Etadijans pou ledikasyon an Ayiti

Yon brase lide ak Mt Jean-Henry Cant

Pp Ayisyen
Ayisyn
Ayisyen
Mwen di nou tout pitit peyi a, sa ki isit, sa ki ltb dlo: On. Jodi a, tankou anpil
lt fwa, mwen vini f yon brase lide avk nou. Demokrasi, jan nou konnen, se
rejim lapawl: pawl sitwayn ak sitwayen, kote chak moun di sa yo panse, nan
resp youn pou lt, nan resp konstitisyon 1987 la.
Brase lide mwen pote jodia, se yon pawl ki konsne lekl, ledikasyon. Pp
Ayisyen pa negosye pawl sa a. Pp ayisyen kw nan ledikasyon. Yo konnen ke
ledikasyon pmt moun gen metye, epi ledikasyon se fs yon nasyon.
Dapr estatistik sou ledikasyon, anpil fanmi depanse preske 2/3 sal yo pou
ledikasyon pitit yo, sa vle di anpil. Yon pp ki kw nan ledikasyon, li pr pou li
konstwi Demokrasi. Paske, youn nan pi gwo baz Demokrasi, se Lenstriksyon.
Kidonk, si Demokrasi pa tabli nan Peyi Dayiti, se pa b kote Pp la pou yo chche
kz la.
Konsa nap brase lide sou ledikasyon, pou f Ayiti vanse, pou pote chanjman nan
lavi pp Ayisyen an ki soufri twp anba grangou, ensekirite, chomaj, pwoblm
lasante ak lojman.
Premye konsiderasyon nap f, se sou ouvti lekl la. Dab, li te pou ft an
Septanm. Dat la chanje pou Oktb. Sa poze anpil pwoblm.
Pp la konnen se ledikasyon ki pou chanje s li, s pitit li ak fanmi li. Li mare vant
li, li sere senti li, li dekouvri sen Py pou kouvri Sen Paul pou prepare larantre.
Men si pa gen pwofes, pwofes ki byen prepare, si pwogram yo se tt chapit nan
liv ranmase, si metd pou aprann yo se bat bouch, repetisyon jeneral, pou depoze

nan ekzamen resite, kit lekl ouv an septanm kit lekl ouv an oktb se menm
bagay.
Wi, li l pou nou serye. Pou leta apre tout tan sa a sispann jwe ni ak lavi pp, ni ak
ledikasyon. Devlopman ak ledikasyon mache men nan lamen. Se bon lekl, lekl
pou tout moun, lekl bon kalite ki mete baz estabilite ak pwogr nan yon peyi.
Dezym konsiderasyon nap f a, se jisteman sou kalite, sou nati sistm ledikasyon
ayisyen an. Jodi a tout moun konnen ke sistm sa a, se yon izin kap fabrike, kap
donnen echk, ki vle di move rezilta. Prv yo la. Depi pase senkant lane, nan
egzamen retorik, chif siks pa depase 27 %. Kanta stifika, nevym lane ak filo si
yo depase 60%, li l pou nou mande ki konpetans yo bay, e pou ki fomasyon.
Sitiyasyon an grav, li grav anpil. Sitou, l nou konstate ke 85% lekl segond, 72%
lekl fondamantal, 99% lekl kindgadenn nan men sekt prive.
Gen anpil kesyon pou poze. Kijan nou f rive la a ? nan lane 1960, se leta ki te gen
sou kontwl li 70% sistm nan. Jodi a, nan ledikasyon, leta lave men li, li se
Ponspilat.
Pa egzanp, nan 27% siks nan Reto, 20% pou sekt prive e se slman 7% pou leta.
An nou pa fmen je nou, reyalite a devan je nou, li tris, men se sa.
Nap salye pwogram PSUGO a ki se yon bl inisyativ gouvnman an pote men li
gen pwoblm kontwl pedagogik ak finansye ki mande koreksyon rapid. Epi yo
dwe veye pou PSUGO a pa tounen yon fon koms pou alimante lekl orab alske
li dwe sevi pou ogmante kapasite ak kalite aky lekl piblik yo.
Mwen gen lt konsta ak kesyon kipa dwe pase akote. Pou reyisi tout sik akademik
la, elv yo dwe sibi kat (4) egzamen, sa yo rele evaluasyon. Mwen mande : ki sa ki
ap evalye? ki konpetans chak sik sa yo bay ? epi, l yon elv pa reyisi nan yon
evalyasyon :
1) Ki maty, ki disiplim ki f li pa reyisi ?
2) Ki sa ki mete sou pye pou ede li ?
E si echk elv sa yo te gen pou w ak metd ansyman nan klas yo ? kondisyon
materyel ansyman yo ?
2

Men, gen yon kesyon ki pi grav, yon kesyon yo pa vle, yo pito kache li nan pale
de : lekl blet, osnon pars elv. Mwen mand : Majorit elv kipa reyisi yo nanki
kategori sosyal yo soti ? nan milye favorize ? Nan milye defavorize ?
Se f lontan, ankt sou ledikasyon, syans ledikasyon f konnen ke pwogr, reyisit
nan aprantisaj, gen anpil rap avk milye familyal, revni paran ak zn abitasyon.
Tout moun pa derape ak menm chans.
Se pou tt sa, se pou gmante chans tout elv pou ale pi lwen ke leta gen
obligasyon pou mete estrikti pou f chans egal la vini yon reyalite. Se la, baz
estabilite komanse bati, se depi nan kindgadenn misyon sosyal lekl la komanse,
anplis konesans akademik li gen pou li bay.
Ayisyn
Ayisyen
Km nou ka w li, sistm edikatif nou an pa la pou ede f dispart inegalite nan
lekl, ni pou fme timoun pou yo byen grandi, e vini bon sitwayen ak bonjan
pwofesyonl pou svi tt yo, fanmi yo, ak Nasyon an. Sa pa nmal ditout.
Paske wout devlopman, se wout chans egal, lekl pou tout moun, ledikasyon
dekalite nan lekl lavil kou lekl andey.
Twazym konsiderasyon nap pote, se sou, pwopozisyon pou chanje sitiyasyon sa
a ki pa ka dire. Paske li pa nmal ke Pp la nan kondisyon lavi difisil sa a ap f
sakrifis sa yo pou bay pitit li elevasyon, ledikasyon, epi se vizyon ak konptman
leta a kap fware jefo paran yo.
Se okazyon pou mwen voye yon gwo kout chapo pou defen Minis Bna. Nan lane
1976, limenm avk plizy pwofes, teknisyen ledikasyon nan Enstiti Pedagojik
Nasyonal te monte yon refm pou amelyore pwogram yo, e pou bay kreyl la plas
li km disiplin e km lang pou ledikasyon.
Malerzman yo bloke refm nan nan wout. Yo pa kitel ateri.
Depi prske 40 lane, Plan Nasyonal ap bouskile Plan sektoryl, nouvo Segond ap
goumen ak ansyen manyl, semin pedagojik nan divs ak fakt aprantisaj.

Jodia, nou devan yon reyalite nan ledikasyon ki pa svi okenn klas ak kategori
sosyal : ni pitit pp, ni pitit klas mwayn, ni pitit boujwazi. Machin nan deraye.
E, pou sa chanje, pou nou mete li nan bon direksyon, fk tout moun enplike yo, fk
tout moun asepte f bonjan sakrifis, fk nou di tout moun ladan l paske ledikasyon
konsene tout moun alawonbad.
Menmjan tout timoun dwe gen chans ale lekl, se menm jan, tout sitwayen dwe
pote kole, fse leta travay pou f sistm nan bay bonjan rezilta.
Ledikasyon tout moun ladanl, se ledikasyon ki louvri pt lekl bay tout timoun,
tout kote. Ledikasyon sa a ap devlope annak avk mizanplas estrikti
desantralizasyon yo. Teknisyen Potoprens pap chita nan biwo Minist a pou yo
voye pwogram tt chapit liv lotb dlo bay Direksyon Depatmantal eksperimante.

Brase lide sou ledikasyon, se brase lide sou peyi a, sou pwoblm peyi a, sou
volonte nou, kapasite nou pou rezoud yo. Tankou tout peyi, nou gen pwoblm.
Men pwoblm pa nou yo lou anpil.
L ou konsidere pwoblm kouvti vejetal, pwoblm lojman apre dega tranbleman
de t 12 janvye, pwoblm lasante, pwoblm grangou, nou ka di sitiyasyon an grav,
li grav anpil. Kominote Entnasyonal ban nou d, nou di yo msi. Gouvnman svi
ak taks pou f travay enfrastrikti ak svis. Nou apresye sa. Sepandan nou ta renmen
di : Li l pou peyi a, tout moun, Dirijan tankou Dirije, dekrete yon ijans sitwayn,
ki vle di sonnen lanbi rasanbleman pou mete Ayiti sou wout devlopman total
kapital.
Sa se yon rv mwen f je kl. Li dwe tounen yon reyalite, l ap yon reyalite si nou
koumanse mache depi jodi a, si chak grenn Ayisyen ak Ayisyn di : Li se yon
envestis, sa ki mete kapital lajan, sa ki mete kapital travay, sa ki mete kapital
konesans, tout kapital sa yo asosye ak kapital fratnite pou f lavi miy. Nan ld,
4

nan disiplin ak resp youn pou lt jan Konstitisyon an mande li, n ap reyisi. N ap
reyisi paske n ap svi ak Ledikasyon toupatou, toutan nan tout sa n ap f. Nan zaf
kwasans ak devlopman, wout Ledikasyon se wout ki pi asire pou ale vit, pou ale
byen nan enter tout moun.
Mezanmi pp la pare ! Mezanmi ske nou konn kanpe pou nou w devan Katedral,
lakou Channmas, Ptay Sen Jozf, Ptay Lewogann, pou w sa s ak fr nou ap
f : demonte, ranje telefn, dinat, radyo, televizyon, devede, eksetera. Eske
nou konnen kanpe gade, mvy ti Mekanisyen nou yo f nan machin ? Sa atispent
nou yo f nan dekore Bis, Kamyon, Kamyont ?
Wi, yo f tou sa, yo aprann poukont yo nan f pratik. E si yo te ale lekl ? E si yo
te resevwa Ledikasyon klasik, Ledikasyon Pwofesyonl ? Yo ta f plis mvy ank
e kalite biznis ak nivo lavi ta ogmante nan peyi a.
Wi si televizyon, radyo, telefn, satelit pote konesans ak fmasyon bay peyizan,
ouvriye, ti machann nan tout vil ak seksyon kominal, nan tout abitasyon ak katye
nou w jan Ayiti t ap bl, Ayiti t ap chanje. Nou ta voye anpil pwodi ak byen nan
peyi Etranje, nou ta antre anpil deviz.
L a rive : ti Mari vle Enfimy, ti Jozf vle Enjeny, anpil pitit pp la ta renmen
Dokt, Enfomatisyen, Ajan Agrikl, Mekanisyen, Sekret, Pwofes eksetera L
a rive pou nou marye dwa nan Demokrasi ak Devwa Ledikasyon, pou f Ayiti pran
wout peyi yo batize, peyi emjan. Nou w dj sa s ak fr nou ap f ltb dlo,
kote yo jwen travay, bon jan svis. Day se yo ki f Ekonomi mache isit, nan voye
materyl, manje ak lajan pou moun lakay.
5

L a rive, l a sonnen pou devlopman sispann yon gwo mo nan sezon diskou. Li l
pou rv 1804 lan tounen yon reyalite. Ledikasyon se pi gwo zam pou chanje yon
peyi, pou konstwi Demokrasi. Tankou pwovb la di : pi bon se granm maten.
Lamiz pa dous. L a rive pou yon lt Ayiti ki di, li pa vle ni koripsyon, ni prejije,
ni enjistis, ni asistana, men yon Sosyete ki chita sou Ledikasyon, resp, ld,
disiplin ak travay.
Se pou sa, nou di : an nou deklare ijans pou ledikasyon. An nou defini plan kary
pou edikat yo. An nou f pwogram fomasyon pou stifye volont ki vle svi nan
diferan nivo sik ansyman yo. An nou mete kanpe lwa kad inivsite a pou
larechch nan ledikasyon pran pye km sa dwa.
Pou nou reyisi, an nou pran desisyon mete ledikasyon, mete mt yo, metrs yo,
pwofes yo, nan k ak nan tt Demokrasi nou an. Yo dwe gen bon kondisyon
travay, bon sal, bon asirans ak pwoteksyon. Sa pa gen lt non : se yon revolisyon,
men yon revolisyon pasifik, ki mande chak sitwayn ak sitwayen pou yo asosye ak
sekt edikatif la pou kreye mwayen Ayiti bezwen pou yon Demokrasi dirab.
Ayisyn
Ayisyen
Nou tout ki gen lanmou pou peyi nou, pou pitit nou, mwen mande nou, nou menm
sitou dirijan, gouvnman, nan politik kap ft la, nan aktivite nou, bay politik
ledikasyon an plis plas, plis panse, plis dimansyon. Annou vire paj la.
Kote ledikasyon an ye a pa bon. Nou pdi anpil nan kalite pozitif li te genyen,
sistm nan depase. Li pdi kapital konfyans sosyete a te plase nan li. Jodi a, li sou
woulib, san direksyon. An nou sispann adminitre, jere desas sistm sa a. Li l, gen
ijans pou sa chanje, konsa lavi miy nan diyite ak resp va vini yon reyalite nan
peyi Dayiti.Pp la di, li pre. An nou mache avk li. Tout Moun ladan l ! Tout moun ap
aprann, tout moun ap montre moun aprann. Tout moun ap kreye kondisyon pou
moun aprann !
6

Konsa Minist a, Edikat yo dwe mete tt ansanm pou refme, adapte pwogram
yo.
Minist a paka kwaze bra devan gwo echk nan egzamen ofisyl yo. Li dwe
ameliorye kondisyon materyl aprantisaj yon nan sekt piblik la e travay pou
gmante konpetans anseyan yo. Zaf lekl a de, pou pa di twa vits la dwe fini.
Kit se lekl lavil, kit se lekl andey, lekl nan katye rich, lkol nan katye pv tout
dwe gen bon anseyan pou fme timoun ak jens peyi a. Lekl prim gratis la, jan
konstitisyon an mande li, ft pou resevwa timoun tout fanmi tout kategori soyal.
Nan lekl fondamental, nan lekl sekond, nan inivsite se pou kapasite aky la
gmante chak lane menm jan kalite aprantisaj la dwe amelyore. Pou sipote jef,
sakrifis paran yo li ta bon, akote kantin ki louvri pou timoun, pou leta ta bay
fonskyon yo yon katzim mwa. Paran f sakrifis, leta dwe f devwa li tou paske
se pou ledikasyon pitit peyi a, e pitit peyi a se lavni peyi a !
Nou vle Ayiti vanse, nou vle pwogr ak devlopman. An nou tout ansanm leve byen
wo drapo ledikasyon pou byennt jens la, pou resp devwa nou e pou diyite non
Ayisyen a !
Tout moun ladan l
Msi
Mt Jean-Henry Cant
Lid Politik