Vous êtes sur la page 1sur 110

Lnguas de Moambique

Vocabulrio de

EMAKHUWA
(CENTRAL)

Ficha Tcnica
Ttulo:

Vocabulrio de Emakhuwa Central


(Vocabulary of Macua)

Lngua:

Emakhuwa Central

Artista:

Octvio Gonalves Nelly

Primeira edio electrnica, 2010


Produzido por: SIL Moambique
lidemo.net@gmail.com
C.P. 652
Nampula, Nampula
Moambique
O utilizador pode copiar e distribuir a obra
*O nome da Lngua segue a proposta do II Seminrio sobre a Padronizao das Lnguas Moambicanas,
NELIMO, Eduardo Mondlane: Maputo, 2000.

NOTA INTRODUTRIA
Seja bem vindo leitura e o uso deste pequeno vocabulrio de lngua
Emakhuwa. Tem em suas mos o produto inicial de um projecto ambicioso,
que visa criar um depsito do lxico desta lngua que brota das provncias
de Cabo Delgado, Nampula, Niassa, Zambzia e, pela migrao dos seus
falantes, se expande por vrias regies de Moambique.
Estima se que, actualmente, a lngua seja falada por cerca de 3.291.916
pessoas, segundo os dados do Censo populacional de 1997.
Este vocabulrio no o primeiro; e represente uma participao nos
esforos que ao longo dos anos diversas instituies e individualidades vm
envidando na preservao desta base de aco e identificao cultural que
a lngua. Acima disso, a integrao das lnguas moambicanas no ensino
formal e na alfabetizao infunde a necessidade do desenvolvimento de
vocabulrios deste gnero.
A lngua Emakhuwa comporta oito variantes:
Central, variante falada na cidade capital da provncia de Nampula e seus
arredores Mecubri, Muecate, Meconta, parte de Murrupula, Mogovolas,
parte de Ribue, Lalaua e Mecanhelas, Cuamba, Maa, Nipepe, Metarica
na provncia de Niassa;
Enahara, falada nos distritos de Mossuril, Ilha de Moambique, Nacala
Porto, Nacala Velha e parte de Memba;
Esaaka, falada nos distritos de Erti, Nacara, parte de Memba e nos
distritos de Chire, Mecfi, na provncia de cabo Delgado;
Esankaci, falada em parte de Angoche;
Emarevoni, falada em parte de Moma, Mogincual e parte de Pebane, na
provincia da Zambzia;
Elomwe, nos distritos de Malema, parte de Ribue, parte de Murrupula,
parte de Moma e nos distritos de Gurue, Gil, Alto Molcue e Ile, na
provncia da Zambzia.
Emeetto, falado nos distritos de Montepuez, Balama, Namuno, Pemba,
Ancuabe, Quissanga, parte dos distritos de Meluco, Macomia e Mocimboa
i

da Praia, na provncia de Cabo Delgado; Marupa e Maa na provincia de


Niassa;
Echirima, falado em Metarica e Cuamba, na provncia de Niassa.
Importa realar que este primeiro vocabulrio, apenas traz patente o
Emakhuwa Central.
O grupo envolvido na elaborao deste vocabulrio dirige um
agradecimento especial a Sociedade Internacional de Lingustica (SIL),
promotora da iniciativa, pela prvia formao elementar em lingustica e
lexicografia das lnguas Bantu e organizao dos vocabulrios. O
agradecimento extensivo as comunidades falantes desta lngua que directa
ou indirectamente participaram no enriquecimento desta obra experimental
com pouco mais de mil e setecentas palavras. Importa referir com toda a
honestidade que esta obra ainda no se considera perfeita, tanto no seu
valor vocabular como no organizacional.
Um convite especial dirigido aos falantes desta lngua a dar as suas
sugestes de correco e enriquecimento deste documento de utilidade
pblica, sobretudo para os falantes do Emakhuwa e interessados na
aprendizagem para diversas finalidades sociais. Qualquer sugesto devera
ser enviada ao e-mail dictionary_mozambique@sil.org. Mais informao
sobre as lnguas moambicanas pode se encontrar no site: www.lidemo.net
Um agradecimento especial dirigido s seguintes instituies: Rdio
Moambique, DPEC de Nampula/Cabo Delgado/Niassa, Universidade
Catlica de Moambique Faculdade de Educao e Comunicao, Centro
Catequtico de Anchilo em Nampula.
OS CONTRIBUINTES:
Alaudino Joaquim do Rosrio campos DPEC/UCM Nampula
Loureno Faria Nabil RM Nampula
Mahando Lcia Sunate UCM Cabo Delgado
Tioreno Gervsio CCA Anchilo
Rafael Jos Gaspar Rachide DPEC Lichinga
ii

O alfabeto
Makhuwa Central

Quadro de vogais
a
e
i
o
u

aletto
ekweeli
ikhove
oravo
ovuluwa

hspedes
verdade
sono
mel
cair

aa
ee
ii
oo
uu

maaka
meelo
wiitthana
ohoola
nuume

sal
amanha
chamar
adiantar
sapo

Quadro de consoantes
c
h
k
kh
l
m
n
p
ph
r

ncace
hapa
kinaawa
khapa
luukhu
malaku
nsu
epaso
phako
erutthu

cogumelo
fgado
venho
cgado
rapaz no iniciado
boca
voz
machado
javali
corpo

s
sh
t
th
tt
tth
v
w
y

salaama
shiiviha
ataata
tho
ettuli
otthimaka
variyari
wiipa
yiipo

cumprimentos
traidor
tio
mais
costas
correr
entre
cantar
grilo

iii

iv

Lista Alfabtica
de
Palavras
Portugus Emakhuwa

vi

abacate

acrescentar

A - a
abacate apakati.

abrigo

mukhukuni.

abacateiro mphera.

abrir

otthukula; ohula (porta).

abandonar ohiya, ohiyererya.

abster-se wisinanela.

abater na caa wiiva, ohoma.

abundar opuhuwa (de excesso).

abater no trabalho wuuha,


wiikittha.

abutre

nrepo.

acabar

omala.

abcesso nipotthe (no sovaco).


abdmen erukulu, niphu.

acalmar ommaaliha, okurunuxa.


acalmar-se wimaaliha (de
barulho).
acampamento muxaxa.
acariciar wepesa.
acarinhar omulema.

abelha

aceitar

otthuna (querer).

acenar

ottikinya.

enuwi.

abenoar oreeriha.

abbora marapo.
aborrecer onyoonyiha.

acender opattiha.

aborto espontneo okurumuwa.

acocorar-se wiikhoromiha,
okhoroma.

abrandar ovukula, ovukulela.

acompanhar ohoola.

abraar okhupaarela.

aconselhar ovaha miruku, olaka.


1

acordar

alguns

acordar ovenya.

agradar osiveliha.

acordo mwiiwanano.

agradecer oxukhuru.

acreditar weemererya, waamini.

agricultor mulimi.

acrescentar wuncererya.

gua

acumular osarihela; wukela


(juntar).

aguardente nttiyope.

acusar

omootherya, wootherya.

adiantar ohooliha.
adivinhar waaxerya.
adivinho ehako.
admirar otikhina, oxanka.
admirao yotikiniha (de
surpresa).
mararuwo.
adulto

muulweene.

adversrio nwanani.

afiar

onona.

afogar-se omireya.
afundar opwina.
agarrar ovara.
agora
2

vano.

maasi.

agudo

othokolowa.

guia

xawawe.

aguilho npwino.
agulha sikano.
a

vo.

ainda

nlelo.

ajoelhar-se okokhora.
ajuda

mukhaliheryo.

alargar wunnuwiha.
albufeira nratta, mukhulaku.

aldeia

muttetthe.

alegre

otteeliwa.

algo

etthu.

algodo

amijoa

alongar orekamiha.

algodo nxotte.
algum ookhala.
alguns

akina, amosa amosa.


alpendre epwaro.
alterar

ovirikaniha.

alto

orakama.

amadurecer ottokottha.
amaldioar otakhaliha.

alho

alyu.

ali

amamentar waamwiha.

vale.

amanh meelo.

alimentar olyiha.

amanhecer oxa.

alisar

waapattha, osupiyari.

alma

amante amwaseeta.

munepa.

amar

ophenta.

amarelo yancano.
amargo owaawa.
amarrar otthuka.
amassar oruwa.
ameaar woopopiha.
amijoa ecasa.
almoar olya wa othana.
3

amendoim

ao lado de

antepassado amuharoye.
antes

vahinatthi.

antes-de-ontem nsuri.
antlope ekhuulu.
amendoim mattuvi.
amigo

mpatthani.

amontoar othukumanyerya.
amuleto ehirisi.

anans enanasi.
ano

mukhuveya.

anca

eyuunu.

anunciar olaleya.

andar

weetta.

nus

anel

epetthe.

anemia ohikhalana ni ephome.


animal

mwaamunama.

ano

eyaakha.

anoitecer wiila.
ansioso ovaviwa murima.
antena ipwetupwetu.
4

nthumu.
yoolaleya.

anzol

assoar-se

aqui

va.

ar

epheyo.

aranha rataasi.
arbusto makukhu.
arco

muura.

arco-ris ekhweyi.
areia
anzol

coolo.

ao lado de mpantta wa.


apagar ottipiha.

mihaava.

argamassa alukamasa.
argumento mutaphulelo.
rido

othuwa.

apanhar ottotta.
apanhar em armadilha oheya.
apascentar okukhula.
apertar oliipiha.

arma de fogo kapwitthi.

apitar

aplanar opapatthela.

armadilha muraakho; ntapha (de


n).

aplicar

armadilha de peixe elema.

woopa.
wootta (pomada).

apodrecer wuntta.

armazenar osuka.

apoiar-se wiikaliherya.

arranjar olokiha.

apontar othoonya.

arrastar opurula.

aprender wiixutta.

arrotar ekhanana.

apressar-se wixaakuviha.

arroz

aprofundar wixiha.

arruinar opwetewa.

apropriado yookhalela.

arrumar othatela.

aproximar-se waattamela.

rvore

apunhalar ohoma.

s vezes imara ikina.

aquele

asa

ole.

aqueles ale.

musoro.

mwiri.
nipupha.

assaltar wiya, otuphela.


5

assar

assar

balanar

wooxa.

atirar

oriha, ovokha.

assassinar wookottha.

atrs de ottuli wa.

assim

atrasar opisa, oxeleliwa.

siisa.

assoar-se omila.

atravessar olapuwa.

assobiar woopa muturi.

aumentar wuncerera.

assobio muturi.

ave

assustar otuthuwa.

avestruz mpisa.

ata

atha.

av

ataata (pai da minha me).

atacar

otuphela.

av

atar

otthuka.

apiipi (me da minha


me).

at

mpakha.

azedo

onyunya.

ateira

mwiri wa atha.

azul

yopipila.

atento

wiwelela.

aterrar

omorela.

epalame.

aoitar owaxula.

B - b
bainha ephitelo.
baixar

wurama.

baixo

vathi.

baixo de vathi va.


balanar olelemeya.
6

balde

balde

barriga

ipaalti.

bamb muthala.

banco

munyukhu.

bando de pssaros nikoto.


banquete niira.
barata

niparatha.

barato

okhweya.

barba

ireru.

barbatana maapanuwa.
banana enika.

barbear omettha ireru.

barco

ekalawa.

barriga erukulu.

bananeira munika.
7

barriga da perna

barriga da perna katapala.


barro

oloko.

beb

batuque ekoma, nlapa.

bastante wattaxa.
bastardo mwana omphwanya
(enteado).
batata

patata.

batata doce kharaka.


bater

omana.

bater asas ovava.


bater palmas woopa makuphi.

beb

ttutthu.

bbedo

brincar

boi

enyompe.

bbedo namuhapaliwa.

bolha

nipheru.

beber

owurya.

bolor

osukumana.

bebida alcolica niipha.

bolso

epoolosa.

bebida no alcolica yowurya.

bom

oreera murima.

beijar

ophootana.

bondoso omutthu.

bem

sana.

bonito

bens

mirerelo, muhakhu.

oreera.

beno nreeriho.
beringela epirincela.
bexiga

ekhupula.

bico

munupi.

blis

wamwe.

bloco

epuloku.

boca

eyano.

bocejar waaramurya.
bode

maakhoro.

borboleta nikuruthu.
borbulha ethuku.
borda

epiinya.

bossa

ecohocoho.

branco otteela.
brao

moono.

brilhar

waarya.

brilho

mwaareryo.
9

brincar

cajado

brincar othwela.

brita

maluku makhaani.

buraco mwithe.
buscar

orowela.
enari.

brinco

epirinku.

C - c
cabaa ekahi.

cabelo

cadeira ekhukulo, munyukhu.


caf

ekafe.

cair

omora.

caixa

ekaaxa.

ikharari.

cabea muru.
cabo

mukhori.

cabrito epuri.
cacarejar orottoha.
cacete

mpottolo.

cachimbo mulaapi.
cacho

muru.

cachorro mwamwalapwa.
cacimba etthapwe.
cada

khula.

cadver murutthu.
10

cajado

cajado

canio

malaya.

caminho ephiro.
camisa ekamisa.
caj

ekasu.

campainha ekampainya (de casa).

cajueiro mukhasu.
cal

ekhinampo.

calcanhar nxitta.
caldo

muhusi.

calor

oviha.

calas

ekaalasa.

cana-doce muhali.
candeeiro examaniya.

cama

olili.

camaleo namanriya.
camaro mixoxo (gua doce).

canela da perna mwiipali.


11

canio

canio

carregar

mutathi.
capim

malaxi.

capinar olima.
capoeira ehili.

canoa

nikula.

cansado okhulumuwa.
cantar

wiipa.

cantar (galinha) wiipa.


canto

esipo.

cano esipo.

capulana ekuwo.
cara

ethoni.

caracol ekhoropa.
caranguejo ekhala.
carapaa nikosi.

co

mwalapwa.

capaz

owerya.

12

careca

ntari (calvo).

carga

muritti.

caril

muhusi.

carne

enama.

caro

orika.

caroo

phwitamwala.

carregar opakhirya.

carvo

cavar

casca

nikula.

casca de ovo nikatuphe.


casco

niphita.

castanha de caj koroxo.


castanho ekoro ya ekastanyu.

carvo

makhala.

casa

empa.

casa de banho exaworo.


casamento othelana.

castigo ehukhumu.
castrar ohula.
casulo

nihuuwela.

catana

ekatana.

catorze (14) muloko ni xexe.


cauda

mwiila.

cavalo

ekhavalo.

cavar

othipa.

casar-se othela.
13

caador

cho

celeiro

ntatha.

cem (100) emiya.


cemitrio mahiye, ekhapuri.

caador mutothi, namaxaya.


caar

ototha; oxaya (na


floresta).
khapa.

cebola

esapola.

cenoura esenora.

cedo

vaasisu.

centopeia mokolo.

cra

oravo.
niira.

certo

ekeekhai.

cerveja tradicional kapanka.

cego

kaaphiyaka.

cu

osulu.
oraamattha.

ohoona.

cegonha naphipi.
14

cesto

ch

exaaya.

chacal

mwiici.

chama

chama

circuncidar

nlumi.

chamar wiihana.
chamuscar oreva.
cho

vathi.

chapa

exaapa.

chapu exapheu.
charco

nratta.

chefe

muhooleli.

chega

waaphiyera, pahi.

chegar ophiya.
cheia

otothowa.

cheio

osareya.

chocar

otothola.

chocar com okhumula,


okuttumula.

chorar

wunla.

chupar ophoota.
chupa-sangue nookhwiri.
chuva

epula.

chuvisco kuusi.
cicatriz murala, nihalapa.

cheirar wunkha.

cheirar mal wunkha pure.


cheiro

wunkhela.

chifre

nnyaka.

cidade

epooma.

cinco (5) thanu.


cinquenta (50) miloko mithanu.
15

cintura

complete

cintura eyuunu.

colmeia epapa.

cinza

coluna vertebral muthana.

ettuura.

circuncidar wuula.

com

civeta

murowani.

com licena hooti.

cl

nihimo.

ni.

clareira mlaka.
clareza waarya.
claro

oweela.

coagular wiipiwa.
coar

ominya.

cobra

enowa.

cobre

ekhopiri.

cobrir

otthunyela, okhuneela.

cco

ekole.

coelho

namarokolo.

cogumelo oviilu.
coisa

etthu.

cola

onyoma.

colar

mukufu.

comer

olya.

comear opacerya.
comicho oneena.

comida yoolya.
colher

como?
niikho.

colher a colheita ekhope.


16

sai?

complete olikanihe.

comprar

contradizer

conduzir weettiha.
confuso oohiwananeya.
conhecer osuwela.
comprar othuma.
compromisso nvarihano.
concha niikho.
concha do mar nikosi.
concordar okhupali.

conhecido musuweliwa.
conhecimento masuwelo.
conquistar oxintta.
conseguir owerya.
conservar okhapelela, osuka.
consolar okurunuxa murima.
constipao kamasi.

construir oteka.
17

contar histria

contar histria waalaka.

corvo

cor

nthepa.

corajoso ominyala.
corao murima.
corcunda nakumwe.
corda

mukhoi.

cordo umbilical etekhu.


corneta nipetta.
corpo

erutthu.

correcto yooreerela.
corrente ovira wa maasi.
contar nmeros waalaka.

correr

continuar otthikela.

correr gua ovira wa maasi.

conto

corrupto namuttompe.

ethale.

contradizer ovaanyiha.

cortar

otthimaka.

othikila.

conversar ovaanela.
convidar olattula.
copo

ekopho.

copular opephera.
coqueiro mukole.
18

cortar cabelo omeettha ikharari.


coruja

esisi.

corvo

nakhuku.

coser

crer

cova
coser

ottottha.

nlitti.

covarde xiiviha.
coxa

etara.

coxear

otuthunya.

coxo

mututhunya.

cozinha ekusinya.

costas

ettuli.

costela niparari.
costume elimalelo.
cotovelo ekookhino.
couve

ekhoovi.

cozinhar waapeya.
coar

osuna.

crnio

makhuva a muru.
19

crer

crer

cuspir

wemererya.

cultivar olima.

crescer wunnuwa.

cume

crescer plantas wunnuwa.

cumprido orekama.

criana mwana.

cumprimentar okhomasa.

criar

ohuwa.

cunhada mwaatani.

crista

eceecere.

cunhado mulamu.

crista-de-galo eceecere ya
muthupi.
crocodilo ekonya.
crosta

niwowo.

crul

mutakhi, ootakhala.

vasulu va mwaako.

curandeiro mukulukhana.
curar

openuxa, ovona.

cruzamento vankumana iphiro.


cuidar

osuka.

curioso nawipunyeeriha.

culpado oottheka.
20

curral

nikhola.

curto

okhuveya.

curva

epeerima.

cuspir

osena.

dana

dele

D - d
dana

ekoma.

dar palmada ntooya.


dar pancada omana.
dar parto oyara.
de

ya.

de propsito mwaayini.
debulhar okokhola.
decidir olakela.

dedo

ekatha.

dedo do p elipwi.
defecar onya.
danar wiina.

defender waakiha.
deficiente orakala.
deitar

oriha.

deitar fora orihela vate.

deitar-se wumpaathi.
dar

ovaha.

deixar

ohiya.
21

deixar cair

dezasseis (16)

deixar cair omoriha.

descansar omumula.

dele

yawawe.

descarregar opakhula.

deles

yawaya.

descascar opera; otheka (fruta).

demnio xetwani.

descendente murithi.

demorar opisa, olekela.

descer

dente

descobrir wupulula; okhunula


(abrir).

niino.

dente de cobra niino na enowa.


dente molar nnyakela.
dentro de muhina mwa.
denunciar ohimya.

okhuruwa.

desejar otthuna.
desembrulhar otaphula.
desenhar olepa.
desenterrar wuhula.
deserto othako.
desistir wooceela, ohiyererya.
deslizar opuruleya.
desmaiar osirikha.
despedaar othikilela.
despedir-se olaxerya.
despertar ovenya.
despir-se wiirula.
desprezar othanya.

depenar waasula.
depois

nuumala.

depois-de-amanh murotto.
derreter otothoxa.
derrubar wuuha.
desamarrar otaphula, otthukula.
desaparecer olakaseya.
desapertar otthukula.
22

destruir onyaanya.
desviar ohapuwa.
desvio

osempa.

deus

amuluku.

Deus

Muluku.

dever

mukhanyerero.

devolver ottikiha.
dez (10) muloko.

dezanove (19)

dezanove (19) muloko ni thanu


na xexe.
dezasseis (16) muloko ni thanu
na mosa.

doze (12)

dividir

okawa.

divorciar-se omwalana.
dizer

ohimya.

dobrar

okhuna.

doce

osiva, onaya.

dezassete (17) muloko ni thanu


na piili.
dezoito (18) muloko ni thanu na
tthaaru.
dia

nihiku.

diarreia wooporari.
difamar oveeha.
diferente ovirikana.
difcil

orikarika.

dificuldade maxankiho.
diminuir ovukula.

doente muretta.
doena eretta.
doer

owereya.

dois (2) piili.


dinheiro musurukhu, muhakhu.
direita

moono woolopwana.

discurso nuulumo.
discutir waakulana.
disparar woopela.

domesticar ohuwa.
dono

mwanene.

dono da casa mwane etthoko.


dor

masooso.

dores do parto niphwanya.

dispersar omwareya.
disputa mawanelo.
disputar owanela.
dvida

okopha.
23

dormir

embondeiro

dormir orupa.
doze (12) muloko ni piili.
duro

olipa, oturuwa.

duzentos (200) imiya piili.

E - e
e

ni.

eclipse ovariwa wa mweri.


educar olela.
egoista nanrima.

elefante etthepo.

elefantase nasipiha.
eles

awo.

ele(a)

owo.

eloquente ohimmwa.
em

mu, va, vo, wa.

em cima vasulu.
em frente ohoolo.
em frente de ohoolo wa.
24

embondeiro

entrar

embondeiro mulapa.
embotado othikiliwa.
embrulhar oputaphuterya.
embrulho nihuta.
empoleirar-se withomeya.
empregado namuteko.
empregar ophwanyiha muteko.
emprego muteko.
emprestar woliha, okopha.
empurrar okakha.
encantamento malavi.

ensinar osomiha.
ento

vano.

enterrar osikha.
entornar oyeehi.

encher osariha.
encontrar ophwanya.
encontrar-se com okumana ni.
encurtar okhuveeha.
endireitar wookolola.
endurecer olipiha.
enfeitiar olowa.
enfiar

ohela.

enganar woototha.
engasgar ottimpwa.
engolir omirya.
engraado otheyatheya.
enguia namaloyi.

entrar

ovolowa, okela.

enrolar okhuna.

25

entre

entre

escasso

eriyari.

entregar ovahererya.
envenenar opahula, ohela.
enviar algum oruma.
enviar uma coisa oveleliha.
enxada ehipa.
enxame mupattetthe.

escada esikatta.
escama mavalaka.
escapar osonyororowa.
escaravelho mpirikixa mavi.

epilepsia ecili.
errado

ovonya.

errar

ovonya.

ervas daninhas munyepu.


esbofetear omana nlaathuma.

escarranchar-se wiisaanula.
escarro nikotokotho, kamasi.
escasso othowa.
26

escavar

esquerdo

espada xoowa.
espdua ekhootwa.
espalhar omwaramwarya.
esperar com esperana
owehererya.
esperar um tempo olipelela.
espesso wuukumala.
espezinhar ohaaxa.
espio

namawehaweha.

espiar

owehaweha.

espinha makhuva.
escavar otthipa.
escolher othanla.
esconder ottukuttherya.
escopro exikopulu.
escorpio walisi.

espinheiro mwiri wa mwiiwa.


espinho mwiiwa.
esprito munepa.
espirrar ophumurya.
esposa mwaara.

escorregadio othererya.
escorregar othereneya.
escova

epuputtho.

escravo epottha.
escrever olepa.
escudo muupa.
esculpir opattha.
escurido epiphi.
escuro

oripa.

escutar wiiwelela.
esfolar opera.
esfregar ottikitthela.
esmagar onyatta.

espremer owama.
espuma nipheru.
27

esquecer

explodir

esquecer oliyala.

estrangeiro namurwa.

esqueleto makhuvaru.

estrangular onyaanya.

esquerdo moono wothiyana.

estreito ophunyeya.

esquilo ekhopa.

estrela

etheneri.

esse(a) owo.
estaca

nipotto.

estar

okhala.

estar de p weemela.
estao okathi.
esteira

ettheere.

estrela cadente nivoroxa.


estpido ohimutthu, namaphuca.
eu

miyo.

eu mesmo miiva.
evadir

otthyawa.

evaporar oweleela.
evitar

osyaka.

exaltar otthapela.
estender waatala.
estril

ohinnyara.

este(a)

ola.

esticar

wookola.

estmago napwipwi.
estrada rampha.
estragar ohonona.

28

excesso yinceenexa.
exciso wiineliwa.
exrcito atoropa.
exorcizar olaphulela.
explicar olakiherya, ohimya.
explodir ophutuwa.

fbula

feijo

F - f
fbula

ehantisi, ethale.

faca

mwaalo.

fcil

okhweya.

fasca

etthamuwo.

falar

olavula.

famlia omusi.
fantasma nakuru.
farinha otthu.
faz favor xontte.
fazer

wiira.

fazer armadilha oreya murakho.

falco

ekhololo.

falecer

fazer as malas otthuka nihuta.

okhwa.

falsia

fazer barulho onyakula.

exerexere yootekeleliwa.

falhar

fazer ccegas otikirinya.

ovonya.

faltar

febre

othowa.

ettekuxa.
29

fechar

fogo

fechar

owala.

feijo

ekhutte.

feio

onanara.

feiticeiro namirette.
feitiaria okhwiri.
feitio

okhwiri.

felicitar omutthapela.
fenda

muthari.

ferida

flauta

ephivi.

nikhwatta.

ferir

flor

ethutu.

ovulala.

florescncia ikayaya.

ferir-se wiivulaliha.
fermentar weela.
ferramenta ikaruma.
ferreiro namahana.
ferro

eyuuma.

ferroz

owali.

ferver

okaphula.

festa

niira nootthapa.

floresta etakhwa.
flutuar

ophempa.

fofocar waapa.

festejar otthapa.
feto

murolo.

fezes

mavi.

ficar

ohala.

ficar zangado onanariwa.


fgado

hapa.

filha

mwana muthiyana.

filho

mwana mulopwana.

fingir

wiisipithiha.

fio

mukhoi, nliinya.

30

fogo

efukau.

fogo

fogo

fumo

mooro.

fogueira vaikho.
forte

aikuru.

fora

ikuru.

fraco

ohilipa.

frente

ohoolo.

frio

orirya.

fritar

waasikela, waarika.

foice

efoose.

folha

fronteira mukano.

nikukhu.

fruta

muhokorokho.

fugir

otthyawa.

folha de mandioca ntikwa.


fome

etala.

fonte

fumado waaneeliwa.

ehime.

fora

fumo

ota.

mwiixi.

formiga eneneele.
formiga alada ichuuwi.
fornalha ompahiwa miyaapu.

31

fundo

garra

funeral osikha.
furar

fundo

wiixa.

fundo

wookiserya.

ottemula.

futebol mphirya.

G - g
gabar-se wiikompela.

galinha do mato ekhaka.

gafanhoto esoope.
gaguejar okukuma.

galo

muthupi.

garganta mmilo.
galinha mwalyakhu.
32

garra

nikarikhwa.

garrafa

grande

garrafa ephotiri.
gasto

ohonona.

gatinhar waapasa.

girassol xirasole.
glria

ovuwa.

goiaba

ephera.

goiabeira mphera.
gordo
gato

kwaatu.

oneneva.

gordura onuna.

gato silvestre munyapa.

gostar

osiveliwa.

gema

gota

nttonttoni.

erima.

gmeos maphapo.
gemer

wiipulela.

generoso oreera murima.


genro

mutthepa.

gergelim muhakwa.
germinar omela.
gigante okorosowa.
girafa

nleka.

gotejar ottonya.
33

governar

guia

governar olamula.
grande yuulupale.
granizo maralala.
gro

enuku.

gritar

okhuwela.

grunhir mirika.

gruta

nikhuku.

guardar osuka.

grvida ehamela.
grilo

34

yipo.

guelra

malakha.

guerra

ekhotto.

guia

mahoola.

habitante

hspede

H - h
habitante mukhali.
habitar okhala.
harpa

tthakare.

homem mulopwana.
haste

mwiri wa epantera.

homem branco mukunya.

haver

ohaana.

honesto ooloka, ekeekhai.

herana yoorithi.

honrar

olemeliha.

herdar

orithi.

horta

eyiisi.

hrnia

musipha, ikhunyunyu.

hspede muletto.

hesitar woovelela.
hiena

kusupa.

hipoptamo tthomotto.
hoje

olelo.

35

idiota

isca

I - i
idiota

ohiloka.

inciso xanttiha.

idoso

nakhulu, owuuluvala.

inclinar-se wisuraamiha.

ignorante ohisuwela.

incubar wuuramela.

igual

indiano muhinti.

olikana.

inhame mooma.
iniciar

opacerya.

iniciao wiineliwa.
inimigo nwanani.
inocente oohittheka.
inquieto owaraala.
insecto axikokho.
instrumento ekaruma enruma.
ilha

ekisura.

insultar oruwana.

imitar

otakiha.

insulto muruwano.

impaciente ohinleva.

inteligente mutthu ankhili.

impedimento makhoottiheryo.

interceder ovekela.

impedir ottiyelela, okhottiherya.

intestinos marupo.

implorar ovekela.

invejoso nanrima.

importante yuulupalexa.

ir

orowa.

imposto musokho.

irm

murokora.

impotente okhwa murayi.

irmo

muhiima.

inchar

isca

essamu.

oruruvala.

inchao wiipa.

36

lagartixa

J - j
j

naanano.

jovem

mwaavana.

janela

ecanela.

juba

nseese na kharamu.

jantar

yoolya yoohiyu.

julgar

olamula.

jarro

murinki.

juntar

otakaniha, wuukela.

javali

phako.

juntar rebanho otthukumaniha.

joelho

nikutha.

junto

hoothe.

juramento malaphelo.

jogar

ottikha.

jogo

othweela, orukuneya.

jurar

olapha.

justia

naxariya.

justo

naxariya.

L - l
l

wu.

lbio

iyano.

lado

npantta.

ladro

nawiye.

ladrar

wuwula.

lagarta nammilepeni.
lagarta agama nawookho.
lagarta monitor nipalama.
37

lagartixa

leo

lagartixa nakwitti.
lagarto nawookho.
lago

nratta.

lagoa

ntthiya, nratta.

lgrimas maithori.
lamber olata.
lamentar osikula.
lmina

nimettho.

lanho

nxala.

latrina

esintina.

lavar

okattha (roupa); orapiha


(utensilios).

lavrar

opatthula.

lanterna ekhanttiyero.
laranja eraranca.
laranjeira murarance.
lareira

vaikho.

largo

yowaanuwa.

larva

miyuku.

lasca

nipalapasa.

lata

38

elatha.

leo

liso

leo

kharamu.

lei

nlamulo.

leite

eleti.

lembrar otthokelela.
lenha

ikhuni.

lento

vakhaani vakhaani.

leno

nleso.

leopardo havara.
lepra

makokho.

leve

oveya.

libelinha mwenteri.
liderar

ohoolela.

limo

nlimu.

limite duma machamba


mukano.

ler

osoma.

leste

limo

onkhuma nsuwa.

limoeiro mulimo.

levantar weemexa.
levantar-se ovenya.
levar

okuxa.

namalele.

limpar

okwesa (casa, quintal);


olima (machamba).

limpo

oreera.

lngua falada nttaava.


lngua na boca nlumi.
linguagem moolumelo, elavulelo.
linha de pesca nlinya
39

liso

madrugada

noomiserela.
liso

waapatheya.

lixeira

nsala.

louva-a-deus mpwexa khali.


louvor

muttottopelo.

lua

mweeri.
waarya wa mweeri.

lixo

ikokhola.

luar

lobolo

mahari.

lua-cheia mweeri.

loja

elooca.

lua-nova wooneya mweeri.

lombriga miyowa.

lugar

nipuro.

longe

ottaiwene.

lula

khiisi.

louvar

ottottopela.

lume

mooro.

lutar

owana.

luto

mulala.

luz

muthuko, ekamaama.

M - m
machado maxatto.
machamba ematta.

macaco khole.
40

machimbombo karera.

madeira

mato

madeira ethaapwa.

mo

ntata.

madrugada oxaaka.
me

maai.

magro

nawootte.

magro

wootta.

mal

yoohireera.

malandro mulavilavi.
malria ettekuxa.
maldio otakhaliwa.
malhar oveera, weepettha.
maluco namukhwa onepa.

mapira meele.
mar

epahari.

marfim niino na etthepo.


margem muxerexere.
marido aya.
martelo enyutto.

mamar waamwa.
mamba verde nivowu.
mandar oruma.
mandioca mattyokwa.
manga emanka.
mangueira mmanka.
manguo muthulu.
manh vasiisu.

mscara maasikara.
mastigar otaphwela.
matar

wiiva.
41

mata-bicho

mil (1000)

mata-bicho etthuka murima.


matequenha ttekenya.
mato

etakhwa.

matope nttophe.
mau

owoopiha.

maaroca nakhuwo.

mercado epasari.

medir

ophima.

medo

woova.

mergulhar na gua oruweya,


opwina.

meio-dia othana eriyari.


mel

oravo.

melancia mawuryo.
melhorar oreriha.

mergulhar (descender) opwina,


oneela.
ms

mweeri.

mesa

meesa.

metade nuusu.
meu

yawaka.

mexer comida wootowela.


mendigar oveka esimola.
mendigo nasimola.
mensageiro namuhupi.
menstruao okwattuwa.
mentira wootha.

42

mexer corpo otannya.


mexoeira nantti.
mil (1000) ekonto.

milho

milho

mover

nakhuwo.

minhoca enyakwata.
mope

oruttwasa maitho.

moldar wuupa oloko.


molhado onaana.
molhar onaaniha.
montanha mwaako.
morcego nantuthu (geral); wilema
(come fruta).

missanga mukhova.
misturar otakanxa.
mcho esiisi.
moela

morder oluma.
mormoch eruwa.
mosca

ephepele.

etaaputha.

mosquito pwilimwithi.
mostrar woniherya, othonyiherya.
mover

moer

wiiniina.

oxila.
43

moa

moa

neto

multido namutthu.
mwali.

muchm oweexe.
mudo

ohuuluma.

muitas vezes imara sinceene.


muito

vanceene.

muitos sinceene.
mulher muthiyana.
multa

mundo olumwenku.
mundo dos mortos wookhwani.
murchar onyaala.
murmurar waapa.
msculo mutika.
msica nsipo.

muulutha.

N - n
meio

eriyari.

nada

vahiitthu.

nadar

okata.

ndegas nikhuttu.
no

nnaari.

nariz

ephula.

nascente onkhuma nsuwa.

nascer do sol okhuma nsuwa.


nascido oyara.
negar

okhootta.

negociante nanakoso.
negociar ovarihana.
44

neto

neto

olho

musuulu.

ningum khaavo (pessoa);


khiniivo (nmero).
ninho

epuru.

nlutte.

nosso

yawihu.

notcias ihapari, ihali.


nove (9) thanu ni xexe.
noventa (90) miloko mithanu na
misexe.

n de madeira niphitto.
n do dedo niphitto.
noite

ohiyu.

noiva

eharusi, okameliwa.

noivo

othela, eharusi.

nmada oothamathama.

novo

esya.

nome

nsina.

nu

pwitipwiti.

nora

mwaara mwanaka.

nuca

ekohi.

normalmente okathi nuukathi.

nunca

nnakhala.

norte

omokoni.

nuvem

neeku.

ns

hiyo.

O - o
o que?

exeeni?

obedecer ottharihela.
obstruir ottiyelela.
obter

okhalana.

oco

ephawu.

odiar

onyokha.

oeste

onkela nsuwa.

oitenta (80) miloko mithanu na


miraru.
oito (8) thanu ni ttharu.
oleiro

nooloko.

leo

makhura.

olhar

oweha.

oferecer ovaha.
oferta

ovaha makeya, yoveleela.


45

olho

ovo

ordem

yooruma.

orelha

naaru.

rfo

ekwaasuni.

orgulhoso wikupali.
ornamentar oreeriha.
olho

niitho.

osso

nikhuva.

ombro

makhata.

ou

wala.

onda

niwimpi.

ouro

ewooru.

onde?

wowi?

outra vez emaara ekina.

ontem

nsana.

outro

mukina.

ouvir

wiiwa.

ovelha

epwittipwitthi.

ovo

nooce.

onze (11) muloko ni mosa.

orar

46

oloompa, ovekela.

baixo

parede

P - p
baixo

orowa vathi.

epoxolo.

pacincia ovilela.
paciente oleva, olevelela.
pagamento malivelo.
pagar

oliva.

pai

paapa.

pas

elapo.

papaia

paphaya.

palavra nuulumo.
palha

makutthi.

palhota murapattha.
palito

mtathi.

palma

mmeneni.

palmeira nikutthi.
palpar

waapapela.

plpebra iyaaphi.
palpitar woovava murima.
panela

nikhalako, mwaapu.

pangolim ekha.
pano

ekuwo.

pntano nikuwa.

po

ephau.

papaieira mpaphaya.
papas

mahaasa.

papa-formigas
papeira matukumerya.
papo

ecohocoho.

para

woowi (lugar); wiira (para


algem).

paraltico ohineetta.
parar

weemela.
47

parecer-se com

parecer-se com olattana ni.

pepino

peito

etthirima.

peixe

ehopa.

parede exiri.
parente amusi.
parteira namakhaliha.

peixe-barba mukhopo.
pele de animal esapala.
partir

opwexa.

pele de pessoa nikhuli.

passar

ovira.

plo de animal manri.

pssaro mwaapalame.

plo de pessoa manri.

passo

mavalo.

pena

pata

nipita.

pendurar othomeya.

pato

nrattha.

patro

patarau.

ninri.

pau-preto mphivi.
paz

murettele.

nnawu.

pedao epantte.
pedido evekelo.

peneira ethokwa.

pedir

peneirar oveera.

oveka.

pedir emprestado okopha.

pnis

pedra

pensar wuupuwela.

nluku.

pedra de moer nxilo.


pedras da lareira matthuwa.
pegada mavala.
peidar
48

osapa.

elopwana.

pente

pescador

permitir otthuniherya.
perna

mwetto.

perseguir woomola.
persuadir okhupaleliha.
pente

esamulo.

perto

vakhiviru.

pepino muxiri.

perturbar waakanyerya.

pequeno ekhaani, oyeva.

per

perder

mpiru.

orimeela.

perdido orimeliwa.
perdiz

ekhwali.

pesado olemeliwa.
pescador nammiserya, mutothi.

perdoar olevelela.
perfeito yolikanela.
perguntar okoha.
perigo

woopiha.
49

pescar

pescar

piscar

omiserya.

pescoo exiko.
peso

olemela.

pessoa mutthu.

pilar

otthupula; othita (cereais).

pimento pimento.

pestana ikapikaphi.
pestanejar waphila.
picada

olummwa.

picar (ferroar) olummwa.


picar (pssaro) othupa.
pilo

50

eryawe.

pinto

mwaxaana.

piolho

paraara.

piorar

otepa.

piri-piri lokho.
pisar

onyakela.

piscar

esiyo.

pito

pito

pomar

epoma.

planear otthoka.
plano

waataleya.

pobre

masikhini.

planta do p munaani.

poder

owerya.

planta trepadeira murapa.

poderoso iikuru, owerexa.

plantar oxeya.

poeira

ntthupi.

poente onkela nsuwa.


poesia

epowesiya.

polegar ekatha yuulupale.


polgamo namaatteya.
polir

opuputtha.

pomar

miri sa mihokorokho.

51

pombo

preguioso

porqu? xeeni?
porta

mukhora.

porto

mukhora muulupale.

pouco

vakhaani.

povo

atthu.

poo

ehime.

praia

ephareya.

pombo ekhuntta.

pontapear mukutaaphe.
ponte

prata

eparatha.

muthato.

pr

prato

eparatho.

opweha.

precisar opheela.
prego

pr do sol okela wa nsuwa.


pr ovos orela.
porco

ekuluwe yoolopwana.

porco-espinho nasinyiku.
porque maana.
52

epereku.

preguioso

proteger com feitiaria

preguioso onyonyiwa.

preparar wetetela yoolya.


presente etthuvo.
pressgio malavi.
preto

oripa.

preo

ehisapo.

primeiro oopacerya.
primognito mwana omwiixutta.
primo(a) munna.
prisioneiro otthukeliwa.
prender otthuka; otthukelela
(animal).

problema mulattu.
procurar ophavela.
profecia namoona.
profetizar olaleya.
proibir

okhoottiha.

promessa natiri.
prostituta namuttompe.
proteger waakiherya.
53

proteger com feitiaria

proteger com feitiaria


ovireliwa.
provar

olawiha.

provrbio malikanyiheryo.

quintal

punir

ottaruxa.

pupila

erikiriki.

pus

oru.

puxar

opurula.

provocar opaca.
pulga

etothomwa.

pulgo das plantas axikokho.


pulmo masasu.
pulseira ekakhana.
pulso

mmoononi.

punho

nivuru.

Q - q
qual?

tuuvi?

queimar opaha.

quando? liini?

queixar-se wiixinlela.

quantos? akavi?, ikavi?

queixo vareruni.

quarenta (40) miloko mixexe.

quem?

quarto

quente oviha.

ekwatthi.

paani?

quatro (4) xexe.

querer

quebrar opwexa.

quiabo nantthatto.

queda de gua nreremo na


maasi.

quinhentos (500) imiya thanu.

queimadura ovya.
54

otthuna.

quintal

rastejar

quintal nikokoro, ekintali.


quinze (15) muloko ni thanu.

R - r
r

naphulu.

rachar

oparula.

raiz

mutathari.

ralar

orara.

ramo

erintta.

ranho

kamasi.

rapaz

mmiravo.

rpido

waakuva.

rasgar

waahula.

raspar

owaka.

rastejar wiipurula.

55

ratazana

riacho

remar

ovura.

remdio murette.
remo

ekaafi.

reparar coisa orehererya.


reparar com os olhos oweha.
ratazana etheci.

repetir

rato

repolho erapoyo.

nikhule.

otthikela.

realmente ekhweeli.

reputao olemelela.

reanimar-se ohuhumuwa.

resolver ophuka.

rebanho nikhooto.

respeitar ottittimiha.

rebento ophuwa.

respirar omumula.

rebolar ovilikitthuwa.

responder waakhula.

receber waakhela.

restos de comida nvithe.

recomear opacerya.

reumatismo mwamukokho.

reconciliar waatana.

reunir

recto

wookowa.

reverso wiithela.

recuperar ovona, openuwa.

revolver otanuxa.

rede

riacho

ntthavi.

rede de pesca khavoko.


redondo ovilikeya.
relmpago overunya.
relatrio yoolempwa.
56

othukumana.

muro.

rico

ruminar

rico

thaaciri.

rim

isyo.

roer

owenya.

rolar

opirikisa.

roncar

ongonga.

rosnar

otturuma, mirika.

roubar

wiiya.

roupa

ekuwo.

ruga

ninnyaari.

rugir

otturuma.

rinoceronte ncoco.
rio

muro.

rir

ottheya.

rochedo mwala.
rodear

orukurerya.

rodilha ekhara.

rugoso amannyaari.
ruminar osuwa.

57

sabedoria

sapo

S - s
sabedoria masuwelo.
saber

osuwela.

sbio

musuweli.

sabor

osiva.

sachar

olimela.

saciar

ovona.

salpicar weleela.
saltar

otupha.

sandlia ettamanko.
saco

sangrar okhuma ephome.


esaakhu.

saco de plstico murupa.


sacrifcio ohela makeya.
sacudir otatha.
sair

okhuma.

sal

maakha.

sala

esala.

saliva

isene.

58

sangue ephome.
sanguessuga mututhu.
santo

orera nrima.

sapato

exapatu.

sapo

nuume.

sarampo

sentir calor

selva

etakhwa.

semana esumana.
sarampo nancile.
saudavel mukumi.

semear waala.
semelhante olattana.
smem ekhalawa.

se

ankha.

seca

semente epyo.

ethaawuni.

seco

sempre kweekwe.

wuuma.

sede

senil

ntthona.

seguir

otthara.

ohiiweryawerya.

segunda esposa mwaattewa.


segundo aneenli.
segurar ovarela.
seio

nipele.

seis (6) thanu ni emosa.


seiva

ephwanyaasi.

sentar-se okilaathi.
59

sentir

sentir

soltar

wiimurya.

sentir calor oviheriwa.


separar ophalula.

sessenta (60) miloko mithanu na


mosa.
seta

nivaka.

sete (7) thanu ni piili.


setenta (70) moloko mithanu
napiili.
significado enihimaaya.
silencioso omaaleleya.
sim

ayo.

sobrancelha makhwikwi.
sobre

vasulu va.

sobrinho(a) musulu.

sepultura ekhapuri.
ser

okhala.

socorrer okhaliherya.
sofrer

ohaawaa.

sogra

maathi.

serrote sarothi.

sogro

taata.

servir

sol

nsuwa.

serrar

60

othikila.
orumela.

soldado

suor

soldado surutato.
solo

etthaya.

soltar

otaphula.

suave

oveya veya.

subir

owela.

soluar naatekhume.
som

mukhitto.

sombra muuruthi.
somente paahi.
sonhar oloha.
sopa

muhusi, sopa.

soprar

wiikuphelela.

sorrir

otheyatheya.

sovaco mukaphwani.
sozinho meekha.

subtrair ovukula.
suficiente otoxa.
sufocar ohimimula.

suar

sujo

onanara.

sul

okuusini.

sumo

esumu.

suor

oretthela.

orettheela.
61

surdo

tecer

surpreender ophwanyerya.
suspirar omumulasa.

sussurrar waapa.
surdo

ter sono ovoliwa ikhove.

khaniiwa.

T - t
tabaco

soona.

tambm navetho.

tab

mwiikho.

tampa

ekhunelo.

tampo mukhunelo.
tanga

mukotta.

tangerina nsartinya.
tangerineira musaratinya.
tapar

okhuneela.

tarde

isekuwa, makaaripi.

tartaruga ekaha.
tbua

ethapwa.

talvez

ohovela.

tamanho wuukumala.
tamareira
tamarinho nweepa.
62

tatuagem ochora, ehuku.


tecelo - a pessoa nathokwa.
tecelo - o pssaro nikethe.
tecer

otthava.

tecido

tomar banho

tecido

ekuwo.

tecto

nipatho; etarato (falso).

teia de aranha rataasi.


teimoso othipelela.
tempestade epula ya mutaaseke.
tempo

okathi.

tempo chuvoso eyiita.


tempo de colheita okathi wa
ohepha.
tempo frio okathi woorirya.
tempo seco elimwe.
tempos passados ekhalai khalai.
tendo etekhu.
tentar

wehererya.

ter

okhalana.

teu

yawawo.

tia

naakhe.

tigela

mukakasi.

tijolo

ikixolo.

tmido

owiisoovelela.

tinha

xilape.

tinta

etinta.

tio

taata.

tirar

okumiha.

toca

nikhuku.

tocar

woopa.

tco

exa.

todo

otheene.

todos

otheene.

ter cuidado ephoole, woovelela.


ter pena woonela othunku.
ter relaes sexuais orupihana.
terceiro aneeraru.
terminar omaliha.
terra

etthaya.

tesoura etisora.
testa

eyuuci.

teta

nipele.
63

tomar banho

trilho

toupeira nahuwo.
toutinegra nworokolo.
trabalho muteko.
tradio ilimalelo.
traidor namarukunuwela.
transplantar ophatteya.

tomar banho orapa.

tranar otthava.
tranas otthava.
trapo

nttapwatta.

trazer

oruuha.

tomate exuwaari.

tremer

othukumela.

topo

trs (3) tthaaru.

vasulu.

toranja nlimu.

treze (13) moloko ni tthaaru.

toranjeira mulimu.

tribo

torcer

oripithula.

tornozelo ekosa.
torrar

waarika.

torto

okhutupuwa.

tossir

okothomola.

64

nloko.

trilho

tutano

tropear okwattula.
trovo

etari.

tu

weyo.

tubaro namukumi.
tubrculo minani.
trilho

mulila; mphito (de


animais).

tuberculose elapaha.
tudo

sotheene.

trinta (30) miloko miraru.

tumor

muwi.

triste

tnica

malaya.

tutano

ekhitto.

oripiwa.

tristeza winiwa murima.


triturar okhuura.
trocar

waakakhana.

troco

eturuku.

tromba mukoko wa etthepo.


tronco

nttoro.

65

lcera

vazio

U - u
lcera

nikhwatta noorupela.

umbigo mutekhu.

ltimo

okiserya.

unha

nikarikhwa.

ultrapassar ovikana.

untar

ottikitthela.

um (1)

urina

miyoso.

urinar

orusa.

emosa.

uma vez emaara emosa.

V - v
ter vertigens naruuryu.
vagina

nanyoko.

vaguear wiiseettela.

vala

nlitti.

vale

nikuwa.

varrer

ovela.

vassoura nvelo.
66

vazio

vestir-se

vazio

ohiitthu.

vedar

otekela.

vedao otekelela.
veia

mutika.

ventilar ovekhula.
vela

eveela.

velho

nakhulu.

velocidade wuupa.
vencer

oxintta.

vento

epheyo.

ventre

mmirimani.

ver

woona.

verdade ekekhai.
vender otumiha.

verde

ekithi.

veneno da caa waapela.

verde

yamathapa.

veneno da feitiaria murette


woowiva.

vergonha ehaaya.

veneno de cobra murette.


venerao olemeliha.

verme

munku.

vermelho yoxeerya.
67

vespa

vespa

xima

viva

naamukhweli.

vestir-se wiiwariha.

vivo

naamukhweli.

viagem ekwaha.

vivo

mukumi.

mwiwi.

viajante nakwaha.
viajar

weetta ekwaha.

vida

okumi.

viga

maampa.

vingar-se ekuhu.
vinte e dois (22) miloko mili ni
pili.

vizinho mwattamanani.

vinte e um (21) miloko mili ni


emosa.

voar

ovava.

vinte (20) miloko mili.

voc

nyuwo.

violar

omutuphela.

vocs

nyuwo, nyuwosa.

vir

orwa.

voltar

otthika.

virar

orukunuwa.

vomitar orapheya.

evili.

virar-se opittuwa, osama.

vosso

yawinyu.

virgem eharusi.

voz

nsu, ehuula.

viso

moonelo.

viscoso onapha.

X - x
xar

68

musina.

xima

exima.

zagaia

zumbir

Z - z
zebra

ekikiri.

zumbir otuma.

zagaia

nivaka.

69

rvore Genealgica
dos termos familiares
- membro da famlia masculino
- membro da famlia feminina
- eu
= casamento
| filhos

70

Lista Alfabtica
de
Palavras
Emakhuwa Portugus

71

zumbir

72

zumbir

aikuru

ehirisi

A - a
aikuru

forte.

aneeraru terceiro.

akavi?

quantos?

ankha

akina

alguns.

apakati abacate.

ale

aqueles.

apiipi

av (me da minha me).

alukamasa argamassa.

ataata

av (pai da minha me).

alyu

atha

ata.

alho.

se.

amannyaari rugoso.

atoropa exrcito.

amosa amosa alguns.

atthu

povo.

amuharoye antepassado.

awo

eles.

amuluku deus.

axikokho insecto; pulgo das


plantas.

amusi

parente.

amwaseeta amante.
aneenli segundo.

aya

marido.

ayo

sim.

C - c
coolo

anzol.

E - e
ecanela janela.

efukau fogo.

ecasa

ehaaya vergonha.

amijoa.

eceecere crista.

ehako

ecili

ehamela grvida.

epilepsia.

adivinho.

ecohocoho bossa; papo.

ehantisi fbula.

efoose

eharusi virgem; noiva; noivo.

foice.

73

ehili

ekohi

ehili

capoeira.

ekhalai khalai tempos passados.

ehime

poo; fonte.

ekhalawa smem.

ehipa

enxada.

ekhanana arrotar.

ehirisi

amuleto.

ekhanttiyero lanterna.

ehisapo preo.

ekhapuri sepultura; cemitrio.

ehopa

ekhara rodilha.

peixe.

ehukhumu castigo.

ekhavalo cavalo.

ehuku

ekhinampo cal.

tatuagem.

ehuula voz.

ekhitto tutano.

ekaafi

ekhololo falco.

remo.

ekaalasa calas.

ekhootwa espdua.

ekaaxa caixa.

ekhoovi couve.

ekafe

caf.

ekhopa esquilo.

ekaha

tartaruga.

ekhope colher a colheita.

ekahi

cabaa.

ekhopiri cobre.

ekakhana pulseira.

ekhoropa caracol.

ekalawa barco.

ekhotto guerra.

ekamaama luz.

ekhukulo cadeira.

ekamisa camisa.

ekhunelo tampa.

ekampainya campainha de casa.

ekhuntta pombo.

ekasu

ekhupula bexiga.

caj.

ekatana catana.

ekhutte feijo.

ekatha

ekhuulu antlope.

dedo.

ekeekhai honesto; certo.

ekhwali perdiz.

ekekhai verdade.

ekhweeli realmente.

ekha

ekhweyi arco-ris.

pangolim.

ekhaani pequeno.

ekikiri

ekhaka galinha do mato.

ekintali quintal.

ekhala

ekisura ilha.

74

caranguejo.

zebra.

ekithi

ephiro

ekithi

verde (fruta).

emiya

cem (100).

ekohi

nuca.

emosa

um (1).

ekole

cco.

empa

casa.

ekoma

dana; batuque.

enama

carne.

ekonto mil (1000).

enanasi anans.

ekonya crocodilo.

enari

ekookhino cotovelo.

eneneele formiga.

ekopho copo.

enihimaaya significado.

ekosa

tornozelo.

enika

banana.

ekuhu

vingar-se.

enowa

cobra.

ekusinya cozinha.

enuku

gro.

ekuwo

enuwi

abelha.

roupa; capulana; tecido;


pano.

ekwaasuni rfo.
ekwaha viagem.
ekwatthi quarto.
elapaha tuberculose.

enyakwata minhoca.
enyompe boi.
enyutto martelo.
epahari mar.
epalame ave.

elapo

pas.

elatha

epantte pedao.

lata.

epapa

elavulelo linguagem.

colmeia.

eparatha prata.

elema

armadilha de peixe.

eleti

eparatho prato.

leite.

epasari mercado.

elimalelo costume.
elimwe tempo seco.

epeerima curva.
epereku prego.

elipwi

dedo do p.

elooca

epetthe anel.

loja.

ephareya praia.

elopwana pnis.
emanka manga.
ematta machamba.

ephau

po.

ephawu oco.
ephepele mosca.
75

ephera

etara

ephera goiaba.

eraranca laranja.

epheyo ar; vento.

eretta

ephiro

erikiriki pupila.

caminho.

doena.

ephitelo bainha.

erima

gema.

ephivi

erintta

ramo.

ephome sangue.

eriyari

no meio; entre.

ephoole ter cuidado.

erukulu abdmen; barriga.

ephotiri garrafa.

erutthu corpo.

ephula nariz.

eruwa

ephwanyaasi seiva.

eryawe pilo.

epiinya borda.

esaakhu saco.

epiphi

esala

flauta.

escurido.

mormoch.

sala.

epirincela beringela.

esamulo pente.

epirinku brinco.

esapala pele de animal.

epoma pito.

esapola cebola.

epoolosa bolso.

esenora cenoura.

epooma cidade.

esiisi

epottha escravo.

esikatta escada.

epowesiya poesia.

esintina latrina.

epoxolo p.

esipo

cano; canto.

epula

esisi

coruja.

epuloku bloco.

esiyo

piscar.

epuputtho escova.

esoope gafanhoto.

epuri

cabrito.

essamu isca.

epuru

ninho.

esumana semana.

chuva.

mcho.

epwaro alpendre.

esumu

sumo.

epwittipwitthi ovelha.

esya

novo.

epyo

etaaputha moela.

semente.

erapoyo repolho.
76

etakhwa selva; floresta; mato.

etala

eyuunu

etala

fome.

ettuli

etara

coxa.

ettuura cinza.

costas.

etarato tecto falso.

eturuku troco.

etari

eveela

trovo.

vela.

etekhu cordo umbilical; tendo.

evekelo pedido.

ethaapwa madeira.

evili

ethaawuni seca.

ewooru ouro.

ethale

exa

conto; fbula.

bora.
tco.

ethapwa tbua.

exaapa chapa.

etheci

exaaya ch.

ratazana.

etheneri estrela.

examaniya candeeiro.

ethokwa peneira.

exapatu sapato.

ethoni

exapheu chapu.

cara.

ethuku borbulha.

exaworo casa de banho.

ethutu

flor.

exeeni? o que?

etinta

tinta.

exiko

pescoo.

etisora tesoura.

exikopulu escopro.

etothomwa pulga.

exima

xima.

ettamanko sandlia.

exiri

parede.

ettekuxa malria; febre.

exuwaari tomate.

etthamuwo fasca.

eyaakha ano.

etthapwe cacimba.

eyano

boca.

etthaya terra; solo.

eyiisi

horta.

ettheere esteira.

eyiita

tempo chuvoso.

etthepo elefante.

eyuuci

testa.

etthirima peito.

eyuuma ferro.

etthu

eyuunu cintura; anca.

coisa; algo.

etthuvo presente.
77

hapa

khapa

H - h
hapa

fgado.

hoothe junto.

havara

leopardo.

hooti

com licena.

hiyo

ns.

ichuuwi formiga alada.

ikuru

fora.

ihali

ilimalelo tradio.

I - i

notcias.

ihapari notcias.

imiya piili duzentos (200).

iikuru

imiya thanu quinhentos (500).

poderoso.

ikapikaphi pestana.

ipaalti

ikaruma ferramenta.

ipwetupwetu antena.

ikavi?

ireru

quantos?

balde.
barba.

ikayaya florescncia.

isekuwa tarde.

ikharari cabelo.

isene

saliva.

ikhuni

isyo

rim.

lenha.

ikhunyunyu hrnia.

iyaaphi plpebra.

ikixolo tijolo.

iyano

lbio.

ikokhola lixo.

K - k
kaaphiyaka cesto.

kapanka cerveja tradicional.

kamasi escarro; ranho;


constipao.

kapwitthi arma de fogo.

78

karera

machimbombo.

katapala

malaya

katapala barriga da perna.

khiniivo nenhum(a).

khaavo ningum.

khole

macaco.

khaniiwa surdo.

khula

cada.

khapa

koroxo castanha de caj.

gado.

kharaka batata doce.

kusupa hiena.

kharamu leo.

kuusi

khavoko rede de pesca.

kwaatu gato.

khiisi

kweekwe sempre.

lula.

chuvisco.

L - l
liini?

quando?

lokho

piri-piri.

M - m
maai

me.

maithori lgrimas.

maakha sal.

makaaripi tarde.

maakhoro bode.

makhala carvo.

maampa viga.

makhata ombro.

maana

makhoottiheryo impedimento.

porque.

maapanuwa barbatana.

makhura leo.

maasi

makhuva espinha.

gua.

maasikara mscara.

makhuvaru esqueleto.

maathi sogra.

makhwikwi sobrancelha.

mahaasa papas.

makokho lepra.

mahari lobolo.

makukhu arbusto.

mahiye cemitrio.

makutthi palha.

mahoola guia.

malakha guelra.
79

malaphelo

mmirimani

malaphelo juramento.

meekha sozinho.

malavi

pressgio; encantamento.

meele

mapira.

malaxi

capim.

meelo

amanh.

malaya tnica; cajado.

meesa

mesa.

malikanyiheryo provrbio.

mihaava areia.

malivelo pagamento.

miiva

manri

miloko mili vinte (20).

plo.

maphapo gmeos.

miloko mili ni emosa vinte e


um (21).

maralala granizo.

miloko mili ni pili vinte e dois


(22).

marapo abbora.
mararuwo

marupo intestinos.
masasu pulmo.
masikhini pobre.
masooso dor.
masuwelo conhecimento;
sabedoria.
matthuwa pedras da lareira.
mattuvi amendoim.
mattyokwa mandioca.
matukumerya papeira.
mavala pegada.
mavalaka escama.
mavalo passo.
mavi

fezes.

mawanelo disputa.
mawuryo melancia.
maxankiho dificuldade.
maxatto machado.
80

eu mesmo.

miloko miraru trinta (30).


miloko mithanu cinquenta (50).
miloko mithanu na miraru
oitenta (80).
miloko mithanu na misexe
noventa (90).
miloko mithanu na mosa
sessenta (60).
miloko mixexe quarenta (40).
minani tubrculo.
mirerelo bens.
mirika

grunhir; rosnar.

mixoxo camaro de gua doce.


miyo

eu.

miyoso urina.
miyowa lombriga.
miyuku larva.
mlaka

clareira.

mmanka mangueira.

mmeneni

mukumi

mmeneni palma.

muhakhu bens; dinheiro.

mmilo

muhakwa gergelim.

garganta.

mmiravo rapaz.

muhali cana-doce.

mmirimani ventre.

muhiima irmo.

mmoononi pulso.

muhina mwa dentro de.

mokolo centopeia.

muhinti indiano.

moloko mithanu napiili setenta


(70).

muhokorokho fruta.

moloko ni tthaaru treze (13).


moolumelo linguagem.
mooma inhame.

muhooleli chefe.
muhusi sopa; caldo; caril.
mukakasi tigela.

moonelo viso.

mukano fronteira; limite duma


machamba.

moono brao.

mukaphwani sovaco.

mooro

mukhali habitante.

fogo; lume.

mpakha at.

mukhaliheryo ajuda.

mpantta wa ao lado de.

mukhanyerero dever.

mpaphaya papaieira.

mukhasu cajueiro.

mpatthani amigo.

mukhitto som.

mphera goiabeira; abacateiro.

mukhoi corda; fio.

mphirya futebol.

mukhopo peixe-barba.

mphito trilho de animal.

mukhora porta.

mphivi pau-preto.

mukhori cabo.

mpirikixa mavi escaravelho.

mukhova missanga.

mpiru

per.

mukhukuni abrigo.

mpisa

avestruz.

mukhulaku albufeira.

mpottolo cacete.

mukhunelo tampo.

mpwexa khali louva-a-deus.

mukhuveya ano.

mtathi

palito.

mukina outro.

mu

em.

mukole coqueiro.
81

mukotta

murutthu

mukotta tanga.

mulopwana homem.

mukufu colar.

Muluku Deus.

mukulukhana curandeiro.

munaani planta do p.

mukumi saudavel; vivo.

munepa alma; esprito.

mukunya homem branco.

munika bananeira.

mukutaaphe pontapear.

munku verme.

mulaapi cachimbo.

munna primo(a).

mulala

munupi bico.

luto.

mulamu cunhado.

munyapa gato silvestre.

mulapa embondeiro.

munyepu ervas daninhas.

mulattu problema.

munyukhu cadeira; banco.

mulavilavi malandro.

mupattetthe enxame.

muletto hspede.

muraakho armadilha.

mulila

murala cicatriz.

trilho.

mulimi agricultor.

murapa planta trepadeira.

mulimo limoeiro.

murapattha palhota.

mulimu toranjeira.

murarance laranjeira.

muloko dez (10).

muretta doente.

muloko ni mosa onze (11).

murette remdio; veneno.

muloko ni piili doze (12).

murettele paz.

muloko ni thanu quinze (15).

murima corao.

muloko ni thanu na mosa


dezasseis (16).

murinki jarro.

muloko ni thanu na piili


dezassete (17).
muloko ni thanu na tthaaru
dezoito (18).

murithi descendente.
muritti carga.
muro

riacho; rio.

murokora irm.

muloko ni thanu na xexe


dezanove (19).

murolo feto.

muloko ni xexe catorze (14).

murowani civeta.

82

murotto depois-de-amanh.

muru

muru

mwali

cabea; cacho.

mutothi pescador; caador.

murupa saco de plstico.

muttetthe aldeia.

murutthu cadver.

mutthepa genro.

muruwano insulto.

mutthu pessoa.

musaratinya tangerineira.

muttottopelo louvor.

musina xar.

muturi

musipha hrnia.

mututhu sanguessuga.

musokho imposto.

mututhunya coxo.

musoro arroz.

muulutha multa.

musulu sobrinho(a).

muulweene adulto.

musurukhu dinheiro.

muupa escudo.

musuulu neto.

muura

musuweli sbio.

muuruthi sombra.

musuweliwa conhecido.

muwi

mutakhi crul.

muxaxa acampamento.

mutaphulelo argumento.

muxerexere margem.

mutathari raiz.

muxiri

mutathi canio.

mwaako montanha.

mutekhu umbigo.

mwaalo faca.

muteko trabalho; emprego.

mwaamunama animal.

muthala bamb.

mwaapalame pssaro.

muthana coluna vertebral.

mwaapu panela.

muthari fenda.

mwaara esposa.

muthato ponte.

mwaareryo brilho.

muthiyana mulher.

mwaatani cunhada.

muthuko luz.

mwaattewa segunda esposa.

muthulu manguo.

mwaavana jovem.

muthupi galo.

mwaayini de propsito.

mutika msculo; veia.

mwala

assobio.

arco.
tumor.

pepino.

rochedo.
83

mwalapwa

namuhupi

mwalapwa co.

mwetto perna.

mwali

mwiici

moa.

chacal.

mwalyakhu galinha.

mwiikho tab.

mwamukokho reumatismo.

mwiila

mwamwalapwa cachorro.

mwiipali canela da perna.

mwana criana.

mwiiwa espinho.

mwana filho(a).

mwiiwanano acordo.

mwanene dono.

mwiixi

fumo.

mwattamanani vizinho.

mwiri

rvore.

mwaxaana pinto.

mwithe buraco.

mweeri lua; lua-cheia; ms.

mwiwi

cauda.

vespa.

mwenteri libelinha.

N - n
naakhe tia.

namahana ferreiro.

naamukhweli viva; vivo.

namakhaliha parteira.

naanano j.

namalele limo.

naaru

namaloyi enguia.

orelha.

naatekhume soluar.

namanriya camaleo.

nahuwo toupeira.

namaphuca estpido.

nakhuku corvo.

namarokolo coelho.

nakhulu idoso; velho.

namarukunuwela traidor.

nakhuwo maaroca; milho.

namawehaweha espio.

nakumwe corcunda.

namaxaya caador.

nakuru fantasma.

namirette feiticeiro.

nakwaha viajante.

nammilepeni lagarta.

nakwitti lagartixa.

nammiserya pescador.

namaatteya polgamo.

namoona profecia.

84

namuhapaliwa

nikula

namuhapaliwa bbedo.

ncoco

rinoceronte.

namuhupi mensageiro.

neeku

nuvem.

namukumi tubaro.

ni

com; e.

namurwa estrangeiro.

nihalapa cicatriz.

namuteko empregado.

nihiku

namutthu multido.

nihimo cl.

namuttompe corrupto; prostituta.

nihuta

nanakoso negociante.

nihuuwela casulo.

nancile sarampo.

niikho

concha; colher.

nanrima egoista; invejoso.

niino

dente.

nantthatto quiabo.

niipha

bebida alcolica.

nantti

niira

mexoeira.

dia.
embrulho.

nia; banquete.

nantuthu morcego.

niitho

nanyoko vagina.

nikarikhwa unha; garra.

naphipi cegonha.

nikatuphe casca de ovo.

naphulu r.

nikethe tecelo (pessoa).

napwipwi estmago.

nikhalako panela.

naruuryu vertigens.

nikhola curral.

nasimola mendigo.

nikhooto rebanho.

nasinyiku porco-espinho.

nikhuku toca; gruta.

nasipiha elefantase.

nikhule rato.

nathokwa tecelo (pssaro).

nikhuli pele de pessoa.

natiri

nikhuttu ndegas.

promessa.

olho.

navetho tambm.

nikhuva osso.

nawipunyeeriha curioso.

nikhwatta ferida.

nawiye ladro.

nikokoro quintal.

nawookho lagarto; lagarta agama.

nikosi

concha do mar; carapaa.

nawootte magro.

nikoto

bando de pssaros.

naxariya justo; justia.

nikotokotho escarro.
85

nikukhu

nsana

nikukhu folha.

nivowu mamba verde.

nikula

nivuru

canoa; casca.

punho.

nikuruthu borboleta.

niwimpi onda.

nikutha joelho.

niwowo crosta.

nikutthi palmeira.

nlamulo lei.

nikuwa vale; pntano.

nlapa

batuque.

nimettho lmina.

nleka

girafa.

ninnyaari ruga.

nlelo

ainda.

ninri

nleso

leno.

nipalama lagarta monitor.

nliinya

fio.

nipalapasa lasca.

nlimu

limo; toranja.

niparari costela.

nlitti

vala; cova.

niparatha barata.

nloko

tribo.

nipatho tecto.

nluku

pedra.

nipele

nlumi

lngua na boca; chama.

nipetta corneta.

nlutte

n.

nipheru bolha; espuma.

nnaari

no.

niphita casco.

nnakhala nunca.

niphitto n de dedo; n de
madeira.

nnawu

niphu

pena.

seio; teta.

abdmen.

niphwanya dores do parto.


nipita

pata.

nipotthe abcesso no sovaco.


nipotto estaca.
nipupha asa.
nipuro

lugar.

nivaka

seta; zagaia.

nivoroxa estrela cadente.


86

p.

nnyaka chifre.
nnyakela dente molar.
nooce

ovo.

nookhwiri chupa-sangue.
nooloko oleiro.
npantta lado.
npwino aguilho.
nratta

albufeira; lago; lagoa;


charco.

nrattha pato.

nreeriho

ohiiweryawerya

nreeriho beno.

ntthona sede.

nrepo

abutre.

ntthupi poeira.

nsala

lixeira.

nttiyope aguardente.

nsana

ontem.

nttonttoni gota.

nsartinya tangerina.

nttophe matope.

nsina

nome.

nttoro

nsipo

msica.

nuulumo palavra; discurso.

nsu

voz.

nuumala depois.

nsuri

antes-de-ontem.

nuume sapo.

nsuwa

sol.

nuusu

tronco.

metade.

ntapha armadilha de n.

nvarihano compromisso.

ntari

careca; calvo.

nvelo

vassoura.

ntata

mo.

nvithe

restos de comida.

ntatha

celeiro.

nwanani inimigo; adversrio.

nthepa cor.

nweepa tamarinho.

nthumu nus.

nworokolo toutinegra.

ntikwa

nxala

lanho.

ntooya dar palmada.

nxilo

pedra de moer.

nttaava lngua falada.

nxitta

calcanhar.

nttapwatta trapo.

nxotte

algodo.

ntthavi rede.

nyuwo

voc; vocs.

ntthiya lagoa.

nyuwosa vocs.

folha de mandioca.

O - o
ochora tatuagem.

ohala

ohaana haver.

ohapuwa desviar.

ohaawaa sofrer.

ohela

enfiar; envenenar.

ohaaxa espezinhar.

oheya

apanhar em armadilha.

ficar.

87

ohiitthu

okhuwela

ohiitthu vazio.

okameliwa noiva.

ohiiweryawerya senil.

okaphula ferver.

ohilipa fraco.

okata

nadar.

ohiloka idiota.

okathi

estao; tempo.

ohimimula sufocar.

okattha lavar roupa.

ohimmwa eloquente.

okawa

dividir.

ohimutthu estpido.

okela

entrar.

ohimya dizer; explicar; denunciar.

okhala

habitar; estar; ser.

ohineetta paraltico.

okhalana ter; obter.

ohinleva impaciente.

okhaliherya socorrer.

ohinnyara estril.

okhapelela conservar.

ohisuwela ignorante.

okhomasa cumprimentar.

ohiya

okhootta negar.

abandonar; deixar.

ohiyererya abandonar; desistir.

okhoottiha proibir.

ohiyu

okhoroma acocorar-se.

noite.

ohoma apunhalar; abater na caa.

okhottiherya impedir.

ohonona gasto; estragar.

okhulumuwa cansado.

ohoola acompanhar.

okhuma sair.

ohoolela liderar.

okhumula chocar com.

ohooliha adiantar.

okhuna dobrar; enrolar.

ohoolo frente; em frente.

okhuneela tapar; cobrir.

ohoolo wa em frente de.

okhunula descobrir; abrir.

ohoona cego.

okhupaarela abraar.

ohovela talvez.

okhupaleliha persuadir.

ohuhumuwa reanimar-se.

okhupali concordar.

ohula

okhuruwa descer.

abrir porta; castrar.

ohuuluma mudo.

okhutupuwa torto.

ohuwa

okhuura triturar.

criar; domesticar.

okakha empurrar.
88

okhuveeha encurtar.

okhuveya

olima

okhuveya curto.

olakaseya desaparecer.

okhuwela gritar.

olakela decidir.

okhwa

olakiherya explicar.

falecer.

okhweya barato; fcil.

olaleya anunciar; profetizar.

okhwiri feitiaria; feitio.

olamula governar; julgar.

okilaathi sentar-se.

olapha

okiserya ltimo.

olaphulela exorcizar.

okoha

olapuwa atravessar.

perguntar.

jurar.

okokhola debulhar.

olata

okokhora ajoelhar-se.

olattana semelhante.

okopha pedir emprestado;


emprestar; dvida.

olattana ni parecer-se com.

okorosowa gigante.
okothomola tossir.
okukhula apascentar.
okukuma gaguejar.
okumana ni encontrar-se com.
okumi

vida.

okumiha tirar.
okurumuwa aborto espontneo.
okurunuxa acalmar.
okuttumula chocar com.
okuusini sul.
okuxa

levar.

okwattula tropear.
okwattuwa menstruao.
okwesa limpar (casa, quintal).

lamber.

olattula convidar.
olavula falar.
olawiha provar.
olaxerya despedir-se.
ole

aquele.

olekela demorar.
olela

educar.

olelemeya balanar.
olelo

hoje.

olemela peso.
olemelela reputao.
olemeliha honrar; venerao.
olemeliwa pesado.
olepa

desenhar; escrever.

oleva

paciente.

olevelela paciente; perdoar.

ola

este(a).

olaka

oliipiha apertar.

aconselhar.

olikana igual.
89

olikanihe

onyaala

olikanihe complete.

omirya engolir.

olili

cama.

omiserya pescar.

olima

cultivar; limpar
machamba; capinar.

ommaaliha acalmar.

olimela sachar.
olipa

duro.

olipelela esperar um tempo.


olipiha endurecer.

omokoni norte.
omootherya acusar.
omora

cair.

omorela aterrar.
omoriha deixar cair.

oliva

pagar.

oliyala

omulema acarinhar.

esquecer.

oloha

omumula respirar; descansar.

sonhar.

omumulasa suspirar.

olokiha arranjar.
oloko

barro.

oloompa orar.

omusi

famlia.

omutthapela felicitar.
omutthu bondoso.

olowa

enfeitiar.

oluma

omutuphela violar.

morder.

omwalana divorciar-se.

olummwa picada; picar; ferroar.


olumwenku mundo.

omwaramwarya espalhar.
omwareya dispersar.

olya

comer.

olyiha

onaana molhado.

alimentar.

onaaniha molhar.

omaaleleya silencioso.
omala

acabar.

omaliha terminar.
omana dar pancada; bater.

onanara feio; sujo.


onanariwa ficar zangado.
onapha viscoso.

omela

onaya

doce.

germinar.

omila

oneela

mergulhar (descender).

assoar-se.

oneena comicho.

ominya coar.
ominyala corajoso.
omireya afogar-se.
90

oneneva gordo.
ongonga roncar.
onona

afiar.

onuna

opuruleya

onuna

gordura.

oparula rachar.

onya

defecar.

opattha esculpir.

onyaala murchar.

opatthula lavrar.

onyaanya destruir; estrangular.

opattiha acender.

onyakela pisar.

openuwa recuperar.

onyakula fazer barulho.

openuxa curar.

onyatta esmagar.

opephera copular.

onyokha odiar.

opera

onyoma cola para apanhar


pssaros.

ophalula separar.

onyonyiwa preguioso.
onyoonyiha aborrecer.
onyunya azedo.
oohittheka inocente.
oohiwananeya confuso.
ookhala algum.
ooloka honesto.
oopacerya primeiro.
ootakhala crul.
oothamathama nmada.
oottheka culpado.
opaca

provocar.

opacerya comear; recomear;


iniciar.
opaha

queimar.

opahula envenenar.
opakhirya carregar.
opakhula descarregar.
opapatthela aplanar.

descascar; esfolar.

ophatteya transplantar.
ophavela procurar.
opheela precisar.
ophempa flutuar.
ophenta amar.
ophima medir.
ophiya

chegar.

ophoota chupar.
ophootana beijar.
ophuka resolver.
ophumurya espirrar.
ophunyeya estreito.
ophutuwa explodir.
ophuwa rebento.
ophwanya encontrar.
ophwanyerya surpreender.
opirikisa rolar.
opisa

atrasar; demorar.

opittuwa virar-se.
opuhuwa abundar.
91

opuputtha

osariha

opuputtha polir.

orika

opurula puxar; arrastar.

orikarika difcil.

opuruleya deslizar.

orimeela perder.

oputaphuterya embrulhar.

orimeliwa perdido.

opweha pr.

oripa

opwetewa arruinar.

oripithula torcer.

opwexa partir; quebrar.

oripiwa triste.

opwina mergulhar; afundar.

orirya

frio.

oraamattha

orithi

herdar.

caro.

preto; escuro.

orakala deficiente.

orottoha cacarejar.

orakama alto.

orowa

orapa

orowela buscar.

tomar banho.

ir.

orapheya vomitar.

oru

orapiha lavar loia.

orukuneya jogo.

orara

ralar.

orukunuwa virar.

oravo

cra; mel.

orukurerya rodear.

oreera

bonito; limpo.

oruma

pus.

mandar; enviar algum.

oreera murima generoso; bom.

orumela servir.

oreeriha abenoar; ornamentar.

orupa

orehererya reparar coisa.

orupihana ter relaes sexuais.

orekama cumprido.

oruruvala inchar.

orekamiha alongar.

orusa

orela

oruuha trazer.

pr ovos.

dormir.

urinar.

orera nrima santo.

oruwa

oreriha melhorar.

oruwana insultar.

orettheela suar.

oruweya mergulhar na gua.

oretthela suor.

orwa

vir.

oreva

chamuscar.

osama

virar-se.

oriha

atirar; deitar.

osapa

peidar.

92

amassar.

osareya

othukumana

osareya cheio.

otannya mexer corpo.

osariha encher.

otanuxa revolver.

osarihela acumular.

otaphula desembrulhar;
desamarrar; soltar.

osempa desvio.
osena

cuspir.

osikha

funeral; enterrar.

osikula lamentar.
osirikha desmaiar.
osiva

sabor; doce.

osiveliha agradar.
osiveliwa gostar.
osoma

ler.

osomiha ensinar.
osonyororowa escapar.
osuka

cuidar; armazenar;
guardar; conservar.

otaphwela mastigar.
otatha

sacudir.

oteka

construir.

otekela vedar.
otekelela vedao.
otepa

piorar.

othako deserto.
othanla escolher.
othanya desprezar.
othatela arrumar.
otheene todo; todos.
otheka descascar fruta.

osukumana bolor.

othela

osulu

cu.

othelana casamento.

osuna

coar.

othereneya escorregar.

casar-se; noivo.

osupiyari alisar.

othererya escorregadio.

osuwa

otheyatheya sorrir; engraado.

ruminar.

osuwela saber; conhecer.

othikila cortar; serrar.

osyaka evitar.

othikilela despedaar.

ota

othikiliwa embotado.

fora.

otakaniha juntar.

othipa

otakanxa misturar.

othipelela teimoso.

otakhaliha amaldioar.

othita

otakhaliwa maldio.

othokolowa agudo.

otakiha imitar.

othomeya pendurar.

cavar.
pilar cereais.

93

othonyiherya

ottottha

othonyiherya mostrar.

otthika voltar.

othoonya apontar.

otthikela continuar; repetir.

othowa escasso; faltar.

otthimaka correr.

othukumana reunir.

otthipa escavar.

othukumanyerya amontoar.

otthoka planear.

othukumela tremer.

otthokelela lembrar.

othuma comprar.

otthu

othupa picar (pssaro).

otthuka atar; amarrar; prender.

othuwa rido.

otthuka nihuta fazer as malas.

othweela jogo.

otthukelela prender animal.

othwela brincar.

otthukeliwa prisioneiro.

otikhina admirar.

otthukula abrir; desamarrar;


desapertar.

otikirinya fazer ccegas.


ototha

caar.

otothola chocar.
otothowa cheia.
otothoxa derreter.
otoxa

suficiente.

ottaiwene longe.
ottaruxa punir.
otteela branco.
otteeliwa alegre.
ottemula furar.
otthapa festejar.
otthapela exaltar.
otthara seguir.
ottharihela obedecer.
otthava tranas; tranar; tecer.
ottheya rir.
94

farinha.

otthukumaniha juntar rebanho.


otthuna querer; desejar.
otthuna aceitar; querer.
otthuniherya permitir.
otthunyela cobrir.
otthupula pilar.
otthyawa fugir; evadir.
ottikha jogar.
ottikiha devolver.
ottikinya acenar.
ottikitthela esfregar; untar.
ottimpwa engasgar.
ottipiha apagar.
ottittimiha respeitar.
ottiyelela impedir; obstruir.
ottokottha amadurecer.

ottonya

owali

ottonya gotejar.

oveleliha enviar uma coisa.

ottotta apanhar.

ovenya acordar; levantar-se;


despertar.

ottottha coser.
ottottopela louvar.
ottukuttherya esconder.
ottuli wa atrs de.
otturuma rosnar; rugir.
otuma

zumbir.

otumiha vender.
otupha saltar.
otuphela assaltar; atacar.
oturuwa duro.
otuthunya coxear.
otuthuwa assustar.
ovaanela conversar.
ovaanyiha contradizer.
ovaha

dar; oferecer.

ovahererya entregar.
ovara

agarrar.

ovarela segurar.
ovarihana negociar.
ovava

voar; bater asas.

ovaviwa murima ansioso.


oveeha difamar.

overunya relmpago.
oveya

leve.

oveya veya suave.


oviha

quente; calor.

oviheriwa sentir calor.


oviilu

cogumelo.

ovikana ultrapassar.
ovilela

pacincia.

ovilikeya redondo.
ovilikitthuwa rebolar.
ovira

passar.

ovireliwa proteger com feitiaria.


ovirikana diferente.
ovirikaniha alterar.
ovokha atirar.
ovolowa entrar.
ovona

saciar; curar; recuperar.

ovonya falhar; errado; errar.


ovukula abrandar; subtrair;
diminuir.
ovukulela abrandar.
ovulala ferir.

oveera

malhar; peneirar.

oveka

ovura

remar.

pedir.

ovuwa

glria.

ovya

queimadura.

ovekela implorar; interceder; orar.


ovekhula ventilar.
ovela

owaawa amargo.

varrer.
95

owaka

pwitipwiti

owaka

raspar.

owerya conseguir; poder; capaz.

owala

fechar.

owiisoovelela tmido.

owali

ferroz.

owo

ele(a); esse(a).

owama espremer.

owoopiha mau.

owana

owurya beber.

lutar.

owanela disputar.

owuuluvala idoso.

owaraala inquieto.

oxa

owaxula aoitar.

oxaaka madrugada.

oweela claro.

oxanka admirar.

oweexe muchm.

oxaya

oweha

oxeleliwa atrasar.

reparar; olhar.

amanhecer.

caar na floresta.

owehaweha espiar.

oxeya

plantar.

owehererya esperar com


esperana.

oxila

moer.

owela

subir.

oweleela evaporar.
owenya roer.
owerexa poderoso.
owereya doer.

oxintta conquistar; vencer.


oxukhuru agradecer.
oyara

dar luz; nascer.

oyeehi

entornar.

oyeva

pequeno.

P - p
paahi

somente.

patata

batata.

paani?

quem?

phako

javali.

paapa

pai.

phwitamwala caroo.

pahi

chega.

piili

dois (2).

paphaya papaia.

pimento pimento.

paraara piolho.

pwilimwithi mosquito.

patarau patro.

pwitipwiti nu.

96

rampha

vanceene

R - r
rampha estrada.

rataasi

aranha; teia de aranha.

S - s
sai?

como?

sinceene muitos.

sana

bem.

soona

tabaco.

sarothi serrote.

sopa

sopa.

siisa

assim.

sotheene tudo.

sikano

agulha.

surutato soldado.

T - t
taata

tio; sogro.

ttekenya matequenha.

thaaciri rico.

tthaaru trs (3).

thanu

tthakare harpa.

cinco (5).

thanu ni emosa seis (6).

tthomotto hipoptamo.

thanu ni piili sete (7).

ttutthu beb.

thanu ni ttharu oito (8).

tuuvi?

qual?

thanu ni xexe nove (9).

V - v
va

aqui; em.

vaikho

lareira; fogueira.

vaasisu cedo.

vakhaani pouco.

vahiitthu nada.

vakhaani vakhaani lento.

vahinatthi antes.

vakhiviru perto.
97

vale

vale

weemexa

ali.

vasulu

topo; em cima.

vanceene muito.

vasulu va sobre.

vano

vathi

agora; ento.

baixo; cho.

vareruni queixo.

vathi va baixo de.

vasiisu manh.

vo

a; em.

W - w
wa

em.

waapatheya liso.

waahula rasgar.

waapattha alisar.

waakakhana trocar.

waapela veneno da caa.

waakanyerya perturbar.

waapeya cozinhar.

waakhela receber.

waaphiyera chega.

waakhula responder.

waaramurya bocejar.

waakiha defender.

waarika fritar; torrar.

waakiherya proteger.

waarya brilhar; clareza.

waakulana discutir.

waasikela fritar.

waakuva rpido.

waasula depenar.

waala

waatala estender.

semear.

waalaka contar histria; contar


nmeros.
waamini acreditar.
waamwa mamar.
waamwiha amamentar.
waaneeliwa fumado.
waapa

sussurrar; fofocar;
murmurar.

waapapela palpar.
waapasa gatinhar.
98

waataleya plano.
waatana reconciliar.
waattamela aproximar-se.
waaxerya adivinhar.
wala

ou.

walisi

escorpio.

wamwe blis.
waphila pestanejar.
wattaxa bastante.
weela

fermentar.

weemela

wookolola

weemela estar de p; parar.

wiisaanula escarranchar-se.

weemererya acreditar.

wiiseettela vaguear.

weemexa levantar.

wiisipithiha fingir.

weepettha malhar.

wiithela reverso.

weetta

wiiva

andar.

abater na caa; matar.

weetta ekwaha viajar.

wiivulaliha ferir-se.

weettiha conduzir.

wiiwa

wehererya tentar.

wiiwariha vestir-se.

weleela salpicar.

wiiwelela escutar.

wemererya crer.

wiixa

wepesa acariciar.

wiixinlela queixar-se.

weyo

wiixutta aprender.

tu.

ouvir.

fundo.

wiihana chamar.

wiiya

wiikaliherya apoiar-se.

wikupali orgulhoso.

wiikhoromiha acocorar-se.

wilema morcego que come fruta.

wiikittha abater no trabalho.

wimaaliha acalmar-se.

wiikompela gabar-se.

winiwa murima tristeza.

wiikuphelela soprar.

wisinanela abster-se.

wiila

wisuraamiha inclinar-se.

anoitecer.

roubar.

wiimurya sentir.

withomeya empoleirar-se.

wiina

wiwelela atento.

danar.

wiineliwa exciso; iniciao.

wixaakuviha apressar-se.

wiiniina mover.

wixiha

aprofundar.

wiipa

wiya

assaltar.

wiipiwa coagular.

woliha

emprestar.

wiipulela gemer.

woniherya mostrar.

wiipurula rastejar.

wooceela desistir.

wiira

fazer; para algem.

wookhwani mundo dos mortos.

wiirula

despir-se.

wookiserya fundo.

inchao; cantar.

99

wookola

xirasole

wookola esticar.

wuhula desenterrar.

wookolola endireitar.

wukela acumular; juntar.

wookottha assassinar.

wumpaathi deitar-se.

wookowa recto.

wuncerera aumentar.

woomola perseguir.

wuncererya acrescentar.

woona

ver.

wunkha cheirar.

woopa

tocar; apitar.

wunkhela cheiro.

woopela disparar.

wunla

woopiha perigo.

wunnuwa crescer.

woopopiha ameaar.

wunnuwiha alargar.

wooporari diarreia.

wuntta apodrecer.

wootha mentira.

wupulula descobrir.

wootherya acusar.

wurama baixar.

woototha enganar.

wuuha

wootowela mexer comida.


wootta magro.
wootta aplicar pomada.
woova

medo.

woovelela hesitar; ter cuidado.


woowi

para um lugar.

wooxa

assar.

wowi?

onde?

wu

l.

chorar.

abater no trabalho;
derrubar.

wuukela juntar.
wuukumala espesso; tamanho.
wuula

circuncidar.

wuuma seco.
wuupa

velocidade.

wuupuwela pensar.
wuuramela incubar.
wuwula ladrar.

X - x
xanttiha inciso.

xetwani demnio.

xawawe guia.

xexe

quatro (4).

xeeni?

xiiviha

covarde.

100

porqu?

xilape

xilape

yuulupalexa

tinha.

xirasole girassol.

xontte

faz favor.

xoowa

espada.

Y - y
ya

de.

yoolaleya

ncio.

yamathapa verde (cor).

yoolempwa relatrio.

yancano amarelo.

yoolya

yawaka meu.

yooreerela correcto.

yawawe dele.

yoorithi herana.

yawawo teu.

yooruma ordem.

yawaya deles.

yopipila azul.

yawihu nosso.

yotikiniha admirao de surpresa.

yawinyu vosso.

yoveleela oferta.

yinceenexa excesso.

yowaanuwa largo.

yipo

yowurya bebida no alcolica.

grilo.

comida.

yolikanela perfeito.

yoxeerya vermelho.

yoohireera mal.

yuulupale grande.

yookhalela apropriado.

yuulupalexa importante.

101

Vous aimerez peut-être aussi