WIATOWIT Supplement Series B: Barbaricum, vol.

11

WIATOWIT Supplement Series B: Barbaricum, vol. 11

ed. Bartosz Kontny

Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego

Zakad Archeologii Europy Staroytnej

Barbaricum
Tom 11

Ubi tribus faucibus fluenta Vistulae

fluminis ebibuntur.
Jerzy Okulicz-Kozaryn in memoriam

pod redakcj
Bartosza Kontnego

Warszawa 2015

Institute of Archaeology, University of Warsaw

wiatowit Supplement series B: Barbaricum
Volume 11
Redakcja naukowa serii
Bartosz Kontny

Redakcja tomu
Bartosz Kontny

Kolegium redakcyjne
Agata Chiliska-Frboes, Adam Cieliski, Anna Juga-Szymaska,
Bartosz Kontny, Andrzej Maciaowicz, Izabela Szter

Skad i amanie
Andrzej Szela

Projekt okadki dla serii

Micha Beszczyski

Fotografie Jerzego Okulicz-Kozaryna

Archiwum cyfrowe Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego
(skany z archiwum prywatnego Jerzego Okulicz-Kozaryna)

ISSN 1231-1499
Autorzy
Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego
ul. Krakowskie Przedmiecie 26/28; PL 00-927 Warszawa
Druk i oprawa
Zakad Graficzny Uniwersytetu Warszawskiego
ul. Krakowskie Przedmiecie 26/28
00-927 Warszawa

Spis treci
Bartosz Kontny
Od redakcji

11

Jacek Andrzejowski
Celtycka moneta z Sielunia nad Narwi

13

ukasz Antosik, Grayna Iwanowska

Tekstylia z cmentarzyska kultury kurhanw wschodniolitewskich
w wirblach

25

Rasa Banyt-Rowell
Seeking the beginning of the Early Roman Iron Age in the Memelkultur
Area: steps in the dark

37

Marcin Biborski
Rzymskie miecze obosieczne z rkojeciami w ksztacie gowy ora

51

Anna Bitner-Wrblewska, Wojciech Wrblewski

Aestii Tacyta. Kim naprawd byli?

65

Tomasz Bochnak, Justyna Warowna

Jerzy Okulicz pinxit kiezno z grobu kultury przeworskiej
z Malkowic, pow. staszowski

79

Agata Chiliska-Frboes
Rzymska fibula z d. Kirpehnen

99

Adam Cieliski, Mirosaw J. Hoffmann, Jarosaw Sobieraj

Dwa dziobowate okucia koca pasa z poudniowo-zachodnich Mazur
i ziemi lubawskiej

115

Katarzyna Czarnecka
Importowana kasetka brzowa z cmentarzyska kultury przeworskiej
w Lachmirowicach, pow. inowrocawski

123

Marcin Engel, Cezary Sobczak

W poszukiwaniu nekropoli tvgov. Uwagi na temat znalezisk
sepulkralnych z okresu wikiskiego w Szurpiach

131

Jacek Gackowski
Osiedla nawodne kultury kurhanw zachodniobatyjskich.
Kilka refleksji po dwudziestu latach od zakoczenia bada
wMotajnach, pow. ktrzyski i Pieczarkach, pow. giycki

159

Piotr Iwanicki
Sprzczki z kolcem przeduonym w skuwk w kulturze przeworskiej

175

Ludwika Joczyk, Aneta Gobiowska-Tobiasz

Okucie rozetkowe z Szurpi. Import ze wiata nomadw w sercu
Jawiey

195

Piotr Kaczanowski, Judyta Rodziska-Nowak

Uwagi o przydatnoci wynikw analizy cmentarzysk ciaopalnych
z okresu rzymskiego do studiw paleodemograficznych

215

Bartomiej Kaczyski, Urszula Ziemska

Osada grupy olsztyskiej w Olsztynie-Brzezinach, stan. XXVIII
w wietle sondaowych bada wykopaliskowych

227

Magorzata Karczewska, Maciej Karczewski

Szpila z poroa barwiona zwizkami miedzi z grobu 517, odkrytego
na cmentarzysku kultury bogaczewskiej w Paprotkach Kolonii
w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich

245

Aneks I
Elbieta Jaskulska
Analiza antropologiczna koci ze stanowiska Paprotki Kolonia 1: grb numer 517

257

Aneks II
Katarzyna Cywa
Analiza drewna z fragmentw drzewcw grotw z grobu 517 z cmentarzyska
w Paprotkach Kolonii

260

Andrzej Kasprzak
Dwa groby z nietypowymi ostrogami na cmentarzysku kultury
wielbarskiej w Czarnwku, stan. 5

263

277

Andrzej Kokowski
Importowane naczynie rzymskie z miejscowoci Karzec w Wielkopolsce

289

Jerzy Kolendo, Tomasz Pciennik

Description of the Baltic coast in Pliny the Elders Naturalis historia
(IV 9497)

297

Bartosz Kontny
This came out of the swamp. Wolka See revisited: some debatable
problems concerning Balt weapons

307

Bartosz Kontny, Pawe Szymaski

Zapinka z pnego okresu wdrwek ludw z Pucka

333

Maria Krajewska
O wileskim kolekcjonerze Antanasie Szutinasie i jego zbiorach

351

365

Jerzy M. apo
Taki szport. Przyczynek do dziejw grodziska w Szestnie-Czarnym Lesie

377

Piotr uczkiewicz
Sobieszyn, stan. 1. Zniszczone cmentarzysko kultury przeworskiej
z modszego okresu przedrzymskiego i okresu rzymskiego

383

Aneks
Wanda Kozak-Zychman
Przepalone szcztki kostne ze zniszczonego grobu kultury przeworskiej z modszego
okresu przedrzymskiego na stan. 1 w Sobieszynie, gm. U, woj. lubelskie

401

Henryk Machajewski, Ryszard Pietrzak

Figurka typu wilk ogniowy z osady ludnoci kultury jastorfskiej
w Jeziorach Maych, powiat redzki

403

Andrzej Maciaowicz
Nieznane cmentarzysko w Lipwce a pnocne powizania kultury przeworskiej
w modszym okresie przedrzymskim

413

Renata Madyda-Legutko
Bemerkungen zur Mnnertracht bei der Bevlkerung der WielbarkKultur auf der Grundlage der metallenen Grtelteile

437

Jerzy Maik
Tekstylia z cmentarzyska w Nowym owiczu, pow. drawski.
Wyniki dotychczasowych bada

451

461

Magdalena Mczyska, Ireneusz Jakubczyk

Dziewczynka z zapakami? Kurhan V na cmentarzysku kultury
wielbarskiej w Babim Dole-Borczu, pow. kartuski, stan. 2

477

Barbara Niezabitowska-Winiewska
Ulw (pow. tomaszowski, woj. lubelskie), stanowisko 7, obiekt 124,
czyli raz jeszcze w kwestii glinianych guzw typu Bernaivka

489

Wojciech Nowakowski
Wenetowie/Wenedowie w badaniach Jerzego Okulicz-Kozaryna

525

Mirosaw Pietrzak
Zapinki rozetowe z Mierzeszyna w powiecie gdaskim

535

Mirosaw Pietrzak, Franciszek Ronowski

Dwa interesujce groby szkieletowe ludnoci kultury wielbarskiej
odkryte na cmentarzysku w Pruszczu Gdaskim, stan.7

539

Christine Reich, Anna Juga-Szymaska

Rtselhafte Beschlge Bestandteile prachtvoller Grtel
im sdstlichen Ostseeraum

549

Mirosaw Rudnicki
Cmentarzysko w Burdgu ponownie odkryta nekropola
grupy olsztyskiej

573

Mirosaw Rudnicki, Konstantin Skvortsov, Pawe Szymaski

Uwagi wstpne o kolekcji Biriukova, czyli o moliwoci identyfikacji zabytkw z dawnego Prussia-Museum w Krlewcu

585

Konstantin Skvortsov

601

Konstantin Skvortsov, Audron Bliujien

A Merovingian Trace in the Baltic Region

623

Andrzej Szela
Wybrane zespoy grobowe z nekropoli w Brudnicach, stan. V
w kontekcie innych stanowisk grupy nidzickiej i kontaktw
z zachodnimi rejonami Morza Batyckiego

639

Wykaz skrtw bibliograficznych

659

The Story of a Byzantine coin from Sambia (on the question

of Balto-Avar contacts)

Od redakcji
Jedenasty tom Barbaricum ma szczeglny charakter, nie tylko ze wzgldu na niezwyke
rozmiary. Zosta on powicony pamici profesora Jerzego Okulicz-Kozaryna, pomysodawcy serii Barbaricum i redaktora pierwszych jego tomw, nade wszystko jednak czowieka otwartego, lubicego ludzi i penego nieszablonowych pomysw. Nauk zajmowa
si po On ludzku, zawsze otwarty na pomoc, nic zatem dziwnego, e wychowa bardzo
wielu archeologw z rnych orodkw naukowych. Zreszt wielu tych, ktrzy nie wyszli
bezporednio ze stajni Okulicza, ale zetknli si z nim na swojej drodze naukowej, chtnie
zalicza si do grona uczniw p. Profesora. To oni wanie, wraz z oddanymi kolegami po
fachu z Polski, Litwy, Rosji, Niemiec i Francji, przygotowali artykuy do niniejszego tomu,
pragnc upamitni Jurka. Nie ma tu miejsca na przywoywanie Jego yciorysu naukowego;
zreszt takich wspomnie ukazao si ostatnio wiele, w rnych jzykach. Echa Jego bada
wybrzmiewaj w prezentowanej ksidze dostatecznie gono i czsto w zaczerpnitym od
Jordanesa tytule (do cytowanego fragmentu siga przecie czsto w swoich publikacjach),
przede wszystkim jednak w przywoywanych tezach i pracach Jego autorstwa. Archeolodzy
nadal poruszaj zagadnienia, zgbiane przeze w licznych pracach: kwestie etnogenetyczne, studia nad kulturami przeworsk i wielbarsk, czy szczeglnie Mu bliskie problemy
archeologii batyjskiej od wczesnej epoki elaza po okres redniowiecza. Odciski Jego stp
znale mona na wielu ciekach docieka naukowych, wydeptywanych przez autorw
tomu. Trudno o lepszy dowd wszechstronnoci inspiratora takich studiw!
W pracy nie zastosowano podziau tematycznego, z uwagi na przenikanie si wielu
zagadnie, przy czym najwyraniej zarysowuje si blok prac powiconych archeologii batyjskiej, ktrej wsptwrc by Jerzy Okulicz-Kozaryn. Obfito wtkw poruszonych w tomie
imponuje, dlatego stwierdzi mona, e cho w 2012 r., wraz z odejciem Profesora, skoczya
si pewna epoka, to jednak Jego dzieo ma si jak najlepiej.
Nie warto zaprasza do lektury w nadmiernie podniosym nastroju, szczeglnie, e
ywe s wci wspomnienia oryginalnego poczucia humoru p. Profesora. Trawestujc Jego
powiedzenie mona wic skonstatowa co nastpuje: wyglda na to, e prace i pomysy obydwu Okulicza i Kozaryna nie przestan inspirowa take przyszych pokole badaczy.
Bartosz Kontny

Barbaricum, tom 11, Warszawa 2015

Tomasz Bochnak, Justyna Warowna

Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego

Jerzy Okulicz pinxit kiezno z grobu kultury przeworskiej

z Malkowic, pow. staszowski
Profesor Jerzy Okulicz-Kozaryn
by nie tylko autorem szeregu dzie
naukowych, niekiedy o kluczowym znaczeniu dla archeologii
rodkowoeuropejskiego Barbaricum, ale te wprawnym rysownikiem, ktrego prace ilustruj artykuy innych badaczy1. Rysunek
autorstwa J. Okulicza-Kozaryna
odnajdujemy w opracowaniu pira T. Baranowskiego, powiconym wodzom acuchowym na
ziemiach polskich (Baranowski
1973, 454, 461, ryc. 30). Jest to
ilustracja przedstawiajca kiezno
znalezione w Malkowicach, obecnie pow. staszowski (Ryc. 1). Rysu- Ryc. 1. Lokalizacja Malkowic, pow. staszowski, woj.
witokrzyskie
nek ten by nastpnie republikowany w innych pracach (Kull 1996, 431, ryc. 6:1; Kontny 2009, 105, 106, ryc. 10).

Wspomniane kiezno wchodzio w skad wyposaenia grobu odkrytego przypadkowo
w kocu XIX w. Inwentarz ten trafi w rce Tadeusza Teodora Nieczui-Ziemckiego, krakowskiego staroytnika, historyka sztuki i architekta, wraz z opisujcym znalezisko listem opatrzonym nieczytelnym podpisem:
Dnia 27 lipca 1895 r. przy oraniu pola zwanego Rozd mniej wicej 5 do 6 krokw od
drogi prowadzcej z dworu do Koszyc natrafiono na:
1) Kocioek miedziany, mocno zgnieciony, z ladami brzegu elaznego,
nitowanego wiekami o paskich gwkach. Wewntrz naczynia znaleziono
oprcz koci i popiow ludzkich:
2) wdzido elazne,
3) elazny miecz przed zamaniem zgity, na trzy czci przeamany na miejscu
rkojeci cienki drut zakoczony ebkiem drobnych rozmiarw,
4) obok metalowe zakoczenie pochwy,
5) kawaki prawdopodobnie podunego okucia z rowkami z jednej strony,
6) przy tym cz okucia metalowego do rkojeci lub do zawieszenia miecza,
7) dwie ostrogi z bodcami stokowatymi i guziczkami,
8) dwa groty przeamane i zgite,
Niniejszy tekst powsta dziki yczliwoci wielu osb. Pragniemy podzikowa za pomoc, konsultacje lub
udostpnienie rysunkw dr. Tadeuszowi Baranowskiemu, Marii Bobrowskiej, dr Katarzynie Czarneckiej,
dr. Franois Malrain, dr. Vincentowi Legros i dr Joannie Zagrskiej-Teledze oraz Dyrekcji Pastwowego
Muzeum Archeologicznego w Warszawie za udostpnienie zabytku i okazan pomoc.
1

T. Bochnak, J. Warowna

9) cewka elazna do okucia lancy,

10) kawaek noyka elaznego z maym trzpieniem przy obsadzie,
11) rkoje lub obsadka narzdzia czy te broni z kutego elaza w formie rkojeci do
pieczci wykonana, nader dobrze zachowana wraz z gwodzikiem poprzecznym
do obsady,
12) pkoliste naczyko lub te ozdoby wielkoci poowy jaja kurzego, wykonane
z brzu, patyn pokrytego,
13) dwa kawaki od bransolety brzowej w formie waka,
14) elazna szyja od naczynia takiego, dobrze zachowana wraz z ogniwem acuszka,
15) acuszek elazny z ogniw podobnej formy zoony,
16) kawaki elaza od naczynia wraz z komi rdz przejte,
17) czerepki naczynia glinianego.
Idc w gr tego pola na 200 do 250 krokw od tego miejsca, znaleziono w 10 dni
pniej trzy urny gruboziarniste, czarne, le wypalone, szerokie u podstawy, z kantami
ostrymi, z zawartoci popiow i koci.
Dziesi lat poprzednio na przeciwlegym kocu pola (gdzie odkryto kocioek)
znaleziono znacznej wielkoci urn czarn z komi i popioami. Po drugiej stronie wwozu,
do ktrego schodzi cae to pole, jest znacznych rozmiarw wzgrze zwane po dzi dzie
grodziskiem, naturalnie mocno od strony Wisy i jaru powyszego obwarowane. Na tym
majtku w polach znajduj si w rnych punktach kopce spaszczone, gdzie znajdywano
czerepki gliniane.
Malkowice 8 IX 1895

W 1938 r. Andrzej Ziemicki, bratanek Tadeusza Teodora, sprzeda zabytki z Malkowic
oraz towarzyszcy im list do Zakadu Archeologii Przedhistorycznej Uniwersytetu
Warszawskiego i wwczas zainteresowa si nimi Rudolf Jamka z Zakadu Archeologii
Przedhistorycznej Uniwersytetu Jagielloskiego, specjalista od okresu wpyww rzymskich.
W latach trzydziestych bada on m.in. cmentarzyska kultury przeworskiej w Starachowicach
(obecnie powiat starachowicki) i Chmielowie Piaskowym (obecnie Chmielw, powiat
ostrowiecki), a tytu doktora otrzyma na podstawie dysertacji powiconej nekropoli tej samej
kultury w Kopkach (obecnie pow. niaski). Biorc pod uwag dokonania tego uczonego
w dziedzinie archeologii Maopolski i Kielecczyzny mona domniemywa, e datowane na
wczesny okres wpyww rzymskich materiay kultury przeworskiej z Malkowic wpisyway
si doskonale w profil jego zainteresowa. Rudolf Jamka stosunkowo szybko ukoczy
prac nad artykuem i w sierpniu 1939 r. tekst zosta zoony do druku w osiemnastym
tomie wiatowita. Niestety, wszystkie przygotowane ju do publikacji rkopisy, klisze
i tablice spony w drukarni w pierwszym miesicu wojny, a badacz musia odtworzy swj
tekst, by ponownie odda go do druku2. Opracowanie materiaw z Malkowic ukazao si
w wiatowicie w 1947 r., w numerze wydanym za lata 19391945. Tam wanie R. Jamka
zacytowa przytoczony wyej list ze zbiorw T.T. Nieczui Ziemickiego (Jamka 1947). Jak
wspomniano, podpis pod rkopisem by nieczytelny, jednak krakowski uczony przypuszcza,
e mogo tam widnie nazwisko Majewski. Obecnie nie sposb chyba stwierdzi, czy
nadawc mg by Erazm Majewski, archeolog i pionier w dziedzinie ochrony zabytkw
archeologicznych w Polsce. Bez wtpienia, autor listu dysponowa nieprzecitn wiedz
prehistoryczn, skoro zawar do dokadny opis znalezionych zabytkw wraz z prb ich
interpretacji, interesowa si dalszymi odkryciami na tym stanowisku, poda wiadomoci na
temat innych okolicznych znalezisk archeologicznych, a sam list napisa zaledwie w ptora
2

Od redakcji, wiatowit 18, 1947, b.p.

80

Jerzy Okulicz pinxit kiezno z grobu kultury przeworskiej z Malkowic, pow. staszowski

miesica po przypadkowym odkryciu. Dodatkowo, w licie brak jest odwoa do opinii

uznanych staroytnikw, co pozwala przypuszcza, e okrelenia zabytkw dokona sam autor
i e zarazem uzna on, i powyszy opis bdzie wiarygodny dla adresata. Wrd materiaw
zakupionych przez Zakad Archeologii Prehistorycznej Uniwersytetu Warszawskiego brak
byo ostrg, ceramiki oraz zabytkw okrelonych w licie jako pkuliste naczyko lub
ozdoby () i kawaki elaza od naczynia wraz z komi rdz przejte.

W artykule z 1947 r. R. Jamka zamieci, wykonane przed wojn, szkice elementw
wyposaenia grobowego, zaznaczajc, e same zabytki zostay wywiezione w czasie wojny
do Rzeszy (Jamka 1947, 181, ryc. 116). Mona domniemywa, e odtwarzajc swj tekst
do wiatowita autor bazowa na przedwojennych notatkach, jednak w jego archiwum
przechowywanym obecnie w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Jagielloskiego brak jest
jakichkolwiek zapiskw dotyczcych znalezisk z Malkowic. R. Jamka nie mg wwczas
wiedzie, e materiay z interesujcego nas grobu powrc do Polski i trafi do Pastwowego
Muzeum Archeologicznego. Obecnie w zbiorach muzeum (nr inw. PMA-IV-2888) znajduje
si wikszo zabytkw wymienionych przez R. Jamk: fragmentarycznie zachowany
miecz, n z wygitym trzpieniem do rkojeci, okucia rogu, fragmenty przedmiotu
okrelone jako dwa kawaki od bransolety brzowej w formie waka, brzowe3 blachy
destrukty kocioka miedzianego, mocno zgniecionego zinterpretowane w publikacji
rdowej jako pozostaoci skrzyneczki (Jamka 1947, 180, 187, 189, ryc. 13). Wedug
opisu zawartego w licie, w grobie miay si znajdowa dwa groty broni drzewcowej.
W zbiorze, ktry opracowywa R. Jamka, byo pi grotw, z ktrych w artykule bliej
opisa cztery, a w Pastwowym Muzeum Archeologicznym zachoway si trzy egzemplarze.
Wrd przechowywanych tam zabytkw z Malkowic znajduje si rwnie mae, metalowe
naczynie z donitowanym uszkiem, niewymienione zarwno w licie posiadanym przez
T.T. Nieczuj Ziemickiego, jak i w opracowaniu R. Jamki, a bdce najpewniej wyrobem
nowoytnym.

Poszczeglne elementy inwentarza grobu malkowickiego byy przedmiotem
zainteresowania uczonych, ktrzy uwzgldniali je w studiach typologicznych powiconych
danym kategoriom zabytkw. M. Biborski sklasyfikowa fragmentarycznie zachowany
miecz z Malkowic jako egzemplarz typu II wg Kostrzewskiego i to okrelenie podtrzyma
nastpnie P. uczkiewicz, zaliczajc ten okaz do wyrnionego przez siebie podtypu
II/A1, charakteryzujcego si m.in. pokrgym sztychem, a w kolejnej publikacji do
podtypu II/2b? (Biborski 1977, 154; uczkiewicz 1997, 176, 202, ryc. 6:4; 2006, 309,
310). W 2012 r. stan zachowania omawianego zabytku nie pozwala na okrelenie
typologii (a porednio take i chronologii) i trudno stwierdzi, czy istotnie jest to bro
typowa dla modszego okresu przedrzymskiego. J. Andrzejowski zanalizowa metalowe
elementy rogu do picia z omawianego zespou, zaliczajc okucia krawdzi do typu K.2,
acuszek do typu L.1, a okucie dolne do typu C.4 (Andrzejowski 1991, 22, 46, 52, 86).
K. Czarnecka podja prb definicji funkcji przedmiotu w ksztacie tulejki zakoczonej
kulk, okrelonego w licie jako cewka elazna do okucia lancy, jednak mimo wskazania
szeregu koncepcji, nie udao si w jednoznaczny sposb okreli przeznaczenia tego
zabytku, znajdujcego analogie zarwno w materiaach z rzymskich castelli z limesu
germaskiego i retyjskiego, jak wrd znalezisk z terenu rodkowoeuropejskiego
Barbaricum (Czarnecka 2003, 145, 146, 148, ryc. 2:3). Wszyscy badacze, zajmujcy
si materiaami z Malkowic, datowali omawiany zesp na faz B1 okresu wpyww
rzymskich.
O ile nam wiadomo, zabytki z Malkowic wykonane z metali nieelaznych nie byy poddane specjalistycznym analizom,
zatem okrelenie brz oznacza w niniejszym tekcie stop miedzi.
3

81

T. Bochnak, J. Warowna

Ryc. 2. Kiezno z Malkowic.

1 wedug: Jamka 1947; 2 rysunek autorstwa J. Okulicza (wedug: Baranowski 1973); 3 jedyna zachowana
obecnie cz kiezna (fot. T. Bochnak)

82

Jerzy Okulicz pinxit kiezno z grobu kultury przeworskiej z Malkowic, pow. staszowski

Ryc. 3. Kiezna z jednoczciowym, wygitym cigierzem i prtem poprzecznym z Europy.

1, 2 Augsburg-Oberhausen, Niemcy; 3 Canosa di Pglia, Wochy; 4 Mailleraye-sur-Seine, Francja; 5 Roje pri
Moravah (Morave pri Gabrovki), Sowenia; 6 Baltine bare, Bonia i Hercegowina, Rep. Serbska.
1, 2 wedug: Legros 2010; 3 wedug: Frey 1984; 4 wedug: Lequoy 1993; 5, 6 wedug: Werner 1988

83

T. Bochnak, J. Warowna

Niestety, obecnie w zbiorach Pastwowego Muzeum Archeologicznego brak zadokumentowanego przez R. Jamk kiezna; jedyn po nim pozostaoci jest dolny piercie
(Ryc. 2:3), okrelony w publikacji rdowej jako () wisior, u nasady ucha silnie zgrubiay
(Jamka 1947, 185). Szkic zamieszczony w wiatowicie (Ryc. 2:1) odbiega od szczegowego rysunku kiezna opublikowanego w pracy T. Baranowskiego (Ryc. 2:2), moemy
wic przypuszcza, e J. Okulicz-Kozaryn zna omawiany zabytek z autopsji. Wykonany
przez Niego rysunek pozwala na podjcie prby okrelenia typologicznego i funkcjonalnego
tego niecodziennego znaleziska. Kiezno skadao si pierwotnie si z dwch symetrycznych czanek-pobocznic, jednoczciowego cigierza z piercieniowatymi nakadkami, poprzecznego prta i zaopatrzonych w zaczepy piercieni dolnych, do ktrych mocowano
wodze. cigierz ma pkoliste wygicie na jzyk. Czanki posiadaj po trzy otwory do
mocowania profilowanego poprzecznego prta, najprawdopodobniej umoliwiajce regulacj wdzida. W kocwkach wspomnianego prta znajdoway si otworki na przetyczki
zapobiegajce wysuniciu si prta z czanek. Zoona budowa opisanego kiezna zblia je
do munsztuka.

Kiezno malkowickie zostao okrelone przez R. Jamk jako import celtycki
z terenw Bugarii (Jamka 1947, 191). T. Baranowski zidentyfikowa omawiany zabytek
jako kiezno z wdzidem dwuczciowym i omegowatymi zaczepami (czankami) do wodzw (Baranowski 1973, 455, ryc. 30). Z. Woniak trafnie wskaza podobiestwo znaleziska z Malkowic do wdzide spotykanych licznie na obszarach pooonych na poudnie od
Dunaju. Wspomniany uczony ju przed ponad trzydziestu laty zidentyfikowa trzydzieci
trzy pewne i pi prawdopodobnych znalezisk kiezn-munsztukw typu trackiego pochodzcych z zespow grupy Padea-Panagjurski Kolonii (Woniak 1974, 111116). Zostay
one zaliczone do typu II wg typologii Z. Woniaka, obejmujcego okazy z dwudzielnym
(podtyp IIA) lub jednodzielnym, wygitym cigierzem (podtyp IIB). W 1984 r. opublikowano artyku M.W. Wernera powicony kieznom z okresu lateskiego z terenw Jugosawii, w ktrym autor powoywa si na oddan do druku monografi powicon temu zagadnieniu (Werner 1984). Zapowiadana monografia ukazaa si cztery lata pniej i do dzi
pozostaje podstawow prac omawiajc znaleziska kiezn z dorzecza rodkowego i dolnego Dunaju (Werner 1988). Wzmiankowany wyej podtyp IIA wedug Woniaka odpowiada
typowi XVI, natomiast podtyp IIB znajduje odpowiednik w typie XVII wg M.W. Wernera.
Naley tu jednak zaznaczy, e typy XVI i XVII obejmuj do zrnicowane egzemplarze, rnice si m.in. ksztatem dolnych piercieni (Werner 1984, 149). Bogato ilustrowane prace
M.W. Wernera dostarczyy analogii do kiezna z Malkowic, co potwierdzao wczeniejsze sugestie
Z. Woniaka, ktry widzia w tym znalezisku dowd kontaktw ludnoci zamieszkujcej
ziemie polskie z mieszkacami rodkowej Mezji i pnocno-zachodniej Tracji (Woniak
1974, 113, 114, 116). Wrd okazw podobnych do znaleziska z Malkowic mona wymieni kiezno ze stanowiska Roje pri Moravah w miejscowoci Morave pri Gabrovki, obina Litija, w Sowenii (Ryc. 3:5) oraz z Baltine bare (Ryc. 3:6), opina Prijedor,
w Boni i Hercegowinie, w Republice Serbskiej (Werner 1984, 151, ryc. 5:2, 6:1). Pogldy te byy powtarzane w kolejnych pracach powiconych kontaktom ludnoci kultury przeworskiej z plemionami zamieszkujcymi Pwysep Bakaski w ostatnich wiekach
przed Chrystusem (uczkiewicz 1998, 265; Bochnak, Florkiewicz 2006, 135, tabl. 9:1).
Niewtpliwie, znakomita wikszo kiezn typu XVII pochodzi z terenu Bakanw. Jak
wspomniano, Z. Woniak wskaza, e omawiane elementy rzdu koskiego s szczeglnie popularne w zespoach grupy Padea-Panagjurski Kolonii, zwaszcza odkrytych na
obszarze midzy rzekami Iskar i Ogosta. Wspomniana jednostka kulturowa zostaa wyrniona na podstawie znalezisk grobowych; nie znamy ani jednej osady, ktr monaby

84

Jerzy Okulicz pinxit kiezno z grobu kultury przeworskiej z Malkowic, pow. staszowski

czy z tym fenomenem4. Nie znaczy to jednak, e nekropole grupy Padea-Panagjurski

Kolonii wystpuj na terenie pozbawionym osad; niejednokrotnie znajduj si w pobliu
stanowisk dackich lub trackich, a spotykana w grobach ceramika posiada cechy lokalne
(Rustoiu 2004, 114). De facto, grupa Panagjurski Kolonii to homogeniczny zbir materiaw funeralnych, terytorialnie zwizany z obszarami Dacji i Tracji, lecz charakteryzujcy si
cechami odmiennymi od bardzo ju rzadkich w tym czasie pochwkw dackich lub trackich.
N. Torbov i J. Anastassov wskazali, e znaczna cz wyposaenia militarnego spotykanego
w grobach grupy Padea-Panagjurski Kolonii znajduje analogie nad rodkowym Dunajem.
Co istotne, wspomniane militaria nosz liczne lady napraw (niejednokrotnie nieudolnych),
co sugeruje, e ich uytkownicy znajdowali si z dala od centrw produkcji lub dystrybucji
i nie mieli moliwoci wymiany wyposaenia (Torbov, Anastassov 2008, 96). Powysza
uwaga dotyczy nie tylko mieczy, ale i czci rzdu koskiego. Naley bowiem zauway, e
podobne elementy ekwipunku jedzieckiego s spotykane rwnie nad rodkowym Dunajem. Z. Woniak i O.H. Frey wzmiankuj znaleziska piercieni do wodzy w ksztacie litery
omega ze Stargo Hradiska, okr. Prostjov, Rep. Czeska, Manchingu, Lkr. Pfaffenhofen
a.d. Ilm, i Steinebach am Wrthsee, Lkr. Starnberg, Niemcy (Jacobi 1974, 182188, ryc.
47, tabl. 51:790792; Woniak 1974, 113; Frey 1986). W Starm Hradisku i Stradonicach,
okr. Beroun, odkryto te nakadki na cigierz w ksztacie piercieni z wystpami, znajdujce analogie wrd znalezisk trackich (Frey 1986, 38; im 2003, 51, ryc. 14:35). Dwa
kiezna odpowiadajce okazom typu XVII wg M.W. Wernera znaleziono na stanowisku Augsburg-Oberhausen, Lkr. Augsburg w Bawarii (Ryc. 3:1, 2), gdzie mog by one interpretowane jako lad obecnoci jedcw celtyckich w jednostkach auxiliw. Podobne zabytki
znane s te z zachodniej Celtyki. Trzy kiezna z jednodzielnym, wygitym cigierzem
wchodziy w skad wyposaenia bogatego grobu z Verna, dep. Isre (Ryc. 4:13), kolejne
znane s z Lry, dep. Eure (Ryc. 4:6), Mailleraye-sur-Seine, dep. Seine-Maritime (Ryc. 3:4),
Saint Roman le Verger, dep. Cte-dOr (Ryc. 4:5) i Ronchres, dep. Aisne we Francji (Beck
1987, 177, nr 438; Lequoy 1993, 130; Schnfelder 2002; Legros 2010, 9199). Kolejny egzemplarz znaleziono w Hod Hill, hr. Dorset (Ryc. 4:4) w Wielkiej Brytanii (Manning 1985,
tabl. 29, H21). Omegowaty piercie do wodzy odkryto te na stanowisku Renieblas koo
Numantii, prov. Soria w Hiszpanii i jest to najdalej na zachd wysunite znalezisko zabytku
tego typu. Podobne kiezna znaleziono te w grobach z uzbrojeniem celtyckim w Italii, m.in.
w Canosa di Pglia, prov. Bari (Ryc. 3:3) i Rocca San Casciano, prov. Forl-Cesena (Krmer
1964; Frey 1986, 37). Niewykluczone, e detale uprzy koskiej wyobraone na italskich
naczyniach i malowidach z IV w. rwnie przedstawiaj elementy kiezn odpowiadajcych
okazom typw XVI i XVII wg Wernera (Frey 1986, 37, 38). Trudno przyj, e wszystkie
wymienione znaleziska to importy z Pwyspu Bakaskiego, a naley te doda, e nie
wspwystpuj one z przedmiotami pochodzenia trackiego lub dackiego. Wydaje si, e
munsztuki analogiczne do okazw typu XVII wg M.W. Wernera stanowi form spotykan
w niemal caym wiecie celtyckim, a ich koncentracja na terenach Pwyspu Bakaskiego
moe wynika z regu stosowanego tam obrzdku pogrzebowego.

Pochodzenie omawianych czci rzdu koskiego byo przedmiotem polemik.
W. Krmer wywodzi ich genez z Pwyspu Apeniskiego (Krmer 1964). Ustalenia te
poparli J.A.H. Potratz, G. Jacobi, O.H. Frey, a nastpnie M.W. Werner, ktrzy podkrelali, e
najstarsze italskie znaleziska kiezn z jednodzielnym, wygitym cigierzem s datowane na
koniec IV i pocztek III stulecia przed Chr., podczas gdy okazy naddunajskie pochodz z okresu
Z grup Padea-Panagjurski Kolonii wie si niektre skarby przedmiotw elaznych, zawierajce militaria i elementy
wyposaenia jedzieckiego, jak miao to miejsce w przypadku serii czterech depozytw odkrytych w pobliu miejscowoci
Bulbuc (jud. Alba, Rumunia). We wzmiankowanych skarbach odkryto m.in. trzy kiezna typu trackiego (Borangic 2014,
281289, ryc. 2:b, c, 3:c, 4, 7:c, 8, 11:e, 12).
4

85

T. Bochnak, J. Warowna

Ryc. 4. Kiezna z jednoczciowym, wygitym cigierzem i prtem poprzecznym z Europy.

13 Verna, Francja; 4 Hod Hill, Wielka Brytania; 5 Saint-Romain le Verger, Francja; 6 Lry, Francja.
13 wedug: Schnfelder 2002; 4, 6 wedug: Legros 2010; 5 wedug: Beck 1987

86

Jerzy Okulicz pinxit kiezno z grobu kultury przeworskiej z Malkowic, pow. staszowski

Ryc. 5. Rekonstrukcja stosowania kiezna z Ronchres.

1 wariant z prtem podbrdkowym propozycja L. Coutila; 2, 3 propozycja V. Legrosa.
Wedug: Legros 2010

od koca II wieku przed Chr. po pocztki I w. po Chr. (Potratz 1966, 258, 259; Jacobi 1974,
180186; Frey 1986; Werner 1988, 105, 106). Z powysz opini polemizowa Z. Woniak,
zdaniem ktrego rozprzestrzenienie kiezn o zoonej konstrukcji dowodzi, e ten typ
oporzdzenia wyksztaci si na terenach trackich, najprawdopodobniej midzy Dunajem
a Star Panin (Woniak 1974, 115). Naley jednak zauway, e najstarsze znaleziska
bakaskie s pniejsze ni wspomniane wyej wdzida z Italii. Znaczne zrnicowanie
87

T. Bochnak, J. Warowna

kiezn typu XVI i XVII wg M.W. Wernera sugeruje, e powstaway one w wielu warsztatach,
zapewne na znacznych obszarach wiata celtyckiego, w tym by moe na jego rubieach.
Najmodsze znaleziska s datowane na pocztek I w. po Chr., co odpowiada chronologii
grobu z Malkowic.

W literaturze mona spotka dwie koncepcje dziaania wdzide omwionego
typu i konstrukcji pokrewnych. Pierwsz z nich zaproponowa L. Coutil, bazujc na
odkryciach z Lry i Verna (Coutil 1927). Zaoy on, e poprzeczka tkwica w jednej
z trzech par otworw w rodkowej partii munsztuka penia rol prta podbrdkowego.
Podczas cigania wodzy czanki miay si wwczas ustawia wzdu swojej duszej osi,
w niewielkim stopniu tworzc efekt dwigni, a dziaanie kiezna polegaoby na nacisku
cigierza na dzisa konia i przesuniciu pkolistego odcinka po jego podniebieniu (Ryc.
5:1, 6:1). Propozycja L. Coutila zostaa powszechnie zaakceptowana, czego wyrazem
s rekonstrukcje rysunkowe oraz stosowane w literaturze przedmiotu okrelenie prt

Ryc. 6. Rekonstrukcja stosowania kiezna z Ronchres. 1 wariant z prtem podbrdkowym

propozycja L. Coutila; 2 propozycja V. Legrosa. Wedug: Legros 2010

88

Jerzy Okulicz pinxit kiezno z grobu kultury przeworskiej z Malkowic, pow. staszowski

podbrdkowy Kinnstange/gourmette, oznaczajce wspomniany poprzeczny element

(Jacobi 1984, 183, ryc. 47; Frey 1986, 125; Werner 1988, 101103; Kull 1996, 424, 425;
Schnfelder 2002, 100; uczkiewicz, Schnfelder 2010, 189, 190, 194).

Opisana tu rekonstrukcja nie jest jednak wolna od sabych punktw. Zestawi je
ostatnio V. Legros, analizujc znalezisko wzmiankowanego wyej wdzida z Ronchres
(Legros 2010, 9199). Po pierwsze, w koncepcji L. Coutila, przy skracaniu wodzy efekt
dwigni byby nieznaczny, co zmuszaoby jedca do mocnego ich cigania, a wkadana w
t czynno sia przekadaaby si bezporednio, tj. bez zwielokrotnienia, na skuteczno
munsztuka. Taki sposb powodowania koniem moe czsto wymaga uycia dwch rk,
co zapewne byoby kopotliwe. Po drugie, nie znajduje uzasadnienia znaczna dugo
odcinka midzy domniemanym prtem podbrdkowym a piercieniami do wodzy, ktra
jest powtarzaln cech w przypadku wszystkich kiezn omawianego typu. Ponadto,
zastosowanie prostego, metalowego prta podbrdkowego byoby rdem staego
dyskomfortu dla zwierzcia i przypuszczalnie prowadzioby do otar, a dugotrwae

Ryc. 7. Stela nagrobna z Kolonii. Wedug: Legros 2010

uytkowanie tego rozwizania mogoby wywoa zmiany na dolnej powierzchni uchwy,

czego dotychczas nie stwierdzono w materiale kostnym (Legros 2010, 97). Dodajmy, e
w niektrych przypadkach (wzmiankowane wyej okazy z Baltine bare i Roje pri Moravah
oraz egzemplarz z Piatra Roie, jud. Hunedoara, Rumunia) wspomniany rodkowy prt
jest tordowany, pokryty moletowaniem lub zaopatrzony w dodatkowe nakadki, ktre nie
znajduj ani funkcjonalnego, ani dekoracyjnego znaczenia, gdyby miay si one znajdowa
w mao widocznym miejscu pod brod konia (podczas cigania wodzy nacisk nakadek na
podbrdek zwierzcia malaby, zmniejszajc uciliwo, co jest dziaaniem odwrotnym do
zasady funkcjonowania ostrego kiezna).

V. Legros, autor opracowania zabytkw metalowych z pnolateskiego i galorzymskiego stanowiska w Ronchres, zaproponowa odmienn koncepcj, zakadajc, e poprzeczka okrelona mianem prta podbrdkowego w rzeczywistoci miecia si w pysku
konia, a pod uchw bieg dodatkowy pasek podbrdka, mocowany do maych metalowych kek penicych zarazem rol przetyczek. Tego rodzaju kka zaobserwowano m.in.

89

T. Bochnak, J. Warowna

w przypadku kiezn z Roji pri Moravah, Lry, Saint-Romain le Verger, Mailleraye-sur-Seine

i Verna. Pasek ten mg te by mocowany do wolnych otworw umoliwiajcych regulacj
munsztuka. Rekonstrukcja V. Legrosa zakada wykorzystanie poprzecznego prta jako osi
obrotu kiezna, w wyniku czego powstawa efekt dwigni, a wodze pracoway w przyblieniu prostopadle do osi czanek (Ryc. 5:2; 6:2). Dugo dolnych czci czanek przekadaa
si na si dziaania cigierza, ktry napiera na podniebienie konia. Zastosowanie dwigni sprawiao, e nawet lekkie szarpnicie wodzami byo odczuwalne przez wierzchowca,
mona je byo zatem trzyma w jednej rce, co jest bardzo istotne dla konnego wojownika.
Ponadto, opracowanie powierzchni wspomnianego poprzecznego prta sprawiao zwierzciu dodatkowy dyskomfort podczas cigania wodzy, podnoszc skuteczno dziaania
kiezna. Hipoteza zaproponowana przez V. Legrosa jest uzasadniona funkcjonalnie, a ponadto znajduje potwierdzenie w przedstawieniu na paskorzebie z rzymskiej steli nagrobnej znalezionej w 1886 r. w Kolonii (Ryc. 7). Na wspomnianej steli, opatrzonej inskrypcj
T(itus) Flavius Bassus Mucalae / f(ilius) Dansala eq(ues) alae Nori/coru(m) tur(ma) Fabi
Pudentis / an(norum) XXXXVI stip(endiorum) XXVI h(eres) f(aciendum) c(uravit) i datowanej na schyek I w. po Chr., wyobraono jedca atakujcego lecego barbarzyc, przy
czym wida wyranie, e biegnce od kiezna wodze s uoone prostopadle do osi czanek
(Alfldy 1968, 181, nr 47; Legros 2010, 98, ryc. 48).

W przypadku kiezna z Malkowic poprzeczny prt znajdowa si w skrajnym
pooeniu, co oznacza, e dostosowano je do koni o niewielkich rozmiarach. Powysza
obserwacja grosso modo odpowiada ustaleniom T. Makiewicza i M. Rajewskiego odnonie do
wierzchowcw uywanych na ziemiach polskich u schyku modszego okresu przedrzymskiego
i w pocztkach okresu wpyww rzymskich (Makiewicz 1977, 114116, tabela 1). Zwierzta te
byy zblione wymiarami do dzisiejszego konika polskiego bd tarpana, zalicza si je wic do
grupy koni maych i mniejszych ni rednie (Makiewicz 1977, 128; Rajewski 1994, 206, 211).
W zespole malkowickim, prcz narysowanego przez J. Okulicza-Kozaryna kieznamunsztuka, znajduje si jeszcze jeden element, ktry najprawdopodobniej stanowi element
rzdu koskiego. Mamy tu na myli fragmenty kka wykonanego ze stopu miedzi,
najprawdopodobniej tosame z dwoma kawakami od bransolety brzowej w formie waka
z listu opisujcego inwentarz grobu z Malkowic (Ryc. 8:1a, 1b). Zachowane fragmenty kka
s nieco zdeformowane, trudno jest wic okreli jego rednic. Wedug R. Jamki moga ona
wynosi 8 cm, lecz naszym zdaniem te szacunki s nieco zanione. W publikacji rdowej
nie okrelono precyzyjnie funkcji omawianego przedmiotu. R. Jamka domniemywa, e
moe to by uchwyt sucy do podnoszenia wieka skrzyni, jednak zaznaczy, e Kko
brzowe nie naley do zabytkw typowych (Jamka 1947, 187, 189, ryc. 14).

Trudno jest okreli funkcj tego szcztkowo zachowanego znaleziska. Naley
raczej odrzuci hipotez, by opisywany fragment kka mg by pozostaoci bransolety,
bowiem wikszo spotykanych w kulturze przeworskiej metalowych bransolet z modszego
okresu przedrzymskiego i pocztkw okresu wpyww rzymskich bya zrobiona z tam lub
prostoktnych w przekroju sztabek (Dbrowska 2005, 80), a kko z Malkowic wykonano
z masywnego prta o przekroju owalnym, niemal kolistym. Opisywany przedmiot
przypomina atasz celtyckiego kota, jednak czci te wykonywano z elaza, a nie ze stopw
miedzi, zatem nie jest to pozostao metalowego naczynia. Rozmiary ukowato wygitego
prta nie pozwalaj, by uzna go za pozostaoci ramy sprzczki.

Co ciekawe, podobne brzowe i elazne kka byy niekiedy spotykane w grobach
zawierajcych kiezna typu XVI i XVII wg M.W. Wernera. W grobie z Verna znajdowao
si elazne kko rednicy 10,5 cm i gruboci 0,8 cm (Ryc. 8:2), natomiast w grobie 16
z Belgradu-Karaburmy, okr. Beograd, Rep. Serbska, natrafiono na kko wykonane z brzu,
rednicy okoo 12 cm. Analogiczne nitowane kka, brzowe lub elazne, odkryto te
90

Jerzy Okulicz pinxit kiezno z grobu kultury przeworskiej z Malkowic, pow. staszowski

Ryc. 8. Pozostaoci kka-kolca z Malkowic i wdzida koliste. 1a kko z Malkowic wedug: R. Jamki; 1b
stan zachowania w 2013 r.; 2 Verna, Francja; 3 Kralevo, Bugaria; 46 Mezek, Bugaria.
1a wedug: Jamka 1947; 1b fot. T. Bochnak, 2 wedug: Schnfelder 2002, 36 wedug: Kull 1996.
1, 36 brz; 2 elazo

91

T. Bochnak, J. Warowna

Ryc. 9. Szcztki kota z grobu z Malkowic. 1 wedug R. Jamki; 2 stan zachowania w 2013 r.
1 wedug: Jamka 1947; 2 fot. T. Bochnak

na oppidach, m.in. w Manchingu i Besanon, dep. Doubs, Francja, w grobach trackich

w Bugarii (Ryc. 8:36), ale i w obozach rzymskich w Numantii, stanowisko Renieblas oraz
Cceres el Viejo, prov. Extremadura, Hiszpania (Schnfelder 2002, tabl. 16). Opracowujc
elementy rzdu koskiego ze wspomnianego grobu z Verna, M. Schnfelder zestawi podobne
zabytki, uzupeniajc ustalenia B. Kull, ktra pierwsza zwrcia uwag na znaleziska tego
typu (Kull 1996, 428, 430, ryc. 8:1b, 2a, 3ac; Schnfelder 2002, 103, ryc. 75, tabl. 16).
Badania B. Kull pozwalaj interpretowa znaleziska tego typu jako wdzida, poniewa
w niektrych przypadkach (Sevtopolis, kurhan 3 i Koprinka, Golemata mogila, grb 3, oba
stanowiska w obl. Stara Zagora, Bugaria) znaleziono je w pyskach koni (Kull 1996, 430).
Wszystkie przedstawione przez B. Kull i M. Schnfeldera kka byy zamykane na wystp
(tzw. Steckverschluss) i dodatkowo nitowane. Na zabytku z Malkowic nie ma ladu po czeniu
nitami, jednak jest to stosunkowo niewielki fragment okrgu. Podobne kko o rednicy 5,8
cm, wykonane z elaznego prta gruboci 0,5 cm, okrelone w publikacji rdowej jako
wdzido, pochodzi z zespou kultury przeworskiej z aknarza, pow. tomaszowski, grb

92

Jerzy Okulicz pinxit kiezno z grobu kultury przeworskiej z Malkowic, pow. staszowski

5 (Peka, Zawilski, Zitek 2011, 327, tabl. III:5). W inwentarzu wspomnianego grobu,
datowanego na faz B2/C1C1a okresu wpyww rzymskich, znajdowaa si m. in. ostroga
podgrupy E5a wg J. Ginalskiego (1991) i grot broni drzewcowej wraz z tokiem (Peka,
Zawilski, Zitek 2011, 326329, tabl. III, IV). Jak zauway M. Schnfelder, obecnie podobne
kka (noszce w jzyku polskim nazw kolec), stanowi cz wdzide nakadanych
na uchw i przeznaczonych do prowadzenia koni przez osob idc przy jego boku, bd
stosowanych rwnie do narowistych ogierw. Niewykluczone, e w przeszoci zakadano
jednoczenie dwa kiezna, tj. munsztuk i kolec, co musiao by bardzo bolesne dla zwierzt
(Schnfelder 2002, 105). Mona jednak wskaza odmienn interpretacj wspwystpowania
dwch kiezn. Przedstawione powyej munsztuki byy znajdowane w nielicznych grobach
zawierajcych ostrogi (jak w Malkowicach), ale te niekiedy towarzyszyy czciom wozw
(np. w grobie z Mailleraye-sur-Seine, gdzie odkryto m.in. kilka kiezn rnych typw). Nie
sposb jednoznacznie stwierdzi, czy fakt ten oznacza, e stosowano je zarwno jako element
oporzdzenia jedzieckiego jak i uprzy koni pocigowych, gdzie wonica jest bardziej
oddalony od zwierzcia i musi posugiwa si lejcami duszymi ni wodze uywane do
jazdy wierzchem. Dusze lejce utrudniaj szybkie i dokadne powodowanie zwierzciem.
W przypadku jedcw zastosowanie ostrego kiezna umoliwiao precyzyjne kierowanie
koniem, ale V. Legros przypuszcza, e taki typ uprzy uatwia te powoenie wonicom
(Legros 2010, 98). M. Schnfelder zwrci uwag, e w przypadku zespow zawierajcych
czci wozw i ostrogi naley liczy si z obecnoci odrbnych zestaww rzdu koskiego,
typowych dla koni pracujcych w zaprzgu i sucych do jazdy wierzchem (Schnfelder
2002, 105, 107).

Przedstawione analogie wskazuj, e kiezno z Malkowic reprezentuje form
rozpowszechnion na poudniu Europy, ale spotykan te, jakkolwiek rzadziej, w Celtyce
Zachodniej. Dodatkowo, pojedyncze czci zblionych munsztukw znane s z lateskich
stanowisk w dorzeczu rodkowego Dunaju. Domniemana obecno drugiego wdzida
kolca, rwnie nie uatwia okrelenia proweniencji znaleziska z Malkowic, bowiem taki
zestaw jest spotykany zarwno na poudniu (Belgrad-Karaburma, grb 16), jak i na zachodzie
Europy (Verna).

W malkowickim grobie znajduje si jeszcze co najmniej jeden, fragmentarycznie
zachowany zabytek bdcy importem ze wiata celtyckiego. Mamy tu na myli
wzmiankowane ju wyej blachy ze stopu miedzi okrelone w licie z 1895 r. jako
Kocioek miedziany, mocno zgnieciony, z ladami brzegu elaznego, nitowanego wiekami
o paskich gwkach (Ryc. 9:1, 2). Jak nadmienilimy, R. Jamka uzna t interpretacj za
myln, wyrazi opini, e byy to szcztki skrzyneczki i zaliczy wspomniane znalezisko
do zabytkw mao charakterystycznych. Taka opinia bya uzasadniona faktem, e do
kolekcji Zakadu Archeologii Przedhistorycznej Uniwersytetu Warszawskiego trafi paski
fragment blachy, a pozostaoci kota powinny, zdaniem opracowujcego zbir badacza,
mie form ukowato wygit (Jamka 1947, 180, 189). M. Biborski zdystansowa si od
okrelenia R. Jamki, wymieniajc wrd zabytkw z grobu z Malkowic okucia metalowe
i nie podejmujc prby okrelenia ich funkcji. J. Andrzejowski zaznaczy, e integralno
wyposaenia omawianego pochwka moe budzi wtpliwoci, a wrd inwentarza
wymieni m.in. br. okucia kasetki (?) (Andrzejowski 1991, 86). W podobnym tonie
wypowiedziaa si A. Winiewska, dla ktrej obecno domniemanej kasetki, elementu
typowego dla grobw kobiecych, bya przesank do okrelenia omawianego inwentarza
jako wyposaenia pochwka podwjnego (Winiewska 1999, 69). K. Czarnecka jako
pierwsza uznaa za prawdopodobne, by znajdujce si w zbiorach Pastwowego Muzeum
Archeologicznego fragmenty blachy brzowej i elaznej z Malkowic byy pozostaociami

93

T. Bochnak, J. Warowna

naczynia (Czarnecka 2003, 146). P. uczkiewicz w artykule z 1997 r. nie wzmiankowa

w skadzie wyposaenia omawianego grobu z Malkowic obecnoci jakichkolwiek
pozostaoci kasetki lub naczynia metalowego, natomiast w swojej nowszej pracy
wymieni fragm. kota Fe (uczkiewicz 1997, 202; 2006, 309). W artykule powiconym
importowanym kotom celtyckim w kulturze oksywskiej T. Bochnak okreli znalezisko
z Malkowic jako pozostaoci brzowego kota z elaznym brzegiem. Identyfikacja ta
zostaa wsparta szeregiem argumentw. Po pierwsze, z terenu kultury przeworskiej nie
s znane pochwki, w ktrych funkcj popielnicy peniaby skrzyneczka. Po wtre, nie
znamy te adnej kasetki, przy ktrej wykonaniu zastosowanoby nitowanie blachy elaznej
i brzowej. W grobie nie natrafiono na jakiekolwiek przedmioty, ktre mona pewnie
okreli jako czci skrzynki, np. spryn, okucie zamka bd sam klucz (Bochnak 2011,
62, 63). Za interpretacj zakadajc, e w 1895 r. w Malkowicach odkryto przypadkowo
grb z metalowym kotem penicym rol popielnicy przemawia rwnie okrelenie
kawaki elaza od naczynia wraz z komi rdz przejte, figurujce w licie towarzyszcym
zabytkom. Trudno przyj, by jakie elementy oku skrzynki lub inne przedmioty elazne
mogy by okrelone jako pozostaoci naczynia, a zawarty w licie opis przypomina grosso
modo charakterystyk brzowego naczynia z elaznym brzegiem. Zachowany w zbiorach
Pastwowego Muzeum Archeologicznego fragment blachy brzowej z pozostaociami
donitowanej blachy elaznej cile odpowiada, znanym nam z autopsji, egzemplarzom
kotw bimetalicznych, a deformacja tego przedmiotu jest zapewne efektem procesw
postdepozycyjnych.

Celtyckie koty z elaznym brzegiem s typowe dla Europy rodkowej i Zachodniej, natomiast nie wystpuj na Pwyspie Bakaskim (Bochnak 2011, 6366, ryc. 3,
4; 2014, 126130, ryc. 64, 65). Znane s groby kultury lateskiej, gdzie naczynia tego
typu towarzyszyy licznym elementom rzdu koskiego, w tym wdzidom. Dobrym
przykadem pozostaje, wspomniany ju wyej, pochwek z Mailleraye-sur-Seine, w ktrym znaleziono m.in. kocio z elaznym brzegiem wraz z acuchem do zawieszania i elaznymi wilkami ogniowymi, czci wozw oraz sze kiezn, w tym rwnie munsztuk
z jednoczciowym, wygitym cigierzem i piercieniowatymi nakadkami (Lequoy
1993, 130).

Podsumowujc niniejsze rozwaania naley stwierdzi, e w Malkowicach odkryto
pochwek w celtyckim kotle bimetalicznym, zawierajcy m.in. kiezno w typie munsztuka,
ktre mogo by zakadane koniom sucym do jazdy wierzchem lub zaprzganym do
wozu, oraz najprawdopodobniej drugie wdzido, w ksztacie metalowego kka, by moe
suce do prowadzenia zwierzcia przez osob idc u boku konia. Obecno metalowego
naczynia wskazuje na koneksje ze stref oppidw, jednak nie mona wykluczy, e
zidentyfikowane w Malkowicach elementy rzdu koskiego pochodz z poudnia Europy,
a inwentarz grobowy zawiera importy pochodzce z rnych czci wiata celtyckiego.
Z uwagi na okolicznoci odkrycia grobu, zwarto zespou moe budzi zastrzeenia,
i nie wiadomo, ktre z grotw broni drzewcowej, przekazanych do Zakadu Archeologii
Przedhistorycznej Uniwersytetu Warszawskiego i opisanych przez R. Jamk, wchodziy
pierwotnie w skad inwentarza. Znaleziony w zespole miecz dwusieczny mia nawizywa
do broni z modszego okresu przedrzymskiego, lecz obecnie jego stan zachowania
uniemoliwia weryfikacj tego okrelenia.
Dr hab. Tomasz Bochnak
Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego
ul. Moniuszki 10
35-015 Rzeszw
tbochnak@univ.rzeszow.pl

94

Mgr Justyna Warowna

Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego
ul. Moniuszki 10
35-015 Rzeszw

Jerzy Okulicz pinxit kiezno z grobu kultury przeworskiej z Malkowic, pow. staszowski

Abstract: Jerzy Okulicz pinxit a snaffle bit found in the Przeworsk culture grave from
Malkowice, Staszw district
The article describes a bit which constitutes a part of inventory of the Przeworsk culture
grave dating back to the Early Roman Period. The grave was discovered by accident in 1895
in Malkowice, south Poland (Fig. 1). The discussions in the article are based on a drawing by
J. Okulicz (Fig. 2:2) as the only preserved piece of the object is a shank (Fig. 2:3). Originally,
it was a snaffle bit with one-piece bent mouthpiece. Analogies with it can be found among
numerous bits from South Europe, especially in the graves from the Padea-Panagjurski
Kolonii group. However, it has also been encountered in the west Celtic region (Fig. 3, 4).

It is possible that another object found in the grave in Malkowice constitutes a part of
the second bit. The object is an arched bronze bar (Fig. 8:1). The analogies from the Celtic
world suggest that it might be a piece of circular bit which sometimes appears in the graves
together with the bits of complex structure.
Tum. Anita Drukowska

Bibliografia
Alfldy, G.
1968 Die Hilfstruppen der rmischen Provinz Germania Inferior, Epigraphische Studien 6, Dsseldorf.
Andrzejowski, J.
1991 Okucia rogw do picia z modszego okresu przedrzymskiego i okresu wpyww rzymskich w Europie
rodkowej i Pnocnej (prba klasyfikacji i analizy chronologiczno-terytorialnej), MSiW VI, 7120.
Baranowski, T.
1973 Rzd koski z wodzami acuchowymi na terenie Europy rodkowej w okresie wpyww rzymskich,
APolski XVIII/2, 391477.
Beck, P. (red.)
1987 Bourgogne medievale, la memoire du sol: 20 ans de recherches archeologiques, Mcon.
Biborski, M.
1978 Miecze z okresu wpyww rzymskich na obszarze kultury przeworskiej, MA 18, 53165.
Bochnak, T.
2011 Kierunki napywu celtyckich kotw z elaznym brzegiem jako odbicie oddziaywa latenizacyjnych
w kulturze oksywskiej, [w:] M. Fudziski, H. Paner (red.), Midzy kultur pomorsk a kultur oksywsk
przemiany w okresie lateskim, Gdask, 5777.
2014 Importy celtyckie w kulturze przeworskiej i oksywskiej na ziemiach polskich w modszym okresie
przedrzymskim. Zrnicowanie drogi napywu kontekst kulturowy, Rzeszw.
Bochnak, T., Florkiewicz, I.
2006 Les lments celto-daces et daces dans le bassin de la Vistule, [w:] V. Srbu, D.L. Vaida (red.),
Thracians and Celts. Proceedings of the International Colloquium from Bistria, 1820 May 2006,
Cluj-Napoca, 129148.
Borangic, C.
2014 Arme i piese de harnaament din epoca Regatului dac descoperite la Bulbuc, com. Ceru-Bcini,
jud. Alba. Consideraii preliminare / Weapons and harness items from the time of the Dacian Kingdom,
discovered at Bulbuc-Ceru-Bcini, Alba County. Preliminary observations, Istros 20, 259310.
Coutil, L.
1927 Mors de bride de Lry (Eure), de Verna (Isre) et mors libert de langue, Bulletin de la Socit prhistorique franaise 24/6, 187196.
Czarnecka, K.
2003 Zagadkowe tulejki zakoczone kulk. Nieudana prba interpretacji, [w:] A. Bursche, R. Cioek (red.),
Antyk i Barbarzycy. Ksiga dedykowana Profesorowi Jerzemu Kolendo w siedemdziesit rocznic
urodzin, Warszawa, 145151.
im, M.
2003 Latnsk sdlit v Boitov/Latnezeitliche Siedlung in Boitov, Pravk Supplementum 10, Brno.

95

T. Bochnak, J. Warowna
Dbrowska, T.
2005 Bransolety z modszego okresu przedrzymskiego w kulturach przeworskiej i oksywskiej, [w:] A. Kokowski (red.), Europa Barbarica. wier wieku archeologii w Masomczu, Monumenta Studia Gothica IV, Lublin, 7990.
Frey, O.H.
1986 Zeugnisse sog. thrakischer Trensen in keltischen Oppida. Nachtrge zu einer Verbreitungskarte latnezeitlicher Hebelstangengebisse, Beitrge zur Eisenzeit. Kleine Schriften aus dem vorgeschichtlichen
Seminar Marburg 19, 3742.
Ginalski, J.
1991 Ostrogi kabkowe kultury przeworskiej. Klasyfikacja typologiczna, PA 38, 5384.
Jacobi, G.
1974 Werkzeug und Gert aus dem Oppidum von Manching, Ausgrabungen in Manching 5, Wiesbaden.
Jamka, R.
1947 Grb z okresu rzymskiego z Malkowic, pow. piczowski, wiatowit 18, 179192.
Kontny, B.
2009 Horse and its use in the Przeworsk Culture in the light of archaeological evidence, [w:] A. Bliujen
(red.), The Horse and Man in European Antiquity (World View, Burial Rites, and Military and Everyday Life), Archaeologia Baltica 11, 92148.
Krmer, W.
1964 Latnezeitliche Trensenanhnger in Omegaform, Germania 42, 25257.
Kull, B.
1996 Ein kaiserzeitliches Zaumzeug mit Zgelketten aus Vizsoly, Komitat Borsod-Abaj-Zempln (Ungarn), Germania 74, 415432.
Lequoy, M.-C.
1993 Le dpt funraire de La Mailleraye-sur-Seine (Seine-Maritime), [w:] Les Celtes en Normandie. Les
rites funraires en Gaule (IIIeIer sicle avant J.-C.), Actes du Colloque dEvreux. Revue archologique de lOuest. Supplment 6, 121133.
Legros, V.
2010 Le mobilier mtallique, [w:] Malrain F., Bauvais S., Henon B., Legros V., Saurel M., Pissot V., coll.
Boulen M., Fechner K., Le site artisanal de la Tne finale et du gallo-romain de Ronchres (Aisne)
Le Bois de la Forge, Revue archologique de Picardie 2010 (12), 90101.
uczkiewicz, P.
1997 Miecze lateskie z obszaru kultury przeworskiej, [w:] Kokowski A. (red.), Kultura przeworska 3,
Lublin, 169226.
1998 Zu ausgewhlten balkanischen Waffen der sptlatnezeitlichen Przeworsk-Kultur in Polen, Archologische Korrespondenzblatt 28, 253267.
2006 Uzbrojenie ludnoci ziem polskich w modszym okresie przedrzymskim, Lublin.
uczkiewicz, P., Schnfelder, M.
2010 Untersuchungen zur Ausstattung eines spteisenzeitlichen Reiterkriegers aus dem sdlichen Karpatenoder Balkanraum, Jahrbuch RGZM 55, 159210.
Makiewicz, T.
1977 Gospodarka hodowlana w kulturze przeworskiej na Kujawach, APolski 22, 111135.
Manning, W.
1985 Catalogue of the Romano-British Iron Tools, Fittings and Weapons in the British Museum, London.
Peka, A., Zawilski, P., Zitek, J.
2011 Groby z broni z cmentarzyska kultury przeworskiej w aknarzu, [w:] O. awrynowicz, J. Maik, P.A.
Nowakowski (red.), Non sensistis gladios. Studia ofiarowane Marianowi Goskowi w 70. rocznic
urodzin, d, 325324.
Potratz, J.A.H.
1966 Die Pferdetrensen des Alten Orient, Analecta Orientalia 41, Roma.
Rajewski, M.
1994 Zwierzce szcztki kostne z osady w Makwce (okres wpyww rzymskich), Materiay i Sprawozdania
Rzeszowskiego Orodka Archeologicznego 1993, 203217.
Rustoiu, A.
2004 The Padea-Pajagjurski Kolonii Group in south-western Transylvania (Romania), [w:] H. Dobrzaska,
V. Megaw, P. Poleska (red.), Celts on the Margin. Studies in European Cultural Interaction 7th Century
BC1st Century AD dedicated to Zenon Woniak, Krakw, 109119.

96

Jerzy Okulicz pinxit kiezno z grobu kultury przeworskiej z Malkowic, pow. staszowski
Schnfelder, M.
2002 Les lments du harnachement, [w:] F. Perrin, M. Schnfelder (red.), La tombe char quatre roues de
Verna (Isre). Contribution ltude des lites lpoque de La Tne finale, Documents dArchologie
en Rhne-Alpes 24, Lyon, 100107.
Torbov, N., Anastassov, J.
2008 Le groupe Padea-Panagjurski Kolonii: rexamen des ensembles funraires des IIe et Ier s. av. J.-C. du
nord-ouest de la Bulgarie, [w:] V. Srbu, I. Sting (red.), The Iron Gates region during the Second Age:
settlements, necropolises, treasures. Proceedings of the International Colloquium from Drobeta-Turnu
Severin, June 12th15th, 2008, Drobeta-Turnu Severin, 95107.
Werner, M.W.
1984 Latnezeitliche Trensen in Jugoslavien [w:] M. Gutin, L. Pauli (red.), Keltski voz, Breice, 141151.
1988 Eisenzeitliche Trensen an der unteren und mittleren Donau, Prhistorische Bronzefunde XVI/4, Mnchen.
Winiewska, A.
1999 Podwjne i zbiorowe pochwki w kulturze przeworskiej [w:] A. Kokowski (red.), Kultura przeworska
4, Lublin, 55144.
Woniak, Z.
1974 Wschodnie pogranicze kultury lateskiej, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask.

97