Stane Gabrovec, Ljubljana

UVOD

Principi izrade posljednje, pete sveske Praistorije, koia obraduje

i,eliezno doba, ostali su u biti isti kao u raniiim sveskama. Drugaiiie
redeno, titav jugoslavenski prostor podijelien ie na ietiri geografske regiie (zone), koje su iste kao u prethodnoj svesci,a to su:
1. Jugoistoinoalpska regria sa zapadnom Panoniiom
2. Jadransko-zapadnobalkanska
regija
3. Sredniopodunavskarcgija
4. Centralnobalkanskaregija
Pojedine regije obradivane su prema poiedinim kulturnim skupinama ukoliko su mogle biti definirane, inade prema uLim geografskim
^
cjelinama.
Za obradu pojedinih kulturnih skupina, odnosno uiih geografskih
cjelina, bila je odredena sljedeia shema, kofa je u sliinom obliku bila
takoder primiieniena i u ranijim sveskamai kojom su obuhvaiena sliedeia
poglavlja: 1. podrudje skupine, 2. historifat istraZivania,3. kronologiia
i pokretni materijal, 4. tip naselia i naseobinskih objekata, 5. nadin pokopa, 6. privreda, 7. duhovna kultura, 8. struktura dru5tva i historiiska
interpretaclja (geneza skupine, njen odnos prema susiednim skupinama,
njen kraj, pisani tzvori i etniika pitanfa). Etnidkim pitanjima posveieno
je i posebno poglavlje.
Zakliutna razmiilianja predstavljaiu samo kratku sintezu obrade
poiedinih skupina, iz koje je vidljiva velika raznolikost iugoslavenskc
teritorije u Zelieznom dobu. Razliditi su uzroci te.raznolikosti. Pn'i sc

15

nalazivei u supstratubronzanog doba, koli jc u pojedinim iugoslavenskinr

regifamabio razlidit. Na jednoi strani, vei u kasnom bronzanom dobu
formirale su se skupine koje su bez bitnih prekida nastavile da Zive i u
Lclieznom,Sto se u prvom redu odnosi na zapadneprcdjcle Jugoslaviic.
Drugaiije ie bilo u sievernim predielima,u alpskom i panonsko-podunavskom prostoru, kojem bismo mogli priklfuditi i podruiie Srbije,gdie ie
bilo sredi5tesnaZnih kultura i.arnlh polia. Ne bi se moglo reii da se onc
kontinuirano produZavajuu Zelieznodoba, a transformiraju sc i ranijc
gccrgrafskckulturne cfeline. Upravo raspad kulture Larnlh polja oznaiava
krai bronzanog i podetak novog, Zelfeznogdoba.
Drugi uzrok raznolikostibio ic u razliditoiprijemdivostrkulturnih i
politidkih snagakoje su formiralc novo vriicme, /zelicznodoba. Tc novc
snagcprcdstavljalcsu visoke kulture kojc nastaiuna Mcditcranu,u Grtkoi
na iednoi i u Italiji na drugoi strani,Stoie reii baSna prostoru koji okruiujc
jugoslavenskuteritoriiu utiduii na niu kako na jugu prcko Makedoniic i
vardarsko-moravske doline tako i sa zapada prcko .ladrana. Postoji,
medutim, i treie Lartlte promjena, a to ie karpatsko-poclunavskiprostor,
gdje se pod krai 9. viieka podinfe raspadatiranijc ciclovit sviict kulturc
Larnlh polia iznenadufuie jedinstvenc kulturc. Javlia sc keramika sa
Zigosanimornamentima i inkrustaciiom. Povczanas P()nt()m,ona utidc na
formiranie Basarabi-stila, koii obuhvata prostor od Crnog mora do
Vojvodine, snaZno zrateci do Alpa na zapadu i Makedonijc na iugu.
Istovremeno se podinie pofavliivati i konjska oprelrla, kao i nova vrsta
naorul.anias ratnim sickirama i kopljima, strijelama,naiveiim dijclom od
Le|icza,i novim tipom mada.Svemu tome nalazimo ncposrcdneparalelena
Kavkazu, mada je, rstrni z^ volju, to djclimidno izradeno u Podunavlju,
ali pod vidliivim uticaiemcrnomorskihtipova. Uporedo s tim u to vrijcmc
iavlja se i nova rasa konia, porifcklom takoder s istoka. Moramo li pri
tomc imati u vidu i stvarne prodore istotnih naroda, pri iemu obitncr
mislimo na Kimerce, vei je drugo pitanie, na koie nemamo sigurnog
odgovora. Daklc, tri komponente pri nastanku Leljeznogdoba na iugoslavenskom tlu bile bi grdka, italska i istodna (kavkaska),da bi u sluiaju
ove posliedniejugoslavenskiprostor bio dak i jedan od nienih tvoraca,a
to, pak, znati da u odnosu prema ccntralnoi Evropi u formiraniu Zcljcznog
doba dana5niiiugoslavcnskiprostor ima sve prednosti.
Jugoslavcnskopodrutic fc na razli(itenaiine primalo uticaic koji su
f<rrmirali :zeljcznodoba. Sasvim je sigurno da fe ta priiemiivost bila
zar.isnaod gcografskihdinilaca,odnosno od udaljenostipoiedinih rcgija
<rd Zarista novih pojava, ah ie znatalnu ulogu vei igra'o i individualni
odnos poiedinih kulturnih skupina prema novinama.
i razlitit intcnzitct
Trcii uzrok raznolikosti predstavljapojava i-elyeza
njcgovc upotrebe. Poiedine fugoslavenskeregiie, rnedu koiima da sam<r
16

t';1
]I
I

V]
E

w
,k

iitlj

*a:
M

spomenem fugoistodnoalpsku i zapadnobalkansku,t )zetno su bogatc

Lelieznom rudom, pri demu u prvom redu mislimo na rudu do koie sc
lako dolazi, koja ie u veiini sludaievapristupadna vei na povr5ini bcz
napornog kopanja. Krajevi bogati teljeznom rudom su u Zelieznomdobu
nasclicnii destostvaraiusvojc vlastitckulturne pokraiinc.
bczizuzetkaiak<>
Nema sumnje da fe bogatstvo Zcljeznomrudom uticalo na formiranie novih kulturnih pokrajina u Lelieznomdobu, pri demu ne mislimo samo na
proizvodniu Lellezai razvoi novih z^n^t^, vei i na, s time povezano, prcoblikovanie privredne ravnoteLe, kao i na formiranie novih trgovatkih
puteva i veza.
Moramo, medutim, spomenutii ietvrti uzrok raznolikosti arheoloSl<e
kulturne slike Zeljeznog doba na iugoslavenskom tlu. To fe formiranie
ctnidkih,odnosnoetniiko-plemenskihcielinau to vriieme.Izvan sumnic jc
da etnoskoii u to vriieme nastajepredstavljanov t znatajankohezioni faktor
pofedinih kulturnih pokraiina i njihovog samostalnograzvoja. Niega
mcrZemoi arheolo5ki zahvatiti kako s obzirom na zalednttkc rcligiiskc
predodibe, Sto sc prvcnstveno tzraL,avajuu istovctnosti grobnog kulta i
simbolici,tako i u oblicima matcrijalnckulturc.
Ukazalibismo, konadno,na loi icdan od uzroka raznolikosti kulturnc'
slike Zelieznogdoba na jugoslavenskom tlu, koji ie, za r:'zltku od prethodnih, objektivnih, preteino subiektivne prirode. Mislimo na razlike u
staniuistraLivanja.Ono je boljc na podrudiu nekada5nieAustriiske Monarhije, koia jc vei u drugoi polovini 19. viieka posvuda podstaklaplanska
istraZivania
pod djelimidnoneposrednimrukovodstvom bedkih institucija,
koie su tada bile vodeie u stvaraniu mlade prahistorijske znanosti. To u
prvom redu vaZi za zeml1edije ie istraZivadkoteZi5teioSi danasna i.eliezn<tm
dobu. Na ovom bismo mjestu morali spomenuti vei navedene skupine:
jugoistodnoalpske,japodsku i glasinadku s obilnom gradom i jasn<r
uoblidenom samostalnomkulturom, koiu moZemo stoljeiima pratiti.
Najvcii prcblcm pri prcdstavlianiu ovih skupina jc u ntnoitr u
gradiva,ko]c sc iesto iuva u inostranirnmuzcjima i jo5 jc monografiki
ncobradcno.Nasuprottome, imamo skupincs malobroinimgradivom kojc
povczujutck skromni elemcntimatcrijalnekulture, skuprnepovodom koiih
nc moZcmo govoriti o istom nadinu pokopa i diia ic koheziona snagl
skromna,a viiek postoianiakratak. O niima i nc moiemo govoriti kao o
pravim kulturnim skupinama;riied fe vi5e o poiedinim gcografskiomedcnim nalazi5timasa skromnim znacimapovezanosti,a pri sadainfcm staniu
istraiivanjapriie ih moiemo definirati na osnovu situacijeu susiednim
pokraiinamancgo na osnovu niihovih vlastitih osobcnostii sxm()s\'()in()g
razv<tia.Ili, pak, moZemo samo rcgistrirati odrcdcne specifitnc kulturnc
pojave vidljive u karakteristidnimpredmetima matcriialne kulturc ili
ornamcntakoji su nadregionalni,te stoga ioi nc mogu ukazati na idcntitct
kulturneskupine.To vaLiprvenstvcnoza jugoslavenskipr()st()r
samostalne

t7

na istoku: moravsko-timoiku oblast,oblast istodnog Kosova, iuZne Srbije i

Makcdoniie ne povezuie ista kultura kao, na primf er, fapodski i liburnijski
prostor. Pa i bosutska skupina, posebno u svoioj drugoj vremgnskol fazi,
u koiu ie ukliuden i takozvani Basarabi-kompleks,nije prema naiim
sada5njim saznanlimakulturna skupina u istom smislu kao prethodnc,
koje smo, izmedu ostalog, mogli vei vezati I z^ odredene etnitkt:
formacije, bez ctbzka da li su nam vei poznate ili ne. To se takodcr'
odnosi i na pristup trakokimerifskim, skitskim i trakogctskim uticaiima,
gdic vei sam naslov poglavlia kai.eda nisu u pitanfu tvrste kulturne skupinc
vei samo niihovi uti caii.
S tim u vezi moramo spomenuti i potpuno razumliivu dinienicu da
granice danainje jugoslavensketeritoriie ne predstavliaiui granice kulturnih pcrkrajinau L,elieznomdobu. To vaLi, krencmo li sa zapada, ve( z,a
notranisku skupinu, koia zadire na, danas talifansko, tr5iansko podrudje,
mada foi se veii dto nalaziu Jugoslaviii, za skupinu Martijanec-Kaptol,
kako smo za naie potrebe nazvah.skupinu Kleinklein- Martif anec, kof oi
pripada i Siroko podrudje austriiske Stajerskcsa srediStemu dolini Solbe
i'zapadneMadarske,za bosutsku,u koju ukljuduiemo Basarabi-skupinu,
Siroko rasprostranjenuu Rumuniii i sjevernoj Bugarskoj, a isto tako i za
iuZnomakedonskeskupine,iije sesrodnice nalazeu grdkoi Nlakcdoniji, iak<r
uslicdnedovolineistraienostine moZemouvijek sasigurnoSiuznati u kojof
ie mieri stvarno rijei o fedinstvenojskupini. Pored t()sa, na ovom se
podrudju prahistorijskeskupine vei u petom vijeku hclcnrzirafu,odn<.rsno
potpadaiu pod snaZanmakedonskiuticaj i prestajupostojati kao samostalnc
skupine.
S obzirom na svc to. potpuno ie razumljivo Sto i vremenski okviri
poiedinih kulturnih skupina na iugoslavenskomtlu nisu istovetni. JoS
donedavno smo i na na5emprostoru i,eliezn<tdoba vremenski odredivali
prema srednjoevropskoj shcmi. Ona ie zarstajoS od P. Reineckea bila
najdoradenija,predstavljafuiinajprimiereniiiinstrument kofi su nafbolii
istraZivadi stalno usavr5avali. Po toi shemi evropsko i,eliezno doba fc
podifeljeno na stariie, hal5tatsko,i mladc, latensko, s granicom negdjc
sredinom mileniiuma (obitno sc smatraoko 450.pr. n. c.). Podetakmu ie
ycz^n za poiavu nove konjskcopreme,koioj nife bilo nikakvih nagovieStaia
na domaiem terenu, ali i"i sc, zato, poriieklo moic pratiti sve d<t
sjevcrnocrnomorskog i kavkaskog podrudia. Tu dinienicu su istraZivadi
rano povezali s Herodotovim obavieSteniem( 4, 11 sq) o Kimercima, koie
su, po Herodotu, Skiti protferali iz pontskih stepa, gdie im ie bila prvobitno domovina. Arheolo5ki nalazi u Podunavliu sada dokazuiu da sc
Iiimcrci nisu povukli prcd Skitima samo na i.tg t Aziju, gdie ih zaista
nalazimoupletencu bclrbes tamoSniimnarodima,kako izvje5tavaHerodot,
vci i na zapad.Borbe Kimetaca u Aziii o koiima govori Herodot tatno su
18

datirane:714. godine Kimerci su naniieii teiak poraz Rusu I, kraliu u

Urartu. S tom godinom biprelaz jzbr<>nzanog
u Zeljeznodoba dobio i svoiu
historiiskupozadinu.Najnovija istra2ivaniasu, mcdutim, pokazlla da sc
arhcoloiki matcriial pontsko-kavkaskogporiiekla ne iavlja tako iznenadno i da se ne radi o iznenadnom i taino odredenom historifskom prodoru,
nego o duZemprocesu,zapodetomjo5 kraicm 9. vijeka. A to opet zna(i da
ie proces prelaskaiz bronzanog u Zeljeznodoba bio zapodetjo5 raniie i da
jc iugoslavenskiprostor (Podunavlje,ali i, razumijese, ne samo Podunavlie) vei od samog poietka u nicga ukljuden.
Vei je rcieno da razvricnemediteranskckulture Grike i Italiie vrSe
upliv na iugoslavenskuteritoriiu, a u niima prelaz,koji moZemonajprimicrenilc uporediti s prclazom iz bronzanog u Zeljeznodoba u kontinentalnr>j
Evropi i koii je isto tako povezan s pofavom 2eljezakao novog metala,
poiinje ioS raniie. Dok poietak i.eljeznogdoba u srednjoi Evropi vidimo u
hal5tatskomperiodu i smie5tamoga u poslfcdnicdcceniie8. vijcka, u Italili do njega dolazi vei u 9. vi jeku, a u Grikoi na prclazu iz submikenskog
u (proto)geometriiskipcriod, koii obidno datiramou vrijcme oko 1050.godine. To ic uicdno i vriiemc kada sc u Grdkoi poiinfe s upotrebom Lclieza,
Stcrje druga paralelapodetku i.elieznogdoba u srednfoi Evropi.

Stoga ie jasno da kronologiju jugoslavenskihkulturnih skupina nc

moZemo oznaiavati srednjocvropskclmkronclloSkomshcmom. Uprar,<r
suprotno, kulturnohistorijski prelazi tu su p()vezants tri vei spomenuta
2art!ta,s Grdkom, Italiiom i istoinim uticaiimapontsko-kavkaskogporijekla, Sto ih jugoslavenskiprostor posrcduie centralnoj Evropi, a nc
da ih od nie prima. A kako su uticaji Grike i Italije na jugosiavcnskom
prost()ru,koji graniti s Meditcranom,ovdic i raniji, prirodno ie Sto sc tu
kulturni prclaz ranijc i ispoljio. To fe uzrok, odnosno jedan od uzroka,
spomenutog ranijeg nastankanckih skupina i.elyeznogdoba vci u kasnom
bronzanom dobu prema srednioevropskimmierilima. No, naSprisrup u
tom pogledunife iedinstven.Tako jc, rccimo,poictak japodskei liburnijskc
skupinc bio razmatranvci u prcthodnof svesci (PraistorifaIV, 3()4 sq,
j74sc1),da bi sc njih,rr'.rr:rzn rxt rrnicnxstaviloocl 9, oclnosno8. vijcka, pri
ccmu taj nastavak u primjeru liburnif ske grupc neie biti izraLen i kronoioikom shemom,Sto ie reii da liburnifskaskupina u 2clieznomdobu poiinje s fazom I. Nasuprot tome, japodskagrupa u Zeljeznomdobu poiinjc
s fazom 2, time ie izrai.enkontinuitet s kasnim bronzanim dobom. Drugaiiie ie s istarskomi notraniskom skupinom, gdie fe presudanne vremcnski, vci princip kulturnog jedinstva,zbog dcgasmo i razmatranleniihovih
podctaka,iako oni spadajuu 10, odnosnodak u drugu polovinu 11. vijeka,
uklfuiili u pctu svesku. Princip kulturnog ledinstva uvaLavai R. Vasii pri
obradi bosutskei makcdonskih skupina, i pored toga Sto su nfihovi potcci

19

u prethodnoisvesci'Kada ]e' pak' riied

bili, bar dielimiino, nzm^ff^nivec
u punom bronzanom dobu' nien ie
o qlasinadkoikulturi' koia nastaievei
tzraLen'
krlnoloiki kontinuitet u shemi potPuno
Akclveinasami nrpodecimap<;jcdinihkultutnihskupinanaiug<
l_
samosvo]nostn]ihovog soPstvenog
,lnu..,rko- podrudiu doluri do izraL.iia
onda to u ioi
mieriti srednioevtopskimmierilima'
;;;
razvoia,koii se
granica
kronolqska
""
oevr"p:kl
veioi mieri vait za nlir,"" ru"rsetak.'srednf
latenskog
i
halstatskog
aobn' i'ttd"
izmedu stariieg i
Dok neke skupine'
ulogu'
nikakvu
-il;;"ztfi"'""g
ii" t't ig'"
periocla,na iugoslavtt'tto*
traiu bez
helenizacilu,
.dnosno
do'ivliavaiuii iadu ifi-.i^Uil" keltiiaciju,
bilo da
jo5
ranije
d'.'g. su iideznule
bitnih prekida,.," a., ,i-,ke okupacij.,
Sto ie
Iiao
bilo helenizaciia.
je uzrok niihor,,og.r..tunk" bio keitsli pr.rix
na5em
u
i
to ic do3lo do rzraLala
vci obfasnio A. tsenac u Predgovoru'
ielfeznog-doba.bilc su obradivane
razmatraniu.U p,"o- sludaiuikupine
i;r'enskesu dobllc svoie poglavlie, dok ic
svc d. njihovog k.;;;, d,p;;
kulture sasvim izostavlien'
fritu, helenistidke
osnovni metodoloiki konccpt
Takav nadin obrade diktirao ie i
primarno arheolo5ki'ito znact
Praistorifc, koii fc i u petoj sl.e1i. ostao
izvortma'
izgradenprveflstvenona arheoloSkrm
Ipetasvesk aP raistoriieprcdstavljatimsktrad,iakir'iicncg<l
To feuzroksublcktivntr
p."tt,rd,i^,1.t
l. ",.fi"it"a1'ri1fl:it:"'autora'
su neriietko nauino razlidittr
uvietovanolraznolikostipetc .t"::kt',l"tori
prirodno Sto su
oriientitani, .ni pttf^Jai'l razlieitim Skolama'Pa ie ".ogu.
medu niima razliditi' Sto su n]ihovi
nekr pogledi na tazm tran^ pitania
shcmi obrade' medus.bno ',.zlit'iti
pristupi, unatoi 1.Ji,"tt'"nt' t'd"dt'tt'i
prirodno da sc destoniie mogla ni
kako po metoclltano i po obimu, ka<lito ic
tcrminologiiauiednaciti'
niih moiemtr
Potpuno smo sviesnida niiedan qtl':'":l ;:,:i:"
-.ne moZe blti nesto dcfinitivno, a Pogotov()
ubroliii i lveske Praistoriie
povezati u !edinsfi'-cnoiobradi takcr
prirudnik koii 1e ;;.;i p;' pokusao
su skupine |elleznog doba na
hciterogene kultuine .kop-t - kao ito
tumadenicu mnogcr
tlu. Vei sam izbor materiiaia.iniegovo
;;;rf"."skom
samo icdnu medu mnogim mogu6nodcmu su r.tb]"t tr,r.i i p'edstat'liafu
stima.PoredtogaS togradaiestoniiebilap.ristupadnainazadovilmonografske obradc'
ljavaiuii,.^tin,i.d""u' i"dt"t'iale su'neophodne.
do i)raLa\akada lc rricd o izboru
rzbor^ poscbno
Strbjckrivn<)st
-clolazi
ilusttativnoprikazanegradebilonatablamabilonatip<lloSkimslikam
a,
TipoloSkc slike bile su izradenena osnogdie ie izbor bro ""2",r?ar^niden.
originala !9-tiT-g-.t^deiz iugoistofvu obiavliene grade, a t;ble na glno-vu
su i table

pro.,oru,i' r-xvul.
noalpskog

i Lxxxv-LxXxvIII

gdie

unailustraciiama)'Ipak se nadamo da ie'

izradenePrema
"Jp"Ufittranim
unalod nekim neiedinstvenotoe spomeno.r- ..dt"tacima i prazninama'

20

stima, prlkaz i,eljeznog doba na jugoslavenskom tlu pruZiti dobrodo5ao

pregled stanja istraLivanla tog doba, ostvaruiuii istovremeno i koristan
uvid u njegovu problematiku.

21