Ch ngha hu hin i v nh hng nc ta

- Tinh thn hu hin i v ang phng pht u trong vn

chng Vit
Nam cng l
l thng
tnh, nhng
khng c ti,
khng hiu
bit n ni
n chn m
m mui bt
chc, th ch
lm ra c
nhng bn
ng La
sao ti m
thi.
Ch ngha Hu hin i l vn khng mi nhng n vn nh hng v cn
ang l mt i vi mt nhm nh vn ngh s ta. Vit v n l kh,
khng phi v cao siu m v n khng thng nht; tinh thn chung l mun
vt qua gii hn ca ch ngha hin i, nhng hin i li l mt khi
nim a ngha.
Mt mt, v mt ngh thut, n ni tip tinh thn ca nhng tro lu tin
phong thuc ch ngha hin i cui th k XIX u th k XX; mt mt v t
tng n chng li tinh thn hin i ca ch ngha duy l Cn i, hc
thuyt Khai sng. Ring v mt trit hc, n thuc loi phn trit hc bi
n khng tin vo kh nng ca trit hc vi t cch s thng nht l lun v
th gii quan.
Nhn li hn th k qua, khi khoa hc pht trin ko theo s thay i trong
ngh thut. Vi ch ngha hin thc, tiu chun ging tht l ch soi.
Nhng khi con ngi lm ra my nh th chuyn v ging tht trong hi ha
li tr thnh qu n gin. Mt lot tro lu ca ch ngha hin i ra i.
Monet, ng t ca hi han tng, khi v nh th Rouen, ch trng th
hin s khc nhau ca hiu ng quang hc do s chiu sng khc nhau m
khng quan tm lm n ng nt.
Khi khoa hc a ra nhng cng thc, lin kt nhng k hiu theo ci ng
php ca ton hc, c th din t c nhng quy lut ca t nhin, th ch
ngha tng trng bn ngh thut cng coi mu sc, ngn ng l k hiu
biu t, biu cm. Van Gogh dng nhng tng phn mu hng du vi mu
mu, mu xanh du vi mu xanh gt t mt bu khng kh ngt ngt,
mt ni n chi trc tng. Baudelaire cho thin nhin nh mt khu rng biu
tng, mu sc, m thanh, hng v u c mt s tng giao.
u th k XX, da vo nhng pht minh v c bit l c hc lng t cho
thy trong th gii vi m nh lut ngu nhin c tnh quyt nh, ch ngha

siu thc ra i. Bi T do kt hp ca A. Breton nh mt tuyn ngn, gm

mt lot hnh nh xut hin t do, kt hp ngu nhin, hon ton v ngha
nu theo h quy chiu ca th hin thc. Ri mt lot ch ngha khc xut
hin, nhn danh tin b hn, lm nn gng mt v cng a dng ca ngh
thut hin i.
Th k XX cng l th k ca nhng s kin v i. Cng vi thuyt Tng
i, s pht minh ra thuyt gin n ca v tr, bc x tn d; cc nh bc
hc tm ra iu phi thng: v tr thot thai t mt v n khng khip Big
Bang. Con ngi cng c tham vng di mt vo ci cng tn ca th gii vi
m; mun tm ra vin gch c bn cui cng, quy lut c bn cui cng ca
vt l.
Nhng ri nhng nm cui ca th k, thc tin chng t, v mt x hi,
nhng ch thuyt ln nu khng vn dng sng to s dn n v; v t
nhin, cc nh bc hc vi nhng nghin cu cng phu li nhn ra ci gii
hn ca nhn thc. S pht minh ra Big Bang li t ra cho cc nh vt l bi
ton v im 0 ca thi gian, ci trng thi k d cn phi c mt phng
trnh ti hu thng nht c cc lc vt l, nhng n nay vn cha ai tm
ra c.
S v ca nhng th ch quan liu gio iu, s ni gin ca thin nhin
chng li s ci to ca con ngi, chy ua chin tranh, phn bit chng
tc, mt bnh ng gii, chnh lch giu ngho cng vi s pht minh
ra l thuyt hn n, hiu ng cnh bm, hnh hc fractal, nhng h phi
tuyn l nhng c s su xa tinh thn hu hin i xut hin.
Theo Lyotard, chng ta ang sng trong thi hu hin i, thi m tt c
nhng l thuyt c t thi nh sng u b v. Theo ng, tinh thn hu
hin i sinh ra l chng li s c ti ca cc ch thuyt m ng gi l
cc siu vn bn(mtarcit); cho khng c mt th nguyn l no ph qut
cho tt c; chng li quan nim rng trt t v n nh l lun lun tt v coi
s hn lon, bt n l lun lun xu.
i vi hu hin i, mi s tht vnh hng s bin mt, thay vo l
nhng biu hin ca nhng hin tng khng bn cht. Thi hu hin i l
thi ca s la chn khng ngng, n l h qu ca s bng n thng tin.
l mt thi khng phi ch thuc v nhng ngi giu c m mi ngi n
ng u tr thnh mt cng dn th gii v mi ngi n b l mt c nhn
c gii phng. chng li siu vn bn (ch thuyt ln), hu hin i
pht huy tnh cht a dng, coi trng vai tr c nhn, cc nhm, coi
trng cc l thuyt nh, nhng tiu vn bn (petits rcits). Nhng tiu vn
bn ca hu hin i thng c cch nhn tm thi, ngu nhin, khng khi
qut tnh thng nht, tnh n nh, tnh hp l hay s tht khch quan. Trong
tt c mi kin u c quyn hin din, k c s bt ng v ni
sai(paralogie). Khoa hc hu hin i nghin cu nhng bp bnh, v thng
ca i sng. Lyotard vit: "Ni mt cch gin d nht, ngi ta coi
"postmoderne" l s khng tin vo nhng l thuyt ln, siu vn
bn (mtarcits) ( ni nhng ch ngha).
Trong lnh vc ngh thut, cc kin trc s i tin phong. Venturi ph bnh

li kin trc n iu cc lc ca cc cao c mang nng tnh thc dng v

mt bng m li b qun tnh a dng. Nm 1972, nhng khi nh cao tng
do Yamasaki thit k tng ot gii kin trc Pruitt-Igoe ti M b git
sp. Nhng ngh s hu hin i chi b nhng tiu ch chung v ci p ca
ch ngha hin i. Nhng nh hin i i hi ngh thut tr nn tin
nghim v siu vit. Tri li, nhng ngh s hu hin i li mun ngh thut
gn lin vi hon cnh x hi c trng c th, mang tnh thi s. H cng
vt b tnh qu phi, hn lm, tnh avant garde ca cc nh hin i, bi s
pht trin mnh ca tnh cng khai v cng cng. Edit Deak tuyn b:
Ngh thut hu hin i sn sinh ra nhng c shock ca nhn thc
ch khng phi nhng c shock ca ci mi.
Cc ha s th hin tinh thn hu hin i bng s chm bim ma mai
mt cch ngang bng, bi h thy thn phn ca con ngi tht gin n
v ng ci. H cng ct t vi ngh thut tin phong nn sn sng th
bt c iu g: s phi l, s phm thnh, s hn lon, s ng ngn, v s c
chp. Ci phn cht lng c ln ngi bi s khc thng, s t do, v s
ph v khun kh. Tc phm hin din nh l mt tng th ca s ri lon,
phi trt t v v chnh ph. C ngi tuyn b thch s lai tp hn l thun
khit, s bp mo hn l trn tra. Tnh nc i m h hn l s r rng.
S ngang bng cng tt nh s v c tnh, bun chn cng tt nh phn
hng, nguyn s tt hn l c thit k, s kt hp hn l loi tr, s phc
tp hn l gin d, du tch c cng tt nh s cch tn, s tng phn v lp
l hn l trc tip v r rng. Nhiu ha s khc t loi ngh thut object
(vt th) m thay vo loi ngh thut process (qu trnh) khng kt thc
trong sn phm. S dng nhng cht liu khng bn vng hoc hon ton
phi cht liu (body art). T chi vic lm ngh thut theo cch truyn thng,
h sn tm nhng chuyn ng mi. Ngh thut ca h phi quy c, phi
trung tm.
Ph bnh gia vn chng Ihab Hassan a ra danh sch ca nhng tnh
cht i nghch gia Hin i - Hu hin i: Hnh thc (ng) - Phi hnh thc
(m); c thit k -Tnh c; Tc phm nh ch cui - Tc phm nh hnh
trnh, trnh din, happening; Sng to - Gii sng to; Tp trung - Ri rc; Lc
thi - Lai tp.
Barry Lewis , trong mt bi vit rt c th, bao gm ca ng v ca
nhiu ngi, v ln bc tranh kh sinh ng v c th v vn chng hu
hin i, cho n khng nht qun v th hin rt khc nhau nn kh a ra
mt l thuyt mch lc phn tch, nhng vn c th ch ra c nhng nt
c trng. Trong , hu nh mi s vic v con ngi u b bp mo; tnh
trung thc v lnh mnh b ph b; nhn vt ty tin khng th gii thch ni
v chnh tc phm cng tn ti nh mt n d v s ph v trt t.
Trc ht l ph v trt t thi gian: ch ngha hu hin i lm mo
m lch s mt cch c thc phn tnh, h cu nhng vn bn v nhng
bin c ni ting, s si nin i, hay vic ho ln lch s v gi tng, lm
sai lch c hin ti. Snhi phng (pastiche): mt loi hon v, xo trn
nhng kiu vit c. Cc nh vn cho rng khng cn c th a ra c
nhng cch vit mi, ch c th thc hin c mt s kt hp t s lm lt

nhng vn phong ang hin hu trong lch s vn chng. Mc ch ca li

lai tp ny c tnh git gn hn l nhi vn giu ct. Ph v cu trc:
nh vn hu hin i gng ht sc p nt bn yu t ca tiu thuyt l ct
chuyn, nhn vt, cnh tr v ti, ct chuyn b nghin nh thnh
nhng bin c v hon cnh, nhn vt b phn tn thnh mt b ca nhng
kht vng, cnh tr ch m t s si.
H khng thch s lin mch v kt thc trong truyn thuyn thng, m a
chung phng thc a kt, bng cch ban cho mt ct chuyn rt nhiu h
qu c th c c. Tc gi c th trc tip ni chuyn vi c gi, cn t
bc vo truyn nh mt nhn vt. Vi tc gi cn ph v kt cu vn bn,
trong nhng khong trng, nh vn ghp vo nhng trch dn, hnh nh, biu
, th, bn thit k hon ton khng quan h g n cu chuyn. C
bn vn c mu khc nhau, ch in m, in nghing, kiu ch Gothic, ch vit
tay, du k m, du nhn ging, v c nhng th linh tinh nhng ct, nhng
ch thch chen chc bn cnh nhng vt bn tch c ph, du hoa th
Tnh hn n: nh vn hu hin i s dng ph v cch to dng v
tip nhn sung s vn bn, h em yu t ngu nhin vo tc phm.
Cun The Unfortunates(1969) ca B.S. Johnson, l mt hp-tiu-thuyt khng
ng gy, nhng phn ca tc phm c th c xo trn t do. C tc
phm c sp xp n thun bi trt t ngu nhin, c khi l s ba bi ca
bn tho trong cn phng. C nhng cun dng phng php ct-vn ca
ha s Tristan Tzara, gm vic ct ri nhng cu vn trong mt s vn bn,
xo trn ln, ri xp nhng mnh giy vn theo th t ngu nhin.
Mt kiu to ngu nhin khc l gp i mt trang vn, ri ghp kht vi mt
na ca mt trang khc. S hoang tng (paranoia): dng tm trng y
s hi v ng vc ca thi Chin Tranh Lnh. Nhng nhn vt chnh trong
vn chng hu hin i, theo Tony Tanner, lun c mt "nim kinh hi rng
c ai ang v kiu cho cuc sng ca mnh; thy x hi c m mu
chng li c nhn. Vicious circles: ngha en l vng lun qun ch ci
c tnh i tt trong vn chng hu hin i, khi ranh gii gia ci ni ti
ca vn bn v th gii ngoi ti b xa nha, nhng ch on mch khi
tc gi bc vo trong vn bn v nhng tnh th nhng nhn vt lch s c
tht xut hin trong nhng tc phm h cu.
Cc nh ph bnh cho rng, tt c nhng s khc thng ca bt php
hu hin i, ci triu chng ri lon ngn t, l do trong s rn nt ca x
hi t bn, chng chnh l biu hin, theo Lyotard: hin nay chng ta ang
trong mt hnh thc mi ca bnh thn kinh phn lit".
Ch ngha Hu hin i cng nh mi tro lu xut hin khc u c phn
c l. T tng chng gio iu, chng khun mu x cng, p t; u tranh
cho bnh ng, dn ch, vai tr c nhn; ph v nhng quy phm ngh thut
mn c l nhng mt tt. Nhng ta, tip thu n vi thc m mui, n
l, cao mt cch phi l, p dng mt cch cc oan th kh m c ng
h rng ri. V mt t tng, s cc oan theo tinh thn hu hin i s dn
n s hn lon v chnh ph.
Ngay Lyotard, nh t tng xy nhng tng nn u tin cho tro lu hu

hin i, cng rt cc oan khi cho tt c cc l thuyt c u v, bi

trong thc t ch c l thuyt no v hon ton c m chng ch cha
hon chnh, chng u gp phn nh nhng vin gch lt con ng tim
cn n chn l; cn nu tt c l sai v v th th gii khng th c nn
vn minh hm nay. Trong vn chng ngh thut, s cc oan ca ch ngha
hu hin i s bin n thnh tr chi lp d, v ngha.
Mt s nh ph bnh ngi Vit hi ngoi tuyn truyn hu hin i mt
cch phi l: Cuc u tranh ln nht ca gii cm bt Ty phng trong
khong gn mt na th k va qua chnh l thot ra khi bng ma ca
tham vng th hin ci ti v ti hin hin thc. Ci ti v hin thc l
ton b cuc sng loi ngi, vn chng khng th hin n th th hin h
khng chng? Ri: Ch cn li hai mi quan h chnh: quan h gia tc
phm vn hc vi chnh n v quan h gia tc phm vn hc ny v nhng
tc phm vn hc khc. C l nn vit cn ct t mi p t ch quan ln
vn chng th ng hn, cn vit nh trn khc g cho tc phm c th t
sinh ra ri t thng thc nhau! C ngi khi cao hu hin i rt cao
ngo khi nhn vn chng trong nc, nhng ch bng con mt th thin
nng cn: Mi ngi cm bt dng nh c mt ci khun chung c c
sn ngi ta ch lm mi mt cng vic n gin l "rt" cu chuyn ca
mnh vo.
Ging nh ca nhc, mi loi nhc u c nt hay ring nu nhc s lm ra n
c ti v ca s ht n hay. Vn chng hu hin i cng vy, nu nh vn c
ti cng c th vit hay. Nhng hnh thc ngh thut lun ch l ci v, ci
tm thi, nay l mi mai l c ri. Ch c s c o v su sc l nhng
ci bt bin, l nhng thuc tnh vnh cu lm nn gi tr ch thc ca vn
chng. S c o thuc v ti vn, s su sc thuc v tr tu ca mi tc
gi. Bn cht mun i ca vn chng mi mi phn nh tinh thn v cuc
sng con ngi, khng cn n s khun ca cc ch ngha cc oan n
cng lun bin i, bi tinh thn v cuc sng ca con ngi lun bin i.
Tinh thn hu hin i v ang phng pht u trong vn chng Vit
Nam cng l l thng tnh, nhng khng c ti, khng hiu bit n ni n
chn m m mui bt chc, th ch lm ra c nhng bn sao ti m thi.
Cng c nhng nhm cc oan ng l lm ra c vn chng hu
hin i th thit nhng tic l ch mi dng thp nht ca n. V d nh
tnh phn khng, phn khng cao cp tc l phi c kh nng phn tch s
yu km ca ci c v a ra c ci mi tt hn thay th, cn ch chng
i sung th qu n gin. C ngi mnh ming tuyn b chng ti vit
th l chng i y.
C iu, s chng i khng phi l phm cht cao qu vt qua ch
ngha hin i m ch n gin l quy, ci thi khng cn n ngh s
m nhng k bt ho v hc cn lm tt hn. C qu nhiu s th b, bn
thu, nhy nha v hn hc, thm ch lu manh, trong vn chng hu hin
i ny. Trong vn chng c hn lon, th tc, bn thu, bi cuc sng c
phn nh th, nhng coi chng l c trng, l thi php th phi l, phi
m, phi lun v cui cng l phi nhn ha nhng c tnh ca vn chng.
Bi l con ngi bnh thng ai cng bit phn bit tt vi xu, sch s

vi bn thu, lch s vi th tc ngi ta ch thng rc ch khut lp ch

c ai li trng ra trong phng khch, m vn chng nh phng khch ca
tinh thn, khng th qung ba rc, u tp v th b ln c. c
nhng nh ph bnh, nhng trang web mang danh x hi hu hin i vn
minh cao loi vn chng , c cng c o ha ci lp d, nghim tc
ha ci bng phng, su sc ha ci v ngha, cao siu ha ci tm thng,
v cui cng l nhn bn ha ci phi nhn tnh, bi k cng i phn tch
mi thm ca thi ra, t v mu sc cho rc ri; c hai, c s sng to v
thm nh, hon ton c th ni thc cht ch l s x rc tr tu m thi.
ng La
----------------------------Bi vit c tham kho: Art of the Post Modern Era ca Irving Salder (Nh Huy
dch);Ch ngha hu hin i v vn chng ca Barry Lewis (Hong Ngc
Tun dch); bi ca Thy Khu v vi ngi khc v ch ngha hu hin i.