotni wieczr.
Wpomieszczeniach powietrze byo zazwyczaj stche iprzesiknite sodkawym igryzcym smrodem, unoszcym si zlamp naftowych ipiecykw
wglowych. Bya to epoka powozw konnych, wychodkw ibrudu. Tylko
cz miejskich ulic bya wybrukowana kocimi bami lub kostk. Wyboist
modo spdziam na drewnianych ciekach przykrywajcych botniste
kaue igbokie koleiny.
Cho wynaleziono ju samochody, to jedzio ich niewiele, awszystkie byy
wytwarzane rcznie itak drogie, e sta na nie byo tylko bogatych. Nim
ukoczyam dziesi lat, Ameryka za spraw modelu T przesiada si na
cztery kka. Wrzeczywistoci to Henry Ford, tworzc samochd dostpny
dla kadego, czym przyczyni si do ostatecznego wyeliminowania koskich
odchodw zpublicznych ulic, wnis wikszy wkad wzdrowie publiczne od
rzeszy praktykw nauki.
1

Dixy Lee Raya

Dixy Lee Ray (zLou Guzzo), Trashing the Planet: How Science Can Help Us Deal with Acid Rain,
Depletion of the Ozone, and Nuclear Waste (Among Other Things), Washington, DC 1990, s.14.

N i e m a r t w m y s i n a z a pa s
Whisterycznych ostrzeeniach owyczerpywaniu si zasobw nie bierze si pod uwag tego, e firmy bd odkrywa nowe zoa irozwija

50

Jak kapitalizm chroni rodowisko?

Ma rn otrawstwo p u bliczn y ch zaso bw n asza

wspl n a tragedia
Ekonomici, opisujc przypadek zasobw bdcych wspln wasnoci spoecznoci, mwi otragedii wsplnego pastwiska, ktrego to sformuowania po raz pierwszy uy Garrett Hardin wartykule pod tym samym tytuem.
W przedstawionym przez Hardina przykadzie historycznym pastuchowie
przyczyniali si do przepasienia nieogrodzonych pastwisk, bo pozwalali swoim
zwierztom zjada zbyt wiele trawy, by zdya odrosn. Wobecnych czasach utrapieniem jest przeowienie we wsplnych jeziorach ipotokach, przez
co wwodzie pozostaje zbyt mao ryb, by mogy utrzyma swoj liczebno.
Wszyscy s wiadomi tego problemu, jednak nikt nie ma zachty, by to zmieni. Nawet jeli jeden rybak ograniczy swj pow, to nie zapobiegnie to intensywnemu poowowi ryb przez innych. Jedynym rozwizaniem dla tragedii
wsplnego pastwiska jest przeksztacenie publicznych zasobw we wasno
prywatn. Gdyby czci wd byy prywatnie posiadane izarzdzane, przypadki przeowienia odeszyby wprzeszo jak przykady przepasienia.

alternatywne technologie, kiedy bdzie im si to opaca. Zlokalizowanie nowego pola naftowego i oszacowanie prawdopodobnej wielkoci wydobycia wymaga czasu i innych rzadkich zasobw. Dlatego te
w danym momencie identyfikuje si tylko cz dostpnych z ropy
naftowej, gazu ziemnego i innych nieodnawialnych zasobw. Nie ma
bowiem potrzeby poszukiwania kolejnych, skoro odkryte zapasy starcz
na dziesiciolecia.
Praktyczne limity wydobycia zasobw wynikaj z ogranicze ekonomicznych, anie technologicznych. Firmy wyczaj szyby naftowe ikopalnie miedzi zeksploatacji na dugo przed cakowitym wyczerpaniem surowcw, poniewa nie opaca im si wydobycie ich wcaoci. Jednak wmiar
rozwoju nowych technologii zmniejszaj si koszty wydobycia, co prowadzi
do zwielokrotnienia majcych ekonomiczne znaczenie rezerw.
Kiedy jednak pastwo ingeruje w prawa wasnoci, kiedy na skutek rzdowych regulacji (kontroli cen) lub grb (nacjonalizacji) waciciel pola naftowego obawia si, e jego prawa do ropy s zagroone,
to bdzie on dy do tego, by wydoby isprzeda rop jak najszybciej
i osign z tego zysk, pki jeszcze jest to moliwe. Kiedy natomiast
uwaa on, e jego prawa s dobrze zabezpieczone, to nie spieszy mu si

Zakad obomb Ehrlicha

51

zeksploatacj. Wtedy ustala wydobycie na poziomie, ktry jest najrozsdniejszy w zestawieniu z potencjalnymi zarobkami z innych inwestycji. Innymi sowy, ingerowanie wprawa wasnoci sprawia, e ropa
naftowa jest eksploatowana szybciej.

Zakad obomb Ehrlicha

Od tych, ktrzy zawodowo zajmuj si sianiem paniki, nie wymaga si, by
stawiali trafne prognozy. Najlepiej otym wiadczy przypadek Paula Ehrlicha,
ktry w1968 roku wyda zaliczan do klasyki ksik The Population Bomb.
Ehrlich napisa w niej: Bitwa o wyywienie caej ludzkoci skoczya si.
Mimo wprowadzonych do tej pory wycie programw awaryjnych setki milionw ludzi umrze zgodu wlatach siedemdziesitych iosiemdziesitych1.
Zupenie inny pogld wyznawa Julian Simon, ktry uwaa ludzki
umys za zasb ostateczny. Wzrost populacji oznacza wiksz liczb geniuszy, ktrzy mog rozwiza praktyczne problemy zwizane zprodukcj ywnoci istoczeniem ludzi. Jaki dowd przedstawi Simon na to, e
kolejni ludzie daj spoeczestwu wicej, ni mu zabieraj? Kiedy ronie
populacja, rosn te realne stawki pac.
Zkolei pozostae zasoby (poza ludzk prac) traciy na przestrzeni czasu na znaczeniu, biorc pod uwag to, e ich ceny (skorygowane o inflacj) spaday. W 1980 roku Simon zaproponowa Ehrlichowi
synny zakad: mieli wytypoPr zewiadczen ie ka pita listy
wa pi metali w takich iloJulian Simon by tak pewny tego, e
ciach, by ich wczesna czna
ceny towarw wszystkich towawarto wynosia 1000 dolarw bd zbiegiem czasu spada,
rw, ipoczeka do 1990 roku,
e pocztkowo zaproponowa, by
by zobaczy, jak si ta warto
przedmiotem zakadu by koszyk
zmienia (po uwzgldnieniu
o wartoci 10 tysicy dolarw. Paul
inflacji). Gdyby cena koszyEhrlich ijego koledzy wtym dwch
ka wybranych metali wzrosa,
fizykw z Berkeley zgodzili si na
wygraby Ehrlich. Gdyby jego
1000 dolarw. Wpadzierniku 1990
realna cena spada, wygraby
roku Ehrlich wysa Julianowi SimoSimon. Przegrany mia wysa
nowi czek na 576,07 dolara, by zazwycizcy czek opiewajcy na
paci za przegrany zakad.
kwot rwn zmianie wartoci.
1

Paul R. Ehrlich, The Population Bomb, New York 1968, s.XI.

52

Jak kapitalizm chroni rodowisko?

Okazao si, e ceny miedzi, chromu, niklu, cyny iwolframu spady tak
bardzo, e Simon wygraby zakad, nawet gdyby pomin inflacj. Warto zwrci uwag na jeszcze jedn wan kwesti: Simon wybr owych
metali pozostawi Ehrlichowi (ktremu pomagali zaprzyjanieni znim
fizycy).

P r z e t wa r z a c z y w y r z u c a ?
Wbrew retoryce Dnia Ziemi kwestia recyklingu nie jest spraw moraln, lecz ekonomiczn. To, czy zuyty produkt powinien zosta odzyskany
i przetworzony, by mg powsta inny produkt, czy te wyrzucony na
mietnik, nie jest tylko przedmiotem zainteresowania chemii lub biologii.
Aby udzieli sensownej odpowiedzi na to pytanie, musimy zna stosowne
ceny rynkowe. Jeli, wziwszy wszystko pod uwag, taniej jest pozby si
zuytego artykuu iwytworzy nowy znietknitych dotd materiaw, to
recykling jest marnotrawstwem (wsensie bardzo dosownym). Jeli natomiast okolicznoci si zmieni (przykadowo z powodu zapenienia si
skadowisk odpadw albo
zmniejszenia si dostpnoci
surowcw), to sensowne moe
Reze rwy rop y n a ftowej:
okaza si rozpoczcie recym n iej zn aczy wi cej
klingu, nawet jeli wprzeszoPod koniec 1944 roku szacowano
ci postpowano inaczej.
wielko udokumentowanych wiaKluczow kwesti jest to,
towych rezerw surowej ropy na
e recyklingu nie wymylili
51 miliardw baryek. W 2002 roku,
obrocy drzew. Due przedpo 58 latach krtkowzrocznego
sibiorstwa stosuj recykling
eksploatowania paliw, oficjalne dane
cay czas, o czym mog zapokazyway, e udokumentowane rewiadczy ich pracownicy,
zerwy wiatowe wzrosy do 1266mii rzd nie musi im o tym
liardw baryek.b1
przypomina. Na przykad
sklepom spoywczym zostaj
b
Robert L. Bradley Jr. iRichard W. Fulmer, Energy:
ogromne iloci kartonw. ZaThe Master Resource, Dubuque, IA 2004, s.88.
miast je po prostu wyrzuca,
sklepy zgniataj je isprzedaj (na wag) odpowiednim firmom. Rwnie
fabryki odzyskuj metale i inne wartociowe odpady, poniewa istniej
przedsibiorstwa, ktre skupuj tego rodzaju mieci, by je przetopi
iponownie wykorzysta.

Przetwarza czy wyrzuca?

53

Jednak proces ten ma swoje granice. Przedsibiorstwa nie przetwarzaj

(inie powinny przetwarza) wszystkiego. Przykadowo etykiety wysykowe zotrzymanych przez firm pudeek mogyby wzasadzie zosta przetworzone, jednak nie byoby to warte zachodu chocia recykling pudeek moe si opaca. Kiedy przepali si 60-watowa arwka nad biurkiem
sekretarki, to dobrym pomysem moe by jej wyrzucenie, nawet jeli
firma co do zasady nie wyrzuca zuytych wietlwek z hali produkcyjnej. Najlepiej ten argument zilustruje przykad do skrajny: kancelaria
prawna moe mie oddzielny pojemnik na zuyte przez jej personel ryzy
papieru, ale zpewnoci nie instruuje swoich pracownikw, by wyrzucali
do niego zuyte chusteczki ipapier toaletowy!
Co si dzieje, kiedy rzd wprowadza sztuczne nagrody za recykling?
Zakca tym samym prawdziwe sygnay wysyane przez ceny rynkowe
isprawia, e ludzie zachowuj si nieefektywnie. Gdyby nie interwencja
pastwa, gospodarstwa domowe nie angaowayby si wrecykling puszek po napojach gazowanych ipiwie, ato dlatego, e warto rynkowa
odzyskiwalnego aluminium jest owiele za niska, by opacao si zbiera
puszki (ido tego je opukiwa), pakowa do samochodu iwywozi do
centrum recyklingu. Rzd, wprowadzajc picio- albo dziesiciocentow
kaucj, sprawia, e wielu osobom zaczyna opaca si te puszki zbiera
i oddawa. Ta kwota jest jednak zupenie fikcyjna nie odzwierciedla
prawdziwej wartoci ekonomicznej aluminium, ktre mona odzyska
zpuszek. Mamy tutaj do czynienia zabsurdaln sytuacj, wktrej miliony gospodarstw domowych zamiast wyrzuca puszki do mietnika
co byoby rezultatem ekonomicznie uzasadnionym powica czas
na zbieranie puszek, atysice pracownikw sklepw spoywczych musi
obsugiwa ich zwroty. Istniej nawet specjalne maszyny, ktre powstay
wycznie zmyl oprzyjmowaniu zwracanych puszek ibutelek. Niektre ztych automatw do zwrotu opakowa kosztuj ponad 35 tysicy
dolarw.
Jeli kto nie rozumie, na czym wopisanym scenariuszu polega marnotrawstwo igupota, powinien zastanowi si nad poniszymi przykadami. Wyobramy sobie na przykad, e rzd wprowadza wierdolarow
kaucj od dugopisu, ktr mona odzyska, jeli odda si go po wypisaniu. Aco zzabezpieczeniem nakrtki wplastikowych pojemnikach na
mleko, dajcym nam pewno, e nikt jej wczeniej nie otwar? Askoro
otym mowa, co zpaskami sucymi do zdejmowania foliowych opakowa zpudeek znowymi pytami kompaktowymi? Rzd mgby wprowadzi od nich jednodolarow kaucj, dziki czemu Amerykanie mieliby

54

Jak kapitalizm chroni rodowisko?

Ko czy n a m si ropa ty m razem

moecie n a m wier zy
W 1885 roku Agencja Geologiczna Stanw Zjednoczonych stwierdzia,
e prawdopodobiestwo odkrycia ropy wKalifornii jest niewielkie albo
wrcz zerowe.
W1914 roku urzdnik Biura Kopal Stanw Zjednoczonych oszacowa cakowit przysz produkcj na poziomie 5,7 miliarda baryek (do 1984 roku
wytworzono ponad 34miliardy baryek).
W1920 roku dyrektor Agencji Geologicznej Stanw Zjednoczonych prognozowa, e Stany Zjednoczone zbliaj si do szczytu produkcji (w1948
roku produkcja bya czterokrotnie wysza ni w1920 roku).
W 1939 roku Departament Zasobw Wewntrznych prognozowa, e
amerykaskie zoa ropy naftowej wystarcz na trzynacie lat.
W1949 roku sekretarz zasobw wewntrznych prognozowa, e amerykaskie zoa s ju bardzo bliskie wyczerpania.c1
c
Za: William M. Brown, The Outlook for Future Petroleum Supplies, [w:] The Resourceful Earth:
AResponse to Global 2000, red. Julian L. Simon iHerman Kahn, Malden, MA 1984, s.362.

wswoim yciu jeszcze jeden priorytet, abezdomni jeszcze jedn rzecz, za

ktr przeszukiwaliby mietniki.
Na koniec zastanwmy si jeszcze nad konsekwencjami braku rynkowej wyceny mieci. Gdyby ssiedzi zapytali nas oto, czy mog na nasz
dziak na skraju miasta wyrzuca skrki po bananach, filtry do kawy,
zuyte pieluchy ipopkane kopaki, to prawdopodobnie zadalibymy
za to jakiej zapaty i tak pobiera kade skadowisko odpadw. Im
wicej mieci ssiedzi chcieliby wyrzuca, tym wiksz opat musieliby
uici.
Kiedy jednak wywozem mieci zajmuj si wadze hrabstwa albo
miasta, to najczciej nie uzaleniaj opat od iloci mieci. Chobymy powtrnie wykorzystywali odpadki, redukowali ich ilo i uywali pieluch materiaowych, to itak odprowadzimy taki sam podatek
do wydziau gospodarowania odpadami co nasz ssiad, ktry kadego
dnia wyrzuca pi workw ze mieciami. Gdyby opaty zaleay od iloci mieci, ludzie pomyleliby dwa razy przed wyrzuceniem popkanego dzbanka, ktry mgby suy za doniczk.

Aktywistyczny rzd wroli truciciela

55

A kt y w i st ycz n y r z d wrol i t rucici e l a

Niektrych czytelnikw moe zaskoczy, e to interwencje rzdowe pod
koniec XIX ina pocztku XX wieku (majce na celu wspieranie industrializacji) doprowadziy do upadku opartej na prawie precedensowym instytucji
powdztwa ouciliwe ssiedztwo (nuisance) przeciwko wacicielom fabryk
iinnym trucicielom. Wbrew powszechnie panujcym pogldom zwolennicy
wolnego rynku nie uwaaj wcale, i naley da korporacjom zielone wiato
na zanieczyszczanie rodowiska. Wolna przedsibiorczo nie oznacza, e
wielkie firmy mog korzysta zelektrycznoci iinnych zasobw, nie pacc za
nie. Wspoeczestwie, wktrym prawa wasnoci s zabezpieczone, przemysowiec, by mc wylewa substancje chemiczne do rzeki, musiaby wpierwszej kolejnoci ustali to zjej prywatnymi wacicielami.
Wkadym razie histeria dotyczca globalnego ocieplenia, dziury ozonowej ikwanych deszczw zostaa wielokrotnie zdemaskowana przez cenionych naukowcw (dobrym wstpem do tego tematu jest The Politically
Incorrect Guide to Global Warming and Environmentalism Christophera
Hornera). Tutaj ogranicz si do wskazania, e gospodarki kapitalistyczne
sprawniej dziaaj na rzecz czystoci rodowiska od gospodarek socjalistycznych. Prawdziwe katastrofy ekologiczne przytrafiay si nie Stanom
Zjednoczonym albo Europie Zachodniej, ale krajom byego Zwizku Sowieckiego ibloku wschodniego. Wodrnieniu od rozdmuchanych strachw po awarii elektrowni jdrowej Three Mile Island, z powodu katastrofy wCzarnobylu naprawd zginy dziesitki ludzi (ito ju na miejscu,
anie zpowodu napromieniowania). Jak pisze Ruben Mnatsakanian, profesor nauk orodowisku ipolityki ekologicznej na Uniwersytecie rodkowoeuropejskim wBudapeszcie:
Najbardziej dostrzegaln spucizn ekologiczn dawnego systemu
[sowieckiego] s gry mieci ijeziora ciekw wpobliu orodkw
przemysu cikiego na Ukrainie, w Polsce, Czechach, byej Niemieckiej Republice Demokratycznej, Rosji, Kazachstanie, Estonii
iinnych krajach [byego bloku wschodniego]. Powszechne byo tam
skadowanie odpadw wotwartych zbiornikach wodnych albo na
ziemi (praktycznie bez adnej ochrony przed perkolacj). []
Niedawno poznalimy bulwersujce fakty na temat produkcji
iskadowania broni chemicznej wRosji (co wczasach Zwizku Sowieckiego stanowio absolutn tajemnic). Bro chemiczn wytwarzao siedem fabryk wpiciu miastach: Bierieznikach, Czapajewsku,

56

Jak kapitalizm chroni rodowisko?

Dzierysku, Wogogradzie i Nowoczeboksarsku. Ostatnie cztery

zwymienionych miast le nad Wog najdusz rzek Europy,
stanowic rdo wody dla milionw ludzi. Wytwarzanie, testowanie i skadowanie broni chemicznej odbywao si wielokrotnie
zpogwaceniem zasad bezpieczestwa. Wlatach 19901992, azatem przed podpisaniem konwencji ozakazie broni chemicznej, Rosja, jak owiadczya, posiadaa 40 tysicy ton substancji trujcych,
wtym 32 tysice ton zwizkw fosforoorganicznych.2

Wtym rozdziale pokazalimy, e ataki ekologw na kapitalizm s wielkim bdem. Ceny rynkowe wprzeciwiestwie do arbitralnych kampanii
rzdowych sprzyjaj powstawaniu waciwej rwnowagi pomidzy recyklingiem awyrzucaniem mieci. Wpraktyce to gospodarki kapitalistyczne cechuje staa poprawa jakoci rodowiska, arzdy totalitarne najbardziej bezczeszcz planet.

Wbi blioteczce ka pita listy

Julian L. Simon, The Ultimate Resource, Princeton, NJ 1983.
Robert L. Bradley Jr. i Richard W. Fulmer, Energy: The Master Resource,
Dubuque, IA 2004.
Dixy Lee Ray (zLou Guzzo), Environmental Overkill: Whatever Happened to
Common Sense?, Washington, DC 1993.
Dixy Lee Ray (zLou Guzzo), Trashing the Planet: How Science Can Help Us
Deal with Acid Rain, Depletion of the Ozone, and Nuclear Waste (Among
Other Things), Washington, DC 1990.

Ruben Mnatsakanian, APoisoned Legacy, Our Planet, vol. 8, no. 6, marzec1997.

R o z d z i a 7.
Be z pi e cz e st wo pr ac y iprodu k t w:
z a da n i ery n k u c z y Wi e l k i e g o B r ata?
Czy wiesz, e...
siy rynkowe chroni pracownikw ikonsumentw?
A merykaskie Stowarzyszenie Medyczne to kartel, ktry zawya
koszty leczenia?
przepisy o zagospodarowaniu przestrzennym (zoning) przyczyniaj
si do wzrostu wskanikw przestpczoci wduych miastach?
po katastrofie lotniczej zwikszono budet Federalnej Administracji
Lotnictwa?
*****
Nawet ludzie, ktrzy co do zasady popieraj gospodark rynkow, do
czsto odrzucaj cakowity leseferyzm przecie rzd musi ustanawia
i egzekwowa pewne podstawowe standardy jakoci i bezpieczestwa,
prawda? Wprzeciwnym razie robotnicy zmuszeni byliby pracowa wwarunkach zagraajcych ich yciu, aprzecitny konsument zdany byby na
ask konowaw. Wemy na przykad typow interpretacj historyczn
gonego poaru fabryki odzieowej w1911 roku:
Poar wnowojorskiej fabryce nalecej do Triangle Waist Company,
ktry odebra ycie 146 pochodzcym spoza kraju modym kobietom imczyznom, stanowi jedn znajwikszych tragedii od pocztku rewolucji przemysowej.
Zdarzenie to po dzi dzie ma wielkie znaczenie, poniewa ukazuje nieludzkie warunki, wjakich zmuszeni byli pracowa robotnicy
przemysowi. Dla wielu groza tych wydarze stanowi wiadectwo
wypacze industrializmu.
Tragedia ta wci pozostaje ywa w zbiorowej pamici narodu
i midzynarodowego ruchu robotniczego. Jej ofiary wci s upamitniane jako mczennicy chciwoci przemysu.1
Story of the Fire: Introduction, Kheel Center, Cornell University, http://
trianglefire.ilr.cornell.edu/story/introduction.html (dostp: 30 padziernika 2015).
1

58

Bezpieczestwo pracy iproduktw: zadanierynku czy Wielkiego Brata?

Podobnie jak winnych sferach, ktre do tej pory analizowalimy, tak

i tutaj wikszo ludzi rozumie problem opacznie. Nawet na nieregulowanym rynku istniej zachty dla godnych zyskw przedsibiorcw,
by jako ibezpieczestwo produktw uczyni priorytetem. Zkolei standardy narzucane przez rzd nie stanowi wcale wbrew temu, co zakada wikszo ludzi magicznego panaceum. Wrzeczywistoci polityczne
lekarstwa s czsto gorsze od choroby.

Za wsz yst ko t r zeba p aci

Cho moe si to wyda okrutne, musimy pogodzi si ztym, e bezpieczestwo kosztuje. Wemy poar z1911 roku. Przemysowcw szkaluje si tu za to, e nie wydawali dostatecznie duo pienidzy na opiek
nad pracownikami. Wedug pracownikw, ktrym udao si uciec, drzwi
prowadzce na klatk schodow na dziewitym pitrze byy zamknite, a droga ewakuacyjna nie moga pomieci wszystkich usiujcych
z niej skorzysta. Gdyby tylko waciciele wydali wicej pienidzy na
bezpieczestwo, prawdopodobnie udaoby si uratowa dziesitki istnie ludzkich.
Musimy tu jednak zada pytanie o to, kto powinien za te udoskonalenia zapaci. Wbrew zwizkowej propagandzie wynagrodzenie pracownikw na konkurencyjnym rynku zaley od dodatkowego przychodu, jaki przynosz firmie. Kiedy pracodawca ponosi dodatkowe wydatki
przy zatrudnianiu pracownikw (poniewa wraz ze wzrostem liczby
pracownikw konieczne staje si wprowadzenie dodatkowych rodkw
ochrony), w ostatecznym rozrachunku oznacza to musi, e otrzymaj
oni mniejsz wypat. Oczywicie po fakcie pracownicy Triangle Waist
Company zchci oddaliby cz swojego wynagrodzenia wzamian za
popraw warunkw. Co jednak ztysicami innych pracownikw yjcych wtamtych czasach, ktrzy nie ucierpieli zpowodu rwnie strasznej
katastrofy?
Oto zagadka dla lewicowo-liberalnych zwolennikw paternalistycznego rzdu. Skoro ubodzy imigranci, ktrzy pracowali w tej fabryce
w 1911 roku, woleliby otrzyma nisze wynagrodzenie, by mona byo
sfinansowa im bezpieczniejsze warunki, to dlaczego rzd musia wprowadza wycie nowe przepisy? Gdyby robotnicy rzeczywicie godzili si
na nisze wynagrodzenie, to waciciele fabryki mogliby zwikszy bezpieczestwo, nie pacc za to nic ze swojej kieszeni. A co jeli ci biedni
pracownicy woleli podj ryzyko (i prawdopodobnie tak wanie byo)

Rynkowa ochrona konsumentw

59

i znosi faktycznie okropne warunki w zamian za nieco wysze pace?

Kim jestemy, by podwaa ich decyzje?
Znaszego wygodnego punktu widzenia decyzje wzgldnie ubogich robotnikw yjcych na pocztku XX wieku mog si wyda krtkowzroczne ilekkomylne. Tak samo jednak wielu ludzi w2100 roku bdzie zpewnoci zszokowanych naszym barbarzystwem tym, e pozwalamy,
by to ludzie (anie roboty) pracowali wkopalniach.

R y n k o wa o c h r o n a k o n s u m e n t w
W ramach eksperymentu mylowego wyobramy sobie anarchi
rynek waden sposb nieuregulowany (przez rzd): bez adnych wymaga dotyczcych etykietowania, przepisw przeciwpoarowych czy
obowizku posiadania licencji przez chirurgw mzgu. Czy taki rynek
byby a tak brutalny, jak wydaje si to wikszoci ludzi?
Z pewnoci nie. Nawet gdyby przedsibiorczo bya zupenie nieuregulowana, to nie oznaczaoby to braku podstawowej struktury prawa
ipraw wasnoci, azatem firmy wci musiayby przekonywa klientw
do kupna swoich wyrobw. Czy w takim otoczeniu McDonalds zachowaby si rozsdnie, wykorzystujc zepsute miso, aBayer, sprzedajc placebo jako aspiryn? Nawet gdyby nie istniay adne sankcje prawne za
podobne oszustwa, to itak, co powinno by oczywiste, wielkie korporacje, by osign wysze zyski, musiayby dba ojako swoich produktw.
Zpewnoci nikt nie wrci do firmy, ktra podtruwa albo zabija swoich
klientw!
Oprcz tego ostatecznego hamulca wpostaci bojkotu konsumenckiego
wspczesna gospodarka rynkowa dysponuje bardziej wyrafinowanymi
metodami ochrony konsumentw. Najbardziej oczywiste to rnego rodzaju systemy oceny, proponowane przykadowo przez magazyn Consumer Reports czy firm Underwriters Laboratories (ktrej piecz, UL,
mona znale na opakowaniach zarwkami ielektronice). Dziki rozwojowi Internetu zainteresowani nabywcy mog przed zakupem towaru
od nieznanego sprzedawcy przeczyta opinie innych klientw iskorzysta
zporwnywarek cenowych.
Wochronie konsumenta czsto wan rol odgrywaj wielcy porednicy. Na przykad Walmart nie tylko oferuje niskie ceny, ale rwnie
stanowi bufor pomidzy relatywnie sabo poinformowanymi klientami
a tysicami dostawcw, ktrych produkty mona znale na jego pkach. Przecitny nabywca zpewnoci nie jest wstanie oceni owocw

60

Bezpieczestwo pracy iproduktw: zadanierynku czy Wielkiego Brata?

Och ro n a ko nsu ment w n a wol n y m ry n ku:

zawsze wted y, gd y jest potr zeb n a
Co ciekawe, organizacje patnicze wcale niezaprzyjanione z Ralphem
Naderem!* rwnie chroni konsumentw przed oszustwem. Jak wyjania prawnik J.H. Huebert:
[Visa iMasterCard] wiedz, e obecno ich logo na drzwiach sprzedawcy iwreklamach interpretowana jest jako swoista gwarancja,
cho wcale nie taka bya ich intencja. Visa i inne firmy wol nie
by kojarzone zoszustwami iinnymi sprawami przykrymi dla konsumentw. Dlatego te organizacje patnicze stworzyy specjalny
system, by zadowoli tych klientw, ktrzy mieli problemy ztransakcjami kredytowymi. Mowa oobcieniu zwrotnym (chargeback).
Wramach tej procedury konsument moe poinformowa wystawc karty oproblemie, awystawca pomoe go rozwiza. Posiadacz
karty w celu rozpoczcia procedury obcienia zwrotnego skada
darmow reklamacj, uywajc formularza dostarczonego przez
organizacj patnicz (formularz ten czsto jest doczany do miesicznego wycigu). Po otrzymaniu reklamacji organizacja patnicza
moe poprosi posiadacza karty o dokumentacj powiadczajc
suszno jego skargi. Jeli jego reklamacja okazuje si uzasadniona, bank inicjuje obcienie zwrotne wobec banku sprzedawcy. To
znaczy, e bank posiadacza karty odbiera pienidze zbanku sprzedawcy. Ten drugi nie moe odmwi, poniewa wszystkie banki
korzystajce zdanego systemu kart patniczych podpisuj umow,
wktrej zgadzaj si na zastosowanie tej procedury.a1
*Ralph Nader to lewicowy aktywista iobroca praw konsumentw, ktry jest wielkim przeciw-

nikiem uywania kart kredytowych (przyp. MZ).

J.H. Huebert, Free-Market Justice Is in the Cards, The Freeman, vol. 55, no. 3, kwiecie 2005,
s.2930.
a

pochodzcych od rnych plantatorw na Florydzie, misa z rnych

rzeni w Chicago i odbiornikw telewizyjnych od rnych producentw w Chinach natomiast Walmart zatrudnia pracownikw, ktrzy
s wtych dziedzinach zorientowani. Walmart iinni wielcy detalici s
wtym interesie od dawna, aich sukces zaley od tego, czy przekonaj
konsumentw, by im zaufali wswoich zakupach. Wielka sie handlowa
popeniaby niewybaczalne gupstwo, gdyby prbowaa zarobi kilka

Postronni gwaranci wroli regulatorw

61

tysicy dolarw, sprzedajc tani wadliw lamp, ktra moe miertelnie porazi uytkownika prdem. Wtakiej sytuacji krtkookresowe zyski nie s wstanie skompensowa firmie utraty reputacji.

P o s t r o n n i g wa r a n c i w r o l i r e g u l a t o r w
Wtym rozdziale dwukrotnie wziem sowo nieuregulowany wcudzysw, ato dlatego, e wgospodarce rynkowej istniej tysice, jeli nie
miliony, prywatnie egzekwowanych regu i standardw zapewniajcych
nadzr iregulacj dla ochrony konsumentw ispoeczestwa. Underwriters Laboratories to tylko jeden zprzykadw na rynku dziaa mnstwo
podobnych firm. Wsektorze finansowym dziaaj agencje ratingowe jak
Moodys, ktre oferuj eksperck ocen zdolnoci kredytowej korporacji
irzdw emitujcych obligacje. Internetowe serwisy aukcyjne jak eBay, by
minimalizowa sposobno popenienia oszustwa, umoliwiaj ocenianie profesjonalnych iindywidualnych sprzedawcw. Zkolei detalici jak
Amazon wykorzystuj techniki szyfrowania, by chroni wraliwe dane
swoich klientw.
Jeli chodzi oprywatne odpowiedniki rzdowych organw regulacyjnych, to prawdopodobnie najlepszym przykadem s firmy ubezpieczeniowe. Wyobramy sobie, e rzd przestaje nadzorowa linie lotnicze. Najwiksi przewonicy wczyliby zpewnoci wzakres swojej standardowej
usugi odszkodowanie wrazie katastrofy lotniczej iinnych wypadkw. Na
potrzeby dyskusji zamy, e branowym standardem staoby si odszkodowanie wwysokoci miliona dolarw dla spadkobiercw kadej osoby,
ktra zgina wkatastrofie lotniczej.
Kiedy firma dysponuje flot jumbo jetw wykonujcych dziesitki lotw dziennie, takie odszkodowanie jest dla niej potencjalnie ogromnym
zobowizaniem. Ostrono (atake nacisk ze strony klientw) nakazywaaby zatem liniom wykupienie polisy ubezpieczeniowej, by zabezpieczy swoich udziaowcw na wypadek katastrofy.
Oczywicie firma ubezpieczeniowa za wzicie na siebie tak duego ryzyka zayczyaby sobie cakiem sporej skadki. Oprcz tego mogaby wymaga spenienia innych warunkw na przykad takiego, by piloci posiadali certyfikaty wydane przez uznan organizacj i przechodzili
okresowe badania na obecno narkotykw. Ubezpieczyciel mgby rwnie wymaga, by linie lotnicze kupoway samoloty tylko od uznanych
producentw. Aby paci jak najnisz skadk, linie lotnicze musiayby
na przykad godzi si na wyrywkowe kontrole wpisw w ksikach

62

Bezpieczestwo pracy iproduktw: zadanierynku czy Wielkiego Brata?

obsugi i innych operacji, a nawet na pacenie okrelonych kar w razie

wykrycia nieprawidowoci. Wbrew powszechnym opiniom wolny rynek
przewozw lotniczych nie musiaby opiera si na czujnoci konsumentw ledzcych statystyki katastrof lotniczych. Aby system by bezpieczny,
wystarczy, e wikszo konsumentw bdzie domaga si odszkodowania na wypadek katastrofy. Reszt zajm si wykwalifikowani pracownicy
firm ubezpieczeniowych.
Powysze rozwaania nie s
wcale oderwane od rzeczywistoci. Prawdziwe firmy ubezDo br a eko n o m ia
pieczeniowe stosuj podobne
Zy ekonomista widzi tylko to, co bije
praktyki (w mniejszym lub
woczy; dobry ekonomista patrzy takwikszym stopniu). Doskonale
e dalej. Zy ekonomista widzi tylko
wiedz otym ci, ktrzy dzibezporednie konsekwencje propoki zamontowaniu czujnikw
nowanego kierunku polityki; dobry
dymu i zamkw antywamaekonomista spoglda take na konseniowych pac nisz skadk
kwencje dalsze i porednie. Zy ekoza ubezpieczenie domu. Podnomista widzi tylko skutki, jakie dana
stawow rnic pomidzy
polityka przyniosa lub przyniesie
prywatnymi regulatorami
pewnej konkretnej grupie; dobry ekoa pastwowymi biurokratanomista bada take skutki, jakie ta pomi jest to, e ci pierwsi mog
lityka przyniesie wszystkim grupom.
przetrwa tylko pod warunb1
Henry Hazlitt
kiem, i bd skuteczni. Jeli
inspektorzy zatrudnieni przez
b
Henry Hazlitt, Ekonomia wjednej lekcji, tum.
firm ubezpieczeniow bd
Grzegorz uczkiewicz, Warszawa 2012, s.34.
przyjmowali apwki od linii
lotniczych i przymykali oko na cicia kosztw prowadzce do niebezpiecznych zaniedba, to taka korupcja zostanie wypleniona przy okazji
pierwszej katastrofy lotniczej. Ubezpieczyciel straci setki milionw dolarw (z pewnoci wicej, ni wynosiy apwki), a inne firmy lotnicze
bd reklamowa si tym, e stosuj lepsze standardy, iodbior pasaerw
liniom, ktre zawiody swoich klientw.
Dla odmiany przeanalizujmy, jak dziaa regulowany przez rzd obecny rynek przewozw lotniczych. Wemy na przykad katastrof lotu 592
linii ValueJet, ktra zdarzya si 11 maja 1996 roku. Samolot rozbi si
na mokradach Everglades na Florydzie. Zgino 110 osb wszyscy,
ktrzy znajdowali si na pokadzie. By to przypadek otyle skandaliczny, e przed katastrof ValuJet stale ignorowa zasady bezpieczestwa.

Postronni gwaranci wroli regulatorw

63

W chwili katastrofy Federalna Administracja Lotnictwa (FAA) istniaa

od 30 lat (anawet duej, jeli uwzgldnimy jej poprzednikw: Federaln
Agencj Lotnictwa i Urzd Lotnictwa Cywilnego). Naturalnie jednym
z najwaniejszych obowizkw FAA jest, wedle zapewnie umieszczonych na jej stronie internetowej, dbao ocig zdatno statkw powietrznych do lotu. Gdybymy wprzeddzie katastrofy zapytali przypadkow osob oto, dlaczego nie zlikwidujemy FAA inie wprowadzimy
wolnego rynku przewozw lotniczych, to zapewne otrzymalibymy pen przeraenia odpowied: dlatego e wwczas cay czas dochodzioby
do katastrof!.
Biorc pod uwag to, e na pozr celem FAA jest zapobieganie katastrofom lotniczym (albo zredukowanie ich liczby), mona by pomyle, i
rzd podway sens jej dziaalnoci, dajc firmie ignorujcej zasady bezpieczestwa zielone wiato zaraz po katastrofie Robert Francis, wiceprzewodniczcy Narodowej Rady Bezpieczestwa Transportu powiedzia:
mgbym polecie samolotem ValuJet choby jutro. Naley jednak podkreli, e samo w sobie nie stanowi to argumentu za nieskrpowanym
wolnym rynkiem. Najpierw naleaoby rozway, jak czsto zdarzayby
si katastrofy wsystemie rynkowym, iporwna to zobecn ich czstotliwoci, gdy obowizuj regulacje rzdowe. Co jednak istotne, kiedy rozbija si samolot bdcy pod pastwowym nadzorem, to odpowiedzialno
za tak katastrof powinna obcia stron rzdow.
W rzeczywistoci jednak dzieje si zupenie inaczej. Po katastrofie
pojawiy si gosy, by zwikszy finansowanie FAA. Wygodn relacj pomidzy liniami ValuJet aich rzdowymi regulatorami okrelono mianem
wolnego rynku. Socjalici z The International Workers Bulletin napisali, e mier 110 mczyzn, kobiet i dzieci znajdujcych si na pokadzie podczas lotu 592 to tragiczny rezultat procesu zapocztkowanego
wsierpniu 1981 roku, kiedy to prezydent Ronald Reagan zwolni 13 tysicy czonkw Organizacji Zawodowej Kontrolerw Ruchu Lotniczego, ktrzy zastrajkowali, by walczy oprzyzwoite warunki pracy izwikszenie
liczby pracownikw2.
Tak konsekwentna niech do kapitalizmu nie jest po prostu niesprawiedliwa albo nieracjonalna ona tak naprawd uderza w nadzr, tak upragniony przez zatroskanych redaktorw i socjalistycznych
What Produced the ValuJet Disaster?, The International Workers Bulletin, 1 lipca 1996, http://web.archive.org/web/20061217171244/http://www.wsws.org/public_
html/prioriss/iwb7-1/valuje.htm (dostp: 30 padziernika 2015).
2

64

Bezpieczestwo pracy iproduktw: zadanierynku czy Wielkiego Brata?

teoretykw! Powtrzmy: w cakowicie prywatnym otoczeniu, kiedy

wszelkie stosunki umowne s dobrowolne, aprawa wasnoci wpeni egzekwowane, postronna agencja, ktra sprawowaaby saby nadzr, szybko by splajtowaa. Kiedy natomiast odpowiedzialno za bezpieczestwo
transportu lotniczego bierze na siebie rzd, niekompetencja i skorumpowanie s nagradzane zwikszonym budetem. Nie trzeba wcale by
cynikiem, aby zauway, e to ten pierwszy system wwikszym stopniu
gwarantuje bezpieczestwo.

Czy jest na sali lekarz?

Typowy argument za rzdow kontrol czystoci ijakoci, wwykonaniu na przykad Agencji ywnoci iLekw (FDA), jest naprawd prosty:
rzd nakada kary na firmy, ktre prbuj handlowa niebezpiecznymi
wyrobami. Czy taka kontrola moe by szkodliwa? Skoro rynek itak dostarczaby jakociowe produkty, to w najgorszym wypadku dziaalno
FDA jest nieistotna, a jeli FDA robi rnic, to oczywicie dlatego, e
zwiksza bezpieczestwo. Prawda?
Sytuacja jednak jest bardziej zoona. Wyrobw medycznych nie da
si wrzeczywistoci podzieli po prostu na bezpieczne iniebezpieczne. Przypumy na przykad, e nowa terapia daje 80-procentow szans
na wyleczenie okrelonego rodzaju raka, ale jednoczenie niesie za sob
1-procentowe ryzyko udaru. Czy w wyniku zatwierdzenia takiej terapii
bezpieczestwo wzronie, czy zmaleje? Czy taka terapia jest lecznicza, czy nie?
Nie s to czcze rozwaania filozoficzne. FDA swoimi decyzjami odbiera
moliwo korzystania z eksperymentalnych lekw i technik. W reakcji
na tragiczne efekty uboczne popularnego pod koniec lat pidziesitych
talidomidu FDA podniosa w1962 roku standardy dopuszczania lekw do
sprzeday*. Jednak wizay si ztym pewne koszty, na ktre w1979 roku
uwag zwrci Milton Friedman:3
* Talidomid by sprzedawany od 1957 roku wNiemczech zachodnich, apniej
rwnie winnych krajach, jako bezpieczny lek uspokajajcy, nasenny, przeciwblowy
iprzeciwwymiotny. W1960 roku Frances Oldham Kelsey zFDA odmwia dopuszczenia talidomidu do sprzeday na terenie Stanw Zjednoczonych, uzasadniajc to
brakiem odpowiednich testw. Wkrtce okazao si, e talidomid zaywany przez
kobiety wciy powoduje powane uszkodzenia podw tysice dzieci rodzio si
bez koczyn izinnymi istotnymi wadami rozwojowymi. Dziki zablokowaniu leku
przez FDA tragedia ta omina waciwie Stany Zjednoczone, gdzie urodzio si tylko

Czy jest na sali lekarz?

65

Liczba nowych jednostek chemicznych wprowadzanych corocznie spada od roku 1962 o [ponad] 50 procent. Rwnie istotny
jest fakt, e wyduy si znacznie czas potrzebny na zatwierdzenie lekw; czciowo std wynika wielokrotnie wyszy koszt ich
opracowania . Wedug szacunku dla lat pidziesitych ipocztku
szedziesitych opracowanie i wprowadzenie na rynek nowego
lekarstwa trwao okoo dwudziestu piciu miesicy i kosztowao
mniej wicej p miliona dolarw. [] Tymczasem w roku 1978
wprowadzenie na rynek nowego lekarstwa kosztuje 54 miliony
izabiera okoo omiu lat. Jest to czterokrotne wyduenie wczasie i stokrotny wzrost kosztw wobec zaledwie podwojenia si
wtym okresie wskanika cen. Wrezultacie firmy farmaceutyczne
w Stanach Zjednoczonych nie mog ju sobie pozwoli na opracowywanie nowych lekw dla pacjentw cierpicych na rzadko
spotykane choroby. USA, ktre dugo przewodziy w odkryciach
wdziedzinie farmacji, szybko wic spadaj na dalsze pozycje. Aco
gorsza, nie moemy wpeni korzysta zodkry zagranicznych, poniewa FDA zwykle nie akceptuje zagranicznych wiadectw jako
gwarancji efektywnoci.4

Friedman skupia si nie tylko na wyszukiwaniu wad FDA, ale rwnie

by jednym znajwczeniejszych inajostrzejszych krytykw licencji zawodowych, rwnie w pozornie oczywistym przypadku lekarzy. Przede
wszystkim redukcja liczby urzdowo zatwierdzonych lekarzy prowadzi do
wzrostu cen opieki medycznej. Wielu cynicznych komentatorw uwaa,
e rygorystyczne warunki stawiane przez Amerykaskie Stowarzyszenie
Medyczne (AMA) maj wicej wsplnego zchci ograniczenia konkurencji ni zpragnieniem ochrony pacjentw. Nie chodzi tu jednak wycznie
oekonomiczny aspekt caej sprawy: im mniej jest lekarzy (nawet jeli pozostaj tylko najlepsi znajlepszych), tym skromniejsz opiek medyczn
otrzymaj pacjenci. Friedman przedstawia analogi pomidzy lecznictwem isamochodami: gdyby rzd nie dopuszcza do sprzeday samochodw o standardzie niszym ni w modelach Cadillaca, to wskutek tego
17 dzieci zdeformacjami ciaa spowodowanymi przez talidomid. Pokosiem tych zdarze byo zaostrzenie procedur rejestracji lekw wStanach Zjednoczonych (poprawka
KefauveraHarrisa z1962 roku) iinnych krajach na caym wiecie (przyp. MZ).
4
Milton iRose Friedman, Wolny wybr, tum. Jacek Kwaniewski iIreneusz Jakubczak, Sosnowiec 2006, s. 197198 [uzupenienie w nawiasie kwadratowym na
podstawie oryginau przyp. MZ].

66

Bezpieczestwo pracy iproduktw: zadanierynku czy Wielkiego Brata?

nie podniosaby si wcale jako transportu samochodowego wStanach

Zjednoczonych.
Autor Wolnego wyboru zauwaa, i licencjonowanie lekarzy dawi
badania w niezatwierdzonych dziedzinach, sprawia, e lekarze niechtnie zeznaj przeciwko sobie wsprawach obd wsztuce, atake tworzy
swoisty problem zwizku zawodowego ot wykwalifikowani lekarze
trac czas na rutynowe procedury medyczne, ktre mogyby, gdyby nie
regulacje AMA, wykonywa pielgniarki. Gdyby istnia wtej sferze wolny
rynek, to jak argumentuje Friedman moglibymy mie domy handlowe medycyny, czyli wyspecjalizowane firmy, ktre poredniczyyby
wkontaktach midzy pacjentem alekarzem. Na koniec w znamienity
ekonomista pisze, e jego celem byo
wykaza, e istnieje bardzo wiele alternatyw dla obecnego systemu organizacyjnego suby zdrowia. Jeden czowiek, a nawet
zesp ludzi nie jest w stanie zdefiniowa wszystkich potencjalnych rozwiza, nie wspominajc ju o przeprowadzeniu
rzetelnej oceny ich wad i zalet. To jest najwaniejszy argument
przemawiajcy przeciwko centralnemu planowaniu rzdowemu
oraz rozwizaniom zakadajcym przyznanie organizacjom zawodowym prawa do wprowadzania rozwiza ograniczajcych
swobod eksperymentowania. Istnieje take powany argument
przemawiajcy za wolnym rynkiem. Wolny rynek sprzyja rnorodnoci ijest wstanie zagospodarowa szeroki zakres specjalistycznej wiedzy iumiejtnoci. Wwarunkach wolnorynkowych
nikt nie jest w stanie ogranicza wolnoci eksperymentowania.
Na wolnym rynku to konsumenci, anie producenci decyduj, co
jest dla nich najlepsze. 5

Bezpieczne ulice
Powyszy cytat przypomina nam ojednej znajwikszych wad biurokratycznych rozwiza ich niezamierzonych konsekwencjach. Niechcianych skutkw politycznych interwencji znatury nie da si zawczasu
przewidzie, przynajmniej na poziomie szczegu. Mimo niezliczonych
Milton Friedman, Kapitalizm i wolno, tum. Bartosz Sabut, Gliwice 2008,
s.298300.
5

Bezpieczne ulice

67

przykadw wielu analitykw wci nie daje si przekona, e ilekro rzd

ingeruje wjak sfer, odsuwajc na dalszy plan dobrowoln ipokojow
organizacj, jaka powstaa spontanicznie, zaczynaj dzia si ze rzeczy.
Oto szczeglnie interesujcy przypadek: przepisy ozagospodarowaniu
przestrzennym mog spowodowa wzrost wskanikw przestpczoci. Intencje wcibskich regulatorw s zrozumiae. Uwaaj oni, e gdyby panowaa anarchia nieuregulowanego rynku nieruchomoci, to zwaszcza
w duych miastach przedsibiorstwa tworzono by obok nieruchomoci
mieszkalnych. Zpewnoci taka sytuacja wikszej czci spoeczestwa
by si nie podobaa. Dlatego ludzie na og preferuj odpowiedzialne planowanie wwykonaniu ekspertw. Prawda?
Chocia urbanistami kieruj prawdopodobnie szlachetne intencje, to
rezultat okazuje si odwrotny od oczekiwanego. Dzielnice najstaranniej zaprojektowane s najbardziej zniszczone. Nieyjca ju Jane Jacobs wydaa
w1961 roku ksik zatytuowan mier iycie wielkich miast Ameryki.
Ten klasyczny manifest, ktry zzaoenia mia stanowi atak na obowizujce metody planowania iprzebudowywania miast, wyjania zaskakujcy zwizek pomidzy przepisami o zagospodarowaniu przestrzennym
i przestpczoci. Jane Jacobs zauwaya, e bezpieczestwo publiczne
ma najwiksz szans na realizacj wtedy, gdy ludzie dobrowolnie dbaj
oswoje ulice, asklepy, bary irestauracje (otwarte wdzie iwnocy) s
cinite razem zprzestrzeni publiczn. Wwczas bowiem mieszkacw,
wacicieli firm iklientw czy wsplny interes wpilnowaniu porzdku,
co jest nieoczekiwanym skutkiem zoonego oddziaywania wzajemnie
wspierajcych si stray ssiedzkich. Zaplanowany przez biurokratw
podzia na strefy niszczy to wzajemne wsparcie, ktre pojawia si wramach wsppracy midzy wacicielami firm, klientami imieszkacami,
stanowic naturaln form utrzymywania porzdku w okolicy. Howard
Husock zInstytutu Manhattan wswojej wzruszajcej laudacji wspomina
gbok znajomo rzeczy prezentowan przez Jacobs:
By waciwie zrozumie Jane Jacobs, naley zacz od powodw,
dla ktrych sprzeciwiaa si rewitalizacji miast. Jej sprzeciw nie by
motywowany wycznie wzgldami estetycznymi czy planistycznymi, cho niewtpliwie wykazywaa zainteresowanie stylistyk pastwowego budownictwa, ktra j razia. Uwaaa, e typowe projekty kompleksw wysokociowcw usytuowanych na placu albo
wparku urgay zdrowemu rozsdkowi. Place, ktre nie s regularnie przemierzane przez ludzi udajcych si do pracy, biblioteki czy

68

Bezpieczestwo pracy iproduktw: zadanierynku czy Wielkiego Brata?

swoich mieszka mog sta si miejscami rwnie niebezpiecznymi

co dugie korytarze w wieowcach. Brakuje tam dostrzeonych
przez Jacobs wstarych dzielnicach ssiedzkich oczu obserwujcych
ulic. Osoby zamone sta na dozorc albo ochron, jednak ci biedniejsi, jak wyjania Jacobs, musz polega na samoorganizacji, ktr umoliwiaj starsze, niezaplanowane dzielnice.6

Mieszkacy wielkich miast od razu zauwa suszno analizy Jacobs.

Kiedy specjalici od planowania dziel miasto na strefy, wyznaczajc
jedne obszary pod dziaalno komercyjn, ainne pod zabudow mieszkaln, tworz wielkie projekty budownicze iwsposb sztuczny wydzielaj przestrze publiczn, niszcz wanie te mechanizmy, ktre wsposb
naturalny, cho niezamierzony, su ochronie bezpieczestwa publicznego. Czy niech lewicowych liberaw do dziaalnoci komercyjnej jest
tak silna, e s oni gotowi zaakceptowa wiksz liczb morderstw igwatw, byle tylko bloki mieszkalne nie zostay splugawione ssiedztwem
sklepw misnych?

m i e rt e ln e konse k w encj e dobrych i n t encj i

Czsto rzd narzuca przepisy bezpieczestwa woparciu obdne informacje. Kiedy firmy ubezpieczeniowe iinne prywatne organizacje zdadz
sobie spraw, e mimowolnie zachcaj swoich klientw do podejmowania
ryzykownych zachowa, szybko rewiduj swoj polityk (gdyby tego nie
uczyniy, straciyby klientw na rzecz konkurencji). Natomiast rzdowi
regulatorzy narzucajcy spoeczestwu niebezpieczne praktyki potrzebuj
owiele wicej czasu na przyznanie si do bdu oile wogle to uczyni.
Ijeli ju swj bd uznaj, to tylko po to, by domaga si wicej pienidzy
pochodzcych zpodatkw, dziki czemu bd ma si ju nie powtrzy.
Oile zatem przedsibiorstwa s karane za popenianie bdw, rzdowi
regulatorzy zawdziczaj bdom biurokratw zwikszenie budetu.
Ten tragiczny fakt obrazuje historia regulacji dotyczcych poduszek
powietrznych. Zpowodu domniemanych korzyci zzamontowanych poduszek powietrznych mniejszych obrae wwyniku wypadkw samochodowych 11 lipca 1984 roku rzd federalny wprowadzi wymg, e
Howard Husock, Jane Jacobs, 19162006: New Yorks Indispensable Urban Iconoclast, City Journal, 27 kwietnia 2006, http://www.city-journal.org/html/eon200604-27hh.html (dostp: 30 padziernika 2015).
6

miertelne konsekwencje dobrych intencji

69

Pl usy im i n usy o bowi zku za pi n a n ia pas w

Klasyczn ilustracj niezamierzonych konsekwencji jest obok przepisw
opoduszkach powietrznych obowizek zapinania pasw. Przede wszystkim, pocztkowe badania, ktre wskazyway na ogromne korzyci zpasw
bezpieczestwa, mog wprowadza w bd, poniewa kierowcy, ktrzy
dobrowolnie zapinaj pasy, s na og bardziej ostroni. Wikszo ekonomistw uwaa, e wprzypadku kierowania samochodem, podobnie jak
winnych dziedzinach, decyzje podejmowane s na kracu. Nakaz zapinania pasw bezpieczestwa (anajpierw zakupu samochodu zzamontowanymi pasami) sprawia, e kierowcy jed bardziej brawurowo ni wtedy,
gdy takiego nakazu nie ma. Cho trudno zaprzeczy, e warto podczas wypadku mie zapite pasy wystarczy spojrze na testy zderzeniowe zmanekinami to moliwe jest, e obowizek zapinania pasw przyczynia si
do wzrostu liczby wypadkw.
Sam Peltzman z Uniwersytetu Chicagowskiego przeprowadzi rozlege
badania, zktrych wynika, e obowizek zapinania pasw iinne regulacje dotyczce bezpieczestwa samochodw nios za sob taki wanie
skutek. Peltzman szybko ustali, e liczba ofiar miertelnych wrd osb
podrujcych samochodami wzasadzie si nie zmienia wzrosa liczba
wypadkw, aspada liczba ofiar miertelnych na jeden wypadek jednak
wzrosa cakowita liczba ofiar miertelnych wwypadkach drogowych, ato
dlatego, e piesi irowerzyci nie odnosz adnej korzyci ztego, i wszyscy
kierowcy s zmuszeni zapina pasy.
od 1989 roku wszystkie nowe samochody sprzedawane wStanach Zjednoczonych musz mie albo poduszk powietrzn po stronie kierowcy, albo
automatyczne pasy bezpieczestwa. W1998 roku znowelizowano prawo
i wprowadzono wymg montowania we wszystkich nowych modelach
dwch przednich poduszek powietrznych.
Skutki byy tragiczne. Wwypadkach przy niskiej prdkoci poduszki
powietrzne zabijay drobne kobiety i dzieci, ktre w przeciwnym razie
przeyyby. Najgorzej byo w1997 roku, kiedy bezporednio tym urzdzeniom przypisano 53 ofiary miertelne.
Czy Narodowa Administracja Bezpieczestwa Ruchu Drogowego
(NHTSA) z myl o drobnych kobietach i dzieciach pozwolia, by poduszki powietrzne byy montowane opcjonalnie? Oczywicie nie. Rzd
uwaa, e o wiele czciej przyczyniaj si one do uratowania ycia ni

70

Bezpieczestwo pracy iproduktw: zadanierynku czy Wielkiego Brata?

Zrozu m ie eko nom i

Prawo niezamierzonych konsekwencji: Kiedy rzd prbuje rozwiza jaki
problem, stosujc przymus, nieuchronnie prowadzi to do pojawienia si nieprzewidzianych efektw ubocznych. Ztego powodu lekarstwo czsto okazuje si gorsze od choroby:
wiadczenia socjalne mog prowadzi do zwikszenia si liczby nielubnych
dzieci itym samym powodowa wzrost ubstwa iprzestpczoci;
kontrola czynszw utrudnia ubogim znalezienie przyzwoitego mieszkania;
przepisy nakazujce sprzeda lekarstw w opakowaniach zabezpieczonych przed niepodanym otwarciem przez dzieci mog przyczynia si
do tego, e osoby starsze trzymaj tabletki wnieoznakowanych pojemnikach, czego skutkiem jest wzrost liczby przypadkw przedawkowania;
wprowadzenie godziny policyjnej moe spowodowa spadek wskanika
drobnej przestpczoci, ale wzrost liczby przestpstw zuyciem przemocy, poniewa policjanci zostaj rozproszeni, a wielu potencjalnych
wiadkw usunitych zulic noc.
jego odebrania (jak zobaczymy, istniej pewne wtpliwoci co do susznoci tej tezy). Dlatego wci kady, kto chce kupi nowy samochd, musi
te zapaci za poduszki powietrzne (ajedna moe kosztowa nawet 500
dolarw). Aczkolwiek NHTSA w swej wspaniaomylnoci przewidziaa
procedur, w myl ktrej kierowcy mog wypeni wniosek o wyjtkowe potraktowanie. Jeli NHTSA taki wniosek uzna, wysya pismo, zktrym kierowca moe uda si do dealera albo warsztatu, by zainstalowano
w jego pojedzie przycisk dezaktywujcy poduszk (nie mona zgodnie
z prawem jej usun, poniewa musi by ponownie wczona podczas
podry osb, ktrych nie obejmuje w wyjtek).
W tym miejscu sprawa poduszek powietrznych zdaje si by jedynie
przykadem typowych zalenoci i wywaania racji pomidzy indywidualn wolnoci, trosk spoeczestwa o bezpieczestwo a urzdnicz
zawzitoci. Powtarzana przez NHTSA teza, e poduszki powietrzne
owiele czciej przyczyniaj si do uratowania ycia ni jego odebrania,
kolidowaa zargumentem klasycznych liberaw, e kady powinien mie
moliwo wybrania, czy chce je zamontowa w swoim pojedzie. Skoro poduszki powietrzne s dla wikszoci ludzi dobre, to owa wikszo
prawdopodobnie zdecyduje si na ich zamontowanie dobrowolnie.

miertelne konsekwencje dobrych intencji

71

Ten pat wretorycznym sporze zosta przeamany, kiedy w2005 roku

ukazaa si analiza Mary C. Meyer iTremiki Finney zUniwersytetu Georgii. Stwierdziy one, e nawet gdy wemie si pod uwag og spoeczestwa a nie tylko drobne kobiety i mae dzieci poduszki powietrzne
okazuj si szkodliwe iowiele czciej powoduj ofiary miertelne, ni im
zapobiegaj. Jeli Meyer iFinney maj racj, to rzd zania istotnie liczb
ofiar miertelnych spowodowanych przez te urzdzenia:
Narodowa Administracja Bezpieczestwa Ruchu Drogowego (NHTSA) ledzi przypadki miertelne spowodowane przez poduszki powietrzne na stronie NHTSA mona znale list ofiar miertelnych
wraz z okolicznociami zgonu. Wszystkie te zdarzenia dotyczyy
kolizji przy maej prdkoci idla adnego znich nie mona wskaza innej przyczyny zgonu. Czy zaoenie, e poduszki powietrzne
mog zabija ludzi tylko przy niskiej prdkoci, ma sens? Czy nie
jest bardziej prawdopodobne to, e poduszki powietrzne zabijaj ludzi rwnie przy wyszych prdkociach, jednak wtakiej sytuacji
jako przyczyn zgonu wskazuje si wypadek drogowy?7

Co jednak z oficjalnymi statystykami, wedug ktrych poduszki powietrzne uratoway tysice istnie ludzkich? Czy Meyer iFinney oskaraj rzd osfabrykowanie danych? Nie. Twierdz jedynie, e woficjalnych
raportach stosuje si bdn metod: analizujc tylko dane zwypadkw
zofiarami miertelnymi, badacz musi doj do wniosku, e wujciu netto
poduszki powietrzne ratuj ycie. Jednak Meyer iFinney zastosoway regresj statystyczn do danych na temat wszystkich wypadkw (zofiarami
miertelnymi ibez). Dla tych szerszych danych okazao si, e poduszki
powietrzne czyni wicej zego ni dobrego. Meyer iFinney przedstawiaj
analogi do leczenia radioterapi pacjentw chorych na raka:
Radioterapia zwiksza prawdopodobiestwo przeycia [pacjentw
chorych na raka]. Jednoczenie radioterapia jest niebezpieczna
i w rzeczywistoci moe powodowa raka. Montowanie poduszek
powietrznych we wszystkich samochodach wkraju imierzenie ich
skutecznoci tylko dla grupy obejmujcej ofiary miertelne przypomina skierowanie wszystkich ludzi na radioterapi iuwzgldnienie
Mary C. Meyer iTremika Finney, Who Wants Airbags?, http://www.stat.colostate.edu/~meyer/airbags.htm (dostp: 30 padziernika 2015).
7

72

Bezpieczestwo pracy iproduktw: zadanierynku czy Wielkiego Brata?

przy pomiarze jej efektywnoci tylko grupy chorych na raka. Co

prawda wgrupie chorych na raka radioterapia okae si skuteczna,
jednak oglnie rzecz biorc, wzronie liczba zgonw.
Wyglda na to, e tak si wanie przedstawia sytuacja wprzypadku
poduszek powietrznych. Poduszki ratuj ycie w powanych kolizjach. Znatury s one jednak niebezpieczne istanowi zagroenie
dla osb znajdujcych si wsamochodzie. Nasze analizy pokazuj,
e wkolizjach przy niszej prdkoci istnieje znacznie wiksze prawdopodobiestwo mierci osoby znajdujcej si w pojedzie, kiedy
zamontowana jest poduszka powietrzna, ni wtedy, gdy jej nie ma.8

Jak wyjaniaj autorki, konieczne s analizy wykonane przez innych

badaczy, by jak najszybciej zweryfikowa owe wnioski, dlatego e wkrtce
za spraw rzdowych regulacji wszystkie pojazdy na drogach bd miay
poduszki powietrzne, przez co owiele trudniejsza bdzie statystyczna ocena tego, czy s bezpieczne (albo niebezpieczne). Wswojej klasycznej pracy
Owolnoci John Stuart Mill stwierdzi, e prawo powinno dawa ludziom
swobod przedstawiania argumentw za kadym stanowiskiem, nawet za
tym uznawanym za najbardziej bdne inaganne. To ochroni spoeczestwo przed uzalenieniem si od popularnego, cho nieprawdziwego przekonania. Na tej samej zasadzie ludzie ifirmy powinny mie swobod eksperymentowania z rnymi podejciami do kwestii bezpieczestwa,
rwnie ztakimi, ktre woczach wikszoci s absurdalne. Zawsze bowiem istnieje moliwo, e eksperci iwikszo s wbdzie.

W bi blioteczce ka pita listy

Milton iRose Friedman, Wolny wybr, tum. Jacek Kwaniewski iIreneusz
Jakubczak, Sosnowiec 2006.
Jane Jacobs, mier i ycie wielkich miast Ameryki, tum. ukasz Mojsak
iAnna Wjcik, Warszawa 2014.

Tame.

Rozdzia 8.
Sp ac a n i e d ugw
Czy wiesz, e...
deficyt nie jest przyczyn inflacji?
deficyt nie stymuluje gospodarki?
cicia podatkw nie s przyczyn deficytu?
Bill Clinton wrzeczywistoci nie zrwnoway budetu?
*****

Politycy uwielbiaj wydawa pienidze. Mimo wielkich wpyww zpodatkw i z kontroli nad pras drukarsk czsto potrzebuj oni dodatkowych funduszy, by zapaci za swoje ulubione programy. Wtakiej sytuacji
mog oni podobnie jak osoby prywatne i firmy poyczy pienidze.
Rzd moe na przykad wyemitowa (sprzeda) trzydziestoletni obligacj skarbow, ktra upowania okaziciela do otrzymania za trzydzieci lat
okrelonej kwoty pienidzy od Departamentu Skarbu (posiadacz obligacji
moe rwnie odcina od niej kupony, by otrzymywa od Skarbu okresowe
patnoci odsetkowe). Kiedy rzd sprzedaje obligacj, otrzymuje pienidze,
ale popada wdugi iobcia swoje przysze wpywy dodatkowym zobowizaniem. Chocia zasady s takie same wprzypadku rzdu jak wprzypadku osoby prywatnej albo spki, to zpowodu szokujco wielkich kwot
naroso wok problemu deficytu budetowego sporo bdw imitw.

De f ic y t n i e j e st pr z ycz y n i n f l acj i
Deficyt budetowy sam w sobie nie ma adnego wpywu na oglny
poziom cen. Jeli deficyt wynosi 300 miliardw dolarw, to owszem, rzd
moe wyda o 300 miliardw dolarw wicej na dobra i usugi, a ich
sprzedawcy bd skonni podnie ceny zpowodu wzmoonego popytu.
Skd jednak pochodzi te 300 miliardw dolarw? Rzd wyssa je zsektora prywatnego, co oznacza, e gospodarstwa domowe iprzedsibiorstwa
maj o300 miliardw dolarw mniej do wydania. Wwyniku zapoyczania si przez rzd mog wzrosn niektre ceny, jednak samo wsobie nie
moe to wywoa powszechnej inflacji.

74

Spacanie dugw

D e f i c y t w y p y c h a p r y wa t n e i n w e s t y c j e
Chocia deficyt budetowy nie powoduje inflacji, to itak jest szkodliwy, poniewa prowadzi do wzrostu stp procentowych i wypychania
prywatnych inwestycji. Kiedy kto zaoszczdzone przez siebie pienidze
przeznacza na zakup obligacji skarbowej, to nie moe ich przeznaczy na
kupienie obligacji korporacyjnej, wyemitowanej na przykad przez firm
Xerox. Aby zebra pienidze na prace badawczo-rozwojowe, Xerox musi
teraz oferowa wysze stopy zwrotu (tyczy si to rwnie innych przedsibiorstw), poniewa wistocie konkuruje zDepartamentem Skarbu orzadkie oszczdnoci gospodarstw domowych. Ta iinne firmy prywatne dokonaj oglnie mniej inwestycji, poniewa fundusze zostaj wyssane wcelu
zaspokojenia potrzeb poyczkowych rzdu.
Od czasw administracji Reagana wielu lewicowcw ostrzega przed
niebezpieczestwami deficytu budetowego. Jednak nie zawsze tak byo.
W czasie rozkwitu keynesizmu w latach pidziesitych i szedziesitych inteligencja uwaaa olbrzymi deficyt za wspaniay sposb na
wsparcie zagregowanego popytu w czasie recesji. Rzdowi nadzorcy
myleli, e wten sposb uda im si odpali silnik niedomagajcej gospodarki, ktra rzekomo pogryaby si wstagnacji, gdyby pozostawiono
j samej sobie. Gorzkie dowiadczenia stagflacji (wysokiego bezrobocia idwucyfrowej inflacji) wlatach siedemdziesitych przekonay wikszo ekonomistw oniedorzecznoci recept wczesnego keynesizmu.

Podno sz e n i e p odat kw n i e w i a d cz y
oodp ow i edz i a lnoci
Lewicowo-liberalne media
chtnie kibicuj dojrzaym
D ug a deficyt
i odpowiedzialnym politykom, gdy ci podnosz podatki
Deficyt to strumie, ukazujcy
rzekomo wcelu obnienia dewielko luki pomidzy wydatkami
ficytu. Zkolei tych politykw,
a wpywami w danym okresie. Dug
ktrzy chc obnia podatki
jest statyczny to zasb, ktry uka(a s to najczciej republizuje sum nieuregulowanych zobokanie), przedstawia si jako
wiza wdanej chwili. Nie oczekujmy
niedojrzaych ikrtkowzroczod dziennikarzy, by otym wiedzieli.
nych demagogw, chccych
przypochlebi si spoeczestwu rozdawaniem pienidzy.

Zrzucanie ciarw na nasze wnuki?

75

Chocia jednak deficyt budetowy faktycznie stanowi problem, poniewa dawi inwestycje przedsibiorstw i w zwizku z tym spowalnia
wzrost gospodarczy, to rozwizaniem nie s wcale podwyki podatkw
(bo rwnie prowadz do spowolnienia wzrostu), lecz cicia wydatkw!
Ilekro rzd wydaje pienidze, wysysa realne zasoby zsektora prywatnego (gdzie byyby wykorzystane do zaspokojenia pragnie konsumentw)
iprzeznacza je na cele obrane przez politykw. Ztej perspektywy przestaje
mie znaczenie to, skd wogle rzd wzi pienidze: czy zebra je wpodatkach, czy poyczy. Jeli trzeba byoby koniecznie wybiera midzy
tymi metodami, to poyczanie charakteryzuje si owiele mniejszym przymusem iwmniejszym stopniu narusza prywatno, co wynika ztego, e
kiedy ludzie dobrowolnie poyczaj pienidze rzdowi, wtedy skarbwka
nie musi ich przewietla na wylot.

Zr z uca n i e ci a rw na na sze w n u k i?
Krytycy ci podatkowych chtnie sigaj po pewien chwyt retoryczny, polegajcy na przypominaniu spoeczestwu o tym, e ciar tych
samolubnych decyzji bd musiay rzekomo ponie przysze pokolenia.
Tego rodzaju argumenty s (zazwyczaj) bezsensowne. Jeli rzd oddaje podatnikom 100 miliardw dolarw iotak sam kwot zwiksza deficyt,
to rzeczywicie dug publiczny (powikszony oodsetki) za pidziesit lat
bdzie otyle wyszy. Wiksza cz podatkw paconych przez modych
pracownikw wchodzcych w doroso bdzie marnowana na patnoci odsetkowe od wyszego dugu. Jednak trzeba wzi pod uwag inne
zjawisko, ktre wpeni to rwnoway: jeli rzd zwiksza dzisiaj deficyt
o100 miliardw dolarw, to przysze pokolenia odziedzicz przez to wicej obligacji skarbowych. Komu bowiem Skarb bdzie paci (za pidziesit lat)? Ot wnukom osb, ktre dzisiaj poyczaj rzdowi pienidze.
Nie jest to sztuczka semantyczna ani ksigowa. Czasem retoryka uywana wdyskusji ociciach podatkowych ideficycie budetowym zarysowuje tak wizj wiata, jakby politycy uywali wehikuu czasu, by odebra luksusy przyszym pokoleniom, przez co dzi moemy je samolubnie
skonsumowa. Oczywicie jest to absurd: wszystko, co konsumujemy dzisiaj, musi zosta wyprodukowane przy uyciu biecych zasobw.
Mimo to deficyt budetowy zubaa przysze pokolenia wsensie realnym, wysysajc fundusze zsektora prywatnego ikierujc je na realizacj
obietnic wyborczych. Deficyt przez to, e prowadzi do spadku prywatnych inwestycji sprawia, e przysze pokolenia odziedzicz mniejszy

76

Spacanie dugw

zasb cignikw, fabryk, narzdzi i innego sprztu. Tylko w tym sensie

deficyt budetowy zubaa naszych nienarodzonych potomkw.

Dorobek R eaga na
Ulubiony przykad takich potpianych ci podatkowych pochodzi
zczasw Ronalda Reagana. Wpowszechnej opinii po objciu urzdu Reagan wprowadzi nieodpowiedzialne obniki podatkw dla bogatych.
Ztego powodu rzd federalny pozbawiony zosta wpyww do budetu,
co doprowadzio do bezprecedensowo wysokich deficytw. Poniewa tak
duo rodkw potrzeba byo na obsug dugu pozostawionego przez Reagana, to jego nastpcom trudno byo zwiksza wydatki federalne.
Ztym popularnym opisem wydarze wie si jednak jeden problem:
federalne wpywy zpodatkw wzrosy za Reagana z599 miliardw dolarw w1981 roku do 991 miliardw dolarw w1989 roku. Przyczyna wysokich deficytw? Wydatki federalne rosy jeszcze szybciej od wpyww.
Zpewnoci mona przedstawi argumenty przeciw polityce fiskalnej Ronalda Reagana, jednak za deficyty wlatach osiemdziesitych nie mona
wini ci podatkowych.1
Cakowite wpywy iwydatki federalne wlatach 198119891
Rok

Wpywy (wmilionach
dolarw)

Wydatki (wmilionach
dolarw)

1981

599272

678241

1982

617766

745743

1983

600562

808364

1984

666486

851853

1985

734088

946396

1986

769215

990430

1987

854353

1004082

1988

909303

1064455

1989

991190

1143646

Federal Government Receipts and Outlays: 1900 to 2003, United States Census
Bureau, http://www2.census.gov/library/publications/2004/compendia/statab/123ed/
hist/hs-47.pdf (dostp: 30 padziernika 2015).
1

77

Budet Clintona

Budet Clintona
Bill Clinton w przeciwiestwie do Reagana uosabia wspczesn lewicowo-liberaln ide odpowiedzialnej polityki fiskalnej: podnosi podatki i(pozornie) zrwnoway budet. Jednak rwnie tutaj historia nie
jest wcale taka prosta. Po pierwsze, w1997 roku Clinton (przy wsparciu
republikaskiej wikszoci wKongresie) obniy podatek od zyskw kapitaowych z28 do 20 procent iwprowadzi o wiele szersze zwolnienia
zpodatku od zyskw kapitaowych ze sprzeday nieruchomoci mieszkalnych. Po drugie, co istotniejsze, mimo e wyeliminowano oficjalny federalny deficyt budetowy, to cakowity dug federalny rs wkadym roku
sprawowania urzdu przez Clintona. Ta niespjno bya moliwa dziki sztuczkom ksigowym, ktrych wykorzystanie wsektorze prywatnym
skoczyoby si dla dyrektora finansowego wizieniem. Clintonowskie
nadwyki zdarzay si wlatach, wktrych rzd mia wiksze wpywy
od biecych wydatkw, wic wtych latach nie musia zaciga poyczek.
Skupiajc si jednak na biecych przepywach pieninych, pomijamy
wiele rodzajw przyszych zobowiza, przez co nie mamy penego obrazu
prawdziwej sytuacji finansowej rzdu. Wemy skrajny przykad: wyobramy sobie, e rzd dzisiaj zdecydowa, i w2025 roku kady, kto ukoczy
czterdzieci lat, bdzie mg pobiera wiadczenia emerytalne. Taka zmiana
miaaby ogromny wpyw na wypacalno rzdu, jednak wedug tradycyjnych metod nie wpywaaby na tegoroczny deficyt budetowy. Podobnie
przedstawiaa si sytuacja ztamtymi nadwykami: chocia zdarzyo si kilka nadwyek budetowych, to mimo to zkadym kolejnym rokiem sprawowania urzdu przez Clintona pastwo byo coraz bardziej zaduone.2
Rzdy Clintona: cztery oficjalne nadwyki przy wci rosncym
cakowitym dugu2
Rok

Wpywy pomniejszone owydatki (wmilionach dolarw)

Federalny dug brutto na koniec

roku (wmilionach dolarw)

1998

69213

5478189

1999

125563

5605523

2000

236445

5628700

2001

127299

5769881

Tame oraz Federal Government Outlays and Debt: 1940 to 2003, United States Census Bureau, http://www2.census.gov/library/publications/2004/compendia/
statab/123ed/hist/hs-49.pdf (dostp: 30 padziernika 2015).
2

78

Spacanie dugw

Najwaniejsz kwesti, jeli chodzi odug ideficyt, jest to, kto rozsdniej wyda nasze pienidze: my czy rzd? Odpowiedzmy sobie na to pytanie, azobaczymy, e najlepsz strategi wprzypadku budetu federalnego
s cicia wydatkw ipodatkw.

R o z d z i a 9.
Pi e n i dz iba n kowo
Czy wiesz, e...
to kapitalizm, anie pastwo, stworzy pienidz?
to rzd, anie chciwo, powoduje inflacj?
standard zota mgby funkcjonowa we wspczesnej gospodarce?
wolnorynkowe banki s bezpieczniejsze od tych regulowanych przez
rzd?
*****

Historia prawdziwa: 9 padziernika 2003 roku wielki i powszechnie

znany producent wprowadzi now wersj jednego ze swoich najbardziej
znanych wyrobw (ktrego dystrybucja na caym wiecie wynosia ponad
4,5 miliarda sztuk). Wielu mniejszych klientw uwaao zmian wygldu za niepotrzebn, jednak producent tumaczy j tym, e wczeniejszy
model mia wadliwe zabezpieczenia. Pocztkowo spoeczestwo rzucio
si na nowy produkt, jednak analitycy rynku szybko zwrcili uwag na
pewn osobliwo: nawet ci, ktrzy za nowy produkt oferowali najwicej,
szybko zaczynali by zniego niezadowoleni iwkonsekwencji sprzedawali go albo oddawali wprezencie komu innemu, czasami zaledwie kilka
godzin po nabyciu. Miliony ludzi podaway go sobie dalej niczym niechciany prezent: czonkom rodziny, przyjacioom, anawet nieznajomym,
ktrzy te nie trzymali go zbyt dugo. Najdziwniejsze jednak byo to, e ci
sami ludzie jakby nakrceni wkrtce wychodzili, by kupi go znowu
ito wjeszcze wikszych ilociach, by potem szybko zmieni zdanie isi go
znowu pozby.
Nie opowiadam tutaj ozbiorowej histerii spowodowanej pojawieniem
si jakiego efekciarskiego wynalazku, lecz oprodukcie dobrze znanym:
banknocie dwudziestodolarowym Departamentu Skarbu. Poniewa wszyscy dorastalimy wgospodarce pieninej, to charakterystyczne dla niej
praktyki nie wydaj nam si dziwne. Jeli jednak zastanowimy si nad natur pienidza, to stwierdzimy, e jest ona do osobliwa. Wswojej wspczesnej formie pienidz wrzeczywistoci nie jest do niczego przydatny: nie
mona go zje, aportrety prezydentw na zielonych papierkach niezbyt

80

Pienidz ibankowo

nadaj si do tego, by ich uy do wybudowania czegokolwiek. Amimo to

ludzie, by zdoby jak najwicej forsy, rozbijaj maestwa imorduj si.
Niestety badania nad pienidzem idziedzin znim zwizan, czyli bankowoci, przycigaj szarlatanw idziwakw. Setki wpywowych autorw iteoretykw nie wspominajc opolitykach mami spoeczestwo
niewypowiedzianymi bogactwami, ktre maj si pojawi dziki wprowadzeniu wycie ich szalonych projektw, itwierdz, e nie ma wtym
adnego haczyka. Wtym rozdziale zdemaskujemy niektre ztych mitw
iprzedstawimy podstawow wiedz osferze pienidza ibankowoci.

Ba rt e r to ba r ba r z y st wo
Lewicowcy i moralici rozkoszuj si potpianiem pienidza, jednak
nie ulega wtpliwoci, e to pienidz umoliwi powstanie wspczesnej
cywilizacji. wiat bez pienidza to nie utopia to koszmar, w ktrym
wikszo ludzi yjcych obecnie na wiecie zmaraby zgodu. Pienidz to
niezwykle wane narzdzie, ktre pomaga uporzdkowa niewyobraalnie skomplikowany przepyw zasobw iproduktw wok kuli ziemskiej.
Ztego powodu pienidz jest rwnie istotny jak kalkulacje, ktre za sob
pociga.
Aby zrozumie poytek
z pienidza, sprbujmy wyRo oseveltowska szko a y cia
obrazi sobie ycie bez niego.
Rozwamy w ramach prosteWszyscy syszeli o wielkim skadzie
go, cho pouczajcego przyzota wFort Knox wstanie Kentucky.
kadu sytuacj dentysty. WgoJednak wikszo ludzi nie wie, e
spodarce pieninej sprzedaje
zbudowano go, by przechowywa
on profesjonalne usugi szerotam zoto, ktre rzd federalny zakiemu gronu klientw, ktrych
bra spoeczestwu si. To w kocu
czy tylko bl zba albo pooczywiste, e kiedy zabiera si cay
trzeba zaoenia aparatu ortokrajowy zasb zota, to trzeba go
dontycznego. Dentysta wiadgdzie umieci! Ilo zota w Fort
czy swoje usugi wzamian za
Knox bya najwiksza podczas drugiej
pienidze, a nastpnie uywa
wojny wiatowej, kiedy to trzymano
tych pienidzy, by kupi rzetam podobno ponad 18 tysicy ton
czy, ktrych potrzebuje: jabzota czyli tyle, ile wystarczyoby
ka, swetry, pyty kompaktowe
na stworzenie 90 Statui Wolnoci ze
albo czyszczenie rynien raz do
szczerego zota.
roku.

Nikt nie wynalaz pienidza

81

Gdyby nie pienidz, dentysta nie mgby w ten sposb oddziela

aktw sprzeday od aktw nabycia. Zamiast sprzedawa swoje usugi
wszystkim tym, ktrzy dysponuj odpowiedni liczb banknotw, musiaby znale te osoby zjabkami, swetrami, pytami kompaktowymi czy
chcce wykona usug czyszczenia, ktre akurat bolaby zb. Powanie
ograniczaoby to zasig wymiany. Ale jest jeszcze gorzej: nie wystarczy, by
dentysta znalaz osob, ktra miaaby odpowiednie wjego opinii swetry
izarazem chciaaby zaoy sobie aparat ortodontyczny. Aby terapia bya
warta zachodu dentysty, pacjent musiaby by gotowy wymieni bardzo
duo swetrw. Obie strony mogyby co prawda ustali skomplikowany
plan, wedug ktrego dentysta zaoyby pacjentowi aparat, awzamian
za to otrzymywaby po kilkadziesit swetrw przez nastpne lata. Takie
rozwizanie byoby jednak do zawie, co oznacza, e zasig wymiany
byby tym bardziej ograniczony.
Dentysta mgby przyj 144 swetry wzamian za leczenie kanaowe,
planujc wymian nadwykowych swetrw na inne dobra iusugi. Wtedy
jednak oprcz bycia dentyst staby si rwnie sprzedawc swetrw, chocia nie jest to jego powoanie ani si na tym nie zna.
Jak pokazuje ten nieco surrealistyczny przykad, wiat bez pienidza
byby kaleki. Inaczej ni wistniejcym systemie podziau pracy, wramach
ktrego ludzie specjalizuj si wokrelonych zawodach, dziki czemu cakowity produkt jest wikszy, wwiecie bez pienidza kady musiaby pozostawa wduej mierze samowystarczalny. Wszyscy musielibymy uprawia roliny ihodowa zwierzta, by mie dla siebie poywienie, atake
szy sobie ubrania itworzy dla siebie narzdzia. Wwiecie bez pienidza
akty wymiany s oczywicie moliwe, jednak wikszo potencjalnie korzystnych znich pozostaaby niezrealizowana zpowodu problemw zich
koordynacj.

Nikt nie w y nalaz pienidza

Nikt nie wynalaz pienidza, tak jak nikt nie wynalaz jzyka inauki.
Nie byo adnego wiatego krla, ktry by dostrzeg niedogodnoci czystego barteru inakaza swoim poddanym przyjcie pojedynczego towaru
majcego stanowi jedn stron kadej transakcji. Przede wszystkim kto,
kto dostrzegaby moliwo wykorzystania pienidza, nie dowiadczywszy jej wczeniej, musiaby by niespotykanym geniuszem. Ponadto czowiek, ktry wwiecie barteru mwiby owprowadzeniu pienidza, uznany zostaby za wariata. (Dlaczego zamiast oddawa wartociowe winie

82

Pienidz ibankowo

na konie, nie zaczniecie wykorzystywa wwymianie gadkich kamieni?

Nie przejmujcie si tym, e oni ich nie chc, kto inny odda wam za nie
swoje konie! Dajcie spokj, gdybymy tylko wszyscy si zgodzili, e te bezuyteczne kamienie s wartociowe, to nasza sytuacja by si znaczco poprawia!) Zpastwow teori pochodzenia pienidza wie si jeszcze
inny problem: nie istnieje aden historyczny dowd na istnienie takiego
wiatego wadcy, cho dysponujemy obszernymi wiadectwami, e staroytne cywilizacje uyway pienidza.
Rozwj pienidza, tak jak
gospodarki kapitalistycznej,
by niezamierzonym, cho
Za ten sweter dam dwie kromki:
jednoczenie wyjtkowo forp r zed m ioty uy wa ne
tunnym efektem ubocznym
w p r zeszoci ja ko pien idz
(serendypno) samolubnych
chleb
zachowa kupcw. Carl Menger, zaoyciel austriackiej
papierosy
szkoy ekonomii, przedstawi
muszle
pod koniec XIX wieku przeczerwona ochra
konujcy zarys tego, w jaki
sl
sposb pienidz musia si
rum
rozwin. Wpierw w badacz
zauway, e nawet w systeelazne gwodzie
mie czystego barteru niektre
zby kaszalota
przedmioty s bardziej zbywalne bardziej pynne od innych. Na przykad rolnik chccy sprzeda swoje krowy znajdzie wicej kupcw ni producent, ktry chciaby
wymieni swj nowy teleskop na kilka kurczakw i maso. Z powodu
tych rnic handlarze posiadajcy wyjtkowo niezbywalne (niepynne)
przedmioty mog nie znale na nie takich chtnych, ktrzy jednoczenie mieliby na wymian przedmioty, ktre ci pierwsi chcieliby naby.
Cakiem niezym rozwizaniem wtakiej sytuacji jest, jak argumentowa
Menger, wymienienie sabo zbywalnych przedmiotw za rzeczy, ktre s
bardziej zbywalne wnadziei, e uda si nowo nabyte rzeczy wymieni
na towary, ktrych si poszukuje. Powrmy do naszego przykadu: waciciel teleskopu mgby sprzeda go kowalowi za narzdzia, ktre pniej
wymieniby zrolnikiem na kurczaki imaso.
Menger wskazywa, e ten proces bdzie si stopniowo kumulowa.
Te przedmioty, na ktre pocztkowo by duy rynek nawet w czystym
barterze, stan si jeszcze bardziej pynne, wmiar jak coraz wicej osb

Jestemy zrzdu ijestemy tu po to, by wam pomc

83

Wsp a r te a uto rytetem r zd u Sta n w Zjed noczo n y ch?

Dyskutujc ornicach pomidzy standardem zota iwalut dekretow,
ludzie czsto podnosz, e dolary amerykaskie s obecnie gwarantowane przez sam rzd. cile rzecz ujmujc, jest to nonsens przy standardzie dekretowym nic nie gwarantuje pienidza papierowego. Zielone
kawaki papieru wnaszych portfelach nie reprezentuj adnego zobowizania rzdu Stanw Zjednoczonych. Co wicej, rzd wrzeczywistoci nie
okrela siy nabywczej pienidza, chyba e wtym sensie, i kontroluje ilo
dolarw, ach utrzymywania sald gotwkowych przez ludzi jest wmiar
stabilna. Gdyby jednak ludzie na caym wiecie nagle uznali, e portrety byych prezydentw s tak szkaradne, i nie warto ich ze sob nosi, to ceny
(wyraone w dolarach amerykaskich) osignyby kosmiczny poziom,
arzd nie miaby nad tym adnej kontroli. Wostatecznym rozrachunku to
siy poday ipopytu ustalaj ceny, nawet na zmonopolizowanym rynku.
bdzie je akceptowa wwymianie, dlatego e s one akceptowane rwnie
przez innych ludzi. Wkocu jedno albo dwa dobra przecign wszystkie
inne pod wzgldem akceptowalnoci wwymianie istan si pienidzem.
Wmiar rozwoju kapitalizmu rol t zaczynay peni metale szlachetne,
cho w przeszoci peniy j przerne towary. Co jednak istotne, pienidz pojawi si na rynku spontanicznie, a wszystkie pierwotne formy
pienidza byy uytecznymi towarami, ktre wczeniej ceniono zpowodu
ich wewntrznych wasnoci.

Je st e m y zr z du ij e st e m y t u p o to,
b y wa m p o m c
Oczywicie krlowie i inni wadcy nie mogli tego tak zostawi i zawsze szukali sposobu, by wmiesza si w sfer pienidza. Pod pozorem
zapobiegania oszustwom izapewniania standardw rzdy wogromnym
stopniu zmonopolizoway kontrol nad poda pienidza. Wczeniej jednak produkcja idystrybucja pienidza odbywaa si na rynku podobnie
jak obecnie na rynku ibez pastwowego zarzdu odbywa si produkcja
idystrybucja samochodw.
Przejcie od pienidza towarowego, jak zoto isrebro, do walut dekretowych opartych na kawakach papieru, ktre same wsobie s bezuyteczne, byo procesem powolnym. WStanach Zjednoczonych dolar

84

Pienidz ibankowo

pocztkowo by wymienialny na okrelone wagowo iloci zota lub srebra. To wanie dlatego spoeczestwo pierwotnie akceptowao banknoty byy to zasadniczo kwity, ktre mona byo wymieni na prawdziwe pienidze. Z czasem ludzie przywykli do tego, by za pienidz
uwaa papier, i kiedy w 1933 roku Franklin Delano Roosevelt wycofa si ze zobowiza umownych rzdu, nie wybucha adna rewolucja.
W1971 roku Richard Nixon wkocu zerwa ostatnie formalne ogniwo
czce dolara amerykaskiego ze zotem, przez co nawet zagraniczne
banki centralne (nie mwic ju oobywatelach Stanw Zjednoczonych)
nie mogy ju wymienia papierowych dolarw na dobro, ktre jest faktycznie uyteczne.

D r u k o wa n i e p i e n i d z y p o w o d u j e w z r o s t c e n
Wikszo intelektualistw patrzy zgry na hodownikw zota,
uwaajc ich za reakcyjnych neandertalczykw, ktrzy nie rozumiej,
na czym polega postp. Standard zota krytykuje si zpowodu jego
rzekomej absurdalnoci: po co zatrudnia ludzi i kupowa maszyny,
by wydobywa zoto zkopalni, skoro pniej zakopuje si je zpowrotem wbankowym skarbcu? Czy owiele rozsdniejszy nie jest system
udawanego pienidza system, w ktrym w obiegu byoby wicej
dolarw ni zota na ich pokrycie przez rzd, albo jeszcze lepiej, wktrym dolar nie byby zniczym
powizany?
Ci czciciele nowoczesnej
Zrozu m ie ekon om i
nauki nie dostrzegaj jednak
tego, e standard zota naPienidz dekretowy: rodek wymiarzuca politykom odpowieny (zazwyczaj pienidz papierowy),
dzialno. Kiedy pastwo
ktrego warto bierze si zdekretu
jest prawnie zobowizane do
rzdu. Wprzeciwiestwie do pieniprzekazania okrelonej ilodza towarowego albo reprezentaci zota kadej osobie, ktra
tywnego nie jest on oparty na wartowrcza mu banknoty, to nie
ciowym towarze jak zoto lub srebro
moe ich tworzy do woli.
inie ma pokrycia wspecjalnej rezerAby kreowa nowe dolary
wie. Pienidz dekretowy zachowuje
w systemie pienidza dekreswoj warto dopty, dopki jego
towego, trzeba ponie tylko
posiadacze uwaaj, e uda im si
koszt materiaw i druku.
wprzyszoci znale partnera, ktry
A kady prywatny faszerz
przyjby go wwymianie.

Podstawy bankowoci

85

moe zawiadczy, e koszt atramentu i papieru wietnie si zwraca

wpostaci wieutkich banknotw studolarowych.
Ryzykowny pomys, by pozwoli politykom bawi si pras drukarsk,
przynis, jak si mona byo spodziewa, opakane skutki rwnie wStanach Zjednoczonych, chocia nie miay one zpienidzem dekretowym a
tak zych dowiadcze jak inne kraje. Milton Friedman zauwaa:
Ceny wStanach Zjednoczonych w1990r. byy 15-krotnie wysze
ni w1891 r.; wWielkiej Brytanii 50-krotnie. [] Tempo inflacji
podczas pierwszej poowy omawianego stulecia (lata 18911940)
wynosio rednio 1 procent rocznie w Stanach Zjednoczonych
i1,6 procent wWielkiej Brytanii. Podczas drugiej poowy stulecia
zwikszyo si ono 4-krotnie, osigajc przecitny poziom 4 procent
wUSA i6,4 procent wZjednoczonym Krlestwie.1

Rzd zawsze chtnie przerzuca win za inflacj na kogo innego najlepszymi kozami ofiarnymi s zwizki zawodowe, chciwi przedsibiorcy
iarabscy potentaci naftowi. Jednak grupy te mog podnie co najwyej
okrelone ceny, a nie ceny ogem. Kiedy Amerykanie musz wydawa
wicej na paliwo, to zostaje im mniej pienidzy na hamburgery itrampki. Aby wzrs oglny poziom cen, pastwo musi dodrukowa pienidz.
Friedman iinni ekonomici, badajc przypadki Brazylii, Niemiec wdwudziestoleciu midzywojennym czy Rosji sowieckiej, zauwayli, e inflacja
cenowa jest zawsze iwszdzie zjawiskiem pieninym.

P o d s t aw y b a n k o w o c i
Cho bankowo jest tematem skomplikowanym, a nawet przytaczajcym, to jej podstawy s proste. Banki peni dwie podstawowe
funkcje. Po pierwsze, s domami skadowymi. Zamiast trzyma stosy (zotych albo papierowych) pienidzy, pozwalajc im poniewiera
si po domu, wikszo ludzi woli przechowywa je w bezpiecznym
skarbcu bankowym. Po drugie i jest to bardziej subtelna funkcja
banki dziaaj jako porednicy kredytowi pomidzy poyczkodawcami
ipoyczkobiorcami.
Milton Friedman, Intrygujcy pienidz. Zhistorii systemw monetarnych, tum.
Krzysztof Szlichciski, d 1994, s. 206 [poprawiono oczywisty bd interpunkcyjny przyp. JL].
1

86

Pienidz ibankowo

H i peri nflacja, czy li ja k n a k o n i l udzi

do pop a rcia H itlera
Amerykanie s zaniepokojeni, kiedy ceny wdanym roku rosn oponad
4 procent, izbulwersowani, kiedy wzrost cen jest dwucyfrowy. WNiemczech wdwudziestoleciu midzywojennym indeks cen hurtowych wzrs
ze 100,6 w lipcu 1922 roku do 194 tysicy w lipcu 1923 roku stopa
inflacji bya szokujca iprzekraczaa 190 tysicy procent. Wlistopadzie
1923 roku indeks cen by niedorzecznie wysoki i wynosi 726 miliardy
a zatem stopa inflacji wyniosa okoo 4300 procent miesicznie. Pod
koniec 1923 roku 150 firm drukarskich dysponujcych dwoma tysicami
pras produkowao bez ustanku nowe papierowe pienidze. Pracownicy
otrzymywali wypaty trzy razy dziennie, a ich ony od razu pakoway
otrzymane pienidze do walizek albo, wedug niektrych wiadectw, na
taczki ipospiesznie ruszay, by wymieni je na jakikolwiek towar, ktry
udao im si znale.a1
a
The Nightmare German Inflation, USAGOLD, http://www.usagold.com/germannightmare.
html (dostp: 30 padziernika 2015).

W obecnym systemie rezerwy czstkowej, w ktrym banki mog

udziela poyczek na kwoty przekraczajce ilo pienidza zdeponowanego wich skarbcach, granica rozdzielajca te dwie funkcje jest zamazana. Wikszo ludzi otrzymuje odsetki rwnie zrachunkw biecych
bank paci za przechowywanie wnim pienidzy, ktre wteorii jego klient
moe wkadej chwili wyda.
Z kolei w systemie rezerwy stuprocentowej te dwie funkcje byyby
wyranie rozdzielone. Gdyby deponent chcia wypisywa czeki na swoje fundusze, otworzyby rachunek biecy i musiaby za strzeenie jego
aktyww przekazywa bankowi niewielk opat. Gdyby natomiast deponent chcia zarabia odsetki, otworzyby prawdziwy rachunek oszczdnociowy inie mgby ruszy pienidzy przez okrelony wumowie okres.
Pienidze znajdujce si na rachunku oszczdnociowym nie byyby jego,
gdy zostayby przekazane na rachunki biece nabywcw nieruchomoci
iinnych osb, ktrym bank udzieli poyczek (po wyszej stopie procentowej). Bankowo stosujca takie procedury wci byaby opacalnym
przedsiwziciem, nawet gdyby rachunki biece wszystkich klientw
miay stuprocentowe pokrycie wpienidzach znajdujcych si wskarbcu.

Dzika bankowo

87

D z i k a b a n k o w o
Wlatach 18371861 rzd pozostawi regulowanie bankowoci poszczeglnym stanom. Czsto uznaje si, e ten okres wolnej bankowoci przynis potn zawieruch, podczas ktrej rzekomo kady mg otworzy
bank iemitowa walut, co byo podobno rwnie proste jak otwarcie restauracji iserwowanie jedzenia. Czste wwczas upadki bankw ipaniki finansowe maj jakoby dowodzi tego, e nieregulowana bankowo
jest szalestwem. Jak to zwykle bywa z historycznymi uzasadnieniami
pastwowego interwencjonizmu, jest to wduej mierze mit. Po pierwsze,
wepoce tak zwanej wolnej bankowoci niewiele byo leseferyzmu rzdy
stanowe wprowadzay liczne regulacje, ktre mog odpowiada za opisywane problemy. Po drugie, nie wiadomo, dlaczego dziewitnastowieczne
paniki miayby by gorsze od wielkiego kryzysu albo nieokieznanej dwudziestowiecznej inflacji.
Wjaki sposb regulacje stanowe mogy przyczyni si do wzrostu niestabilnoci systemu bankowego? W taki, e jak zauwaaj ekonomici
George A. Selgin i Lawrence H. White wymagay od bankw zabezpieczania swoich banknotw okrelonymi aktywami (zazwyczaj obligacjami rzdu stanowego) zoonymi uwadz stanowych2. Dlaczego miao
to znaczenie? Poniewa pniejsze nagromadzenie si przypadkw upadoci wolnych bankw byo zasadniczo spowodowane spadkiem cen
utrzymywanych przez nie obligacji stanowych, co mogoby sugerowa,
e to wymogi posiadania zabezpieczenia wobligacjach przyczyniy si do
przeadowania portfeli bankw obligacjami stanowymi3. Innymi sowy,
to regulacje pastwowe odpowiaday w rzeczywistoci za destabilizacj
wsystemie bankowym.
Musimy sobie zada bardziej oglne pytanie: dlaczego runy na bank s
moliwe? Oczywicie wsystemie stuprocentowej rezerwy banki nie mogyby wtaki sposb upada. Inwestorzy nie martwiliby si oto, czy odzyskaj swoje pienidze, podobnie jak klienci pralni chemicznych nie maj
atakw lku inie pdz, by odebra swoj garderob. Pastwo, chronic
swoimi zarzdzeniami banki przed koniecznoci wypeniania zobowiza umownych, zachca je do lekkomylnoci (doskonaym przykadem
cho pochodzcym zokresu pniejszego od epoki tak zwanej wolnej
George A. Selgin iLawrence H. White, How Would the Invisible Hand Handle
Money?, Journal of Economic Literature, vol. 32, no. 4, grudzie 1994, s.1731.
3
Tame.
2

88

Pienidz ibankowo

bankowoci s wprowadzone przez Roosevelta wakacje bankowe: zamknicie bankw na kilka dni, by uspokoi runy). Regulacje stanowe,
ktre ograniczay bankowo oddziaow, uatwiay funkcjonowanie
nieuczciwym organizacjom. Uniemoliwiajc renomowanym i solidnym
bankom rozszerzenie dziaalnoci, rzdy stanowe doprowadziy do tego,
e mieszkacy obszarw wiejskich mieli mniejszy wybr iczsto musieli
korzysta zusug mniej stabilnych bankw.
Paradoksalnie to wanie runy na banki ipaniki byy mechanizmami zapewniajcymi uczciwo bankw. Gdyby Joe Smith otworzy bank
na prawdziwie konkurencyjnym rynku, to nie mgby zmusi adnego
klienta do utrzymywania jego banknotw ani adnego handlarza do akceptowania ich wswoim sklepie. Chcc przekona ludzi do tego, by przyjmowali jego banknoty, Joe Smith musiaby zobowiza si do tego, e
bdzie je wymienia na okrelon ilo zota (albo innego wartociowego
towaru). Zakadajc jednak, e Smithowi udao si ju rozpocz dziaalno, to co moe powstrzyma go (i innych prywatnych bankierw)
przed drukowaniem wikszej liczby banknotw, ni jest wrzeczywistoci
wstanie wymieni?
Jakim rozwizaniem jest zawierzenie rzdowym regulatorom, e stworz uczciwy system ibd nim odpowiedzialnie kierowa. Innym, mniej
naiwnym pomysem jest pozwolenie, by banki, ktre nie dotrzymay
obietnic zoonych swoim klientom, wypaday z interesu. Bankierzy s
dorosymi ludmi, jako to znios. Jeli bankierzy przekonaj si, e ponios odpowiedzialno za swoje decyzje, to bd postpowa ostroniej
ze swoimi funduszami. Bank, ktry jest za duy, by upa ktry dostanie wramach pomocy pastwowej miliardy dolarw, jeli jego inwestycje
nie wypal to bank, ktry podejmuje za due ryzyko.

Wbiblioteczce kapitalisty
Milton Friedman, Intrygujcy pienidz. Zhistorii systemw monetarnych,
tum. Krzysztof Szlichciski, d 1994.
Murray N. Rothbard, Zoto, banki, ludzie krtka historia pienidza, tum.
Witold Falkowski, Warszawa 2004.
Vera C. Smith, The Rationale of Central Banking and the Free Banking Alternative, New York 1990.

Roz d z i a 10 .
Kopot y ze wzrostem
Czy wiesz, e...
cykl koniunkturalny jest rezultatem dziaania pastwa, anie wolnego rynku?
polityka Herberta Hoovera wcale nie bya leseferystyczna?
Franklin Delano Roosevelt doprowadzi do pogorszenia sytuacji
wczasie wielkiego kryzysu?
sowiecki wzrost by faszywy ijaowy?
*****

Prawdopodobnie najwikszym mitem lecym upodstaw spoecznego

poparcia dla pastwowego regulowania gospodarki jest to, e do wielkiego kryzysu (zwanego te wielk depresj) doprowadzi czysty kapitalizm.
Powszechny jest pogld cigle rozpowszechniany w zatwierdzanych
przez pastwo podrcznikach do historii e lata dwudzieste byy epok niepohamowanego leseferyzmu. Szaleczy wzrost skali wykorzystania
dwigni na giedzie spowodowa, aprzynajmniej zaostrzy, krach wczarny pitek. Konsumenci zobawy przed rosncym bezrobociem ograniczali
swoje wydatki, przez co firmy dowiadczay spadku sprzeday imusiay
zwalnia pracownikw. Rynek znalaz si wbdnym kole icoraz trudniej
byo mu samemu wydoby si ztarapatw. Tylko wiatemu przywdztwu
Franklina Roosevelta iwybuchowi drugiej wojny wiatowej zawdziczamy to, e Stany Zjednoczone wydostay si zdoka, do ktrego wepchn
je wolny rynek. Klasyczne przedstawienie rzekomych okropnoci nieograniczonego kapitalizmu mona znale wGronach gniewu Johna Steinbecka, gdzie uczciwy iprzymierajcy godem lud bezradnie przyglda si, jak
pomaracze s celowo polewane naft, co ma na celu ograniczenie ich
poday ipodniesienie ich cen.
Nie powinno was zdziwi to, e ta oficjalna historyjka jest wkadym
calu faszywa. Po pierwsze, to Rezerwa Federalna anie czysty kapitalizm
wywoaa wielki kryzys. Po drugie, rzd swoje bdne dziaania podejmowa wlatach dwudziestych, zpewnoci dalekich od leseferyzmu. Po
trzecie, Nowy ad tylko pogorszy sytuacj w czasie wielkiego kryzysu

90

Kopoty ze wzrostem

(pytanie naprowadzajce: kto, jak wam si wydaje, nakaza celowe niszczenie zbiorw?). Ipo czwarte, dziki wojnom kraje nie staj si bogatsze.
W tym rozdziale omwimy kady z tych punktw, a take inne bdy
dotyczce wzrostu gospodarczego.

C y k l k o n i u n k t u r a l n y z aw d z i c z a m y
pa s t w u
Kadego roku niektre przedsiwzicia rozwijaj si, a inne upadaj.
Na rynku normalne jest to, e skuteczni przedsibiorcy nagradzani s
zyskami i mog rozwija swoje firmy, a nieskuteczni karani s stratami
iwkocu bankrutuj. Inaczej jest wprzypadku cyklu koniunkturalnego,
oktrym mwimy, gdy mamy na myli okresow popraw lub pogorszenie si kondycji caej gospodarki. Pytamy wtedy nie oto, dlaczego niektre firmy musz zwolni pracownikw iograniczy skal swojej dziaalnoci, aoto, dlaczego wikszo firm uwiadamia sobie, e ich wczeniejsze
prognozy byy nadmiernie optymistyczne.
Teoretycy marksizmu, atake laicy utrzymuj, e cykl koniunkturalny jest naturaln konsekwencj kapitalizmu. Ale gdyby tak byo, to skd
brayby si rnice wystpujce midzy pojedynczymi cyklami boomw
i zaama gospodarczych? Skoro depresje s skutkiem dziaania wolnego rynku, to dlaczego najgorsza zdarzya si w latach trzydziestych XX
wieku, a nie na przykad w latach pidziesitych lub osiemdziesitych
XIX wieku? Zpewnoci amerykaska gospodarka wtym wczeniejszym
okresie bya rwnie dzika.
Wedug innego pogldu cykl koniunkturalny jest skutkiem interwencji
pastwa w system pieniny i bankowy. Do tej szerokiej kategorii wyjanie mona zaliczy teori monetarystyczn, ktrej zwolennikiem
by Milton Friedman, iteori austriack, rozwinit przez Ludwiga von
Misesa iFriedricha Augusta von Hayeka. Cho ksika ta nie jest odpowiednim miejscem na ocen mocnych isabych punktw tych konkurencyjnych wyjanie, to krtkie ich podsumowanie pomoe wesprze tez,
e za wielki kryzys (i oglnie za cykl koniunkturalny) nie mona wini
wolnego rynku.
Wedug monetarystw (ktrych wyjanienie wformie przystpnej dla
laikw przedstawi Friedman wksice Kapitalizm iwolno) pastwo powinno pilnowa powolnego i staego wzrostu poday pienidza. Gdyby
poda pienidza rosa wprzewidywalnym tempie, rynki finansowe zachowayby spokj, a realny produkt rsby bardziej pynnie i stabilnie.

Cykl koniunkturalny zawdziczamy pastwu

91

Jednak polityka Rezerwy Federalnej staa wsprzecznoci ztym pogldem.

Przez trzyletni okres paniki po wielkim krachu w1929 roku Fed zmniejszy poda pienidza oblisko jedn trzeci! Zatem wedug monetarystw
nie powinnimy si dziwi, e byo to najgbsze inajbardziej dugotrwae
zaamanie koniunktury whistorii Stanw Zjednoczonych.

Zwizek Sowiecki: god em nad pozio my w ylatuj

Technologiczne zaawansowanie niektrych elementw wyposaenia
wprzemyle Rosji, ktre czsto uderza przypadkowego obserwatora ijest
powszechnie uwaane za dowd sukcesu, ma niewielkie znaczenie dla odpowiedzi na nasze centralne pytanie [oefektywno ekonomiczn]. To, czy
nowa fabryka okazuje si uytecznym, powikszajcym produkcj ogniwem wcaej strukturze przemysu, zaley nie tylko od uwarunkowa technologicznych, ale take wwikszym nawet stopniu od oglnej sytuacji
ekonomicznej. Najlepsza choby fabryka cignikw moe nie by aktywem
produkcyjnym, dokonana za wni inwestycja kapitaowa moe si okaza
czyst strat, jeli praca zastpowana przez cigniki jest tasza od materiaw ipracy potrzebnych do produkcji tyche cignikw wraz zkosztami
odsetkowymi.
1

Friedrich Hayek [1935]a

a
Friedrich Hayek, Rachunek socjalistyczny II: stan dyskusji, tum. Grzegorz uczkiewicz, [w:] Indywidualizm iporzdek ekonomiczny, Krakw 1998, s.168169.

Zkolei austriacka teoria cyklu gospodarczego wskazuje, e przyczyn

jest samo istnienie bankowoci centralnej i wadz monetarnych. Wielu
austriakw uwaa, i na prawdziwie wolnym rynku pienidzem byby
ktry z twardych surowcw jak zoto lub srebro, a banki utrzymywayby stuprocentowe rezerwy. Jednak dziki pastwowym przywilejom
a w szczeglnoci utworzeniu Fedu krajowe banki waciwie zapocztkoway wielki kartel, ktry moe zwiksza oficjaln poda pienidza
szybciej, ni rosn rezerwy, jakie banki utrzymuj w swoich skarbcach.
Krtko mwic, wedug teorii austriackiej boom wlatach dwudziestych
by w duej mierze iluzoryczny, spowodowa go fikcyjny kredyt niepoparty realnymi oszczdnociami iinwestycjami koniecznymi do zrealizowania wszystkich planw biznesowych. W pewnym momencie musiao
nastpi zderzenie zrzeczywistoci krach izaamanie agospodarka
potrzebowaa czasu na likwidacj chybionych inwestycji, rozpocztych

92

Kopoty ze wzrostem

wczasie sztucznej koniunktury. Rozwizania wprowadzone wycie przez

Roosevelta tylko wyduyy i skrpoway proces dostosowawczy, w ramach ktrego sia robocza iinne zasoby s rozmieszczane zgodnie zich
najlepszym uytkiem.
Ta osobista anegdota wspaniale ilustruje oczywisty fasz tradycyjnej
interpretacji tamtych wydarze. Jeden z moich studentw podczas pobytu na stau w Waszyngtonie uda si na zwiedzanie budynku Rezerwy Federalnej. Na miejscu zauway list znajwaniejszymi wydarzeniami w historii Fedu. Znalazy si na niej: ustawa o Rezerwie Federalnej
z1913roku, oficjalne rozpoczcie dziaania systemu w1914 roku, atake
daty wybuchu wojen wiatowych i okresy urzdowania kolejnych przewodniczcych. Co zaskakujce, na osi czasu nie zaznaczono wielkiego
kryzysu. Zdumiony student zapyta oto przewodnika, aten mu odpowiedzia, e widocznie nie byo to wane wydarzenie wopinii tych, ktrzy
tworzyli list. Kiedy kto zapewnia nas, e potrzebujemy pastwowego
nadzoru, by zapobiega kolejnym kryzysom, powinnimy si go cynicznie
zapyta, dlaczego Rezerwa Federalna nie zapobiega temu pierwszemu,
skoro dziaaa wwczas ju od pitnastu lat.

Post p ow y H er bert Hoov er

Aby mona byo oficjalnie uwici Roosevelta, naleao obwoa
wczeniejszego prezydenta Herberta Hoovera bezczynnym reakcjonist, ktry unika ingerowania w wolny rynek nawet po nadejciu wielkiego kryzysu. Tego wanie uczy si wikszo Amerykanw. Jest to jednak kompletna bzdura. Rzd nie tylko swoj bdn polityk pienin

Zrozu m ie h isto ri gospoda rcz

Ustawa celna Smoota-Hawleya z1930 roku podniosa amerykaskie ca do
najwyszego w historii poziomu. Jej celem bya ochrona farmerw przed
importem zagranicznych produktw rolnych. Kiedy jednak zacz si proces
wprowadzania ce, nie mona go ju byo zatrzyma. Zwikszonej ochrony
zaczy domaga si przemysowe grupy interesu iwkrtce ustawa napisana
zmyl orolnikach doprowadzia do wzrostu ce we wszystkich sektorach
gospodarki. Wywoaa rwnie nawa dziaa odwetowych. Powszechnie
uwaa si, e jej skutkiem byo spotgowanie wielkiego kryzysu.

Postpowy Herbert Hoover

93

wywoa aprzynajmniej zaostrzy wielki kryzys, ale rwnie, wosobie

Hoovera, zrezygnowa ze wzgldnie leseferystycznych rozwiza, jakie
stosowali poprzedni prezydenci, gdy reagowali na cykliczne zaamania
koniunktury.
Jak wyczerpujco udokumentowa Murray Rothbard, interwencjonistyczne cigoty Herberta Hoovera day osobie zna ju w1921 roku, kiedy to Warren Harding powoa Hoovera na stanowisko sekretarza handlu.
Przyszy prezydent chcia przeksztaci Departament Handlu wekonomicznego edukatora Amerykanw, ktrego jakoby bardzo potrzebowali1. Po objciu stanowiska Hoover szybko utworzy komitet ds. bezrobocia, ktry mia si zaj uciliwymi problemami towarzyszcymi depresji
wlatach 192019212. Jak sam wspomina:
Zorganizowalimy wspprac midzy wadzami federalnymi, stanowymi imunicypalnymi wcelu zwikszenia zasigu robt publicznych. Przekonalimy pracodawcw, eby rozdzielili prac wrd
pracownikw, zapewniajc jak najwikszej ich liczbie jakikolwiek
dochd. Powoalimy do ycia przedsibiorstwa, ktre miay si zajmowa odbudow, remontami, atake tam gdzie byo to moliwe
budow nowych osiedli.3

W1926 roku, czyli kilka lat pniej, sekretarz Hoover (ju za prezydentury Calvina Coolidgea) zachwala now ekonomi ijej sposb na
wyeliminowanie cyklu koniunkturalnego:
Jeszcze niedawno pracodawcy wydawao si, e wjego interesie jest
wykorzystywanie bezrobocia iimigracji do obniania pac bez wzgldu na inne okolicznoci. Moliwie najnisze pace za jak najduszy
dzie pracy traktowano jako sposb na obnienie kosztw pracy

Fragment listu Herberta Hoovera do Wesleya C. Mitchella z29 lipca 1921 roku.
Za: Murray N. Rothbard, Wielki Kryzys wAmeryce, tum. Marcin Zieliski iWitold
Falkowski, Warszawa 2010, s.155.
2
Uwaga historyczna: zanim czarodzieje makroekonomii wyeliminowali depresje, to wanie tym terminem okrelano wielkie zaamania koniunktury. Teraz mamy
recesje. Wkocu rzd federalny jest po to, by chroni nas przed kolejnymi wolnorynkowymi depresjami, azatem niemoliwe jest, by depresje si jeszcze zdarzay.
3
Herbert Hoover, The Memoirs of Herbert Hoover: The Cabinet and the Presidency
19201933, New York 1952, s.46, [za:] Murray N. Rothbard, Wielki Kryzys wAmeryce, s.155.
1

94

Kopoty ze wzrostem

iosignicie najwikszego zysku. [] Dzi mamy do dyspozycji nowe

koncepcje. Zasadniczym warunkiem zwikszenia produkcji s wysokie pace iniskie ceny, poniewa produkcja zaley od rozszerzania si
[] konsumpcji, ktra jest moliwa wycznie dziki sile nabywczej
wysokich pac realnych oraz wysokiemu poziomowi ycia.4

Usiowania Hoovera, by przy zastosowaniu perswazji moralnej ibardziej bezporednich rozwiza podtrzyma stawki pac na dotychczasowym poziomie mimo masowego bezrobocia, byy podobnie jak pniejsze posunicia Roosevelta idealn recept na przeduenie wielkiego
kryzysu. Cho ze wczeniejszych kryzysw amerykaska gospodarka wychodzia na og wcigu roku albo dwch, to wielki kryzys cign si
wnieskoczono czciowo ze wzgldu na prby utrzymywania pac
powyej naturalnego poziomu czyszczcego rynek. Wnowych warunkach
robotnikw nie dao si zatrudni gdzie indziej, bo podstawowa metoda
koordynacji za pomoc sygnaw wysyanych przy uyciu cen i pac
rynkowych bya blokowana najpierw przez Hoovera, apotem przez Roosevelta. Przedstawiciele wielkiego biznesu wtym bran: telefonicznej,
stalowej i samochodowej zgodzili si za namow prezydenta Hoovera
utrzyma realne pace iwsppracowa ze sob, by przetrwa okres zej
koniunktury. Nawet Amerykaska Federacja Pracy chwalia administracj
Hoovera za reakcj na kryzys. Wjej organie mona byo przeczyta:
Prezydencka konferencja nadaa nowe znaczenie poczuciu odpowiedzialnoci przedsibiorcw. [] Nigdy przedtem nie wezwano
ich do wsplnego dziaania, [] wtrakcie poprzednich recesji dziaali na wasn rk, dbajc owasny interes, czym [] przyczyniali
si do pogbienia kryzysu.5

Administracja Hoovera nie tylko uniemoliwia dostosowywanie si

pac, ale rwnie przedstawia propozycje rozszerzenia stanowych ifederalnych programw robt publicznych. Ponadto zwikszya subsydia dla
rolnictwa i nakaniaa farmerw do zmniejszenia areau upraw (w celu

Herbert Hoover, The Memoirs of Herbert Hoover: The Cabinet and the Presidency
19201933, s.108, [za:] Murray N. Rothbard, Wielki Kryzys wAmeryce, s.167.
5
Herbert Hoover, The Memoirs of Herbert Hoover: The Great Depression 1929
1941, New York 1952 s. 45, [za:] Murray N. Rothbard, Wielki Kryzys w Ameryce,
s.174175.
4

Postpowy Herbert Hoover

95

podtrzymania cen). W1930 roku Hoover, wbrew radom wikszoci krajowych ekonomistw iduych bankierw, podpisa katastrofaln wskutkach ustaw celn Smoota-Hawleya. Wtym samym roku przyczyni si do
obnienia wskanika bezrobocia, wprowadzajc zakaz imigracji, ktry
nie dotkn tylko najzamoniejszych przybyszy. Wkonsekwencji napyw
imigrantw zEuropy zmniejszy si wcigu kilku miesicy o90 procent.
Powysze przykady pokazuj wyranie, e Herbert Hoover wbrew tezom stawianym wwikszoci ksiek historycznych nie by przyjacielem
wielkiego biznesu ani ordownikiem lesefereryzmu. Co jest rdem tego
mitu? Czy to, e Hoover przedstawia si swoim wyborcom jako obroca
praw wasnoci iwolnoci ekonomicznej, apniejsi historycy dali si zwie
retoryce, jak stosowa podczas kampanii? By moe, jednak to, wjaki sposb Hoover opisywa swoj reakcj na krach w1929 roku, sugeruje co innego:
Moglimy nie robi nic. To doprowadzioby do ostatecznej katastrofy. Reagujc na zaistnia sytuacj, przedstawilimy przedsibiorcom iKongresowi najwikszy wdziejach republiki program obrony
i kontrataku. Wprowadzilimy go w ycie. [] Do tej pory aden
rzd wWaszyngtonie nie chcia wzi tak duej odpowiedzialnoci
za przywdztwo wczasach kryzysu. [] Po raz pierwszy whistorii
kryzysw dywidendy, zyski ikoszty utrzymania zostay obnione,
zanim spady pace. [] Pace nie ulegy redukcji a do czasu, kiedy
zmniejszyy si koszty utrzymania, azyski zostay waciwie wyeliminowane. Dzi nasze pace nale do najwyszych na wiecie.
Stworzylimy nowe miejsca pracy i tchnlimy nowe ycie w cay
system gospodarczy; jeszcze nigdy whistorii naszego kraju nie pojawia si koncepcja, ktra daaby tak wiele [] zwykym mczyznom ikobietom.
Niektrzy reakcyjni ekonomici przekonywali nas, e powinnimy pozwoli na to, eby likwidacja firm trwaa a do czasu, gdy kryzys signie
dna. [] Zdecydowalimy, e nie bdziemy sucha rad zwolennikw
likwidacji prowadzcej do ponurego koca inie bdziemy si biernie
przyglda temu, jak rzesze dunikw Stanw Zjednoczonych ogaszaj bankructwo, aoszczdnoci naszych obywateli wyparowuj.6

Fragmenty przemwie wygoszonych 11 sierpnia 1932 roku wWaszyngtonie

po przyjciu nominacji na kandydata w wyborach prezydenckich, 22 padziernika
1932 roku wDetroit i4 padziernika 1932 roku wDes Moines. Za: Murray N. Rothbard, Wielki Kryzys wAmeryce, s.152153.
6

96

Kopoty ze wzrostem

Nie mniej osobliwe jest to, e kontrkandydat Hoovera Franklin Delano Roosevelt zarzuca mu lekkomylne irozrzutne gospodarowanie
pienidzmi, mylenie, e powinnimy zacz wWaszyngtonie centralnie
sterowa wszystkim tak szybko, jak to moliwe, iprzewodzenie administracji wydajcej najwicej pienidzy wczasie pokoju wcaej historii7.

Now y a d n i e p omg
ww y jc i u zw i e l k i eg o k ryz ysu
Ingerencja Hoovera w rynek przyczynia si do wyduenia kryzysu,
a dziaania podjte przez Roosevelta w ramach Nowego adu ktre
stanowiy zaledwie rozwinicie miaych innowacji Hoovera tylko
pogorszyy sytuacj przez odsunicie w czasie likwidacji bdnych projektw iutrudnienie powrotu do normalnoci, co podczas wszystkich poprzednich depresji nastpowao wzgldnie szybko. Wtym miejscu trudno
si sprzecza z faktami historycznymi: kiedy w 1933 roku rozpoczyna
si okres Rooseveltowskich pierwszych stu dni intensywnego tworzenia ustaw, bezrobocie osigno szokujcy poziom 24,9 procent. Mimo
(albo zpowodu) bezprecedensowych rozwiza wramach Nowego adu
przez kolejne cztery lata bezrobocie spadao powoli iw1937 roku wynosio tylko 14,3 procent (powtrzmy, e poprzednie depresje wAmeryce
koczyy si wcigu dwch lat). Jednak w1938 roku bezrobocie skoczyo
znowu tym razem do 19 procent. Wic jak mona mwi o tym, e
Nowy ad uzdrowi sytuacj?
Jednym znajbardziej znanych aspektw Nowego adu byo powoanie
Urzdu ds. Odbudowy Kraju (NRA), bdcego ucielenieniem naukowego planowania i antytez lepego polegania na autonomicznych siach
rynkowych. Wedug ekonomisty LawrenceaW. Reeda NRA zwany czsto przez krytykw Urzdem ds. Odszukiwania Kruczkw (National Run
Around) stworzy system posiadajcych umocowanie pastwowe karteli [] wstylu faszystowskim. Czy jednak mimo nadwtlenia tradycyjnej wolnoci NRA rozrusza chocia gospodark? Oto odpowied Reeda:

Fragmenty przemwie wygoszonych 19 padziernika 1932 roku wPittsburghu na temat budetu federalnego i29 sierpnia 1932 roku wSioux City na temat rolnictwa ice. Za: Lawrence W. Reed, Wielkie mity Wielkiego Kryzysu, tum. Karolina
Jurak, Warszawa 2009, s.23.
7

Nowy ad nie pomg wwyjciu zwielkiego kryzysu

Siepacze Ro osevelta
Administracja Roosevelta, kiedy nie bya akurat zajta nakazywaniem farmerom, by zaorywali pola (wcelu zmniejszenia poday plonw ipodniesienia cen produktw rolnych), to zarzdzaa przy pomocy kodeksw NRA
produkcj iustalaniem cen. John T. Flynn tak opisuje metody wykorzystywane przez Rooseveltowskich wybawicieli kapitalizmu do egzekwowania przepisw:
NRA stopniowo odkrywaa, e nie jest w stanie wyegzekwowa
poszanowania dla swoich regu. Czarny rynek umacnia si. Wymuszenie przestrzegania przepisw mogy spowodowa jedynie najbardziej drastyczne policyjne metody. Wbrany odzieowej, gdzie
prym wid zwizkowiec Sidney Hillman, tworzca przepisy wadza
zatrudnia specjaln policj odpowiedzialn za ich egzekwowanie.
Funkcjonariusze przemierzali rejon, gdzie szyto czci garderoby, niczym oddzia szturmowcw. Mogli wedrze si do fabryki inatychmiast odprawi waciciela, ustawi wszeregu jego pracownikw,
podda ich krtkiemu przesuchaniu i przej nalece do niego
ksigi rachunkowe. Nocna praca bya zakazana. Lotne brygady tej
prywatnej policji do spraw paszczy i garniturw przechadzay si
w nocy po rejonie i wywaay drzwi siekierami, wyszukujc ludzi,
ktrzy popeniali zbrodni szycia pary spodni po zmroku. Wiele organw odpowiadajcych za tworzenie kodeksw utrzymywao, e
bez tak ostrych metod nikt by regulacji nie przestrzega, poniewa
spoeczestwo ich nie popiera.b1
b
John T. Flynn, The Roosevelt Myth, Garden City, NY, 1949, s.45, [za:] Lawrence W. Reed, Wielkie mity Wielkiego Kryzysu, s.4243 [poprawiono bdy redakcyjne wcytacie przyp. MZ, JL].

Wpyw NRA na gospodark by natychmiastowy ipotny. Wcigu piciu miesicy przed uchwaleniem ustawy widoczne byy oznaki poprawy: zatrudnienie wfabrykach iwysoko wypat wzrosy
odpowiednio o23 procent i35 procent. Iwtedy do gry wszed NRA,
skracajc godziny pracy, wedle kaprysu podnoszc pensje oraz obarczajc nowymi kosztami przedsibiorstwa. Wcigu szeciu miesicy od wejcia ustawy w ycie produkcja przemysowa spada
o25procent. [Ekonomista] Benjamin M. Anderson pisze: NRA nie
bya wehikuem oywienia gospodarczego. By koniem trojaskim

97

98

Kopoty ze wzrostem

jego odwrotnoci. [] W caym okresie panowania NRA wzrost

produkcji przemysowej nie mg si rwna ztym, jaki mia miejsce wlipcu 1933 roku, przed pocztkiem dziaalnoci NRA.8

Nie m w h o p
Zpenym przekonaniem przewiduj upadek kapitalizmu ipocztek historii. Mechanizm, ktry przemienia pienidz wpienidz, zepsuje si, system
bankowy zupenie si rozpadnie, anam pozostanie korzysta zbarteru, by
utrzyma si przy yciu. Wiksze szanse bd mieli ci, ktrzy potrafi kopa wswoim ogrdku. Ja sobie poradz, mam troch warzyw.
Margaret Drabble, The Guardian, 2stycznia 1993

C z y d r u g a w o j n a w i a t o wa w y c i g n a n a s
zw i e l k i eg o k ryz ysu?
Wielu Amerykanw, susznie sceptycznych wobec twierdzenia, e
zwielkiego kryzysu wycign nas Nowy ad Roosevelta, przedstawia alternatywn teori, wwietle ktrej gospodarka ruszya dziki drugiej wojnie wiatowej. Rwnie to wyjanienie ma niewiele sensu. Wkocu wojny
pochaniaj zasoby izabijaj miliony pracownikw. Jak niby miaoby to
wspomaga wzrost gospodarczy?
Henry Hazlitt (ladem dziewitnastowiecznego ekonomisty Frdrica
Bastiata) okreli ten bd mianem zudzenia rozbitej szyby. Bd ten
popeniaj nie tylko ci, ktrzy za przyczyn wzrostu gospodarczego uznaj wojn, ale rwnie komentatorzy, ktrzy stwierdzaj, e huragan albo
trzsienie ziemi stymuluj produkcj, bo konieczne staje si podjcie
wysikw wcelu odbudowy tego, co zostao zniszczone. Hazlitt zwrci
uwag na absurdalno takiego pogldu: kiedy si robocz iinne zasoby wykorzystuje si do naprawy albo wymiany zniszczonych przedmiotw, nie jest tworzone nowe bogactwo. Gdyby nie huragan (albo zrzucane
przez wroga bomby), pracownikw iinne zasoby mona by uy wcelu
zwikszenia istniejcego zasobu dbr kapitaowych ikonsumpcyjnych.
Lawrence W. Reed, Wielkie mity Wielkiego Kryzysu, s.4041. Cytat z: Benjamin
M. Anderson, Economics and the Public Welfare: A Financial and Economic History
of the United States, 19141946, Indianapolis 1979, s. 332334 [poprawiono bdy
redakcyjne wcytacie przyp. JL].
8

99

Cao to nie suma czci

atwo unikn tego bdu, kiedy si ju go pozna. Niestety, typowe

statystyki wykorzystywane przez ekonomistw gwnego nurtu tylko
wzmacniaj ze nawyki wmyleniu. Wysyanie milionw produktywnych
modych ludzi, by walczyli i umierali za granic, i powicanie ogromnych iloci surowcw na cele wojenne moe Amerykanw tylko zuboy
(oczywicie wiele osb bdzie twierdzi, e warto byo zapaci tak cen
chodzi jednak oto, e uczestnictwo wdrugiej wojnie wiatowej stanowio koszt). Niemniej koszt wojny zakryy oficjalne pomiary produktu
krajowego brutto, wykorzystywane do oceny stanu gospodarki. Wkolejnym podrozdziale omwimy problemy, jakie wi si ztym podejciem.

Cao to nie suma czci

Czsto bywa, e jednym znajwikszych problemw przeszkadzajcych
spoeczestwu wzrozumieniu, czym jest wzrost gospodarczy, s bdne
statystyki opracowywane przez ekonomistw gwnego nurtu ibezmylnie powtarzane przez politykw idziennikarzy. Najwaniejsz wielkoci

Zbita sz yba
May akt wandalizmu bdzie pocztkowo oznacza korzy dla jakiego
szklarza. Szklarz zmartwi si tym wypadkiem nie bardziej ni waciciel
zakadu pogrzebowego czyj mierci. Jednak sklepikarz zostanie bez
250dolarw, ktre zamierza wyda na nowy garnitur. Musi wymieni szyb woknie, tote bdzie musia si oby bez garnituru (albo czego rwnej
wartoci rzeczy niezbdnej lub luksusowej). Zamiast mie okno i250dolarw, teraz ma tylko okno. Jeli zamierza kupi garnitur wanie tego
popoudnia, zamiast mie i okno, i garnitur, bdzie musia si zadowoli
samym oknem. Jeli pomylimy onim jako oczci spoecznoci, zauwaymy, e spoeczno stracia nowy garnitur, ktry mgby powsta, gdyby
sprawy potoczyy si inaczej ie jest ona otyle wanie ubosza. Zysk
szklarza jest, mwic krtko, po prostu strat krawca. Nie powstaa adna
nowa posada.
Henry Hazlittc1
Henry Hazlitt, Ekonomia wjednej lekcji, s.910.

100

Kopoty ze wzrostem

suc ocenie oglnej siy gospodarki jest produkt krajowy brutto (PKB),
ktry mierzy cakowit warto rynkow wszystkich ukoczonych dbr
iusug, jakie wytworzono na terenie kraju (kiedy ekonomici stosowali
produkt narodowy brutto [PNB], ktry mierzy warto produktu finalnego wytworzonego przez wszystkich obywateli danego kraju bez wzgldu
na to, gdzie przebywaj; rnica pomidzy tymi dwoma wskanikami jest
zpunktu widzenia naszej analizy wzgldnie mao istotna). Typow miar
wzrostu jest zatem procentowa zmiana PKB po uwzgldnieniu inflacji. Jak
zobaczymy, kierowanie si w polityce gospodarczej wielkoci PKB jest
niebezpieczn praktyk, ktra ponadto hamuje prawdziwy wzrost.

Jak zwal cz y i nf lacj ? Li kwid ujc ba n k centr al ny

Co wedug szkoy austriackiej rzd powinien teraz zrobi? Rzd moe
skoczy zdugotrwa inflacj, ktra wkadej chwili moe mu si wyrwa
spod kontroli, tylko pod warunkiem, e przestanie zwiksza poda pienidza. Poda pienidza ronie w konsekwencji manipulacji dokonywanych
przez Rezerw Federaln, polegajcych albo na obnianiu stopy rezerw
obowizkowych, albo na skupie aktyww na otwartym rynku. rda inflacji nie naley doszukiwa si wmonopolu biznesu, agitacji zwizkw
zawodowych, dziaaniach spekulantw ani apczywoci konsumentw,
lecz wusankcjonowanych prawem faszerstwach rzdu. To rzd jest jedyn instytucj w spoeczestwie, ktra ma prawo dopuszcza si faszerstwa tworzy nowy pienidz. Dopki pastwo bdzie korzysta ztego
prawa, dopty dowiadcza bdziemy zgubnych skutkw inflacji, ktra,
jeli wymknie si spod kontroli, musi zakoczy si upadkiem waluty. Moglibymy sprbowa przekona rzd, aby tego procederu zaprzesta. Poniewa jednak politycy raczej nie zrezygnuj ze swojej czsto naduywanej
wadzy, to o wiele pewniejszym rozwizaniem problemu inflacji byoby
cakowite pozbawienie pastwa prawa do faszerstwa: albo przez wprowadzenie ustawy zakazujcej Fedowi skupu jakichkolwiek aktyww iobniania stopy rezerw obowizkowych, albo przez zlikwidowanie Systemu
Rezerwy Federalnej.
1

Murray N. Rothbardd

d
Murray N. Rothbard, Americas Great Depression, Auburn, AL 2000, s.XXIX [fragment wstpu do trzeciego wydania amerykaskiego, ktry nie ukaza si wpolskim tumaczeniu ksiki
przyp. MZ].

Cao to nie suma czci

101

Podrczniki zwracaj uwag na niektre z najbardziej oczywistych

mankamentw tego wskanika. Klasycznym (i niepoprawnym politycznie!) przykadem jest przypadek czowieka, ktry eni si ze swoj gosposi. Przed lubem jej usugi (pranie, gotowanie, sprztanie) byy kupowane
na otwartym rynku, azatem wliczay si do oficjalnego PKB. Jednak po
lubie ju jako gospodyni domowa wykonuje ona te same zadania za
darmo, przez co oficjalny PKB obnia si owielko jej wczeniejszych
rocznych zarobkw. Rwnie transakcje czarnorynkowe zracji swej natury umykaj uwadze pastwowych statystykw inie s wliczane do oficjalnego wskanika PKB.
Cho wspomniane mankamenty s do powane jak zauwaa ekonomista Peter Boettke, wkrajach komunistycznych zniewoleni ludzie mogli przey wanie dziki transakcjom czarnorynkowym to odwracaj
one uwag od rzeczywistych problemw, jakie rodzi ten wskanik: oficjalny PKB zupenie pomija wydatki porednie. Wkonsekwencji pomniejsza rol kapitalistw i wyolbrzymia znaczenie finalnych konsumentw
iwydatkw pastwowych. Wyjania to ekonomista Mark Skousen:
PNB uwzgldnia tylko produkcj dbr iusug sprzedawanych kocowym uytkownikom. Pomija cao aktywnoci ekonomicznej
zwizanej zprodukcj nakadw porednich, czyli surowcw, pproduktw, towarw hurtowych i innych nieukoczonych wyrobw (wtym zapasw), ktre jeszcze nie znalazy si na etapie finalnej konsumpcji. Do PNB wlicza si [] zakup wszelkich nowych
trwaych dbr kapitaowych, takich jak maszyny i wyposaenie,
poniewa traktuje si je jak produkty finalne. Nie obejmuj one jednak nietrwaych dbr kapitaowych ani produktw porednich jak
skry zwierzce czy stal. Krtko mwic, PNB uwzgldnia majtek
trway, ale nie uwzgldnia majtku obrotowego. Dlatego te PNB
wrzeczywistoci nie jest wcale wielkoci brutto, araczej tak opart na wartoci dodanej netto.9

Ekonomici gwnego nurtu pomijaj produkty porednie, by unikn podwjnego ksigowania. Wysuwaj oni na przykad argument, e
wliczajc cakowite wydatki na mk i owies, wykorzystywane do produkcji chleba, zawyylibymy wielko produkcji. Nawet jeli maj racj,
Mark Skousen, Economics on Trial: Lies, Myths, and Realities, Homewood, IL
1990, s.3940.
9

102

Kopoty ze wzrostem

to preferowane przez nich rozwizanie unettowienie wydatkw brutto

z kadego etapu i uwzgldnienie jedynie wartoci dodanej jest rdem powanych bdw wpolityce gospodarczej. Dalej Skousen pisze:
PNB przez to, e pomija dobra porednie raco [wyolbrzymia]
poziom konsumpcji wgospodarce. [] Wedug statystyk dochodu
narodowego konsumpcja stanowia 66 procent PNB w1988 roku.
[] Oczywicie tak wysoki jej poziom implikuje, e gospodarka
Stanw Zjednoczonych jest zorientowana na konsumpcj, e to
zmiany wydatkw konsumpcyjnych a nie wydatkw inwestycyjnych czy te wydatkw przedsibiorstw decyduj owzrocie
lub regresie gospodarczym. Wedug danych na temat PNB wydatki
pastwowe s waciwie waniejsze od prywatnych inwestycji (zakupy pastwowe wyniosy 936 miliardw dolarw, akrajowe inwestycje prywatne 765 [miliardw dolarw]). Nadmierne skupienie si na konsumpcji to powszechny bd, na jaki mona natrafi
w prasie finansowej i komentarzach gospodarczych. Zwaszcza
w okresie przedwitecznym media niemal codziennie informuj oprognozowanej sprzeday detalicznej, sugerujc tym samym,
e kiedy wydatki witeczne s wysokie, gospodarka jest sprawna
i zdrowa. Za tymi sprawozdaniami kryje si zaoenie, e gdyby
okres przedwiteczny trwa cay rok, gospodarka mogaby rozwija si jeszcze szybciej.10

Podsumujmy. Przez unettowienie wydatkw brutto przedsibiorstw

na kadym etapie w celu wyodrbnienia wartoci dodanej tradycyjne
wskaniki jak PKB (lub PNB) wyolbrzymiaj wzgldne znaczenie wydatkw konsumpcyjnych i pastwowych. Albo przedstawmy rzecz inaczej,
powoujc si na dane podawane przez Skousena: w2005 roku osobiste
wydatki konsumpcyjne (wynoszce okoo 8,7 biliona dolarw) stanowiy
70 procent PNB (rwnego w przyblieniu 12,5 biliona dolarw) taki
udzia konsumpcji wPNB zdaje si uzasadnia szum wok wskanikw
zaufania konsumentw i wydatkw detalicznych. Z kolei oficjalne
prywatne inwestycje netto wynosiy ledwie 2,1 biliona dolarw, czyli
raptem 16,8 procent PNB. Jednak liczba ta waden sposb nie uwzgldnia caoci wydatkw prywatnych przedsibiorstw, gdy wyklucza si tutaj (by unikn podwjnego ksigowania) pozosta cz inwestycji
10

Tame, s. 4243

Grosz wydany (przez pastwo) jest groszem zarobionym

103

Wzrost g osp oda rczy n ie wy wo u je i nflacj i

Komentatorzy finansowi w mediach uwaaj za co oczywistego to, e
wzrost produkcji wywouje inflacj cenow. Keynesistowski wiatopogld
skrystalizowa si wpostaci synnej krzywej Phillipsa, ktra przedstawia graficznie rzekom odwrotn zaleno pomidzy inflacj ibezrobociem. Krzywa ilustruje tez, e luna polityka pienina ibudetowa pozwala na wycignicie gospodarki zrecesji, jednak odbywa si to kosztem wzrostu cen,
apolityka restrykcyjna pozwala stumi inflacj wzarodku, ale jednoczenie
prowadzi do masowych zwolnie pracownikw.
Ta analiza nie dziaa ani wteorii, ani wpraktyce. Najpierw teoria: gdy otym
przez chwil pomylimy, zrozumiemy, e wzrost realnego produktu prowadzi do spadku cen pieninych. Wkocu inflacja pojawia si wtedy, gdy zbyt
duo pienidzy poda za zbyt ma iloci dbr. Teraz praktyka: istniej niezliczone przykady wysokiej inflacji iniskiej produkcji (chociaby Stany Zjednoczone wlatach siedemdziesitych) oraz niskiej inflacji irosncej produkcji
(przykadowo Stany Zjednoczone wlatach osiemdziesitych).
brutto przedsibiorstw wtakie rzeczy jak surowce, zaopatrzenie izmiany
zapasw wynoszc 14,6 biliona dolarw. Kiedy dodamy t liczb do
PNB ido wydatkw przedsibiorstw, okae si, e wydatki konsumpcyjne stanowiy zaledwie 32 procent cakowitej aktywnoci ekonomicznej
w2005 roku, aczne wydatki przedsibiorstw 62 procent tego szerszego
wskanika11.

G ro s z w y da n y (p r z e z pa s t wo)
jest groszem za robion y m
Oprcz tych wspomnianych powyej z popularnymi wskanikami
makroekonomicznymi wi si rwnie inne, bardziej fundamentalne
problemy. Ot wskaniki te uznaj pienidze wydane przez pastwo za
produkt. Aby zrozumie ten osobliwy punkt widzenia, musimy przyjrze
si tradycyjnemu podejciu do pomiaru aktywnoci ekonomicznej.
Zob. Mark Skousen, The Structure of Production, New York 2007 [fragment niedostpny wpolskim tumaczeniu ksiki, ktrego podstaw byo wydanie z1990roku
przyp. MZ].
11

104

Kopoty ze wzrostem

Przypumy, e chcemy zmierzy, jak duy jest produkt wytwarzany

przez gospodarstwo domowe, powiedzmy, Smithw. Jednym ze sposobw jest podliczenie dochodu otrzymywanego przez Smithw zrnych
rde. Powiedzmy, e pan Smith zarabia 10 tysicy dolarw rocznie na
przemwieniach publicznych i90 tysicy dolarw jako wykadowca akademicki, apani Smith zarabia 20 tysicy dolarw na pisaniu krtkich historyjek i30 tysicy dolarw na sprzeday kosmetykw. Azatem roczny
produkt wytwarzany przez gospodarstwo domowe Smithw jest warty
150 tysicy dolarw. Innym sposobem, cho przynoszcym taki sam rezultat, jest podliczenie wydatkw poczynionych przez innych na usugi
oferowane przez Smithw. Azatem wyliczy zagregowany produkt mona
na dwa sposoby: mierzc dochody albo mierzc wydatki.
Wyjania to powody wyliczania PKB w taki, a nie inny sposb. Jeli
kto kupuje w danym roku nowy samochd, to w ten sposb zwiksza
oficjalny PKB dla tego okresu. Cho mona oponowa, e samo przekazanie pienidzy za co nie jest dziaaniem produktywnym, to jednak takie
podejcie do pomiaru PKB ma pewne uzasadnienie. Wrzeczywistoci nie
mierzymy produktywnoci konsumenta, lecz t producenta samochodw
ajedyn miar wartoci ekonomicznej dbr iusug, jak dysponujemy,
jest to, ile konsumenci na nie dobrowolnie wydaj.
Jeli chodzi orzeczy nabywane przez prywatne osoby ifirmy, to moemy si ztym zgodzi. Ale czy taka procedura ma sens, kiedy zastosowa
j do wydatkw pastwowych? Niezupenie. Przypomnijmy sobie ogonej sprawie przeprowadzonego w 1983 roku audytu wydatkw Pentagonu, ktry, jak si okazao, paci po 600 dolarw za kad nabywan
desk sedesow. Czy takie wydatki pastwowe powinny rzeczywicie by
wliczane do cakowitego produktu gospodarki Stanw Zjednoczonych?
Zpewnoci nie. Mona by co najwyej posuy si zwykymi cenami
rynkowymi desek sedesowych, poniewa sam fakt, i pastwo za co paci, nie daje nam pewnoci (inaczej ni w przypadku prywatnych osb
ispek), e jego wydatek odzwierciedla faktyczn warto nabywanego
przeze przedmiotu.
Wynika to ztego, e wostatecznym rozrachunku pienidze wydawane
przez pastwo pochodz zopodatkowania lub pras drukarskich, azatem
jego dochd nie odpowiada jego produkcji. Jednoczenie biurokraci na
og nie mog zatrzyma dla siebie pienidzy zaoszczdzonych na okrojeniu swoich budetw z niepotrzebnych wydatkw, wic nie maj problemu z przepacaniem za rzeczy, ktre kupuj. W kocu uwiconym
tradycj sposobem zarzdzania publiczn kies jest przypochlebianie si

Grosz wydany (przez pastwo) jest groszem zarobionym

105

grupom interesu, by zapewni sobie wygodne stanowiska doradcze po

odejciu zurzdu.
Kiedy osoba prywatna wydaje na co tysic dolarw, jest to dowd na to,
e zostaa wytworzona pewna warto ekonomiczna. Dlaczego? Gdy mogaby wyda ten tysic dolarw na szereg konkurencyjnych produktw albo
przeznaczy go na jaki inny cel (na inwestycje albo dziaalno charytatywn). Kiedy jednak pastwo wydaje milion albo nawet miliard dolarw na jaki projekt, to nie ma adnego powodu, by wierzy, e projekt ten jest dla kogokolwiek uyteczny. Wszystko wrcz przemawia za tym, e stajemy si przez
to ubosi, zwaszcza jeli wemiemy pod uwag pochodzenie pastwowych
pienidzy: podatki pacone przez ciko pracujcych obywateli. Podczas gdy
zwykli ludzie musz zarabia pienidze, pastwo tylko je drukuje albo ciga
wpodatkach.

Wbiblioteczce kapitalisty
Murray N. Rothbard, Wielki Kryzys w Ameryce, tum. Marcin Zieliski
iWitold Falkowski, Warszawa 2010.
Jim Powell, FDRs Folly: How Roosevelt and His New Deal Prolonged the
Great Depression, New York 2003.
John T. Flynn, The Roosevelt Myth, San Francisco 1998.
Mark Skousen, Economics on Trial: Lies, Myths, and Realities, Homewood,
IL 1990.

R o z d z i a 11 .
Chleb iigrzyska:
p o p u l a r n e pro gr a m y pa s t wow e
Czy wiesz, e...
NASA trwoni pienidze iistnienia ludzkie?
Wojna zUbstwem* wcale nie zmniejszya biedy?1
lata osiemdziesite nie byy dekad chciwoci?
opieka spoeczna nie jest ani opiek, ani spoeczn?
*****

Siedzielimy w klasie i uczylimy si dzielenia pisemnego albo czego rwnie wanego, kiedy zszokowana nauczycielka wbiega z korytarza i krzykna: wanie eksplodowa wahadowiec!. Ku zadowoleniu
jej uczniw zadaa ona sobie kiedy trud nabycia do sali odbiornika telewizyjnego (na stoliku na kkach wtamtych czasach katolickie szkoy
nie dysponoway sprztem audio-wideo) ipozwolia swojej klasie oglda
start promu kosmicznego. Otym locie mwio si wicej ni owczeniejszych, bo braa w nim udzia nauczycielka szkolna Christa McAuliffe.
Rado uczniw zamienia si wprzeraenie, kiedy tamtego pamitnego
dnia Challenger eksplodowa, anastpnie si rozbi.
Pierwsz reakcj na tragedi by al, ktremu szybko zacza towarzyszy ch dowiedzenia si, co spowodowao wypadek. Niestety katastrofa
Challengera nie bya prostym przykadem niebezpieczestw wicych
si ze mia podr czowieka do gwiazd. Jak wykazao pniejsze
ledztwo, NASA fatalnie zarzdzaa ryzykiem zwizanym zlotami, apo
fakcie jej szefostwo zachowao si, jak na biurokratw przystao zrzucili
win na kogo innego, nie naprawiajc problemw, ktre doprowadziy do
katastrofy.

* Nieoficjalna nazwa rozpocztego przez prezydenta Lyndona B. Johnsona programu politycznego (znanego te jako Wojna zBied), ktrego celem byo zwalczanie ubstwa za pomoc szeregu ustawowych interwencji wgospodark amerykask. Wojna
zUbstwem bya istotn czci wikszego projektu Wielkiego Spoeczestwa, uznawanego za swego rodzaju kontynuacj Nowego adu Roosevelta (przyp. JL).

108

Chleb iigrzyska: popularne programy pastwowe

NASA na r aa na n i epotrzebn e
n i e b e z p i e c z e s t wa
Noblista Richard Feynman przedstawi zrozumiay dla czytelnika,
a jednoczenie wyjaniajcy technikalia opis katastrofy Challengera
w ksice A co ciebie obchodzi, co myl inni?. Kiedy by czonkiem
Komisji Rogersa, powoanej przez Ronalda Reagana do zbadania tragedii,
Feynman otrzyma informacje od osoby zwewntrz, ktra chciaa pozosta anonimowa. Zdradzia ona, jak rol weksplozji odegray piercienie
uszczelniajce w rakietach pomocniczych. Feynman podczas pamitnego przesuchania transmitowanego w telewizji przedstawi problem, zaciskiem spinajc gum, zktrej bya zrobiona uszczelka, izanurzajc j
w wodzie z lodem, wskutek czego bardzo szybko guma skruszaa (tego
ranka, gdy wydarzya si katastrofa, na platformie wyrzutni rakietowej
zebra si ld).
Feynman twierdzi wswoim raporcie mniejszoci ktry dodano jako
zacznik do oficjalnego dokumentu dopiero po wielu apelach izmianach
treci e sposb dziaania NASA zachca do niepotrzebnego ryzyka.
Na przykad inynierowie byli wiadomi szczeglnych zagroe, jednak
informacje oryzyku odfiltrowywano wmiar przekazywania oficjalnych
raportw wgr hierarchii subowej (inynierowie przekazali Feynmanowi szacunki prawdopodobiestwa awarii promu, ktre byy kilkaset
razy wiksze od szacunkw podawanych przez kierownictwo wyszego
szczebla). Katastrofa promu Columbia w2003 roku pokazaa, e szacunki
podane przez inynierw iFeynmana wjego krytycznym zaczniku
byy owiele blisze rzeczywistoci.
Problemy NASA nie maj adnego zwizku zosobniczymi uomnociami ludzi, ktrzy byli zaangaowani worganizacj lotu. Nikt nie sugeruje
istnienia spisku ani tego, e wysi rang urzdnicy agencji nie przejmowali
si ewentualnymi stratami ludzkimi. Zdrugiej strony ekonomia polityczna mwi nam, e katastrofy nie mona przypisa po prostu niefortunnemu zbiegowi okolicznoci. Wagencjach takich jak NASA istniej zachty do tego, by podejmowa ryzykowne dziaania, ktre doprowadziy do
dwch katastrof wahadowcw, iunika zmian, ktre mogyby zapobiec
podobnym tragediom wprzyszoci.
Najbardziej oczywistym rdem ryzyka jest wykorzystanie lotw zaogowych. Wielu obserwatorw uwaa, e wikszo celw technicznych
inaukowych mona osign dziki lotom bezzaogowym. Lecz instytucje pastwowe tego rodzaju jak NASA staraj si otrzyma finansowanie

NASA naraa na niepotrzebne niebezpieczestwa

Wiel ki sko k d la l udzkoci, do b re so bie

Jak na figlarza przystao, fizyk Richard Feynman wyama si zprezydenckiej
komisji iprbowa doj przyczyn katastrofy Challengera. Kiedy dowiedzia
si, e wedug oficjalnych szacunkw prawdopodobiestwo awarii wahadowca wynosio 1 na 100000, zebra grup, wktrej skad wchodzili inynierowie ijeden kierownik zNASA. Nastpnie poprosi to grono ooszacowanie
moliwoci nieudania si lotu zpowodu problemw zsilnikiem (zpominiciem innych zagroe). Inynierowie spisali swoje szacunki wynosiy one
midzy 1 na 200 a1 na 300. Inynier, ktry awansowa na stanowisko kierownicze, pocztkowo nie poda adnej liczby, tylko wymieni najwaniejsze punkty, jakimi naley kierowa si przy sporzdzaniu szacunkw. Kiedy
Feynman zacz go naciska, by poda konkretn wielko, ten powiedzia
najpierw: 100 procent. Kiedy inni spojrzeli si na niego zdziwieni, doda
pospiesznie: hm, hm, minus epsilon!. Poproszony oucilenie, ile wynosi
epsilon, kierownik stwierdzi, e 1 na 100000. Pniej w nieszcznik wysa
Feynmanowi raport zwyliczeniami, ktry fizyk skomentowa nastpujco:
Znajdoway si w nim takie stwierdzenia, jak: Prawdopodobiestwo powodzenia misji musi by bliskie 1,0 czy to znaczy, e jest,
czy e powinno by? iHistorycznie rzecz biorc, ten niezmiernie
wysoki wspczynnik powodzenia misji sta si przyczynkiem do
rozejcia si filozofii traktowania bezzaogowych i zaogowych lotw kosmicznych; to znaczy uywanie ilociowych wartoci prawdopodobiestwa wpierwszym przypadku awdrugim siganie po
osd inynierski. Na ile mog oceni, osd inynierski oznacza, e
liczby zostan wyssane zpalca! [] Cay dokument wszystko kwantyfikowa. Znajdowa si tam opis prawie kadej rubki i nakrtki:
Prawdopodobiestwo rozsadzenia przewodu zasilajcego wysokocinieniowej pompy stonego nadtlenku wodoru wynosi 107.
Takich rzeczy nie mona szacowa, prawdopodobiestwo 1 na
10000000 jest prawie niemoliwe do okrelenia. Byo dla mnie jasne, e dla kadej czci silnika liczby zostay dobrane wtaki sposb,
eby po ich dodaniu otrzyma 1 na 100000.a1
Richard P. Feynman, Aco ciebie obchodzi, co myl inni?. Dalsze przypadki ciekawego czowieka, tum. Rafa mietana, Krakw 2008, s.139140, przyp. [poprawiono bdy redakcyjne
wcytacie przyp. JL].

109

110

Chleb iigrzyska: popularne programy pastwowe

od Kongresu, ktrego los jest zaleny od kaprysw spoeczestwa, idlatego musz roztacza efektowny obraz eksploracji kosmosu. Owiele atwiej
to zrobi, wysyajc wkosmos astronautw, awszczeglnoci cywili jak
Christa McAuliffe, ni pikajce roboty.
Zastanwmy si nad zawyeniem przez kierownictwo NASA szacunkw bezpieczestwa wahadowca. Biorc pod uwag zachty wpywajce
na dziaanie agencji, jest to jak najbardziej racjonalne zachowanie. Aby
otrzyma dodatkowe finansowanie, NASA w swoich oficjalnych raportach nie moga poda, e synny program kosmiczny to tykajca bomba
zegarowa. Dopki kierownictwu wydawao si, e zapewne uda si unikn jakiego wikszego incydentu zwizanego zpromem kosmicznym, to
zawyanie liczb w nadziei, e wszystko uoy si szczliwie, byo bardzo rozsdne. Upubliczniajc kad obaw ktrego zinynierw, NASA
przysuyaby si tylko swoim krytykom, ktrzy woleliby, aby fundusze
przeznaczono na ich projekty.
W peni zrozumiae byy rwnie prby zbagatelizowania lub zaguszenia krytyki Feynmana ju po katastrofie Challengera. Oczywicie nikt
nie chcia, by ginli kolejni astronauci, jednak mocno krytyczne raporty
niezalenych specjalistw mogyby sprawi, e mniej wiatli kongresmeni
zaczliby domaga si zakoczenia programu kosmicznego. Dlatego te
odpowiedni PR pozwalajcy zachowa twarz (nawet jeli nieco mijajcy
si z prawd) jest z punktu widzenia biurokratw, ktrzy robi karier
dziki programowi kosmicznemu, cakowicie racjonalny.

P r ze st r ze kosm icz na,

cz y l i z by t w i e l k i or z ech do zgryz i en i a
d l a s e k t o r a p r y wa t n e g o ?
Oczywicie wcaej debacie nad losem NASA zakada si, e waciw
rol pastwa jest wydawanie miliardw dolarw pochodzcych zpodatkw na wysyanie rakiet ipromw wkosmos. Zwolennicy programu kosmicznego mog oczywicie wskaza, i oczywistym uzasadnieniem dla
istnienia NASA jest ldowanie na Ksiycu i inne wybitne osignicia.
Wkocu sektor prywatny na pewno nie zapaciby za misj Apollo, azatem konieczne jest finansowanie ze rodkw federalnych. Ordownicy wydatkw pastwowych wskazuj rwnie na bardziej przyziemne projekty,
ktre s spoecznie uyteczne, a jednoczenie rzekomo zbyt due, by
mona je byo finansowa prywatnie: akceleratory czstek, wielkie tamy,
anawet stadiony sportowe.

Czy kapitalistw interesuje tylko forsa?

111

Absurdalno tego pogldu staje si oczywista, gdy zadamy sobie pytanie oto, skd Kongres bierze te miliardy, ktre wydaje na rzekomo potrzebne programy. Ale oczywicie, zsektora prywatnego! Kiedy John F.
Kennedy zdecydowa, e Stany Zjednoczone powinny wysa czowieka
na Ksiyc, to ani nie przyczyni si do zrozumienia przez fizykw ruchu
cia wprni, ani nie sprawi, e wzrosy krajowe rezerwy stali, benzyny
iinnych zasobw potrzebnych do tego miaego przedsiwzicia. Rzd federalny po prostu wzi warte miliardy dolarw zasoby, ktre miay inne
potencjalne zastosowanie, iprzeznaczy je na projekt majcy na celu zatknicie flagi Stanw Zjednoczonych na Ksiycu (izebranie kilku ska).
Frdric Bastiat w swoim synnym eseju zatytuowanym Co wida
iczego nie wida zwraca uwag na to, e trzeba patrze nie tylko na oczywiste korzyci programw wydatkw pastwowych. Aby stwierdzi, czy
dany program jest sensowny, musimy porwna korzyci zkosztami. Zuywajc rzadkie zasoby na program kosmiczny (lub budow stadionw
sportowych), pastwo daje namacalne korzyci, ale rwnie niszczy niewidoczne moliwoci wykorzystania tych zasobw do stworzenia alternatywnych produktw iusug.
Krytykom kapitalizmu wydaje si (niesusznie), e test zyskw i strat
jest przypadkowy i prymitywny. Jest jednak zgoa inaczej: to niezastpiony barometr preferencji konsumentw co do rozlokowania zasobw.
Jeli na przykad budowa stadionu albo linia autobusowa nie jest, jak
twierdz ordownicy dotowania takich projektw, opacalna dla prywatnych przedsibiorcw, w rzeczywistoci oznacza to, e konsumenci
wol wyda swoje pienidze na inne dobra iusugi, ktrych wytworzenie
jest opacalne. Pastwo, opodatkowujc konsumentw iwydajc ich pienidze na budow stadionu, nie sprawia, e gusta nagle si zmieniaj czy
e powstaj nowe zasoby. Nic ztych rzeczy. Pastwo po prostu lekceway
dobrowolne wybory czonkw spoeczestwa izmusza ich do partycypowania wwydatkach na swoje polityczne inicjatywy.

Cz y k a p i ta l i s t w i n t e r e s u j e t y l ko f or s a?
Wielu rozsdnych ludzi zdaje sobie spraw ztego, co napisalimy powyej. Uwaaj jednak, i pewne rzeczy s waniejsze od pienidzy
i wartociowe, nawet jeli nie mona na nich zarobi. Szeroko rozumiane eksperymenty naukowe iinne szlachetne przedsiwzicia mog nie
przynosi pienidzy, ale nie oznacza to, e nie s wane. Jeli tak, to pastwo jest potrzebne, aby wypeni luk pozostawion przez wolny rynek.

112

Chleb iigrzyska: popularne programy pastwowe

Ten bezpodstawny argument opiera si na wskiej definicji opacalnoci. Na prawdziwie wolnym rynku moliwa jest rwnie dziaalno,
ktra nie przynosi produktw nadajcych si bezporednio do sprzeday. Na przykad Nagrod Ansari X w wysokoci 10 milionw dolarw
(przyznan w2004 roku Burtonowi Rutanowi za lot jego SpaceShipOne)
ustanowili nie inwestorzy dni dywidend, lecz entuzjaci (wtym pisarze
Tom Clancy iArthur C. Clarke), ktrzy pragnli tym sposobem wspomc
rozwj cywilnych lotw kosmicznych.
Prywatni filantropi wspieraj rwnie badania czysto abstrakcyjne. Na
przykad Instytut Matematyczny Claya sfinansowa nagrody w wysokoci miliona dolarw, ktre maj by przyznawane za rozwizanie kadego
zsiedmiu klasycznych problemw matematycznych. Problemy te (jak udowodnienie lub obalenie synnej hipotezy Riemanna oliczbach pierwszych)
s zupenie abstrakcyjne, aich rozwizanie zpewnoci nie pozwoli Instytutowi Claya zdoby przewagi nad konkurentami dziki nowej linii produktw wic inwestycja raczej si nie zwrci. Kolejnym przykadem jest
wsparcie Kocioa katolickiego dla artystw irkodzielnikw. Czy Watykan
skada zamwienia uMichaa Anioa, by zwikszy wpywy zdziesiciny?
W sporze o publiczne finansowanie rnych programw linia podziau nie przebiega midzy materializmem iidealizmem. Wrcz przeciwnie. Rzecz raczej wtym, czy umoliwi obywatelom wydawanie pienidzy
na przedsiwzicia, ktre sami popieraj, czy te pozwoli politykom na
to, by zabierali pienidze zwykym ludziom idecydowali, na co je wyda.
Ci, ktrzy uwaaj, e polityka jest waniejsza od rynku, wol pastwowy
przymus od indywidualnego wyboru.

Ly n d o n a B . J o h n s o n a wo j n a z p o dat n i k i e m
Prawdopodobnie najpowaniejsz obiekcj przeciw nieskrpowanemu
kapitalizmowi jest to, e powoduje on ogromne nierwnoci dochodowe.
Chocia wikszo osb nawet intelektualici przyznaje obecnie, e
czysty komunizm nie moe funkcjonowa, to itak niezbyt chtnie popiera jego alternatyw. Ludzie ci staraj si znale jakie porednie rozwizanie, pozwalajce unikn zarwno ndzy komunizmu, jak irzekomych
naduy kapitalizmu. WXX wieku Amerykanie coraz czciej oczekiwali
od pastwa, e stanie si obroc ubogich. Problem ubstwa postrzegali
jako kryzys zaangaowania ipolitycznego przywdztwa, co najlepiej obrazuje to pytanie retoryczne: skoro moemy wysa czowieka na Ksiyc, to dlaczego nie moemy zlikwidowa biedy?.

Lyndona B. Johnsona wojna zpodatnikiem

113

Tego rodzaju pytania, znane dobrze Amerykanom, wiadcz onaiwnym postrzeganiu wiata. Niektrzy konserwatyci mieli podstawy, by
z powyszego pytania sobie kpi jako znieudolnego zestawienia problemw ojaskrawo rnej naturze (gdyby odbiera je dosownie, zdaje si
ono sugerowa, e pastwo powinno wysa bezdomnych w kosmos).
Ale tym samym uznawali pewne racje ordownikw interwencji wadz
wkocu NASA nie jest wzorem doskonaoci (oprcz wspomnianych
wypadkw wahadowcw iinnych incydentw mona wskaza jeszcze
na skandaliczne problemy z kosztujcym miliard dolarw teleskopem
Hubbleaiutrat w1999 roku kosztujcej 125 milionw dolarw sondy
na Marsa zpowodu pomylenia jednostek metrycznych
zjednostkami amerykaskiA co na to ka pital ici?
mi). Pod tym wzgldem poJedynymi obrocami praw czorwnanie jest jednak, jak na
wieka s zwolennicy kapitalizmu
ironi, waciwe: skoro rzd
laissez-faire.
federalny moe marnowa
1
Ayn Randb
miliardy dolarw i niszczy
ludziom ycie, prowadzc
b
Ayn Rand, Cnota egoizmu. Nowa koncepcja
program kosmiczny, to dlaegoizmu, s.185.
czego nie moe tego samego
zrobi zbiednymi?
Oczywicie moe. Od 1964 roku, kiedy Johnson wypowiedzia swoj
wojn, na rzdowe programy walki zubstwem wydano ponad 7 bilionw dolarw, jednak wtpliwe jest to, czy udao si dziki temu cho troch zmniejszy bied. Na przykad bez adnych szczeglnych dziaa ze
strony wadzy wykonawczej stopa ubstwa spada z22,4 procent w1959
roku do 19 procent w1964 roku1. To prawda (na co zwrci uwag zwolennik Johnsona), e oficjalna stopa ubstwa zacza nieco szybciej spada
wkolejnych latach. Naley jednak zauway, i program masowych federalnych patnoci transferowych nabra rozpdu dopiero pod koniec lat
szedziesitych. Jak wyjania Charles Murray:
Zmiany wynikajce zsukcesw legislacyjnych, ktrych wprowadzenie w ycie wymagao sporych kwot, zaczy wywiera wpyw na

Poverty Status of People by Family Relationship, Race, and Hispanic Origin: 1959
to 2014, United States Census Bureau, https://www.census.gov/hhes/www/poverty/
data/historical/hstpov2.xls (dostp: 30 padziernika 2015).
1

114

Chleb iigrzyska: popularne programy pastwowe

znaczn liczb ludzi dopiero wlatach 19671968, awpeni rozwiny si dopiero wlatach 70. Zasady stanowice ich podstaw zmieniono wczeniej. Wczeniej rozpoczto uprawianie stosownej retoryki.
Wczeniej zaoono agendy majce wprowadzi je wycie. Wczeniej
zaczto proces legislacyjny. Jednak programy podtrzymania dochodu
oraz dziaa socjalnych, uprawomocnione wczasach hegemonii legislacyjnej Johnsona wlatach 19641966, dysponoway wczasie jego
kadencji relatywnie niewysokim budetem izakresem dziaania.2

Dekada chciwoci?
Krytykom federalnych programw walki zubstwem czsto przykleja si
atk bezdusznych cynikw, ktrzy nie troszcz si obiednych. Jak jednak
prawdziwy obroca ucinionych moe popiera odczowieczajce pastwo
dobrobytu? Prywatna dobroczynno nie tylko nie narusza praw wasnoci, ale rwnie nie odziera jej odbiorcw zgodnoci. Jest te tasza imniej
korupcjogenna. Kiedy rzd oddaje pienidze podatnikom, ci wicej przekazuj ubogim. Czciowo za spraw obnienia przez Reagana w1981 roku
kracowych stp podatkowych podczas tak zwanej dekady chciwoci:
cakowite wydatki na cele charytatywne wzrosy wujciu realnym o56
procent;
roczne tempo wzrostu iloci rodkw przeznaczanych na dobroczynno byo o55 procent wysze ni wpoprzednim wierwieczu;
wzrost wydatkw charytatywnych by wyszy od wzrostu cakowitej
wartoci niespaconych kredytw konsumenckich;
uwzgldniajc wyliczone dla lat 19551980 korelacje pomidzy oeniem
na dobroczynno a PKB, stawkami podatkowymi i innymi czynnikami,
faktyczne wydatki charytatywne byy wlatach osiemdziesitych wysze
od przewidywanych przecitnie o16 miliardw dolarw rocznie.c1
Zob. Richard McKenzie, Decade of Greed?, National Review, 31 sierpnia 1992.

Ztej perspektywy mona wysun zupenie inn interpretacj Wojny

zUbstwem ioficjalnych wskanikw ubstwa podawanych przez Urzd
Charles Murray, Bez korzeni. Polityka spoeczna USA 19501980, tum. Pawe
Kwiatkowski, Pozna 2001, s.88.
2

Lyndona B. Johnsona wojna zpodatnikiem

115

Statystyczny Stanw Zjednoczonych: stopa ubstwa stale malaa a do

momentu rozkrcenia si na dobre programw realizowanych wramach
Wielkiego Spoeczestwa wtedy osigna zgrubsza stabilny poziom, na
ktrym utrzymuje si ju od ponad 35 lat (rosnc podczas recesji).
Problemem nie jest wcale brak pienidzy. Pastwowa jamuna utrwala ubstwo, tworzc kultur zalenoci. Robert Rector, ekspert od polityki
spoecznej, zauwaa:
Wistniejcym przez ostatnie trzydzieci lat systemie opiekuczym
kadej samotnej matce z dwjk dzieci oferuje si wypat rnych wiadcze oprzecitnej wartoci wzalenoci od zamieszkiwanego stanu od 8,5 tysica do 15 tysicy dolarw. Matka zawiera
zpastwem umow. Bdzie otrzymywaa wypat, dopki bdzie
speniaa dwa warunki: 1. nie podejmie pracy; 2. nie wemie lubu
zmczyzn, ktry ma zatrudnienie.3

Na argument, e federalne programy pomocy ubogim poprawiy sytuacj czonkw mniejszoci, Thomas Sowell odpowiada:
Czarna rodzina, przetrwawszy wieki niewolnictwa idyskryminacji,
zacza ulega gwatownemu rozpadowi wliberalnym pastwie dobrobytu, ktre dotuje cie pozamaeskie i sprawio, e pomoc
spoeczna przestaa by ostatni desk ratunku wnagych wypadkach, astaa si sposobem na ycie.
Rzdowe programy spoeczne jak Wojna zUbstwem uwaano za
sposb na zredukowanie miejskich zamieszek. Programy te rozrosy
si nagle wlatach szedziesitych. Wtym samym czasie zwikszya
si czstotliwo rozruchw. Pniej, za czasw administracji Reagana, ktr potpiano za brak poparcia dla programw spoecznych, zamieszki stay si zdecydowanie rzadsze*. []

Robert Rector, Welfare: Broadening the Reform, [w:] Issues 2000: The Candidate's Briefing Book, red. Stuart M. Butler iKim R. Holmes, Washington, DC 2000,
s.293294.
* Cho szczyt czstotliwoci iostroci zamieszek istotnie przypada na pne lata
szedziesite, to stay si one zdecydowanie rzadsze ju wlatach siedemdziesitych,
czyli podczas prezydentury Richarda Nixona. Zob. Encyclopedia of American Race
Riots, t. 2, red. Walter Rucker iJames N. Upton, Westport, CT, London 2007, s.511
(przyp. JL).
3

116

Chleb iigrzyska: popularne programy pastwowe

Czarni zaczli ekonomicznie wychodzi na prost kilkadziesit

lat wczeniej, zanim wprowadzono ustawy i programy, ktrym
si to zjawisko przypisuje. Poprawa sytuacji czarnych wcale nie
staa si szybsza powtrzmy: nie staa si szybsza w latach
szedziesitych.
Stopa ubstwa wrd czarnych rodzin obniya si z 87 procent
w 1940 roku do 47 procent w 1960 roku ten spadek nastpi
w okresie, w ktrym nie wprowadzono adnych wanych ustaw
oprawach obywatelskich ani programw walki zubstwem. Wlatach szedziesitych spada okolejne 17 punktw procentowych,
awlatach siedemdziesitych o1 punkt procentowy, jednak ta kontynuacja wczeniejszego trendu nie bya ani czym bezprecedensowym, ani czym, co mona by arbitralnie przypisa programom
takim jak Wojna zUbstwem.
Wokresie od 1936 do 1959 roku czyli zanim nadeszy magiczne
lata szedziesite, kiedy to rzekomo zacz si cay postp wwielu zawodach wymagajcych kwalifikacji dochody czarnych wstosunku do dochodw biaych wzrosy ponad dwukrotnie. Sytuacja
czarnych specjalistw ipracownikw wysokiego szczebla poprawia si bardziej wpicioleciu poprzedzajcym wejcie ustawy oprawach obywatelskich z 1964 roku ni w picioleciu po jej
uchwaleniu.4

Kosmos: osta tn ia g ra n ica

Skoro moemy wysa czowieka na Ksiyc, to dlaczego nie moemy zlikwidowa biedy? Dobre pytanie. Skoro rzd federalny moe marnowa
miliardy dolarw iniszczy ludziom ycie, prowadzc program kosmiczny,
to dlaczego nie moe tego samego zrobi zbiednymi?

Thomas Sowell, War on Poverty Revisited, Capitalism Magazine, 17 sierpnia

2004, http://capitalismmagazine.com/2004/08/war-on-poverty-revisited/ (dostp:
30padziernika 2015).
4

wite ubezpieczenia spoeczne

117

w i t e u bezpi eczen i a spo ecz n e

Jedn zbardziej niefortunnych pozostaoci Nowego
Zrozu m ie eko nom i
adu jest system ubezpiecze
Schemat Ponziego (piramida finanspoecznych, wita krowa
sowa): Oszukacza dziaalno inamerykaskiej polityki. Wikwestycyjna przynoszca biorcym
szo Amerykanw uwaa
w niej udzia niestandardowo wysoepok przed wprowadzeniem
kie zyski, pochodzce zwkadw koustawodawstwa oubezpieczelejnych inwestorw, a nie z zyskw
niach spoecznych za czasy
netto generowanych przez rzeczywistraszne, w ktrych przecitste przedsiwzicia. Nazwa pochodzi
ny czowiek by skazany na
od Charlesa Ponziego, ktry w 1920
ndz, kiedy przydarzya mu
roku obiecywa 50-procentow stosi choroba albo wypadek,
p zwrotu w cigu 45 dni lub poaosoby starsze nie mogy oddwojenie pienidzy w cigu 90 dni
pocz na emeryturze. Ztych
dziki inwestycji wMidzynarodowe
mrokw wycign Ameryk
Kupony na Odpowied. Tysice ludzi
jakoby rzd federalny, wprowpaciy cznie okoo 15 milionw
wadzajc system ubezpiecze
dolarw. Tylko jedna trzecia tej kwospoecznych.
ty zostaa zwrcona inwestorom,
Zwolennicy ubezpiecze
kiedy dziaalno Ponziego zostaa
spoecznych, podobnie jak
zamknita przez rzd federalny.
ordownicy innych popularnych politycznie programw, maj dobre intencje. Popeniaj jednak bd, zakadajc, i rzd
powinien co zapewnia tylko dlatego, e jest to potrzebne. To wielka
tragedia, kiedy wdowie z kilkorgiem dzieci przytrafia si udar mzgu
albo wypadek samochodowy inie jest ona wstanie swojego potomstwa
utrzyma. Ito wanie dlatego kapitalizm stworzy polisy ubezpieczeniowe na ycie. Hab byoby rwnie, gdyby czowiek, ktry sumiennie
pracowa przez czterdzieci lat, musia na emeryturze je pokarm dla
kotw. Idlatego banki ifundusze powiernicze oferuj rachunki oszczdnociowe iplany inwestycyjne.
Nie mona uzasadni wspczesnego systemu ubezpiecze spoecznych
rwnie tradycyjnym argumentem zpaternalizmu. Nawet jeli Amerykanie nie godz si na to, by osoby lekkomylne inieodpowiedzialne wpeni ponosiy konsekwencje dotykajcych je tragedii, nie znaczy to wcale,
e potrzebne s ubezpieczenia spoeczne. Amerykanie mog dobrowolnie

118

Chleb iigrzyska: popularne programy pastwowe

przekazywa iprzekazuj pienidze organizacjom charytatywnym, ktre

specjalizuj si wpomaganiu potrzebujcym. Nawet jeli uznamy, e rzd
powinien gwarantowa emerytury czy ubezpieczenia nastpstw nieszczliwych wypadkw, nie oznacza to, e rzd powinien kierowa tymi
gwarantowanymi programami. Przecie rzd nakada obowizek posiadania ubezpieczenia od wypadkw na wszystkich kierowcw, amimo to
kierowcy nie musz paci skadek iwysya roszcze ztytuu wypadkw
pastwu. Ubezpieczeniami komunikacyjnymi wci zajmuje si sektor
prywatny.
Smutna prawda jest taka, e system ubezpiecze spoecznych jest dla
rzdu atwym sposobem na poyczanie pienidzy. Kiedy suma rocznych
wpyww ze skadek jest wysza od sumy patnoci dla beneficjentw systemu ubezpiecze spoecznych, nadwyk wydaje rzd federalny, wystawiajc rewers funduszowi powierniczemu Urzdu Ubezpiecze Spoecznych. To rdo atwych pienidzy dla pastwa niedugo wyschnie
zpowodu zachodzcych zmian demograficznych. Poniewa zmniejsza si
liczba pracujcych w stosunku do liczby osb na emeryturze, wkrtce
znajdziemy si wpunkcie, wktrym podatki na ubezpieczenia spoeczne
nie wystarcz na pokrycie biecych wydatkw. Wtedy Rooseveltowska
piramida finansowa zacznie si wali inawet lewicowcy (miejmy nadziej)
bd musieli zrozumie rnic pomidzy federalnym systemem patnoci
transferowych iautentycznymi oszczdnociami iinwestycjami.

Wbiblioteczce kapitalisty
Richard P. Feynman, Aco ciebie obchodzi, co myl inni?. Dalsze przypadki ciekawego czowieka, tum. Rafa mietana, Krakw 2008.

Rozdzia 12.
Pa s t w o p r owa d z i i n t e r e s y
Czy wiesz, e...
marnotrawstwo isaba jako usug to najbardziej prawdopodobne
konsekwencje pastwowej wasnoci?
t ylko 0,5 procent osb korzystajcych z pocze midzymiastowych zdecydowao si na jazd pocigami Amtrak, ktry w 2005
roku straci ponad miliard dolarw?
deszcz inieg to najmniej istotne zproblemw amerykaskiej Poczty,
ktra gubi miliony przesyek izaciga poyczki na miliardy dolarw?
rzdowa deregulacja jak na przykad deregulacja rynku energii elektrycznej wKalifornii czsto okazuje si kamstwem?
*****

Na koniec dnia pracownicy wracaj do swoich domw stoczeni wwagonach metra niczym przysowiowe sardynki. Oczywicie wielu (pewnie
wikszo) pasaerw wolaoby poczeka na mniej zapchany pocig, jednak w godzinach szczytu zawsze znajdzie si na tyle duo podrnych
dotknitych klaustrofili, e mona mie pewno, i kady wagon bdzie zapeniony do granic moliwoci. Sytuacja jest tak fatalna, e wielu mniej odpornych podrnych (ludzi starszych lub cierpicych na niektre schorzenia) waciwie nie ma moliwoci skorzystania znajbardziej
uczszczanych pocze przez spor cz dnia. Kogo lub co naley wini
za ten uderzajcy aspekt transportu zbiorowego? Czy odpowiada za to
godny ubolewania brak wspczucia dla innych ludzi? Czy jest to dowd,
e spoeczestwo wodczowieczajcym systemie przemysowym traktuje
robotnikw jak bydo? Amoe winny zatoczenia jest rasizm, skoro zkomunikacji zbiorowej korzysta niewspmiernie duo czarnoskrych?
Zpowyszymi wyjanieniami wie si taki problem, e nie uwzgldniaj one rnic pomidzy rezultatami dziaalnoci pastwowej iprywatnej. Ci sami ordynusi, ktrzy przepychaj si wmetrze, nie zachowuj si
wten sam sposb na pokadzie samolotu, a zdrugiej strony, kina przestaj
sprzedawa bilety, kiedy wszystkie miejsca s wyprzedane. Powd jest tak
oczywisty, e a gupio onim przypomina: prywatne firmy chc, by ich

120

Pastwo prowadzi interesy

klienci mieli znimi przyjemne dowiadczenia, idlatego nie prbuj upakowa ich jednego na drugim.
Niestety takimi pobudkami nie kieruj si biurokraci, ktrzy zarzdzaj publicznym metrem. Wkocu jak korzy zrozwizania problemu
miaby burmistrz Nowego Jorku albo jego podwadni? Zatrudnienie dodatkowych pracownikw, ktrzy mieliby egzekwowa limity pasaerw,
kosztowaoby prawdopodobnie miliony dolarw (amoliwe, e trzeba by
jeszcze przebudowa perony). Aby zdoby dodatkowe pienidze, naleaoby podnie ceny biletw albo wykorzysta wpywy zpodatkw. Ijedno,
i drugie rozwizanie wywoaoby wielki polityczny sprzeciw. I po co to
wszystko? Czy kolejne wybory na burmistrza mogyby si faktycznie toczy wok zatoczonego metra wgodzinach szczytu?

Z a r z d z a n i e n a s t aw i o n e n a z y s k
abi u rok r acja
Wzapomnianym arcydziele z1944 roku, zatytuowanym Biurokracja,
wybitny ekonomista Ludwig von Mises wyjani, na czym polega fundamentalna rnica pomidzy przedsiwziciami prywatnymi ipastwowymi. Poniewa prywatne firmy maj wostatecznym rozrachunku przynosi zysk, to nawet wielkie korporacje unikaj marnotrawstwa, ktre jest
tak typowe dla przedsiwzi pastwowych. Bierze si to std, e korporacje mog podzieli swoj dziaalno na mniejsze jednostki i da menederom wzgldnie du swobod prbowania rnych rozwiza. Ta
metoda dziaa, bo istnieje obiektywne kryterium, pozwalajce stwierdzi,
czy meneder sobie radzi, czy nie: wpierwszym przypadku jego dziaania
przynios zyski, wdrugim korporacja straci pienidze.
Z kolei przedsiwzicia pastwowe, jak argumentowa Mises, musz
by zarzdzane wzupenie inny sposb. Skoro swoje fundusze otrzymuj
od legislatury, czyli w ostatecznym rozrachunku z podatkw paconych
niedobrowolnie przez obywateli, to nie mog pozwoli menederom
na to, by prbowali rnych metod, byle te byy rentowne. Tak lekkomylna polityka doprowadziaby bowiem do tego, e system owiaty
mgby zacz oszczdza miliony dolarw, skracajc rok szkolny do
trzech miesicy, alokalne oddziay stray poarnej zdobywa fundusze,
sprzedajc wszystkie wozy straackie. Wsektorze prywatnym nie trzeba
si obawia podobnych incydentw, bo kada firma musi oprcz dbania
o niskie koszty uzyska jeszcze przychody ze sprzeday swoich produktw klientom. Restauracja, ktra nie podawaaby widelcw, szybko by

Amtrak

121

splajtowaa. Natomiast w sektorze publicznym, gdzie przedsibiorstwa

otrzymuj pienidze pochodzce zpodatkw albo dziaaj na podstawie
monopolistycznych przywilejw, panuj inne zasady. Wsektorze publicznym nie obowizuje zasada, e klient ma zawsze racj. Maj j biurokraci,
ktrzy nie kieruj si jego zadowoleniem (bo nie moe on pj do konkurencji) czy efektywnoci wobnianiu kosztw (gdy im mniej si nimi
przejmuj, tym atwiej przyjdzie im da wikszych pienidzy).

Amtrak
Historia Amtraka (ktrego nazwa jest poczeniem sw American
itrack, czyli tor) jest typowa dla jednostek quasi-pastwowych, czyli przedsibiorstw, ktre teoretycznie dziaaj w sektorze prywatnym,
ale s cile kontrolowane przez rzd (zauwamy, e na tym polega
techniczna rnica pomidzy faszyzmem, w ramach ktrego pastwo
dyryguje dziaalnoci przedsibiorstw, a socjalizmem, w ramach ktrego pastwo jest ich wacicielem). Amtrak zosta utworzony 1 maja
1971roku, by skonsolidowa iuratowa te zupadajcych (apoza tym
mocno opodatkowanych i przeregulowanych) kolei prywatnych, ktre
zgodziy si w tym projekcie uczestniczy. Co prawda przewonicy ci
otrzymali wzamian za wniesione aktywa akcje zwyke Amtraka, jednak
wszystkie akcje uprzywilejowane s wasnoci rzdu. Ponadto rada dyrektorw jest powoywana przez prezydenta imusi zosta zatwierdzona
przez Senat Stanw Zjednoczonych.
Od samego pocztku Kongres wyznacza nowemu operatorowi pocigw sprzeczne cele: Amtrak mia zarwno utrzyma midzymiastowe poczenia pasaerskie mimo rosncej konkurencji ze strony transportu
lotniczego isystemu midzystanowych drg ekspresowych jak ista si
w kocu samowystarczalny. Amtrak c za niespodzianka nie zrealizowa adnej z tych dyspozycji. Rzeczywisto ekonomiczna zmusia
przewonika do staego zmniejszania skali dziaalnoci w kolejnych latach. Obecnie Amtrak nie oferuje na przykad pocze do Phoenix, Las
Vegas, Nashville, Dayton, Tulsy czy Colorado Springs, mimo e w kadym ztych miast yje ponad p miliona mieszkacw. Ponadto przejazdy
nie s wcale takie dostpne dla ubogich: wlutym 2007 roku bilet wdwie
strony zPenn Station wNowym Jorku do Union Station wWaszyngtonie
kosztowa w zalenoci od klasy od 134 do 346 dolarw (a cena biletu
u przewonika autobusowego Peter Pan na podobn tras wynosia 69
dolarw, aczkolwiek podr autobusem trwa oczywicie duej).

122

Pastwo prowadzi interesy

Gdyby prywatny przewonik kolejowy oferowa tak usug, mgby

uzasadnia wysz cen tym, e ludzie wol szybko iwygod pocigu
od podry autobusem ichtnie za to pac, oczym wiadczy rentowno
firmy. Zrozumiae byoby rwnie ograniczenie pocze przez prywatn
firm do tras, ktre przynosz zysk.
Tu jednak widzimy rnic pomidzy Amtrakiem a dowoln firm
z sektora prywatnego. Amtrak nie moe uzasadni zmniejszania liczby
tras iwysokich cen biletw efektywnoci ekonomiczn, poniewa wkadym roku swojej dotychczasowej dziaalnoci przynosi straty1. W2005
roku otrzyma od rzdu federalnego zawrotn kwot 1,2 miliarda dolarw
na pomoc wosigniciu wyznaczonych mu celw. Firma traci pienidze
na wszystkie moliwe sposoby: poczwszy od sprzeday biletw, askoczywszy na bufecie zywnoci inapojami. Na jednej ze swoich najgorszych tras Sunset Limited, czcej Los Angeles iOrlando Amtrak traci 433 dolary na kadym pasaerze. Oszczdzilibymy sporo pienidzy
podatnikw, zamykajc j idajc klientom przewonika bilety lotnicze.
Mimo fatalnych wynikw i braku powszechnego dostpu do jego
usug Amtrak prawdopodobnie dalej bdzie sobie kule. W kocu, jak
wskazuje Michael W. Lynch, z popularnych pnocno-wschodnich

Toaleta wn owojo rski m metr ze

Ofirmie Amtrak mona powiedzie wiele zego, ale przynajmniej ma czyste
pocigi, wprzeciwiestwie do wpeni publicznego metra wNowym Jorku. System metra bywa czsto miejscem, gdzie lubi sobie uly (delikatnie
mwic) bezdomni, atake zdesperowani imprezowicze wracajcy noc do
domu. Powody, dla ktrych ludzie sobie na to pozwalaj, s dwa. Po pierwsze, wpocigach metra ina wikszoci stacji brakuje ubikacji, atych kilku,
ktre s czynne, nie da si opisa. Po drugie, zpowodu patologicznych zacht towarzyszcych pastwowej kontroli aden biurokrata nie skorzystaby
na utrzymywaniu czystoci wsystemie metra. Gdyby byo ono wasnoci
prywatn ibyo prowadzone zmyl ozysku, to mona by si zaoy, e
firma nim zarzdzajca staraaby si dostarcza takie usugi itak dba ootoczenie, by przycign klientw izachowa warto przedsiwzicia.
Na co zwraca uwag Ronald D. Utt w: Springtime for Amtrak and America, The Heritage Foundation, 3 maja 2006, http://www.heritage.org/research/reports/2006/05/springtime-for-amtrak-and-america (dostp: 30 padziernika 2015).
1

Zaginione przesyki iinne problemy

123

pocze korzysta na co dzie wielu pracownikw Kongresu ibiurokratw dojedajcych do pracy. Klasa polityczna zapewne dalej bdzie uwaa, e Amtrak jest wart swej ceny, jako e to jej czonkowie korzystaj, aciar ponosz podatnicy (zktrych wielu nie postawi nigdy stopy
w pocigu Amtraka). Co do perspektyw zreformowania Amtraka: po
co zajmowa si porzdkowaniem finansw, skoro Kongres paci miliardy
dolarw za bdy?

Zagi n ion e pr ze sy k i ii n n e probl em y

W przeciwiestwie do Amtraka Urzd Pocztowy Stanw Zjednoczonych nie jest korporacj, lecz formaln agencj wadzy wykonawczej rzdu federalnego. Zatrudniajc okoo 700 tysicy osb, jest trzecim pod
wzgldem wielkoci pracodawc wStanach Zjednoczonych (po Departamencie Obrony iWalmarcie). Podobnie jak stanowe wydziay komunikacji, Poczta jest przedmiotem artw isynie zbraku wydajnoci, dugich
kolejek ioschych biurokratw.
Przykady mona by mnoy. Wlatach dziewidziesitych inspektorzy odkryli na poudniu stanu Maryland 2,3 miliona przesyek masowych
i 800 tysicy priorytetowych lecych w naczepach cignikw siodowych. Poczta rejestruje jako opnione tylko przesyki znajdujce si
wsortowniach wic by nie ujawnia opnie woficjalnych statystykach,
przechowywano listy wnaczepach. W1994 roku zmiesicznym opnieniem dostarczano 5,9 miliona przesyek: wpocztowej ciarwce znaleziono sto workw zkorespondencj, apod wiaduktem odkryto 90kilogramw spalonych listw!2
Na Poczcie, inaczej ni wsektorze prywatnym, nie dostaje si tego, za
co si paci. Mimo fatalnych wynikw Urzd Pocztowy wci podwysza
ceny. W1981 roku cena znaczka na list priorytetowy wynosia 18 centw,
by do 2007 roku wzrosn do 39 centw rednia zoona stopa wzrostu
ceny wyniosa zatem 3,1 procent na rok. Uwzgldniajc inflacj, realna
cena znaczkw wzrosa wostatnim wierwieczu o15 procent. Na konkurencyjnych rynkach podstaw jest innowacyjno. Spjrzmy na przykad
na to, jak od 1981 roku zmieniy si samochody ikomputery. Nominalny
wzrost cen znawizk wynagrodzia poprawa jakoci: mierzc popraw
Edward L. Hudgins, Postal Service Privatization, Cato Institute, 30 kwietnia
1996, http://www.cato.org/publications/congressional-testimony/postal-service-privatization (dostp: 30 padziernika 2015).
2

124

Pastwo prowadzi interesy

jakoci na przykad cen kilobajta pamici wkomputerze dostrzeemy

ogromne oszczdnoci. W 1981 roku za kilobajt pamici w komputerze
trzeba byo zapaci 47 dolarw. Dzisiaj kilobajt pamici kosztuje niewielki uamek centa.
Ale przynajmniej Urzd Pocztowy jest samowystarczalny!
Obrocy Poczty czsto argumentuj, e nie stanowi ona obcienia dla
podatnikw, bo wpywy ze sprzeday znaczkw iinnych rzeczy pozwalaj na pokrycie wydatkw. Wrzeczywistoci sytuacja jest jednak troch
bardziej zoona. Na przykad w latach 19851994 rzd federalny przekaza (w ramach budetu i poza nim) Urzdowi Pocztowemu ponad 14
miliardw dolarw3. Cz tych funduszy miaa wynagrodzi przychody
utracone zpowodu ulg przysugujcych czonkom Kongresu. Mona jednak podejrzewa, e temu celowi nie suya wcale cao wspomnianej
kwoty. Ponadto rzd gwarantuje niekapitaowe zobowizania emerytalne
Poczty iczsto pokrywa jej straty (ktre w2000 roku wyniosy ponad miliard dolarw), udzielajc jej za porednictwem Departamentu Skarbu nisko oprocentowane poyczki4 (naley uczciwie zauway, e cho w2002
roku Urzd Pocztowy by winien rzdowi 11 miliardw dolarw, to spaci
dug do 2005 roku, co nie zmienia faktu, e podatnicy zca pewnoci
wspieraj finansowo system).
Najwikszy jednak problem z argumentem o samowystarczalnoci
polega na tym, e Urzd Pocztowy posiada monopol. aden inny podmiot nie ma prawa dostarcza przesyek priorytetowych (cho prywatni
kurierzy mog dostarcza wyjtkowo pilne listy albo za darmo, albo
za co najmniej 3 dolary). Konkurenci nie mog te umieszcza przesyek w skrzynkach na listy z napisem U.S. MAIL. Wszdzie tam, gdzie
dozwolona jest konkurencja, rynek jest zdominowany przez prywatnych
kurierw jak UPS iFedEx ito mimo e firmy te podlegaj opodatkowaniu na szczeblu federalnym, zczego zwolniony jest Urzd Pocztowy. Zpowyszych powodw argumentu osamowystarczalnoci nie da si obroni.
WXIX wieku libertariaski eseista Lysander Spooner podway monopol Urzdu Pocztowego, zakadajc konkurencyjn firm. Zanim rzd
zamkn jego dziaalno iwnis przeciwko niemu spraw do sdu, firma Spoonera wymusia na Poczcie obnik cen. Pocztkowo Spooner
Tame.
Tame; oraz Scott Esposito, Time for the Mail Monopoly to Go, The Freeman,
vol. 52, no. 2, luty 2002.
3
4

Przedsibiorstwa uytecznoci publicznej

125

wygrywa wsdach, powoujc si na to, e konstytucyjne prawo Kongresu do ustanawiania urzdw idrg pocztowych nie oznacza zakazu dostarczania poczty przez inne podmioty. Spr wkocu rozwiza Kongres,
ustanawiajc monopol.
Gdyby tylko pastwo dopucio konkurencj, na rynku przesyek priorytetowych szybko pojawiyby si innowacje prowadzce do redukcji kosztw.

P r z e d s i b i o r s t wa u y t e c z n o c i p u b l i c z n e j
Kadego roku sprzedawcy lodw, hot dogw i piwa w wielkich miastach z niecierpliwoci oczekuj lata, gdy mog wtedy sprzeda wicej swoich produktw konsumentom. Ich celem jest jednak zysk, czego
nie mona powiedzie ozarzdzanych przez pastwo przedsibiorstwach
uytecznoci publicznej. Dlatego te kadego lata wodocigi zalecaj swoim klientom, by jedzili brudnymi samochodami inie podlewali trawnikw, aelektrownie wprowadzaj rotacyjne wyczenia energii, by zapobiec rozlegej awarii zasilania.
Problem tkwi wtym, e tak zwane przedsibiorstwa uytecznoci publicznej ustanawiaj ceny nisze od rynkowych iposiadaj monopol na
swoj podstawow dziaalno. Nienaturalnie niskie ceny zachcaj do
marnotrawstwa i to mimo emocjonalnych apeli o oszczdzanie zasobw azpowodu monopolizacji nie ma miejsca dla alternatywnych dostawcw, ktrzy uzupeniliby niedobory. Jak na ironi, problemy dotycz
dostawy najwaniejszych usug, gdy to one wanie s zastrzeone dla
fatalnie dziaajcych przedsiwzi pastwowych. Mniej istotne rzeczy
jak steki itelewizory plazmowe s dostpne cay czas.
Czy wKalifornii nie prbowano deregulacji rynku energii elektrycznej?
Krytycy pastwowego monopolu na energi elektryczn s czsto konfrontowani zetatystycznym kontrargumentem oderegulacji rynku energii
elektrycznej wKalifornii: wtradycyjnej interpretacji pod koniec lat dziewidziesitych Kalifornia uwolnia siy rynkowe, czego skutkiem byy
czste zakcenia wdostawie usug, wielkie podwyki cen, awkocu potrzeba wydania miliardw dolarw podatnikw na pomoc finansow.
Taka interpretacja wiadczy obdnym rozumieniu podstawowych faktw. Tamten epizod naleaoby raczej okreli mianem nowej regulacji, anie
deregulacji: chocia bowiem zagodzono kontrole cen i bariery wejcia dla
producentw energii, to dystrybutorom narzucono nowe skomplikowane
procedury (dotyczce ustalania cen izapewniania dostpu do infrastruktury

126

Pastwo prowadzi interesy

sieciowej). Skutek mg przewidzie kady student ekonomii. Jeli wprowadzone s ceny maksymalne dla konsumentw, adostawcy musz paci tyle,
ile zayczy sobie rynek, to w okresach duego zapotrzebowania niektrzy
zdostawcw przerw dziaalno, przez co poda wyparuje. Kiedy przeprowadzono bardziej konsekwentn deregulacj, na przykad transportu lotniczego wlatach siedemdziesitych itelekomunikacji wlatach dziewidziesitych, to inaczej ni wKalifornii doprowadzio to do gwatownego spadku
cen idao konsumentom wiksze moliwoci wyboru.

R z d stoi wkor k u
Szybki eksperyment: porwnajcie jezdnie kontrolowane przez pastwo
zjezdniami kontrolowanymi przez firmy prywatne. Wktrych znajdzie si
wicej dziur i ktre zamknite s czciej i w bardziej niewygodnych
porach?
Cho kontrolowanie drg przez pastwo bierze si za pewnik, to ekonomici od dawna badaj zalety ewentualnej prywatyzacji. Najbardziej oczywist korzyci byoby zniknicie zdnia na dzie tej zmory zmechanizowanego
spoeczestwa, jak s korki drogowe. Korki to przykad niedoboru spowodowanego, jak zawsze, przez ustanowienie cen niszych od rynkowych.
Gdyby na przykad Nowy Jork sprzeda gwne mosty itunele prywatnym
firmom, to niewtpliwie zaraz wzrosyby opaty moliwe e do ostro.
Jednak bezporedni konsekwencj tego zdzierstwa byoby to, e setki tysicy produktywnych lekarzy, maklerw, inynierw iinnych pracownikw
nie staoby ju kadego dnia w wielogodzinnych korkach, prbujc przejecha wzgldnie krtki odcinek, by dosta si do pracy na Manhattanie.
Awprzypadku zakrojonej na szerok skal reformy prywatyzacyjnej wysokie
zyski zachciyby do wejcia na rynek nowe podmioty, ktre wybudowayby
wicej mostw ituneli oraz zaprojektoway nowatorskie rozwizania, oktrych nam si nawet nie nio, zmniejszajce problem zagszczenia ruchu oraz
zwikszajce bezpieczestwo iwygod.

Wbiblioteczce kapitalisty
Ludwig von Mises, Biurokracja, tum. Jan Kos, LublinChicagoWarszawa
2005.
Street Smart: Competition, Entrepreneurship, and the Future of Roads, red.
Gabriel Roth, New Brunswick, NJ 2006.

Rozd zia 13.

Pa s t w o a m o n o p o l e
Czy wiesz, e...
przemysowi raubritterzy* cili nie tylko koszty, ale iceny?
wolnorynkowe fuzje pozwalaj zwikszy efektywno, czego nie
mona powiedzie opastwowych monopolach?
sprawy antrytrustowe zazwyczaj wszczynaj firmy, ktre przegrywaj wwolnej konkurencji?
*****

W niektrych ludziach wizja czystego kapitalizmu budzi prawdziwe

przeraenie. Czy to nie wiatym interwencjom urzdu antytrustowego
zawdziczamy, e zcigych fuzji nie zrodzia si gigantyczna korporacja,
ktra nie odpowiadaaby przed nikim? Wolnorynkowi ekonomici chtnie opowiadaj ozaletach konkurencji, ale czy kapitalizm, pozostawiony
samemu sobie, nie tworzy monopoli? Czy przedsibiorcy jak Bill Gates
i Sam Walton, zamiast obdarza konsumentw nowymi moliwociami
wyboru itanimi produktami, nie przejliby wiata, zakuwajc go wkajdany swojego dyktatu cen?
Obawy s tutaj rwnie bezpodstawne co wprzypadku innych mitw
obalonych wtej ksice. Zarwno analizy teoretyczne, jak ibadania historyczne dowodz, e wolnorynkowy kapitalizm prowadzi do poprawy
jakoci produktw iusug oraz spadku ich cen, zkorzyci dla konsumentw. Tylko interwencja pastwa moe faktycznie ograniczy
konkurencj.

* Ang. robber barons pejoratywne okrelenie bogatych dziewitnastowiecznych

przedsibiorcw ze Stanw Zjednoczonych. Termin pochodzi od redniowiecznych
niemieckich rycerzy, ktrzy amali prawo i trudnili si rozbojami. Jako okrelenie
dziewitnastowiecznych kapitalistw spopularyzowa go amerykaski komentator
gospodarczy Matthew Josephson, ktry uwaa, e wczeni potentaci dorobili si
swoich fortun wsposb bezwzgldny iniemoralny, co upodabniao ich do redniowiecznych rycerzy-rozbjnikw (przyp. MZ).

128

Pastwo amonopole

M i t r au br i t t e rw
Historyk Burton W. Folsom w wymienitej ksice The Myth of the
Robber Barons obnaa typowe dla podrcznikw ujcie historii tak zwanych raubritterw, w istocie wspaniaych kapitanw przemysu, ktrzy
rzekomo erowali na zwykych ludziach, zanim nie sptano ich przy uyciu ustaw antytrustowych iinnych rozwiza. Folsom dowodzi, e synni przedsibiorcy jak Charles M. Schwab iJohn D. Rockefeller osignli
swoj dominujc pozycj dziki ciciu kosztw i zaspokajaniu potrzeb
konsumentw podobnie jak wszyscy inni odnoszcy sukcesy kapitalici.
Na przykad o Corneliusie Vanderbilcie po raz pierwszy zrobio si gono, kiedy podway on (amic prawo) monopol na transport parowcami
wstanie Nowy Jork, przyznany Robertowi Fultonowi przez lokalne wadze. Folsom pisze:
Vanderbilt to klasyczny przykad przedsibiorcy rynkowego. Zaintrygowaa go moliwo zamania monopolu Fultona. Na maszt
statku Gibbonsa [swojego pracodawcy] wcign flag z napisem
New Jersey musi by wolne. W1817 roku przez 60 dni, unikajc
schwytania, transportowa tanio pasaerw z Elizabeth w stanie
New Jersey do Nowego Jorku. Nad Atlantykiem zdoby rozgos jako
ten, ktry obniy opaty iucieka przed prawem. Wkocu w1824
roku Sd Najwyszy wkluczowej sprawie Gibbons v. Ogden rozbi
monopol Fultona. [] Triumfujcego Vanderbilta witay w New
Brunswick w stanie New Jersey salwy armatnie, oddawane przez
obywateli pragncych publicznie zawiadczy o swojej dobrej
woli. Podekscytowani nowojorczycy zaraz zwodowali dwa parowce, ktrym nadali imi [sdziego] Johna Marshalla. Ruch parowcw
na rzece Ohio wpierwszym roku po sprawie Gibbons v. Ogden podwoi si, apo drugim roku by ju czterokrotnie wikszy.1

Historia Vanderbilta pokazuje, e prawdziwi monopolici musz zdawa si na pastwowy monopol. Na autentycznie wolnym rynku producenci nie mog przymusi konsumentw, by kupowali ich produkty, ani
powstrzyma innych przed konkurowaniem. Jak na ironi, by szkodliwy spisek wcelu ograniczenia konkurencji (termin uywany wprawie
Burton W. Folsom Jr., The Myth of the Robber Barons: ANew Look at the Rise of
Big Business in America, Washington, DC 2003, s.2.
1

Mit raubritterw

129

antytrustowym) mg si powie, musi by egzekwowany przez prawo.

Mgby otym zawiadczy chociaby James M. Pennington, ktry sdzi
si ze Zwizkiem Grnikw Amerykaskich. Ten zwizek zawodowy zmwi si znajwikszymi firmami grniczymi wkraju izBiaym Domem,
by wprowadzi regulacje, ktre doprowadziy mniejsze kopalnie jak t
nalec do Penningtona do upadku. Sd Najwyszy orzek, e kiedy
kto ma uswojego boku pastwo, to jego spisek jest wporzdku. Prawnicy specjalizujcy si wsprawach antytrustowych mwi wtym kontekcie
odoktrynie NoerraPenningtona.
W czystym kapitalizmie producent moe kontrolowa rynek tylko
wtedy, gdy dostarcza lepszy produkt po niszej cenie co z pewnoci
jest dla konsumenta ukadem korzystnym. Taki producent musi stale poprawia jako ipilnowa wydatkw, jeli nie chce, by na rynek weszy
podmioty zzewntrz izabray mu klientw. Natomiast producenci, ktrzy zgaszaj si do rzdu po przywileje (wpostaci cakowitego monopolu
albo regulacji ice, ktre s niewspmiernie krzywdzce dla ich rywali)
nie maj adnej zachty, by dziaa efektywnie isuy klientowi.
Folsom przedstawia dziesitki przykadw ilustrujcych przewag konkurencyjn ludzi, ktrzy obecnie s znani wszystkim. Przytacza na przykad histori opowiadan przez Charlesa Schwaba ojego wizycie wbardzo
mao wydajnej hucie elaza. Kierownik huty bez powodzenia prbowa
rnych sposobw na zwikszenie produkcji. Wtedy przyby Schwab, ktry tak relacjonowa ca histori:
Dzie si wanie koczy iza kilka minut do pracy miaa przyj
nocna zmiana. Zwrciem si do robotnika, ktry sta przy jednym
z rozgrzanych do czerwonoci piecw, i poprosiem go o kawaek
kredy.
Ile wytopw zrobia dzisiaj twoja zmiana? zapytaem.
Sze odpowiedzia.
Napisaem kred na pododze wielk szstk, po czym odszedem
bez sowa. Pracownicy nocnej zmiany, kiedy przyszli, ujrzeli szstk. Zapytali oni.
Wielki szef by tutaj dzisiaj odpar czowiek zdziennej zmiany. Zapyta nas, ile wytopw zrobilimy iodpowiedziaem mu,
e sze. Zapisa t liczb.
Nastpnego ranka przybyem do tej samej huty. Zobaczyem, e
kto zmaza szstk i w jej miejsce zapisa wielk sidemk. Nocna zmiana ogosia swj wynik. Wrciem wieczorem. Sidemka

130

Pastwo amonopole

zostaa wymazana ina jej miejscu pojawia si dumna dziesitka.

Dzienna zmiana nie dawaa za wygran. Wten oto sposb zacza
si wspaniaa konkurencja, ktra trwaa, dopki huta, ktra wczeniej bya najgorsza, nie zacza produkowa wicej od pozostaych
hut wcaym kompleksie przemysowym.2

H a n i e b n a s p r awa S t a n d a r d O i l
Podrcznikowym przykadem prywatnego molocha, wobec ktrego rzekomo trzeba byo podj dziaania antytrustowe, jest Standard
Oil Johna D. Rockefellera. Jeli chodzi oRockefellera, to nawet jego
krytycy nie mog uskara si na to, co uczyni ze swoj fortun:
za swego ycia przekaza 550 milionw dolarw na cele charytatywne (dziao si to w czasach, kiedy p miliarda dolarw naprawd
co znaczyo). Rockefeller finansowa naukowcw, ktrzy odkryli
lekarstwa na t gorczk, zapalenie opon mzgowo-rdzeniowych
itgoryjca3. Powszechnie wiadomo rwnie ojego darowiznach dla
instytucji edukacyjnych.
Rockefeller by nie tylko filantropem, ale te na co dzie bardzo
yczliwym czowiekiem. Jeden zludzi, ktrzy kupowali dla niego rop,
stwierdzi: nigdy nie syszaem o kim, kto by mu dorwnywa pod
wzgldem umiejtnoci zbierania najlepszych ludzi wjednym zespole
iinspirowania ich, by dali zsiebie wszystko, co najlepsze, dla firmy.
John Archbold, ktry pniej zosta wiceprezesem Standard Oil, powiedzia: Co sprawia, e Rockefeller jest niekwestionowanym liderem
wnaszej grupie? To proste. [] Rockefeller zawsze patrzy troch dalej
ni ktrykolwiek znas iwidzi to, co kryje si za horyzontem. Biografowie nie mogli znale nikogo nawet pord jego rywali biznesowych kto przypominaby sobie sytuacj, wktrej Rockefeller straci
panowanie nad sob. Rockefeller, bdc zagorzaym chrzecijaninem,
da wyraz swojej skromnoci choby wtedy, gdy nowy ksigowy wszed
do pomieszczenia, w ktrym jego szef trzyma maszyn do wicze.
Poniewa ksigowy nie wiedzia, jak wyglda Rockefeller, to kiedy
go ujrza, kaza mu usun ustrojstwo. Rockefeller posusznie wykona polecenie i nie wycign adnych konsekwencji wobec swojego
2
3

Tame, s. 6364.
Tame, s.9899.

Haniebna sprawa Standard Oil

131

pracownika4. Nie by on z pewnoci bezwzgldnym czowiekiem,

cho wielu osobom wydaje si, e tylko kto taki mg szefowa wielkiemu Standard Oil.
Inspirujce byo nie tylko ycie prywatne i osobowo Rockefellera,
ale te jego posunicia biznesowe. Jednemu ze swoich wsppracownikw
tumaczy: rafinujemy rop dla biednego czowieka i dlatego musi by
ona tania idobra. Rockefellerowi zpewnoci udao si zrealizowa ten
cel. Po dwudziestu latach dziaalnoci Standard Oil wada 90 procentami
rynku zawdziczajc swoj dominacj obnieniu ceny nafty z58 do 8
centw za galon5.
Standard Oil wygra konkurencj oczywicie dlatego, e ponosi nisze koszty od swoich rywali. Rockefellerowi udao si to osign dziki
rnym metodom, wtym dziki samodzielnej produkcji beczek na rop
i zatrudnieniu chemikw, ktrzy opracowali setki produktw (jak farby
i lakiery) wytwarzanych z odpadw procesu rafinacji. Oszczdnoci zawdzicza te opustom na transport, otrzymywanym od linii kolejowych.
Jak wyjania Folsom:
Jako najwikszy rafinator ropy naftowej w Ameryce Rockefeller
mia doskona okazj, by zaoszczdzi pienidzy sobie ikolejom.
Zobowiza si do transportowania 60 wagonw ropy dziennie,
atake wykonywania wszystkich czynnoci zwizanych zzaadunkiem iwyadunkiem. Linie kolejowe musiay tylko dostarczy rop
na wschd. Komodor Vanderbilt z kolei New York Central z najwiksz przyjemnoci przyzna Rockefellerowi najwyszy rabat,
jaki kiedykolwiek otrzyma jego klient, w zamian za moliwo
otrzymywania najbardziej regularnych, szybkich i sprawnych zamwie. Kiedy mniejsi nafciarze uskarali si na dyskryminacj,
przedstawiciele Vanderbilta zradoci obiecali taki sam opust kademu, kto zapewni ich firmie takie same obroty. Skoro aden znich
nie by rwnie wydajny co Rockefeller, to nikt nie otrzyma takiej
zniki jak Standard Oil.6

Zdaniem wielu (awszczeglnoci konkurentw Rockefellera) opusty dla

Standard Oil byy nieuczciwe. Jak jednak wyjani sam Vanderbilt, nie
4
5
6

Tame, s.9394.
Tame, s.83.
Tame, s.87.

132

Pastwo amonopole

wynikao to zkumoterstwa. Rwnie Vanderbilt by uwaany za chciwego

raubrittera nie proponowa obnienia cen zdobroci serca. Kady, kto
prowadzi swj interes, wie, e due zamwienia mona sprawniej wykona
ie przynosz one realne oszczdnoci. Dlatego te firmy oferuj wtakich przypadkach zniki. To prawda, e Rockefeller wykorzystywa swoj
przewag wprodukcji iprzezorno do wynegocjowania niszych opat za
przewz. Jednak ten element jego sukcesu by nie mniej wany od dalekowzrocznego zatrudniania chemikw iinwestowania wlepsze wyposaenie
rafinerii. Nafta nie przedstawia adnej wartoci dla konsumenta, dopki do
niego nie dotrze. Dlatego te skuteczno Rockefellera (dajca mu moliwo skadania masowych zamwie spedycyjnych) przyczynia si do poprawy losu ubogich Amerykanw wpodobnym stopniu co pozostae jego
innowacje.

P r z e c i w u s t aw o m a n t y t r u s t o w y m
Wielu czytelnikw zaskoczy to, e coraz wicej ekonomistw dostrzega wady pastwowej polityki antytrustowej, awielu zaleca nawet
rezygnacj z niej. Murray N. Rothbard zwraca na przykad uwag na
to, i powoanie trustu wrzeczywistoci przypomina zaoenie spki. Wpierwszym przypadku rne firmy wnosz swoje zasoby, oddajc
je pod kontrol pojedynczej rady dyrektorw. W drugim przypadku
rni inwestorzy wnosz swoje zasoby, oddajc je pod kontrol pojedynczej rady dyrektorw. Skoro trusty s krzywdzce dla konsumenta
ipowinny zosta zakazane, to czemu inaczej traktowa proces tworzenia spek?
Klasyczny argument przeciwko monopolom i trustom opiera si na
nierealistycznym, statycznym modelu gospodarki. To prawda, e gdyby
wszyscy konsumenci dysponowali doskona wiedz, a wszyscy producenci posiadali tak sam technologi i ponosili takie same koszty produkcji, to popularne podrcznikowe diagramy ukazujce zbdn strat
spoeczn bdc skutkiem siy rynkowej mogyby by poprawne. Nie
jest to jednak wierny opis rzeczywistoci. Przedsibiorcy maj rne koncepcje iniektrzy znich sprawniej wprowadzaj nowe produkty iusugi.
Gupot jest krytykowanie firmy za to, e kontroluje du cz swojego
rynku, skoro istnieje on tylko dziki jej innowacjom. Firmy nie zdobywaj dominujcej pozycji dziki szczciu albo przez przypadek. Wrcz
przeciwnie, s wstanie wywiera ogromny wpyw na swoje rynki tylko
dlatego, e przewyszaj swoich konkurentw.

Przeciw ustawom antytrustowym

133

Wol n y ry nek to n aj lepszy pog romca trustw

Jednym z najwaniejszych zarzutw w sprawie antytrustowej przeciwko
Microsoftowi byo to, e firma nieuczciwie wykorzystuje swoj dominujc
pozycj na rynku systemw operacyjnych, by narzuca konsumentom
doczan w pakiecie przegldark Internet Explorer (najwyraniej bez
pomocy ze strony biurokratw bezradni uytkownicy komputerw nie s
wstanie cign izainstalowa konkurencyjnego oprogramowania). Argument ten mia pewne uzasadnienie, kiedy Internet Explorer by uywany
niemale przez kadego.
Sytuacja jednak ulega zmianie wraz zpojawieniem si przegldarki Mozilla Firefox. Wpadzierniku 2004 roku 92 procent rynku naleao do Internet Explorera. Wsierpniu 2005 roku jego udzia spad do 86 procent,
a w sierpniu 2006 roku do 82 procent. Udzia Firefoxa wzrs z kolei do
12,5 procent.a1
Robert Vamosi, Internet Explorer 7 vs. Firefox 2, CNET, http://web.archive.org/web/
20121028194954/http://reviews.cnet.com/4520-10442_7-6656808-1.html (dostp: 30 padziernika 2015).

Sabo tradycyjnych modeli stanie si dla nas oczywista, kiedy pomylimy o reklamie. W nierealnym wiecie konkurencji doskonaej,
oktrym nauczaj podrczniki do podstaw ekonomii, reklama jest przeciwskuteczna. Po co marnowa wartociowe zasoby na tworzenie spotw
reklamowych, ktre su tylko odebraniu klientw konkurentom? Iczy
nie byoby lepiej bez dziesitek konkurujcych ze sob marek patkw
niadaniowych ibutw do biegania?
Tego rodzaju zarzuty majce uzasadnienie jedynie wnazbyt uproszczonych modelach ignoruj zoono wiata. Reklama peni bardzo
wan funkcj, informujc konsumentw o nowych produktach i ofertach. Ponadto klienci chc mie moliwo wyboru spord dziesitkw
marek. Cho krytyk moe nie dostrzega wikszych rnic pomidzy produktami firm Nike iReebok, to wielu konsumentw je widzi. Skoro dla
modych sportowcw istotny jest fakt, e Michael Jordan chodzi wjakich
butach, to ich zadowolenie ztego, e sobie je kupili, jest tak samo prawdziwe jak zadowolenie osoby, ktra nabya obuwie wyjtkowo wygodne.
Cho powysze spostrzeenia mog wydawa si trywialne, to doskonale pokazuj wady modeli ekonomicznych, ktre stanowi uzasadnienie
dla rzdowych dziaa wymierzonych wtrusty. Na wolnym rynku fuzje

134

Pastwo amonopole

s opacalne tylko wtedy, gdy pozwalaj zwikszy efektywno dziki

korzyciom skali lub innym mechanizmom. Kiedy rzd nie nadaje przywilejw, dominujce przedsibiorstwa s cay czas naraone na konkurencj ze strony nowych firm. Rozbijanie tych, ktre przekraczaj arbitralnie ustalony prg wielkoci, wprowadza tylko dodatkow niepewno
istanowi kar za sukces, czego skutkiem jest osabienie innowacyjnoci
wprzyszoci.

S p r awa M i c r o s o f t u
Gona sprawa Microsoftu ukazuje wiele problemw zwizanych
z dziaaniami antytrustowymi. Po pierwsze, warto zwrci uwag na
pewn ironi dziejw: wielu znas pamita, jak antykapitalistyczni autorzy chcieli uzarania rewolucji komputerowej, by rzd narzuci powstajcej
wwczas brany jednolite standardy. Wich opinii przyzwolenie, by konkurujce ze sob firmy tworzyy takie systemy operacyjne, jakie im si podoba, byo absurdem, gdy niewiadomi konsumenci mieli by wobliczu
wieloci opcji bezradni aoprogramowanie niekompatybilne zwikszoci
urzdze. Kiedy problem ten rozwiza Bill Gates, wprowadzajc system
operacyjny istandardy, ktre przyja wikszo uytkownikw komputerw, krytycy zmienili piewk: teraz rzd musia wkroczy irozbi gigantyczn firm, gdy popularno dawaa jej nieuczciw przewag!
Przypadek Microsoftu jest rwnie typowy pod tym wzgldem, e
sprawy antytrustowe wszczynali rywale rzekomego monopolisty (jak
IBM, Sun Microsystems czy AOL Time Warner). Naiwnym postronnym
mogo si wydawa, e zarzuty wytaczaj bezstronni regulatorzy, jednak
biznesmeni wiedz, jaka jest prawda. Jak wyjania Dominick T. Armentano, autor ksiki zatytuowanej Walka zmonopolem czy zkonkurencj?:
Fakty s takie, e ustawodawstwo antytrustowe suy pewnym
grupom interesu. Taki by jego zamys. Ustawy antytrustowe stworzono wanie po to, by mniejsi rywale mogli uderza w bardziej
efektywnych konkurentw. Nawet obecnie 90 procent spraw jest
wszczynanych przez firmy. Wsprawie Microsoftu cieszy mnie to, e
dla kadego jest jasne, i stoj za ni grupy interesu. Nawet wgazetach otwarcie si otym pisze iuwaam to za co dobrego.7
The Anatomy of Antitrust: An Interview with Dominick T. Armentano, Austrian
Economics Newsletter, vol. 18, no. 3, jesie 1998.
7

Sprawa Microsoftu

135

Absurdalny jest sam pomys, by niemrawa biurokracja regulowaa

bran komputerow i telekomunikacyjn. Na przykad Departament
Sprawiedliwoci wszcz spraw antytrustow przeciwko IBM w 1969
roku, kiedy firma bya niekwestionowanym gigantem. Sprawa cigna
si przez lata, a wkocu w1982 roku zostaa umorzona ze wzgldu na
brak podstaw. Zabawne jest teraz wspominanie otym, e pozycja IBM
wbrany komputerowej bya kiedy uznawana za niepodwaaln.
Zarzuty wsprawie Microsoftu to, e nielegalnie docza przegldark
do swojego systemu operacyjnego ukazuj arbitralno walki ztrustami:
to sdzia musi zdecydowa, czy firma moe wczy dwa produkty do
jednego pakietu, czy te musi sprzedawa je osobno. Jest to problem
z zakresu praktyki biznesowej, a nie tylko teorii prawa czy choby inynierii. Signijmy po analogi. To oczywiste, e Ford powinien mie
moliwo sprzedawania swoim klientom silnika iopon samochodowych
wpakiecie. Niedorzecznoci byoby, gdyby ktry zjego rywali uskara si, e Ford nieuczciwie docza opony do swojego udanego silnika,
przyczyniajc si tym sposobem do zmniejszenia konkurencji w brany
oponiarskiej. Moemy tylko sobie wyobrazi reakcj skonsternowanego
kierownictwa Forda: Uwaamy, e naszym konsumentom najlepiej suy sprzeda zintegrowanego produktu. Jeli jednak kto chce wymieni
opony zamontowane wfabryce, to oczywicie moe to uczyni. Podobnie rzecz ma si zMicrosoftem, zt jednak znaczc rnic, e owiele
atwiej cign izainstalowa konkurencyjn przegldark ni wymieni
opony.

Wbiblioteczce kapitalisty
Burton W. Folsom Jr., The Myth of the Robber Barons: ANew Look at the
Rise of Big Business in America, Washington, DC 2003.
Dominick T. Armentano, Walka zmonopolem czy zkonkurencj?, tum.
Mikoaj Barczentewicz, Warszawa 2012.

R o z d z i a 14 .

Wo j n y h a n d l ow e
Czy wiesz, e...
wymiana handlowa wzbogaca wszystkie jej strony?
wdeficycie handlowym nie ma nic zego?
tani import nie niszczy miejsc pracy?
ca iinne ograniczenia chroni uprzywilejowanych pracownikw,
jednak zubaaj reszt spoeczestwa?
*****

Za opinia o ekonomistach wzia si z ich umiowania dla mtnego

argonu. Harry Truman powiedzia kiedy, e chciaby zatrudni jednorkiego ekonomist, by nie sysze wicej porad zawierajcych wyraenie
ale zdrugiej strony*. Innym przykadem jest popularny dowcip, e tylko w dziedzinie ekonomii mog zdoby Nagrod Nobla w tym samym
roku dwie osoby za przeciwstawne teorie!1
Mimo bezwstydnych sporw midzy ekonomistami wikszo znich
zgodzi si, e obywatele staj si biedniejsi, kiedy ich rzd wprowadza
sztuczne bariery dla handlu midzynarodowego. Argumenty za wolnym
handlem wyuszczyli osiemnasto- i dziewitnastowieczni teoretycy jak
David Ricardo, aFrdric Bastiat przedstawi je wsposb tak oczywisty,
jak to tylko moliwe. Tym niemniej opinia publiczna wci domaga si
protekcjonistycznych rozwiza, ktre psuj koniunktur. Laik wierzy
Stephenowi Hawkingowi, kiedy ten pisze, e elektron moe wtym samym
czasie znajdowa si wdwch miejscach, ale drwi zMiltona Friedmana,
gdy ten argumentuje, e kraj bogaci si dziki wolnemu handlowi. Wtym
rozdziale postaramy si zmieni to nastawienie.

* Nieprzetumaczalna gra sw. Angielskie on the other hand oznacza dosownie na drugiej rce (przyp. MZ).
1
Wrzeczywistoci ekonomistom nie przysuguje nagroda ustanowiona przez Alfreda Nobla. Ekonomista moe otrzyma tylko Nagrod Banku Szwecji im. Alfreda
Nobla, ustanowion w1969 roku. Dowcip dotyczy wsplaureatw Nagrody w1974
roku: Friedricha von Hayeka (ktry by klasycznym liberaem) i Gunnara Myrdala
(socjalisty).

138

Wojny handlowe

C a to p odat k i na k a da n e na A m e ry k a nw
Kiedy rzd federalny Stanw Zjednoczonych postanawia ratowa
miejsca pracy wDetroit, nakadajc ca na samochody importowane zJaponii, to tak naprawd opodatkowuje tych amerykaskich konsumentw,
ktrzy wol kupi nissana ni forda. Zwolennicy ce (jak zwizki zawodowe) twierdz zatem, e sposobem na zwikszenie bogactwa Stanw Zjednoczonych jest podniesienie podatkw paconych przez Amerykanw!
Oczywicie podatek od dbr importowanych sprawia, e s one mniej
atrakcyjne, pomagajc wten sposb producentom zDetroit. Dziki temu
zwiksza si liczba lepiej patnych miejsc pracy wtamtejszych fabrykach.
Oznacza to jednak tylko tyle, e ca s korzystne dla pracownikw zDetroit. Przecitny Amerykanin wci na nich traci, poniewa korzy dla Detroit
jest mniejsza od strat poniesionych przez innych. Aby to zrozumie, zamy, e rzd nakada grzywn wwysokoci 10 dolarw za kadorazowe zjedzenie obiadu wdomu. Takie rozwizanie zpewnoci zwikszyoby sprzeda ipace wgastronomii. Czy
jednak mona uzna to za dobry pomys zperspektywy caZrozu m ie ekon om i
ego kraju? Wjaki niby sposb
podatek od potraw przyrzPoziom czyszczcy rynek: cena lub
dzonych wdomu mgby przywielko produkcji, przy ktrych poczyni si do wzrostu naszego
da ipopyt s sobie rwne.
bogactwa?

Och rona m i ejsc pr acy?

Powab rozwiza protekcjonistycznych bierze si std, e prowadz do
wzrostu pac w niektrych sektorach. Ca na japoskie samochody faktycznie pomagaj pracownikom przemysu motoryzacyjnego w Detroit,
aca na zagraniczne produkty rolne naprawd pomagaj amerykaskim
farmerom (gdyby ca nie byy korzystne dla grup interesu, to politycy by
si ce pozbyli). Zdaniem wielu ludzi problem sprowadza si zatem do wyboru pomidzy pracownikami (ktrzy korzystaj na wzrocie pac) ikonsumentami (ktrzy trac na wzrocie cen). Wikszo ludzi, patrzc si
ztej perspektywy, staje naturalnie po stronie pracownikw, gdy zprac
wie si odpowiedzialno itrud, akonsumpcja jest te atwa iulotna.
Cho takie mylenie jest zrozumiae, to jednoczenie jest cakowicie bdne. Ostateczny cel pracy to wytworzenie czego, co bdzie uywane, czyli

Ochrona miejsc pracy?

139

mwic wkategoriach ekonomicznych konsumowane. Kiedy nie ma ustalonego celu, nie mona nawet okreli, czym jest dobra robota. Gdyby nagle Amerykanie przestali jedzi samochodami, to pracownicy zDetroit, spdzajc wiksz cz dnia w fabrykach, by produkowa kolejne auta,
postpowaliby gupio. Tak samo ogromnym marnotrawstwem byaby rzdowa ochrona miejsc pracy wfirmach tytoniowych, gdyby wszyscy ludzie na
wiecie posuchali ostrzee irzucili palenie. Jeli zatem amerykascy konsumenci preferuj samochody japoskie, to robotnicy przemysu motoryzacyjnego wDetroit nie wykorzystuj swojej pracy wsposb efektywny ipowinni
zmieni zatrudnienie. Na wolnym rynku, gdzie rzd nie moe niczego ludziom nakazywa, odbywaoby si to wten sposb, e robotnicy byliby zwalniani (albo
Twor zen ie m iejsc p racy d la
obniono by im pace do takieKu ba czy k w?
go poziomu, e sami odeszliby
zpracy), przez co musieliby poKiedy mowa ohandlu midzynarodoszuka nowego zatrudnienia na
wym, lewicowi intelektualici popadawasn rk. Ewentualnie amej w pewn fundamentaln sprzeczrykaskie firmy motoryzacyjne
no. Zjednej strony wich mniemaniu
mogyby zacz wykonywa
import jest zy, dlatego e krajowi rolepsz robot zdefiniowan
botnicy trac prac. Z drugiej strony
jako produkcja samochodw,
sankcje handlowe naoone na Kub
ktre faktycznie chcieliby kupi
s ze, gdy obniaj standard ycia
amerykascy konsumenci.
tamtejszej ludnoci. Abstrahujc od
Powszechna obsesja na
pogldw na polityk zagraniczn,
punkcie losu robotnikw
zwyka logika wskazuje na to, e oba
ktrych przeciwstawia si
stanowiska nie mog by jednoczenie
kaprynym
konsumentom
poprawne. Jeli ca iinne ograniczenia
jest bdna rwnie z inimportu wzbogacaj Stany Zjednoczonego powodu: ca krzywdz
ne, to amerykaskie embargo na Kub
nie tylko konsumentw, ale
powinno wzbogaci Kubaczykw.
rwnie pracownikw spoWtakiej sytuacji sposobem na jeszcze
za uprzywilejowanej brany.
wiksze oywienie gospodarcze byaKiedy rzd Stanw Zjednoby cakowita blokada wyspy. Cytujc
czonych nakada co przysynne sowa Henryego Georgea,
kadowo na japoskie samoprotekcjonici nauczaj nas, bymy
chody, jedn zkonsekwencji
w czasie pokoju czynili sobie to, co
jest to, e amerykascy konwczasie wojny robi nam wrogowie.
sumenci musz paci wicej

140

Wojny handlowe

za auta (jeli kupuj samochd zagraniczny, to oczywicie musz zapaci co; jednak zapac wicej nawet za pojazd amerykaski, gdy
firmy zDetroit mog dziki com podnie ceny). Jako e pracownikw
przemysu motoryzacyjnego chroni si przed konkurencj, to zpowodu wprowadzenia ce robotnik budowlany musi wyda wicej swoich ciko zarobionych pienidzy na bardziej zawodny i paliwoerny
samochd.
Kiedy rzd Stanw Zjednoczonych nakada ca na okrelone produkty,
by chroni cz miejsc pracy, to zazwyczaj odbija si to negatywnie na
innych znich. Amerykascy producenci samochodw na przykad ucierpieli, gdy prezydent Bush wprowadzi ca na stal. Federalne limity produkcji cukru, z powodu ktrych w Stanach Zjednoczonych kosztuje on
dwukrotno ceny wiatowej, sprawiy, e Life Savers, firma wytwarzajca
landrynki, przeniosa si z produkcj do Kanady, gdzie moe kupowa
cukier zcaego wiata.
Przykady te pokazuj, e ca krzywdz nie tylko konsumentw, ale
te amerykaskich pracownikw. Tyczy si to wszczeglnoci amerykaskich eksporterw.
Z grubsza rzecz ujmujc, kady kraj paci za import swoim eksportem. Aby Japonia dalej wysyaa samochody iinne wyroby do Stanw
Zjednoczonych, musi otrzyma co wzamian, na przykad ser zWisconsin. Kiedy zatem rzd federalny ogranicza liczb samochodw kupowanych przez Amerykanw od Japoczykw, to tym samym (porednio)
zmniejsza ilo sera kupowanego przez Japoczykw od pracownikw
zWisconsin.
Oile pace mog swobodnie dostosowywa si do poziomu czyszczcego rynek, pracownicy zawsze mog znale zatrudnienie. Argumentacja
za wolnym handlem nie opiera si wrzeczywistoci na samych miejscach
pracy, lecz na tym, gdzie robotnicy powinni pracowa. To prawda, e
dziki com mona sztucznie rozszerzy zatrudnienie w uprzywilejowanym sektorze gospodarki, ale tylko kosztem sztucznego zmniejszenia zatrudnienia wbranach, ktre maj zagraniczne rynki zbytu. Nie oznacza
to, e przez realokacj pracownikw wyjdziemy na zero: sztuczne ograniczenia wprowadzane przez pastwo odcigaj si robocz od jej najbardziej efektywnych zastosowa, przez co maleje cakowita produkcja.
Cho niektrzy ludzie mog skorzysta na cach, to przecitny czowiek
zich powodu staje si uboszy.

Klasyczna mdro

141

K l a sycz na m dro
Wedug doktryny merkantylizmu rdem bogactwa kraju jest zasb
metali szlachetnych. Merkantylici twierdzili na przykad, e Hiszpania
wzbogacia si dziki temu, i Francja importowaa od niej dobra (pacc
zotymi monetami), podczas gdy Hiszpanie nic nie kupowali od Francuzw. Dziki temu mogli oni akumulowa coraz wicej zotych monet, co
rzekomo dowodzio wzrostu ich dobrobytu.
Klasyczni ekonomici rozbili tezy merkantylistw wpy. David Hume
wskazywa, e program merkantylistyczny jest przeciwskuteczny. Wmiar jak Hiszpania akumulowaa zote monety, tamtejsze ceny (wyraone
wzocie) rosy, podczas gdy ceny we Francji spaday. Po pewnym czasie
nie mona byo powstrzyma hiszpaskich konsumentw przed kupnem
taszych towarw z Francji i odesaniem z powrotem monet. W swoim
synnym traktacie Adam Smith zauway, e prawdziw miar bogactwa
kraju nie jest zasb monet, lecz ilo towarw posiadanych przez jego obywateli. Wpowszechnie znanym ustpie swojej ksiki Smith pisa:
Jest zasad kadego roztropnego ojca rodziny, by nie prbowa nigdy
wyrabia wdomu tego, czego wyrb kosztuje wicej ni kupno. []
To, co jest roztropnoci w prywatnym yciu kadej rodziny, nie
moe by chyba szalestwem w yciu wielkiego krlestwa. Jeeli
obcy kraj moe nas zaopatrzy w jaki towar taniej, ni my sami
moemy to uczyni, lepiej w towar naby za jak cz wyrobw
naszego wasnego przemysu, ktry obejmuje dziedzin, w jakiej
mamy przewag nad innymi krajami.2

Klasyczn argumentacj za wolnym handlem wzmocni wswoich pismach David Ricardo. Wczeniejsi myliciele jak Smith zwykle argumentowali wten sposb, e gupot byoby na przykad produkowanie wina
przez angielskich robotnikw, skoro Francuzi mog wytworzy wicej butelek na jednostk pracy (mwic argonem ekonomicznym, Smith uwaa, i kraje powinny specjalizowa si wtych branach, wktrych maj
przewag absolutn). Ricardo poszed jednak dalej. Gdyby nawet robotnicy zjednego kraju byli lepsi we wszystkim wtym sensie, e wytwarzaliby wicej jednostek kadego produktu na roboczogodzin to i tak
Adam Smith, Badania nad natur iprzyczynami bogactwa narodw, t. 2, tum.
Antoni Prejbisz iBronisawa Jasiska, Warszawa 2007, s.41.
2

142

Wojny handlowe

skorzystaliby na wymianie z gorzej rozwinitymi krajami (ekonomici

wtym kontekcie mwi, e robotnicy powinni specjalizowa si wtych
dziedzinach, wktrych maj przewag komparatywn).
Wcodziennym yciu zasady te s tak oczywiste, e nie
przecz im nawet zwizki zaZrozu m ie ekon om i
wodowe. Dowiadczeni krawPrzewaga komparatywna: Sytuacja,
cy postpiliby gupio, upierakiedy kraj jest najtaszym producenjc si przy samodzielnej
tem danego dobra, przy czym koszt
uprawie poywienia, i nie
mierzony jest iloci alternatywnych
mdrzej postpiliby rolnicy,
dbr, ktre mona by wyprodukowa
upierajc si przy samodzielprzy uyciu tych samych zasobw.
nym szyciu ubra w celu
Kraj moe nie mie przewagi absostworzenia sobie moliwoci
lutnej i jednoczenie by najbardziej
zatrudnienia. W rzeczywiefektywnym producentem danego
stoci o wiele bardziej efektowaru, czyli mie przewag kompatywne od samowystarczalnoratywn (inaczej wzgldn).
ci jest wyspecjalizowanie si
wzawodzie, wktrym jest si
najbardziej produktywnym, ihandlowanie zinnymi, ktrzy wytwarzaj
taniej pozostae produkty. Tyczy si to nawet najbardziej wybitnych jednostek, ktre wyrniaj si w wielu dziedzinach. Prawnik moe na
przykad odnie korzy z zatrudnienia sekretarki, nawet jeli pisze
szybciej na klawiaturze. Dziki zatrudnieniu sekretarki ma on wicej
czasu na prac wtych dziedzinach, wktrych faktycznie si wyrnia
w jakich ma przewag komparatywn (a nie tylko absolutn). Inny
przykad: chirurg mzgu odnosi korzy, jedzc na miecie, nawet jeli
jest sprawniejszym kucharzem od nastolatkw pracujcych wrestauracji
Taco Bell.
Klasyczni ekonomici wykazali, e handel midzynaZrozu m ie ekon om i
rodowy podnosi standard
ycia we wszystkich krajach
Przewaga absolutna: Sytuacja, kiedy
w nim uczestniczcych, bo
kraj jest najtaszym producentem
rozmieszcza prac robotnikw
danego dobra, przy czym koszt miew tych dziedzinach, w ktrzony jest iloci zasobw potrzebrych jest ona wykorzystywanych do jego wytworzenia.
na najbardziej produktywnie.
Jeli potrzebne s regulacje

Pozorny problem deficytu handlowego

143

pastwowe, by jaki zawd mg istnie, oznacza to, e pracownicy go

wykonujcy byliby bardziej uyteczni gdzie indziej. Problemem nie jest
tworzenie miejsc pracy tak naprawd liczy si tworzenie waciwych
miejsc pracy.

Pozor n y probl e m def ic y t u h a n dlow ego

Cho myliciele klasyczni zburzyli intelektualne fundamenty merkantylizmu, to jest to wci doktryna ogromnie popularna iwpywowa. Doskonaym dowodem na to jest obsesja mediw na punkcie deficytu handlowego. Kraj ma deficyt handlowy, kiedy warto rynkowa wszystkich
wyeksportowanych dbr (iczasami usug, wzalenoci od zastosowanej
metody liczenia) jest nisza od cakowitej wartoci rynkowej importu. Ludzie zaamujcy rce nad deficytem handlowym sugeruj, podobnie jak
merkantylici stulecia temu, e naszemu krajowi skocz si pienidze,
jeli bdziemy dalej bezmylnie kupowa zzagranicy wicej, ni zagranica
kupuje unas. Propozycja rozwizania tego przykrego stanu rzeczy jest dla
wrogw kapitalizmu oczywista: rzd federalny Stanw Zjednoczonych
powinien ingerowa wdobrowolne decyzje amerykaskich konsumentw
oswoich wydatkach, dziki czemu zmniejszy si deficyt handlowy.
Wolnorynkowi ekonomici wylali morze atramentu, przedstawiajc
dziesitki kunsztownie pomylanych argumentw i analogii ilustrujcych absurdy tego popularnego pogldu. Mona na przykad przedstawi analogi do wymiany wewntrzkrajowej: gdyby statystycy odkryli,
e Nowojorczycy kupuj wicej dbr od mieszkacw Florydy, ni ci od
Nowojorczykw, to czy gubernator Nowego Jorku powinien podj natychmiastowe dziaania, by zapobiec uboeniu swego stanu? Jeli nie uda
nam si przekona sceptyka wten sposb, to moemy pocign to rozumowanie jeszcze dalej. Pewien lekarz kadego roku wykazuje deficyt handlowy ze wszystkimi restauracjami w okolicy: wydaje wicej pienidzy
wrestauracjach, ni restauratorzy wydaj na usugi, ktre on sprzedaje.
Czy oznacza to, e restauratorzy powoli wysysaj jego majtek ie powinien on zmieni swj styl ycia, by unikn katastrofy?
Odpowied jest oczywicie negatywna. Deficyt lekarza w wymianie
z restauracjami jest pokryty przez nadwyk w wymianie ze szpitalem, ktry go zatrudnia: wydaje on mniej pienidzy na usugi wiadczone
przez szpital, ni szpital wydaje na usugi wiadczone przez niego. Tak
samo deficyt handlowy Stanw Zjednoczonych ztakimi krajami jak Chiny i Japonia jest (czciowo) kompensowany przez nadwyk handlow

144

Wojny handlowe

Pi kn y u m ys Bastiata: ta n i i m po r t (wia ta so neczn eg o) n ie n iszczy m iejsc p racy

Francuski myliciel Frdric Bastiat (18011850) by jednym znajbardziej
elokwentnych ordownikw wolnego handlu. Jego synna Petycja jest chyba najlepszym esejem ekonomicznym, jaki kiedykolwiek napisano. Wtej
byskotliwej satyrze Bastiat przekonuje legislatorw, by wprowadzili ustaw nakazujc zamknicie wszystkich okien, okienek, wietlikw, okiennic, zacignicie aluzji, zason, rolet, jednym sowem, zasonicie wszystkich otworw, dziur, szpar iszczelin, przez ktre wiato soca ma zwyczaj
przenika do domw ze szkod dla uczciwych gazi przemysu, ktre
czym si szczycimy dalimy krajowi. Kraj za nie moe, bez naraenia si
na zarzut niewdzicznoci, zostawi nas dzisiaj w tej tak nierwnej walcea. Gdyby tylko ustawodawcy zdelegalizowali bezlitosn konkurencj
ze strony soca, producenci wiec mogliby rozszerzy swoj dziaalno,
zatrudni wicej pracownikw izala francusk gospodark nieopisanymi
korzyciami. Bastiat zauway, e zwolennicy ce przedstawiaj takie wanie argumenty idlatego zasuguj na drwin.1
a
Frdric Bastiat, Sofizmaty ekonomiczne, tum. Jan Kos, [w:] Frdric Bastiat, Dziea zebrane,
t. 1, Warszawa 2009, s. 233.

zmiejscami wrodzaju Hongkongu iAustralii. Handel midzynarodowy

jest bardziej efektywny wtedy, gdy pracownicy kadego kraju specjalizuj
si wdziedzinach, wktrych maj najwiksz przewag. Dlatego te nie
powinno nas szokowa ani martwi to, e Amerykanie (traktowani jako
cao) kupuj wicej od jakiego kraju, ani to, e inny kraj kupuje wicej od Amerykanw. Podejmowanie dziaa prowadzcych do zrwnania
wymiany dla kadej pary krajw jest rwnie samobjcze co denie do
tego, by kady czowiek utrzymywa rwnowag whandlu zkadym ze
swoich kontrahentw.
Rzeczywisty wiat jest oczywicie owiele bardziej zoony, ni sugeruj powysze argumenty. Bardziej wyrafinowani krytycy wskazuj na to,
e co prawda Stany Zjednoczone zjednymi krajami maj deficyt azinnymi nadwyk, jednak co istotne maj te ujemny cakowity bilans handlowy, co oznacza, i Amerykanie wydaj wicej pienidzy na produkty wytwarzane przez pozostae kraje wiata, ni reszta wiata wydaje na
produkty amerykaskie. Tym niemniej nie jest to powd, by wszczyna

Deficyt handlowy: tropem pienidzy

145

alarm, co zrozumiemy, dokonujc ponownie analogii do dziaa jednostek. Nawet jeli dana osoba ma zagregowany deficyt handlowy zinnymi
ludmi, to nie ma powodu, by krytykowa jej postpowanie. Moe akurat
studiuje medycyn albo prawo ikorzysta zkredytu studenckiego, by zapaci za jedzenie iczynsz. Wtakiej sytuacji jej zachowanie nie jest ani
gupie, ani krtkowzroczne. Albo jest ju na emeryturze iwyprzedaje posiadane akcje, by cieszy si wakacjami na Karaibach. Oczywicie osoby
z zewntrz nie powinny utyskiwa z powodu wyborw tego czowieka.
Amoe rozpoczyna on wanie now dziaalno iemituje akcje, by sfinansowa nowe budynki i maszyny, potrzebne w jego firmie. Rwnie
wtym przypadku zagregowany deficyt handlowy nie szkodzi wcale innym ludziom.
Deficyt handlowy kraju to po prostu suma deficytw handlowych poszczeglnych ludzi wnim yjcych. Indywidualny deficyt moe by doskonale uzasadniony iustabilizowany. Itak samo nie ma powodu, by podnosi alarm odeficyt zagregowany. Anawet gdyby racj mieli alarmici
iobecny deficyt handlowy by niestabilny, to co ztego? Jeli obcokrajowcy
s na tyle nierozsdni, by co roku wysya nam towary, nie kupujc wzamian tylu samo dbr amerykaskich, to wczym kopot? Pozorny problem
rozwie si sam, kiedy obcokrajowcy dostrzeg te grone wmniemaniu
krytykw realia. Ostrzeenia owych krytykw przypominaj krzyki panikarza, skierowane do chopca licego loda wroku : Nie rb tego! Nie
zdajesz sobie sprawy, e ten ld si wkocu rozpuci?.

Def ic y t h a n dlow y: t rope m pi en i dz y

Wspczeni merkantylici skupiaj si na deficycie handlowym, gdy
uwaaj (bdnie), e rdem rozwoju gospodarczego s pienidze. Istnienie deficytu handlowego sugeruje, e wicej pienidzy z kraju wypywa, ni do niego wpywa, co rzekomo ma wiadczy opogarszajcej
si sytuacji gospodarczej. Wikszo ekonomistw wolnorynkowych, gdy
ma do czynienia ztakim pomieszaniem poj, przenosi punkt cikoci
argumentu zpienidzy na realn produkcj dbr iusug. Ekonomici ci
uwaaj, e wystarczy przekona ludzi, i wwarunkach wolnego handlu
Amerykanie konsumowaliby wicej.
Nawet jeli jest wtym pewna racja, to itak warto przeanalizowa podejcie merkantylistyczne w formie, w jakiej jest przedstawiane, by wykaza wszystkie jego bdy. Merkantylici nie dostrzegaj bowiem tego,
e bilans patniczy musi si zawsze bilansowa. To nie teoria ekonomii,

146

Wojny handlowe

lecz ksigowy truizm. Jeli Amerykanie kupuj japoskie towary owartoci biliona dolarw, podczas gdy japoscy konsumenci wydaj tylko 850
miliardw dolarw na towary ze Stanw Zjednoczonych, to co si dzieje
z brakujcymi 150 miliardami dolarw? Przecie japoscy pracownicy,
ktrzy produkuj samochody marki Nissan czy konsole PlayStation, opacani s wjenach na og nie akceptuj pac wdolarach amerykaskich.
Kiedy japoscy konsumenci nie chc wydawa na amerykaskie towary
tyle, co amerykascy konsumenci wydaj na towary japoskie, powstaa
luka musi zosta wypeniona w inny sposb. Moliwe na przykad, e
japoscy inwestorzy kupuj za t rnic amerykaskie akcje, obligacje
lub inne instrumenty denominowane wdolarach, co by oznaczao, e s
oni gotowi zainwestowa wAmeryce o150 miliardw dolarw wicej, ni
Amerykanie chc zainwestowa wJaponii. Inn moliwoci (cho mniej
prawdopodobn) jest to, e dla obywateli Japonii to dolary amerykaskie
peni funkcj rodka przechowywania wartoci, zamiast przykadowo
zapasw zota isrebra.
Abstrahujc od tych obcokrajowcw, ktrzy dosownie upychaj dolary amerykaskie po materacach, pienidze wypywajce z kraju (w wyniku deficytu handlowego) musz jakim kanaem do kraju wrci. Kurs
wymiany dolara na jeny dostosowuje si dopty, dopki wpywy nie
zrwnaj si zwypywami. Kiedy ludzie chtniej nabywaj jeny za dolary
(by kupi japoskie towary albo zainwestowa wjaposkie aktywa) ni
dolary za jeny (by kupi amerykaskie towary lub aktywa), ubrokerw
walutowych pojawia si niedobr jenw i nadmiar dolarw, co skania
ich do podwyszenia kursu jena wyraonego wdolarach. Wwyniku deprecjacji dolara japoskie produkty iaktywa staj si relatywnie drosze,
aamerykaskie produkty iaktywa relatywnie tasze. Kurs wymiany bdzie si dostosowywa, dopki nie pojawi si pena rwnowaga pomidzy
ofertami kupna jenw za dolary i dolarw za jeny. Nie ma powodu, by
bilansowa si bilans handlowy, ale oglny bilans patniczy bilansuje si
zawsze.
Ten truizm pokazuje jeszcze jedn sprzeczno obecn wpopularnych
pogldach na temat handlu midzynarodowego. Wikszo osb zapewne
by stwierdzia, e deficyt handlowy jest zy, ale napyw netto kapitau jest
dobry. S to jednak dwie strony tego samego medalu: abstrahujc tutaj
od gromadzenia gotwki przez obcokrajowcw, jedynym sposobem na to,
by Amerykanie cieszyli si napywem netto funduszy kapitaowych, jest
deficyt handlowy. Domaganie si, by obcokrajowcy z jednej strony wydawali na amerykaskie dobra wicej, ni Amerykanie wydaj na dobra

Deficyt handlowy: tropem pienidzy

147

zzagranicy, azdrugiej strony inwestowali wamerykaskie aktywa wicej, ni Amerykanie wydaj na aktywa zagraniczne, jest domaganiem si
niemoliwego.

Wbiblioteczce kapitalisty
Frdric Bastiat, Sofizmaty ekonomiczne, tum. Jan Kos, [w:] Frdric
Bastiat, Dziea zebrane, t. 1, Warszawa 2009.
Adam Smith, Badania nad natur i przyczynami bogactwa narodw,
2tomy, tum. Stefan Wolff, Oswald Einfeld, Zdzisaw Sadowski, Antoni Prejbisz iBronisawa Jasiska, Warszawa 2007.

Rozd z ia 15.
Zar abianie wglobalnej wiosce
Czy wiesz, e...
dziki outsourcingowi zagranicznemu kraj staje si bogatszy?
przemys wcale nie upada?
Internet nie zniszczy miejsc pracy?
Midzynarodowy Fundusz Walutowy iBank wiatowy nie pomagaj
wcale biednym krajom?
*****

Mimo teoretycznych iempirycznych argumentw za woln wymian

midzynarodow, zawsze znajd si ludzie nieufni wobec handlu, ktrzy na nowo wynajduj dawne racje. Obecnie tylko najwiksi ignoranci
ekonomiczni domagaj si ce ochronnych iinnych ogranicze wmidzynarodowej wymianie dbr. Modne jest za to atakowanie midzynarodowych przepyww siy roboczej i kapitau, szczeglnie wtedy gdy
odpowiadaj za nie te przebrzyde korporacje ponadnarodowe. Nowych
krytykw wymiany midzynarodowej czy strach i niech wobec tak
zwanej globalizacji.

U pa d e k p r z e m y s u ?
Jednym znajtrwalszych mitw propagowanych przez zwizki zawodowe iinnych krytykw handlu midzynarodowego jest to, e sektor produkcyjny wStanach Zjednoczonych jest bliski wyginicia. Wedug strony
internetowej Amerykaskiej Federacji Pracy-Kongresu Przemysowych
Zwizkw Zawodowych (AFL-CIO) od objcia urzdu przez Busha zniszczono 2,8 miliona miejsc pracy, wiele znich wwyniku przeniesienia ich
przez korporacje do krajw jak Chiny, ktre buduj rozwijajcy si przemys na plecach sabo opacanych pracownikw1.
Exporting America, AFL-CIO, http://web.archive.org/web/20070403194332/
http://www.aflcio.org/issues/jobseconomy/exportingamerica/ (dostp: 30 padziernika 2015).
1

150

Zarabianie wglobalnej wiosce

Nawet gdyby tezy orzekomym kryzysie przemysu byy prawdziwe, to

co ztego? Miejsca pracy wprzemyle nie s adn witoci. Zpewnoci
nikt nie spodziewa si, e na przykad w2050 roku setki tysicy Amerykanw bd zaangaowane wmonta samochodw. Tak samo wkrajach,
ktre obecnie s uzalenione od sprzeday produktw rolnych, zbiegiem
czasu zatrudnienie wrolnictwie bdzie male oile bd si zdrowo rozwija i rosn. Jeli do wykonywania starych zawodw potrzeba mniej
pracownikw, dziki czemu wicej ludzi moe wykonywa zadania, ktrych jeszcze kilkadziesit lat temu nikt sobie nie wyobraa, jest to dowd
postpu, anie kryzysu.
Na potrzeby argumentacji przyjmijmy jednak, e kraj powinien mie
silny przemys. Nawet jeli tak, to istotne jest nie zatrudnienie wprzemyle, lecz produkcja przemysowa. Jeli przy niezmienionym zasobie
siy roboczej jestemy wstanie wytwarza dwa razy wicej czogw, to
nie staniemy si nagle bardziej naraeni na inwazj, kiedy zwolnimy
poow pracownikw w przemyle zbrojeniowym. Uwaga, uwaga: produktywno amerykaskiego przemysu (wielko produkcji na pracownika) w latach 20002003 rosa przecitnie o 4,8 procent rocznie2 . To
prawda, e cakowita produkcja przemysowa zacza w2001 roku spada. Jednak ten recesyjny zastj nastpi po trwajcym niemal dekad
boomie. Wlatach 19922000 cakowita produkcja przemysowa wzrosa
o55 procent, awniektrych sektorach (przykadowo urzdze przemysowych czy elektrycznych) ponad dwukrotnie3. Kiedy zatem kto mwi
ospadku zatrudnienia wprzemyle wporwnaniu na przykad zlatami pidziesitymi, to nie wolno nam choby przez sekund uwierzy
wto, e nasza gospodarka produkuje obecnie mniej ni szedziesit lat
temu.

Kristin Forbes, U.S. Manufacturing: Challenges and Recommendations, NABEs

2004 Washington Economic Policy Conference, 25 marca 2004, s.3, http://web.mit.
edu/kjforbes/www/Speeches/USManufacturing-Challanges&Recommendations-NABE.pdf (dostp: 30 padziernika 2015).
3
Daniel Griswold, Blame Domestic Slowdown, not Trade, for Manufacturing
Slump, Cato Institute, 21 czerwca 2001, http://www.cato.org/publications/congressional-testimony/blame-domestic-slowdown-not-trade-manufacturing-slump (dostp:
30 padziernika 2015).
2

Czy outsourcing zagraniczny niszczy miejsca pracy?

151

Cz y ou tsou rci ng zagr a n icz n y

n iszcz y m i ejsca pr acy?
Jak pokazuje powyszy ustp ze strony internetowej AFL-CIO, krytycy handlu midzynarodowego win za ubytek miejsc pracy wprzemyle
najchtniej od razu obarczyliby tani import i outsourcing zagraniczny.
Brakuje jednak dowodw, e nie s to jedynie kozy ofiarne. Jak na ironi, jeli nawet wymiana midzynarodowa odpowiada za ubytek czci
miejsc pracy, to gwnie zpowodu spadku eksportu dbr przetworzonych
ze Stanw Zjednoczonych, anie wwyniku taniego importu niszczcego
rynek krajowy. Wedug McKinsey Quarterly:
Po 2000 roku, kiedy gospodarka pogrya si wrecesji, spad eksport ze Stanw Zjednoczonych. Szacujemy, e w2000 roku dobra
na eksport produkowao ponad 3,4 miliona pracownikw przemysu, w 2003 roku ich liczba spada do 2,7 miliona. Oglnie rzecz
biorc, zastj weksporcie zniszczy 742 tysice miejsc pracy wprzemyle amerykaskim.
Po stronie importu sytuacja przedstawiaa si jednak zupenie inaczej. To nieprawda, e po 2000 roku do Stanw Zjednoczonych
napyway dobra przetworzone. Wrzeczywistoci wzrost importu
dbr przetworzonych w latach 20002003 by bardzo niemrawy.
Ijak wyjanimy, za spraw sabego importu zatrudnienie wprzemyle wzroso ookoo 428 tysicy miejsc pracy.
Wsumie handel zagraniczny odpowiada za ubytek wujciu netto
nie wicej ni 314 tysicy miejsc pracy (spadek o742 tysice zpowodu sabego eksportu iwzrost o428 tysice przez sabo importu),
czyli za raptem 11 procent spadku zatrudnienia wprzemyle, ktry
to spadek wynosi 2,85 miliona miejsc pracy. Pozostae 2,54 miliona miejsc pracy znikno zpowodu cyklicznego spadku koniunktury, ktry zdawi popyt wewntrzny na dobra przetworzone.4

Don't Blame Trade For U.S. Job Losses, Forbes, 11 padziernika 2005, http://
www.forbes.com/2005/11/10/trade-jobs-economy-cx_1110mckinsey.html (dostp: 30
padziernika 2015).
4

152

Zarabianie wglobalnej wiosce

Innymi sowy, producenci zwalniali pracownikw

Zrozu m ie ekon om i
gwnie dlatego, e recesja
zdawia popyt ze strony ameGlobalizacja: Wedug ekonomisty
rykaskich
konsumentw,
Ismaila Shariffa globalizacja to ogla nie dlatego e amerykanowiatowy proces ujednolicania
scy konsumenci przywizali
cen, produktw, pac, stp procentosi do zagranicznych marek.
wych izyskw. Globalizacja postpuInnym problemem ze zrzucaje dziki oddziaywaniu trzech czynniem winy na outsourcing zanikw, jakimi s swoboda przepywu
graniczny jest to, e podawasiy roboczej (przez otwarte granice),
ne liczby si nie zgadzaj. Na
handel midzynarodowy oraz szybprzykad wedug najbardziej
kie przesunicia kapitau iintegracja
pesymistycznych szacunkw
rynkw finansowych.
w 2004 roku przeniesiono za
5
granic 406 tysicy miejsc pracy . Jest to jednak wielko brutto, anie netto, co oznacza, i nie jest pomniejszona otysice miejsc pracy powstaych
wtym samym roku wwyniku insourcingu (wedug Organizacji na rzecz
Inwestycji Midzynarodowych wsamej Kalifornii amerykaskie filie zagranicznych firm zapewniay 561 tysicy miejsc pracy, z czego 24 procent wprzemyle; oczywicie te nowe miejsca pracy nie zostay stworzone wcigu jednego roku, ale pokazuje to, e outsourcing dziaa wdwie
strony*). Jakby jednak nie manipulowa danymi, nie da si wytumaczy
ogromnego ubytku miejsc pracy wprzemyle outsourcingiem netto.
Chocia dane ilociowe na temat outsourcingu warto poddawa krytycznej analizie zwaszcza wtedy, gdy dziki odpowiedniemu doborowi
statystyk moliwe jest przedstawienie dowolnego obrazu sytuacji, optymistycznego albo przeraajcego to istnieje ryzyko, e przez takie przekomarzania ustpi si pola krytykom wolnego handlu. Gospodarka rynkowa to ad dynamiczny. Bdem jest przygldanie si miejscom pracy
utraconym wwyniku oddziaywania jakiego czynnika przy jednoczesnym ignorowaniu miejsc pracy stworzonych przez zasadniczo ten sam
proces. To prawda na przykad, e gdyby podliczy wszystkie stanowiska

Bureau of Labor Statistics Grossly Underestimates U.S. Jobs Lost to Outsourcing,

Report from Cornell and U. Mass. Labor Experts Suggests, Cornell News, 15 padziernika 2004, http://web.archive.org/web/20121115132126/http://www.news.cornell.
edu/releases/Oct04/Bronf.outsourcing.rpt.lm.html (dostp: 30 padziernika 2015).
* rdo tej informacji jest obecnie nieosigalne (przyp. MZ).
5

Dziki outsourcingowi zagranicznemu stajemy si bogatsi

153

zlikwidowane przez wprowadzenie jakiego urzdzenia sucego zaoszczdzeniu pracy, to wXX wieku przez mechanizacj znikno ponad 100
milionw amerykaskich miejsc pracy. Nie oznacza to wcale, e obecnie wikszo Amerykanw nie jest w stanie znale zatrudnienia, a ci,
ktrym si to uda, musz sprzedawa swoj prac za grosze. Jednak to
wanie tego rodzaju argumenty przytaczaj ludzie wywoujcy antyglobalizacyjn histeri.

Dz i k i ou t sou rci ngow i zagr a n icz n e m u

s taj e m y s i b o gat s i
Czy zatem outsourcing jest nieszkodliwy? Ot outsourcing jest nie
tylko nieszkodliwy, ale wrcz przyczynia si do poprawy efektywnoci
gospodarki izwikszenia bogactwa kraju.
Rozwamy przypadek, ktry szczeglnie martwi antyglobalistw. Wyobramy sobie amerykask korporacj, ktra sprzedaje dobra przetworzone, na przykad telewizory, amerykaskim konsumentom. Pocztkowo
telewizory s wytwarzane wStanach Zjednoczonych przez amerykaskich
robotnikw zarabiajcych po 50 tysicy dolarw rocznie. Dziki spadkowi
kosztw transportu ikorzystnym paktom handlowym korporacja odkrywa jednak, e moe obniy swoje wydatki, zamykajc fabryki wStanach
Zjednoczonych, otwierajc je wChinach, zatrudniajc chiskich robotnikw za owiele nisze pace iwysyajc telewizory do Ameryki, by sprzedawa je na tamtejszym rynku.
Wtym hipotetycznym scenariuszu zwolnieni robotnicy amerykascy
s pokrzywdzeni, przynajmniej wkrtkim okresie. Bd musieli znale
prac gorzej patn (albo te podrzdn pod jakim innym wzgldem)
od pracy wfabryce telewizorw. Jednake ich strata jest skompensowana
znawizk przez korzy odnoszon przez akcjonariuszy korporacji, ktrzy te s Amerykanami. Skd wiemy, e zwycizcy otrzymuj wicej, ni
trac przegrani?
Argumentacja jest do subtelna, ale warto wyty umys, gdy stanowi ona klucz do zrozumienia efektywnoci outsourcingu zagranicznego.
Otym, e korzy korporacji jest wiksza od straty zwolnionych pracownikw wiadczy nastpujce rozumowanie. Przede wszystkim, gdyby twierdzenie to byo faszywe innymi sowy, gdyby spadek pac robotnikw
wynikajcy ze zmiany zatrudnienia by wikszy od oszczdnoci korporacji na kosztach produkcji wwczas firma nie przeniosaby miejsc pracy. Bardziej by si jej opacao obniy pace robotnikom amerykaskim

154

Zarabianie wglobalnej wiosce

ikontynuowa swoj dziaalno wStanach Zjednoczonych. Tak si jednak wnaszym hipotetycznym najgorszym scenariuszu nie stao. Azatem
firma oszczdza wicej pienidzy, ni trac robotnicy.
Zpewnoci argument ten jest niepoprawny politycznie. Trudno sobie
wyobrazi, by gadajce gowy ztelewizji zdobyy si na odwag bronienia
outsourcingu woparciu oto, e wzrost dywidend dla akcjonariuszy jest
wikszy od cznej redukcji pac klasy robotniczej. Nawet gdyby historia koczya si w tym miejscu (a nie koczy si), to i tak dowiedlimy
ju tego, co chcielimy wykaza: e nawet w tym hipotetycznym najgorszym scenariuszu Amerykanie staj si wujciu netto bogatsi. Gdyby
krytycy outsourcingu byli uczciwi, to musieliby przyzna, e w wyniku
realizacji ich propozycji niektrzy robotnicy by zyskali, ale krzywda wyrzdzona pozostaym Amerykanom byaby od tej korzyci wiksza. Jednak taka szczero nie sprzedaaby si wtelewizji. Wrogowie outsourcingu
zawsze prezentuj siebie jako obrocw robotnikw icaej Ameryki
tak jakby zamoni Amerykanie nie byli czci spoeczestwa.
W kadym razie nie musimy wybiera pomidzy bogatymi akcjonariuszami iciko pracujcymi robotnikami. Obnienie kosztw poprawia
sytuacj nie tylko Donalda Trumpa. Waciwie wszyscy pracujcy Amerykanie maj oszczdnoci emerytalne zainwestowane wakcje iobligacje
(najczciej za porednictwem funduszu powierniczego albo firmy ubezpieczeniowej). Kiedy jaka firma zwiksza swoje zyski dziki przeniesieniu
miejsc pracy za granic, korzystaj na tym rwnie nauczyciele szkolni,
gdy ich fundusz emerytalny osiga tym samym wyszy zwrot.
Jednak najbardziej oczywistymi beneficjentami outsourcingu zagranicznego s amerykascy konsumenci. Wzrost zyskw naszego hipotetycznego producenta telewizorw bdzie, jeli ma on konkurencj, tymczasowy. Rwnie jego rywale mog przenie produkcj iobci koszty.
Adziki niszym kosztom wkocu obni si ceny telewizorw dla amerykaskich konsumentw. Dlatego te korzy korporacji ktra jest, jak
ju wiemy, wiksza od straty zwolnionych pracownikw szybko zostanie
przeniesiona na konsumentw. Zyski korporacji powrc do normalnego
poziomu, podczas gdy ceny telewizorw stan si bardziej przystpne.
Chodna analiza pokazuje, e outsourcing zagraniczny rodzi korzyci, ktre s wiksze od strat ponoszonych przez pewne grupy. Pod tym
wzgldem nie rni si od nowej maszyny, ktra odbiera miejsca pracy
robotnikom fabrycznym. Cho robotnicy s pokrzywdzeni przez innowacj wich brany, to jednoczenie wszyscy zatrudnieni (jako konsumenci)
korzystaj ze wszelkich urzdze oszczdzajcych prac. To samo tyczy

Wydumany kryzys wsektorze zaawansowanych technologii

155

si outsourcingu: czowiek, ktry utraci zatrudnienie na rzecz Chin, nie

bdzie zadowolony z niszego wynagrodzenia w nowym miejscu pracy.
Jeli jednak rwnie inni pracownicy utrac swoje miejsca pracy na rzecz
taniej zagranicznej siy roboczej, to robic zakupy wsklepie, odczuj, e
ich wynagrodzenie jest mimo to wicej warte. Wdynamicznej gospodarce
nikt nie ma gwarancji zachowania swojego miejsca zatrudnienia, jednak
dziki wolnemu rynkowi kady ma gwarancj najbardziej efektywnego
rozmieszczenia siy roboczej, prowadzcego do wzrostu standardu ycia
wszystkich ludzi.

Wy du m a n y k ryz ys wse ktor z e

z a awa n s o wa n y c h t e c h n o l o g i i
Krytycy globalizacji maj swoj odpowied na naiwny optymizm
tych, ktrzy twierdz, e bardziej efektywnym rozwizaniem jest zlecanie produkcji samochodw i innych dbr przetworzonych gorzej
opacanym obcokrajowcom, by wysoko wykwalifikowani pracownicy
amerykascy mogli koncentrowa si na takich sprawach jak oprogramowanie i biotechnologia (gdy jednoczenie kraje Trzeciego wiata
maj nadziej na przeksztacenie swoich gospodarek z rolniczych na
przemysowe).
Uwaaj oni, e w nowej gospodarce wiatowej tania, lecz dobrze
wyszkolona zagraniczna sia robocza zabiera Stanom Zjednoczonym
miejsca pracy take wsektorze zaawansowanych technologii. Paul Craig
Roberts byy asystent sekretarza skarbu za Ronalda Reagana, aobecnie jeden z najgoniejszych krytykw administracji Busha posuwa
si wrcz do stwierdzenia, i zpowodu wolnego handlu ioutsourcingu
w adnej brany eksportowej Stanw Zjednoczonych nie ronie liczba
miejsc pracy. Paul Roberts wielokrotnie pisa, e wywozi si za granic
miejsca pracy nie tylko wprzemyle, ale rwnie wsektorze zaawansowanych technologii.
Wystarczy spojrze na dane, by dostrzec problematyczno tej tezy.
Wedug Urzdu Statystyki Pracy (BLS) cakowite zatrudnienie wbrany
oprogramowania uytkowego wzroso z287600 osb w1999 roku do
425890 osb w2004 roku. Wzrosa te przecitna paca. Wbrew pesymistycznym tezom Robertsa wyglda na to, e procesy zachodzce wtej
zaawansowanej technologicznie brany eksportowej doskonale odpowiadaj wzorcom opisywanym przez ekonomistw bdcych zwolennikami
globalizacji.

156

Zarabianie wglobalnej wiosce

Liczby te mog by dla wielu osb po lekturze rnorodnych zowrbnych raportw na temat brany programistycznej zaskakujce. Przykadowo wedug powszechnie znanego raportu Instytutu Polityki Gospodarczej (EPI) wbrany programistycznej wlatach 20002004 znikno
100 tysicy miejsc pracy. Dwie sprawy s tutaj interesujce. Po pierwsze,
jednym z przytaczanych rde jest sam BLS a zatem nawet jeli kto
kwestionuje dane zbierane przez rzd, to nie moe wten sposb wyjani
liczb podanych wbadaniach EPI. Po drugie, jeli spojrzymy na dane BLS
za 2000 i2004 rok, to nie wiadomo, ktre kategorie EPI przy swoich wyliczeniach uwzgldnia, aktre pomija. Na przykad wkategoriach programici: oprogramowanie uytkowe i programici: oprogramowanie
systemowe (jedynych, wktrych nazwie pojawia si sowo oprogramowanie) powstao wtym okresie 104660 nowych miejsc pracy. Amoe
autorzy badania uwzgldnili wswoich wyliczeniach rwnie inne kategorie? Wporzdku. Jeli uwzgldnimy wszystkie te, wktrych opisie pojawia si sowo komputer, okae si, e wlatach 20002004 pojawio si
wnich 132440 miejsc pracy.
To prawda, e niektre brane tego sektora dotkna zapa. Rzecz jednak w tym, e chcc ukaza, i w caym sektorze komputerowym (lub
wwszym ujciu, wbrany programistycznej) spada zatrudnienie, trzeba
by starannie dobra kategorie: uwzgldni te, ktre miay si gorzej, ipomin te, ktre najszybciej si rozwijay (oile oczywicie chcemy polega
na danych BLS).
Z tymi pesymistycznymi raportami wie si jeszcze jeden problem.
Dlaczego wszystkie one bior pod uwag dane akurat po 2000 roku? Przecie outsourcing iwolny handel (wcudzysowie, gdy wrzeczywistoci
nie jest to autentycznie wolny handel) nie pojawiy si dopiero w 2000
roku istniay ju wczeniej. Cynicznym wyjanieniem powodw, dla
ktrych czarnowidze cofaj si akurat do 2000 roku (a nie na przykad
1999 roku, dla ktrego rwnie istniej dane BLS) jest to, e wanie wtedy nastpi szczyt baki internetowej, ktry si odcisn na wczesnej
sytuacji sektora zaawansowanych technologii. Jeli wemiemy szczytowe
dane dla sektora komputerowego, to tym sposobem oczywicie wyolbrzymimy spadek, jaki nastpi wkolejnych latach. Nie jest to jednak waciwa
metoda, jeli chcemy oceni skutki globalizacji.
Wkocu fatalistom moemy zada pytanie retoryczne: czy naprawd
chcecie nam powiedzie na powanie! e zpowodu wynalezienia Internetu (jednej zgwnych si napdzajcych globalizacj) Amerykanom
jest trudniej znale prac wsektorze komputerowym?

157

Eksport kapitau to kapitalny pomys

Rok

Zwolnienia
grupowe
ogem
(zdowolnego
powodu)

Zpowodu
konkurencji
ze strony
importu

Zpowodu
przeniesienia
dziaalnoci
za granic

Odsetek
zwolnionych
zpowodu importu iprzeniesienia
dziaalnoci

Czy bezrobocie mona wyjani importem ioutsourcingiem zagranicznym?6

1996

948122

13476

4326

1,9

1997

947843

12019

10439

2,4

1998

991245

18473

8797

2,8

1999

901451

26234

5683

3,5

2000

915962

13416

9054

2,5

2001

1524832

27946

15693

2,9

2002

1272331

15350

17075

2,5

2003

1216434

23734

13205

3,0

E k s p ort k a p i ta u t o k a p i ta l n y p om y s
Paul Craig Roberts to akurat jeden znajbardziej wyrafinowanych krytykw nowych trendw wglobalnej gospodarce. Jest on zbyt inteligentny,
by otwarcie podwaa tradycyjne argumenty za wolnym handlem przyznaje choby, e dziki swobodnemu przepywowi dbr ponad granicami bogac si wszyscy uczestnicy wymiany. Roberts twierdzi jednak, e
tendencje globalizacyjne zmieniy reguy gry: kiedy David Ricardo formuowa swoje synne prawo przewagi komparatywnej, sia robocza iwyposaenie kapitaowe pozostaway wswoich krajach. Obecnie, jak mwi
Roberts, zpowodu komunikacji elektronicznej, poprawy kwalifikacji siy
roboczej ilepszej ochrony prawnej wzacofanych wczeniej krajach dawne
prawa nie maj ju zastosowania. Kiedy sia robocza iwyposaenie mog
by przesuwane ponad granicami, Ricardowski argument za wolnym
handlem upada i nie moemy mie pewnoci, e na wymianie wszyscy
wygrywaj.6
Na pozr stanowisko to jest suszne: wkocu amerykascy pracownicy s bardziej produktywni nie dziki wyszej etyce pracy lub lepszemu
systemowi edukacji. Wrcz przeciwnie, jednym z podstawowych powodw, dla ktrych amerykascy pracownicy wytwarzaj wicej towaru na
jednostk czasu (i otrzymuj wysze pace) od pracownikw w innych
Douglas A. Irwin, Free Trade under Fire, Princeton, NJ 2002, s.97 (woparciu
odane BLS).
6

158

Zarabianie wglobalnej wiosce

krajach jest to, e maj dostp do lepszych narzdzi ilepszego wyposaenia ni robotnicy przykadowo w Bangladeszu. Jeli jednak przeniesiemy
narzdzia iwyposaenie do Bangladeszu, to czy produktywno Stanw
Zjednoczonych nie obniy si ikraj przez to nie zbiednieje? Czy rzd nie
powinien wprowadzi zatem takich rozwiza, ktre zatrzymayby kapita wkraju?
Jak wikszo bdw w ekonomii, tak i ten uwzgldnia tylko jeden
aspekt caej sytuacji. Roberts iinni nie dostrzegaj, e mobilno kapitau zwiksza jego produktywno. Uchwalajc ustawy uniemoliwiajce
wywz obrabiarek do Bangladeszu, rzd Stanw Zjednoczonych moe co
prawda (przynajmniej tymczasowo) utrzyma pace amerykaskich robotnikw, ktrzy znich korzystaj, jednak te sztuczne ograniczenia rwnoczenie wpywaj negatywnie na zarobki amerykaskich wacicieli tych
urzdze. Co wicej, straty wacicieli przewaaj nad (tymczasowymi)
korzyciami pracownikw. Zpowodu pastwowych ogranicze Ameryka
staje si wujciu netto biedniejsza.
Zilustrujemy argument prost historyjk. Wyobramy sobie, e bogatego przemysowca na ou mierci dopady straszne wyrzuty sumienia
z powodu zebranej fortuny. Poleci on zatem swojemu prawnikowi, by
ten przekaza wszystkie najnowoczeniejsze maszyny zjego fabryk komputerw losowo wybranym mieszkacom niewielkiej wioski rybackiej na
odlegej wyspie na Karaibach.
Prawnik dobrze obeznany ztwrczoci Paula Craiga Robertsa, aponadto stay czytelnik strony EconomyInCrisis.org tumaczy swojemu mocodawcy, e jego wspaniaomylny gest ma pewn skaz: Na pewno zdaje
Pan sobie spraw ztego, e te maszyny nie pozostan zbyt dugo na tej tropikalnej wyspie. Jeli po prostu przekae Pan pen kontrol nad nimi ludziom
wybranym losowo zksiki telefonicznej, to oni szybko sobie wszystko przelicz idojd do wniosku, e zarobi wicej, sprzedajc maszyny na otwartym
rynku, ni stawiajc fabryki na wyspie izatrudniajc miejscow si robocz. Jeli naprawd chce Pan pomc wyspiarzom, powinien Pan zamontowa
w maszynach bomby, ktre eksplodowayby, gdyby maszyny znalazy si
kilometr od brzegu. Dziki temu obdarowani nie mieliby wyboru imusieliby wczy maszyny do swojej lokalnej gospodarki. Tylko wtedy podarunek
przynisby co dobrego. Wkocu chce Pan pomc biednym wyspiarzom,
anie midzynarodowym korporacjom, ktre niechybnie kupiyby maszyny,
gdybymy nie umiecili wnich materiaw wybuchowych!.
Oczywicie co si wtej opowieci nie zgadza. Montowanie materiaw
wybuchowych wmaszynach nie moe sprawi, e biedni stan si bogatsi.

Jestemy zrzdu wiatowego ijestemy tu po to, by wam pomc

159

Wswoim rozumowaniu prawnik popenia ten sam bd co Roberts. Pomija on bogactwo wacicieli kapitau losowo wybranych wyspiarzy, ktrzy maj otrzyma maszyny. Gdyby przemysowiec wprowadzi w ycie
dziwaczny plan zamontowania bomb, maszyny stayby si dla obdarowanych nimi wyspiarzy owiele mniej wartociowe. Zamiast trafi do Stanw
Zjednoczonych, Niemiec lub innej rozwinitej gospodarki, w ktrej sia
robocza iinfrastruktura jest najlepiej dostosowana do takiego wyposaenia, maszyny musiayby zosta niezgrabnie wprowadzone do relatywnie
sabo dopasowanych do nich wyspiarskich fabryk. Finansowa strata wacicieli maszyn przewyszyaby korzyci wyspiarskich pracownikw.
Chocia historyjka ta jest przejaskrawiona, to ukazuje wan prawd o rzeczywistym wiecie: pastwowe ograniczenia eksportu kapitau
niszcz bogactwo, gdy uniemoliwiaj zastosowanie najbardziej efektywnych sposobw organizacji globalnej produkcji. Poniewa dua cz
wiatowego zasobu kapitau jest wasnoci Amerykanw, to ze zwikszonej mobilnoci kapitau korzy odnosz w szczeglnoci obywatele
Stanw Zjednoczonych ito oni s wznacznej mierze poszkodowani przez
arbitraln kontrol kapitau. Oprcz bezporedniej straty kontrola kapitau prowadzi rwnie do dugookresowego zmniejszenia si oszczdnoci
iinwestycji, bo pozbawia inwestorw swobody wykorzystania wasnoci
wnajbardziej efektywny izyskowny sposb.

Je st e m y zr z du w i atow e g o
i j e s t e m y t u p o t o , b y wa m p o m c
Krytycy wolnego handlu, atake wielu popierajcych go zawodowych
ekonomistw przedstawia interesujcy argument: skoro wymiana midzynarodowa jest taka wspaniaa, to dlaczego kraje, ktre przyjmuj pienidze zMidzynarodowego Funduszu Walutowego iBanku wiatowego
iwzamian za to wprowadzaj reformy prorynkowe, czsto radz sobie
gorzej od krajw, ktre odrzucaj tak pomoc irad? Czy nie dowodzi to,
e obrocy kapitalizmu myl si sromotnie, arealia gospodarcze nakazuj zastosowanie racjonalnego, centralistycznego podejcia do organizacji
iochrony przemysu?
Wtej tezie faktycznie znajduje si ziarno prawdy. Harwardzki ekonomista Dani Rodrick podda wwtpliwo standardow argumentacj za
wolnym handlem, analizujc sytuacj wrnych biednych krajach, by
sprawdzi, czy pomoc Zachodu bya korzystna (Rodrik wskazuje przykadowo na to, e Wietnam rozwija si szybciej od Meksyku, cho to

160

Zarabianie wglobalnej wiosce

wanie Meksyk wznacznie wikszym stopniu uczestniczy wglobalizacji). Wnioski Rodrika s jednak bdne. Problem tkwi nie wpodrcznikowych argumentach za wolnym handlem, lecz w programie pomocy
MFW. Zazwyczaj scenariusz tej pomocy przedstawia si nastpujco:
rzd zacofanego kraju, kontrolowany czsto przez skorumpowan
dyktatur wojskow, doprowadza swoj gospodark do ruiny, zacigajc
przy okazji ogromne dugi. Gdy reim jest bliski bankructwa, zgasza
si do MFW lub Banku wiatowego, ktre wycigaj pocztkujcych despotw ztarapatw, wjakie si wpakowali. Wzamian za poyczki lub
pomoc autokraci zgadzaj si na neoliberalne reformy oszczdnociowe: obnienie ce, zwikszenie dyscypliny budetowej i prywatyzacj
przedsiwzi pastwowych. Nie powinno dziwi, e korzyci zleseferystycznych rozwiza nigdy si nie urzeczywistniaj, a czsto wrcz
takie kraje zaprzestaj spaty poyczek ipograj si wjeszcze wikszej
stagnacji.
Tego rodzaju przypadki nie s w rzeczywistoci dobrym testem na
skuteczno wolnego handlu (a bardziej oglnie, klasycznie liberalnego
podejcia do ograniczonego rzdu). Przede wszystkim wmidzynarodowych instytucjach biurokratycznych jak MFW nie pracuj radykalni jeffersonici, a pakiety narzucane przez nie majcym trudnoci finansowe
rzdom nie s wzorowane na pracach Bastiata (przykadowo Argentyna,
by otrzyma pomoc, musiaa zgodzi si na podniesienie podatkw wcelu
zredukowania deficytu budetowego). Wszystko wskazuje te na to, e
sam proces udzielania poyczek przearty jest korupcj. Wkocu MFW
iBank wiatowy to nie instytucje prywatne, ktrych udziaowcy mogliby
na udzielonych poyczkach zarobi albo straci miliardy.
Musimy te zwrci uwag na bd doboru prby wystpujcy wtych
eksperymentach. Chcc oszacowa empiryczne powodzenie wolnego
handlu, Rodrik iinni sceptycy powinni zastosowa regresj statystyczn
osobno dla kadego kraju, by stwierdzi, jak istotno mona przypisa wysokim bd niskim barierom handlowym. Jednak Rodrik zamiast
tego przyjrza si gospodarkom zdominowanym przez skorumpowanych
despotw, ktrzy w rozpaczliwej prbie utrzymania swoich rzdw niechtnie podporzdkowywali si radom ekonomistw wyksztaconych na
lewicowych uniwersytetach. Nie jest to zpewnoci uczciwy test skutecznoci rynkowego liberalizmu.
Lepszy sprawdzian stanowi synne badania Instytutu Fraser (dostpne na FreeTheWorld.com), ktre pokazuje, e wolno awszczeglnoci

Jestemy zrzdu wiatowego ijestemy tu po to, by wam pomc

161

wolno ekonomiczna jest silnie skorelowana zsi gospodarcz kraju.

Wolno sprawdza si wpraktyce, anie tylko wteorii.

Wbiblioteczce kapitalisty
Douglas A. Irwin, Free Trade under Fire, Princeton, NJ 2002.
P.T. Bauer, Equality, the Third World, and Economic Delusion, Cambridge, MA 1983.
Johan Norberg, Spr oglobalizacj. Kto zyskuje, kto traci, ile idlaczego?,
tum. Piotr Bonisawski iJan M. Fijor, Warszawa 2006.
Tyler Cowen, Creative Destruction: How Globalization Is Changing the
Worlds Cultures, Princeton, NJ 2002.
Jagdish Bhagwati, In Defense of Globalization, New York 2004.
Martin Wolf, Why Globalization Works, New Haven, CT 2005.

R o z d z i a 16 .
K l a s a i n w e s t o r w, c z y l i m y w s z y s c y
Czy wiesz, e...
dochody odsetkowe s warunkiem koniecznym inwestycji?
porednicy, spekulanci i korporacyjni piraci przynosz korzy
spoeczestwu?
we wrogich przejciach nie ma nic wrogiego?
dziki opcjom kupna i innym instrumentom pochodnym inwestowanie stao si dla przecitnego czowieka bezpieczniejsze?
*****

Za najgorszych spord wszystkich kapitalistycznych ajdakw uwaa si spekulantw i lichwiarzy. O drapienych praktykach Billa Gatesa
iAndrew Carnegiego mona powiedzie wiele zego, ale przynajmniej dostarczali oni co realnego (cho po cenach monopolowych). Zgodnie ztakim potocznym rozumieniem kapitalici, ktrzy zbijaj swoje fortuny na
zyskach zarbitrau albo udzielaniu poyczek na procent, nie dostarczaj
spoeczestwu adnego realnego produktu, ajedynie wykorzystuj niewiedz lub bezsilno mas.
Jak zobaczymy wtym rozdziale, takie pogldy nie maj adnego uzasadnienia. Spekulanci i inni porednicy tak samo zasuguj na swoje
rynkowe dochody jak chirurdzy izamiatacze ulic. Natomiast prby ograniczenia ich dziaalnoci mog tylko spoeczestwo zuboy.

P rocen t: l epi ej wcze n i ej n i p n i ej

To zrozumiae, e marksici iim podobni szczegln niechci darz
dochody odsetkowe. Wkocu na pierwszy rzut oka mogoby si zdawa,
e kapitalici yj zcikiej pracy klasy robotniczej. Wyobramy sobie na
przykad obiecujcego przedsibiorc, ktry chce wybudowa now fabryk. Poycza od inwestorw 10 milionw dolarw (powiedzmy, e przez
emisj obligacji) iprzeznacza te pienidze na postawienie fabryki, zatrudnienie pracownikw izakup surowcw. Po kilku miesicach fabryka dziaa pen par, aprodukowane wniej odbiorniki radiowe sprzedawane s

164

Klasa inwestorw, czyli my wszyscy

detalistom. Zwpyww brutto ze sprzeday przedsibiorca musi opaci

swoich pracownikw, kupno kolejnych surowcw i odsetki od obligacji.
Oznacza to, e pienidzmi, jakie przedsibiorca ma ze sprzeday odbiornikw, musi podzieli si midzy innymi zobligatariuszami, ktrzy przy
produkcji nie kiwnli palcem ani nie wnieli do niej adnych wanych
surowcw. Co gorsza, im wysza stopa procentowa, tym wicej mietanki spijaj oni z wpyww brutto w danym okresie (dlatego te wielu dziewitnastowiecznych utopistw marzyo o wiecie zerowych stp
procentowych).
Oczywicie wtej analizie co umkno naszej uwadze. Wkocu przedsibiorca nie jest gupi. Nie zgodziby si na warunki emisji obligacji, gdyby nie uwaa tego ukadu za korzystny. Wrzeczywistoci posiadacze jego
obligacji dostarczaj mu czas. Pracownicy idostawcy surowcw nie chc
czeka, a fabryka powstanie izacznie sprzedawa gotowe odbiorniki radiowe detalistom. Chc, by za ich wkad wprodukt kocowy zapacono
im natychmiast, cho przez jaki czas nie bdzie przynosi owocw. Przekazujc zaoszczdzone fundusze, kapitalici bior na swoje barki uciliwoci zwizane z czekaniem. Pomylmy. Robotnicy budowlani, ktrzy
wpierwszym dniu stawiania fabryki wykopali wielk dziur wziemi, nie
poprawili waden sposb sytuacji spoeczestwa sama wsobie dziura
wziemi jest bezuyteczna. Dopiero po otwarciu fabryki ich wkad zacznie
przynosi owoce. Jednak dziki finansowaniu projektu przez kapitalistw
otrzymuj oni wypat od razu, cho ich usugi nikomu jeszcze nie przyniosy poytku.
Z grubsza rzecz ujmujc, stopa procentowa to rynkowa miara niecierpliwoci. Zamiast poycza swoje pienidze, kapitalista mg wyda je od
razu na luksusowe samochody lub wykwintne steki. Stopa procentowa to
premia, ktra jest konieczna, by odroczy on swoj konsumpcj. Patrzc
zdrugiej strony, poyczkobiorcy s gotowi zapaci tym wysz stop procentow, im bardziej chc konsumowa wteraniejszoci. Wnaszym przykadzie pracownicy i dostawcy surowcw nie potrzebowali kapitalistycznych inwestorw: mogli nic nie wzi zgry za swoj prac isurowce, za co
by kiedy wprzyszoci otrzymali cz wpyww ze sprzeday odbiornikw radiowych. Jednak sytuacja wrealnym wiecie przedstawia si inaczej,
poniewa wikszo pracownikw jest zbyt niecierpliwych, by tak dugo
czeka. Wol, by zapacono im za ich prac zgry, chocia zanim finalny
produkt trafi na rynek, musz min miesice albo nawet lata. To klasa kapitalistw ado tej klasy naley kady, kto ma rachunek oszczdnociowy
lub inwestycyjny, czyli waciwie my wszyscy daje im t moliwo.

Wana rola porednikw

165

Wa n a r o l a p o r e d n i k w
Cho wikszo ludzi ma obiekcje co do ceny dbr, to jednak zgadza
si, e ich prawdziwy wytwrca, zasuguje na to, by mu zapaci. Azatem
rolnik moe zarabia na ycie, uprawiajc pomaracze, bo pomaracze
s smaczne, aon je wytwarza. Zkolei znienawidzeni porednicy na pozr nie wytwarzaj niczego wartociowego zwyczajnie kupuj tanio
isprzedaj drogo, nie zwikszajc waden sposb zasobw pomaraczy
(ani niczego innego). Wydawa by si mogo, e porednicy s najzwyklejszymi pasoytami.
Na ten zarzut mona odpowiedzie, wskazujc na jego wtpliw metafizyk. Kiedy otym pomylimy, podzia na prawdziwych producentw
izwyczajnych porednikw okae si do mglisty. Wkocu nawet rolnik nie tworzy pomaraczy z niczego: by otrzyma podany produkt,
wykorzystuje tylko okrelone skadniki (nasiona, nawz, wiato soneczne itd.) i stosuje si do okrelonej procedury. W czym jego dziaalno
rni si od dziaalnoci porednikw, ktrzy rwnie wykorzystuj okrelone skadniki (pomaracze od rolnika, kartony, ciarwki itd.) istosuj
si do okrelonej procedury, by otrzyma podany produkt (pomaracze
zFlorydy wsklepach spoywczych na Alasce)?
Przez nienawi do porednikw ignoruje si podstawowy fakt, e
wspczesna gospodarka jest zbyt zoona, by mg j kontrolowa pojedynczy umys. Problemem ekonomicznym jest nie tylko okrelenie,
ile wdanym okresie naley wyprodukowa pomaraczy, jabek itrampek
wrozmiarze 50. Pozostaje jeszcze do zoony problem dotyczcy tego,
gdzie je naley wyprodukowa i jak je dostarczy finalnym konsumentom. Ten drugi problem jest nie mniej istotny jak problem pierwszy. Dla
mieszkacw Alaski niewiele znaczy, e na Florydzie uprawia si miliony
pomaraczy, jeli nie ma sposobu na to, by im te pomaracze dostarczy.
Porednicy, kupujc tanio isprzedajc drogo, peni niezwykle wan
rol, gdy przemieszczaj dobra zmiejsca ich produkcji do punktw sprzeday detalicznej, gdzie s poszukiwane przez konsumentw. Tak pogardzany narzut (rnica midzy cen otrzymywan przez rolnika icen
detaliczn pacon przez konsumenta) odpowiada wadze dziaa porednika. Najwikszy zysk porednicy osigaj wtedy, gdy transportuj dobra
zmiejsc, wktrych jest ich wzgldnie duo (std niska cena), wmiejsca,
wktrych s wzgldnie rzadkie (istd wysoka cena).
Porednicy nie tylko zajmuj si faktycznym przewoeniem dbr, ale
te wiadcz dziki swojej wyjtkowej wiedzy albo korzyciom skali

166

Klasa inwestorw, czyli my wszyscy

Uciekajcie! To speku la nci wa l utowi!

Dla przecitnego lewicowca jedyn rzecz gorsz od krajowego spekulanta jest spekulant midzynarodowy. Najnisz form ycia jest oczywicie
spekulant walutowy, ktry atakuje sabowite waluty poudniowoamerykaskie, powodujc tym samym inflacj istagnacj wtych zgnbionych
krajach. W rzeczywistoci sytuacja przedstawia si inaczej. Nieodpowiedzialne pastwo drukuje pienidze jak optane, by wkupi si waski spoeczestwa. Nie chcc jednak przyzwoli na to, by waluta krajowa tracia
na wartoci wstosunku do pozostaych, przywizuje j do nich po absurdalnie zawyonym kursie wymiany. Spekulanci doskonale wiedz otym, e
nawet pastwo nie moe uniewani praw ekonomicznych, idlatego zaczynaj takiej nieodpowiedzialnej wadzy sprzedawa walut po sztucznie
zawyonym kursie wymiany. W kocu musi nastpi zderzenie z rzeczywistoci, kiedy rzdzcy zdecyduj si przyzwoli na to, by kurs wymiany zacz odzwierciedla ich hulanki przy prasie drukarskiej. Podobnie jak
w innych dziedzinach, tak i tutaj spekulanci przyspieszaj dostosowania
cenowe na rynku, dziki czemu sygnay cenowe staj si tak dokadne jak
to moliwe.

bardziej niematerialne usugi. Na przykad bank zarabia pienidze rwnie na tym, e od udzielonych poyczek pobiera wysze odsetki, ni
wypaca deponentom. Krytycy postrzegaj to jako czysty wyzysk. Bank
dziki swojej wzgldnej sile zawya odsetki od udzielanych przez siebie
poyczek, aprzy tym nie wypaca deponentom tyle, ile im si uczciwie
naley. W rzeczywistoci jednak bank peni uyteczn rol porednika
finansowego. Dziki swojej wielkoci ikadrze ma on owiele wiksze moliwoci, by przetrwa zawieszenie spaty poyczki, ni jakikolwiek indywidualny inwestor.
atwo to dostrzec, gdy wyobrazimy sobie, jak wygldaaby sytuacja,
gdyby nie istniay banki. Moda para, ktra chciaaby kupi swj pierwszy
dom, musiaaby dogada si z powiedzmy setk innych par, ktre chciayby jej poyczy pienidze. Oczywicie proces ten byby czasochonny
iskomplikowany, poniewa wikszo par nie wie nic osobie nawzajem.
Ponadto poyczkobiorcom moe przytrafi si wiele zych rzeczy (utrata
pracy, zawa serca), w wyniku ktrych poyczkodawcy utraciliby swoje

Dalekowzroczno spekulantw

167

oszczdnoci. Problemy te znikaj, kiedy wszystkie strony korzystaj zporednictwa banku: potencjalni nabywcy domu maj do czynienia z jedn instytucj, apoyczkodawcy maj moliwo dokonania owiele bezpieczniejszej inwestycji (poniewa banki cz poyczki udzielone wielu
podmiotom wjedn pul, to pojedyncze przypadki zawieszenia spat nie
stanowi wikszego problemu). Korzyci ztego ukadu nie s tak namacalne jak owoce uprawiane przez rolnika, s jednak nie mniej realne ito
wanie dlatego banki utrzymuj si na rynku, mimo naliczania narzutu
na poyczone fundusze.

Da l e kow z ro c z no s p e k u l a n tw
Do atwo znale uzasadnienie dla dziaa spekulanta midzyregionalnego, ktry kupuje tanio (pomaracze na Florydzie) i sprzedaje drogo
(pomaracze na Alasce). Co jednak ze spekulantem midzyokresowym,
ktry kupuje tanio dzisiaj, by sprzeda drogo wprzyszoci? Rozumowanie
przebiega wzasadzie tak samo. Jeli spekulant uwaa, e jaki towar przykadowo ropa naftowa bdzie mia wprzyszoci owiele wysz cen, to
opaca mu si kupi go teraz (po relatywnie niskiej cenie) i trzyma go poza
rynkiem, a cena wzronie, by wtedy sprzeda go zzyskiem. Jak na ironi,
takie dziaania spekulacyjne pomagaj osign to, czego chc ekolodzy
zachowa rzadkie zasoby dla przyszych pokole! To dziki spekulantom
nie wszystkie pomaracze s zjadane przez mieszkacw Florydy ito dziki
spekulantom nie caa ropa jest spalana przez dzi yjcych.
Podejrzliwo wobec dziaa spekulantw midzyokresowych bierze
si zniezrozumienia przyczyny iskutku. Przypumy, e dalekowzroczny
czowiek przewiduje klsk godu wprzyszym roku iwzwizku ztym
zaczyna magazynowa pszenic. Gdy klska godu zblia si, dostrzega j
coraz wicej osb, przez co cena pszenicy osiga kosmiczny poziom. Wwczas spekulant oprnia silosy i zgarnia ogromne zyski. Krytyk mgby
stwierdzi, e wysokie ceny wynikaj zdziaa spekulanta, ktry magazynowa pszenic wsilosach. Wiele osb uwaa, e spekulanci nie peni
adnej poytecznej funkcji, ajedynie manipuluj rynkiem dla swojego
zysku. Takie wyjanienie jest jednak bdne. Gdyby spekulanci mogli faktycznie osiga pewne zyski, magazynujc jaki towar (by podnie jego
cen), a nastpnie si go pozbywajc, to mogliby sta si nieskoczenie
bogaci po prostu powtarzaliby t operacj na okrgo.
Wrzeczywistoci spekulant (gdy jego operacje s skuteczne) przyczynia
si do zaistnienia sytuacji odwrotnej swoimi dziaaniami wygadza ceny

168

Klasa inwestorw, czyli my wszyscy

na przestrzeni czasu. Spekulant kupuje wtedy, gdy ceny s niskie przez

co powoduje ich wzrost. Arzuca produkt na rynek, kiedy ceny s wysokie
tym sposobem przyczyniajc si do ich spadku. Zauwamy rwnie, e
spekulant czyni wanie to, czego oczekuje spoeczestwo: jeli poprawnie
przewidzi klsk godu wczeniej ni inni, to zachowa pszenic wokresie
jej obfitoci, aby spoytkowa j, kiedy stanie si potrzebna.

Kon t r a kt y f u t u r e s ii n n e i nst ru m en t y
pochodne: kademu wedug jego
zdolnoci
Zobaczylimy, jak poyteczn rol odgrywa skuteczny spekulant, kiedy wgr wchodz fizyczne towary jak pszenica iropa naftowa. Co jednak
ztransakcjami czysto finansowymi, ktre (pozornie) obejmuj tylko kawaki papieru iabstrakcyjne liczby? Czy nie jest to gra osumie zerowej,
wktrej spekulant wygrywa tylko pod warunkiem, e kto inny przegra?
Wrcz przeciwnie, spekulacja finansowa peni niezwykle
istotn funkcj w gospodarZrozu m ie ekon om i
ce rynkowej. Powrmy do
przykadu z pszenic. W rzeRynek kontraktw forward: Rynek,
czywistoci nasz hipotetyczny
ktrego uczestnicy zgadzaj si dzispekulant moe wolaby nie
siaj na wymian towarw lub innych
magazynowa pszenicy mimo
aktyww (po cenie terminowej)
przewidywanych rnic cenow okrelonym czasie w przyszoci.
wych ztego prostego powoRozliczenie nastpuje dopiero wterdu, e jako osoba poprawnie
minie realizacji kontraktu.
prognozujca klsk godu
niekoniecznie musi mie wiedz na temat wynajmowania silosw, transakcji zrolnikami isprzeday zboa. Mimo e dziki swoim zdolnociom
prognozuje na przykad trzykrotny wzrost ceny wcigu nastpnych dwunastu miesicy, niekoniecznie potrafiby to wykorzysta, gdyby jedyn
dostpn dla niego metod dziaania byo magazynowanie pszenicy.
Na szczcie wspczesne gospodarki rozwiny wymylne rynki kontraktw forward i futures na towary i inne aktywa. Dysponujc takimi
moliwociami, nasz hipotetyczny spekulant nie musi martwi si opraktyczne detale zwizane znabyciem imagazynowaniem pszenicy. Moe po
prostu kupi du liczb kontraktw futures na pszenic, ktre upowaniaj posiadacza do nabycia okrelonej jej iloci po zgry okrelonej cenie

Kontrakty futures iinne instrumenty pochodne: kademu wedug...

169

w okrelonym terminie w przyszoci. Nasz spekulant nie musi fizycznie

magazynowa pszenicy wystarczy, e bdzie trzyma kontrakty futures.
Kiedy w miar upywu czasu coraz wicej ludzi bdzie dostrzega nadchodzc klsk godu, bieca cena (cena spot) pszenicy zacznie rosn,
wskutek czego wzronie te warto kontraktw futures nalecych do spekulanta. Aby zrealizowa zysk, spekulant moe sprzeda kontrakty przed
okrelonym terminem realizacji, umywajc od wszystkiego rce inie majc
przez cay ten czas przed oczami choby jednego ziarna pszenicy. Mimo to
zysk spekulanta odzwierciedla korzy, jak wywiadcza on spoeczestwu,
ato dlatego, e kupujc wczeniej kontrakty na pszenic, skoni inne osoby
do tego, by magazynoway jej wicej ni zwykle (midzy innymi dlatego
e zachci tym pozostae strony kontraktw do magazynowania pszenicy
wcelu zabezpieczenia swojej ekspozycji na wzrost jej ceny).
Pozostaymi instrumentami pochodnymi rzdz podobne zasady. Na
przykad opcja sprzeday akcji daje jej posiadaczowi prawo (ale nie obowizek) zbycia akcji po okrelonej zgry cenie (zwanej cen wykonania
lub cen rozliczenia). Indywidualny inwestor moe naby takie opcje, by
ograniczy swoj ekspozycj na spadek cen akcji znajdujcych si wjego
portfelu. Azatem ostrony inwestor moe dziki opcjom sprzeday przenie du cz ryzyka inwestycji na tych, ktrzy albo s lepiej zorientowani, albo maj bardziej zdywersyfikowany portfel, dziki czemu s wstanie skuteczniej radzi sobie zryzykiem. Spekulant znaszego poprzedniego
przykadu mg dziki kontraktom futures skupi si na tym, w czym
mia przewag (prognozowanie cen pszenicy), unikajc jednoczenie dziedzin, na ktrych si nie zna (kupno, magazynowanie isprzeda fizycznej
pszenicy). Podobnie rzecz ma si zinnymi instrumentami pochodnymi:
usprawniaj one podzia pracy idaj ludziom moliwo specjalizowania
si wtych dziedzinach, wktrych najbardziej si wyrniaZrozu m ie eko nom i
j. Innowacyjne instrumenty
finansowe, charakterystyczne
Rynek kontraktw futures: Rynek
dla zachodnich systemw gobardzo podobny do rynku kontrakspodarczych, to wcale nie jatw forward zt rnic, e kontrakowe przetasowania wpapierty futures rozliczane s w systemie
kach i zapisach ksigowych,
dziennym (marking to market): na
lecz narzdzia suce wzrokoniec kadego dnia rachunek osoby
stowi produkcji i poprawie
zyskujcej zostaje uznany, a rachustandardu ycia wszystkich
nek osoby traccej obciony.
ludzi. Nawet osoby, ktre nie

170

Klasa inwestorw, czyli my wszyscy

maj zielonego pojcia oopcjach kupna lub sprzeday, korzystaj na tym,

e wielkie firmy mog rozszerzy swoje horyzonty planowania dziki instrumentom pochodnym, ktre daj im wiksz kontrol nad ryzykiem.

P i r a c i z k o r p o r a c j i : k l t wa m a e j s p k i
Nawet niesawni piraci grasujcy na spkach peni ywotn funkcj. Wemy posta gran przez Dannyego DeVito wfilmie oemocjonalnym tytule Cudze pienidze. Larry Likwidator to nowojorski finansista,
ktry przy pomocy swojego komputera identyfikuje spki do przejcia.
Tym razem Larry przeprowadza wrogie przejcie, by naby rodzinn
fabryk przewodw i kabli. Planuje zwolni wszystkich pracownikw
isprzeda majtek firmy po kawaku tym, ktrzy dadz najwicej. Dziki
temu Larry ma zgarn ogromny zysk, ale te spowodowa, e miasteczko
pogry si wruinie. Wybierajc DeVito do roli bezwzgldnego Larryego,
aGregoryego Pecka jako ojca rodziny, ktry chce uratowa firm, twrcy
filmu nie pozostawili wtpliwoci co do tego, kto wtej historii jest zoczyc, akto bohaterem.
Wtym nazbyt czsto spotykanym obrazie korporacyjnych piratw pomija si albo przedstawia faszywie kilka niewygodnych faktw. Przede
wszystkim jak to moliwe, e Larry Likwidator obcy zNowego Jorku
wpada sobie do miasteczka izwalnia kadego, kto pracuje wfirmie? Czy
przewodzi on jakiej maej armii opryszkw? Oczywicie nie. Sia Larryego bierze si std, e udao mu si przekona wikszo akcjonariuszy
firmy, by zgodzili si na wrogie przejcie. Jego taktyka nie polegaa jednak na zastraszaniu Larry tylko pokaza udziaowcom, e wicej zarobi
na realizacji jego planu ni na utrzymaniu status quo. To dowd na to, e
firma marnotrawi aktywa, ktrymi dysponuje, ie gospodarka skorzysta
na jej zamkniciu.
Przecie nasz korporacyjny pirat moe zarobi tylko pod warunkiem,
e cakowita warto netto aktyww firmy okae si wysza od zsumowanej ceny jej akcji. Jeli na przykad czna warto akcji firmy wynosi 100
milionw dolarw, to znaczy, e jej warto przy zaoeniu, e dziaalno bdzie kontynuowana, jest oceniana (przez rynek) na zgrubsza 100
milionw dolarw: tyle trzeba by zapaci zgry, by naby firm iprawo
do caoci przyszych dywidend. Przypumy teraz, e waciciel zwalnia wszystkich pracownikw, sprzedaje zapasy, wyposaenie i budynki
nalece do firmy oraz spaca wszystkie jej nieuregulowane dugi. Jeli
w rezultacie zostanie mu wicej ni 100 milionw dolarw, oznacza to,

Piraci zkorporacji: kltwa maej spki

171

e zlikwidowanie firmy byo posuniciem jednoczenie zyskownym inajbardziej korzystnym dla spoeczestwa zamroenie rzadkich zasobw
w takiej dziaalnoci wiadczyo o nieefektywnoci i marnotrawstwie.
Narzdzia, maszyny ifabryki bd bardziej produktywnie wykorzystane
przez inne firmy, do ktrych wkocu trafi.
Wprawdziwym wiecie nic nie jest takie proste. Wielkie firmy nie s
wasnoci pojedynczych osb, lecz czsto nieobecnych akcjonariuszy.
Wielokro to zarzd, a nie akcjonariusze, sprawuje faktyczn kontrol
nad przedsibiorstwem azarzd jest skonny dziaa winteresie swoim,
anie akcjonariuszy. Wtej sytuacji korporacyjny pirat zdolny do zebrania ogromnych iloci kapitau, przykadowo przez emisj obligacji mieciowych (obligacji, ktre oferuj wysokie odsetki, poniewa inwestycja
wnie uwaana jest za ryzykown) ratuje bezsilnych akcjonariuszy, bdcych zakadnikami zasiedziaego iaroganckiego zarzdu.
Korporacyjny pirat osiga zyski wten sam sposb co wszyscy przedsibiorcy przesuwajc zasoby do tych zastosowa, ktre daj wiksz warto. Kiedy firma zwalnia swoich pracownikw isi zamyka, to oczywicie
dotknici tym ludzie przeywaj trudne chwile. Jednak dziki tej zmianie
dziesitki albo setki firm, ktre skupuj aktywa podbitych firm, mog
zwikszy zatrudnienie zkorzyci dla pracownikw wich miastach. To
oczywicie smutne, e rodzinne przedsibiorstwo musi zakoczy dziaalno, mimo e byo prowadzone od kilku pokole. Aby unikn zamknicia firmy, konieczne jest a) utrzymanie rentownoci; lub b) zachowanie
wasnoci w rodzinie zamiast zbierania pienidzy od zewntrznych inwestorw. Wfilmie Cudze pienidze bohater grany przez Gregoryego Pecka chtnie bra pienidze od akcjonariuszy, gdy ci kupowali udziay. Ale
pniej nie spodobaa mu si ich decyzja oodsprzeday ichcia, by firma
zachowaa swoje fizyczne aktywa, chocia w innych przedsiwziciach
mogy by one wykorzystane bardziej produktywnie. Mimo to zjakiego
powodu przedstawiono go jako szlachetnego ibezinteresownego herosa!

Wbiblioteczce kapitalisty
Mark Skousen, The Power of Economic Thinking, Washington, DC 2002.

D wa n a c i e k r o kw
do zrozu m ieni a wolnego ry nku

We wczeniejszych szesnastu rozdziaach omwilimy szeroki zakres

tematw. Wielokrotnie widzielimy, jak bdne s typowe zarzuty wobec
kapitalizmu. Jako podsumowanie proponuj plan dwunastu krokw, pomagajcy wzrozumieniu wolnego rynku.
1. Przyznaj, e pastwowe rozwizania s problemem.
2. Uwierz w to, e ludzie mog pokojowo wsppracowa i e ekonomiczne dobrodziejstwa s dostpne dla wszystkich.
3. Pogd si zfaktem, e pewnych bolczek spoecznych nie da si wyeliminowa si lub wol polityczn.
4. Zadaj sobie pytanie, czy popierasz niezaleno osobist idobrowolne
relacje, czy wolisz zwraca si do politykw za kadym razem, gdy co
Ci si nie podoba.
5. Przyjrzyj si dotychczasowemu dorobkowi pastwa w dziedzinie
planowania gospodarczego iwprowadzonych przez nie rzekomych
udogodnie.
6. Naucz si patrze na ukryte koszty interwencji pastwowych, zamiast
na pozorne korzyci.
7. Zrozum rol cen rynkowych i powody, dla ktrych manipulowanie
nimi wpywa na penione przez nie funkcje.
8. Poznawaj histori. Sprawd, czy rzdy, ktre amay prawa wasnoci,
trzymay si zdala od innych spraw swoich obywateli.
9. Zanim uznasz jaki skutek dziaania rynku za niesprawiedliwy, zastanw si najpierw nad jego przyczynami.
10. Badaj inne spontaniczne instytucje spoeczne jak jzyk i nauka,
ktrymi nikt nie zarzdza, amimo to s uporzdkowane.
11. Kiedy politycy proponuj nowy program, zapamituj, ile wedug nich
mia on kosztowa na pocztku, anastpnie porwnuj ztym, ile faktycznie wydali.
12. Czytajc gazety, zwracaj uwag na to, jak niemal wkadej opisywanej
historii pastwowa ingerencja powoduje albo potguje konflikt.

Po d z i kowa n i a

Najwiksze podzikowania winien jestem Tomowi Woodsowi za to, e

podda mi pomys, bym napisa t ksik, i przedstawi mnie ludziom
z wydawnictwa Regnery. Chciabym rwnie podzikowa Jeffowi Tuckerowi zMises.org, Lew Rockwellowi zLewRockwell.com iSheldonowi
Richmanowi, redaktorowi The Freeman, za pozwolenie na wykorzystanie materiaw, ktre pierwotnie przygotowaem na ich potrzeby. Korespondenci e-mailowej listy dyskusyjnej amerykaskiego Instytutu Misesa
zwrcili moj uwag na liczne rda, atake przekazali mi rady, dziki
ktrym moja ksika staa si lepsza. Szczeglne podzikowania nale
si Burtowi Folsomowi, ktry zaatwi mi egzemplarz ksiki The Myth
of the Robber Barons, kiedy odkryem, e mj by nieosigalny. Dziki
mojemu bratu Alowi przedstawiony przeze mnie opis dziaalnoci Instytutu Matematycznego Claya nie jest cakiem oddalony od rzeczywistoci.
Mark Steckbeck poinformowa mnie oksice Free Trade under Fire Irwina, zktrej wziem tabel do rozdziau 15. Mark Yanochik suy mi wynikami swoich bada na temat cen niewolnikw istawek pac wAmeryce
przed wojn secesyjn. Rob Bradley ogromnie mi pomg przy omwieniu
tematw energii i rezerw ropy naftowej. Harry Crocker z Regnery prowadzi mnie przez cay proces pisania ksiki. Wielk pomoc suy mi
rwnie Tim Carney, ktry by moim redaktorem. Na koniec chciabym
podzikowa mojej onie Rachael, ktra nie tylko sprawdzia szkic ksiki, ale rwnie znalaza wiele przydatnych materiaw, wtym informacje
oszokujcych badaniach Mary Meyer na temat poduszek powietrznych.

Indeks

A
Agencja Geologiczna Stanw Zjednoczonych (United States Geological
Survey)54
Agencja ywnoci i Lekw (Food and
Drug Administration, FDA) 6465
akcja afirmacyjna 3334
Allgood, Clayton 37
Amazon61
Amerykaska Federacja Pracy (American
Federation of Labor, AFL) 37, 94
Amerykaska Federacja Pracy-Kongres
Przemysowych Zwizkw Zawodowych (American Federation of Labor
and Congress of Industrial Organizations, AFL-CIO) 149, 151
Amerykaskie Stowarzyszenie Medyczne (American Medical Association,
AMA) 57, 6566
Amtrak 119, 121123
Anderson, Benjamin M. 97
AOL Time Warner 134
apartheid36
Archbold, John 130
Armentano, Dominick T. 134
B
Bacon, Robert 37
Bank wiatowy 149, 159, 160
bankowo 80, 86, 91
a kapitalizm 82
dzika 87
funkcje 85
interwencja pastwa 86
wolna 8788
Bastiat, Frdric 98, 111, 137, 144
Beckham, David 20
Belloc, Hilaire 3
bezrobocie89
a handel midzynarodowy
151, 157
a inflacja 74, 103
a Internet 149, 151, 156
a paca minimalna 17, 23

podczas wielkiego kryzysu 89,

9396
biedni 6, 58, 113114, 116, 131, 149,
158, 159
a kontrola czynszw 9, 1214,
70
a niewolnictwo 43
a Wojna z Ubstwem 113
a wyzysk 3
Biuro Kopal Stanw Zjednoczonych
(United States Bureau of Mines) 54
Bliski Wschd 10
Block, Walter 33
Boettke, Peter 101
Bradley, Robert L. 175
Brady, Tom 20
brana programistyczna 156
Brazylia 43, 85
Bryant, Kobe 20
Bush, George W. 140, 149
C
Carlin, George 32
Carter, Stephen L. 38
centralne planowanie
a anarchia produkcji 3
a zyski i straty 4
ceny911
a deficyt budetowy 7374
a interwencja pastwa 66
a monopole 10
a ochrona przyrody 49
a warto moralna 1718
a wielkie firmy naftowe 1012
jako sygna 9, 53, 94, 166
paliw 1112
ropy naftowej 1012
w gospodarce sterowanej 2
w kapitalizmie 915
Chicago Bulls 18
Chiny 6, 36, 60, 143, 149, 153, 155
Clancy, Tom 112
Clarke, Arthur C. 112
Clinton, Bill 38, 73, 77

178

Indeks

Cochran, John 37
Consumer Reports 59
Coolidge, Calvin 93
cykl koniunkturalny 89
a interwencja pastwa 8990
a kapitalizm 9092
Czarnobyl55
D
Davis, Eric 30
deficyt budetowy
a ceny 7374
a dug publiczny 7475
a gospodarka 73
a inflacja 7374
a kapitalizm 7378
a opodatkowanie 7476
za Billa Clintona 77
za Ronalda Reagana 76
deficyt handlowy 143147
dekada chciwoci 107, 114
Departament Handlu 93
Departament Obrony 123
Departament Skarbu 7374, 79, 124
Departament Sprawiedliwoci 135
Departament Zasobw Wewntrznych
54
DeVito, Danny 170
Dickens, Charles 21
Drabble, Margaret 98
druga wojna wiatowa 80, 89
a wielki kryzys 9899
dyskryminacja
a akcja afirmacyjna 3334
a interwencja pastwa 29, 34
a kapitalizm 2938
a luka pacowa 33
a pracodawcy 2931, 3336, 38
a pracownicy 3031, 3334,
3638
a wasno prywatna 3233
a wolno zrzeszania si 3233
a zwizki zawodowe 29, 3637
koszty 31
znaczenie 29, 32
E
eBay61
EconomyInCrisis.org158
Ehrlich, Paul 5152

ekonomia
a Zwizek Sowiecki 57
austriacka szkoa ekonomii 82,
90, 100
ujcie wzrostu gospodarczego
99105
eksploracja kosmosu
a ubstwo 113, 116
a wydatki publiczne 110
eksport 140, 151, 157, 159
zob. rwnie handel midzynarodowy
Engerman, Stanley L. 39
F
faszyzm121
Federalna Administracja Lotnictwa
(Federal Aviation Administration,
FAA) 57, 63
Federalna Agencja Lotnictwa (Federal
Aviation Agency) 63
Feynman, Richard 108110
Finney, Tremika 71
firmy ubezpieczeniowe 39, 6162,
68, 154
Flynn, John T. 97
Fogel, Robert William 39
Folsom, Burton W. 128, 129, 131, 175
Ford, Henry 49, 135
Fort Knox 80
Francis, Robert 63
Friedman, Milton
o handlu midzynarodowym
137
o pienidzu i inflacji 85
o standardach dopuszczania
lekw do sprzeday 6465
teoria monetarystyczna 90
G
Gallagher, Leo 32
Gates, Bill 36, 127, 134, 163
Gibbons v. Ogden 128
globalizacja
a eksport kapitau 157159
a Internet 149, 155156
a interwencja pastwa 159160
a kapitalizm 149161
a kryzys przemysu 149150
a outsourcing zagraniczny 149,
151157

Indeks

definicja 152
gospodarka sterowana 1
Green, William 37
H
handel midzynarodowy
a bezrobocie 137, 140141
a deficyt handlowy 137,
143145
a interwencja pastwa 127,
137140
a kapitalizm 137147
a merkantylizm 141143
a standard ycia 142
a zwizki zawodowe 142
bariery 137140
korzyci 137
Hardin, Garrett 50
Harding, Warren 93
Hawking, Stephen 137
Hayek, Friedrich August von X, 90,
91, 137 (przypis)
Hazlitt, Henry 62, 98, 99
Hillman, Sidney 97
Hitler, Adolf 30, 36, 86
Hoffer, Eric 6
Hoffman, Dustin 30
Hollywood32
Hoover, Herbert 89, 9296
Hoppe, Hans-Hermann 42
Horner, Christopher 55
Huebert, J.H. 60
Hume, David 141
Husock, Howard 67
I
IBM 134, 135
import 92, 137, 139, 140, 143, 151,
157
zob. rwnie handel midzynarodowy
inflacja
a bezrobocie 103
a deficyt budetowy 7374
a interwencja pastwa 79
a pienidz 8485
a wzrost gospodarczy 103
hiperinflacja 86
instrumenty pochodne 163
inwestycje 168170
Instytut Fraser 161

179

Instytut Manhattan 67
Instytut Matematyczny Claya (Clay
Mathematics Institute) 112, 175
Instytut Polityki Gospodarczej (Economic Policy Institute, EPI) 156
Internet 59, 149, 156
interwencja pastwa
a bankowo 79, 8283,
8788, 90
a ceny 910
a ceny paliw 1112
a cykl koniunkturalny 8992
a dyskryminacja 29, 32
a globalizacja 159160
a handel midzynarodowy
127, 137140
a leseferyzm 2
a monopole 127130
a niewolnictwo 3943
a pienidz 8384, 90
a prawa wasnoci 51, 173
a recykling 5254
a regulacje prywatne 6264
a saba jako usug 119125
a standard ycia 2122
a rodowisko 47
a wielki kryzys 8990
a zanieczyszczenie 5556
Amtrak 121122
kontrola czynszw 1215
marnotrawstwo 119, 120
niezamierzone konsekwencje
7072
paca minimalna 2324
prawo antytrustowe 130134
przedsibiorstwa uytecznoci
publicznej125126
standardy jakoci i bezpieczestwa 5759, 6466, 6872
inwestycje
a deficyt budetowy 74
a dochody odsetkowe 163164
a piraci korporacyjni 163, 170
171
a porednicy 165167
a spekulanci 163, 166, 167168
a wrogie przejcia 170171
bezpieczestwo 163
rynek kontraktw forward 168
170

180

Indeks

rynek kontraktw terminowych

169
wielkich firm naftowych 1011
Irak11
Irwin, Douglas A. 175
J
Jacobs, Jane 6768
James, LeBron 20
Jeter, Derek 20
Johnson, Lyndon B.
a Wojna z Ubstwem 107
(przypis), 112115
Jolie, Angelina 32
Jordan, Michael 18, 20, 133
K
Kalifornia
deregulacja rynku energii elektrycznej 119, 125126
kapitalizm
a bankowo 79, 8586
a bezpieczestwo 5772
a ceny 915, 173
a cykl koniunkturalny 89
a deficyt budetowy 7378
a dobrowolna wymiana 9
a dyskryminacja 2938
a globalizacja 149161
a handel midzynarodowy
137147
a nierwnoci dochodowe 113
a niewolnictwo 3945
a pienidz 8084
a pracownicy 1727
a socjalizm 12, 57
a standard ycia 1, 22
a rodowisko 4756
a wolno wyboru 1, 2
a wyzysk ubogich 3
a zyski i straty 4, 11
czysty 1, 89, 127, 129
Karol Marks 1, 5
leseferyzm 2, 4, 57, 87, 8990,
112
pozorny chaos 35
katastrofa Challengera (1986) 107110
katastrofa ValuJet (1996) 6263
Kelsey, Frances Oldham 64 (przypis)
Kennedy, John F. 111

Kidman, Nicole 30, 32

Komisja Rogersa 108
komunizm
a zanieczyszczenie 47
czysty 112
gospodarka komunistyczna 67
konsumenci
a handel midzynarodowy 140
a reklama 133
ochrona 57, 5961, 6164
kontrola czynszw
a biedni 9, 70
a interwencja pastwa 1215
a niedobr mieszka 1213
konsekwencje 1215
korelacja a zwizek przyczynowo-skutkowy21
Koci katolicki 112
krzywa Phillipsa 103
Kuba139
L
leseferyzm 57, 87, 89, 95
Life Savers 140
Lopez, Jennifer 32
luka pacowa 33
Lynch, Michael W. 122
M
manumisja4041
Mao Zedong 36
Marks, Karol 5
Marshall, John 128
MasterCard60
McAuliffe, Christa 107, 110
Menger, Carl 82
merkantylizm 141, 143
Meyer, Mary C. 71, 175
Micha Anio 112
Mickelson, Phil 20
Microsoft133135
Midzynarodowa Unia Ochrony
Przyrody (International Union for
Conservation of Nature) 48
Midzynarodowy Fundusz Walutowy
(MFW) 149, 159, 160
Mill, John Stuart 72
Mises, Ludwig von
o cyklu koniunkturalnym 90
o kapitalizmie 5

Indeks

o niewolnictwie 4142
o przedsiwziciach prywatnych
i pastwowych 120
Mnatsakanian, Ruben 55
Moodys61
Murray, Charles 113
Myrdal, Gunnar 138 (przypis)
N
Nader, Ralph 60
Narodowa Administracja Bezpieczestwa Ruchu Drogowego (National
Highway Traffic Safety Administration, NHTSA) 6971
Narodowa Rada Bezpieczestwa Transportu (National Transportation
Safety Board) 63
NASA107
a wydatki publiczne 110111
katastrofa Challengera
(1986) 108110
Niemcy 36, 64 (przypis), 86
niewidzialna rka rynku 7
niewolnictwo
a biedni 39, 43
a interwencja pastwa 3943
a kapitalizm 3945
a manumisja 40, 41
a socjalizm 42
a Zwizek Sowiecki 42
nieefektywno 4143, 45
rosnce ceny niewolnikw 44
45
utrata znaczenia 41
zob. rwnie pracownicy
Nike133
Nixon, Richard 84, 115 (przypis)
Nixona administracja 1112
Norwegia2
Nowy ad 89, 9698, 107 (przypis),
117
O
ONeal, Shaquille 20
ochrona przyrody
a ceny 49
a prawa wasnoci 4749
a zasoby nieodnawialne 5051
ropa naftowa 5254
zachty 47

181

Organizacja Krajw Eksportujcych

Rop Naftow (OPEC) 1112, 15
Organizacja Zawodowa Kontrolerw
Ruchu Lotniczego (Professional
Air Traffic Controllers Organization)63
Organizacji na rzecz Inwestycji Midzynarodowych (Organization for
International Investment) 152
Orwell, George 34
oszustwa zwizane z kartami kredytowymi60
outsourcing zagraniczny
a kryzys przemysu 151153
korzyci 153155
P
Palmer, Carson 20
paradoks wody i diamentu 17
Parker, Dave 30
Peck, Gregory 170171
Peltzman, Sam 69
Pennington, James 129
Philip Morris 19
pienidz dekretowy 8385
pienidz
a inflacja 8485
a kapitalizm 8084
a merkantylizm 145
a podzia pracy 8283
dekretowy 83, 84, 85
interwencja pastwa 90
natura 79
powstanie 79, 8183
przedmioty uywane jako pienidz83
wano 8082
piraci korporacyjni
a inwestycje 163, 170171
planowanie i przepisy o zagospodarowaniu przestrzennym 57, 67
paca minimalna
a bezrobocie 17, 2324
pace i pensje
paca minimalna 17, 2324
poda i popyt 17
prezesw 17, 1921
zawodowych sportowcw 20
podatki
a deficyt budetowy 7477

182

Indeks

a przedsiwzicia pastwowe
124126
od zyskw 10
za Ronalda Reagana 76, 114
poda i popyt
pace i pensje 17
poziom czyszczcy rynek 138
w przypadku pracy 17
pomoc spoeczna 70, 115
Ponzi, Charles 117
poprawka KefauveraHarrisa z 1962
roku 65 (przypis)
porednicy
a inwestycje 163, 165167
poziom czyszczcy rynek 138
poar fabryki Triangle Waist Company
(1911)5758
pracownicy
akcja afirmacyjna 3335
dyskryminacja 30, 3132, 33
35, 3538
luka pacowa 29, 33, 3738
paca minimalna 17, 2324
zote spadochrony 17, 1921
prawo antytrustowe
a Microsoft 134135
a raubritterzy 128130
a Standard Oil 130132
arbitralno 135
argumenty przeciwko 132134
interwencja pastwa 132134
prawa Jima Crowa 36
prezesi
zote spadochrony 17, 1921
produkt krajowy brutto (PKB) 99
102, 104, 114
produkt narodowy brutto (PNB) 100
102
programy pastwowe
NASA 107, 108110, 110111
polityka spoeczna 70, 115
publiczne finansowanie 110
111
Wojna z Ubstwem 112116
propertyzm5
przemys
a outsourcing zagraniczny 151
153, 153155
kryzys 149150
przepisy o pasach bezpieczestwa 69

przepisy o poduszkach powietrznych

6872
przestpczo
a godzina policyjna 70
a przepisy o zagospodarowaniu
przestrzennym 57, 67
przewaga absolutna 14142
przewaga komparatywna 142, 157
przychd z produktu kracowego 23
publiczny system metra 119120, 122
zob. rwnie transport zbiorowy
R
Rand, Ayn 3, 25, 113
raubritterzy 127, 127 (przypis),
128129, 132
Ray, Dixy Lee 49
Reagan, Ronald
obniki podatkw 76, 114
programy spoeczne 115
Rector, Robert 115
recykling 5253, 56
Reebok133
Reed, Lawrence W. 96
reklama XV, 1820, 60, 133
rekonstrukcja 36, 36 (przypis)
Republika Poudniowej Afryki 36
rewolucja bolszewicka 6
rewolucja kulturalna 36
rewolucja przemysowa 57
Rezerwa Federalna IX, 89, 9192, 100
Roberts, Paul Craig 155, 157159
Rockefeller, John D. 128, 130132
Rodrik, Dani 159161
Rodriguez, Alex 20
Ronaldinho20
Roosevelt, Franklin D. 84, 88, 8990,
92, 94, 96, 98, 105, 107 (przypis)
a Herbert Hoover 96
wielki kryzys 89, 94, 9698
ropa naftowa
ceny 1012
rezerwy 47
zob. rwnie wielkie firmy naftowe
Rossi, Valentino 20
Rothbard, Murray N. 93, 100, 105, 132
Rummel, R.J. 6
Ruskin, John 3
rynek kontraktw forward 168169
rynek kontraktw futures 168169

Indeks

S
Saddam Husajn 11
Samuelson, Paul 4
Sd Najwyszy 128129
schemat Ponziego (piramida finansowa)
117118
Schott, Marge 30
Schumacher, Michael 20
Schwab, Charles 128129
Selgin, George A. 87
Shariff, Ismail 152
Simon, Julian 5152
Skousen, Mark 101102
Smith, Adam 7, 10, 13, 22
o handlu midzynarodowym
141
o monopolach 10
o niewidzialnej rce rynku 7
socjalizm
a kapitalizm 12, 57
a pracownicy 12
a rodowisko 5556
a wasno prywatna 1
planowanie a wolno ekonomiczna5
Srenstam, Annika 20
Sowell, Thomas 3334, 115, 116
spekulanci 100, 163
a inwestycje 166169
stagflacja74
Standard Oil 130132
standard zota 79, 8384
standard ycia
a handel midzynarodowy 141
a interwencja pastwa 2122
pracownikw 21
w kapitalizmie 1
standardy dopuszczania lekw do
sprzeday64
standardy jakoci i bezpieczestwa
57
a badania medyczne 6466
a interwencja pastwa 5758,
5859, 6466, 6872
a kapitalizm 5772
a ochrona konsumenta 5961,
6164
a oszustwa zwizane z kartami
kredytowymi60
koszty 5859

183

przepisy o pasach bezpieczestwa69

przepisy o poduszkach powietrznych6872
stanowe wydziay komunikacji 123
Sun Microsystems 134
Sunset Limited 122
system ubezpiecze spoecznych 117
118
system wolnej przedsibiorczoci 1, 55
zob. rwnie kapitalizm
system wolnorynkowy IX, 9, 24, 39,
42, 127
zob. rwnie kapitalizm
Szarapowa, Maria 20
rodowisko
a interwencja pastwa 47
a kapitalizm 4756
a ochrona przyrody 47, 4849
a recykling 5254
a rezerwy ropy naftowej 47
a socjalizm 5556
a Zwizek Sowiecki 5556
zanieczyszczenie 47
zagroone gatunki 4748
T
Thornton, Mark 4041
Three Mile Island 55
transport zbiorowy 1213, 119
Triangle Waist Company 5758
Truman, Harry 137
Trump, Donald 154
Trzeci wiat 155
U
ubstwo zob. biedni
Underwriters Laboratories 59, 61
Uniwersytet Chicagowski 69
Uniwersytet Georgii 71
Upshaw, William 37
Urzd ds. Odbudowy Kraju (National
Recovery Administration, NRA)
9698
Urzd Lotnictwa Cywilnego (Civil
Aeronautics Authority) 63
Urzd Pocztowy Stanw Zjednoczonych
(United States Post Office) 123
Urzd Statystyczny Stanw Zjednoczonych
(United States Census Bureau) 115

184

Indeks

Urzd Statystyki Pracy (Bureau of Labor Statistics, BLS) 155156

ustawa celna Smoota-Hawleya z 1930
roku (Smoot-Hawley Tariff Act of
1930) 92, 95
ustawa Davisa-Bacona z 1931 roku 37
ustawa o prawach obywatelskich z1964
roku (Civil Rights Act of 1964) 116
ustawa o Rezerwie Federalnej z 1913 roku
(Federal Reserve Act of 1913) 92
ustawa o urlopach rodzinnych i chorobowych z 1993 roku (Family and
Medical Leave Act of 1993) 38
ustawy norymberskie 36
uzwizkowienie2526
uyteczno kracowa 18
V
Vanderbilt, Cornelius 128, 132
Visa60
W
Wahl, Jenny 3940
Walmart 5960, 123
Walton, Sam 127
White, Lawrence H. 87
Wie, Michelle 20
wielki kryzys
a druga wojna wiatowa 9899
a Rezerwa Federalna 9192
interwencja pastwa 8990
Nowy ad 9698
polityka Franklina D. Roosevelta
89
polityka Herberta Hoovera 92
96
wielkie firmy naftowe
a ceny 1012
inwestycje 11
zyski 9, 10
zob. rwnie ropa naftowa
Wielkie Spoeczestwo 107 (przypis),
115
Williams, Serena 20
Williams, Venus 20
Williams, Walter 33, 3738
wasno prywatna

a dyskryminacja 3233
a interwencja pastwa 50,
173
a ochrona przyrody 4748
w kapitalizmie 7
w socjalizmie 1
wojna secesyjna 36 (przypis), 39,
4144, 175
Wojna z Ubstwem 107, 107 (przypis),
114116
Wolf, Martin 160
wolno
wyboru 1, 2
zrzeszania si 3233
Woods, Tiger 20
Woods, Thomas 175
Woolf, Virginia 30
wrogie przejcia 163, 170
wzrost gospodarczy
a inflacja 103
a wydatki publiczne 102105
wskaniki 92103, 104105
Z
zanieczyszczenie
a interwencja pastwa 5556
w krajach komunistycznych 47
zob. rwnie rodowisko
zimna wojna 5, 7
zudzenie zbitej szyby 9899
Zwizek Grnikw Amerykaskich
(United Mine Workers) 129
Zwizek Sowiecki 55
a niewolnictwo 57, 89
a rodowisko 5556
gospodarka 57
zwizki zawodowe
a dyskryminacja 29, 36
a handel midzynarodowy 141
142
a praca dzieci 22
a pracownicy 2426
zyski
a zuycie zasobw 1
podatek od zyskw 11
w kapitalizmie 57, 111
wielkich firm naftowych 910

P u b l i k a c j e w y d aw n i c t wa I n s t y t u t u M i s e s a

Ukazay si:
Ludwig von Mises, Ludzkie dziaanie, 2007, 2011
Jess Huerta de Soto, Pienidz, kredyt bankowy i cykle koniunkturalne,
2009, 2011
Murray N. Rothbard, Wielki Kryzys w Ameryce, 2010
Pod prd gwnego nurtu ekonomii (red. Mateusz Machaj), 2010
Austriacy o standardzie zota (red. Llewellyn Rockwell), 2011
Philipp Bagus, Tragedia euro, 2011
Ludwig von Mises, Teoria a historia, Instytut MisesaWydawnictwo
Naukowe PWN, 2011
Ludwig von Mises, Kalkulacja ekonomiczna w socjalizmie, 2011
Jess Huerta de Soto, Socjalizm, rachunek ekonomiczny i funkcja przedsibiorcza, 2011
Adam Heydel, Dziea zebrane, 2011
Henry Hazlitt, Ekonomia w jednej lekcji, 2012
Mateusz Machaj, Kapitalizm, socjalizm i prawa wasnoci, 2013
Jrg Guido Hlsmann, Etyka produkcji pienidza, 2014
Friedrich August von Hayek, Pienidz i kryzysy, 2014
Hans-Hermann Hoppe, Teoria socjalizmu i kapitalizmu, 2015
Murray N. Rothbard, Ekonomiczny punkt widzenia, 2015
W przygotowaniu m.in.:
Eugen von Bhm-Bawerk, Ludwig von Mises, Murray N. Rothbard,
Marksizm. Krytyka
Radosaw Wojtyszyn, Doktryna polityczna i prawna Murraya Newtona
Rothbarda
Nicolai J. Foss, Peter G. Klein, Organizing Entrepreneurial Judgment:
ANew Approach to the Firm

OINSTYTUCIE MISESA
Instytut Ludwiga von Misesa, ufundowany we Wrocawiu w sierpniu
2003 r., jest niezalenym orodkiem badawczo-edukacyjnym, odwoujcym
si do tradycji austriackiej szkoy ekonomii, dorobku klasycznego liberalizmu
oraz libertariaskiej myli politycznej. Patronem organizacji jest jeden znajwybitniejszych ekonomistw whistorii Ludwig von Mises. Od 2006 r. jestemy organizacj poytku publicznego.
Nasza misja idziaalno
Celem Instytutu Misesa jest zwikszenie wiedzy spoeczestwa na temat
procesw ekonomicznych i instytucji gospodarki rynkowej. Pragniemy y
wkraju oprnej gospodarce opartej na wasnoci prywatnej iodpowiedzialnoci, gdzie podstaw funkcjonowania spoeczestwa bdzie dobrowolna
ipokojowa wsppraca midzyludzka.
Wierzymy, e najlepszymi metodami urzeczywistnienia naszych celw s
rzetelna edukacja imerytoryczna argumentacja wdyskusji. Dlatego wydajemy
ksiki, udostpniamy liczne teksty naukowe na stronie www.mises.pl, prowadzimy lekcje, wykady iseminaria. Publikujemy take raporty, komentarze
i teksty publicystyczne. Wszystkie te dziaania wymagaj nakadw czasu
ipienidzy.
Jak moesz pomc?
1. Przekaza darowizn:
Bezporednio na konto:
Instytut Edukacji Ekonomicznej im. Ludwiga von Misesa
50-224 Wrocaw, pl. Strzelecki 20
Nr konta 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001

Skorzysta z formularza na stronie www.mises.pl/przekaz-darowizne

(moliwo patnoci przelewem elektronicznym, kart kredytow
bd systemem Pay-Pal).

Darowizn mona take od podstawy opodatkowania.

2. Przekaza 1% podatku dochodowego:
Szczegy na stronie: www.mises.pl/wsparcie/1-procent/
3. Pracowa jako praktykant, wolontariusz lub wsppracownik:
Zainteresowane osoby prosimy okontakt pod adresem: mises@mises.pl lub
rekrutacja@mises.pl.