ROZWJ NOWOCZESNYCH SYSTEMW SZKOLNYCH W XIX WIEKU

1. Tendencje oglne i ustawodawstwo szkolne

Upowszechnianie i demokratyzowanie si szkolnictwa w XIX w., acz powolne i nie bez okresw regresu, jest
nastpstwem kilku dziejowych procesw:
a)
prdw liberalnych, ktre postuloway i prboway w rnych pastwach realizowa parlamentarnodemokratyczny ustrj spoeczno-polityczny, oparty na tzw. swobodach obywatelskich;
b)
rewolucji przemysowej, jaka dokonuje si w tym okresie w krajach Europy Zachodniej dziki
szerokiemu wykorzystaniu takich wynalazkw technicznych, jak np. maszyna parowa, maszyna tkacka, nowe
rodki lokomocji;
c)
coraz bardziej wzmagajcej si walki o prawa i owiat zdobywajcych uwiadomienie niszych warstw
spoeczestwa oraz narastania w tym okresie ruchu socjalistycznego.
Ju rewolucja francuska, a take amerykaska 1, i w ich nastpstwie dziewitnastowieczny liberalizm przyznay
kadej jednostce ludzkiej prawa czowieka, niezalenie od pochodzenia spoecznego i rodzaju pracy zawodowej.
Podniosy zwaszcza godno czowieka zwykego". W ten sposb znikay ideowe przeszkody na drodze
dopuszczania mas ludowych do owiaty. Szkoa mieszczaska przestaje stopniowo by szko stanow, co nie oznacza
oczywicie automatycznego otwierania" bram szkolnych dla najniej urodzonych. Niemniej narastaj postulaty
organizowania bezpatnego szkolnictwa dla wszystkich.
Z kolei szybki postp techniczny i ogromny rozwj przemysu oraz kwalifikowanego rzemiosa domagaj si
robotnikw i pracownikw kwalifikowanych o wyksztaceniu specjalistycznym. Umie czyta i pisa nie wystarczy.
Jednoczenie przewrt techniczny i rosnce uprzemysowienie rujnuj do reszty podzia na sztywne stany
spoeczne: ziemiastwo i rody szlacheckie podupadaj i deklasuj si; na szczyty drabiny spoecznej dostaj si
bogaccy si przedsibiorcy, przemysowcy wywodzcy si przede wszystkim z mieszczastwa; chopi do masowo
zasilaj szeregi klasy robotniczej, ktra zyskuje na znaczeniu. Ruch robotniczy - zwaszcza w drugiej poowie XIX w.
- w wersji coraz bardziej radykalnej wanie w owiacie widzi or w walce o prawa proletariatu.
Wreszcie same rzdy rnych pastw widz wasny interes w udostpnianiu elementarnej owiaty szerokim
masom. Pragn przez odpowiednio zorganizowan i ideologicznie zaprogramowan szko wpywa na ludno,
kierowa jej potrzebami i przekonaniami, tak aby wychowanie szkolne urabiao posusznych, obowizkowych i
lojalnych obywateli, a przeciwdziaao ideom wywrotowym i rewolucyjnym.
Takie byo dziedzictwo owiatowe owiecenia i rewolucji francuskiej oraz takie przesanki ideowe, spoeczne,
polityczne i ekonomiczne legy u podstaw polityki edukacyjnej wielu pastw w XIX stuleciu. W miar rozpadania si
ustrojw feudalnych, narastania prdw liberalnych i ekspansji gospodarczej kapitalizmu rne pastwa zaczynaj
organizowa u siebie powszechne, obowizkowe i bezpatne szkolnictwo ludowe, zaczynaj udostpnia szkoy
rednie (tradycyjne gimnazja klasyczne i nowe - realne) modziey bez wzgldu na jej pochodzenie spoeczne,
otwiera przed ni uczelnie wysze, tj. uniwersytety i szkoy wysze nowych typw, np. politechniki, akademie lene,
rolnicze. Wzrasta te zainteresowanie szerzeniem owiaty wrd dorosych.
ledzi to mona w rnorodnych - podejmowanych, uchwalanych i zmienianych - ustawach i regulatywach"
szkolnych rnych pastw.
Jednym z interesujcych przejaww tych tendencji moe by Rosja. Europeizujca si od czasw Piotra I (16721725), naladowaa rne poczynania Zachodu zarwno na polu gospodarczym (rozbudowa manufaktur, komunikacji,
stoczni i budowa nowej stolicy - Petersburga), jak i w dziedzinie owiaty.
Znamienne pod tym wzgldem s ustawy i przepisy szkolne z lat 1803-1804. Wspuczestniczy wwczas w
reformowaniu szkolnictwa rosyjskiego - w duchu poczyna Komisji Edukacji Narodowej - ksi Adam Jerzy
Czartoryski (1770-1861, syn Adama Kazimierza), zastpca ministra spraw zagranicznych Rosji i kurator wileskiego
okrgu naukowego w latach 1803-1824. W myl wspomnianych ustaw ustrj szkolny zosta ustopniowany: od szk
parafialnych (jeden rok) poprzez szkoy powiatowe (2 lata) i gimnazja (4 lata) do uniwersytetw (4 lata). Wychowanie
miao by liberalne" (raczej na pokaz") i dostpne dla wszystkich warstw spoecznych - faktycznie w pewnym
stopniu upowszechnio owiecenie wrd dobrze urodzonych" dziki rozwojowi szk powiatowych i gimnazjw.
Jednake postpowo" owiatowa tych ustaw ju wkrtce - za Mikoaja I, ktry panowa w latach 1825-1855 zostaje zahamowana ustaw szkoln z 1828 r. Dewiz polityczn staje si formua: samowadztwo, prawosawie,
nacjonalizm". Przez cay XIX w. bd walczy i upomina si o sprawiedliwo owiatow (podobnie jak o
spoeczn) rosyjscy rewolucyjni demokraci i najwiatlejsi pisarze (Lew Tostoj) i pedagogowie (Konstanty Uszyski i

W Deklaracji Niepodlegoci z 4 lipca 1776 r. czytamy: Uwaamy nastpujce prawdy za oczywiste: e wszyscy ludzie
stworzeni s rwnymi, e Stwrca obdarzy) ich pewnymi nienaruszalnymi prawami, e w skad tych praw wchodzi ycie, wolno
i swoboda ubiegania si o szczcie, e celem zabezpieczenia tych praw wyonione zostay spord ludzi rzdy, ktrych
sprawiedliwa wadza wywodzi si ze zgody rzdzonych, e jeli kiedykolwiek jakakolwiek forma rzdu uniemoliwiaby
osignicie tych celw, to nard ma prawo taki rzd zmieni lub obali i powoa nowy, ktrego podwalinami bd takie zasady
i taka organizacja wadzy, jakie wydadz si narodowi najbardziej sprzyjajce jego szczciu i bezpieczestwu"

inni). Nowy ferment zacznie si pod koniec tego stulecia, kiedy docz do niego rewolucyjne ruchy robotnicze socjalistyczne, socjaldemokratyczne i komunistyczne.
We Francji wielk kart owiaty elementarnej" nazywana jest ustawa ministra owiecenia publicznego Francois
P. Guizota, wydana w 1833 r., tj. w trzy lata po rewolucji lipcowej, nakazujca powoywanie szkoy pocztkowej w
kadej gminie. W okresie Wiosny Ludw (1848) pragn owiat jeszcze dalej zradykalizowa i upowszechni
minister Lazare H. Carnot, ale ju w 1850 r. ustawa owiatowa Frederica Falloux likwidowaa demokratyzm i
wiecko szk, powierzajc nadzr nad nimi biskupom i proboszczom.
W Prusach obowizek szkolny w zakresie szkoy elementarnej i nadzr wiecki nad szkoami wprowadzono w
1825 r. Na czele postpowych ruchw nauczycielskich sta wybitny pedagog i nauczyciel Friedrich Adolf Diesterweg
(1790-1866). Zasuy si take w dziedzinie doskonalenia systemu ksztacenia nauczycieli 4. Lecz ju ustawa szkolna
z 1854 r. (gone pruskie regulatywy szkolne") cofaa postpowe zmiany w szkolnictwie i ksztaceniu nauczycieli,
nadawaa owiacie ksztat reakcyjny. Na kolejny krok do przodu szkolnictwo musiao czeka a do ustawy z 1872 r.
W Stanach Zjednoczonych Ameryki konstytucja z 1787 r. pomijaa sprawy wychowania cakowitym milczeniem 2
(odwrotnie ni w konstytucji francuskiej z 1791 r.). Wychowanie naleao do grup i gmin religijnych. Ruch
reformatorski zaczaj si w latach 1825-1830 i czy si z deniami do tworzenia oglnego wieckiego systemu
publicznych szk bezpatnych. Sprawy wyglday rnie w poszczeglnych stanach i miastach. Regulujce ustawy
zaczto wprowadza okoo 1850 r.
2. Elementarne szkolnictwo ludowe
Z trudem upowszechniana elementarna szkoa ludowa - z tradycyjnej parafialnej szkki katechizmu"
(okrelenie J. H. Pestalozziego) - stopniowo przeksztacaa si w elementarn szko oglnoksztacc pierwszego
stopnia, propedeutyczn w stosunku do wszystkich innych i dalszych szczebli wyksztacenia szkolnego.
W kwestii szerzenia i metodycznej realizacji wyksztacenia pocztkowego zarysoway si na pocztku XIX w.
dwa stanowiska:
ekstensywne, zmierzajce do szybkiego uczenia jak najwikszej liczby dzieci,
ale powierzchownego, wyraajce si w tzw. systemie monitorialnym;
indywidualizujce, zmierzajce do nauczania pogbionego, reprezentowane przez Pestalozziego.
System monitorialny powsta okoo 1800 r. w Anglii. Jego twrcami stali si jednoczenie Andrew Bell (17531832) i Joseph Lancaster (1778-1838), obaj przemysowcy i dziaacze wyznaniowi. W tworzonych szkkach dla
dzieci biedoty stosowali metod wzajemnego nauczania si dzieci, tzn. uczniw modszych uczyli uczniowie starsi,
zwani monitorami (std nazwa systemu). Nauczanie odbywao si w duej sali, w ktrej tum dzieci dzieli si na
grupy wedle wieku i pojtnoci. Nauczyciel wyucza najstarszych i najzdolniejszych, a ci z kolei uczyli modszych.
System, cho powierzchowny, by jednak tani i przez kilka dziesicioleci rozpowszechnia si i w Europie, i w
Ameryce.
Wielkim ojcem" nowoczesnej powszechnej oglnoksztaccej szkoy pocztkowej, a jednoczenie i pedagogii
opiekuczej, jest - zarwno w zakresie teorii, jak i w zakresie praktyki - Johann Heinrich Pestalozzi (1746-1827). By
postpowym szwajcarskim pedagogiem, nauczycielem, opiekunem dzieci biedoty, zwizanym z rewolucyjnymi
ruchami wolnociowymi promieniujcymi z Francji. Stworzy od podstaw i prowadzi szkoy i zakady opiekuczowychowawcze w Neuhof, Stanz, Burgdorf i Yverdon (tu wraz z seminarium nauczycielskim). Stosowa wasne
przemylane metody nauczania i opieki, ktre rozwija i przedstawia szerszemu ogowi w swoich powieciach,
esejach i traktatach pedagogicznych. Jego twrczo pisarska - podobnie jak i dziaalno nauczycielska i opiekucza nale do najdoniolejszych w dziejach wychowania.
W swojej powieci Lenard i Gertruda (cztery czci ukazyway si w dwuletnich odstpach od 3781 do 1787 r.)
opisuje ndz i pohabienie nizin spoecznych, zdanych jedynie na filantropi warstw wyszych. Tu te zarysowa
model idealnej szkoy elementarnej. Najpeniejszy wykad swoich pogldw da w dziele pod nietypowym i
przydugim tytule Jak Gertruda uczy swoje dzieci. Prba podania matkom wskazwek w formie listw, jak maj uczy
swoje dzieci (1801).
Pestalozzi walczy o godno kadego czowieka, choby najndzniejszego. Szko ludow widzia jako szko
czowieczestwa. Prawdziwy wychowawca - pisa - widzi w kadym dziecku t sam godno i szlachetno ludzk"
i do natury kadego wychowanka odnosi si z rwn serdeczn trosk. Krytykujc ndz upoledzonych, tej
niezliczonej trzody ludzkiej, ktra ma wprawdzie takie samo prawo do wiata sonecznego i czystego zdrowego
powietrza jak ci, co mieszkaj wyej, ale ktra zmuszona jest do pozostawania w obrzydliwych, ciemnych, ponurych
norach bez okien", krytykuje i prbuje burzy od podstaw te tradycyjne szkki katechizmu", ktre opieray si - jak
powiada - na gadulstwie i pustym terkotaniu", papuzim przetwarzaniu niezrozumiaych dwikw",
niepsychologicznej tresurze". Mamy tylko szkoy czytania, pisania i katechizmu - twierdzi - a brak nam szk
czowieka". Uznajc zasad pogldowoci za absolutn podstaw wszelkiej wiedzy" i opierajc si na wasnej teorii
liczby, ksztatu i sowa" jako podstawowych elementw poznania jasnego i dokadnego, wypracowa Pestalozzi
2

Pomijaa wszystkie tzw. prawa obywatelskie; w 1791 r. ratyfikowano pierwszych dziesi uzupenie do konstytucji - ustawa O
prawach (bill of rights) - ale i tam nie podjto sprawy edukacji.

now efektywn metodyk nauczania pocztkowego. Po szczegy musimy odesa czytelnika do przytoczonych w
przypisie dzie Pestalozziego.
Idee i metody szwajcarskiego pedagoga rozkrzewili w Europie i wczesnym cywilizowanym wiecie liczni
pedagogowie i nauczyciele, ktrzy zwabieni saw zakadw Pestalozziego przyjedali tam, by obserwowa prac z
dziemi lub te ksztacili si w jego seminarium w Yverdon. Z Polakw byli u Pestalozziego m.in.:
- Antoni Marcinowski, ktry spopularyzowa metod Pestalozziego na ziemiach polskich, i
- Jzef Jeziorowski, ktry nastpnie zorganizowa i kierowa seminarium nauczycielskim w Poznaniu.
W Szwajcarii powstao towarzystwo i instytut rozszerzania wychowania sposobem Pestalozziego" (dzi
Pestalozzianum). Pedagogw wyksztaconych u Pestalozziego zapraszao wiele pastw europejskich dla dokonania
reorganizacji albo zorganizowania od podstaw szkolnictwa elementarnego na nowych zasadach. Znany polski pedagog,
biograf i tumacz dzie Pestalozziego na pocztku XX w., Waldemar Osterloff, nazwa go prorokiem pedagogiki
nowoczesnej" (1910).
Wspomnijmy rwnie, e ducha i idee pestalozzyzmu - cho na podstawie innych zaoe filozoficznych przenis na grunt wychowania maego dziecka, dziecka w wieku przedszkolnym, wybitny pedagog niemiecki
Friedrich Wilhelm August Frobel (1782-1852). By twrc tzw. ogrdkw dziecicych (Kindergarten, 1837) oraz
nowoczesnej metodyki wychowania przedszkolnego i ksztacenia wychowawczy (nazywanych freblankami) dla
takich placwek. W pracy wychowawczej kad nacisk na wszechstronny i harmonijny rozwj dzieci, a metod swoj
opar na pobudzaniu aktywnoci, samodzielnoci i wspdziaania dzieci za pomoc przemylanych zabaw, piewu,
rysowania, pielgnowania rolin, opowiada itp.
3. Neohumanistyczne szkoy rednie i wysze
3.1. Gimnazja klasyczne
Kiedy szkolnictwo ludowe w Europie XIX w. - mimo uznania jego potrzeb - rozwijao si raczej opornie,
szkolnictwo rednie cechowa rozwj i ekstensywny, i intensywny. Wyksztacenie na poziomie co najmniej rednim
staje si niezbdne zarwno w yciu kulturalnym, jak i gospodarczo-politycznym. Wspbrzmiay i uzasadniay te
potrzeby prdy filozoficzne i pedagogiczno-spoeczne oraz wielki rozwj nauk.
Najwczeniej uksztatowao si po nowemu tradycyjne gimnazjum humanistyczne, ktre jako tzw. gimnazjum
klasyczne uznane zostaje za najlepszy typ szkoy redniej w XIX w. Przyczyni si do tego gwnie nurt filozoficznokulturalny zwany neohumanizmem. Podstaw neohumanizmu stay si na przeomie XVIII i XIX w. wielostronne i
gruntowne, archeologiczne i filologiczne badania naukowe - prowadzone szczeglnie przez Francuzw, Niemcw,
Anglikw i Holendrw - nad dziejami kultury, myli i estetyki staroytnej.
Neohumanici zwracali si do rde i korzeni helleskich, aby na tej podstawie odrodzi" wspczesnego sobie
czowieka, aby budowa nowy idea wewntrznie i zewntrznie harmonijnie rozwinitej osobowoci ludzkiej, na wzr
staroytnych Hellenw, ktrzy odznaczali si zarwno dzielnoci ducha, jak i ciaa, zarwno wraliwoci na pikno,
jak i na dobro. Takiej postawie sprzyjaa wielka idealistyczna filozofia, zwaszcza niemiecka - filozofia Kanta, Hegla,
Fichtego, Schleiermachera, z pojciem obowizku jako naczelnym imperatywem moralnej autonomii czowieka.
Wyksztacenie neohumanici - podobnie jak naturalistyczna pedagogia Rousseau i Pestalozziego, cho na innych
podstawach - traktowali nade wszystko jako wspczynnik wewntrznego rozwoju": odkrywanie czowieczestwa w
kadym z ludzi". Std znacznie wyej zaczto ceni, ksztacenie formalne (funkcjonalne) anieli materialne, tzn.
bardziej rozwijanie wewntrznych si i zdolnoci czowieka, jego funkcji poznawczych, wolicjonalnych i
emocjonalnych, anieli dostarczanie jedynie wiedzy materialnej" (wiadomoci). Swoist warto ksztacc
przypisano nauczaniu jzykw staroytnych, a zwaszcza greckiego, ktry dopiero teraz staje si rzeczywicie
powszechnym przedmiotem nauki szkolnej w gimnazjach klasycznych. Do kultu jzykw antycznych docza si kult
jzyka ojczystego.
W reformach szkolnych w duchu neohumanizmu przodoway Niemcy. Inicjatorem w tym wzgldzie i
najwybitniejszym przedstawicielem neohumanizmu na gruncie pedagogicznym by Wilhelm von Humboldt (17671835), w zakresie szkoy ludowej zwolennik metod Pestalozziego. Tworzy on nowe programy dla gimnazjw i
podnosi poziom wyksztacenia profesorw gimnazjalnych (musieli mie wyksztacenie uniwersyteckie). W 1812 r.
zosta oficjalnie wprowadzony egzamin dojrzaoci (matura) jako dowd ukoczenia gimnazjum i warunek
umoliwiajcy wstp na uniwersytet.
We Francji charakter klasycznej szkoy redniej przybray licea.
W Anglii uksztatowa si typ prywatnej internatowej klasycznej szkoy fundacyjnej", tzw. public schools. Szkoy
te znacznie udoskonaliy w latach 1828-1842 wielostronne reformy Thomasa Arnolda (1795-1842), rektora sawnej
szkoy w Rugby, zwolennika wyksztacenia klasycznego, wychowawcy i nauczyciela o duym autorytecie i
popularnoci. Upowszechni on take wrd modziey sport i zespoowe gry sportowe, w ktrych szczeglnie ceni i
przestrzega zasady fair play.
Teoretyczne i dydaktyczne podstawy nauczania i wychowania gimnazjalnego wypracowa jeden z
najwybitniejszych i najgoniejszych pedagogw XIX w. - Johann Friedrich Herbart (1776-1841). Sw teori opar:

- na etyce (ta wyznacza i uzasadnia cel wychowania) i

- na psychologii (ta daje i uzasadnia rodki realizacji).
W dydaktyce upowszechniy si tzw. stopnie formalne przyswajania sobie wiedzy: ogarniania" i zgbiania".
Nauczanie powinno mie charakter wychowujcy" i opiera si na pobudzaniu zainteresowa bezporednich", czyli
zainteresowa wiedz dla niej samej. Najpeniej Herbart wyoy swoje przekonania i pogldy w dziele Wykady
pedagogiczne w zarysie (1834).
Herbartyzm i metoda stopni formalnych w budowie lekcji, udoskonalona jeszcze przez takich herbartystw, jak
Tuiscon Ziller (1817-1882) i Wilhelm Rein (1847-1929), to by kanon pedagogiczny drugiej poowy XIX w. i
pocztkw XX.
3.2. Gimnazja realne
Na przeomie XVIII i XIX w. kraje zachodnie szybko przeksztacay si w spoeczestwa uprzemysowione i
liberalne. Nastpowao stulecie pary i elektrycznoci - ycie rewolucjonizoway" technika i przemys. I tak
gwatownie narastaa konieczno ksztacenia umoliwiajcego efektywn prac i zarzdzanie ni w fabrykach, w
grnictwie, budownictwie, komunikacji itd.
Gimnazjum klasyczne byo, szko trudn kosztown, oderwan od ycia" i nauka trwaa w nim dugo
(przewanie 8 lat). W ten sposb - z natury - stawao si rodkiem selekcji spoecznej: przygotowywao gwnie elit
kulturaln i inteligencj urzdnicz. Nie przysposabiao natomiast do ycia gospodarczego, do handlu i przemysu, gdy
tymczasem w tym zakresie potrzeby staway si coraz pilniejsze i rozleglejsze.
Powoduje to na terenie szkolnictwa redniego coraz gwatowniejsze spory pomidzy tzw. klasykami, czyli
zwolennikami totalnego ksztacenia klasycznego" (formalnego), a tzw. utrakwistami (od ac. uterue - i jeden, i
drugi), ktrzy domagali si, aby do programu szkoy redniej wczy szeroki zakres wiedzy realnej, a zwaszcza nauki
przyrodnicze, ktre czyniy w tym czasie ogromne postpy. Jednoczenie znaczna cz buruazji, zwaszcza redniej,
ktra pragna kierowa synw moliwie szybko do ycia praktycznego, do interesw i zarobkowania na polu
gospodarczym, chciaa zapewni im wyksztacenie oglne, lecz bez balastu jzykw klasycznych.
W ten sposb ksztatuje si we wszystkich krajach europejskich nowy typ szkoy redniej - szkoa realna
(gimnazjum realne). Pocztki jej sigaj XVIII w. w Niemczech i reform owiatowych Wielkiej Rewolucji
Francuskiej. Teraz jednak formuje si wyrany typ szkoy redniej, bardziej praktycznej ni gimnazjum klasyczne,
szkoy z jzykami nowoytnymi i zaakcentowaniem w programach nauczania nauk przyrodniczych: biologii i chemii,
fizyki i geologii. W dobie pozytywizmu nie obserwujemy ju powszechnej wiary w warto gimnazjum klasycznego,
natomiast rne szkoy realne zyskuj coraz wiksze uznanie i prawa. Powstaj np. pene gimnazja realne, w ktrych
odbywaj si egzaminy dojrzaoci i ktrych ukoczenie rwnie uprawnia do wstpu na wysze uczelnie, najpierw
tylko na politechniki, a z czasem i na niektre wydziay uniwersytetw.
Obok gimnazjw i szk realnych coraz intensywniej rozwija si w rnych formach typowe ksztacenie
zawodowe. Dotychczasowe przyuczanie i wczanie dzieci i modziey warstw niszych do pracy produkcyjnej (w
przemyle, szczeglnie tkackim, ale nie tylko, zatrudniano nawet dzieci picio- i szecioletnie!) zaczynaj zastpowa
szkoy przygotowujce do pracy w rnych - coraz liczniejszych i bardziej zrnicowanych - zawodach. Rozwija si
cywilizacja techniczna i kultura pracy zawodowej, W ten sposb neohumanistycznemu uzasadnianiu procesw
ksztacenia (celem jest ksztacenie osobowoci) przeciwstawia si uzasadnianie utylitarystyczne.
Kultura humanistyczna i kultura techniczna nie powinny pozostawa w stosunkach antagonistycznych.
Rozpoczyna si - trwajcy do dzi - dyskurs (dialog i spr) na temat: kultura (duchowa) a technika (zmaterializowana).
Prdom ksztacenia realnego (i zawodowego) sprzyjaj pozytywistyczne i utylitarystyczne prdy filozoficzne i
umysowe.
Pozytywizmowi da pocztek Auguste Comte (1798-1857). Jego filozofia trzymaa si faktw, a unikaa
spekulacji; podejmowaa tematy poyteczne", a nie jaowe" - chciaa bowiem suy polepszaniu ycia czowieka.
Zawsze naley powraca do czowieka" - twierdzi Comte. Dewizami jego filozofii praktycznej byy: ludzko,
porzdek i postp.
W Anglii empirysta John Stuart Mill (1806-1873) rozwija coraz bardziej popularn spoecznie etyk
utylitarystyczn, ktra musi wspiera si na dowiadczeniu i ma powodowa nastpstwa praktyczne: szczcie daje to,
co prowadzi do dobra - wasnego i cudzego.
Kierunek ksztacenia realnego znalaz szczeglnie szerokie uzasadnienie w pogldach i dzieach Herberta
Spencera (1820-1903), z wyksztacenia i zawodu inyniera. Jego pogldy pedagogiczne upowszechniy si nie tylko
w Anglii, lecz w caej Europie i w Stanach Zjednoczonych Ameryki. Wyoy je przede wszystkim w dziele
opublikowanym w 1861 r. O wychowaniu umysowym, moralnym i fizycznym (pierwszy polski przekad 1879 r.)12.
Krytykujc szko klasyczn, Spencer sdzi, e wychowanie powinno przygotowywa ludzi zdolnych do walki o
byt", ktrzy potrafi osiga sukces i powodzenie w swojej dziaalnoci. Uczy trzeba tego, co pomoe w walce
yciowej. I analizujc rodzaje dziaalnoci czowieka, kreli szeroki program, jak powinno wyglda ksztacenie
naukowe": od przyrodniczego i matematyczno-fizycznego, ekonomicznego i technicznego do psychologicznosocjologicznego i literackiego. Wychowanie bowiem musi:

 nauczy sztuki zachowania siebie samego przy yciu;

nauczy sztuki zdobywania rodkw do ycia;
przygotowa do maestwa i do wychowania wasnych dzieci;
przygotowa do penienia obowizkw spoecznych i politycznych;
wreszcie (ale to na kocu) rozwija zdolnoci korzystania z przyjemnoci
kultury (sztuki, literatury itp.).
Stosunki midzy kapitalistami (pracodawcami) a robotnikami okrela Spencer - utopijnie - jako dobrowoln
wspprac".
Rwnoczenie w miar upywu XIX w. narasta ruch i myl socjalistyczna. W wyniku postpujcej rewolucji
przemysowej i rozwoju kapitalizmu ronie liczebnie proletariat, ale jednoczenie nasila si pauperyzacja zarwno
chopw, jak i robotnikw przemysowych. Prac rczn, produkcj spoywcz i rzemielnicz zastpuj maszyny;
prac mczyzn w przemyle zastpuje si zatrudnianiem taszych" kobiet i dzieci. Dzie pracy trwa nawet 15
godzin. Rosncy kontrast midzy bogactwem a ubstwem prowadzi do kwestionowania adu spoecznego w imi
chrzecijaskiego miosierdzia lub w imi sprawiedliwoci spoecznej.
W 1829 r. we Francji zapocztkowany zosta, przez ksiy Hugona Lammenais'a i Jeana-Baptiste'a Lacordaire'a,
liberalny ruch katolicki, potpiony wkrtce zarwno przez wadz wieck, jak i duchown (encyklika papiea z 1832
r.). Ich idee stay si jednak inspiracj do powoania przez studenta Frederica Oznama Towarzystwa Pomocy
Wzajemnej i Miosierdzia im. w. Wincentego a Paulo.
Rozczarowanie spoeczne zwycistwem rozumu" wieku owiecenia pobudza wielu intelektualistw do tworzenia
utopijnych wizji spoecznoci samorzdnej, zorganizowanej na podstawie zdolnoci jej czonkw, a nie posiadanego
majtku (std postulat, by wszystkie rodki produkcji uczyni wasnoci publiczn i podda publicznej kontroli).
Socjalici-utopici z przeomu XVIII i XIX w. (hrabia de Saint-Simon i jego uczniowie: Barthelemy Enfantin oraz
Saint Armand Bazard, Francois M. Ch. Fourier, Louis Blanc, w Anglii Robert Owen i inni) sdzili, e wystarczy
odpowiednio owieca i wychowywa ludzi, aeby spoeczestwa staway si spoecznociami sprawiedliwoci.
Przeciwstawiajc si niesprawiedliwej rzeczywistoci, tworzyli w teorii i w praktyce utopie pedagogiczne.
Najlepiej wida to na przykadzie dziaalnoci i twrczoci Roberta Owena (1771-1858), angielskiego filantropa.
Stworzy on w New Lanark pod Glasgow (Szkocja) koloni (osad) robotnicz, w ktrej dziaay wydajna fabryka i
zwizane z ni instytucje kulturalno-wychowawcze dla dzieci, modziey i dorosych: szkoa maych dzieci", szkoa
powszechna dla wszystkich, doksztacanie modziey dorastajcej i zajcia owiatowo-kulturalne dla dorosych.
Wszystko to odbywao si w duchu zgodnej zespoowoci. Swoj dziaalno spoeczno-polityczn opisa i wyoy jej
zasady w wydanym w latach 1813-1814 dziele A New View of Society, or Essays on the Formation of Human
Charakter (Nowy pogld na spoeczestwo, czyli szkice o ksztatowaniu ludzkiego charakteru). Eksperyment Owena i
jego dalsze poczynania (take w Ameryce) raczej nie znalazy naladowcw i poparcia w opinii spoecznej.
Ruch i myl socjalistyczn zradykalizowa marksizm - stworzona przez Karola Marksa (1818-1883) i Fryderyka
Engelsa (1820-1895) rewolucyjna filozofia i ekonomia spoeczno-polityczn. Wedug marksizmu o rozwoju
spoecznym i ustroju politycznym decyduje sposb zdobywania rodkw do ycia (sposb produkcji dbr
materialnych), czyli siy wytwrcze: ludzie i stosunki spoeczne, w jakich przebiega produkcja. Kultura, sposb
mylenia, ideologie s nadbudow zawsze opart na podou gospodarczym. Dotyczy to take wychowania. Marksizm
wprzga postp techniczny i postp w produkcji w sub kultury i czowieka.
Pedagogika Marksa gosi, e i robotnika - ju w procesie ksztacenia naley zaznajamia z podstawami
produkcji i technologii, czyli czyni go wiadomym wykonywanej pracy. Robotnik nie moe by jedynie dodatkiem
do maszyny". Na pytanie, jakie zasadnicze skadowe czci ma mie wychowanie, Marks w projekcie rezolucji
przygotowanej na kongres I Midzynarodwki w Genewie (1866) da nastpujc odpowied: Ani rodzice, ani
pracodawcy nie mog otrzyma zgody spoeczestwa na korzystanie z pracy dzieci i modziey inaczej, jak tylko pod
warunkiem, i ich praca produkcyjna bdzie zwizana z ksztaceniem. Przez ksztacenie rozumiemy trzy rzeczy: po
pierwsze - ksztacenie umysowe; po drugie - wychowanie fizyczne takie, jakie daj szkoy gimnastyczne i wiczenia
wojskowe; po trzecie - wychowanie politechniczne 3. ktre zaznajamia z oglnymi zasadami wszystkich procesw
wytwrczych i rwnoczenie zaszczepia dzieciom i modziey sprawnoci praktyczne w posugiwaniu si prostymi
narzdziami we wszystkich procesach wytwrczych".
Pierwsz prb - krtkotrwa - realizacji tego, o co walczyy zradykalizowane masy proletariackie, bya w 1871
r. Komuna Paryska, kiedy to wadz polityczn obejmowali zrewolucjonizowani robotnicy. W dziedzinie owiaty i
wychowania Komuna projektowaa i realizowaa:
- radykalne oddzielenie kociow od pastwa i cakowit laicyzacj szk;
- powoywanie na nauczycieli i wychowawcw jedynie osb wieckich; oparcie nauczania i wychowania na
metodach eksperymentalnych i naukowych";
- organizowanie bezpatnego nauczania dla obydwu pci, obowizkowego, dostpnego dla kadego dziecka;
3

W oryginale w jzyku angielskim znajduje si wyraenie technological training, co raczej naleaoby rozumie jako ksztacenie
technologiczne".

- organizowanie obkw i zakadw opiekuczych dla sierot;

- organizowanie i udostpnianie masom pracujcym bibliotek, muzew, dbr kultury itd.
Marks pisa, e Komuna daa wszystkim dostp do wyksztacenia szkolnego" i uwolnia wiedz od kajdan, w
ktre zakuy j przeszkody klasowe i wadza".
Wskutek narastajcych ruchw rewolucyjnych i ideologii socjalistycznej (komunistycznej) - w obronie starego
adu" - Koci katolicki uzna za potrzebne ustosunkowa si do tych zjawisk. Papie Pius IX w encyklice Quanta
Cura i przede wszystkim w Sylabusie najwaniejszych bdw naszej ery (1864) potpi nacjonalizm, liberalizm,
socjalizm, rewizje doktryny katolickiej, a przede wszystkim tolerancj wobec tych grzechw (w 1870 r. ogoszony
zosta dogmat o nieomylnoci papiea).
W odpowiedzi na konserwatyzm Piusa IX kanclerz cesarski Otto von Bismarck rozpocz kulturkampf
(walka cywilizacji") przeciw Watykanowi. By moe niepowodzenie tak frontalnych atakw skonio Koci do
zaproponowania alternatywy wobec socjalizmu. Jeeli nie mona unikn reformy spoecznej, rzecz najbardziej
konstruktywn bdzie przeprowadzenie jej bez ateistycznych powiza i pod kierunkiem liberaw z krgu Kocioa.
Najbardziej wymownym tego wyrazem staa si encyklika papiea Leona XIII (jego pontyfikat trwa od 1878 do
1903 r.) Rerum Novarum, znana te pod nazw O kwestii robotniczej. Papie uzna w niej socjalizm za rozwizanie
faszywe" - szkodliwe dla robotnika i rodziny, przeciwne prawu natury i groce spoecznym rozstrojem. Natomiast
uzasadnia spoeczn i wychowawcz dziaalno Kocioa oraz okrela rol pastwa w kwestii robotniczej.
3.3. Uniwersytety i politechniki
Przemiany spoeczno-gospodarcze i owiatowe w XIX w., rozwj nauk i techniki (np. tablica pierwiastkw
Mendelejewa, elektryczno i fale elektromagnetyczne, zwizek midzy ciepem i energi, odkrycia Ludwika Pasteura,
pierwsze prawa genetyki Gregora Mendla, teoria Karola Darwina) oraz nowe potrzeby w organizacji pastw i ycia
publicznego powoduj rwnie rozwj uniwersytetw i powstawanie nowych typw szk wyszych. W organizacji
uniwersytetw zarysoway si dwa typy: francuski i niemiecki.
Uniwersytety typu francuskiego wziy pocztek w reformach napoleoskich i miay charakter wyszych szk
specjalistycznych, zawodowych, ksztaccych dla pastwa urzdnikw, lekarzy, nauczycieli itd. Do ich zada nie
naleay w zasadzie badania naukowe. Tymi zajmoway si inne wyspecjalizowane instytucje.
Ten rodzaj uniwersytetw, raczej maych, bez wikszego wpywu na ycie naukowe i kulturalne narodu, nie przyj
si w Europie. Zarzucia go nawet Francja na rzecz typu niemieckiego, ktry sta si do pewnego stopnia wzorcem dla
caego wiata cywilizowanego.
Uniwersytety typu niemieckiego uksztatoway si na nastpujcych zasadach:
- wolnoci goszenia z katedry uniwersyteckiej przekona naukowych profesora oraz
- traktowania uniwersytetu jako instytucji badawczej, a zarazem szkoy najwyszej.
Oparte na tych zasadach nowoczesne uniwersytety miay za zadanie:
rozwija badania naukowe i pielgnowa atmosfer twrczoci naukowej;
ksztaci uczonych;
ksztaci na najwyszym poziomie fachowcw potrzebnych w rozmaitych
dziedzinach gospodarki i kultury narodowej.
Pod wpywem filozofii idealistycznej i neohumanizmu w wielu uniwersytetach na czoo wysuwaj si nauki
oglne, ksztatujce umys i osobowo (filozofia, filologie), a reprezentatywne stanowisko przypada wydziaom
filozoficznym, bardzo szeroko pojmowanym co do zakresu nauk. Jednake i inne nauki (przyrodnicze), i nowe
kierunki bada szybko i atwo znajduj dostp do uniwersytetw. Uczelnie te zyskuj wielki autorytet i w wielu
krajach odgrywaj wan rol kulturaln i opiniotwrcz.
Natomiast ksztacenie do coraz bardziej zrnicowanych zawodw inynierskich podejmoway na poziomie
wyszym powstajce politechniki (gr. polytechnos - biegy w wielu kunsztach, sztukach). Pierwsza Ecole
Polytechniue pojawia si pod koniec XVIII w. w Paryu. Staa si wzorem dla pniej powstajcych politechnik, jak
np.: w Wiedniu (1815), Karlsruhe (1825), Monachium (1827). Drenie (1828).
Stopniowo powstaway take szkoy i instytucje ksztacce inynierw na potrzeby rolnictwa (agrotechniczne,
weterynaryjne), grnictwa, budowy drg, mostw, stoczni i statkw itd. Politechniki i inne wysze uczelnie
techniczne i inynierskie z powodzeniem naladoway naukow i dydaktyczn organizacj uniwersytetw: ksztaciy
inynierw na wysokim poziomie i prowadziy badania naukowe w wielu specjalnociach.
Pod koniec XIX w. coraz liczniej pojawiaj si w uczelniach wyszych kobiety studentki. Osigaj to dziki
dugotrwaym usilnym deniom emancypacyjnym. Jednym z przykadw kobiet walczcych o prawa wszystkich
kobiet do studiw wyszych moe by posta i dziaalno angielskiej studentki medycyny i nastpnie lekarki M.
Black, autorki gonej ksiki Medical Women (London, 1872). Na przeomie wiekw - cigle nie bez oporw ze
strony uczelni - kobiety uzyskuj coraz powszechniej w rnych krajach europejskich (przodowaa bodaj Szwajcaria)
prawo do studiw4.
4

Na ziemiach polskich o prawa kobiet do studiw wyszych upomina si zwaszcza pozytywizm warszawski (np. cykl artykuw
A. witochowskiego w Przegldzie Tygodniowym" 1874).

4. Wyspy owiatowe na ziemiach polskich

Polska jako niepodlege pastwo, decydujce o swoim losie i o wasnym systemie edukacyjnym, w XIX stuleciu
nie istniaa. O szkolnictwie w poszczeglnych zaborach przesdzay racje pastw zaborczych, ktre reprezentoway
rozmaite ustroje spoeczno-ekonomiczne, rozmaite stopnie rozwoju, rne kultury, religie i rne interesy polityczne.
Pod jednym tylko wzgldem dziaalno obcych rzdw bya zgodna, a mianowicie zaborcy konsekwentnie dyli do
tumienia polskich aspiracji politycznych i narodowych, co na paszczynie edukacyjnej wyraao si w deniu do
germanizacji bd rusyfikacji dzieci i narodu polskiego.
Wszelka wic rodzima i demokratyczna myl pedagogiczna i dziaalno owiatowa na ziemiach polskich w XIX
w. musiaa walczy:
- z jednej strony z rodzimymi ywioami konserwatywnymi, zwaszcza klerykalno-ziemiaskimi;
- z drugiej - z naporem obcym, zmierzajcym do likwidacji, wynarodowienia lub osabienia ywotnych si
narodu polskiego. Kiedy tylko jednak pojawiay si pewne moliwoci samodzielnych inicjatyw owiatowych
lub nadzieje na powodzenie walki z naporem obcym, takie wysiki byy podejmowane.
4.1. Zabr rosyjski
Na przeomie wiekw zaznaczya si pikna i skuteczna dziaalno owiatowa w Okrgu Szkolnym Wileskim,
ktremu te podlegay Woy i Podole. Kuratorem Okrgu by Adam Jerzy Czartoryski. By w bliskich stosunkach z
carem Aleksandrem I: peni urzd ministra w rosyjskim rzdzie i wspdziaa w refor mowaniu rosyjskiego
szkolnictwa, o czym wspominalimy wczeniej. Dziaa w duchu Komisji Edukacji Narodowej. Doprowadzi do
wietnego rozwoju uniwersytet wileski, ktremu te powierzy nadzr i opiek nad szkoami w Okrgu. Uniwersytet
zgromadzi wietnych profesorw (Jan i Jdrzej Sniadeccy, Euzebiusz Sowacki, Joachim Lelewel i inni, w tym take
cudzoziemcy) i zasyn z bada naukowych oraz organizacji ycia kulturalnego. W pamici wszystkich Polakw
utrwalia si historia zwizkw filomackich i filareckich oraz nazwiska takich studentw, jak Adam Mickiewicz,
Tomasz Zan, Jan Czeczot, Juliusz Sowacki i wielu innych.
Zastpca kuratora wileskiego na Woy i Podole - Tadeusz Czacki (1765-1813), ktry mia dowiadczonego
doradc w osobie Hugona Kotaja (dziaacza KEN), zaoy m.in. w Krzemiecu w 1805 r. wietn uczelni redni,
nazwan pniej (od 1819 r.) Liceum Krzemienieckim. Miao ono takie kierunki ksztacenia, jak: filologiczny,
matematyczny i prawny, a nawet kursy lekarskie i mechaniczne.
W Ksistwie Warszawskim (od 1815 r. Krlestwie Kongresowym) pikn kart na polu owiaty zapisaa
dziaalno Izby Edukacyjnej (1807-1812) i nastpnie Dyrekcji Edukacyjnej, ktrymi to instytucjami kierowa wiaty
polityk i pisarz Stanisaw Kostka Potocki (1755-1821) 5, brat wspomnianego ju wczeniej dziaacza KEN - Ignacego.
W 1810 r. Izba Edukacyjna powoaa do ycia Towarzystwo do Ksig Elementarnych ze sawnym leksykografem
Samuelem Bogumiem Linde jako prezesem. Dyrekcja Edukacyjna staa si od 1815 r. Wydziaem Owiecenia
Narodowego, potem - Komisj Rzdow Obrzdw (Wyzna) Religijnych i Owiecenia Publicznego.
Izba tworzy publiczne szkolnictwo elementarne. Ustawa z 1808 r., zatytuowana Urzdzenie szk miejskich i
wiejskich elementarnych..., gosi: adne miasto, miasteczko ani wie nie ma pozostawa bez potrzebnej dla siebie
szkoy. Wie, ktra sama nie moe utrzyma szkoy, ma by przyczona do szkoy najbliszej". Konstanty Wolski
(1762-1810) opracowuje i wydaje nowy elementarz Nauka pocztkowego czytania, pisania i rachowania (t ostatni
cz opracowa Antoni Dbrowski) oraz Przepisy dla nauczycieli dajcych nauk pocztkow czytania, zalecajce
stosowanie nowej, tzw. dwikowej, metody nauczania. Dziaaj udoskonalone seminaria nauczycielskie w Poznaniu i
owiczu. Znane s i popularyzowane zachodnie teorie pedagogiczne, jak np. Pestalozziego czy innych nowatorw.
Peen inicjatyw owiatowych i naukowych jest w owym czasie Stanisaw Staszic (1755-1826) czonek Izby
Edukacyjnej i aktywny dziaacz wczesnych wadz owiatowych a do koca ycia. Jego niedzielne szkoy
doksztacajce dla robotnikw i rzemielnikw daj pocztek szkolnictwu zawodowemu. W 1800 r. zostaje zaoone
Towarzystwo Warszawskie Przyjaci Nauk, w 1807 - uczelnia praw, w 1809 - szkoa lekarska i szkoa lenictwa, a w
1816 wreszcie otwiera si Uniwersytet Warszawski. Staszic w latach 1808-1826 prezesuje TPN w Warszawie i
wspdziaa w organizacji uniwersytetu, a take Szkoy Akademiczno-Grniczej w Kielcach oraz Szkoy
Przygotowawczej do Instytutu Politechnicznego w Warszawie. Ogromne s zasugi Staszica w rozwijaniu grnictwa i
hutnictwa oraz rolnictwa. W 1816 r w Marymoncie pod Warszaw powstaje Szkoa Agronomiczna i w tyme roku
Staszic ze swoich dbr tworzy wzorcowy orodek ycia i pracy na wsi - Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze.
Utylitarystyczne stanowisko caoyciowe i pogld Staszica na rol nauki i wyksztacenia bodaj najlepiej oddaje
nastpujcy fragment jednego z jego przemwie w Towarzystwie Przyjaci Nauk:
Umiejtnoci dopotd s jeszcze prnym wynalazkiem, moe czczym tylko rozumu wywodem albo prniactwa
zabawa, dopokd nie s zastosowane do uytku narodw i uczeni potd nie odpowiadaj swemu powoaniu, swemu w
5

Autor m.in, O sztuce u dawnych, czyli Winkelman polski (1803), O wymowie i stylu (1815-1816) i najsawniejsze jego
dzieo - parodystyczny obraz polsk.ego spoeczestwa uksztatowanego FzeZ sarmatyzm i klerykalizm - Podr do Ciemnogrodu
(1820; zob. wyd. w sen, Biblioteka
Narodowa, Wrocaw 1955).

towarzystwach ludzkich przeznaczeniu, dopokd w ich naukach, w ich umiejtnociach rzdy nie znajduj - podug
potrzeb - w wewntrznej administracji rady i pomocy, dopokd ich umiejtno nie nadaje fabrykom i rkodzieom
owiecenia, uatwienia w kierunku postpu" .
Dodajmy, e w Warszawie zaczyna si rwnie rozwija szkolnictwo artystyczne - wspzaoycielami Szkoy
Dramatycznej (1811, przy Teatrze Narodowym) s Wojciech Bogusawski (1757-1829) oraz wybitny muzyk i kompozytor Jzef Elsner (1769-1854). W 1821 r. Szko Dramatyczn przeksztacono w Instytut Muzyki i Deklamacji (od
1826 podzielony na Konserwatorium oraz Szko Gwn Muzyki i powizany z Uniwersytetem jako Wydzia Nauk i
Sztuk Piknych). Jednym z jego uczniw jest Fryderyk Chopin. Kwitnie ycie kulturalno-literackie: dziaa teatr i
opera, do publicznego uytku udostpniono Bibliotek TPN i Bibliotek Uniwersyteck, toczy si spr klasykw z
romantykami, rozwija si sowianofilstwo.
W okresie midzy powstaniami - listopadowym i styczniowym - nastpuje na kadym polu regres kulturalnoowiatowy i intensyfikacja rusyfikacji. Prbuj to zmieni dopiero inicjatywy reform Aleksandra Wielopolskiego
(1803-1877). Doprowadzi on do wydania w 1862 r. przez Komisj Rzdow Wyzna i Owiecenia Publicznego
Ustawy szkolnej, przywracajcej polski charakter wszystkim rodzajom i szczeblom szkolnictwa. Ustawa
przewidywaa uwaszczenie chopw i - w myl przekonania, e nauka jest prawem i obowizkiem kadego obywatela
- podnosia owiat ludow oraz organizowaa zrnicowane zawodowo szkoy powiatowe i gimnazja. Realizacj
przekrelio powstanie styczniowe .
Wielopolski przyczyni si take do ponownego otwarcia w Warszawie w 1862 r. polskiego uniwersytetu pod
nazw Szkoa Gwna. W 1863 r. ksztacio si w niej 1312 studentw, a w ostatnim roku dziaalnoci (tj. 1869) 1136 (w latach 1816-1831 byo 1200 absolwentw UW). Po likwidacji Szkoy Gwnej powsta Cesarski Uniwersytet
Warszawski z jzykiem wykadowym rosyjskim (dziaa do 1915 r.).
Z ducha Szkoy Gwnej zrodzia si natomiast w 1881 r. najpowaniejsza w zaborze rosyjskim polska instytucja
- Kasa Pomocy dla Osb Pracujcych na Polu Nauki im. dr. Jzefa Mianowskiego, fundacja popierajca dziaalno
naukow uczonych polskich, fundujca stypendia dla niezamonej modziey, a przede wszystkim prowadzca
dziaalno wydawnicz (czasopisma i publikacje naukowe) 6.
Dyskusje na temat potrzeby szkolnictwa technicznego doprowadzaj do powstania w 1895 r. redniej Szkoy
Mechaniczno-Technicznej, ufundowanej przez znanych wczesnych filantropw Hipolita Wawelberga i Stanisawa
Rotwanda (wspzaoyciele take Muzeum Przemysu i Rolnictwa, 1875, oraz Muzeum Rzemios i Sztuki
Stosowanej, 1893, dziaajcych jako instytuty bada naukowych oraz ksztaccych zawodowo modzie w formach
szkolnych i na kursach). Politechnika Warszawska ksztatowaa si na przeomie wiekw: pierwotnie (1898) jako
Warszawski Instytut Politechniczny z rosyjskim jzykiem wykadowym, a od 1915 r. jako uczelnia polska.
W yciu umysowym, kulturalnym i literackim dominuje pozytywizm warszawski z programem pracy
organicznej, solidaryzmu spoecznego i upowszechnianiem - take wrd kobiet - kultury owiatowej. Ton nadaje
Pose Prawdy, czyli posugujcy si tym pseudonimem Aleksander witochowski (1849-1938), publicysta
Przegldu Tygodniowego", pisarz, wspzaoyciel Kasy im. Mianowskiego i Towarzystwa Kultury Polskiej (1906).
Na przeomie wiekw dziaa w Warszawie jeden z najznakomitszych polskich pedagogw - Jan Wadysaw
Dawid (1859-1914). Propaguje rozwijajc si wwczas w Europie i Ameryce psychologi i pedagogik
eksperymentaln (dowiadczaln). Pierwszy w Polsce bada naukowo poziom umysowy dzieci i modziey w rnych
okresach rozwoju; opracowuje nauk o rzeczach" dla edukacji wczesnoszkolnej; uzasadnia potrzeb kultury
psychologicznej u nauczycieli i projektuje nowoczesny Instytut Pedagogiczny dla ich ksztacenia; redaguje Przegld
Pedagogiczny", periodyk o wysokim poziomie naukowym. Jest przy tym postpowym dziaaczem spoecznym, co si
szczeglnie zaznaczyo, kiedy w pierwszych latach XX w. redagowa radykalny - lewicujcy - tygodnik Gos".
Ponadto dziaao liczne grono innych pedagogw i organizatorw placwek owiatowych i wychowawczych.
Maria Weryho-Radziwiowiczowa (1858-1944) zasuya si na polu wychowania przedszkolnego. W 1887 r.
otworzya m.in. wzorcowy zakad freblowski, ktry suy nie tylko dzieciom, lecz i ksztaceniu freblanek (pierwsze
ochronki dla dzieci powstaway w Krlestwie Polskim w latach czterdziestych XIX w.). Redagowaa te dodatek do
Przegldu Pedagogicznego" pod tytuem Zabawy i Zajcia dla Dzieci w Wieku Przedszkolnym", przeksztacony po
trzech latach w Ogrdek Dziecicy". Twrczo rozwijaa w swoich pismach metodyk wychowania przedszkolnego.
Herbartyzm i inne wczesne prdy wychowawcze Zachodu przeszczepia twrczo na grunt polski Henryk Wernic
(1829-1905), sam nauczyciel gimnazjalny w kraju i za granic (w Anglii).
Wybitnie zaznaczali si na polu owiaty i wychowania znakomici wczeni pisarze polscy: Adolf Dygasiski,
Bolesaw Prus, Eliza Orzeszkowa i inni. Orzeszkowa odegraa bardzo istotn rol (oprcz witochowskiego i
innych) w gorcych pozytywistycznych dyskusjach na temat koniecznoci reformowania wychowania, wyksztacenia
i uprawnie kobiet do studiw wyszych 28.
Rzeczywisto owiatowa bya jednak w Kraju Nadwilaskim" coraz bardziej ponura (literacki jej obraz
nakreli S. eromski w Syzyfowych pracach). Szkolnictwo publiczne zostao cakowicie zrusyfikowane. Najcisze
6

J. Mianowski (1804-1879), lekarz, rektor Szkoy Gwnej w latach 1862-1869, bardzo popularny wrd studentw i caego
polskiego spoeczestwa.

czasy przypady na okres 1879-1897, kiedy kuratorem Okrgu Naukowego Warszawskiego by Aleksandr Apuchtin.
Likwidacja wielu szk powodowaa wzrost analfabetyzmu.
Szkolnictwo polskie wegetuje jako szkolnictwo prywatne lub nauczanie domowe; bywa, e kryje si" pod
rnymi formami dziaalnoci spoecznej albo schodzi do podziemia". Szczeglnie piknie zaznaczy si Uniwersytet
Latajcy, organizujcy tajne wykady w mieszkaniach prywatnych. Wykady prowadzili znani uczeni, pisarze,
pedagogowie. Po 1905 r. i po strajku szkolnym przeksztaci si on w legalne Towarzystwo Kursw Naukowych,
rodzaj polskiej uczelni wyszej (w 1920 r. na bazie Towarzystwa powstanie Wolna Wszechnica Polska).
Jednoczenie ycie spoeczne coraz bardziej si radykalizuje. Rnicuj si znaczco programy polityczne wrd
spoeczestwa dorosych i modziey: tworz si przeciwstawne i zwalczajce si obozy socjalistyczny i narodowy.
Kady z tych obozw podejmuje take sprawy owiatowe.
Marksistowsk parti polityczn pod nazw Proletariat 7 stworzy w 1882 r. w Warszawie Ludwik Waryski (jej
programowa odezwa ukazaa si w Genewie w czasopimie Przedwit"). Ruchy socjalistyczne w zaborze rosyjskim
jednoczy powstaa w 1892 r. w Paryu Polska Partia Socjalistyczna. Natomiast obz narodowy zjednoczya Liga
Polska (ponadzaborowa organizacja zaoona w 1887 r. w zamku Hilfikon koo Zurychu przez Zygmunta F.
Mikowskiego, Maksymiliana Hertla i innych), ktra w 1893 r. przyja nazw Ligi Narodowej. Gwnym ideologiem
ruchu by Roman Dmowski.
Program Odezwa Proletariatu - oprcz zada politycznych i ekonomicznych - zawiera postulat: nauczanie
wszystkich dzieci obowizkowe, bezpatne i bezwyznaniowe. Szkic programu PPS za gwny cel uwaa odzyskanie
niepodlegoci i wzywa do masowej agitacji, strajkw, demonstracji politycznych; w zakresie owiaty opowiada si
za szko powszechn i wieck. Obz narodowy wystpowa przeciw uciskowi ekonomicznemu i rusyfikacji,
koncentrujc si na zachowaniu polskoci i odzyskaniu niepodlegoci. Podejmowa walk o jzyk polski w szkoach i
wiza si cile z katolicyzmem. Socjaldemokracja Krlestwa Polskiego i Litwy (1893-1918) w programie swoim
zapisaa danie rozwizania sprawy szkolnej", domagajc si przeobraenia szkoy z policyjnej instytucji
owiecenia dla wybranych na woln uczelni dla wszystkich, jak i co do nadania jej niezbdnego charakteru
narodowego".
Przy partiach politycznych powstaj liczne przybudwki" modzieowe. Coraz aktywniejszy jest Zwizek
Modziey Polskiej Zet" (zaoony w 1887 r., od 1888 podporzdkowany Lidze Polskiej, a nastpnie afiliowany przy
Lidze Narodowej) i jego liczne agendy" we wszystkich zaborach. ZET stworzy m.in. organizacj modziey szk
rednich pod nazw Przyszo" (Pet") i opanowywa kka samoksztaceniowe. Powstaj take: Zwizek
Stowarzysze Polskiej Modziey Postpowej (1899-1914), Zwizek Modziey Socjalistycznej (1903) czy Zwizek
Modziey Socjaldemokratycznej (1904). Wszystkie skupiaj modzie szk rednich i studentw.
Nastroje s coraz burzliwsze i kiedy w 1905 r. wybucha ruch rewolucyjny w Rosji, modzie polska w Krlestwie
opuszcza szkoy i uczelnie rosyjskie, manifestuje i tworzy komitety strajkowe. Rezolucja modziey szk
warszawskich (1905) domaga si szkoy, ktra odpowiadaaby narodowym, kulturalnym i moralnym potrzebom"
spoeczestwa polskiego. Tak wybuchaj strajki szkolne w 1905 r. Modzie znajduje poparcie ze strony
spoeczestwa i rodzicw oraz ze strony postpowego nauczycielstwa (Koa Wychowawcw). Nasila si walka o
szko polsk".
4.2. Zabr pruski
Na lsku i Pomorzu szkolnictwo polskie przez cay okres zaborw byo bezwzgldnie germanizowane.
W Ksistwie Poznaskim polskie inicjatywy owiatowe oywiy si zwaszcza w okresie Wiosny Ludw (1848).
Piknie zaznaczya si dziaalno Ewarysta Estkowskiego (1820-1856), organizatora i ideologa postpowego
nauczycielstwa polskiego. Powoa on do ycia w 1848 r. w Poznaniu Polskie Towarzystwo Pedagogiczne oraz zaoy
i redagowa czasopismo Szkota Polska" (1849-1853). By znakomitym publicyst pedagogicznym i owiatowym.
Uwag powica nauczaniu elementarnemu, szkoom realnym, ksztaceniu nauczycieli oraz tzw. szkoom niedzielnym
dla starszej modziey z warstw chopskich i robotniczych. Kierowa si pogldami Pestalozziego i Diesterwega,
nawizywa do przepisw Komisji Edukacji Narodowej, korzysta z pogldw Bronisawa Trentowskiego.
W okresie kulturkampfu (1871-1878) nastpuje pena germanizacja ycia publicznego (zakaz uywania jzyka
polskiego w urzdach i sdach), w tym i owiaty. Doprowadza to do walki o jzyk polski, do powstawania tajnych
organizacji modzieowych i kek samoksztaceniowych, a nawet do buntw dzieci. Szczeglne nagonienie w
Europie mia proces szkolny we Wrzeni w 1901 r., skierowany przeciwko uczniom (represje dotykay take
rodzicw).
W Poznaskiem w XIX w. najbardziej znaczco rozwina si polska filozofia i myl pedagogiczna. Bronisaw
Ferdynand Trentowski (1808-1869) jest najwybitniejszym przedstawicielem polskiej pedagogiki epoki romantyzmu.
W jego spucinie pisarskiej obok bogatej twrczoci filozoficznej jest te pionierskie na gruncie polskim dzieo
Chowanna, czyli system pedagogiki narodowej jako umiejtnoci wychowania, nauki i owiaty, sowem wyksztacenia
naszej modziey (Pozna 1842). Polska pedagogika narodowa - jego zdaniem - ma wychowywa czowieka
7

Istniaa do 1886 r.; tzw. Proletariat 2" dziaa w latach 1888-1893; Proletariat 3" od 1900 do 1909 r. Ten ostatni powoa Polskie
Towarzystwo Nakadowe, w ktrym wydano ponad 70 ksiek z zakresu polityki, ale te literatury naukowej i piknej.

rzeczywistego", czyli czowieka czynu, mdrego, o rozwinitej jani" (osobowoci), bo tylko taki bdzie dobrym
patriot i obywatelem, ktry potrafi realizowa misj narodu polskiego: by gow i sercem Europy. Ten romantyczny
mesjanizm nie przeszkadza jednak Trentowskiemu trzewo i praktycznie myle o rzeczywistoci i sprawach
wychowawczych, zwaszcza o potrzebach owiaty ludowej.
Podobnie w twrczoci filozoficznej Augusta Cieszkowskiego (1814-1894), w jego wizji spoeczestwa
opartego na nauce", zagadnienia wychowawczo-owiatowe zajmuj wyrane miejsce. Jest te Cieszkowski bardzo
aktywnym dziaaczem spoeczno-politycznym: pionierem m.in. ochron wiejskich" i szk rolniczych (fundator w
1870 r. Wyszej Szkoy Rolniczej im. Haliny w abikowie koo Poznania), zwolennikiem ksztacenia praktycznozawodowego, wsp-zaoycielem (1857) i dwukrotnym prezesem Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk.
Patriarch" za wczesnego ycia umysowego nazywali wspczeni mu i potomni Karola Libelta (1807-1875).
Uczestniczy on w walkach o wolno (w powstaniu listopadowym i w ruchach z lat 1846-1848), by nauczycielem,
gbokim mylicielem, publicyst i postpowym dziaaczem owiatowym i spoecznym. Uzasadnia konieczno
powszechnej owiaty ludowej jako owiaty narodowej; w dyskusjach na temat wyksztacenia oglnego wypowiada si
za nowym typem szkoy - szko realn, ktra ma uszlachetnia prac i uszlachetnia ducha".
By prekursorem przeksztacania romantycznego czynu w czyn realnej pracy organicznej". Pozostawi
potomnoci najwszechstronniejsz i najpikniejsz" (okrelenie Jzefa Ujejskiego, 1922) rozpraw O mioci
ojczyzny (1844), w rwnym stopniu polityczn, co pedagogiczn. Rozrniajc pojcia: ojczyzna, nard i pastwo (byt
polityczny narodu), w polemice z Heglem (e nie ma bytu narodu bezpastwowego") stwierdza, i nard nie
przestaje by narodem, cho nie tworzy odrbnego i samodzielnego pastwa: Bez bytu politycznego nie ma pastwa,
ale bez bytu politycznego jest ojczyzna". Nard moe utraci byt polityczny, lecz narodu przepojonego mioci
ojczyzny nie da si ujarzmi. Potga caego wiata jest za saba do ujarzmienia narodu, co w imi mioci ojczyzny
powstaje i praw swoich broni.
Dodajmy, e w Poznaniu w latach 1849-1852 Jzef ukaszewicz (1799-1873), historyk i bibliotekarz w
ufundowanej przez Edwarda Raczyskiego (1829) bibliotece publicznej w Poznaniu, opracowa znakomit do dzi,
rdow, czterotomow Histori szkl w Koronie i w Wielkim Ksistwie Litewskim... (syntetycznie powszechne dzieje
wychowania przedstawi w 1842 r. B. Trentowski w Chowannie).
Uczelni wyszych w Poznaskiem nie byo. Modzie wyjedaa na studia wysze do uniwersytetw
niemieckich8. Promieniujcym orodkiem naukowym w Wielkopolsce stao si - zaoone w 1857 r. - Poznaskie
Towarzystwo Przyjaci Nauk (dziaa do dzi), wzorowane i nawizujce do tradycji Warszawskiego TPN.
W latach 1872-1878 dziaao Towarzystwo Owiaty Ludowej: zakadao biblioteki (ok. 115) i czytelnie,
kolportowao ksiki; od 1880 r. pod nazw Towarzystwo Czytelni Ludowych kontynuowao szerzenie owiaty, a
liczba prowadzonych bibliotek wzrosa w 1897 r. do 1200 placwek.
Wielkopolskie ziemiastwo inicjowao i wspierao pozaszkolne dziaania owiatowe i naukowe. Jednym z wielu
mecenasw polskiej kultury by Tytus Dziayski (1796-1861), ktry okoo 1826 r. da pocztek Bibliotece
Krnickiej, przekazujc ponad 8 tys. woluminw cennych dzie z wasnego ksigozbioru (od 1953 r. placwka
Polskiej Akademii Nauk) i wyda okoo 50 tomw rde do dziejw Korony i Litwy.
4.3. Zabr austriacki
W zaborze austriackim w pierwszej poowie XIX w. szkolnictwo byo germanizowane. Sytuacja zmienia si,
kiedy w okresie przeksztacania monarchii austriackiej w Austro-Wgry poszczeglne kraje uzyskiway samorzdy
terytorialne i wasne sejmy. Bodaj najszersz autonomi uzyskaa w latach 1861-1873 Galicja. To dawao mono
rozwoju kultury narodowej, w tym szkolnictwa polskiego. Z drugiej jednak strony zacofanie gospodarcze tych
terenw - przysowiowa ndza galicyjska" - i konserwatyzm elit spoecznych (w pewnej mierze uzasad niony rebeli
chopsk 1846 r.) byy przeszkod w szerzeniu owiaty wrd dzieci z warstw niezamonych. Szkolnictwo
elementarne w poowie wieku obejmowao zaledwie 23% dzieci w wieku 6-12 lat.
Ogromne zasugi na polu reorganizacji i repolonizacji szkolnictwa w Galicji ma w tym okresie postpowy dziaacz
buruazji galicyjskiej Jzef Dietl (1804-1878), wybitny lekarz, profesor i rektor Uniwersytetu Jagielloskiego,
pierwszy autonomiczny prezydent Krakowa w latach 1866-1874, pose na Sejm Krajowy i czonek Rady Pastwa w
Wiedniu. Dziki jego staraniom zostaa powoana w 1866 r. Rada Szkolna Krajowa, odrbna przez pewien czas
galicyjska wadza owiatowa nad szkoami ludowymi i rednimi. Do jej kompetencji nalea nadzr pedagogiczny,
mianowanie nauczycieli, ukadanie programw, zatwierdzanie podrcznikw. Jzykiem wykadowym staje si jzyk
polski; nastpuje sekularyzacja szk (nauczanie religii pozostaje); szkoa ludowa - obowizkowa i bezpatna - nabiera
charakteru oglnoksztaccego; powstaj udoskonalone seminaria nauczycielskie; rozwijaj si gimnazja klasyczne; s
tworzone szkoy i kursy przemysowe oraz rzemielnicze.

Spoeczno wspieraa j w deniu do uzyskania jak najwyszych kwalifikacji: dziaao Towarzystwo Naukowej Pomocy dla
Modziey Mskiej Wielkopolski im, K. Marcinkowskiego (1841-1861; zmiana nazwy na TNP dla Modziey Wielkiego Ksistwa
Poznaskiego (1861-1925), ktre przyznao w caym okresie prawie 20 tys. stypendiw dla ok. 6,5 tys. osb. W 1848 r. powoano
analogiczne Towarzystwo Naukowej Pomocy dla Modziey Prus Zachodnich z siedzib w Chemnie.

10

Postpowym dnociom przeciwdziaa konserwatywny obz tzw. Staczykw (m.in. prby dzielenia szk
ludowych na dwa zrnicowane typy: miejski i wiejski, a take zwikszanie obcie finansowych rodzicw
gimnazjalistw), lecz narastajcy polityczny ruch chopski (zorganizowany pod koniec wieku w Stronnictwie
Ludowym) skutecznie walczy z hamowaniem owiaty ludowej. Dzieci chopskie staway si coraz czciej uczniami
gimnazjw, co otwierao im drog do uniwersytetu.
Sprawy owiaty ludowej w Galicji byy przedmiotem aktywnych stara rnych organizacji spoecznych oraz
zwizkw nauczycieli. W 1.882 r. powstaje Macierz Polska we Lwowie, ktra publikuje tanie wydawnictwa
ksikowe (ok. 250 tytuw) i gazety. Podobne instytucje powstaj wkrtce w innych regionach, np. w Cieszynie
(1885 - Macierz organizuje przede wszystkim polskie szkolnictwo: od ochronek do gimnazjw; w sumie 55 placwek)
oraz w Warszawie pod nazw Polska Macierz Szkolna (1905 - pierwotna nazwa Macierz Szkolna Krlestwa
Polskiego; w 1906 r. w 680 szkoach ksztacia 63 tysice uczniw, prowadzia rwnie ochronki, biblioteki, czytelnie i
doksztacanie dorosych).
Inny profesor Uniwersytetu Jagielloskiego, lekarz Henryk Jordan (1842-1907), filantrop i dziaacz spoeczny, w
trosce o kulturalne i zdrowe organizowanie czasu wolnego modziey zaoy w 1889 r. w Krakowie park zabaw, w
ktrym pod kierunkiem wykwalifikowanych przewodnikw-instruktorw prowadzono zajcia (gwnie o charakterze
sportowym) dla dzieci i modziey nie majcych naleytej opieki i odpowiednich warunkw w domu rodzicielskim.
Park Jordana da pocztek tzw. jordanowskim parkom i ogrodom zabaw dla dzieci i modziey w rnych stronach
Polski.
W zaborze austriackim dziaay dwa silne centra kultury i nauki: Krakw i Lww. Uniwersytet krakowski - po
okresie zniemczenia - wraca w 1870 r. do polskiego jzyka wykadowego i zaczyna wietnie si rozwija, gromadzc
zawsze spore grono znakomitych uczonych. Od 1897 r. dopuszczane s do studiw take kobiety. W 1900 r. wrd
1405 studentw byo 88 kobiet oraz 224 synw chopskich.
Nie mniej aktywnie dziaa uniwersytet lwowski, spolszczony w pocztkowych latach siedemdziesitych.
Akademia Techniczna we Lwowie - ktra wyrosa z Akademii Realno-Handlowej, utworzonej w 1835 r. - zostaje
przeksztacona w 1877 r. w czterowydziaow uczelni techniczn pod nazw Szkoa Politechniczna (od 1919
Politechnika Lwowska). Bya to pierwsza - i do 1915 r, jedyna - politechnika na ziemiach polskich. W Dublanach pod
Lwowem na bazie zaoonej w 1856 r. przez Galicyjskie Towarzystwo Gospodarcze Szkoy Gospodarstwa Krajowego
powstaje w 1882 r. Krajowa Wysza Szkoa Rolnicza (pniej Akademia Rolnicza, od 1919 wcielona do Politechniki
Lwowskiej).
W 1815 r. z inicjatywy uniwersytetu organizuje si Towarzystwo Naukowe Krakowskie, ktre od 1872 r. staje si
Akademi Umiejtnoci (1919 r. - Polska Akademia Umiejtnoci), czyli polsk akademi nauk, prowadzc
intensywne badania naukowe w wielu dziedzinach i jednoczenie bardzo bogat dziaalno wydawnicz w zakresie
publikacji naukowych. W okresie niepodlegoci zostaje uznana przez rzd jako instytucja uprawniona do
reprezentowania nauki polskiej.

11