Ostatnie Lata Panownaia ST Augusta Cz. II W Kalinka PDF

DZIEA
Ks. WALERYANA
TOM
OSTATNIE LATA
PANOWANIA
KALINKI
STANISAWA AUGUSTA
DRUGI
NAPISA
OSTATNIE LATA PANOWANIA
STANISAWA AUGUSTA
Ks.
WALERYAN KALINKA
CZESC II.
CZ II.
DOKUMENTA DO HISTORYI DRUGIEGO I TRZECIEGO PODZIAU
WYDANIE DRUGIE
KRAKW
Nakadem Ksigarni Spki Wydawniczej
1891.
Polskiej.
KRAKW
Nakadem Ksigarni Spki Wydawniczej
1891.
Polskiej.
Biblioteka Narodowa
Warszawa
l.
30001002134536
KORESPONDENCYA
K R L A
\\ltM>-l>
K I C I S K I M
SZEFEM GABINETU.
1787.
W *
KRL DO KICISKIEGO.
(List od Mniszcha. Nowiny kijowskie. Dobre wrby Stackelberga).
CA HU
Z Bubnowa,
7 marca
fySy.
W oczekiwaniu kressu warszawskiego anticipative pisa

iczynam do Was. W ukowcu u Wojewody czerntechow- viego (Wilgi) doszed mi list marszaka Mniszcha (z Kijowa),
ktrego wypisuj sequentia, pod dat 6 Martii.
Le Falatin de Russie (Flix Potocki) est arriv depuis
le 3 janvier (jest ju z powrotem z Kijowa), trs-gai, trsparlant, trs-caressant. Il m'a apport une lettre de l'Ambassadeur de Kiiow qui prsente ses respects Votre Majest
el dit : L'entrevue ne pouvait tre dcide sans le dsir de
manifester l'amiti que l'Impratrice a pour le Roi. Tous les
bruits d'entre de troupes et surtout l'objet qui devait la
1 >tiver sont vanouis. Quand les dtracteurs et les mcon:
its verront le cas que l'Impratrice fait du Roi, il est tout
naturel q U e le vertige s'vanouira aussi, et il me semble qu'il
ne faudra, pour vivre heureux et tranquille, que de la phi-
Czcionkami drukarni Zwizkowej w Krakowie, pod zarzdem A. Si
tjai
Dokumenta. I.
Korespondencya krla z Kiciskim.
losophie et du concert. L e puk (regiment) de W o r o n e est

c o m m a n d Smia p o u r y faire ses humanits (f).
Au n o m b r e des btiments qui composent la flottille
de Kiiow est un y a c h t qui vous est destin, S i r e ; vous y
trouverez u n a p p a r t e m e n t c o m p l e t , orn avec got et niagnificence.
w Kijowie, nie pozyszcze rekomendacyi do nabycia buawy

polnej koronnej. A m b a s a d o r Nassauowi powiada o licie moim
do siebie w tej materyi pisanym ). A m b a s a d o r w licie swoim

do Mniszcha, ktry tu cay czytaem, przyznaje, e Nassau
wielce uytecznie mi suy u Potemkina. T r z e b a , przy po
zdrowieniu m e m , marszakowi Raczyskiemu da wiedzie o tern,
e Bniski nic nie wskra.
M. de Sgur a fait une maladie assez grave. L e prince

Potemkin se rpand plus qu' l'ordinaire. Il y a assemble
alternativement chez la Palatine de Russie et chez Mme Branicka. L e mari et l'oncle de celle-ci doivent se rendre sous
peu de jours Biaocerkiew, et de l ils viendront rendre
fleurs devoirs V o t r e Majest Kaniw. A u r e s t e , la
Kiiow est assez m o n o t o n e , la cour peu n o m b r e u s e , et
l'affluence des trangers moins considrable que je ne le
croyais. O n assure que l'Empereur ne s'y rendra pas. Il est
attendu Lopol le 3 d'avril, il doit y sjourner dix jours,
puis il se rendra Brody o il s'arrtera encore, ensuite il
doit aller en T a u r i d e si toutefois son mal d ' y e u x le lui
permet .
Nie wiem jakie wy tam wrby ze sw Stackelberga
zrobicie. Moja jest ta : e powierzchowne grzecznoci dla mnie
cokolwiek powcign przeciwnikw, e sejm ordynacyjny
wolny, troch mniej burzliwy, dozwoli troszk fraszek popra
wi, a zreszt e p o filozofsku maociami k o n t e n t o w a sic ka.
Mimo takiego sobie wraenia, grzecznym i wesoym po
kaza si t a m chc i spodziewam si.
K R L D O KICISKIEGO.
(Wiadomoci od Szczsnego Potockiego z Kijowa. Zaprasza krla
do Tulczyna).
Z Winunoca, dnia 12 marca
Wojewoda ruski przez Mniszcha kaza mi m a c a czybym

si da m u uprosi, a b y m po Kaniowie zjecha do Tulczyna
na wity Stanisaw ? dodajc, e chciaby t a m k a m p a m c n c i k
i wicenie chorgwi niedorobionych jeszcze dwch odprawi,
zyjciem powanem i wielkiemi grzecznociami. Zastano
wi si n a d efektem, ktry ztad in publico bdzie wyciska
i k t r y b y mg b y o b r c o n y przez przeciwnikw w pozr,
j a k o b y ja ich szuka, a ztad ze szkod sejmikw. Kazaem
wic odpowiedzie, e w Kaniowie dopiero d a m rezolucy.
Ale /. rnych okolicznoci z listu nawet a m b a s a d o r a (ktry
K R L DO KICISKIEGO.
(Bniski stara si pozyska od Imperatorowej zalecenie do buawy polnej).
Z. Winiowca, dnia 10 ma ira
IJSJ
M a m list d Nassaua de 5 , w k t r y m mi upewnia, e

i a m b a s a d o r i Potemkin obiecali m u , e Bniski, ktry jest
ijSj.
L u b o wczoraj kress ztad do W a s wyszed, jednak ju

dzisiaj nazbieraa si materya do nowego pisania. Naprzd
cz tu kopi listu, ktry dzi odebraem od ambasadora.
') Bartoszewicz w Znakomitych Mtach Polskich XVIII wieku, daje in: monografi tego de Nassau. Byl polskim indigen i dla tego zazamiecil go w historyk w swym poczcie nie zawsze znakomitych
. Wszake wikszem prawem ni my, mogliby go do swoich zaliczy
Francuzi i Hiszpanie. O Biliskim, take swego rodzaju domoan
'anturniku, podaje ciekaw wiadomo p. L. Wagner w Konfcdcracyi
PolskiQ Pozna 1862 r.
Dokumenta. I.
si ju obieca do Tulczyna) sdz, e na to jednak wyjdzie,

e i ja tam by nie unikn. Spodziewam si atoli potrafi, e
to bdzie sine dedecore. Tene wojewoda ruski powiada tu,
e pytajcemu si jemu cicho Potemkina, czyli mamy si oba
wia nowego zarwania Polski, z afektacy bardzo gono przy
wiadkach (Potemkin) powiedzia dwa razy: pki imperatorowa
y bdzie, nie pozwoli ani cala ziemi oderwa od Polski.
Tene wojewoda ruski powiedzia, e tam w Kijowie wcale
nie widzia apparencyi do wojennej imprezy przeciwko Tur
kom , i e ta wielo wojska rossyjskiego, tylko okazaoci i
bezpieczestwa imperatorowej zdaje si mie pro objecto.
Wzgldem owego raportu swego o owych dziesiciu pukach,
explikowa si tak: e ten oficer, ktry w jego przytomnoci
do Biaejcerkwi przyjecha, mia na pimie dyspozycy, ktr
pokazywa, na zakupienie ywnoci. A to pochodzio z opinii
Romanzowa, e ta wielo wojska nie bdzie moga by wy
ywiona bez polskiego zboa. Ze jednak teraz inaczej si po
kazao. Ze podradu nawet adnego w Polsce nie uczyniono i
e ju wcale nie sycha o adnem wnijciu nowego wojska
rossyjskiego, a e woronezki regiment na rekolekcy posany
jest ju actu do Smiy. Ze prawdziwie i exacte mwic, rozu
mie, e nad trzy tysicy osb obojej pci nie wyprowadzi
z Polski ten regiment, i to prawdziwych Moskali, ak
zdzierstwa i gwaty bez koca i miary popeniali, a kady
szlachcic byle mg uprosi ich od siebie wyjcie, kwity dawa;
zaczem komisya owa byaby bardzo trudna: i widz z mowy
wojewody, e si on spodziewa, e ta komisya evanescet l\
e wojewodzina ruska bawi imperatorowa swemi buli'
ryami, to zna z rnych relacyj.
Powiedzia i to wojewoda, e W jego obecnoci, kaza a
dwa razy Potemkin przepowiada hetmanowi Branickiemu, m
wic : Nie przystoi w stopniu bdcemu osobistociami
rzdzi na robienie psot, o ile okrytemu askami krlewskiemi.
*) Cfr. Hermann VI, 520.
Korespondencya krla z
Wojewoda ruski wyjecha ztad dzi na Tulczyn do Kijowa,

aby tam na imieniny ony stan, a potem zaraz ma jecha
do Kaniowa, suy krlowi jako komendant dywizyjny. Jam
wczoraj do dugo z nim rozmawia w grzecznym tonie, ale
wzmianki adnej o sejmie przeszym ani przyszych rzeczach.
KRL DO KICISKIEGO.
(Rozmowa z Potemkinem).
Chwastw, dnia 21 marca 17S7.
Ambasador, ksi Potemkin, ksi Nassau i hetman Brai przyjechali tu wczoraj w jednej karecie o pitej po obiedzie.
Podzikowania moje za wyjcie regimentu i obiecane ju
lizkim skutku handlowe nasze awantae, i dyssertacye nad
map chersosk i wiele nad erudycyami tauryckiemi i plan
tami rnych paacw ksicia Potemkina i zamysami jego
fundowania Pijarw w Smile, a w Katerynosawiu akademii,
gdzie przy wszystkich scieneyach powanych ma by zaoone
i conservaLorium muzyczne, na form weneckich i neapolitaskich, pod dyrekcy kapelmejstra Sarti : te objekta mwi,
zaj :y cay wczorajszy wieczr. Ulokowaem ich jak mogem
w oficynie domku biskupiego, w ktrym sam mieszkam, i
ktry jest w swojej maoci tak dobrze przybrany, e bd
bardzo kontent, jeeli w Kaniowie bd tak mieszka jak tu.
am WPanu za dobre, wygodne i obfite co do ywnoci
szczeni moje tutaj, aby najuprzejmiej podzikowa odemme
JM. ksidzu biskupowi kijowskiemu. Przytomni ksia: OstrowPaucki i Stecki s dla mnie wielce grzeczni i przysu i.
Ksidza Naruszewicza sam ksi Potemkin zaprosi do
Kijowa, i wiele i dugo w noc ju w swojej stancyi bawi si
z nim. Pol go tam z Platerem z Kaniowa. Na wielki tydzie
z Kijowa powrci Naruszewicz do Kaniowa, do ktrego ksidz
Paucki ma mi przysa kilku ksiy aciskich dla obrzdkw
wielkotygodniowych.
10
Dokumenta. I.
Wczoraj ambasador nie mg momentu znale dla osob

nego ze mn mwienia. Dzi rano przyszed do mnie, z oka
zywaniem najwikszej poufaoci i przychylnoci. Upewnia
mnie o wcale dobrej osobistej przyjani imperatorowj dla mnie,
na dowd czego przytoczy ju uskutkowane wyjcie regimentu
i handlowe deklaracye 1 ). Zreszt poda samej imperator
pismo to moje, ktre miao tytu: * Souhaits -du J?oi. Mwi
ambassador, e imperatorowa wzia do siebie to pismo i
wiedziaa mu, e si drug ra z nim o tern rozmwi. Am
basador ma przyjecha znowu drug ra do mnie do Kaniowa
z Bezborodkiem, o ktrym najwicej dobrego mi powiedzia.
Ze oni czterej tu teraz przyjechali, to si stao z wy
ranego rozkazu imperatorowj, ktra prcz tego , jeszcze z oso
bnym komplementem ma mi przysa general-lieutenanta Romanzowa syna feldmarszaka. Ksie Potemkin w mundurze
bracawskim i orderze polskim tu przyjecha 3 ). Wyszczeglnia
kade sowo, rad i przestrog ambasadora byaby rzecz za
duga. To tylko powiem, e za jego rad, przez Mniszcha
marszaka bd pisa do imperatorowj, na to, aby Mniszech
mg mie audyency partykularn.
Dzi miaem wygod z p godzinki rozmawia sam na
sam z ksiciem Potemkinem w tonie wcale poufaym. Nie
wiedziaem nic nad miar, ktr mi radzi ambasador. A po
wiedziaem t o : Syszae WPan zapewnie wiele o przy
ciach ktrem ponosi w tych kilku leciech ostatnich
<>winnie. Kto mnie zna, wie, em nie mciwy; ale h
broni musz , to oczywisto okazuje. Byle przestano mi
> czyni, ja szkodzi nie bd, ale przestrzega powinienem,
->eby mnie nie uchybiono i krajowi nie szkodzono i moich
bliskich i wiernie sucych nie przeladowano .
l
) Mowa o zamierzonym ukazie ogaszajcym wolno handlow w portach czarnomorskich, moc ktrego zamiast cla, towary polskie jedynie tra
opaca miay.
-) Jako wiey nabywca
skiego si uwaa.
Smilaszczyzny, Potemkin za obywatela
Korespondencyatala z Kiciskim.
Na to wszystko ksi Potemkin odpowiada tak: Co

Potocki marszaek, to go mam za najgorszego czeka w wie
cie; wojewod ruskiego za rzdzonego od ony, ktr mam
za wielk intrygantk (komparowa j do zmarej matki krla
szwedzkiego). Co hetman Branicki, to jest w duszy czowiek
dobry i ktryby si exponowa i za WK. Mo, ale ma t
sabo, e sie daje porzdza sob zym ludziom i chocia
bdzie obiecywa popraw, znowu si daje usidli. Ja na to :
Czowiek prawdziwie wojenny a cudzoziemcw wyglu: i wa z wojska i inwalidw popsu ; jedynie aby mi przekor
zrobi i moich najwierniejszych chcia martwi.
On: >Prawda, znam e to bardzo le, bd go odwraca
od zych konnexyj ile bd mg.
Ja:
-Powtarzam dziki moje za wyprowadzenie regi
mentu, ale prosz aby WPan da pozna publico, e to si
stao jedynie na moj prob, bo moi przeciwnicy bd ma
mili naszych domatorw, jakoby to oni uprosili .
On: Wydam na to ordynans, w ktrym wyranie po
wiem, e to jedynie na prob krla samego stao si. Nie
wiem czy wojewoda ruski bardzo sobie bdzie yczy komisyi
teraz.
Ja: Bdzie to rzecz pracowita, ale tandem tai nie
mona, e niewypowiedziane excesa ten regiment popenia,
ktry nakoniec w pokojach najlepszych psy stawia a w innych
miejscach rozbiera domy aby psiarnie stawia.
On: Soohub by Polak, powinien by lepiej od innych,
a nie umia trzyma komendy lubo w swoim kraju*.
Ja:
Zabytki to s Drewicza. Ale chwaa Bogu e wy
szed ten regiment, wic nie gadajmy o tem.
On: \v roku przyszym ja spodziewam si by sam
w Warszawie i z muzyk moj (ta to jest, gdzie tyle muzy
kantw ile nt w muzyce) ] ).
") Orkiestra Potemkina skadaa si z samych trb. z ktrych kada
tylko ton wydawaa. Do najdrobniejszej sztuczki potrzeba byo najmniej
12
Dokumenta. I
Nassau swkami arcyuytecznie i zrcznie mi suy.

Branicki wczoraj by jak wilk zmoky, dzi troch orze
wia. Caa ta kompania od smej z rana wiska gra.
Ksie Potemkin mwi e probabiliter ledwie w pierw
szych dniach maja przyjdzie imperatorowej pyn. Ale e po
pynie zapewne.
Po tj rozmowie ambasador si do mnie zbliy i m
wi mi o order bkitny dla Platera; gdym mu powiedzia, e
tylko 24 godzin by urzdnikiem, ale nim nie jest, przesta
na tern. Nim wyjedzie albo ztd albo z Kaniowa powiem mu
o Potockim, starocicu guzowskim, i przyczynie tj rnoci,
ile e sam Potemkin mia mwi, e naleaaby ma si dystynkcya. Ambasador za mi mwi, e mu imperatorowa sama
daa zrozumie jak lubi i szanuje Potemkina.
Tene ambasador powiedzia mi : e lubo jeszcze nie wie
prcise co, ale ju zasysza, e midzy projektami Potemkina
(a nikt nie jest w projekta obfitszy) ma si znajdowa i to,
eby sobie wyrobi dla tj Smiy jekie dostojestwo na sej
mie , niby go ksiciem feudalnym robice. Ale to jeszcze
Bg i okolicznoci odwrc!
Po napisaniu dotd, jeszcze mi si udao mwi wraz
i z ambasadorem i z ksiciem Potemkinem wanie o tym
episkopie suckim Sadkowskim, naprzd o przysidze. Powie
dzia mi wyranie ksi Potemkin: Cette demande est juste.
J'ai dit d'avance notre Archevque de Kiiow qu'il faut que
Sadkowski prte ce serment. Potem:
Ja: Ale ten Episkop tymczasem robi w naszym kraju
takie rzeczy, ktreby mu nie uchodziy podobno w samej Mo
skwie , gdzie duch tolerancyi panuje teraz : to jest, e Filipowcow, Bohomofozv i innych podobnych rozkolczykw, kttrzydziestu mnzykantw. Uwaga grajcych musiaa by niezmiernie wielka;
lecz zreszt ani zdolnoci, ani znajomoci muzyki nie potrzebowali. Kadego
prostego onierza mona byo wzi do tj orkiestry; z praktyki samej mg
si on wyuczy, kiedy zad przychodzia na niego kolej.
13
rych tu cokolwiek si znajduje, przeladuje, bije i gwatem do

przystawania na swoje nieuni przymusza.
On: Zapewne eby mu to nie uchodzio u nas i to nie
powinno uchodzi.
Ja: On to tak umia uda zrcznie przed ksiciem Ra
dziwiem wojewod wileskim, e ten mu da swoich onierzy
do tych przymusw .
On: - Byby u nas za to karany*.
Ja: Dochodzi mi, e tene Sadkowski, oskara nas
w Moskwie, jakobymy tu krzywdzili nieuni, odbierajc im
cerkwie do nich nalece .
On: Prawda.
Ja: A to takowym zaskareniom niesusznym i konsekwencyom z nich wynikajcym, nigdy koca nie bdzie,
pki Wa Pastwo nie zezwolicie na propozycy, tak daWno
odemnie czynion, to jest: eby komisarze obustronni byli
wyznaczeni z poprzedzajc determinacy roku normalnego,
ktra cerkiew do kogo ma nalee .
On: Zupenie i z chci na to przystaj.
Wic ju teraz ambasador ma wolne rce do popierania
tak odroczonego interesu.
Potem ambasador mi powiedzia cicho : Ja podobno po
jad wod z imperatorowa a do Krzemieca. Gdyby si WK.
Mo zabawi cho par dni jeszcze w Kaniowie, tobym si
do Kaniowa wrci, i z WK. Moci bym pojecha do Tulczyna.
Ja: A nie zayj przeciwnicy tj mojj wizyty na ma
mienie szkodliwe publicznoci naszej ?
On: Upewniam, e nie, po lekcyach ktre teraz mie
bd i ju maj ; a w takiej pozycyi, to ta dobro i owszem
mnie samemu bdzie zrczna, osobliwie do zwrcenia woje
wody ruskiego na dobr drog*.
Ja: Gdy WPan ze mn tam jedziesz, to ja pjd za
rad WPana.
On: i. A krakowska podr WK. Moci czy nieodmienna ?
14
Ja: Oj nieodmienna. Nigdy znowu tak zrcznej okazyi

mie nie bd poznania nie tylko Krakowa, ale i Buska, Mie
dzianej Gry i Rud Maachowskich, a przytem ju cae wo
jewdztwo jest obwieszczone .
On tedy nic w tern mi nie przeczy, ale na to wyjdzie
probabiliter, e w Winiowcu si rozstaniemy. On wprost do
Warszawy, a ja na objadk wybierzemy si.
Potemkin jak si rozgada o unii i dyzunii (a to jest materya ulubiona jego), powiedzia mi te sowa: I1 serait ais
de s'entendre. Au bout du compte, personne ne comprend
rien la procession du Saint-Esprit : quant la supriorit du
Pape, il y aurait encore moyen, nous ne disputerions pas
beaucoup ldessus ; mais il faudrait plus de condescendance
du ct du Pape. Notre archevque uni Lissowski a demand
au Pape seulement de permettre aux unis d'assimiler quelques
articles du crmoniel aux non unis : et le Pape a rpondu
ngativement, en disant: Il faut maintenir le mur de sparation qui nous distingue. Le Pape se poudre, fait le beau, fait
le fat, et ne songe pas assez au rel.
Ja na to wyraaem moje opini wcale lepsz o Papieu,
i e lata a nie mka biel ; potem sposobami, ktre zdaj si
najbardziej gaska jego humor, skaniaem go aby w to po
trafi i w tern sawy i wdzicznoci w jDotomnoci szuka, w dokazaniu zczenia wiar, jzykiem, rdem narodowem i bez
tego ju blizkich Rossyanw z Polakami, tak jakby interesem
jDolitycznym powinni by zczeni.
Zda on si to chciwie przyjmowa. Niech ksi prymas
osdzi coby i jak do Rzymu czyli przez Ghigiottego ] ) czyli
przez nuncyusza o tern mona nadmieni. N. B. e nuncyusz
imieniem papiezkiem mnie uprasza przed wyjazdem moim,
abym favore katolicyzmu uy tj mojej podry.
') Szef w kancelaryi krlewskiej do korespondencji
15
Dokumenta. I.
rzymskiej.
Ksie Nassau mi powierzy listu swego do ony, ktry

prosz jj odesa ; niech ksi prymas prosi j o komunikacy, jest ciekawy.
Prawie wszystkie anegdoty a mianowicie ta : e ksi
Potemkin za nos wziwszy pani Branick, przyprowadzi j
do zgody z ambasadorem, przez samego ambasadora byy
mi konfirmowane.
Zgadao si o Rzymie i mianowicie o statuach tych dwch
krlw Daciae, ktrzy s wyobraeni z zwizanemi rkami.
Z tej to okazyi powiedzia Potocki: J'aime voir des rois
dans cet tat, lis . A na to Potemkin powiedzia: Si du
temps d'Elisabeth il avait dit cela en Russie, elle l'aurait en
voy li, lui, Potocki, en Sibrie*.
KRL DO KICISKIEGO.
(Cudzoziemscy gocie. Grzecznoci od imperatorowj).
Z Kaniowa,
27 marca 17S7.
Po wyprawie ostatniego kressu, przyjecha tu w nocy

z 25 na 16 rurrentis graf Romanzow genera-lieutenant, syn
najstarszy feldmarszaka Romanzowa, przysany od imperato
rowj z komplementem przywitania mnie w blizkiem ssiedz
twie i owiadczenia jej ztd ukontentowania.
Daem mu audyency w gabinecie moim (bo i tu przecie
mam gabinet w ktrym pisuj), w ktrej nagadawszy si z nim
przez dobre p godziny, o wszystkich potocznych rzeczach,
o ktrych przyzwoito mwi dozwolia, zaprosiem go na
obiad ; a e w kompanii z nim przyjecha tu Hiszpan zowicy
si Comte de Miranda w Meksyku urodzony, ktry suywszy
wojskowo czas niejaki w Hiszpanii, od lat kilku wojauje :
przez Stambu trafi do Chersonii, a tam od ksicia Potemkina
polubiony, objecha z nim Tauryk i przyjecha do Kijowa,
mnie za partykularnie zalecony od ksicia Nassau, zaprosi-
16
Korespondencya krla z Kiciskim
Dokumenta. I.
em i tego na obiad ] ). Do wieczora bawi tu Romanzow.

Zleciem mu, najywsze wyrazi dla imperatorowj podziko
wanie , tudzie uprzejmy ukon dla ojca jego feldmarszaka,
jako dla tego, ktry sobie zjedna tyle bogosawiestw trwa
ych w Polsce, ile wrazi strachu Turkom: a jako przysa
nemu od imperatorowj i synowi tak dobrego dla nas czo
wieka , da mu kazaem przez Komarzewskiego w prezencie
na wsiadanem, tabakier sadzon brylantami z portretem moim,
ktr z owiadczeniem bardzo wielkiego ukontentowania przy
j. Hiszpan za pozosta tu i jeszcze podobno z par dni za
bawi. Jest to czowiek niepospolity i cale swego wasnego toku,
ktryby podobno rad w swoim kraju (w Meksyku) nalado
wa Washingtona ; ale tego nie gosi, eby mu nie zaszkodzi.
Mam wiadomo, e tu kolejno maj zjeda magnaty
kijowskie, poniewa razem w szczupym Kaniowie nie zmie
ciliby si. Jam wczoraj wyprawi do Kijowa Naruszewicza
z Platerem, ktrzy za tydzie powrc. Ambasador i Bezborodko tu stan maj w teraniejszym tygodniu.
Hetman Tyszkiewicz, potem ksi Jzef, potem Mniszchowie maj powrci do mnie.
Ambasador przywiezie mi respons na owe moje souhaits.
Tymczamsem posyam wam in oryginali, listy od Mniszcha, Ligna i Nassaua, ktre mi przywiz wczoraj Romanzow,
tudzie wojewody ruskiego, ktry przyszed przez inn okazy.
Te okazuj wszystkie dobre pozory. Jednak respons na ^sou
haits dopiero bdzie istot. Ale kt teraz zarczy moe
cokolwiek, jeeli Pan Bg dopuci znowu wojny z Turkami?
Juci ja jeszcze rozumiem, e strona pokoju yczca w Kijowie
przemoe, ale wszelako rzecz na cienkim wosku wisi.
') Meksykaczyk , w subie hiszpaskiej byj jeneraem ; w wojnie Hi

szpanii z Angli wyda admiraom angielskim plany i karty Kuby i innych osad
hiszpaskich. Zmuszony do ucieczki pobiera pensy od Anglii. W Kijowie
przez Katarzyn dobrze przyjty i z Mamonowem zaprzyjaniony. (Sgur,
Mmoires, III, 67, 205).
17
Jam dzi rano naradza si z ksiciem podskarbim (Stan.

Poniatowskim), Dzieduszyckim, Debolim i Komarzewskim. Konkluzya nasza jest ta: e jeeli Stackelberg i Bezborodko nie
zaczn sami do mnie gada o tj wojnie, ja si ich spytam,
co mi ka wierzy o nij? a wedug ich na to odpowiedzi,
moe wypadnie przyzwoito ebym im powiedzia: Wa Pa
stwo wiecie najlepiej, w jakiej sytuacyi chcielicie mie mnie
i Polsk, a zatem jeli chcecie eby si ona wam na co przy
daa, wiecie tako jakby temu trzeba zaradzi. Ja tylko dobr
ch moje wam mog ofiarowa.
KRL DO KICISKIEGO.
(Rozmowa z hr. Bezborodkiem).
Z Kaniowa, 2Q marca
ijSy.
Dnia zawczorajszego w nocy przyjecha graf Szuwaow,

ktry jest orderat Sgo Jdrzeja, ma rang generaa en chef,
jest autorem i prezydentem banku rossyjskiego i wielu innych
imprez, jako to drg publicznych, etc. W kompanii z nim
przyjechali: szambelan Neledymski, mj dawny znajomy, kamerjunker Koczubej, siostrzeniec Bezborodki i mody Szuwaow,
syn wy wspomnianego. Ten wczoraj przed objadem mia
audyency u mnie i odda mi list imperatorowj, ktrego
kopi tu cz, a ktrego orygina cay i nawet koperta, napi
sane byy rk samj imperatorowj 1 ). Ta za kopia, ktr
wam posyam, jest ta sama, ktr graf Szuwaow odda gene
raowi Komarzewskiemu przed audyency. Pierwszy raz przecie
kopi listu, przed oddaniem listu, odebraem. Ten Szuwaow,
jest to syn Piotra Szuwaowa, ktry za Elbiety imperatorowj
) Listu tego nie mamy jak i w ogle allegatw, o ktrych

tj korespondencyi wspomina,
'aleryan Kalinka T. II.
18
Dokumenta. I.
by generaem artyleryi; jest to ten ktry wiersze francuzkie

pisywa z pochwa za to Voltaira.
Wzgldem tedy niego wszystkie przyzwoite grzecznoci
czynione byy przez cae wczoraj, zakoczyy si po wieczerzy,
oddaniem jemu przez Komarzewskiego tabakierki z portretem,
bogatszej od tej, ktr wzi Romanzof.
Wczoraj po obiedzie okoo czwartej, przyjechali razem:
ambasador, graf Bezborodko, genera - lieutenant Lewaszow
orderat polski i genera Strekaow, ktry jest teraz sekretarzem
gabinetu, bo jest niby podskarbim nadwornym imperatorowj,
a oraz dyrektorem teatru. Jest to ten sam, ktry podczas
interregnum, przywiz by w list od ksicia wojewody ru
skiego nieboszczyka (Augusta Czartoryskiego). Nim dalej pjd
wspomn tu, e dobrze jest przeczyta wprzd listy Mniszcha
i ks. Nassau, ktre tu cz.
Po pierwszem przywitaniu, da mi zrozumie ambasador,
ebym otwarcie i poufale postpowa z Bezborodkiem, i pra
wie jego pod sob kad, mwic: // est rare qu'un ambas
sadeur ait prsenter son chef au souverain auprs duquel il
rside"1. Gdy przyszed Bezborodko do gabinetu mego sam,
po pierwszych komplementach powiedzia mi, e imperatorowa
jest intencyonowana da order tj Katarzyny naszej pani
Mniszchowej ; ale e chce wprzd wiedzie, czyli ja jej pozwa
lam go przyj? Naturalnie odpowiedziaem jak najwdzicczniej.
Wtedy doda on, e Mniszchowie nic o tern nie wiedz i wie
dzie nie bd a do ozdobienia.
Potem pytaem Bezborodki, co trzeba wierzy o wojnie
tureckiej? On: Nie tak blizko do zerwania, jak niektrzy
rozumiej. Ja: Wiadome by powinny dawno chci
i dania moje, aebym ja i nard mj, moglimy si sta
uytecznymi imperatorowj. Dobr wol moje i dzi owiadczam,
wezwania i porozumienia oczekuj. On: Intencye WK.
Moci s zupenie znane. Trzeba tylko troch spokojniejszego
czasu do uskutecznienia onych*. Ja (ju troch strwoony t
odpowiedzi, wyranie o sejmie gada nie chciaem, tylkom
19
powiedzia): Pki bd przymuszany cay mj obrt na obron

tylko moje obraca, przeciwko domowej zoci, jaka si oso
bliwie na ostatnich trzech sejmach pokazaa, przy najlepszej
chci skutkowa nie potrafi. On: Temu ju jest i bdzie
lepiej zaradzono, e WK. Mo takowych przykroci miewa
nie bdziesz*. Na tern zeszo wczoraj.
Dzi o dziesitej zrana przyszed ambasador do mnie sam
tylko. Po bardzo serdecznych z obu stron owiadczeniach,
zaczem od wyrazu troskliwoci mojej, czyli sejmu konfederackiego i aliansu od nas danego, nadzieja dla nas nie upa
da? On: -Mwiem powtrnie z imperatorowa o skrypcie
WK. Moci tytuowanym Souhaits du Roi, odpowiedziaa mi:
Jeszcze to ptora lat do sejmu, jest czas o tem radzi; jednak
ka ja Bezborodce z tob nad tym skryptem zasi: ale co
alians, to jest rzecz taka, ktr ja zvielce gustuj i trzeba to
zrobi i wcale trzeba*-. Dooy ambasador, e i ks. Potemkin
jasno mwi, e tego trzeba; a potem znowu dooy: mw
WK. Mo jasno i poufale o wszystkiem z Bezborodkiem, bo
to jest czowiek dobry, sekretny, i nad wszystkich inszych kre
dyt majcy u imperatorowj, tak dalece, e go i sam ks. Po
temkin mocno potrzebuje menaowa*. Ja: Co ja mam
krlowi pruskiemu odpisa wzgldem Ogiskiego ? On: Pr
bowaem favore Ogiskiego, ale darmo, wcale darmo, a si
obruszya Pani, mwic: J'ai t audevant de cet homme-l;
je l'ai pouss au gd. gnralat mme avec injustice, et il a
massacr par surprise un dtachement de mes troupes 1 ),
puis-je pardonner cela?* Wic WK. Mo odpisz krlowi
pruskiemu, e imperatorowa pamita swoje do hetmana Ogi
skiego urazy.
Ja: Dzieduszyckiemu W. Pan wczoraj nadmienie o for
mularzu przysigi dla ks. Sadkowskiego. On: Niech mi
to poda dzisiaj. Naradzimy si z Bezborodkiem. Ja: Ra
) W potyczce pod Chomskiem, 6 Wrzenia 1771, w ktrej pado trzysta
Moskali a piset wzito do niewoli.
20
Dokumenta. I.
czyski chorowa; myli si otwieray o nastpcy jego. Ja mam

arcydobrze i bezpatnie zasugujcego mi si w rnym gatunku
od lat kilkunastu kasztelana czerskiego. Wiem, e Wojnickiego
wprzd chciaby WPan ulokowa in ministerio; ale te jego
ukontentowawszy, przecie jedynie na honor sucemu, a zda
tnemu, upewni ministeryum chciabym. On: Daj sowo,
e mu bd sam pomocnym. Ja: 0 metryce kijowskiej
i kilku innych rzeczach pomniejszych mwiem potem . On:
O metryce mw WK. Mo takie z Bezborodkiem. Drugie
fraszki zaniecha mona, jedynie trzymajc si teraz aliansu
i sejmu konfederackiego.
Po tej rozmowie, w godzin nastpia druga, midzy mn,
ambasadorem i Bezborodkiem. W tej po rnych dyskursach
przyszo na t o , e Bezborodko mi powiedzia ju sam: e imperatorowa sama da tego cisego aliansu z Polsk; e on
znajc, e trzeba na ten koniec sejmu konfederackiego, bdzie
sam doradza swj pani, aby ju zezwolia na sejm konfederacki i na te rzeczy, ktre s wyraone w pimie : Souhaits
du Roi.
Byy potem traktowane insze punkta, jako to: przysiga
Sadkowskiego, dokoczenie suchej granicy midzy NowoSerwi a naszem Pobereem; rozkazy do Buhakowa, favore
handlu naszego na Dniestrze, etc., etc. Ze te punkta potrze
boway czasu i roztrzsania, conventum jest midzy nami: e
poukadawszy do tego osobne pisma, te bd przesane da
Kijowa ambasadorowi, a przez niego Bezborodce, a przez tego
imperatorowj podane. Te kopie ja wam przel przyszym
kressem.
Bya potem mowa o pomniejszych rzeczach i moment tak
pomylny, e nawet ow zalego Szmula yda 7.000 wyskutkowa prawie obieca Bezborodko, i dla brata Cruty upro
szon ask przez naszego Crut. Wic tym dwm moecie
kaza powiedzie, e i o nich nie zapomniaem. Za Szmulem
i ambasador przecie da dobre swko. Podobno i dla Kirkora
adjutanta uda mi si.
21
e tu w wielkiej modzie, nie tylko u ksicia Potemkina

i u samej Pani, s erudycye etymologiczne, wic przypodoban bdzie tu ksika Recherches de l'abb Gurin pour
concilier l'histoire et la mythologie des gyptiens avec l'histoire
sainte*. Niech WPanu Reverdil *) wyda t ksik, jest ona
w e
trzech czyli we czterech tomach. Les paroles franaises du
rtre n e s o n t p a s prcisment les mmes que j'ai crites ci-dessus,
mais c'en est le sens et Reverdil ne s'y trompera pas.
Ksidz Ostrowski ex-jezuita, rzdzcy ekonomi biskup
stwa kijowskiego, powiedzia mi, e by przytomny przed lat
Podobno 30 fundacyi paacu zasawskiego, i e w gbokoci
kci 12 wykopano w oczach jego, nie tylko szkielet, ale po
Cz
sci i figur ca sonia skamieniaego, ktr rzemielnicy
Ulez
grabni potukli. Dopytajcie si ksinej marszakowj Sanguszkowj czyli to prawda?
Wanie teraz odbieram list WPana de 23 praesentis.
Nieche ju przy Trabinie zostanie komis stanowniczy dla ce
sarza. Dziwno mi, e o Byszewskim modym piszc, ani WPan
a
n i ksi prymas, nie przypomnielicie sobie, e Byszewskiemu
modemu tej zimy wanie daem puk po Goryczu wakujcy.
Pilno na Turkw jest zalecona Wittowi. List ksicia pry
masa de 23, bdzie oddany Naruszewiczowi, za jego powrotem
2
Kijowa, ktrego spodziewam si za cztery dni.
Bezborodce daem nie tabakierk ale portret duy uklejn
otowany, w cenie blisko 3.000 duk.
Dosy na dzisiaj. Vale et me arna.
Podkanclerzego Chreptowicza pro WPan imieniem moJ e m, eby napisa do Ogiskiego hetmana, e ja nie mogc
mu da dobrej nowiny, nie mogem si odway pisa do
nie
g o , ale bd upatrywa lepszej pory. Chreptowicz niech
Cz
yta to, co tu jest w annexie dla Bucholtza, i list mj do
krla pruskiego.
a l e
*) Dyrektor biblioteki
krlewskiej.
2'
Vous direz M. Bucholtz, en le saluant de ma pai

que l'ambassadeur comte Stackelberg m'a dit ici aujourd'hx
que, d'aprs ma prire, il a fait ce qu'il a pu pour rendi
efficace auprs de Sa Majest l'Impratrice, l'intrt que daigr
prendre aux affaires du gd. gnral comte Ogiski, Sa Majes'
le roi de Prusse. Mais qu'il est oblig son grand regret c
me dire que, non-seulement Sa Majest l'Impratrice n'a p;
voulu condescendre aux voeux du comte Ogiski, mais qu'el
y tmoigne trs-nergiquement se souvenir des sujets de m<
contentement que lui a donns le comte Ogiski; de sorl
qu'il ne pouvait que m'avouer qu'il n'y a absolument rien tent<
seulement en faveur du comte Ogiski .
Ceci est cause que je ne puis donner d'autre rponse
Sa Majest le roi de Prusse, que celle que je joins ici en origin;
remettre M. de Bucholtz, et en copie pour vous.
W licie z d. 31 marca z Kaniowa, krl dodaje:
Jeszcze to trzeba wam donie, e Bezborodko bdc ti

wspomnia o tern, e trzebaby pooy annum normalem d
komisyi, ktra ma decydowa o posesyi spokojnej odtd ce
kwi uniackich i dyzunickich. Poszlimy ad documenta. Pokaza
si, e w traktacie 1773 odwoano si do traktatu 1768, a tai
powiedziano: uti possidemus. Chciaem ja dooy i ten puni
do skryptu sub lit. A. Dzieduszycki mi przeoy, e lepiej z n.
szj strony nic popycha tego i lepiej czeka, eby oni to pi
pychali. Przestaem na tj jego radzie. Byd moe jednak, :
im to i z Kijowa przypomn. Wszelako Dzieduszycki i Deb<
s w zdaniu, e gdy posesya jaka bya in 1768 stanie si r
gu, my na tem szkodowa nie bdziemy, poniewa dopie
po tj dacie, podczas wojny tureckiej najwicej, wojsko m
skiewskie poczo odbiera nam cerkwie .
23
Dokumenta. I.
KRL DO KICISKIEGO.
(Naruszewicz wielce przez imperatorow gaskany. Dwr kijowski).
Z Kaniowa, S Kwietnia
17S7.
Responsu.jeszcze nie mam dfinitive ani na alians ani na

jm konfederacki, ani na skrypta A. i B., ktrych kopie po
staem WPanu przez ostatni kress. Tymczasem ton w Kijo
wie utrzymuje si dla mnie dobry, we wszystkich maych
rzeczach. Magnaty kijowskie zaraz po witach znowu zaczn
jedzi tutaj.
Ksidz Naruszewicz i Plater bardzo grzecznie i z dystynkc
Y przyjci tam byli, osobliwie Naruszewicz, z ktrym impe
ratorow kilkakrotnie gadaa; historyi i wszystkich dzie jego; v
exemplarza dla imperatorowj a na ostatek wierszw dla nij
da Potemkin od niego. Po poegnaniu, Naruszewiczowi od
imperatorowj dano krzy i piercie bogate i qua liberatozvi
la Louis XIV pensy 1.500 rubli. Naruszewicz zdziwiony nic
nie odpowiedzia. Myl jest taka: e gdy biskupem i senatorem
ju aktualnym zostanie, wtedy za pensy podzikuje1). Pisma
na oskarenie mnie, przeciwnicy w Kijowie nie podawali adnego,
tylko insynuacye sowne, ale bez skutku.
Wojny z Turkami probabilitissime nie bdzie. Podziau ani
zamiany adnej czci Polski zapewne nie bdzie.
Respons na przyjcie przezemnie ojcostwa chrzestnego,
jeszcze zawieszony.
Branickiego hetmana osobicie lubi imperatorow, bo ma
t opini, e byby to w potrzebie un chevalier elle.
Sapieha za i marszaek Potocki (Ignacy), lubo u Brani
ckiego mieszkajcy, nie tylko bez favorw ale ze wzgard s
se
') Tak si te stao. Zostawszy biskupem smoleskim, cho nie mia wcale
dochodw posanego biskupstwa, owiadczy na sejmie <22 grudnia 1787), e
zr
zeka si swej pensyi. Nikt przecie nie bra mu jj za ze; owszem mwiono,
z e
>takie pensye raczej zaszczyt krajowi przynosz*.
24
Dokumenta.
traktowani; jednak dosiaduj w Kijowie. Ksie Potemk'11

pierwszego nazywa un sclrat, drugiego le prince menteur et
pisseur. Kiedy Potemkin u Branickiego ma je objad, to P"
tockiego ostrzegaj, aby gdzieindziej jad; jednak dosiaduj
Potocki marszaek zrobi sobie u Segura posa francuskieg0
przystp bardzo cisy, o ktrym sam poczciwy Nassau mnie
przestrzeg. A to tym sposobem: Francya per omnia wojny
tureckiej nie chce; ma Segur rozkazy i wiee i dawne najm"
cniejsze, i ma nadziej odwrci t wojn ; Potocki marszaek
wyperswadowa mu, e ja jedynie tym kocem tu zjechaem*
abym Moskw do wojny tureckiej pobudzi, i Polsk w ni
wplta. Ta wic za wola Segura przeciwko mnie upadnie,
jak prdko wojna turecka upadnie.
Staranie si czyni, aby Potocki i Sapieha nic nie wysie
dzieli. Bniski ju wyjecha nic nie wskrawszy.
Segur mia rozkaz bytno pana Bonneau jako konsula
W Warszawie mocno popiera; ale e imperatorowa obruszya
si mwic: Je ne veux pas souffrir Varsovie ce libelliste,
qui a crit contre moi et le Roi. Probabile e Segur si
ugnie, ile e mimo traktat handlowy, imperatorowa okazuje
bardzo jawno disgust swj przeciwko Francuzom i francuzczyznie wszelkiej ; a przytem Segur pewnie sakryfikowa bdzie
ten objekt pana Bonneau mniejszy objektowi wikszemu, od
wrcenia wojny tureckiej. Dillon i synowie nawet ksicia de Li
gne, le bardzo s traktowani, lubo ojciec jeszcze suy do
zabawy. Dworscy rosyjscy pozwalaj sobie czsto i do go
no, Cobenzla (posa austryackiego) nazywa le bouffon de la
cour dla jego nieograniczonych podych pochlebstw, co mu
czasem i sama Pani daje poznawa.
Ten ambasador, po nim Francuz i Angielczyk (NB. per
sonalnie wielce szacowany, lubo z dworu jego niekontenci) a
dopiero nasz ambasador Stackelberg, gdy wieczerzaj prawie
codziennie u Mamonowa, siadaj po bokach stou, a on na
ostrzu sam jeden w krzele na pierwszem miejscu.
25
Mamonw, przez marszaka Mniszcha, pikne mnie czyni

owiadczenia.
W przesz niedziel, kazano byd pastwu Mniszchom
przed obiadem wczeniej u imperatorowj, ktra kazaa wpro
wadzi do siebie marszakowa, a sama wyszedszy potem do
Pierwszego pokoju, spytaa tam Mniszcha: N'tes-vous pas inquiet de votre femme? Elle est actuellement occupe chez moi
faire toilette*. A w tym wysza ju wystrojona Branicka
w
order ; dopiero dorozumia si Mniszech, i zaraz potem wysza
Mniszchowa take w orderze. Ale imperatorowa nie tylko Mniszchowj pierwej daa order, ale i w siadaniu do stou, palcem
Wskazaa Branickij, aby si ustpia Mniszchowj.
KICISKI DO KRLA.
(Paiac w Warszawie dla Stackelberga. Sprawy id tpo).
Warszawa,
dnia 10 kwietnia
1787.
Jak tylko ksi Jm Prymas powrci, zakrztniemy si

2
yWo okoo domu dla posa; piszc wczoraj do Ksicia Jmci
tem, wyraziem: i gdy pose tak mocno sobie tego yczy,
1
WK, Mo tak usilnie pragniesz mu dopomdz, tedy ksi
Jrn Prymas moe znajdzie sposb doprowadzenia do skutku
v c h da, zagrzewajc mocniej kanclerza Maachowskiego,
Ktry wszystkich kredytorw Poniskiego na paacu lokowan
ych, trzyma wanie pod rk: a gdyby potrzeba byo z par
tysicy czerwonych zp. na ochludzenie tego domu na wewntrz
1
Powierzcliu, na co zkdind nie byoby funduszu; tedy moJ e r n zdaniem, zastpi ten wydatek z kasy WK. Moci, byoby
P r ezentem publicznym dla ambasadora, tak nam dzi potrze
bnego i usunego. Czekam co ksi odpowie.
W licie z 11 kwietnia krl pisze do Kiciskiego:
Posyam kopi dwch listw pana Stackelberga, ktrem

Wczoraj odebra. Ka praktykowa cnot cierpliwoci, i w tj
26
Dokumenta. I.
si wicz.... Sam nawet ambasador musi dugo czeka i nie

codzie si tam przed nim drzwi otwieraj, mimo wszystkie
pochlebne anegdoty, ktre on przedemn o sobie powiat1'f
i do Warszawy zapewne napisa. Bezborodko jest jeden tyli- .
ktry robi wszystko to, gdzie pisa trzeba. A sam leniw
A bardzo ma wiele do czynienia. I wielki te tydzie by na
przeszkodzie; a Turcy u nich teraz zajmuj prawie wszystkie
myli. Juci finalnie z wojny tj nic nie bdzie probabiliter, bo
i Francya jasno i cesarz pgbkiem przeszkadzaj. Ale te
grzmi na nich (na Francya i cesarza) w Kijo\vie.
KRL DO KICISKIEGO.
(Nowe grzecznoci od imperatorowj. Projekta Branickiego).
Z Kaniowa, IJ kwietnia
1787.
Mniszchowie powrcili wczoraj. Dzi dwch z dworu ki

jowskiego szambelanw Waujew i Sotykow i kamerjunker
Bibikow odnowili wizyty kijowskie. Jutro tu maj by Szuwaow podkomorzy z Naryszkinem koniuszym. Niby z wyga
dania, pod wielkim sekretem, oznajmili, e Potemkin tu bdzie
lada dzie i podobno Stackelberg, a imperatorowa wymierzy
swoje pynienie tak, eby na sam wity Stanisaw stan nad
brzegiem tutejszym. Grzecznoci wic trwaj. In essentialibus
coraz trudniejsza moja rola, ztd e Potemkin coraz bardziej
owiadczajc przyja, coraz bardziej si te dopytuje, jakie to
tam rzdy naszego ambasadora? Ten z swojej strony w nie
ktrych rzeczach lubo pofiglowa, ale w kilku te dobrze usu
y, i wieo onegdaj ostrzeeniem wanem. Ja Boga prosz
o roztropno i ostrono najwiksz. To prawda e w Kijo
wie may jest nasz ambasador, ale nie wtpi, e powrci do
Warszawy i bdzie puszy nie ledwo 1 ).
') Uderzao to wszystkich co Stackelberga pierwej w Warszawie widzieli.
Je revis, mwi Sgur, avec un vif plaisir le comte Stackelberg arrivant de
27
Potemkin napar si koniecznie, eby Naruszewicz znw

Jecha do Kijowa. Szczciem dowiedzielimy si z boku, e on
Powzi tak wiar do Naruszewicza, e od niego chce wie
dzie czyli ma, czyli nie ma racyi uskara si hetman BraniE
ki : Ten za czujc, e teraz trzeba by. niby lepszym dla mnie,
Podda Potemkinowi myl, eby mnie wrci dyspozycy sta
rostw a Rad skasowa. Siebie za proponuje pro primo oper
ario. Ja tedy do Nassaua i do Stackelberga pisz uti in ann
e s , przeciwko temu wszystkiemu. A Naruszewicz niby nie wie
dzcy, po co jest tam sprowadzony, jedzie munitus wszystkiemi
informacyami. Bg askaw e jego powieci da wierzy Potemkin.
List Mniszcha do mnie, ktry poprzedzi jego powrt, cz
tu take, bo continet niektre wiadomoci.
Ksie Stanisaw jest teraz bardzo dobrze pooony u Potemkina i u imperatorowj.
Jego wyszl do Kijowa z listem winszujcym imperato
rowj dnia jej urodzenia 2 Maja. Jest dany ksi Stanisaw,
aby take pojecha do Chersonu, i pojedzie.
Wojewoda ruski ma tu by dzisiaj. Ksie Sapieha ju
przyjecha. Wojewod bd bardziej gaska i powoli od spki
hetmaskiej odprowadza. Ten wojewoda pozyska cokolwiek aski
u imperatorowj; ona za jego wypada z aski.
Do na dzisiaj, bdcie zdrowi. Braci, Siostr i Synowiec
serdecznie ciskam.
Varsovie. Mais quelle diffrence je trouvais en lui! c'tait une autre personne:
le fier et somptueux vice-roi de Pologne tait devenu en Russie un courtisan
presque confondu dans la foule; Il me semblait voir un prince dtrn. M
moires, III, 511.
28
Dokumenta. I,
KRL DO KICISKIEGO.
(Rozmowa z Szczsnym Potockim. Polacy w Kijowie).
Ksie stranik Sanguszko ostrzeg mi tu, e hetman Branicki owiadczy si w Kijowie z trudnociami dla hrabi Tar
nowskiego, mwic, e ma na sobie kondemnaty, ktre go do
deputacyi woyskiej nie puszcz.
Gdy tu by wczoraj wojewoda ruski, rzekem do niego:
WPan nietylko bye przytomny w Wasilewszczyznie, gdym go
do deputacyi woyskiej wzywa, ale i obiecae mi, e bdziesz
mu do tego pomocnym. Dzi sysz, hetman Branicki chce mu
przeszkadza. WPan w cisoci z nim zostajc, moesz go atwo
odwrci od tego zamysu.
Wojewoda: Prawda jest, e mi hetman da pozna t
ch przeszkodzenia hrabi, ktry mwi, ie kilka inszych kondemnat atwo uspokoi, tylko tej nie, ktr hetman wraz z do
brami jakiemi kupi od Karwickiego. Hrabia prosi mnie, abym
superarbitrem podj si by tej sprawy. Odpowiedziaem, e
przyjm t funkcy, byle hetman na to zezwoli; ale o tern
wtpi, bo hetman sam nigdy prawnym interesem nie chce
si zatrudnia, tylko zawsze zdaje si w takich materyach na
prawnikw, ktrzy umylnie wichrz i przeduaj, aby byli
jemu duej potrzebnymi .
Ja: Pojmuj, e tak jest jak WPan mwisz, ale tak trzy
mam, e gdy WPan seryo powiesz hetmanowi, e dasz, aby
Tarnowski nie mia tej przeszkody, to hetman, ktry tak bar
dzo popisuje si cisoci swoj z WPanem, osobliwie w tera
niejszych okolicznociach, bdzie powolnym zdaniu WPana,
byle byo jasno i szczerze okazane. Mniemam oraz, e WPan
sam radby przecie w czemsi dogodzi mnie teraz .
Wojewoda: I teraz i zawsze.... I tu pocz zaraz co
bka niby stylem exkuzy za rzeczy przesze.
Ja: Nie "gadajmy jeszcze teraz o rzeczach przeszych.
Tyle tylko powiem, e porodku najtkliwszych nieukontento-
29
a , do ktrych dae mi WPan okazye, tej opinii o WPanu

straciem, e przy osobistych innych cnotach i przymiotach,
m
asz t ch prawdziw (lubo owszem in practica cudzemi
zdaniami omylon), aby si dziao dobrze i uczciwie w kraju 1 ).
Wszak WPan sam przyznasz, e byo w tych leciech kilku
deputatw woyskich i czerniechowskich prawdziwie szpeccych
"'ybunay; a wic e naley o to si stara, aby tam jak wsz
dzie deputatw robi, ktrzyby wasnym majtkiem i wasnem
zdaniem, mogli i chcieli sdziowsk odbywa funkcy .
Wojezvoda: Prawda, e o to stara si trzeba .
Ja: Wicc teraz ja WPanu tak czyni prob, ktra
mszego celu nie ma jak dobro publiczne, a ktrej wykonaniem
WPan moesz sobie zrobi u mnie przypodobanie, spodziewa
si powinienem, e si WPan istotnie do tego przyoysz .
n i e
Wojewoda niby to przyrzek, ale nie ze wszystkiem jasno.

Jeszcze ja to ponowi w Tulczynie; on dzi ztd pojecha do
Tulczyna, czyni tam swoje przygotowania do mego przyjcia.
By tu z nim i z nim pojecha Seweryn Potocki, ktry mi list
odda od ony, bardzo serdecznym (jak zwyka) stylem do
mnie pisany, zapraszajcy mnie, abym na adyyn, gdzie ona
mieszka, trakt obrci. Odpisaem takowyme stylem, e ponie
wa nie o miejsce, nie o prn okazao idzie bycia u niej,
tylko o widzenie jj ; wic gdy jest insza droga ztd do Tul
czyna daleko blisza, a adyyn tylko o trzy mile ley od
Tulczyna, wic niech tam zjedzie i tam si ze mn bawi, a
subjekcyi sobie nie robi w przyjmowaniu mnie w ciasnym
domku, gdzie ledwo si sama mieci, ile e teraz w ciy,
ktra jej bya i do kijowskiej bytnoci przeszkod. I gdym
Panu Sewerynowi i wojewodzie to samo powiedzia, przyjli
to bardzo dobrze.
Wojewodzina ruska z hetmanow Branick, chciay szy
dzi z marszakowj Mniszchowj, a z drugiemi szydzia czsto
') Krl mwi to szczerze; czyni on zawsze znaczn rnic midzy Poto
ckim a Branickim i Rzewuskim.
30
Dokumenta. I,
z Branickij. Wszystkim znana, nie wyniosa dla siebie estymacyi od nikogo z Kijowa, tylko sznur pere od imperatorowj, a Pelisia creczka jaki prezencik take titulo miego dzie
cicia. Wojewoda w lepszej postawie troch wyjecha z Kijowa,
nieli j mia na pocztku. Marszaek Potocki wcale w niedo
brej estymacyi, wyjecha ju mia z Kijowa. Sapieha genera,
tako dotychczas le wcale tam wspominany; jednak po dwadziecia-cztero godzinnej tu bytnoci tam powrci. Wojewoda
ruski tu sam przedemn gani u stou sposb mwienia jego
coraz krzykliwszy.
Koniuszy w. rossyjski Nariszkin, w Low Alexandrycz, co
to niegdy bywa mj intimus, i Iwan Iwanicz Szuwaow pod
komorzy w. rossyjski, niegdy faworyt Elbiety, obaj teraz
orderaci witego Jdrzeja, z ziciem i synem Nariszkina przy
jechali tu wczoraj, powracaj jutro do Kijowa. Bardzo w wiel
kich grzecznociach s ze mn. Pki jednak Naruszewicz nie
powrci z Kijowa, nie przestan by in anxia incertitudine.
KRL DO KICISKIEGO.
(Podarki dla rossyjskich dygnitarzy).
Z Kanicnoa, 20 kioiema 1787.
Stackelberg mi wyranie powiedzia i napisa, e po owych

pierwszych trzech grubych prezentach dla Romanzowa, Szuwaowa Jdrzeja i Bezborodki, ju wicej prezentw dawa nie
potrzeba; pniej jednak sam przyzna, e podobno trzeba udarowa tego Nariszkina koniuszego, ktrego to imperatorowa
prawie kuzynem nazywa, ex quo e ciotka jego ojca bya matk
Piotra Wielkiego.
Tene Nariszkin, jest to zabawiciel generalny dworu ta
mecznego, scmpcr lustig i mj w dawny konfident 1 ). Ale am*) W pamitnikach swoich krl opowiada, i ten wanie Nariszkin ua
twi jego stosunki miosne z Katarzyn. Sa conduite tait celle d'un courtisan
31
"aras zachodzi, jak udarowa jego, a nie udarowa Szuwa0 w

a podkomorzego, ktry z nim wraz tu by? Po wielkiej
r
adzi e z Debolim i Mniszchem, stano na tern, emy wynazil
_
kalendarz w ktrym witego Leona dzie przypada wanie
nazajutrz, po wyjedzie tych Ichmociw. Zaczem titulo
mi
enin jego posaem mu z grzecznym listem, tabakier bo a t z portretem.
A7". B. Ze te ten Szuwaow Iwan (dawny faworyt Elbiety)
\cale nie jest konsyderowany u teraniejszej imperatorw ej.
KRL DO KICISKIEGO.
(Imperatorowa nazajutrz przyjeda. Sprawy biece).
Kaniw, 4 maja 1787.
Imperatorowa tu bdzie jutro; czyli nad jeden dzie si

zatrzyma, jeszcze sub dubio, poniewa nadjedanie cesarza,
âgli jj podr. Zreszt, summa wszystkich powieci jest zawsze
t a
od wszystkich rde: niech krl potrafii de mettre l'Imp
ratrice a son aise, de la faire rire, et tout russira. To za
to
ut obaczemy ze skutku, bo dotychczas o aliansie i sejmie
Zawsze jedno, non negamus, ale dcisive nic odpozviadamy. Mo
szyski sekretarz, poda na pimie Potemkinowi prob o pier
wsze ministerium. Potemkin wzi, zanis, ale sam Moszyski
Powiedzia mi teraz, e ignort de eventu.
lui devine les dispositions qu'on ne lui a pas confies, qui espre se faire un
jour un mrite de son audace, en prcipitant la princesse qu'il sert, pour ainsi
dire, malgr elle. Il m'en dit tant et tant, qu'enfin je fus tent de hasarder
Quelques pas ; surtout lorsque sur un mot que j'avais dit Nariszkin, au sujet
d'une dame que je voyais la cour, je vis la grande-duchesse un moment aprs,
e
n passant devant moi, m'adresser la parole pour me rpter en riant presque
'es mmes mots que j'avais dits, et en ajoutant: Vous tes peintre, a ce que
je vois. Bientt ensuite je risquais un billet, dont Nariszkin me rapporta la
rponse le lendemain.... (Mmoires, t. II. 1756).
32
Dokumenta.
I,
Bd ja jednak szuka take momentu mego za Ostrowskim

naszym. O Moszyskim wie Potemkin jednak niektre rzeczy,
dla ktrych mniej mu sprzyja w gruncie ni on rozumie. Ale
co do ekonomicznych i prawnych rzeczy swoich, to Potemkin
zrobi Moszyskiego swoim generalnym plenipotentem.
Orowski sprzeda swoj cz w Smilaszczynie Potemkinowi; a ksi podskarbi jest bliski take sprzedania jemu
Moszny.
Plater odebra z domu wiadomo, e umierajca matka
jego przytomnoci wielce da do testamentu. Zaczem powie
dzia mi, e nazajutrz po witym Stanisawie, odjedzie odemnie
na Warszaw do domu. Wy tam radcie, jeli trzeba aby mi
Rada znowu kogo przysaa do boku, i kogo?
Do ks. Ossowskiego Nassau mia al, bo mu Potemkin
powiedzia, e to on zepsu sprzeda, ktr Nassau chcia uczy
ni ydowi jednemu, owego przywileju swego exceptionis od ce
we Francyi i w Hiszpanii, ks. Ossowski za mnie upewni wcale
inaczej i podobnij wedug prawdy. Ut ut est, ks. Ossowskiego
przecie pogodziem przynajmniej do oka z Nassauem, i temu
Ossowskiemu wdroyem nadziej u Potemkina, przez Nassaua
samego, ulepszenia jeszcze dniestrowego handlu. Ale to do
piero in fieri.
Tymczasem Nassau jest w perswazyi, e ks. Ossowski
i Prot Potocki s cakiem Branickiego duchy. Bd ja i to so
dzi. Adieu pour cette fois. Bezborodko jutro zapewne po mnie
przyjedzie.
Naruszewicz w ten moment oddaje mi memorya Ogi
skiego wojewody trockiego. Jeeli bd mg, to i to zrobi,
ale rczy nie mona de possibilitate, a osobliwie jeeli tylko
dzie tu zabawi imperatorowa. Imperatorowa swoj rk bardzo
grzecznie na mj list powinszowania odpisaa. Nassau bez naj
mniejszego powodu odemnie, trafi u Potemkina prawie w to
samo, o co prymas pisa do Mniszcha.
33
KRL DO KICISKIEGO.
Potkanie z Imperatorowa. P o b y t n a galerze nadspodziewanie skrcony. Branicki.
P o t e m k i n krlowi
nadskakujcy).
Z Kanicnoa,
S maja
IfSj.
Z przyczyn rnych tandem skaniam si do tj myli, e

nie bd w Kamiecu. Ksie podskarbi litewski to wie,
e
Segur w nocy nawet z Branickim miewa konfery w KijoIe
> z ktrych w jednej Moszyski ich zszed trafunkiem, co
ctl
bardzo zmieszao. Kilka innych okolicznoci, jemu i MniszchoVl
i Komarzewskiemu i tandem mnie samemu day myl, e
*Urcy zburzeni nader, mogliby uczyni zasadzk na osob moje
a a
' mienia niby zakadnika. Przytem gdy kalkuluj co mi
Jeszcze bytno tulczyska i krakowska kosztowa bdzie, deer
minuj si z Tulczyna razem obrci trakt prosto do Kra*Wa, wszelako na Lublin, poniewa inaczej objazdw koo
âlicyi dobrze zrobi nie mog; ale to trzymam w sekrecie, a
cl
momentu wyjazdu mego z Tulczyna. Wezm pretext po
r b y prdkiego powrotu do Warszawy, i min nie tylko Ka
l e n i c e ale i Winiowiec.
Przez sekret pomieszam projekta zasadzki, jeeli s jakie;
^'jajc Winiowiec, jednak i Mniszchom ochroni cokolwiek
^pensu. A do Witta napisz jak bdzie trzeba, e i bezemnie
bez ksicia podskarbiego, tam si dobrze zrobi.
Ja tu nikomu czyta nawet nie daem responsu do mnie
'operatorowej, i z szufladki pod kluczem zamknitej mojej nie
Wysza. Wic musiao to z Kijowa wyni.
Teraz zaczynam kontynuacy dziejw naszych tutejszych.
Dnia dopiero 6. z rana przybiegli tu dkami przed flot
Nassau i Ligne. Nassau odda mi list ambasadora, ktrego tu
*pi kad N. I. Ci sami jednak powiedzieli mi, przy wielu
bobrze wrcych rzeczach, e imperatorowa nie zabawi tu
'Uj jak przez dzie szsty; racya nie pewna, ale obawa nudy
a
'bo obawa upaw w Chersonie przy spnionej podry, albo
ba\va, eby cesarz nie znudzi si czekajc na ni w Chersoani
Ks. Waleryan Kalinka T. I I .
34
Dokumenta. I.
nie albo tandem jakie dogadzanie Mamonowi, albo zczenie

wraz tych wszystkich racyj.
O dwnastej, flota stana przed Kaniowem, armatami
naszemi sto razy witana. Flota odpowiedziaa. Bezborodko z ksi
ciem Baratyskim marszakiem nadwornym, przyjechali do mnie
zapraszajc mnie. Na osobnej konferze, pytaem Bezborodki
kogo mam wzi z sob? stano na tern, e Mniszchw,
ksicia podskarbiego, hetmana Tyszkiewicza, Naruszewicza,
Debolego, Dzieduszyckiego, Platera, Komarzewskiego, Szydo
wskiego, Morawskiego i dwch adjutantw: Byszewskiego i Kirkora; Withwortha i Maisonneuva jako ministrw. A wszyscy
inni tu przytomni, damy i kawalerowie, do pidziesit osb,
o szstej w wieczr mieli przyjecha wraz z owem dzieckiem
hrabi Tarnowskiego, dla ktrego rodzice, swemi drogami, wcale
nie naszemi ani ksicia Stanisawa, wyrobili sobie w Kijowie,
e synka imperatorowa trzyma zezwolia ze mn do chrztu.
Potem pytaem Bezborodki, jeeli mog, bez bojani narae
nia, poda pismo N. 2. te jedne z rki mojej imperatorowj.
Upewni e mog i e bdzie dobrze przyjte.
Pytaem czy dodatek dany przez ks. Ossowskiego, sub
N. 3. wemie skutek? Upewni affirmative.
Pytaem czyli noty wzgldem wojewody trockiego, N. 4.,
kijowskiego, N. 5. i Borchowj, N. 6. (te co po Borchowskim
numerze id, dla tego tu nie cz, bo wam nie s potrzebne
do wiadomoci), Szmula, N. 9. i Szpeyera, Kirkora mego, N. 7.,
Poniatowskiego, N. 8., Biaorusina, nie bd jemu natrtne?
Odpowiedzia e nie. Daem jemu tedy te wszystkie w liczbie
dziewiciu, ale z przydatkiem, e na dwch pierwszych tylko
zakadam najwiksz wano. O bytnoci skrconej, da mi do
zrozumienia to samo co Nassau, ale mniej jasno.
Przeoyem, e gdyby to nie byo tak blisko witego
Stanisawa, nie uderzyoby to tak mocno w oczy nasze publicum, ktre bdzie mamione zymi tumaczami mnie niechtny
mi. Zagadywa on mwic, e nie partialibus bd dowody
favore mei.
Korespondencya krla z Kiciskim
35
Pojechalimy tedy na- szalupie imperatorskij dziesicioWiolnej. Majtkowie prawie wszyscy w bitwach tureckich bywsi,
2r
iaczki na ksztat orderzykw mieli. Dugim okrgiem mijajc
Piaski na bardzo szerokim Dnieprze, deszcz nas zmoczy dobrze,
dojechalimy tandem po trzech kwadransach, po hucznym mu2
yk i armat galernych odgosie do imperatorskij galery. Pod
komorzy Szuwaow mnie da rk, i przez dwa pokoje zapro
wadzony zostaem do imperatorowj. Tu mae rne okoli
cznoci opuszczam, zdajc si na opisanie pani Mniszchowj,
ktra pisze do Luliowj, dla pokazania rodzestwu memu.
Wracam ad essentialia:
Po obiedzie wesoo odbytym, ksi Potemkin mnie za
prowadzi do mego pokoiku, ktry na jego galerze by ozna
czony. Tam czyta i on pismo N. 2., approbowa i zachca do
oddania onego w rce Pani. Potem o najlepszych nadziejach upe
wnia, mianowicie o upadku opozycyi polskiej. Ale prosi mnie,
a
b y m jako przecie zbliy Branickiego do siebie dla mioci
J e go, Potemkina. Odpowiedziaem: ka mu WPan tu przyj,
Usyszysz co mu powiem. Ale to oznajmuj WPanu, e mi pan
-Branicki ani przywita, ani mi si ukoni, anim go widzia a
U stou. Zdziwi si Potemkin, gani, a potem exkuzowa jak
niby chorob hetmana. Nadszed hetman. Mwiem do niego
W
' ten sens: Vous qui me connaissez depuis trente ans, vous
savez que je ne suis ni haineux ni vindicatif; que j'aime mieux
me souvenir du bien qu'on m'a fait autrefois, que du mal
postrieur, pourvu qu'on cesse de m'en faire. Le prince Potem
kin dsire de vous voir rapproch de moi, mon coeur n'est pas
ferm sans retour. Votre conduite me dcidera*. Tu on
Zaraz swoim tonem i stylem zaprzeczajcym wszystkie swoje
winy, a dawne zasugi jakoby nieprzerwane wynoszcym. Ne
gowa pensye brane, Niemcewicza si zapiera, etc. Musiaem
mu odpowiedzie: Mon intention n'tait pas de vous faire des
reproches. Mais les deux dernires dites et vos quittances
parlent trop clair contre vous; mais encore une fois, je ne
Ve
ux pas me quereller; je veux plutt vous ouvrir une porte.
36
Dokumenta. I.
Soyez de mon avis aux dites, aux ditines, ne me gtez pas;

actuellement la ditine de Kiiovie en excitant Trypolski contre
Chaski. Voil la manire de rentrer chez moi. Je vous avertis
seulement d'avance, devant le prince, que je me souviens trop
bien de ce qu'il en a cot moi et la Pologne, -pour avoir
(quoique par un motif vertueux peut-tre) suivi l'ide qu'un
jeune roi ne devait pas se croire plus sage que de vieux oncles qui l'ont lev. Or, depuis cette terrible leon, je vous
avertis que ni vous ni personne ne doivent se promettre de
gouverner ma place, ni de disposer des grces . Tu Branicki znowu si wypar Trypolskich, a pocz mwi prawie
sejmowym stylem, e w Polsce kady ma swoje zdanie, ile
kiedy przy wolnoci i susznoci. Wtedy ja: Nous nous con
naissons trop bien pour qu'un pareil langage soit de mise. Vous
savez que jamais roi ne dsira plus sincrement le bien de son
pays que moi. Ainsi, si vous tes rellement patriote, vous
devez tre avec moi et non pas contre moi. Gdy on kontynuowa swoim stylem, jam powiedzia: Je suis roi, je vous
tends la main, je vous ouvre la porte, vous ne voulez pas y
entrer. Je n'ai donc plus lien vous dire; je laisse le prince
votre oncle, votre pre, juge de votre conduite . I wyszedem,
prawda e zagrzany tak, e po twarzy mojej poznali to Nassau
i drudzy. W kilka minut wrciem si do tego pokoiku, gdziem
zawoa znowu ksicia Potemkina i rzekem jemu: Je suis bien
aise que cette scne se soit passe devant vous. Dites vousmme prsent si un roi pouvait faire plus et si Branicki a
rpondu mon avance ?
Potcmkin: Je crois que. Potocki et la Czartoryska l'ont
ensorcel, qu'il en a peur, et qu'il n'ose pas faire et dire comme
il devrait. Excusez, pardonnez, Sire, mais je vous promets que
je le rduirai. Ja: Que je sois sr de votre amiti, et je continuerai esprer en tous sens. On tu wielkie znowu
owiadczenia ponowi. Ja: Quand pourrai-je donc remettre
cet crit l'Impratrice? On: A six heures, quand nous
rentrerons chez elle. Ja: >Puis-je esprer qu'elle restera ici
37
jusqu'au 8, ou du moins jusqu' demain? On: Vous aurez

remarqu que dans la chaloupe, quand l'Impratrice allait la
galre pour dner avec vous, elle a dit: que le 8 tait un jour
lui lui est particulirement agrable puisque c'est votre fte et
la
naissance du prince Alexandre; qu'elle a bu votre sant
en
grand verre au bruit du canon, et que tout cela tait pour
Marquer qu'elle clbre votre fte d'avance. Ja: J'ai
remarqu que vous avez fort adroitement jet un mot en ma
feveur .
On: Je ferai toujours comme a, quand je pourrai; je
us avertis, Sire, que Mamonof viendra ici pour vous remerCl
er du cordon bleu, je vous conseille de le prier alors de faire
e
n sorte que l'Impratrice reste encore deux jours, et j'appuierai.
"" Mamonof przyszed, mnie podzikowa a potem odda list
ktrego tu kopia, oraz znaki orderu bardzo bogate 1 ) oraz me
dal bardzo duy zoty, z wyobraeniem po jednej stronie jj,
Po drugiej statuy Piotra wielkiego, z komplementem, e ponie
wa wyraae Wasza Krlewska Mo ciekawo poznania tj
s
tatui, dla tego to posya imperatorowa WK. Moci. Po po
dzikowaniu mojem, za t wcale niespodziewan dekoracy,
z
astaem w drugim pokoju ksicia Potemkina, mocno zagrze
wajcego Mamonowa, ktry censetur sucha go we wszystkiem,
a
b y przeoy wiele uszkodzi Pani mnie, odjazdem swoim przed
dniem smym.
Potem pojechalimy z Potemkinem objeda niby to
z
wizytami znaczniejszych magnatw po rnych galarach.
Wszdzie prawie skoczyo si na biletach z napisem le comte
Poniatowski. O szstej wrcilimy si do imperatorowj, ktra
sama jedna, zdaje mi si, e przestrzeona, czekaa na to, em
Ja jj mia odda pismo moj rk pisane, N. 2. Przyja grze
cznie mwic, e jak przeczyta, odpowie. Potem odbya si
ta ceremonia chrztu, ktra prawie za zabawk usza i dyktev
') witego Andrzeja.
38
Dokumenta. I.
ryek rnych bya okazy. Potem kazaa Cobenzlowi, Stackelbergowi, Mamonowi i Potemkinowi gra w karty; sama siada
koo stolika, mnie koo siebie. Drudzy stali. Konwersacya
bya wicej godziny, a do jednak zabawna. Ligne swoje
swka przydawa. Nakoniec gdy si gra skoczya, poznaem
e radaby Pani skoczy te obrzdki. Byo cokolwiek szeptw
z Potemkinem. Spytaem go, czy jest nadzieja zabawienia du
szego? Szepn: Nie mass. Wkrtce zaprowadzi mnie znowu
do owego osobnego gabinetu, gdzie mi mperatorowa rzeka:
Je sais que vous avez invit du monde souper; il se fait
tard, la navigation est assez longue. Cela m'oblige, quoique
regret, prendre dj cong de Votre Majest .
Na to ja co umiaem, wyraziem alu tak krtkiego wi
dzenia. Musiaem to powiedzie z poruszeniem, bo ona rzeka:
Ne vous faites pas des ides si noires; comptez sur mon
amiti et mes intentions les plus amicales et pour votre per
sonne et pour vofre royaume'. Osobliwie te sowa byy powie
dziane za pewne. A to przyszo z tego em j zapyta o w
papier mj, ktrego w samej rzeczy nie moga bya przeczyta
jeszcze w adnym momencie w przecigu tych trzech godzin
gdziem j zawsze widzia. Jeszcze niby moment si zachwiaa
wzgldem fajerwerku, bo jeszcze noc nie bya ze wszystkiem
zapada; jednak widziaem, e trzeba ju byo jecha; i tak po
egnaem i pojechaem o dziewitej1).
N. B. Ze ile razy chciaem j w rk caowa (jak uczy
ni cesarz), tylekro ona mnie twarz podawaa. Musi to by
) Katarzyna de moga skracaa to spotkanie. Chrapowicki, jej sekretarz,
ktry notowa wszystko co od niej usysza, taka pod dniem 26 kwietnia v s
( maja), nazajutrz po Zjedzie kaniowskim, /ostawia zapisk: .Otjechaw nie^
skolko wiorst, byl. (.mperatorowa) dowolny, czto izbawilis wczeraszniawo bespokojstw-a (mperatorowa rzeka): knia Potiemkin i sowa nie gowori; prinudena bya gowonf bezprestanno, jazyk zasoch. Poczti osierdili (krl z Potemki
nem) prosm ostatsia. Korol torgowa sia na tri, na dwa dni iii chotia dla obieda
n M r u g p , ^-(Zatiski
CHraponickavo. Crtienia t n t u t t w i t
moskowskom
tttoryi. Moskwa, 1862).
39
Wzite z formularza, w ktrym biskupi i ona wzajemnie si

obchodz. Ale wy o tych ceremoniaach nie bdziecie gada,
osobliwie o jj do mnie, chyba jeeli znowu ozwie si jaka gadka
0
tern zkdind.
Potemkin mi mwi wychodzc : i lepiej e ci jeszcze wy
ranie o pismo nie odpowiedziaa.
Bezborodko, ktry mnie odprowadza a do Kaniowa, po
siedzia mi tako: Comptez que cela se fera; nous sommes
d accord sur les principes, seulement il ne faut pas bruiter
Ce
'a, ni faire de dite extraordinaire, pour ne pas veiller trop
e
' s autres voisins .
Nassau mi powiedzia w godzin potem: Potemkin m'a
rappel trois fois, chaque fois aprs tre sorti de chez l'ImPeratrice; et m'a dit chaque fois: Assurez le roi, mais de la
manire la plus forte, que tout ira bien pour lui, que je le servirai en tout, et que j'ai bien grond Branicki.
Ligne powiedzia nam, e Potemkin rzek do imperatoroWj: Vous m'avez compromis devant le roi et toute la Polo
gne en abrgeant si fort cette entrevue . Ligne doda, e widzia
jak aja Branickiego Potemkin, tak dalece, e mu pici przy
kada do twarzy prawie.
e Pani, gorca i cikich sukien jakie miaa dnia szstego
boi si nader, tom widzia sam; wszyscy si skar na zimno,
1
otwarte zawsze okna u nij.
,
Pytaem na wieczerzy u mnie w Kaniowie Stackelberga
czemu mnie tak mocno niby pokocha Potemkin: On: D'un
ct, il veut vous gagner pour ses projets de Szmila1); de
l'autre, il est si las et dgot de la manire d'tre de Branicki, qu'il m'a demand moi deux fois de travailler d-
*) U Chrapowickiego znajdujemy podobnie wzmiank o tycb projektach

Pod dniem 16 marca (v. s.) 1787 (w Kijowie): Knia Potemkin iz pokuplennych w Polszie ziemel, moet byt zdieajet tertium tjuid, ni od Rossii, ni od
Polszi niezawisimoje. Jemu dawno dan ot (Fitz Heberta) posa angielskiego
dewiz: mc viget quidqitam simile aut secundtim*. Tamie.
40
Dokumenta. I,
tacher le palatin de Russie de Branicki pour diminuer ses

moyens .
Branicki z on i siostr ony i pitnastu dworskimi rossyjskimi by u mnie na wieczerzy w Kaniowie. Spytaem
go, czy mi da sowo, e Chaskiemu nie bdzie przeszkadza
do deputacyi? Jka si, ksztusi, nakoniec przecie rzek: Kiedy
WK. Mo tak kaesz koniecznie, to nie bd przeszkadza *.
W ten moment obrciem si do Bierzyskiego podkomorzego
ytomirskiego, mwic: oto JPan hetman daje mi sowo, e nie
bdzie si sprzeciwia Chaskiemu; wic WPan tern pewniejszy
jeste obiecanej mi tj roboty. Gdym si kilk krokami odda
li, Branicki po staremu rzek: Juci ja nie bd przeszkadza,
ale obaczycie, e Trypolscy bd przeszkadza . Bierzyski
mu odpowiedzia: Trypolskim damy rad, bye WPan ich
nie wspiera.
Pytaem Bezborodki i Stackelberga tego wieczora: czyli
ja to mog bezpiecznie hazardowa mj order bkitny posa
imperatorowj nawzajem, poniewa widziaem, e Elbieta nosia
go czasem i poniewa Potemkin odpowiedzia na te kwesty
affirmative. Odpowiedzieli take affirmative, ale z tym dodatkiem,
ebym poczeka a do powrotu Stackelberga, ktry wczoraj
jeszcze za imperatorow pyn, i dopiero dzi rano o trzeciej
tu powrci. Obacz co mi powie jak si obudzi.
Rozmwiem si tedy ju z panem Stackelbergiem, ktry
mi powiedzia in summa to co niej.
Wzgldem pisma mego sub n 2, imperatorow kazaa
mi powiedzie: Rzecz jest dobra, podoba mi si, przyjdzie
do tego; ale takie rzeczy na galerze nie daj si robi. Jak
powrc do Petersburga, wtedy bdzie czas koo tego robi.
Tymczasem upewnij krla o najszczerszej mojej dla niego
przyjani .
Ja: Ale czy ten czas czekania bdzie si koczy na
sejmie 1788 r.?
On: Upewni nie mog, ale tak rozumiem .
Ja: Pismo pod n 3, wzgldem Dniestru jaki ma event?
4-1
On: Bdzie uskutecznione.

Ja: Ale w ukaz, ktry ju mia wyni 2 maja, wzgl
dem tranzytu naszego przez Cherso i wzgldem dwch komor ?
On: Prawdziwie nie wiem czy wyszed, ale musia wy^' zapewne, i bdzie pewnie ogoszony w Krzemicczuku.
(Jv- B. nie dziwujcie si, e ambasador odpowiedzia nie wiem*,
o gdybycie widzieli wiele innych rzeczy z bliska, mniej bycie
Sl
dziwowali, jakto tu rzeczy id cudownie).
Ja: Czy bdzie ta wojna z Turkami?*
On: My jej nie zacznicm; ale ci ichmo Turcy tak s
r
ozjuszeni, e by moe, i oni poka si agressorami, a my
kad ich niegrzeczno bierzemy ad notam.
Ja: Biskup Sadkowski kiedy tu przysie?
On: 0 dla Boga zapomniaem. Zaraz napisz do niego
do Kijowa, aby goni WK. Mo do Tulczyna, i tam przysie,
1
bdzie to jeszcze lepiej.
Ja: 0 Gdasku i Toruniu czy mona gada?
On: Kazaa mi pani spieszy mj powrt do Warszawy
dla gdaskich interesw i dla literalnego utrzymania konwenc
yi tej, ktr ja sam robiem. Gdaszczanie chcieliby wiele
wicej ; i trudno mie im za ze, bo kady sobie dobrze yczy.
Ale ja musz si trzyma rozkazw. A zatem z Tulczyna poe
gnam WK. Mo*.
Wic o Toruniu rzecz bdzie prawie trudniejsza?
'Ja.
On. Pewnie, ale w Warszawie czas bdzie o wszystkiem
mwi*.
Ja. Kwiatki moje i tacka kamienna, czy byy dobrze
przyjte?*
On. Arcydobrze*.
J Czy mam ja ofiarowa order mj polski imperatorowej ?
On: Napisz WK. Mo do Potemkina, radzc si go je
szcze o to: Car enfin je vois qu'il faut aller par lui; c'est un
homme bien trange pour les formes; mais dans le fond il
aime obliger, et il est enthousiasm de vous. C'est au point
42
Dokumenta. I,
que c'est lui qui a accus Branicki devant l'Impratrice, avec

tant d'effet, qu'elle, en me parlant d'affaires, s'est interromque
deux fois, pour me dire: Quelle incartade, quelle brusquerie
>le roi a essuye de ce Branicki! Oh! je lui laverai bien la tte,
et je lui apprendrai qu'il ne suffit pas de dire: je suis Russe,
;>mais qu'il faut faire ce que je veux, et je ne veux pas qu'on
fasse de la peine au roi. Te sowa dwa razy mi powtarza,
a potem doda jak malowa przed Pani mj al: Que ce
pauvre roi, aprs qu'il lui en a cot si cher en tout sens pour
faire ce voyage, pour vous attendre sept semaines; enfin il
jouissait de ce seul jour de vous voir, et Branicki lui a gt
tout. Ona: *Oh! je lui laverai bien la tte*. jfa: Et
l'affaire de Stpkowski et les autres petites? On: Bezborodko tient note de tout cela; mais difficilement aurez-vous
rponse de sitt. En attendant, je suis charg du cordon SaintAndr pour le hetman Tyszkiewicz, du Saint-Alexandre pour
Plater et Komarzewski et de prsents en bijouterie avec et sans
chiffre imprial pour Deboli, Dzieduszycki et toute ma liste y
compris Bkler.
zrniern rado powrotu do nas, nawet przy wielu wiadkach,

2e to a do podziwienia).
Ja: A jak to bdzie z tym cesarzem?
On : >*Albo co?
y a: Cesarz bdzie 2 praesentis (v. s.) w Korsuniu..
On: Ach dla Boga, ja tego nie wiedziaem, nie mam
rozkazw wzgldem tego widzenia, boj si jego kwestyj.
Tandem po dugich deliberacyach zakonkludowa na tern, e
2
ostanie tu w Kaniowie przez jutro i bdzie tu polowa, a po
jutrze pojedzie prosto do Warszawy, pod pretekstem rozkazw
bardzo pilnych wzgldem Gdaska.
y a: > Jake, to i w Tulczynie ze mn nie bdziesz ?<
On: >Zal mi tego serdecznie, car rellement c'est une
rcration, un soulagement que je me promettais de passer
cette huitaine avec vous, Sire, et avec les Mniszechs, mais
Cause de cet Empereur, je ne puis, je n'ose. Mais j'crirai la
Palatine de Russie par vous-mme, Sire, de manire qu'elle
comprendra qu'il ne faut plus de ligue entre eux et Branicki;
car Potemkin m'en a charg expressment, et a fini par me
demander de faire aller le palatin de Russie Cherso ou
a Kremieczuk, pour que lui, Potemkin, ait la commodit de le
lui dire bien lui-mme . Bdcie pewni WPastwo w Warsza
wie, e te sowa exactissime mi powtarza dwa razy ambasador.
Jeszcze mi ustnie powtrzy najwiksze wiadectwa jak dobrze
i poytecznie, przezornie i szczliwie Nassau mi suy.
Ex his praemissis, ja konkluduj, e Bogu dzikowa na
ley, i chc eby Kamera sto dukatw rozdaa na szpitale,
proporcyonalnie wedug wielkoci kadego. I e mamy racy
by wesoymi, i e moja podr nie bya daremn. Ja wyje
dam jutro rano do Korsunia. Tam cesarza obacz; mdlmy
si, aby i to na dobre wyszo. Ju te pisa wicej i nie mog.
Braciom moim i siostrze pokacie to, a umwcie bardzo roz
wanie co wypuci na wiat, a czego nie mwi. Ale wielk
Wesoo i rado, mojem zdaniem, trzeba pokazywa, bo i jest
Ja: La lettre que j'ai reue hier du chancelier Maa

chowski me reparle de la maison Bieliski et comme si Knigfelds la voulait aussi .
On: Knigfelds est un bon enfant, mais il a pris un travers
contre la maison de Poniski, cause que les deux pavillons
qui sont la porte de la cour seront habits par d'autres. Cela
ne me fait rien moi, et je vous prie que j'aie la maison de
Poniski et aucune autre.
Ja: Vous serez content.
On: A la manire dont vous me le dites, j ' y compte et
j ' y tiens. (Wic i moje dwa tysice niech id, widz, e mile
przyjte bd. A jak teraz przyznaj sam, e je i z ochot dam,
bo dobry jest teraz, byle go nie popsuli znowu. Przyzna mi
si, e mu pani obscure obiecaa jakie aski, ale e jeszcze nie
wie co i kiedy. Zreszt tak klnie na Kijw, tak oznacza nie-
43
44
Dokumenta. I.
z czego, i nie partykularyzujc dziejw, jeszcze wicej rozejdzie

si dobrych dla nas suppozycyj.
Branicki gosi, e imperatorowa sama napara si, aby jego
syn z ni jecha ; ale ambasador by przy tem, gdy on j o to
prosi. To prawda, e pani dzieci lubi a mianowicie te, ktre
s adne.
KRL DO KICISKIEGO.
(Spotkanie z cesarzem Jzefem II.)
Z Korsunia, dnia u maja 17S7.
Powiedz WPan ks. prymasowi, eby si ju raz na zawsze

przesta obawia o te wynurzania moje wzgldem listw war
szawskich. Wesoo i dobr otuch okazywa nie tylko mam
za rzecz poyteczn i potrzebn w teraniejszej okolicznoci,
ale nawet jest to rzecz wcale dla mnie nie trudna, bo w samej
rzeczy jestem w tem przewiadczeniu, e mam racy i by kontent i dobrze si spodziewa w przyszoci.
Do Ghigiottego pisz ostensibilem w Rzymie do przyspie
szenia kardynalstwa Anticego. A ks. prymasa prosz, aby not
w tej materyi w Radzie wyrobi, bo prawda, e drugie dwory
etiam extra ordinem coronarum miay swoich kardynaw, a nasz
juby si w yciu swojem nie doczeka, gdyby Pius VI zamar
przed teraniejsz kolej koron.
Gdy to pisz, ksi Stanisaw, ktry jedzi ob viam ce
sarzowi a do Bohusawia, daje mi zna, e cesarz, ktry tu
mia by jutro dopiero, dzi' bdzie za godzin. Nadjeda Mo
szyski sekretarz, ktry take i tam biega, i mwi mi, e ce
sarz midzy wiel inszemi rzeczami, powiedzia mu to, e mu
we Lwowie chciano wraa wiele rnych projektw, niby
przezemnie podczas bytnoci kaniowskiej formowanych, na
zgub wolnoci przeciw Polsce i do sukcessyi tronu na osob
ksicia Stanisawa. Co do pierwszego punktu (mia cesarz po-
45
Wiedzie): Juci przecie rozumiem, eby si i mnie i krla pru

skiego spytano wprzd troch ; co do drugiego, ja sam pier
wszy mwi, e nie wiem coby Polacy mogli lepszego sobie
yczy, jak takiego nastpc tronu, jakim jest ksi Stani
saw, ktry do nauki, czy statek, skromno i wszelkie do
bre przymioty.
Gdy mi z affektacy Moszyski tego winszowa, powie
dziaem jemu ja: Dzikuj WPanu, za okazywanie dobrego dla
mnie yczenia ; ale upewniam, e ani ja, ani ksi Stanisaw,
a
ni nikt z moich, ani pismem, ani sowem najmniejszem tej
materyi ani dotkn. W tem nadjecha i ksi Stanisaw
mwic, e cesarz koniecznie tak yczy, eby w adnem innem
miejscu nie by przyjmowanym, tylko w pocztowym domu, i eby
tam nikogo nie zasta, prcz jednego Komarzewskiego, i eby
ten niby mia zlecenie odemnie, zaprosi go do mnie. I ebym
do niego nie wychodzi. Et sic factum. Przyjecha po swoim
objedzie w Bohusawiu odbytym, tu wp do trzeciej. Gdy
Wstpi w mojego pokoju drzwi, wzi mnie wp i cisn, jak
bymy si dawno znali i kochali. Zamknito drzwi ; siad na
kanapie ze mn, koniecznie po lewej. Jam rzek: C'est dans
l'ordre, un comte ne doit point prendre la droite1)
Ten ton zda mu si podoba ; w piciu kwadransach,
przez ktre bawi u mnie, nieprzerwanie ochocza bya konWersacya o stu rnych materyach, w ktrych naturalnie sta
raem si najgrzecznij a jednak nie trybularzem w nos jemu
kadzi. Ztd przyszo, e mi powiedzia: J'aurais pu, comme
bien d'autres, employer mon rang me donner seulement du
plaisir ; mais j'ai voulu me vouer au bien de mon pays et de
la postrit. Cela a fait qu'tant novateur, j'ai d rencontrer
beaucoup de prjugs vaincre. Le plus gros est fait, cependant il me reste encore bien des difficults surmonter . Tu
ja znowu kadz. Po chwili on wraca si do materyi i obraca
) Cesarz Jzef odbywa t podr pod nazwiskiem hr. Falkensteina.
46
Dokumenta. I.
j do mnie: Mais vous aussi, vous avez voulu faire, et mme

vous avez commenc beaucoup de bonnes choses; mais les
circonstances vous ont t bien contraires et bien terribles, et
ce qui m'tonne, c'est les craintes de tant de gens sur tant
de projets qu'on vous attribue. Ja; Permettez-moi de
vous assurer que les craintes de ces gens-l ne sont pas relles ; mais ils ont deux raisons pour les affecter : l'une est
pour avoir des prtextes qui puissent colorer leurs injustes
haines et menes contre moi ; l'autre c'est qu'il leur faut des
raisons apparentes toutes les fois qu'ils vous appellent comme
leur secours .
On: Je m'en doutais. Il faut convenir qu'il se fait une
quantit incroyable de mensonges dangereux par les inquitudes et les dfiances qu'ils donnent. Je crois qu'on vous en
aura donn nommment vous dans ce temps-ci .
Ja: Puisque vous m'en parlez, je ne vous nierai pas
qu'on m'en a donn d'assez vives, et dont il ne tiendrait qu'
vous de me dlivrer .
On z ywoci wzi mnie za rk, wstrzs! j, cisn i
rzek: Je vous donne ma parole d'honneur et vous pouvez
le dire tout le monde, que je ne veux rien de la Pologne,
mais rien, pas un arbre (te wasne byy jego sowa). D'ailleurs
l'Impratrice doit vous en avoir dj assur. To jest znak, e
za mojem pytaniem jeszcze z Kaniowa do Kijowa, gdy Potemkin pyta o to Cobenzla, ten musia pana swego o tem ostrzedz.
Gdy potem znowu rozmow obrciem na jego dziea, przyszo
na to, e mi obieca przysa manuskrypt ustaw swoich wzgl
dem edukacyi eskiej pci, tudzie kopie korespondencyi swo
jej z krlem pruskim nieboszczykiem, w momencie zaczynajcej
si wojny bawarskiej. Dotkn si dyskurs handlowych naszych
rzeczy z Prussami i e po obiecanej wolnoci handlu naszego,
^nowu to cofniono. Tak on zaraz jako biegy finansier, explikowa mi przyczyny, chwalc jednak niby oryginalne, dobro
tliwie ludzkie inteneye krla pruskiego; dajc do zrozumienia,
e o nim, jako o dobrym do czowieku trzyma. Nieboszczyka
47
affektacy chwali z wielkomylnoci, jednak obserwacyjki

o j e nad nim czyni. Tandem, dopytawszy si, em ja jeszcze
obiadu by nie jad, porwa si z wielkiemi exkuzami subjekcyi,
ktra mi mia sprawi. Po odpowiednich komplementach moich,
Wezwaem marszakowa Mniszchow i hetmana Tyszkiewicza,
1
Prezentowaem mu ich. Podrepciwszy jeszcze p kwadransa,
2a
bra si do egnania. Znowu my si cisnli cordialissime.
On pocz bied pdem do karety swojej, a przy mocie sto
jcej, eby si ceremoniay nie mnoyy. Wskoczy do niej. Jam
nagna jeszcze i zawoaem: Donnez-moi encore une fois
'a main en signe d'amiti*. On wycign z karety rk, m
wic: >,et de bon coeur*, i cisn j, i zaraz w drog pojecha,
c
hcc nocowa w Szpole i podobno dogoni imperatorow
Jeszcze przed Chersonem.
Zapomniaem dooy, e wychodzc odemnie, w przed
pokoju przy wszystkich rzek: Comme je suis voyageur, j'espre
Ûe nous pouvons nous revoir encore . I to uwaaem, e w kon*ersacyi ze mn, pyta si mnie, kiedy ja do Warszawy po
wrc? A gdym ja go si spyta, kiedy i ktrdy bdzie po
wraca? rzek: Je crois, en vrit, que je serai dans le cas de
faire tout le tour de la Crime avec l'Impratrice. Et puis
comme je n'aime pas revenir par les mmes endroits, par
lequels je suis all, je pense de revenir par Bohopol, Huma,
Braclaw et Kamieniec . By tedy moe, e owe sowo o wi
dzeniu si powtrnem ze mn, byo tylko komplementem. Jeszcze
1
to trzeba wam donie, e mi powiedzia: Je ne pensais pas
a
ter un pouce de terre la Pologne, lorsque la Russie et
le feu roi de Prusse m'ont dit: Nous avons rsolu de prendre
chacun notre part de la Pologne, nous vous en offrons autant
si vous voulez vous entendre avec nous; sinon nous vous ferons
l
a guerre. Alors il a bien fallu prendre notre parti ; et vous
n'auriez pas pu faire autrement si vous aviez t ma p l a c e .
Ja na to nic nie odpowiedziaem. Po krtkiem milczeniu on
dooy: C'est le roi de Prusse qui originairement doit avoir
t l'inventeur de cet ouvrage. Dopiero na to, jam rzek: I1
sw
48
Dokumenta.
I.
affectait cependant beaucoup de s'en dfendre-. I tak ta materya upada. Pamitam, e mi Rewicki pod obligacy sekretu,
w azienkach, pokaza raz niby kopi deklaracyi rossyjskij
i berliskiej, to wanie wyraajcej co cesarz mnie dzi tu po
wiedzia o tym podziale. A Ligne stary w Kaniowie mnie po
wiedzia, e Berlinowi i Petersburgowi projekt wielkiego podziau
polskiego wtedy przyszed, gdy Marya Teresa daa si swoim
raycom wgierskim namwi do zajcia i rewindykowania tylko
czstek niektrych spiskich.
Po odjedzie cesarza, Moszyski znowu mi powiada: e
z nim gadajc w Bohusawiu o Turkach, wyranie cesarz mu
powiedzia: Vous sentez bien qu'il est de mon intrt de travailler empcher cette guerre .
Wiec i to widzenie si moje z cesarzem dobrze si obeszo.
Laus Deo. Niech Kamera da na 50 mszy za dusze zmare rodzi
cw, rodzestwa, przodkw, krewnych, przyjaci i znajomoci
moich zmarych, i rozda na ksiy najuboszych.
Ambasadorowi, przy serdecznych ukonach niech powie
prymas co trzeba z tego wszystkiego. Tylko podobnej opuci
trzeba to, co mi powiedzia, e Moskwa z Berlinem wraz, przy
musili matk jego do wspdziau naszego.
Widziaem tak wielki al w Mniszchach z intencyi mojej
ju niebycia w Winiowcu, a przytem to mi przeoyli, e je
dnak prawie aden expens dla nich si nie umniejszy, przez
moje o dwie mile mijanie Winiowca, poniewa ju anticipative cay Woy prawie sprosili ; em si skoni do bycia
przecie w Winiowcu, lubo po Tulczynie chc min Kamie
niec. Przyznam si jednak, e jeeli w Tulczynie pomiarkuj
bezpieczestwo, kto wie, czyli nie zajrz po staremu i do Ka
mieca, ktren mija tak blisko, prawie rzecz bdzie wstydna.
49
KICISKI DO KRLA.
(K)opoty Kiciskiego
w k o m u n i k o w a n i u listw krlewskich rodzinie).

Warszawa,
Soli.
jj
maja
IJ8J.
Odbierzesz WK. Mo dzi razem od ksicia expodko"torzego (Kazimierza Poniatowskiego) i skarg na mnie i uspra'edliwienie ; bo w moment nadejcia kressy, gdy mi mocno
Panowano, musiaem uciec niby to na spacer, eby unikn
Pkazania listu Paskiego in extenso, tak jak do mnie przyszed.
^ Potem za zdaniem ksicia Jmci prymasa, uoyem z niego
Q
Wuarkuszowy except omissis omittendis, i kommunikowaem
8i jako wiadomoci w cyfrze do mnie przysanych (z zaklCler
n na najwitszy sekret), ktrych przecyfrowanie potrzebo
wao caodziennego zatrudnienia i nawet zamknicia si a uycia
s
Paceru za pretext do spokojnej pracy. Uspokoi si ksi
1
zupenie ma mi za wyexkuzowanego. Ale pierwej bya burza
cl
Cka, na ktr ja wolaem si powici, ni by okazya wyjSc
'a na wiat czego nie potrzeba. Ten excerpt wzi ksi Jm
r
P ymas d!a kommunikacyi JPani krakowskiej.
TENE.
Soli.
Warszawa,
18 maja
17SJ.
Ja z przeszym listem WK. Moci o widzeniu si z impetoro\v, dla kommunikacyi ksiciu Jmci podkomorzemu i JPani
'^"akowskiej, tak i z powtrnym o konferencyi z cesarzem, po
gapiem sobie. Zrobiem z niego excerpt, jakoby wiadomoci
* cyfrze odebranych, ktry take do kommunikacyi ambasa
dora uyty bdzie ; nie umieszczajc w nim wzmianki o auto
we podziau Polski ani innych pobocznych materyj. Z tego
tedy excerptu ksi Jm prymas uwiadomi ambasadora o wszys
tkiem podug woli WK. Moci.
ra
Ks. Waleryan Kalinka T. II.
50
Dokumenta. I.
Ksie prymas kommunikowa posowi excerpt z listu

WK. Moci o widzeniu si z cesarzem. Prosi ambasador o tu
maczenie onego z pocztku, ktrego gdy si ksiciu niezdawao mu dawa, powiedzia, e zapewne WK. Mo wprost
przez jadcego do Chersonu ksicia Stanisawa dae tam wie
dzie o tcm, i on wicej nie nalega.
Kupno paacu Poniskiego pjdzie dobrze. Tene pose
dosy grzeczny, ale co nie zupenie w swoim sosie. Po wy
jedzie JPani krakowskiej, wymiarkuje ksi prymas w Jabon
nej z czego to pochodzi.
KRL DO KICISKIEGO.
(Margrabia de Galio, pose neapolitaski).
Z Bracawia,
rb maja
51
Nazajutrz rano ksi podskarbi poegna mnie, wybie

rajc si na Korsu do Chersonu. Daem mu znowu list do
operatorowej, z owiadczeniem wdzicznej pamici mojej wi
dzenia si z ni w Kaniowie. Do cesarza nakazaem ustne
na
Jgrzeczniejsze tako wyrazy i tentowanie o uwolnienie ksicia
ex
podkomorzego od niewinnej wexy o Stryj.
Mniszech dopiero po odejciu listu mego z Korsunia,
Powiedzia mi, c jemu ambasador powiedzia, e jedyna przyCz
yna krtkoci widzenia si mego z imperatorow bya ta,
12
bogate suknie i pompatyczn form przyjcia jej mego po
kua by nad siy swoje; doda t o , e przed widzeniem mnie
zapowiedziaa mu, e lubo ja tylko Poniatowskim zwa si
bd na jej galerze, ona jednak chce mnie przyj po kr
lewsku. A gdy on jej przekada, e jej bdzie wygodniej od
by to widzenie prywatnij , odpowiedziaa : Pourquoi voulezz
'oiis me priver de ce plaisir?
/7S7.
W wieczr gdym si ju do ka rozbiera, dano mi

zna, e marquis de Galio, minister neapolitaski, do Cher
sonu biegncy, wanie do Bohusawia trafi pod moje bytno
i pragnie mnie widzie. Kazaem go puci z exkuza, e miejsce
i godzina, etykiety nie dozwala w zupenoci. Poznaem w nim
czowieka wcale adnego, i ile w pgodzinnej rozmowie zmiar
kowa mogem, bardzo grzecznego i wesoego. A e powie
dzia mi. e jest krewnym naszego ksidza nuncyusza, niech
nuncyusz wie o tem zdarzeniu wcale mitem dla mnie. Poe
gnawszy mnie, pobieg na ca noc dalej do Chersonu, zkd
powiedzia mi, e jeeli nie bdzie musia wybra si do Stam
buu dla interesw dworu swego, po ustanowieniu konsula
neapolitaskiego w Chersonie, to powrt swj obrci na War
szaw. A jeeli nie t ra, to w innym czasie, umylnie przy
jecha obieca grzecznie jeeli nie szczerze. Ten Galio jest sio
strzecem rodzonym du marquis Caracioli, aujourd'hui pre
mier ministre Naples, a ktregom ja dobrze zna jeszcze
w Paryu, co samo zbliyo moje skonno dla tego Galio.
KICISKI DO KRLA.
(Wraenie obu spotka krlewskich z gowami koronowanemi).
Warszawa,
dnia iS maja
i~8y.
Z tego wszystkiego co w okolicznoci widzenia si z WK.

Moci z imperatorow i cesarzem nastpio, wszyscy jawnie
w
yznajcmy, i rka Boska bya z Miociwym Panem. Nie
ttiona wtpi o pomylnych w czasie skutkach tych szczli
wych zdarze, a najpierwszy jest, e przychylnym w kraju
przybywa serca i ufnoci, gdy niechtni s zawstydzeni i po
cieszani. Wypenia kamera zlecenie WK. Moci, wypaceniem
50ciu dukatw na msze za dusze zmarych, i pienidze te
Podug intencyi Paskiej, eby poszy bez zawodu na najuboz"Sz
ych kapanw, oddane s ksidzu Bosakowskiemu, regentowi
konsystorskiemu, najlepiej stan tutejszej dyecezyi kapanw
znajcemu.
Dokumenta. I.
Dnia wczorajszego Ksie Jm prymas, czyni relacya

JPanu de Cach, o widzeniu si WK. Moci z cesarzem, o oko
licznociach poprzedzajcych, o poufaem i serdecznem przy
witaniu ; o anekdocie wzitego lewego miejsca na kanapie i
odpowiedzi WK. Moci; o upewnieniu cesarza, e zagona
ziemi Polska nie utraci ; take o serdecznem poegnaniu i za
pewnieniu zobopolnj przyjani. Okaza z tego wszystkiego
de Cach ukontentowanie swoje i przyda, e bynajmniej ni-dy
me wtpi, i ten skutek za zabraniem znajomoci osobistej
mia nastpi. Niemcewicz o kilka krokw oddalony, mocno
tj relacyi nadsuchiwa.
KRL DO KICISKIEGO.
(Stackelberg po dawnemu figle znw piata. Biskup schyzmatycki Sadkowski
skada przysig. Przyjcie w Tulczynie nader mie).
Z Tulcssyna, i mnja
1787.
Co si tyczy promocyi naszego kasztelana czerskiego

(Ostrowskiego) od ministerium, bdzie moga by, spodziewam
si, do grzecznie wyklarowana z ambasadorem, osobliwie
w pierwszych czasach bytnoci jego w Warszawie, pki impressye kijowskie jeszcze cokolwiek bd w nim trway, i pki
naogi i figle nie powrc in pleno, ktrych prbk jednak
ju tu widziaem tak: w Kaniowie da mi ambasador list do
wojewodziny ruskiej, mwic, e w tym licie daje jj wiedzie
potrzeb, eby wojewoda ruski jecha do Chersonu, aby
tam sysza z ust Potemkina yczenie jego rozprzenia ligi po
litycznej wojewody ruskiego z hetmanem Branickim. Ot czy
taem oczyma memi ten list. Nie masz w nim nic innego,,
prcz exkuzy, e dla naglcych rozkazw dworu swego musi
spieszy do Warszawy a w Tulczynie by nie moe r).
*) Kiciski w jednym ze swoich listw przypomina krlowi, jakby ko

rzystnie byo, aby Ostrowski, czowiek pracowity, roztropny i krlowi oddany.
53
Episcop Sadkowski wykona przysig tu w Tulczynie

Przedemn w sowach tu przyczonych i o czem urzdowne
zawiadomienie marszaka Mniszcha prosz odda do kancelaryi.
u
tem i ambasadorowi nieche prymas powie, przy ukonie
ôim. Po przysidze, Sadkowski mia do mnie mow acisk,
v
ktrej chcia da do zrozumienia, jakoby jego obrzdek po
kosi uciski tutaj. Ja mu po polsku odpowiadajc, dotknem,
e
Wedug traktatw cile si zachowujemy, e si spodzie
wamy, e i on i wedug traktatw i wedug przysigi zacho
wywa si bdzie i e zatem ten akt pomylnym bdzie dla
Utrzymywania spokojnoci krajowej.
Z przyjcia tutejszego mam racy by kontent. Z powa
aniem wielkiem a bez wytwornoci, zdaj si pan i pani domu
Sz
czerze mi by radzi, osobliwie on, ktremu wzajemnie ja
sodko si stawiam, tem chtniej, e prawdziwie zawsze we
^nie pozostanie opinia, e w gruncie wojewoda ruski jest
cnotliwy i dobrze ojczynie yczcy i e my go sobie znowu
Potrafimy przyhoubi.
Ja pojutrze ztd wyjedam prosto do Winiowca, mijajc
Kamieniec. Czyni to dla uspokojenia waszego, lubo prawdzi
w e jestem przekonany, e i apparencyi niebezpieczestwa dla
mnie w Kamiecu nie byoby.
W Winiowcu trzydniwk odbywszy, pojad w Kra
kowskie, mijajc Lublin od Piaskw zaraz w lew, jeeli nie
dalej, aby wizyt i da lubelskich unikn.
2
sta podskarbim. Tego zdania by i prymas. Krl, ktry Ostrowskiego wy

soko ceni, rad przyj i jak widzielimy, ze Stackelbergiem o tem mwi
''st z dnia 29 marca). W pniejszym licie, z dnia 15 kwietnia 1787, krl
Pisze do Kiciskiego : Kasztelanowi czerskiemu kochanemu, ktrego list od
ciem, powiedz WPan, e wszelako mojem zdaniem nie zawadzi, gdy napisze
a
Stackelberga dzikujc za obietnic mnie dan. To przygwod rzecz !<
ostrowski tak zrobi; niemniej przeto Stackelberg Oarowskiego do pierwszego
^kansu zaleca. Dlatego krl pisze, e rzecz si wyklaruje za powrotem do
Warszawy.
/
54
Dokumenta. I.
Marszaka Potockiego tu nie masz. Jest w Galicyi... Dzi

tu musztrowa si przedemn regiment wojewody do pikny
i dobrze dosy, ile nowo formacyi, choroby zagszczone i
dezercya wielka pozwoliy.'
Zastaem tu mj apartament bardzo kosztowny i wspa
niay; cay dom okazay i duy. Jedne stron officyn sko
czon zupenie. Ogrd zaoony dopiero, koni i posugi huk
i porzdnie. Z Potockich tylko expodczaszego z on i brata
jego tu zastaem. Wojewoda ruski caemu miastu tutejszemu
wolno od poddastwa nadaje i poddaje go sdom asesorskim
in gratiam pamitki przyjazdu mego. Ksie Stanisaw dwu
dziestu piciom nowoecom w Korsuniu take uwolnienie
nietylko od poddastwa ale nawet od czynszu nada na te
pamitk.
55
Cza
J a c , jak mao ju ma order polski poszanowania w Rosyi,

tem mniej miaby go, gdyby go ci wszyscy dostali. Mwi
a
ke Sacken Gouchowskiemu, e nasz order Ora biaego,
Jeszcze dotychczas preferowany u ksit niemieckich nad royjski w. Jdrzeja, bo i teraz niedawno, jeden z tych ksit,
Jak on mwi, chcia si wyrzec orderu w. Jdrzeja dla do
dania tylko naszego. Gouchowski nic wicej nie odpowie
dzia, jak tylko, e czas okae, czyli tak w samej rzeczy jest
lu
b przeciwnie jego wiadomociom.
a
KRL DO KICISKIEGO.
(Nowiny z dworu imperatorowj. Jj yczliwo dla krla).
Z WiSmowca, sg maja
KICISKI DO KRLA.
(Ordery polskie zbyt rozdawane.)
Warszawa,
inia 25 maja
ijSy.
JPan Gouchowski (sekretarz poselstwa polskiego) z Pe

tersburga pisze, i tam wiele konjektur wnosi publicum z okazyi
widzenia si WK. Moci z imperatorowa, osobliwie minister
saski Sacken wiele z tego obiecuje sobie odmian, nie bez for
mowania rozmaitych dzikich wyobrae. Na balu u Ostermana,
21 kwietnia, mocno kwestyonowa Gouchowskiego, chcc wy
bada , czy co nie zaszo miedzy Polsk a Rosy naprzeciw
Turkom. Gouchowski wybija mu jak mg takowe myli.
JPan Horta, minister portugalski, gdy dawa obiad dla mini
strw zagranicznych, znowu Gouchowski od tego samego
ministra by atakowany, z zapytaniem czy prawda, e WK.
Mo dae order Ora biaego wszystkim szambelanom, a w.
Stanisawa wszystkim kamerjunkrom imperatorowj ; nad czem
zacz ubolewa i rozszerza swoje nieukontentowanie, przyta-
1787.
Jak tylkom tu stan dnia 26 praesentis, ksi Micha

Lubomirski, powrciwszy z Krzemieczuka, odda mi listy tu
Przyczone sub litteris A et B, od ksit de Ligne et de
Nassau, przy ktrych jest trzeci duy bez koperty od ksicia
ê Nassau do ony, ktry ksinie trzeba odda, pokazawszy
lj to miejsce podlinijowane listu ma jj do mnie, w ktrym
daje mi moc czytania onego, ile e by bez koperty. Ksie
Micha w swojej ustnej relacyi, wiele z wyraonych w tych
ustach partykularnoci potwierdzi mi, a mianowicie to : e
Operatorowa przy nim, blisko stojcym, i ku niemu si obr
ciwszy, mwia : ^bardzo auj, i duej z krlem polskim
oazvic nic mogam, ale na wodzie bdc, trzeba tych ichmocizo komendantw morskich sucha*. A potem rne kwestye
grzeczne, to o zdrowiu mojem, to o podry mojej, czynia
operatorowa samemu ksiciu Michaowi, ktry i o tern mi
Powiada, e imperatorowa akceptowaa order polski. Te za
dwie rzeczy ksi Micha powiada mi ze zlecenia ksicia Potemkina: 1 Ze z Chersonu odpisze do mnie, i e zapewne
Ja bd kontent z responsu jego. 2 Ze uczyni dla ksicia Ali-
56
Dokumenta. I.
chaa to o com ja go prosi; poniewa effective wyliczy ksicit

Michaowi sze tysicy rubli, dlatego e wwczas, kiedy konwencya o such granic polsk z Nowo-Serbi stawaa, zabrane
na rosyjsk stron kawa dbr smilaskich, ktre Xawery Mi
chaowi bonifikowa obowiza si. Ot to teraz effectuatum.
Wic mona i marszaka Raczyskiego informowa o tej mojej
dla ksicia Michaa skutecznej pomocy. Ju teraz Deboli mu
sia stan w Petersburgu ; dowie si Gouchowski od niego,
e w Kaniowie innych orderw nie rozdaem w Moskw nad
te : czerwone arcybiskupowi poockiemu Lissowskiemu, bisku
powi Beniesawskiemu , Holguskiemu prewoditelowi mohilewskiemu, na wyrane danie imperatorwj. A bkitne tako na
danie imperatorowej: Mamonowi ; z mojej za woli : gene
raowi Engelhardt, i samej imperatorowj. NB. Engelhardt sio
strzeniec Potemkina, jest ten, ktrego mi imperatorowa za
genera-adjutanta przydaa, podczas bytnoci mojej na Dnieprze.
Leduchow.ski starosta wodzimirski i Sanguszkowie po
wiadali mi, e ambasador przejedajc przez Zasaw, powiada
im gono i pozwalajc cytowa siebie, e powinni teraz wszyscy
Polacy zna, e imperatorowa jest istotn przyjacik Polski
a osobist krla, i e pan marszaek Potocki, pan hetman
Branicki i wojewoda ruski, powinni zna, e ich postpkw
na ostatnim sejmie wcale nie aprobuje.
KRL DO KICISKIEGO.
(Zly humor Stackelberga po powrocie do Warszawy).
2g maja
rySj.
Soli.
Obchodzi mnie to co WPan w swoim soli do mnie
napisa o tern, e ambasador nie w swoim sosie. Mog tego
by rne przyczyny. Najpierwsza ta , e i nudy i upokorzenia
i rnych niewygd dozna w Kijowie dosy; i lubo impera-
57
rowa odprawiajc go, niby mu daa nadziej jakichsi doych dla niego wiadomoci, jako przez Bezborodk mianyeh
y jemu opowiedzianych, jednak skoczyo si i to tylko na
Rzecznych sowach oglnych, o czem mi sam powiada w Ka
niowie i na tabakierce z portretem tak mao ubogaconym, e
JeJ nawet pokazywa nie mia ochoty. A tymczasem 17.000
a u
' g u u Teppera tkwi, bez opacania nawet prowizyi od trzech
at
- To moe by gruntem smutku jego. Moe te i gdaska
ne
gcyacya z Berlinem nie idzie podug myli. Moe te mu
âo humor, e ksi prymas nie chcia mu da na pimie
re
lacyi rozmowy mojej z cesarzem. Zgaduj ja powd ksicia
Prymasa, to jest: eby przez sam dwr rosyjski, plotka si
n e
' zrobia u cesarza na nas. Na to, ja tak myl: najprzd,
e
sam cesarz zapewne inaczej nie sdzi, tyko e za jak
Piecie relacy tej rozmowy mojej musiaem da do dworu
r
syjskiego ; zna nawet, e tak myli podug cisych konnexyj
toich, kiedy mi mwi o tern, e od Polski niczego ju nie
c
hce bra: Mais l'Impratrice doit vous en avoir avoir assur
d avance. Teraz sam gada, e komunikujc na pimie reac
>" tej rozmowy, pewniebymy nie woyli tj szczeglnoci,
" cesarz win podziau Polski zruci na Moskw z Berlinem,
-ôje si wiec, aby w dalszych okazyach ambasador, tej od
mownej przez ksicia prymasa komunikacyi, nie wzi za pr
test urazy swojej jakiej do nas. A i to prawda, e mgby
ar
nbasador, dobrze i u swego dworu uy dla nas tj mojej
dpowiedzi danej cesarzowi: i bojanie Ichmociw malkon
tentw o moje niby zamysy na wolno, zapewne nie s praw
dziwe, tylko su za pretext i zoczynnoci ich przeciwko
mnie i wzywania jego samego.
Kiedy dokadem i moich pienidzy dorobi si dla am
basadora nabycie domu Poniskiego, to abo to przeway
11
niego chytre poddawania insze? Dobrze jest, e si on wy
biera na mieszkanie w Jabonnej. Zabawa u niego wiele moe.
58
Dokumenta. I,
KRL DO KICISKIEGO.
ziewam, e gdy ci Ichmocie, ktrzy sami burz lub

a
dalekoci odemnie daj naprowadza, poznaj e i
yni baniom nie wierzy, i e ks. Potemkin, ktrym
straszy] chciano, jest owszem dla mnie yczliwy, to
v
szystko powoli uspokoi samo i w swj karb wpadnie
Woity. I tak si nasza skoczya rozmowa.
(Duski chce pojedna krla z ksiciem jeneraem Z. P. Krl nie

chowa urazy.)
Z, Rachmua, y junii
ijSj.
Duski podkomorzy lubelski, ktry moich krokw zawsze

pilnuje jako podkomorzy, ile razy przez wojewdztwo lubelskie
przejedam, assystuje mi i teraz... Zacz dyskurs o pojedna
niu mojem z ksiciem generaem podolskim, poniewa tene
mia mwi, jakoby zimno bardzo by odemnic przyjty. Tre
mojej na to odpowiedzi bya ta: Moje przyjcie ks. Adama
po sejmie byo serdeczne : i on to do dobrze przyjmowa.
Nadesza ksina w najzimniejszej postawie, ktr ja odmieni
staraem si na lepsz, ale daremnie. Przywitanie razem i po
egnanie owiadczyli mi oboje: z obietnic jednak po mojem
o to zapytaniu, prdkiego do Warszawy powrotu, ktrego
jednak nie zicili. Gdym ja i na sejmie i na tj rozmowie
wszystko z siebie uczyni co tylko czynionem by mogo, bd
teraz czeka spokojnie i cierpliwie czasu w ktrym dadz tan
dem miejsce reflexyi i poznaj sami, e nie maj racyi si
dsa. Przyspiesza za i przynagla z mojej strony nie widz
ani atwoci ani poytku. Wiem doskonale, e ks. genera
z osoby swojej nigdy mnie le nie yczy ani ja jemu. Ale
widz mu trudno oswobodzi si z zasadzek otaczajcych go
uiritisqne s crus. Wiem e we Lwowie, ten autor wszystkiego
zego, ktrego i wymienia nie mio, chcia cesarzowi podda
wa swoje niby strachy o moich zamysach na wolno kra
jow. Wiem e cho niewinnie, in publico jest opinia, e ks.
Adam dzieli z nim te oskarenia, dlatego e razem byli we
Lwowie, lubo zapewne ks. Adam i ten jegomo nie jedna
kowo o mnie przed cesarzem gadali. Cesarz da mi pozna, e
takie obmawiania przeciwko mnie byy przed nim ; ale z mego
responsu pozna te cesarz, e te obmawiania byy bez prawdy,
jedynie tym kocem, aby mie pretext wzywania jego pod
pory a szkodzenia mnie. Wic mj podkomorzy, ja si spo-
59
siebie
cesarz
mnie
si to
przy-
KICISKI DO KRLA.
(Trudnoci w zwiedzeniu skarbca krakowskiego).
Warszawa, dnia S czerwca 17S7.
Tak maej wagi, jak si zdaje by okoliczno otworzenia

karbu krakowskiego, dla dogodzenia ciekawoci Miociwego
Pana, znajduje tu jednak wielkie trudnoci. Najprzd, komissya
skarbowa zoya si konstytucy 1736, w tych sowach: Klejnotzi} Rzeczypospolitej zaywa, i skarbu otzvicrac etiam ex seKatus consulte, nikomu nie pozwolimy, sine speciali caej Rze
czypospolitej consensn. Vol. legum, VI, p. 636.
s
Pcautrc, JP. Czacki przytoczy jakiego podskarbiego Morsztejna, ktrego Rzeczpospolita za otwarcie proprio arbitrio
skarbcu, kazaa trzyma pod wart przez dni kilka.
Potrzccie, i jest wiele jeszcze koo tego zachodw. Trzy
klucze s osobne do tego skarbu, jeden u komisyi, drugi
w kasztelana krakowskiego, trzeci u wojewody poznaskiego.
Oprcz komisarza skarbowego delegowanego, musieliby tedy
'n persona zjecha kasztelan krakowski i wojewoda poznaski.
Komisya skarbowa musiaaby przez akt w protok wcigany,
powierza delegowanemu od siebie nietylko klucza ale i pie
czci osobnej, ktr jest ten skarbiec zapiecztowany, i ktra
si tu pod pieczciami konserwuje, aby oderwawszy znowu j
Przycisn.
Poczivartc,
wowa w kraju
przydali komisarze i to, e dobrze konser

t prewency, e woenie korony Ottona
60
Dokumenta. I.
legitymuje i czyni ukoronowan gow, a dlatego trzeba prze

strzega jak najpilnij, aby do nij atwego przystpu nie byo;
e danie to WK. Moci, mogoby w niespokojnych gowach
uroi machin, i e WK. Mo chcesz uy jakiej korony, na
ukoronowanie kogo za ycia swego. Na ostatek ksi Poniski pretendowa jakowej rekwizycyi na pimie od WK.
Moci, lub od ksicia Jmci prymasa imieniem Paskiem. To
wszystko zwaywszy, zdaje si, i nie warto tyle znosi koro
wodw, dla widzenia kilku pyem zakurzonych sztuk zotych,
ju podobno WK. Moci w czasie koronacyi dobrze znajo
mych; ktrych specyfikacy komisya skarbowa gotowa jest
przesa. Niektrzy jednak komisarze rezerwowali sobie nadesa
klucze przez sztafet, jeeli WK. Mo o tych wszystkich tru
dnociach uwiadomiony, zechce koniecznie mie one nadesane.
KICISKI DO RRLA.
(Prymas czonkw Rady Nieustajcej sprasza do Jabonnej i przy zabawie
przysposabia do interesw.)
W Warszawie,
dnia ij
esenuca 17S7.
Odebrawszy expedycya WK. Moci de 11 cur., we rod

rano, 13, i rozesawszy wiadomoci o kontynuacyi podry
Paskiej, tak tu familii Paskiej pozostaej, jako te osobom
tak w kraju jako i za granic zostajcym, z ktremi w korrespondencyi jestem, przez poczt tego dnia wychodzc poje
chaem do Jabonny na obiad dla Antonich i Onufrych da
wany, gdzie od dni kilku rozkazem ksicia Jmci prymasa
wezwany bdc, miaem satysfakcy odda z rk moich, nadesze od WK. Moci nowiny, i przypatrzy si, jak w licznej
kompanii ksi Im potrafi razem dobry humor goci utrzy
ma i oywia, a przytem z momentw ukontentowania, ko
rzysta dla interesw. Co dawniej miaem honor pisa WK.
Moci o komunikowaniu si w miecie z osobami na interesa
61
*Pywajcemi, to wikszem prawem powiedzie mona o Ja

bonnej, gdzie zjedaj si dla rozrywki, jedz, pij, bawi si
b e z
subjekcyi, a powracaj do miasta z ukontentowaniem i do_ r informacy zrcznie wsunit, co i jak ma si zrobi naza
jutrz. Byli na tym obiedzie ksiae kasztelan krakowski z on,
vS
ina stolnikowa litewska z bratem, starostwo Wojnowie, biskup
Poznaski z swymi domowymi, starocina krakowska Wielopols
ka, starostwo tumaccy, kasztelastwo gostyscy z crk, Kiccy
starostwo ryccy, i innych z liczby przyjaci zaproszonych do
sb 40 ] ).
Rozmow swoje z posem, ksi sam zapewne WK. Moopisze, po ktrej ju prawie determinuje si jecha do Kra
kowa. Ja upraszam Miociwego Pana o zalecenie JKs. bisku
powi Naruszewiczowi, aby pod niebytno ksicia Jmci prymasa,
r
aczy pod moj kopert, kontynuowa przysyanie dyaryusza,
ula utrzymania nieprzerwanego potrzebnego komunikowania
tak familii WK. Moci, jako te i ministrom naszym zagrani
cznym, w cigu caej podry Paskiej, odemnie o nij wiado
moci odbierajcym.
SCl
KRL D O KICISKIEGO.
(Wiadomoci i listy od imperatorowj.)
Z JCurozwfk, dnia II lipca
iy8y.
Ksie podskarbi i ksi Nassau pisz do mnie, e i ce

sarz i imperatorowa, bardzo dobrze wspominaj swoje ze mn
widzenia; i cesarz imperatorowj swoje ze mnie ukontentowanie
opowiedzia, a imperatorowa, przy rnych innych dobrych
swkach o mnie do ksicia podskarbiego powiedzianych, mia
nowicie spytaa si o to, czyli mj list ostatni, ktry jej odda
') Z tj okazyi pisze krl do Kiciskiego: Wielce mnie cieszy to uwia
domienie, jak moi bracia i siostra zatrudniaj si skutecznie kaptowaniem caej
Rady. Prosz im za to osobno podzikowa*:.
62
Dokumenta. I.
ksi Stanisaw, by pisany ju po widzeniu sic majem cesarzem? Chwaa Bogu, e jj mg odpowiedzie ksi Stani
saw affirmative: a wic widziaa imperatorowa, e ta pomylno
spotkania mojego z cesarzem nie umniejszya bynajmniej uwiel
bienia mego dla niej. Ta imperatorowa powiedziaa do ksicia
Nassau te sowa: .Il faut que le roi de Pologne soit heureux, il
mrite de l'tre . W licie ksicia Stanisawa do mnie byy inkludowane dwa responsa imperatorowj, ktrych tu nikt nie
czyta prcz Komarzewskiego, a ktre tu sam kopiuj dla was.
Pierwszy du 7/18 Mai, w tych sowach:
Monsieur mon frre, j'ai reu les marques de l'ordre de
l'Aigle blanc, que Votre Majest a bien voulu m'envoyer, comme
un nouveau tmoignage de son amiti, laquelle je suis d'autant
plus sensible, qu'elle me fournit une occasion favorable de lui renouveler les assurances de la haute considration, de l'estime
;>parfaite et de l'amiti sincre, avec laquelle je suis..*
Drugi list du 14/25 Mai, w tych sowach:
Monsieur mon frre, j'ai reu des mains du prince Poniatowski, neveu de Votre Majest, mon arrive ici, la lettre
dont elle a bien voulu le charger pour moi. Je suis infiniment
sensible tout ce que Votre Majest me dit au sujet de notre
entrevue; mon dsir tait de lui tmoigner en cette occasion
comme toujours, la haute considration, la parfaite estime et
y l'amiti sincre avec laquelle je suis, etc.
Obydwa te listy, nawet i koperty, jj wasn rk pisane.
Zdaje mi si, e my do gazet tego posania orderu mego
podawa nie powinnimy. Jeeli z Moskwy samej dojdzie to do
gazet, to sit san. Jeeli ksi prymas jest w Warszawie, i jeeli
osdzi przyzwoitoci komunikowa te kopie ambasadorowi,
to jego zdaniu poddaj.
Debolemu w cyfrach, trzeba da wiedzie o tych dobrych
nowinach.
Ksie Potemkin i Jdrzej Szuwaow, wiele dobrych rzeczy
nakazali znowu do mnie przez ksicia Stanisawa i ksicia Nassau.
63
KICISKI DO KRLA.
(Podr imperatorowj 'w guberniach Nowo-rossyjskich.
Dystynkcye dla Potemkina).
Warszawa, dnia 20 lipca 1787.
JP. Deboli pisze, e publikowany w Petersburgu dyaryusz

podry imperatorowj rozciga si do 12 maja v. st. to jest
dnia jj przybycia wraz z cesarzem do Chersonu. Zamie
rzony do przemieszkania w tamtem miejscu czas a do 17,
tudzie determinacya cesarza odprawienia w kompanii z impe
ratorowa objadki do Tauryki, wiadome s z ustnych powieci
runtujcych si na odebranych o tern doniesieniach.
Poczynione przez ksicia Potemkina w powierzonych mu
Suberniach rozporzdzenia, do jakiego punktu znalazy najwySz
aprobacy imperatorowj, najlepiej mona widzie z pisanego
"stu do komenderujcego w Moskwie generaa Jeropkina, kt
rego tmaczenie tu si do sowa wypisuje:
Copie de la lettre de l'Impratrice au commandant eu
c
hef Moscou, M. Ycropkin, date de Krzemicczuk, du jo
a
'oril lySy. Je suis arrive par eau ce matin Krzemic
czuk, en bonne sant. J'y ai trouv un tiers de la superbe
cavalerie lgre. C'est cette mme troupe, dont les ignorants
disaient qu'elle n'tait que sur le papier mais n'existait pas du
tout en ralit. Cependant rien de plus sr que son existence
effective; elle est telle, que peut-tre il n'y en avait encore
Jamais eu de pareille.
C'est ce que je vous prie d'affirmer hardiment devant
les curieux, en vous en rapportant ma lettre, afin qu'ils cessent
de parler faux, et qu'ils rendent justice ceux qui nommment relativement cet objet, servent avec zle l'empire et moi1)...
0
*) Ta lekka kawalerya, ktr cesarzowa tak chwali, skadaa si z szeciu

dawayeli pukw huzarskich przebranych przez Potemkina, a ktre zawsze do najfoszych wojsk rossyjskich naleay. (Cfr. Helbig, Minerwa. 179S t. XXVI, s. 313).
64
Dokumenta.
I.
L'affluence de monde est trs-grande et plusieurs Polonais nous y ont aussi suivi. On apercevait dans ce gouvernement une activit marque, ce qui m'est fort agrable. Le 3 d. c.
je compte partir l'ici et aller par eau jusqu'aux cataractes du
Dniepr. Je suis votre affectionne (Sign) Catheiine.
Przydaje JPan Deboli, i nadeszy ju po odjechaniu monarchini w gb prowincyi ekaterynosawskiej, wiadomoci jednotwierdzce o jj ukontentowaniu z tego co w tj prowincyi widzi
ustanowionego. Gazeta petersburgska oznajmuje o nowem na
daniu dystynkcyi ksiciu Potemkinowi, nastpionem 10 maja,
przez suce mu pozwolenie uywania odtd, titulo komendanta
floty na Czarnem morzu kreowanej, flagi imperatorskij, ktr
na kadym okrcie, gdzie si ksie Potemkin znajdowa bdzie,
mona bdzie podnosi, tak jak w przytomnoci samej monarchini. Ta sama dystynkcya bya pozwolona grafowi Alexemu
Orowowi po otrzymanem nad flot tureck pod Czesm zwyciztwie.
II.
KORESPONDENCYA
KRLA
KATARZYNA
II.
1 7 8 7 1795.
Objanienie.
Zamieszczony tutaj zbir obejmuje cala niemal korespon-
"Jency Stanisawa Augusta z imperatorow rossyjsk od roku 1 7 8 7 . Kilku listw

0r
akuje, ale ich treci domyli si mona z tych, co pozostay. Szereg t e n
2a
c z y n a si o d n a d e r uprzejmego bileciku, przy ktrym Katarzyna posaa k r -
Owi swj portret n a pamitk zjazdu kaniowskiego. Wszake j a k w zjazd przy

nis skutki cakiem rne od spodziewanych, tak te i korespondeneya ta wesoo
1
Przyjanie zaczta, prdko bardzo inny t o n przybraa. J u w nastpnym licie
"Operatorowa owiadcza, e zmuszona jest wyrzec si nader podanego dla niej

1
Polsk sojuszu, z obawy a b y nie wywoa wikszych jeszcze
niechci i prze
szkd ze strony Dworu berliskiego. W odpowiedzi swej, Stanisaw August wy

d a j e , e i j e m u interweneya
P r zez ni opozycya sejmowa
z
pruska
zburzya wszystkie plany
coraz groniej
i e omielona
nastaje n i e tylko n a przyja j e g o
Rosy ale n a zarczon form rzdu i na prerogatywy
krlewskie.
Nastao p o tych pismach trzechletnie milczenie. Przez ten czas,
Rossya
" w i k a n a w podwjn wojn, przytem od Prus i Anglii zagroona, zdawaa si

Zu
p e n i e o Polsce z a p o m i n a : Stanisaw August
ro
du,
Jej jarzma si otrzsn, zwaszcza przy pomocy pruskiej. N a nieszczcie, wiara
vv
uwierzy, e potrafi,
za, porwany entuzyazmem n a -
z trudnoci Moskwy korzystajc,
za jednym razem
t p o m o c t a k bardzo opanowaa umysy, e nie chciano nawet donie gabi
netowi petersburgskiemu o dokonanej zmianie rzdu, p o m i m o e dawnej formy

D
>' on gwarantem i p o m i m o e notyfikacje
tego
rodzaju
d o innych .dworw
Posano. Dopiero gdy warunki przedugodne pokoju przez Rossya i Turcy zosta
0
* y podpisane, Stanisaw August
listem wasnorcznym zawiadomi Katarzyn
nowej konstytucyi, w om miesicy

Ks. Walervan Kalinka T. I I .
p o jj ogoszeniu! T o zaniedbanie
-
66
D o k u m e n t a . II.
Korespondeneya krla z Katarzyn II.
dyplomatycznych form n i k o m u bardziej nie byo na rk j a k sameje imperato-
IMPERATOROWA KATARZYNA II DO KRLA.
rowj;
dziki j e m u , moga ona, a d o k o c a wojny tureckiej, milcze wobec
wszystkiego, co w Polsce zaszo, i dopiero uprztnwszy przeszkody i przygoto
67
Umperatorowa posya krlowi swj portret na pamitk spotkania w Kaniowie.)
wawszy konfederacy targowick, odpowiedziaa krlowi znan deklaracya z dnia

1 8 maja (1792;, w lad ktrej armia rossyjska d w o m a k o r p u s a m i wkroczya d o
Polski. Nim wojna si zacza, ju wszyscy niemal w Warszawie uczuli si
pobici, odkd Ignacy Potocki przywiz z Berlina odmown na danie posikw
odpowied.
kampanii niedostawao wszystkiego:
wodzw
dowiadczonych,
umiejtnych oficerw, broni, amunicyi; skarb by bez pienidzy, krl jak i wikszo
n a r o d u bez d u c h a w o j e n n e g o ; tylko proci onierze, cho m u n d u r w i obuwia
nie mieli, szli do boju ochotnie, m w i c : e si bij, bo przysigli na konstytncy!<
Chcc ratowa pastwo i ustaw rzdow,
si
imperatorowj, proszc
do
o zawieszenie
Stanisaw August odezwa
broni i ofiarujc
tron polski jej
wnukowi, w. ksiciu K o n s t a n t e m u . T a propozycya przez R a d Pastwa pilnie

roztrzsana, wydaa si j a k o b y
podejciem
ze strony Stanisawa, majcem na
celu porni Moskw z Prusami i Austry. Katarzyna prawie nie wspomniawszy

o nij w swej odpowiedzi, zadaa od Stanisawa bezzwocznego przystpienia
do
Targowicy.
Le 17 (28)
septembre
17S7.
Monsieur mon Frre.

Les impressions que j'ai conserves de notre entrevue de
Kaniw, ajoutent encore au prix des sentiments que Votre
Majest vient de me tmoigner dans sa lettre du 4 aot.
Persuade de toute leur vivacit, je ne puis avoir rien de
Plus coeur que de convaincre Votre Majest du plus parfait
retour des miens. Il me sera bien agrable d'en tablir une
nouvelle preuve auprs d'elle, en lui envoyant mon portrait
dans la forme que Votre Majest a dsire; les traits en seront
bien ressemblants, s'ils expriment ses yeux la parfaite et cont a n t e amiti avec laquelle je suis, etc., etc.
Z nastaniem rzdw targowickich, naczelnicy sejmu konstytucyjnego opu

cili kraj ; krl pozosta w nim musia. Odtd zaczyna si dla niego szereg b o
lesnych i ju niekoczcych si ponie. Znosi je Stanisaw w nadziei, e gdy
si rzeczy uo, bdzie jeszcze mona pastwo ratowa, chocia w trudniejszych
ni poprzednio w a r u n k a c h . Ostrzeony j e d n a k deklaracya prusk, o zamierzonem nowem rozszarpaniu kraju, napisa
do Katarzyny,
e chce zoy k o r o n
i to owiadczenie silniej jeszcze w kilka miesicy pniej ponowi ; ale upadajc

pod ciarem dugw i swj troskliwoci d o d o m o w n i k w , z tronu nawet ust
pi nie mg bez p o m o c y imperatorowj. Podpisujc drugi podzia Polski, S t a
nisaw dopeni moralnego samobjstwa.
Odtd mona mie dla niego wsp
czucie, ale na szacunek ju on nie zasuguje. Dalsza te korespondeneya z K a

tarzyn, d o ktrej przydalimy listy za czasw Pawa pisane, nie tyle do dziejw
narodu ile d o historyi krla i rodziny jego naley.
Prawie wszystkie listy tu znajdujce
si przepisywane
byy, w
swoim
czasie, albo z oryginau albo z pierwotnego k o n c e p t u ; drukujc je, nie dozwo

lilimy sobie adnych zmian, z wyjtkiem ortograficznych; moemy zatem sumiennie
ierzytelno tych a k t w zawiadczy. Miejsca p o d wzgldem historycznym mniej
zrozumiae,
staralimy
si
tu i owdzie
objani;
zupene
znajdzie czytelnik w dalszych dopiero d o k u m e n t a c h .
jednak
wyjanienie
KATARZYNA II DO KRLA.
<Wyrzeka si aliansu z Polsk przeciw Turcyi z p o w o d u zazdroci przez
D w r berliski okazanej )
Le 28
octobre f
novembre)
1788.
Monsieur mon Frre.

Il est connu de Votre Majest avec quel empressement
J'tais alle au-devant du projet de me lier plus troitement
a
vec la Pologne par une alliance dfensive que j'tais prle
conclure avec Votre Majest et la Srnissimc Rpublique.
L'inquitude extrme que la cour de Berlin a montre contre
l'excution de ce plan, ds qu'elle en fut informe, et l'opposition directe qu'elle faisait mine dj de vouloir former, laissaient prvoir des suites si dangereuses pour le repos et la
tr
anquillit de la Pologne, que j'ai cru plus convenable, pour
son vritable bien-tre, de suspendre, dans ce moment-ci, toutes les dmarches ultrieures pour donner de l'effet la ngo-
Korespondencya
68
Dokumenta.
dation entame 1 ). Mon ambassadeur a eu ordre de prvenir

Votre Majest de ma rsolution cet gard. En lui en faisant
part encore directement, je ne puis que lui tmoigner la satisfaction avec laquelle j'ai remarqu derechef en cette occasion
importante et pendant tout le cours de la prsente assemble
nationale, les sentimens d'amiti que Votre Majest me conserve et sa persvrance dans le principe que les intrts de
la Pologne doivent tre insparables de ceux de l'Empire de
Russie. Une vrit comme celle-ci et laquelle mes dispositions invariables envers la Rpublique serviront toujours d'appui
efficace, mrite, ce me semble, d'tre accrdite de plus en
plus sous les auspices de Votre Majest, dans l'esprit de la
Nation. Persuade que celle-ci se laissera constamment guider
par les lumires suprieures de Votre Majest, et par la confiance et le profond dvouement qu'elle a su se concilier, du
) W wspomnianych
powyej Zapiskach
Chrapotoickicgo
znajdujemy
kilka
interesujcych szczegw d o tj sprawy :

17 maja (v. s.), 1 7 8 8 : Pouczeno pismo kniazia P o t e m k i n a , cztob p o spieszit' konwencieju z Polakami, p o k a pruskoj D w r nie prowieda.
2 4 wrzenia, 1 7 8 8 : >Dan reskript grafu Stackelbergu, cztob udierywa
naszu partiu w Polsze, nie smotria na protiwoborstwie D w o r a pruskawo, ibczdie ni o czem jeszcze predagajemo nie b y i o ; n o , budie dojdiet d o izjasnienia,
to staniem otwieczat', czto nie priliczno Dworu ich mieszatsia w diela g r a i d a n skia i politiczeskia drugich niezawisimych
3 0 wrzenia:
dieraw.
Aprobowany pisma Vicekanclera (Ostermanna) w Warsza
wie i Berlinie k ministram naszim w toj sile, daby, dla uspokojenia pruskawo
Dwora, otkryt osnowanie sojua
z Polszeju
nami
predpoagajemawo et q u e si
cela fait ombrage, on est prs de s'en dsister*.

1 3 padziernika:
Stackelberga
depeszi
Prijechawszy
s deklaracieju
iz Warszawy
kurier
Korola p r u s k a w o ,
czto
priwiez
on nie
Polszu zakluczit' s nami sojuz, predagaja takowoj-e s soboju i

czto Porta nie wpadet w polskia granicy.
Siej
postupok
od
grafa
dopusiit
obnadeywaja,
pokazalsia
strannym,
tiem boleje czto nie dodali otwieta naszewo. J a skaza): c'est un dessein pr
mdit. Konieczno ; nosi na niz, gdie skazali (imperatorowa): on n'aurait p a s
fait cela sans deux guerres, o nous sommes engags! P o pereskazie,
Cztcnija
obs~.cz. mosk.
ist.,
krla z Katarzyn I I .
59
II.
1 8 6 2 , t. II, s. 6 2 , 1 1 2 , 1 1 5 , 120.
prawda.
moins auprs de tous les bons patriotes en Pologne, je m'attends des succs entirement dcisifs dont ces effets seront
s
Uivis, et que de cette faon le systme salutaire qui a subsid e jusqu' prsent entre mon Empire et la Pologne, sera plus
lUe jamais raffermi. Je suis, etc. etc.
KRL DO KATARZYNY IL
(Donosi o trudnociach jakich doznaje na sejmie, k t r y D w r
berliski podburza.)
Varsovie,
le 22 novembre
17S8.
Madame ma Soeur.
J'ai l'honneur de rpondre la lettre de Votre Majest
'ipriale du 28 octobre, qui m'a t remise le 17 du coura
nt mois.
Toute ma conduite personnelle, celle des personnes qui
^ e sont le plus attaches et mes discours publics font preuve
Ûe je n'ai rien omis pour justifier l'opinion que Votre Majest veut bien avoir de mes sentimens patriotiques, et par l
mme de ceux que je professe pour Votre Majest, et que
J a ' tch de raliser par tous les moyens qui ont t en
mon pouvoir.
Elle en est srement instruite, ainsi que des circonstances qui y apportent journellement des obstacles plus forts. Us
deviennent si considrables et si critiques, on s'applique avec
ta
n t de soin fasciner les esprits de mes compatriotes, que
toutes mes reprsentations restent inutiles. L'esprit de parti et
1 animosit augmentent tellement depuis que l'opposition s'est
ac
quise la pluralit, qu'aprs avoir exerc dj des actes de
Perscution contre deux des mes meilleurs serviteurs, elle a
Menac dj aussi de s'attaquer mme ceux de mes ministres,
Qu'ils supposent avoir particip mon dsir de joindre la Polo-
70
Dokumenta. II,
gne la Russie par une alliance, comme si la seule pense de

ce trait tait un Crime.
Votre Majest n'ignore pas le ressort principal qui donne
cette impulsion si contraire mes vues, et qui peut, d'un moment l'autre, entreprendre non-seulement de me dpouiller
du reste de mes prrogatives royales, mais mme d'embraser
tout le pays, en y tendant la Confdration jusqu'ici seulement comitiale1). Et les dmarches du parti de l'opposition et
le soutien dont il se vante rendent ces dangers probables et
peut-tre mme prochains.
Je crois ne pouvoir me dispenser de prsenter ce tableau
vrai de ma situation Votre Majest Impriale, dont l'amiti
pour moi et la sagesse sauront le mieux reconnatre la difficult extrme que je trouve concilier mes devoirs, mes intrts et mes voeux.
Quel que soit le sort qui m'attend, il est et sera toujours
vrai que personne ne peut s'appeler avec plus de vrit que
moi etc.
KRL DO KATARZYNY II.

(Zawiadamia po raz pierwszy ofieyalnie o konstytucyi 3 maja i spodziewa si
przyjacielskich z imperyum stosunkw, ktre wzmocniby powinien zawarty
wieo z Turcy pokj.)
Varsovie, le 24 dcembre i'jgi.
Madame ma Soeur.
Des preuves trop multiplie sont manifest mes sentimens
personnels l'gard de Votre Majest Impriale, pour qu'elle
') W tym to czasie (listopad, 1788) zniesiono w Warszawie departament

wojskowy i ustanowiono kommisy wojskow, niezalen od Rady nieustajcej
i od krla. Krlowi odjto nawet prawo mianowania oficerw, ktry odtd a
do 1791, mg tylko ich nominacye podpisywa.
Korespondencya krla z Katarzyn II.
71
Pouisse douter de mon intention constante, de concilier le bientre de mon pays avec les intrts de son empire.
J'ose penser que vous me connaissez trop bien, pour n'tre
P a s persuade que jamais mon coeur ne serait plus dchire que
Sl
je me voyais dans la cruelle alternative de manquer ce
u
c e je dois ma patrie, la nation, ma place, ou d'tre regard,
par Votre Majest, comme ayant des torts envers elle.
Mais vous avez l'me trop grande, vous tes trop gnreuse, pour que j'aie craindre de me trouver dans ce cas,
e
t j'ai mme la confiance de croire que vous, qui ne cherchez
v
otre plus grande gloire que dans vos bienfaits, vous ne vous
'eluserez pas suivre d'un oeil de bont toute ma conduite,
et de n'y voir que la droiture de mes intentions et les voeux
de rester toujours, votre gard, tel que les motifs de la reconnaissance et l'attachement le plus vrai ont d me porter tre.
La rforme intrieure des vices ou des abus de quelques
In
stitutions anciennes n'a fait que tarir en Pologne les principales sources des troubles domestiques, dont le contre-coup
rejaillissait mme sur les Etats voisins. Un gouvernement libre,
actuellement amlior (autant qu'il pouvait l'tre d'aprs les
circonstances), en consolidant la paix au dedans, ne peut
Qu'ajouter la solidit des rapports extrieurs de la Rpublique, dont la convenance palpable avec l'empire immense de
votre Majest drive naturellement de la position locale des
deux Etats, de leur contigut si prolonge du nord au midi,
de relations journalires et individuelles d'affaires et de com-'
tierce, relations dont le rsultat de la paix glorieuse de Votre
Majest avec la Porte Ottomane ne pourra sans doute que
faciliter l'extension.
C'est sous ces points de vue que je me plais d'envisager
1 ouvrage de notre prsente Dite. Il est dj jug favorablement dans la plus grande partie de l'Europe. Ce qui manque
* ma satisfaction, celle de la nation polonaise, c'est de le
v
ir honor du suffrage de Votre Majest Impriale. Et rien
n
e me parat plus digne des sentimens levs de Votre Maje-
7i;
Dokumenta. I[.
st, que de s'intresser au succs d'un gouvernement voisin,

qui n'a pour base qu'une libert rgle par les lois et qui n'a
pour but que sa propre conservation, sans le moindre objet nuisible qui que ce soit. Et s'il est vrai que l'poque de mon rgne
dt tre celle de la prosprit durable de ma patrie, l'histoire
du temps en fera rejaillir la glorie sur l'immortelle Catherine,
qui continuera concourir ma destine.
Tels sont mes sentiments, mes voeux, mes esprances, et
j'aime me persuader que Votre Majest en accueillera l'exposition de la manire la plus analogue aux sentiments dans
lesquels je compte tre jamais, etc., etc.
KSIE PRYMAS PONIATOWSKI DO KATARZYNY II 1 )(Wyraa nadziej, e imperatorowa zmieni jeszcze swe postanowienia
w deklaracyi zapowiedziane.)
Yahlonna, le 22 mai 1792.
Madame.
Jaloux de l'estime de Votre Majest Impriale, je dsire
conserver dans son opinion l'avantage d'tre connu pour un
') W raporcie swoim do imperatorowj, Buhakow, minister rosyjski
w Warszawie pisze dnia 16/27 maja, 1792. (D. 7/18, b. m.): Udaem si do
ksicia prymasa i wrczyem mu naprzd list WC. Moci a potem drukowany
exemplarz deklaracyi (przeciw konstytucyi 3 maja). Rozpiecztowawszy list, po
wiedzia mi, i si treci jego domyla, a po przeczytaniu doda, i WC. Mo
raczy mu oddawa sprawiedliwo, nazywajc go dobrym patryot. Przypuszcza
on, e wszystko daoby si zrobi bez uywania rodkw gwatownych, i wiele
podobnych mwi rzeczy, poczem zakonkludowa, e natychmiast pojedzie do
krla. Od tej pory ks. prymasa ju nie widziaem; zaraz nazajutrz odjecha on
na wie i odtd nie by na adnem sejmowem posiedzeniu. We rod 12 23
maja, przez sekretarza swego, przysa mi on, wraz z listem do mnie, odpo
wied na pismo WC. Moci, ktre te obadwa dokumenta u stp jej skadam.
Wiadomo mi, i si wybiera do krzeszowickich wd na kuracy; ztamtd wy
jedzie pewno za granic.
73
uornme en qui aucune considration ne saurait affaiblir le sen

timent de ce qu'il doit sa patrie. Je ne suis pas moins flatt
Qe
la justice que Votre Majest rend au dsir sincre dans
e
quel je n'ai jamais vari de maintenir la meilleure harmonie
Possible entre les tats de Votre Majest et la Pologne. Ce
es
ir a t fond et l'est encore sur les convenances rciproques multiplies et permanentes faites pour rapprocher les deux
^tats. Je suis bien persuad que l'ordre des choses actuel en
Pologne, qui tient tant coeur la Nation et qui dans le fond
"e prsente que des rformes strictement subordonnes aux
Principes rpublicains, loin d'tre incompatible avec le maintien
-e cette harmonie dsire, pourrait mme offrir dsormais Votre
Majest un alli et un ami plus utile dans la Pologne. Aussi
11(5
puis-je voir qu'avec une douleur extrme, que ia malveillance
" e quelques mcontents ait russi faire envisager Votre
Majest tout ce qui se fait en Pologne sous un jour assez dfavorable, pour l'amener des dterminations consignes dans
Sa
dclaration remise ici par son ministre, dterminations pnibles sans doute la sensibilit et la gnrosit de son coeur,
e
t dont les suites seraient capables de dtruire pour longtemps
des rapports si naturels entre deux nations sollicites par des
av
antages mutuels se vouloir du bien. J'aime croire que la
resolution de Votre Majest n'est pas encore irrvocable, et
que reconnaissant le faux des reprsentations envenimes par
le mcontentement, elle pargnera la Pologne, ainsi qu'
s
on propre coeur, la douleur de voir remplacer par un tat
Vl
olent cet tat de paix et d'amiti que les convenances politiques bien entendues devraient perptuer entre les deux nations. J'accompagne ces voeux et ces esprances de l'exPression, etc.
M. le prince Poniatowski, primat de Pologne.
74
Dokumenta. I[.
KSTE PRYMAS PONIATOWSKI DO BUHAKOWA

MINISTRA ROSSYJSKIEGO W WARSZAWIE.
(Zawiadamia o swoim wyjedzie.)
Ce 22 mai I*f2.
Monsieur.
Voici la rponse la lettre que j'ai eu l'honneur de recevoir de vos mains. Je prie Votre Excellence de la faire parvenir entre celles de Sa Majest Impriale ; permettez que je
profite de cette occasion pour prendre cong de Votre Excellence, ma sant qui s'altre tous les jours davantage ne me
laissant gure le dsir ni l'esprance de figurer encore sur ce
triste thtre. J'ai l'honneur d'tre, avec la considration qui
vous est due, etc.
KRL DO KATARZYNY II1)(Prosi o zawieszenie broni i proponuje koron polsk dla Wks. Konstantego.)
Madame ma Soeur.
Varsovie, le 22 juin fn. st.J
iy2.
Je n'emploierai ni dtour ni longueur; elles ne convien

nent ni mon caractre ni ma situation. Je veux m'expliquer
avec franchise, car c'est vous que j'cris. Daignez me lire
avec bont et sans proccupation. Daignez vous souvenir de
ce que je vous ai remis par crit sur votre galre Kaniw.
>) List ten jak i odpowied imperatorowj, ktr poniej umieszczamy,

ogoszone byy w dziele Ferranda (III 230-234; a wedug niego przedrukowane
przez Smitta (Stntitrow wid Polens Utitegang, t. IL, s. 460 et seqq.) Powta
rzajc je w zbiorze niniejszym, trzymalimy si kopij zrobionych dawniej, wedug
oryginau. Rnica jaka zachodzi w obu textach jest mao wana i zaledwo
formy gramatycznej dotyczy.
75
S' mes efforts pour la russite de ce plan-l n'eurent point

d effet, Votre Majest Impriale sait trop bien que ce n'est pas
en
moi qu'en a t la faute. Toute discussion sur ce qui en
suivit serait superflue ici et ne remdierait rien. Je passe donc
u abord au moment prsent et je parlerai clair.
Il vous importe, Madame, d'influer en Pologne et de
Pouvoir y faire passer vos troupes sans embarras, toutes les
'is que vous voudrez vous occuper ou des Turcs ou de
l'Europe.
Il nous importe d'tre l'abri de rvolutions continuelles
dont chaque interrgne doit ncessairement devenir la cause,
en
y faisant intervenir tous les voisins, en nous armant nousmmes les uns contre les autres. Il nous faut de plus un gouvernement intrieur mieux rgl que ci-devant. Or voici le
moment et le moyen de concilier tout cela. Donnez-nous pour
successeur moi votre petit-fils, le prince Constantin, qu'une
alliance perptuelle unisse les deux pays, qu'un trait de commerce rciproquement utile y soit joint. Je n'ai pas besoin de
dire que toutes les circonstances sont telles, que jamais l'excution de ce plan n'a pu tre plus facile; car ce n'est pas
Votre Majest qu'il faut donner les conseils ni suggrer des vues.
Mais il faut que je vous adresse mes prires les plus ardentes pour que vous daigniez m'couter et entrer dans ma
situation. La Dite m'a accord le pouvoir de faire un armistice, mais non pas la paix finale sans elle. Je commence donc
Par vous demander, par vous prier, par vous conjurer de nous
accorder un armistice au plus tt. Et j'ose vous rpondre du
reste, pourvu que vous m'en laissiez le temps et les moyens.
H se fait actuellement ici un grand changement dans les esprits,
tel point que vous pouvez tre certaine de voir, pour tout
ce que je viens de vous proposer, un enthousiasme peut-tre
plus grand qu'il n'y en a eu pour tout ce qui a t opr
cette Dite ; et vous en apercevrez sans doute facilement la
cause. Mais je ne dois pas vous cacher que si vous exigez la
76
Dokumenta. If,
rigueur tout ce que porte votre dclaration, il ne sera pas en

mon pouvoir d'effectuer ce que je dsire tant de faire.
Je sais bien que vous pouvez penser que la force que
vous avez en main suffira tout ce que votre dclaration
annonce sans adoucissement. A cela je ne rpondrai rien autre,
sinon que je ne puis croire que votre coeur (que je me flatte
de connatre) veuille prfrer les voies de l'extrme rigueur
celles qui, beaucoup plus douces, satisferaient pourtant votre
gloire et nos voeux.
Encore une fois, ne rejetez pas mon instante prire, accordez-nous l'armistice au plus tt, et j'ose vous rpter que
tout ce que je vous ai propos sera accept et excut palma nation, pourvu que vous daigniez condescendre aux moyens
que j'ai proposs.
Pardonnez, Madame, si je n'ai mis ni phrases ni style
dans cette lettre. J'ose esprer que si mme, pour mon malheur,
vous rejetiez mes ides, du moins vous ne serez pas blesse
de ma sincrit. Je ne dsire rien au monde autant que de
pouvoir me dire jamais de Votre Majest, etc.
KATARZYNA II DO KRLA
( P r o p o s a . Wks. K
^
^
odrzuca> iada p
77
accorder avec les sentiments purs et simples que j'ai mani'ests dans la dclaration publie dernirement de ma part en
"ologne. Il s'agit de rendre la Rpublique son ancienne libert et sa forme de gouvernement garantie par mes traits
avec elle, et renverse violemment par la rvolution du 3 mai
au
mpris des lois les plus sacres, et nommment des Pacta
conventa, la stricte observation desquels se lient immdiatement, et les droits de Votre Majest, et l'obissance de
Se
s sujets.
C'est en entrant dans des vues aussi saines et aussi salutaires, que Votre Majest pourra me convaincre et de la sincrit des dispositions qu'elle me tmoigne prsent, et du
dsir qu'elle a de concourir au vritable bien de la nation polonaise. La plus saine partie de celle-ci vient de se confdrer
pour rclamer des droits qui lui ont t injustement ravis. Je
'ui ai promis mon appui et je le lui accorderai avec toute
' efficacit que mes moyens peuvent me permettre. Je me flatte
<Ue Votre Majest ne voudra pas attendre la dernire extrmit pour se rendre des voeux aussi fortement prononcs,
e
t qu'en accdant promptement la confdration forme sous
^ e s auspices, elle me mettra mme, conformment mes souhaits les plus sincres, de pouvoir me dire, etc., etc.
lederacyi targowickij.)
CankoU SUlo, le (13)
2 juUlet
I?g3
Monsieur mon Frre.

le ^ juin (n st.). Je me conforme volontiers son dsir d'
carter toute discussion directe entr n
enfin la crise actuelle des 2 \ Z
^ f
^
^
tour que les moyens que Votre MaTes n
* " ^
ciliatoires, ,e fussent e'n e f e ^
^
1 ^
^
<, CL que suitout ils eussent pu
KRL DO KATARZYNY II1).

(Donosi o spenieniu da imperatorowj.)
Varsovie, le 26 aot (n. st.)
ijqz.
Madame ma Soeur.
Comme rien ne m'importe tant que votre estime, sans laquelle je ne puis compter sur votre amiti, rien ne m'a autant
') Krl podpisa 24 lipca akces do konfederacyi targowickij i o tein imPeratorow zawiadomi. Katarzyna odpowiedziaa mu 14 (3 sierpnia), wyraajc
78
Dokumenta. II
affect dans la lettre de Votre Majest Impriale du 3 aot

dernier, et dans tout ce que son envoy m'a dit de sa part, que
les doutes qui paraissent occuper votre esprit mon sujet.
Je ne me donne l'honneur de vous crire aujourd'hui que
pour vous dire, Madame, que tout ce que vous avez dsir est
pleinement accompli, que je puis vous assurer n'avoir pas seulement la pense de contrevenir ce que je vous ai promis,
et que j'ose me flatter que toute ma conduite me donnera
constamment le droit de rclamer le retour durable de vos
anciennes bonts, etc., etc.
KRL DO BUHAKOWA.
(Tumaczy si z zarzutw, ktre mu zrobi) minister rossyjski
w imieniu imperatorowj.)
Bez dnia i miesica (prawdopodobnie 26 aoutj 1793.
Aprs touf ce que je viens de faire, je crois pouvoir esprer

qu'il ne restera plus de doute sur ma sincrit dans l'esprit de
Sa Majest Impriale, et qu'elle voudra bien reconnatre quel
point je dsire la satisfaire.
w sposb oglny zadowolenie swoje z powodu tj jego decyzyi. Tych dwch

listw nie mamy. Przytem przez posa swego kazaa imperatorowa da zna
krlowi, e nie ufa dosy w szczero jego przystpienia i zadaa stanowczo :
1 oddalenia z armii wszystkich oficerw wyszych, ktrzy stopnie swoje otrzy
mali od roku 1788; 2" nakazania przysigi wojsku na wierno i posuszestwo
Konfederacyi targowickij ; 3 oddania naczelnej komendy hetmanom koronnym
i litewskim w konfederacyi znajdujcym si. Nadto polecia Katarzyna zrobi
krlowi wymwki, e pomimo przystpienia swego do Targowicy, posuwa na
wysze stopnie oficerw, ktrzy si w ostatniej kampanii odznaczyli, jak Ko
ciuszk, Wielhorskiego i Karwickiego. List krla z dnia 26 sierpnia do cesa
rzowej jak i drugi prawdopodobnie z teje daty do Buhakowa, odnosi si do
wspomnianych podejrze i da Katarzyny.
79
Je vous ai expos, Monsieur, combien j'avais lieu de crainque la formule d'accession que M. le marchal de la conle
dration m'a propose ne devienne captieuse et dangereuse
Pour moi. J'avais propos une autre formule plus simple, mais
claire et positive pour mon accession. Nanmoins je viens
Sl
gner celle que la confdration me propose, afin que Sa Ma
jest Impriale voie que je me remets entirement entre ses
Plains.
D'aprs cela, on voudra bien ne plus prtendre de moi
lll
i nouveau serment sur les Pacta conventa.
Jamais l'Impratrice ne m'aura donn une plus grande
Preuve de sa bienveillance qu'en ne permettant plus qu'on me
' a sse cette cruelle proposition, que je regarderai comme pire
l e ce qui m'est arriv le 3 novembre 1771 ^
A ct de cela, tout autre objet personnel moi me
Paratra peu important, et Sa Majest Impriale le verra bien
Par ma tranquillit.
Quant aux avancements dont vous m'avez parl, ils taient
Promis avant le jour auquel j'ai remis mon accession entre
v
os mains.
D'ailleurs, vous savez, Monsieur, combien dj il y en a
de congdis. Vous avez aussi que les gardes ont dj prt
Serment sur la mme formule d'obissance la confdration
et aux hetmans, comme les autres troupes. Mais je ne puis passer
s
ous silence un article qui intresse trop cette droiture, laquelle
(l'ose le dire) ne s'est jamais dmentie en moi.
Le 24 juillet (n. st.) mon neveu a envoy par le major
Chomentowski M. le gnral Kachowski la lettre par laquelle
v
ous lui annonciez mon accession. Il croyait de l tre sr
qu'il ne se passerait plus aucune hostilit. Cependant, dans la
matine qui a suivi cet envoi, les cosaques russes non-seulernent sont venus fourrager tout prs de nos vedettes, mais ils
nt tir les premiers sur elles.
a r e
) Porwanie krla przez konfederatw.
2l
Dokumenta. II.
Korespondencja krla z Katarzyn II.
Tous les rapports m'assurent que c'tait ce qui engagea une

escarmouche entre les avant-postes pendant quelque peu de
temps. Mais mon neveu s'est ht d'envoyer le lieutenant-colonel
Kamiski avec un trompette pour demander M. le gnral
Markoff, qu'il trouva la tte de l'avant-garde impriale range
en bataille, s'il avait l'intention d'attaquer, que si cela tait, il
se dfendrait, mais qu'il n'attaquerait pas le premier, puisqu'il
avait des ordres contraires et qu'il avait envoy la veille Mle gnral Kachowski une lettre de M. de Bulhakoff, dont le
contenu y tait apparemment analogue. Sur cela, M. le gnral Markoff rpondit qu'il ignorait tout cela et qu'il allait envoyer demander des nouveaux ordres M. le gnral Kachowski, et qu'il priait, en attendant, mon neveu de ne point faire
avancer ses troupes, et de suspendre toute hostilit; et de ce
moment tout resta tranquille').

(Niepokoi si z powodu dekiaracyi pruskiej. Chtnie ustpi z tronu, byleby
tylko dugi jego byy zapacone.)
Madame ma Soeur.
Varsovie, le 25 janvier
iygj.
Aprs avoir satisfait pleinement tout ce que Votre Majest Impriale a dsir de moi, aprs avoir remis mon sort
entre vos mains encore par ma dernire lettre du 26 aot,
j'attends ici en silence les effets de votre magnanimit.
Quels que soient mes chagrins et mes privations, j'ai supprim mes plaintes, je me suis dit : L' Impratrice ne saurait
ignorer ce qtri se passe ici... Elle voudra donc borner le cours
de mes peines, au milieu desquelles nous cherchions de la
g]_
nsolation dans la pense que vous vous occupiez seule de

notre destine. Mais si aprs la dclaration prussienne du 16
Janvier dernier, je gardais encore le silence, je manquerais ce
9 u e je dois ma place et la vrit.
Sur ce qui est mis en fait dans la dclaration susdite,
Su
r la violation par nous du territoire prussien et sur l'existence
Prtendue des_ clubs jacobins chez nous, je ne demanderais
d autre juge que Votre Majest Impriale pour faire voir combien ces suppositions sont peu fondes. Mais, si vous voulez,
Madame, que d'autres troupes trangres entrent, les vtres
ajournant en Pologne, nous nous croirons compltement
mfortuns.
Permettez-moi de rpter aujourd'hui, que si en terminant bientt la triste incertitude de notre tat actuel, Votre
Majest nous attachait son empire par un lien durable, qui
assure l'intgrit de nos possessions actuelles et qui fixe pour
nous une existence honorable, vous vous donneriez un royaume
de plus, vous vous acquriez jamais une nation entire par
tout ce que la reconnaissance a de plus sacr, par tout ce
que l'intrt propre a de plus convaincant.
Daignez vous souvenir, Madame, qu'il fut un bonheur
que je mettais au-dessus d'une couronne, et que je vous
demandais de prfrence. Que si, aujourd'hui, des opinions
conues contre ma personne devaient faire obstacle au bonheur
de ma nation, je ne balancerais pas ce prix de me sacrifier
Pour elle. Tout ce que je demanderais dans ce cas, ce serait
de voir mes dettes acquittes et un sort assur ma famille
et mes serviteurs. En aidant beaucoup d'autres, j'ai le moins
'ait pour les miens.
Vous disposerez du reste (probablement peu long) des
Jours de celui qui est avec les sentiments les plus sincres,
etc., etc.
) Cfr. Smitt, Suworoiv, t. II, s. 440.

82
Dokumenta. II.
83
ca
rter dans aucun cas d'une pratique que j'ai suivie si conmment. Je n'ai de sacrifice demander Votre Majest
u
" e celui de l'impatience qu'elle pourrait ressentir dans ce
rn
nient, et qui ne saurait que nuire son intrt gnral.
Je me flatte, qu'en rpondant, j'ai satisfait l'intention
ae
la dmarche que Votre Majest a jug propos de faire
au
Prs de moi.
Je la prie de rester bien persuade que j'ai fait des
eux galement sincres, et pour la prolongation de ses jours,
et
pour celle de son rgne, et qu'il dpendra toujours de la
c
nduite qu'elle voudra bien adopter et suivre mon gard,
ae
me faire concourir tout ce qui pourra assurer et fixer
s
n bonheur et sa tranquillit. C'est dans ces dispositions cordiales et avec des sentiments qui y sont parfaitement analogues
ûe je suis, etc.
sta
(Zaprasza do cierpliwoci, przyrzeka lepsz przyszo.)
Monsieur mon Frre.
Le fvrier
fv. st.J fyS-
J'ai reu la lettre qu'il a plu Votre Majest de m'crire

le 25 janvier (1793). Tout ce que j'ai dsir de Votre Majest tait, pour ainsi dire, command par les circonstances
mmes; cependant je ne mconnais point le prix de la rsignation qu'elle avait montre, et je lui avoue cet gard
toute la justice qu'elle mrite. Votre Majest ne saurait ignorer
qu'il n'a pas tenu moi de lui pargner les chagrins et les
privations qu'elle prouve prsent et dont elle se plaint dans
ES lettre. Mais elle sait aussi qu'il est plus facile de prvenir
les vnements que d'en arrter le cours, lorsqu'une fois l'impulsion est donne. Tout ce qui arrive aujourd'hui n'est que la
suite ncessaire et tant de fois prdite, de ces projets d'ambition et de rvolution conus et dvelopps par les esprits
inquiets et turbulents qui ont pris un malheureux ascendant
dans la Rpublique la dernire Dite. Le lien que Votre
Majest propose pour assurer l'union entre la Russie et la
Pologne existait, mais ces mmes factieux ont su les briser
avec une facilit et avec si peu de mnagement, que ce n'est
pas sans raison qu'on peut se mfier de la solidit d'un pareil
garant pour un but si important.
Je ne tarderai pas m'expliquer avec Votre Majest sur
les moyens que je croirai les plus propres pourvoir ce but.
Mais pour la tranquilliser dans l'incertitude o elle se trouve
maintenant, je ne diffre pas un instant pour 1'assurerj qu'elle
ne sera plus longtemps dans cet tat, et pour lui inspirer en
mme temps une confiance entire sur ce qui la regarde personnellement. J'ajouterai que n'ayant jamais fait l'usage de la
puissance que Dieu m'a confie, que pour le bien de mes
sujets et de l'humanit en gnral, je suis incapable de m'-
KATARZYNA II DO KRLA >).

(Nalega na krla by jecha do Grodna).
Le 77 fvrier
fv. st.J 1793.
Monsieur mon Frre.

J'ai reu la lettre de Votre Majest, du 16 fvrier n. st.
Mon ambassadeur a d sans doute rendre compte de tout ce
<lue Votre Majest lui a tmoign sur le voyage de Grodno,
') Przybyy, w ostatnich dniach stycznia 1793 r. do Warszawy, nowy
nibasador rosyjski, Sievers, mia rozkaz przy pierwszej audyencyi prywatnej,
2a
.Uai)ia, aby krl jecha do Grodna. Krl si wymawia swem niezdrowiem,
)r
akiem funduszw, z por, a szczeglniej bolenem upokorzeniem, jakie go
* tj podry czekao. Gdy Sievers od swej instrukcyi odstpi nie mg, krl
ria
pisa list 16/5 lutego do imperatorowj, proszc j, by go od tej podry
Uw
'olni a . Listu tego nie mamy. Krl spodziewa si odpowiedzi przychylnej,
JWiczasem odebra grzeczn, ale z ponowionem daniem, aby swa podr do
urodna przypieszy.
a
84
Dokumenta. II.
qu'il lui a propos de ma part. La prsence de Votre Majest dans l'endroit o le sige de la Confdration se trouve
fix, tant indispensable dans un moment o il s'agit de terminer dfinitivement les affaires de Pologne, je l'invite de nouveau de vouloir bien s'y rendre sans dlai. Mon ambassadeur
est charg de s'entendre avec elle sur les facilits qu'il peut
apporter de son ct ce voyage. Je ne puis que rpter
Votre Majest ce que je lui ai dit, il n'y a pas longtemps,
qu'il ne tiendra qu' elle de me mettre mme de lui prouver les sentiments dans lesquels je suis, etc.
KRL DO KATARZYNY II J ).
(Wobec nowego podziau grocego krajowi, krl raca do swj myli zoenia
korony. Prosi o uspokojenie wierzycieli i opatrzenie pobliszych mu
i krewnych).
Madame ma Socur.
Grodno, le 12 mai iys-
Aprs toutes les preuves de dfrence par lesquelles j'ai

satisfait tout ce que votre ambassadeur m'a demand en
votre nom, je crois pouvoirm'adresser avec quelque confiance
Votre Majest Impriale.
Daignez vous souvenir de ce que je vous ai demand
lorsque j'tais encore particulier, prfrablement la couronne.
Vous savez ce qui seul et pu me faire attacher sa possession, et me donner une satisfaction relle. Je n'ai point obtenu
ce but si dsir, ' et ni moi ni ma nation n'avons pu tre
') Komarzewski (Coup d'oeil sur les causes de la dcadence de la Pologne, Paris, 1807, s. 252) daje wyjtek z tego listu, jak rwnie z reskryptu
Katarzyny do Sieversa, z maiemi zmianami, ktrych powd atwo si daje
odgadn.
85
leureux. Trente ans de travaux pendant lesquels, en vouant

toujours faire du bien, j'ai eu lutter contre tous les
genres d'infortune, m'ont enfin amen au point que je ne puis
P'us mme esprer (priv de votre concours magnanime) de
Pouvoir servir ma patrie d'une manire vraiment utile, ni
remplir, par consquent, ma tche avec honneur, et mes devoirs mmes m'interdisent toute participation ,personnelle ce
*ui constaterait son dernier dsastre.
Il convient de rsigner un emploi dont on ne croit plus
Pouvoir s'acquitter dignement. Je me trouve dans ce cas
d autant plus fcheux que j/ai le malheur de vous dplaire.
Je ne rpterai pas ici tout ce que j'ai expos de bouche
e
t par crit M. de Sievers, pour montrer que l'enchanement
"es circonstances en a t la cause unique plus forte que mes
s
oins longs et pnibles pour l'viter. Mais puisque j'ai ce malheur, je dsire de voir ma place remplie par quelqu'un de
Plus heureux. Vous disposez du sort de la Pologne, l'Europe
l e fait rien sans vous, mon ge et mes infirmits amneraient
s
ans cela dans peu d'annes la vacance du trne de Pologne,
e
t vous auriez donc galement vous en occuper dans peu.
Mon souhait prsente votre grandeur d'me un nouveau
genre de gnrosit : que je puisse ensevelir dans la retraite
*e peu de jours qui me reste vivre.
Ds que je verrai le payement de mes dettes assur,
a
'nsi que l'existence de mes plus proches parents et du petit
nombre de mes serviteurs les plus affids, je bnirai la main
*ui, en. me procurant le repos de l'me, m'assurera une mort
douce et sans reproche, seul bien auquel se bornent maintenant les voeux de celui qui n'a jamais rien souhait autant
<jue de vous prouver les sentiments dans lesquels je suis, etc. J)-
) Na list ten imperatorowa nie odpowiedziaa ; wszake w reskrypcie

" Sieversa z dnia 26 maja (v. s.), pisze co nastpuje : Je commence par
1
86
Dokumenta. II.
Korespondencja krla z Katarzyn II.
(Polska sama na siebie cigna obecne nieszczcia.)
Monsieur mon Frre.
Le 23 juillet (v. s.J i7QS-
J'ai reu la lettre qu'il a plu Votre Majest de m'crire

de Grodno, le 22 de ce mois n. st.
Sensible aux sentiments que Votre Majest exprime mon
gard, je ne le suis pas moins la douleur qui parat l'affecter
dans ce moment. Je ne puis cependant lui dissimuler que les
malheurs que la Pologne vient d'prouver ne sont qu'une
suite de ce que mes soins, pour les carter, ont t constamment mconnus. Il est temps d'en tarir la source jamais,
et j'invite Votre Majest y concourir avec moi. Je la prie
surtout de vouloir bien couter avec confiance les reprsentations que mon ambassadeur sera charg de lui faire ; elles
seront toujours dictes par une vraie sollicitude pour le bien
l'article le plus essentiel comme le plus rcent ; c'est celui qui regarde la proposition que fait le roi de Pologne d'abdiquer sa couronne. Quelques propos
entendus de ce prince m'ont dj prpar cette proposition, et je n'en suis
ni tonne ni embarrasse. Mais le moment qu'il choisit pour la raliser me
parat juste titre des plus impropres. Toutes sortes de raisons et mme de
biensance exigent qu'il retienne entre ses mains les rnes de l'Etat, jusqu' ce
que celui-ci ft sorti dfinitivement de la crise prsente ; et vous lui ferez
connatre que ce n'est qu' ce prix que je pourrai me rsoudre contribuer
lui assurer un sort qui le rende heureux dans la retraite qu'il mdite, en lui
faisant sentir que les scrupules qu'il m'allgue dans sa lettre ne sont pas nonseulement faits pour m'inspirer une pareille disposition, mais pourraient au contraire me faire croire qu'il n'est nullement revenu moi de bonne foi. Vous
bornerez l vos observations vis--vis de Sa Majest Polonaise. Mais de moi
vous, j'ajouterai encore que si son abdication a en effet lieu, ce sera le cas
de dlibrer si la rpublique sera en tat et de payer ses dettes et de fournir
l'entretien d'un nouveau roi, et par consquent s'il lui convient d'en avoir
un ou plutt de se former un gouvernement purement rpublicain avec un
chef amovible, qui n'exigerait pas une reprsentation aussi dispendieuse et aussi
onreuse. Je me rserve de rflchir mrement sur cet objet et de vous faire
connatre mon avis lorsqu'il en sera temps.
87
et
la tranquillit des sujets qui restent attachs son sceptre,

yuant ceux qui ont pass sous le mien, j'aurai perptuellement coeur d'assurer leur bonheur l'gal de mes anciens
su
jets, et j'espre qu'ils auront tout lieu de bnir leur sort.
Puisse cette assurance consoler Votre Majest des sacrifices
Ûe les circonstances ont amens !
Pour satisfaire tous ces voeux, j'y ajoute avec plaisir
et
vrit ceux de sentiments d'amiti et de parfaite considration avec lesquels je serai dsormais, etc.
(Rado z powodu zawartego aliansu. Nadzieja lepszej przyszoci.)
Le 16 octobre (v. s.J
IJJ.
Monsieur mon Frre.

La lettre que mon ambassadeur m'a transmise de la part
de Votre Majest, ensemble avec le trait d'alliance sign entre
ion empire et la rpublique de Pologne, m'a caus autant de
satisfaction par son objet que par les expressions qu'elle renferme. Je partage bien sincrement les regrets de Votre Majest sur ce qu'un ouvrage aussi salutaire n'et pas t consomm quelques annes plus tt, ainsi que les esprances de
trouver dans l'avenir des sujets de consolation pour le pass.
Pour couronner le zle que Votre Majest a apport la
c
onfection de cet ouvrage, il ne lui reste qu' concourir
a
l'accomplissement des engagements que nous venons de
Prendre rciproquement, avec cette droiture d'intention et de
Procds qui seule peut remplir le but que nous nous sommes
Propos : d'assurer la conservation et le bonheur de la Rpublique sur une base ferme et solide.
Pour atteindre ce but, ma sollicitude pour le bien des
Su
jets de Votre Majest galera toujours celle qui l'anime elleêrne. C'est par ce motif que je me suis dj occupe, de
_____
Dokumenta. II.
Korespondencya krla z Katarzyn II
mon propre mouvement, du soin de faire retirer une grande

partie de mes troupes de la Pologne, aussitt que leur prsence, ncessite jusqu'ici pour la sret du pays, cessera de
l'tre au moyen des arrangements que j'ai charg mon ambassadeur de concerter dans le plus court dlai avec la Dite
actuellement assemble. Votre Majest peut se reposer avec
une entire confiance sur la sincrit des dispositions que je
viens de lui manifester l'gard de sa nation, ainsi que sur
celle des assurances que je lui renouvelle des sentiments dans
lesquels je suis, etc.
u s ritrer, de la manire la plus solennelle, l'assurance de

u t ce dont le trait d'alliance dernirement sign Grodno
v
oiis rendait dj certaine.
Rien n'est plus vrai que les expressions dans lesquelles
Je
me dis, etc.

rz
ypomina zapewnienia przyjani ; uprzedza gniew imperatorowj z powodu

powstania w krakowskiem.)
Varsovie, 6 avril

(Zapowiada przyjazd Tyszkiewicza jako posa nadzwyczajnego do Petersburga, i
Varsovie, 2 janvier
IJ4-
Madame ma Soeur.
Le malheur des vous avoir dplu ayant fait le sujet de
ma plus profonde affliction, rien n'a pu tre plus consolant
pour moi que l'avis qui m'est donn par M. le gnral en
chef baron Igelstrom, de ce que Votre Majest Impriale
daigne nous rendre sa haute bienveillance. Je m'empresse de
vous en porter les remercments les plus sincres et les plus
nergiques ; car ils sont dicts par mon coeur, qui les adresse,
non pas seulement la puissance dont le sort de la Pologne
dpend, mais la personne de cette auguste Souveraine dont
les bonts sont et seront toujours sans prix pour moi.
Vous voir, Madame, contente de moi et de ma nation,
fait l'objet de tous mes soins, ainsi que de tous mes voeux.
Le bien-tre de ma patrie m'en fait un devoir, et le sentiment
m'en fait un plaisir.
Puisque Votre Majest veut bien agrer l'ambassade du
grand marchal de Lithuanie Tyszkiewicz, il aura l'honneur de
89
ijg4-
Madame ma Socur.
Veuillez recevoir mes remercments les plus sincres pour
tout ce qu'il a plu Votre Majest Impriale de me dire dans
v
otre lettre du 27 fvrier.
Vous me rendez certain du retour parfait et constant de
v
otre amiti. La puret de mes sentiments et la suite uni'rrne de ma conduite font et feront mes titres cet gard.
Il m'et t sans doute bien agrable que mon parent
e
t ami le marchal Tyszkiewicz et pu tre l'interprte et le
te
rnoin de mes sentiments auprs de Votre Majest, mais je
reconnais une nouvelle preuve de votre bont dans le motif
mme qui vous porte, Madame, condescendre la considration de l'tat si fcheux dans lequel se trouvent actuellement
ie
s finances de la Rpublique de Pologne, et dont je ressens
moi-mme les effets de la manire la plus gnante. Mais dans
' a circonstance du moment dont Votre Majest est certainement instruite, l'tat de ma patrie et son avenir m'occupent
av
ant tout. Puissiez-vous ne point imputer toute la nation
e
' s erreurs de quelques individus, et puissent ces erreurs ne
Point autoriser auprs de vous aucun projet qui tende la
diminution ultrieure de l'tendue de la Pologne. Votre puissance, gale votre grandeur d'me, est le seul bouclier
auquel nous ayons confiance. Agrez, etc.
90
Dokumenta. II.
KRL DO BARONA D'AUCH

REZYDENTA ROSYJSKIEGO W WARSZAWIE.
(Daje posuchanie jeneraowi Suworow.)
Ce g novembre 1794.
Puisque vous avez demand au comte Potocki quelle

heure je comptais recevoir M. le gnral de Souvoroff, je dois
vous dire que j'ai pri M. le gnral de Potemkin de dire
M. de Souvoroff que je l'attends demain onze heures du
matin J ). J'espre, comme je le dsire infiniment, que d'ici ce
moment-l, vous voudrez bien vous employer de votre mieux,
l'effet d'obtenir un armistice et suspension d'armes pour
notre arme, afin d'amener une paix parfaite.
KRL DO KATARZYNY II 2 ).
(Odda;e Polsk przez trzy armie zajt pod opiek imperatorowj, da jej
wzgldw dla kraju spustoszonego.)
Varsovie, 21 novembre 1794.
Madame ma Soeur.
Le sort de la Pologne est entre vos mains; votre puissance
et votre sagesse en dcideront. Quel que soit celui que vous
destinez me remplacer, il ne m'est pas permis, tant que je
') Suworow wszed do Warszawy dniem wprzdy a w pi dni po rzezi
pragskij.
2
) List ten jak i odpowied imperatorowj znajduj si w zbiorze dAngeberga (Recueil des traits, conventions, etc. Paris, 1862, s. 394). Odpowied
Katarzyny w zbiorze tym nosi dat 2 grudnia, bez objanienia, e to jest data
nowego kalendarza ; przytem s w niej zmiany, ktre pozwalaj si domyla
jakby poprawy, pod wzgldem redakcyi, pierwotnego tekstu. Innej zreszt cechy
te zmiany nie maj. List krla, ktrego w naszym zbiorze nie mielimy, prze
drukowany wedug tekstu dAngeberga.
91
P u ; s parler, de ngliger mes devoirs envers ma nation, en invo

quant pour elle la gnrosit de Votre Majest Impriale.
Le militaire polonais est dtruit. Cependant la nation
existe encore ; mais elle cessera bientt d'exister aussi, si vos
ordres et votre grandeur d'me ne viennent son secours. Le
tumulte des armes a empch les semailles dans une grande
Partie du pays. Le labourage est devenu impossible partout
u le btail a t enlev. Les paysans, dont les granges sont
V1
des, dont les cabanes sont brles ou rendues inhabitables,
0r
it fui par milliers en terre trangre. Beaucoup de seigneurs
terriens en ont fait de mme pour les mmes raisons. La Pologne commence dj ressembler un dsert. La famine est
Presque immanquable pour l'anne prochaine, surtout si d'autres
Voisins continuent d'enlever nos habitants, notre btail et d'occuPer notre territoire.
Il parait rserv celle dont les armes seules ont tout
soumis, de prescrire des bornes tout autre lorsqu'elle aura
Prononc l'usage qu'elle-mme voudra faire de ses victoires.
Je ne prsume pas de le prvoir; mais je crois certain que ce
qui vous sera vritablement glorieux, ce qui rendra trois millions d'hommes le moins malheureux, aura toujours le plus
de droit vos dterminations.
Puissiez-vous, Madame, agrer ce que votre grand caractre me donne la confiance de vous reprsenter. Puissiez-vous
agrer, en mme temps, l'expression des sentiments dans lesquels je sui, etc.
(Ostatnie wypadki w Polsce byy skutkiem zasad przewrotnych panujcych we
Francyi. Zada, aby krl stolic opuci.)
Ce 21 novembre (v. s.J 1794, Saint-Ptersbourg.
Monsieur mon Frre.

Le sort de la Pologne, dont Votre Majest me fait le
tableau dans sa lettre du 21 novembre (n. s.), est une suite
92
Dokumenta. II.
des principes destructeurs de tout ordre et de toute socit,

puiss dans l'exemple d'un peuple en proie toutes sortes
d'excs et d'garements.
Il n'a pas tenu moi de prvoir les consquences funestes
et de fermer sous les pieds de la nation polonaise l'abme que
ses corrupteurs ont creus et dans lequel ils l'ont enfin entrane. Tous mes soins cet gard ont t pays par l'ingratitude, la haine et la perfidie. Parmi les maux qui l'accablent dans ce moment, la famine prvoir est sans doute
un des plus affreux. Je donnerai mes ordres pour y pourvoir
autant qu'il sera humainement possible. Cependant cette considration, jointe la connaissance que j'ai des dangers que
Votre Majest a courus au milieu du peuple effrn de Varsovie, me fait dsirer que Votre Majest quitte au plus tt
cette ville coupable, pour se transporter Grodno. Le marchal
comte Souvorof-Ryminski est charg de lui en faire la proposition, ainsi que de prendre les mesures ncessaires pour l'y
faire conduire avec autant de sret que de commodit.
Votre Majest doit connatre mon caractre : Il me rend
incapable d'abuser des succs que la bont de la Providence
et la justice de ma cause m'ont fait remporter. Elle peut donc
attendre avec tranquillit ce que la raison d'Etat et l'intrt
gnral du repos dcideront du sort ultrieur de la Pologne.
C'est dans ces dispositions que je suis, Monsieur mon frre,
de Votre Majest la bonne soeur.
([da od krla ufnoci i zapowiada mu spokojn przyszo.)
Monsieur mon Frre.

J'ai reu la lettre qu'il a plu Votre Majest de m'crire le 18 de ce mois. Je lui sais gr de sa complaisance
') Krl przenis si do Grodna 5 stycznia 1795, zkd pisa do imperatorowej. By wic moe, e odpowied ta jest z koca stycznia albo lutego.
93

a
mes intentions, en se transportant pour quelque temps Gro- Je tcherai d'y abrger son sjour autant que les circonstances le permettront, et la confiance entire avec laquelle
v
tre Majest semble s'en remettre moi se son sort et de
celui de la Pologne ne pourra que m'en faciliter les moyens.
Ie 'a prie de persvrer jusqu'au bout dans ce sentiment, sans
s e
n laisser dtourner par aucune de ces suggestions trangres
mii lui seraient aussi nuisibles pour le prsent qu'elles ont
e
te par le pass. Ce n'est qu'en agissant ainsi qu'elle me
mettra mme d'effectuer tout ce que j'ai de dispositions
Su
icies lui assurer l'existence la plus heureuse et la plus
conforme ses vues. Je me flatte d'y russir d'autant plus
aisment que la sagesse et la modration des demandes et des
dsirs qu'elle forme cet gard, et dont elle a consign es
Principaux objets dans le mmoire qu'elle a remis au prince
Kepnin, laissent un champ entirement libre la bonne volont
dont je suis constamment anime envers elle et dont je serai
empresse lui donner le tmoignage le plus convaincant dans
.'occasion dont il s'agit, en arrangeant tous ces objets de la
manire la plus satisfaisante pour Votre Majest. J'espre, en
attendant, qu'elle trouvera dans ces assurances un nouveau
motif de tranquillit et de consolation, et que surtout elle y
v
erra un gage certain des sentiments dans lesquels je suis, etc.
n
KATARZYNA II DO KROLA.
(Przyrzeka los jego zabezpieczy.)
Saint-Ptersbourg, 17 aot (v. s.)
lyj
Monsieur mon Frre.

J'ai reu la lettre que Votre Majest a bien voulu m'crire le 10 de ce mois, et en mme temps le comte de Zouboff m'a prsent le mmoire qu'elle l'avait charg de porter
94
Dokumenta. II.
ma connaissance. Je n'ai pas manqu de prendre l'une et

l'autre en une juste considration, et j'ai fait suspendre jusqu'
nouvel ordre la vente -des biens qui appartiennent aux personnes auxquelles Votre Majest s'intresse.
Le moment que je lui ai annonc et qui doit rgler son
sort, n'est pas loign ; c'est celui o le destin de ses proches
sera galement dcid. Je me rserve cette poque de concilier, autant qu'il sera possible, leurs avantages et leur bientre avec les mesures gnrales que l'intrt de mon Etat me
prescrira, et je me flatte qu'en attendant Votre Majest trouvera dans cette perspective des motifs suffisants pour calmer
sa sollicitude et pour la convaincre des sentiments dans lesquels je suis, etc., etc.
KATARZYNA II DO STANISAWA AUGUSTA l ).

(Bierze majtek krlewski pod swoj opiek. Na przypadek wyjazdu krla
za granic, wzbrania pobytu w Austryi i Szwajcaryi ; doradza Rzym.)
21 dcembre fv. s.J IJ95-
Monsieur mon Frre.

J'ai reu les deux lettres qu'il a plu Votre Majest de
m'crire le 25 et le 26 novembre dernier. Je sais apprcier et
saurai reconnatre en tous les temps les sentiments de confiance et de rsignation qu'elle m'y exprime, persuade comme
je suis, d'aprs les assurances qu'elle m'a donnes, qu'ils feront
jamais la rgle de sa conduite mon gard.
') Jest to odpowied na list, w ktrym krl prawdopodobie o swojej
abdykacyi donosi, dokonanej 25 listopada. Stanisaw August nie chcia jj
podpisa, uleg dopiero po owiadczeniu Repnina, e pod tym tylko warunkiem
dugi jego bd zapacone i zabezpieczony los jego pobliszych i krewnych.
Cigle, jedna i ta sama przyczyna wymuszaa na nim wstrtne mu i ponia
jce decyzye !. . . (Komarzewski, Coup d'oeil, s. 264.)
95
D'aprs ces dispositions, Votre Majest ne doit pas douter

ûe je ne prenne en une juste considration les divers objets
er
>ferms dans les deux mmoires qu'elle a fait joindre dans
Ses
lettres, et que je ne mette le plus grand intrt les faire
dcider dans les arrangements ultrieurs avec les cours coinpresses au gr des voeux et des dsirs de Votre Majest.
En attendant, je ne crois pas devoir tarder pourvoir
a
'a sret des articles les plus sujets la distraction, comme
es
meubles et autres effets de prix que Votre Majest conserve dans les diffrentes habitations qui lui ont appartenu et
ônt la proprit ne saurait lui tre conteste, n'ayant rien de
c
rnmun avec l'acte d'abdication, qui n'a de rapport qu' ses
droits la couronne. Je charge le prince Repnin de se concerter avec Votre Majest sur les mesures les plus propres
a
remplir ce but, l'autorisant tablir dans toutes les habita"ons des gardes russes sous l'inspection d'officiers vigilants et
mtgres, et de les y laisser pendant le terme d'un an, qu'elle
Fernande i'instar de ce qui s'est pratiqu en faveur de la
Maison de Saxe, lorsque Votre Majest lui a succd sur le
trne de Pologne. Je ne veux pas non plus diffrer lui
donner l'avis qu'elle me demande sur ce qui regarde sa pers
nne, et je le lui dirai avec cette franchise qui lui doit servir
ê nouvelle preuve de sincrit de mon dsir de lui procurer
Un
e existence douce, heureuse et tranquille. Si les eaux de
lise ou autres qui se trouvent en Italie ne peuvent suppler
a
celles de Carlsbad et de Baden que ses mdecins lui concilient, je ne trouve aucun inconvnient ce que Votre Majest y aille; au contraire j'approuverai ce voyage, surtout s'il
e
st indispensablement ncessaire sa sant. Mais je ne pense
Pas de mme de son ide de s'tablir en Autriche ou en EmP're, prfrant par plusieurs considrations essentielles et dont
'a plupart se rapportent son propre bonheur, l'un ou
a
l'autre sjour celui de l'Italie, et principalement de Rome,
c
omme le plus convenable sa position politique, son got
c
onnu pour les arts et son repos.
96
Dokumenta. II.
Les courses de curiosit qu'elle jugera propos ne sauraient assurment inspirer d'ombrage lgitime ; mais je me flatte
que sa prudence l'cartera de tous les endroits que l'agitation
prsente de l'Europe pourrait rendre suspects. La Suisse est
nommment dans ce cas, tant devenue le foyer de toutes les
intrigues relatives aux circonstances du temps.
Il sera donc digne de sa sagesse de remettre voir cette
contre jusqu'au rtablissement du calme gnral. Au reste, il
est juste et convenable que le caractre sacr et indlbile de
roi, dont Votre Majest a t et est toujours revtue, l'accompagne partout, et je serai, etc.
STANISAW AUGUST DO REPNINA.

(Krl prosi Repnina, aby ksicia Jzefa wytumaczy przed Pawem, dlaczego
suby w wojsku rosyjskiem nie przyjmuje.)
Grodno, ce u\22 janvier
1797.
Mon cher Prince.

Au moment o j'attendais ici mon neveu, le prince Joseph, je vois entrer dans ma chambre, il y a une heure de
a, sa soeur, qui m'apporte les tmoignages ci-joints de mdecins, de la maladie trs-relle de mon neveu, et celui du chirurgien, qui marque les suites de sa blessure, qui se renouvelle d'une manire qu'il se croit (depuis surtout qu'un mal
d'yeux attaque sa vue) hors d'tat de servir militairement,
comme doit tre servi S. M. l'Empereur Paul I. Il me dit cependant, comme il le dit vous et S. M.l l'Empereur luimme, que si jamais il croyait sa sant rtablie, de manire
pouvoir servir qui que ce soit, il ne servira jamais personne
que Paul I. Connaissant comme je fais la passion de mon
neveu pour le militaire, je demeure convaincu qu'il faut que
l'tat physique de mon neveu soit rellement bien dtrior,
puisqu'il se voit forc diffrer de quelques semaines l'hom-
97
ma
g e personnel de son respect et de sa reconnaissance S. M.

'Empereur, et mme ne pas oser accepter un service qu'il
Cr
it ne pouvoir pas remplir, comme il aurait d, surtout envers
Un souverain aussi bienfaisant que Paul I er et qui, de plus, est
a
Ussi srieusement militaire.
Vous concevez aisment, mon cher prince, quel point il
m
'est pnible de craindre que S. M. l'Empereur puisse trouver
Quelque chose redire la reconnaissance et la conduite de
"Uon neveu. Mais ses motifs sont si purs, et l'extrme droiture
de son caractre m'est si connue, que je me permets d'esprer
Ûe S. M. l'Empereur daignera lire avec des yeux de bont
'a lettre que mon neveu a l'honneur de lui crire et que je
v
us prie, mon cher prince, de lui prsenter, aprs en avoir lu
' a copie ci-jointe. Mon neveu et pntr de tout ce qu'il vous
doit, et je crois que la lettre vous (que je joins ici aussi) ne
v
us laissera pas de doute l-dessus.
Vous, qui voulez si fortement que je sois heureux, autant
lue cela se peut dans l'tat prsent des choses, vous savez que rien
a
u monde ne me tient plus coeur que ce qui touche Pepi 1 ). C'est
d'aprs ce sentiment que je vous conjure, par la bont de votre
c
oeur mme, par cette bont humaine et chrtienne qui fait le
r
essort de votre me"), d'effectuer, s'il est possible, que Pepi
ne
soit pas vu de mauvais oeil de ce qu'il ne se met pas au
service de Paul I er . Vous voyez que ce n'est pas par prdilection pour le service autrichien, puisqu'il renonce celui-l
Utrne et tout autre M. le comte Rasoumoffski doit avoir
dj envoy en cour l'attestt officiel du serment de fidlit
<Ue mon neveu a prt devant lui S. M. Paul I or , et la lettre
que mon neveu a eu l'honneur d'crire ce souverain, en cette
*) Pod tym przydomkiem znano, i dugo pniej, ksicia Jzefa.

) Repnin nalea pod koniec swego ycia do szkoy filozoficzno-religijnej
"krtmistw, ktra si znacznie rozszerzya w Rossyi a odznaczaa si niezwyk
â owe czasy pobonoci.
2
Ks. Walervan Kalinka T. II.
Dokumenta. II.
occasion, avant de savoir qu'il tait appel son service. Le

mdecin du comte Rasoumoffski est un de ceux qui ont sign
l'attestt de la maladie de mon neveu.
J'espre que Friese vous aura pourtant rendu ma lettre
du 6/17 janvier, bien avant l'arrive de ma prsente, quoique je sache dj qu'il a eu des accidents de voyages causs par l'excs des neiges et des vents violents, qui ont extrmement gt les chemins et retard sa marche, qu'il comptait
faire en courrier.
Mes quipages partent demain, j'espre qu'ils arriveront
avant moi.
Moi, je compte toujours tre Ptersbourg le 17/28 fvrier. Quand je pourrai vous faire de bouche le dtail de tout
ce qui me force de rester ici jusqu'au 4/15 fvrier, vous
avouerez qu'il n'y a pas de ma faute, ni de possibilit de partir plus tt, malgr mon trs - vritable et trs-grand empressement de me prsenter Sa Majest l'Empereur et de Vous
embrasser.
*l u e m'ont laisses mes blessures et d'ailleurs ma mauvaise sant

Paient forc de renoncer l'ide de tout service militaire en
gnral; si jamais j'tais dans le cas de m'en sentir les moyens,
Ce
serait aux bonts de Votre Majest Impriale que j'oserais
n
appeler, et ce serait certainement avec un trs-grand bonheur que je la supplierais de permettre que je lui mette sous
es
yeux qu'elle avait daign penser moi sous ce rapport.
J se me permettre aussi d'assurer Votre Majest Impriale que
J e mettrais un prix infini obtenir de prfrence de servir sous
es
tendards d'un monarque qui marque tous les jours de son
re
gne par sa justice, sa clmence et ses bienfaits.
J'ai l'honneur d'tre avec le plus profond respect, Sire,
" e Votre Majest Impriale, le trs-soumis et trs-fidle sujet.
98
99
STANISAW AUGUST DO BEZBORODKI.

<Prosi o posianie rozkazw ambasadorowi rossyjskiemu w Berlinie dla
zaatwienia jego spraw w zaborze pruskim.)
KSIE JZEF PONIATOWSKI DO IMPER. PAWA.

(Wymawia si od suby wojskowej.)
Vienne, rj janvier
1797.
Sirc.
C'est pntr de la plus vive reconnaissance, que j'ai appris
les nouvelles bonts de Votre Majest Impriale. Mon premier
dsir, si ma sant me l'et permis, et t de partir tout de
suite, pour aller mettre au pied de votre trne l'hommage de
mes sentiments et celui de mon vif regret de ne pouvoir accepter les faveurs dont Votre Majest Impriale a daign me
combler, en me plaant et me donnant un rang dans son arme.
Mais je me trouve assez malheureux pour que les infirmits
Saint-Pe'tersbonrg, ce 3I14 aot 1J7-
Mon prince'1).
Comme j'apprends de Varsovie que les employs prussiens
y paraissent trs-loigns de procder l'achat de mes possesSl
ons, je crois pouvoir recourir aux bonts de Sa Majest l'EmPereur, pour qu'il lui plaise de faire renouveler, par M. le comte
^ e Panin la cour de Prusse, ce qu'il y avait dj fait dire de
Moscou en ma faveur ce sujet, ce qui me semble d'autant
Plus ncessaire depuis que M. de Kalitschef doit quitter Berlin
dans peu. Vous tes sans doute inform dj aussi des prtentions immenses que les villes de Danzig, Thorn et Elbing
') Bezborodko zamianowany zosta, w kwietniu 1797, kniaziem a zaram kanclerzem pastwa.
100
Dokumenta. II.
annoncent Varsovie, la charge de la Pologne, comme devant tre soutenues par Sa Majest le Roi de Prusse, ce qui
pourrait tendre infirmer les engagements relatifs aux payements des dettes d'tat de la Pologne.
Veuillez, mon prince, prsenter Sa Majest l'Empereur
ma prire, pour qu'il daigne, par son puissant appui, me donner, relativement ces deux objets une nouvelle preuve des
bonts par lesquelles il veut bien journellement augmenter ses
droits ma plus vive reconnaissance.
Je suis avec tous les sentiments les plus distingus, mon
prince, votre trs-affectueux.
III.
POTEMKIN
I J E G O
S T R O N N I C T W O
W POLSCE.
1788 1791.
Objaniemc. Dokumenta, ktre w tym rozdziale umieszczamy, dostar

czaj wiadomoci o dziaaniach tj czci opozycyi, ktra w Rossyi szukaa swj
Podpory naprzd przeciw krlowi a potem przeciw sejmowi poczonemu z krer
n. Pocztek tych dziaa w Kijowie, w obozie Potemkina cig dalszy a koniec
konfederacyi targowickij.
Pierwszym z rzdu dokumentem jest projekt przedstawiony, jak z treci
Widoczna, przez hetmana Branickiego i wojewod ruskiego Potockiego ksiciu
*otenikinowi, w pocztkach r. 1788, przez tego posany imperatorowj i wraz
z
Jej uwagami z Petersburga zwrcony. W owym czasie dwr rossyjski pragn,
J a k wiadomo, sojuszu z Polsk przeciw Turcyi i zgadza si, dla jego zawarcia,
ao
y sejm w tym roku odby si majcy zawizany by w Warszawie pod lask
Konfederacyi. Krl z sejmem konfederacyjnym i wojn przeciw Turcyi czy
^v'ele nadziei zbawiennych dla kraju reform i wzrostu siy i znaczenia pastwa.
Pomnoenie podatkw i armii, zaprawienie w ogniu modego wojska polskiego,
konieczne w czasie wojny zwikszenie wadzy naczelnej w kraju i wiksza te
"'a nij wzgldno dworu rossyjskiego, prawdopodobne zdobycie Modawii lub
J^J zamiana na jedne z utraconych prowincyj, a w kocu wprowadzenie Polski
o traktatw europejskich : te byy, jak ju poprzednio napomknlimy, korzyci
'tore krl sobie obiecywa ze wsplnej z Rossy kampanii. Wzgld, e Turcya
y'a najwierniejszym wwczas Polski sprzymierzecem, e zatem walczy przeIw
nij si nie godzio, nie przemawia do krla a raczej nikn wobec spoz
'ewanych z wo ny poytkw. Opozycya przez Branickiego i Potockiego repre-
102
Dokumenta. III.
zentowana nie zatrzymywaa si podobnie przed wojn z Turkami, a w planach

Stanisawa widziaa tylko niebezpieczestwo rozwielmonienia domu Poniato
wskich*. Aby temu zapobiedz, podaje ona projekt, ktry przyjmujc za podsta
w zczenie si polskich z rossyjskiemi przeciw sutanowi, niweczy to wszystko
czem Stanisaw w sojusz pragn by okupi. Radzi, aby krla zostawi na.
boku, a konfederacy zawiza na prowincyi, w wojewdztwach ruskich ; w czem
Rossya znajdzie oczywist korzy, bo ludzie prywatni, w konfederacy zwizani,
powolniejsi bd wzgldem niej ni krl wraz z sejmem, mogcy, w razie po
trzeby, do obcych Dworw si odwoa. Dla nadania swej konfederacyi potrze
bnej w narodzie powagi, chce opozycya zacign wojsko i na ten zacig domaga
si od imperatorowj pomocy pieninej, w sumie okoo 500.000 dukatw. Kiedy
konfederacy oprze si na wasnem wojsku i na wpywie Dworu rossyjskiego,
bdzie moga miao i gronie odezwa si do kraju, zaprosi krla i reszt wo jewdztw do uznania jj wadzy i zawrze z Rossya alians zaczepny i odporny
przeciw Turkom. Ten plan, ktrego nieuchronnem nastpstwem byoby srogie
zawichrzenie kraju, zdeptanie wszystkich wadz pastwa a moe i wojna domowa,
znalaz w sameje Katarzynie surowego sdziego. W uwagach, ktre na margi
nesach wasnorcznie zapisaa, oznajmia Potemkinowi, e woli mie do czynienia
z rzdem istniejcym ni prowincyonalnemi konfederacyami, ktre jak niegdy
konfederacy barska wiele kopotw przynieby mogy; dwm za dygnitarzom
polskim daje nauk patryotyzmu, mwic e takie po wojewdztwach tworzone
zwizki i zacigi miayby susznie pozr buntu przeciw panujcemu krlowi.
Wprawdzie uderza j niepokj przez opozycya objawiony, e krl skorzysta z sej
mu konfederacyjnego dla przeprowadzenia wnioskw zwikszajcych jego wadz,
ale dodaje, e si temu zapobiey, i e ambasador pilnowa bdzie, aby adna
inna sprawa, prcz aliansu, na sejm nie bya wniesion. Nie masz bowiem,
sowa s jj, adnej dla Rossyi potrzeby ani korzyci, aby Polska bya czynniejsz*.
Ogaszamy ten dokument w dosownem tumaczeniu: uwagi Katarzyny
pisane byy po rossyjsku, projekt opozycyi w jakim jzyku mieszanym, napr
do ruskiego nap do rossyjskiego zblionym. Czytelnik z przykroci obaczy,
jak dalece w tern ostatniem pimie brakuje nietylko rozsdku i patryotyzmu ale
nawet uwanej redakcyi, i o ile pod kadym z tych wzgldw wyszemi s spo
strzeenia Katarzyny. Niemniej przecie projekt to dla historyi wany; speni
si on co do litery w cztery lata pniej, w roku 1792, z t tylko rnic, e
ochotnicy targowiccy poszli razem z wojskiem moskiewskiem nie na pastwo
sutana, ale na swego krla i instytucye przez ogromn wikszo narodu
z zapaem przyjte.
Midzy listami francuskiemi, ktre podajemy z kolei, najwaniejszy jest
list Szczsnego Potockiego, pisany w kocu 1789 roku. W nim wojewoda, zra
ony niepowodzeniami jakich dozna na sejmie, uwiadamia Potemkina, e zoy
dowdztwo dywizyi ukrainnj, ze si od spraw publicznych usuwa i odjeda
do Woch ; pierwej jednak chce go poegna. Sn Potemkin zachci go do
Potemkin i jego stronnictwo w Polsce.
103
Wytrwania i doda mu odwagi. Potocki nie do Woch, jak zamierza, ale do

Wiednia odjecha, zkd we dwa lata pniej znowu w obozie Potemkinowskim
si
zjawi.
Dwa nastpne reskrypta Katarzyny pisane byy w roku 1791 do Potem
kina, ju po ogoszeniu konstytucyi 3 maja. W pierwszym, z dnia 16/27 maja,
"operatorowa czua si jeszcze zagroona od Prus i Anglii. Oba te mocarstwa
chciay zmusi Rossya do pokoju z Turkami na warunkach statu quo ant helium.
dooenie byo cikie. Austrya dotd sprzymierzona, z wstpieniem na tron
ôpolda wycofaa si z wojny. Ze Szwecy wprawdzie niedawno stan by
Pokj, ale na zmiennego Gustawa trudno byo liczy, owszem przypuszcza na
wiao, e z Prusami i Angli moe si on jeszcze poczy. Rossya czteroletni
w
'ojn z ludnoci wysilona, a skarb i kredyt w takiem byy wycieczeniu, e
c
ho wszystkie potrzeby wewntrzne assygnatami opdzano a tylko na wojn
1
Polityk zagraniczn uywano brzczcej monety, jednak i na tyle trudno byo
znale. W roku 1791, opacajc 15 od sta komisowego i procentw, zaledwo
S1
edm milionw z. hol. moga poyczy imperatorowa w Amsterdamie i Ant
werpii, z tych poow pod obcem imieniem. W tym stanie rzeczy wszyscy min
'strowie Katarzyny, przeraeni niebezpieczestwem wojny z Prusami i Angli,
8dy turecka sza z takim oporem, gotowi byli skoni si do pokoju, ktry Europa
Im
nakadaa ; jeden tylko Potemkin sysze o nim nie chcia ani wyrzec si na
dziei, e potrafi w kocu oderwa od Turkw ksistwa Naddunajskie wraz
z
Bessarabi i z nich dla siebie krlestwo Dacyi utworzy. Katarzyna wprawdzie
n
' t sza tak daleko jak jj gwny minister, ale i na pokj nie przystawaa, doPoki co najmniej Dniestru jako granicy Imperyum nie pozyska. W reskrypcie
swoim przypuszcza ona, e wypadnie broni si od Prus i Anglii, i oblicza siy,
ktre do rozporzdzenia zostaj, polecajc Potemkinowi, jako prezesowi kole
gium wojskowego i dowdzcy gwnej armii, aby si do planu przez ni nakre
lonego zastosowa. Przechodzc do Polski, zkd wanie nadesza wiadomo
0
uchwalonej nowej konstytucyi, imperatorowa uwaa, e na teraz byoby zaw
czenie zrywa z Polakami, e nawet unika trzeba wszelkiego powodu do
Jny> owszem wmawia w nard polski, e si do jego spraw wewntrznych
Rossya bynajmniej miesza nie myli. Gdyby ten rodek do odwrcenia burzy
ule wystarcza, naleaoby pomyli o utworzeniu rekonfederacyi, do ktrej po
su yczliwi Rossyi Polacy, z ks. Potemkinem utrzymujcy stosunki. Mgby
Przytem ks. Potemkin uy swej godnoci hetmana kozackiego, aby powoa
hldno ukrainn polsk do boju z nieprzyjacielem miejscowym, czyli wyraniej
"owic do wyrnicia szlachty! W ostatecznym razie przypuszcza Katarzyna,
"loe wypadnie odda kawa Polski krlowi pruskiemu, zapewniajc sobie odpo
wiednie poniesionym szkodom i doznanym krzywdom wynagrodzenie!...
W drugim reskrypcie, pisanym w poowie lipca, Katarzyna spokojniejsza
JU ze strony Europy, pilniej wglda w sprawy Polski. Konstytucya 3-go maja
2
daje jj si gronem dla Rosyi niebezpieczestwem, bo przez ni Polska >tak
104
D o k u m e n t a . III
bogata w zasoby wewntrzne*
mogaby
przyj do znacznej siy i dziaalnoci.
Imperatorowa uwaa za konieczne wywrci
dzieo czteroletniego sejmu, i roz
biera sposoby, ktreby w tym celu uy si day. Nakazuje blisze porozumie

nie si z polsk opozycy,
zwaszcza te ze Szczsnym Potockim, ktry ju
si zgasza na nowo, razem z Sewerynem Rzewuskim. Na czas jawnego przeciw

Polsce wystpienia wybiera ona t chwil, w ktrej po zawarciu pokoju z T u r
kami armia rossyjska powraca bdzie d o kraju.
podziau kraju ju
si tu wyraniej
jej
przedstawia,
z Polakw nie dozwala Katarzyna najmniejszej

Oba te pisma zdumiewaj
Prawdopodobiestwo
ale o tern przed
nowego
adnym
nawet wzmianki czyni.
tylko
Wiele
am
wybrani
na ktrych rachowa
Dwory
s
z nami, byli
cudzoziemskie
przeszkadzay.
ci
moemy.
nie bd
Dwr
nam
wiedeski
zaproponowa n a m , ebymy
za
warli ten alians. Krl pruski zapewnia

nas o swej yczliwoci i moe by za
spokojony tern, e nic si u nas prze
ciwnego widokom jego nie czyni, e ja
doskona
zawsze nalega bd n a to, aeby zobo
znajomoci stosunkw polskich lecz zarazem niesychan przewrotnoci p o
wizania z nim zawarte wicie docho
lityki; w obu, charakter rzdw
Miay one
wane byy, i e gwny cel tego zwizku
suy za mstrukcy dla Potemkina, po czci take za rozkaz dla niego do wy
Jest zachowanie Polski i pomoc jj prze
jazdu z Petersburga, ktry Potemkin niechtnie opuszcza, jakby przewidujc,
ciwko
d o niego nie mia wicej
gbok rachub, przenikliwoci,
Przymierzu
Katarzyny doskonale si objawia.
powrci.
dzisiejszemu
nieprzyjacielowi,
Turkowi.
Dodajemy w kocu tumaczone, podobnie z rossyjskiego,
105
Jeeli si zawie w Warszawie z p o

moc R a d y nieustajcej albo Sejmu, to
nie ukryje
si przed znajdujcymi
ztd zrodz si niezliczone zabiegi, eby

albo zupenie zerwa
takowy
wpyw na kierunek tego zwizku. Krl

polski przez wzgld n a tych ministrw,
nie bdzie w stanie wymwi
tym ministrom; a tym sposobem w skad

nictw sobie przeciwnych.
cigej z sob
ktrzy ju byli znajdowali si w Jassach, poczy si by wanie Branicki. Wszyscy
ministrw cudzoziemskich.
Czynnoci sejmu
skonfederowanego
T a konfederacya bdzie korzystniej

sz, ktra mniej haasu, kopotu i ko
odoy wszystkie
osobiste
sztw pocignie za sob. Dla tego naj

lepszy sposb zwoa choby nadzwy
czajny sejm i potem go skonfederowa.
Pose powinien przestrzega, aeby do
delegacyi,
ktra
bdzie
traktowaa o
wujc konstytucy jaka teraz jest, albo

wiem
Rossyi
prawd
mwic,
korzyci
ani
nie masz
potrzeby,
dla
aeby
Polska staa si czynniejsz ).

Jeeli alians z nami zawarty, bdzie
tylko
odpornym,
nikt
do niego
nie
Wtrci si; podobnie jeeli nie bdzie

to ani Prusa
wadzenia spraw
sobw ku szkodzie naszej.
ku podanemu ko
cowi. Konfederacya taka moe by k o

rzystn
albo
szkodliw
miar
Tworzy
konfederacye
na
prowin-
cyach, niebezpiecznie. Tego w sekrecie

zrobi
nie
mona,
koca,
co
zreszt
bdzie
to
bdzie
Co wiksza, zwizek taki nie bdzie

w zawisoci
raczej
Prusakw,
od
Dworu
rossyjskiego,
czerpa bdzie
Sasw,
i Austryakw;
krla
ca si u
polskiego
bdzie zatem w swych
dziaaniach zupenie przeciwny zamia

rom Rossyi,
szkody
bdzie
stawia jej
w sprowadzeniu ywnoci
prze
dla
wojska jako i w dziaaniach wojennych,

jednem sowem, zwizek taki okae si
szkodliwym.
Przy tern, zwizek w ten sposb utwo

rzony tylko nominalnie bdzie zwizkiem
generalnym, w samej za rzeczy nie od-
jak
bdzie dobrze lub le zoon, i w miar

jak dobrze lub le bdzie rzdzon.
take przeszkadza
dopiciu naszych zamiarw.
dla Rossyi bardzo
konfederacyi
ktry
dzenia interesw swoich do podanego
ale
lowi nie przybdzie wicej mocy i spo
przypro
D o tego doda potrzeba wasne wi

nie opuci tj zrcznoci dla doprowa
sojuszu.
k o m , ani Austryakom, ani samemu kr
jest sposobem nadzwyczajnym
wpywu
warcia
naruszona konstytucja,
Zawarcie zwizku albo
podug
doki i korzyci krla polskiego,
Trzeba
TEKST PROJEKTU.
skadajce bd w
walce,
trzeba ograniczy do jednego tylko za
krla i jego ministrw zamiary, zacho
UWAGI K A T A R Z Y N Y .
od
konfederacyi wejd ludzie dwch stron
gdy zbliaa si dla niego pora d o dziaania w Polsce. Z Potockim i Rzewuskim,
1788.
si
przyjcia do zwizku osb przychylnych
albowiem osoby j
PROJEKT KONFEDERACYI A ORAZ PRZYMIERZA POL

SKO - ROSSYJSKIEGO PRZEDSTAWIONY, ZA PORE
DNICTWEM KSICIA POTEMKINA, IMPERATOROWJ
KATARZYNIE II. I PRZEZ NI WRAZ Z JEJ UWA
GAMI ODESANY.
osoby
Dworom przychylne i przez to da im
raa P o p o w a o ostatniej chorobie i mierci ks. P o t e m k i n a . Umar on w chwili,
trzej weszli natychmiast w porozumieniu z hr. Bezborodk, przysanym dla uo
zwizek
albo do Rady jego wprowadzi
Konfederacya bdzie le kierowan,
raporta jene
enia w a r u n k w pokoju z penomocnikami tureckimi.
si
t a m ministrami D w o r w zagranicznych;
') W oryginale: Cffby ro'sza xielala akUtonij*.
106
D o k u m e n t a . III.
miao
pozr
buntu
przeciw
krlowi
i takie dziaanie moe najprdzej

powd
krlowi
pruskiemu
da
do zapro
wadzenia z swojej strony konfederacyi,

albo przynajmniej
do
podtrzymywania
tj, ktr zawizywa bd sami Polacy.

Podobne
wewntrzne
nas tylko
wicej
bunty,
nie
zajy
bodajby
ni
nam
si zdaje i nie zmusiy nas przedwcze

nie zwrci wiksz cz si naszych
na uspokojenie Polski i n a
czenie
granic
z ktrej
dzi
naszych
i bez
tego
zabezpie
tj
strony,
niczego si
nie obawiamy !
Nie mona nie odda sprawiedliwo
ci wielu prywatnym osobom i ich y
czliwoci
przytem
dla Rossyi,
wtpi,
aby
lecz nie mona

krl
zapomnia
tak dalece o wdzicznoci i o wasnem

bezpieczestwie,
aeby
widokw przeciwnych
skoni si
Rossyi.
do
P o t e m k i n i jego stronnictwo w Polsce.
powie tj nazwie ; gdy prowincye ska

daj
nard a nie pewna
prywatnych
liczba
znajdujcych
si
osb
War
szawie podczas Sejmu.
Bdzie to nic
wicej
narodu
jak
tylko
ucisk
przez
Wyej powiedziano jak trudno zawiz
ywa konfederacye
po
prowineyach;
fownie n i e p o d o b n a zdaje si zacign

Wojsko narodowe bez rozgosu.
krla, z czego mog wynikn wewn

wbrew
pierwszemu
si
k o w a bdzie miaa do siy (wojska)*

ta
spotka
nie
mao
trudnoci
dziaaniu i w swojem
roz
skiego, jak i ze strony D w o r w cudzo

ziemskich
tego stopnia, e Rossya nie zdoa ich
wzgldem
Rossyi
nieszcze
rych, a tak zwizek mgby wcale nie
przemdz adnemi rodkami.
przyj d o skutku.
Z drugiej strony, krl polski,
majc
A zatem potrzeba, jak si zdaje za
rodki pienine 1 ), jeli
takowe bd m u powierzone,
ciga wojsko narodowe, ile mona naj
zamiast
ciszej i o ile mona najspiesznij,
zmusi j ra
czem si wiele zyska;
czej mie wzgld n a jego wasne wi

doki i dziaania; od ludzi za
za wojsko,
prywa
na
uorganizowawszy
zaraz zawizywa
konfe
deracye po prowineyach. Takie s my
tnych 2 ), takowego postpku spodziewa
li i takowy
si nie mona, oni nigdyby nie powa
posuyy
yli si artowa w ten sposb z R o s

syi, z obawy,
dowiedz
pierwej, anieli ta
szerzeniu si tak ze strony krla pol
wartym ; tworzy si bdzie coraz gor
Rossyi,
o tj konfederacyi
w swojem
sze zamieszanie i trudnoci w-zrosn d o
i za w i d o k a m i
mogc sprawy tj przeinaczy. Ale p a

mita t r z e b a , e jeeli
racya
zamia
rowi, dla ktrego zwizek mia by za
w rku swojem
bd ju musieli pj za narodem, n i e
aeby pokaza si gron, to konfede-
trzne zamieszki w Polsce i usiowania

przeciwne
107
sposb
dziaania, k t r e
do nakrelenia
przedstawia
jcego si tutaj planu.
by za to drogo nie za
pacili. Z tego wypada, i daleko lepiej

mie spraw z ludmi prywatnymi a n i
eli
z ministrami; a nard
sprzyjajc
bardziej tym, ktrzy sdz by go g o

dnym takowego przedsiwzicia, i k t
rzy g o
bez adnego przymusu
szaj do tego,
i tem
bardziej
zgodzi
si tein
by
narzdziem
zapra
acniej
tego
zwizku i i za jego przewodnictwem.

A tak ten zwizek stanie si nie w so
wach lecz w rzeczywistoci
powszechnym.
Zwizkiem
Nastpnie krl i dworacy
') W oryginale: Priban k rukam aiju ffoaudarstwiennuju dowierentiost' w n-idie ditniiff, jtnm pYidstaidajeiiiuju. Ledwie zrozumie to mona. W oglnoci suszna ta, raz
jeszcze, ostrzedz czytelnika, e wszystkie pisma Polakw podawane do ministerviiin rossyj?
skiego tak za moskewszczyzna, byjy pisane, ie czsto zrozumie je trudno. Pisali je po
czci albo tumaczyli z polskiego popi albo popowicze, ktrzy adnego zwykle jzyka aio
umieli ani polskiego, ani moskiewskiego, czsto nawet ani ludowego.
:
) W oryginale: licznych s/i.
PLAN
ZACIGU N A R O D O W Y C H
I ZAWIZANIA
WOJSK
W POLSCE
KONFEDERACYI.
Zwizek ten albo konfederacya jest,
jak wyej powiedziano, rodkiem n a d
zwyczajnym z koniecznoci tylko przed
sibiorcym si, dla doprowadzenia rze
czy do podanego k o c a ,
mogcym
mie bardzo ze skutki, jeeli ta k o n

federacya
bdzie
albo
le
zawizan
albo le zarzdzon. Bdzie ona w zy

sposb
zawizan,
jeeli
w skad
jej
wejd ludzie nalecy do rnych stron

nictw, z powodu szczeglnych
kw
swych z rozmaitemi
stosun
pastwami,
naprzykad : jeeli wmieszaj si do nij

czonkowie
przychylni
D w o r o m : pru
skiemu albo saskiemu. Bdzie ona le
D o k u m e n t a . III.
jeeli
zarzdzan,
osoby
P o t e m k i n i jego stronnictwo w Polsce.
109
rnych prowincyj
za pretext do o k a
te, stronni
ctwom pruskiemu albo saskiemu przy
zania swj niechci,
chylne, wezm
zarzdzie
wiksza jej cz ju od dawna nie by
konfederacki
wa w Warszawie. W narodzie powsta
bez wzgldu,
udzia w jj
e zarzd
tem bardziej, e
powinien by jedynie w rku marsza
nie niezgoda i wanie mogce
k w i konsyliarzy.
dzi skutki
Takowy
niead
niechybnie
miarw
nastpi,
Dworu
sowem, trzeba przecign
szawie, chociaby za pomoc R a d y nie
n krla
ustajcej
nie za narad
Sejmu.
szlachty 1 ) sprzyjajcy
Przedniejsi
ze
dla za
rossyjskiego.
jeeli konfederacya zawie si w W a r

albo
sprowa
bardzo szkodliwe
polskiego
Jednem
na sw stro
za pomoc
za pomoc
narodu,
Nard
krla.
albowiem nie majc podpory i pragnc
dzi d w o r o m ob
mie
by zawsze pod zason, atwo si p o d d a
bd take znaczny udzia i n a Sejmie.
p o d zarzd tego k t o m u dostarczy tj
Bd oni na nim wotowali
o b r o n y ; krl za majc n a celu wasne
cym i majcy
udzia w Radzie,
do rad, podszeptw
stosownie
widoki
i zachce mini
Z drugiej strony krl polski,

bdzie
mia
dla
zamiary
przedwczenie
konfederacyi
rozgoszone,
celu tego zwizku.

zalen
rzystn
ale nawet
zawizania
od Rossyi i
i szkodliw;
robic j
spraw
gn wojsko
zamci,
i nakoniec n i e p o d o
a pniej
przystpi
temu
zwa
Polsce
zdaje si k u
najwaciwszym.
1" Najprzd
ar
wojsko
potrzeba
zacign
narodowe
jak
miom w zasilaniu si ywnoci w Pol
najprdzej, o ile mona bez
sce, a bdzie wyszukiwaa tyche rod
rozgosu;
kw
odkryje si, ci ktrzyby
dla
wojskom
dania
podobnych
zasikw
pruskim.
tak
eby
kiedy
sposb zawizana w Warszawie
wielkiego
rzecz
caa
zechcieli prze
sposobu zapobiedz temu intryg i chy-
gwatownym,
troci, a pozostaby tylko jeden ro
bdzie
dek,
zmuszajcym
wzi si do ora,
lecz wtedy
rozmaitych czonkw pastwa do udzia
musz
u w nij wbrew
chwyta si tj ostatecznoci.
ich woli ; i dla tego
pomyli czy dogodnie
bdzie
W e d u g traktatu aliansu odpornego,
2 Doczamy anszlag co bdzie k o
wojsko posikowe moe si skada z
sztowa zacig jednej brygady n a r o d o
to posuy on niemaej liczbie szlachty

tr
') W oryginale: Picnvo-statejtiyje Ihcoranic.
mona
szkodzi, spostrzegli si, e ju nie m a
Nie do na tern, konfederacya w ten

rodkiem
do
konfederacyi.
Sposb niej wykazany
nie tylko e si stanie dla niej nieko

szcza jeeli zechce przeszkadza jj
interesw
ca
Dla tego t o potrzeba naprzd zaci
W ten
sposb zawizana konfederacya rzeczy

wicie nie bdzie
si tych rozmaitych
wicej
bn do wykonania.
co
zrodz si przeszkody do dopicia rze

czywistego
szuka
starcie
coraz trudniejsz
bd
przez
bdzie
ale zechce bez-
cznoci dla dopicia swoich celw. Ztd
nich wszelkie
wzgldy i robi wszelkie ustpstwa;, ztd

naprzd
nie
wtpienia skorzysta ze zdarzonej zr
chcc
by w dobrych stosunkach z temi D w o

rami,
i korzyci,
poytku dla n a r o d u ,
strw zagranicznych.
z e c h p o d o b n y c h brygad:
sprawiedli
wo wymaga, aeby h e t m a n Branicki
wej skadajcej si ze czterech tysicy

jazdy,
ktrych
poowa
suy
ma
110
Dokumenta. III.
by z urzdu swego i dla swej przy

chylnoci ku Rossyi, gwnym dowdzc tych wojsk i szefem jednej
brygady.
Wojewoda ruski hr. Potocki szefem
drugiej, a iby krla pocieszy, szefem
trzeciej brygady powinien by podskarbi
litewski ksi Poniatowski.
Hetman Rzewuski? czy nie ten, ktry

by aresztowany 1767 r. i trzymany
w Kaudze ? Jeeli to ten, to trudno na
rachowa, jeli za ten ktry bi si
z Kozowskim, to na tym jeszcze mniej
polega mona.
gwnych naczelnikw do zawizania

konfederacyj po prowineyach, odbior
na to pienidze za kwitami, z obowiz
kiem dopenienia obietnicy i pod oso
bist ich odpowiedzialnoci.
jako szlachta-towarzysze ), druga ja

ko do pocztu naleca, z potrzebn
dla komendy liczb sztabs i ober-ofi
cerw .
Stosujc si do tego anszlagu, mo
na bdzie zacign tyle brygad ile
si podoba.
3 Skoro wojsko zostanie zacignione,
skadajca go szlachta, tak sama oso
bicie jako te i z pomoc swych przy
jaci, pomaga bdzie zawizaniu konfederacyi w wojewdztwach : woyskiem, podolskiem, bracawskiem, kijowskiem, w Wielkiej-Polsce i w brzesko-litewskiem.
Gwnymi za jj dowdzcami bd
hetman wielki hr. Branicki i wojewoda
ruski hr. Potocki.
Przy kadem przystpieniu potrzeba

leniej oznaczy wszystko co si tycze
Zac
hoioania wiernoci dzi panujcemu
krlowi Stanisawowi Augustowi, przy
echowaniu caoci wiary panujcej,
Kardynalnych praw przezemnie gwa
t o w a n y c h , wolnociach i prerogaty
wach stanu rycerskiego.
Jeeli plan takowy bdzie przyj

tym, wielu polskich magnatw przy
stpi do tego zwizku, midzy innymi:
hetman polny koronny hr. Rzewuski,
caa familia Potockich, familia Sa
piehw, i familia Walewskich z wielo
ma innemi.
Lecz dla zawizania takowych konfenderacyj trzeba mie w gotowoci
rodki pomocnicze, aeby za rzecz caa
przedwczenie nie bya odkryt, potrzeba
iby pienidze dochodziy t stron (to jest
przez Jassy)a nie przez bankierw warsza
wskich; take, jeeli mona, eby przy
sano je dukatami. Summy na to do
kadnej naznaczy nie mona, ale mniej
wicej potrzebaby mie ze dwa-kro
sto-tysicy czerwonych zotych2) go
twk u ksicia Potemkina Taurydzkiego. Ci ktrzy bb naznaczeni przez
') W oryginale: Huit odna poonina suzyt bndiet szluchttnymi owaryszczanu.

-) Summa na ton czas ogromna, najninij dwa miliony frankw w zlocie.
U l
W majcym si zawrze aliansie od

pornym, oprcz postanowie o wojsku
Pomocniczem, umieszczonem zostanie:
warancya caoci dzisiejszych polskich
Posiadoci, korzyci handlowe, obie
tnica starania si przy zawarciu po
koju, o zapewnienie im rwnych z na" handlowych dogodnoci i zabez
pieczenie od czyjejkolwiek bd napa-
4 Przystpienie do konfederacyi we
wszystkich wojewdztwach moe by
dokonane pod nastpujcemi warun
kami :
aj Przystpujcy do konfederacyi a
nalecy do panujcej w Polsce rzym
sko-katolickiej wiary, staje przy obro
nie i nietykalnoci jj spraw, przy krlu,
przy wolnociach, prerogatywach i przy
wilejach rycerskiego stanu.
bj Poniewa wypadki wojenne na
granicach Polski teraz zasze, gro zupenem jj spustoszeniem i zmuszaj
siy jj do stanu jakiego wymaga jj
pooenie obronne; nadto, dowiadczy
wszy podczas ostatniej wojny podo
bnych napadw wojsk tureckich, ktre
spustoszyy w Polsce do czterech set
miast i si, wyprowadziy nie mao
ludzi; gdy dzisiaj Turcy w Chocimie
i w innych miejscach ogosili firman
zagraajc wkroczeniem w granice Pol
ski, skoro tylko armia rossyjska wej
dzie w jj granice, co przeciwnem jest
traktatowi karlowickiemu naruszonemu
jedynie przez Turkw, tak w przeszej
wojnie jako i dzi przez ogoszenie
wspomnianego firmanu.
ej Z tych wic wymienionych powo
dw osoby przystpujce do zwizku
maj wysa do imperatorowej wszech
Rossyj swoich deputatw z prob, ae
by raczya rozkaza wojskom swoim
zczy si z wojskami tj nowo zwi
zanej konfederacyi w celu zawarcia
midzy obydwoma narodami traktatu,
tak co si tyczy wzajemnych posiado-
112
Dokumenta. III.
ci (oby) spowodowanej aliansem z
ci, jako te stosunkw handlowych
Rossy.
zachowania prerogatyw i
przywilejw
narodu polskiego i wielkiego ksistwa

litewskiego. Przytem, poniewa przy
stpujce do tego przymierza osoby
pocz swoje siy z wojskami imperatorowej wszechrossyjskij i dziaa bd
po nieprzyjacielsku przeciw Turkom,
z najwiksz gorliwoci, za danemi od
Dworu rossyjskiego rozkazami, zatem
prosz, aeby w razie zawarcia pokoju
z ottomask Porta, narody polski i wiel
kiego ksistwa litewskiego miay udzia
w zawarciu traktatu przez osoby z ona
swego wybrane, ktreby do narad na
leay, i aeby Rossya bez udziau
Rzeczypospolitej polskiej, traktatu i po
koju nie podpisaa.
dj Ta konfederacya przedniejszych
ludzi w Polsce zaprosi do przystpienia
tak krla polskiego jak i wszystkie wo
jewdztwa koronne i wielkiego ksi
stwa litewskiego o ile by takowe nie
byy pierwotnie z ni zczone.
ZACIG WOJSK POLSKICH NARODOWYCH.
Wykaz ile bdzie kosztowa zacig jednej brygady jazdy polskiej narodo
wej, ze 20 szwadronw) skadajcej sic, s utrzymaniem onej caorocznem, rachu
jc w kadym szwadronie po 100 towarzyszw i po 100 pocztowych, z ober- ofi
cerami i szeregowymi.
1
1
1
20
20
40
Dukatw.
brygadyerowi
starszemu pkownikowi (vice-brygad.)
majorowi
starszym porucznikom, albo kapitanom-porucz
podporucznikom
kornetom
Generalny sztab liczcy:

1 sztabs- lekarza
1 kapelana
20 lekarzy
Do przeniesienia
500
340
300
4.500
3.400
5.600
200
100
1.440
1.740
14.640
Z przeniesienia
1.740
40 trbaczy
480
20 kowali
480
Na 80 wozw pocigowych czterokonnych . . . .
2.880
80 furlejtw, na ich odzienie
960
Expensa rozmaite: skry, lekarstwa, kancelarye, etc. .
600
W ogle na generalny sztab . . . .
40 chorym (praporszczykom)
-000 towarzyszom i ich pocztowym
1
Summa dukatw )
113
14.640
7.140
7.680
112 000
136.460
Oprcz tego potrzeba przygotowa namioty dla towarzyszw, dla poczto

wych i dla sztabu generalnego ; trzeba da karabiny i zbroj kirasyersk dla po
cztowych, zapewni wszystkim fura, inne zapasy i wiktuay przez cay czas
Wojny; naznaczy wynagrodzenie za zabite konie. Na stopie za pokojowej, po
trzeba tylko zapewni fura na p roku.
PROT HRABIA POTOCKI DO POTEMKINA-).

(Zada zwrotu pienidzy, ktre wypaci za dobra przez Potemkina od ksicia
St. Poniatowskiego i Badeniego kupione.)
Cudmrw, 14 fvrier
1788.
Monseigneur.
11 est connu de Votre Altesse, que j'ai pay pour son
compte au prince Stanislas Poniatowski la somme pour la va
leur de Moszny; j'en attends le remboursement depuis plusieurs
mois, et ce retard me gnant au prjudice de mes affaires, je
prends la libert de m'adresser directement Vous, Monseigneur, et je compte sur votre quit et sur votre dlicatesse,
') Pomylono si w dodawaniu; powinno by 141.460 dukatw.

2
) Prot (waciwie Antoni Protazy) hrabia Potocki, starocic guzowski, syn
Jana; pniejszy wojewoda kijowski, zaoy w Warszawie bank oraz na prowincyi kilka przedsibiorstw przemysowych na wielk skal. Rozwidszy si
z on, z domu Lubomirsk, musia podzieli swj majtek i to byo pierwsz
jego zachwiania si przyczyn'; w roku 1793 upad ostatecznie, podobnie jak
Kabrit, pocignity bankructwem Teppera; um. w r. 1801.
Ks. Walerian K:Uiuka T. II.
o
114
Dokumentu. III.
que vous voudrez bien pourvoir au prompt payement sans dlai

ultrieur. J'envoie cet effet un de mes secrtaires, le sieur
Stanislas Domaszewski, porteur de la prsente, qui tient les
documents entre ses mains, et il est autoris faire les comptes en mon nom et encaisser cet argent.
Il me revient encore une autre somme pour la valeur du
village Drabwka, que j'ai galement paye pour compte de
Votre Altesse au chambellan Badeni, conformment aux documents qu'il m'a cds. J'ai donn au S. Domaszewski mes
instructions spares, en vertu desquelles il se prtera aux circonstances pour faciliter ce payement moins que cela puisse
tre de ma convenance.
Je vous supplie, Monseigneur, de me conserver vos bonnes
grces, et je suis avec respect et considration, etc.1)
115
Les affaires de Labun sont trop embrouilles, pour pou

voir tre mises au clair de sitt. J'ai charg plusieurs avocats
de tirer des grods l'tat actif et passif de cette terre. Aprs que
cela sera tir, si je vois la vret de l'achat, je ne manquerai
Pas, Monseigneur, de vous en faire part.
J'ai l'honneur d'tre, Monseigneur, etc.
SZCZSNY POTOCKI, WOJEWODA RUSKI

DO POTEMKINA.
(Donosi, e zamierza wyjecha do Woch i przyjedzie z poegnaniem.)
Lityn, 23 octobre 178c.
PONISKI ADAM, PODSKARBI W. KOR.

DO POTEMKINA.
(Posya prby bomb i kul ze swojej fabryki. Zamiar nabycia abunia.)
Monseigneur.
Ztmahel, 24 octobre /jSS.
D'aprs les ordres de Votre Altesse j'envoie les chantillons des bombes et des balles faites dans mes fabriques. Si
elles peuvent convenir, M. Dobczyski a mon plein pouvoir de
passer le contrat avec le charg de Votre Altesse. Je garantis
l'exactitude du contrat qu'il fera.
Daignez, Monseigneur, ne pas m'en vouloir si ce transport
est retard, car il nous a fallu faire tous les outils ncessaires
pours les bombes et les balles.
') Na list ten Potemkin odpowiedzia przez Domaszewskiego z prob,

aby Potocki by cierpliwy i procent policzy.
Monseigneur.
Instruit des bonts et de l'amiti dont Votre Excellence
m'honore, je m'empresse de lui faire part que le dsir de
jouir d'une vie tranquille, et de rtablir ma sant considra
blement altre, m'a engag me dmettre du commandement
de la division d'Ukraine ; et ds que j'en aurai obtenu la dmission, je compte, Monseigneur, entreprendre, pour tcher de
me rtablir, le voyage d'Italie. Mais auparavant je m'empresserai de vous faire ma cour, d'tre, ne ft-ce qu'un moment,
tmoin des lauriers que la victoire vous prpare, pour complter avac constance, dans cette campagne comme dans les
autres, les succs et la gloire de Votre Excellence, et de lui
rpter de vive voix l'assurance des sentiments de la haute
estime, de la sincre amiti, et de la vnration avec laquelle
j'ai l'honneur d'tre, etc.
116
Dokumenta. III.
KATARZYNA II. DO POTEMKINA.
Zundu i Betu, aeby tam broni przejcia Anglikom, lecz

powinnimy we wasnych naszych wodach, czeka od tego
Pastwa nieprzyjacielskich krokw. Kazalimy zatem admira
owi Czyczagowowi z eskadr rewelsk, zaj tak pozycy,
aeby robic rozpoznania jak najdalej ku zachodowi, eskadra
ta jednak moga w razie potrzeby, zczy si z atwoci
z eskadra drug znajdujc si w Kronstadzie.
DO GENERA-FELDMARSZAKA
KS. GRZEGORZA ALEKSANDROWICZA POTEMKINA TAURYCKIEGO.
(Reskrypt).
Carskie-Sioo, J (27) moja
ijgr.
Dzisiejsze pooenie rzeczy znajome jest ksiciu we wszyst

kich szczegach, rwnie jak i te gwatowne rodki, jakich
nieprzyjazne nam dwory gotowe si chwyci, aeby zmusi
nas do poddania si warunkom, ktre nam dyktuj dla za
warcia pokoju z Porta ottomask.
Wyczerpnwszy do ostatniego kresu pobaliwo nasz,
i zawarszy ultimatum nasze w najcilejszych kracach, o ile
na nie godno nasza pozwoli moe, nie jestemy nadal w sta
nie czyni adnych ustpstw, i mimo ycze pokoju, widzimy
si zmuszeni dla powagi naszej i pastwa naszego, powsta
przeciw tym wszelkim szkodliwym zamiarom i wezwawszy Boga
na pomoc, si odeprze si.
Majc rnych nieprzyjaci zbierajcych si przeciw nam,
powinnimy rne przeciwko nim przedsibra rodki: Anglia
gotuje si wysa flot na morza Batyckie i rdziemne a we
dug wiadomoci, chocia zreszt niepewnych, i na morze
Czarne. Naprzeciw tym kazalimy uzbroi i nasze flot ze trzy
dziestu okrtw zoon, w liczbie ktrych om studziaowych>
oprcz fregat i innych mniejszych statkw.
Sabo Danii, jak pokazaa podczas wojny naszej z kr
lem szwedzkim, a ktr teraz rne jj objanienia i wykrty
z dworami berliskim i londyskim bardziej jeszcze udowodniy,,
kae nam na pomoc pastwa tego wcale nie liczy. Pomoc ta
jednak mogaby by nam wielce wan, z powodu, e pa
stwo to bdc strem Zundu, maemi siami moe zagrodzi
wejcie do morza Batyckiego, ktre to morze wedle warun
kw zawartych przez nas z krlem duskim, szwedzkim i pru
skim , powinno by zamknite dla kadej obcej fioy wojennej.
Z tego powodu nie moemy oddzieli czci floty naszej d a
117
Liczba si nieprzyjacielskich pokae w jaki sposb pe

wniej bdzie dziaa przeciw nim : czy na odkrytem morzu,
trzymajc si jednak prawida, aeby nie z naszej strony pad
pierwszy wystrza; czy te w razie przemagajcej angielskiej
floty, zaj pewniejsz obronn pozycy, ochraniajc Kronstad
od wszelkiej zaczepki i zarazem z czci floty naszej wioso
wej, zasoni pnocny forwater *) i tern dopomdz flocie okr
towej w jj obronnem dziaaniu.
Przygotowawszy w ten sposb flot nasze i zabezpie
czywszy gwny port nasz, powinnimy teraz zwrci uwag
na poruszenia krla pruskiego, ktry zebra liczne wojska
w Prusiech i jednym rozkazem moe je zwrci ku granicom
naszym.
Chocia mamy zupen ufno w sprzymierzccu naszym
cesarzu rzymskim, jednak widzimy, e nim przedsiwemie on
jak czynno na korzy nasze, wszystkie gwne siy tego
nowego naszego nieprzyjaciela (krla pruskiego), bd na nas
skierowane. Dlatego te, ze strony naszej, musimy uy wszystkich
si, aeby wytrzyma gwatowne takowe najcie. W tym celu
zebralimy nad Dwin armi nasz, pod dowdztwem jeneraa
hrabiego Sotykowa, zaopatrzon w potrzebny, ilemy zdoali,
rynsztunek i dostateczn dla obrony granic naszych, a do
chwili, w ktrej stan rzeczy i postpy ora naszego, pozwol
nam przej ze stanu obronnego w zaczepny.
') Wyraz techniczny morski, oznaczajcy
miejsce, gilzie stoj
pod obron fortecy, albo w spokojnem miejscu zatoki.
okrty
318
Dokumenta. III.
Chocia trudno przypuci, aby krl pruski zwrci pier

wsze swoje zaczepne kroki ku Rydze, albowiem tu mamy
najsilniejszy nasz punkt i twierdze, dla oblenia ktrej po
trzeba wielu cikich dzia i innych zasobw, a po drodze mu
siaby przeprawia si przez wielk rzek; bo zreszt, uywszy
w tym kierunku wielu wojsk, krl pruski osabiby si w in
nych stronach (a bdzie on zawsze w niepewnoci, czy te
cesarz nie zrobi na korzy nasze silnej dywersyi) ; mylimy
jednak i z tej strony (od Rygi) zachowa wszelk ostrono.
Rozkazalimy przeto jeneraowi hrabiemu Sotykowowi, oprcz
tego co zrobiono dla obrony wymienionego wyej miasta i
ujcia Dwiny, oddzieli jeszcze tam niektre siy wedug jego
zdania, a reszt wojsk rozoy tak, aeby ochraniay granice
nasze od najcia nieprzyjacielskiego. Naprzykad : gwne siy
midzy Poockiem i Ryg, to jest od Krzesawia ] ) ; korpus
inny teje armii przy Budziowic, ktry majc na Dwinie
uzbrojone lekkie statki, moe si przenosi wedug okolicznoci.
Statki te tak kazano rozstawi, aeby w kadym czasie mona
przeszkodzi przeprawie nieprzyjacielskiej, uzbroiwszy je maemi
armatkami, a przy tern zapomoc ich, rozpoznawa doskonale
ca rzek, aeby wczenie zamiarom nieprzyjacielskim oprze
sie mona.
Lecz krl pruski nie przestajc na tern, i zawar zwizek
r
z wrogiem imienia chrzeciaskiego, sam bdc ju w przy
mierzu z Polsk, stara si zbliy t Rzeczpospolit z Turkami.
Obawy wiec nasze na staym ldzie jeszcze bardziej si tern
zwikszaj, gdy jednoczenie musimy prowadzi wojn z Tur
kami , chocia zamykajc j w 'pewnych obrbach, bdziemy
starali si w Europie broni tego tylko, co wedug ultimatum,
zamierzamy ostatecznie zatrzyma przy sobie. A zatem, po
trzeba twierdze wzite na Dunaju i na prawym brzegu Dnie
stru zniszczy do szcztu. Flota instrukcyjna (uczebnyj fot) i
) Zapewne chciano powiedzie okoo Krzesawia.
119
flotylla Kozakw czarnomorskich, maj przeszkadza przepra

wie wojsk nieprzyjaciela, robic wycieczki, w celu szkodzenia
mu, gdzie tylko zrczno si nadarzy. Flota wielka ma wy
pyn z Sebastopola, szuka floty tureckiej, stoczy z ni
bitw, zanie postrach w ujcia Bosforu, zajmujc zawsze tak
pozycy, aeby nic nie mogo si przenosi z ujcia Dunaju
do Konstantynopola lub napowrt. Gdyby flota turecka zmie
nia miejsce, szuka jj wszdzie ; sowem stara si oczyci
morze.
Aeby jeszcze pewniej wstrzyma wojska tureckie od wy
prawy w europejskiej czci i wojn niespodzian wniesion
na nowy teatr zastraszy je tern bardziej, rozkazujemy : zasi
liwszy flot zaog z wojsk korpusu tauryckiego, i zabezpie
czywszy sam kraj, reszt co bdzie zbywa wojska, zczy
z korpusem kaukazkim i i ku Anapie, ktr z pomoc Bo
sk stara si wzi i dziaa dalej zaczepnie i z najwikszym
popiechem w Azyi. Tym sposobem moemy zmusi Porte,
e nie bdzie ufaa swemu sprzymierzecowi i zakoczy obecn
wojn traktujc z nami bezporednio, na warunkach w ultima
tum naszem wskazanych.
Nie rozszerzamy si wicej nad dziaaniami naszemi prze
ciw Turkom, w przypuszczeniu, e krlowie pruski i angielski,
pomimo e si tak odgraaj, poprzestan na demonstracyi;
a w tym wypadku, bdziesz mia ksi , dosy w swem rku
rodkw, aby zada ostateczny cios wrogowi naszemu, i przy
musi go do przyjcia pokoju, ktrym go obdarzamy.
Wszystkie siy, ktre po oddzieleniu wojsk przeciw Tur
kom pozostan, maj by zwrcone przeciw nowym nieprzy
jacioom na nas si gotujcym. W skutek czego, od armii
ksiciu powierzonej odczy potrzeba korpus i postawi go
na granicy gubernii mohylowskij, do Maej-Rossyi przypiera
jcej. Drugi korpus zbierze si przy Kijowie ; gwny za kor
pus albo corps d'arme rozoy na granicy dniestrzaskiej od
Benderu do Polski. Tym sposobem, nie rozpraszajc si dla
jednej tylko demonstracyi przeciw Prusom, bdziemy mogli
120
Documenta. III.
by gotowymi na kadym punkcie i poczy korpusy tak

od Mohylowa jak i od Kijowa z gwnym korpusem armii,
o ktrym niej podamy myl i objawimy wol nasz.
Nie mylimy zawczenie zrywa z Polakami, chocia mamy
do tego prawo i powody po tak haniebnem z ich strony na
ruszeniu przyjani z nami i wywrceniu rnych ustanowie
gwarancy nasz zapewnionych, jak rwnie z powodu wielu
uraz, ktrych doznalimy z ich strony. Zamierzywszy unika
wszystkiego coby miao pozr zaczepny, rozumiemy, e wkro
czenie wojsk naszych do Polski byoby przedwczesnem, do
pki albo sami Polacy nie dopuszcz si nieprzyjacielskich kro
kw, albo krl pruski nie wprowadzi wojsk swoich do Kurlandyi albo innej jakiej prowincyi polskiej. Lecz gdyby jedno
albo drugie zdarzyo si, pozwalamy ksiciu wprowadzi na
tychmiast do Polski wojska wyej wymienione i naznaczone
do utworzenia czynnej armii, rozoy je wzdu linii nakre
lonej na mapie, stosownie do tego co powiedziano w reskrypcie
moim z dnia 19 kwietnia 1790 r., tak, aeby ksi prawem
skrzydem zbliy si do armii jeneraa hr. Sotykowa. Jedno
czenie dasz o tern wiedzie ministrowi naszemu w Warszawie,
tajnemu radzcy Buhakowowi, aeby objawi rzdowi tame
cznemu: i po objanieniu midzy nami i onym rzdem w 1789
zaszem ; rozkazanem byo dowdzcom wojsk naszych nie wpro
wadza si zbrojnych w granice Polski, dopki ta rzeczpospo
lita, nie dozwoli wojskom drugich mocarstw wkracza w swe
granice. Lecz jak tylko, wbrew tj zasadzie, wojska pruskie
wstpi w jj kraje, zwracajc swe kroki ku naszym granicom,
wasne nasze bezpieczestwo zmusi nas wprowadzi rwnie
wojska nasze do ziem polskich.
Podobny krok nasz wymuszony nieomieszkamy wtedy
wyjani i wytumaczy przed wszystkiemi dworami europejskiemi. Do czasu jednak, dopki dla tych wszystkich dziaa
pora nie przyjdzie, trzeba si stara odwrci wszelki powd
do wojny. Pierwszym ku temu rodkiem, jest odcignienie
121
Polakw od Prus. Przy sabym i niestaym charakterze ') krla

Polskiego, teraz zwaszcza, kiedy zmienion zostaa forma rzdu
(o ktrej jednak trzeba czeka szczegowych wiadomoci jak
takowa przyjt zostanie w kraju i jak przyjt bdzie w Ber
linie), trudno oczekiwa, aeby osobistemi widokami, mona
skoni krla na nasz stron. Potrzeba wic najbardziej zwr
ci nasze usiowanie do przycignicia ku nam narodu. Dlatego
w
y p a d a wmawia i upewnia, e jestemy dalecy od wszelkiego
wdawania si w jego sprawy wewntrzne ; e gotowimy za
drze z Polakami przymierze, zapewniajc cao ich posia
doci ; e przyrzekamy obdarzy ich handel rozmaitemi korzy
ciami , e w dogodnej chwili, nietylko nie bdziemy przeciwni,
ale owszem bdziemy si starali o przyczenie do Polski Mo
dawii , z warunkiem jedynie zachowania w nij panujcego
grecko-wschodniego Kocioa.
Wszystkich takowych rodkw rozkazalimy posowi na
szemu Buhakowowi uy z nalen ostronoci i bez straty
czasu.
Poruczamy take ksiciu, by korzystajc z stosunkw
swoich z tamtejszemi osobami, uy wszelkich spryn dla osi
gnicia zamiarw naszych. Nie zaniechasz, w tym celu, poro
zumiewa si ze wspomnionym ministrem naszym w Warsza
wie , i jeeli dasz mu jak instrukcy, niezapomnij ksi o nij
nam donie, abymy mogli j wesprze stosownemi rozkazy,
ktrych poytek suby naszej wymaga bdzie.
Czas pokae, czy bdziemy mogli przycign ku sobie
Polsk sposobem wyej wymienionym. Lecz jeeli wszelkie
starania nasze bd prne i ukady nie dojd do koca, to
potrzeba bdzie bezzwocznie przystpi do rodkw stanow
czych , a mianowicie : aeby przez rekonfedeiacye pomiesza
szyki naszych nieprzyjaci. By moe, e sama zmiana konstytucyi w Polsce da nam ku temu powd.
) Sabosti i prewrotnosti.
122
Dokumenta. I.
Wielki hetman Branicki, jenera artyleryi Potocki , znani

z swj ku nam przychylnoci; take jenera-porucznik Kossa
kowski , Puawski i inni, mog zacz takow rekonfederacy.
Jakim sposobem j zawiza, jak z naszej strony j wesprze?
trzeba eby ksi wczenie uoy w tym celu stosowny plan,
i upewniwszy si co do gwnie dziaajcych osb, zda nam
raport najdokadniej, aebymy stosowne ku temu rodki przedsiwzi mogli. Zreszt, przeprowadzajc ze wszelk ostrono
ci te myli i przygotowawcze ukady, nie omieszkasz ksi
upewni tak wyej wymienione osoby jako i innych magnatw
po stronie naszej stojcych, e w kadym razie bd oni pod
nasz obron i w przypadku gdyby byli przeladowani, bd
mogli by przyjci w Rosyi.
Do liczby tego rodzaju rodkw stanowczych naley take
wypenienie sekretnego ksicia planu w wojewdztwach : kijowskiem, bracawskiem i podolskiem. Gorliwo religijna spwiernych i spplemiennych z nami tego kraju mieszkacw -,
przychylno ich ku Rosyi, nadzieja e jedynie z jj pomoc
uwolni si mog od krzywd im wyrzdzanych, daj nam
otuch, e za pierwszem pokazaniem si wojsk naszych w tym
kraju, lud z nami si poczy, a wznawiajc w pamici mstwo
przodkw swoich, wsplnemi siami, zdoa wypdzi z kraju
swego nieprzyjaciela. Dane ksiciu od nas miano wielkiego
hetmana wojsk naszych kozackich, jekaterynosawskich i czar
nomorskich, bdzie podniet i najpewniejszym rodkiem dla
wszystkich wiary i pochodzenia ruskiego mieszkacw Polski,
by garn si pod wasze dowdztwo w dziaaniu tame roz
pocz si majcem.
Wiadomo nam jest, e co si tyczy przycignienia na
nasz stron Polakw, zdanie sprzymierzeca naszego cesarza
rzymskiego nie rni si od naszego, o czem z nim szczeg
owiej porozumiemy si, odebrawszy dokadniejsz wiadomo
o tern co zaszo w Warszawie. Rwnie jednego sposobu wi
dzenia z nim bylimy i pod tym wzgldem, e obecnie ze
wszystkich cudzoziemskich kandydatw do tronu polskiego,
Potomki i jego stronnictwo w Polsce.
123
elektor saski jest najdogodniejszym dla wsplnych naszych in

teresw, jeeli tylko zachowa t stao, jak okaza w unika
niu wszelkich intryg i poduszcze berliskiego gabinetu, przez
margrabiego Luchesini i przez inne organa jemu podsuwanych,
i jeeli mona bdzie si spodziewa, e panujc w Polsce, ze
chce z ssiadami pokj zachowa. Odkadamy do chwili ode
brania dalszych wiadomoci o rewolucyi polskiej i do czasu
skomunikowania si ze sprzymierzecem naszym, ktremu
bliej jest znany elektor saski, wydanie rozkazw w tym wzgl
dzie ministrowi naszemu w Drenie i udzielenie panujcemu
tame naszych z tego powodu zapewnie.
Zreszt, cesarz rzymski w ostatnich swych przyjaznych
nam owiadczeniach, okazujc najszczersze yczenia, aebymy
zawarli pokj z Turkami na warunkach przez nas podanych,
powiedzia przytem : e on zrzeka si wszystkich zdobyczy na
Porcie dokonanych i nie ma do takowych adnej pretensyi,
byleby krl pruski nie szuka ze swj strony nowych powik
sze , gdy w takim razie cesarz widziaby si w prawie da
podobnych. Na to rozkazalimy ministrowi naszemu przy dwo
rze austryackim da odpowied : i zupenie zgadzamy si ze
sprzymierzecem naszym w tym wzgldzie i e takowych zdo
byczy krlowi pruskiemu moglibymy dozwoli chyba tylko
w razie ostatecznym, gdyby ju innego rodka do odwrcenia
grocej nam burzy znale nie mona byo, a i w tym osta
tecznym przypadku naszej wzgldem niego pobaliwoci, spra
wiedliwo wymagaaby, aeby i nasze zdobycze byy nietylko
odpowiednie do jego nabytkw, ale by wynagrodziy te ogromne
straty, ktre ponielimy z powodu tak niesusznie wszcztej
przeciw nam wojny. Stosujc si do odpowiedzi, jak w tym
wzgldzie da nam cesarz i do dalszych okolicznoci, bdziemy
uwaali jak dalece moemy odkry zamiary nasze, co si tyczy
nowego rozbioru Polski, gdyby ju innych sposobw nie byo
do umierzenia niepokojw teraniejszych i zapobieenia po
dobnym w przyszoci.
124
Dokumenta. III.
Doczamy do niniejszego reskryptu tabel rozkadu wojsk

naszych, zgadzajc si, aeby ksi wszed z jeneraem hr.
Sotykowem w porozumienie, i aeby stosownie do rozkadu
armii nad Dwin, byy rozoone i wojska armii ksicia, za
chowujc z pierwsz armi cisy zwizek.
Zgadzamy si na przedstawienie ksicia, aeby oprcz
dwch pukw kozakw doskich do tej armii odkomenderowujcych si, doda jeszcze trzy puki piechotne na granicy
gubernii mohylowskij stojce, dopki nie uczynimy oglnego
ruchu. Po zblieniu si waszem, puki te do ksicia znowu
powrc.
Koczc ten rozkaz, nie moemy zapomnie o troskach
jakich nas Szwecya nabawia. Chocia, jak ksiciu wiadomo,
tajny radzca hr. Stackelberg odprawiony od nas z instrukcy
do zawarcia pokoju obronnego z krlem szwedzkim, wstrzy
ma tego monarch od zczenia si z wrogami naszymi, lecz
z uwagi na jego lekko, prno i brak dobrej wiary, ktra
w ostatnich pismach i czynach krla tego znowu si przebija,
musimy przedsiwzi niektre rodki, aeby zabezpieczy si
od nowej jego na nas napaci. Dlatego kazalimy wiksz
cz floty naszej wiosowej posa ku cieninie rogemzalskij,
gdzie jako w wodach do nas nalecych, obecno floty naszej
nie bdzie poczytana za naruszenie pokoju ; pozycya za takowa
odejmie mono szwedzkiej flotylli krenia midzy skierami ')
i zagraania w ten sposb naszym brzegom. Rwnie i na
staym ldzie pomnoylimy si zbrojn o ile tego wymaga
obrona granic naszych. Tym sposobem nie dajemy adnej
otuchy krlowi szwedzkiemu do zaczcia nowej wojny i spro
wadzenia nowych nieszcz na rodzaj ludzki.
yczc ksiciu we wszystkich przedsiwziciach i wie
tnych jego czynach Boskiej pomocy, zostajemy zawsze imperatorsk nasz ask yczliwi.
') Wysepki skaliste otaczajce Szwecy i Finlandy.
125
ROZKAD WOJSK ROSYJSKICH W ROKU 1791

WZDU GRANIC POLSKI.
1. Wzdu
Dwiny
na
Biafj-Rnsi.
PIECHOTA.
Armia hrabiego Sotykowa liczca : dwa puki grenadyerw; dwanacie pukw muszkieterw; nadto trzy oddzielne
bataliony ; estoski-jegierski korpus (oddzia) i sto pidziesit
dzia.
JAZDA.
Jeden puk kirasyerski ; cztery puki karabinierw ; dwa

puki dragonw, przy ktrych pi szwadronw huzarw ; dwa
puki lekko konne; pi pukw doskich kozakw; jeden puk
kozakw pocztowych (i jamszczykw); dwa puki baszkirw;
jeden puk meszczeryakw ; komendy orenburgskich i stawropolskich kozakw.
Przy tj armii znajdowali si w liczbie innych, jeneraowie sawniejsi :
Jenera en chef, baron Igelstrom.
Jcncraowie-porucznicy :
Michelson (zwycizca Pugaczowa) ; Fersen (pniejszy zwy
cizca Kociuszki); Micha hrabia Rumiacow, syn Zadunajskiego.
Jencj-aowie-majorowie :
Rautenfeld (ktry komenderowa pniej oddziaem, sto
jcym zaog w Grodnie podczas sejmu); Apraxin, pniej
rozbity (ktry ciga Madaliskiego) ; Arseniew (wzity w Wil
nie); Berchman (wprowadzajcy pierwsze rzdy moskiewskie
w wojewdztwach bracawskiem i podolskiem).
II. Korpus na granicy gubernii mohylowskij ku Maorosyi i pod Kijowem, pod dowdztwem jeneraa en chef Kreczetnikowa, liczy:
126
Dokumenta. III.
1. Przy granicy
maorosyjskiej:
KATARZYNA II. DO POTEMKINA.
Trzy puki piechoty; jeden puk lekko konny; jeden puk

doskich kozakw.
2. Pod Kijowem :
Korpus astrachaski grenadyerski ; korpus pieszych koza
kw (korpus tu znaczy oddzia); jeden puk lejb-kirasyerski;
jeden puk karabinierw; jeden puk dragonw; jeden puk
doskich kozakw ; przytem w obu oddziaach trzydzieci dzia.
III. Korpus. Gwna armia w Modawii na granicy pol
skiej poudniowej, pod komend jeneraa-feldmarszaka ksicia
Potemkina tauryckiego (prcz korpusw tauryckiego i kaukazkicgo) liczya :
PIECHOTA
Dziesi pukw grenadyerw ; dwanacie pukw mu

szkieterw ; trzy jegierskie korpusy (oddziay); dwa oddziay
piechoty kozackiej czarnomorskich i jekaterynosawskich koza
kw i sto szedziesit dzia.
JAZDA.
Jeden puk kirasyerski ksicia Potemkina ; dwa puki lekkokonne ; trzy puki strzelcw konnych ; sze pukw karabinie
rw ; dwa puki huzarw ; puk kozacki buawy hetmana kozaczyzny (ktrym by sam Potemkin); cztery puki kozakw
rnego nazwiska (maoruskich); trzynacie pukw kozakw
doskich; sze pukw jekaterynosawskich kozakw; jazd
czarnomorsk (dawnych Zaporocw) Arnautw; wolonterw
Tirewa.
Przy tej armii znajdoway si wszystkie figury Potemkina,
a z polskich jeneraw ksi Lubomirski, Kossakowski i Witt.
127
DO GENERA-FELDMARSZAKA
KS. GRZEGORZA ALEKSANDROWICZA POTEMKINA TAURYCKIEGO.
(Reskrypt).
Carskie-Swio, iS (2q) lipca J7QI-
Przemiana rzdu w Polsce, jeeli tylko nabierze staej siy

i dziaalnoci, nie moe by korzystn dla jj ssiadw; to
rzecz niewtpliwa. Dlatego takowa zmiana zmusza nas obmyle
wczenie sposoby ku odwrceniu niebezpieczestw, ktremi
nam zagraa pastwo t o , tak bogate w rodki liczne i po
tne. Przyznajemy, e dla pewniejszego skutku, potrzebaby
mie naprzd rozwizane rce przez ukoczenie wojny z Tur
kami ; mamy te zupen nadziej, e w cigu teraniejszej
kompanii, posuwajc dalej energiczne dziaania tak na ldzie
jako i na morzu, zmusimy wroga do przyjcia warunkw po
koju , jakie mu podajemy. Poczem powrt znacznej czci wojsk
naszych przez Polsk, pozwoli nam wesprze ludzi niechtnych
ostatniej konstytucyi i takim sposobem wypeni plan przez
ksicia nakrelony.
Przedsibierzem ten ostateczny rodek w czystoci sumie
nia wobec wiata caego ; gdy Polacy, w gwatowny i obra
ajcy sposb odrzucili nasz gwarancy, zapewniajc trakta
tami najuroczystszemi ich dawn form rzdu i kardynalne
prawa, sprawili nam wiele przykroci i kopotw w wojnie
naszej z Turkami, nakoniec, posunli bezprawia swe do tego
stopnia, e szukali i szukaj przymierza z wrogiem naszym i
caego imienia chrzeciaskiego i e sam krl ich, rk nasz
posadzony na tronie, sta si gwnem narzdziem w doko
naniu tj tak szkodliwej dla nas odmiany. Nie poczytujemy
sobie za wyrzdzenie przykroci, e Polacy nie zawiadomili
nas o przemianie swego rzdu, chocia uczynili to wzgldem
krla pruskiego ; tern bowiem wanie opuszczeniem uwolnili
nas od kopotu odpowiadania im i zawczesnego obudzenia ich
podejrze co do naszych widokw, majcych na celu obali
128
Dokumenta. lir.
ten rzd i wskrzesi dawne ich wolnoci. Lecz skoro niechtni

tj reformie, jenera-artyleryi Potocki i hetman polny Rze
wuski , nie tajc swego sposobu mylenia, chc i sdz konie
cznem rozpocz swe dziaania niezwocznie, aeby nie da
ustali si zmianom w ich ojczynie dokonanym : to w takim
stanie rzeczy, nie podobna i nam opnia pomocy naszej.
Potrzeba jednak, aby oni sami dali temu pocztek zebraniem
przychylnego i powanego stronnictwa, ktreby uroczycie za
dao od nas jako od gwarantki dawnej ich wolnej konstytucyi, wdania si naszego i pomocy. Tymczasem porozumiemy
si w tym wzgldzie ze sprzymierzecem naszym cesarzem
rzymskim. Zakomunikujemy mu, w najbardziej przekonywaj
cych wyrazach i dowodach, zamiar nasz przystpienia niezwo
cznie do rodkw stanowczych, spowodowanych nieuniknion
koniecznoci ; najprzd za ogosimy deklaracy i sowa po
przemy czynem. Sama bowiem tylko deklaracy ujmowaaby
godnoci naszej a oddaaby patryotw polskich na zgub.
Od stosunkw w jakich w danym czasie zostawa b
dziemy z krlem pruskim, zalee bdzie nasze z nim poro
zumienie. Roztropno nakazuje nam wielk ogldno na Dwr
berliski, aby o ile mona stara si powstrzyma go od wy
stpienia przeciw nam, dopty przynajmniej, dopki stron
nictwo nasze w Polsce, nie wzmocni si w ludzi i w rodki.
Trudno obrachowa, jaki bdzie wypadek dzisiejszych
naszych zabiegw ; lecz jeeli z pomoc Wszechmocnego, na
nasz stron rezultat wypadnie, to dwojakiego rodzaju korzyci
mog dla nas wypa : albo obalajc teraniejsz form rzdu
i przywracajc dawn polsk wolno, zapewnimy terri samem
na dalsze czasy pastwu naszemu spokj zupeny; albo gdyby
krl pruski okaza nieprzeaman chciwo, zmuszeni bdziemy
dla uniknienia dalszych zaj i niepokojw, zezwoli na nowy
podzia Polski midzy trzema poczonemi n) mocarstwy.
) Sojedinennymi.
129
W tym ostatnim razie, osigniemy t korzy, e roz

szerzajc granice pastwa naszego , zwikszymy te jego bez
pieczestwo , przyczajc do posiadoci naszych nowych pod
danych jednej z nami wiary i jednego plemienia, ktrzy od
dawna pod uciskiem, pokadaj w nas nadziej. Polsk wtedy
zawrzemy w takich granicach, aeby (choby najczynniejszy
by w nij rzd na przyszo), nie bya szkodliw dla ssia
dw, a suzj'ia tylko midzy niemi za przegrod ').
Odnonie do tego oglnego planu, pozwalamy ksiciu
odpowiedzie jeneraowi artyleryi Potockiemu w sposb zach
cajcy go, by wytrwa w dobrych chciach i zamiarach, oraz
radzi mu , by pomnaa swych stronnikw, a mia ich zawsze
pod rk. Co si za tyczy rzdu w ich Rzeczypospolitej, zo
stawiamy to ich wasnej woli : czy zechc utworzy rzd
zwizkowy -), czy te zostawi krla ale z przywrcon wadz
hetmanw, jako hamulcem potgi krlewskiej. To bdzie zale
ao od ich wasnego porozumienia i od rnych okolicznoci.
Najlepiej bdzie, jeeli jenera artyleryi Potocki odwiedzi
ksicia w gwnej kwaterze, osobicie z ksiciem porozumie
si i umwi : l ) o szczegy swego planu, o rodki jakie do
tego ma w swem rku, o osoby stronnictwo jego skadajce,
o czas najwaciwszy i o sposb jak to wszystko przyprowa
dzi do skutku. Komunikujc mu wzajem uwagi swoje i myli,
owiadczysz ksi, o ile tylko to moe zgadza si z naszem
pooeniem i interesami, zupen pewno, i gdyby strona
przeciwna wzia gr, to i on (Potocki) i jego stronnicy znajd
przytuek w granicach naszych, gdyby tego potrzeba wyma
gaa, a na co my najchtniej zezwalamy i za nic nie dozwo
limy na gwatowne wydalenie ich z pastw naszych. O takie
zapewnienia postarasz si take ksi u cesarza rzymskiego.
A chocia my take z naszej strony, jak tylko otrzymamy
') A stanet sluiyt' tokmo medu nimi barierom.
-i 1'ederatiwnoje prawitelstwo.
) Uslowit'sia.
130
Dokumenta. n i .
wiadomo o waszem porozumieniu si z jeneraem artyleryi

Potockim, nie omieszkamy znie si za porednictwem posa
tutejszego hrabiego Cobenzla i ministra naszego w Wiedniu,
jednak pozwalamy ksiciu przez tyche ministrw, albo nawet
posyajc osob umylnie w tym celu, porozumiewa si i
z niechtnymi Polakami *) i z ksiciem Kaunitzem. Jakie za
w tj materyi i we wszystkich do nij odnoszcych si, dasz
ksi instrukcye, nieomieszkasz nam donie szczegowo.
Zostawiajc ksiciu wybr sposobu najlepszy, w jaki masz
urzdzi rozpoczynajc si spraw z tymi patryotami polskimi,
komunikujemy uwagi nasze, do ktrych zastosujesz odpowied
sw na pytania, umieszczone w kocu memoryau (zapiski)
przysanego nam przez jeneraa artyleryi Potockiego.
Co do punktu i. Nie wiemy dotychczas aeby oprcz
dwch lub trzech protestacyj, uczynionych w Warszawie, byy
podane jeszcze inne od posw ziemskich przeciw sukcesyi
tronu i sukcesyjnej monarchii, przez konstytucy 3 maja usta
nowionej. Trzeba aby takich protestacyj byo jak najwicej i
i eby one byy poparte manifestami w najdobitniejszych i naj
silniejszych wyrazach, przeciw temu samowadnemu postano
wieniu.
Co do 2. Nic nie przeszkadza, a nawet bdzie poytecznem dla sprawy, aeby w tych protestacyach i manifestach
znajdowaa si wzmianka o zagwarantowaniu przez nas swobd
Rzeczypospolitej polskiej i jj praw kardynalnych, oraz e pro
testujcy w skutek tego udaj si do naszej protekcyi i pro
sz .o pomoc. Na przypadek osobistego tyche przeladowania
od krla lub rzdu, dalimy wam w tym celu moc (reskryp
tem naszym z 16 maja) zapewnienia ich o naszej opiece, co
niniejszm potwierdzamy.
Co do j , /j. i j . Zawizanie konfederacyj wolnych, ktre
reprezentujc nard, ogosiyby nieprawnem wszystko co w War-
') Znajdujcymi si podwczas w Wiedniu.
131
szawie byo albo bdzie zrobionem, jest rzecz nieodbicie

potrzebn. Jednak, zastanowi si potrzeba, czy te konfede
racye maj by zawizywane przed wstpieniem wojsk rosyj
skich do Polski, czy te po ich wstpieniu. Pierwsze byoby
dla nas przyzwoitsze i dogodniejsze, bo w tym razie bilibymy
zaproszeni do podania pomocy od znacznej liczby obstajcych
za swemi swobodami przez nas gwarantowanemi. Lecz moe
bdzie trudno takowe konfederacye zawiza wobec rodkw,
jakie rzd przeciw7 nim przedsiwemie, i wobec wojsk pol
skich wszdzie rozoonych; chybaby liczba niechtnych wzrosa
do tego stopnia, eby przemoga stronnictwo krlewskie; albo
gdyby wielu ze znaczniejszych dowdzcw wojskowych przy
stao l ) do patryotw. O wszystkiem tern lepiej si ksi do
wiesz , przy osobistem waszem porozumieniu si z jeneraem
artyleryi Potockim.
Co do 6- Powiedzielimy wyej, e nietylko w imperyum naszem damy schronienie i obron patryotom od wszel
kich przeladowa, ale o to bdziemy si starali take u sprzy
mierzeca naszego. Zreszt od ich widokw wasnych i od
porozumienia si z wami zalee bdzie, czy nie wypadnie
gwnym przywdzcom pozosta tymczasem w granicach austryackich, dopki rzecz caa lepiej nie dojrzeje, i dopki my
z naszej strony, skoczywszy z Turkami, nie bdziemy w stanie
silniej dziaa w przedsiwzitej oglnej sprawie.
Co do 7. Poniewa ksztat wolnego rzdu Rzeczypo
spolitej polskiej, jej prawa kardynalne, byy gwnie przez nas
zapewnione, przystoi wic wedug wszelkiej sprawiedliwoci, aeby
naprzd zwrcono si ku nam z prob o pomoc, a za na
szem porednictwem pomoc takow odbior i od naszego
sprzymierzeca cesarza. Nic jednak nie przeszkadza, aeby
wczenie starano si pozyska wzgldy Dworu wiedeskiego i
zapewnienie, e takowy pomaga nam bdzie, w przywrceniu
dawnych swobd.
') Prilepilisia.
132
Dokumenta. III.
Co do S. Co si tyczy deklaracyi na korzy majcej

si zawiza konfederacyi, zapewniajcej pomoc i opiek na
sz : o nij wtpi nie trzeba, jak tylko ta konfederacya doj
dzie do skutku i skoro z naszej strony bdziemy gotowi sowa
poprze czynami.
Co do p. Interes nasz wasny wymaga, aby rzecz
caa jak najprdzej dosza do skutku, aeby ze wynike z te
raniejszych odmian nie pucio gboko swych korzeni. Jednak
pooenie teraniejsze zmusza nas do wielkiej w tym wzgldzie
roztropnoci, dla dobra wsplnej sprawy. Najwaciwsz chwil
do odkrycia naszych dziaa, bdzie ta, w ktrej po zawarciu
pokoju z Turkami, wojska nasze bd wracay do cesarstwa 1 ).
Wtedy moglibymy znaczn ich cz posa do Polski na po
moc, o czem mwiono wyej. Gdyby jednak przeciwnicy dzi
siejszego rzdu zawizali konfederacya w rzeczywistoci, w takim
razie nie potrzeba odwleka duej naszej pomocy.
Jeszcze jeden zaj moe wypadek, w ktrym dziaania
nasze w Polsce powinnimy odsoni niezwocznie. Rozumiemy
przez to : gdyby ssiedzi jj a mianowicie krl pruski, za
dali nowego jj podziau i gdyby jak to powiedziano w ni
niejszym reskrypcie, nie pozostao ju innego rodka by za
koczy te niepokoje i kopoty. Lecz ta okoliczno, przed
wszystkimi . w oglnoci Polakami, powinna by zachowan
w najwikszej tajemnicy.
Jak tylko wajani si rzeczywiste pooenie patryotw
polskich, to stosownie do innych okolicznoci politycznych,
nie trudno nam bdzie rozpocz wykonanie zamiarw naszych;
do czego, w moc poprzednich rozkazw, masz ksi w rku
swem wszelkie rodki. Jeszcze raz powtarzamy, i plan przez
ksicia skrelony i reskryptami naszemi z dnia 19 kwietnia
1790 i z dnia 16 maja b. r. zatwierdzony, zostaje w caej swej,
sile i ma by wykonany we waciwym czasie.
') Wo swojasi.
133
RAPORTA JENERAA POPOWA DO KATARZYNY II.

1.
{Ksie Potemkin mocno chory. Pomimo to kaza si wie do Mikoajowa).
Jassy, 4 fij)
paidziernika
iygi-
Dnia 3 b. m. J. O. Grzegorz Aleksandrowicz znajdowa

si przez ca noc i ranek a do 9 godziny w stanie, ktry
wszystkich lekarzy przywodzi do rozpaczy. Przez dziewi go
dzin nie podobna byo namaca u niego pulsu. Ksie nie
poznawa ludzi, rce i nogi mia zimne jak ld i zmieni si
ogromnie na twarzy. Okoo poudnia, dziki Bogu, niebezpie
czestwo mino, lecz straszne cierpienia jakich dowiadcza,
jeszcze bardziej go osabiy. Nie zwaajc jednak na stan swj,
cigle si dopomina by go std wywieziono. Noc z 3 na 4
spdzi dosy spokojnie, i chocia prawie nie spa, mao si
uskara. Poniewa wyjazd z Jass naznaczony by na nastpne
rano, wic co minuta pyta o godzin i o to czy wszystko do
podry gotowe, a zaledwie dnie zaczo, pomimo strasznego
osabienia jakie nim owadno, nie byo ju sposobu go po
wstrzyma , bogdaj kilka godzin, dopokd nie rozejdzie si
mga. Ksie kaza si pooy na wielkim fotelu, i tak zanie
do poszstnej karety, w ktrej go nie bez trudu umieszczono.
W karecie ju bdc, podpisa list do Waszej Cesarskiej Moci
i o smej godzinie po pnocy, puci si w drog ku Mikoajewu. Wraz z ksiciem pojechaa, lecz innym powozem, hra
bina Aleksandra crka Wasila Branicka, jenera-porucznik ksi
Galicyn, jenera-major Lww, oberster kriegs-kommissar (na
czelny wojenno-podatkowy komisarz) Falejew, doktorowie Timan
i Masson i lekarz sztabowy Stankowski.
Jechano pomau i o drugiej po poudniu stanli na pier
wszy nocleg we wsi Punczeszt, ztd o trzydzieci wiorst. Le
karze podziwiaj si organizmu, z jak ksi znis t podr.
Znaleli oni, i mia puls lepszy i daleko wicej wieoci na
twarzy. Chory uskara si tylko na znuenie. Jeeli nastpujc
134
Dokument a. III.
noc przepdzi spokojnie, jestemy przekonani, e w Mikoajewie rycho wyzdrowieje, tern bardziej, e chory sam w to
ufa i e ta nadzieja wpywa na dobroczynnie.
4.
(Przygotowania pogrzebowe. Zapiecztowanie kassy.)
Jassy, 8 figj padzierniku
(Lekkie polepszenie zdrowia.)

f//.
Ksie przepdzi zesz noc spokojnie a do pierwszej

z rana, a nawet w tym peryodzie dwa razy zasypia po p
godziny, lecz pniej uskara si czsto na osabienie i na bl
koci. Tego samego uczucia dowiadcza on i wczoraj, z wielkiem zadowoleniem lekarzy, ktrzy w tern upatruj dobry
symptom. Niecierpliwo do dalszej jazdy tak bya wielka, e
zaledwo rozwitao, ksi kaza si zanie do powozu i o sid
mej z rana uda si szczliwie w podr.
3.
(Potemkin umar.)
Jassy, 5 (ibj padziernika
rygi-
Stao si ') Najmiociwsza Monarchini ! J. O. ksicia Grze

gorza Aleksandrowicza nie ma ju na wiecie! Rano czu"
si on mocno osabionym, lecz rozkaza jak najprdzej jecha.
Zanim jednak dojechano do wielkiej gry, znajdujcej si o czter
dzieci wiorst od Jass, osab do tego stopnia, e trzeba go
byo wynie z powozu i pooy na stepie pod goem nie
bem. Tu te odda on wkrtce ducha, z najwiksz dla nas
boleci.
') Swierszysia udar.
ijqi-
Ciao ksicia Grzegorza Aleksandrowicza przywiezione zo

stao do Jass w nocy 5 tego miesica i zoone w jego mie
szkaniu.
6 otworzono trupa i po wyjciu wntrznoci, nabalsa-
2.
Jassy, j frj padziernika
135
mowano.
Teraz robi si przygotowania do pogrzebu. Ciao zmar
ego zostanie w przyszym tygodniu przewiezione z naleyt
ceremoni do klasztoru Goli, znajdujcego si w Jassach, i po
odbytem naboestwie pozostanie w kociele, do dalszego roz
porzdzenia Waszej Cesarskiej Moci. Zmary ksi odzywa
si czasami do swoich krewnych, e radby by pochowanym
w Czyowie, blisko Smoleska.
Zaraz po mierci ksicia prosiem, by wszystkie pienidze
znajdujce si przy osobie zmarego, a mianowicie summa
917.939 rubli, bdca pod kluczem trzech kasyerw, zarwno
jak i rzeczy powierzone jednemu z kuryerw gabinetu i dwom
kamerdynerom, zostay opiecztowane. Akt ten dopeniony
zosta wsplnie przez jeneraa porucznika Potemkina, jeneramajorw Kachowskiego i Ribas i radc stanu Bihlera. Wszystko
to bdzie zachowane pod ich pieczciami, a do otrzymania
najmiociwszych rozkazw Waszej Cesarskiej Moci.
5.
[Szczsny Rzewuski i Seweryn Potocki przyjedaj.)
Jassy, 8 (igj padziernika
tygi.
W sam dzie wyjazdu zmarego ksicia z Jass, przyje

cha tu polski jenera artyleryi Potocki a nazajutrz i hetman
polny Rzewuski ; ten ostatni jednak nie pokaza si w miecie,
136
Dokumentu. III.
lecz przechowywa si na wsi. mier ksicia przerazia do tego

.stopnia tych panw, e nie wiedzieli co robi.
zych nastpstw, nie uzna nad sob zwierzchnika, a do otrzy

mania rozkazu Waszej Cesarskiej Moci. To jednak nie wstrzy
mao zebrania si jeneraw, ale na nim nikt nie przystpi do
wyborw ani si na nic podpisa, lecz wszyscy objawili jedno
gonie, e wybr taki byby bezprawny.
W skutek tego jenera en chef Kamieski wyda rozkaz
dzienny, w ktrym ogosi, i bdc chor}', a do czasu wy
zdrowienia, oddaje komend jeneraowi en chef Kachowskiemu.
Pan jenera en chef Kachowski obj dowdztwo, a ja
uznaem za obowizek poda te szczeg)- do wiadomoci Wa
szej Cesarskiej Moci.
Z hrabi Potockim widziaem si i opierajc si na tern

co mawia zmary ksi, omieliem si go zapewni o najmiociwszej asce Waszej Cesarskiej Moci. Dzi wrczy mi on
dwa listy : jeden od siebie a drugi od hrabiego Rzewuskiego
z prob, bym je przesa Waszej Cesarskiej Moci. Jutro jad
oni ztd do Jazowca na halickiej granicy ] ), gdzie bd ocze
kiwali najwyszych rozkazw Waszej Cesarskiej Aloci.
137
6.
(Spr jeneraw rosyjskich o naczeln komend.)
yassy,
i {27J padzierniku
iygi-
Po przybyciu do Jass p. jeneraa en chef Kachowskiego,

rozpoczy si midzy nim a p. jeneraem en chef Kamieskim
spory z powodu prawa do komendy. Pierwszy opiera si na
rozkazie zmarego ksicia i twierdzi, e powierzonej sobie wa
dzy nie wolno mu jest a do otrzymania najwyszego ukazu
Waszej Cesarskiej Moci nikomu ustpi; drugi przeciwstawia
swoje starszestwo i uwaa si za obraonego przez Jego Excelency.
O iem si mg dowiedzie od znajdujcych si tu jene
raw, wszyscy oni dawali dowody wielkiego posuszestwa dla
dyspozycyi feldmarszaka.
14 t. m. jenera en chef Kamieski, kaza wszystkim
jeneraom zebra si u siebie dla obioru dowdzcy.
Jenera en chef Kachowski, stara si odwrci go od
wykonania tego zamiaru, przekadajc mu, i postpek taki
zarwno przeciwny prawu jak szkodliwy jest subie ; lecz wi
dzc niezomno Kamieskiego, objawi, e dla uniknienia
') Na Halickich granicach.
7.
(Przyjazd Branickiego. Ostrzeenie biskupa Kossakowskiego )
yassy,
'28 padziernika
S listopada i~qr.
W tej chwili przyjecha tu hrabia Branicki, ktremu krl

robi wielkie trudnoci z wydaniem urlopu, obawiajc si by
nie zawiza wraz z hr. Potockim i Rzewuskim konfederacyi
w poudniowych prowineyach Polski. Na to Branicki mia od
powiedzie, i obawa ta jest ponn, bo oni sami nie s w stanie
nic zrobi, lecz e jeeli taka bdzie wola Waszej Cesarskiej
Moci, to jeden szlachcic z jej pomoc wszystkiego dokona.
Krl pisa do hrabiny Aleksandry Wasilwnej, zapraszajc
j z wielkiem naleganiem do Warszawy.
Biskup Kossakowski, pisa tu do swego brata jeneraporucznika, proszc go by uprzedzi jeneraa artyleryi hrabiego
Potockiego i hetmana Rzewuskiego, e ustanowiona w War
szawie Stra przyle im wkrtce kuryera z rozkazem by wy
konali przysig na konstytucy 3" maja i wracali do ojczyzny.
Biskup przestrzega, e w razie odmowy, odbior im urzdy i
pokonfiskuj majtki; radzi wic zwleka z daniem odpowiedzi.
Ja daem zna hrabiom Potockiemu i Rzewuskiemu o wypr-
138
Dokumenta. lir.
wieniu w te strony hrabiego Aleksandra Andrzejewicza Bezborodki i oczekuj wkrtce przybycia ich do Jass.
sach i Elisabetgrodzie. W tem ostatniem miejscu zaoy on

szko chirurgw, z ktrej wielu ju uczniw wstpio do armii
w stopniu podlekarzy. Ksidz katolicki z zakonu Pijarw z bia
oruskiej szlachty, Micha Skirpniewski, prowadzi polsk korespondency ksicia. Ksidz ten zasuy sobie, przez swoj
nauk i przykadne prowadzenie, na szczegln ask i uprzej
mo zmarego.
Ciao Jego Excellencyi wyprawione zostao, na mocy roz
kazu W. C. M. do Chersonu. Wadzom tutejszym duchownym
i wojskowym wydane zostay rozkazy od gwno-dowodzcego
armi i od ekaterynosawskiego biskupa.
8.
(Urzdnicy i lekarze zmarego ksicia.)
yassy, II (23) listopada
ifi.
Wypeniajc najwyszy rozkaz Waszej Cesarskiej Moci,

mam sobie za szczcie najpoddaniej przedstawi spis urzdni
kw, ktrzy si znajdowali przy zmarym ksiciu Jerzym Ale
ksandrowiczu.
Omieliem si bliej wskaza tych pomidzy nimi, ktrzy
przez swoje gorliwo i oddane usugi zwrcili na si uwag
zmarego ksicia.
Od czasu poczenia armii ekaterynosawskij z ukrainn,
dyurnym bez zmiany przy ksiciu by jenera porucznik Engelhardt, ekaterynosawski gubernator; jenera major Kachowski,
oprcz naczelnictwa intendentury, ktr sprawowa zawsze z za
dowoleniem ksicia, by jeszcze uywany do traktowania z Po
lakami , do przecigania ich na nasz stron i wielkie u nich
posiada zaufanie. Radca stanu baron Bilhler, oprcz caej za
granicznej korespondencyi, ktra na jego barkach leaa, za
rzdza jeszcze departamentem pocztowym i by niestrudzonym
w pracy. W czasie choroby ksicia, jeneralny doktor sztabu,
radca kolegialny Timan, doktor radca dworu Masson i lekarz
sztabowy radca dworu Stankowski wypenili wszystko, czego
tylko mona byo wymaga od rzeczywistej gorliwoci i przy
wizania. Ostatni zamieszkay w Nieynie, zaledwie usysza
o chorobie ksicia, sam na wp chory, opuciwszy biedn
rodzin, przylecia do Jass, lecz tym razem nie by tak szcz
liwy jak dawniej, bo nie zdoa uratowa swego protektora.
Radca kolegialny i assesor ekaterynosawskiego sdu cy
wilnego Pawe Szary, uyty by do inspekcyi szpitali w Jas-
139
9.
iBranicki z on odjeda do Warszawy. Rzewuski tame wezwany.
Hr. Bezborodko donosi o zaszem porozumieniu.)
yassy, s
listopada (II grudnia)
i~i.
Hrabia i hrabina Braniccy odjechali ztd do Biaej-Cerkwi

i do Warszawy; ztamtd za hrabina ma zamiar pojechania
do Petersburga. Hrabiowie Potocki i Rzewuski jeszcze s tutaj.
Polecajc losy swoje i caej Polski wspaniaomylnoci Waszej
Cesarskiej Moci, oczekuj oni z pen w nie wiar, pomyl
nego zakoczenia sprawy tureckiej; do rozpoczcia dziaa,
brak im tylko najwyszych rozkazw. Hrabia Aleksander Andrzejewicz Bezborodko donosi dokadnie Waszej Cesarskiej Moci
o rodkach, ktrych uy zamierzaj.
Hrabia Rzewuski otrzyma umylnego kuryera z Wiednia,
od tamtejszego polskiego ministra p. Woyny, z listem kr
lewskim wzywajcym Rzewuskiego do Warszawy. Hrabia Rze
wuski bdzie zwleka z odpowiedzi, dopki si tu nie zawrze
pokj z Turcy.
Wiadomo mi od ludzi zasugujcych na wiar, e polscy
ci magnaci, znajc faszywy charakter krla i jego dwulicowo,
140
Dokumenta. III.
upatruj nowe zamysy w tern naglcem zapraszaniu hrabiny

Branickij do Warszawy. Sdz oni, e krl bdzie si stara
wszelkiemi rodkami przesa przez ni do Petersburga zape
wnienia o swej gotowoci do spenienia rozkazw Waszej Ce
sarskiej Moci, by przez to zyska najwysz yczliwo. Czas
okae, czy mowy te s uzasadnione.
Mwiem ja, Najaskawsza Pani, z hrabi Aleksandrem
Adrzejewiczem Bezborodkiem o jego przewielebnoci arcybi
skupie Ambroym, i obaj znajdujemy, e obecno jego tutaj
jest poyteczn dla suby Waszej Cesarskiej Moci. Rzdzi on
teraz kocioem modawskim i pozostanie wraz z nami a do
wystpienia ztd armii, a pniej wraz z ta armi pody do
Polski. Przez skomunikowanie si jego z metropolit kijowskim
(ktremu hr. Bezborodko udzieli potajemnie zezwolenia na to
Waszej Cesarskiej Moci), usun si najdrobniejsze nawet prze
szkody do wykonywania przeze wadzy w dyecezyi nalecej
do wikaryatu kijowskiego.
IV.
LISTY
K R L A
D O
B U K A T E G O
MINISTRA PENOMOCNEGO W LONDYNIE.
1789 1793.
Ojanienie. Dzia! niniejszy zawiera sto przeszo "listw krlewskich

pisanych do Franciszka Bukatego, ktry naprzd przez lat omnacie jako
rezydent, a od roku 1789 do koca 1793 jako minister penomocny znajdo
wa si w Londynie. W roku 1788, Sejm ulegajc nieufnej krlowi opozycyi
i chcc sprawy zagraniczne usun z pod jego wpywu, wyznaczy do nich
osobn deputacy, zoon a z siedmnastu czonkw. Prcz koniecznej w po
dobnym skadzie przewoki interesw, deputacya miaia jeszcze i t wielk nie
dogodno, e zachowanie tajemnicy w tak licznem gronie byo prawie niepo
dobne. To byo powodem, e krl z agentami, ktrym bardziej ufa, prowa
dzi osobn na swoj rk korespondency; Bukaty nalea wanie do tych,
ktrzy mu najbardziej byli oddani.
Listy krlewskie zaczynaj si w maju 1789 r. Zrazu mniej liczne, przez
trzy nastpne lata daj obraz prawie nieprzerwany krajowych wypadkw i po
lityki zagranicznej. Wprawdzie Stanisaw pisa o tern szczeglniej co posa pol
skiego w Londynie przedewszystkiem obchodzio i z czego mg on zrobi
uytek czy u rzdu czy te w dziennikach ; niemniej jednak listy krlewskie
posuy mog za cenny materya do lepszego poznania wszystkich waniej
szych odmian , ktrych tak wiele zaszo przez te lata w Polsce. Cakowite
ogoszenie tej korespondencyi wymagaoby osobnego tomu. Nie chcc bez po
trzeby powiksza naszej publikacyi, pominlimy niektre listy, z innych po
robilimy wyjtki ; moemy wszake upewni czytelnika, emy nic nie opucili,
co jakkolwiek dla historyka miao wag.
142
Dokumenta. IV.
Co si stao z raportami Bukatego, nie wiemy ; moe si kiedy od

kryj. Ich straty aowalibymy tern bardziej, e Bukaty nie by! wcale impro
wizowanym dyplomat, jakich tyle w owym czasie mianowano. Zna dobrze
swj kraj i to wanie z tj strony, ktra najwicej Anglikw obchodzia. Zna
Angli i ludzi w niej rzdzcych, mia te liczne stosunki z dziennikarstwem
i umia trafia do opinii publicznej. Odczytanie listw krlewskich przekona,
e nie Bukatego to byo win, jeeli rzd W. Brytanii nie zawiza wwczas
z Polsk cilejszych stosunkw. Jako pose mocarstwa katolickiego, Bukaty
czyni usilne zabiegi w interesie katolikw angielskich. Zamiarem jego byo
zbudowa w Londynie koci, wprawdzie do ambasady polskiej nalecy, ale
przystpny i otwarty dla publicznoci angielskiej. W tym celu znosi si on
z propagand rzymsk, i Pius VI w swem brve, z dnia 13 stycznia 1782,
oddaje zaszczytne wiadectwo usiowaniom ministra polskiego. Dla rodakw
swoich chtny i uczynny, zasuy na wdziczn pami u tych wszystkich,
ktrzy Angli podczas jego urzdowania zwiedzali. Jenera Komarzewski, ks.
prymas Poniatowski, ks. Adam Czartoryski, obaj bracia niadeccy i wielu innych
znajdowali w jego obszernych stosunkach i yczliwoci nie mae dla siebie
uatwienie.
1.
(Hailes minister angielski w Warszawie krlowi niechtny. Krl da
lepszej dla niego instrukcyi.)
tVarseawa, dnia 23 maja
TJS.
(Cyfrowany.)
Ciesz si z listu WM. Pana sub n 1, widzc dobry

pocztek odnowionego urzdowania WM. Pana w Londynie.
Gdy WM. Pan upatrzysz zrczn do tego por, owiadczysz
WM. Pan czyli samemu krlowi angielskiemu, czyli ministrom
jego, naprzd, szczer moj rado z powrotu do zdrowia
krla, ktrego szczerze kocham i szacuj od trzydziestu kilku
lat i od osobistego poznania. Gdy za ceremonialna pora po
zwoli o interesach mwi, powiedz WM. Pan, e si obawiam,
aeby pruskie insynuacye nie szkodziy mi w Anglii a nie spra
wiedliwie. Kochaem i kocham zawsze krla i nard angielski,
i spodziewam si, jak ycz, e te oni dla Polski zawsze bd
dobrochetni.
Listy krla do Bukatego.
143
Hailes owiadcza mi wprawdzie dobr ch Anglii dla

narodu naszego w powszechnoci, ale dla mnie osobicie nictylko indyferentnym si stawia, ale w pocztku nawet pokaza
si szkodliwym cokolwiek, pomagajc Prusakom. Ja i Prusakw
nie chc by nieprzyjacielem, i owszem, dam przyjani krla
pruskiego bo go osobicie szacuj; wiem za e mnie malo
wano przed nim jako osobicie jemu niechtnym i jako lepo
do Moskwy przywizanym. Tu WM. Pan wyexplikuj, e po
tyluletnich konnexyach z Moskw, jeszcze z owych czasw
gdy sam nieboszczyk krl pruski i Anglia 'byli najcilejszymi
aliantami moskiewskimi, nie tylko nie mogem zrywa z Moskw,
ale i nie powinienem by przez sam nawet patryotyzm, gdy
Moskwa obiecywaa nam sukursa, przeciwko wszelkim inszych
ssiadw zamachom (a o ktrych przed rokiem, ze strony
pruskiej gorco byo sycha). Potem gdy si rzeczy zaczy
odmienia na sejmie teraniejszym i gdymy nie mieli jeszcze
i jednego zarekrutowanego onierza; gdy Moskwa najostrzej
nam grozia za zamanie gwarancyi praw, kardynalnemi na
zwanych : to ja dobrze yczc memu narodowi, powinienem
by z urzdu samego krlewskiego, odwraca te zapdy, ktre
tak szkodliwe konsekwencye pocign za sob miay. Nie
mogem zaiste przewidzie, e imperatorowa tak cierpliwie
znosi bdzie te nasze tutejsze impeta; ale wszak widziae jak
ja si teraz zachowuj z narodem, niczemu prawie niesprzeciwiajc si, tylko tym zapdom, ktre do otwartej z Moskw
wojny zapdza nas usiuj, mimo rady ju samego Hailesa i
nawet Luchesiniego. A zatem dam, aby Hailes mia rozkazy,
' dla mnie by przychylnym i pomocnym w tern wszystkiem,
cokolwiek si tyczy osobistych moich prerogatyw i wszelkich
awantaw; tudzie aby by skonnym i pomocnym we wszy
stkiem, co handlowi naszemu polskiemu i wszelkim awantaom
naszym narodowym by moe najpomocniejszem. W tych za
miarach publicznych , jako i wzgldem Gdaska , bdziesz WM.
Pan dostatecznie z deputacyi informowanym. Sapieha i nie
ktrzy w maej liczbie z nim trzymajcy chcieliby nas zapdzi
145
Listy krla d o Bukatego.
144
Dokumenta.
IV.
prdko, a do zawarcia aliansu wojennego z krlem pruskim;

zdaje si dotychczas, e sam krl pruski jeszcze si z tern nie
spieszy, i Hailes bardzo sekretnie przestrzeg marszaka sejmo
wego Maachowskiego, abymy si z tem nie spieszyli, i e
bymy bardziej Anglii ni Berlinowi dowierzali, osobliwie w han
dlowych rzeczach; ale tej partykularnoci WM. Pan tam nie
wymawiaj, tylko wyrabiaj, eby Hailes mia rozkaz najpoufalj
ze mn samym mawiania, ale tak, eby ani Prusacy, ani opozycya tutejsza o tem nie wiedzieli.
Prawdziwie z serca auj krla i krlow angielsk, e
ich synowie dwaj starsi tak mao dogadzaj ich woli i przy
kadom ; trzeci sysz jeszcze wikszy hultaj od starszych. Nie
zaniedbaj WM. Pan adnej okazyi do dania pozna krlestwu
angielskiemu i panu Pitt, jak mocno i szczerze jestem tych
trzech osb estymatorem.
jest dalekim od wszelkich intryg ; e u ministrw me bywa,

do adnej polityki si nie miesza; jedynie naukami i astrono
mi si bawi i wanie dlatego w Anglii bawi, aby nie byc
teraz w Polsce. Komarzewskiemu za samemu, rozumiem, e
monaby i wcale o tem nie powiada, aeby mu t niewinn
zgryzot przynajmniej ochroni 1 ). atwo ja zgaduje, zkd to
') ycie jeneraa Komarzewskiego przedstawia szereg zasug powanych,
za ktre dotkliwem przeladowaniem odpacali m u swoi. By to czowiek rzad
kiej pracowitoci,
a przytem nieskalanej
prawoci charakteru.
si cisn.
Krl
wiele t a k t u , dyskrecyi,
O n t o , j a k widzielimy,
poredni
przez jego rce przecho
dzio mnstwo interesw, ktre musiay pierwej uzyska zezwolenie ambasadora,

zanim byy wniesione na R a d .
krlewskiej
osobnego
Nigdy w tych stosunkach
nie zawid
ufnoci
i m i m o cige zetknicie z Stackelbergiem, nigdy nie szuka w m m

dla siebie
protektora.
Krlowi
swojenra
on suy,
jemu pozosta
wierny a d o mierci ; p o zgonie n a w e t krlewskim, on jeden podnis odwa

nie gos w obronie Stanisawa,
w chwili,
gdy tak powszechnie
zapalano
dla ksiki Rulhiera, wicej swoj form ni treci szacownej. najcelniejsza
dziem,
zasuga
niemieckich,
w chwili,
woli h e t m a s k i e j ,
tantem krla
o szkodzenie Hailesowi.)
miejsca
ktre wymagay
czy w nieustajcych negocyacyach z Stackelbergiem ;
w wojskach
2.
ani n a pierwsze
uywa go d o posug wyszego rzdu,
bya
(Komarzewski podejrzywany
w przekonaniach i uczuciach niezachwiany, a przytem cichy,
nie lubicy sw osob gasi drugich
Komarzewskiego.
Nawyky
do
regularnej
suby
by on nieocenionem dla Stanisawa Augusta
gdy tene
oswobodziwszy
szczup
armi
zamierzy j na wzr europejski urzdzi.
i dyrektorem
si
Lecz me ta
polsk
narz
z samo
Mianowany adju-
kancelaryi do spraw wojskowych,
by jakby mini
strem wojny lub majorem jeneralnym armii. Kancclarya jego skadaa si z sie
Warszawa,
21 listopada
17Sg.
Cyfrowany.)
Zdziwisz si WPan gdy odbierzesz expedycya od deputacyi z zapytaniem, czyli Komarzewski robi w Anglii intrygi?
czyli oskara tam i cZerni sejm i deputacya ? a mianowicie czyli
nie oskara tam Hailesar To zapytanie promowane byo
wczoraj na deputacyi przez marszaka Potockiego i przez mar
szaka Sapieh pryncypalnie, a wsparte przez kilku inszych
z powodu, e Hailes im skary, i od swego Dworu mia jakowe napomnienie, a te on przypisuje niewinnie Komarzewskiemu. Jako tedy WPan jeste czowiek rzetelny i inaczej
wiadczy nie umiejcy, tylko wedug prawdy; wic jak ycz,
tak si nieomylnie spodziewam, e WPan odpiszesz na to py
tanie wedug szczerej prawdy, to jest, e Komarzewski wcale
dmiu urzdnikw, kosztowaa mao co wicej nad 2 0 . 0 0 0 zp. rocznie, a zaa

twiaa szybko,
porzdnie
z wielk
cisoci
Kiedy armia przechodzia pod rozkazy krla,
wszystkie
interesa
wojskowe.
peno w niej byo oficerw nad
liczbowych, ktrych mianowali hetmani dla swego uytku d o sejmikw

bunaw
samem wojsku htewskiem
cerw.
Komarzewski
zjadw
a zaprowadziwszy
krzywd
porzdek w wypatach i dostawach,

Troskliwy
onierza czy oficera
(jak n p . na Ukrainie) rozlokowane,

Komarzewski
szorstkie
obejcie
ofi
i przez krla,
Stackelberga
ujmowa
Wojska polskie obok
odzywa
si naraa.
si
u ktrego wielkie mia

rosyjskich
czsto od tych ostatnich doznaway
zawsze si za swoimi
K3. Waleryan Kalinka T. II-
wprowadzi r
o h o n o r i los wojskowych,
zachowanie, atwo otrzymywa sprawiedliwo.

e'
lub try
1272
do prdko oczyci kadry z tych buczucznych d a r m o
wnie karno do armii

za kada
liczono na 3.928 onierzy,
pora
i nieraz z tego p o w o d u n a
Nie mogc armii pomnoy, gdy
146
Dokumenta.
IV.
147
pochodzi ; zna to jest skutkiem tego co Burgess WPanu obie

ca. Teraz tylko w tym trzeba starania i ostronoci, aby
Hailes nie dowiedzia si o tern co WPan z Burgessem mwi,
eby jeszcze gorszego kwasu nie narobi. Widz, i w osobie

Hailesa, ja si nie mog spodziewa polepszenia dla siebie.
sejm odmawia
sja
Strasznej zemsty doczeka si Komarzewski ! Zamianowana nowa k o m i

podatkw,
Komarzewski
ludzi z sub wojskow oswojonych ;

znaczn
liczb
onierzy,
i oszczdnoci
pragn da narodowi
za jego to wpywem
zastpujc
ich
nowym
swoj d o p o m g on k r l o w i ,
detu, armia z 16 do 2 2 tysicy
najwicej
uwalniano
rekrutem.
e prawie
si podniosa.
jak
co rok
Zabiegliwoci
bez powikszenia
Nominacye
oficerw
bu
w zna
nie miaa w gronie swojem
stracja
wojskow
ani j e d n e g o
i zmarnowaa lat cztery.
czowieka
obeznanego
z admini
Bdziemy o tem w swojem
miej
scu mwili ; tu tylko dodamy, e gdy przyszo do boju, pokazao sie jak wiele
stracono
z ubytkiem
armii by pamita.
Komarzewskiego,
ktryby
lepiej
zapewne
o potrzebach
Tymczasem K o m a r z e w s k i , odepchnity od suby, przesia
cznej czci zaleay od przedstawienia Komarzewskiego ; wyszukiwa te ludzi,
dywa w Anglii , oddajc si n a u k o m i ogldajc
fabryki , ktrymby
swoich lub cudzoziemcw,
iv kraju kiedy zaoy lub wydoskonali si d a y ;
lecz i tam, jak wiadczy list
na to uwaajc,
wywiczonych
czy byli
szlacheckiego
sprawio, e ju w roku 1779,

d r o b n a armia polska wprzd
w subie pruskiej lub saskiej,

pochodzenia.
jak wiadczy wcale
Kilka
lat jego
mniej
zarzdu
n a m nie sprzyjajcy
Essen,
zaniedbana i tylko do parady h e t m a n o m suca,
moga si p o r w n a z zagranicznemi,
a lekka polska kawalerya
adnej w E u
ropie .nic ustpowaa.
pociski.
Panowanie
trzech krlw polskich
z hetmanami :
sprowadzia n a najsrosze
w wieku X V I I I monaby
nazwa
a ta walka dosza do najwyszego stopnia zacitoci, od
kd wojsko dostao si pod bezporednie rozkazy krla.

t m a n w i iCh poplecznikw
Caa wic zawi he
zwalia si n a Komarzewskiego,
nie eby
przeciw
niemu miano co osobicie, ale e wiedziano, i w administracyi wojskowej krl

si
bez niego
cigay go podejrzenia
partyi rzdzcej.
d o Polski :
nie obejdzie.
w r o k u 1 7 8 5 chciano
Nie
byo potwarzy,
opuci
koron
les causes
roku 18(17,
de la dcadence
i uczcych spostrzee,
m u s i a , i przy nim
wyda
pozosta
on w Paryu d z i e k o :
Wiele
de la Pologne.
godnych uwanego czytania.
w niem
gdy
a d o
Coup
prawdy
J a k i m by przez cae y
cie, takim si i przy schyku w luj ksice pokaza. O sobie w niej nie wspo
mina,
a co
dziwniejsza,
cho
krzywd
tylu
dozna,
2 swoich przeladowcw i nie szuka na nich odwetu,
nie wymienia
adnego
cho zaprawd
nie bra
kowao pola. . .
go nie o b r z u c a n o ;
Nie tu koniec przeladowaniom
Komarzewskiego.
Pisarz
z wielu miar
Koma
szanowny,
rzewskiego, a krl, j a k si naleao, nagrodzi krzywda jego awansem.
Pami
grafi, ktrby doprawdy p a m n e t e m nazwa si godzio. S a m on przyznaje, e
usug jego armia wyprawia
skadali
mu dowody
rozsroyo
swego
hetmask
dla niego
uszanowania
opozycy,
Sd uzna
sur
zoy
niewinno
tna
ogosi go skrytobjc.
ktrby
wwczas
nie mia on po co wraca
wszak tam znowu wadali h e t m a n i ! Ale przyjecha do krla,
t e n Warszaw
d'oeil
i nienawi naczelnikw opozycyi ,
Z upadkiem sejmu czteroletniego
zgonu, w Petersburgu. W
T a niezmordowana czynno Komarzewskiego

walk
powyszy,
podobne
uczt publiczn ; oficerowie gono

i wdzicznoci.
T o jeszcze
bardziej
ktra go przed caym n a r o d e m oskaraa,
sam bdc czowiekiem wtpliwego
szlachectwa,
szlacheck
krwi
poniewiera.
p . Julian
Bartoszewicz,
ogosi niedawno
Komarzewski odda wielkie usugi ; nie stawia

mi jego plami,
a jednak pisze
moe mu przebaczy,
l o m a wzgldami
o nim
e by homo
cakiem
novus.
o Komarzewskim
ani j e d n e g o faktu,
z niepojt ci
Prawda,
mono
ktryby
pa
i przeksem;
nie
by to czowiek
p o d wie
nowy w Polsce : zdolny, pracowity a s k r o m n y !
He
Na sejmie roku 1 7 8 8 , poczyli si z h e t m a n a m i wszyscy krlewscy przeciwnicy
t m a n w Branickich i Rzewuskich, w bogatszych czy uboszych rodzinach, liczy
aby zburzy d e p a r t a m e n t wojskowy,
limy zawsze bez k o c a ;
od wadzy.
Gdy si n a r a d z a n o
z owych wraliwych
patryotw,
a tym sposobem Komarzewskiego
usun
nad skadem nowej komisyi wojskowej,
jeden
co to pniej w subie moskiewskiej
zapom
nieli o swem polskiem pochodzeniu, Seweryn P o t o c k i , mia publicznie

ta na sejmie :
czy taki
czowiek
jak
jenera Komarzewski
moe
zapy
wej
do
to
takich
wanie,
gdzie dzisiaj jestemy ! . . .

wiczowi
wszystkiego,
poda si do dymisyi
sdek
opowiedzeniem
jego zasug
i chcc by dobrze
niejszego
i wyjecha do Anglii.
Komarzewskiego,
Krl z a w i n i ,
nie oburzy
nie zamkn
ust
si
e gdy zacza si
poczciwie,
przeciwnikom.
i szczerem
Dla miej
z tymi co mu z zasady byli n i e c h t n i , powica
i najzdolniejszego
urzdnika. . .
zgody
najwier
Komarzewski
ludzi,
w swoim czasie,
nie bylibymy
Sn laury Soplicowskie
co Stanisawa Augusta
opiych zazwyczaj
nad osob
lecz gdyby nard oceni b y ,
podobno
war
tam,
odjy sen panu Bartosze
i wpyny na jego sd ! Bo jak inaczej zrozumie t jego nienawi do
skadu komisyi ? R a d z o n o wic nad tem ! . . . Komarzewski nie znis tj obelgi,

dyskusya
jak
anarchistw-
i nauk tego pisarza,
odwoujemy
waniejsze
si
do niego
opracowanie.
otaczao i jego zamiowanie
ywotach
Tyle wszake m a m y ufnoci w prawo, roz
e przeciw
samego.
wspomnianej
monografii
ywot Komarzewskiego
Nio by to geniusz (geniuszw
protestujc,
zasuguje na po
w wieku
zeszym nie
mielimy), ale by niepospolity administrator, a charakterem i politycznemi przekonaniami
sta on nierwnie wyej od wielu spczesnych mu Polakw.
148
Dokumenta. IV.
3.
(Moskwa czstuje Prusakw Gdaskiem i Toruniem.)
Varszaua, dnia 12 grudnia
178g.
fCyfrotuany.J
Wzgldem Gdaska i Torunia, Luchesini pierwszy mnie powie

dzia, e Alopeus poniekd jeszcze w Petersburgu czstowa
niemi Goltza, ale e Goltz to odrzuci; a Stackelberg najsolennij to neguje; a jednak podobno w tem by, jeeli nie wilk,
to szary pies.
4
(Sukcesya tronu na sejmie. Zamysy Potemkina.
Warszawa, jo
stycznia 1700.
fCyfrowany.J
O kongresie w Jassach, po wielkiem gadaniu przycichli teraz.

Cesarz zdaje si by rezolwowany w tej trzeciej kampanii, jeli
pokj nie stanie, mie si tylko dfensive od Turkw w maej
sile, a najwiksze wojsko ciga do Czech, Morawii i Galicyi.
Zdrowie cesarza zawsze niebezpieczne. Krl pruski cicho armuje
si, ale wielkie rady s w grze od przyjazdu tam Luchesiniego,
ktry przeduy tam bytno swoje na to, eby przeway nad
wszystkiemi objektami, a osobliwie do Hoyma dyrygujcego
ministra szlskiego, ktry jest najwiksz przyczyn infrakcyi
artykuw handlowych, ktre nam w traktacie 1775 r. upe
wniy wolno handlu w Szlsku i przez Szlsk. Luchesini ko
niecznie stara si, aby nam udzielon zostaa sprawiedliwo
w tych punktach. I krl osobicie nam sprzyja dosy, tylko
149
starzy ministrowie czyni mu jeszcze objekcye finansowe. Jeeli

Luchesini przemoe, to alians nasz z Berlinem mona mie za
bliski konkluzyi. Nasze publicum jest teraz zajte pismami pro
et contra wzgldem tronu sukcesyjnego, ulepszeniami stanu
mieszczaskiego i exkluzyi szlachty nieposesyonatw ab activitate.
Hetman Rzewuski przechorowawszy doprawdy (czy) na
pozr cay swj kwarta i), teraz z Drezna pojecha do dbr
swoich w Galicyi, a tu przysa z Drezna pismo, najmocniej
ganice myl tronu sukcesyjnego. To pismo hetman Branicki
kaza tysicami rozdrukowa i po caej Polsce rozesa. Po
wszechnie przypisuj t myl Potemkinowi siebie na tron pol
ski wynie, albo przynajmniej na swojem miejscu tron upe
wni lub dla Branickiego hetmana, lub dla potomstwa jego.
Lubo za takowy projekt zdaje si przeciwny pismu Rzewu
skiego, jednak to pismo Branicki dlatego rozmnoy, eby zbi
ja zamys do faworu zyskujcy w narodzie, ustanowienia
sukcesyi tronu polskiego w domu saskim. A e WMPan mo
esz by zapytywany, jak ja myl w tej materyi, moesz od
powiedzie, e ja podug obowizkw pactw conventow, uni
kam wszelkiego kroku i mwienia o tj materyi ; a gdy jestem
naciskany kwestyami odpowiadam, e znam dobrze, i wscho
dzce soce bdzie mogo przymiewa nieco moje zachodzce;
ale e i to znam, i interregnum, od czasu jak korona staa
si elekcyjna, stao si przyczyn upadku Polski. Wzgldem
mieszczan i exkluzyi nieposesyonatw szlachty od sejmikowa
nia, ja otwarcie trzymam z marszaka Maachowskiego zdaniem.
Potocki za mieszczanami i przeciwko nieposesyonatom. Za ty
dzie wyjani si to wszystko. e za w gowie Potemkina jest
zawsze wiele projektw na dordziu, zdaje si, e najbardziej
dy do tego, eby sam zosta ksiciem Modawii i Bessarabii feudalnym ale dziedzicznym czyli Porty, czyli Polski, czyli
te wcale independujcym. Ale (jeeli list berliski prawd
l
) Prezydencji w komisyi wojskowej.
150
Dokumeuta. IV
mwi), to 29 novembra Porta tego wszystkiego sucha nie

1
chce i na trzeci kampani jest rezolwowan. Pukownik ) je
szcze niedeterminowany u Turkw, ktrzy si domagaj mo
cnej dywersyi od krla pruskiego, a ten zdaje si zblia si
i do tj determinacyi. Staraj si WM. Pan dowiedzie w czem
si zawiera to co ju ma by umwione midzy Berlinem,
Hag i Londynem favore Brabantczykw. Czy prawda jest,
e krl angielski, lubo majcy przytomno umysu i zatru
dniajcy si interesami, ma jednak i w wzroku i w mwieniu
zbyt prdkiem, zostawione poznaki przeszego pomieszania.
^ ^ ^ ^ ^
5
(Liga potrjna w Loo. Alians pruski.)
Warszawa, dnia JI marca
151
iyqo.
W handlowych materyach jest on ju znowu zimny ze mn.

Z Berlina za mam wiadomo, e Nesselrode powiedzia, i
kondycye pokoju z Anglii tam nadesze, do s dobre, i on
z tem posa kuryera do Petersburga, ale nie wiemy, jakie to
s kondycye. Dooy tylko Nesselrode, e si obawia, e ih
Wiede nie przyjmie. Staraj si WM. Pan nas w tem owie
ci. Jako szczerze kocham krla angielskiego, tak si szczerze
ciesz i ze zdrowia i z tego, e ksi de Galles przecie ska
nia si do ukontentowania ojca. Prosz o kontynuacy anegdotw w tj materyi. Nie dziwuj si, e Burgess nazwa nasz
alians z Berlinem traktatem wilka z baranem, wielu tak samo
o nim sdzi ; jednak zwaywszy dobrze, tak wypadao, e ju
koniecznie trzeba byo zrobi ten alians, ile gdymy dociekli,
e Moskwa wszystkim ksiom nieunickim kazaa przysiga
sobie, nietylko na dependency duchown, ale i na zupene
poddastwo. To mnie mocno przekada Hailes, i to jest
prawda.
(Cyfrcrwany.J
Wielce mi na tem zaley wiedzie, co tandem istotnie

umwia Anglia z Berlinem o Niderlandy; poniewa Luchesini
nieraz tutaj bka, e te dwa dwory mogyby sprawi powrt
Niderlandw do Austryi, gdyby za to Austrya Polsce wrcia
Galicy, ktrej posesya w rku austryackiem jest nader stra
szna i niewygodna Prusakom.
Przed tygodniem Hailes czyni mi nadziej, e nas An
glia wezwie do spoecznoci ligi przed ptora laty w Loo zro
bionej, i e bdzie moga Anglia by pomocn handlowi na
szemu ; w tych za dniach Hailes powiedzia mi, e chyba przy
generalnej pacyfikacyi, zici si bdzie mogo przypuszczenie
Polski do owej ligi Saint-Loo, ktraby si [rozcigna wtedy,
i do Szwecyi i do Turkw dla utrzymania na dugo pokoju.
') Ten wyraz kilka razy powtarza si w tj koruspondencyi ; nic wiemy
coby mia znaczy ?
6.
(Wie o propozycyach Hertzberga. Odstpienie Gdaska.)
Warszawat dnia j
kwietnia 1790.
(Cyfrowany.)
Jest tu wiadomo, ktrej prawdy Hertzberg (minister

spraw zagranicznych pruski) nie chce uznawa, ale ktra jednak
ma bardzo wiele podobiestwa do prawdy, to jest : e tene
Hertzberg wraz z Ewartem (posem angielskim w Berlinie) uczy
nili Nesselrodowi propozycy takow : niech imperatorowa zda
si zupenie na krla pruskiego, a on jej wyrobi tak pacyfikacy, z ktrej bdzie moga by kontenta. Bdzie mona tro
szeczk umniejszy i krla szwedzkiego w swoim kraju, bdzie
mona Niderlandy przywrci Leopoldowi, byle zezwoli na
152
Dokument. IV.
Listy krla go Bukatego.
wrcenie czci Galicyi Polsce ; bdzie Moskwa moga znowu

mie troch influencyi w Polsce, byle z ni zrobia alians, po
dobny do aliansu pruskiego. Jeliby za Leopold tego nie
akceptowa, to krl pruski orem odejmie mu ca Galicy ;
nie wyszczeglniono za jeszcze, jak wiele Turkom mieliby wr
ci Moskale i Austryacy.
Nie zaczynaj WPan sam tej materyi, ale dopiero gdyby

by zaczepionym, moesz mwi nie jak z rozkazu, ale jako
"wasn myl przekadajc.
Jak daleko tedy to wszystko jest prawd, staraj si WPan

dowiedzie. Krl pruski jeszcze mnie nie da responsu. Gdyby
WPanu owiadczono konieczno, aby Gdask poszed pod
Berlin, odpowiadaj WPan, e w takim razie sama suszno
wymagaaby tego, aby i taryfa i ca zostay znacznie znione
na Wile ; aby w samym porcie Gdasku (i to jest pryncypalnem) owe pis stapulac byo zniesione, przez ktre ani za
morskim do nas, ani nam do zamorskich nie wolno byo wprost
handlowa, tylko przez gdaski klucz przechodzi trzeba byo,
a przeciwko temu kluczowi tylekro Berlin protestowa, e nie
powinien teraz, gdyby Gdask przyszed pod jego wadz,
tene klucz chcie otrzymywa ; a przynajmniej i taryfa i co
w tym samym Gdasku i od morza do morza, jasno i moderate bdzie musiao by okrelone. Gdyby za ze strony pru
skiej na to odpowiadano : a cby nam po Gdasku z takiemi
warunkami ? Na to odpowied : zawsze dla was wielki awanta naby wicej dwchkro stu tysicy dusz zawartych w Gda
sku i terytoryum jego i fortec tak znaczn. Gdyby tedy
Gdask ju mia pj pod Berlin, toby przecie naleao, eby
ten kawaek terytoryum toruskiego, ktry sobie przywaszczy
nieboszczyk krl pruski najniesprawiedliwij, wrcony zosta
Toruniowi, ktryby w ten sposb przecie mg dwign si
tak, e i sam przecie mgby prowadzi jaki handel i ywi
swoich wasnych mieszkacw, i suy na odbyt produktw
przylegych obywateli naszych. Tudzie naleaoby, eby nam
krl pruski wrci ten kawaek ziemi, ktry ley na poudnie
Wisy, kanau bydgoskiego i Noteci ; jest to kawa wazki, ale
yzny, a wody stayby si w ten sposb granic naturaln.
153
7.
(Nowiny polityczne.)
]]/ars:a-u<a, dnia 24 kwietnia 17QO.
(Cyfroioany.J
Respons krla pruskiego doszed mnie nienajlepszy wzgl

dem handlu naszego; jednak gdy ju alians nasz jest obu
stronnie ratyfikowany i zamieniony, i z inszych miar mam co
kolwiek nadziei, w tj mierze osobliwie, gdy Anglia tandem
jasno przemwi. Moje wiadomoci z Berlina, oznaczaj tylko
nalegania wielkie angielskie, w Wiedniu i Petersburgu czynione
o armisticium, in ordine negocyowania pokoju. Powieci za
Luchesiniego s takie : e Anglia wyranie w Petersburgu i Wie
dniu powiedziaa ju, e jeeli Turkom nie wrc wszystkiego,
prcz Krymu, to wojna generalna pewna, i e namawia Leo
polda do pokoju osobnego choby bez Moskwy; a jeeli b
dzie powolny Leopold, e mu Anglia wrci Niderlandy, ale
przy gwarancyi swojej wolnoci Niderlandczykw. WPan sta
raj si to mi wyjani.
8.
(Nadzieja odzyskania Galicyi zachodniej.)
]Varszawa, dnia 12 maja 1790.
(Cyfrowany.)
Lubo nic wyranego donie nie mog WPanu, jednak

kombinacye wszelkie na to si schodz, e jeeli przed 1 czer-
154
Dokumenta. IV.
Listy krla do Bukatugo.
wca nie wybuchnie wojna midzy Berlinem i Wiedniem, to

i wcale jej nie bdzie ; i e podobiestwo dotychczas utrzy
muje si, i przywrcon Polsce zostanie ta cz Galicyi, w kt
rej znajduj si zupy wielickie, dlatego, e ta wanie cz
przedzielaaby Galicy od Szlzka pruskiego. A to jest wa
nie miejsce, w ktrem najbardziej yczy sobie krl pruski wi
dzie Austryakw oddalonych od swoich granic.
9.
(Prawdopodobna wojna Prus z Austry i Hiszpanii z Angli.)
Warszawa, dnia ig maja
ijgo.
fCyfrcnuany.J
WPanu powiem tylko tyle dzi, e lubo Laudon ju wy

jecha z Wiednia do Morawii, i lubo si coraz bardziej obu
stronnie armuj, jednak jeszcze promyk nadziei zostaje, e si
pokj utrzyma, bo krlowie pruski i wgierski (Leopold), jeszcze
do siebie pisuj, a propozycya co do powszechnego armisticyum, nie ze wszystkiem le przyjt zostaa w Petersburgu.
Mam wiadomoci, e 16 kwietnia krl hiszpaski wyda
rozkazy naglce we wszystkich portach, wielkie uzbrajanie mor
skie, i e przyczyn tego ma by powzita wiadomo o pi
ciu okrtach angielskich, ujrzanych in mari Pacifico, i e ztd
powzito w Madrycie supozycy, e Anglicy uformowali im
prez albo na Filippiny, albo na insule francuskie de Bour
bons. Zdaje mi si, e ta supozycy jest wcale mylna, jednak
staraj si WPan dochodzi wywiecenia onj.
Krl szwedzki da jeszcze koniecznie dwa miliony tala
rw od krla pruskiego na kontynuowanie swojej kampanii
przeciwko Moskalom. Rozumiem e ich dostanie.
155
10.
(Kongres reichenbachski.)
Warszawa, dnia 7 lipca
ijgo.
(Cyfrmsany.)
Ostatnie wiadomoci z Reichenbachu nios : e Hertzberg

tak mocno stan przy tern, aeby Leopold Polsce ustpi
Wieliczki, Bochni, Tarnowa, Zamocia i Brodw, e Spielman,
ktry chcia tylko Wieliczki i Zamoyszczyzny czci ustpi,
uprosi ledwie zwoki kilkudniowej, aby mia czas odebra roz
kaz na te ostatnie dania pruskie. Z rnych wiadomoci
i kombinacyj przychodzi miarkowa, e nie przyjdzie do wojny
midzy Berlinem a Wiedniem. To za najmocniej Hailesowi
ja zawsze przekadam, i on zdaje si akceptowa, i WPan sta
raj si w Londynie wraa, e choby nakoniec iniquo fato,
Rzeczpospolita nasza, musiaa za powrt Galicyi, traci Gdask,
nie inaczej jednak ullatenus pozwoli na to, chyba, eby ca
pruskie na Wile ze 12 do 2 od sta byy znione, na co ju
i Prusacy zdaj si zgadza; i eby mimo owe niesuszne jus
stapulae gdaskie, wolno byo handlowa Polakom wprost
z Wisy na morze et vice versa, i e w tern jest interes An
glii. Co si tyczy osobicie WPana, jeszcze dzi nie mog
WPanu oznajmi rezultatu, ale upewniam, e tego objektu nie
trac z pamici ani starania.
11.
(Grzecznoci Potemkina. Przemarsz wojska pruskiego przez Wielkopolska.
Warst&wa, dnia IJ lipca IJQO.
{Cyfrowany.)
Ksie Potemkin odpisa powtrnie ksiciu Jzefowi sy-
156
Dokumenta. IV.
157
nowcowi memu, dywizy braclawsk komenderujcemu : e lubo

od pocztku wojny, jest zakaz w Moskwie przedawania ztamtd
koni do inszych krajw, jednak jemu dozwala danej remonty
czterech set koni dla naszej kawaleryi, poniewa wola imperatorowj jest, zachowywa z Polsk jak najlepsz przyja. I cay
list bardzo grzeczny. Inter alia mwi w nim, e dozna Polska
z czasem jego przychylnoci dla nij.
13.
(Bitwa pod Swenska-Sund. Statu quo midzy Austry
i Prusami.)
Warszawa, Ji
lipca
Ijo.
Dnia 5 odpowied z Wiednia przyniosa do Reichenbach

owiadczenie ustpienia Polsce Zamocia i Brodw, ale bez
adnego miejsca, gdzie si sl znajduje. Na to krl odpowie
dzia: wracam si do pierwszych propozycyj angielskich in
statu quo, to jest dam oddania Turkom wszystkiego bez
excepcyj. Nie dam nic dla Polski, ani dla mnie samego,
nawet ani powrotu nakadw wojennych ; ale jeeli za dni dzie
si nie odbior odpowiedzi zupenie stosownej do mego da
nia, bd to samo mia za deklaracy wojny i zaczn kroki
nieprzyjacielskie.
Po przegranej batalii 3 lipca, wkrtce krl szwedzki wzi

swj rewan. Dnia 9 lipca, ksi de Nassau by wcigniony
przez niekarno i nieposuszestwo swoich podkomendnych doatakowania prdzej ni chcia flotylli szwedzkiej, ktra si schro
nia w to samo miejsce, gdzie j porazi przed rokiem. W cigu
potyczki, majtkowie i onierze wieo zebrani w Petersburgu,
ktrzy skadali poow wojska jego, tak le penili swoje po
winno, e po kilkugodzinnej bitwie ksi Nassau straci trzy
iregaty, pomidzy ktremi bya ta, na ktrej sam si znajdo
wa, 17 galer i 2 baterye pywajce. Rachuj, e Moskwa stra
cia w zabitych i zabranych do 7 tysicy ludzi. Ksie de
Nassau w alu swoim, pisa do imperatorowj, proszc o sd
wojskowy na tych, ktrym przypisuje przyczyn tej przegranej.
Obawiaj si, eby zawi narodowych ku cudzoziemcom, nie
zwalia na niego winy. Mwi, e w tej akcyi krl szwedzki
sam by przytomny. Skutek jej, ktrego domylaj si, ma by,
e Moskale nie bd mogli, jak sobie zakadali, wysiada na
brzegi Finlandyi szwedzkiej, i e trudno im bdzie zreperowa
swoje flotyll, znacznie uszkodzon w galarach i w ludziach,
przez dwie potyczki tegoroczne, w ktrych krl szwedzki mia
gr nad flotyll moskiewsk, bez ktrej Moskwa nic prawie
nie moe przedsiwzi w Finlandyi szwedzkiej, z przyczyny
paszczyzn i ska, ktre brzegi otaczaj. Lecz flota wielka ro
syjska, moe jeszcze kontynuowa blokowanie 11 okrtw
liniowych szwedzkich w Sweaborgu z poow swoich, a drug
poow uy do napastowania Karlskrony i brzegw przyst
pniejszych dla wikszej gbokoci wody.
Do momentu wyprawienia teraniejszego listu, nie mamy

nic nowego z Reichenbachu.
Krl Leopold akceptowa ostatnie propozycye krla pru

skiego : Turkom wraca wszystko, nam nic ; a krl pruski
Goltz pozostay tu pod niebytno Luchesiniego, poda

not, zawczasu dopraszajc si o pozwolenie przechodu przez
Wielkopolsk i Sieradzkie do Szlska ku fortecy Kossel (Ko
le); korpusu tego wojska pruskiego circiter 18-tu tysicy, kt
rzy stali w Prusiech zachodnich. Nota jego jutro dopiero b
dzie czytana w Stanach.
Supponitur, e bdzie dozwolono.
12.
(Krl pruski zrzeka si wszelkich nabytkw.)
Warszawa, dnia 21 lipca
ijgo.
158
159
Dokumenta. IV.
Listy krla do BukategO.
owiadcza, e te nam nic bra nie chce. Wic utrzymanie

pokoju z tamtej strony ju mamy za pewne.
sdz, e ten rozkaz do WPana wyszed z Londynu wtedy,

gdy Hertzberg myla jeszcze o tym projekcie, przed konkluzy w Reichenbachu zawart; ale teraz Hertzberg sam musia
pozna, e jego pan nie radby straci opini osobist poczci
woci , i dlatego pytam si WPana, czy uwiadomi Ewart krla
pruskiego o tej propozycyi angielskiej, i jak o nij sdzi?
{Notabene: wanie wczoraj przyszed list od Jabonowskiego
do deputacyi, w ktrym wyraa naprzd wielkie ukontento
wanie dworu pruskiego, z tego comy tu nakazali przed kilku
dniami na sejmie do Stambuu; a powtre, pisze Jabonowski,
e gdy Ewart oznajmi krlowi pruskiemu, t niniejsz propo
zycy angielsk do nas, sam krl pruski powiedzia Ewartowi:
radbym, eby si Anglia wstrzymaa z t propozycy, bo si
boj, aby mnie to znowu reputacyi nie popsuo w Polsce.)
On : Wiem, e kroi pruski Ewartowi zaleci take utrzymanie
sekretu w tym punkcie, z przyczyny wyej wyraonej o Leo
poldzie i Orsowie. Ja : Wiadomo WPanu, e od lat trzy
dziestu wszyscy wasi ministrowie angielscy uznawali, e Gibral
taru utrzymanie i obrona, niezmiernym dla Anglii byy i s
ciarem, i e ju nieraz Hiszpania, bardzo zyskowne ofiaro
waa frymarki za Gibraltar, bez ktrego jednake handel an
gielski na morzu rdziemnem, doskonale si moe obej;
a po staremu aden z waszych ministrw nie mia nigdy
takow zamian proponowa do aprobaty narodu angielskiego,
znajc tego narodu od takowej zamiany odraz. Hailes :
Pojmuj komparacy, ale upewniam, e ta propozycy nie
z ducha pruskiego pochodzi, ale z tej konwikcyi, e pki krl
pruski Gdaska mie nie bdzie, poty my Anglicy, nie sko
nimy go nigdy, do dozwolenia Polsce adnej handlowej wolno
ci , a jej, prawie rwno nam Anglikom yczy naley, jak
Polsce. Ja : Naprzd mwi : e ani akceptuj, ani wyra
biania akceptacyi nie obiecuj na t propozycy, ale suppositive, dato non concesso, pytam si WPana: 1) czyli nie tylko
przez Gdask abolicy juris stapulae wyrobi nam obiecujecie,
ale i w Krlewcu? 2) Czyli upewniasz nas WPan, e Holan-
14.
(Anglia domaga si odstpienia Gdaska i Torunia Prusom w zamian
za korzyci handlowe.)
Warszawa, dnia u sierpnia
Ijgo.
(Cyfrouiany.)
List WPana sub Nr. 21 de 23 julii, odebraem. Dzikuj

za informacye w nim zawarte ; a nawzajem oznajmuj WPanu
ca rozmow moj wczorajsz z Hailesem. By u mnie z tem,
i odebra zawczoraj kuryera od Ewarta, ii przyszed rozkaz
z Anglii wsplny dla Ewarta i Hailesa owiadczy tu i tam :
i e Anglia chtnie przyjmuje tylekro powtarzane zapraszania
nasze, aby si wdaa poredniczo midzy nas i Berlin wzgl
dem handlu. Ze zatem obiecuje nam Anglia pomoc swoje
i Holandyi do ulgi uciliwoci nam dokuczajcych na Wile
i wolny handel nasz z morzem i z morza do nas przez Gdask;
ale e tych pomylnoci kondycya nie odbita, musi by konie
cznie Gdask i Toru. Dooy : e trzeba w tem jeszcze
zachowa sekret dlatego, e gdyby si krl Leopold o tem
dowiedzia, zapewnieby znowu pretendowa zachowanie Orsowy. Ja na to: Daremnie mi WPan sekret zalecasz, kie
dy to ju powiedzia wczoraj nie tylko Maachowskiemu, ale
i Sapiee, marszakom. Rwnie mi dziwno jak aosno, e
ta propozycy przychodzi do nas od tego dworu i narodu,
do ktrego i z skonnoci osobistej i z politycznych widokw,
najbardziej staraem si zawsze przychyla mj wfasny nard,
ktren odraa od siebie nie naleaoby Anglii, ile gdy byo
wanie w jej rku pozyska nas sobie na zawsze, a jeszcze
teraz, gdy ju sam krl pruski odstpi od myli Gdaska. Ja
160
Dokumenta. IV.
dya zupenie w tym jednoczynn z wami bdzie ? 3) Jeeli An

glia i Holandy tak siln nam upewni gwarancy, e a do
wojny przeciwko krlowi pruskiemu pjd, gdyby on czyli
w tranzycie cale wolnym przez Gdask, tam i nazad, nam za
brania i zatrudnia, i gdyby weksy handlowe na Wile w ja
kimkolwiek ksztacie odnawia? 4) Czyli w kondycyach i to
nam wyrobicie, eby wolno handlu naszego w Szlsku i tran
zyt handlowy do Saksonii, i do caych Niemiec nam by ubez
pieczonym, tak jak jest w traktacie 1773 r.? On: Nie mam
rozkazu jeszcze ministeryalnego na pierwsz kwesty, ale miem
upewni, e dwr mj odpowie affirmative. Na drug, zupenie
affirmative. Na trzeci, affirmative. Na czwart, bdziemy si
starali ; i na ten koniec, radzibym, eby o Toru uczynia si
Polska jako niewiedzc, zachowujc Toru na dobitk za
Szlsk i Saksoni ] ). Powtarzam, e Anglia ma w tej caej negocyacyi interes prawie rwny z Polsk ; poniewa jej interes
kae, aby w Polsce znalaza drzewo do budowli okrtw, ma
szty, len, konopie, smo, dziegie i kwot elaza, jednem so
wem wszystkie rekwizyta morskie, w rwnej albo jeszcze ni
szej cenie anieli w Rosyi, z ktr nie radaby si Anglia
znowu pokuma. Ale ten handel z Polsk (ktry do niej mi
liony wnosi) nie moe si zici, pki jus stapulae w Gdasku
nie bdzie zniesione ; a to nie bdzie, jako i wszystkie weksy
na Wile, pki krl pruski nie bdzie zncony Gdaskiem, i tu
doda : Anglia ze szczerej i dobrej intencyi, radzi Polsce przy
j strat Gdaska, z ktrego adnego profitu nie ma ; a na
bycie takiego handlu, jakiego nigdy nie miaa. I tu ponowi
zalet sekretu. - Jaki, a jaki ! Prawiebym si zaoy, e o tj
godzinie wanie, ju poowa Warszawy o tern wie. (Jako tylko
co wyszed odemnie Hailes, z przedpokoju mego przysza mi
wiadomo od kilku osb, ktre ju prawie do sowa to wszy
stko wiedziay.) Ja. Mam wiadomo z Stokholmu, e tam
]
) To jest w zamian za wolne od ca, przez Szlsk do Saksonii, prze
syanie towarw.
161
publiczno gorzko utyskuje na Angli i Berlin, jakobycie za

wiedli w obietnicach krla szwedzkiego, ktry si za was tak
mocno hazardowa. On: Jestemy ju prawie pewni, e si
obejdzie bez wojny midzy Hiszpani a nami, a jednak armowania si kontynuj u nas mocno, ztd sdz, e chcemy po
kaza Moskwie pewn dla krla szwedzkiego obron.
15.
(Kompania angielska do spaty strat pruskich.)
Warszawa, dnia iS sierpnia
iyco.
(Cyfrowany.)
Luchesini mi powiedzia, i ma by w Anglii kompania

gotowa do spacenia krlowi pruskiemu tych wszystkich dyminucyj, ktreby krl pruski ponie musia, gdyby zezwoli na
nasz traktat handlowy, tak jak my go mamy racy yczy
z Angli i z Holandy. Hailes mi tego nie powiedzia jeszcze,
dochod WPan jeeli to jest prawd
16.
(Kompania nieutworzona ale moliwa.)
//' Warszawie, dnia 21 srpnia
ijo.
( Cyfr<noa?iy.)
Pytaem Hailesa, jeeli to prawda, e w Anglii ju jest

gotowa kompania do nagrodzenia krlowi pruskiemu wszyst
kich szkd, ktreby mg ponie, zezwalajc na wolno zu
pen i wzajemn handlu naszego z Baltyckiem morzem ? Od
powiedzia Hailes, e on to tylko suppositive powiedzia, i e
Ks. Waleryan Kalinka T. U.
1^
162
Dokumenta. IV.
moe wyj na to kiedy, ale zawsze z dodatkiem ustpienia

Gdaska i Torunia krlowi pruskiemu
czci sejmujcych wzgldem Gdaska, przemoga nad wszystkiemi racyami naszemi. Nie wtpi, e jak Hailes tu, tak ministeryum w Londynie, bd mocno ganili ten nasz postpek
i bd odgraali, e handel ktry nam ofiarowali, musz po
dawnemu kontynuowa z Moskw. Wiem, e WPanu bdzie
trudno w tym punkcie uagodzi umysy i krytyki angielskie,
jednak staraj si jak bdziesz mg najlepiej, zapobiedz zym
skutkom. Ja teraz lepszego argumentu w mojej myli nie znaj
duj nad ten : e poniewa byoby po staremu oczywistym
zyskiem Anglii, u nas kupowa swoje okrtowe potrzeby lepiej
ni w Moskwie ; stara si wic powinna Anglia, eby wyper
swadowa krlowi pruskiemu : e cho sam Gdask zostanie
przy Polsce, jednak bdzie nakoniec interesem prawdziwym fi
skalnym i krla pruskiego, uatwia nasz handel z morzem et
vice versa. Poniewa cho w pierwszym roku, zmniejszyaby
si nieco intrata krla pruskiego przez zwolnienie ce na Wile
i nad morzem ; jednak rozkrzewienie handlu przez czstsze
daleko opaty, powrci i powikszy mu bardzo ten zysk, kt
rego si zrzek zrazu, a ugruntowaby sobie mio i kredyt
w narodzie polskim.
17.
(Sejm zabrania odstpienia Gdaska. Trudnoci ztd przewidywane.)
Warszawa,
dnia S wrzcJnia
f/o.
Wojska moskiewskie wracaj si successive z Finlandyi do In

flant, a pruskie pomnaaj si w Prusiech; jeszcze nie wiemy
o responsie imperatorowj na zaproszenie pruskie do pokoju
tureckiego, ktryby chciaa podobno Moskwa zrobi, bez ni
czyjej interwencyi. Ksie Potemkin zgromadzi wojsko koo
Benderu. Sycha tu, ale bez pewnoci, e Suwarowa zbili Turcy.
(Cyfrowany.)
Zbytnia troskliwo o zachowanie Gdaska, wpisaa wczo

raj na Sejmie midzy prawami kardynalnemi : e aden Sejm
nie bdzie mg przyj adnej propozycyi, cesyi ani zamiany
choby najzyskowniejszej, bez zezwolenia caego narodu. Ja,
Potoccy, Maachowscy i Czartoryski przydalimy, e sejmy przy
sze bd tak samowadne jak teraniejszy. Weksy pruskie
wkrtce tak zubo Gdaszczanw, e albo puste zostawi
swoje miasto, albo poddadz si sami Prusakom. Ze przeciwnie
Anglia nam przez usta Hailesa ofiaruje gwarancy swoj i ho
lendersk, na zupen wzajemn wolno handlu naszego z mo
rzem, jeeli ustpimy Gdaska krlowi pruskiemu. Ze pod tak
kondycy Anglia byaby determinowan, u nas kupowa te
wszystkie artykuy okrtowe, ktre dotd kupowaa w Moskwie,
dla tego e dwie podre odprawi mona midzy Angli a
Petersburgiem ; przez co by wiele milionw co rok wpywao
do nas. Lecz prewencya i nieukontentowanie najwikszej
163
18.
(Rozprawy o sukcesyi tronu.)
Wars%awat dnia 22 wrzenia 17^)0.
Na sessyi sejmowej dnia 20 praesentis, Trypolski pose

kijowski obrci do mnie mow directe ostrzegajc mnie, niby
przypowiastk jakiego tam kanonika, ktry testamentem wcze
snym wszystko rozda krewnym i sugom, a ci mu przyspie
szyli mierci. Ztd nagania myl dania mi sukcesora za ycia.
Odpowiedziaem na to : e wicej kocham ojczyzn anieli sie
bie samego ; i e przewiadczony jestem, e bezkrlewie byoby
rdem wszystkich nieszcz dla ojczyzny, wprowadzajc zno-
164
Dokumenta. IV.
Listy krla do Bukatego
wu do nij influencye i wojska zagraniczne. Po kilkudniowych

wprzd sprzeczkach i kontrowersyach na t matery, udecydowano zaraz po mowie mojej, zalecenie marszakom konfederackim, wydanie uniwersau do wojewdztw, dla zasignienia
wyranej w tj mierze woli caego narodu, jak to WPan
znajdziesz w przyczonej tu kopii. To samo oznacza ju wielki
krok uczyniony.
zamiarze nikt skuteczniej nie moe pomdz jak Anglia. WPan

tedy, wszystkie starania na to obracaj, aby Anglia wyrzeka
autentycznie czyli przez WPana, czyli przez Hailesa, co jest
gotowa dla nas wyrobi i gwarantowa wzgldem handlu ? Hailcs
tu pokaza bardzo zy humor, widzc przyspieszane zamiary
wzgldem sukcesyi tronu.
(Cyfrowany).
Za elektorem saskim od kilku miesicy powszechne byy

gosy, bardziej anieli za kim innym. Luchesini zaczyna teraz
mwi pgbkiem, e nie chciaby Sasa, ktry jedne tylko ma
crk, a bracia jego s a moe i bd wszyscy zalubieni
z Austryaczkami. Kto wie co jeszcze z tego wyniknie ?
19.
(Pomoc Anglii konieczna w ukiadach handlowych z Prusakami.
Sukcesya tronu.)
Warszawa, dnia 2Q wrzenia
i?o.
f Cyfrowany.]
Odebraem list WPana n. 24, de 10 septembris. Dla tego

e Ewart zupenie jedno rozumia zawsze z Hertzbergiem, za
to teraz tak dalece si umniejszy kredyt jego u krla pru
skiego, e unikajc dalszych zmartwie, Ewart pod pretekstem
zdrowia, wybiera si do Woch. Hertzberg nie jest jeszcze zsadzony ex ministerio, i moe si jeszcze tytularnie na niem osiedzi przez jaki czas. Ale coraz bardziej Hertzberg upada w umy
le pana swego ; ztd pozostaje nadzieja, e powoli da si na
koni finalnie krl pruski do naszych da handlowych, cho
bez oderwania nam Torunia i nawet Gdaska 1 ). Ale w tym
*) Myl Hertzberga byo uzyska dla Prus Gdask i Toru, a wzamian
dla Polski Galicy, ktrej strat Austrya moga sobie na Turcyi nagrodzi, za-
165
Mam indicia, e dla tego radby by widzie oddalone te

zamiary, e si spodziewa w dalszym czasie znale sposobno
atwiejszego nad teraniejszy faworu dla panujcego ksicia
brunszwickiego. Warta jest rzecz wiadomoci naszej, czyli Hailes, w tym punkcie, mia powd tylko osobistej skonnoci,
czyli cichego zlecenia berliskiego, czyli te i samego londy
skiego Dworu. Ja wielce ceni przymioty polityczne i wojenne
tego ksicia, ale tu insinuj, e on tylko trzema laty modszy
odemnie, i e dwaj synowie jego starsi s mao podobni do
niego i jego samego osobistego charakteru, nie wiem z jakich
przyczyn obawiaj si (?). Bd ja wspiera WPana, gdzie i jak
tylko bdzie mona ; ale na tym Sejmie nie kady moment
jest pomylny.
(Pisany.)
Wielkie jest podobiestwo, e na dniu 16 novembra sej

miki oznacz wol swoje, i ma by wybrany nastpca mj,
bo prawie powszechnie odbieram dziki za to, em tego do
zwoli. Lecz czyli si fawor teraniejszy dla elektora saskiego
utrzyma, to rzecz nie ze wszystkiem pewna. A jeszcze mniej
pewna czyli zezwol na sukcesya dziedziczn. Ja si zachowuj
podug pactw conventow, a o to si tylko ustawicznie staram,
aby ad extrema nie zapdzay si przeciwne zdania.
trzymajc Belgrad i Orsow. Gdy Leopold t propozycy odrzuci) w Reichenbachu a Anglia proponowaa statu quo ant bellum, krl pruski rad nie rad
do tej ostatniej propozycyi musia si przechyli. Odtd upad kredyt Hertzberga;
miejsce jego zaj pniej Schulemberg.
166
Dokumenta. IV
(Cyfrowany.)
Maj tu by i tentatywy fawore szwedzkiego ksicia Sudermanii, ale probabiliter bezskutecznie. Gdyby rozsiana tu
jeszcze przez Stackelberga bajka o mojem jakoby sekretnem
oenieniu, dosza do Anglii, jako ju dosza do Berlina, moesz
WPan upewni, e to jest wierutny fasz. Wanie teraz oznajmuje mi JP. pisarz Dzieduszycki, e propozycye nasze do tra
ktatu handlowego z Berlinem bd WPanu posane; e je kommunikowa dzi JP. Durno dla oddania P. Hailes, i e JP. Durno
uzna dania nasze za bardzo sprawiedliwe, i e powinny by
popierane od Anglii. Co do WPana, trzebaby, eby poda
Deputacyi stan rocznych wydatkw, z ktrego by si przeko
naa o potrzebie nieuchronnej przydania do czterech tysicy,
ktre bierzesz (jednego tysica dukatw).
167
ich tuzinami rozsya po grodach. Zdziwisz si WPan pewnie,

gdy zobaczysz brata mego prymasa w Anglii; nie wtpi, e
mu we wszystkiem usunym bdziesz. Rozumiem, e w Zaliwski od akademii wileskiej posany do Anglii, bdzie prze
wodnikiem i tumaczem dla ksicia prymasa w akademiach,
manufakturach i obserwatoryach, ile gdy wieo w tych wszy
stkich miejscach obeznany by przez Komarzewskiego. Pki
prymas bdzie w Anglii, WPan mu uyczaj wszystkich wiado
moci, ktre masz i ktre mie bdziesz ztd.
21.
(Traktat z Angli. Sejmiki. Cesarz usuwa si od Moskwy.
Nierzetelno krla szwedzkiego.)
Warszawa, dnia 24 listopada fyo.
20.
(Cyfrowany.)
(Opozycya zblia si do krla. Prymas w Anglii.)

Warszawa, dnia J listopada
ijo.
[Cyfrowany. )
Odebraem list WPana, sub n. 25, de die 12 octobris.

Podobno si pokae, e krl szwedzki nie wchodzi w zwizek
z Moskw jak supponowano, i e jeeli Moskwa posya pieni
dze do Stockholmu, to nie dla niego, ale bardziej podobno
przeciwko niemu. Nasz Sejm prawie nic nie zrobi od prze
szego pitku. O Potemkinie nic nie wiemy. Sapieha marszaek
od kilku niedziel mocno mi si owiadcza, a kilka razy i do
brze si ju pokaza ; hetman Branicki wyrzeka si sejmikw.
Mog to by wprawdzie maski, ale te z rnych kombinacyj
moe to by i prawda przynajmniej do jakiego czasu, najbar
dziej dla tego, e mu ona coraz bardziej nad nim grujca,
wcale mao pienidzy dozwala. Dotychczas nie mno si wcale
akcessa do protestacyi ex-wojewody ruskiego, lubo Piaskowski
Ile mog miarkowa z dyskursw Hailesa, Dwr londy

ski trwa w daniu, aby traktat handlowy mg si zrobi
midzy Angli a Polsk. Ubolewa on wprawdzie zawsze nad
tern, e prawo teraniejszego Sejmu oddania Gdaska i Toru
nia krlowi pruskiemu zabrania, ale ja zawsze odpowiadam, e
gdy Anglia upatruje swj awanta w takowym traktacie, po
winna czyni starania, aby krl pruski sam uzna, e cho bez
Gdaska, i on pomnoy swoje dochody, gdy pomnoy handel,
dozwalajc, aby tene handel nasz przez Prusy zosta mniej
obciony. Gdy teraz ju Anglia nie bdzie wojowa z Hiszpa
ni, gdy przez to krl pruski spodziewa si tern wikszej pod
pory z Anglii wzgldem Moskwy, tern bardziej te Anglia
bdzie miaa sposobno swoje zdanie i rady, krlowi pruskie
mu wraa.
(Pisany.)
W tj caej poowie sejmikw, o ktrej wiemy do tych

czas, maa jest liczba posw, od ktrychbym si obawia oso-
168
Dokumenta.
fV.
bistych niechci ku mnie, ile gdy we wszystkich instrukcyach,

wyraane s dziki dla mnie za wszystko, a mianowicie za
dozwolenie obrania nastpcy za ycia mego. Ale prawie we
wszystkich instrukcyach s punkta, mniej lub wicej uszkadza
jce komisy edukacyjn. S tego dwie przyczyny: jedna, e w pro
jekcie reformy rzdu, wsunito wyraz, e zaleta rektorw modym
obywatelom (dana) bdzie suya do promocyi. Z tej myli
w sobie dobrej, dziwne formowaa sobie konsekwencye ta wieloliczno, ktra t ra dyktowaa instrukcye, poniewa kan
dydaci do poselstwa na wszystko pozwalali, byle sobie upewni
kreski; to jest skutek prawa, nakazujcego aby wprzd instruk
cye pisano, a potem posw obierano.
Druga przyczyna pociskw na komissy edukacyjn jest
ta : e ksidz Luskina przed kilk dniami przytoczy do gazet
osobny kartelusz, w ktrym owiadcza, e ex-jezuici polscy (byle
ich zakon by wznowiony) bd uczy w szkoach bez adnej
pensyi, spuszczajc si na opatrzno i dobrodziejw. Ksidz
Luskina dobrze wiedzia, e ani zakon jezuicki nie bdzie wskrze
szony i e w caej Polsce nie znalazby i dziesiciu ex-jezuitw,
ktrzyby si podjli darmo uczy ; ale ten kartelusz pomg
wszystkim zakonom jeszcze bdcym, a bojcym si, aby tu
nie nabrano gustu do skasowania ich jak we Francyi, e podchlebili teje sejmikowej wielolicznoci, mwic: e dobrze b
dzie zabra na skarb ptora miliona intraty edukacyjnej a dzieci
darmo uczy przez Bernardynw i Franciszkanw. Ta rzecz
niewypowiedzianie mnie martwi, bo niezmiern chyba prac i
osobliwem szczciem, potrafi odwrci ten zamach gro
cy narodowi naszemu pogreniem na nowo w barbarzysk
ciemnot.
Dotychczas tylko na sejmikach krakowskim i pockim
zalecono tron sukcesyjny. We wszystkich drugich, tylko osoba
elektora yjcego saskiego, jest zalecona do nastpstwa tronu ;
a we wszystkich prawie instrukcyach wiele jest punktw krpu
jcych jeszcze bardziej nastpc mego nieli ja jestem skrpo
wany, tak dalece, e wielu supponuj, e elektor nie przyjmie
169
tak cierniowej korony, ile e nard saski bardzo nie yczy

sobie tych przenosin pana swego.
(Cyfrmoany).
Goltz substytut Lucchesiniego, powiedzia onegdaj mar

szakowi Maachowskiemu, e i on supponuje, i elektor nie
przyjmie korony, a e w takowym przypadku, Anglia pewnie
bdzie proponowaa ksicia brunszwickiego, i da poniekd zro
zumie, e i jego Dwr to bdzie popiera.
(Pisany.)
Cesarz widocznie stara si pomnaa we wszystkich dwo

rach a osobliwie w berliskim t wiar, e wojowa nie bdzie
za Moskw. Jednak na pimie tego upewnienia nigdy nie da,
a Kaunitz bka od czasu do czasu, e dawny alians obronny
Austryi z Moskw trwa. Tymczasem ju umniejsza swoje wojsko.
Wgrzynom, ktrzy go zachcali do kontynuacyi wojny z Tur
kami odpowiedzia, e to by nie moe, a ich sobie kaptuje
tak pomylnie, e syna jego trzeciego, sami okrzyknli jedno
gonie palatynusem wgierskim (co tyle prawie znaczy, jak u
nas razem prymas i hetman), lubo cesarz niby chcia im pro
ponowa trzy insze subjekta.
(Cyfrowany.)
Po wielu pogoskach jakoby krl szwedzki zawiera alians

z Moskw, dotychczas to si nie sprawdza, a opinia o jego
rzetelnoci przez to si wtli, e on Moskwie da kopie depesz
pruskich i angielskich1). U siebie ministrw sposobem jakimsi
') Postpowanie Gustawa i w tym roku (ju po zawarciu pokoju w Werela) i w nastpnym (1791), byo dwuznaczne. Chcia on z obu stron korzysta,
obiem stawia warunki, i p o m o c sw,
monaby rzec, ofiarowa wicej dajcemu.
Zdawao m u si, e jest p a n e m sytuacyi,
e daniom jego wszyscy musz
do uczyni. Ostrzeone o jego ukadach z Moskw
za
Dwory berliski i angiel
ski zapytay go, co da za sw neutralno? Gustaw odpowiedzia, e za
wojn
170
Dokumenta. IV.
zachwyca, i pokazuje im protok negocyacyi swojej z Moskw.

U Turkw naturalnie zmniejszy si mocno jego kredyt. Z dy
skursw Engestroma u nas, i nawet krokw ministeryalnych,
/ sdziby naleao, e krl szwedzki trwa w zamyle owego
wielkiego zwizku z Turkami, Polsk, Berlinem, Holandy i An
gli, dla utrzymania pokoju i independencyi ; co jednak pewnie
nie prdzej nastpi, a po zrobionym pokoju midzy Rosy
a Porta, do czego, sycha, e znowu jest niejakie zblienie.
Wygldam tu wiadomoci od WPana, jeeli partya opozycyjna
nie bdzie szkodzi Pittowi wyrzucaniem mu jakoby daremnego
expensu na siy morskie. Czyli te on potrafi okaza i owszem
zasug, e bez wojny, samem wystawieniem siy, wymg na
Hiszpanii, czego tylko moga da Anglia?
(Pisany.)
O porwnaniu miar i wag, gdy co nastpi, nie omieszkaj

mi WPan donie.
z Moskw potrzebuje milion talarw miesicznie! Ta summa wydaa si zbyt

wielk. Ofiarowano mu 600.000 dukatw rocznie, nadto w imieniu Porty sub
sydia jak dawniej, oraz wypat zalegych u Porty dwu milionw piastrw. Krl,
skoro tylko te warunki otrzyma na pimie, zaraz je zakomunikowa Dworowi
petersburskiemu, dodajc, e jeeli ma pozosta neutralnym, to trzeba mu wi
cej zapaci i to nie w assygnatach ale w brzczcej monecie. Katarzyna nie
wchodzc w te targi, przyrzeka krlowi cztery miliony talarw; a nadto aby
da mu dowd swojej yczliwoci, przyznaa Finlandczykom wynagrodzenie za
straty poniesione w wojnie. Ten krok cesarzowej uj Gustawa. Pojecha do
niego Stackelberg i w istocie zawar z nim alians. J'ai enfin russi rendre la
Sude chrtienne* pisze on do cesarzowej, robic alluzy, e Gustawa od Porty
oderwa.
W tym to czasie Gustaw po cichu stara si o sukcesy tronu polskiego.
Zawsze on robi co mg, aby si Polakom przypodoba; tak n. p. na balu
danym w Drotningsholm wystpi w polskim stroju. Tworzy rozlege plany
oparte na poczeniu dwch koron, szwedzkiej i polskiej, i Katarzynie ich udzie
la. Imperatorowa nie zniechcaa go wcale, przyjmowaa owszem jego zwierze
nia, wiedzc, e te awanturnicze projekta na niczem si skocz.
171
Spodziewam si, e ju ksi prymas musi by teraz

w Anglii ; ani wtpi, e WPan wszystko czynisz, co jemu by
tno w tamtym kraju moe uczyni najmilsz.
22.
(Sukcesy tronu. Alians z Porta.)
Warszawa, dnia I grudnia
fyo.
Prosz WPana o oddanie lub przesanie ksiciu pryma

sowi tu przyczonego listu mego, tudzie aby mu komuniko
wa przez ca bytno jego w Anglii, cokolwiek odemnie i od
nas bdziesz wiedzia, dla tego, aby daremnie pism nie mnoy.
Ju tylko o czterech sejmikach litewskich nie wiemy.
W kilku litewskich, a we trzech koronnych instrukeyach, to
jest: w krakowskiej, kijowskiej i pockiej, tron sukcesyjny tylko
jest zalecony. W wielu sukcesyjny tron jest zakazany. We wszy
stkich prcz jednej woyskiej, elektor saski za nastpc mego
jest zalecony. Na starostw, ministrw, ksiy i edukacy wiele
przykrych dziwactw prawie wszdzie popisano.
(Cyfrowany.)
Ta okoliczno i e Potoccy czuj wiele umniejszony dla sie

bie fawor publiczny, sprawuje, e w tych dniach marszaek Poto
cki i ksi Adam, wielkie mi czyni owiadczenie ku cisemu
czeniu si ze mn. Ja tego nietylko nie odpycham, ale owszem
przyjmuj, bo inaczej oprze si szkodliwociom nie byoby
nadziei. Goltz substytut teraniejszy Lucchesiniego, podkada
mi list Knobelsdorfa z 1 novembra, w ktrym donosi, e tra
ktat nasz z Porta ju dochodzi koca tak dalece, e podpis
jego mia by upewniony na 6 novembra. Jeeli wszystko tak
si okazuje jak Knobelsdorf powiada, to moe nam wynij na
dobre, poniewa opuszczone maj by w nim punkta obraliwe
172
Dokumenta. IV
dla Moskwy, a upewnione by maj dla naszego handlu po

udniowego bardzo pomylne, wtedy gdy ujcia Dniestru w Czar
ne morze z Modawi ca wrc si do Turkw. To pod sekretem
innie powiada Goltz. WPan nie go, bo my wprost od staro
sty szczerzeckiego nic o tern jeszcze nie wiemy. Ze za Akerman i Modawi Moskwa wraca Turkom, Goltz ju nie wtpi ;
tylko wzgldem Oczakowa zostaje wtpliwo.
zbrzydzi. Od niejakiego czasu marszaek Potocki i ksi Sta

nisaw, poczynaj zblia si niby bardzo do siebie. Trudno
wyexplikowac, czemu jak na sejmie tak i w caym kraju pra
wie jednomylnie zgodzono si na elektora saskiego, ale si to
stao wcale nie' w smak pruskiej partyi, ktra teraz karmi si
nadziej, e elektor saski nie przyjmie korony, a na tej nadziei
buduj projekta tak dziwne, e lubo niektre s niby i dla
mnie samego pochlebne, ja ani im nie wierz, ani si dugiem
o nich cyfrowaniem zatrudnia nie chc. Tymczasem teraz ksi
Jzef tu przybyy, nietylko w popularnoci kontynuje korzysta,
ale i w komisyi wojskowej zapytywany jest o zdanie ku ule
pszeniu wojska, i mam nadziej, e stopniami bdzie uyteczniej
suchany. Co za do zamysu o bracie krla angielskiego, tego
nie podejmuj si proponowa, bo prawie jestem pewny, e
byby tu krzywo przyjty ; przytem gdy ten ksi de Glocester, jest tylko dziesi laty odemnie modszy, to samo maoby okazywao powabu w tym wyborze, chybaby zaraz i sukcesy upewniono dla jego potomstwa. Na sukcesy wtpi
eby si jeszcze t ra zgodzili, a przytem kto wie czyby chcia
odmieni wiar. O ksiciu brunszwickim teraz tu za gucho.
Z Hailesem mnie te naley bardzo ostronie gada, bo lubo
on teraz owiadcza si ju nie by tak zym przeciwko mnie,
jak by zrazu, ale jest to czowiek tak opryskliwy i dziwaczny,
lubo na pozr grzeczny, a przytem konnexye tak rne ma
jcy, e nie bardzo dufabym jemu powierzy nic takowego,
coby on albo na zo, albo na przedrwiwanie (do ktrego jest
bardzo skonnym) mg obrci. Wszystkie za takowe pro
jekta przetnie elektor saski, katolik, po polsku mwicy, jeeli
przyjmie; ale jego tu rezydent szepcc prosi, aby decyzy
wszelk o nastpstwie tronu oddala, od pocztkw teraniej
szego podwojonego sejmu dajc, abymy wprzd form rzdu
ustanowili.
Dono mi WPan o wszelkich obrotach ksicia prymasa,

i pod jakim tytuem i w jakim ubiorze on si tam prezentuje.
Do protestacyi ex-wojewody ruskiego i hetmana Rzewu
skiego, adne dotd nie przybyy akcesa, prcz kilkunastu osb
domownikw jego, ktrzy je zaraz zrazu poczynili.
23.
(Kandydaci do korony polskiej. Alians z Turcy podpisany.)
Warszawa, iS grudnia
ifqo.
(Cyfrowany.)
Niech si ksi prymas nie gorszy osadzaniem w senacie Su

chodolskiego i Czetwertyskiego czarnego; pierwszy, byby kon
tynuowa poselstwo przez te dwa lata, a Czarny, mia take
upewnione sobie miejsce poselskie, i byliby oba malkontenci,
a zatem i gorsi. Ja sam przydusiem te skryte druki, ktre niby
powouj do tronu ksicia Jzefa, a gdy nalegano przemnaaniem, przekadaem najprzd zawsze moje w tej materyi cise
dochowywanie poprzysionych obowizkw ; a gdy jeszcze na
legano, zawszem kad wiksz daleko przyzwoito do tronu
przymiotw ksicia Stanisawa, ktremu lubo przyznaj przy
mioty, ale zaprzeczaj teraz popularnoci z rnych przyczyn,
a mianowicie w zoeniu podskarbiostwa litewskiego dziwacznie
jako hardo upatruj ; lubo on w istotnej prawdzie jedynie
dla tego je zoy, aby ju nie jedzi do Litwy, ktr sobie
173
emy wczoraj do pnej nocy bawili si nad rugami,

i bawi si dzisiaj bdziemy, nie mog wiedzie, co za skutek
w deputacyi sprawi raport WPana o rozmowie z Ewartem.
174
Dokumenta. IV.
Kuryer w oczekiwany stambulski finalnie przyjecha wanie

teraz, ale jeszcze nie wiem co przywiz; tymczasem miarkowa
mog z umysw, i prawie si mog upewni, e choby sta
rosta szczerzecki podpisa w Stambule i zaczepny alians z Tur
kami przeciw Moskwie, ratyfikacya takowego traktatu nie b
dzie atwa na sejmie. Odgosy od Potemkina, od Nassau a poczci i tu od pani Branickiej, oznaczaj poniekd jakoby Moskwa
zbliaa si do takowej systemy, e nas Polakw nie tylko nie
trzeba drani i uciska, ale owszem, e nawet trzeba tego, aby
by rzd w Polsce lepszy i mocniejszy ni dotychczas ; tym
bardziej ja chciabym unika dranienia przez nas Moskw, ale
jednak mocno dam, ebymy si nietylko nie powadzili
z krlem pruskim, ale owszem, ebymy z nim i z Angli zo
stawali w cisoci (byle bez naszej szkody), bo to jedno nas
czyni powanymi u Moskwy.
Znam ja, e WPanu tskno do domu i do ony, ale e
odwoanie WPana z Anglii, byoby wielk strat krajow i dla
nas, wic kontynuj WPan doprasza si o powikszenie pensyi
i o opacenie dugw lub o odwoanie; pisz o to listy nie tylko
do deputacyi ale i osobno do marszakw : Potockiego, Maa
chowskiego i Sapiehy i do kanclerza Maachowskiego ; do mnie
za osobno taki, w ktrymby nic innego nie zawierao si,
abym go mg pokaza, a mam nadziej, e si to uda, a za
tem e bdziesz mg sprowadzi on do siebie. W p. mie
czniku Ogiskim widz ja arcy-dobre intencye, ale jeszcze te
wiele niedojrzaoci, ktre u tych gboko-mylnych Anglikw
mogyby zaszkodzi, komparacy czynic midzy nim a WPanem. Mojem pojciem, ja tylko dwa subjekta upatrywabym
wanie zgodne do Anglii, to jest Moszyskiego lub Dzieduszyckiego ; umiej obaj po angielsku, biegli s obaj w tych wa
nie rzeczach, ktre ministrowi polskiemu w Anglii najlepiej wie
dzie trzeba, ale przewiduj w obudwch wstrty do przyjcia
takowej funkcyi; jeszczem z nimi o tern nie gada.
175
24.
(Propozycye handlowe pruskie. Nowiny z Turcyi i z Szwecyi).
Warszawa, i stycznia J7ifCy/rmoany.J
Goltz wczoraj poda not, w ktrej w pocztku skary si,

e w naszym projekcie handlowym, wszystko jest dla nas, a nic
dla nich. Potem ofiaruje otwarcie tranzytowego handlu do Sa
ksonii dla nas; wolny spaw przez Odr do Sztetina, wolny wjazd
na jarmarki szlskie ; popraw ale niewyszczeglnion weksw
pruskich na Wile ; a dopomina si uchylania mniemanych we
ksw skarbowych litewskich na Prusakach.
Wzgldem negocyacyi stambulskiej starosty szczerzeckiego, odpowiedzia Hertzberg Jabonowskiemu evasorie, z obie
tnic jednak wkrtce dobrego responsu. Ja jeszcze mam nadziej
w Bogu, e Polska nie bdzie wcigniona w wojn. O Gda
sku ani wzmianki.
Ze Szwecyi de 10 decembris mamy, e krl szwedzki stara
si wtedy o zamian graniczn z Moskw, ktrej ta podobno
dozwoli, aby uzyska z nim alians przez subsidia ; on za jeszcze
oczekiwa responsu z Berlina i z Londynu, jeeli przez nich nie
uzyszcze kontynuacyi subsidiw tureckich.
25.
(Mczce sejmowanie.)
Warszawa, dnia 8 stycznia IJI.
(Cyfrowany.)
Nie przestawaj WPan pisywa o swoje potrzeby do marsza

kw : Maachowskiego, Sapiehy, Potockiego i do kanclerza Ma
achowskiego, a ja z mojej strony popiera bd zawsze, i ju
by moe cokolwiek si udao byo, gdyby nie te nadzwyczajne
176
Dokumenta. IV.
i niezmiernie pracowite sejmowanie nasze, ktremu prawdziwie

nie pojmuj, jak zdrowia i siy nasze wystarcz, jeeli tak kady
krok trzeba bdzie trzynasto lub czternasto-godzinnemi sesyami
postpowa ; tak jak wczoraj znowu, w dwchset pieciudziesiat
sejmujcych osb, ledwie trzecia cz wotowaa tylko sowami
affirmative vel ngative, a okoo sto szeciudziesiciu oracyj musie
limy sucha. Pluralitas dwch przeciw jednemu wygraa podug
yczenia mego, e reform rzdu zaczniemy od sejmikw, a nie
od kontynuacyi praw kardynalnych, i dobrze to jest dla rnych
widokw. Byo gonych kresek affirmative 174, ngative 8 9 ;
sekretnych affirmative 174, ngative 80.
26.
27.
iHailes namawia do odstpienia Gdaska. Komedya Niemcewicza:
Powrt Posa*.)
Warszawa, dnia ig stycznia
ijgi-
(Cyfrowany.)
Wyda tu Hailes drukiem pismo pod tytuem : Mmoire

sur les affaires actuelles de Pologne, w ktrym przekada anonime powody, dla ktrych powinnaby Polska ustpi Gdaska.
Jeszcze to nie do wdraa zamierzony skutek ; podobno na to
przyj bdzie musiao, eby on da formalnej konferencyi
i eby tam urzdownie to samo proponowa i owiadczy ;
wtedy dopiero deputacya bdzie miaa powd czynienia o tern
relacyi Sejmowi, ktry moe e da ucha wtedy tym rzeczom,
o ktrych teraz sucha nie chce.
(Dyskusya o paacu Stackelbergowym.)

Warszawa, dnia IJ stycznia
177
(Pisany.
ifgi.
Ostatnie dwie sesye sejmowe, zeszy na relacyi egzaminato

rw komisy i skarbowej koronnej. Z okazyi rozpisu Kossowskiego
i Czackiego w interesie paacu Stackelbergowskiego, Rzewuski
pisarz zacz atakowa tych wszystkich drugich komisarzw
skarbowych, ktrych pluralitas przed trzema laty dogodzia
Stackelbergowi
Zachcam wszystkich, aby zrobili teraz dobry rzd i zrobio
nego egzekucyi ostro strzegli, ale e kade prawo w ty bijce,
jest szkodliwe i niesprawiedliwe.
Niemcewicz pose inflantski napisa komedya, ju dwakro

z wielkim aplauzem gran, pod tytuem: Powrt p o s a d o
ojca. Suchorzewski wczoraj da zwoania sdw sejmowych,
oskarajc formalnie Niemcewicza, e pisa, policy, e dozwo
lia gra tak komedya, ktra wedug niego amie pacta conventa zakazujce i gada o sukcesyi tronu. Wiem, e zachcano
cicho Suchorzewskiego do tego wystrzau ; ale nikt go gono
nie popar i miano si gono. Ale te nikt wczoraj i nie od
powiedzia. Zorzeczy Suchorzewski po mowie swojej tym, kt
rzy obiecawszy mu wsparcie, nie dali go. Ku kocowi sesyi
wznowi swoje danie Suchorzewski, i wymg, e sekretarz
sejmowy czyta projekt jego zlecenia marszakom konfederackim
zwoania sdw sejmowych. Gdy znowu Suchorzewski sysz
miech bez wsparcia swego, powiedzia sam, e bierze ad deliberandum ten projekt zlecenia. Marszaek sejmowy odezwa si,
e nie zdaje si, aby to mogo by nawet wzite do deliberacyi. Tak si to skoczyo wczoraj ; obaczemy co bdzie dalej.
Cs, Waleiyan Kalinka. 'I'. 11.
12
Dokumenta. IV
Normandez mi powiedzia, e i on wierzy temu, i Dwr

jego bdzie wspiera w Petersburgu dania angielskie i pruskie
o pokj turecki ; ale e wtpi, aby si imperatorowa daa skoni
ad statum in quo, jak byo przed wojn, po tylu tryumfach
a mianowicie po tym ostatnim, tak horrende krwawym przy
wziciu Izmaiowa ; jednak tak kalkuluj w Petersburgu, e si
ugnie imperatorowa, jeli wezm si ad serio Anglia i Prusy, co
e zrobi ci dwaj, twierdz ich ministrowie w Petersburgu.
truje w proponowanym aliansie owym i handlowym traktacie

z nami : a zatem, e wierzy powinnimy, e co Anglia stipulowa dla nas bdzie od krla pruskiego, bdzie przez ni naj
skuteczniej utrzymanem. Ustpienie Gdaska dla krla pruskiego,
kadzie Anglia za nieodbite, ale sam Hailes przyznaje, e pki
zmniejszenie z 12-tu na 4-ry procenta z ce wilanych i wolny
handel wilany na morze et vice versa nie bd upewnione,
poty my Gdaska ustpowa nie moemy. Przyznaje oraz Hai
les, e skasowanie w Gdasku juris emporii jeszcze nie jest
pewne ze strony Berlina. Ja zgaduj, e to dla tego, i prze
czuwaj Prusacy, e my rwnie domaga si bdziemy skaso
wania juris emporii i w Krlewcu i w Mcmlu.
178
28.
(Odpowied polska dana Anglii. Gdask i Toru.)
Warszawa, dnia 2 lutego f/f
(Cyfrowany.)
Oddana jest onegdaj Hailesowi nota nasza odpowiednia

bardzo grzeczna i przyjacielska, i ktra dy do rozpoczcia
z nim konferencyj wzgldem aliansowego i handlowego traktatu
naszego z Angli. Hailes, ktry jest wielki dziwak, chce upa
trywa w tej nocie ozibo niekorespondujc cordialitati, jak
on mwi, jego noty ; i dopiero za umowami i eksplikacyami
odemnie jemu uczynionemi, owiadczy: e przesyajc t not
do swego Dworu, bdzie t mnieman ozibo przypisywa
nie mnie i nie wikszoci Deputacyi, lecz tylko duchom mo
skiewskim w teje Deputacyi znajdujcym si, i w tern on ce
luje na kanclerza Maachowskiego. Mylne s w tj okolicznoci
imaginacye Hailesa ; bo ten kto minutowa t not nasz, wcale
sprzyja zamiarowi angielskiemu ; a kanclerz Maachowski, lubo,
jak caa Polska bya w systemacie moskiewskim przez dugi
czas, i w duchu moe by nie kontent z wielu rzeczy dziej
cych si tu od dwch lat ; jednak zapewne nie pjdzie active
przeciwko panujcej teraz w Polsce systemie. Wszystkie sowa
i kroki Hailesa, jak mi powiada, maj by teraz dce do
wraenia nam konwikcyi, e Anglia swj wasny interes upa-
179
Hailes twierdzi, e chciwo Hertzbcrga na Toru nie

wemie skutku, mimo a do grubiastwa zapdzonych sw jego
niedawno do Zabockiego, gdzie grozi zamaniem nawet aliansu
gdyby Gdask i Toru mia by jego panu odmwiony. Jednak
w tj samej rozmowie, Hertzberg za Toru ofiarowa ju ponie
kd nam Sereje i Taurogi, i t cz wojewdztwa Inowro
cawskiego, ktr zajli Prusacy na stronie poudniowej kanau
bydgoskiego.
29.
(Skrcenie rozpraw sejmowych.)
W Warszawie,
23 lutego i?i.
(Cyfrowany.)
Na dniu wczorajszym mowa p. Kiciskiego bez pisma

mwiona, a od nikogo nie spodziewana, tak wzruszajcy i na
gy uczynia efekt, e za trzykrotnem bardzo powoli uczynionem zapytaniem marszaka sejmowego, zgoda generalna zasza
od razu na prawo takie, ktre w nastpujcych tu wypisuj
sowach :
5SSBSBS
1 80
Dokumenta. IV.
Konstytucy 1768 opisujc sposb i zwyczaj dotd

praktykowany, decydowania projektw przez kategorye, przez
punkta, przez peryody, przez sowa, jako niedoskonay i szkodliwy porzdkowi i popiechowi w obradach, na zawsze uchylamy<.
Wyrazi trudno, jak rado w caej prawie powszechno
ci ta pomylno sprawia, dla tego, e ju wszyscy pojli, e
te stopniowania niby to dla wolnoci przychylne, od Repnina
ukadane, na to wanie tylko suyy teraz, e nieskoczon
przewleko sprawoway w obradach, z ktrej profilowali ci,
ktrzy z ducha ktrejkolwiek potencyi, pod pozorami inszymi
szukali sposobw, aby si nic u nas nieskoczyo, i eby
w miech poszy wszystkie te nasze na pocztku wielkie odkazywania, i nawet te niektre dobre rzeczy, ktremy ju zro
bili. Dzi mimo zwykej pauzy rodowej, bdzie sesya dla
elekcyi tj nowej Deputacyi.
Na sesyi zawczorajszj, Suchodolski przeszy pose chem
ski, a teraz kasztelan radomski, ju po zapadem prawie Kici
skiego, gdy szo consequenter o decyzy projektu Sotyka,
ktry tu take cz, dawno nic nie mwiwszy, sprbowa jeszcze
wstrzyma zgod na mow bardzo sztuczn, w ktrej usiowa
mami, jakoby to prawo Sotyka bardziej, trawio czas ni
skracao. Ale zapa wzniecony przez prawo Kiciskiego jeszcze
wrza tak mocno, e zaguszono Suchodolskiego i to prawo
unanimiter stano.
Mam obietnic, e WPana interes wkrtce od caej Depu
tacyi bdzie do Stanw wniesiony i popierany : co i ja uczyni.
W przysz niedziel, bdzie podane pismo Hailesowi od De
putacyi, responsujce na jego ostatnie pismo do nas. To co si
udao w materyi tylko sejmikowej daje nam otuch, e podo
bnie uda nam si skraca i we wszystkich innych czciach
rzdowych, inaczej niewielkaby to bya wygrana.
Ksie prymas powie WPanu, z jakiej okolicznoci pisa
do mnie, ebym posa tabakier bogat p. Anderson. T tabakier zoono ju w rce Teppera dla przesania jj do Lon-
181
dynu i spodziewam si, e j odbierzesz za dni kilka po dojciu

dzisiejszego listu. Rozmw si tedy WPan z ksiciem pryma
sem, z jakiej przyczyny, i jakim sposobem, masz j temu
p. Anderson odda.
30.
(Wie o proponowanem przez Prusy noweni zarwaniu Polski.)
Warszawa,
dnia 12 marca 17QI.
(Cyfrowany.
Tyle tylko mam do doniesienia dzisiaj WPanu, e przysza

tu wiadomo z Wiednia, jakoby tam p. Jacobi mia propono
wa, e za staraniem pruskiem Porta dozwoli Moskwie konser
wowa Oczakow i Akerman, a cesarzowi konserwowa Orsow
i Belgrad, i e in super, kawa ziemi polskiej jeszcze bdzie
przyczony do Galicyi, byle Gdask i Toru cedat krlowi
pruskiemu. Cesarz odrzuci te pokusy i mia powiedzie : nie
tylko bra nie chc nic Polsce, alebym jj i Galicy odda,
gdyby krl pruski odda Prusy Polsce. Nie twierdz ja tej wia
domoci za rzecz wcale pewn jeszcze. Hailes i Goltz napisali
zaraz do Berlina, pytajc si czyli to prawda, i mieli dooy,
e jeeli prawda, to niech Berlin nie spodziewa si, aby tu
adna negocyacya pruska ani angielska za Prusami moga si
uda, chyba po uroczystem zaparciu si ze strony Berlina, ta
kowych ofiar Jacobiego. Obaczemy dalej.
31.
(Goltz zaprzecza oficyalnie tj wieci.)
Warszawa
dnia 26 mana
f~Qi.
rowany.
Goltz poda tu onegdaj not najwyraniej zbijajc owe

wieci z Wiednia tu dosze, moe umylnie tam rozsiane, i
182
Dokumenta.
Listy krla do Bukat ego.
IV.
dwr berliski cesarzowi owiadcza pomoc ku przyczeniu do

Galicyi kawaka Polski. Od WPana oczekujemy wiadomoci
czyli to jest prawda, e krl szwedzki mia deklarowa w An
glii rwnie jak w Berlinie: e jeeli dadz te dwie potencye
milion talarw na miesic, to on bdzie si determinowa, a
do zerwania wieo zawartego pokoju z Moskw 1 ). Jeeli si
bd kontentoway te dwie potencye jego tylko neutralno
ci, to jednak i za to da subsydium. Oczekujemy oraz od
WPana wiadomoci, czy si sprawdza wyprawa czterdziestu okr
tw angielskich na Batyckie morze a dwunastu do Stambuu.
32.
(Ukady handlowe.
Gdask.
Oczakow przy Moskwie

IVarszauHi,
dnia
zostanie.)
2 kwietnia
ijgr.
Po dwudniowym sporze wawym, wczoraj o dziewitej

w wieczr stano na tern, e kazano Deputacyi da ministrom
angielskiemu i holenderskiemu respons takowy : e Sejm nie
da jj adnego rozkazu wzgldem Gdaska, ale kaza jej kon
tynuowa negocyacy handlow z nimi. P. Hailes kaza mi
powiedzie, e jeeli dotd miaem racy uwaa w nim ozi
bo ku mnie, odtd doznawa bd najszczerszego affektu,
i najprawdziwszego zawiadczenia przed Dworem i narodem
swoim : em ja nad wszelkie spodziewanie jego, w tych dniach
obstawa przy daniu jego.
Ja to pisz WPanu nie dla tego, eby Hailes mia racy
tak wielkiej dla mnie wdzicznoci ; bom ja to tylko mwi,
co mi wasne przekonanie dyktowao (jak to WPan obaczysz
w przyczonych kopiach do exacte zebranych z mwienia
mego przez naszych shcrt-hands na sesyi zawczorajszej), lecz
*) Cfr. list 2 1
183
dla tego, eby WPan wiedzia racy, czemu tego Hailesa raporta bd probabiliter wcale w inszym stylu, ni pewnie by
way dotd.
Styl za mego mwienia, widzisz WPan tak prosty, e go
prawie paskim nazwa mona ; alem ja umylnie tak mwi,
a powoli, eby mi kady rozumia cho nieuk.
Wczoraj jeszcze trzeci raz przyszo mi mwi w teje materyi, z okazyi powstaej burzy na Zajczka podolskiego, ktry
w dobrej myli i za mojem zdaniem, ale w zbyt ostrych so
wach zacz mwi, tak dalece, e dzi a do pojedynkw z tj
okazyi przychodzi.
Zdziwisz si WPan moe, z czego to Hailes jest tak kontent, gdy on pooy by pro basi oddanie Gdaska ; odpo
wiadam, e on i Reede (holenderski) ju bali si o zupene
zerwanie negocyacyj ; a e ta si przecie utrzymaa, ju to maj
za wielk wygran.
Ztd ja supponuj, e Anglia i Holandya przedsiwezm
teraz konieczne naleganie w Berlinie, o uatwienie handlu na
szego z zamorskiemi, cho bez ustpienia Gdaska, do czego
ja nabieram nadziei, tern bardziej, e rozkaz krla pruskiego do
Goltza jest prcise taki: nie pro o Gdask, bo ja go sam
ju nie chc, chyba eby Polacy sami uznali, e takowe ust
pienie moe si pogodzi z ich wasnym interesem . I ze
wszystkich innych okolicznoci wida, e krl pruski zakada
sobie wielki punkt w tern, aby utrzyma w Polsce kredyt
i influency ju mocno nadweron.
Gdy za (jak jest do tego wiele podobiestwa), zblia si
pokj Moskwy z Turkami, jeeli Anglia i Berlin dozwol Mo
skwie przy Oczakowie zosta, rozumiem e i dla tego wanie
krl pruski ju niemajcy wojowa z Moskw, atwiejszym si
pokae dla handlu naszego bez Gdaska, byle Anglia i Holan
dya szczerze nam w tern dopomagay.
184
Dokumenta. IV.
33.
CWstawienie si Anglii i Holandyi podane.)
Warszawa, dnia 6 kwietnia
185
lygi-
(Cyfrowany.J
Hailes i Reede przy powtarzaniu wielkich swoich owiad

cze dla mojej osoby, pytali mi si kady osobno o zdanie
moje, jak oni maj sobie postpowa tutaj. Odpowiedziaem :
ani wam, ani naszym deputacyjnym, nie przystoi teraz wspo
mina ani imienia Gdaska, lecz tylko przez niejaki czas roztrzsn owe sze punktw od nas wam podanych 26-go lu
tego, aby si dogodzio wyrokowi Sejmu, ktry kaza Deputacyi
kontynuowa negocyacy z wami. Wasze za Dwory tymcza
sem powinnyby mwi do krla pruskiego: Ty sobie masz wa
ny punkt w konserwacyi kredytu i affektu Polakw, i masz
w tern racy. Gdy go stracisz, Moskwa zapewne odzyszcze
influency swoj w Polsce, i ju do tego okazuj si indicia,
gdy w onegdajszj dysceptacyi o Gdask, niektrzy wawsi owi
przedtem anti-Moskale, ju kadli ciebie w rwni z imperatorow tak dalece, e was obudwch i do djaba odsyali, a
skromniejsi w expressyach dawali do zrozumienia, e kto wie,
czyli Polakom na ciebie samego wkrtce nie bdzie potem
trzeba jej (imperatorowj) pomocy. A gdyby tym torem poszy
rzeczy, to nietylko Moskwa odzyszcze influency swoje w Pol
sce, ale i znowu sobie ad libitum bdzie przeprowadzaa wojska
przez Polsk, najpewniej w sukurs Austryi przeciwko tobie ;
wic koniecznie ty sobie powiniene ugaska i ubezpieczy,
a tego nie potrafisz, pki nie uskutecznisz traktatu 1773 r. wzgl
dem wolnego handlu w Szlsku i tranzytu do Saksonii, a po
tem, pki nie ulysz ce w Fordunie i przy Gdasku, bez na
pierania si Gdaska. Jeeli ty aujesz tych 400.000 talarw, .
ktre ci czyni tamte ca, my tobie (bomy bogaci) damy
200.000 talarw na rok gotwki z nas, a drugie 200.000 znaj
dziesz zaraz w powikszeniu handlu, ktry my chcemy rozpo-
cz z Polsk jak prdko ty Fordun i Gdask oswobodzisz.

W bardzo maej liczbie lat, ten handel tak si znacznie pomnoy,
e mniej biorc ce, nie tylko te 400.000 talarw cakiem od
bierzesz, ale i dwa i trzy razy wicej. Spiesz za to uczyni, bo
jak nie, to my atwo znowu trafimy do przyjani moskiewskiej
i wiedeskiej, a konsekwencya tego bdzie, e Moskwa z Austry
atwo ciebie zgniot, kiedy Polska otworem dla Moskwy bdzie
staa. Pki podobiestwo byo wielkiego wojowania z Moskw,
to ci bardziej potrzeba byo Gdaska jako fortecy; jeli my
dzi wszyscy trzej dozwalamy, aby Moskwa przy pokoju z Tur
kami sobie zachowaa Oczakow, to ty wojowa nie bdziesz,
a zatem i Gdaska mniej potrzebujesz. Hailes i Reede, ktrzy
teraz przecie si znowu pokojarzyli, przyznali obydwa, e moje
myli s dobre, i e napisz w tym sensie do swoich Dwo
rw ; kwestya tylko czyli Pitt bdzie mia ten nowy expens
narzuci narodowi.
'
34.
(Prawa miast.)
Warszawa,
dnia ib kwietnia
n9r-
Przyczona kopia zainformuje WPana co na onegdajszj

stano sesyi favore mieszczan. W projekcie oryginalnym Chreptowicza podkanclerzego byo i to, eby pozwolono mieszcza
nom mie reprezentantw na Sejmie cum voce decisiva. Temu
punktowi najwawiej przeciwili si wszyscy dawnemi przesda
mi rzdzcy si. Ich zapa przeciwko temu punktowi graduatim
zaprowadzi ich do sprzeciwiania si i wszystkim inszym prawie
pomylnym dla mieszczan punktom. W tym stanie rzeczy za
cza si sesya onegdajsza. Po wielu obustronnych mowach,
w ktrych wawsze i liczniejsze jednak byy przeciwko mie
szczanom, wziem sam gos. Mwiem co tylko mogem za
mieszczanami. Po moim gosie zacz mwi Suchorzewsk
186
Dokumenta. IV.
w sposb oznaczajcy przeciwno memu zdaniu. To zaraz na

twarzach zelantw okazao rado, osobliwie gdy Suchorzewski
powiedzia, e vocem decisivam nie chce dozwoli mieszczanom
na Sejmach. I to jedno tak ukontentowao zelantw, e nie
uwaali, i lubo Suchorzewski gani niby wszystkie insze w tj
materyi podawane projekta, jednak z odmian tylko sw i po
rzdku punktw, prawie to wszystko promowowa sam czego
my chcieli, za swoje nowe podajc to myli. To widzc jam
uchwyci okazy i zaraz powiedziaem, e sobie i ojczynie
winszuj zawsze, gdy w wietle sejmujcych znajduj lepszo
nad moje wasne zdanie, i cakiem poparem projekt Suchorzewskiego. To sprawio uatwienie zgody, lubo zatrudniy j
byy na moment gosy naprzd Rzewuskiego pisarza a potem
nawet i Wawrzeckiego ; Rzewuski wystawia swoje trudnoci,
Wawrzecki w widoku niedoskonaego w tym jednym punkcie
projektu Suchorzewskiego vocis decisivae, chcia si temu je
szcze przeciwi, lecz ja przecie uprosiem wszystkich tandem,
e si zgodzili.
Moje powody byy te : widziaem, e upierajc si circa
decisivam, strac wszystko, gdy si zelanci spostrzeg. Ta za
decisiva, choby bya dozwolona tym 12-tu tylko zamylanym
reprezentantom miejskim, jednak nie byaby przewaya nigdy
nad 200 posami szlacheckimi ; a wszelako jak Suchorzewski
poda, lepiej bdzie nieli to co ze strachu i przymusu prawie
zelantw starowieckich, sama nawet Deputacya konstytucyjna
bya napisaa w swoim projekcie, to jest : e tylko wtedy, ci,
ju nie posowie, tylko plenipotencyaryusze miejscy mieli mie
gos, kiedyby sam Sejm ich do tego powoa, coby byo tak
dobrze, jak odmwi im go na zawsze. A kiedy dzi juemy
potpili na zawsze liberum veto, za ktrego utrzymaniem ycie
kadlimy przed dwudziestu a lepiej mwic jeszcze i przed
trzema laty ; spodziewa si mona, e nie zadugo i tj decisiwy doczekaj si mieszczanie. Notandum, e zapa starowie
ckich zelantw by tak wielki, e niektrzy bardzo cnotliwi
i z inszych miar wiatli posowie litewscy, mwili z daniem
187
skasowania nawet wolnoci kupowania dbr ziemskich nieszlachcie w Litwie, a to i midzy koronnymi rocio przeciwno
i w tym punkcie. Wic ja sdz, e wanie Pan Bg, przez
usta Suchorzewskiego, najniespodziewasz zrobi lask dla Pol
ski. Ze jeszcze niektre szczegy pozostao wywieci i popra
wi w tych zasadach onegdajszych, obiedwie Deputacye, tak
konstytucyjna jak do miejskich spraw, maj w tym przynie
swoje zdanie pojutrze, i wtenczas dopiero ta rzecz bdzie zu
penie ukoczona ; co gdy nastpi, ja WPanu donios, a wtedy
bdzie dobrze przyzwoity o tern skoncypowa artyku do gazet
angielskich. Ostatnie listy berliskie de 9 praesentis z rana
twierdz, e tego dnia w wieczr, mia wyj kuryer do Pe
tersburga z odkaaniem tgiem zczonych Dworw pruskiego
i angielskiego, i e ju wyszed by kuryer do Kopenhagi,
dajcy nietylko wolnego przejcia dla floty angielskiej, ale i mia
nowicie przygotowania maych statkw do lichtowania najwik
szych okrtw o trzech dnach, dla ktrych w przeprawie Sundu
nie do ma by gbiny.
W Sistowie wszystko pi. Wida, e Austryacy wynajduj
umylnie codziennie okazye do zwoki, i samo oddalenie cesa
rza do Woch zwok pomnaa. Odgosy wiedeskie bkaj
o chciach czego wicej uzyskania od Turkw nad konwency
reichenbachsk. Supponendum naturalnie, e Wiede i Peters
burg zblia si bd tern bardziej, gdy Londyn i Berlin bd
si sroy na Moskw, krl pruski ju mianowa swoich adjutantw. Ekwipae jego gotuj si do wyjcia do Prus, dokd
Moellendorf ogosi swj bliski wyjazd. Kilka regimentw zno
wu postawiono sur le pied de guerre nad te, ktre byy ju
dotychczas w takiem opatrzeniu w Prusiech.
(Cyfrowany.)
Namaca mona, e gdy Hertzberg pretendowa tych tgich

rezolucyj angielskich, spodziewa si, e ich Anglia nie przyjmie ;
dzi gdy przyja, nie staje mu inwencyi do wycofania odkazanek pruskich, ktrym krl pruski wida e chce by wiernym-
188
Dokumenta. IV.
(Pisany.)
Dotd jest nadzieja, i s do tego indicia z Berlina samego,

e od nas wicej pretendowa nie bd, jak tylko zbrojn
neutralitatem, co wanie byoby dla nas najprzyzwoitszem. Tj
wiadomoci, ktra do Anglii przysza, jakoby starosta szczerzecki ju podpisa traktat z Turkami, my tu nie mamy, ani
adnego listu od niego od kilku tygodni; insze za indicia ka
mi wtpi, eby si to ju miao zici.
35.
(Prawo miejskie przyjte. Zapal mieszczan dla krla. Niepokj
cudzoziemskich ministrw.)
}VarsssaTOat dnia 20 kwietnia i~Qf.
Przyczony druk wyraa WPanu, co stano prawem ju

formalnem die 18 praesentis. Tego dnia rozhowor sejmowy by
krytyczniejszy jeszcze nieli die 14, bo przeciwnicy miast uchwy
cili si 13-go numeru w artykule 1-szym, w ktrym powie
dziano byo, e mieszczanie posessyonaci bez dystynkcyi powo
ania i wiary, bd mogli by obierani do wszystkich magistratur
miejskich. Tu Duski stary i za nim wszyscy zelanci, chcieli
wystawi wielkie niebezpieczestwo dla wiary katolickiej, a pod
tym pozorem wywrci prawie wszystkie zasady de die 14.
Hulewicz przypiek biskupom, pytajc si czemu milcz. Biskup
Kossakowski, jako prezes Deputacyi konstytucyjnej, odpowie
dzia tak przytomnie i zrcznie, e a do podziwienia. Hulewicz
i drudzy z tego nie kontenci apostrofowali drugich biskupw,
poznaski uleg do zdania Duskiego. Tu tedy zelanci ju try
umfowali, a obawa dyskredytowania si, usta zawara wszystkim.
Tu ja sdziem by powinnoci powiedzie : Nie na tocie mi
krlem zrobili, ebym wam pochlebia, ebym momentalnej
popularnoci potakiwa, ale na to, ebym was szczerze ostrze
ga i broni od bdw i szkodliwoci podug wszelkiego wiata
189
i si moich. Skrzywdzilibycie si w oczach caej Europy, ktraby

poj nie moga, ebymy lekkomylnie wywrcili dzisiaj, comy
postanowili przed czterema dniami ; a postanowilimy na fun
damencie powaania naszego na dawne prawa miejskie, i na
potrzebach i uytecznociach naszych dzisiejszych. Juecie sy
szeli, e w miastach wielkopolskich, tak mao jest katolikw, e
gdybymy katolikom tylko wedug propozycyi p. Duskiego
pozwala mieli by burmistrzami, prezydentami i wjtami, toby
nie byo nawet kim zdatnym napeni te magistratury. A w in
szych miastach naszych, taki zakaz odwrci wszystkich cudzo
ziemcw, ju dawno dcych do osiadania u nas, od zamiaru
przeniesienia do nas zaludnienia i bogactw, co jednak byo
objektem waszym w przeszy czwartek. Ci ktrzy mieni, e
wiara nasza katolicka przestanie by dominans w Polsce, gdyby
cho jeden wjt miejski by dyssydentem, niech sobie przypo
mn, e prawa stojce exkluduja wszystkich dyssydentw i dyzunitw od korony, senatoryi i ministerstwa, a zatem dominu
jca jest i bdzie wiara katolicka w Polsce. Biskup Kossakowski
dopiero nam powiedzia, e dowiadczenie dwudziesto-trzyletnie
uczy, e w tych nawet kazusach, w ktrych rwno eligibilitatis kadzie midzy dyssydentami a katolikami, sama wola
obierajcych, sto razy przeciw jednemu, za katolictwem prze
ciwko dyssydentom czyni.
Wic gdy z przekonania i sumienia mwi, e comy po
stanowili 14-go praesentis nic szkodzi wierze naszej nie moe;
a co dzi proponuje JPan Duski, przyniosoby najwiksz szkod
nasz polityczn, miao si przeciwi jego zdaniu, cenzury si
nie boj, ale to mwi, e lepiejby w tym 13 numerze i wcale
o wierze nie wspomina, tylko powiedzie, e kady w mieci
dobrze osiady jest eligibilis do urzdw miejskich. To za do
daj, co dawno miaem w myli a sdz by rwnie i dla
wiary naszej i dla politycznego dobra naszego potrzebnem,
to jest : ebymy napisali prawo przykazujce, aby in omnibus
matrimoniis mixtis midzy katolikami a niekatolikami, dzieci
koniecznie byy wszystkie katolikami. aden tu gwat nikomu
190
Dokumenta. IV.
si nie stanie, bo kto nie zechce widzie dzieci swoje katoli

kami, taka kada osoba nie przybierze sobie ony ani ma
wiary katolickiej. Ze za to prawo nie bdzie tych maestw
mieszanych tamowao, sdz ztd, e we wszystkich prawie
dyssydenckich wyznaniach zbawienie wieczne supponuj by
i dla katolikw otwarte. A zatem rozumiem, e si spodziewa
mona, i za lat 30 inszych prawie mieszkacw w Polsce nie
bdzie jak tylko katolicy. A zwacie sami, jaki to wielki przy
bytek jednoci a zatem i siy uronie dla nas, mianowicie z tych
kroci tysicy chopstwa dyzunickiego, ktre si (e tak rzek)
wtopi nieznacznie do unii. Ta mowa moja zrobia skutek. Ks.
Adam Sapieha i kilku inszych mwili rwnie na odbicie propozycyi Duskiego. Ze jednak jeszcze kilku opierao si, ju si
zabierono ad turnum. Jam znowu prosi raczej o jednomylno,
i tandem stana o 6-tj wieczorem. Marszaek Maachowski
zaprosi Senat i posw do caowania rki krlewskiej, w po
dzikowanie za pomylne starania w tak dobrej rzeczy. Gdy
Hulewicz Benedykt w swojej kolei przystpowa do mnie, po
wiedziaem mu : Stary hultaju ! jeszcze ustawnie biegasz za
dziewkami, miso jesz w wielki tydzie, drwisz ze wszystkiego
i tylko dla uciechy chciae biskupw zaambarasowa ; gdyby
by duej si opiera, bybym ci to publicznie powiedzia. A e
przed konkluzy, Radzicki dug mow wcale sarmack prze
ciw mieszczanom czyta, tak jak eby die 14 nic a nic nie
byo postanowiono, przywoaem go do siebie i powiedziaem
wstydz si, e stary i rozumny czowiek tak gada i po sarmacku i po dziecinnemu. Wczoraj koo 300 mieszczan i war
szawskich i innych, opadli mi z radosnym paczem dzikczy
nienia wychodzcego z zamku, i jam si rozrzewni i podziko
waem Bogu za t sodycz nagradzajc mi tyloliczne dwudziesto
kilkuletnie przykroci.
(Cyfrowany.
W tym momencie dowiaduj si, e dwch kuryerw

Francuzw, a jeden moskiewski, gdy si o tern prawie dowie-
Listy krla do Buka tego.
191
dzieli, rzekli : co mamy do swego kraju powraca, wolimy tu

zosta, nasz majtek wniesiemy, do przyjaci napiszemy. Nie
mogli utai cudzoziemscy ministrowie tu bdcy zmartwienia
swego z tego ewentu 1 ).
36.
(Uchwala 3-go maja.)
Warszawa, dnia 4 maja
ijgi-
Tu przyczone pismo francuskie moesz WPan przetu

maczy kaza po angielsku i do gazet poda-).
Czas mi nie wystarcza okolicznoci i anekdotw wypisy
wa, niektre ci powie prymas.
Dzikujmy Bogu, bo on cud zrobi dla nas. W Stambule
podobno poar i rebellia sprawdzi si.
:
) Rezydent saski Essen pisze o tj uchwale 23 kwietnia: Cet arrange
ment auquel personne ne s'tait attendu, d'aprs l'esprit qui avait domin depuis des sicles en Pologne parmi les nobles et leur mpris et haine contre
tout ce qui n'est pas gentilhomme, a donn une grande inquitude et beaucoup de mcontentement MM. de Goltz et de Cach qui, immdiatement aprs
la publication de cette loi, en ont rendu compte leurs cours, et l'on croit ici
que leur mcontentement drive de la crainte que ces privilges non prvus et
accords aux bourgeois dans le royaume n'occasionnent tt ou tard des migrations considrables hors des provinces qui composent les deux monarchies, pour
s'tablir en Pologne. Wszake Goltz si pociesza) uwaga, e aden poddany
pruski lub austryacki nie zechce si przenie do Polski: ou personne n'est
sr de son bien et de sa fortune*, i gdzie wreszcie moe przyszy Sejm to
wszystko skasowa co obecny postanowi. {Depesze z dnia 16 i 21 kwietnia,
1791). Cfr. Hermann VI. 344.
*) Pisma tego nie mamy ; musiao to by opowiedzenie sessyi 3 maja

i zaprzysienia konstytucyi.
192
Dokumenta. IV.
37.
Hetman Branicki przyszed do mnie, owiadczy jedno

mylno, i zaproszony jest przezemnie do Stray. Wic podo
bno upewni si mona, e Moskwa za t rewolucy wojny
nam nie wypowie : ). Zalecone jest take na sesyi zawczorajszj
Deputacyi konstytucyjnej, stosowa wszystkie szczegy dal
szych projektw rzdowych do tego aktu fundamentalnego.
Kanclerz koronny Maachowski, wyjecha z Warszawy
i piecz zoy z owiadczeniem, e jedynie to czyni dla sa
bego swego zdrowia, ale bez intencyi burzenia. Marszaek Ma
achowski mao ma nadziei, eby brat jego da si skoni do
powrotu do urzdu, przez list, ktry ja sztafet za nim posa
em. Jeeli nie da si zwrci, to si trzeba bdzie nad tem
uspokoi. Ksie genera podolski da by kanclerzem.
(Mimo dwudziestu kilku protestacyj poselskich, konstytucya jednomylnie

przyjta.)
Warszawa, dnia y maja I7I-
Przyczona ksieczka
nasze rewolucyjne.
daje czyta WPanu cae prawo
Dlatego, e marszaek Maachowski zwlk przez cay

dzie 4 maja oblatowanie w grodzie tego aktu przez siebie
i ksicia Sapieh podpisanego, urodzio si przez dzie 4 maja
dwadziecia siedm protestacyj poselskich, a jedna senatorska
Czetwertyskiego czarnego. Sami protestujcy mwili : spieszmy
si, bo po oblatowanem prawie ju nie bdzie mona. Te protestacye day powd ksidzu Kossakowskiemu
biskupowi
inflantskiemu teraz prezydujcemu w Dputacyi konstytucyjnej,
zawieszenia swego i swoich kolegw podpisu. Lubo die 5 maji
zrana oblatowa marszaek sejmowy swj i kolegi swego pod
pis, ale przy zaczciu sesyi die 5 maji za wniesieniem mojem,
a zapytaniem si marszaka sejmowego, caa Izba jednogonie
zawoaa, i chce, aby Deputacya podpisaa, w ktrej po bisku
pie inflantskim, pierwszy przytomny jest Jabonowski kasztelan
krakowski. Jeden z protestantw Radzicki podkomorzy zakro
czymski jako take deputat do konstytucyi, podpisa. Piciu
z pomidzy protestantw gosami owiadczyli, e dogodziwszy
instrukcyi (a nigdy w oppozycyi woli Sejmu, tylko manifesto
wali si) adherent woli powszechnej. Korsak wileski, jeden
z manifestantw, a zwyky we wszystkiem trudnik, nietylko to
samo powiedzia, ale dooy : e jedno w narodzie majc za
rzecz najcelniejsz, sam zaprasza Senat i posw, aby na znak
ukontentowania generalnego, poszli wszyscy do ucaowania rki
krlewskiej ; co i factum. Wic ta sesya, w ktrej potem rne
jeszcze rozrzdzenia fiskalne i militarne porobiono, caa i we
wszystkiem unanimiter dziaaa, i wanie jakoby piecz osta
teczn pooya na caem dziele.
193
38.
(yczliwa odpowied krla pruskiego. Proby do Maachowskiego
kanclerza.)
Warszawa, dnia 14 maja
lyi.
Gdy Jabonowski krlowi pruskiemu odda mj list, krl

pruski odpowiedzia te sowa: Chtnie patrz na to, e si
Polsce dobrze dzieje. Bdzie widziaa Polska we mnie szcze-
1
) Trudno zrozumie mianowanie Branickiego ministrem wojny. Do
dana tu uwaga krlewska kazaaby si domyla, e Stanisaw przez t nomi
nacj spodziewa si udobrucha Potemkina, ktrego zawsze wicej ni Kata
rzyny si obawia. Chodzio mu te zapewne, aby przycign do konstytucyi
i t mniej chtn cz narodu, u ktrej Branicki sw zuchwaoci, krzykalstwem i dowcipem bardzo by popularny. Rachuba zawodna a tak czsto u nas
powtarzana! I Moskw i malkontentw mona byo powstrzyma jedynie rz
dem silnym, a takowego oczywicie z przeciwnikw konstytucyi utworzy nie
byo podobna. Tak Branickiego jak Maachowskiego kanclerza zatrzymanie
w ministeryum, byo cikim bdem Stanisawa. Pokazay si skutki niebawem.
Ko. Waleryan Kalinka. T. II.
13
194
Dokumenta.
IV.
rego i statecznego alianta. Wybr elektora saskiego wielce

mi si podoba. Podchlebia mi attencya krla polskiego w do
niesieniu mi tak prdkiem tj wanej i interesujcej nowiny
o rewolucyi. Podzikuj mu sam nieodwocznie.
Zkdkolwiek mamy dotd z wojewdztw wiadomoci,
nigdzie o powstaniu przeciwnem nie masz podobiestwa ;
a w kilku miejscach, mianowicie w krakowskiem, wielk nawet
rado owiadczaj. Rozesacw za rewolucy apostoujcych
ju wyjechao i wyjeda w rne strony dosy.
e na sesyi 10 maja Skorkowski mnie przymwi przy
kro, zawoaem go przed sesy wczoraj i rzekem : wiem o tern,
e chcesz dzisiaj jeszcze mocniej gada ni onegdaj, prosz ci
nie czy tego, a prosz jedynie dla ciebie samego ; bo ani bojani adnej, ani intencyi odmienienia aktu rewolucyi nie ma
ani we mnie, ani w nikim z tych, ktrzy j wykonali. Ale
al mi widzie w tobie czeka modego, utalentowanego, a ktry
podaje si na opini, e chce gada daremnie, tylko eby
gada.
Notandum e si Skorkowski spowiada jak na mier
gotujcy si, i publicznie mwi, e chce sta si ofiar, wy
woujc na siebie ressentiment Sejmu. Przecie na kocu usu
cha mojej rady i owj zapalczywej oracyi nie wyrzek. Mielyski, ktry chcia si bardzo rwa, po sesyi, po staremu
przyszed do mnie i wygadawszy si skoczy na tern, e chce
odtd zupenie mnie si trzyma. Na sesyi 12-go, wnosili nawet
nasi, e mnie do mierci zupenie wolny wybr senatorw ma
zosta, ale e nastpnym krlom sejmiki podawa maj dwch
kandydatw do kadej senatoryi, a krl ma wybra ; i dodali,
e przez to nie amie si akt rewolucyi, bo tam jest tylko
powiedziane, e krl nominowa bdzie bez dodatku, czy zu
penie, czy z pomidzy kandydatw. Tudzie zmodyfikowali jus
agratiandi mwic, e przyszy krl mgby kogo kaza zabi,
a zabjc pardonowa. Dodano tedy, e zabjstwa wszelkie,
a mianowicie zasadzkowe i zdradne excipiuntur od pardonowania. I na to ja zezwoliem i dla siebie.
195
Na sesyi 12-go urzdzono tako, e senatorw wieckich

bdzie tylko tyle ile sejmikw, to jest stu dwch, po wymar
ciu nad t liczb bdcych. Zreszt przeformowano ca pier
wsz poow seksternu rzdowego pod tytuem Sejm, stoso
wnie do aktu rewolucyi, turnusem nawet sekretnym stu prze
ciwko dwudziestu.
Na sesyi wczorajszej przeczytano tylko drug poow
tego urzdzenia sejmowego. Przez dzi i jutro, trzeba bdzie
t drug poow zupenie przeformowa, bo jest wydrukowana
przed rewolucy i wcale z ni niezgodna.
Na sesyi wczorajszej, ci, ktrzy mieni, e przez to zmar
twi pryncypalnych autorw rewolucyi, wnosili wawo, aby ze
zlecenia Sejmu, marszakowie konfederacyjni pisali do Maa
chowskiego kanclerza, perswadujc mu koniecznie, aby si wr
ci do urzdu, dajc temu pozr najpopularniejszy jednoczenia
umysw. Dwch tylko temu si sprzeciwio : Skorkowski antirewolucyonista i Sokolnicki arliwy rewolucyonista. Pierwszy
zawile ale figlarnie chcia wystawi niby opresya sejmow
w przymuszaniu obywateli do przyjcia nazad ministeryum
ktre zoy, jak sam pisa dla niezdrowia. Sokolnicki wyrzek
po prostu, e te komplementa sprawi tylko zwok dopenie
nia ministeryw, a przeto uformowania Stray istotnie prdko
potrzebnej.
Jednak trway dania liczne i wawe o ten krok pochle
bny dla Maachowskiego. Nakoniec i jam powiedzia, e zawsze
mam i mie bd za szczcie, znajdowa w sejmujcych sta
nach potwierdzenie wasnych moich czynw, poniewa i teraz
i wprzd ja sam pisaem do Maachowskiego, aby si do
urzdu wrci.
Et factum. List poszed obu marszakw konfederackich
do Maachowskiego. Responsu nie spodziewam si prdzej a
na dzie 17 praesentis. Jeeli respons bdzie ngative, uatwi
si jeszcze tutejsze ukady wakansowe. Jeeli bdzie affirmative,
bdzie korzy ta, e upadnie mniemanie o jednym znacznym
196
Dokumenta. IV.
malkontencie, lubo on mwi i pisze dotychczas, e jedynie dla

niezdrowia zoy urzd.
Ju prawie zdao si niewtpliwem, e poniewa ksi
genera podolski adnego absolutnie nie chce przyj ministeryum, kanclerstwo wielkokoronne spadnie na Potockiego mar
szaka, a podkanclerstwo na ksidza Kotaja. Alici odnawiaj
si wielkie opozycye przeciwko Kotajowi. Z jednej strony
kasztelanowa kamieniecka na niego potnie gada ; z drugiej
strony biskupi prawie wszyscy, a mianowicie ten, ktry za filar
patryotyczny jest powszechnie wzity, maluj go jako za nie
bezpiecznego i dla wiary i dla kraju tak dalece, e biskup ka
mieniecki sam jest autorem tej myli, e ksidz odtd nie po
winien by kanclerzem nigdy, i chce teraz zbi przesdy coraz
bardziej pomnaajce si w teraniejszych czasach przeciwko
ambicyi i chciwoci duchownych.
Lubo trwaj jeszcze wzajemne armowania si pruskie
i moskiewskie, jednak powszechne jest mniemanie o zbliaj
cym si pokoju.
Teraz wiemy, e jenera artyleryi Potocki dlatego nagle
powrci do Wiednia, e uczyniono mu nadziej zapaty przez
Leopolda II trzech starostw, ktre mu Jzef II odebra bez
patnie. A to z przykadu szczodrej gratyfikacyi Leopolda II
dla hetmana Rzewuskiego.
Od elektora saskiego jeszcze nie mamy adnej wiado
moci.
30.
(Elektor milczy. Milczenie w Petersburgu. Adhezye w kraju.
Chreptowicz obejmuje zarzd spraw zagranicznych.)
Warsza7<'a, dnia aj maja 1791.
Jeszcze elektor do nas nie przemwi urzdownie. Widz

doczekuje on owiadcze cesarza i imperatorowj."
197
(Cyfrmmny.)
Pierwsza wiadomo z Petersburga oznajmuje nam tylko

zadziwienie i milczenie ministrw, ale adnego kwanego wy
rzeczenia wzgldem naszej rewolucyi. Gdym ksiciu stolnikowi
(Czartoryskiemu Jzefowi) wyrazi al mj o jego manifest,
i odwoujc si do jego przekonania, zapytaem go, czyli nie
uznaje, e kade rozdwojenie byoby zgub narodu naszego,
i otwarciem wrt nieprzyjacioom naszym do narzucania si
nam na nowo, to przyzna ksi stolnik i obieca nie burzy
w kraju.
(Pisany.)
Ile tylko mamy wiadomoci z wojewdztw, nigdzie dotd

poruszenia przeciwnego nie masz, a wszdzie prawie radosne
i owszem owiadczenia. Wojsko wszdzie zaprzysiga posu
szestwo nowej konstytucyi. Trzej delegowani z trybunau lu
belskiego w publicznej audyencyi owiadczyli powolno tej
magistratury prawu 3 maja. Kanclerz Maachowski odpowie
dzia im odemnie.
(Cyfrowany.)
Gdy teraz ju nie do szesnastu osb ale do jednego

ministra Chreptowicza raporta WPanw dochodzi bd, przy
zwoity takowym korespondeneyom sekret bdzie zachowany,
a cokolwiek przez tego Chreptowicza- bdzie do WPanw pi
sywane, zawsze bdzie z mojej woli i z mego zdania. Wiec
mniej czstsze ja do WM. Panw pisywa bd listy, rwnie
jak i WM. Panowie do mnie ; chyba gdy partykularny jaki
interes da nam powd pisywania wzajemnego, albo co tak se
kretnego, eby wanie mnie tylko samemu wiedzie o tern
naleao. Rozumiem e niezadugo ministrowie sascy po wszy
stkich Dworach bdcy, odbior rozkazy komunikowania
WMPanom wszelkich swoich wiadomoci do pomagania we
wszystkiem.
198
Dokumenta. IV.
Jeszcze jenera artyleryi nie determinowa si, gdzie obrci

swoje kroki i jakie z Wiednia.
40.
(Konspiracya Branickiego przeciw konstytucyi odkryta. W kraju cicho
i zgodnie.)
Warszawa, dnia jo
lipca
I7i.
Mam tu nowe poznaki, e szczerze zamyla Branicki

zaburzy kraj przeciwko rewolucyi. Midzy innymi tentowa
ksicia stolnika Czartoryskiego, ale ten mu odpowiedzia : Pra
wda, nie lubi rewolucyi, ale miabym za szelm tego, kt
ryby chcia kraj burzy.
Ten zamys, gdy teraz nie uda si Branickiemu, upo
karza go, czyni go miesznym w publicznoci i zatrudnia dal
sze zamysy malkontentw ').
') O tj konspiracyi Branickiego ma}o nas doszio wiadomoci ; zna, *.z umysu j tajono. Hermann, zapewne wedug Essena opowiada (tom VI,
str. 379), e sprzysieni mieli zamiar porwa krla z azienek, a nastpnie
Sejm rozpdzi i konstytucy wraz z wszystkiemi jego uchwaami zwali. Ostrze
enie, ktre przyszo do wczenie, udaremnio ten zamach. Jak donosi z Pe
tersburga minister saski, Volkersahm (27 padz. 1791), bya to intryga Potem
kina. W zmowie z nim i za jego pienidze, Branicki burzy wci Sejm od
roku 1788, a w r. 1791 stanowczo pobity, w buntowniczem zerwaniu si
chcia znale odwet. Ale cho spisek odkryto, adnego ze sprzysionych nie
pocignito do odpowiedzialnoci ; co wiksza, sam naczelnik jego pozosta,
jak by poprzednio, ministrem wojny!. . . Nie miano kara, ju przez zwy
czajn u nas a tak zgubn bezkarno, ju te aby oszczdza Potemkina. Nie
chciano nawet rozgasza tego sprzysienia, aby obcy nie dowiedzieli si o nie
zadowoleniu, jakie w kraju, w jednej partyi, z powodu konstytucyi panowao.
Chodzio sn nie tak o si wewntrzn rzeczywist, jak o to, by mie pozr
siy za granic. Czy mg utrzyma si rzd tak saby?
199
Nie wiemy jeszcze jaka wypadnie decyzya w Petersburgu

wzgldem pokoju. W Sistowie si go spodziewa ka. Jednak
jeszcze ja niektre przewiduj zatrudnienia.
Jeeli mylord Elgin prosto powrci do Anglii, powiedz
mu WPan, e mi tego bardzo al, e on nie zici zamysu
powracania na Warszaw.
(Cyfrcnoany.)
Durno prawdziwie codzie bardziej zasuguje sobie u mnie

na wdziczne dla siebie serce.
Dotychczas u nas w kraju cicho, i jeszcze w kadym
tygodniu odbieram odezwy na pimie, przychylne dla rewolu
cyi , od rnych cywilno-wojskowych komisyj.
Hetman Rzewuski, przybywajcych rnych Polakw do
Wiednia animuje, aeby podnieli bunt przeciwko rewolucyi,
ale dotd bezskutecznie; i owszem, jego samego zapytuj,
czemu on drugich zachcajc, sam nie zjeda na tak robot
do Polski? ale on na to guchy.
41.
(Konwencya prusko-austryacka. Rozmowa z agentem angielskim Fawkener.)
Warszawa,
dnia 20 sierpnia
ryi.
Kuzyn WPana, ktry z on jego ju wyjecha do WPana,

powie ci ustnie, co i ja tu powtarzam, e mimo wszelkie za
trudnienia moesz WPan by pewnym, e bdziesz mia doda
tek roczny tysic dukatw, do tych czterech, jakie ju masz.
(Cyfrcnaany.)
Ju rzeczy same Pan Bg dla nas pomylnie doprowa

dza. Przyszed list wczoraj od Woyny, donoszcy, e mu Bischofswerder (ktrego WPan nie cytuj) pokaza in odginali
konwencya ju zrobion midzy cesarzem a krlem pruskim,
200
Dokumenta. IV.
w ktrej sobie obiecuj wzajemn swoich krajw obron,

gdyby rebelie jakie w nich si wszczy; nie przeszkadzanie
adne Polakom utrzymania i udoskonalenia wewntrznej konstytucyi ; wzajemn obietnic ani Austryaka ani Prusaka, nie
promowa za maonka dla infantki saskiej i wsplne stara
nie, aby imperatorow skoni do jednakowych z nimi myli
wzgldem Polski. Fawkener od kilku dni tu przytomny, w roz
mowach swoich ze mn, mocno potwierdza dobr skonno
Dworu swego dla nas ; a gdym mu wczoraj w wieczr udzie
li tych wiadomoci moich z Wiednia, mwic : powierzam to
przyjacielowi i osobistemu i nacyonalnemu, dooyem : Widzisz
WPan odsunite przeszkody, ktre dawniej odraay najlepiej
nam yczcych od traktowania z nami wtedy, gdy z jednej
strony niestao rzdu naszego nam wyrzucano; z drugiej m
wiono : na c si przyda z wami co ukada, kiedy zawsze
prawdziwa decyzya o was w Petersburgu zostaje ? Ju teraz
tych dwojakich objekcyj nie naley nam czyni, gdy sam WM.
Pan mnie powiedziae, e zamys trwa w Anglii zwizkw
i handlowych i aliansowych z nami ; to teraz tylko trzeba
o tern myle, jak odwali t zapor wilan. Moj myl jest,
e Anglia za nic prawie mogaby liczy 200.000 talarw dla
krla pruskiego gotowizny rocznej, a drugie dwakro ju nieo
mylnie moe mu okaza w prdkiem niechybnie powikszeniu
handlu, przez samo zwolnienie onego, i e wkrtce ten sam
handel tak si powikszy, e i od pierwszych 200.000, wkrtce
bdziecie si mogli uwolni wzgldem krla pruskiego, ktrego
caa ta intrata wilana nie wyej jest ceniona nad 400.000 ta
larw. Fawkener wcale potakiwa tej myli mojej i owiadczy
nadziej dobrego onj przyjcia w Anglii. Hailes tej rozmowie
przytomny, rzek: to prawda jest, e krl pruski do swojej
kieszeni zyszcze wicej nad te 400.000, ale wielka liczba jego
poddanych, tyle drugie lub trzecie zdzieraj na Polakach ; e
i najabsolutniejszemu krlowi, bywa trudno zwalczy zasta
rzae zwyczaje, z ktrych wielka liczba jego dworakw i sug
korzysta, osobliwie kiedy ma natur dobrowoln i troch
201
leniw. Ja na to : prawda, ale gdy teraz te ukady ubezpie

czaj jemu spokojno zewntrzn, moe by stalszy i e tak
rzek, odwaniejszy na te domowe przeszkody; a teraniejszy
jego minister Schulemburg ma by czowiek wiaty i nad
fiskalne dawne maxymy pruskie, umiejcy wynosi swoje wi
doki , ktre uznaj wiksze zyski w przyszoci, w pomnoe
niu rozwolnionego handlu nad pode zdzierstwa. Zastanowiem
Fawkenera, gdym mu powiedzia i to, e ja nie odwa si
atwo perswadowa narodowi memu ustpienie Gdaska, tak
jak aden minister angielski, nie odway si dotd zezwala
na zamian Gibraltaru, cho za bardzo znaczne kompensacye.
Wtedy on mnie powtrzy zapewnienia, e ju o uszczerbieniu
dla nas nie masz zamysu.
42.
(Buhakow zawiadamia o podpisanych z Turkami preliminaryach pokoju.)
Warszawa, dnia 24 sierpnia 1791.
(Cyfrowany.
Dnia 21 praesentis, na godzin przed spektaklem wie

czornym azienkowskim, pierwszy raz po przybyciu swojem do
Warszawy, Buhakow da u mnie audyencyi. Powiedzia mi:
dzisiaj rano odebraem list od Repnina, o kontentach ktrego
umylnie zamilczaem przed Fawkenerem, Hailesem, Goltzem
i Branickim hetmanem u mnie obiadujcymi, aby WKMo
by pierwszy, ktremu bym donis, e wezyr po przegranej
swojej, wrci si znowu do Maczyna, ale tylko we 12.000,
i przysa zaraz do Repnina z dopraszaniem si pokoju tak
naglcem, e Repnin i czasu nie mia nowych rozkazw doczekiwa z Petersburga. Zaczem, zostay preliminaria pokoju
podpisane 11 sierpnia, podug woli imperatorowj. Te wanie
sowa czyta mi Buhakow z listu Repnina. Zaczem pytaem
203
Dokumenta. IV.
si go : jaka tedy jest ta wola imperatorowj ? Odpowiedzia :

zgodna z sytuacyami umwionemi z Fawkenerem i Goltzem
w Petersburgu, lubo w Maczynie wiedzie jeszcze nie mogli
z Petersburga. jfa : To tedy granica rosyjska tylko po
Dniestr. On : Bezwtpienia. Ja : Nawigacya dla nas
wolna na Dniestrze ? On : Zapewne. Ja : Anapa czy
wrci si Turkom ? On : Nie wtpi. Takiemi tedy od
powiedziami zbywa mnie, ktre jednak on gruntowa chyba
na suppozycyach samych swoich, jeeli nie na inszych wiado
mociach, ktrych mi nie uyczy. Mnie nie zostawao nic,
tylko wyraz takowy, e jako gdy moje osobiste sentymenta
dla imperatorowj nie byy nigdy odmienne, i teraz z serca
jj winszuj tj nowej chway. Potem rzekem Fawkenerowi,
Hailesowi i Goltzowi : wypytajcie si cile jaka to ta bya
wola imperatorowj Imoci. Oni strwoeni poszli do Buha
kowa. Powiedzieli mnie potem, e on ich upewni, e w Ma
czynie stypuacye s zgodne z petersburgskiemi ; w tem jednak
ju przyznaje rno Buhakow z listu Repnina, e ratyfikacy w Maczynie oznaczono w omiu miesicach, a w Peters
burgu we czterech. Widoczna rzecz jest, e chciano Turkom
pokaza, e pokj maj jedynie z aski i woli imperatorowj,
a nie z adnej medyacyi.
Cae wojewdztwo poockie, lubo tak dawno zwanione
we dwch partyach sobie przeciwnych, wojewody aby i Sieleckich, jednak si zgodzio pod pierwszestwem wojewody,
na zaprzysienie tego dnia ju wykonane konstytucyi 3 maja.
pieninej, aeby nie razi jego delikatnoci, ale rozumiem, e

nietylko nie obrazi si, ale owszem ukontentuje odebraniem
medalu, jedynie przychylno serca wyraajcego, a sprzeczyc
nie mona, e krl polski powinien mu by obligowany za t
komparacy tak pikn naszej rewolucyi z francusk. Jednak
jeszcze i to podaj i zostawuj zupenie WPana opinii i decyzyi, czyli i ten medal jemu prezentowa odemnie lub nie.
Umylnie volanti sigillo ten cay pakiecik posyam, eby WPan
mg obaczy wszystko co si w nim zawiera, i com ja moj
rk napisa tame. Jeeli tedy osdzisz, e to mona bez
inkonweniencyi ofiarowa IPanu Burk, to podlep przyzwoi
cie piecztk i tak mu oddaj.
202
43.
(Wdziczno panu Burk za mow jego o konstytucyi 3 maja.)
Warszawa, dnia S padziernika
ryci.
Dzikuj WPanu za udzielone mi zdanie wzgldem

Burka '). Nie posyam jemu tedy nic drogiego co do wartoci
') Burk w parlamencie porwuywujc odmiany zasze w Polsce z rewolucy francusk, z najwysz pochwal wyrazi si o konstytucyi 3 maja.
IPanu Burgess wyra WPan, jak szczerze dziel al serca

jego nad strat syna.
44.
(Potemkin umar. Zamysy Potockiego i Rzewuskiego t mierci
pomieszane.)
Warszawa, dnia 2 padziernika
IJQ'.
Odebraem przez IPana Chreptowicza podkanclerzego list,

ktry pisa do WPana pan Burk, i bardzo mi jest przyjemny.
Spodziewam si, e niemniej wyrazi WPanu ukontentowanie
tene pan Burk, za odebraniem medalu.
Rozumiem, e nastpujce wiadomoci nie zasmuc WPana.
Jenera artyleryi Potocki przyjecha do Jass wanie w ten mo
ment, gdy Potemkin kaza si gwatem wywozi z Jass w na
dziei , e mu podr miaa przywrci zdrowie. Nie widzia go
wic p. Potocki, ale wedug rady pani Branickij, mia za nim
Mowa ta w dzieach polskich czsto bywa cytowana;
Polski
znajduje
si
ustp odnoszcy si do
w dziele : O ustanowieniu i upadku konstytucyi J
tom I, str. 207 et seq.
maja,
204
Dokumenta. IV.
jecha do Mikoajewa o szedziesit mil od jass, gdzie dy

Potemkin, tylko czeka na hetmana Rzewuskiego, ktry tam
za nim mia nadjecha. Alici Potemkin nazajutrz w drodze
skona, a zatem projekta, jakie by mogy tych dwch Ichmociw, musz by zmieszane, a przynajmniej znacznie zwleczone *),
Mikoajcw, jest to miejsce nad Bohem, w bliskoci ujcia jego
w Dniepr i Limanu dnieprowego. Tam Potemkin upatrzy by
daleko wiksz sposobno jak w Chersonie do wszystkich
zamysw rosyjskich na Czarnem morzu.
Ten przyjazd Potockiego do Jass oburzy tu znacznie
gorliwo, z ktrej wynikn sejmowy rozkaz przez Stra do
komisyi wojskowej, aby wszyscy oficerowie polscy za granic
bawicy si incessanter, albo tu osobicie, albo przez podpis
za granic wykonali przysig posuszestwa prawu 3 maja,
a we trzech miesicach maj stawi si w Polsce do penienia
urzdw swoich.
Okazany w tej okazy i fervor sejmowy umocni tembardzij umysy dobrze mylcych, a przytumi zamysy niech
tnych w caym kraju. Azali ta okoliczno i w Drenie sprawi
impressy ?
') Krl w Potemkinie widzia gwn podpor dla malkontentw i ztd

mier jego zdawaa mu si pomylnym dla Polski wypadkiem. W tym sensie
pisa on tak do Bukatego jak Debolego w Petersburgu. Ale si myli. Potem
kin, cho by gwn podpor opozycyi anarchicznej w Polsce i znaczne pie
nidze wydawa na podburzanie umysw w naszym kraju, nigdyby z tak za
wzitoci, jak pniej okazano, nie by burzy konstytucyi 3 maja ; nie chcc
traci miru Polakw, nigdyby nie by zezwoli na podzia Polski, w ktrej wi
dzia potrzebne dla imperium rozgraniczenie od Prus, w ktrej nadto spodzie
wa si znale schronienie dla siebie po mierci Katarzyny. Sdzi bowiem, e
niepodobnaby mu byo w takim razie pozosta w Rosyi pod rzdem niena
wistnego mu i nienawidzonego przeze Pawa. By to jeden z powodw, dla
ktrych tak znaczne dobra w Polsce skupowa.
205
45.
(Potocki i Rzewuski porozumiewaj si z Bezborodkiem.)
Warszawa, dnia j> grudnia TJI.
Jenera artyleryi Potocki i hetman Rzewuski s znowu

w Jassach i konferuj z Bezborodkiem. Ale wieci z rnych
stron ka mi wierzy, e Moskwa zbrojno i otwarcie prze
ciwko nam nie pjdzie, lubo za figle i poduszczania nikt nie
rczy. Ale te i my na Sejmie pomylimy o tem, eby zapobiedz czynnociom niechtnych w kraju.
46.
(Branicki uspokaja, e zabiegi malkontentw nie straszne. Lucchesini cieszy
si z nowego rzdu w Polsce.)
Warszawa, dnia IO grudnia 1791.
Hetman Branicki i ona jego pisali do mnie dnia 1 praesentis z Tulczyna, ju powracajc z Jass, e tylko na dni kilka
wstpi do Biaej-cerkwi, a zaraz potem powrc do War
szawy. Sama dodaje, e jedynie dlatego jedzie tu, aby mi po
dzikowa za mj list i e ztd dopiero pojedzie do Peters
burga.
Sapieha da mi czyta list hetmana Branickiego do sio
stry, w ktrym pisze : S tam w Jassach hetman
Rzcivuski
i jetterai artyleryi Potocki, ale te baamuctwa na niczem pra
wie podobno si skocz. Vedermo.
Lucchesini zapytywany ciekawie tu od niektrych, czy nie
przywiz veto trzech Dworw przeciwko naszej konstytucyi,
i wol ich abymy wojsko zwinli, odpowiedzia im: kiedym
odjeda, yczyem dobrej konstytucyi Polsce. Teraz jj win
szuj, e j ma. Wtedy o najmniejsz rzecz, musiaem mwi
przynajmniej z szesnastu osobami, a czsto z dwoma set. Te-
206
Dokumenta. IV.
raz tylko z jedn, tak jak w caej Europie. I to mi si bardzo

podoba. Krla polskiego znajduj teraz w takiej postaci i pozycyi, jaka jest jemu wanie przyzwoit.
Wanie teraz dochodzi mi list od pocztmistrza bohopolskiego naszego, de 15 decembris, w ktrym s te sowa:
Dzi tdy kuryer z Jass do Petersburga pobieg z relacy
o podpisaniu zupenego midzy Rosya i Porta pokoju. Pukw
w Wooszczynie sze do przezimowania zostaje tylko. Jednak
ja jeszcze za prawd tej nowiny nie rcz.
47.
207
(Sejm poleca zawiadomi Dwr petersburgski o konstytucyi 3 maja.

Bezborodko w Jassach dobija ukadw z Turkami.)
Warszawa, dnia 24. grudnia 1791.
Wczoraj, gdy w raporcie swoim o interesach cudzoziem

skich IPan Chreptowicz okaza potrzeb uczynienia kroku do
Dworu rosyjskiego, podobnego temu, ktry WPan niadawno
uczyni w oznajmieniu urzdownem o ustawie naszej rzdowej
3 maja, zostao to zaapprobowanem powszechnym odgosem,
mimo gosw dwch posw woyskich, ktrzy tyle tylko po
wiedzieli , e fundujc si zawsze na instrukcyi swojej, nie
mog si zgadza na aden krok, ktry si zdaje utwierdza
sukcesy tronu.
Jeszcze nie mamy doniesienia od majora Krasickiego,
czyli odda rozkaz sejmowy jeneraowi artyleryi, ani o doje
chaniu do Jass tego Krasickiego, ani kuryera do Rzewuskiego
hetmana,
Buhakow tutaj twierdzi zawsze, e dzieo pokoju midzy
Rosya a Turkami bdzie dokoczone wkrtce. Inne wiadomo
ci (ale za ktre ja nie rcz) dolatuj tu, jakoby uczyni Bez
borodko propozycye takie penomocnikom tureckim, ktrych
oni sdzili, e przyj nie mog bez rozkazu Stambuu, dokd
je posali, i e mieli powiedzie: prdzej bymy dali wielk
summ pienidzy, ni ebymy mieli ustpi jeszcze pidzi
ziemi. Tymczasem wyszy z Jass rozkazy do wojska moskiew
skiego trzymania si w gotowoci do marszu.
Na naszej granicy jeszcze wszystko cicho.
48.
(Usposobienie krla pruskiego i elektora. Uchwaiy sejmowe. Wiadomoci
z Jass o Potockim i Rzewuskim i o zamiarach rosyjskich.)
Warsxawai dnia 7 stycznia ijq2fCyfrcnuany.J
Podzikuj WPan Burgessowi za ostrzeenie wzgldem

Lucchesiniego, ale mu WPan powiedz, em si tak jasno roz
mwi z nim, e si wkrtce spodziewam wiedzie prcise, ja
kie s istotne intencye krla pruskiego wzgldem sukcesyi
tronu i caej ustawy naszej 3 maja. Lucchesini mi uczyni ju
najwyraniejsze upewnienia, e krl pruski wcale si zrzek
wszelkich zamysw o Gdask i Toru, nietylko aby z nami
zachowa przyja, ale i dlatego, e wie, i Moskwa nigdyby
na to nie pozwolia ').
Lubo negocyacya nasza powoli dotychczas idzie w Dre
nie, jednak tyle ju wyrzek elektor do ksicia jeneraa:
Gdyby moja intencya finalna bya nie akceptowa korony,
tobym ja to wam ju dawno by powiedzia. Ze za nad ka*) To zrzeczenie si nie byo szczere i wcale z yczliwoci dla nas nie
pochodzio. W owym czasie, wobec pokoju, ktry co chwila mia by w Jas
sach podpisany, Dwr pruski przypuszcza, e atwiej otrzyma Gdask i Toru
w zmowie z Moskw na szkod Polski, ni w porozumieniu z Polakami.
208
Dokumenta.
IV.
dym punktem zastanawia si mocno, to samo oznacza, e

chce szczerze dotrzyma gdy obieca.
Hetman i hetmanowa Braniccy ju si tu wrcili oboje.
Ona ztd wybiera si do Moskwy. Wielko dugw i wielo
konsukcesorw po Potemkinie pozostaych, umniejszaj bardzo
te korzyci, ktre przez mier jego w opinii publicznej miay
spa na Branickiego, ktry swoich wasnych dugw wyznaje
do dziesiciu milionw. To samo i czworo dzieci oddala go
od zamysw burzliwych ; poniewa choby przy najwikszych
faworach osobistych imperatorowj dla pani Branickij, ju za
pewne takie rzeki zota nie bd na ni pyn, jak pyny
na Potemkina.
Poniewa niedogodny respons napisa do komisyi woj
skowej jenera artyleryi, poszed powtrny ordynans od komi
syi do niego, ktremu jeeli nie bdzie posusznym na dzie
27 praesentis, widz w sejmujcych wol dalej jemu niepobaania.
Pokj w Jassach jeszcze nie stan, i owszem wojska
i artyleryi cz znaczn posuna Moskwa znowu ku Dunajowi ;
supponitur, e zmownie nawet z penomocnikami tureckimi,
aby przez to przekona sutana, e trzeba, aby on zezwoli na
kondycye pokoju, jakich da Moskwa. Jakie s za te wanie
kondycye, my prcise nie wiemy, bo je nazbyt rnie opo
wiadaj.
Na Sejmie dwie wielkie rzeczy zrobiono. Pierwsz, w ska
sowaniu starostw; drug, w skasowaniu wszystkich sdziw
doywotnich. W obydwu, przy widokach wielce uytecznych,
stawaa nam jednak obawa wielkiego w kraju nieukontentowania. Alici wzgldem starostw ju nas dochodz wieci wielce
t obaw uspakajajce. Wzgldem za sdziw, lubo jeszcze
czas nie pozwoli mie o tern doniesienia z prowincyi, jednak
przewidywa mona, e i to pjdzie dobrze, poniewa eligibilitas zostawiona jest tym wszystkim sdziom, ktrzy sobie za
robili na estymacy i afekty. Ci za, ktrzy sobie nie umieli
na to zasuy, nie bd te mogli znajdywa poplecznikw
209
swego nieukontentowania ; co si miarkowa moe i z tego,

e zaraz po 3 maja w wielu wojewdztwach, gdzie byo po sto
wpisw w regestrach, po kilkadziesit zmazano zaraz w nadziei
i yczeniu nowych sdziw w koronie. Litewscy za musieli si
lepiej zasuy obywatelstwu, poniewa wszystkich zachowano
do lat czterech.
Major Krasicki powrci z Jass w ten moment z responsem od jeneraa artyleryi do komisyi wojskowej, ktry ma by
tylko duplikat responsu przez Marszyckiego. Z dyskursw
jeneraa z Krasickim wynika, e on si nie spodziewa, aby za
niego wojn Moskwa toczya, i nawet e rekonfederacyi nie
myli rozpoczyna, i zapowiada, e za kilka miesicy, wszystko
si samo zaspokoi w Polsce. Ale e urzd jeneralski zoy,
a przysigi nie wykona, bo nie aprobuje dziea 3 maja. Sam
za gada o podry do Petersburga pour voir le Nord, wic
moe jeszcze i do Szwecyi. Bezborodki ani widzia Krasicki,
tak zamknity siedzi cay w interesach ; i nasi emigranci go
nie widzieli przez te kilka dni, w ktrych Krasicki tam by.
O hetmanie Rzewuskim mwi Krasicki, e daleko mniej gada
jak Potocki. O wojsku moskiewskiem powiada, e pienidzy
ani znaj od trzech kwartaw, ale yj z chopw a weseli.
Ale te e Modawia in extremo grado zrujnowana. Armaty
i co wojska, e poszo nad Dunaj, i kuryer moskiewski do
Stambuu z tern : e albo czterdzieci pi milionw zapacie
nam za koszta wojenne, albo natychmiast wojn bdziemy
kontynuowa. Ci za oficerowie moskiewscy, z ktrymi jemu
zdarzyo si mwi, grzecznie z nim rozmawiali, ale o polskich
interesach w tym tylko stylu gadali, e wszyscy trzej ssiedzi
nasi, dla swoich interesw zapewne na to nie zezwol, aby
sukcesya tronu miaa si u nas utrzyma. Ale zreszt grb
adnych nie czynili.
Hetman Branicki ju by u mnie, i powiedzia, e Potocki
i Rzewuski powiedzieli mu, e poniewa jest w Stray i przy
sig, maj t delikatno, e jemu nie bd gada nic w prze
ciwnoci (?). Potem doda : e ile mg z nich wyrozumie, oni
Ks. Waleryan Kalinka, T. II.
j4
210
Dokumenta. IV.
nie zrobi nic, byle na nich nie nastpowano. Jam mu na to :

czyli my moemy nie pyta si co przecie ci Ichmociowie
W Jassach ju powtrnie maj do czynienia. Na to nie mia
Branicki odpowiedzi, tylko ramionami ruszy i skada si niewiadomoci ich projektw. Zreszt jego powieci o Jassach s
wszystkie trzema tygodniami dawniejsze od bytnoci tame
Krasickiego. Ale Branicki to gani bardzo, e okoo Dubna
obstawiono cokolwiek wojska, mwic, e tam wcale nie byo
si czego ba, a e sprowadzenie w tamte okolic wojska
sprawio ten zy skutek, e kto zoliwy rozsia kamstwo, e
to wojsko ma gwatem zabra wszystkie pienidze, ktreby
tylko tam przywieziono i kwity tylko sejmowe za to maj by
dane; i e dlatego sam po drogach spotyka szlacht od Du
bna wracajc si z pienidzmi. Ale to z tak choler Branicki
powiada, e mi si zdaje, i jego partykularny jaki interes
pieniny musia si tam nie uda.
Zotnicki pisze z Jass de 12 decembris : Rzewuski hetman odebra 11 decembris kuryera z listem od krla, zaleca
j c y powrt do kraju, dla penienia obowizkw ministra. Co
odpisze nie wiem, ale wiem dostatecznie e nie powrci.
Krasickiemu za powiedzia : nie mam racyi si spieszy,
wszak trzy miesice mam frysztu.
49.
(Destytucya Rzewuskiego i Potockie Q.
su
roLocKiego ozczsnego.)
Warsscaea, dnia 28 stycznia
K
p i a
r z
C Z 0
i7g2.
. P ^
" a oznajmuje WPanu resultatum sesyi
wczorajszej jedenasto-godzinnej, w ktrej mdygnacya sein u a
cych o Ust zbyt hardy Rzewuskiego hetmana i o n
szenstwo obydwch, przemoga n a d \ r o b e T ^ a o
h ^ t
Y
a
nich jeszcze cztero-niedzielny.
.
211
Prawo de 2J januarii 17P2.

Gdy Wielmony Seweryn Rzewuski hetman polny ko
ronny i urodzony Szczsny Potocki, jenera artyleryi koronnej,
na rozkazy nasze stali si nieposusznymi ; gdy nadto, tene
w. hetman Rzewuski przez lat omnacie obowizkom urzdu
swego zadosy nie czyni : przeto my krl, za zgod stanw
sejmujcych, buaw poln koronn za wakujc deklarujemy,
i obiedwie buawy polne znosimy. Nakazujemy oraz komisyi
Wojskowej, aby tak na miejsce urodzonego Potockiego jene
raa artyleryi, jako te i na miejsca innych oficerw, ktrzy
za ordynansami przysigi na konstytucya nie wykonali, innych
podug starszestwa i zdatnoci nam krlowi fortragowaa.
50.
(Limita sejmu. Zamysy Moskwy grone.)
Warszawa, dnia 1 lutego 172.
Nasz sejm zalimitowany do 15 marca, aby mieli czas po

wrci ci wszyscy sejmujcy, ktrzy teraz wyjedaj na sej
miki 14 februarii zacz si majce, a ledwie w ostatnich
dniach tego miesica koczy si mogce, dla tak rozmaitych
dziaa wieemi prawami im poleconych. Mam nadziej, e te
sejmiki oka duch utwierdzajcy ustaw nasz rzdow z 3-go
maja, i e przez to samo wstrzymane zostan zamysy, by
moe, e projektowane przez ssiadk nasz do wywrotu teje
ustawy; do czego emigranci nasi w Jassach bdcy, okazuj
tak wielk ch ] ).
*) Ta zmiana w opinii krla o zamiarach Moskwy zasza wskui

branych raportw Debolego, ktre dajemy poniej.
212
Dokumenta. IV.
213
51.
52.
(Pozorna obojtno Moskwy i Buhakowa. Sejmiki.)
(Krl pozwala Branickiemu jecha do Petersburga. Elektor saski

naznacza swego komisarza.)
Warszawa, dnia TJ lutego ?c2-
Z Moskwy jeszcze nie mamy adnego responsu. Odgosy

pograniczne gro nam wtargnieniem wojska moskiewskiego.
Buhakow przeczy tym pogoskom i upewnia, e si do psu
cia sejmikw wcale nie wdaje. Poznamy wkrtce prawd ze
skutkw. Podzikujemy Panu Bogu, jeeli, jak jest do tego
podobiestwo, w wikszej czci sejmikw pjdzie wszystko
dobrze, jak ju idzie od dnia wczorajszego w Warszawie, w Czer
sku i w Sochaczewie.
Descorches z ambony przypatrywa si cay czas sejmi
kowi w kociele Bernardyskim odprawiajcemu si. Chce on
koniecznie upatrzy jednakowo w konstytucyi naszej z francuzk, lubo mu jest ustawnie pokazywana wielka i esencyonalna midzy niemi rno.
IP. Lucchesini powiedzia mi wczoraj, e za dwa dni spo
dziewa si mie rozkaz oznajmienia mi ju podpisanego aliansu
(przeciw Francyi), midzy krlem pruskim a cesarzem w Ber
linie. Podr za IP. Bischofswerdera gdy si zici, ma mie
tylko w objekcie wojowanie z Francuzami, jeeli go adn
miar unikn nie bdzie mona, do ktrego to wojowania
wcale szczerej ochoty nie wida w nikim, chyba w jednej
imperatorowej, ktra jednak moe drugich zachca do dalekich
imprez, aby sobie zrobi przez to samo wolniejsze rce u nas.
Ale ta obawa wielce si umniejszy, jeeli nam si sejmiki do
brze udadz, jak jest do tego wielka nadzieja.
Warszawa, dnia 14. marca
ItQ2.
Pisz dzi do WPana, aby mu oznajmi przyczyn i oko

licznoci danego pozwolenia hetmanowi Branickiemu jechania
na trzy miesice do Petersburga, dla ukadu tam osobistego
z konsukcesorami Potemkina. Buhakow mnie tu ostrzeg, e
imperatorowa wziaby to za uraz osobist, gdybym ja od
mwi tego pozwolenia Branickiemu.
Osdziem, e nie naleao nam drani w tj mniejszej
rzeczy imperatorow, kiedy w wikszych daleko jestemy rezolwowani i z najwikszym hazardem przeciwi si jej woli,
gdyby chciaa narusza konstytucy nasz, czego jednak, e
zbrojnie nie rozpocznie, z rnych indycyw mamy przyczyn
spodziewa si, lubo urzdownie ona jeszcze o tem milczy.
Hetman za da na pimie do akt Stray asekuracy, e
wiernym zostanie ustawie 3 maja i dooy przyrzeczenie ustne,
i e i prdzej powrci, gdy ja mu to przyka dla interesu
Rzeczypospolitej.
A i to prawda, e chociaby on wiaroomnym sta si,
i chcia z ex-jeneraem artyleryi i z ex-hetmanem Rzewuskim
co rozpoczyna przeciwko Polsce, juby teraz mao znalaz,
rwnie jak i tamci, chtnych adherentw w Polsce, jeeli bez
wojska rosyjskiego. A gdyby to wojsko, strze Boe, wchodzi
miao po nieprzyjacielsku, toby oni wolonterowaniem swojem
przy teme wojsku, nic nie przyczynili skutku nad to coby
samo wojsko sprawio. e za do tych ostatecznoci ju przy
chodzi nie bdzie, przy inszych powodach i to nam daje
otuch, e 3 marca ministrowie elektora saskiego, oddali not
naszym w Drenie, e incessanter elektor nominowa bdzie
komisarza extra-ordynaryjnego, do ugadzenia w Warszawie
tych punktw, ktre nasi komisarze w Drenie na siebie
214
Dokumenta. IV.
wzi nie mogli, a ktre wstp wanie uczyni ju do pak

tw konwentw. A z tych punktw pierwszy, jest danie
elektora, aby sukcesya tronu z crki jego na braci jego prze
niesion zostaa ; a to przeniesienie ju i tu jest prawie powsze
chnie dane. Krl za wgierski (Franciszek) ju upewni
elektora, e zupenie trwa chce w systemie zmarego ojca,
wzgldem Drezna i Berlina.
215
pendencyi, ktrby gwacono, gdyby nas przymusza chciano

odmieni lub kasowa rzd, ktrymy sami sobie dali.
Ciekawy jestem, jak si pan Pitt otrznie z tej nowej
szykany opozycyjnej, o ktrej mi WPan donosisz.
54.
(Krzywdzce porwnania odmian w Polsce a we Francyi zaszych. Wojska
rosyjskie gotuj si.)
53.
(dania
Warszawa, dnia 23 kwietnia
elektora. Moskwa pocichu grozi. Krl pruski bdzie musia

broni Polski.)
Warszawa, dnia n kwietnia
1792.
(Cyfrowany.)
Ju WPan wiedzie musisz, e 3 marca elektor saski

da respons powtrny ksiciu Czartoryskiemu, daleko lepszy
od tego, ktry mu by dany 14 februarii, gdy obieca przy
sa tu ablegata z owiadczeniem wdzicznoci, i dla ugadzenia jeszcze niektrych wtpliwoci, a najbardziej dla zmiany
sukcesyi z crki na braci, i rozszerzenia veto w niektrych
kazusach. Ju wic akceptacya elektora bdzie niewtpliw (?),
jak prdko delegat ten tu przyjedzie, ktrego tytu ma by
Commisaire extraordinaire.
Na t zmian sukcesyi ju Wie
de i Berlin zezwalaj, idzie tedy tylko o Moskw, ktra do
td wzgldem nas urzdownie milczy, a wojskiem nas otacza
i pocihu grozi. Z tj przyczyny, my zamylamy o wasnej
obronie jak najtej ; do wojny jednak otwartej podobno nie
przyjdzie. A gdyby za do niej przyszo i zaczepnej ze strony
Moskwy, krl pruski, rad nie rad, musiaby nas po staremu
broni, bo podug aliansu, jest obowizany broni naszej inde-
1792.
(Cyfrowany.)
Niepojt rzecz jest dla mnie, jak krl angielski, czo

wiek tak wiaty, i mnie osobicie z dawna sprzyjajcy, rwnie
jak i wielu innych ludzi za granic w rnych krajach, mog
komparowa nasz rewolucy do francuzkij, mimo tak wielkie
midzy niemi rnoci i nawet przeciwnoci.
Wiem to, e przeciwnicy nasi, a moe te i chepliwi
emisaryusze propagandy jakobiskiej studio rozsiewaj po wszy
stkich krajach, e my zupenie wchodzimy w duch demokracyi
francuzkij. Moesz i powiniene WPan w kadej okazyi zbija
najmocniej ten wierutny fasz, ktry niczem lepiej dowodzonym
by nie moe nad to : e gdy przeszego lata we czterech
miejscach w Litwie i w Koronie, pokazay si cztery iskierki
midzy chopami, ju niechccymi ani podatkw opaca, ani
powinnoci odbywa, jam to przydusi uniwersaami et brachio
militari. I w tych kilku ostatnich dniach tu w Warszawie, roz
prszyem nowo formujcy si cech liberyi warszawskiej. Cele,
ktre zapowiadali przywdzcy tej imprezy, byy bardziej po
chway ni nagany warte ; ale e przewidywaem, i mogaby
intryga demokratyczna tam si wkra, rozprszyem i ten cechWe wszystkich dywizyach wojsk rosyjskich od Poocka
a do Modawii, przykazana jest gotowo i przybycie tam
216
Dokumc-nta. IV
respective komendantw, a midzy tymi Kossakowskiemu w Poocku. To dao pobudk do wyrokw sejmowych 16 i 21
kwietnia, i do wszystkich zamiarw obronnych, ktre my tu
przedsibierzemy l ),
Lucchesiniego, kto jemu to zwiastowa. Tene Lucchesini da

nam not, responsujc na t, przez ktr jemu urzdownie
obwiecilimy nasze prawo, 16 aprilis. Ta nota krtka, dzi
kuje za komunikacy, ale mwi, e krl pruski nie wchodzi
w rozpoznanie ukadw sejmu, ktrych objekta s jemu wcale
obce. Inter mirabilia et contradictoria teraniejszych dziejw,
jedne jest znakomite, e ten sam Lucchesini, ktry wiele rze
czy dla nas przykrych i napisa i nagada, w tych dniach
z rozkazu Dworu swego, mnie i rnym osobom, mianowicie
marszakowi Potockiemu, Janowi i Sewerynowi Potockim, ka
demu osobnie to powiedzia; jednak gdy go si dopytywali
o kategoryczn determinacy, czyli jego Pan owiadcza si wy
ranie przeciwi si sukcesyjnemu tronowi, odpowiedzia : gdy
bym to wyrzek, tobym za dwie niedziele ju by rappelowany. My to sobie explikujemy tak : Lucchesini nie chce wy
rzec si tego sowa, boby zrazi elektora, ktrego teraz Pru
sacy bardzo szanowa widz potrzeb dla niemieckich intere
sw ; a jednak poniewa ju teraz Francuzi formalnie deklaro
wali wojn krlowi wgierskiemu, krl pruski, ktry musi tej
wojny sta si uczestnikiem, radby jakimkolwiek sposobem
upewni si, e tu wojny nie bdzie, bo czuje, e rad nie rad,
prdzej lub pniej, bdzie musia w ni wnij, poniewa,
gdyby nas Moskwa do ostatka zawojowaa, przez to samo dla
niego odrodzioby si niebezpieczestwo gronej blizkoci mo
skiewskiej , dla uniknienia ktrej, on nas na pocztku tera
niejszego sejmu poburzy na Moskw i z nami alians zawar.
Ot chciaby on nas tak nastraszy, okazujc, e nas zupe
nie opuszcza, i e tak rzek zdradza, abymy si zalkli tak
dalece, ebymy sami ultro na klczkach poszli do Moskwy,
spodziewajc si, e ona byle wymoga na nas opuszczenie
tronu sukcesyjnego, reszty praw 3 maja nam dozwoli. My za
tu mylimy tak, e aden krok nasz nowy teraz ku Moskwie,
nie moe by ani przystojny, ani uyteczny, pki w tych,
a najdalej 10 dniach, nie odbierzemy wiadomoci, czyli o wy
konanej akcyi lub agressyi jakiej moskiewskiej, czyli choby
Z Wiednia miaem wczoraj wiadomo (rwnie jak i z Ber

lina pisz), e w obydwch tych dworach jest perswazya, i
jednak Moskwa hostilitates przeciwko Polsce nie rozpocznie,
poniewa poczynia kwestye o nas do tych Dworw, a te wza
jemnie do nij, wic jeszcze kilka tygodni moe w niepewno
ci dysze nam przyjdzie.
55.
(Przygotowania obronne. Krl pruski poczyna si usuwa.
tj jego polityki.)
Przyczyny
Warszawa, dnia g maja 17Q2.
Ksie Jzef ju trzy dni jak wyjecha. Ksicia wirtembergskiego mam sowo, e wyjedzie ztd za tydzie po objcie
komendy w Litwie, poniewa powszechnie censetur, e Judycki
chocia poczciwy i osobicie odwany, ale e nie widziawszy
nigdy wojny, nie umiaby si z tern sprawi. Zreszt obywa
tele, osobliwie litewscy, maj wielk ochot do mnej obrony.
Nie wchodz tu w szczegy, ale robimy co tylko mona wy
myli, a gdy obacz potrzeb i por, to i sam pjd.
(Cyfrcnaany.)
Lben ju przyjecha. Gdy mu ksi jenera powiedzia,

e Lucchesini mwi mu, e zapewne elektor saski nie przyj
mie korony polskiej, odpowiedzia Lben : spytam ja si pana
') Porwnaj w rozdziale nastpnym : Dziennik
19 kwietnia.
Buhakowa
pod dat
217
218
Dokumenta. IV.
Listy krla do Bukatego,
tylko gwatownego wnijcia do nas, od Buhakowa, od Debolego lub jakimkolwiek innym sposobem. Z Wiednia sycha,
e zna in vigore dawnego aliansu midzy Moskw a Austry,
Franciszek rekwirowa bdzie Moskw o sukurs przeciwko
Francyi.
Z Wilna mam respons upewniajcy mnie, e choby kto
chcia tam rozpoczyna robot przeciwko prawu 3 maja, nietylko by mu si nie udao, aleby i sam by w niebezpiecze
stwie od gorliwych wspobywateli.
56.
(Bankiet przez municypalno warszawsk ofiarowany. Nard zdecydowany
do walki.)
Varsovie, i mai
i?2.
Dimanche dernier, la municipalit de Varsovie a invit

toute la dite et moi un repas au palais Radziwi. Un mi
nistre tranger a dit qu'il croyait y voir de la ressemblance
avec les ftes dmocratiques franaises. Vous pouvez assurer
que rien n'y ressemble moins. Notre bourgeoisie, loin d'affecter un ton d'galit avec la noblesse, marque partout, et
a marqu nommment ce jour l, le plus grand respect ses
suprieurs, qu'elle nomme avec raison ses bienfaiteurs.
Ce jour-l MM. Zakrzewski et le comte Ogiski comme
htes de la fte se sont tenus constamment derrire ma
chaise pendant tout le dner. Vous savez que tous deux sont
issus des plus anciennes familles nobles ; que Zakrzewski,
nonce de Posen, est prsident de la ville de Varsovie, et
qu'Oginski, miecznik de Lithuanie, actuellement encore ministre de Pologne en Hollande et membre de la commission
du trsor, est premier dlgu de Vilna. En gnral et notre
loi du 3 mai et tout ce qui en est man, fait presque le
contre-pied de la rvolution de France et nous loigne de la
219
dmocratie et d'autant plus des Jacobins. Rien ne le prouve

mieux que la loi par laquelle nous avons t le droit de
voter aux ditines, mme tout gentilhomme non possessionn terrier.
M. Sotyk, nonce de Cracovie, a crit M. de Lucchesini un billet o il lui a marqu sa surprise de ce qu'on lui
attribuait le projet d'une motion pour proposer une alliance
entre la Pologne et la France, et pour s'inscrire en faux le
plus positivement contre cette ide que personne n'a eue ici.
M. de Lucchesini lui a rpondu, en lui marquant sa satisfaction de cette assurance.
Nous entendons tous les jours ici depuis trois semaines
les propos les plus dcourageants. Il y en a qui vont jusqu'
dire que l'on s'tonne de notre zle pour l'Electeur, tandis
qu'on est sr qu'il refusera notre couronne.
M. de Lben a tmoign la plus grande surprise sur
une assertion si peu analogue l'objet de sa mission, pour
lequel les confrences formelles vont s'ouvrir.
Nous pensons sur cela : Il se peut que la guerre de
France donne nos voisins d'Allemagne des embarras qu'on
craint de voir augmenter, s'il survenait nn guerre russe en
Pologne. Il se peut que l'on pense, en nous menaant d'un
abandon total, nous porter jusqu' des dmarches humiliantes et destructives de notre indpendance. Mais c'est ce
que nous ne ferons pas. Premirement, parce que nous ne
voulons pas redevenir province d'une puissance trangre, et
en second lieu, parce que nous sommes persuads que tt ou
tard, nos autres voisins et nommment notre alli, sentiront
bien la ncessit pour eux-mmes de nous secourir si l'on
voulait nous subjuguer encore.
La nation parat dtermine se dfendre mme au
risque de souffrir beaucoup. Ce sont prcisment les nonces
de palatinats limitrophes de la Russie qui tmoignent le plus
de fermet. La loi ci-jointe a pass avant-hier l'unanimit,
elle va armer la nation entire.
220
221
Dokumenta. IV,
57.
nym aliansie berliskim, jednak Gudschmitt upewnia : e arty

ku osobny existit, w ktrym cao granic i rzd wolny dla
nas ma by ubezpieczony.
(Deklaracya moskiewska przeciw konstytucyi 3 maja. Wiadomoci od

ksicia Jzefa.)
Warszawa, dnia ig Maja f/2.
Wczoraj Buhakow odda Chreptowiczowi deklaracya na

pimie po rusku i po francuzku, w druku po rusku i po pol
sku. Tre : gwarancy swoj chwali, nasze negocyacye w Turczech kadzie za grief; tudzie wymuszone wyniesienie mo
skiewskich magazynw z Polski podczas wojny. Areszt archimandryty, sdy nad kupcami moskiewskimi, jakoby niewinnie
o bunty oskaronymi ; obraliwe o imperatorowj na sejmie
gadania ; tron sukcesyjny, rzd jakoby monarchiczny; wolno
w osobie Suchorzewskiego zdeptana. Za to imperatorowa
choby moga wypowiedzie wojn, jednak wojsku swemu
tylko wnij kae, protegujc tych Polakw, ktrzy zrobili akt
skarcy wy wspomnione dzieje. Imperatorowa obiecuje protekcy stosujcym si do jj myli, grozi przeciwnym, da
zwoania nowego sejmu, przypisujc jedynie gwatowi dzieo
3 maja ; zaprzysienie za tj konstytucyi wyobraa jak nie
wane.
Z wczorajszego listu ksicia Jzefa de 13 mamy, e jeszcze
wtedy aden Moskal by nie wszed, lecz wszystko oznaczao
ch ich wnijcia od Baty i Kijowa circa 26 praesentis. In
consequenti ksi Jzef czyni swoje obronne dyspozycye.
Buhakow jednak mwi, e wnijd 21.
Niepodobna abym dzi WPanu oznajmi co wanie zro
bimy, jednak spodziewam si, e postpimy cum dignitate.
Jeli bjka zajdzie nad granic obronn z naszej strony, wina
agressyi zostanie przy Moskwie.
(Cyfrowany.)
Mimo twierdzenia Buhakowa, e krl pruski w tem

wszystkiem jest zmowny z Moskw, mimo wie o nowym
podziel, mimo zamilczenie o naszych interesach w publikowa-
58.
(Elliot pose! angielski w Drenie ofiaruje si z pomoc. Dobre usposobienie
armii polskiej.)
Warszawa, dnia czerwca 1792.
(Cyfrowany.)
Elliot, dawny mj przyjaciel jest teraz ministrem angiel

skim w Drenie ; owiadcza si z wielk przychylnoci dla
Polski, i e potrafi wyrobi to, eby Anglia przeszkodzia Mo
skwie oprymowa Polsk gdyby tu by. Znam ja, e po nominacyi Gardinera, trudno to jest odmieni, ale podobno Gardiner ju jest w drodze do Warszawy, lubo Hailes nic o nim
nie wie. Znam i to, e samemu Elliotowi mogoby szkodzi,
gdyby wiedziano, e on sam mnie t myl podaje ; wic WPan
po sobie nigdy nie dawaj pozna, ale sprbuj cicho i zrcznie,
czyby tego dokaza nie mona bez kompromitowania ani mnie
ani nikogo.
Ja dzi nie mam czasu obszernie pisa do WPana, po
krtce tylko powiem, e ksi wirtembergski dla swoich sekre
tnych porozumie z Berlinem, tak wiele popsu w Litwie, e
ubom jemu teraz komend odj pod pretekstem zdrowia,
jednak bardzo mi trudno naprawi tak wielkie szkody.
Pod Poonnem ksi Jzef mocno si osadzi. Wszyscy
jeneraowie i oficerowie jego wojska i wielu nawet onierzy a
do kozakw polskich, prosili, eby mogli swoje podpisy poo
y pod podpis ksicia Jzefa, przez ktry tg negatiw ode
sa w respons Rzewuskiemu exhetmanowi, ktry to wojska
nasze chcia przecign do rekonfederacyi.
222
Dokumenta. IV.
59.
Die 14 praesentis, gdy si rejterowa ksi Jzef z pod

Lubaru ku Poonnemu, Moskwa atakowaa silnie aryergard przez
Wielohorskiego komenderowan. Bronia si bardzo mnie, lecz
gdy si most zapad podczas akcyi, ta cz ktra pozostaa,
z wielk strat w brd prawie po szyj, ledwie si wyratowaa;
z 500 ludzi tam utracilimy.
W Poonnem osta si nie mg ksi Jzef, bo Siera
kowski nie mia czasu zamkn fortyfikacyj. Ksie Jzef ile
mia sprzaju, tyle wywiz artyleryi i magazynu ; reszt mu
sia spali, aby nieprzyjacielowi nie zostawi. Stan w Ziele
cach o dobre wier mili od Zastawia. Tam stoczy bitw jeneraln ze znacznym korpusem moskiewskim. Trwaa akcya wi
cej siedmiu godzin. Po kocu jj osta si ksi Jzef dwie
godziny na pobojowisku, na ktrem midzy ubitymi i rannymi
utraci 800 circiter ludzi a Moskale utracili okoo czterech
tysicy. Kociuszko, Wielohorski, Mokronowski, Poniatowski
pukownik, Eustachy Sanguszko, Grochowski podpukownik,
Krasicki major, Bronikowski kapitan, i artylerzyci nasi naj
wicej si dystyngowali. Potem zaoy obz ze strony Zasta
wia i Horynia. Moskale o mil za Horyniem kampuj. Gdy
pociga jenera en chef Kochowski ca si swoje, bdzie
jeszcze trzy razy liczniejszy w swojem wojsku, nieli ksi J
zef w swojem.
{Krl pruski zdradza. Wojna le idzie. Armisticium przez krla dane.)

Warszawa, dnia 23 czerwca
ijg2.
(Cyfrowany.)
Zaiste doznajemy zupenej zdrady od krla pruskiego, ktry

powadzi nas z Moskw, powinszowawszy nam ustawy rzdowej
3 maja listem, ktrego kopi urzdow Goltz nam odda, a te
raz wydaje nas zupenie na sztych. Austrya wymawia si od
wszelkiej dla nas pomocy wojn francusk. Elektor saski zu
penie si zachowuje passive. Poyczka nasza w Holandyi idzie
(skpo). Wirtemberg nas zdradzi. Judycki mny, ale wcale
nieumiejtny, otworzy do reszty Litw Moskwie a do Grodna.
Ksie Jzef bije si dobrze, ale ju przymuszony do rejterady
a wpord Woy. Ja zamiast formowania obozu pod Kozie
nicami , bd go teraz zakada tu za Prag, aby mi Moskale
wizyty w Warszawie samej nie oddali ; a wedug okolicznoci
ja i ztd pjd dalej, gdy bdzie potrzeba. Tymczasem gdy nas
krl pruski przez swoje postpki uwalnia od zwizkw z sob,
ja wprost odzywam si do imperatorowj z prob o armisti
cium in ordine dalszych negocyacyj; azali przynajmniej do tego
armisticium bdzie nam moe pomaga przecie Lucchcsini ? To
wszystko pewnie niezadugo si rozgosi, jednak WPan nie
spiesz si pierwszy o tern mwi.
{Pisany,)
Tymczasem co tylko w biedzie i w ubstwie naszem

moe by uczynionem, to przemylam i wyrabiam dla obrony
kraju, w ktrym ochota i przywizanie do ustawy 3 maja, jasno
daje si widzie przez dobrowolne ofiary, i przez to, e mimo
przymusw najsroszych moskiewskich, adnego susznego czo
wieka, ani troch majtnego, do podpisania swojej konfederacyi
przynagli nie mogli. Najwicej tylko w nij zapisali tej czyn
szowej szlachty, ktr wada pan Szczsny Potocki, a ktr
ab activitate na sejmikach exkludowa Sejm teraniejszy.
223
Kochowski Ukrain obfit ma za sob. Ksie Jzef ma

tylko Woy ju nadjedzony i skpy. Ja musz wszdzie ata
jak mog. al si Boe, e mi zwierzchnia komenda p rokiem
prdzej nie bya oddana, nie w takiej bylibymy sytuacyi.
Jednak pamitam rzymsk maksym: Dc Rcpublica nunquam
dcspcraudum.
224
Dokumenta.
60.
(Zte wiadomoci z pola wojny.
w
winien, ale to, e po ustawie 3-go maja w roku przeszym, zaiast pilnego armowania narodu, zamiast zrobienia zaraz wtedy
poyczki w Holandyi, ktra teraz idzie tak mizernie, rok cay
stracono na niepotrzebnych i dugich dyspustach na sejmie,
1
e mnie dopiero wtedy zwierzchni moc powierzono, kiedy
ab extra ju nie byo ratunku, a wojsko moskiewskie ju actu
wkraczao do Polski. Staraj si WPan przynajmniej dobre imi
moje ratowa.
m
F a t a l n e skutki naszego opnienia si
uzbrojeniu.)
Warszawa,
225
Listy krla d o Bukatego.
IV.
dnia j o
czerwca
1792.
Cyfrowany.
Descorches tu w Warszawie rozpowiada jakoby wiedzia

pewnie, e Angli zaczyna obchodzi troskliwie to przemaganie
Moskwy nad nami. Dowiaduj si WPan czy to prawda, i czyli
Anglia czyni jakie za tern kroki. Elliot z Drezna posa w tj
mierze pro memoria, ktre mu z dobrej rki naszej tam subministrowane zostao.
(Pisany.)
Midzy Michaem Zabie a Moskw, w tych dniach zda

rzy si probabiliter potyczka, ktra gdyby dla nas bya nie
szczliw, w kilkunastu dniach moglibymy obaczy Moskw
biizko Warszawy. Mj obozek za kilka dni dopiero za Prag
da si uformowa dla niedostatku wielu rzeczy, a najbardziej
pienidzy. Co z nim poczn, gdzie si sam udam, tego mnie
okolicznoci dopiero naucz.
Kochowski ksicia Jzefa pod Ostrogiem przez dwa dni
kanonowa bez formalnego ataku. W nocy z 26 na 27 ksi
Jzef przymuszony by dla tego, e ju ywnoci wcale nic,
a amunicyi bardzo mao mu zostawao, cofn si o dwie mile
do Hulczy, a ztamtd pisa do mnie 27-go, e si jeszcze mia
cofn dwie mile midzy Dubno a Warkowice, gdzie ywno
i amunicy mia znale.
22-go pisaem do imperatorowj o armisticium; nie spo
dziewam si responsu jak za dwa tygodnie.
Berlin nas oderwa od Moskwy, a teraz nas Moskwie zu
penie wyda na sztych. Austrya nam pomaga nie chce, m
wic, e z nami nie ma adnego traktatu pomocnego. Sytuacya
nasza, a mianowicie moja jest bardzo za. Wielce si obawiam,
aeby w cudzych krajach, a mianowicie w Anglii, nie przypi
sywano mnie winy nieszczcia Polski; a wprawdzie nie ja temu
61.
(Anglia
powinnaby wda si w interesa Polski.

wci si
Ksie Jzef
przymuszony
cofa.)
Warszawa,
dnia
4 lipca
IJQ2.
(Cyfrowany.)
Gdy przyjaciel owiadczy zadziwienie, i od nas adnej

formalnej rekwizycyi nie uczyniono do Anglii, moesz mu
WPan powiedzie, e mimo naszego statecznego afektu do
Anglii, nie doznalimy pomocy od niej adnej ani w r. 1773,
ani podczas caego Sejmu teraniejszego ; i owszem, tylko na
legano o oddanie Gdaska krlowi pruskiemu natarczywiej ni
on sam. Ze zapewne i Anglia rwnie jak caa Europa zamyli
si powinna nad zawojowaniem Polski przez Moskw, jeeli to
nastpi, albo nad jj powtrnem rozerwaniem ; i e jeeli nam
prdko Anglia nie pomoe, przynajmniej w sposobie negocyacyi u Moskwy, wkrtce bdzie i zapno, gdy trudno powie
dzie, gdzie nas nieszczcie i rozpacz zaprowadzi mog. A gdy
teraz Anglia tak zyskowny pokj zawara z Tippo-Saibem, to
ma wolniejsze rce, mogaby goniej gada, a Pitt juby te
mg by mniej bojaliwy o swoj popularno. W teraniejszej
naszej sytuacyi prawdziwie nie mam tj odwagi nci do
suby naszej zagranicznych oficerw ; jeeli ktry ma ochot,
niech sam obaczy czy mu si tu moe podoba, a i my te
15
Dokumenta. IV
z poznania osoby lepiej o nich sdzi bdziemy mogli. Ksie

Jzef jeszcze by pod Dubnem, ale wanie wtedy manewiy
moskiewskie takie byy, e bdzie si musia jeszcze cofa, aby
nie by otoczony i oderznity liczb daleko od siebie mocniej
sz, ile przy niechtnych wcale skonnociach Woynianw i in
szych winach nie ksicia Jzefa, ale takich, dla ktrych i ma
gazyn w Dubnie po wikszej czci, bodaj nie stanie si upem
Moskwy. Zabieo Micha 30 junii by w Brzostowicy, idc
z Grodna ku Sonimowi naprzeciwko Fersena, ktry zda si
zmierza do Warszawy.
jem wojskiem okoo dwanacie tysicy wynoszcem, tego wie

czora mia i, jak mi pisze, atakowa Fersena.
Tego dnia 4 julii ksi Jzef obozowa pod okaczem
1 tam byo podobiestwo, e 5-go moga nastpi akcya.
226
62.
(Kossakowski w Wilnie bierze i rozdaje godnoci z woli narodu*.
Wiadomoci z teatru wojny.)
Warszawa, dnia 7 lipca 172.
Wanie teraz dochodz tu druki z Wilna, w ktrych

Szymon Kossakowski tytuuje siebie hetmanem polnym litewskim
z ogoszenia narodu ; kanclerza Sapieh wzywa do marszakowstwa jeneralnego konfederacyi litewskiej, owczego Zabie
niby na vice - marszaka,. i na konsyliarzw teje konfederacyi
ze wszystkich wojewdztw osoby takie, ktrych wielka cz
albo tu si znajduje, albo wcale s umysem najoddalesi od
jego zamiarw. owczy Zabieo jest tu. Ksie Sapieha kan
clerz obiecuje si tu za dni kilka. Rzecz ta caa jest tylko
widocznie zrobiona dla mamienia i w kraju, a podobno i w Pe
tersburgu.
Die 4 praesentis 1400 naszych pod komend majora Wedelstedt awangard Zabiey skadajce, po wawej utarczce
z 5.000 Moskaw pod Zelw, pooyli 200 Moskaw na placu
swoich utraciwszy pidziesit kilku, porzdnie i z honorem po
wrcili do pryncypalnego korpusu Zabiey, ktry z caem swo-
227
63.
<Wiadomoci z teatru wojny. Odpowied z Petersburga oczekiwana.)
Warszawa, dnia li lipca IJ2.
Ksie Sapieha kanclerz pisa do mnie 9 praesentis, e nie

przyjmie inwitacyi do marszakowstwa konfederackiego litewskie
go, pana Kossakowskiego.
Zabieo nie mg wedug projektu swego atakowa Fer
sena, dla trzydniowej niepamitnej ulewy, ktra gliniasty tamten
grunt tak przemoczya, e ani ludzie, ani konie, ani armaty nie
mogy postpowa ; ledwie si do Swistoczy dobrali. To mar
twice ôfnienie na to jednak si przydao, e przeszkodzio
projektowi Dogorukiego, ktry chcia mu wzi ty i otworzy
drog do Warszawy.
Ksie Jzef stan przecie w dobrej pozycyi w Dubience
i spodziewam si, e si tam potrzyma. Kociuszko umiejtnie
obroni arriergard, gdy szli do Dubienki.
Za kilka dni spodziewam si responsu z Petersburga ;
wtedy bd wiedzia co robi z sob i z tym maym obozkiem
piciotysicznym, ktry dzi wanie formuje si za Prag, lubo
niedonie, bo co tylko miaem najlepszego, tom dosya do
obozw ksicia Jzefa i Zabiey.
(Cyfrowany.)
Keith w Wiedniu mwi : byle si Polacy jeszcze potrzy

mali kilka tygodni, moe znajd przyjaci, ktrych dotd nie
doznali. Staraj si WPan pozna w Londynie, czyli znacz te
-sowa co istotnego.
228
229
Dokumenta. IV.
64.
mirskiego, ktremu ostatniemu, musiaem nakoniec take odj

komend nad temi kilk tysicami, ktremi osobno wada
zbyt nieumiejtnie, (cyfrowany) bo nie przypuszczam myli,
aby zdradliwie1).
Od imperatorowj do tj godziny nie mam responsu, sam
Buhakow si temu dziwuje. Bardzo si boj, eby nas nie
odesaa do naszych emigrantw, ktrzy najostrzejsze przeciw
mnie i najdziwaczniejsze wzgldem kraju ogaszaj zamysy,
jeelibym ja przed 20 augusta do nich nie uczyni kroku ja
kiego. Wkrtce skarb bdzie zupenie prny. Poyczka holen
derska nic dotd nie przyniosa. Podatkw ju caa Litwa
i ledwie nie p Polski nie paci. Za kilka tygodni i odu za
braknie na wojsko. Z tego WPan sdzi moesz, co si w sercu
mojem dzieje.
(ZabieHo zmuszony cofn si za Bug. Wszystkiego wojska polskiego 25 tysicy

przeciw 58 tysicom moskiewskiego. Skarb pusty.)
Warszawa, dnia 14. lipca I72-
Ostatni list ksicia Jzefa donosi mi, e 12-go zostawi

Kociuszk w Dubience, sam stan w Dorohusku, a na lewym
boku swoim postawi Wielhorskiego w Swierzniu o trzy mile
od Dubienki. W tych trzech tedy miejscach maj nasi prze
szkadza przeprawy przez Bug Kochowskiemu, ktry dwadzie
cia om tysicy ma przy sobie przeciwko ksiciu Jzefowi,
ktry ich ju nie ma wicej do boju jak 12.500. Ale Kochowsld
detacherowa Lewanidowa z 12.000 ku Wodawie i Brzeciowi.
Kolumna Fersena z Melinem zczona, cignie z Nowogrodz
kiego na Szereszow take ku Brzeciowi, a Dogoruki z Grodna
zmierza na Biaystok, Bielsk ku Warszawie. Ale Zabieo w Poskach nad Narwi stojc z 12.000, midzy Biaymstokiem a Biel
skiem wczoraj, by mu na przeszkodzie. Jeeli pjdzie obviam
Dolgorukiemu, przez to samo puci Fersena (ktry ma 9000)
naprzd do Lewanidowa a potem do Brzecia. Jeeli pjdzie
przeciwko Fersenowi, puciby Dogorukiego prosto do Warsza
wy. Zaczem na to podobno wyjdzie, e Zabieo zepsuwszy za sob
most w Poskach, bdzie musia cofn si do Bugu w Grannem,
zkd i Warszaw bdzie mg zakry cokolwiek, i cz woj
ska swego udzieli na obron Brzecia i podania rki ksiciu
Jzefowi. Dogoruki ma mie dziewi tysicy, Fersen drugie tyle.
Przeciw tym 18.000, Zabieo ma tylko 12.000. Tamte 18.000
moskiewskie skomputowawszy z 12.000 Lewanidowa i 28.000
Kochowskiego, wypada 58.000 Moskwy, przeciwko 12.000 Zabiey i 12.500 ksicia Jzefa. Tak strasznie stopniay te nasze
wojska, przez ze urzdzenie magazynw, a ztd wynikajcy
gd, przez zniszczenie odziey i obuwia (do takiego stopnia,
e nasz wymienity Kociuszko, za najszacowniejszy prezent
przyj musia par butw od ubieskiego), przez winy w Li
twie Wirtemberga i Judyckiego, a w Koronie Michaa Lubo-
65.
(Wojsko cofa si ku Warszawie.)
Warszawa, dnia iS lipca I72.
Po ostatnim licie moim, mao jest odmiany w sytuacyi

naszej. Zabieo od Narwi przenosi si do Bugu ; Moskwa za
nim idzie i biaostockim i tykociskim traktem. Wszystko si
1
) Oto co pisze Hailes 4 sierpnia z Warszawy: O ks. Michale Lubomirskim jest tak powszechnie wiadomo, e sprzyja Rosyanom, i wcale si nie
"waham wymieni go tutaj. W bitwie pod Zasawiem opuci! z trzema batalio
nami lini polsk, gdzie punkt rodkowy zajmowa. Trzech jeneraw oskaro
nych jest o dowiedzione tchrzostwo, jeden o przywaszczenie sobie pienidzy
<Jla wojska przeznaczonych. Wielu poborcw, korzystajc ze zbliania si Moskali,
ucieko do nich, zabierajc publiczne pienidze. Jednem sowem, od najwyszych
<lo najniszych urzdnikw, bez koca jest przykadw grabiey i wiaroomstwa...
Zaprawd nie potrzeba byo caej potgi Rosyi, aby obali konstytucy takich
majc obrocw... Hermann, Erganzungsband str. 281.
230
Dokumcnta. IV.
ju ku Warszawie zblia. Jeeli Moskale przejd Bug, czyli tu

bliej ujcia jego, czyli w Brzeciu, czyli wyej od Dubienki,
zawsze dla nas le. Responsu od imperatorowj nie mam jeszcze.
Sytuacya nasza coraz krytyczniejsza.
231
Z Pockiego i z Wielkiej Polski, powtarzaj

o bliskiem wnijciu Prusakw. Lucchesini za mwi,
sz z Berlina : bdzie tam w Warszawie sycha
s
d o Polski naszego wojska, ale ty temu nie wierz;
pierw o tern wiedzia .
si wieci
e mu pi
o wnijciu
tyby naj-
(Cyfrmoany.)
66.
(Bitwa pod Dubienk. Groby o wkroczenie Prusakw.)
Warszawa, dnia 21 lipca 17Q2.
Die 18 praesentis, wszystkie posterunki ksicia Jzefa od

Opalina a pod Dubienk bronice przejcia Bugu, byy atako
wane przez Moskw, ale najsilniej atakowany by przez 17.000
Moskaw posterunek ten, ktrego w bliskoci Dubienki broni
Kociuszko na prawem skrzydle w pi tysicy. Cztery godziny
si broni, i byby si moe do koca utrzyma, gdyby mu
prawej flanki nie byli wzili Moskale, a t flank mia za bez
pieczn, bo dotykaa Galicyi ; lecz wedug relacyi Kociuszki,
Moskale zarwawszy troch ziemi galicyjskiej, tamtdy jemu si
przekradli na bok. Tak by mocny posterunek Kociuszki,
e nie liczy straty wicej swoich ksi Jzef nad dwiecie
ludzi, a Moskwy (wedug powieci jecw moskiewskich, kt
rych mamy), lego do 4.000; a midzy nimi, jako sami zeznaj,
kilku sztabs-oficerw. Nasi onierze z trupw kilku zdjli krzye
w. Jerzego, ale gdy ju Kociuszko przymuszony zosta do
rejterady, i poniewa korpusa moskiewskie jeneraa Kochowskiego
ju przez to samo przeszy na t stron Bugu, ksi Jzef
musia ju cae wojsko swoje cign pod Chem.
Od Zabiey tyle tylko wiem, e by nad Bugiem 19 julii
przy Grannem o siedmnacie mil ztd, a ksi Jzef o trzy
dzieci i kilka.
Buhakow ustawicznie obiecuje respons imperatorowj, lecz
go nie masz dotd.
Buhakow i Lucchesini zarwno twierdz, e jeeli ja

z Warszawy si rusz, to si ju do nij nie wrc, i bezkr
lewie byoby pewne, i reszta kraju zburzona zostanie. Buhakow
dodaje: e jeeliby nie miao by dosy na wojsku moskiewskiem,
wtedyby i Prusacy weszli ; a e gdy ja zostan w Warszawie,
przecie zostanie jeszcze miejsce do negocyacyi.
67.
(Odpowied imperatorowj. Przyczyny dla ktrych krl do Targowicy
przystpi widzia si zmuszony.)
Warszawa,
dnia 25 lipca IJ2.
(Cyfrowany.)
Oficerom wybierajcym si tu do nas, nie czy WPan

otuchy. Cokolwiek poniej znajdziesz, to wprowad w gazety,
ale jakoby Angielczyk jaki przytomny w Warszawie to wszy
stko pisa o mnie i o nas, co ja tu pisz o sobie.
fPisany.J
Dawno oczekiwany kuryer przywiz mi tandem respons

najtwardszy od imperatorowj. Odrzuca propozycye moje. Za
daje zamanie paktw konwentw. Wspomina, e posuszestwo
poddanych od nich dependuje. Kadzie za kondycy zachowania
tytuu siostry ku mnie, akces nieodwoczny do konfederacyi
targowickij, do ktrej wsparcia, owiadcza, i uyje caych si
Dokumenta. IV.
swoich. Buhakow podug instrukcyi sobie przysanej, pisa na

wet do jeneraw moskiewskich nie chcia o zastanowienie woj
ny, pki ja akcesu nie uczyni. Zapytany Buhakow o Prusa
kach, powiedzia : kiedy nam bdzie potrzeba, to wnijd i oni
do Polski. Zreszt, widocznie Buhakow stara si robi wszystko
bez Lucchesiniego, lubo ten szuka daremnie wtrca mu si.
Podczas ostatniej akcyi 18 praesentis, Kociuszko chocia
tylko picia tysicami, broni si siedmnastu tysicom Moskali,
i byby si po staremu podobno utrzyma w swoim posterunku,
gdyby Moskale przez Galicy nie obeszli byli w ty Kociuszce;
a po tj akcyi andjutant Wurmsera jeneraa austryackiego,
przeprowadzi ca kolumn moskiewsk przez Galicy1). Ju
tedy chobym by i do obozu jeszcze pojecha, jubym ani
w Wielkiej Polsce ani w Krakowskiem nie znalaz bezpiecze
stwa. Skarb wyniszczony, poyczka holenderska chybiona zu
penie ; podatki ju z caej Litwy i z p Polski przepady ;
na blizki kwarta septembrowy, ledwie bdzie dosy w skarbie
na opat zwyczajnego odu na wojsko, a na ekstraordynaryjne ekspensa wojenne, ktre i trzy i cztery razy przewyszaj
od zwyczajny, ju nic nie zostaje, i nie wiem czem i moja
wasna pensya opacona bdzie; a wojsko potrzebuje remonty
pod kawalery, nowych koni pod armaty, nowych armat, no
wych mundurw i obuwia, bo p wojska boso maszeruje. Na
to wszystko pienidzy nie masz. Teraz nad Wis cokolwiek
jest magazynw, ale tylko na kilka tygodni. Ju tedy jasno
jest, e chobym nie chcia, musz wojn skoczy w przyszym
miesicu. Gdybym sam pojecha do obozu i zaprowadzi wojsko
w Sandomirskie lub w Krakowskie, mgbym tam znale kilka
pozycyj midzy grami do potyczek pomylnych, ale gd bez
pienidzy i tam nas znajdzie. Warszawa by zaraz zagina, r-
Wnie jako i Mazowsze i caa Wielko-Polska. I ten kraj jeszcze

nietykany poszedby w ruin.
Gdybym skupi obydwa obozy Zabiey z ksiciem Jze
fem i z korpusem ktry wyszed z pod Warszawy pod By
czewskim, byoby wszystkiego do trzydziestu tysicy, monaby
jeneraln batali wyda i monaby j wygra, jednak pod
Wtpliwoci, bo ludzi maj we dwjnasb, a armat we trjnasb, a armatami najwicej wojuj ; a in casu przegranej,
Moskale mog i ludzi i armat i pienidzy nowych dostawi,
a ja nie. Ale i to trzeba zway, e Moskale nie bd tak
grzeczni, aby si nam stawili cakiem na jednym placu jak do
pojedynku. Oniby tylko nas zawsze rnemi kolumnami ota
czali i ogadzali.
Broni rcznej odmwiono nam w Berlinie i Drenie. Z Nie
miec ledwie kilka tysicy moglimy zamwi w inszych fabrykach.
T a k wszystko wykupili emigranci francuzcy i potencye.
Jabym o zagroone bezkrlewie mniej dba, gdybym moj
zgub mg ocali konstytucy. Lecz gdy to by nie moe, a
moje usunicie si przyspieszyoby tylko ruin kraju, wic
mniej le, e zostan przy koronie na to, aby wcielajc si
AV konfederacy i stajc si jej gow, cokolwiek przecie, mam
nadziej, uratowa z dobrych dzie naszego Sejmu 1 ). Marszaek
Potocki rezygnowa marszakowstwo i wyjeda do Lipska.
Marszaek Maachowski rezygnuje refendary na synowca, je
dzie na wie, a potem do Woch podobno. Podkanclerzy Ko
taj, zostawiwszy tu akcess do konfederacyi, jedzie do Warmbrun dla zdrowia-').
232
') Nie jedyny to by dowd yczliwoci wadz austryackich dla Moskwy.

Podczas kampanii, Buhakow korespondowa z Kochowskim i Biihlerem za po
rednictwem pana de Cach i jeneraw austryackich w Galicyi.
233
*) Porwnaj list ten z nader wan mow powiedzian przez krla na

Sejmie grodzieskim, 10 sierpnia, umieszczon w Gazecie Leydejskij1793, Nr. 73,
przedrukowanej u Ferranda, t. III, s. 396.
2
) Kilkakrotnie zaprzeczano temu, jakoby Kotaj przystpi do konfe
deracyi targowickij. List krla wiadczy o tern niewtpliwie; wiadcz rwnie
jednozgodnie Hailes, Essen i Buhakow, e na pamitnej Radzie ministrw i mar
szakw sejmowych u krla, na ktrej czytano odpowied imperatorowi), Kotaj
dotowa za wejciem do Targowicy.
Dokumenta. IV.
I to mi jasno dano pozna, e gdy prdko nie uczyni

akcesu do targowickiej konfederacyi, cao kraju niepewna,
bo gdy Prusakw wpuszcz, ci darmo nie wyjd, a gdy oni
urw cz, i drudzy dwaj urwa rwno bd mieli za prawo.
mona miarkowa coby si byo dalej dziao, a nimby i pieni

dze przyszy z Anglii, juby tu Prusacy byli, juby wojsko byo
zniszczao, juby byo po nas.
Delegowani od konfederacyi, teraz tu rozpocieraj coraz
bardziej teje konfederacyi moc.
234
68.
(Konfederacya targowicka obejmuje rzdy.)
Warszawa,
dnia j sierpnia 1792.
Ostatni poczt nie miaem czasu pisa do WPana, a i dzi

go mam bardzo mao, poniewa zajty jestem smutn nader
zabaw rozkadu po leach wojsk naszych.
Konfederacya targowicka za kilka lub kilkanacie dni ma
tu przyby, czyli w osobach generalno skadajcych, czyli
przez delegacy, jeszcze to jest wtpliwe, poniewa Szczsny
Potocki mia zachorowa w Dubnie.
235
70.
(Powtrny akces do Targowicy. Jakie nadzieje. Deboli zmuszony
do wyjazdu z Petersburga.)
Warszawa,
dnia 21) sierpnia ijg2-
(Cyfrowany.)
Ki. nadto widz, e istotnej pomocy z Anglii adnej spo

dziewa si nie mamy. Pytam si jednak, czyli prawda e i Pitt
i Fox podpisali si na tej dla nas subskrypcyi ju teraz za
pnej, i do ktrej nawet interesowa si minister angielski
WPanu odradza.
(Pisany.)
69.
(Dobra wola i ofiary Anglikw za pne.)
Warszawa,
dnia 22 sierpnia 172.
('CyfrowanyJ
Czuj ja jak przykro musi by WPanu, e za przestrog

przyjaciela, bdziesz musia oziemble si zachowywa wzgldem
zapau szczodrych favore naszych Angielczykw, ktry wszelako
za pno teraz przyszedby. W kocu wojny, rwnie nam byo
trzeba nowych armat i amunicyi jak pienidzy. Te pierwsze
armaty i sprzty wojenne, ktremy zakupili w Anglii za nasze
pienidze, s zatrzymane przez Prusakw w Fordenie. Ztd
Tu teraz taka jest sytuacya moja, e gdy czyni prby

instancyonowania za pozwanymi Maachowskim, Sapieh, Poto
ckim marszakiem i za Kotajem podkanclerzym, odpowiadaj
mi : nietylko im nie pomoesz, . ale im zaszkodzisz instancyami
swemi, pki sam nie uczynisz akcesu powtrnego do konfede
racyi targowickiej sowo w sowo, bez najmniejszej odmiany,
podug formularza przysanego od Szczsnego. To samo mi
odpowiadaj, gdy tentuj perswazy konserwowanie niektrych
przynajmniej praw ostatniego Sejmu.
Te odpowiedzi pochodzce od konfederatw s utwier
dzone poparciem tak mocncm od imperatorowj, e w instrukcyi
swojej, ktr mi czyta Buhakow, s te sowa : Jeeli tego nie
uczyni krl polski ad literam, to ja go wydam i wystawi na
wszelk choby najsrosz niech konfederatw . Jabym
Dokumenta. IV.
o siebie i o te cierniow koron nie dba, ale gdy tak jest,

e ani praw, ani osb dobrych ratowa nie mog tylko tym
sposobem, musiaem tedy ju uczyni sobie ten gwat, em
podpisa ten nieszczsny akcess, ktry zapewne figurowa b
dzie we wszystkich gazetach, a za ktry wiem, jakie mi cze
kaj wstydliwe nagany. Nieznon ztd zgryzot moje tern jednem wiadectwem sumienia wasnego sobie sodz, e inszego
sposobu nie mam jeszcze dobrze czynienia krajowi i obywatelom.
Od tego dnia, na ktrym podpisaem ten powtrny akcess,
przecie ju w kilku punktach daj mi nadziej jako to : wzgl
dem zachowania, cho nie cakiem, cywilno wojskowych kommisyj, formy sejmikowania, formy sdw, prawa o rozgranicze
niach, konserwacyi szedziesiciu piciu tysicy wojska z ogra
niczeniem wadzy hetmanw i ulepszenia miast przynajmniej
stoecznych wojewdzkich. Ale tymczasem odjto mi posusze
stwo gwardyi ; zakazano kanclerzom cokolwiek piecztowa,
a do dalszej dyspozycyi ; wzgldem Maachowskiego ex-marszaka sejmowego, daj mi wiele nadziei po uczynionym moim
akcesie, e mu nic zego nie zrobi finalnie. Wzgldem mar
szakw Sapiehy i Potockiego mniej, ale przecie czyni mi na
dziej. Kotajowi za nieodstpnie dotd gro odjciem podkanclerstwa. W tym momencie, odbieram wiadomo od Debolego de 17 augusti : e mu kazano wyjecha z Petersburga,
jako temu, ktrego sentymenta znane, mog jeszcze mnoy
wtpliwo o dobrych intencyach Dworu rosyjskiego wzgldem
Polski, i nominacya na jego miejsce innego ministra od krla
i Rzeczypospolitej bdzie przyjemn Dworowi rosyjskiemu ; e
zatem musia determinowa swj wyjazd wasny na dzie dzi
siejszy. Ta srogo, jest nowym dowodem, e nie zostawiali
dla mnie i dla caego kraju czasu ani sposobu do zwoki lub
modyfikacyi.
71.
236
237
(Krl dzikuje za starania w dziennikach angielskich.)

Warszawa, dnia i wrzenia ijq2.
(Cyfrowany.)
Widz z gazet angielskich, ktre mi WPan nadesa, pilne

i skuteczne starania WPana o ocalenie sawy mojej ; i jestem
za to WPanu z serca wdziczen. Ja teraz przez czas niejaki
przedsiwziem zachowywa si jak najspokojniej i mam racy
spodziewa si, e tym sposobem rzeczy powoli bd mg
osodzi cokolwiek dla drugich a moe i dla siebie.
72.
(Korpus kadetw uwolniony od posuszestwa krlowi. Zakaz noszenia
znaku: Virtuti militari.
Warszawa, dnia j wrzenia
jy2.
(Cyfrowany.)
Po ostatnim licie moim do WPana, nastpiy tu dwie

rzeczy dla mnie bardzo przykre. Pierwsza, e delegowani od
Generalnoci zadyktowali oficerom korpusu kadeckiego zlecon
sobie od Generalnoci rot przysigi, w ktrej opuszczone zo
stay te sowa, ktre przecie byy woone w rot przysigi
caego wojska to jest : wiernoci dla krla. Ze lubo ci sami
delegowani uczynili reprezentacy Generalnoci przeciwko pier
wszemu jej rozkazowi zabraniajcemu oficerom zasuonym no
szenia znakw odemnie im danych pro virtnte militari; jednak
wczoraj przyszed od Generalnoci ponowiony zakaz noszenia
tych znakw z takim rygorem, e ab omni activitate excluduntur ci nawet oficerowie, ktrzy si abszytowali, jeeli nosi tych
znakw nie przestan. Tego jednak nie gosz WPanu jeszcze,
bo moe za uczynionem staraniem to si cokolwiek osodzi.
238
Dokumenta.
IV.
Listy krla do
Te dwa ciosy truj te niby sodycz, ktr Generalno mi obie

cywaa wczorajszym kuryerem, zdajc na mnie nominacya dwch
komisarzw skarbowych koronnych do kompletu potrzebnych,
po rozczeniu komisyi skarbowej litewskiej od koronnej. W trak
tacie wieo midzy Moskw a Berlinem zaszym, ma by wyra
nie stipulowanem, ze wszelkiemi sposobami, nawet zbrojnie,
zawsze bd sukcesyi absolutnej przeszkadza w Polsce.
73.
(Starania krla okoto ratowania osb prywatnych.
iVarszawa,
Zamysy
dnia
Targowiczan.)
wrzenia
I72.
Rabunek domu brata WPana sufragana, wykona niejaki

Szczuka, otr zoliwy, ktry rozjuszony duchem upicztwa, za
pdzi si a do wsi pruskiej, w ktrej mia by schwytany
i do Memla zaprowadzony. Wanie teraz list WPana zasta
mnie zatrudniajcego si staraniem ratowania i nagrodzenia
jeeli mona bratu WPana i Ichmo Panom Prozorom. Jeszcze
jednak dzi obiecywa nic nie mog.
(Cyfrowany.)
Ja teraz tern jedynie si zaprztam, abym obywateli wspo

maga i ratowa ; sam o sobie adnego nie czyni starania,
w zupenej zachowuj si cichoci, oczekujc momentu, w kt
rym sami konfederaci uznaj potrzeb powrcenia jakkolwiek
do mnie. Teraz jeszcze nie chc przybywa do Warszawy, sy
cha i owszem, e si do Grodna przenie maj. Ze si byli
odkaali zrazu chcie sejmowa nawet w Brzeciu, i e imperatorowa na to bya przystaa, powoli dopiero przychodzi im
cofa takowe przedsiwzicia.
Hetman Rzewuski najmocniej przeciw mnie zapalony i
Warszaw za najniebezpieczniejsze dla wolnoci miejsce wyo
braajcy, gdzieindziej sejmowa, wadz hetmask do u-
239
Bukatego.
staw 1717 przywrci i wadz krlewsk nieskoczenie okre

li usiuje.
Hetman Branicki nie tak mocno si zapdza. Szczsny
ju mwi, e sejmu w Warszawie da; ale to wszystko dalekiem jest od decyzyi, bo lubo w powierzchownociach imperatorowa niby we wszystkiem chce si przychyla do da
konfederatw, jednak jasno wida, e w kadej wanej rzeczy,
oczekuj oni decyzyi z Petersburga, a tam planty nie bdzie
podobno wzgldem nas udeterminowanj, pki los Francyi si
nie wyklaruje.
Konfederacya napisaa do marszaka wielkiego koronnego
Mniszcha, eby IPan Descorches ju nie by uznawany tu za
ministra.
Biskup Kossakowski jest ten, ktry najwicej teraz umie
sobie zjednywa powaania u Szczsnego.
74.
(Bukaty powinien zosta w Anglii.
Ratowanie ludzi
Warszawa,
dnia
prywatnych.)
6 padziernika
172.
(Cyfrtnvany.)
Naradziem si z IPanem Chreptowiczem i zgodzilimy si

na to: e szkodaby jednak byo zrywa WPana z poselstwa
w Anglii, gdy sama Generalno, ktra wieo kazaa stawi
si przed sob posom naszym z Wiednia, Berlina, Kopenhagi
i Sztockholmu, jednak o WPanu zamilka przynajmniej dotd.
Wic jeszcze WPan nie spiesz si z daniem rewokacyi, bo
biskup Kossakowski, ktry teraz najwicej znaczy w Generalnoci, u Szczsnego i w caej Litwie, tak jak niegdy Tyzenhauz, przyby tu na dni kilka, po ktrych zjecha si ma z Generalnoci w Grodnie pro 12 courant. Mwiem z nim o excesach niejakiego Szczuki przeciwko rnym obywatelom mudzkim, a mianowicie, przeciwko sufraganowi bratu WPana. Biskup
240
Dokumenta. IV.
zrazu chcia troch zmniejszy win Szczuki, lubo si nie chcia

przyzna, e ten Szczuka by niegdy jego domownikiem; nakoniec przecie powiedzia: niech kto pozwie Szczuk do sdu
Generalnoci w Grodnie, a upewniam, e sprawiedliwo pozyszcze w Petersburgu a zatem i u Generalnoci. Wszystko je
szcze w zawieszeniu o czasie, o miejscu i czynach przyszego
Sejmu, et probabiliter to zawieszenie trwa bdzie, a si los
Francyi udecyduje.
75.
(Traktat
prusko-moskiewski.)
Warszawa, dnia 8 grudnia
1792.
(Cyfrowany.)
Wzgldem ostrzeenia, ktre WPanu da przyjaciel, po

wiem WPanu, e w czternastu artykuach traktatu omioletniego
podpisanego midzy Moskw a Berlinem 10 augusta, nic si
nie zawiera, tylko zagwarantowanie wzajemne aktualnych posesyj i sukurs wzajemny dziesiciu tysicy piechoty i dwch ty
sicy kawaleryi z powikszeniem w potrzebie, bez adnej o Polsce
wzmianki. Ale w artykule osobnym i sekretnym, ktrego kopii
dosta jeszcze nie mogem, tylko ustn relacy od takiego,
ktry pretenduje, e go czyta, ma by, e sobie Moskwa i Prusy
obiecuj nie dozwala adnej rewolucyi, adnej odmiany w rz
dzie polskim, a mianowicie dziedzictwa tronu, ktry chc za
chowa elekcyjnym dla samych Piastw. e gdyby zamiary na
ten koniec przez imperatorow ju wzite, nie znalazy si do
stateczne, oba te mocarstwa rezerwuj sobie dalsze do tego
ukady. Poniewa kopii tego artykuu osobnego nie mam,
i kopia 14 artykuw wy wspomnianych nie urzedownie mnie
dosza, wic nie zarczam tego wszystkiego autentycznoci, ale
WPan ile moesz dochod prawdy.
241
76.
(Emigranci polscy w Paryu. Umartwienia od Generalnoci. Prusacy.)
Warszawa, dnia 12 stycznia f~S-
Ile bdziesz mg staraj si WPan odwraca Polakw na

szych a mianowicie Bronikowskiego, Nagurskiego, Broca i Bleszyskiego, gdy si w Anglii zjawi, aby si nie dali uwie
pokusie wejcia w sub francuzk, bo takowy krok i im i mnie
staby si arcy-szkodliwym; poniewa ustawicznie przykrego
doznaj tu zmartwienia, z tej najbardziej suppozycyi acz faszy
wej, ktr sobie i Moskwa i Generalno uformoway, e fawo
ryzuj Jakobinizm i jakobym mia z Jakobinami konnexye,
wanie przez tych naszych emigrantw, ktrych ja najwicej
szacuj z okazanego podczas kampanii ostatniej mztwa. Prcz
tj racyi, co teraz Francuzi czyni przeciwko krlowi swemu
i przeciwko spokojnoci wszystkich narodw, powinno wzbu
dza wstrt do suby francuzkij w kadym dobrze mylcym
czowieku.
Im bardziej pragn wy wspomnionym emigrantom na
szym otworzy drog, aby mogli z honorem i wygod powr
ci do ojczyzny, tern bardziej dam, aby unikali wszelkich
czynw, pism i gada takich, ktreby na nowo draniy Ge
neralno.
Nikt tkliwiej nademnie nie cierpi w rnym gatunku umar
twie od Generalnoci, ale ja umarzam w sobie wszelki res
sentiment, dc do tego, co jedynie teraz jest potrzcbnem
i do wykonania podobnem, to jest: eby wszystkie umysy
wspobywatelw naszych wzajemnie posodzi, bo bez tego,
tylko ze stanie si gorszem a dobrego wyrobi nie potrafimy.
Odgosy o przyszej formie rzdowej, gdy si codziennie
odmieniaj bez wszelkiej pewnoci, ja daremnie o nich WPanu
donosi nie bd.
Opata liwerunkw naszych, jeszcze skutku nie wzia, jest
jednak podobiestwo, e jenera Kochowski tandem skoni si
do sposobu prowidowania wojska swego przez liwerantw.
15
3BSBBBHBSBSB==553aSSSS
242
Dokumenta. IV.
Czas Sejmu niektrzy teraz przepowiadaj a w augucie.

Za przybyciem p. Sieversa na poselstwo tutejsze, azali czego
pewniejszego dowiemy si ?
Berliskie listy wczorajsze strasz nas znowu zamysem
wkroczenia wojska pruskiego do nas, zawsze jednak z dodat
kiem, jeeli Moskwa na to pozwoli, a dotd Moskwa tego nie
dozwala. Kategorycznej odpowiedzi wprawdzie jeszcze od krla
pruskiego nie mamy na urzdowne zapytanie uczynione Bucholtzowi w tej materyi.
tylko maj cz, magazynw adnych, ani armaty nawet bata

lionowej, poniewa wszystkie przed trzema miesicami tu do
cekauzu odda kazaa Generalno. Momentalnie oczekujemy
responsu z Grodna. Bucholtz powiedzia tudzie kanclerzowi:
spodziewajcie si WPanowie wkrtce odebra co stosownego
do mojej deklaracyi od Cach. Cach ju bka, e od nas staa
si violatio territorii galicyjskiego przez gonienie jakiego de
zertera naszego, na ktrej wyspie wilanej, o ktr zachodzi
kontrowersya czyja jest. Oarowski natychmiast posa dyspozycy, aby ukarano surowo naszego onierza, jeli si pokae,
i e przestpi.
243
(Pisany.)
77.
(Wojsko pruskie wkracza. Mniemane gwaty ze strony polskiej.)
IVarszawa, dnia i stycznia
fjgj.
Spytaj si WPan Burgessa, czy te Anglia zupenie obojtnem okiem patrze bdzie na to co poniej. IPan Bucholtz
oddajc kanclerzowi Maachowskiemu deklaracy, ktrej kopi
tu cz, powiedzia mu, e to wojsko pruskie -dopiero 26 sty
cznia wkracza bdzie do Wielkiej Polski. Pyta si potem
Bucholtz Oarowskiego kasztelana jak si w tej okazyi sprawi
jenera Byszewski ? odpowiedzia Oarowski : dawne i wiee
rozkazy od Generalnoci jemu dane, s takie, eby nie pozwa
la adnemu obcemu onierzowi wchodzi do Polski tam, gdzie
on ma komend. Na to rzek Bucholtz: Cela pourrait avoir
de mauvaises suites .
(Cyfrowany.
Poszed kuryer ztd do Grodna zawczoraj z t deklara

cy z przeoeniem faszu tych zada, jakoby z polskiej strony
jakakolwiek violatio territorii pruskiego sta si miaa, i jakoby
kluby jakobiskie formoway si w Wielkiej Polsce ; z przeo
eniem tudzie e trzeba nowych a wyranych ordynansw Byszewskiemu, poniewa ta garstka wojska, ktr on komenderuje
w Wielkiej Polsce, jest na wiele miejsc rozdzielona; nabojw
Igelstrom jest ju w Grodnie, i tam wiele dobrego obie

cuje wzgldem opaty liwerunkw naszych; tu speratur in horas.
Kochowski i Buhakow szczerze si gotuj do wyjazdu
ztd. Sievers pisa do Buhakowa, chcc kupi jego srebra, ale
nie wiemy kiedy przyjedzie.
78.
{Austryacy nie wkrocz. Igelstrom przyjecha. Wojny z Turkami
nie bdzie.)
Warszawa, dnia 23 stycznia r~qS(Cyfrowany. '
Jeszczem si nie doczeka responsu z Grodna po deklara

cyi pruskiej. Szepty od Cacheta wychodzce ka teraz rozu
mie, e ani wojska ani pisma austryackie, podobne pruskiej
deklaracyi, nie wnijd do nas ; ja sie jednak na tem nie fun
duj, bo Dwory przed wasnymi ministrami milcz czsto a do
1
zrobionej rzeczy ).
') Dwr wiedeski jeszcze w r. 1792 zezwoli na ewentualne zajcie terrytoryum polskiego przez Prusakw, wszake o zawartym midzy Moskw i Prusami
traktacie podziaowym (23 stycz. 1793) dopiero we dwa miesice pniej si dowiedzia.
244
Dokumenta. IV.
( Pisany.J
by udziaana, i zatem sprawiedliwo najsurowsza wyrzdzon

bdzie. Styl tej noty, tak cile by z Grodna przepisany, e si
go koniecznie trzyma mia kanclerz za powinno. Nie u
mnie bya pisana ta nota.
Igelstrom ju przyjecha ; jeszczem go nie widzia. Jeste

my dotd w niewiadomoci, jeeli i jak opat liwerunkw
uici Igelstrom, ktrego komenda ma si rozciga na Litw,
Wielk Polsk i cz Mao Polski ; a Kreczetnikow ma ko
menderowa w wojewdztwach, ktre u nas zwykle nazywaj
pruskiemi. Jenera Kochowski ju mi poegna wczoraj, i po
wiedzia mi, e jedzie prosto do Petersburga, ale swojej destynacyi dalszej nie wie. Jenera Suwarow ju ma by w Krymie
dla przygotowania floty sebastopolskiej.
(Cyfrowany.)
O ruszaniu si niektrych tutejszych regimentw rosyj

skich ku poudniowi, sycha ale bez pewnoci ; probabiliter
rozbicie floty francuzkiej przez burz, sprawi, e wojny nie b
dzie midzy Turkami a Moskw. A jeeli tj wojny nie bdziev
to moe nie dozwoli imperatorowa Prusakom urwania nam
kraju, i tylko si skoczy bytno ich u nas na zdzierstwach
doczesnych.
79.
(Generalno chce wstrzyma Prusakw.)
Warszawa,
dnia 26 stycznia
ijs-
Generalno kazaa kanclerzowi poda not Bucholtzowi,

dopraszajac si o kontraordynans wstrzymujcy wojska pruskie
od wnijcia do Polski, owiadczajc, e nie jest tu to wojsko
potrzebne dla utrzymania spokojnoci wewntrznej, poniewa
Generalno wszystkie kluby zakazaa surowo, i tych zakazw
swoich wykonanie jest chtna i mocna uskutkowa ile przy
wsparciu rosyjskiem ; a co do violacyi territoryum pruskiego,,
da Generalno by uwiadomion, gdzie i kiedy taka miaa
245
80.
<Prusacy zabrali Toru. Generalno odgraa si na nich. Zaplata
liwerunkw.)
IVarszawa, dnia jo
stycznia 1703.
Dnia 24 stycznia jenera pruski Schwerin stan z regi

mentem swoim 2200 ludzi przed bram torusk nazwan
chemisk, kaza nabi szarff, posa do magistratu oficera
z zapytaniem, czyli go z regimentem przepuci przez miasto ?
gdy magistrat odpowiedzia, e tego dozwoli nie moe, jenera
pruski kaza swym onierzom siekierami wyrba bram i wszed
2 regimentem ; ale zamiast przejcia przez miasto, stan na
rynku, bramy wszystkie poosadza, deputacy od magistratu
do siebie wezwa, odda teje dwa exemplarze deklaracyi tu
od p. Bucholtza podanej, powiedzia, e za wyranym rozkazem
pana swego obejmuje Toru, magistratowi zupen moc zostaWuje rzdzenia miastem jak dotd ; doda, e oczekiwa trzeba
przyszego decydujcego momentu, a teraz kwaterunku dla
swoich onierzy da, i e musia tym sposobem wnij do
Torunia, poniewa mu to po trzykrotnem jego daniu przyjacielskiem denegowano. Gdy na to odpowiedzieli Toruczanie,
e im ich wierno dla swego krla zaprzysiona inaczej czy
ni nie pozwolia, odpowiedzia jenera pruski: nie mam nic
przeciwko temu.
Dnia 26 stycznia ten regiment wyszed z Torunia przez
most wilany, ale w tym samym czasie jenera Holwede z 800
247
Dokumcnta. IV.
ludmi swego regimentu wszed do Torunia i osadzi bramy

tak jak poprzednicy, i jak sycha, ma tame pozosta.
Komor naszych celnych nigdzie jeszcze Prusacy nie ruguj.
naszym Runiakom, cokolwiek wicej pacia Wielko i Mao-Polanom. O Litwie nie wie jak bdzie ; dodaje Igelstrom, e gdy
teraz musi rozkaza wielu regimentom opuszcza kwatery dotd
miane, i i ku naszym wojewdztwom ruskim, przewiduje, e
z okazyi tych marszw, pomno si pewnie uciliwoci i skargi;
ale e on temu nie winien. Oficerowie moskiewscy, ktrzy po
robili sobie zapasy i opatrzenia na ca zim, wielce utyskuj
sami na to nage teraz ruszenie. O przybyciu Sieversa do Gro
dna jeszcze nie wiemy.
246
(Cyfrowany.)
Szczsny jeneraowi Byszewskiemu w Wielkiej Polsce ko

menderujcemu, da przed szeci tygodniami ordynans w so
wach takowych: adne zagraniczne wojsko, bez wiedzy i ze
zwolenia Rzeczypospolitej skonfederowanj, wkroczy prawa
nie ma, a przeto ich przechodw powinno wojsko Rzeczypo
spolitej wstrzyma i nie dopuszcza szerzeniu si bajek, ktre
tylko niespokojnoci obywatelw s przyczyn, upewniajc
onych, e Rzeczpospolita jest stale w nierozerwanj przyjani
i zwizkach z ssiedzkiemi potencyami, i e nietylko narusze
nia pokoju podanego, nie ma adnego podobiestwa, ale
wszelkie kroki roztropnoci skonfederowanj Rzeczypospolitej
wzmacniaj te trwajce zwizki. Teraz za po deklaracyi Bucholtza, Szczsny odmieni dotd wy wypisany ordynans, nie
opatrzy jeneraa Byszewskiego, tylko kaza mu kupi konie do
armat batalionowych, cen przepisan po siedmnacie dukatw
Gdy si tu Igelstrom pyta czyli jemu nie bd komunikowane
wszelkie takowe dyspozycye, i co z tego dalej bdzie ? odpo
wiedziano mu: krlowi odjta jest zupenie wszelka moc w czemkolwiek rzdzenia, adresuj si WPan do Generalnoci. Ten Igel
strom mwi, e ma sobie przepisan cen od samej imperatorowj jak ma paci wszystkie liwerunki nasze gotowemi nawet
pienidzmi ; e z jedn Generalnoci chce mie w tern do
czynienia, i e za jj dyspozycy skada bdzie pienidze
w Komisyi skarbowej. Ale e ta cena jest ta sama niska, na
ktr delegowani tu z Grodna przed dwoma miesicami zezwo
li nie mogli, odnowi si wic znowu ta sama sprzeczka. Igel
strom przyznaje, e ta jego cena jest nisza znacznie od aktu
alnej ceny zboa i siana w Wielkiej i Maej Polsce, ale e gdy
jest jednak wysza od aktualnej ceny naszej ich ruska cena,
Generalno moe uczyni pomiarkowanie, aby mniej pacc
81.
(Generalno chce si odeprze Prusakw. Igelstrom wstrzymuje
jj rozkazy.)
Warszawa, 2 lutego
lygj.
Cokolwiek dotd o wejciu i czynach Prusakw do mojej

wiadomoci doszo, doniosem WPanu w poprzednich listach ;
teraz tyle tylko doda mi przychodzi, e jenera Byszewski do
podkomendnych swoich wyda ordynans takowy, dnia 21 januar : Gdyby pozycya miejsca i stan miasta nie zabroniy
wkroczenia wojsku pruskiemu, masz WPan razem z niem
zmieci si, i garnizonu swego, a tym wicej hauptwachu,
bez wyranego rozkazu mego nie opuszcza. Stosown dyspo
zycy do kompanij oddzielnie stojcych na konsystencyach,
masz WPan wyda, aby kada respective swojego garnizonu
bronia i nie ustpowaa. Wyrazy ordynansw grodzieskich
do Byszewskiego byy bardzo quivoque napisane, podobne s
in consquent ordynanse Byszewskiego. Ja Bogu dzikuj, e
w ten moment nie mog nic rozkaza ; bo trudno poytecznie
rozkazywa, gdzie wszystko popsuto. Tym czasem, e w Wscho
wie i niektrych inszych miejscach, ju objli posterunki swoje
Prusacy, jest wiadomo. Szczsny Oarowskiemu kasztelanowi
przysa onegdaj ordynans, eby Dziayskiego regiment wypr-
Dokument.i. IV.
wi z Warszawy do owicza z armatami. Igelstrom dowiedzia

wszy si o tem, mwi Oarowskiemu : e to mogoby cign
konsekwencye. Oarowski odpowiedzia: jako onierz politykowa nie mog, tylko rozkazy peni musz. Zatem Igelstrom
napisa bilet do Oarowskiego w tym sensie : e poniewa on
rnym swym regimentom, wanie teraz marsze przykaza mia
potrzeb, wic spotkanie po drogach wojska rosyjskiego z polskiem tak maszerujcem, mogoby do rnych inkoweniencyj
da powd. Zatem Oarowski wstrzyma jeszcze regiment Dziayskiego tutaj, a posa do Grodna sztafet, dajc dalszych
rozkazw.
Hetman Rzewuski dnia 30 januarii przyby do Grodna, a
Sievers jeszcze nie. W pierwszym ferworze, po odebraniu wia
domoci o deklaracyi pruskiej, jenera Kossakowski, mienicy
si by hetmanem litewskim, kaza wszystkim oficerom bez
excepcyi stawa u korpusw swoich, i dla tego doszed taki
ordynans i do dwch moich adjutantw : Byszewskiego i Kirkora. Za napisanym odemnie listem do biskupa Kossakowskie
go, przyszed od niego respons, e bd mogli by uwolnieni,
byle napisali, e si do likwidacyi swoich pukw (jak zawsze,
od nich oddaleni) nie mieszali i za one nie rcz ; w tym sen
sie oni te napisali. W ten moment dochodzi tu raport jene
raa Byszewskiego i poszed do Grodna, e Prusacy we dwch
miejscach, nie otrbiwszy nawet, wpadli na naszych strzelb
i elazem, pozabijali i poranili wielu, i gwatem, si dziesi
razy od naszych mocniejsz, z armatami, ktrych nasi nie mieli,
zostaych przy yciu wygnali.
82.
248
249
(Dalsze groby Generalnoci przez Igelstroma wstrzymane.)

Warszawa, dnia 6 lutego i~9SiCyfrowany.J
Nazajutrz po przybyciu Sieversa do Grodna, Potocki i Sa

pieha marszakowie, przysali tu rozkaz kanclerzowi Maa
chowskiemu, podania noty powtrnej Bucholtzowi, skarcej si
o gwatowne zajcie Torunia i gwaty poczynione w Wielkiej
Polsce ; i oraz oznajmili kanclerzowi, e Generalno ma wyda
ordynanse gotowania si w caym kraju do pospolitego rusze
nia. Tego dnia hetman Rzewuski (ktremu Szczsny wrci
komend nad wojskiem koronnem) przysa rozkaz Oarowskie
mu, aby koniecznie Dziayskiego regiment z kilkunastu arma
tami do owicza wyprawi. Tego dnia Rzewuski hetman na
pisa list do Igelstroma, ywo domagajcy si, aby nie prze
szkadza tym naszym obronnym zamiarom przeciw Prusakom 1 ).
') Naley pamita, e aden z naczelnikw konfederacyi targowiclrij nie

przypuszcza), aby Katarzyna, dajc im pomoc wojenn, zamylaa o drugim po
dziale Polski; dowd tego choby w owym reskrypcie do Potemkina z dnia
18/29 lipca 1791 (ob. str. 132), w ktrym imperatorowa poleca, aby adnemu
i Polakw nie wspomina o prawdopodobnym ukadzie z krlem pruskim. Do
ostatniej chwili nie wiedzieli o niczem. Deklaracya pruska przerazia ich; spo
strzegli jaka na nich spadnie ohyda. Katarzyna zrozumiaa ich pooenie. Branickiemu kazaa zoy hetmastwo i przyjecha do Petersburga. Wzgldem
Potockiego pisaa do Sieversa 21 lutego (4 marca): Je viens d'crire M. le
comte Potocki pour lui permettre de se rendre incessamment auprs de moi.
Par toutes sortes des considrations dont la plupart vous sont dj connues,
son sjour Grodno, inutile nos affaires, peut devenir prjudiciable aux siennes... Rzewuski, skoro go dosza deklaracya pruska, posa z wymwkami list
<lo imperatorowj, o ktrym znajdujemy tak wzmiank w zapiskach Chrapowickiego (Cztenia w Obszczestwie istoryi mosk., 1862, III, s. 283): >24 fewraa.
Iz Rigi pouczeno na pocztie pismo Sewerina Rzewuskawo w sobstwiennyja ruki:
on dieajet wozraenie na razdie Polszi i opisywajet skol zatrudnitelno teper
pooenie jewo i grafa Potockawo. On nie wierit cztob bya na to wola Jeja
Wieliczestwa. (Katarzyna odezwaa si). Ja dumaa wojti w Polszu k gotowoj
251
Dokumenta. IV
Naleaoby tedy sdzi, e Sievers wiedzcy o tern, a temu

si niesprzeciwiajcy, w duchu swojej pani dezaprobuje czyny
pruskie. Alici zawczoraj Igelstrom napisa powtrny bilet do
Oarowskiego, wyranie bez najmniejszej ogrdki jemu deklaru
jcy, e wszelkiemi siami przeciwia si marszowi regimentu
Dziayskiego i armat naszych. Ten bilet, wraz z responsem
rwnie te Igelstroma do Rzewuskiego hetmana, przesa Oa
rowski do Grodna, a tymczasem te i regiment i armaty za
trzyma. T tedy enigm ma nam rozwiza albo respons
z Grodna albo przyjazd Sieversa. Mllendorf napisa list do

Bucholtza, wmawiajc win jakoby w naszych, ktrzy si dobro
wolnie nie chcieli da wyprze z swoich kwater, i zatem aby
naszemu onierstwu kazano ustpi z Wielkiej Polski, a prze
nie si w Krakowskie i Sandomierskie, i o to poda znowu
not Bucholtz.
Wzgldem opaty liwerunkw naszych, jeszcze nic nie wy
jani Igelstrom.
250
konfederacyi, no wmiesto toho, wojska moi doszli do Warszawy i konfederaciu

odkryli za spinoi armii. Oni sami nie sdierali sowa i tepier bieru Ukrainu
w zamie moich ubytkw i poteri ludiej. Czitano s nasmieszkoj i wieleno
Zubowu skoreje zagotowit otwieU. W ten sposb Katarzyna usprawiedliwiaa
podstp uyty wzgldem Targowiczanw, ktrzy jj posuyli do tem atwiejszego
rozbrojenia swj Ojczyzny! Wszake depczc i niweczc Polsk, chciaa
oszczdza ludzi, co jej do tego pomogli. Warto odczyta list jej pisany z tego
powodu do Sieversa 16/27 marca, 1793. I1 n'tait gure prvoir que la nation polonaise recevrait avec une soumission unanime la nouvelle d'un vnement qui change son existence politique, quoique rendu invitable par sa position et par la ncessit des circonstances. S'il et t dsirer que ceux qui
ont toujours t le plus dans mes intrts donnassent en cette occasion un
exemple de rsignation, il n'est pas moins vrai qu'il serait cruel d'exiger de
certains individus le sacrifice publique de leurs sentiments et de leurs opinions
politiques, quoique exaltes, quoique errones... (Tu imperatorowa zaleca, aby
ile monoci zachowa wzgldem nich umiarkowanie). Je vous avertis que j'ai
nommment pris sous ma protection immdiate les chefs de la confdration de
Targowitza, dont deux se trouvent ici et le troisime, comte Rzewuski, Grodno. Comme le dvouement qu'il montre depuis longtemps pour ma personne
pourrait en quelque sorte faire tomber sur lui le soupon d'avoir servi d'instrument dans un vnement que ses concitoyens peuvent regarder comme dsastreux, je ne puis pas trouver mauvais qu'il tche de s'en laver par tous les
moyens que l'usage et les lois de son pays mettent sa porte. De quelque
manire qu'il nonce ses sentiments ou ses opinions, je vous enjoins de ne pas
lui en demander compte et de le laisser en pleine libert; bien persuade au
reste que le comte Rzewuski, sachant apprcier au juste cette nouvelle preuve
de ma gnrosit, ne voudra pas en abuser et mettra ses dmarches les bornes que sa prudence et les gards dus au maintien de la tranquillit et du bon
ordre lui prescriront*.
83.
(Stanisaw August pisze do krla angielskiego, bagajc, by Polsk ratowa.)
Warszawa, dnia g lutego
ijgs.
Idc za rad WPana, pisz dzi do krla angielskiego list,

ktry oddaem panu Gardiner 1 ). Przyczyny dla ktrych nie
przez WPana ten list posyam s te : gdy mj list pjdzie pod
kopert posa angielskiego tutejszego, bdzie mniej podlega
ciekawoci pruskiej po drodze, powtre : gdy WPan teraz jeste
w dependencyi Generalnoci, mogoby oddanie tego listu mego
krlowi angielskiemu cign dla WPana kiedykolwiek jakie
przykroci, dla tego e ten krok bez nij jest uczyniony, a ona
tak jest zazdrosn o t swoj zwierzchno, i wtpi aby i kan
clerz Maachowski wzi na siebie da WPanu jakowe (podug
listu WPana do niego) do Dworu angielskiego zlecenie, pki
z Grodna nie bdzie mia na to wyranego rozkazu.
) Wilhelm Gardiner przyby do Warszawy w padzierniku, 1792 roku,

jako rezydent angielski na miejsce p. Hailes, ktrego stosunki z przywdzcami
sejmu czteroletniego zbyt byy cise, aby mg za rzdw konfederacyi targowickij w Polsce pozosta. Hailes przeniesiony zosta do Kopenhagi. Kilka de
pesz pana Gardiner z r. 1792, znajduje si ogoszonych w Skarbcu Sienkiewi
cza, t. I, s. 1S7 et seqq.
252
Dokumenta. IV.
Jeszcze i ta zachodzi uwaga, ie Dwr rosyjski chce sobie

przywaszczy jedyn nad Polsk opiek, i poczytuje nam zwy
kle za win, ilekro my si do ktrego inszego udajemy Dworu.
Dla tego ja w licie moim do krla angielskiego dooyem
prob, eby mego listu do siebie nie publikowa przynajmniej
do niejakiego czasu. Tre za reszty mego listu do krla an
gielskiego jest ta : Jeste sprawiedliwy, mdry i silny i mj
przyjaciel osobisty od czterdziestu lat, wiesz co Prusacy wyra
biaj w Polsce po deklaracyi swojej 16 januarii ; wiesz jak s
mao prawdziwe allegata tej deklaracyi ; niewinno uciniona
ma prawo w tobie ufa. Wiemy, e podug powinnoci, pier
wsze swoje wzgldy zawsze obracasz na interes wasnego na
rodu ; lecz rozumiem, e cierpienie i zniszczenie Polski nard
angielski bdzie mia za nieszczcie sam dla siebie. Sposoby
ratunku dla nas ty sam lepiej upatrzysz pewniej, ni ja ich
tobie mog ukaza. Czekam responsu. WPan poufale moesz
o tern wszystkiem pomwi z przyjacielem. Sievers ma tu sta
n dzi, albo jutro ; albo przez niego wyjani si cokolwiek
nasze ciemnoty?
Szczsny pisa do Igelstroma, proszc go, aby nie wstrzy
mywa naszych armat i onierzy ; Igelstrom powiedzia : pki
Sievers albo Buhler nie napisz do mnie o to, ja nie mog
pozwoli onierzowi i armatom polskim wyni. Prusacy
prcz innych wiolencyj uczynili i t , e kas podatkow
Rzeczypospolitej, ktra ju wysza bya z Poznania do Warsza
wy, pogonili huzarami i gwatem zwrcili. Ju te kasa Jako
binw nie bya !
Jak tylkom si dowiedzia o okropnej mierci Ludwika
XVI, zaraz nakazaem tu aob publiczn, przez marszaka
wielko-koronnego, i ta si zacznie pojutrze.
253
84.
(Niepewno co do pruskiego zaboru.}
Warszawa, dnia i} lutego I7QSfCyfro7Uany.J
Nie prawdzi si, eby Prusacy mieli zabra kas Rzeczy

pospolitej w Poznaniu. Celnikw naszych jeszcze na naszym
pograniczu zostawuj.
Mllendorfa gadania s takie : jakoby nie wiedzia czyli
na zawsze, czyli do czasu tylko ma zosta w rkach pruskich
ten kraj, ktry teraz zajli.
Ju Oarowski nie wysya regimentu ani armat po ostatniem owiadczeniu wyranem Igelstroma, e ich nie puci. Ju
i Byszewski odebra pniejszy rozkaz nie bicia si z Prusaka
mi, ale ustpowania im.
Igelstrom poprzesta straszy i zachodzi, jakoby nasz
arsena tutejszy i prochowni chcia zaj swoimi onierzami
teraz, jak zrobili Moskale podstpnie w Wilnie ; bo Oarowski
pilnie i otwarcie temu si przeciwi. Pierwsz audyencya b
dzie mia u mnie IPan Sievers jutro, ale co mi powie, tego
wcale jeszcze nie wiem.
85.
(Pierwsza audyencya Sieversa.)
I!rars:a7i)a, dnia 16 lutego
Ijj.
fCyfrowany.J
Sievers twierdzi, e gdy wyjeda z Petersburga, nie wie

dzia o wnijciu Prusakw do Polski, i e kuryer ktrego wy
prawi z Grodna z t wiadomoci do pani swojej, jeszcze nie
254
Dokumenta. IV.
1
powrci ). Cen zapaty za nasze liwerunki obiecuje lepsz

ni Igelstrom. Mnie naciska bardzo, abym jecha do Grodna ;
ja si z tego wymawiam i zwlekam jak mog, ale nie wiem
jeszcze jak rzecz stanie. Sievers z siebie zdaje si by czowiek
rozumny, agodny, ale cile rozumujcy. Miej to wszystko
jeszcze dla siebie tylko.
86.
<Sievers niweczy rozporzdzenia Generalnoci dla obrony kraju przedsiwzite.
Niektrzy emigranci w Paryu przystpuj w imieniu narodu, do zasad Konwencyi.)
Warszawa, dnia 20 lutego 1793.
255
^ya miaa si jak sycha zahaczy wanie o to, e Anglia

owiadcza mocn dezaprobacy swoj nad postpkami Prusakw
wzgldem Polski. Mego wyjazdu do Grodna determinacya jeszcze
jest nie pewna. Tym Polakom naszym ktrzy s w Anglii
zale i wyperswaduj jak najmocniej, aeby unikali nietylko czy
nw, ale i pozorw czenia si z Francuzami. Poche i nie
przystojne kroki Turskiego, owego delatora, ktry w Zgroma
dzeniu Narodowem, jakoby imieniem narodu polskiego owiad
czy czenie umysw polskich z francuskiemi, wiela nam tu
sprawuje nowych przykroci 1 ). Napisz WPan do Komarzewskiego
mojem imieniem, eby i on wydoby si z Francyi im prdzej
tern lepiej, skoczywszy z panem Tardieu cokolwiek naley do
sztychu mapp polskich, o czem suponuj, e da zlecenie Komarzewskiemu Sobolewski, ktrego si WPan o to spytaj. Ju
(Cyfrowany.)
Generalno wydaa uniwersa 11 lutego zbliajcy pospo

lite ruszenie. Kanclerz Maachowski wstrzyma tu publikacy
onego, bo Sievers posa not do Generalnoci, aby dali temu
pokj, poniewa odebra tu rozkaz od imperatorowj, dajcy,
aby si Generalno wstrzymaa od wszelkich wojennych kro
kw przeciw Prusakom : nie explikujac si, czyli zajcie tej
czci kraju polskiego po owicz przez Prusakw ma by trwae
czy doczesne. O sobie kae wierzy, e ma Polsk w swojej
opiece. Szczsnego przywouje do Petersburga. Pomnaa si
coraz bardziej smutne podobiestwo ju zaszej umowy midzy
Moskw a Berlinem o nowy podzia Polski ; jedyna pozostaje
nadzieja w Anglii, ktrej umowy z Moskw ju bliska konklu-
) Ju w Grodnie, przez ktre przejeda w pierwszych dniach lutego,

Sievers zasta umysy tak rozdranione wkroczeniem Prusakw, e si obawia
l'clat dangereux de la rupture de la Confdration gnrale et la coalition
de tous les partis avec le Roi... Uda wic jakoby o Prusakach nic nie wie
dzia i przyrzek, e imperatorowa wyda z tego powodu deklaracy. (Depesza
Sieversa z Grodna 26 stycznia (6 lutego) 1793 r.)
') Niektrzy Polacy znajdujcy si wwczas w Paryu uwaali za stoso

wne wysa deputacy do Konwencyi ju po zamordowaniu Ludwika XVI. Wpro
wadzeni na sal obrad owiadczyli, e nard polski podziela zasady polityczne
Konwencyi i do nich przystpuje. Mwc deputacyi by Andrzej Turski, ktry
dnia tego zbiera wawrzyny. By on zawsze przeciwnikiem konstytucyi 3 maja
i uwaany by w kraju za Targowiczanina. Po owem za wystpieniu oskarono
go o zdrad tem ohydniejsz, e sowa jego zdaway si zupenie potwierdza
deklaracy krla pruskiego (16 stycznia 1793), ktry gosi, e zasady jakobi
skie panujce w Polsce zmuszaj go do zajcia czci tego kraju swem wojskiem.
Zdrady umylnej w tym czynie Turskiego i jego kolegw najpewniej nie byo;
raczej ch zabyszczenia i popisania si przed Konwency, zajcia swoj osob
caego Parya, a moe nawet i naiwne mniemanie, e si w ten sposb krajowi
usuy, ho sprawa polska zyska na popularnoci! Jako nieco pierwej wysza
bya w Paryu ndzna ksika: Histoire de la prtendue rvolution de Pologne,
ktrej autor, Mehe, w imieniu rewolucyi francuzkij, potpia najsurowij konstytucy 3 maja jako pd despotyzmu parlamentarnego!* Wic by moe, e
aby zatrze wraenie tego pisemka, Turski z swymi towarzyszami przystpi
publicznie do zasad Konwencyi a sdzi, e ma prawo, jak spczenie General
no targowicka, zrobi to w imieniu Polski. Ile to pniej byo, a moe
i jest jeszcze midzy nami, podobnych Turskichs gotowych przy kadem zawichrzeniu i w kadym kcie Europy, ogasza najdziksze deklaracye a zawsze
za nard cay! Mniejsza o to, e kraj je pniej odrzuci lub, co gorsza, e za
nie odpokutuje skoro si swj dogodzi fantazyi...
256
Dokumenta. IV.
te i Generalno daa zlecenie Maachowskiemu kanclerzowi

w traktowaniu cokolwiek z Gardinerem tu, i rozumiem, e i do
WPana id rozkazy starania si o odwrcenie przez Angli,
jeeli mona od nas chciwoci pruskiej. O cesarzu sycha, e
on nie chce w Polsce nic bra, kontentujc si nabyciem Bawaryi, ktr mu Berlin i Petersburg maj obiecywa.
87.
(Ks. Jzef zamyla o subie w armii angielskiej. Prusacy oblegaj Czsto
chow i zajmuj kraj a po owicz. Sievers niechce si timaczy.)
Warszawa, dnia 6 marca f/S(Cyfrowany.)
Pisz dzi do WPana z okazyi nastpujcej :

Okolicznoci ks. Jzefa tak s krytyczne, e si upewni
nie mona, czyli on i w Wiedniu spokojnie dosiadywa bdzie
mg. Ztd przysza mi myl, czyliby nie wypadao dla niego
najprzyzwoiciej szuka szczcia w Anglii. Wiem ja, e dotd
cudzoziemiec tern bardziej katolik, suby wojskowej nie mg
znajdywa w Anglii ; ale e od niejakiego czasu, przesdy antikatolickie osodziy si znacznie w Anglii, pytam si WPana,
czyliby osobista dawna przyja krla angielskiego nie moga
jakiej ekscepcyi uczyni favpre mego synowca. Jeeliby w for
malnej subie angielskiej nie mg mie miejsca ksie Jzef,
czyliby qua volontaire nie mg si zacign w ktrejkolwiek
ekspedycyi morskiej angielskiej, osobliwie w Srdziemnem mo
rzu, naprzykad na obron Woch, albo te przy tern wojsku,
ktrem jak sycha ma komenderowa ksi d'York na obron
Holandyi ; albo nakoniec przy osobie samego krla angielskiego,
jeli si to sprawdzi, e ten krl ma zrobi wasny namiot
wkrtce w obozie. W tych zamysach, lubo nie tak wyszcze
glnionych, ju uczyni Gardiner zapytanie do swojego Dworu,
ale nie mojem jeszcze imieniem tylko swojem, aby ani ja, ani
257
krl angielski nie bylimy wzajemnie kompromitowani in casu,

gdyby to ze strony angielskiej byo zatrudnienie, lub gdyby
(co take by moe) okolicznoci ksicia Jzefa ulepszyy si
w taki sposb, eby ju nie by przymuszony do tych dale
kich determinacyj. Rozmw si poufale o tern z Burgessem
lub z kim tam bdziesz sdzi najlepiej, aeby mi mg da
w tym wiato i prawido, czyli trwa w tym zamyle, lub nie?
Tu rzeczy maj si tak : Igelstrom jenera en chef rosyj
ski tutejszy, uczyni rekwizycy na pimie do Kickiego mar
szaka konfederacyi warszawskiej, aby ogosi w caem ksistwie
Mazowieckiem, iby aden obywatel tego ksistwa, nie doda
wa ywnoci adnemu obcemu onierzowi, prcz rosyjskiemu.
Ju tedy przez to samo prawdzi si owiadczenie Sieversa, e
Moskwa Prusakw dalej nie puci jak do owicza. Wida
do jawnie, e Sieversa korci oblenie Czstochowy przez Pru
sakw; ale e rzecz ju zaczta, tyle tylko Sievers przez Bucholtza domaga si u Mllendorfa, aby rozkaza jeneraowi
pruskiemu Politz, ktry obieg Czstochow, aby wypuci z ho
norami ztamtd nasz garnizon tylko stogowny i eby obj
wszy Czstochow, nie tyka si tam ani kocielnych skarbw,
ani obywatelskich depozytw.
Gdy ja nagl Sieversa o jasn odpowied, czyli bytno
Prusakw w Polsce ma by tylko doczesna, czyli z oderwa
niem czci kraju? odpowiada Sievers twierdzc, e lubo chci
wo pruska jest widoczna, i o to negocyuj w Petersburgu ;
jednak jeszcze nie wie, czyli jest w tern co skonkludowanego
w Petersburgu. Gdask mocno sie boi o siebie. Cesarz ma si
kontentowa nabyciem Bawaryi, bez powtrnego krzywdzenia
nas. Sievers daje si z tern sysze, e Sejm nasz ma by tu
w Warszawie ; e prawodawczej mocy nie chce przyznawa
Generalnoci i e mnie naciska do grodzieskiej podry, jedy
nie dla umwienia tame i wydania uniwersaw na sejmiki
i Sejm. Ja za stoj przy tern, e takowe uniwersay, rwnie
dobrze i lepiej mog uoy i podpisa w Warszawie jak
w Grodnie. Caa przyczyna chci imperatorowj bym jecha
Ks. Waleryan Kalinka. T. II.
17
258
259
Dokumenta. IV.
do Grodna, ma pochodzi jedynie z opinii, e warszawscy mie

szkacy maj by tak mocno zaraeni jakobinizmem jak Pary.
Mylno tej suppozycyi ja dotychczas bez skutku przekadam.
wtpi, czyli zajcie aktualne pruskie ma by na zawsze, czy

tylko doczesne. Jednak wicej obawy jak nadziei widzie mo
na, ile gdy actu teraz koo Gdaska bardzo si zawijaj
Prusacy.
Sievers jutro ma powraca do Grodna. Ja nie wyjad
z Warszawy przed Wielkanoc zapewne, a moe mi si uda,
ze wcale nie wyjad.
88.
(Gniew Sieversa na order: Virtuti militari. Rzewuski kae broni si
zaodze czstochowskiej.)
89.
Warszawa dnia marca iygS(Cyfrowany.)
Pruskie duchy tak silnie wbijay Sieversowi udawanie,

jakoby nie tylko Mostowski ale Weysenhoff tu si znajduj
utajeni, e uwierzy.
Poniski, syn expodskarbiego, doprawdy przyjecha z Lon
dynu z Eustachym Sanguszk, zawsze swj krzyyk noszcym.
Spotka si na jednym obiedzie z Sieversem. To wszystko
razem unioso Sieversa, a do posania noty do Grodna, da
jc aby Generalno kazaa zdj krzye tym nawet, ktrzy ju
nie s w subie i emigrantom naszym nie przebywa w War
szawie ani w miastach, tylko w domach swoich siedzie. Gdym
tkliwie o to si ali Sieversowi, przyzna sam, e si unis
i aowa, e mi tj myli nie powierzy przed posaniem noty.
Czyni ja staranie jak mog do osodzenia tego kroku, i on
sam ju si skania poniekd, jednak jeszcze ja si w nim nie
upewniam. Zawsze trudniej naprawi jak zepsu.
Hetman Rzewuski kaza si Czstochowie uparcie broni,
Sievers jeszcze uprosi Prusakw, eby szturm wstrzymali, pki
on w Grodnie tego kontraordynansu nie wyrobi, bez ktregoby daremnie ginli, . i te sto polskich onierzy naszych
i skarby kocielne i depozyta obywatelskie. Ta ludzko lubo
chwalebna, jednak coraz okazuje zbytni powolno Moskwy
dla chciwoci pruskiej ; lubo wprawdzie jeszcze Moskale ka
(Czstochowa poddana. Sievers coraz mocniej zaprasza krla do Grodna,

dokd sam wyjeda.)
Warszawa, dnia JJ marca
ijgj.
( Cyfrowany.)
Prusacy odebrali ju Czstochow przez kapitulacy z danemi warunkami.

Dnia 8 marca wysali Gdaszczanie deputacy do jene
raa Raumer z wojskiem pruskiem stojcego przed ich bram;
z jakim skutkiem, jeszcze nie wiemy.
Sievers jutro podobno wyjeda do Grodna. Szczsny
take jutro ma wyjeda z Grodna do Petersburga. Sievers
nie mg inaczej wymdz na WTalewskim ex-wojewodzie sie
radzkim, aby si podj zastpstwa, tylko obiecujc mu, e mu
bdzie wolno zoy urzd i nie podpisa, gdyby szo o po
dzia kraju lub o przeladowanie jakie przeciwko obywatelom,
i gdyby alians nie mia dochodzi z Moskw. Sam ztd wyje
cha do domu ; za cztery niedziele dopiero ma stan w Gro
dnie, a tymczasem na jego miejsce pojecha do Grodna Pua
wski. Upewnia Sievers, e przez ten czas nic bdzie si tam
robio nic wanego. Ja ustawicznym naleganiom o podr do
Grodna opieram si ile monoci ; przed Wielkanoc zapewne
nie wyjad.
260
Dokumenta. IV.
90.
261
91.
(Aresztowanie pana Bonneau agenta francuskiego. Krl decyduje si jecha

do Grodna.)
(Prusacy posuwaj si ai po Wart.)

Warszawa, dnia 2J marca
Warszawa, dnia 16 marca ijgSfCyfrcnvany.J
Bardzo pragn usysze, e ju Komarzewski powrci

z Francyi, i e czyli przez niego, czyli przez inn jak drog,
Sobolewski potrafi wydoby mapy moje z Parya. Przestrze
gaj WPan kadego Polaka, z ktrym moesz mie konneksye,
eby si strzeg nietylko suby francuskiej, ale i wszelkiej korespondencyi i konnexyi z Jakobinami i z sejmem francuskim.
Sievers na pimie uczyni rekwizycy do policyi tutejszej, pod
prezydency Raczyskiego w niebytnoci Mniszcha, aby zosta
aresztowany francuz Bonneau, ktrego Descorches zostawi tu
w swoim domu, ale ktry da wtenczas na pimie upewnienie
do policyi, e nie jest w adnym charakterze dyplomatycznym y
i e nie naley wcale do interesw francuskiej Rzeczypospoli
tej. W tej rekwizycyi nazwa sam Sievers siebie delatorem,
a potem da, aby policya tego Francuza przystawia jemu do
osobistej rozmowy; a on go w swoim domu przytrzyma,
w papierach za jego, miaa znale nasza policya, cig korespondency z Jakobinami ; ale nie sysz, eby tam znaleziona
kluczk jak na Polaka ktrego. Nie rcz jednak za to, gdy
teraz urzdownie nic si prawie do mnie nie referuje. Ja po
dugiem opieraniu si za powtrnym listem od imperatorowj,
musiaem nakoniec odpisa jej wczoraj, e wyjad 4 aprilis
ztd do Grodna ; ale prawdziwie nie wiem sam dobrze dotd
po co, i kto wie, czyli sam Sievers wie. Probabiliter ju tam
i Sejm bdzie.
rjgj.
(Cyfrowany.)
Lubo wicej daleko jest podobiestwa na z jak na do

br przyszo dla nas, jednak pki si wszystko nie wyjani
finalnie, trzeba ebymy sobie donosili, cokolwiek do nas do
chodzi, czy z pewnoci, czy wtpliwie. Mam jednak indicium,
e Moskwa finalnie nie chce zostawi Gdaska przy krlu
pruskim ; ale te za to bodaj mu nie pozwoli bra wicej.
Aktualnie teraz rozcigaj si Prusacy a ku Krakowu, i zdaje
si, e caym biegiem rzeki Warty chc sobie oznaczy now
granic. Igelstrom sam teraz zatrudnia si tern, aby ich wstrzy
mywa od dalszego pomykania. Jest jeszcze indicium, ale kt
rego ja nie daj wcale WPanu za pewne, e Moskwa ma po
dejrzenie na krla pruskiego, jakoby on sam pod rk znowu
szczu Turkw na Moskw.
92.
(Wyplata pensyj zagranicznych ministrw Rzeczypospolitej.)
W Grodnie, dnia 13 maju
ijgj.
Dzi pisz do WPana jedynie, abym mu donis, em

przecie wyabuda wczoraj ten akt w Generalnoci, ktrego ko
pi tu cz. Azali przecie, e ten pan Anderson zechce wspomdz WPana. Ja na to jedynie czekaem. Jutro wyjedam do
Biaegostoku na cztery tygodnie, po ktrych tu powrc
na Sejm.
262
Dokumenta. IV.
KONFEDERACYA GENERALNA WOLNYCH OBOJGA

ZCZONYCH NARODW.
93.
Odebrawszy not przez w. ksicia Sukowskiego kancle

rza wielkokoronnego, wzniesion od U. Tgoborskiego, zast
pujcego w Radzie nieustajcej miejsce sekretarza do interesw
zagranicznych pod dniem 7-go praesentis sobie podan ; zwa
ywszy: i praca bez nagrody zosta nie powinna, zaleca komisyi Rzeczypospolitej skarbu koronnego, aeby nieodwocznie
osobom w gabinecie spraw zagranicznych pracujcym, dotd
wysuone ich pensye za kwarta od I-go lutego do I-go maja,,
biecego roku, summzotych polskich 31.461 gr. 16 wynoszc,,
wypacia za asygnacy W. kanclerza wielkiego koronnego, ktren
podobnie z summa na subalternw u JX. Woowicza referen
darza litewskiego zoon, de se7~vitam mercedem
rozdzieli
kademu z pracujcych.
Co si za" tyczy zalegoci ministrw
Rzeczypospolitej i innych osb za granic amplojowanych, wy
noszcej summ 522.215 zotych groszy 7, ta gdy dla niedo
statku skarbu razem wyliczon by nie moe ; aeby w prze
cigu jednego roku, od daty poniszej w czterech ratach i cz
ciach, co kwarta decursive za asygnacyami jako wyej W. kan
clerza wielkiego koronnego, przez komisy skarbow wypacon
bya, Konfederacya generalna mie chce moc tej rezolucyi ;
nie podcigajc pod to dawniej wydan asygnacy dla U. Jo
zefa hrabi Ankwicza posa w Danii, ktr w szumnie za na
len uznanej zip. 30.902 groszy 12 nicodwocznie zuypacon
Konfederacya generalna obojga narodw mie chce i zaleca :
i inne, ktre do tj tabelli reguluj si, a dawniej powy
chodziy.
Dan w Grodnie na sesyi Konfederacyi generalnej obojga
narodw, dnia 11 miesica maja 1793 r.
ANTONI PUASKI, M. K. G.,
JZEF ZABIELO,
zastpca.
owczy w. lit., marsz. konf. W. Ks.

litewskiego.
263
(Instrukcya do traktowania z Moskw uchwalona. Opr sejmujcych.)

W Grodnie, dnia 27 /unii H9S-
A Na wczorajszej sesyi sejmowej rozkazano unanimiter kan

clerzom zleci lPanu Bukatemu i rwnie wszystkim w inszych
dworach wzgldem Polski neutralnych pozostajcym jeszcze
ministrom polskim, aby zanosili tam proby o instaneye za
Polsk do Petersburga i Berlina.
Na teje sesyi wczorajszej, pluralitas stu i kilka gosw
przeciwko dwudziestu i-kilku, decydowaa nakaz kanclerzom
uformowania projektu do instrukcyi, wedug ktrej maj si
zachowa ci, ktrych Sejm obierze do negocyowania z panem
Sieversem, i e ta instrukcya powinna by zgodna z oddanemi
ju od Polski notami, w ktrych wyrzeczono: e adnym spo
sobem dozwoli nie mog sejmujcy adnego aktu cessyi kra
jw zabranych, poniewa tego zabrania przysiga konfederacyi
targowickij, pod ktrej wzem ten sejm si odprawuje, a do
ktrej konfederacyi krl akces uczyni, wanie dlatego jedy
nie, e ta konfederacya pod hasem imperatorowj utworzona,
zabezpieczaa najsolennij cao granic.
(Cyfrowany.)
Rno zda w tym turnusie, nie w tern zalegaa, jaka

ma by instrukcya, lecz w tern, e minoritas chciaa, aby razem
nakazano instrukcya do negocyowania z krlem pruskim ; majoritas za, eby wprzd osobno zacz z Moskw. Powd tej
rnoci by ten, e Moskwa z dziejw ostatniego Sejmu, miaa
przecie jakkolwiek przyczyn nieukontentowania do nas ;
krl pruski za, ktry przez cay czas Sejmu przeszego podszczuwa Polakw na Moskw, i dla ktrego wszystko Polska
czynia, ktry aliantem Polski chcia by i traktatem broni
264
Dokumenta. IV.
Polski obieca ; teraz sam bez adnej sprawiedliwej racyi, Pol

sce kraje odejmuje jedynie pod pretekstem jakobinizmu, kt
rego w Polsce nigdy nie byo ; a zatem, e gdy instrukcye do
negocyowania z nim, koniecznie musz by inaczej nieli z Mo
skw, dlatego pierwej instrukcye do negocyowania z Moskw
poprzedzi powinny.
Cztery obozy moskiewskie otaczaj Grodno ; kilku po
sw ju byo pod aresztem moskiewskim. Ambasador rosyjski
da na pimie rozkaz swj do podskarbiego wielkiego litew
skiego, aby co si krlowi naley ze skarbu litewskiego (po
angielsku Civil List) byo wstrzymane, podobny nawet rozkaz
da do tego, ktry dziery ekonomie, to jest wasne dobra
krlewskie. Krl, ktry o inszych jeszcze grobach syszy,
jednak wraz z Sejmem trwa w niedozwalaniu cesyi krajw nie
sprawiedliwie zabranych Polski A.
To wszystko co jest zawarte bez cyfry i cyframi midzy
dwoma znakami tryanguowemi, wsu WPan w gazety angiel
skie. Biskup Kossakowski w tern wszystkiem by jednego ze
mn zdania i sam gono doradza; ani ja, ani nikt jeszcze
dociec nie moe, co w nim tak sprawio odmian, gdy on
cis dotd zachowuje korespondency z Zubowem faworytem
imperatorowj. Posowie wszyscy pod bagnetami, a wielu te
za pienidze moskiewskie byo obranych. Ledwie dziesit cz
ich znam, do adnego nie gadam ani posyam. Cudem wanie
widz w nich stao, odwag, a nawet roztropno i mow.
Mao ja sobie formuj nadziei z tego, tylko e zwoka daje
przecie jak nadziej. Z departamentu WPan odbierzesz urzdowne rozkazy, co masz do Dworu angielskiego mwi.
265
94.
(Gwaty Sieversa.)
W Grodnie, dnia 15 Julii IJQ3(Cyfrowany.)
Daj Boe, eby nie zapno doszy WPana nasze zlece

nia tutejsze. Tu posw ju dwa razy aresztowa Sievers. Tysz
kiewicza marszaka sekwestrowa, moje intraty ze skarbw
i z ekonomij zatrzyma. Prusacy palety ju wydali w Krakow
skiem i Sandomierskiem gbiej ni kordon ich. Na ostatek
zamknito Grodno, z ktrego nie puszczaj nawet na spacer
Moskale bez biletu jeneraa.
95.
(Zabr moskiewski na Sejmie wymuszony. Straszne gwaty Moskwy.)
W Grodnie, dnia 18 Julii
ijqS-
Przyczone noty i kopia mowy mojej wczorajszej do

dadz WPanu pozna sytuacy nasz. Tak cile jest zamknite
Grodno, e moje wasne powozy idce o p wierci mili do
Poniemunia z kredensem moim i bielizn stoow, dlatego, em
tam mia w niedziel je obiad, dla zaycia wolnego powie
trza, przynajmniej w ten dzie niedzielny byy zatrzymane
przez onierzy moskiewskich, i dopiero za przysaniem biletu
od dyurnego majora moskiewskiego, byy przepuszczone.
Te gwaty zniewoliy Sejm wczoraj wieczr o godzinie 11
do dania wolnoci Deputacyi do przyjcia traktatu imponoWanego przez Moskw wedug prawa tytuowanego Deklaracya take tu przyczonego.
266
Dokumenta. IV.
Daremnie si tu nie bd rozwodzi nad alem i rozpa

cz z tj okropnej sytuacyi naszej wynikajcemi. Zal si Boe,
e dane WPanu przed tygodniem rozkazy, nie mogy prdzej
by WPanu polecone, ani nam skutku przynie.
Szedziesit i kilka gosw przewayo wczoraj nad dwu
dziest kilk, ktrzy osoby swoje na wizienie i mier ofiaro
wali mnie, ale ktrym odpowiedziano : wy moecie dyspono
wa wasnemi osobami, wy mwicie, e nie moecie dyspono
wa losem zabranych rodakw w niewol idcych, ale zwacie,
ie te nie powinnicie i nie moecie wyda na rze te kilka
milionw rodakw jeszcze pozostajcych w tym kraju, ktremu
Polsk nazywa si jeszcze pozwalaj ssiedzi.
Same anneksy, same kontenta mego listu niniejszego,
wywini nas dostatecznie u Dworu, w ktrym WPan rezydu
jesz, iemy doczeka nie mogli responsw tego Dworu, po
niewa zwok nad wczorajszy dzie, ambasador rosyjski dekla
rowa uznawa za deklaracy wojny.
267
96.
(Wstrt do negocyacyi z Prusami. Sievers nie dozwala limity sejmowej.)
W Grodnie, dnia 2S lipca IJS-
W jakim stopniu nasz interes z Berlinem zostaje, oka

WPanu przyczone : mowa moja onegdajsza i respons wczo
rajszy pana Sieversa.
{Cyfrcnoany.J
Zdaje si, e Sievers chce powoli tylko pomaga Bucholtzowi, aby dobrze poczu Berlin, jak mocno mu jest potrze
bny Petersburg; ale jednak na kocu rozumiem, e nas Sie
vers przyprze ostatnim gwatem do cesyi dla Prusaka, tylko
w handlownj materyi ckolwiek moe nam pomoe i do po
wrotu maego szmata ziemi.
(Cyfrmoany.J
Gardiner najprzyjaniejszy dla mnie, nie tylko ju Dwo

rowi swemu donis exacte wszystkie wiolencye Moskwy, ktre
stopniami rosnc, przymusiy tandem Sejm do wczorajszego
kroku; ale jeszcze chce pisa do lorda Bcauchamp, syna lorda
Hertford, a ktry ma rezydowa przy krlu pruskim, aby
wszystkiemi sposobami stara si koniecznie, aby namwi
krla pruskiego, eby cho kilk milami za owicz przynaj
mniej, odsun swj kordon od Warszawy. Uczy si WPan
jakoby tego nie wiedzia, ale jeeli moesz, zrcznie sam do
tego przykadaj si.
(Pisany.)
Ressentyment przeciwko Berlinowi jest jeszcze bardzo

wielki w tym Sejmie. Chcieliby wcale nie traktowa z Berli
nem. Gorco daj limity, bo wybrawszy si tylko na dwuniedzielny Sejm, wtku nie staje na ju szecio, a moe i dwunasto-niedzielny Sejm. Z trudnoci wczoraj wstrzymany by
turnus o limite, wrzucon matery o gronych konsekweneyach
zupenej wojska niepatnoci. Ale Sievers ju si odkazuje, e
adnego posa nie wypuci z Grodna, pki ich bytno jemu
tu bdzie potrzebna. A zatem limita staaby si nieskuteczn.
268
Dokumenta. IV.
nie przeciw Moskwie,

skiemu.
97.
(Instrukcya do ukadw z Prusakiem.)
to przynajmniej
przeciw
269
krlowi
pru
Pisany.
IV Grodnie, dnia i sierpnia I7S{Cyfrowany.)
Przyczona kopia donosi WPanu, co wczoraj Sejm wy

rzek unanimiter, zdziwisz si czytajc, e i Sievers i Bucholtz
mwi, e s z tego kontenci '). Bucholtz w tern widzi korzy
t, e gdy tandem deputacya nominowana jest, to przecie
negocyacya zacznie si i z nij obiecuje sobie zna, e go po
tem Sievers poprze i co do cesyi, skuteczniej ni dotd ; bo
lubo czasem Sievers daje noty za Bucholtzem, jeszcze jednak
nie bardzo grone, a ustnie rnym mwi, jako i mnie sa
memu, e yczy, aby ta negocyacya pruska duej si wleka,
nieli jego si wleka ; mwi mi nawet, e do Alopeusa do
Berlina pisa to samo. Obiecuje nam pomaga w interesach
handlowych, i bka nawet o oddaleniu przynajmniej na mil
kilka od Warszawy granicy pruskiej. Nie cytuj WPan tej wiadomos'ci, ale jej uyj zrcznie.
Ju dwa sancita wieo teraz od Generalnoci wyprawione

s do komisyi skarbowej koronnej, aby pierwszy kwarta zale
goci dla WPana zosta wypacony.
Gdy na dniu 10 sierpnia bya kwestya na Sejmie, czyli
zamienia plenipotencye z Bucholtzem lub nie? Ciemniewski
mody pose raski, niby zelant, dug pisan mow obr
ci do mnie, w ktrej i tej zamianie przeczy i ratyfikacyi nie
chcia dozwoli z Moskw, i mnie przypisa przyczyn wszyst
kich klsk Polski od lat trzydziestu, i nawet chcia inwalidowa egitimitatem elekcyi mojej. Bogu dzikuj, em si wstrzy
ma w gniewie odpowiedzie mu immdiate po jego gosie.
Przeczekaem a turnus min, ktry gdy wypad przeciwko
zdaniu Ciemniewskiego, zabraem gos ; ten schwytali nasze skoropisy sejmowe; gdy mi go nazajutrz przynieli, mao co zna
lazem do poprawy. Kazaem go wydrukowa i przetuma
czyem. Moe si to przyda kiedy na obron sawy mojej.
T poruczam w rce WPana, w przyczonych tu egzempla
rzach.
98.
99.
(Krl odpiera w Sejmie zarzuty mu czynione.)

W
Grodnie dnia ib sierpnia
f/Qj.
(Cyfrowany.)
Lubo si mao spodziewam pomocy z Anglii dla nas,

jednak ja i WPan, powinnimy nie ustawa w staraniu, jeli
') Bya to owa uchwala, w ktrej Sejm w nader bolesnych sowach
wyraa pod jak okrutnym naciskiem zgodzi si na traktowanie z Prusakami.
(Traktat z Prusakiem ostatniemi gwaty wymuszony.)

//' Grodnie, dnia 4 'wrzenia I7J.
Nie bd tu powtarza, co ju Departament musia do

nie WPanu o dniu drugiego wrzenia, na ktrym Sejm zle
ci deputacyi podpisa traktat z Bucholtzem, nieinaczj, jak pod
Warunkami bardzo wyranemi wzgldem handlu i duchowie
stwa ; o mnie, ebym nie ratyfikowa, a gdy te artykuy bd
przez krla pruskiego przyjte, nie do artykuw separowa-
270
271
Dokumenta. IV.
nych przyszych, lecz do samego zaraz traktatu. Jeszcze tego

Bucholtz nie podpisa do tej godziny, wic nie mog jeszcze
z pewnoci oznajmi WPanu, czyli skutek istotny wyniknie
z tego gwatu, ktry na dniu onegdajszym by uyty. Dwa
bataliony moskiewskie z armatami otoczyy zamek tak cile,
e aden z moich ludzi nawet wyj nie mg, a do skoczo
nej o trzeciej z rana sesyi ; na pocztku ktrej przysza nota
od pana Sieversa deklarujca, e nikogo z sejmujcych nie wy
puci , pki nie zostanie podpisanem zlecenie deputacyi do
traktowania z Bucholtzem wyznaczonej, aby podpisaa traktat
z nim. Jednak a po trzech turnusach o trzeciej po pnocy
ta rzecz przesza, i to z odmianami takiemi in contextu legis,
ktre najwyraniej oznaczaj i pamitnym czyni caej Euro
pie i potomnoci, ten ostatni stopie gwatu.
wypuci nikogo z sejmujcych, a po podpisie; i tego dotrzy

mujc, okaza jawnie prawdziwy powd tego gwatu. Dwoma
dniami przedtem, co mi przyszo mwi na Sejmie, z okazyi
owj sceny z Podhorskim, odbierzesz WPan od pana Dzieduszyckiego, bom kaza drukowa w Warszawie po francuzku
tre mwienia mojego w owym dniu.
(Cyfrowany.)
Sievers zwleka pki mg, i na to zwlekanie musia ko

niecznie mie rozkaz z gry, ale z takiem zna ograniczeniem,
eby jednak nie zerwa jeszcze jasno z Prusakiem, bo ten
istotny gwat Sievers dopiero wtedy wywar, gdy ju nie tylko
Bucholtz, ale ministeryum berliskie napisao do Sieversa, za
dajc mu oczywist parcyalno.
Pisany.
Midzy pretekstami do tego gwatu w tj nocie Sieversa,

by i ten, jakoby chcia przez t asystency wojska moskiew
skiego i kilkunastu oficerw moskiewskich w samej Izbie sej
mowej, ubezpieczy osob moje przeciw jakiejsi konspiracyi,
o ktrej, to prawda, e przez pi dni po caem Grodnie ga
dano. Lecz ja wysaem delegacy do Sieversa oznajmujc mu,
e i sesya zagajon nie bdzie, pki nie odejdzie ta asysten
cy obca, o ktr ja i myli nie miaem prosi, ani wierzyem
przyczynie onj. Przecie Sievers kaza ustpi tym kilkunastu
oficerom, prcz jeneraa Rautenfelda, ale potwierdzi, e nie
100.
(Rozwizanie konfeduracyi
targowickiiij.)
W Grodnie, dnia ib wrzenia I73-
Tu wczoraj stan akt podpisany przezemnie i sejmuj

cych wszystkich, ktry rozwizuje konfederacy targowick,
a zatem uwalnia kraj od obawy dalszych sancitw, i kadzie
termin Sejmowi teraniejszemu na ostatni dzie octobra. B
dziesz WPan mia tego aktu kopi wkrtce.
Kossakowscy wszelkich sposobw uywali do oddalenia
tego aktu, ale JPan Sievers przemg.
Rzdowa deputacya pilnie przypiesza swoje dzieo.
Na konferencyach z Bucholtzem, pomnaaj si punkta
umawiane, ale jeszcze nie masz nic podpisanego. Lubo mi codzie ksi kanclerz Sukowski ponawia upewnienie, e wkrtce
dojdzie WPana cz zalegoci jemu winnej od Rzeczypospo
litej, jednak ja widzc, e si to zwleka, a nie mogc przenie
na sobie, ebym nie ratowa jakkolwiek WPana, czyni sobie
gwat, chocia sam w najciszym zostaj niedostatku. A zatem
przed kocem septembra, bdzie WPanu posany sukursik pie
niny, acz niewielki, z mojej wasnoci, jaki tylko teraz ja
mog wysztukowa.
272
Dokumenta. IV.
101.
273
102.
(Podzikowanie dziennikom angielskim.)

W Grodnie, J padziernika
(Pactum subjectionis jednomylnie podpisane.)

iyqS-
(Cyfrowany.)
Prosz JPanu Henriot autorowi Gazety ministcryalnj, po

dzikowa odemnie za jego uczynno w publikowaniu artyku
w i mw naszych. Gdy on zacnie mylcym si by poka
zuje, gdy zapaty unika, temsamem ja si czuj by obowi
zanym da jemu znak szacunku mego, w ktrym on zapewnie
uzna, jak ja ceni jego bezinteresowno, to jest ten medal
z napisem mcreutibus, ktrego ja nigdy nikomu nie daem
przez fawor, albo dla proby, ale jedynie w dowd zasuonej
estymacyi. Tembardzij za winienem wdziczno temu, ktry
jest autorem peryodycznego pisma: *Listw Alfreda.*
Wyra
mu WPan najywsze odemnie dziki, a jeeli to pismo ma
kontynuacy i w roku teranieiszym, chciej mi go WPan przy
sa, ale prosz o explikacya tego wyrazu, ktry zna w ty
tule As oryginally ptMished iu the Sun czyli te ostatnie
sowa s take tytuem inszego jakiego pisma peryodycznego.
Zdaje si, e do takowego uycia mgby dobrze przyda
pismo, ktre WPanu bdzie oddane z kancelaryi Dworu an
gielskiego, bo ja go umylnie tamtdy przez Gardinera posa
em, aby go Prusacy na drodze nie przejli, ktreby dobrze
byo, eby po francusku i po angielsku wyszo drukiem w An
glii , tak, eby si nie zdao od WPana wychodzi, i eby fran
cuskie zdao si by tylko tmaczeniem z angielskiego ; dla
WPana za rozumiem, e czyni rzecz mi, gdy mu przesyam
polski egzemplarz tego pisma. Przyjaciel albo cakiem, albo
w czci moe uy tego pisma, ktrego i WPan nie drukuj
osobno, jeeli on odradzi.
W Grodnie, dnia ly padziernika
ijgs-
(Cyfrowany.)
Gdy milord Grenville usyszy o powtrzonych jeszcze

wikszych gwatach, ktremi wymuszono na nas ratyfikacy
tego traktatu pruskiego, bdzie mia powd ganienia onych
jeszcze bardziej ; ale co jemu i WPanu zapewnie najwiksze
sprawi zadziwienie, to jest zrobiony z Moskw alians wczoraj ] )
zapewne nie taki, jak w ozdobnej rwnoci przed szeciu laty
ja projektowaem, lecz taki jaki nam imponowaa Moskwa m
wic : trzeba ebycie podpisali ten, inaczej nie bdziecie mieli
adnego; a gdy nie bdziecie mieli aliansu z nami, my was
zasania nie bdziemy od wszelkich weks i wiaroomstw, ktre
tylko bdzie si Prusakom podobao z wami wyrabia.
I z drugiej strony, jeeli cesarz nie pozyszcze dla siebie
nagrody gdzieindziej, to jj bdzie u was szuka, a my jemu
tego nie bdziemy bronili ; tymczasem nasze wojsko bdzie
u was wiekowa, i tak was bdzie daro jak drze. Jeeli za
zrobicie z nami alians, to my was od tego wszystkiego uwol
nimy.
') Oto co pisze Sievers w tym wzgldzie do Ostermanna: >Je supplie

V. E. de porter les voeux d'un fidle sujet au pied du trne de notre grande
souveraine qui vient de recevoir de la part de la nation polonaise une espce
d'hommage d'un genre nouveau. Je n'en connais point de semblable dans
l'histoire?... Tu opowiada scsy i streszcza mow Ankwicza. >I1 dtailla dans
un beau discours pathtique, dont je ferai imprimer la traduction, la situation
de la Pologne et que son existence future dpendait d'une liaison intime et
indissoluble avec l'empire de Russie. Il finit par prsenter le projet qui orKs. Waleryan Kalinka, T. II.
Jg
274
Dokumenta. IV.
103.
(Mostowski, ktry wrci z Parya, aresztowany.)
Warszawa, dnia iS grudnia
i?s-
(Cyfrowany.)
Mostowski, kasztelan racizki, powrciwszy tu z Parya,

zosta zaaresztowany w wasnym domu przez wart moskiew
sk , za rozkazem Sieversa. Na moje ywe o to expostulacye,
odpowiedzia Sievers : jeeli WKMo i Rada uczynicie odezw
o to na pimie do mnie, ja w responsie moim przed moj
Pani i wszystkiemi Dworami zczonemi, uczyni was wspl
nikami i protektorami Jakobinw, przekonawszy wasnemi
skryptami, i w Paryu zaciga wart jako garde national, i e
kontrybuowa tame do dobrowolnych darw ju po mierci
Ludwika XVI. Od nikogo rekwizycyi do Rady w tym przy
padku nie zaszo.
104.
(Sievers odwoany za to, e pozwoli przywrci krzy : Virtuti
militari.)
Warszawa, dnia 2S grudnia IJS(Cyfrmoany.)
Sievers notyfikowa mi ustnie tak wielkie nieukontentowanie imperatorowj o prawo grodzieskie, pozwalajce na
nowo noszenia krzyw militarnych, e nazywa go naruszeniem
traktatu naszego aliansowego z ni, i e dla okazania swego
gniewu, kazaa jemu wyjecha ztd, bez oddania mi listu rekreden-
donnait la signature. Un triple Zgoda retentit par cent voix. Les nonces et
snateurs, qui doivent d'abord signer les constitutions, se rendirent la hte
et signrent. Il y en eut un qui se fit prier.
275
cyalnego; oraz mianowaa ministrem penomocnym Igelstroma,

ktry te pozostaje komendantem jak jest dotychczas wojska
rosyjskiego w Polsce, przeto i naszego, i e my o satysfakcy
imperatorowj traktowa mamy z Igelstromem. Rozumielimy
zrazu, e to wszystko tylko jest pretekst, majcy suy do
trzeciego rozerwania Polski, ile e wiem, e Berlin usiowa
szkodzi Sieversowi, i tego dokaza przy pomocy Kossakow
skich i Zubowa, ktrzy szukajc dawno na niego kluczki, za
kwasili na szkodzenie jemu mio wasn imperatorowj, egzagerujc przed ni, jakoby sprawiedliw jj uraz, i Sejm ska
sowa sancita konfederacyi targowickij na danie imperatoro
wj wypade, na skasowanie naszych krzyw militarnych.
Do bolesnem dla nas i upokarzajcem bdzie, gdy bdziemy
zmuszeni jako cofn to prawo grodzieskie. Ale ju z dwojga
zego mniejsze obierajc, ju i na to rezolwowa si bdziemy
musieli, aby przynajmniej t reszt Polski nie wystawi chci
woci pruskiej, e i owszem sprzeciwi si Moskwa nawet w materyi handlowej, bylemy jj dogodzili o te nieszczsne krzye.
Ju prawie mam pewno, ie ministerstwo Igelstroma niedugo
tu bdzie tygodni, bo wszelkie jest podobiestwo, e finalnie
ten Zubow bdzie ministrem rosyjskim, ktry przeszego roku
kampani odprawi pod krlem pruskim. Tego wszystkiego
WPan jeszcze nie go.
V.
DZIENNIK
MINISTRA
BUHAKOWA
ROSYJSKIEGO
W WARSZAWIE.
17911792.
Objanienie. Jakb Iwanowicz Buhakow, ktry w charakterze mini

stra penomocnego rezydowa w Warszawie od poowy czteroletniego Sejmu a
do przyjazdu Sieversa, zna ju stosunki polskie z czasw poprzedniego w War
szawie pobytu. Modym jeszcze bdc, przysany by Repninowi do pomocy;
mianowany radzc poselstwa i sekretarzem, po jego odjedzie pozosta przy
Wolkoskim ; a gdy i tego odwoano, sprawowa przez kilka miesicy rosyjskie
interesa w Polsce, pod kierunkiem gwnodowodzcego jeneraa Weymarn, a
do przyjazdu Salderna do Warszawy. Cay czas konfederacyi barskiej w War
szawie przesiedzia, lecz za Stackelberga ju go tu nie byo. W roku 1781
wysany zosta z rang ministra do Stambuu, gdzie swej monarchini odda wa
n usug, wymgszy na Porcie (1784) z pomoc posa francuskiego i austryackiego, odstpienie krymskiego pwyspu. Chocia jako agent dyplomaty
czny powinien by zalee od kolegium spraw zagranicznych w Petersburgu,
jednak w r. 17S6, z woli imperatorowj, oddany by pod bezporednie rozkazy
Potemkina, i odtd te, bez wzgldu na petersburgskie instrukcye, zacz do
tego stopnia drani i wyzywa Porte postpowaniem zuchwaem i tajemnem
2 jj poddanymi spiskowaniem, e ta zamknwszy go wraz z caem poselstwem
w Wiey o siedmiu basztach (16 sierpnia 1787), Rosyi wydaa wojn. Wypu
szczony na wolno (po dwudziesto-siedmio miesicznem wizieniu) w listopa
dzie 1789, przez Tryest i Wiede popieszy do Jass, nastpnie do Petersburga,
Dokumenta.
278
gdzie,
w pocztkach
1790,
z wielk
askawoci
od
imperatorowej
przyjty
Bya to, j a k w i a d o m o , epoka, w ktrej wpyw rosyjski w Polsce m o c n o

by zachwiany.
Stackelberg, przed ktrym niegdy wszyscy bezmaa korzyli
w Warszawie,
za Sejmu czteroletniego
ktrzy trzema laty wprzdy okazywali

hali si w owj
chwili
uchybia
tak bardzo straci n a znaczeniu,

W
Petersburgu
natarczywie,,
domaga si jego odwoania P o t e m k i n , skarc go, e sw niezrcznoci

Rosyi szkody dotkliwe ; zaczem poszo, e nawet
w Warszawie
si
e ci,
si wzgldem niego najuniesi, nie w a
mu publicznie.
jawni
stronnicy
przynajmniej
zada
moskiewscy
nie czuli si obowizani oglda si n a ambasadora. N a d t o , m a o
obojtnego i do spraw polskich
oy on wszake nieczynny;
wie zagraniczni
rezydujcy
w Polsce mieli wysz rang ni ta, jak R z e c z p o
spolita daje swym agentom za granic.
Skutkiem tego owiadczenia a zarazem
skutkiem podpisanego midzy Prusami a Polsk przymierza, Stackelberg
zosta
wiad
prostym i obojtnym
niemieszajcego
owszem do tajnych i poktnych
za m o d u uwag ;
zdolno do wszelkiego
cych znaczenie.
si D w o r u j Nie
intryg
szczeglnie
Nizkiego pochodzenia,
przypodoba
ale wicej
jak
moe nad te przymioty zalecaa go
rodzaju posug, obrotno i uniono dla ludzi
maj
Z pocztku o d d a n y P a n i n o w i , u m i a on i z nim by dobrze

si
Wokoskiemu,
rosyjskim
wzi gr P o t e m k i n ,
wcale
ktry
ambasadorem
bdc
nie szed zgodnie ; pniej,
Potemkin,
ktry Polski
Warszawie,
gdy nad P a n i n e m
Buhakow przerzuci si n a stron faworyta
nie sta si jego kreatur.
i ju zupe
nigdy z oka nie spuszcza,
chcia w niej swojego mie czowieka, i on to wymg na Katarzynie, e Bu

hakowa do Warszawy
rzdu ; interesa za rosyjskie powierzone zostay tymczasowo
nictwie rosyjskiem,
d'Asch,
jakby
buhakow znajomoci wielu jzykw i atwoci pisania zwrci na siebie,

Widzielimy,
odwoany, hrabia Osterman zapowiedzia D e b o l e m u przysanie ministra drugiego

baronowi
dziay,
uzdolniony, mia pole obszerne do wichrzenia i psucia.
z kanclerzem
aby ministro
Buhakow by jakby niemym
sprawozdawc
sobie,
w protokole Deputacyi a do objcia
ktre si w Polsce wwczas
co przed zawarciem t r a k t a t u pruskiego, marszaek sejmowy Maachowski owiad

e Stany nie ycz
ich ladu
kiem odmian,
czy Stackelbergowi
(w marcu 1 7 9 0 ) ,
nie znajdujemy
spraw zagranicznych przez Chreptowicza.
przez jaki czas oczekiwa dalszego p r z e z n a c z e n i a 1 ) .
i obdarowany,
279
Dziennik Buhakowa
V.
przysaa. Mia on przywrci i utrzyma zgod w stron
zjednywa
umysy,
wmawia
w jednych,
e Rosya
wcale
rezydentowi czyli jak dzi nazwaby m o n a konsulowi jeneralnemu 2 ) . N a mini
nie chce si kopota wewntrznemi sprawami P o l s k i , e owszem gotowa zape
stra przeznaczono Buhakowa ; nim j e d n a k on przyjecha, spotkaa Rosy
wni cao jej p o s i a d o c i , drugich za omiela i upewnia, e usugi ich nie
nieprzyjemno.
ustajca
S t a n y odebray kosztowny paac,
przeznaczya
dla
ambasady
rosyjskiej
ktry w r. 1787
i uchwaliy,
nowa
Rada nie
n a przyszo
skarb wypaca bdzie n a jj pomieszczenie tak sum, jak pose polski w P e

tersburgu
odbiera n a najem
do Warszawy
d o m u od rzdu rosyjskiego.
Buhakow przyjecha
p o d koniec wrzenia (1790), lecz dopiero 2 6 padziernika
domi o swym przyjedzie

czy, e imperatorowa
zawia
Deputacy do spraw zagranicznych; przyczem owiad
nie chcc dawa
Rzeczypospolitej
kazaa m u nie da pienidzy na swoje mieszkanie.

emu posano do P e t e r s b u r g a rozkaz,
aby take
okazyi d o kosztw,,
Natychmiast wic i D e b o -
na swj
lokal adnej
summy
nie przyjmowa.
Zrazu nie wiodo

wprawnej
nastpnie,
przez ptora
roku prawie jakby
peno
nie istniay;
) Busskij Arckitc izdawtjemyj pri Ceertkowskoj hihliotekie (Moskwa) zawiera w poBZytacn z r. 18fii niektre korespondencje Buhakowa z czasw jego pierwszego w Polsce
pobyto i z czasw rrzydencyi jego i wizienia w Stambule. Z tyche Archiuw dowiadu
jemy sic. e pan Barteniew ogosi biografi Buhakowa w Uoskowtkich Wtedoitwsti'ie-li,
r. 1855, nr. 5, G i 8. ' Nie mogc dosta tych numerw, musimy do nich odesa szcz
liwszego czytelnika, ograniczajc si w naszej wzmiance biograficznej na tern comy zna
leli w rdach polskich i w podaniach saskich Helbiga i Essena. Buhakow jeszcze
i z tego powodu do historyi polskiej naley, e po rozbiorze kraju, mianowany by gu
bernatorem wileskim i grodzieskim, gdzie mia si odznaczy energicznemi nrzeciw epi
demii rodkami. Umar w r. 18011.
2
) Nazwisko jego wydrukowane zostao mylnie w naszym zbiorze : baron d'Auch
(s. 85). Peni on swe obowizki w Warszawie od listopads 1764.
rekonfederacy,
si Buhakowowi.
Stackelberga,
rozpraszao
Stronnictwo
si ;
>gdy to, co
rosyjskie
stronnictwo
na U k r a i n , dla siebie tworzy osobn party ; a Branicki,

Potemkina, aby do reszty nie straci p o p u l a r n o c i ,
z stronnictwem pruskiem wotowa.
nastpcy
Stanisawowi Augustowi
si
agent
do czasu
korony;
n a r o d u zwracay si k u
u z n a n o za konieczne,
wszel-
P o t e m k i n poleci zcicha rozpowiada,

Katarzyna za rwnie tajemnie p r o
za nastpc W . ks. Konstantego
datury posaa, jak zapewniaj,
nieoficyalny
musia od czasu
i umysy wikszoci
kienii siami, skrycie temu przeszkadza.

kazaa
ktre
wynisszy
Kiedy zaczto u nas mwi o naznaczeniu
w lassach i w Petersburgu
e nie byby przeciwny przyjciu
pozbawione
krlewskie,
z niem trzymao, n a inn wchodzio drog ; Szczsny P o t o c k i ,
ponowa
J
rki
elektorowi saskiemu,
Zaczte w tak nieprzyjemny sposb urzdowe stosunki z n o w y m

mocnikiem rosyjskim,
pozostan bez nagrody, i z cicha przygotowywa
si w Polsce w owej chwili dziao, nie mogo mie adnej trwaoci. . .
d o Warszawy
i dla popierania tj
kandy
5 0 . 0 0 0 d u k a t w ' ) . Nie przyday
si tym razem ani starania ani pienidze ; n a r d wierny pozosta dynastyi
sas
kiej, nie przypuszczajc,
zy
aby elektor ociga si z przyjciem
skanie niegdy tak kosztowne,

zdawao si zapowiada.
w owj chwili
korony, ktrej
adnego wydatku
A gdy Sejm w prusk p o m o c zaufany,
ani trudu nie

coraz jawniej
a goniej ni naleao, okazywa sw niech ku Moskwie, partya rosyjska ze-
') Helbig. Potemkin der Taurider (3lin,rivn. 17:10, vol. XXXI, SIM). Imperatorw
zaprzeczaa tej kandydaturze pniej, gdy j krl sam. w r. 17112, proponowa.
280
Dokumenta.
281
Dziennik Buhakowa.
V.
sza do szczupej garstki, k t r a nie mogc ju zwrci kierunku opinii, staraa
ministrw,
si przynajmniej powane prace utrudnia i opnia.
T a cz dziaa Buha
P - Essen,
komunikujcych
sobie wiadomoci przez koleesk usuno ;
ktry w dawniejszych
swoich
raportach
wspomina
tak
o Buhakowie,
k o w a nigdy zapewne dokadnie znan nie bdzie ; nie donosi o nich (o ta
j a k o o czowieku pozbawionym uczciwych zasad i godnym pogardy '), sn za
kich rzeczach si nie pisze); j e m u to przecie d o pewnego stopnia zawdziczy
czasw
t r z e b a : niedojcie przymierza z P o r t a , bezprzykadn nieczynno
czsto jego zdanie
jennej,
opnienie holenderskiej
poyczki,
komisyi
wo
j e d n e m sowem t bolesn i rzecby
mona habic niegotowo, jak nard okaza w obronie konstytucyi.

nadesza dla Rosyi pora do jawnego po nieprzyjacielsku
Zanim
wystpienia, Buhakow
Sejmu czteroletniego
cytuje.
podstp i przeniewierstwo,
musia y z nim poufale,
A tak
czy z pism
czy wreszcie
i obrad
skutkiem
naszej
dywa si o wszystkiem
stwa zostao i ruin jego przed czasem przysposabia.
odda nieraz niepospolit usug rzdowi rosyjskiemu.
kada waniejsza
decyzya
wymagaa
publicznych
narad,
gdzie
do sekretnych
wczenie
do Petersburga donosi i ostrzeeniami swemi
moga si obej bez pomocy Polakw,
Dziki jemu,
zny radzili ; moga ona z pewnoci niechybnego skutku przygotowywa

ciw
nicznemu agentowi
strony byo przedsiwzite, a nawet co tylko byo zamierzone.
zbiera dla swego
dotd ogoszono) saskiego
Lucchesiniego
i Goltza
Dworu
Essena,
pene s doniesie
owo wczesny stan rzeczy w Warszawie.
informacye : depesze ministrw

angielskiego
Hailesa
przedstawiajcych
nam
i pruskich
rodki
stanowcze,
wiedzc
za kad
ra
doskonale
Zdaje si, e dopki y Potemkin, Buhakow j e m u

porta,
Depesze Buhakowa tem s
obfitsze,
m a n a lub samje imperatorowj. Te, ktre obecnie ogaszamy, pisane byy ju
i e dopiero
po zgonie
jego wyprawia je do Petersburga,
p o mierci
i kwietniu) a do 22 czerwca 1 7 9 2 , to jest do owj chwili
i a do gabinetu
naczelnych
ministrw.
Potemkina,
Prcz znanych partyzantw, donosili m u nieustannie : marszaek nadworny R a
Tj krl zwtpiwszy
czyski i szambelan krlewski Boscamp, ktrzy jeszcze za czasw
ryum,
Stackelberga
sigaj
od
grudnia
o monoci obrony,
zdecydowa si napisa list
do imperatorowj
pobierali stae wynagrodzenie; przytem o ile z pism samego Buhakowa w n o -
t r o n i . A do tj chwili, Buhakow wystpuje

czynnociach tutaj nie d o n o s i ,
Szweykowski
i dyrektor
poczty
Sartorius.
Mia on i przy Ignacym Potockim, gwnym n a on czas ministrze, pilnego d o
czci po rosyjsku
nosiciela
j u zwyczajnych
w osobie
jego
sekretarza
Parendier, r od em
to go nieraz
Francuza ').
Wreszcie,
1791
pamitnej, w k t wikszoci
ministe-
i prosi j o zawieszenie
tylko j a k o obserwator,
i raporta swoje
dla Oster-
(z przerwami w styczniu
poparty zdaniem
siby mona : komisarz
o czem si sam nie dowiedzia,
przysya swe ra-
szczeg
cie, u Dworu,
wojskowy
prze
co z polskiej
bardzo
i e on mia wszdzie swych stronnikw lub patnych a g e n t w : w Sejmie, Sena

w Radzie krlewskiej
Katarzyna
ktrzy przy niej na zgub swj Ojczy
a nawet odlegych zamiarw potrzebowano wielu l u d z i , nie t r u d n o byo zagra

(o ile je
atwoci
co si dziao w rzdzie, w a r m i i , w skarbie i w publi
cznoci ; o wszystkiem
za ledzi i obserwowa. W kraju i p o d rzdem, gdzie
czy przez
nieszczsnej
zwierzania si i wywntrzania zwaszcza przed cudzoziemcami, Buhakow dowia
jak robak podziemny pracowa, toczc co jeszcze zdrowego w podwalinach p a

Przedewszystkiem
gdy Buhakow do
publicznych,
o swoich
ukada w ksztacie Dziennika,
czci po rancusku pisanego 2 ) . Pniejsze, majce ksztat
depesz, znajd si w tomie nastpnym.
dochodzio przez zagranicznych
') Rozpatrujc si w doniesieniach Buhakowa, uderzeni bylimy jak dokadnie

"by on zawiadomiony o wszystkiem co robi i mwi Ignacy Potocki, lub co si dziao
w jego otoczeniu, zwaszcza kiedy rozmowy i czynnoci odbyway sio 'po francuzku. To
nas naprzd wprowadzio na domys , e Potocki musia mie sekretarza Francuza, ktry
go zdradza. W jednym z listw Piatoogo do krla, znalelimy nastpn rekomendacy
(14 kwietnia 1790). Sire, j ' a i l'honneur de remettre V. M. une petite brochure, en rponse l'auteur des lettres qui sont insres dans le journal de V. M. M. Parendier,
qui est secrtaire de M. le marchal Potocki et qui a soin d'Oies, fils de M. Stanislas Kostka,
l'a crite, mais il garde l'incognito... u Mielimy w ten sposb i nazwisko owego sekreta
rza, ale jeszcze pewnoci jego zdrady nie byo. Znalelimy j dopiero w depeszy Kepnina,
ktry w r. 1798, 24 lipca (4 sierpnia) donosi z Berlina, e niejaki Parendier emisaryusz
franenzki wysany zosta przez Dyrektoryat do Modawii dla przygotowania rozruchw
w Polsce : Comme ce Parendier a t, du temps de la dite polonaise du 3 mai, secrtaire
d' Ignace Potocki et qu'il livrait pour de l'argent toutes les dpches M. Boulghakoff qui
itmt alors ministre de Russie Varsovie, on pourrait peut-tre (si ce Parendier arrive en
Moldavie) connatre par lui-mme les projets qui regardent la rvolution (future) en Pologne, etc." Ot i dowd, a zarazem moe i wskazwka do historyi Dambrowskiego
* jego napadu na Bukowin.
GRUDZIE 1791.
Warszawa,
dnia
2q listopada
(io
grudnia)
iycr.
Wystpienie na posiedzeniu sejmowem przeciw jeneraowi

artyleryi Potockiemu i hetmanowi Rzewuskiemu, nie byo na
rk wielom z ich nieprzyjaci, poniewa odkryo zamiary
wzgldem tych dwch przeciwnikw nowej konstytucyi. Nie
l
) Depesze z dnia 11 listopada i 9 grudnia 1769, cytowane przez Hermanna,
tom V, s. 477.
3
) Ustpy rosyjskie ogaszamy w tmaczeniu.
Dokumenta. V.
Dziennik Buhakowa.
chcieli oni, aby wyszo na jaw, e deklaracya o zniesieniu ma

nifestw, uchwalona jest wskutek ich nieposuszestwa.
Ksie Adam Czartoryski po widzeniu si w drodze
z Lucchesinim, rzeczywicie przysa kuryera z zapytaniem, czy
ma dalej jecha? Krl w odpowiedzi kaza mu jecha do Dre
zna i dzi musi on ju tam by; lecz mao tu licz na udanie
si jego negocyacyj.
Przyjazd do Jass Maachowskiego i innych czonkw po
selstwa, by powodem rozgoszenia, e i ambasador polski Po
tocki midzy nimi si znajduje.
Daj tu do zrozumienia, e Lucchesini poda do Sejmu
not na korzy ksicia Oranii, to jest bdzie proponowa,
aby go oeni z crk ksicia kurlandzkiego i potomstwu jego
zapewni sukcesy tego tronu.
Byy minister szwedzki, przy tutejszym Dworze Engestrm, pisa 29 listopada z Berlina do marszaka Potockiego
list, w ktrym mu dzikuje za dan sobie rekomendacy do
hrabiego Karola Briihla, przez ktrego zosta bardzo dobrze
przyjty: L'apothicaire politique Eward (powiada on) a quitt
parences, on a gagn au change, mais on ne s'empresse pas
le voir la cour. Il n'a pas encore eu ses audiences ; il est
croire qu'il les aura bientt, ca le roi entre en ville le
1 er dcembre.
Le roi a vu l'lecteur de Saxe Bielitz. L'entrevue
tait fort courte, mais si elle ne prouve rien de plus, elle
prouve au moins l'intelligence qui rgne entre les deux princes.
Je fais des voeux pour la ngociation du prince gnral ; que
la Pologne une bonne fois puisse tre tire de l'incertitude
cruelle dans laquelle elle se trouve depuis si longtemps !
Dans le moment prsent, je crois qu'il est de l'intrt
de la Pologne de prvenir tout sujet de contestation qui pourrait donner lieu certaine puissance voisine de faire valoir son
entremise. Je veux parler des affaires de Courlande qui deviennent de jour en jour plus dlicates. Je crois qu'il serait
bon d'arranger cette affaire l'amiable par quelques sacrifices
de part et d'autre. Le duc est protg par la Prusse et les

mcontents par la Russie. Il ne faut pousser bout ni l'un
ni l'autre, pour tre sr de la tranquillit dont la Pologne
a actuellement un si grand besoin. Peut-tre serait-il bien mme
d'tablir la succession au duch de Courlande d'une manire
qui ne pt causer ombrage aux cours voisines. Le cas de la
succession peut arriver inopinment et causer une explosion
qu'on regretterait trop tard de ne pas avoir prvenue. L'interrgne mme de Courlande peut devenir fatal la Pologne, et
ni la noblesse de Courlande, ni les puissances voisines ne permettront qu'on fasse dans le moment prsent des palatinats
de ces pays. Vous avez vu que Pilten mme ne veut pas des
ditines : ). Me permettrez-vous, monsieur le marchal, ces rflexions dictes par l'amour que je porte votre pays qui est
devenu le mien par adoption.
Ten wartogw Engestrm 2) oeni si tutaj z Polk
(pann Chapowsk) niemajc posagu. Lucchesini przyrzek
by wystara si dla niego, w miejsce posagu, o mae staro
stwo, ktre dziery jj ojciec, a ktre krl pruski skonfisko
wa. Dzi dochodz wieci, e krl pruski odmwi zarwno
starostwa jak i wynagrodzenia za nie pieninego.
Prymas w mowie, ktr mia na Sejmie, dotkn nie
szczliwych przykadw, jakie stawia francuska rewolucya ;
z tego powodu upiano tu ju zmyli ca korespondency
midzy nim a posem francuskim p. Descorches''). Ten ostatni
mia go zapytywa, co go powoduje do czernienia Francyir
i zacz list od sw : Monsieur le prince ! a skoczy so
wami : qu'il se verrait forc de ne plus frquenter sa maison.
Prymas za mia odpowiedzie : que dornavant il ne rece-
282
283
) Obacz not niej.

) W oryginale : sumatbrodnyj.
s
) Descorches Saint-Croix, po odjedzie p. Hennin (10 marca 1791),
przyby! do Warszawy, gdzie zostawa a do koca 1792 r. Obacz list krla
do Bukatego z dnia 19 wrzenia 1792, s. 239.
2
284
Dokumenta. V.
Dziennik Buhakowa.
vrait plus des lettres sans les titres usits, qu'il ne rendrait
compte personne de ses opinions, et que quant sa maison, si elle lui dplaisait, il tait matre ds prsent de ne
plus y mettre le pied. We wszystkiem tern niema sowa pra
wdy, ale Descorches, ktrego postpowanie zaczyna si tutaj
nie podoba, popychany jest przez naczelnikw rewolucyi nie
cierpicych prymasa i wzajem od niego niecierpianych.
jo
listopada (II
grudnia.)
Margrabia Lucchesini po powrocie swoim z Berlina, mia

z krlem blisko dwugodzinn rozmow o polskiej konstytucyi
i o zachowaniu si elektora saskiego. Wyraa si on o tych
obu przedmiotach dwuznacznie i oglnikami: Que le roi son
matre ne pouvait mieux marquer la rpublique sa dfrence
et son amiti sincre, qu'en prenant le plus parfait intrt
pour tout ce qui peut faire le bonheur et la flicit de ce
pays ; et que, puisque la nouvelle constitution avait t reconnue par S. M. et par les tats, comme le moyen qui conduisait ce but, sa cour ne pouvait, par consquent, que la
reconnatre sous le mme point de vue, en esprant que sa
russite rpondrait parfaitement aux souhaits de S. M. et des
tats. Co si tyczy elektora, powiedzia on: Que s'il y avait
des difficults surmonter relativement son indcision, ce
n'tait srement pas de la part de sa cour qu'elles taient
mises en avant, puisque le roi son matre s'tait propos de
garder la plus grande indiffrence sur le parti que l'Electeur
jugerait propos de prendre cet gard ; que S. M. pouvait
en tre persuade, et que la bonne harmonie entre son roi et
l'Electeur fournissait une preuve non quivoque de l'intelligence et de l'amiti qui rgnaient entre ces deux souverains.
Les obstacles qui s'opposent la dcision de l'Electeur peuvent avoir une autre source. L'impratrice de Russie ne s'est
jamais explique sur ce point-l, malgr les rquisitions qui lui
ont t faites. Son silence fait douter de ses intentions : dans
285
ce cas on ne peut que louer la conduite de l'lecteur, qui,

sans nullement prcipiter sa dcision, fait voir clairement com
bien lui tiennent coeur les intrts de la nation polonaises
Lucchesini, dans toute cette conversation, n'articula jamais le
mot garantie. Sans doute l'empereur et le roi de Prusse ont
laiss l'lecteur la libert d'accepter ou de refuser la couronne de Pologne ; mais ils ne veulent point s'engager de garantir son acceptation et sa dmarche.
Zapewniano mnie, e krl zwierzy si Lucchesiniemu
z zamiaru przystpienia natychmiast do obioru innego nastpcy,
jeeli elektor saski przyjcia korony odmwi ; a postanowienie
to swoje motywowa zarwno potrzeb wzmocnienia konstytu
cyi , jak i chci uniknienia niedogodnoci, jakie za sob po
cigaj elekeye dawnym trybem odbywane. Krl chcia tym
sposobem wybada Lucchesiniego, lecz ten umia tak odpo
wiada, e nie skompromitowawszy siebie w adnym punkcie,
jednak ciekawoci krlewskiej nie zaspokoi.
Lucchesini mia z jednym ze swoich przyjaci rozmow
o Rosyi. Ze sw jego widno, e nie zmieni wcale swego
sposobu mylenia o tern pastwie. Te jego rozmowy i odpo
wiednie postpowanie su tylko do rozpalania midzy Pola
kami nienawici ku Rosyi ; i dawniej on by tj nienawici
podegaczem i dzi roli tj nie zaniedbuje. Midzy innemi rze
czami mwi on : La Pologne n'aura jamais rien craindre
ou ct de la Russie, et encore moins prsent qu'elle se
trouve ruine et obre. Le silence qu'elle tient par rapport
aux affaires de ce pays, tout mystrieux qu'il paraisse, n'est
qu'une suite de sa constante politique, mais qu'elle ne saurait
en imposer une nation qui fait ses efforts pour se rendre
indpendante et pour secouer toutes les influences trangres.*
Wiele osb sdzi tutaj, e Lucchesini ma szczegln instrukcy, odnoszc si do poczwrnego przymierza, midzy Pru
sami , Polsk, Angli i Holandy ; nic jednak jeszcze w tym
wzgldzie wiedzie nie mona.
286
Dziennik Buhakowa.
Dokumenta. V.
l\l2
grudnia.
Bawicy w Petersburgu p. Wielhorski, pisa obszernie do

marszaka Potockiego, pod niebiosa wynoszc now konstytucy, a koczc tern, e poniewa Deboli sam mu powiedzia,
i prosi o odwoanie siebie z posady i e si spodziewa prd
kiego skutku swj proby, wic on (Wielhorski) da od Po
tockiego, aby mu swym kredytem dopomg do otrzymania
miejsca, ktre zostanie oprnione. Marszaek jakkolwiek by
z nim dawniej cis przyjani zwizany, nie chce si skoni
do tej proby z powodu obecnych jego (Wielhorskiego) w Rosyi stosunkw, ktre go czyni podejrzanym.
Marszaek Potocki nic nie odpowiedzia p. Descorches na
jego memorya o poytku, jaki wyniknie dla Polski ze zblie
nia si jj do Francyi ; lecz widzieli si oni pniej u ksidza
Piatoli, ktry spraw tak doskonale objani, e Potocki na
wszystko si zgodzi, tylko da, aby si wstrzyma do na
dejcia waciwej pory, a tymczasem mie wszystko w pogo
towiu, by mdz skorzysta z pierwszej zdarzonej okolicznoci.
Potockiego od przystpienia do francuskiego przymierza wstrzy
muje do dzi dnia nadzieja przymierza poczwrnego ; od myli
tej on nie odstpi, a gdy ujrzy zupen niemoebno wyko
nania. Tymczasem za krl o tych konferencyach z p. Des
corches nic nie wie; bd to przed nim taili do ostatniej
chwili ; takie byo danie p. Descorches.
Gosz tu, i Lucchesini ma poda not dotyczc po
wiatu piltyskiego, w ktrej ma si on sprzeciwi uformowa
niu z tego powiatu wojewdztwa, i da zachowania przywile
jw tego kraiku zagwarantowanych przez Prusy i Dani ').
') Od samych pocztkw pactu subjecionis Pilty odrbnym by od
Kurlandyi. W roku 1561 kupi! go Magnus, brat krla duskiego ; w r. 1583
przywaszczya go sobie Dania ; w roku 1585 dosta si w zastaw ks. pru
skiemu ; dopiero od roku 1609 wykupili go ksita kurlandzcy. Z tej odr
bnoci a chwilowych stosunkw z Dani i Prusami wypyno, e gdy teraz
287
Gosz tu rwnie, i ssiadujce z Polsk mocarstwa, umwiy

si midzy sob, by Polsce nie dozwoli wicej nad 40.000
Wojska ; ale zdaje si, eby to byo zupenie zbyteczne. Do
tego z natury rzeczy doj musi, bo Polacy jeli nie sprzeda
dz starostw, bd zmuszeni rozpuci nawet cz tych wojsk,
ktre obecnie ledwo zacignli.
Deboli pisa do krla samego i dla jego tylko wiadomo
ci , e Dwr petersburgski ma zamiar da od tutejszego
gabinetu : 1) pozwolenia na przemarsz przez Polsk 36.000
wojska; 2) wydania szukajcych tu schronienia rosyjskich pod
danych ; 3) objanienia, jak Dwr tutejszy zamyla pogodzi
now konstytucy z traktatami 1768 i 1775 r.; 4) zadouczy
nienia za zabranie do wizie, mczenie i pozbawienie majtku
lub towarw rosyjskich poddanych.
Na kadym kroku zdarzajce si zawody przywodz do
rozpaczy tutejszych przywdzcw; dzi oni twierdz, e gdy
ich wszyscy opucili, to im pozosta jeszcze jeden rodek,
ktry nie zawiedzie, a mianowicie: uzbrojenie mieszczan i chopw.
2\IJ
grudnia.
Nadesane tu z Ukrainy raporta o zblianiu si jakoby

rosyjskiej armii, sprawiy silne wraenie. Krlowi nagadali, e
Potocki i Rzewuski, gotowi s z pomoc tych wojsk rozpo
cz kontra-rewolucy i e mu wypada zabezpieczy swoj
osob. Z tego powodu posa krl pukowi swojemu, stoj
cemu w Kozienicach (o 12 mil od Warszawy) rozkaz, by by
gotowy do wymarszu ku Warszawie ; drugi puk uanw dy
tu take z Litwy. Powiadaj, i krl wyprawi cichaczem nad
Dniestr ludzi, dla przekonania si o wartoci tych doniesie.
Wczoraj, w celu nowego wybadywania Lucchesiniego,
rozpoczto z nim w pewnem towarzystwie rozmow, w ktrej
zagroon bya Kurlandya cilejszem wcieleniem do pastwa polskiego, a mia
nowicie przemian we wojewdztwa, Piltyczykowie, po zwyczaju, odwoali si
do gwarancyi Prus i Danii.
288
Dokumenta. V.
go zapytano: Qu'est-ce que vous croyez, monsieur, de ce

pays ? Pensez-vous que ses affaires auront unj heureux succs ? Rien moins que cela, rpondit-il, la perspective de la
Pologne est toujours la mme, le seul bonheur auquel elle
peut s'attendre, c'est de tomber dans un tat de faiblesse et
de dpendance pire qu'auparavant. La position de ce royaume,
le caractre de la nation, ses lois chancelantes, ne permettront
jamais cette rpublique de se rendre indpendante, de jouir
de sa pleine libert, d'avoir un gouvernement solide et bien
rgl, et encore moins une arme assez forte et nombreuse
pour dfendre ses frontires et se faire respecter. Odpowiedzieli jemu : Mais avec l'alliance avec la Prusse et moyennant
son appui, la Pologne pourrait prendre de la consistance.
Oui, dit Lucchesini, mais nous comptons inutilement sur des
liaisons dont la dure est quivoque et qui peuvent changer
chaque instant. D'ailleurs, je ne crois pas qu'une puissance
soit oblige de soutenir les intrts de l'autre au dsavantage
des siens. La rpublique a manqu son coup. Elle pouvait
obliger la Prusse d'une manire se promettre tout appui de
sa part, mais elle y perdra la fin sans en retirer aucun
avantage. Ztd wywnioskowano, e Lucchesini ma na myli
oderwanie do Prus, Torunia i Gdaska i wypytywano go bar
dziej, lecz on unika odpowiedzi. Mwi jednak w taki spo
sb, jakby w Berlinie nietylko nie zapomniano o tym przed
miocie, lecz jakby przeciwnie posiada rozkazy w tym wzgl
dzie, ale wstrzymuje si z wykonaniem ich do stosowniejszj
pory. Tymczasem mwi tu ju o zamiarze Prus zerwania
przymierza z Polsk, z powodu zmian, jakie wprowadzia nowa
konstytucya.
Przed trzema dniami wzywa krl do siebie biskupa unic
kiego, Lewiskiego, i kaza mu nie wychodzc z pokoju prze
tumaczy pewien list po rosyjsku pisany i zabroni o tern
wspomina, tak, e niepodobna mi byo dowiedzie si nic
ani o jego treci, ani o autorze, ani o sposobie, w jakim rk
krlewskich doszed.
289
Dziennik Buhakowa.
Jeden z ludzi nie podejrzanych, pragnc zbada sposb

mylenia ksidza Piatoli, znalazszy si z nim sam na sam po
cz rozmow, w ktrej mu rzek: Qu'on voyait avec plaisir
que les affaires de Pologne prospraient toujours de plus en
plus, et qu'on lui en faisait compliment, puisqu'il y avait beau
coup contribu par ses lumires et ses conseils. Il est vrai,
rpondit Piatoli, que j'ai beaucoup fait pour le bien de ce
pays, mais, malheureusement, je vois que les succs ne rpondent point mes voeux et mes peines. En gnral, on rencontre des obstacles en tout et partout. Mais je vous dis avec
le plus grand secret que je suis occup actuellement d'un projet
trs-intressant; j ' y travaille sans relche, et je me vois presque
la fin de l'ouvrage, par lequel je rendrai au roi et au pays
le plus grand service, et je m'assurerai la reconnaissance du
monarque pendant sa vie. Oui, si le succs rpond mes
souhaits, je me reposerai aprs ce coup inattendu sur mes lauriers, et j'aurai la douce satisfaction d'avoir rendu la tranquillit et le calme au meilleur de rois. Je vous dirai encore plus,
que je prolonge exprs ma convalescence pour avoir le temps
de travailler et d'achever mon ouvrage dont vous serez tonn.
Nie chcia jednak Piatoli powiedzie, co to za rodek i zakli
na, by o tern nikomu nie wspomina; lecz nie trudno si do
myle, i rzecz idzie o wybr na krla jednego z ksit Po
niatowskich, Stanisawa lub Jzefa, o prdkie a moe nawet
i gwatowne przeprowadzenie tego wyboru, lub te i inne jakie
przedsiwzicia, majce na celu pomnoenie krlewskiej wadzy.
SJ14 grudnia.
Angielski ambasador Hailes otrzyma wiadomo, e krl

szwedzki zaciga w Holandyi poyczk, ktr ubezpiecza na
subsydyach odbieranych z Rosyi.
Znany wczga Glave, ktry w Berlinie odsiadywa wi
zienie w kajdanach, wydaje tu dziennik francuzki, w ktrym
nieprzyzwoicie si wyrazi o krlowej hiszpaskiej. Pan Cuber
minister madryckiego Dworu, uskara si o to przed krlem,
19
290
Dokumenta. V,
Dziennik Buhakowa.
kanclerzem i wszystkimi, groc, e zwinie chorgiew. Caa

satysfakcya jak mu dano, ograniczaa si na tern, e kanclerz
zrobi Glavemu wymwki, a ten poszed do ministra jakoby
z wasnej inicyatywy, i okaza mu numer francuzkiego dzien
nika, z ktrego wiadomy artyku przedrukowa.
4\'S
grudnia.
P. Melhan odjecha do Frankfortu wraz z synem, ktrego

krl zamianowa swoim szambelanem i sekretarzem.
Temi dniami objawi krl ksiciu Jzefowi zamiar zro
bienia go nastpc po sobie; mwic, e nie wtpi, i mu si
to uda, mimo sprzeciwiania si niektrych osb i pomimo prze
szkd, jakie mog stawi ssiednie mocarstwa. Ksie Jzef
odpowiedzia, e ma si za niegodnego: e nie czuje w sobie
dostatecznych si, ani wiadomoci dla dwigania tak cikiego
brzemienia ; e woli by dobrym onierzem, i e w tym za
wodzie moe by daleko poyteczniejszym ojczynie; prosi
przeto krla, by mu do tego przeszkd nie stawia. Krl mia
uy w tym wypadku caej swj wymowy, lecz jak twierdz,
nie zdoa skoni synowca. Sdz jednakie, e gdyby zamiar
ten nie mia do walczenia z innemi przeszkodami, toby go mo
na uwaa za wykonalny.
Ksie Czartoryski pisze, e elektor go przyjmuje z nadzwyczajnemi honorami, ale o interesie nic nie mwi, tak jakby
nie wiedzia po co on przyjecha.
SJi
grudnia.
Konstytucya zabraniajca goszenia manifestw przepro

wadzon zostaa, w celu utorowania drogi rozmaitym projektom,
do liczby ktrych zaliczy naley ustpienie Gdaska i wybr
przyszego krla. Wygada si z tern marszaek Potocki doda
jc: il s'agit de brusquer: le jour de 3 mai a inspir de la
confiance. Les nonces sont capables de petits moyens, artifi
cieux, fourbes, mais ils ne sont ni mchants, ni cruels, ils ne
291
versent pas du sang. Ce sont les hommes les plus doux et les
plus moutons de la terre.
Wczoraj bya znowu konfereneya u Piatol'ego, na ktrej
radzono o sprawach politycznych, o przymierzu, o ustpieniu
Gdaska; do tj sprawy maj podobno przystpi natychmiast
po otrzymaniu odpowiedzi od elektora. Littelpage, ktrego
posyaj do Anglii, otrzyma ju instrukcy, lecz jest jeszcze
chory. U Piatol'ego zgromadza si bardzo wielu ydw, z ktremi on w imieniu krla traktuje. ydzi wybrali z pomidzy
siebie trzech syndykw, ktrych upenomocnili do zawarcia
ukadw. Prawdopodobnie obiecuj im poprawienie ich kondycyj ] ), dla wyudzenia -) od nich pienidzy.
b'jj
grudnia.
Lucchesini mwi saskiemu ministrowi Essenowi 3 ) qu'il

avait ordre d'articuler ici ministriellement, que son matre ob
serverait religieusement son trait avec les Polonais, mais qu'il
n'entendait en aucune faon y faire entrer l'ouvrage du 3 mai,
que d'ailleurs, surtout quant la succession et autres points
capitaux, il ne pouvait les admettre. Tene Lucchesini po
wiedzia piciu osobom w jednej prawie chwili, najrozmaitsze
w jednym i tym samym przedmiocie rzeczy ; gdy si to wy
dao i dano od niego tmaczenia, on kademu z osobna
odpowiedzia: il faut bien que je parle chacun selon sa
porte, mais le vrai est ce que je vous ai dit.
7J1S grudnia.
Z Wiednia pisz, i p. Woyna codziennie si dopomina
odpowiedzi na komunikacy, uczynion z powodu nowej konl
) Sostojania.
") Wymanit'
s
) Buhakow wszystkich zagranicznych posw w Warszawie rezydujcych

nazywa bez rnicy ich rangi ministrami. Essen, dawniej rezydent, mianowany
by posem nadzwyczajnym i ministrem, w marcu 1791.
292
Dokumenta. V.
Dziennik Buhakowa.
stytucyi, i e hrabia Manfredini z tego powodu powiedzia:

Que le ministre polonais pourrait bien s'pargner une peine
inutile, car bien souvent celui qui cherche trop, parvient la
fin savoir ce qu'on voudrait ignorer. Si le silence de la cour
de Vienne est dsagrable la Pologne, sa rponse pourrait
lui dplaire davantage et lui tre plus funeste encore.
8\ig
grudnia.
Gazeta Toruska umiecia artyku dowodzcy, i ojciec

ksicia Adama Czartoryskiego chcia zrzuci z tronu Augusta III,
i e synw jego wykluczy od nastpstwa po nim. Krl kaza
za to zrobi redaktorowi silne wymwki, i powiadaj, e od
td dziennik ten nie bdzie mg by drukowany, bez poprze
dniej aprobaty ze strony magistratu.
U Dworu podaj sobie z rk do rk list jeneraa artyleryi Potockiego do krla, w ktrym Potocki pisze, i przysigi
nie skada, do Warszawy nie przyjedzie i stopnia nie zoy.
J20 grudnia.
Zewszd si potwierdza, i tu pracuj nad ustpieniem

Gdaska, lecz wyczekuj z przywiedzeniem zamiaru do skutku,
stosowniejszj pory. Widz, i przy dzisiejszem pooeniu rze
czy, fakt taki mgby w caej Polsce wzbudzi niezadowolenie
i jeszcze bardziej rozdrani Rosy, ktr dzi niebezpiecznie
jest gniewa postpkiem tak przeciwnym jj interesom; to mo
goby bowiem sprowadzi na Polsk cay szereg ogromnych
nieszcz. Zapewniaj tu, e Lucchesini ma stanowcze rozkazy,,
e nastawia spryny, i w umysach ywi nienawi do Rosyi.
Za stosown do wystpienia uwaaj chwil, w ktrej elektor
odmwi przyjcia korony i tronu, lub te czas, w ktrym Po
lacy strac nadziej, eby je przyj. Wtedy nard widzc si
opuszczonym przez wszystkie ssiednie mocarstwa i nie mogc
liczy bardzo na Prusy, rad bdzie tern ustpstwem zyska
sobie bodaj chwilowe poparcie berliskiego Dworu, ktry mu
293
dopomoe do ugruntowania nowej konstytucyi i do przedsi

wzicia innych rodkw w celu zabezpieczenia nastpstwa tronu.
Prusy nadziejom tym schlebiaj i nie dziw, bo ustpienie Gda
ska sowicie im to nagrodzi. Teraz o ustpieniu Gdaska go
no nie mwi, bodaj dlatego, by nie obraa elektora, tern
bardziej, jeli to ma si zrobi bez jego przyzwolenia. Marsza
ek Potocki idzie rka w rk z Lucchesinim, i gdy nadejdzie
chwila nie zawaha si tego dokona, choby przyszo uy
gwatu, jak byo 3go maja. Prusy pod tym warunkiem obie
cuj przyj Polsk do poczwrnego przymierza oraz niektre
dogodnoci przy zawarciu traktatu handlowego.
Ksidz Piatoli redaguje projekt nadania ydom praw oby
watelskich. ydzi zapac za to sowicie, powiadaj, i ju zo
yli ogromn sum, do skompletowania ktrej przyczynili si
i najubosi. Podejrzywaj tu, e pienidze te obrcone zostan
na spacenie dugw krlewskich. Pomidzy ydami bywaj
cymi u Piatol'ego pokazuj si i cudzoziemscy ydzi, odziani
po niemiecku, ktrzy przywieli z sob ogromne pienidze na
zakupienie starostw; inni za twierdz, i pienidze te obiecuj
krlowi, za wyrobienie im praw obywatelskich i mieszczaskich.
Piatoli traktuje z nimi przy zamknitych drzwiach. Sumy obie
cane, maj dochodzi do trzech a inni mwi do dwudziestu
milionw zp., czemu trudno wierzy. Piatoli redaguje dla nich
memorya, w ktrym kae im prosi, aby na przyszo sta
nowili osobn klas, aby mieli wasne sdownictwo i tworzyli
oddzielne mieszczastwo; aby im wolno byo zakupywa domy
i grunta po miastach, etc. Posowie sejmowi wymylaj za to
na Piatolego, ydzi za tak dalecy byli od dania tego wszyst
kiego z wasnej pobudki, e do wielu miast powiatowych, mu
siano posya imieniem krla i ciga ydw niewiedzcych
na co i po co? Midzy krlem i prymasem nastpio wielkie
oziembienie stosunkw. Prymas wyrzuca krlowi, i si odda
w rce Wochw jak np. Piatolego, krl za mu powiada, i
od czasu swego powrotu zamiast mu pomaga, tylko mu psuje
na kadym kroku.
295
Dokumenta, V.
Dziennik Buhakowa.
Sprzeda starostw czyni tu wiele malkontentw, nawet

i marszaek Potocki naley do ich liczby. Przystaje on wpra
wdzie na ten rodek, ale po mierci dzisiejszych posiadaczy.
Nie mniej przeto rozgos tej sprawy wpyn na zmniejszenie
dochodw jego (Potockiego), to go straszy ; zaczyna on upa
trywa w umysach epidemiczne usposobienie do grabienia
i gmatwania interesw. Wczoraj wanie si odezwa: I1 ne me
reste plus que l'espoir d'une retraite en Italie aprs l'tablissement de ma fille .
Lucchesini ostatniemi czasy odzywa si jak nastpuje:
Je crois, tout bien calculer, que les tats ont trs-mal fait
de prendre une rsolution si violente contre un nombre considrable de citoyens dont on a aigri par l les esprits et qu'on
a rvolts contre la prsente lgislation. Les starostes ont beaucoup perdu, plusieurs sont ruins, le trsor de la rpublique
n'y gagnera pas grand'chose, mais c'est la Russie qui retirera
un avantage trs-considrable de cette entreprise, puisqu'elle
verra augmenter le nombre de ses fauteurs. La rpublique avait
besoin de la tranquillit et de l'accord parfait de ses citoyens
pour affermir la constitution. Le mcontentement existait dans
le pays sans cela, et maintenant il va s'accrotre, au point que
la rpublique doit tre sur ses gardes plus qu'auparavant.
W innem miejscu, w celu rozpalenia gw prawi on zno
wu : Les deux seules puissances de l'Europe en tat de changer
la destine de la Russie sont la Prusse et la Pologne, par la
raison de leur situation et de leurs ressources, en fonds et en
hommes valeureux. Ce sont les seules puissances de l'Europe
vierges et qui n'ont pas de dettes. Il faut un trait qui puisse
les unir fortement et troitement, et les rendre sres mutuellement. Mais le trait existe. Il est vrai, mais cela n'est
pas assez; il faut un de ces traits qui lient les deux parties
par des liens indissolubles ; le premier ne peut tout au plus
que servir de base. La Russie est un corps qui dans peu sera
dsorganis dans son intrieur, et alors que ne pourrions-nous
faire ? que ne pourrions-nous entreprendre sur le thtre de
l'Europe? L'Autriche, l'Angleterre et le reste des puissances

sont obres de dettes ; l'Autriche surtout est trs-mal du ct
des finances. Tchez d'imprimer dans la tte de vos concitoyens cette vrit, mais ne vous fiez pas tout le monde,
car depuis mon retour je remarque que bien du monde a chang
de sentiments ; mais ils reviendront, nous saurons les faire
revenir. Il faudrait aussi finir une fois le trait de commerce.
Ah ! si les Polonais connaissaient leurs intrts, que de
choses, que d'humiliations pour ceux qui les ont tenus esclaves jusqu' prsent !
294
tz\S3
grudnia,
Z Drezna pisano do Essena, e ksi Adam Czartoryski

mia 2-go grudnia posuchanie u Dworu, na ktrem zosta ele
ktorowi przedstawionym i wrczy mu listy od krla i od mar
szaka Maachowskiego ; 4-go zostali wyznaczeni do konfero
wania z nim hrabia Son i pan Gutschmidt. Na konferencyach tych, ktre si rozpoczy 12-go, przedstawiono Czarto
ryskiemu zarzuty przeciw konstytucyi i wtpliwoci co do tego,
by j krl pruski mia podtrzymywa ; zrobiono mu uwag, i
jakkolwiek Dwr wiedeski odpowiedzia po przyjacielsku na
not pana Woyny, to jednak w nic nieznaczcych wyrazach ;
e cesarz zreszt interweniowa nie bdzie, dopki si nie
przekona, i krok ten bdzie przyjemny jego sprzymierzecom
i elektorowi samemu.
13I24 grudnia.
Przybycie kuryera z Jass w pieninym interesie z Tepe

rem, byo powodem pogoski, i traktat 1 ) ju podpisany. Wiele
osb bardzo si tern zmartwio, ale marszaek Potocki i Piatoli
zdradzili si przyjmujc t wiadomo do chodno, i mwic,
i oddawna wojn tureck za skoczon uwaali.
Stara kasztelanowa Kossakowska, wiadoma intrygantka,
pisze do marszaka Potockiego, e wysya do Jass popw i mniJ
) Midzy Rosy i Turcy.
296
Dzieimik Buhakowa.
Dokumenta. V
chw dla szpiegowania Potockiego (Szczsnego), Rzewuskiego

i Branickiego. Pod dat 15 b. m. donosi ona, i Potocki wy
biera si z Tulczyna do Berlina.
T
4l2S
grudnia.
Krl otrzyma wiadomo o ruchach wojsk rosyjskich

i niepokoi si bardzo z powodu zamysw Rosyi ; mia nawet
zamiar kaza poda w Petersburgu ministeryaln not wyraa
jc, i Polska nie moe z obojtnoci patrze na powiksze
nie liczby wojsk na jj granicach ; e jakkolwiek nie przypuszcza
nieprzyjacielskich zamiarw, to jednak prosi : albo o oddalenie
wojsk, albo o wyjanienie przyczyny i celu tych manewrw.
Stra jednak sprzeciwiaa si temu, dajc za powd, i niebez
piecznie jest dostarcza Rosyi pretekstu, a tem bardziej zrczno
ci, ktrych ona moe tylko szuka, do przemwienia o spra
wach polskich. Postanowiono wic ograniczy si na posuniciu
kilku oddziaw ku granicy, i to w najwikszym sekrecie, by
nie zaniepokoi opinii publicznej. Postanowiono take pomwi
z Lucchesinim, by si znis ze swoim Dworem ; a w razie
gdyby si tam znalazy dobre usposobienia, zaproponowa Pru
som wystpienie w Petersburgu z przyjazn medyacy (bons
offices) w celu zabezpieczenia Polsce pokoju.
W Drenie niekontenci s z ksicia Adama. Chcia on
by Dwr tamtejszy pierwszy do niego wystpi z propozycyami, lecz mu odpowiedziano, i tego wanie oczekuj od
niego. Ksie Adam Czartoryski, nie chcia zaufa polskiemu
rezydentowi w Berlinie Zabockiemu, i da aeby rozkazano
tam powrci ksiciu Jabonowskiemu, ktry wyjecha do swo
ich majtkw.
fSl^
grudnia.
W dnie te wolne od posiedze sejmowych, krl pracuje

bardzo wiele w swoim gabinecie, prawie ustawicznie pisze, mao
sypia i bywa smutny. Piatolego nawiedza czciej ni zwykle.
Stara si przekonywa niewierzcych temu, o potrzebie prze-
297
sania Dworowi petersburgskiemu komunikacyi, ale oni o to si

nie troszcz, co jeszcze wicej martwi krla 1 ).
Lucchesini, ktry sobie samemu zaprzecza nie codzie, ale
co minuta, dowodzi wielu osobom, e Rzeczpospolita nie po
winna czyni Rosyi komunikacyi, ktr radzi elektor: I1 ne
faut jamais revenir sur ses pas, disait-il, lorsqu'on s'est gar
exprs du chemin. Ce serait la mme chose que d'avouer sa
mprise et d'en rparer la faute par un acte qui avilirait l'indpendance d'un nation souveraine. La Pologne tait-elle oblige ou non de faire part la Russie de sa constitution? Si
elle y tait oblige, ne le lui ayant pas fait jusqu'ici, elle ne
doit pas non plus le lui faire actuellement, moins qu'elle ne
veuille avouer ouvertement sa faiblesse, et lui demander, pour
ainsi dire, pardon de ce manque d'honntet et de devoir.
D'ailleurs, la Russie ne saurait gure bon gr aux Polonais
d'une attention si retarde, sachant que ce sont les effets des
conseils de la Saxe. Si la Pologne n'y tait pas oblige, personne ne saurait la contraindre cette dmarche. Ainsi est-il
sur qu'elle ne serait gure plus avance par l qu'auparavant,
et elle se flatte en vain d'apaiser le courroux d'une puissance
dont l'influence dans ce pays a t anantie, et laquelle la
lgislation prsente a port des coups trop sanglants pour
qu'elle puisse los oublier de sitt ; selon ma manire d'envisager les choses, je suis persuad que la Russie ne rpondra
point cette communication. Elle gardera son silence jusqu' ce
qu'elle soit en tat d'agir, et les faits tiendront alors la place
de ses rponses 2).
Lucchesini dranic tym sposobem umysy przeciw Rosyi
moe ma nadziej t ostatni jeszcze bardziej przeciw Polsce
rozdrani, i tym sposobem Rzeczpospolit do ostatecznej zguby
przyprowadzi. Jednemu ze swych przyjaci rzek pod wielkim
') Cfr. list krla do imperatorowj z dnia 24 grudnia 1791, s. 70.
) Tak si stao w istocie ; Katarzyna dopiero w maju 1791 wyrazia swoje
zdanie o konstytucyi 3 maja i w tj samej chwili wojska rosyjskie wkroczyy
do Polski.
2
*
299
Dokumenta. V.
Dziennik Buhakowa.
sekretem: qu'il voit avec plaisir se frayer le chemin sur lequel

il marchera grands pas vers Dantzig.
la marche ordinaire des affaires en Pologne. Dans ce cas-l,

les puissances voisines feront avancer leurs troupes sous prtexte d'apaiser les troubles et de maintenir la tranquillit. La
Prusse se montrera alors prte s'intresser pour le bien de
la Pologne plus que toute autre puissance, et lui promettra
de soutenir son intgrit, son indpendance, en s'opposant aux
dmarches de la Russie. Il est esprer que les Polonais, pour
ne pas retomber sous la dpendance de la Russie, adopteront
le parti du roi de Prusse, auquel ils ne pourront pas refuser
Dantzig, sans s'exposer tre abandonns la merci des
vnements, sans aucun appui et sans aucune ressource. Si les
Polonais ne voulaient pas donner Dantzig de bon gr, la Prusse
le prendra de force, en s'entendant avec la Russie, et en lui
laissant la libert de reprendre dans ce pays son ancienne
influence, ainsi que de venger ses torts.
/8J2 grudnia.
Wczoraj bya konferencya u Piatolego, na ktrej byli :

krl, marszaek Potocki i inni. Rozprawiali o skutkach jakie
wywoa moe posana do Petersburga komunikacya, nakoniec jednomylnie przewidywali, e Rosya trzyma si bdzie
przy protestacyi przez posa Stackelberga zoonej i to wszykich przywiodo do wielkiego smutku. Potocki (marszaek) po
wrciwszy do domu, mwi o swoim projekcie osiedlenia si
w Rzymie, co zwyk czyni ilekro jest nieukontentowany.
ilS
grudnia.
Krl redaguje kommunikacy szczegow, ktr moe

zuytkuje, gdy si dowie, jak pierwsza zostaa przyjt. Wszy
stkich umysy zajte s odgadywaniem, czy Dwr petersburski
przerwie dotychczasowe swoje milczenie i w jakich wyrazach
zawart bdzie odpowied. Myl, e Rosya reklamowa bdzie
przeciw zgwaceniu traktatw szczeglniej co do nastpstwa
tronu ; susz sobie gowy nad tern, jak pogodzi te traktaty
z niepodlegoci Rzeczypospolitej i narodu. Nie wiedz co od
powiedzie elektorowi? jak pogodzi jego dania z konstytucy,
nie niszczc tylu nowych ustaw r Piatoli nawet nie moe wyna
le rodka na wyprowadzenie Polski z tych trudnoci, on ktry
przecie zawsze rad ma na pogotowiu.
Lucchesini si chwali, e wynalaz drog po ktrej il
espre marcher grands pas vers Dantzig. Mimo caej jednak
jego chytroci dowiedziano si co on przez to rozumie, z na
stpujcej rozmowy: Vu la position politique de la Pologne,
vu ses affaires qui s'embrouillent toujours de plus en plus de
tout ct, il est sr que l'assemblage de tant d'obstacles dont
la Rpublique ne pourra jamais surmonter les difficults, occasionnera dans le pays les troubles et les dissensions qui ne
peuvent aboutir qu' une guerre civile parmi les Polonais. C'est
20 Ji
grudnia.
Oczekuj tu przybycia z Francyi krlewskiego agenta,

Wocha Mass (Mazzeir), jednego z gwnych przywdzcw reWolucyi. Powiadaj e go sobie Piatoli zapisa do pomocy.
STYCZE, 1792.
21 grudnia rjqz
(i stycznia
i^zj.
Marszaek Potocki naraz zmieni sposb postpowania:

przesta bywa na konfereneyach u krla, na assembles nie
uczszcza, a gdy si zjawi nawet na pokoje, to wszelkiej roz
mowy o interesach unika, z Piatolim rzadko si widuje, po
najwikszej czci przesiaduje w domu i nikogo nie przyj
muje. Zdawaoby si wic, e chce rce umy od zagma
twanych interesw swojej ojczyzny, pokae si jednak, i on
oszuka cay wiat.
22 grudnia (2 stycznia .
Brat marszaka Potockiego, Stanisaw, jedzie do Dubna

pilnowa by nie zawizano rekonfederacyi, a potem do Jass,
301
Dokumenta. V.
Dziennik Buhakowa.
namawia jeneraa artyleryi, by tu powrci. Panuje tu nieukontcntowanie przeciw Dworowi berliskiemu. Marszaek Po
tocki niejednokrotnie si odzywa: Qu'il n'y avait aucun moyen
de faire entendre raison la Prusse, qu'elle avait trop laiss
voir sa confiance (sic) intresse. Przyjaciele jego mwi, e
jeeliby Polska bya w stanie prowadzi wojn, to od Prus
powinnaby zacz.
Powiadaj e Dwr berliski na seryo myli pomaga
Polsce by zyska jj zaufanie, schwyci Gdask i Toru i niedozwoli Rosyi odzyska tu przewag. W tym duchu prbuje
on ukadw w Wiedniu, chce wyzyska pokojowe usposo
bienie cesarza i dla tego przedstawia mu jako rodek zacho
wania pokoju w wiecie i w jego pastwach, zawarcie przy
mierza wsplnie z Polsk i Saksoni. Tutaj sdz, e wielkie
to dzieo ma si ju ku kocowi, i na dowd stawiaj zmian
usposobie ze strony elektora i (zamierzone) przysanie tu
z Wiednia na ambasadora Landrianiego.
Nous nous fimes trop aveuglment la faveur et l'appui

de la cour de Berlin, mais nous voyons chaque jour davantage
que la conduite de cette cour est quivoque notre gard.
Elle a t toujours telle et le sera toujours et en toutes choses.
T zmian myli przypisuj odkryciu intryg Lucchesiniego.
Na noworoczne powinszowanie, odpowiedzia krl nuncyuszowi papieskiemu w nastpujcy sposb : J'accepte fort
volontiers vos flicitations, mais je n'ai pas lieu de croire que
les voeux que vous faites pour mon bonheur soient exaucs.
Le commencement de cette anne est bien critique pour moi
et la perspective de toute sa dure est plus mauvaise encore.
300
23 grudnia (3 stycznia).
Liczba malkontentw wzrasta. Wszyscy krzycz na krla.

Zwyczajnie w wigili nowego roku zbieraj si wieczorem
w zamku kobiety; t ra byo ich tylko siedm, liczc w to
ksin kurlandzk z dwoma damami swj wity i siostr krla,
inne wymwiy si chorob, a wiksza cz odpowiedziaa
bez ogrdki, i po odjciu starostw nie maj za co sukien
sobie kupowa. Prymas wyjecha na wie.
Krl uskara si przedwczoraj w nastpujcy sposb:
La Rpublique avait commis une faute grossire, de ne point
faire part en son temps la Russie de la nouvelle Constitution.
On ne peut pas assez dplorer la faiblesse et les bornes de
l'esprit humain, qui ne peut pas envisager en mme temps
tous les objets et leurs relations loignes. Ce manque essentiel
met les torts de notre ct et nous sera peut-tre funeste.
Voil ce que nous devons au parti prussien; c'est lui qui
nous fit voir que cette communication n'tait gure ncessaire.
S grudnia {5 stycznia).
Ksie Adam pisze z Drezna pod dat 26 grudnia, e

dzie kady przynosi mu uatwienie, e wedle wiadomoci jakie
on posiada, Rosya tylko moe zadawalniajc da odpowied
na komunikacy jak Deboli ma uczyni Dworowi petersburgskiemu. Jest on przekonany, e usposobienia Rosyi wzgl
dem Polski nie s nieyczliwe, i e pastwo to nie da pomocy
malkontentom, ktrzy maj zamiar zawiza rekonfederacy.
Krl z Piatolim zajci s teraz ydami i graj komedy.
Temi dniami ku wieczorowi, Jego Krlewska Mo dawa
ydom audyency siedzc na tronie i majc przy boku swym
podkanclerzego Kotaja, Piatolcgo i posa krakowskiego Linowskiego. Krl sam im odpowiada, niektrzy z nich spierali
si, inni odeszli nie chcc si do zapaty zobowiza. Mimo to
jednak krl wzi od nich 15,000 czerwonych zotych, a Piatoli
i Linowski take o sobie zapomnie nie musieli. ydzi sami
nie wiedz, co dla nich chc zrobi. Jeden z syndykw nie
chcia pooy podpisu, dopki nie zapyta Pana swego mar
szaka Potockiego; poszed wic do niego, a nie zastawszy
w domu, mwi z plenipotentem, ktry poradzi, i przed
podpisaniem warto dowiedzie si czego chc? Tych kilka
sw zatrzymao cay interes. Piatoli si wcieka; w cigu je
dnego rana cztery listy pisa do marszaka Potockiego.
302
Dokumenta. V.
Dziennik Buhakowa.
Teraz nowy projekt: dla zwizania armii i szlachty z now

konstytucy jakoby luby maeskiemi, maj narobi tu
ogromn ilo obrczek miedzianych, bo zote drogo kosztuj
i rozesa je po sejmikach i pukach.
26 grudnia (6 stycznia).
Jenera artyleryi Potocki pisa do ciotki swj kasztela

nowej kamienieckiej: Si la paix se fait, je vais voyager en Russie,
en Sude et en Danemark; s'il y a guerre, je servirai comme
volontaire dans l'arme russe. On me confisquera mes biens;
cette ide ne m'inquite pas.
Stanisaw Potocki wyprawiony zosta do Jass dla mole
stowania generaa artyleryi, szczeglniej z powodu stopnia,
ktry jemu zosta obiecany. Marszaek Potocki nakaza bratu
swemu (Stanisawowi) pilnie po drodze przypatrywa si pozycyi wojsk (zapewne rosyjskich) i stara si dowiedzie, czy
Rosya rzeczywicie myli o przedueniu wojny; dowiedzie
si czy jenera artyleryi jeszcze koresponduje z ksin mar
szakowa Lubomirsk, ktra do crek ju wcale nie pisuje
i podobno, pomimo obietnicy, do Polski nie wrci.
2J grudnia fj
stycznia).
Powiadaj, i kredyt Lucchesiniego bardzo upad u jego

Dworu, odbija si to tu w jego coraz wzrastajcym smutku.
28 grudnia (S stycznia).
On est maintenant dsabus des chimres de l'alliance entre

la Prusse, l'Autriche et la Pologne, annonce si pompeusement,
par le prince gnral Czartoryski. Le marquis Landriani nonseulement ne viendra pas ici, mais il a dclar Dresde que,
vu l'intime liaison entre Sa Majest impriale et royale et Sa
Majest l'Impratrice de toutes les Russies, l'Empereur ne
pouvait avoir d'autre opinion sur la Pologne que celle qui sera
manifeste par la Russie.
303
Gwne zajcie tutaj stanowi obecnie fabrykowanie przy

jemnych nowin, jako rodek podtrzymania upadych na duchu
a wikszego jeszcze rozgorczkowania szalonych.
Ksie Czartoryski pisze, e elektor jest nader nieukontentowany z ustawy o sprzeday starostw i z zamiaru zapro
wadzenia zmian w sprawach duchownych. 1 )
LUTY.
jj/6
lutego 1792.
Ksidz Piatoli, ktry owadn umysem krla, wypdzony

zosta z granic pastwa papieskiego i niewolno mu byo tam
Wraca pod kar wizienia. Gdy krl przyjwszy go do suby
dowiedzia si o tern, poleci nuneyuszowi papieskiemu zebra
wiadomoci. Nuncyusz napisa i otrzyma objanienia jeszcze
bardziej kalajce Piatolego, anieli to wszystko co o nim tu
mwiono. Objanienia te odczytano krlowi, lecz krl przy
wykszy tymczasem do Piatolego, zupenie inaczej to przyj,
anieli si mona byo spodziewa. Zamiast go oddali, krl
napisa list do papiea, w ktrym prosi o uniewanienie wy
danego przeciw Piatolemu wyroku. Temi dniami nadesza
z Rzymu odpowied, w ktrej papie pisze: e uwzgldniajc
Wstawienie si krla i zwaywszy na dane przez Jego Kr
lewsk Mo wiadectwo o gorcej wierze, dobrych obycza
jach i przykadnem zachowaniu si Piatolego, Jego wito
bliwo przyzwala na uniewanienie wydanego przeciw niemu
wyroku i t. d. Przyjemna ta dla Piatolego wiadomo pod
niecia jego pych; zamyla on ju o zajciu miejsca praata
Ghigiotti, czowieka dobrego, ktry prowadzi korespondency
krlewsk z Rzymem i wszystkie stolicy tj dotyczce interesa,
lecz ktremu wiek i niepomylny stan zdrowia nie rokuj du
giego ycia; gdy za krlowi zdarzy si po mierci kardynaa
x
) W tem miejscu dziennik z miesica stycznia przerwany.
304
Dokumenta.
V.
305
Dziennik Buhakowa.
Antici zrczno dysponowania kardynalskim kapeluszem, to

Piatoli liczy i na to dostojestwo, a nawet moe ju ma w tym
wzgldzie pewne obietnice od krla, bo sam o tern nadmienia
jednemu ze swoich przyjaci.
jij
lutego.
Z listw nadchodzcych z Drezna widno e kredyt Lucchesiniego mocno si chwieje w Berlinie i e nieobecno tam
Bischofswerdera, ktry uchodzi za jego protektora, jeszcze bar
dziej uatwi szkodliwe dziaanie jego nieprzyjaci.
7//<? lutego.
Zdaje si, e myl stworzenia jednego pastwa z Polski

i Saksonii, w razie przyjcia przez elektora korony, bya prze
kadan w Drenie; pisz bowiem ztamtd, i mona bdzie
o tern mwi przy spisywaniu paktw konwentw, lecz sdz,
i bdzie opr Stanw saskich i Prus.
Sji
lutego.
Jakkolwiek obecnie o tern mowy niema, wiadomo mi, i

nietylko nie myl tu o nadaniu przywilejw dyssydentom
i grekom, ale przeciwnie knuj intrygi, by tym ostatnim ode
bra biskupa, a przynajmniej odj mu wszelk w Polsce jurysdykcy. Projekt ten ma silne poparcie w krlu i Piatolim:
ten ostatni szczeglniej bezustannie pracuje nad jego wyko
naniem, by przez to da Rzymowi dowd wdzicznoci za
przesane mu przebaczenie a moe i zasuy na kardynalski
kapelusz; krlowi nie mniej chodzi o wywdziczenie si za
okazan w sprawie Piatolego uprzejmo.
ciso lutego.
Lucchesini bdc u Essena, mwi, i w Drenie otrzy

mano z Petersburga przychyln odpowied i e to samo utrzy
muj na Zamku. P. Essen nic o tern nie wie i wierzy nie
chce. Wedle jego zdania, ksiciu Adamowi Dwr tutejszy kaza
pozosta jeszcze w Drenie, dla zdawania relacyj o postpach,

jakie sprawa konstytucyi czyni na sejmikach. Powiada on,
! nie ma wtpliwoci, e jeeli wszystkie sejmiki si udadz,
to Dwr tutejszy wystpi do elektora na nowo z propozycy
przyjcia korony, lecz e elektor bdzie bardziej zwaa na
usposobienie Rosyi i Prus anieli na polskie sejmiki. Milczenie
Rosyi jednak go niepokoi. Zdaje si e i on pragnby aby
tutejszym przewdzcom otworzono oczy i pokazano im, i
Wszystkie ich zabiegi s daremne.
Lucchesiniego sejmiki strasznie niepokoj; nie spodziewa
Sl
on bowiem by poszy tak po myli krla; obawia si on,
aby wypadek ten nie poprowadzi do innych operacyj, dzi
bowiem jest ju rzecz jasn, i wola Sejmu nie spotyka
w kraju adnego oporu.
Z powodu nowych tutejszych usiowa zwikszenia wadzy
krlewskiej, odzywa si Lucchesini: Je ne comprends pas le
silence de la Russie. Cette puissance a oubli l'ambassade de
1768. Si la Russie croit pouvoir faire seule les affaires en Po
logne, elle se trompe; celles de France ne nous occuperont
jamais tant que la Russie le pense.
Usiuj tutaj popularyzowa francuskie idee. Po miecie
zawizuj si kluby sucych, w ktrych oznajamiaj lud z wy
padkami zaszemi we Francyi i czytaj im w tmaczeniu ogo
szenie praw czowieka i rzeczy odnoszce si do oswobodzenia
wocian. Gwnymi instygatorami tj propagandy s: minister
francuski i wiadomy Mazzei, ktrego kamerdyner jest pierwszym
mwc na tych zbiegowiskach. Marszakowie policyi nie majc
prawa aresztowania nikogo dopki mu wina udowodnion nie
zostanie, niejednokrotnie raportowali o tern krlowi, lecz ten nie
przypuszcza niebezpieczestwa i adnych nie przedsibierze
rodkw.
Marszaek Potocki w nastpujcy sposb odzywa si o po
czeniu Polski z Saksoni: Nous avons l'exprience des princes
saxons, qui, voulant gouverner deux pays, dont les intrts
taient diffrents, ont fait le malheur de tous deux. Nous
20
306
Dokumcnta.
307
Dziennik Buhakowa
V.
avons l'exemple de l'Angleterre, dont le roi dpense chaque

anne des sommes considrables pour son lctorat de Hanovre, et si les Anglais avaient recommencer, ils ne seraient
pas si sots de le laisser en Etat spar. O ksiciu Adamie
powiedzia on: 11 lui est impossible de revenir. Enfin, si les
choses russissent, les Polonais devraient une reconnaissance
ternelle la politique prudente de Leopold. Piatoli myli
o Saksonii w odmienny nieco sposb, wczoraj on mwi: Dieu
garde qu'on insiste sur l'incorporation de la Saxe, qui se fera
ensuite d'elle-mme et naturellement. D'ailleurs dans ce moment,
la Prusse qui nous en spare, ne nous permet d'y songer.
C'est au temps et non aux ngociations d'amener cette runion.
Z tego i tym podobnych odzywa si, zarwno jak i ze
cisych stosunkw z Dworem wiedeskim, o ktrych cigle tu
gosz, wnosiby naleao, i marszaek Potocki nie zapomina
o pretensyach do Szlzka, i e ma moe nawet w tym wzgl
dzie obietnic od krla, ktry pragnie pozyska sobie cesarza
bodaj na dwa miesice, przez ten czas moe on bowiem przy
prowadzi do skutku wiele zamiarw. Przywdzcy tym
czasem nie trac nadziei przyprowadzenia do skutku poczwr
nego przymierza i na niem szczcie Polski buduj, chocia
trudno przypuci by cesarz mg si pogodzi z krlem pru
skim inaczej jak kosztem Polski i z jj uszczerbkiem.
io\2i lutego.
Otrzymujc coraz to pomylniejsze wieci z sejmikw i wi

dzc e usposobienie narodu przychylne jest nowej konstytucyi,
wnosz tu, i ministrowie i urzdnicy, ktrzy jj byli przeciwni,
bd musieli opuci posady. Krl i marszaek nie posiadaj
si z radoci.
I2JHS
lutego.
Krl przesa saskiemu ministrowi Essenowi rejestr sej

mikw. Rejestr ten, ktry krl nie tylko sam redagowa, ale
uwagi na nim pisa wasnorcznie, dzieli sejmiki na nastpujce
kategorye: 1) sejmiki, ktre wykonay przysig na konstytucy; 2) ktre wysay dzikczynne deputacye; 3) ktre
uchwaliy dzikczynne listy; 4) ktre wyday laudum, t. j . pod
pisay akt uznajcy konstytucy, i nakoniec 5) ktre si w tj
materyi biernie zachoway. Rejestr ten zawiera wiadomo
o 48 sejmikach; na t liczb przypada tylko om nieadnotowanych.
Wczoraj otrzymano od Debolego wiadomo, ktr
z
wielk radoci rozgoszono, e w Petersburgu, gdy si roze
sza wiadomo o sprawie Potockiego i Rzewuskiego, powie
dziano: La nation polonaise a acquis de l'nergie; nous ne
saurions la traiter si lgrement.
o
JSJ24
bitego.
Ruch pomidzy wojskami polskiemi nie usta, oficerowie

opuszczaj domy i z rodzinami si egnaj, jakby szli na wojn.
Tu jednak ju sdz, e wojska rosyjskie nie bd przechodziy
przez Polsk.
Ksie Jzef Poniatowski, ktremu krl chce odda sto
pie jeneraa artyleryi, wakujcy od czasu odsdzenia ode
(Szczsnego) Potockiego, bardzo le si odzywa przeciw dru
giemu do tego stopnia kandydatowi, Stanisawowi Potockiemu
i wyranie szuka z nim pojedynku. Krl usiuje t zwad mi
dzy nimi zagodzi, lecz postpowanie ksicia Jzefa moe ozibi
stosunki midzy rodzinami Potockich i Poniatowskich.
/./?,- lutego.
Wieci goszone tu o drezdeskiej negocyacyi ksicia

Adama Czartoryskiego tak s pene sprzecznoci, i nie za
suguj na powtrzenie; to jedno mona za pewne uwaa, e
mu dano pimienn odpowied, z ktrej Dwr tutejszy nie
jest zadowolony. Ksie Czartoryski ma ztamtd wraz z siostr
swoj ksin Lubomirsk jecha do Wiednia, jakoby dla
ledzenia krokw Bischofswerdera a pod pozorem familijnych
interesw.
308
Dokumenta.
y.
Krl obmyli nowy plan, ktry za otwarciem Sejmu ma

przywie do skutku. Lucchesini nawet odzywa si wczoraj :
Le roi va avoir la rentre de la Dite un pouvoir beaucoup plus tendu par la nouvelle forme d'administration que
la nation lui confiera.
Na zapytanie, czy nie przystpi do traktowania o sto
sunkach handlowych i o Gdasku, odpowiedzia Lucchesini :
Actuellement que le roi de Prusse est Anspach et Bareuth, il ne faut plus penser Dantzig, et mme l'Empereur
avait consenti cette possession, condition que la Pologne
serait conserve dans sa totalit.
Ksie Jzef Poniatowski, jenera Gurzyski i inni, da
wali oficerom a nawet prostym szeregowym wieczerze, bale
i uczty, na ktrych usiowano wpoi w wojskowych przekona
nie, e armia istnieby nie moga, gdyby i na przyszo za
lee miaa od komisyi wojskowej i e bez porwnania byoby
lepiej, gdyby przesza pod bezporedni wadz krla. Tym
sposobem przygotowuj umysy wojskowych do nowego kr
lewskiego planu : zwikszenia wadzy panujcego.
Wielu bardzo Polakw ywo si zajmuje wypadkami
francuskiemi i sdzi, e losy tych dwch krajw: Francyi
i Polski s zwizane. Rozkaz maszerowania ku francuskiej gra
nicy, ktry cesarz wyda swoim wojskom, zatrwoy tu przywdzcw. Powiadaj oni, e jeeli cesarz wyda Francyi wojn,
to krl pruski bdzie obowizany mu pomaga ; a wtedy Rosya, ktra ju z Turcy pokj zawara, nie majc z nikim in
nej wojny, skorzysta z chwili, by si zemci na Polsce, po
zbawionej pomocy swego sprzymierzeca. Tak myl krl,
marszaek Potocki, Piatoli i inni. Dziwna wietrzno sdw
tych ludzi tern trudniejsza jest do zrozumienia, e przed trzema
jeszcze dniami, nie mogli si oni nacieszy nadziej, jak po
kadali w cesarzu i wszystkie swoje plany opierali na jego pokojowem usposobieniu i na jego przyjani dla Polski.
Marszaek Potocki otrzyma niedawno od Potockiego, po
sa polskiego w Stambule dwa listy, z ktrych robi nastpu-
Dziennik Buhakowa.
309
jce wycigi. Oto wyjtek z listu pierwszego, z dnia 8 sty

cznia 1792 r.:
Ma ngociation est son terme, je devrais dire plutt
mon martyre. C'est incroyable ce qu'on me fait souffrir, les
forces me manquent, et si cela durait encore, ma sant n'y
suffirait plus. Je la sens dlabre aujourd'hui un point o
elle ne le fut pas depuis longtemps. Les dtails seraient trop
longs, si je voulais les raconter tous... La position des affaires
est bien change, et il me reste peu d'esprance d'obtenir, au
moins, que notre ngociation ne soit pas subordonne a la
pacification, aux influences trangres. La paix ne dpend que
de la rsolution d'un point sur lequel le Grand-Seigneur doit
prononcer incessamment, et tout cela peut changer la face de
mes ngociations.*
List drugi z dnia 27 stycznia brzmi jak nastpuje :
Altri tempi, altre cure. Vous avez vu par ma dernire
lettre, ainsi que par mes dpches, par quels degrs j'ai avanc
ma ngociation au terme auquel vous ne deviez pas vous
attendre qu'elle parvienne, si vous vous souvenez de l'acte
limit dont j'tais convenu l'anne passe avec les plnipotentiaires de la Port. Ils ont voulu s'y tenir, mais je me suis
prvalu du changement des circonstances, qui m'avaient dtermin de souscrire alors cette limitation. J'ai tendu la corde
autant qu'il est possible sans l'exposer au risque d'tre rompue. Peut-tre aurais-je russi finir tout fait, si le courrier
n'avait pas tard, et si les vnements et les intrigues n'taient
pas survenus un moment trop tt pour contrecarrer mes mesures. Vous vous douterez quels sont ces vnements. C'est la
conclusion de la paix avec la Russie, ainsi que le plan relatif
la ligue dont l'envoy de Prusse a reu l'information, avec
celle que M. de Lucchesini est all le concerter avec vous
autres Varsovie. Les intrigues en sont la suite, et vous avez
comment les intrigues sont soutenues dans ce pays-ci. Il faut y
ajouter que celles-ci sont encore plus puissamment soutenues,
310
Dokumenta. V.
parce qu'elles le sont par les gens qui sont au timon des
affaires, qui peuvent prendre beaucoup sur eux, qui cachent
ou reprsentent les choses au monarque, sans exprience
malgr sa bonne volont, de manire qu'ils trouvent convenable leurs vues personnelles. Dans cette position, ne pouvant pas extorquer la signature du trait de commerce immdiatement, je trouve essentiellement important de ne pas interrompre la ngociation dans son cours, afin de ne donner
aucun prtexte aux changements ou aux questions sur les articles dj convenus. Vous savez que 'interruption, la substitution d'un autre ngociateur, le dpart motiv par l'indcision
d'une des parties transigeantes, pourraient y prter. C'est pourquoi je sacrifie mon loisir, ma sant, mes intrts et le plaisir
que j'aurais eu de revoir au plus tt ma patrie et mes amis,
au bien de cette patrie. Je crois par l suivre vos conseils,
car j'aurais pu me prvaloir de la permission que le roi
m'a accorde, ;mais je ne l'aurais pu faire qu'en exposant les
objets maintenant covenus au risque d'tre rvoqus en doute,
et peut-tre le premier d'tre mis en avant J ), ce qui ne saurait avoir lieu vis--vis de moi, qui tiendrai ces messieurs en
haleine, pourvu que je sois soutenu par la fermet de mes
commettants. Vous avez approuv ma dpche relative cet
objet, veuillez donc contribuer ce que l'excution en soit
facilite ou plutt qu'elle ne soit pas obstrue. La proposition
chimrique de s'assurer de l'approvisionnement, dont la Porte
n'a pas besoin, est un obstacle suscit la signature immdiate du trait. Il faut qu'on me donne une rponse ngative
peu prs comme celle lors des clauses. Elle n'est pas de nature tre soutenue, et elle ne le sera pas tant que l'on
') Piszcy chcia moe powiedzie : e na niego pierwszego zoonoby
win niedoszych ukadw przymierza, ktre ju byo zawarte 1791, ale jeszcze
nie ratyfikowane i nastpnie zerwane pokojem 16 stycznia 1791 r. przez Mo
skw i Turcy podpisanym.
311
Dziennik Buhakowa.
aura besoin de diffrer, si l'on ose encore le faire longtemps.

J'en suis assur par les Turcs, qui influent dans le conseil.
Lucchesini bdc na wizycie u Essena, uskara sic, i
cae niepowodzenie negocyacyi ksicia Czartoryskiego w Dre
nie przypisuj tu Bischofswerderowi i doda, e majc po obie
dzie jecha do zamku, nie omieszka wymwi tego krlowi,
a mianowicie : e wszystko to jest rwnie nieprawd, jak i przeszoroczne uskarania si posa polskiego w Stambule Potoc
kiego, i mu tam pose pruski przeszkodzi do zawarcia z Tur
cy handlowego traktatu. Wieczorem tego dnia nadesa Luc
chesini Essenowi nastpujc karteczk: Le croiriez-vous ?
Ayant fait sentir au roi que je savais quelque chose de ce qui
a t rpondu par crit chez vous ces messieurs d'ici, il a
ni tout net d'avoir aucune nouvelle de l sur cette matire;
que, selon lui, l'arrive de Bischoffsverder dcidera l'affaire ;
qu'il n'avait au reste aucune nouvelle du prince Adam sur
quelque mmoire lui remis. Cela est bien gauche, pour ne
pas dire pis. Il a ajout encore qu'on avait dire ce qu'on
voulait, qu'il tait trs-bien inform, que l'lecteur avait une
grande envie d'accepter la couronne.
Pomimo jednak tych wszystkich wykrtw, jest rzecz
niewtpliw, e w Drenie wrczono Czartoryskiemu not, ktr
tu utai pragn. Na tutejszym Dworze ju odstpuj od my
li oddania tronu saskiej infantce, a zamylaj o bracie elek
tora; lecz projekt ten nie podoba si krlowi pruskiemu, jak
o tern odzywa si Lucchesini.
SJJ2 Illt:'
Wieci krce tu o drezdeskiej negocyacyi codzie

inne ; usiuj tu wci oszukiwa w tj materyi. Marszaek Po
tocki dzi jeszcze perorowa: Quc les nouvelles de Dresde
sont excellentes, et qu'avant la rentre de la dite l'acceptation de l'lecteur sera positive, qu'il n'attendait que la fin des
ditines, qui tant toutes ou favorables ou pas contraires la
constitution et la succession, ne pouvaient donner de pr-
312
Dokumenta. V.
Dziennik Buhakowa.
texte ; que tout tait dans les meilleures dispositions, et que

le prince gnral serait combl de remercments son retour. <
sont pas bonnes, il est vrai ; cependant je ne puis les voir avec
'a mme inquitude qu'il parat qu'elles inspirent celui qui
vous les a mandes.
Po odesaniu odpowiedzi, Potocki tak mwi : Je ne
Puis croire que la Russie veuille nous dclarer la guerre.
L harmonie intrieure, la disposition des esprits, ne peuvent
qu inspirer la modration, et quoi qu'en dise l'crivain de P
tersbourg, l'Empereur et le roi de Prusse nous sont favorables.
I' a pris les mnagements et les gards que le roi de Prusse
doit avoir pour l'impratrice, pour un entier dvouement. Les
affaires de Saxe en sont la preuve. Le prince arrive ayant
termin sa ngociation au de l mme de ses esprances. Son
nom fera poque dans l'histoire, puisqu'il aura pos les fondements de l'difice qui doit assurer l'existence de ce pays.
Et le mot arrach, le noeud dli, n'a pu se faire sans le
concours de l'Empereur et du roi de Prusse.
17I28 lutego.
Francuski minister Descorches przesa wczoraj bardzo

dugi list marszakowi Potockiemu : Aprs de grands compliments, il le prie de lui donner son opinion sur les intentions de cours de Vienne et de Berlin l'gard de la France.
Cette lettre tait charge d'une longue apostille extraite d'une
dpche de Ptersbourg et relative aux vnements de ce
pays. Voici le contenu : Les affaires de la Pologne fixent
maintenant l'attention. Ce pays intressant va devenir la proie
de l'ambition de ses voisins. Ils travaillent de concert renverser sa constitution, et malgr les tmoignages apparents de
bienveillance des cours de Vienne et de Berlin, les deux cabinets sont subordonns celui de Ptersbourg, et ne feront
que ce que celui-ci voudra. Le roi de Prusse et l'Empereur
coquettent l'envie l'impratrice. Le prince de Nassau, qui
devait porter les ukases de Catherine II au sein mme de
l'Assemble nationale, vient de revenir avec sa fortune de
moins et beaucoup d'humiliation. La manire distingue dont
il a t reu par l'empereur et le roi de Prusse, est une
preuve de ce que j'avance. Marszaek Potocki odpowiedzia
panu Descorches: Je m'empresse de vous faire parvenir mon
opinion sur la question que vous me faites, et cela avec d'au
tans plus de confiance que, d'aprs toutes mes donnes, elle a
prcd depuis longtemps la demande que vous m'en faites.
Il est trs-sr que les cours de Vienne et de Berlin ne peuvent voir avec plaisir l'ouvrage de votre constitution, mais il
est trs-sr encore que leur position actuelle met obstacle aux
atteintes qu'elles auraient envie d'y porter. Et en lui supposant mme cette envie de nuire la France, il me semble
que leurs dmarches et leurs prparatifs cet gard ne peuvent donner l'alarme. Je vous remercie, monsieur, pour les
nouvelles que vous me donnez de Saint-Ptersbourg, elles ne
313
i8\s
lutego.
Na zamku zajci s przygotowaniami do otwarcia Sejmu.

Przy tj zrcznoci, chc tu urzdzi ogln przysig na konstytucy, na podobiestwo uroczystoci, ktra si odbya w Pa
ryu na Marsowem Polu. Potem maj ustanowi rodzaj dykta
tury, o czem ju niejednokrotnie donosiem. Krl szczeglnemi
wzgldy zaszczyca p. Mazzei Wocha, ktry przyby z Parya 1 ).
Wszystkie wieczory trawi si na schadzkach u Piatolcgo.
W tutejszym klubie take radz nad sposobami urzdzenia tj
oglnej przysigi. Naprzd chciano wznie na polu pod Wol
estrad, na ktrejby krl w koronie, paszczu i caym korona
cyjnym stroju, przyjmowa naraz wszystkie deputacye od sej
mikw, i gdzieby zarazem i przysig zoono. Ten plan sa
memu nawet krlowi si nie podoba, poniewa nie staoby
czasu na wyhaftowanie nowego stroju, stary ju dawno pogry
zy mole.
J
) Byy rezydent polski w Paryu (przed i po Oraczewskim) w cisych

stosunkach z Piatolim i przez niego protegowany.
314
Dokumenta. V.
315
Dziennik Buhakowa.
Obmylono wic plan inny, a mianowicie: estrada dla krla,

ma by wzniesion w kociele w. Krzya, posowie maj tam
udawa si konno, a senatorowie w karetach ; ulice maj by
obstawione wojskiem ; deputacye od sejmikw maj by przy
puszczone wszystkie naraz, ale gos ma zabra tylko trzech
mwcw, jeden z kadej prowincyi. Plan ten rwnie nie jest
aprobowany, ale bez wtpienia co podobnego zrobi.
MARZEC 1792.
i lutego fj marca).
Tre listu otrzymanego przez p. Descorches z Peters

burga, ktry on zakomunikowa, zgodn jest z raportami Debolego, i wywoaa wczoraj nastpujc rozmow midzy mar
szakiem Potockim i Piatolim : Ils se disaient qu'il tait cer
tain que, ou la Pologne, ou le cabinet de Ptersbourg taient
jous par l'Empereur, et que c'tait le cas de dire avec Ba
sile: Mais qui est-ce que l'on trompe ici? qu'il y avait un
dessous de cartes inexplicable. On s'tendit en probabilits et
l'on ne resta pas moins dans l'incertitude. On analysa quelles
pourraient tre les vues de l'Empereur, qui ne peuvent aboutir
qu' ces deux propositions : L'Empereur dsire ou ne dsire
pas faire des conqutes? En raisonnant d'aprs les probabilits, il ne doit pas le dsirer. Son pays est immense, il doit
consolider ses possesions de la Hongrie, des Pays-Bas et de
la Gallicie, et ce n'est que par la paix et une bonne administration qu'il peut y parvenir. D'aprs ce systme, il doit
prvenir et empcher ce qui pourrait y nuire, et ce n'est
qu'en mettant des obstacles aux vues d'agrandissement de la
Russie du ct de la mer Noire et de la Pologne, qu'il pourrait conserver sa prpondrance dans le Nord. Ce mme systme il doit l'observer vis--vis de la Prusse, et pour cet effet,
il lui est important d'assurer l'existence de la Pologne. Alors
il agit consquemment, et sa coquetterie envers la Russie
est qu'une feinte ; mais si, au contraire, son ambition tait

gale celle de deux cours voisines, s'il cherchait s'agrandir, s'il formait une coalition avec l'impratrice et le roi de
Prusse pour s'agrandir nos dpens, il nous tromperait cruellement, abuserait terriblement de notre confiance, ainsi que de
celle de l'Electeur, car pour celui-ci nous sommes trop srs de
son honntet. Ils ont fini par se dcider en notre faveur. Ils
nt dit, en outre, que le projet de la quadruple alliance pour
faire de la Russie une puissance asiatique tait le systme de
l'Empereur, celui qui convenait le plus sa position et ses
principes, et que c'tait par la modration et la cajolerie qu'il
voulait mener la Russie des vues modres.
e
20 lutego (2 marca).
Z Drezna na nowo si potwierdza, e ksiciu Czartory

skiemu dano ostateczn odpowied, ktr tutaj taj. Z rozkazu
krla, prosi on elektora, by do czasu odpowied ta zostaa
zachowan w tajemnicy. Pan Essen odzywa si, e Polacy po
winni by przekonani o zamiarach elektora, lecz e jeeli ze
chc bardziej jeszcze na niego naciska, to zamiast nic nieznaczcej odpowiedzi, otrzymaj formaln odmow ; e sdzc
z niezmiennego jego zachowywania si powinni byli wnie, i
on si nie moe zdecydowa na przyjcie tj korony, i e ni
gdy na to nie zezwoli, widzc opr nietylko ze strony Rosyi,
ale i ze strony Prus ; dpda jeszcze : e Polska jest powodem,
i sprawy francuskie dotd w rozstroju, jakby przez to chcia
da do zrozumienia, e gdyby cesarz i krl pruski nie zajmo
wali si Polsk, toby swoj uwag zwrcili na Francy.
Lucchesini jawnie gani polsk polityk. Wczoraj mwi,
i Prusy zawsze bd si opieray ustanowieniu w Polsce dzie
dzictwa tronu, i e Polska winna si na wieki wyrzec tj myli.
2i lutego fs marca).
Krl zmartwi si bardzo otrzymanemi wczoraj z Drezna

listami ; by on z niemi u marszaka Potockiego i tam wraz
316
Dokumenta. V.
Dziennik Buhakowa,
z Piatolim, czytali przy zamknitych drzwiach wszystkie te

papiery.
Angielski minister Hailes, ktry dawniej by wtajemni
czony do planu sukcesyjnego tronu, bo wtedy bya takie na
stole sprawa handlowego traktatu z Angli, teraz wszystko
gani. Marszaek Potocki mwi mu podwczas : Attendons
que la Pologne ait un gouvernement stable ; aidez-nous l'tablir, les liaisons commerciales viendront elles-mmes. Hailes
pisa do swego Dworu: Qu'on ne pourrait faire rien en Po
logne sans brusquer l'opinion publique ; que la nation tait
contraire la succession et un autre ordre de choses.
Teraz za minister ten widzi, e omyli si zupenie, i e
wszystko co mwi i zrobi, wrcz przeciwne jest temu, co m
wi i robi by powinien ; zmartwiony jest rwnie nieukontentowaniem swego Dworu, ktry mu wymawia, i le widzia
i niepolitycznie postpowa.
22 lutego (4 marca).
Z tajemnej rozmowy, jak mieli midzy sob wczoraj

marszaek Potocki i Piatoli, widno, i si zaczynaj obawia
rosyjskiego Dworu. Niepokoi ich bardzo podr Potockiego
i Rzewuskiego (do Petersburga) a nawet askawe tam przyj
cie hetmanowej Branickij.
23 lutego fj
jiwrcaj.
Lucchesini otrzyma kopi odpowiedzi danej Czartory

skiemu w Drenie; poniewa mu krl niedawno mwi, e
o tj odpowiedzi nic nie wie ; wic chcc sprawdzi dokd
Dwr tutejszy obud posunie, zapyta Potockiego : Celui-ci
a eu l'impudence (c'est l'expression de Lucchesini) de me r
pondre que cette pice n'tant pas dment signe, n'tait
gure signifiante.
Lucchesini syszc w towarzystwie, o zamiarze ustanowie
nia dyktatury, powiedzia: Si on l'excutait, ma cour pour
rait bien faire marcher les troupes pour s eclaircir sur son but,
317
qui ne pouvait tre que grandement intressant pour les voisins de la Rpublique.
Powiadaj tu o Lucchesinim, i wkrtce wysanym zo
stanie do Parya, a e na jego tu miejsce ma przyby da
wniejszy pose pruski przy tym Dworze Buchholtz.
Krl przywoywa do siebie biskupa kamienieckiego Kra
siskiego i mwi mu : i wane powody przemawiaj za od
stpieniem od myli powoania na tron infantki, a skaniaj
do ofiarowania korony bratu elektora. Krl doda, i porozu
mienie z Dworami w tym wzgldzie ju nastpio ; biskup je
dnak nie polegajc na tem, uda si do Essena, ktry mu
wprost przeciwne da zapewnienia.
24 lutego fb marca).
Wczoraj przy obiedzie, otrzyma krl przez kuryera wia

domo o mierci cesarza: iLa consternation fut grande, et les
trembleurs du chteau eurent beau champ pour leurs inqui
tudes. D'abord l'alliance avec la Prusse entirement rompue \
puis une alliance avec la Russie, la Saxe intimide deviendra
nulle, et la Pologne le jouet et des circonstances et des vnements ! Enfin voir succder un prince l'ami et le soutien
des Polonais, un second Joseph II dj connu par son penchant pour la Russie ! Voil en substance la jrmiade psalmodie hier la table du roi, et qu'on est venu rpter aprs
le dner chez le marchal Potocki. M. Potocki a t seul d'un
avis contraire, soit pour les rassurer, soit qu'il en est vraiment
convaincu lui-mme ; il leur a dit que la mort de Lopold
a t sans doute une perte pour ses tats ; que les Polonais
avaient lieu de s'en affliger, puisqu'il s'tait montr leur ami
et leur appui d'une manire si particulire, mais que cette
mort ne pouvait pas changer la face des afffaires politiques;
que la conclusion du trait entre l'Autriche et la Prusse ne
pourrait que s'acceerer par cette circonstance mme, puisque
le nouvel empereur ou roi de Hongrie serait oblig d'en
passer par o l'on voudrait, sans pouvoir mme faire de objec-
*jlo
Dokumenta. V.
Dziennik Buhakowa.
tions, et que le Saxe et la Pologne ne pourraient qu'y gagner.

Un second avantage, c'est que le nouveau souverain ne pourrait pas prendre pour la France le mme intrt que Lopold;
qu'un neveu ne pourrait en politique prendre la mme part
qu'un frre aurait prise pour la politique de sa soeur, et qu'il
regarderait les affaires de la France comme intimement lies
celles de la Pologne; puisque, si l'Empereur et le roi de
Prusse marchaient contre la France, il est trs-sr que les
Russes entreraient en Pologne, et que les Polonais non secourus par aucun voisin ne pourraient que devenir leur proie;
enfin que la machine de Vienne tait monte de telle manire, que la perte de Kaunitz est la seule qui pourrait produire un grand mal, mais que l'Empereur ne meurt jamais.
Potem day si sysze inne opinie, z ktrych mona wycign
nastpn konkluzy: que cette alliance entre l'Autriche et la
Prusse est principalement dirige contre la Russie, et qu'on
veut se servir de la Pologne comme d'une barrire. Zapalczywo ich dosza do tego, e jeden z rozprawiajcych po
wiedzia: Je ne conseille pas aux Russes de nous dclarer la
guerre. Nous ferions leur pays mille fois plus de mal qu'ils
ne nous en ont fait dans le ntre. Nous avons des moyens
pour les rendre ennemis les uns des autres, et les circonstances
du moment prteraient beaucoup pour leur excution.
2j lutego fj
marca .
W klubie cign si rozprawy nad rodkami uwolnienia

wocian. Mazzei napisa w tj materyi rozpraw. Wedle ich
zdania sprawa ta winna by natychmiast przedstawion Sej
mowi i skoczon w jednym dniu.
Przed niejakim czasem mwiono tu, e elektor ofiarowa
Polsce 30.000 rusznic, teraz za chodzi wie, i bro ta tajn
drog ju sprowadzon zostaa, i tu si znajduje; adne jednak
poszukiwania dowodu na to nie dostarczyy.
Niezalenie od przeszkd, jakie ssiednie mocarstwa sta
wi w przyjciu polskiej korony przez elektora, on sam jeszcze
319
wyszukuje powodw do odmwienia jj ; znajduje on, i wa

dza krlewska zbyt zostaa cienion przez konstytucy 3go
m
ja, i rne w tj mierze czyni uwagi; to spowodowao mar
szaka Potockiego do odezwania si w nastpujcy sposb;
Si nous avions pu prvoir comment la journe du 3 mai se
terminerait, nous aurions t bien plus loin, et aurions chang
le chapitre du roi du tout en tout, car les Polonais veulent
tre mens.... Oto plan ich, za pomoc ktrego myl po
zyska dla krla nieograniczon wadz. Le roi devrait aller
avec son habit de couronnement, son sceptre, sa couronne et
toute la pompe de la majest royale, dans l'glise de SainteCroix, o il devrait y avoir un Te Deuni pour remercier le
Roi des rois de ce qu'il a bien voulu donner aux Polonais un
prince qui les a tirs de l'opprobre, qui a t la terreur de
leurs ennemis et le rgnrateur de leurs droits. Aprs le Te
Deum, le roi, sur son trne, environn de toutes les marques
extrieures de sa dignit, devrait recevoir l'hommage des remercments, de la reconnaissance de tous les dputs des palatinats, puis les dputs des villes et des diffrents ordres.
Cette crmonie faite, le roi devrait faire un discours o il
devrait tablir que l'assentiment gnral, les voeux de la nation sur la succesion ayant t manifests d'une manire si
positive, il tait ncessaire de renouveler la face des autels
le serment d'tre fidle au roi et de maintenir la constitution.
Il devrait ajouter que pour le bien de la patrie, pour empcher
les manoeuvres des mcontents et des ennemis, il croyait devoir se mettre la tte de sa nation, et que l'autorit qu'elle
lui confierait ne serait employe que pour acclrer l'ouvrage
de sa flicit. La pompe de ce jour, l'appareil de la crmonie, la grande majorit des amis du roi, toutes les troupes qui
seront sur pied, ne peuvent que faciliter le succs, les circonstances semblent le promettre. La facilit est dmontre, les
suites sont calcules, car les puissances voisines, qui seules
pouvaient en arrter l'effet, ont dj des motifs de mcontentement assez plausibles pour dclarer la guerre, si elles ont
320
Dokumenta.
321
Dziennik Buhakowa.
V.
envie de la faire, pour que l'ide de leur dplaire puisse encore

arrter l'excution de ce plan.
Dostawszy plan ten do rk, porobiem z niego wycigi,
lecz mier cesarza, ktra zreszt pniej posuy tylko za wy
mwk przystpienia do tego niebezpiecznego przedsiwzicia,
na dzi' popltaa strasznie szyki. Boj si ruszy i nie maj
nadziei prdko si uspokoi. Mwi ju o zaniechaniu jazdy
do kocioa, by nie wzbudzi podejrze. Wszyscy dr ze stra
chu, prcz marszaka Potockiego, ktry sam jeden pracuje nad
oywieniem w nich dawnej miaoci i odwagi.
2 lutego (8
marca).
Marszaek Potocki otrzymawszy z Berlina list od byego

tutaj szwedzkiego ministra Engestrma, odpowiedzia mu wczo
raj : Vous mritez d'tre Prussien et Saxon, de mme que la
Pologne se glorifie de vous possder. Les mcontents ici ont
mauvais jeu, puisque la nation entire a manifest ses intentions et son acquiescement notre grand ouvrage d'une manire si positive, je n'en excepte pas les deux ditines, qui
ont gard le silence, puisque par l elles ont rendu hommage
la loi. Ce que vous marquez de la terreur qu'on a Berlin
au sujet de notre dmocratie, est videmment suscit par la
Russie pour dtruire la confiance; il est bien surprenant que,
quand nous aspirons une monarchie limite, on veuille nous
assimiler aux rvolutionnaires franais, qui cherchent dtruire
toute autorit pour tablir la dmocratie la plus pure, Mais
je ne crois pas que les russ Grecs puissent faire grande impression sur le bon sens allemand. L'Allemagne va devenir le
thtre des intrigues de la Russie et de l'Angleterre. Ces deux
puissances chercheront tirer parti de la mort de Lopold,
voudront tout bouleverser, mais elles ne parviendront pas, je
l'espre, dtruire l'harmonie qui rgne entre la Prusse et la
cour de Vienne, et annuler le trait d'alliance de ces deux
puissances. Du moins, j'aime mieux croire l'existence de vrais
intrts qu'aux passions d'un jeune prince sans exprience, qui
ne peut arrter tout d'un coup une machine en mouvement.

Le trs-prudent lecteur de Saxe ne pourra non plus changer
tout coup de sentiments, son caractre nous l'assure. Je vous
remercie des ides de commerce que vous me donnez, j'en
ferai mon profit.
Nie udao mi si dosta do rk listu, ktry t odpowied
Wywoa, i dlatego nie wiem co to s za myli o handlu.
Wielhorski pisze do marszaka Potockiego, zapewniajc
go o swj wiernoci dla nowej konstytucyi i przywizaniu do
jego osoby, i prosi, by mu da miejsce Dcbol'ego. Deboli
quitte, mwi on midzy innemi, cela est dcid. On travaille
a
ses quipages, et quand la cour ira le printemps prochain
a Moscou, il s'en ira pour toujours.
2J
lutego f
marca).
Oglne przekonanie o drezdeskiej negocyacyi wszystkich

prawie bawicych tu reprezentantw obcych Dworw i ludzi
majcych wyobraenie o polityce, jest nastpujce:
Aprs la constitution et l'tablissement du trne hrditaire en faveur de l'lecteur de Saxe, l'Autriche et la Prusse
ont envoy des compliments. Cette dmarche fut envisage
comme un expdient politique et insignifiant. Aprs tout cela,
l'empereur et la Prusse se lirent et prirent le parti de signifier
la Saxe que, bien loin de s'opposer son acceptation, ils
lui laissaient toute la libert, non-seulement d'accepter la couronne de la Pologne, mais de faire en sorte, que le trne hrditaire ne se bornt pas uniquement sa fille, mais qu'il ft
tendu toute sa maison. Cette dclaration a t rpte plus
d'une fois. L'lecteur, de son ct, demanda s'il pouvait se
promettre leur garantie en cas qu'il acceptt la couronne. On
lui rpondit qu'on ne pouvait nullement garantir ni la constitution ni son acceptation, mais que l'Empereur et le roi de
Prusse emploieraient leurs bons offices auprs de la Russie
pour exiger de sa part d'accder ce sentiment. En effet, ils
ont sollicit l'impratrice plusieurs fois et toujours inutilement.
Ks. W.ileryan Kalinka T. II.
21
322
Documenta.
Il est certain, d'aprs toutes ces dmarches, que leurs vues

politiques sont d'empcher que la Russie ne puisse jamais regagner son influence sur la Pologne, ce qui, joint aux avantages des guerres prcdentes, lui donnerait une prpondrance
infinie dans le Nord. Il est vrai que l'Empereur et la Prusse
n'ont aucun intrt vouloir la succession en Pologne, mais
ils aiment encore moins que la Russie y domine de nouveau.
C'est la politique actuelle de la cour de Vienne et de Berlin;
c'est l'objet essentiel de leur alliance. On peut prouver ceci
parce que, toutes les fois que l'impratrice a demand aux
cours de Vienne et de Berlin de se concerter pour le parti
prendre l'gard de la France, ou lui a toujours rpondu
qu'il fallait auparavant tranquilliser la Pologne, et puis s'occuper des Franais; et si jusqu'ici l'Empereur n'avait rien dcid
par rapport la France, c'est parce qu'il craint que la Russie
ne tombe sur la Pologne, pendant que les autres seront occups ailleurs '). De l on conclut que la Prusse et l'Autriche
sont d'accord pour empcher la Russie de reprendre sur ce pays
son ancien pouvoir, et dirigent leurs dmarches 'vers ce but.
M. Marcolini doit venir en Pologne, en faisant son voyage
Parme: les uns disent que c'est pour donner la dernire
')
Nie byo
rodka,
klregoby K a t a r z y n a nie uya w drugiej poowie
1 7 9 1 roku, aby pchn Dwory niemieckie a zwaszcza te Austry do wydania

wojny Francyi, aby w ten sposb Rosya sama moga,
wedle swej woli,
zaj
si Polsk i w nij dawny nierzd a zarazem swj wpyw przywrci. Bdziemy

mieli w drugim tomie sposobno bliszego opowiedzenia tych zrcznych i usil
nych zabiegw gabinetu petersburskiego ; t u tylko chcemy zacytowa sw kilka,
w ktrych Katarzyna sama sw
ckavJO (Catenija
polityk wypowiada.
10 Ohszcz. mosk. istoryi,
d. 14/25 grudnia 1 7 9 1 :
1862,
W Zapiskach
t. III, str. 258)
Chrapowi-
czytamy
pod
W woskresenje pri razborie moskowskoj poczty ska
zano (Imperatorowa) mnie : Je me casse la tte sztob podwignut' wienskij i berlinskij Dwory w diea
francuzrija.
y a Elles
ne
sont pas trop actives.
Niet, pruskij by poszo no ostanawliwajetsia wienskij. Napisali (Imperatorowa)

zapisku k wicekancleru (Osterman).
323
Dziennik Buhakowa.
V.
Oni mienia nie p o n i m a j u t ; ai-je t o r t ?
Il y a des raisons qu'on ne peut pas dire : je veux les engager dans les
affaires
pour avoir des coudes franches ; u mienia m n o h o predprijatij niekonczennych,

i n a d o b n o , sztob oni byli zaniaty i mnie nie mieszali.
main aux ngociations entames Dresde; les autres, qu'il est

charg d'annoncer l'acceptation ; les troisimes, pour faire entendre aux Polonais qu'ils cessent de se flatter d'un espoir
inutile l'gard de l'acceptation de l'lecteur.
Piatoli rozprawiajc o pooeniu Polski, wyrazi si w na
stpujcy sposb: La Pologne pourrait tre heureuse, mais il
y a de grands projets dont l'excution est au-dessus du caractre polonais. Ils pourraient se raliser ces projets, et si le
bonheur veut favoriser les Polonais en dpit d'eux-mmes, on
e
n devrait la gloire au roi et sa politique.
28
lutego fio
marca).
Lucchesini powtarza to, co mwi wprzdy, i: midzy

Austry i Prusami nastpio zblienie, w celu zrwnowaenia
potgi Rosyi, a nawet przeszkodzenia jej, w razie gdyby chciaa
si miesza do spraw polskich: Il est vrai mwi on wczoraj
que ces deux puissances ont agi vis--vis de l'impratrice d'une
manire politique et dlicate jusqu'ici, mais il n'est pas moins
vrai que le but principal de leur alliance a t celui de l'opposition aux progrs ultrieurs de la Rusie. C'est cette fin que
l'Empereur et la Prusse ont fait la Saxe la rquisition de
vouloir accder leur alliance, et c'est pourquoi on demandera
peut-tre encore l'adhsion de la Pologne. La Saxe est dj
dcide d'accder cette alliance. Tout est arrang et les ngociations de Landriani ont eu le succs le plus complet.
Do tego dodaj, e Marcolini otrzyma od elektora rozkaz
-zaproponowania Polsce, by przystpia do zwizku.
2 lutego
tu
marca).
Lucchesini vient d'avouer que, nonobstant les sentiments

manifests par la Prusse l'gard de la succesion, elle a actuellement un sentiment tout oppos, d'aprs l'alliance avec l'Autriche. C'est la Prusse, dit-il, qui a fait prendre la Saxe le
parti qu'elle vient d'adopter.
Dokumenta. V.
Dziennik Buhakowa.
Dowodz tu (na nowo) moebnoci przyjcia przez ele

ktora korony, opieraj si nawet na licie hiszpaskiego posa
w Berlinie do p. Cubera, w ktrym tene mwi: Qu'est-ce
que vous croyez relativement la Pologne et l'lecteur? acceptera-t-il la couronne? Je crois que oui, et mme je puis
l'assurer, d'aprs ce que je viens de savoir dans ces derniers
jours du premier ministre. Les affaires de la France ont beaucoup contribu faire le bonheur de ce pays, aussi bien qu'
acclrer la dcision de l'Electeur. Lucchesini, ktry si wsz
dzie krci, wyrazi si jak nastpuje o pimie tego posa, kt
remu w jednej tylko Polsce mog zawierza: Il y avait long
temps qu'on avait des doutes sur les intentions de l'Empereur
et de la Prusse. Le fait prouve la vrit de ce changement
incroyable, et je ne trouve point de difficults croire ce qu'on
a dit, que les nouveaux allis garantiront plutt l'acceptation
de l'Electeur que de voir la Russie regagner son influence en
Pologne.
trop prpondrante de la Russie, si jamais elle voulait la re

prendre.
Krl w chwili przyzwolenia na wyjazd Branickiego do
Petersburga, przywoa Lucchesiniego i powiedzia mu: Qu'il
Pourrait tre bien dans le cas d'envoyer le grand gnral
a Ptersbourg, qu'il lui en faisait part, se persuadant que sa
cour ne trouverait rien y redire.
Lucchesini odpowiedzia: Que Sa Majest tait la matre
de faire ce qu'elle voulait, que cela ne regardait ni lui ni sa
c
our et qu'il n'y entrait pour rien; enfin qu'il regardait cette
confidence comme non avenue; mais qu'au reste il exprimait
sa surprise Sa Majest de ce que, aprs avoir fait destituer
'a petit gnral Rzewuski seulement pour avoir t Jassy,
elle envoyait le grand gnral Ptersbourg pour y ngocier
apparemment*.
Po tj rozmowie posa Lucchesini do Branic
kiego powiedzie mu, i si za nim wstawia u krla, by mu
Wyrobi pozwolenie pojechania do Petersburga.
324
j\i2
marca.
Lucchesini si wcieka, i tu rozgoszono, jakoby elektor

przyj koron. Wczoraj u ksicia Sapiehy mwi on gono :
que tout ceci n'est que sottise et fausset a ksidzu Piatoii
powiedzia: que tous ces dtours finiront mal. Krl przy
woa do siebie posa woyskiego Olizara, i objawiwszy mu,
e elektor przyj koron, doda: La Pologne aura un jour
dans l'Electeur un roi sage et prudent: il a eu l'art de faire
que l'impratrice de Russie consente tout.
2\iJ
marca.
Z Drezna donosz, jako wieci z Wiednia otrzymane, i

tam Woyna si uskara na ich milczenie i e chocia nie taj
jak dalece konstytucya 3go maja nie podoba si trzem s
siednim pastwom, to jednake podkanclerzy Cobentzel odezwa
si w te sowa: Qu'il fallait mettre des bornes l'influence
325
3\i4
marca.
W Drenie dziwi si, i tu zdoano utai not wrczon

ksiciu Adamowi Czartoryskiemu 14 lutego 1 ). Nadesano r
wnie ztamtd panu Essenowi rozkaz pilnowania, by nie sko
mentowano opacznie i ostatniej noty z dnia 3 marca, ktr
tutejsi wysannicy sobie wyprosili, eby mie z czem wyjecha.
Rozkazano mu take wpaja przekonanie, i cale ich postpo') Tak t, jak wszelk nieprzyjemn wiadomo, uwaano za konieczne
ukrywa w Warszawie, zwaszcza te pod czas. kiedy si zbieray sejmiki. Za
leao na tem wiele, aby nowy Sejm skada si z jawnych i stanowczych zwo
lennikw konstytucyi 3go maja. Wprawdzie ogromna wikszo narodu sprzy
jaa konstytucyi, ale to usposobienie nie byo wcale tak silne, aby wytrzyma
Prb albo nawet grob mniej wicej odlegego niebezpieczestwa. Aby skoni
obywatelstwo do wyranego owiadczenia si za konstytucya, trzeba byo wma
wia, e ani jj ani krajowi nic nie grozi. Oto co pisze krl do starosty bracawskiego, Kozowskiego: Gdzie bdziesz na sejmiku, tani prosz utrzymuj
i popieraj jak najdzielnij ustaw 3go maja. Wszystkie wiadomoci mi wierzy
326
Dokumenta.
wanie i dane odpowiedzi spowodowane zostay prost grzecz

noci. Wyej wspomniana nota z 14 lutego wrczon zostaa
przez krla podkanclerzemu Chreptowiczowi, jako ministrowi
spraw zagranicznych dopiero przed tygodniem na posiedzeniu
Stray.
Odzywa si on, i nie zda Sejmowi relacyi o wysaniu
i negocyacyi ksicia Czartoryskiego, dopki ten ostatni sam
jej nie zredaguje i nie podpisze.
Znajdujcy si w Drenie wraz z ksiciem Adamem
Czartoryskim, Mostowski, przeprasza marszaka Potockiego, i
nie zrobi w Drenie wszystkiego, czego marszaek pragn;
Potocki mu odpowiada: Si je ne vous ai pas crit, vous ne
pouvez prendre mon silence pour une improbation. Vous avez
fait tout ce qu'on pouvait faire das une cour expectative et
inactive. Il me tarde de vous embrasser et de vous dire com
bien je vous aime.
4JIJ
marca.
Od zamiaru obchodzenia 3go maja nie odstpuj. Czyni

si wszelkie przygotowania, by uroczysto ta odbya si z ca
ym moebnym przepychem i wspaniaoci. Zbiera si ogromna
kapela skomponowanego ad hoc i przesanego przez Paesellego
krlowi Te Dcum. Odpiewaniu tego hymnu towarzyszy maj
wystrzay armatnie i z rcznej broni. Koron, bero i reszt
insygniw maj sprowadzi z Krakowa; paszcz i reszta stroju
krlewskiego tu si wyszywaj na zupene podobiestwo tych,
ktre suyy do koronacyi.
ka, e aden obcy onierz nie wkroczy
ustawy, byle w samej Polsce aden czyn
do
nas w
przeciwny
intencyi wywrotu
teje
teje ustawie nie p o k a z a
si. Wic dla wasnego bezpieczestwa kady o to stara si powinien, aby ta

ustawa 3go maja instrukeyami i zaprzysiganiem
staa;.
Wiele podobnych listw
krlewskich
i wahanie si elektora saskiego, ktry przyjcie

zwolenia Moskwy.
chwieje si w swem
silniejszy.
327
Dziennik Buhakowa.
coraz lepiej
zatwierdzon z o
mielimy w rku.
Tajono te
korony czyni zawisem od ze
Krl obawia si, e jeeli ca odsoni p r a w d , nard za

przekonaniu i w t stron si przechyli,
za
ktr
staje
Od czasu otrzymania z Drezna wiadomoci o mniemanem

Przyjciu przez elektora polskiej korony, odzywaj si tu
bardzo ywo przeciw Rosyi nawet w krlewskim przedpokoju.
Samemu krlowi przypisuj powiedzenie: i od chwili porozu
mienia si Dworw wiedeskiego i berliskiego, nie warto
zwaa na Rosy, e ona wasn osob przeciw niej wystpi,
gdyby chciaa niszczy to co si tu robi.
SJi
marca.
Niespodziewany wyjazd Branickiego do Petersburga rodzi

tu ju przypuszczenia, e go tam posano w celu wybadania,
czyby nie pora bya sprbowa negocyacyj? I dawniej ju
marszaek Potocki, bdc niezadowolony z Berlina, odzywa
si: zwrcimy si do Rosyi; dzi wic gdy zwodnicze post
powanie elektora wyszo na jaw, gdy zamiary krla pruskiego
stay si wtpliwemi; gdy ze mierci Leopolda, moe si
zmieni polityka wiedeskiego gabinetu, bardzo by moe, i
Wyl ztd delegacy do Petersburga, jak ju o tern mwiono
u Potockiego. Niczemu tu jednak zaufa nie mona, codzie
bowiem wszystko zupenie si zmienia, i jeden i ten sam czo
wiek, stosownie do tego z kim mwi, prawi rozmaite rzeczy.
Jednake i Piatoli nawet innym gosem zaczyna mwi; gdy
si toczya rozmowa o milczeniu Najjaniejszej Pani, rzek on:
Je le crois bien, sa place j'en ferais autant. Quand elle voit
tous les monarques ses pieds, elle ne peut que mpriser tout
ce qu'ils projettent.
Zdaje mi si jednak, e to odezwanie si Piatolego, miao
na celu odstraszenie polskiego krla od naladowania w tym
wzgldzie innych monarchw.
6, IJ
marca.
Zabieo i Niemcewicz, posowie z Inflant, gotuj si do

wystpienia na Sejmie, przeciw wyprawieniu syna ksicia Ka
rola kurlandzkiego do Rosyi. Powiadaj, i nie tyle ich do
tego namawia sama ksina, ile Lucchesini, ktry wszelkiemi
328
Dokumenta. V.
sposobami patajc interesa i ywic w Polakach nienawi do

Rosyi, pragnie przysuy si swemu Dworowi.
Wspomniaem wyej, i marszaek Potocki otrzyma list
od byego szwedzkiego ambasadora Engestrm, obecnie udao
mi si list ten do rk dosta i przepisuj go:
Il vous importe d'avoir les notions suivantes: Lucchesini
va bientt quitter Varsovie. Il a dit lui-mme ici qu'il ne
comptait y rester que jusqu'au mois de mai ou de juin. Il se
regarde comme envoy la dite auctuelle, et sa mission finie
avec elle. On dit que Bucholtz sera non successeur. Le fait est
qu'il y vise. Il a donn l'automne pass deux mmoires sur la
Pologne au ministre. Le premier regarde la situation politique
de la Pologne, les second les personnes marquantes; d'aprs
lequel il parait que tout ce qui s'est pass en Pologne depuis
son dpart ne lui est connu que par les gazettes. Il parle de
Raczyski et il ne dit pas un mot de Kollontay. Quand je lui
at fait quelques petites observations (je n'osais pas faire les
grandes, pour ne pas l'humilier), il m'a dit qu'il avait crit
au moment de son retour de Pologne. Il annonce que le roi
de Pologne avait l'ide de marier un de ses neveux l'Infante.
La seule personne qui il a rendu justice c'est vous,
monsieur le marchal. Il combat mme ce bruit qu'on avait
dbit ici, que vous aviez des vues sur le duch de Courlande.
Bucholtz me parle ouvent de la Pologne, et pour tre d'accord
avec lui je commence pester contre Hertzberg. Il ne manque
pas de faire chorus. Si on lui prouve que Hertzberg et Lucchesini sont ennemis de la nouvelle constitution, je crois qu'il
en deviendra l'ami, quoiqu'il soit Russe. Je dsirerais qu'
l'arrive de Goltz, on pt arranger les choses de manire que
Bucholtz allt Copenhague et que Goltz retournt en Pologne. O je peux, je tche de rendre service la Pologne.
Il est question de rendre comprhensible aux Prussiens
l'intrt qu'ils ont de voir fleurir le commerce de la Pologne.
J'y travaille tant que je peux, et je crois qu'on fera quelque
chose pour encourager l'exportation des bls. J'aurai demain
329
Dziennik Buhakowa.
une confrence avec Struense. La crainte de voir natre des

fabriques en Pologne en cas qu'on gne l'exportation des bls
fi
st le meilleur compcllc iutrarc (force-les d'entrer). Il y a des
gens ici qui commencent devenir raisonnables au sujet de
la Pologne, mais il y en a aussi qui aiment leurs prjugs
a
un point incroyable. Schulembourg n'est pas ami de la Pologne. J'en suis fch, car c'est un homme de tte et actif.
L'homme par lequel les affaires de la Pologne doivent passer,
me parat avoir beaucoup de bonne volont. J'ai quelques
notions que lui, une fois arriv Vienne, pourrait y faire
quelque chose pour la Pologne.
Struense gagne en crdit, c'est un homme de tte et
qui connat son pays. Il ne sera jamais ami de la Pologne, si
on ne lui persuade pas que l'intrt de la Prusse le demande.
H est ncessaire, que la Pologne facilite de son ct le commerce de la Lithuanie par Konigsberg. On se plaint ici des
nouvelles douanes de Lithuanie. Je me tue de leur dire que
cela tait apparemment durant le rgne despotique de l'ambassadeur de Russie, dans la vue de forcer les Lithuaniens de porter
leur commerce vers Riga; le trait entre la Courlande et la
Russie aux dpens de celui-ci qui devait se faire Konigsberg,
Memel, Windau, Liebau. On n'a qu'a faire revenir l'influence
russe en Pologne et ce commerce sera plus grev que jamais.
Tout ce qui est dmocrate est regard ici comme pestifr.
Si l'Empereur veut faire quelque chose, le roi de Prusse est
assez ami de ses amis pour ne pas le laisser aller seul. Sgur
a pli bagages, on a donn copie de ses instructions, portant,
entre autres choses, les moyens de corrompre.
On a aussi fait tenir au Roi des propos tenus sur son
compte Ptersbourg. Je n'accepterai jamais de mission en
Russie.
21 marca (i
kwietniaj.
Dzisiaj przejecha tdy kuryer ksicia Serra Caprioli 1 )

jadcy z Neapolu przez Wiede i Warszaw do Petersburga.
*) Posa neapolitaskiego w Petersburgu.
330
Dokumenta. V.
Dziennik Buhakowa.
331
Kuryer ten przywiz tu listy donoszce, e w Wiedniu sprawy

polityczne id dawnym torem, chocia wiadomo, i nowy krl
inaczej si zapatruje na Polsk i Prusy anieli jego ojciec. Za
pewniaj, i gabinet wiedeski nie odczy si w kwestyi pol
skiej od zdania Rosyi, na ktrej zamiary si zgadza i ktrej
uwzgldnia interesa; co do Prus, nowe z niemi przymierze ma
by utrzymanem w caej mocy, ale tylko odnonie do spraw
francuzkich. Inne za sprawy cale rny wezm obrt od tego,
ktry im zamyla nada Leopold.
Ostatnia nota wrczona w Drenie ksiciu Czartoryskiemu,
uwaana jest w Wiedniu za rzeczywista odmow i dziwi sie
tam, jak Polacy mogli j poczyta za przychyln dla siebie.
Zamiar obchodu dnia 3go maja, rwnie tam jest wiadomy.
Mwi o nim: Tels projets paraissent utiles et beaux en
thorie, qui en pratique sont mauvais et souvent dangereux.
Tous les pays ne sont pas faits pour avoir un gouvernement
absolu, quoique pour certain il soit le meilleur.
Usiowano tu wybada Lucchesiniego pod wzgldem
treci otrzymanych przez niego depesz, lecz dowiedziano si
tylko, i przedmiotem ich jest, przeszkodzenie krlewskiemu
projektowi; powiedzia on, i gdy uzna tego potrzeb, poda
urzdow not, lecz nie wprzdy; z drugiej za strony, od
zywa si do jednego z swych przyjaci: Qu'on veut le chasser
d'ici; qu'il y avait un complot Berlin, la tte duquel tait
le prince Henri; que ce complot tait un complot polonais,
mais que Ton n'y russirait pas; que le Roi de Prusse tait
trs-persuad qu'il fallait qu'il restt ici jusqu' la fin de la
dite, ce qui pourrait bien durer encore deux ou trois ans.
Cependant il pourrait se prsenter une occasion o le roi
aurait besoin de m'envoyer pour une affaire de grande consquence, et alors je serais oblig de quitter Varsovie de nouveau pendant quelques mois. Do tego doda on: Goltz,
(ktry tu przyjecha terni dniami) restera ici deux mois, et
aprs il partira pour le Danemark. Le roi de Pologne croyant
le servir, l'avait fait recommander au ministre de Berlin pour
tre envoy ici, mais cette recommandation a t justement

cause qu'il sera exclu pour toujours de la mission en Pologne.
Hertzberg fait vendre sa maison et veut se retirer de Berlin, il ne
veut pas mme garder ses appointements, mais le roi a pourtant refus de les accepter. C'est un grand mouvais sujet.
Zapytano Lucchesiniego, kogo on z Polakw uwaa za
swoich przeciwnikw ] ), ce sont les amis de Bucholtz odpo
wiedzia; zapytano go jeszcze, jakie moe mie interesa w Ber
linie ksina Czartoryska, ktra wczoraj otrzymaa ztamtd
cztery listy ? To zapytanie zmieszao go, po chwili namysu od
powiedzia jednak: Je ne vous cacherai pas, je sais ne pouvoir pas douter que les Czartoryski sont contre moi, mais ils
ne feront rien.
Pomimo tych zapewnie, obawa aby go ztd nie odwo
ano, silnie go niepokoi; midzy innemi mwi on take: Le
roi Franois ne vivra pas longtemps. On a reu hier une lettre
de la princesse Lubomirska, grande marchale, qui assure que
de nouveau ce prince crache le sang; que la princesse Elisa
beth ne vivra pas aussi, et qu'il parat que toute la famille
est attaque d'une maladie dangereuse. Que Franois ne parat
pas se soucier des affaires de Pologne; qu'il avait dclar que
son pre avait pris coeur les affaires de France comme empereur, mais que lui ne L'tant pas, il n'avait pas raison de
s'en mler.
Jednak mimo tych wszystkich wykrtw, atwo si do
myle, e zostanie on (Lucchesini) posany do Parya dla negocyowania; odzywa si bowiem kilka razy, i potrzeba ata
kowa Francuzw. Teraz zdaje si by zupenie oddanym kr
lowi polskiemu, lecz nie lubi Czartoryskich i Potockich.
Wielu posw, a co dziwniejsza przyjaci marszaka Po
tockiego, zmawia si, by wystpi na Sejmie, za odjciem Sta
nisawowi Potockiemu stopnia jeneraa artyleryi. Zadanie to
) Tekst oryginau jest w tym punkcie do niejasny, brzmi on: Spro

sili u niewo, kowo iz Polakw poczitajet on w razgoworie protiw siebia?
332
Dokumenta.
V.
swoje opieraj oni na uchwalonem przez obecny Sejm prawie ')

ktre chce, by stopie ten, w razie wakansu, by oddany naj
starszemu jenera-majorowi. Do posw tych przyczaj si
i inni patryoci, upatrujc w tern zrczno wzmocnienia egzekucyi praw. Potoccy nie mogc przeszkodzi temu wystpieniu,
gromadz stronnikw, by przynajmniej mie wikszo za sob.
W gazecie tutejszej wydrukowano, wyjty z francuzkiego
Monitora i jakoby w Rosyi, 2go lutego, z powodu zaszych
we Francyi nieporzdkw ogoszony manifest, w ktrym jest
wzmianka i o Polsce; to zatrwoyo tutejszych przywdzcw.
Piatoli i Mazzei uskarali si o to przed marszakiem Potockim,
lecz ten ich wymia i zapewni, e w dokument jest zmy
lony przez arystokratw.
Ostatnia saska nota zakopotaa mocno wszystkich. Wi
dzc i ona nie pozostawia adnej nadziei, nie wiedz co po
cz. Na Zamku niezgody coraz si wzmagaj: partya prymasa
i sistr krla uczynia temu ostatniemu przedstawienia z po
wodu zaufania, jakiem obdarza Wochw Piatolego i Mazzei;
wykazaa mu niebezpieczestwa, mogce ztd wynikn w obe
cnych okolicznociach. Piatoli dowiedziawszy si o tern, udzieli
wiadomoci panu Mazzei, ktry natychmiast pojecha do woje
wodziny podolskiej '-') i wyraa si w sposb tak nieprzy
zwoity, e si odezwa do nij i do jej crki: Vous en ferez
tant, que vous me ferez oublier que vous tes soeur, et vous
nice du roi. Obadwa oni postanowili nie bywa wicej u kr
lewskiej rodziny.
22 marca
(2
kwietnia).
Wczoraj asesorya dla uczczenia dnia imienin podkancle

rzego Kotaja, daa mu obiad, na ktrym byo 200 osb za
proszonych. Na obiedzie tym byli: krl, senatorowie, posowie
') Osnowywajut
2
oni swojo trebowanje na zakonie nynieszniawo
) Siostry krlewskiej,
pani Mniszchowj
sejma.
a wdowy po Janie Zamoyskim, ordynacie, matki
marszakowej.
333
Dziennik Buhakowa.
i znakomitsi z mieszczastwa i). Zdrowia wnoszone byy : na

cze krla, solenizanta, konstytucyi 3go maja i t. d. Mieszcza
nie okryli krla, i podczas gdy on ich caowa, obleli mu
suknie winem. Krl sam, przeciw zwyczajowi, wychyli trzy kie
lichy. Piaskowski, dawniej podkomorzy, a potem kasztelan krze
mieniecki, nie chcia pi na cze konstytucyi 3go maja. Krl
stara si go zreflektowa, lecz ten odpowiedzia: e zawsze go
tw jest pi zdrowie krla i ojczyzny, ale na cze konstytucyi
3go maja pi nie bdzie, bo nie jest przekonany o jej dobroci,
a Polakowi jeszcze myle wolno. Wielu jednak odwayo si
nie by na tym obiedzie, a w tej liczbie i prymas, ktry si
wymwi, i nie ma zwyczaju obiadowa nigdzie krom u siebie
i u krlewskiej rodziny. Krl uskara si z tego powodu przed
siostr: Qu'il est fcheux pour lui de se voir rduit combattre non-seulement les contrarits et les oppositions de plusieurs Polonais en gnral, mais aussi celles de son propre
frre et de sa famille.
Gdy mwiono z Piatolim o obchodzie 3go maja i rozgosie, jakiego nabray krlewskie zamiary, usiowa on dowo
dzi, i wszystko to jest kamstwem, e krl nigdy o czem
podobnem nie myla, i e wieci takie szerzy stronnictwo nie
chtne konstytucyi, by przez to oburzy nard przeciw kr
lowi, przypisujc mu zamiary przygnbienia wolnoci narodu.
Obchd 3go maja (doda on) odbdzie si spokojnie i prze
kona, e wszystkie te gadaniny s bezzasadne. Do tj pory
Piatoli odzywa si zawsze dobrze o Lucchesinim, dzi zaczyna
by inaczej.
2J marca
fj
kwietnia).
Z tego co nastpuje, sdzi mona, do jakiego stopnia

dochodzi zo tutejszej fakcyi przeciw Rosyi i jakich szkara
dnych i karygodnych rodkw ona uywa dla rozpalenia i tak
ju przewrconych gw 2 ). Gdy si wie rozesza o zamachu
1
) Slawnyje
")
wospalenia
mieszczanie.
I kakije skaradnyje
golw i tak ue
i niefrostitielnyjc
kruaszczych.
upotrebliajet
ona sposoby,
dla
334
Dokumenta. V.
na krla szwedzkiego, pocza ona dowodzi, e zbrodnia ta

dokonan zostaa przez rosyjskie stronnictwo w Sztokholmie ;
e mier krla szwedzkiego uwaa trzeba za wielki tryumf
dla Rosyi, i za niemae nieszczcie dla Polski ; Rosya bowiem
wemie znw Szwecy w swoj opiek. Mwili o tern krl
i Piatoli, dodajc, e cokolwiekbd si zdarzy, sprowadzi to
na Rosy krwaw wojn, i e Polska winna tymczasem na
nowo rozpocz starania o zawarcie ze Szwecy przymierza,
o ktrem ju od tak dawna myl. Prymas wraz z siostr,
chcieli z tj nowiny skorzysta dla nastraszenia krla. Mowa
o tern bya u kasztelanowej krakowskiej, gdzie pakano i oka
zywano obaw, eby to samo i jemu si nie zdarzyo, za tu
tejsze przeciwne Rosyi postpowanie; a prymas, powiadaj
ywo si wyraa o intrygach otaczajcych krla. Szczegy te
wyszy od Piatolego, ktremu podobne rozmowy nie smakuj,
i ktry dla zniszczenia ich wpywu, zapewnia krla, i znegocyowa dla w Holandyi poyczk 20 milionw guldenw, i e
interes ten prdko si skoczy.
Gosz tu, i w Berlinie pojawio si wzburzenie umysw,
ktre rzd chcia przytumi, lecz e skargi i szemrania pozo
stay silne. Niedawno pewien pastor chwali w kazaniu umiar
kowane samowadztwo Fryderyka Wilhelma, a zasad wolnoci
stara si obali ; z tego powodu powsta w kociele krzyk, i gdy
pastor mwi nie przesta, spdzono go z ambony.
Wczoraj minister saski otrzyma depesz, w ktrej mu
wzmiankuj, i nadesan zostaa do Drezna kopia noty prze
sanej przez Dwr rosyjski J) wiedeskiemu : depesza ta ma wy
jania: Que l'impratrice ne trouvant aucun motif pour les in
trts de son empire d'accder au trait invitatoire des deux
cours de Vienne et de Berlin, dclarait: que toute innovation
heurtant de front son trait avec la rpublique de Pologne
de 1775 tait inadmissible par elle, qu'elle s'attendait, au reste, que, vu les intrts de trois cours, les sentiments de celles
J
) Wysoczajszaho Dwora.
Dziennik Buhakowa.
de Vienne et de Berlin relativement la

raient runis et conformes aux siens, qui
stt in statu quo en Pologne dater de
quant la forme de son gouvernement.
Zdawaoby si, e to ta odpowied
wan w Wiedniu Woynie, a przez niego
upadek ducha 1 ).
335
Pologne se trouvetaient que tout reladite anne 1775,
zostaa zakomuniko
tu, i sprawia taki
24 marca (4 kwietniu .
Lucchesini wci si niepokoi, wczoraj mwi on: Le

prince gnral m'a fait lire la lettre de Franois; cette lettre ne
veut rien dire, mais le prince fait grand bruit de tout.
Mwic o krlu szwedzkim doda on: J'ai tant dcon
seill le roi et vis--vis de Mniszech mme, de ne pas faire
venir la couronne de Cracovie, qu'enfin le roi a compris la justesse de mon conseil. J'ai t toujours contraire ce double
couronnement, car cela aurait eu l'air de n'avoir pas t bien
couronn la premire fois.
L'ami, Assurment cela en aurait l'air, mais vous avez
oubli qu'entre les belles perspectives qu'on lui avait fait envisager, s'il s'unissait au parti anti-russe, il y avait celle d'tre
de nouveau couronn par les mains de la nation, sans l'assistance des troupes trangres; que le premier qui a fourni
cette ide a t le prince Antoine Sulkowski, qui vit, qui est
ici, et qui en parla lui-mme Potsdam au roi, lui disant:
que le roi de Pologne, malgr son attachement pour la Russie,
sentait trop de quelle main il tenait la couronne, qu'il pouvait
assurer Sa Majest que, s'il trouvait le moyen de la recevoir
de nouveau de la main de la nation, il se prterait tout.
Vous-mme, mieux que personne, vous pouvez savoir si cela
n'a pas t dans le temps un des arguments qui ont dtermin le roi tourner casaque: ainsi il veut profiter de vos
conseils.
') Unynie.
336
Dokumenta.
V.
Lticchcsiui. Non, ce n'est pas cela. Le roi avait chang

de sentiments, forc par l'oppression dans laquelle il tait tenu
par la Russie, oppression qui avait toujours press son coeur >.
L'ami. Prenez garde, car Sa Majest me parat sujette
des attaques de pareilles pressions, et l'anecdote de Sulkowski est trs-vraie, comme vous le savez.
Nastpnie mwi on, e w Wiedniu konferencye ksicia
Golicyna o Polsce, nie id tak jakby Rosya chciaa, e krl
pruski przynagla go do pozostania rok tutaj, bo sprawy pol
skie jeszcze tak prdko si nie skocz: Que le roi de Prusse
s'amusait beaucoup avec Maruzzi, et lui faisait sentir qu'il avait
son bon sens. Pour l'intelligence de ceci il faut savoir l'anec
dote. Le marquis Maruzzi tant Varsovie l'assemble du
vice-chancelier Chreptowicz, quand on a reu de Berlin, par
une lettre de Maisonneuve, la fausse nouvelle que le roi de
Prusse est tomb malade, a dit qu'il ne croit pas aisment
aux nouvelles, et qu'il aime aller la source, et s'tant approch du marquis Lucchesini, lui demanda tout rondement :
Est-il vrai, monsieur, que votre roi est devenu fou? Lucchesini
devenu furieux, le nia, et apparemment en a crit Berlin.
Cette saillie a fait beaucoup rire Varsovie.
Zona Stanisawa Potockiego pojechaa do Berlina radzi
si lekarzy, lecz e tu o jj chorobie mao wiedz, wnosz,
e powodem do tj podry s jakie polityczne intrygi.
sj
337
Dziennik Buhakowa.
marca
fj
kwietnia).
Ksie Adam Czartoryski przyjecha z niczem. Wczoraj

z tego powodu odbya si nastpujca ciekawa rozmowa mi
dzy Piatolim, Mostowskim (ktry razem z ksiciem by do
Drezna wysany) i innymi ich przyjacimi:
Mostowski. On a bien cri ici contre nous, mais si l'on
savait les difficults que nous avons essuyes, et notre adresse
les parer ou les rsoudre, on nous en saurait plus gr.
On doit cependant faire attention que lorsque nous sommes
partis pour Dresde, les circonstances avaient dj bien chang.
C'tait l'lecteur lui-mme qui avait press les Polonais de

faire la rvolution du 2 mai. I! se plaignait alors des lenteurs.
Tout tait dj arrang et convenu avec lui; c'tait lui qui les
avait engags mettre en avant l'Infante, pour ne pas porter
ombrage; la constitution lui tait connue.1) Enfin tout devait
faire prsumer dans ce temps-l une prompte dtermination
et acceptation formelle de la part de l'Electeur. Il ne pouvait
pas craindre alors la Russie, qui tait en guerre avec les Turcs.
Si maintenant l'lecteur hsite, s'il fait des conditions, s'il
cherche temporiser, c'est que la politique perfide de la cour
de Saint-James s'est joue de tous les cabinets et de la bonne
foi de toutes les puissances. Quand l'lecteur pressait les Polonais, il comptait que la flotte anglaise entrerait dans la Baltique, que les Russes, aux prises de tous les cts, ne pourraient lever la voix, et que les liaisons politiques et commerciales de l'Angleterre avec la Prusse rendraient cette dernire
puissance ncessairement amie des changements faire dans
le gouvernement et l'administration de la Pologne. Aujourd'hui,
que tout est dtruit, il a fallu s'arrter, et les Polonais ne
doivent pas en''savoir mauvais gr qu' l'Angleterre.
Piatoli. Cependant si l'lecteur mettait encore des lenteurs, il nous perdrait jamais. Nous allons travailler pour
lui. Nous allons donner la royaut la plus grande force; si
nous hsitons de porter ce dernier coup, nous ne serons plus
rien. Il faut la Pologne un demi-sicle de despotisme pour
qu'elle puisse compter parmi les nations. Ce doit tre aussi
l'intrt du roi de Prusse et celui de l'Autriche: 1) parce que
ces deux puissances s'acquerront un alli puissant; 2) parce
que la Pologne ainsi constitue, les spare jamais de la
Russie, dont les dmarches depuis un sicle psent sur
l'Europe; 3) parce que depuis la rvolution franaise, un gou') T e
sowa Mostowskiego
w a n e ; odpieraj
one zarzut
czyniony
przez niemieckich historykw naczelnikom Sejmu czteroletniego, e bez wiedzy

elektora powoali rodzin jego d o tronu i ogosili konstytucy.
22
339
Dokumenta. V,
Dziennik Buhakowa.
vernement faible en Pologne donnerait toujours de l'ombrage

aux puissances voisines, et qu'elles auraient plus craindre
les excs de la libert que les excs du despotisme. Il n'y a
donc que la Russie qui ait un intrt direct s'opposer tout
ce qui peut se faire ici; mais nous fera-t-elle la guerre? je ne
le crois pas, malgr que les frontires soient remplies de ses
troupes.
Un ami. Mais la Pologne n'est pas dans le cas de faire
la guerre, ses revenus ne sont pas assez considrables.
Piatoli. Nous avons de moyens, c'est de faire la guerre
sur son territoire; nous perdrons du monde, mais nous serons
srs du succs.
Rozmowa ta przerwan zostaa przez przybywajcych;
mimo caej swj krtkoci, wykazuje ona jasno tutejsze za
mysy: zamiar oddania krlowi nieograniczonej wadzy i sza
lestwo ] ) pusunite a do gotowoci do wojny w razie sprze
ciwiania si Rosyi.
pniej, a szczeglniej bez uprzedzenia Dworu berliskiego ] ).

Odpowied ta dosza uszu krlewskich, zatrwoya i zmusia do
rozmwienia si z Lucchesinim ; ten za ze zwyczajnym sobie
machiawelizmem wykrci si (sic) w nastpujcy sposb :
Lorsque je suis arriv en Pologne (rzek on krlowi), il n'y
avait point de gouvernement. Il fallait s'adresser tous, car
tous taient des matres. Depuis le 3 mai, le gouvernement
a chang ; les affaires ne sont plus entre les mains de plusieurs, mais seulement dirriges par le roi et son ministre. Je
ne connais plus que vous, sire, et M. Chreptowicz qui aient
le droit de me faire de questions ; dans la bouche de tout
autre elles sont indiscrtes. On m'a demand si le roi mon
matre garantissait la constitution du 3 mai; j'ai bien voulu
rpondre cette demande, tout indiscrte qu'elle ft, que le
roi de Prusse ne pouvait tre tenu qu' ce qui a t stipul
dans les traits ; qu' l'gard de la constitution du 3 mai, ils
ne se croient donc pas indpendants et matres de se donner
un gouvernement, puisqu'ils ont besoin d'une garantie? Que
c'tait au roi de Prusse que les Polonais doivent leur indpendance ; que c'tait aux Polonais la conserver ; que les
Polonais avaient pour eux l'exprience du poids des liens d'une
garantie.
338
2b marca (b kwietnia).
Krl i jego stronnictwo s przekonani, e elektor przyjmie

koron, skoro oni w konstytucyi 3go maja poczyni zmiany;
zapominajc o tern, e on jeszcze jeden stawi warunek, a mia
nowicie: przyzwolenie na to wszystkich trzech mocarstw. Jako
dowd autentycznoci przytoczonej rozmowy, 2 ) w ktrej jest
wzmianka o pobudkach jakie mog mie Austrya i Prusy, do
niesprzeciwiania si nowym przemianom, doda jeszcze naley
co nastpuje. Lucchesini, zapytywany przez rozmaitych ludzi
o usposobieniu swego pana 3 ) dla konstytucyi 3go maja, odpo
wiada zawsze, e Prusy obowizane s tylko do utrzymania
stanu rzeczy, w ktrym traktat przymierza z nimi zosta za
warty, a interesowa si nie bd wcale tern, co zrobiono
") Sumasbrodztwo.
) W dokazatielstwo wyszepisannawo razgowora.
s
) Jewo Gosudaria.
a
Odpowied ta wydaje si zadawalniajc, lecz ma-li ona

jakie znaczenie ? lub czy daje jakkolwiek nadziej ?
Marszaek Potocki otrzyma znowu list od byego szwedz
kiego ministra Engestrm'a, ktry dotd bawi jeszcze w Ber
linie. Potocki odpowiedzia mu midzy innemi co nastpuje :
(Wycig.) Mon frre (pose polski w Szwecyi), dont la sant
se trouve drange pour avoir t trop sensible (entre nous
soit dit) la manire dont le roi le traitait depuis un certain
') Prawda e bez jego uprzedzenia, ale jednak z jego aprobacy zaraz
po ogoszeniu konstytucyi, przez Goltza urzedownie udzielon.
340
temps (ceci est relatif M. Stackelberg) ), est assurment

celui des ministres trangers qui est maintenant le plus affect
(de l'assassinat du roi). Notre roi crit au roi de Sude la
lettre la plus affectueuse et la plus sensible.
I1 rgne chez nous un parfait accord d'ides et de sentiments. On ne dissimule pas la dsapprobation de l'Impratrice l'gard de la Dite et de son ouvrage. La rponse de
l'Impratrice Vienne, sur les insinuations de l'Empereur en
faveur de la Pologne, arrive depuis son dcs, doit marquer
les prtentions du cabinet de Ptersbourg la garantie. Les
troupes russes nous entourent de faon faire croire des
dmonstrations menaantes, et quoique l'agression de leur ct
paraisse peu probable, elle le deviendra infiniment moins, si,
par des mesures sages et vigoureuses que nous prparons, la
Pologne prsente l'Europe un tat bien dfendu et une nation dtermine.
Croiriez-vous que le gnral Kossakowski jouit Ptersbourg de la plus grande faveur? Il est le Mercure politique
de nos migrs, que les Russes appellent cependant le Sprengporten polonais.
C'est peut-tre pour la premire fois que les Russes ont
os manifester une opinion oppose aux coquetteries de la
cour, que l'on tmoigne nos mcontents.
Oprcz tego wiadomo mi, i Engestrm pozyska tu
wielkie zaufanie. W czasie nieobecnoci Jabonowskiego, by on
u pruskich ministrw w polskich interesach. Krl polski i mar
szaek Potocki poczli go bardzo powaa. Ala on Berlin
wkrtce opuci, jeli wiadomo o mierci krla szwedzkiego
tam go nie powstrzyma. Rozgoszono tutaj, jakoby on tam
zosta zamianowany ministrem spraw zagranicznych.
341
Dziennik Buhakowa.
D o k u m e n t a . V.
Najty zosta dom dla ksicia wirtembergskiego, ktry

mebluj; to zrodzio mniemanie, i ksi ten jest forytowany
na krla.
Po otrzymaniu listw z Petersburga, byy u krla dwie
konfereneye, na ktrych radzono nad rodkami postawienia
Rosyi oporu w jj zamiarze zwalenia nowej konstytucyi : pow
strzymano si jednak z decyzy a do jutrzejszej poczty. Mar
szaek za Potocki mwi o tern z Lucchesinim, ktry twier
dzi, e Rosya nie dojdzie do ostatecznoci.
Ksie Adam Czartoryski chwali si, i oskary przed
elektorem pana Essena, i e w maju na jego miejsce przysany
zostanie inny minister. Ksie Czartoryski skada win odmowy
elektora na raporta Essena i inne wsrszawskie korespondeneye *).
Plenipotenci ksicia Stanisawa Poniatowskiego, Badeni
i Wawrzecki, opucili Warszaw, z obawy, by ich nie zmu
szono do porczenia imieniem ich mandataryusza, stutysicznej
poyczki, ktr daje krlowi ksi Aleksander Lubomirski na
18 procent i pod warunkiem rkojmi, o ktrej mowa. O t
sum stara si krl usilnie, a powiadaj, e potrzebna mu jest
*) Jest w tym zarzucie troch prawdy.
s t a III by w Warszawie uywany,
Essen, ktry jeszcze za Augu
nie mg przebaczy Polakom,
e dynastyi
saskiej nie utrzymali na tronie i mia z tego take powodu gbok niech d o
Stanisawa Augusta.
Pracowity jak cala wczesna dyplomacya saska,
dobrze kraj znajcy,
opisywa wszystko co w nim widzia.
przytem
R a p o r t a jego,
na
ktrych H e r m a n n opar gwnie swj opis polsko-rosyjskich stosunkw, dostar

czaj bogatego materyau do historyi Stanisawa Augusta. Bezwtpienia, ju sam
obraz tego co si w Polsce wwczas dziao,
nie atwo mg ktrego z zagra
nicznych ksit nakoni d o przyjcia polskiej korony, a c dopiero jeli j a k

u Essena obraz ten zaprawiony by przez lat czterdzieci kwasem i cierpkoci,
ktre nietylko, e ani razu lepszemu nie ustpiy usposobieniu, ale owszem za
Sejmu czteroletniego jeszcze bardziej si zaostrzyy! Susznie
wic ks. Czarto
ryski mg skary si przed elektorem na jego agenta w Warszawie. Wreszcie

') T o znaczy zapewne, e yczliwo krla szwedzkiego dla P o l a k w ,
podczas pobytu Stackelberga w Sztokholmie,
wa umow, musiaa znacznie ostygn.
i w chwili, gdy z nim podpisy
same
raporta
Essena daj do poznania,
e ze wszystkimi
posami rosyjskimi
w Warszawie by on w przyjacielskich, a pod koniec z B u h a k o w e m ,

fnych stosunkach.
w pou
343
Dokumenta. V.
Dziennik Buhakowa.
na przekupienie pewnych osb w ministerstwach w Berlinie

i Wiedniu.
Zaczynaj tu insyunowa posom, e krl zrzecze si nie
ktrych danych mu przywilejw, jeli zapac jego dugi do
chodzce do 30 milionw zotych ; dodaj, e nawet odstpi
Rzeczypospolitej ekonomie, a zadowolni si na przyszo sze
cioma milionami pensyi.
et nous runir d'intrt, pour dtourner cet orage funeste. Le

ministre de Prusse m'a promis de bonne foi, qu'en attendant
qu'il ait reu des instructions de sa cour cet gard, il me
rendra compte de toutes les dmarches qu'il tentera pour
arrter l'excution d'un projet si contraire aux intrts du
Roi son matre, pourvu qu'en temps et lieu, et quand j'en
serai requis, je le seconde dans ces oprations.
Peut-tre, monsieur le marchal, que ce sera cette
tentative inattendue de la Russie, que la Pologne devra son
salut et l'issue de la crise dans laquelle elle se voit plonge.
La Prusse et l'Autriche y sont galement intresses. Voil
une raison de plus pour qu'elles se dcident au plus tt la
conclusion de la triple alliance projete. Tout languit encore
et rien n'est chang relativement aux dispositions du Divan,
quant aux ngociations du commerce.
Vous sentez bien, monsieur le marchal, le besoin ou,
pour mieux dire, la ncessit indispensable que j'ai de nouvelles instructions qui autorisent ma conduite dans cette
affaire. Je ne vous parle pas de vos conseils. Vous savez si je
nglige de les mettre profit et vous devez juger s'ils me
sont agrables.
(Cz listu bya cyfrowan, wic nie mona byo jj
odczyta). List ten otrzymany zosta przez porednictwo Woyny,
posa w Wiedniu. Bardzo by moe, e napisanie listu tj tre
ci byo ztd nakazane, bo niepodobna przypuci, aby negocyacya ta z Porta moga si ju rozpocz, gdy p. Chwostow
nie mg jeszcze nawet tam dojecha w pocztku marca. Tu
taj przymierzem turecko-rosyjskiem strasz wszystkich mini
strw cudzoziemskich dworw, by dojciu onego przeszkodzi.
Lucchesini nie chcia temu wierzy: I1 est impossible (odpo
wiedzia) que Reis-Effendi donne les mains une oeuvre si
monstrueuse, et les Turcs sont trop senss pour ne pas l'apercevoir aussi. Posyano take do pana Descorches, pour
qu'il en crive sa cour et pour lui faire sentir combien il
importe la tranquillit de l'Europe que la Russie et la Tur-
342
2J marca fj
kwietnia.)
Od czasu powrotu ksicia Adama, zaczynaj tu le m

wi o elektorze i myl o innym kandydacie. Powiadaj, i
Lucchesini natrca ju o ksiciu wirtembergskim, lecz temu
trudno wierzy. Tymczasem stawicych opr warszawskiej fakcyi strasz wytpieniem.
Ksie Adam zapewnia, e Bischofswerder i Landrioni,
obiecali swoje poparcie dla nowej konstytucyi i pomoc w wpro
wadzeniu na tron elektora ; Lucchesini za publicznie powiada,
e to nieprawda. Wygada si on take z tern, e konstytucya
zmienion zostanie przed 3 maja ; e Polakom wojna w go
wie, e tu przed 3 maja bdzie wiele historyj. Zbliy si znowu
do ksicia Sapiehy.
28 marca (8 Imtietnia).
Rozgoszono, jakoby z Konstantynopola przyby kuryer,

to nie jest prawd, lecz marszaek Potocki otrzyma od posa
Potockiego list, z ktrego przesyam nastpujcy wycig:
Constautinople, le j mars I~J2. Vous verrez, monsieur
le marchal, dans ma lettre au Roi, l'issue de ma confrence
avec le Reis Effendi au sujet de l'alliance qui se concerte
entre la Russie et la Porte ; vous y verrez les dmarches que
j'ai hasardes auprs du ministre de Prusse, qui j'tais plus
que sr que cette affaire tiendrait coeur, et le succs favorable que j'ai eu lieu de m'en promettre. J'espre que cette
preuve de ma franchise, loin de nuire au bien de la chose,
ne peut qu'obliger ce ministre une ouverture rciproque.
344
345
Dokumenta. V,
Dziennik Buhakowa.
quie soient spares d'intrts. Nie wiem co Descorches odpowiedzia, lecz na zamku mocno si niepokoj i mwi ju
o popiechu w wykonaniu planu, by powstrzyma elektora od
dania stanowczej odmowy, ktra nastpi musi, jeeli si on
wprzdy dowie o rosyjsko-tureckiem przymierzu.
Na odbyte sejmiki wyekspensowa krl 180.000 czerwo

nych zotych, a na dzie 3 maja przygotowano ju 40.000
teje monety. Dziwna rzecz! jak ludzie maj odwag powie
rza mu pienidze, lecz on je wynajduje obiecujc znaczne pro
centa i zadawalniajc si czwart czci gotwki. Jako przy
kad przytaczam : przed tygodniem poyczy krl u jednego
z kupcw 17.000 (dukatw), z tych 4,000 otrzyma gotwk,
a reszt w fantach, ktre sprzedaje za drugie 4.000.
Gotuj si tutaj do wyprawienia

a prawdopodobniej do Londynu.
Littelpag'a do Parya,
Mwi i wiadomo o tern co si krlowi szwedzkiemu

zdarzyo, wielce zastraszya elektora.
Kazano tu robi elazne obrczki (fidis manibus) dla o
nierzy, by im w razie wojny doda otuchy.
2q marca fg
kwietnia}.
Konferencye trwaj codziennie. Wczorajsza u Kotaja

skoczya sic o 10-tj godzinie w nocy. Zo ich przechodzi
wszelkie wyobraenie. Jeeli krl szwedzki nie umrze, zamylaj
wmawia we, e wypadek, ktry mu si zdarzy, mia rdo
swe w Rosyi; w tym celu powstrzymano kuryera, by odpo
wied do Potockiego zmieni stosownie do nadeszych o zdro
wiu krla wieych wiadomoci.
Piatoli si uskara na zy stan interesw. Zapytano go
po co si obawia rosyjsko-tureckiego przymierza, jeeli przy
mierze potrjne ma przyj do skutku? Odpowiedzia: Elle se
confirmera comme l'alliance avec la Sude, d'ailleurs la pleutrerie et la poltronnerie de tous les cabinets lui donnent le
droit de tout entreprendre. Il n'y a que le despotisme et le
roi de Prusse qui peuvent nous sauver.
Sycha ze wszech stron, e si gotuj do wykonania no
wych zamiarw; wszystko to si robi u podkanclerzego Ko
taja, lecz nic pewnego w tym wzgldzie dowiedzie si nie
mona. Wszyscy jednak si niepokoj, a wiele osb zamierza
opuci Warszaw, by unikn oczekiwanych nastpstw zawie
ruchy *) 3 maja.
*) Sumiatica.
jo
marca fio
kwietnia!.
Piatoli pogodzi krla z Potockim i spr ich w kwestyi

obchodu 3 maja usun, porobiwszy pewne zmiany w planie.
Mwi, e ju nie bd nalegali na utrzymanie sukcesyi w ro
dzinie Poniatowskich, lecz stara si bd jedynie o otrzyma
nie przyzwolenia Sejmu na dania elektora. Tymczasem za
obecnie panujcy krl bdzie korzysta z tych nowych prero
gatyw. Lecz Potoccy, bojc si by krl przybytku wadzy nie
uy na wasn korzy, na forytowanie swj familii, ycz so
bie konstytucyi, ktraby zabronia krlowi cokolwiekbd
o sukcesyi stanowi bez oglnego zezwolenia narodu.
Si marca fu
kwietnia),
Lucchesini korzystajc z trudnego pooenia w jakiem si

obecnie konspiratorowie tutejsi ') znajduj, pocz na nowo m
wi o Gdasku i Toruniu. Sapieh zdoa on ju pozyska
i umwi si z nim o pienine dla wynagrodzenie, ktrego
wysokoci jeszcze nie znam. Inni przeciwnicy tej sprawy take
na ni przystaj. Gutakowski, Batowski, Niemcewicz i cay
ich tum zezwalaj, spodziewajc si, i krl pruski wesprze za
to Polsk w wojnie przeciw Rosyi, ktrej oni koniecznie pra
gn. Lucchesini powiedzia wczoraj Batowskiemu: Nous joue
rons M. Bulhakoff et djouerons les vues de sa cour et de
ses adhrents.
) Zagoworszcziki.
346
Dokumenta. V.
Dziennik Buhakowa,
i\l2
kwietnia.
Konferencye odbywaj si nie co dzie ale co godzina.

Wczoraj krl obiadowa u Stanisawa Potockiego, i do wie
czora tam obradowa przy zamknitych drzwiach. Mowa bya
o wykonaniu zamierzonego planu zaraz po otwarciu Sejmu.
Midzy innemi mwiono i o wysaniu posa do Petersburga,
lecz w tj materyi nic nie postanowiono.
Rozpuszczono wie, jakobym ja otrzyma rozkaz poda
nia tu noty, odnoszcej si do odpowiedzi danej przez Dwr
rosyjski Gabinetowi wiedeskiemu, i majcej na celu przeszko
dzi wykonaniu planw uoonych na dzie 3 maja. Lucchesini odezwa si : L'orage gronde de loin, le ciel s'obscurcit
du ct du Boristhne, la tempte approche, et nous verrons
la srnit du 3 mai trouble sans ressource.
Chwali si on, i kupi dobry i znaczny majtek w ksi
stwie Modeskiem ; e krl bdc z jego usug l) zadowolnionym, darowa mu niedawno 12.000 czerwonych zotych. M
wic o zamiarze oenienia ksicia Jzefa Poniatowskiego z crk
ksicia Adama Czartoryskiego, doda: Tantt on nous adore
ici, tantt on nous dteste. On veut donner un mmoire la
Dite contre la Prusse, prtendant que nous gnons le commerce de la Pologne. Ils font courir des faux bruits pour cacher leurs vues. Tantt ils disent que nous voulons avoir la
grande Pologne, tantt la Samogitie. Le roi mon matre ne
veut rien d'eux, que de conserver ses droits et ses traits.
O ksiciu Sapiee, z ktrym teraz w wielkiej jest przyja
ni, powiedzia on: C'est un homme sur lequel on ne peut
jamais compter. O tern pisa p. Essenowi jeden z jego przy
jaci (!).
Mostowski, ktry by w Drenie z ksiciem Adamem,
mwic o napotykanych przez nich trudnociach, doda: I1
n'y a pas d'apparence que l'Electeur se dcide accepter,
') Jewo poiviedieniem.
347
Pas mme qu'il entre en ngociation pour les pacta convcnta.

Aussi, pour que nous ne devenions pas la victime de ses craintes,
cherchons prvenir le coup. Les lenteurs nous ont fait beaucoup de mal et finiront par nous perdre si nous y donnions
encore.
On ajuste ici les fltes pour faire accroire la nation
des vues destructives de la part de la Russie contre la constitution et des mesures hostiles effectuer dans peu pour
les excuter ; par consquent l'urgence d'un prompt armement
dfensif. Le roi montre des lettres sur les desseins de la
Russie, qui disent, outre cela, qu'une rsistance bien soutenue
de la part de la Pologne, des mesures bien visibles, bien prononces par une insurrection gnrale de la noblesse, des municipalits et des paysans affranchis, arrteraient infailliblement
un clat rel par des hostilits de la cour de Ptersbourg,
qu'on parviendrait flchir la fin par une ngociation arme.
Wszyscy oni staraj si o pomnoenie wadzy krlew
skiej ; marszaek Potocki mwi : Il est bien trange que les
souverains veuillent attaquer notre constitution, qui tend affermir l'autorit royale, tandis qu'ils laissent tranquille la France,
qui n'a d'autre but que de la renverser.
Gdy panu Descorches zakomunikowano wiadomo, i
w Stambule negocyuje si przymierze midzy Porta i Rosy,
powiedzia: La Russie profite des fautes de notre cabinet et
de celui de Londres ; d'ailleurs je crois aux tentatives de la
Russie relativement cette alliance avec les Turcs, mais non
pas la possibilit qu'elle puisse produire son effet, et je suis
bien tranquille cet gard.
Lucchesini met cette nouvelle au rang de mensonges que
l'on dbite ici. Elle est sortie, dit-il, des mmes ttes creuses
qui ont imagin que nous voulions la Samogitie. Il faut du
repos et de la tranquillit parmi les souverains, car les dmocrates gagnent de jour en jour, et il est dangereux de vouloir faire la
guerre aux autres, lorsqu'on a des indices de rvolte chez soi.
Aujourd'hui aucun souverain n'est sr de son sort. Je vous dis
348
Dokumenta.
Dziennik Buhakowa.
en secret et en ami : qu' l'heure qu'il est, les dmocrates en

France ont frapp un coup dcisif. Peut-tre le saurez-vous
lundi (dzie otwarcia Sejmu.)* Spytano g o : w jakim celu po
yczaj tu miliony i zwikszaj armi do liczby stu tysicy o
nierza? C'est pour se mettre (odpowiedzia) en tat de d
fense contre la Russie, ou dans le cas que la Russie veuille
forcer l'Electeur de Saxe ne pas accepter la couronne.
Zdaje si, i przywdzcy sejmowi, przystali ju na spa
cenie krlewskich dugw, i e wniosek w tym wzgldzie b
dzie przedstawiony, albo zaraz po otwarciu Sejmu, albo te
natychmiast po obchodzie 3 maja.
4JfJ
kwietnia.
Jeden z polskich oficerw, ktry by w Smolesku i Mo

hylewie, jak si zdaje posyany tam przez krla, opowiadaniem
swojem po powrocie siln sprawi trwog. Wczoraj na posie
dzeniu Stray wydano rozkaz do komisyi wojskowej, by przy
granicach podwojono ostronoci.
Szwedzki minister Engestrm, pisze z Berlina do mar
szaka Potockiego, by tam przysano kogo do uoenia nowego
planu, i zdaje si, i Stanisaw Potocki po to si wybiera
w tamte strony.
Kombinujc wiadomoci dochodzce mnie o tern co si
dzieje na konfereneyach, wnosz, i udecydowany zosta nast
pujcy plan : Le roi et son parti sont occups de la dfense
intrieure du pays, et peut-tre dans le cas de faire face
l'ennemi si l'on attaque. Il s'agit d'armer la nation de runir
les diffrents ordres de citoyens la cause commune, et de
crer une espce de pospolite ruszenie. Ce projet de se tenir
sur la dfensive la plus exacte et d'en imposer aux puissances
voisines doit tre port demain la Dite, aprs la lecture du
rapport du prince gnral Czartoiyski. Les discours sont prpars, tout est prvu et convenu. Le roi et ses amis partagent
l'opinion que l'lecteur veut seulement gagner du temps et
que la rponse de l'Impratrice au cabinet de Vienne, ainsi
349
que plusieurs et diffrents rapports secrets font vivement pr

sumer que les trois puissances voisines sont trs-prs de se
rapprocher. Tout cela les chagrine et les oblige pousser les
choses. L'lecteur de Saxe vient d'insinuer au ministre de Pologne de se garder bien de toucher en aucune manire la
constitution dj tablie; que malgr ses intentions et ses dsirs, on ne peut maintenant s'en occuper, sans tout gter et
sans indisposer les trois puissances voisines. Ce changement
de langage a fait ici une impression pro!onde. La mort du roi
de Sude est regarde ici comme ti es-favorable. Voici comment ils raisonnent: il est trs-sr que dans l'intervalle de la
rgence, la Russie cherchera regagner son influence et qu'il
ne lui sera pas difficile d'y parvenir. Mais avant qu'elle y parvienne, elle sera trs-occupe, son attention sera trop fortement
fixe de ce ct, pour qu'elle puisse mettre la mme nergie
aux'affaires de Pologne; par consquent, nous, Polonais, nous
gagnerons du temps et nous pouvons tre les matres d'employer tous nos moyens pour nous mettre sur un pied respectable, et c'est ce que nous ferons.
On assure que la Hollande offre vingt millions la Pologne en emprunt. On parle de changer la commission de la
guerre qu'on dit tre vendue la Russie et que cette puissance a trois ou quatre membres dans chaque commission.
Le roi et son parti sont dans une joie extrme. La
sance d'hier leur donne une telle confiance, que le marchal
Potocki a dit hier que sans aucune imprudence le roi peut
tout tenter. Par le projet qui a pass hier, toute l'arme est
entre les mains du roi, et la commission de la guerre devient
agent subalterne de la Stra.
Z Drezna pisz, e pan Bischofswerder przejecha tam
tdy, nie powiedziawszy ani sowa o skutkach swojej bytnoci
w Wiedniu, nie wspomniawszy nawet czy bya tam mowa
o Polsce, ktr jak si zdaje, Dwory wiedeski i berliski po
czynaj si zajmowa. Pisz rwnie ztamtd, i ksi Kaunitz
odezwa si.- Qu'il serait difficile de trouver quelque biais
350
Dokumenta. V,
Dziennik Buhakowa.
raisonnable et qui ne pt en quelque faon dplaire la

Russie, pour s'y tre aventure si loin, sans le concours de
cette dernire puissance.
' budowali synowie Adamowi: i rzek: oto jeden jest jzyk

wszystkim: a poczli to czyni, i nie przestan od myli
swych, a je skutkiem wypeni. Przeto pjdcie, zstpmy,
<c
a pomieszajmy tam jzyk ich, aby nie sysza aden gosu
bliniego swego. I tak rozproszy je Pan z onego miejsca po
wszystkich ziemiach, i przestali budowa miasta.
art ten odnoszcy si w ogle do polskiej rewolucyi,
tem jest dotkliwszym, e krl, Maachowski i inni naczelnicy,
lu stoczyli midzy sob spr o miejsce, na ktrem ma sta
nowy koci; i jakkolwiek krl upar si przy swojem, to je
dnake wszyscy s przekonani, e na obranem miejscu poo
onym zostanie tylko wgielny kamie, ale e do postawienia
tam kocioa nie przyjdzie nigdy.
Wskutek pomyki ze strony poczty, przyniesiono kaszte
lanowi Mostowskiemu list adresowany do jego brata, ktry
z ksiciem Adamem Czartoryskim jedzi do Saksonii; ponie
wa bracia s w niezgodzie z powodu procesu o sukcesy,
wic kasztelan przeczytawszy list, spali go. Oto jest tre listu:
Sous peu le commissaire Lben sera Varsovie, o il ne
pourra pas rester longtemps, S. A. E. en ayant besoin pour
les affaires dans l'Empire. On conseille et presse Mostowski
d'insister auprs d. M. Lben sur tous les avantages qui rsulteraient la Saxe pour son commerce, si l'Electeur pouvait avoir la couronne de Pologne. On dit qu'il faut faire
valoir aussi l'appui de la Prusse, laquelle ayant opre l'indpendance de la Pologne, ne voudra pas en avoir le dmenti;
que l'vnement en Sude devait mettre en quelque embarras
la Russie, qu'enfin il faut tout employer pour persuader et
gagner M. Lben. On conseille de faire le possible pour que
la Dite actuelle soit continue, disant que s'il vient une autre
Dite, les mcontents aids bouleverseraient tout. L'auteur
ajoute qu'il partira sous peu pour Vienne, et prie Mostowski
de rappeler Piatoli sa promesse de lui envoyer la bague
avec le portrait du roi. Il dit que le roi Franois suivra les
traces de son pre et cherchera la pacification dans le Nord;
Donosz ztamtd jeszcze co nastpuje: Les cours de

Vienne et de Berlin ne sont plus dj si montes l'unisson
l'une de l'autre relativement mme la France, qu'elles paraissaient l'tre du vivant de Lopold, et que Bischofswerder
n'avait emport de Vienne que de l'eau bnite de cour*.
yjiS
kwietnia.
Krl i jego stronnicy zaczynaj by zadowoleni z Lucchesiniego. W niedziel zwierzono mu si z zamiarw uoonych
na poniedziaek, na co on odpowiedzia: Que tout ce qui pou
vait tendre assurer le bonheur et la tranquillit ne pouvait
tre que trs-utile au roi son matre.
Myl tu oglnie, i on poduszcza do zwikszenia wa
dzy krlewskiej, przewidujc ztd wielkie w Polsce zamieszania,
z ktrych jedynie jego pan skorzysta moe.
On commence prcher ouvertement le despotisme comme
le seul gouvernement convenable la Pologne; le marchal
Potocki a dit hier : Les Polonais sont si bons, que quoiqu'ils
soient trs-dvots et superstitieux, je les ferais changer de religion, si cela tait ncessaire.
Jest tu w parafii Panny Maryi, w ktrej obrbie mieszka
francuzki minister Descorches, proboszcz i biskup in partifais
Malinowski; bywa on u pana Descorches i odprawia nabo
estwa w czasie uroczystoci, ktre obchodzi francuzkie po
selstwo. Obecnie krl da mu polecenie, wystpienia z kaza
niem w dzie 3go maja, przy zaoeniu fundamentw kocioa
Opatrznoci Boskiej ; to spowodowao, i temi dniami nadesano
temu praatowi w licie bezimiennym tekst do kazania, wyjty
z Genezy, rozdzia XI: I rzekli: pjdcie, zbudujemy sobie
miasto i wie, ktrjby wierzch siga do nieba: a uczymy
sawne imi nasze, pierwej nili si rozproszymy po wszystkich
ziemiach. I zstpi1 Pan, aby oglda i miasto i wie, ktr
351
352
Doknmenta.
y.
353
Dziennik Buhakowa.
qu'il engage vivement l'lecteur accder au trait

l'Autriche et la Prusse.
entre
List ten nie by podpisany, wic niepodobna byo tu doj

jego autora; lecz jeeli Schnfeld, minister saski w Wiedniu
jeszcze dotd w Drenie bawi, to prawdopodobnie, bdzie to
list od niego, pismo bowiem byo do rki jego podobne.
Sj/c kwietnia.
Posdzaj tu oglnie Lucchesiniego, i poduszcza do wpro

wadzenia w wykonanie prawa uchwalonego 16, pod nazw:
Gotowo do obrony, jakkolwiek stara on si przekonywa, e
tak nie byo. Gdy go zapytano, dlaczego temu nie przeszkodzi,
odpowiedzia: Je ne devais pas l'empcher, car j'tais cens
n'en rien savoir; en outre, j'ai toujours vit d'entrer dans des
explications formelles sur cette affaire. J'ai dit au roi que je
ferais mon rapport ma cour, mais que je ne pourrais pas lui
rpondre comment on trouverait cela. On voulait aussi faire
une milice: je les en ai adroitement dissuads, et Chreptowicz
m'en a remerci. Le roi veut avoir Kalkreuter et lui offre
12,000 ducats; je ne me mlerais pas encore de tout cela,
mais si j'tais roi de Prusse, je congdierais aussitt Kalkreuter,
lequel a eu le peu de dlicatesse, tant ici, de marchander
pour quitter le service de Prusse. J'ignore s'ils l'auront ou
non, mais je puis vous assurer que dans deux ans il brouillerait toute l'arme. Aussi sur les 20,000 fusils, qu'ils veulent
avoir, j'ai rpondu que ce contrat avait t fait par Herrzberg
et que le Roi avait oubli apparemment de me rpondre;
qu'en outre, peut-tre il en aura besoin lui-mme pour les
affaires de France. Essen n'est pas content de l'explication
donne aux dix points de la note par le prince gnral.
A Dresde il y a deux partis, l'un pour l'acceptation de la couronne, l'autre contre. Quoique la cour de Prusse ne veuille pas se
mler des affaires intrieures de la Pologne, cependant tous ces
prparatifs de guerre ne lui plairont point, pouvant allumer la
guerre dans le Nord. Na zapytanie co do Sejmu, odpowie

dzia on pod wielkim sekretem: La Dite et les mmes nonces seront prolonges; mais pour tranquilliser la nation, on
a
trouv l'expdient de dclarer que la Dite ne sera plus lgislative, mais seulement une dite de vigilance, pour aider en
cas de besoin le pouvoir excutif.
Dwulicowo Lucchesiniego nie podlega najmniejszej wt
pliwoci. Pochlebia wszystkim stronnictwom i z kolei kade
oszukuje. Pan Essen, ktry mia z nim stosunki, powiada
Wczoraj: Qu'il ne croyait pas que Lucchesini et os donner
la moindre assurance officielle sur quelque assistance de la
part de sa cour pour le soutien de l'ouvrage des enrags d'ici,
que, bien au contraire, il savait n'en pas douter, que la jour
mme, aprs la sance de lundi (5/12), le marchal Maa
chowski s'tant rendu chez Lucchesini pour lui en annoncer
lui-mme le succs, et en mme temps en tirer une sorte
d'aveu ou d'approbation, il en avait eu une rponse qu'il se
gardera bien de communiquer la Dite. Qu'il savait bien
que ce Prote jouait le rle d'un double agent, l'un pour luimme, envers les personnages d'ici pris sparment, pour se
soutenir personnellement lui mme, et pour soutenir l'autel
qu'il avait rig contre celui de la Russie; et l'autre en sa
qualit d'agent d'un pays dont les intrts taient absolument incompatibles avec la consolidation des oprations de
ces faiseurs d'ici. Que lui, Essen, avait chauff si fort les fours
sur les suites qui pourraient rsulter, pour son pays, de l'ide
polonaise de la ngociation arme, nonce dans la Gotozvosc'
do obrony*, synonyme d'un Pospolite ruszenie, ktre teraz
zawiso od krla, que Lucchesini en tait convenu en plis
sant et l'assurant bien fortement qu'il en crira sa cour,
pour y mettre la hol, et que d'ailleurs le corps de 18,000
hommes dans la Prusse occidentale avait t remis sur le pied
de guerre et qu'on pourrait l'augmenter au besoin.
Pan Essen zapytany, co go mogo spowodowa do wy
sania sztafety do Drezna z wiadomoci o tern co tu w poKs Walerjan Kalinka T. II.
23
354
Dokumenta. V.
niedziaek (16 kwietnia) zaszo, odpowiedzia jak nastpuje:

Est-ce qu'on n'est pas trop intress chez moi savoir une
heure plus tt les algarades qu'on fait ici coup sur coup, en
provoquant, pour ainsi dire, le grand Nord? Il faut qu'on rflchisse chez nous s'il nous convient de prcipiter dans un
moment aussi critique l'envoi d'un complimenteur 1 ).
Bankier Leblanc powiada, e nie przyoyby si do ua
twienia 30 milionowej poyczki, gdyby ta nie miaa doj rk
krla, ktry mu wiele winien.
J2o kwietnia.
Chc tu koniecznie dokompletowa armi do liczby stu

tysicy; armi t dla tern wikszego postrachu Europy, dowo
dzi bdzie sam Stanisaw August.
Do tych przedsiwzi jeszcze jednak brak pienidzy;
licz na stu tysiczn poyczk obiecan przez bankiera Le
blanc. Nie wiadomo czy krl pruski da jak pomoc w negocyacyi poyczki holenderskiej ; to tylko pewno, e obiecawszy
sprzeda bro po dosy wysokich cenach, o pienidzach nie
J
355
Dziennik Buhakowa.
) Oto co Essen donis swemu Dworowi (17 kwietnia). < . . .. Gdy

umysy do najwyszego stopnia rozgrzane zostay, wniesiono zaraz doczon
rekonstytucy (Gotowo do obrony). Wasza Excellencya uzna atwo jak nie
szczliwe skutki i nieskoczone ze pocign za sob musi ta fatalna i roz
paczliwa decyzya. Minister pruski, ktry, jak i inni ministrowie, wyprawi) knryera do swego Dworu, mniema, e to postanowienie zgubi Polsk. Wszyscy
ministrowie zagraniczni powiadaj, e Dwr, ktry nie chce porni si z Rosy,
nie moe dosy by ostronym z ludmi tak niebezpiecznymi i nierozsdnymi.
Zapewniaj nadto, e nie na tem koniec, e lud i mieszczan chc uzbroi tak,
e najokropniejszych katastrof obawia si' mona z tych zapalczywych posta
nowie i rodkw. (Hermann Ergn-migs-Band, s. 259; porwnaj take de
pesze Luchesiniego z d. 21 kwietnia). Ta uchwaa, ktr Essen tak mocno
nagania, nie byaby ani fataln ani nieroztropn, gdyby przed trzema laty bya
zapada i w wykonanie zostaa wprowadzon. Wydana w rok po ogoszeniu
konstytucyi 3go maja, a na miesic przed rozpoczciem krokw nieprzyjaciel
skich, dowodzia tylko nieprzezornoci sejmu, i pastwa uratowa ju nie moga.
Essen korzysta z niej po swojemu, to jest, aby elektorowi bardziej jeszcze wybi
wszelk myl o koronie polskiej.
wspomnia ni sowa. Krl w skutek rady Piatolego, sam pisa

tym interesie do Holandyi, proponujc oddanie starostw
w zastaw; odpowiedziano mu, i dadz ile zechce, byleby bya
pewno. Krl udawa si do bankierw, obiecujc kademu,
J
ktry z nich pierwsz poyczk znegocyuje, tego na przy
szo wycznie bdzie uywa: kady si wic stara otrzymu
jc (sic) dwa od sta. Leblanc obowiaza si da 100.000, Prot
Potocki chcia da 150.000, Riokur 100.000 i t. d., czekaj
tylko na konstytucy, ktrej dali.
w
Krl udawa si take do ksicia Aleksandra Lubomir

skiego, lecz ten powiedzia, e on chce wszystko, albo nic.
Pisano ztd do Berlina o trzech obozach czyli korpusach,
ktre pragn uformowa; odpowiedziano tam ksiciu Jabo
nowskiemu: fort bien, pourvu que ces camps n'aient point
d'autre nom que celui de camps d'exercice. Wszystko to
byo zrobione, wedle dawnych urzdze, ktre dzie 16 kwie
tnia z gruntu wywrci.
Od Debolego przybya sztafeta z doniesieniem: i w Pe
tersburgu ju zamianowani jeheraowie, ktrzy maj dowodzi
Wojskami, przeznaczonemi do wkroczenia do Polski 26 kwie
tnia; e deklaracya ju si drukuje etc. Wiadomo ta nietylko
sprawia tu trwog i popchna do szybszych wojennych przy
gotowa, ale zrodzia obaw, by wie o wojnie nic przeszko
dzia zacignieniu w Holandyi poyczki. Zdaje si, i nie wiele
tu licz na pomoc Prusakw.
io\2i
kwietnia.
W skutek otrzymania sztafety od Debolego, zwoan zo

staa wczoraj Stra. Krl przysya trzy razy do pana Essena
dla zakomunikowania mu otrzymanych wiadomoci. Jeden z wy
syanych mwi, i elektor przez ustawiczne swoje zwoki, jest
przyczyn, i tu do tj pory innych rodkw nie przedsi
wzito, i e powd tj jego bojaliwoci jest trudnym do po
jcia. Potem wyj tene wysannik list Landrioniego, zawiera
jcy ze strony jego Dworu wiele pocieszajcych dla Polski
356
Dokumenta. V.
rzeczy- i mwi wiele przeciw Polakom, ktrzy si ich dzieu

sprzeciwiaj; doda, i dziea tego broni bd przeciw wszyst
kim i e ze ile usposobionymi postpi jak ze zoczycami.
Podkanclerzy Kotaj pisa do pana Essena, proszc go
w imieniu krla, by w dzie 3go maja kaza owietli cay
dworzec saskiego poselstwa pour ne pas fournir matire aux
malveillants d'interprter cette omission, comme' une inattention marque; que sans cela ils ont tch de faire accroire
dans les papiers publics mme, que le roi voulait mettre la
place de l'Electeur un de ses neveux, afin d'exciter de la mfiance entre eux. Qu'on affectait de rpondre que le commissaire nomm ne venait ici que pour rendre compliment pour
compliment, sans tre charg d'entrer en aucun pourparler, et
si cela tait, cela signifierait: mener toute une nation par le
nez. Que pour prvenir toute sorte de msintelligence, il avait
ordre du roi de lui offrir d'entrer en correspondance intime
avec lui, sur les objets d'intrt respectif.
Pan Essen powiada, i bdzie si uchyla od tego wszelkiemi sposobami.
Lucchesini odpowiedzia na not pana Chreptowicza o konstytucyi 16 kwietnia: Sa rponse est remplie de tmoignages
d'affection et de flicitations pour le roi et la nation; mais ce
qui a frapp le roi et MM. de la Stra, c'est une expression
employe par lui: la satisfaction de trois ordres de la Rpublique.
Lucchesini wyprawia jutro do Berlina, jako kuryera, krewnego swego Farracha, ktry jest sekretarzem pruskiego poselstwa w Warszawie.
Z dzisiejsz poczt otrzymano od Debolego wiadomoci
z 10 kwietnia. Depesze jego zawieraj oprcz dawniejszej wia
domoci o zamianowaniu jeneraw dowodzi majcych przeciw
Polsce, co nastpuje : a) baron Rdern, pose holenderski w Ber
linie, donosi baronowi Gogerowi, e Bischofswerder bdzie wy
sany do Petersburga z nowym planem; b) ksi San Teodoro
zbliy Debolego z ministrem swego Dworu, wskutek czego,
Dziennik Buhakowa.
357
otrzymuje on obecnie przez tego dyplomat wszystkie inforTOacye; c) Deboli nastaje, by si tu nie dano oszuka pierwszemi propozycyami, jakie uczyni Rosya, i zapewnia, i im ry
chlej Polska postawi si w obronnem pooeniu, tern wicej
n
a negocyacyi zyska.
n\22
kwietnia.
Lucchesini zaczyna si niepokoi. Po wczorajszem tajnem

posiedzeniu Sejmu, mwi on o tutejszych niekonsekwencyach
1
doda: Qu'il leur avait toujours dit d'tre modrs avec la
cour de Russie, qu'il n'a jamais aim allumer le feu ni
mettre la discorde, mais que la mchancet de ce pays lui
attribuait un talent qui est contraire sa faon de penser.
Teraz niepokoi si o to, czy ministrowie obcych mocarstw
bd domy swoje owietla w dniu 3go maja, dodajc kademu
pod sekretem, i pan Essen otrzyma bezimienny list, w kt
rym mu gro nieporzdkami na dziedzicu poselstwa, gdyby
tego nie uczyni. Odpowiedziano mu na to, i wolaby milcze,
bo zoliwo warszawska gotowa jemu przypisa ten list.
Oto jest tre rozmw i zaj przy Dworze: On s'attend
la guerre, et quoique le roi ait dclar qu'il se mettrait la
tte de ses troupes, son inquitude, jointe aux terreurs paniques du chteau, n'est pas de bon augure. On est bien curieux
de savoir la tournure du manifeste de l'impratrice. On espre
qu'elle dclarera qu'elle voit dans la nation deux partis distincts
et spars: l'un pour la constitution du 3 mai, et l'autre qui
lui est contraire; qu'il est ncessaire son repos et sa tranquillit de s'assurer de l'opinion dominante, et qu'alors on
pourrait esprer de la part de la nation un acquiescement
complet la constitution du 3 mai, et que cette dmarche
tomberait d'elle-mme. On a fait observer ces raisonneurs
que la Russie ne ferait pas une telle gaucherie, et que si elle
voulait faire la guerre la Pologne, elle invoquerait uniquement
sa garantie. Piatoli a dj la plume la main pour rpondre
au manifeste. Mais ce qui fait craindre autant que les armes,
358
Dokumenta. V.
Dziennik Buhakowa.
c'est le penchant de la nation polonaise pour la corruption,

Ils connaissent leurs compatriotes, et sentent qu'il est ais de
les acheter, d'autant plus qu'ils se connaissent une quantit de
faux frres qui n'attendent que le moment pour clater et
pour dire : c'est vous qui nous avez amen le flau de la
guerre avec votre belle constitution ; nous tions si heureux,
si tranquilles sans elle ! II faut y ajouter encore, qu'autant les
Polonais sont fanfarons au coin de leur chemine, autant ils
sont pusillanimes et craintifs lorsqu'il s'agit de se mesurer
Mme en ce moment, o il n'est encore question de rien, il
leur semble que trois cent mille Russes sont aux portes de
Varsovie. Le fait est qu'on ne compte plus sur la cour de
Vienne, qu'on espre peu du roi de Prusse. Piatoli dit que le
systme de Franois et le mme que celui de Joseph, qu'il
entre dans ses principes que la Pologne soit asservie par la
Russie. La nouvelle alliance de ces deux puissances au mpris des engagements antrieurs de l'Autriche avec la Prusse,
prouve assez ce qu'on doit augurer. Quant la Prusse, elle
ne nous donnera des secours que malgr elle, contre-coeur,
et pourrait bien finir par s'arranger avec la Russie pour partager le gteau. D'ailleurs les troupes russes seraient dj en
Pologne et auraient ravag plusieurs provinces, avant que des
troupes prussiennes eussent encore song se remuer. Notre
parti est celui du dsespoir : vaincre ou mourir. Il faut armer
la noblesse. Trois cent mille gentilshommes peuvent tre
cheval; faire des milices de la bourgeoisie; faire bonne
contenance, brusquer et chercher faire la guerre chez eux
et soulever les esprits dj si peu ports l'ordre de choses
existante Odpowiedziano mu : qu'il serait trs-difficile d'entrer
dans leur pays et d'y exister: Pardonnez-moi odpowiedzia
on, on peut entrer par tous les cts; celui de l'Ukraine
russe par exemple ; tcher de gagner les Cosaques, dj si las
du gouvernement russe, et aller du ct de Moscou. Il est
sr que le roi est prt tout, pourvu qu'il soit second par
la nation. On peut esprer beaucoup. Ot na czem si
359
zasadza bezrozumny ich plan i chimeryczne nadzieje. Sami sie

bie oszukuj.
Koacz do pana Descorches, pour qu'il suggrt sa
our que l'alliance avec l'Autriche rompue, elle doit commencer travailler Constantinople, en Sude, Berlin, Varsovie ; qu'elle doit reprendre l'influence qu'elle a eue dans ces
cours, et que leur alliance est celle qui convient la nation
franaise.
c
I3J2J kwietnia.
Piatoli mwic o obecnym stanie rzeczy, uwaa wojn

za nieuniknion, jeeli krl pruski zajmie si Francuzami: La
Russie (mwi on) profitera de ce moment pour fondre sur
nous ; mais si la guerre en Allemagne n'a pas lieu, la Russie
ne nous dclarera pas la guerre, nous resterons tranquilles, et
nous aurons profit de la terreur panique pour faire passer
nos projets qui auraient d avoir lieu il y a six mois.
Le but de la sance de samedi (10/21) tait de se servir de cette terreur pour faire accorder sur-le-champ au roi les
prrogatives dont il ne devait jouir qu'en temps de guerre, et
il fallait, pour y parvenir, augmenter le danger de la Rpublique et prsenter la ncessit d'accorder au roi la facult de
faire tous les prparatifs ncessaires pour se mettre en tat
de dfense.
Nous sommes cependant toujours exposs aux reproches; les puissances voisines nous accusaient d'tablir la
dmocratie franaise, lorsque nous accordions des privilges la
bourgeoisie, et maintenant on nous reprochera avec bien plus
de raison d'tablir le despotisme sur les ruines d'un simulacre
de libert dont les Polonais jouissent. Mais encore ce dernier
parti vaut-il mieux, puisque le despotisme est le seul gouvernement qui puisse sauver la Pologne et les Polonais du joug
des puissances voisines.
Nowe wzy zawizane midzy Austry i Rosy najbar
dziej strasz tu wszystkich. Piatoli redaguje rozpraw, w kt-
360
Dokumenta. V.
r] chce dowie : combien une alliance de la Russie avec

l'Autriche serait funeste cette dernire puissance. Ma on zamiar mwi z kolei o wszystkich wypadkach zaszych od czasu
zawarcia cilejszych zwizkw midzy temi dwoma mocar
stwami ; za tekst swj pracy bierze on sowa ksicia Euge
niusza : Les troupes russes sont belles, mais l'alliance ne vaut
pas le diable. Deboli nadesa kopi memoryau podanego
w Petersburgu przez Polakw, dla uproszenia opieki przeciw
gwatom 3 maja. Pisze on, i ich tam zaszczycaj szczegl
niejszymi wzgldami i okazuj im wspczucie. Wskutek tego
mwiono w sobot, i naley ich sdzi i majtki ich na skarb
Rzeczypospolitej pokonfiskowa ; lecz poniewa gwnym przed
miotem bya rzecz o zwikszeniu wadzy krlewskiej, to od
graania si przeciw Potockiemu, Rzewuskiemu i innym, odo
o n o do innego czasu.
Armi chc powikszy do liczby 100.000 za pomoc
rekrutacyi. Budet wojskowy, ktry pokazuj, twierdzi, i ar
mia taka nie bdzie wicej kosztowaa jak 7,000.000 pruskich
talarw w czasie pokoju, a 14,000.000 teje monety w czasie
wojny (wida e rachunek ten wypracowany zosta przez pru
skiego jeneraa, i e zapomniano nawet summy obliczy na
polskie pienidze). Krl sam bdzie dowodzi, przez to maj
nadziej natchn Polakw zaufaniem i odwag.
Lucchesini mwic o sprawach polskich, wyrazi si w na
stpujcy sposb: La cour de Berlin ne prendra srement
aucune part ni intrt tout ce que le roi et les Etats se
permettent de faire, en se servant cet effet de toutes sortes
de moyens et de motifs mme supposs. Nonobstant les rsolutions les plus fortes et l'excution des projets gigantesques,
on peut tre sr de deux choses : 1) que la succession en Pologne n'existera jamais ; 2) que l'impratrice ne regagnera jamais sur ce pays son ancienne influence, et par rapport ceci,
quand mme les Polonais n'opposeraient la Russie aucun
obstacle, ceux qui rsulteraient de la part de la Prusse et de
l'Autriche suffiraient sans doute, malgr les liaisons de Fran-
Dziennik Buhakowa.
361
ois avec cette puissance-l. Ma cour est fort tranquille sur

qui se passe en Pologne actuellement; je le suis aussi,
m
ais il viendra peut-tre un temps o je recommencerai mon
r
le. Je suis persuad que tous ces bruits qu'on a rpandus
a
l'gard de la Russie ont t imagins pour donner un plus
grand essor aux tats, et pour les pousser prendre les rsolutions dont nous sommes tmoins ; mais il n'est pas tout
a fait faux que les troupes russes fassent des mouvements sur
les frontires ; mais ces mouvements ne sont aucunement
dirigs contre la Pologne, car l'impratrice ne pourrait en
aucune manire faire la guerre aux Polonais, sans le consentement du moins tacite de la Prusse et de l'Autriche.
Ce
is\^4 kwietnia.
Marszaek Potocki w nastpujcy wyrazi si sposb
o tutejszych wypadkach: Depuis le 3 mai de l'anne passe
cela a t notre projet; je cherchais toujours de persuader au
roi la facilit d'excution de tout ce qu'il aurait voulu entre
prendre; mais le roi, soit par crainte, soit par tout autre mo
tif, tait toujours de l'avis d'attendre. On avait ainsi perdu
beaucoup de temps, et le temps perdu ne se recouvre pas.
Lorsqu'on achvera de rendre au gouvernement toute l'nergie qu'il doit avoir pour inspirer quelque confiance aux puissances
europennes, on forcera l'lecteur de s'expliquer, pour prendre
un parti dfinitif, et en cas de refus, d'assurer la succession
sur une autre tte. Nous ne manquerons pas de prtendants
pour la couronne de Pologne, surtout la manire dont elle
vient d'tre assure. Nous nous sommes servis du prtexte de
la guerre avec la Russie, pour mettre cette puissance dans
l'impossibilit de nous la faire. Nous ne craignons pas la
guerre, mais je crains la facilit qu'aura la Russie de faire la
contre-rvolution, surtout prsent que les mcontents sont
en grand nombre.
Obawia si on przyjazdu jeneraa artyleryi do Tulczyna,
gdzie tene mgby zgromadzi wielkie stronnictwo.
362
Dokumenta. V,
Dziennik Buhakowa.
14I23 kwietnia.
Piatoli zapewnia, i w przyszym tygodniu sprawa ydow

ska przyjdzie na st; e bankier Leblanc i jaki drugi daj
pork za 5,000,000, ktre ydzi obowizuj si paci corocznie
w miejsce podatkw na potrzeby Rzeczypospolitej i na spa
cenie dugw krlewskich.
fJJ2 kwietnia.
Krl otrzyma bezimienne listy, w ktrych mu radz, by

si nie znajdowa na obchodzie 3 maja, albowiem go tam
mier czeka. Krl zamyla nie zwaajc na adne przedsta
wienia wyda rozkaz, by wszystkie okna wychodzce na ulice,
przez ktre pochd bdzie si odbywa, byy na t chwil po
zamykane. Piatoli za podaje rad, eby przed nim niesiono
Najw. Sakrament, co sprawi ma, i ludzie nie chcc przykl
ka, bd uciekali, a krl tym sposobem uniknie pomwienia
o boja i tchrzostwo. Lucchesini pochlebia i Piatolemu
i Mazzei, i z przyjemnoci mwi o wszystkiem co zaszo na
Sejmie.
i6\2j
kwietnia.
Oto jeneraowie, ktrych chc przyj do tutejszej armii:

Bouiller, Heiman i Kalkreuter. Pisano ju do nich. Maj tu
nadziej, i pierwszy nie odmwi, ale wtpi o drugim. Sto
sunki z Lucchesinim coraz cilejsze. Gosz tu, i krl pru
ski stara sic o rk saskiej infantki dla swego modszego syna.
Wydaje si to niepodobnem, jednak krl polski si martwi
i projekt ten przypisuje stronnikom Rosyi.
17I28
kwietnia.
Piatoli wychwala ostatnie sejmowe czynnoci, pomnaa

jce wadz krlewsk: Croyez-moi (powiada), tout ce qu'on
a fait jusqu'ici cote une peine infinie au roi et ceux qui
ont l'honneur de l'aider ; mais il reste encore beaucoup faire.
Bientt vous verrez des choses auxquelles vous ne vous atten-
363
dez pas. Le succs ne peut gure manquer, vu que les ressorts ont t bien tendus, et que toutes les lignes partent
"Un point pour former le plus joli dessin.:
Szerzej objania on nie chcia-, a wymwi si tylko
z
tem, e Sejm uczyni co wanego z wdzicznoci dla krla ;
Prawdopodobnie zapaci jego dugi.
i'jo
ktuietnia.
Ksie Sapieha, litewski marszaek konfederacyi, naraz

zdoby sobie wysokie powaanie u krla i jego stronnikw,
I ustawicznie przesiaduje u marszaka Potockiego. Temi dniami
postawi on na posiedzeniu Stray wniosek, eby hetman Branicki zosta odwoany z Petersburga ; wedle sw jego bowiem,
zaczynaj tu o hetmanie kry przykre wieci, ktre jemu
(Sapiee) jako siostrzecowi mog przynie uszczerbek. Posta
wiwszy ten wniosek Sapieha wyszed, a ci co zostali, sdzili,
i przed upynieniem terminu naznaczonego Branickiemu w ur
lopie czyni tego nictylko nie wypada, ale nawet niebezpie
cznie, bo to jedno mogoby go ju skoni do poczenia si
z przeciwnikami konstytucyi. Sycha, i Sapieha uwizi matk
swoj na wsi ; wie ta nie jest prawdziw. Do Warszawy ona
nie przyjeda dla braku pienidzy; wprzdy bowiem mieszkaa
w domu brata i utrzymywaa si jego kosztem, co si obecnie
urwao przez wyjazd hetmana do Petersburga.
Piatoli mwi wczoraj : Aucune puissance ne pourra
nous empcher d'aller la monarchie, et la nation sent ellemme que c'est le gouvernement qui lui convient. 11 n'y a
qu'une coalition qui serait dangereuse, mais ils sont trop peu
d'accord, ils savent trop peu ce qu'ils veulent, pour que nous
ne puissions pas tout faire avant qu'ils nous en empchent.
II n'y a que l'affaire des Juifs qui pourra nous faire souponner de dmocratie ; je le crains, mais toutes nos dmarches
seront si vigoureuses que l'illusion ne sera pas longue.
364
Dokumenta. V.
365
Dziennik Buhakowa
MAJ.
"liejsce jak si zdarzy. Gdy tak jest, odpowiedzia Descorches,

ja si zastosuj do woli Jego Krlewskiej Moci.
W Wiedniu i Berlinie odpowiedziano w bardzo niezadaWalniajcy sposb ministrom polskim za uczynion komunika
ty? o uchwale z 16 kwietnia. Lucchesini po otrzymaniu pie
nidzy od swego Dworu, wyrazi si: Que sa cour dsap
prouve hautement tout ce que Sa Majest venait de faire en
Pologne. Ces projets gigantesques n'aboutiront la fin qu'
la perte totale de ce pays.
t o
20 kwietnia (f maja/.
Wiele osb twierdzi tutaj, i za sze tygodni nastpi

formalne zerwanie stosunkw midzy Polsk a Rosy. Po
3 maja, chc zakoczy spraw dyssydentw. Kotaj i Piatoli
sprawie tj nadaj obrt, ktry bdzie przeciwny yczeniom
Rosyi ; dawniej popierali oni interes Grekw, teraz namylili
si inaczej.
Krl wci Piatolego i Mazzei'a obdarza zupenem zaufa
niem, czyta im wszystkie listy i papiery i kroku adnego nie
czyni bez ich rady.
Po 3 maja jeneraowie, oficerowie i puki rusz ku gra
nicom ; wydane rozkazy maj na celu przygotowanie do sta
wienia silnego oporu. S ju tacy, co si przechwalaj, e
zmusz Rosy do jasnego wypowiedzenia swj myli o koristytucyi, a w razie przeciwnym, e przekrocz granic. Ludzie
roztropniejsi poddajc im t myl, zastrzegaj tylko, e czego
podobnego wykona nie mona bez pomocy Prus, ale e te
nie zawiod.
2/ kwietnia (2 maja).
Otrzymano tu wiadomoci, i wojska rosyjskie, ktre

miay przez Polsk przechodzi, oddalaj si od jej granic
i w innym d kierunku. To jednak nic uspakaja tutaj
umysw.
Ze Sztokholmu pisz, i wpyw rosyjski tam silniejszy
dzi anieli dawniej ; a poniewa tu zupenie czego innego si
spodziewano, wic wiadomo ta przyniosa zmartwienie.
Descorches zapytywa wczoraj podkanclerzego Chreptowicza, jaki bdzie zachowany w dniu jutrzejszym (3 maja) po
rzdek midzy cudzoziemskimi ministrami, on bowiem ma
rozkaz od swego gabinetu nie ustpi nikomu, nawet mini
strowi rosyjskiemu. Chreptowicz odpowiedzia, i zamiarem
krla jest nie czyni adnej rnicy, to jest, by kady zaj
83 kwietnia (4 maja).
Krl, zarwno jak i prymas, ktrego zmuszono do znajdowania si na wczorajszym obchodzie, byli nadzwyczaj smu
tni. Krl jednak gra komedy zarwno w kociele jak
i w teatrze, gdzie nie chciano czeka na jego przybycie, lecz
gdy przyjecha, drugi raz rozpoczto dramat, umylnie na ten
dzie uoony.
(Tu daje Buhakow nastpujcy urywek dialogu z tj
sztuki.)
Kazimierz Wielki, w miejscu, gdzie Kazimierz mwi do
magnata: A jeli ci si nasze ustawy nie podobaj, to jed
gdzie chcesz, lecz nie radz ci poduszcza cudzoziemcw prze
ciw swoim, i t. d. Chociaem stary, cho ze siw gow, pjd
z dobrymi Polakami, i albo trupem padn, albo zostawi Pol
sk szanowan i niepodleg. Krl wysunwszy si z loy,
krzycza: Tak, tak, brawo, fora! i bi w donie, a parter mu
odpowiedzia krzykiem: niech yje ! Jakkolwiek jednak autor
(pose inflantski Niemcewicz) stara si pochlebi Polakom,
sztuka jego nie przypada do smaku.
24 kwietnia ;y maja).
Wszyscy wojskowi i modzi ludzie pragn wojny, lecz

krl chciaby wprzdy si zapewni o przyzwoleniu na ni
wikszoci narodu, a znajc nard ten dobrze, dla przycignienia ludzi rozdaje wstgi i z niepojt szczodrobliwoci
366
Dokumenta. V,
rozrzuca obietnice, i t. d.; w cigu ostatnich trzech dni rozda

on, jak mwi, okoo stu orderw i Ora biaego udzieli lu
dziom niezajmujcym adnego w subie publicznej stopnia,
takim nawet co nie posiadaj powiatowych urzdw.
Z Petersburga i od jeneraa Judyckiego otrzymano listy,
w skutek ktrych zwoane zostao posiedzenie Stray i odbya
si konferencya. Jenera Judycki nadesa list niepodpisany,
donoszcy krlowi, i wojska rosyjskie wkraczaj do Polski.
Ksie Adam obiadowa wczoraj u marszaka Potockiego
i rozmawiajc o elektorze, powiedzia: I1 ressemble ces habits dont le drap est excellent, mais dont la forme et la faon sont bien dsagrables. Je crains (dorzuci Piatoli) que
le drap ne le soit aussi. Na to marszaek Potocki ostrzeg go
znakiem by milcza.
2$ kwietnia (b maja).
Wczoraj Stra odbya dwa posiedzenia w skutek otrzy

manych z Petersburga i od granic wiadomoci, o zblianiu si
wojsk rosyjskich w nieprzyjacielskich zamiarach.
Caemu wojsku polskiemu wydano rozkaz wymarszu,
a oficerom nakazano stawi si przy komendach. Zamylano
take o zwoaniu pospolitego ruszenia. Krl mwi, i sam
pojedzie do Dubna, by prdzej i atwiej mg kierowa ru
chami w razie wybuchu wojny; i w rzeczy samej przygoto
wuj ju jego podrne czy te polowe powozy.
Zapytywano Lucchesiniego, czy Prusacy dadz pomoc
Polakom, w obecnych krytycznych okolicznociach ; on odpo
wiedzia pod sekretem : Que si la guerre avait lieu avec les
Russes, le roi son matre n'tait pas oblig de donner aucun
secours, puisque ce n'tait point le casus focderis stipul
dans le trait d'alliance, et que d'ailleurs il s'en rapportait
entirement la rponse que la Prusse avait faite la communication de la Pologne de la loi du 16 avril 2).
) Po otrzymaniu wiadomoci o uchwaach sejmowych z dnia 16 i 21
kwietnia, krl pruski owiadczy ksiciu Jabonowskiemu posowi polskiemu
1
Dziennik Buhakowa.
367
Politycy rozprawiaj, i wojna bdzie, jeeli midzy trzema

mocarstwami nastpio porozumienie, e za w przeciwnym
r
azie jj nie bdzie; niepodobna bowiem przypuci, utrzymuj
on
i , by Austrya i Prusy pozwoliy Rosyi (bez poprzedniego
Porozumienia si), odzyska na nowo wpyw swj w Polsce,
a
przez to o tyle wicej pomnoy sw potg na pnocy.
Inni za sdz, i z Rosy wszystko si skoczy na zbrojnym
kongresie, wrd ktrego Austrya i Prusy wystpi w roli
medyatorw. Tymczasem za Rosya wedle nich straszy Po
lakw, w celu zmuszenia ich do ukadw. Wskutek tego kon
gresu, nowa konstytucya zupenie ma upa, a reszta spraw
polskich pozostanie na dawnych zasadach.
Powiadaj, i krl chcc drugim doda odwagi, mia si
odezwa: Maintenant les Polonais sont trop avancs pour
pouvoir reculer, et il faut absolument se dfendre jusqu' la
mort.
Na wszystkich daje si dostrzega wielka rozpacz i mo
ralne zmczenie i jeeli wojska (rosyjskie) wkrocz, to trzeba
oczekiwa bezprzykadnego przelewu krwi.
P. Essen uskara si na pobyt w Drenie Landrioniego,
ktry nie przestaje pisywa do ksicia Adama Czartoryskiego
i jego towarzyszy w poselstwie. Pochlebiaj Polakom, robic
im nadziej wprowadzenia na tron elektora, ktrego onie chce
w Berlinie, e jeeli imperatorowa zechce w tych uchwaach widzie prowokacy,
on nic przeciw temu nie bdzie mg powiedzie. Zarazem powtrzy, e nie
bierze odpowiedzialnoci za to wszystko, co Rzplta po 3 maja 1791 r. na wa
sn rk przedsiwzia. D. 4 maja (1792) Lucchesini odda Chreptowiczowi
not, w ktrej midzy innemi zawiadamia, e jeeli Rzplta z orem w rku
broni bdzie konstytucyi i sukcesyi tronu, nie moe ona liczy na adn
pomoc Prus. Czy moga broni si inaczej ? (Porwnaj list krla da Bukatego, z d. 9 maja 1792, s. 216). Kroi pruski wczenie, jak widzimy, przygoto
wywa zdrad. W styczniu 1792 r. rozkaza on Lucchesiniemu, aby si odtd
(to jest od zawarcia pokoju turecko-rosyjskiego) nie wdawa w adne ukady
co do Gdaska i Torunia, nawet gdyby je Sejm sam ofiarowa. Sn ju wy
glda tego nabytku z innej rki. Par. Hermann Ergnzungs-Band s. 250 i 258;
depesze Essena z 28 stycznia, 2 i 5 maja 1792; a take Ferranda III, 138.
368
Dokumenta. V.
369
Dziennik Buhakowa.
si by krlow i intryguje w tym celu w Wiedniu, do tego

stopnia, i Lucchesini ju si odzywa, e intrygi te nie podo
baj si jego panu.
26 kwietnia (7 viajaj.
Jeden z Polakw, nazwiskiem Zabieo, ktry utrzymywa,

e w Wilnie major rosyjski Szulc dawa mu ptora tysica
czerwonych zotych za zamordowanie krla, zosta tu wzity
do wizienia. Przy powtrnej indagacyi, zmiesza si i wyzna,
i nie majc z czego y, wymyli t niegodziwo dla do
stania pienidzy. Obecnie wypuszczono go, nakazawszy mu wy
jecha z Warszawy, lecz si pokae, i i on take by ofiar
poduszcze, majcych na celu coraz to wiksze rozjtrzanie
umysw przeciw Rosyi.
Wiadomo o wydaniu przez Francy wojny Austryi,
sprawia tu rado. Marszaek Potocki zapytany, czy Rosya
widzc Prusy czem innem zajte, nie uyje przeciw Polsce siy,
odpowiedzia: C'est ce qui pourrait nous arriver de plus heu
reux. Nous n'aurions pas pu esprer beaucoup de notre alli,
s'il ne s'tait pas toutefois accord avec nos ennemis pour
nous nuire, et si la Russie nous voulait assez de bien pour
nous attaquer, nous lui montrerions que nous savons nous
dfendre.
Potocki ten ma wysokie wyobraenie o postpach, jakie
czyni Francuzi ; postpy te wedug niego tern s niebezpiecz
niejsze dla ksit niemieckich, i w ich wasnych krajach roz
szerz bunt.
28 kwietnia (9
maja).
Lucchesini zaczyna mwi z Polakami w nastpujcy

sposb: Vous devez votre rgnration au roi de Prusse.
Vous ne pouvez douter de la loyaut de ses intentions et de
la franchise de ses dmarches. Vous avez tabli un trne suc
cessif dans la maison de Saxe sans sa participation. Supposez
que le roi de Prusse voult bien acquiescer une dmarche
S1
contraire sa politique, jamais la Russie n'y consentira.

L Electeur lui-mme n'acceptera jamais qu'autant que les puissances voisines y consentiront. Ne vaudrait-il pas mieux se
dsister de ce point de la constitution et conserver tout ce
qui en reste, qui est essentiellement bon, que de risquer de
tout perdre par une obstination dangereuse?
Jan Potocki (syn krajczego) napisa broszurk, w ktrej
dowodzi, i naley zrobi ofiar z zasady sukcesyjnego tronu
dla zachowania konstytucyi, ktra jest dobr i uyteczn. Mar
szaek Potocki odpowiedzia mu : Je suis fch, mon cher
cousin, d'tre d'un avis entirement contraire au vtre, de et
de diffrer dans les principes et dans les consquences. Dans
les principes, parce que la crainte de l'agrandissement la maison de Saxe, que peuvent nous objecter les puissances voisines, ne peut porter atteinte notre indpendance et au droit
de nous choisir un roi tel que nous le jugeons propos; et
le refus de l'Electeur ne peut dtruire la succession que nous
avons tablie. Les puissances que vous croyez armes contre
nous auront assez faire dsormais pour elles. Quant la
Russie, croyez qu'il y a moyen, soit de la menacer, soit de
nous la rendre propice. Pesez bien ces considrations, et vous
verrez qu'une inquitude lgre n'est pas suffisante pour chercher renverser un difice que nous avons eu tant de peine
tablirPomimo to wszystko, marszaek Potocki si niepokoi;
Wczoraj mwi on: Deux cents baonnettes peuvent faire obtenir deux mille signatures la tte desquelles seront les noms
de Rzewuski et de Potocki; et la Russie a la plus belle occasion de nous asservir de nouveau sous le prtexte de nous
mettre d'accord. Le palatin de Russie (jenera artyleryi) a 30.000
cosaques. La religion est un moyen que l'Impratrice a tout
prt pour soulever nos paysans d'Ukraine et les faire combattre contre nous. Ajoutez l'avantage des moyens de corruption
et de la crainte. Elle peut beaucoup. S'il le faut, nous nous
K Waleryan Kalinka T. II.
24
370
371
Dziennik Buhakowa.
Dokumenta. V.
battrons, mais comme des tigres. La nation est unie. Tout se

passe la dite l'entire unanimit.
W rzeczy samej robi wszystko co mog, dla pozyskania
tej jednomylnoci, ktr si bd przechwalali w manifestach,
i krl nie zaniedbuje niczego dla kupienia tych, ktrzyby si
radzi sprzeciwia. Teraz auj, i stracili najlepszy czas do
urzdzenia si, gdy Rosya bya w wojnie z Turcy. Wwczas
przyjcie korony przez elektora., byoby zaleao jedynie od
tych kilku punktw, na ktre dzi ju si po czci zgodzono.
27 kwietnia fS maja).
Chc tu przekona, i hrabia Lben otrzyma polecenie

negocyowania i e elektor nietylko wielce jest zadowolony
z uchwa 16 i 21 kwietnia, ale e one wprzd ju z nim byy
umwione. P. Essen jest oburzony, i na Sejmie nie czytano
jego noty, zwiastujcej zamianowanie tego komisarza.
Powiadaj, i Descorches stara si potajemnie o zawi
zanie midzy Francy i Polsk przymierza, ktreby dla obu
byo bardzo poyteczne, po ogoszeniu wojny w Paryu: na
pnocy sprawioby ono t sam zawieruch, jaka dzi we
Francyi panuje i nagnaoby strachu ssiadom Polski, a szcze
glniej krlowi pruskiemu, z ktrego noty s tu do najwy
szego stopnia niezadowoleni.
20 kwietnia (10 maja).
Wczoraj krl pojedna si z kasztelanow kamienieck,

ktrej jak sam powiada, nie widzia ju od 37 lat. Dla przed
stawienia si krlowi, przyjechaa ona do kasztelanowej kra
kowskiej i tam przyjt zostaa wobec licznego zgromadzenia,
z nadzwyczajnemi honorami.
Konsystujce tu puki wymaszerowuj na Litw. Temi
dniami wychodziy ztd z parad puki: ksicia Wirtembergskiego i Dziayskich i kilka chorgwi kawaleryi narodowej,
ktremi dowodzili rotmistrze, bez wyjtku prawie ozdobieni
bkitnemi wstgami. Prowadzono to wojsko umylnie przez
Saski plac, by je pokaza Lobenowi. Puk ksicia Wirtembergskiego jest rzeczywicie przez wszystkich znawcw wysoce
chwalony. Seweryn Potocki, take z bkitn wstg na piersi,
objawi komisyi wojskowej, i zapominajc o urzdzie posa
i stopniach jakie posiada, wstpi do suby wojskowej w randze
prostego kapitana. Syn ksicia Adama prowadzi take tylko
kompani i wybiera si w marsz ] ).
jo
kwietnia fu
maja K
Rozprawiaj tu po cichu nad tern, dlaczego dnia 3go maja

na nic si nie omielono. Utrzymuj na pewno, i by tu, a moe
trwa jeszcze spisek na ycie krla. Krl sam powiada, i po
3 maja otrzyma o tern sze bezimiennych listw. Zbrodnia ta
miaa by dokonan 3go maja w czasie uroczystoci. Mylano
ju nawet o odoeniu obchodu, lecz krl nie chcia cign
na siebie zarzutu saboci. W cigu obrzdu, by on bez
ustannie otoczony tumem wiernych, na ktrych obliczach dostrzedz mona byo niepokoju i ostronoci. Przed wyjazdem
z zamku do kocioa, krl spowiada si, komunikowa i pod
pisa testament. Przyznawa si on, i przy wejciu do kocioa
ba si, bo musia przechodzi przez tum ludu i rzeczywicie
dostrzeono, i wstpujc na tron, by nadzwyczajnie blady
i strwoony. Przez cay cig naboestwa zaufani bezustannie
okoo krla chodzili i ledzili ruchy kadego.
Wrciwszy do domu odezwa si krl: Je suis chez moi,
mais je ne croyais pas y retourner, le danger que j'ai courua t plus fort qu'on ne peut l'imaginer.
Powody tj obawy s nastpujce: Dwr wiedeski (i ja
koby ksi Kaunitz) zawiadomi krla, e ycie jego jest
w niebezpieczestwie i e powinien si mie na bacznoci
z powodu, i w klubie Jakobinw w Strasburgu postawione
>) By on wanie mianowany adjutantem dowdzcy armii litewskiej,
ksicia Wirtembergskiego i po zdradzie tego ostatniego, przy Judyckim, a na
stpnie przy Zabielle, sub sw peni.
372
Dokumenta. V,
zostao pytanie: S'il ne convenait point aux intrts de la

France d'occasionner un interrgne en Pologne, pour donner de
l'occupation la Russie, la Prusse et l'Autriche.
Pytanie to rozstrzygnite zostao w sposb twierdzcy,
tern pochopniej, i niema nic atwiejszego, jak wykona po
dobny zamach w Polsce. Dwr wiedeski majcy szpiegw
nawet pomidzy czonkami tych klubw, radzi krlowi nie
lekceway tego ostrzeenia, dodajc: i dowody na to po
siada w swych rkach i e ju s przedsiwzite wszystkie
rodki do wykonania tego zamiaru. Ksina marszakowa Lubomirska pisaa take do krla z Wiednia, i dzie 3go maja
wyznaczony na targnicie si na jego ycie. Teraz ledz ludzi
podejrzanych i z tego powodu aresztowano dwch Polakw;
o jednym z nich, to jest o Zabielle, wspomniaem wyej.
Nie zwaajc na przygotowania do wojny i na dawniejsze
swoje o nij odzywania si, marszaek Potocki wolaby, eby
jej nie byo: przyznaje, i to co wprzdy mwi, miao na celu
jedynie dodanie innym ducha. Zapewniaj tu, i dwa puki
kozakw, mog by gotowe za trzy tygodnie. Ksie Adam
daje 300 ludzi ze swoich majtkw, wielu innych pjdzie za
jego przykadem.
Lucchesini stara si o pomnoenie liczby swych przy
jaci, a marszaek Potocki przeciwnie, radby mu wszystkich
odebra: Point de constitution sans succession (mwi on
wczoraj), c'est de la succession que dpend l'existence de la
Pologne, et nous n'avons pas travaill en vain. On veut tou
jours que nous dpendions de l'acceptation de l'lecteur de
Saxe, mais s'il refuse, le dcret qui dclare en Pologne le trne
successif n'en subsistera pas moins; et j'aimerais mieux qu'il
tombt sur la tte de qui que ce soit, ft-ce sur celle du
second petit-fils de l'Impratrice de Russie. Il n'y rien faire
avec ce cabinet prussien; tout nous favorise; au moment o
nous sommes prts entrer en explication avec lui, et o nous
connaissons ses intentions peu favorables notre gard, il faut
que les Franais lui dclarent la guerre. J'espre beaucoup de
Dziennik Buhakowa.
373
cette circonstance pour nos affaires, si l'intention de la Russie

n
est pas toutefois de nous guerroyer, comme je le dsire.
Czacki, przyjaciel marszaka Maachowskiego, bdc nie
zadowolonym z tego co si tu dzieje, wybiera si do Wiednia,
ale wprzdy zamyla poda Sejmowi projekt uszczuplenia kr
lewskiej wadzy, ktra wedug jego zdania, zaczyna si prze
radza w despotyzm.
Wszelkie starania o wzmocnienie ducha, nie sprowadziy
wielkich rezultatw; cz oficerw puku Dziayskiego, ktry
Wczoraj ztd wymaszerowa na Litw, jest niezadowolon i prosi
o dymisye. Brak jest magazynw, szpitalw i broni. Zaczynaj
tu ju mwi niektrzy o ucieczce do medyacyi krla wgier
skiego u petersburgskiego Dworu; inni za twierdz, i poy
teczniej bdzie dla Polski, do Dworu tego uda si bezpo
rednio. Pomimo to wszystko, usposobienie umysw tak w War
szawie, jak i w armii, a szczeglniej midzy modzie, jest
wojenne.
l\i2
ju aj a.
Z Holandyi, w interesie wiadomej poyczki, otrzymano

tu nieprzyjemne doniesienia. Wieci o przygotowaniach do
wojny odejmuj zaufanie i dyskredytuj hipotek starostw, ktre
najpierw mog ucierpie od nieprzyjaciela. Tymczasem w komisyi skarbowej mao pienidzy; 4,000,000 zp., ktre zrazu
gromadzono z komor celnych i rozmaitych miejsc, ju widno
wyexpensowane.2jjj
maja.
Zwyciztwo otrzymane nad Francuzami pod Tournay

i Mons nadzwyczaj si niepodobao tutejszym Jakobinom; nietylko oni nie chc wierzy tej wieci, ale gro noami tym,
ktrzy j powtarzaj. Uoyli oni piosenk zaczynajc si od
sw: Ca ira, w ktrej zapowiadaj mier wszystkim przy
jacioom Rosyi. Mme l'esprit des poissardes gagne le sexe,
qui parle de l'amour. A la tte de cette clique est madame
m
374
Dokumenta. V.
Soltyk, femme du nonce de Cracovie, fille du grand chancelier

de Lithuanie, prince Sapieha, et soeur de la Se vrin Potocka.
Korzystaj tu z kadego rodka, mogcego rozarzy nie
nawi ku Rosyi. Do klasztoru 0 0 . Dominikanw posyano
dla wywiedzenia si: kto tam mieszka z przyjezdnych? czy
mieszkajcy tam nie komunikuj si z rosyjskim ministrem
i czy si z nim nie widuj? Widocznie s to skutki zezna
wiadomego Zabiey, ktry utrzymywa, e mu w Wilnie jeden
z rosyjskich majorw nazwiskiem Szulc dawa ptora tysica
czerwonych zotych za zamordowanie krla; Zabieo potem
przyzna si do kamstwa i wyprawiony zosta z Warszawy.
Zapewniano mnie, i napisane tu zostay i przetmaczone
na rosyjski jzyk rozmaite pisemka podburzajcej treci, ktre
ju si w Wilnie drukuj i maj by rozrzucone na rosyjskiej
granicy; nie spodziewajc si wielkiego powodzenia dla swego
ora, licz tu na owoc tak szkaradnych wystpkw.
S ludzie, co widz tu pienidze w rkach tych, ktrzy
wprzdy ich nie miewali; podejrzywaj wic, e sumy jakie
nadesane zostay z Parya; ja do tej pory na lad czego
podobnego nie natrafiem.
Starano si tu rozgosi, e s zadowoleni z Lbena (co
nie jest prawd), chciano go powadzi z Lucchesinim, ktry
utrzymuje, e elektor korony nie przyjmie, lecz si cofnito
z obawy, by Lucchesini swoj wymow nie wzi nad nim
gry i by elektor nie wnis ztd, i chciano porni jego
ministra z ministrem pruskim.
Niema nic pewniejszego nad to, i usiuj intrygowa
w Stambule. Podkanclerzy Chreptowicz nic o tern nie wie,
lecz pisano z pewnoci do posa Potockiego, by przekonywa
Porte, e'Polska jest gotow rozpocz wojn z Rosy i e
nadesza dla Turcyi stosowna pora, odebrania wszystkiego, co
stracia, jeeli do wojny tej przystpi zechce. Oprcz tego mar
szaek Potocki posya do pana Descorches prosi go, by
wpyn na klub Jakobinw, aby w razie bezporedniego wmie
szania si Rosyi w wojn przeciwko Francyi, klub ten uy
Dziennik Buhakowa.
3/5
wszystkich spryn, dla odzyskania dawnego swego wpywu

w Konstantynopolu; kaza on doda, i Dwr tutejszy dopo
moe w tern Francyi.
JJ14 maja.
Wszystkie interesa dotyczce wojny i wojska, przechodz

w nieobecnoci hetmana Branickiego, przez rce marszaka
Potockiego. Mwic o wcieleniu do armii kozakw, utrzymy
wanych po paskich dworach, o zabraniu dla armii broni i in
nych przyborw po tyche dworach si znajdujcych, powie
dzia on, zapomniawszy widno, i lud na ktry liczy, jest
greckiego wyznania: Cela suffira pour dgoter la Russie de
nous faire la guerre, car je suis sr qu'elle le veut ; notre position avec la Prusse est un obstacle qu'il lui est ais de lever,
mais en attendant, c'est ce qui la tient tranquille. Maintenant
nous pourrons nous dfendre. Toute la nation sera sous les
armes; la moindre hostilit de sa part, nous donnons la libert nos paysans. Nous pouvons aussi facilement pntrer
sur son territoire et lui faire bien plus de mal qu'elle ne peut
nous en faire. Warszawska municypalno dawaa w Radziwiowskim paacu wczoraj obiad dla krla, senatu, posw i t. d.,
na ktrym byo 500 osb. Krl wnosi toasty. Przywdzcy
nadzwyczaj schlebiali mieszczanom, wspominali im o rckrutacyi,
lecz mieszczanie nie wiele chcieli o tern sysze.
ydzi maj wzi dwa puki na swoje utrzymanie. Ten
rodek obmylony zosta, dla usposobienia na korzy ydw
opinii ; sprawa ich bowiem ma wkrtce podobno przyj na st.
4\'S
maja.
Konstytucya o milicyi tworzy mnstwo malkontentw.

Pomimo wszystkich przygotowa do wojny, czuj tu, i trudno
bdzie oprze si siom Rosyi. Ksie Jzef Poniatowski e
gnajc si ze swoimi przyjacimi, powiedzia: A la premire
attaque nous sommes vainqueurs, pour les autres nous sommes perdus.
376
Dokumenta.
V.
Dziennik Buhakowa,
. Marszaek Potocki propagowa mys'1 wojny, dla dodania

ducha, lecz w gbi czuje potrzeb pokoju i mwi nawet o nim.
Lucchesini powiedzia Niemcewiczowi: Eh bien! les Po
lonais vont donc contracter une alliance avec la Rpublique
franaise, et M. Soltyk en prsente un projet la dite.
Niemcewicz odpowiedzia, i o tern nie sysza, i e si nie
spodziewa podobnego wniosku od Sotyka, ktregoby w takim
razie nikt nie popar. Lucchesini jednak powiedzia na t o : Les
ministres trangers sont trop clairvoyants pour ne pas s'en
apercevoir, et mercredi ils en instruiront leurs cours. Descorches rzeczywicie stara si o zawarcie tego przymierza, podmawia waryatw, ktrym przewodzi Sotyk, pose krakowski.
P. Essen dowiedziawszy si, i wyznaczono komisarzy
dla traktowania z hrabi Lbenem, odezwa si: Si Ton a
quelque chose dire son collgue nouvellement arriv, pour
s'acquitter des compliments dont il est charg, on sera le matre
et on les coutera; mais pour lui et son collgue, ils n'avaient
rien leur dire.
Lucchesini opowiada, e krl gorzko si uskara, i go
przed wiedeskim i berliskim Dworami opisano, jako podszczuwacza i obroc dcmokracyi, gdy on jest wbrew prze
ciwnych przekona. Lucchesini odpowiedzia, i tam sdz
z pozorw, ktre do podobnych mniema upowaniaj i przy
pomnia mu mieszczaskie obiady dodajc, i bywanie na nich
i zachowanie si jego nasuwa podobne podejrzenia.
Descorches czsto bywa u ksinej kurlandzkij, a ztd
ju wnosz, i ona mu pomaga do zawizania przymierza
midzy Francuzami i Polakami; trudno jest jednak czemu
podobnemu wierzy.
SU
maja.
Ksie wirtembergski od dnia do dnia odkada wyjazd

do swj komendy na Litw; lecz te jego, ksi Adam Czar
toryski, ktry go do wyjazdu nagli, zapyta go nakoniec sta
nowczo: czy jest Polakiem czy Prusakiem?
377
Z Berlina pisz, i ksi Jabonowski obchodzi uro

czysto 3go maja i dawa obiad, na ktry nastpujcy mini
strowie nie przyjli zaprosin: hrabiowie Finkensztein i Schullenbut'g, baron Alwensleben i ksi Reuss.
6ji 7 maja.
Pilsztejnowi, drogmanowi polskiemu, dopiero co z Ka

mieca przybyemu, wrczono tu dary dla nowego paszy Cho
cimia, ktry t twierdz ma w imieniu Turcyi odebra.
y\i8
maja.
Pisano ztd do Francyi z zapytaniem: czyby rzd tam

tejszy nie zgodzi si na przeniesienie ztd pana Descorches,
a na przysanie tu innego dyplomaty. Jako powd tego y
czenia podano: i jakobinizm pana Descorches tak przestraszy
Dwory wiedeski i berliski, e pomimo najszczerszej chci
zblienia si do Francyi, pomimo caego zaufania do pana Des
corches, musiano si tu od niego odsun, by nie obudza
ssiedzkich podejrze.
Krl bardzo niespokojny; mwi o udaniu si na wojn,
boi si by go tu nie zabito, gromadzi okoo siebie ile moe
ludzi. Temi czasy obdarzy on Szydowskiego, brata jeneraowj Grabowskiej i ma jj siostry koniuszego Kickiego, dla
tego jedynie, e ci dwaj panowie zawsze za miakw ucho
dzili. Piatoli, ktry do dzi dnia nazywa ich gupcami 1 ) i by
dltami-), na raz zrobi z nich wielkich ludzi; a oni jako krzy
kacze z natury, oczywicie natychmiast zmienili zdanie i odtd
za krlem gosuj.
History wiadomego Zabiey upikszaj tu z dnia na
dzie, coraz to nowemi dodatkami. Powiadaj, i wyzna na
indagacyi, e go podbudzi wuj jego wasny, pukownik rosyjski
Szulc; e otrzyma ju 4,000 rs., a drugie tyle mia otrzyma
') Durakami.
) Skotami.
378
Dokumenta. y .
Dziennik Buhakowa.
po dokonaniu zbrodni; ie wykona przysig na krzy i obie

tnicy swej dopeni; e jednak ksidz na spowiedzi wytumaczy
mu, i przysiga taka nie obowizuje, i namwi, by jecha do
Warszawy i tam przyzna si do wszystkiego krlowi. Bez
wzgldu, e w tern wszystkiem niema sowa prawdy, od tej
pory krl nie przyjmuje nikogo z nieznajomych ] ) i z pokojw
nie wychodzi 2 ) inaczej, chyba poprzedzony przez kamerdynerw
i paziw, ktrzy upatruj, czy si kto na drodze nie zaczai.
Licz tu wiele na projektowan ustaw o greckiej hie
rarchii, za pomoc ktrej maj nadziej cae duchowiestwo
greckie przycign w razie wojny na swoj stron. Utrzymuj
rwnie wci, i nie trudno bdzie doprowadzi do rewolucyi
i wojny wewntrznej w sameje Rosyi; przez co maj nadziej
nietylko rozszerzy w tamt stron zabr, ale i wiele szkd
zada Rosyi.
Wskutek uchway o Gotowoci do obrony ma tu by wy
dany uniwersa nakazujcy: przyczenie do armii narodowej
milicyj utrzymywanych na paskich dworach i sekwestracy
majtkw tych wacicieli, ktrzy si z nieprzyjacielem cz.
Otrzymano wiadomoci z Ukrainy, e armia rosyjska gro
madzi si pod Dubossarami i Sorok; a z pod Kijowa do
nosz, e wojska rosyjskie maj wkroczy do Polski od strony
Wasilkowa okoo 16go maja i e marszaek Rumiancoff wy
mwi si od przyjcia dowdztwa nad korpusem idcym do
Polski.
Do Litwy pisano do niejakiego Sulistrowskiego, wiel
kiego przyjaciela . p. ksicia Radziwia, by na wszystko mia
baczne oko.
Sj/Q maja.
Marszaek Maachowski otrzyma listown wiadomo, e

hetman Branicki przed powrotem do Warszawy, ma si za') Nie smotria na siju ba, Korol nie prinimajet odnako s towo wremieni nikowo nieznakomawo.
') I z zamkie nie wychodit...
379
trzyma w Biaej-Cerkwi, i e tak on jak i Potocki (Szczsny)

kazali uzbroi wszystkich swoich kozakw: Tant mieux (rzek
marszaek Potocki), nous les aurons avec armes et bagages ;
(postpowanie jednak Branickiego rodzi tu niepokj).
Zimne obejcie si hrabiego Lobena, nie podoba sic tu
tejszym przywdzcom; pomimo i go zasypuj pytaniami, nie
zdoali oni otrzyma jasnej odpowiedzi; mwi o nim: le marbre
est plus chaud que lui1).
Ksiciu wirtembergskiemu posano do Woczyna przez
kuryera rozkaz, by jak najprdzej przywiz do Niewiea lub
do obozu, ktry ma by zaoony midzy Olit i Grodnem,
18 armat i 300 centnarw prochu, ktre si znajduj w wile
skim arsenale.
Na drodze z Kijowa do Biaej-Cerkwi, o trzy mile od
Wasilkowa, zgromadzono trzechtysiczny polski korpus, pod
rozkazami jeneraa Kociuszki. Korpus jeneraa Wielhorskiego
rozstawiony zosta o cztery mile od modawskiej granicy, z roz
kazem stawiania oporu wkraczajcym wojskom rosyjskim. Kwa
tera ksicia Jzefa Poniatowskiego ma by o mil od Winnicy.
Wydano rozkazy dla ufortyfikowania Poonnego i posano tam
Sierakowskiego i Hekela, oficerw z korpusu inynierw.
W Poniedziaek, lOgo, na Sejmie bd czytali rosyjsk
deklaracye. Na dzi zwoana ogromna rada do podkanclerzego
Kotaja. Maj tam traktowa wiele kwestyj, ale midzy in') Misya hr. Loben bya aktem tak nieszczsnym jak cala polityka ele
ktora w sprawie sukcesyi. W oczach Polakw niewtajemniczonych w stan
sprawy, moga ona uchodzi za dowd koczcych si o nastpstwo tronu negocyacyj ; przed ssiedniemi za Dworami bya przedstawiana za prost grzecz
no elektora, ktry wyprawieniem do Warszawy nadzwyczajnego komisarza,
chcia Stanisawowi Augustowi wywzajemni si za przysanie ks. Czartoryskiego
do Drezna. Dwr petersburski urzdownie by przez posa saskiego uprzedzony
(21 kwietnia), e hr. Lben n'est charg d'aucune ngociation, et que lors
mme qu'on lui donnerait des claircissements sur ces points (touchant la succession), il ne pourrait entrer en discussion sur ce sujet, se rservant seulement
d'en rendre compte l'lecteur son retour. (Depesza hr. Loos do p. Volkersamb; cfr. Hermanna Ergnziingsbanif, s. 264).
380
Dokumenta. V.
381
Dziennik Buhakowa.
nemi rozwiza pytanie: czy poniedziakowe posiedzenie odby

z arbitrami, czy bez nich? Na zapytanie krla: co robi? mar
szaek Potocki podj sie porozumie z posami, ktrzyby go
sowali za uznaniem tego czynu Rosyi jako casus belli; a za
tem i za oddaniem krlowi caej wadzy, przyznanej mu na
ten wypadek przez uchwa 16go kwietnia, a nawet za odda
niem mu wadzy traktowania z nieprzyjacielem.
Bd tu nastawali, by kopia deklaracyi posan zostaa
do Berlina wraz z not, proszc Dwr ten, nietylko o uycie
na korzy Polski swoich bons offices w Petersburgu, ale o da
nie rzeczywistych posikw w moc VI artykuu traktatu przy
mierza.
Wyprawi kuryerw, dla zakomunikowania Dworom tamtejszym

deklaracyi. Z Wiednia Woyna ma z tern samem wyprawi kuryera do Stambuu, a oraz zapyta w imieniu tutejszego rzdu,
czy jest prawd, i w Jassach zakomunikowane zostay propozycye, czynione tureckiemu ministerstwu przez tutejszy gabinet?
Pochlebiaj tu sobie, i z pomoc ksinej kurlandzkiej i sto
sunkw jakie ona posiada, pozyskuj dla siebie w Berlinie
Bischofswerdera, inni za twierdz, e dyplomata ten jest ju
przekupiony. W Wiedniu rwnie spodziewaj si poparcia od
ony krla wgierskiego.
Kapitan Kownacki wyprawiony zosta do Niemiec z 3.000

czerw. zot. dla zakupienia broni. Jabonowski pisze, e jest
znowu nadzieja zakupienia w Berlinie broni na 8.000 ludzi.
Ksiciu Jzefowi Poniatowskiemu pozwolono robi wy
cieczki poza rosyjsk granic dla sprawienia diwersyi i atako
wania Rosyan gdzie tylko jest nadzieja powodzenia. Rozka
zano mu rwnie wyprawi w gb Rosyi kilkuset apostow
wolnoci ').
Marszaek Potocki, Stanisaw Potocki, Wejsenhof, Mosto

wski i Piatoli, spdzili ca noc z pitku na sobot na pisaniu
odpowiedzi na deklaracy. Wysilali si oni strasznie na wy
biegi '), tern bardziej, e po tak silnej deklaracyi niema co sie
spodziewa zagodnienia Rosyi. Wojna ju si moe rozpo
cza, powiadaj oni, a nasze armaty jeszcze dotd w Warsza
wie. Radzono nad odjazdem krla, sowem cay dzie wczoraj
zeszed na konferencyach ; nic jednak nie postanowiono. Ksie
Adam i Mostowski jad do Wiednia; gabinet tutejszy wanie
ukada dla nich instrukcy, gdy go zaskoczya deklaracya,
ktrej si tu wprawdzie obawiano, lecz si jj nie spodziewano
tak prdko. Po otrzymaniu deklaracyi wyprawiono natychmiast
rozkaz zabrania wszystkiej broni znajdujcej si w Tulczynie
i Biaej-Cerkwi ; i mnie ztd chc wyprawi. Umysy tu s do
tego stopnia zaniepokojone, e tworz na raz tysic projektw,
a na aden zdecydowa si nie mog. Jutro przedstawi maj
projekt konfiskaty dbr jeneraa artyleryi; projekt ten chce,
by poowa jego majtku zachowan zostaa dla dzieci dzisiej
szego waciciela, a druga poowa na pokrycie szkd obywa
teli, ktrzy ucierpi wskutek nadchodzcych wypadkw.
Powiadaj tu, i mieszczastwo ofiaruje si uzbroi swoim
W Poniedziaek maj czyta na Sejmie projekt przywoa

nia wszystkich Polakw znajdujcych si w rosyjskiej subie,
sub poena perduellionis. Hetman Branicki ma by rwnie w ry
chle odwoany.
Jan Potocki, brat starosty kaniowskiego, podj si wy
stawi puk kozakw, i za to dano mu rang pukownika armii.
Zamierzaj tu prosi w Drenie o poyczk 30.000 cz. z.
Za dziesi dni maj zamkn Sejm prawodawczy i da kr
lowi moc zwoania Sejmu gotowego 2 ) ; lecz wprzdy pragn
jeszcze przeprowadzi pi uchwa. Do Wiednia i Berlina maj
J
) Propowiednikow
wolnosti.
") Wedug artykuu VI konstytucyi 3go maja, Sejm prawodawczy od

prawia si mia co dwa lata ; gotowy, zbierajcy si w potrzebach nagych,
stanowi mia o tej materyi, dla ktrej by zwoany.
J20 maja.
) Wokowali czrezwyczajno wieliko.
382
Dokumenta.
V.
kosztem 60.000 ludzi. Przypomina to przechwaki pewnego

miasta we Francyi, ktre przyrzekao uzbroi 80.000 ludzi, za
pomniawszy o tem, i samo liczy zaledwo 12.000 mieszkacw.
Ministrowie cudzoziemskich Dworw rozumuj mniej wi
cej jak nastpuje: La dclaration de la Russie a jet les Po
lonais dans la plus grande consternation, ils ne savent quel
parti prendre ni quoi s'en tenir. Toute leur esprance est
fonde sur le roi de Prusse, puisqu'on se flatte qu'il veut se
faire mdiateur auprs de la Russie et procurer la Pologne
par la voie de la ngociation un accommodement quelconque
sans en venir une guerre formelle. Actuellement les Polonais
paraissent tre persuads que la Russie est d'accord avec les
autres puissances, et qu'il n'y a rien esprer si l'on veut
s'entter soutenir la constitution par la force. Il est mieux,
disent-ils, actuellement de conserver quelque chose de notre
constitution, que de perdre le tout entirement et se ruiner
par la guerre. Ceci parat le voeu gnral de la nation. Il est
sr que le roi ne prendra dans le moment aucune rsolution
sans avoir reu la rponse de la cour de Berlin et de Vienne.
Il est probable que la Prusse consentira tre mdiatrice auprs de la Russie, car Lucchesini ne parat pas faire des difficults l-dessus, d'autant plus que l'on croit que la Russie
et la Prusse sont d'intelligence, dans le cas que les Polonais
auraient demand une mdiation. On prtend que la Pologne
ne rpondra pas au manifeste, puisque, dit-on, il n'y a rien
rpondre. Lucchesini reoit actuellement de grandes politesses
des Polonais, car ils en ont besoin. Les confrences se succdent rapidement; dans les assembles on ne voit personne, et
voil pourquoi il est difficile de savoir ce qui se passe et ce
que l'on pense. D'ailleurs ils sont si consterns, que de leurs
discours on ne peut rien tirer de positif. On assure que le roi
est d'avis de prfrer la guerre la voie d'un congrs: ce
parti est du got de la plupart des Polonais; mais on trouve
une grande rpugnance se dsister de la constitution et surtout de la succession hrditaire.
383
Dziennik Buhakowa.
Na radzie u Kotaja postanowiono poczyni kroki dla

uzyskania konfiskaty majtkw tych, ktrzy pocz si z nie
przyjacielsk armi. Bd prosili krla o odwoanie Debolego,
lecz ten ma si opiera. Jenera-majorowi Zabielle kaza krl
jecha do Kowna dla cigania ochotnikw, i da mu na to
1.000 cz. z.; Zabieo nie chcia by pod rozkazami ksicia
wirtembergskiego. Stanisaw Poniatowski uda si jako wolontaryusz pod rozkazy ksicia wirtembergskiego, na ktrego za
czynaj tu mie podejrzenia. Bd si domagali, by jutrzejsze
posiedzenie odbyo si z arbitrami. Krl bdzie radzi, by nie
doprowadza rzeczy do ostatecznoci, lecz maj mu oponowa.
Niektrzy nastawali, by Sejm jak najprdzej zamkn, lecz inni
chc go przeduy do 15go czerwca, by mu da czas doko
czenia rozpocztych prac.
Berliskiemu Dworowi maj zaproponowa ustpienie na
jego korzy pewnej czci Polski, byle przynajmniej uda'),
e chce jj przyj z pomoc.
Siostra krla, kasztelanowa krakowska, radzia mu, by
nie tak ostro 2 ) wystpowa przeciw Rosyi i by niczyich rad
w tym wzgldzie nie sucha. Krl nie by u nij dzi wbrew
zwyczajowi, lecz jad obiad w zamku, u jeneraowej Grabowskiej.
I oj 21
maja.
Pomimo moralnego osabienia, jakie ogarno tutejszych

przywdzcw, usposobieni oni s do prowadzenia wojny.
Odpowied na deklaracy ju gotowa. Uoono j punk
tami. Dugo jednak dyskutowano nad tem, czy odpowiada
kategorycznie, czyli tylko po prostu objawi: Que la Pologne,
ayant un gouvernement libre et indpendant, respecterait tou
jours l'indpendance et la libert des autres tats, et ne cher
cherait jamais y porter atteinte ; qu'avec un tel sentiment,
les Polonais conserveraient dans son intgrit leur pleine libert
ou seraient anantis sous les ruines de leur patrie.
') Lisz by on pokaza wid, czto choczet dat' pomocz.
2
) Cztoby nie szo tak arko protiw Rosyi.
384
Dokumenta. V.
Wikszo uznaa, e owiadczenie takie nosioby na sobie

zbyt francuzk cech ' ) ; udecydowano wic odpowiedzie na
kady z osobna punkt deklaracyi.
Krl niezawodnie uda si do armii i ma zabra ze sob
Stra. Obz ma stan w Dubnie lub jego okolicach.
Lucchesini okazuje wielkie zdziwienie z powodu deklara
cyi. Krl jednak chcia si od niego dowiedzie: czy Rosya
uprzedzia Dwr berliski o tym swoim postpku? On odpo
wiedzia: Que cette nouvelle lui (au roi de Prusse) ferait la
plus grande peine, que ses sentiments pour le roi et la nation
polonaise taient trop manifestes pour qu'on pt les rvoquer
en doute .
Zapewniaj tu cigle, i Polacy wkrocz do Rosyi i bd
tam szerzyli bunt tak, e czego nie dokonaj si, to uskuteczni
za pomoc intryg.
Jl\22
IliajO.
Ksie Adam Czartoryski jedzie dzi do Wiednia z po

leceniem proszenia krla wgierskiego o pomoc dla Polski w jej
trudnem pooeniu.
Wczoraj otrzymano od ksicia Jzefa Poniatowskiego wia
domo z daty 6go maja, i wojska rosyjskie stoj spokojnie;
i wedle doniesie dostarczanych przez szpiegw, maj one
oczekiwa wkroczenia Polakw w rosyjskie granice, a nawet
jakoby miay odstpi w gb kraju dla tern lepszego przyjcia
Polakw; i rozbrojeni kozacy jeneraa artyleryi otrzymali rozkaz
przejcia Bohu i poczenia si z armi rosyjsk.
W Warszawie mieszczastwo okazuje gotowo do wszel
kich gwatw, daleko bardziej anieli szlachta, ta ostatnia bo
wiem boi si o ziemskie majtki.
W ogrodach Saskim i Krasiskich, ktre tu stanowi
spacer publiczny, gromadz si tumy i robi naduycia: w Sas
kim ogrodzie chciano powiesi kasztelanka Mira za rozpusz') Bolszinstwo naszo siej otwiet sliszkom francuzkim.
385
Dziennik Buhakowa.
czon przez niego wiadomo o zwyciztwie Rosyan nad Po

lakami; posa za poznaskiego Mielyskiego ledwie nie zabito
za wypowiedziane zdanie, i Polacy z Rosya wojny prowadzi
nie mog, bo nie s na ni przygotowani; obaj zaledwo umkn
zdoali. Pana Boskampa chc koniecznie obwiesi; to go spo
wodowao do opuszczenia Warszawy; lud wic zamierza zrobi
napad na jego dom, w celu wynalezienia w papierach jakie si
tam znajduj, dowodw na stosunki jego z Rosyanami.
Lucchesiniego tu gaszcz, on za udaje, e go dobro
Polski wiele obchodzi; naley si obawia, by podajc obudn
nadziej pomocy, nie wyprosi teraz dla Prus Gdaska i Torunia.
Temi dniami dopiero posano do Lige 20,000 cz. z. na
zakupienie broni. Dzi chciano wyprawi artylery do ksicia
Jzefa Poniatowskiego, lecz na predce zakupione konie, nie
bdc przyzwyczajone do pocigw, porway uprz i t. p.;
cae wic rano ostrzeliwano je dla przyzwyczajenia do suby
przy armatach. artownisie powiadaj, e te konie mdrzejsze
od ludzi, bo nie chc i na wojn przeciw Rosyi.
Na posiedzeniu Stray debatowano nad tern, czy mnie
z Warszawy wyprawi, czyli da mi stra honorow? Zdecydo
wano si na ostatni rodek. Postanowiono, by podkanclerzy
napisa do mnie: Que, les rumeurs du peuple faisant craindre
pour la sret de ma personne, on croyait devoir m'en prvenir, afin que si je jugeais propos qu'on me donnt une
garde d'honneur, elle me serait envoye ma premire rquisition .
Wraz z t wart chciano mi przysa wygldajcego na
kata, adjutanta krlewskiego Gutkowskiego, ktry nie zwaajc
na stopie jaki piastuje, wczy si ustawicznie po ulicach dla
szpiegowania. Miano mu poleci, by codzie zdawa raport
o tern, kto u mnie bywa.
IIJ23
maja.
Krl udajc si na wojn, chce zabra z sob ca Stra,

ale ju nie do Dubna, tylko do Poonnego. Gwardyi wydano
25
386
Dokumenta.
Dziennik Buhakowa
V.
rozkaz, by przygotowaa do wymarszu po dwa bataliony

z kadego puku.
Pukownik Dalke, ktry prowadzi na Litw puk Dziayskich, donosi, e w cigu caego przechodu przez woje
wdztwo podlaskie, mieszkacy dostarczali mu bezpatnie y
wnoci, furau i wszelkich wygd.
Ksie Jzef Poniatowski pisze dnia 18 maja z Winnicy:
i wojska rosyjskie rozoone nad Dniestrem, miay ju przy
gotowane pontony dla przejcia rzeki, lecz e nastpnie si
cofny, co zrodzio w armii polskiej myl napadu na kraj
wieo odstpiony Rosyi przez Turcy, lecz e on na to nie
pozwoli.
Lucchesini, ktremu wyrzucano i Prusy s w porozu
mieniu z Rosy, odpowiedzia, e Dwr jego nic nie wie o deklaracyi i e moe by bardzo z niej niekontent; co si za
tyczy medyacyi, to robi on nadziej, i krl pruski jej si
pQdejmie, tembardzij, e rewolucya polska nawp przez Prusy
dokonan zostaa.
Odpowied na deklaracy bdzie umiarkowana, powiadaj
e krl przeoy negocyacy nad wojn. Z tego te powodu
stara si bd o medyacy Dworu wiedeskiego, a prawdo
podobnie i londyskiego. O tym ostatnim Dworze powiadaj,
i mia jakoby uczyni w Petersburgu przedstawienie na ko
rzy Polski. Nieukontentowanie i zo Polakw przeciw Rosyi
nadzwyczajne, lecz i obawa take nie maa.
I2J2S
maja.
Dwie w dniu wczorajszym przez Sejm uchwalone konstytucye nadaj krlowi nieograniczon wadz. Dobr oficerw
w armii polskiej jest bardzo nieszczliwy; jeden z posw wy
rzuca to marszakowi Potockiemu i otrzyma nastpujc od
powied: Si vous tombez dans un bourbier, voulez-vous en
sortir propre? cela n'est pas possible: eh bien! secouons-nous
donc le plus que nous pouvons pour en sortir le mieux possible.
387
Spodziewaj si tu, i konstytucya o hierarchii greckiej,

obdarzajca Polsk wasnymi i niezalenymi od adnej zagra
nicznej wadzy biskupami, skoni wielu Rosyan do osiedlenia
si w Polsce. Tak przynajmniej myli Potocki, ktry wycho
dzc z sesyi powiedzia: Enfin le roi de Pologne maintenant
est compltement despote, les menaces mordront difficilement
sur lui.
Deboli donosi, e deklaracy jest owocem intryg jeneraa
artyleryi, a zredagowan zostaa przez Rzewuskiego. Wskutek
otrzymania tej wiadomoci, zarwno jak i wskutek zapewnie
Lucchesiniego, e krl pruski bdzie wielce rozdraniony treci
deklaracyi, w Stray postanowiono: wzmocni krla, nada mu
nieograniczon wadz, aby mg ustraszy nard i nie dopu
ci szlachty do poczenia si z kontrrewolucy. W zamku
myl take, i krl pruski trzyma si na stronie i oczekuje
wypadkw, by w razie przewagi kontrrewolucyi mie prawo
zapyta: gdzie jest nard, z ktrym on traktowa? czy w gro
nie otaczajcem krla, czy w obozie jego przeciwnikw? i aby
tym sposobem uwolni si od dania Polsce traktatami przy
rzeczonej pomocy. Dlatego te postanowiono tutaj uy prze
ciw kontrrewolucyi najsilniejszych rodkw, by nie dopuci
wzrostu jj siy; przypuszczaj bowiem, e to nastpi po wkro
czeniu wojsk rosyjskich. Negocyacy ksicia Adama Czartory
skiego ma na celu przedstawi rzeczy w tern wietle i skoni
krla wgierskiego, by da wiedzie w Petersburgu, e Dwr
tamtejszy zosta oszukany przez Polakw malkontentw i zobo
wiza Rosy, aby wesza z Polsk w ukady, ktreby obu mo
carstwom zapewniy niepodlego. To jest myl zasadnicza
instrukcyi, wydanej ksiciu Adamowi Czartoryskiemu.
Zapewniaj tu, i pisano ju do Debolcgo o odwoaniu
go. Rosyjskiemu ministrowi chc tu przyda wart. Boj si,
by on nie utrzymywa stosunkw z malkontentami, ktrych si
tu wicej lkaj, niby pokaza chciano.
Radziszewski, pose starodubowski, ktry by posany do
Niewiea, powrci ju z podry i przywiz krlowi list od
388
Dokumenta.
V.
389
Dziennik Buhakowa.
kasztelana wileskiego Radziwia. Radziwi oddaje do rozpo

rzdzenia krlowi 800 radziwiowskich onierzy, 62 armat
i 200 kozakw ordynacyi kleckij.
W Wilnie zbieraj skadk na uformowanie 1000 ludzi
piechoty, a miasto samo obiecao postawi 800 jedcw i ku
pi dla nich konie.
W Poznaniu zbiera si podobna skadka na 500 ludzi
zbrojnych. Krl da temu Radziszewskiemu order Ora biaego.
Krl pragnie negocyacyi, oczekuje tylko koca Sejmu,
by mie wolne rce. Przyjaciele krla staraj si, by odwoanie
Debolego pozostawione zostao do jego woli, a krl odwoywa
go nie chce.
IJJ24
maja.
Potocki, pose polski w Stambule, pisze do marszaka

Potockiego : i liczy wiele na swoje negocyacye, szczeglniej
przy teraniejszym wezyrze, ktry ma by jednym z ludzi wy
ksztaconych i sprawiedliwych, jakich Porta mao miaa; do
nosi, e sutan zmieni sposb traktowania interesw, ustanowi
rad, w ktrej wszystko si wykonywa wedle jego rozkazw
i rady wezyra. Potocki da, by drogman Kuruta, wydalony
ze suby angielskiej, przyjty zosta do polskiej, wystawia on
go jako wielkiego czowieka.
Wczoraj otrzymano tu sztafet od ksicia Jzefa Ponia
towskiego z nastpujcemi doniesieniami: e wojska rosyjskie
rzuciy na Dniestrze pontony; e on je natychmiast atakuje,
i e trudno mu utrzymaow karbach zapa wojska, ktre chciao
ju przej Dniestr. Wie ta niepokoi krla, ktry radby uni
kn bitwy a oczekiwa skutku negocyacyi. W tym duchu
wyprawiony zosta rozkaz do ksicia Jzefa sztafet ; ale znw
si obawiaj, i rozkaz ten nie dojdzie na czas, i e tymczasem
bj si rozpocznie.
Zapewniaj tu, i na Litwie panuje wielka zgoda, e
miasta si zbroj i robi skadki.
Z Holandyi nadesza jaka nieprzyjemna wiadomo, wi
dno i niema nadziei zacignienia tam poyczki. Zwrcono si
znowu do Prota Potockiego; sprawa ta bya przedmiotem oso

bnej konferencyi.
Dzisiejszej nocy rozlepiono po wszystkich ulicach i po
"Wszystkich publicznych miejscach ogoszenie, wydane przez ja
kie towarzystwo patryotyczne, ktre brzmi: i w obecnych
czasach wolno jest jak psa zabi kadego, kto mwi lub pisa
przeciw konstytucyi 3go maja, lub kto na przyszo co po
dobnego uczyni ; ogoszenie to dodaje, i za wykonanie takiego
zabjstwa nietylko nikt karanym nie bdzie, ale e przeciwnie,
szlachcic zostanie wynagrodzony, a nieszlachcic szlachectwo
pozyska. Policya ogoszenia te kazaa wszdzie pozdziera, lecz
to trwogi nie zmniejszyo i kto moe ucieka z Warszawy.
Marszaek Potocki mia dug rozmow z Lucchesinim.
Ten przedstawia mu, i dla Polski lepiej jest pj drog ne
gocyacyi ni wojenn, bo wy nie jestecie w stanie, mwi
Lucchesini, stawi czoa Rosyi, ktra na granicy zgromadzia
do 80,000 wojska. Potocki odpowiedzia: < Que les choses
taient trop avances pout pouvoir reculer; que si l'on battait
les troupes, la Rpublique donnerait la libert aux sujets
polonais (chopom poddanym), et par l elle aura une seconde
arme lui opposer. Si celle-ci est encore battue, la noblesse
en formera de nouveau une troisime; si encore celle-ci est
battue, la Russie ne prendrait qu'un pays dsert. D'ailleurs,
nous avons aussi des coups en rserve, et nous savons susciter
des incendies. Fort bien (odrzek Lucchesini), mais il y
aura des pompes pour les teindre. La conversation passa
sur ce ton piquant, qui prouve que la Prusse n'est gure d'humeur soutenir la Pologne.
14J23
maja.
Malgr la triste situation de ce pays-ci sans armes, sans

soldats (quoique avec des hommes), sans argent, la scurit du
roi est incroyable. Le dpart du prince primat mcontent,
l'absence du prince Stanislas mcontent, la haine de toute la
famille royale pour le marchal Potocki qu'on ne peut cacher,
390
Dokumenta. V
l'espce de chuchotement de cette famille au seul nom de

Potocki, font prsumer que le roi est d'accord avec elle, et
que lorsqu'il se sera bien embourb, il rejettera tout pour en
sortir sur le marchal Potocki ; ce dernier sera sacrifi, car dans
un moment o la Pologne est dans un danger si imminent,
o son alli l'abandonne, la joie concentre de cette famille
Poniatowski qui est de la secte des trembleurs, n'est pas naturelle. Pour ce qui est de l'esprit public, il est furieusement
partag. On commence dire: on se bat pour dfendre ou
pour conqurir la libert, mais non pour une succession; et
d'ailleurs le despotisme du roi sur l'arme, sur les volontaires
aux-mmes qui sont dans l'arme, n'engagera pas beaucoup
de citoyens prendre les armes. Les gens senss savent bien
que le grand gnral Branicki, qui est fin, qui connat les
forces de la Pologne, qui sait les forces que le secours de la
Russie promet, ne se serait pas hasard prendre parti avec
messieurs les migrs s'il n'avait pas aperu un avantage
manifeste.
Le notaire Rzewuski ne porte plus d'uniforme depuis
la dcision que sa charge n'est que civile; il en est fort mcontent. Si la guerre est engage, les grand propritaires,.
comme le prince Alexandre Lubomirski, les Ogiski, garderont
la neutralit (!). On voudrait engager le roi d'aller Vilna,
et non Dubno, mais jusqu' prsent il penche pour cette
dernire ville.
Piatoli dowiaduje si wci, czy Francuzi zaczli intry
gowa w Stambule przeciw Rosyi.
Ksina Czartoryska uprosia krla, by nie mianowa
jeszcze nikogo na miejsce ksicia wirtembergskiego i wraz
z Jego Krlewsk Moci pisaa do zicia ostry list, a crka
jj ksina wirtembergska zamkna si w klasztorze, od czego
si zwykle rozpoczynaj starania o rozwd. Marszaek za Po
tocki pisa do niego, by on tu nie powraca, lecz prosto jecha
do Berlina. Powiadaj, i ksina Czartoryska posaa zawiado
mienie do gazet w trzech jeykach, e gdy zi jj zhabi si,
391
Dziennik Buhakowa
nie chcc si bi i udajc chorego, wic ona z nim rozwie

si zamierza.
Po otrzymaniu wiadomoci o wkroczeniu wojsk rosyj
skich na Litw, marszaek Maachowski rozpowiada: Que les
Russes avaient commenc les hostilits qu'ils sont entrs sur
le territoire de la Rpublique, se sont battus avec un poste
de neuf cosaques polonais, en ont tu un, fait prisonniers
quatre, et les autres quatre de sont retirs en corps.
Gosz tu, i biskup Kossakowski ledwo uratowa ycie
ucieczk z Wilna, gdzie go chciano zabi za nieprzyjcie
wstgi z napisem: mier lub konstytycya wymylonej przez
ochotnikw.
/5/.2
maja.
Gosz, i krl otrzyma od krla pruskiego list, w kt

rym tene wyraa swoje zadziwienie z powodu postpku Rosyi
i zapewnia, e Polska moe liczy na pomoc, ktr sprzymie
rzecy sobie winni; w tyme licie krl pruski obiecywa ma
swoj medyacy i uprzedza, e dla nadania jj skutecznoci,
wyle na granic 30,000 wojska.
J6\2-J
maja.
Sprawa kurlandzka skoczya si przyjciem projektu deputacyi na korzy ksicia1).

Potocki proponowa przyjcie projektu Hekkela, wedle
ktrego sprawa ta miaa by tylko tymczasowo zaatwion,
pozostawiajc rozpatrzenie blisze obustronnych zaale przy
szemu kurlandzkiemu Sejmowi. Wniosek ten jednak upad.
Przy jawnem gosowaniu sprawa ksinej upada take piciu
gosami, co j przyprawio o mdoci, lecz midzy sejmujcych
rozesani zostali szambelani, ktrzy zyskali dla nij wikszo
o jeden gos przy gosowaniu tajnem. O uchwale tj powiadaj,
i ona nic nie znaczy dla ksicia kurlandzkiego : bo albo
*) Dieo kurlandskoje konczeno n a pianie deputacii w polzu H e r c o g a .
393
Dokumenta. V.
Dziennik Buhakowa.
wszystko, co przez ten Sejm zrobionem zostao, wkrtce bdzie

zwalonem, albo te szlachta kurlandzka zbuntuje si i ksicia
swego wypdzi. Znaczy ona jednak wiele dla ksinej, ktra
straciwszy tyle pienidzy, nie miaaby nawet pojecha do
ma, gdyby sprawa bya inny obrt wzia.
w acuchy i mia by rozstrzelanym. Rozkaz ten wyprawiono

i nakazano, by Dzierek zosta tylko przez kilka tygodni za
trzymanym pod stra, a pniej wypuszczony. Z tego po
wodu kto powiedzia, e w Polsce prawa s jak pajczyny,
przez ktre wielka mucha zawsze si przebije. On sent
que les choses sont dsespres, et que le roi joue tout pour
le tout. On a fait parler le roi de Prusse et le marquis de
Lucchesini ; mais le fait est qu'ils n'ont pas encore dit un
mot en leur faveur.
Marszaek Potocki jedzie do Berlina w celu intrygowania;
ksidz Piatoli w tyme celu udaje si do Wiednia, a Mazzei
do Woch. Moe by, i aden z nich nie wrci, wiedzc i
sprawa ma si ku rozwizaniu.
Kurlandzki delegat Hepping, przegrawszy spraw kurlandzkij szlachty, pospiesznie odjecha do Berlina, wyprzedza
jc marszaka Potockiego, ktremu tu suy za narzdzie do
wszystkich naduy '). Towarzysze Heppinga gorzko na si
uskaraj.
392
iS 29 maja.
Powiadaj, i marszaek Raczyski i jeszcze kto drugi,

wzici zostali pod stra ; rwnie aresztowany zosta w blizkoci pruskiej granicy komisarz wojskowy Szweykowski, ktrego
oskaraj o dostarczanie posowi rosyjskiemu kopij planw
i wszystkich wojskowych rozporzdze. W armii dostrzega si
daje wielki niead i brak karnoci. Uskaraj si tu, i wielka
cz wojsk jest podkupion. W ogle wojsko polskie znajduje
si w najgorszym stanie.
igjo
maja.
Powiadaj teraz, i z ministrw polskich bawicych za

granic, jeden tylko wiedeski (Woyna) donosi o przygotowa
niach do wojny. Ani Deboli, ani ksi Jabonowski o tem
nie wspominali ; pierwszy, dla swj ciasnoty umysu 1), drugi
dlatego, e jest przeciwnikiem konstytucyi, z czem si ju na
wet w ostatnich swoich depeszach nie tai.
Utrzymuj tu, i ksi wirtembergski znowu przyj do
wdztwo, ulegajc probom krla, swej rodziny i marszaka
Potockiego; wojsko jednak jest bez adnej karnoci, a surowo
z niem obchodzi si nie chc, by do reszty nie psu w nim
ducha. Dnia 16 na Radzie u krla postanowiono wyprawi do
ksicia Jzefa Poniatowskiego rozkaz, by nie zwaa na post
pek brygadyera Dzierzka, ktry z jego rozkazu zosta okuty
*) Czytelnik obaczy w raportach Debolego, ie pose ten wczenie bar
dzo ostrzega! o niebezpieczestwie grocem od Moskwy i e jego to raporta
skoniy gwnie rzd polski do przygotowa obronnych, aczkolwiek tak bar
dzo spnionych.
2031
maja.
Zdania cudzoziemskich ministrw tu bawicych redukuj

si mniej wicej do nastpujcego rozumowania: Les bruits
qu'on a fait courir ici sont dnus de fondement. Telle est la
nouvelle sur le roi de Prusse, qui aurait t indign de la d
claration de la Russie, et qui aurait promis de secourir la Po
logne avec 30.000 hommes. Au contraire, on sait par son mi
nistre que lorsque la dclaration lui fut prsente, il ne pro
nona pas un mot ; et que le prince Jabonowski lui tant
ensuite prsent, n'a pu obtenir aucune rponse catgorique.
On sait pourtant que les troupes prusiennes approchent de la
Pologne, mais sous un aspect tout fait diffrent de ce que
les Polonais pourraient le dsirer. Ces mesures sont prises par
') Wo wsiech zodiejaniach.
Dokumenta. V.
Dziennik Buhakowa.
le cabinet prussien, comme un effet naturel des prcautions

qu'on doit prendre lorsque le feu est dans la maison voisineLa rponse de Prusse qu'on attend avec tant d'impatience sera
conue dans des termes analogues ceux des dclarations
officielles faites la Rpublique diffrentes reprises par
Lucchesini, et surtout la dernire note. Les Polonais se
flattent encore de quelque secours de la Prusse, mais cette
esprance n'est que le partage de ttes montes, qui n'approfondissent ni la politique ni les faits rcents. La saine partie
de ceux qui conduisent les affaires et nommment le roi sont
convaincus du contraire. Aussi le roi est-il dans un tat
d'abattement mortel, et tel parri qu'il prenne, il ne saurait
tourner son avantage. Son projet de tenir avec la Russie
rencontre des difficults, d'autant plus qu'il ne peut pas tre
confi plusieurs personnes de crainte de gter l'affaire. Les
troupes russes entres en Pologne sont au nombre de 50.000
hommes, mais ici on croit que ce nombre est bien petit et
nullement suffisant. Le primat dplore hautement la conduite
du roi, proteste qu'il avait pens diffremment de ce qu'on
a voulu faire d'une manire aussi impolitique ; il fait le tableau des malheurs qui rsulteront de la rsolution que les
Polonais ont prise de se dfendre. Nos chanes, dit-il, seront
plus pesantes encore qu'auparavant et nous ne les briserons plus.
Deboli a envoy une liste qui a paru Ptersbourg,
portant les noms des personnes qui ont t, selon son expression, proscrites par l'Impratrice et dont elle veut avoir une
satisfaction clatante. Dans ce nombre se trouvent le marchal
Potocki, le marchal Maachowski, le vice-chancelier Koontay et plusieurs autres, jusqu'au nombre de dix-huit. Les d
signs dans cette liste ont peur et prennent des mesures. Le
marchal Potocki va Berlin pour ngocier, mais, en cas de
nonrussite, pourra fort bien ne pas revenir en Pologne. Koontay ne dit encore rien, mais pense srement aux moyens
de se sauver. L'abb Piatoli va Bade prs de Vienne.
Mazzei part pour Florence. Voil donc le roi abandonn de
tous ceux qui le menaient. Il parat trange qu'il consente

se priver la fois de tous ces appuis, mais cela le paratra
moins, quand on se rappelle le projet du roi, qui rencontre
des difficults de la part du marchal Potocki et de Piatoli.
On croit que le roi ne l'avait pas mme communique ces
deux-l de peur de gter tout, maisil est certain qu'il persiste dans le projet et son excution si les circonstances le
permettent. Tout parat le favoriser ') : la Dite renvoye un
temps illimit, le commandement absolu de l'arme, la libert
de se servir du trsor, le pouvoir de prendre telle rsolution
que bon lui semblera sans dpendre du conseil de ceux qui
s'loignent et qui pourraient s'opposer lui. Ds que la chose
sera faite, on aura beau crier, on trouvera tout excellent
la fin.
Des discours de Lucchesini on ne peut conjecturer autre
chose, sinon qu'il parat que la Prusse a conu quelque
crainte de cette dmarche de la Russie, et que les troupes
que le roi de Prusse fait mouvoir sur les frontires, bien
loin de secourir la Pologne, serviront seulement d'obstacle aux
progrs de la Russie. Enfin il est impossible de rien comprendre des discours de Lucchesini, puisqu'il change de langage chaque instant. On prtend mme que ce n'est pas sa
faute, mais celle de son cabinet, qui ne suit jamais une marche
assure.
Wszystko co powiedziano wyej, jest gosem cudzoziem
skich ministrw.
Wie o tern, e Jerzy Wielhorski zosta marszakiem
konfederacyi litewskiej do wciekoci doprowadza marszaka
Potockiego, tembardziej, e oni byli dawniej ze sob w przy-
394
39.}
*) Zdaje si, ze tu jest mowa o zamiarze, ktry krl pniej wykona,

zwrcenia si wprost do imperatorowj i ofiarowania korony polskiej jj wnu
kowi, w. ks. Konstantemu. Ostrono, z jak o tym projekcie tutaj wspo
mina, naprowadza na domys, ze Buhakow o nim wiedzia i e mu sprzyja
tajemnie.
396
Dokumcnt.i. V.
jani i e tu chciano go zamianowa ministrem polskim w Pe

tersburgu.
Marszaek Potocki zredagowa list od krla polskiego do
krla pruskiego, z ktrym ma jecha. Niewiadomo czy redakcya ta nie ulegnie jeszcze zmianie, mimo to jednak kopi tego
listu podaj jak nastpuje l ).
List krla polskiego do krla pruskiego M. M. F. Cette
lettre sera remise Votre Majest par le comte Potocki. Je
l'cris une poque o tout m'impose le devoir de dfendre
l'indpendance et le territoire de la Pologne. L'un et l'autre
viennent d'tre videmment attaqus par les prtentions de Sa
Majest l'Impratrice de Russie, prononces dans la dclaration du 18 mai, et par les hostilits qui l'ont suivie. Si
l'alliance qui existe avec Votre Majest est un titre pour rclamer ses secours selon la teneur du trait, il m'importe
essentiellement de savoir d'Elle la manire dont Elle veut
remplir ses obligations. La connaissance positive des sentiments de Votre Majest est aussi ncessaire pour ma conduite, que ses forces le seraient pour mes succs. Il est constant que le territoire de la Rpublique garanti par Votre Majest est viol, et quant l' indpendance de la Rpublique, elle
est compromise et attaque d'une manire si gnrale et si tendue, qu'en ce livrant aux interprtations les plus subtiles, il est
impossible de la restreindre au seul article de la nouvelle constitution. Dans une occasion o, comme alli, la dignit de
Votre Majest est si essentiellement unie aux droits et
l'honneur de ma nation, je dois m'attendre ce qu'Elle voudra bien me faire connatre ses sentiments. Ma confiance en
') List ten uleg w istocie zmianom. Poprawki do niego, zapewne przez
krla wprowadzone, wicej jeszcze ni czyni Potocki, na to kad nacisku, e
krl pruski uchybiby wasnej godnoci odmawiajc pomocy, do ktrej jest
obowizany traktatem z r. 1790. Stanisaw August podpisujc ten list, nie
mia ju oczywicie adnej wiary w rzetelno Fryderyka Wilhelma. Cfr. Angeberg, Recueil des traits et conventions concernant la Pologne, Paris 1862,
p. 282.
Dziennik Buhakowa.
397
Votre Majest n'aura d'autres bornes que celles qu'Elle vou

dra bien y mettre Elle-mme, et plus les secours qu'il lui
plaira de donner la Pologne me seront clairement et promptement connus, plus ils seront pour Elle avantageux et prcieux. Au milieu de mes inquitudes et de mes peines, ce qui
me console, c'est que jamais cause ne fut meilleure, ne fut
dans le cas d'avoir pour appui un souverain aussi juste et
clair que Votre Majest, et ne mrita mieux d'tre soumise
au tribunal svre de la postrit.
Trudnicy si chwytaniem (sic) ludzi do frej-batalionw
(batalionw ochotniczych) dwa razy ju zacignli posa angiel
skiego Hailesa, ktry chodzi po ulicach ; ale najdziwniejszem
jest to, e tutejsze gazety o tern wydrukoway.
Krl posa rozkaz swemu szambelanowi Dzieduszyckiemu,
bratu pisarza litewskiego, ktry dawniej w Polsce mieszka,
aby jecha tam, gdzie si znajdowa bdzie nowa konfederacya, podpisa j i donosi mu o#jj dziaaniach. Dzieduszycki
ju pisze, e przyby do Mohylowa i by na obiedzie u jene
raa Kochowskiego. Prawdopodobnie szpiegw takich rozesza
na wszystkie strony. O Dzieduszyckim uwiadomiem jeneraa
Kochowskiego.
Marszaek Potocki odjedajc do Berlina, odzywa si :
Que les Russes nous laissent en repos seulement trois semaines,
et notre affaire est gagne. Lucchesini za powiedzia: Qu'il
offrira au roi de Prusse ce qui doit lui tre agrable. Prawdopodobnie mowa tu o Gdasku i Toruniu.
Marszaek Maachowski i podkanclerzy Kotaj, temi
dniami wybieraj si do wd.
CZERWIEC 1792.
24 maja {4 czerwca).
Marszaek Potocki powiz z sob 200.000 czerw, zotych

dla przekupienia otaczajcych krla pruskiego. Powiadaj, i
pienidze te poyczy tutejszemu krlowi ksi kurlandzki.
398
Dokumenta.
V.
Wie ta, pomimo i si powtarza, nie jest jednak zupenie

dokadn ; to tylko pewno, e Potocki wzi ze sob nie mao
pienidzy. Lucchesini wie o tern, i nie mona wtpi, e zna
jc nienawi Potockiego do siebie, nie zapomni przestrzedz
swego Dworu. Przed odjazdem swoim tene Potocki otrzyma
list od hrabiego Sakena, wielkiego podkomorzego krla pru
skiego, datowany z Berlina dnia 9 maja, ktrego kopi za
czam.
Votre souvenir, Monsieur, m'est infiniment prcieux, et
les tmoignages que vous ine faites l'honneur de m'en faire
parvenir me comblent de joie et de satisfaction.
Les nouvelles que votre obligeante lettre du 30 du
mois dernier renferme, sont regardes du public comme d'une
importance majeure. Le premier avis qu'on en a reu ici n'a
pas laiss que de faire une certaine impression accompagne
de sollicitudes relativement la Pologne. J'ai hasard, avec la
circonspection que la nature de l'affaire prescrit, de prsenter
le dcret de la Dite de Pologne du 16 du mois pass sous
un point de vue bien diffrent de celui sous lequel on s'efforait par nombre de voies de le faire envisager. Mes insinuations n'ont pas t absolument infructueuses. L'intrt qu'on
prend rellement Sa Majest le Roi et la Srnissime Rpublique, a motiv, j'en suis sr, les ouvertures ou plutt les
considrations confidentielles, amicales et franches, qu'on n'a
pas caches l o il appartient, sur cette rvolution imprvue
dont on s'imagine ne pouvoir prvoir ni calculer avec apparence de certitude les suites et les consquences.
Vous pouvez, Monsieur, sans balancer, tre garant de
mes sentiments et de mon zle. Je serai constamment empress d'en donner acte, attendu qu'autant qu'il est en mon
pouvoir et autant que possible, il est de mon devoir de modifier ou d'adoucir les inquitudes agaces et alimentes de
tout ct.
Le roi m'ayant nomm son premier ambassadeur la
future lection d'un empereur des Romains, je m'loigne du
Dziennik Buhakowa.
399
foyer des affaires et suis pour trois ou quatre mois peu porte de faire valoir mes faibles rflexions iondes sur l'vidence de la vrit (du moins selon mon opinion) et sur les
rapports topographiques des tats qui fixent et consolident
leurs liaisons rciproques et politiques. Quoique empch par
mon absence de me livrer toute l'tendue de mes bonnes
intentions, je ne laisserai chapper aucune occasion ou je
serais mme de remplir mes devoirs, pris dans un sens loyal,
avec cette probit et cette religion que j'ai fait les plus grands
efforts de ne jamais perdre de vue pendant le cours de ma vie.
Je suis tout fait de votre avis, Monsieur, l'gard de
malheureuses dissensions qui dominent en Courlande. On est,
ce me semble, trop anim, trop aigri de part et d'autre, pour
que dans le moment prsent on soit rellement dispos s'entendre et donner les mains une rconciliation juste et honorable. Si l'on en renvoie la discussion jusqu' un certain
temps limit, on sera peut-tre alors moins chauff et plus
propre peser avec un sang-froid convenable les diffrents
objets qui ont occasionn cette fameuse scission, qui a mis la
noblesse et le duc aux prises et qui vient tre empire par
les prtentions du tiers tat. Plein de gratitude pour vos
bonts en me proposant l'achat dont vous me parlez, je ne
puis y souscrire dans le moment. Il y aura dans la suite des
temps d'autres terres acqurir qui peuvent me convenir
galement. Je renonce regret celle dont il s'agit l'heure
qu'il est*
Widno e Potocki proponowa Sakenowi sprzeda sta
rostw; lecz tre listu dowodzi take, e dygnitarz ten jest je
dn ze spryn uywanych przy berliskim Dworze.
Pose francuski Descorches mieje si z tego, e Lucche
sini obiecuje bojaliwym kobietom salwy pruskiej gwardyi
w Warszawie po 9 czerwca ; a moe te rozumie on pod tern
wkroczenie pruskich wojsk do Polski.
Krl zmartwi si, otrzymawszy z Holandyi wiadomo,
i interes poyczki napotka na nowe trudnoci.
400
Dokumentn.
Dziennik Buhakowa.
V.
ona Stanisawa Potockiego, ktra jedzia do Berlina

pod pozorem kuracyi, dzi ztamtd powrcia, i zapewnia, i
krl pruski bdzie jeszcze bawi w Berlinie do 7 czerwca, e
zatem marszaek Potocki jeszcze go zastanie.
Pose inflantski Mostowski (ktry by w Drenie z ksi
ciem Adamem Czartoryskim i o ktrym rozgoszono, i z nim
do Wiednia pojecha), uda si do Drezna wraz z sekretarzem
tamecznego poselstwa polskiego, Nosarzewskim, prawdopodo
bnie by na nowo intrygowa. Wiele osb sdzi, i Mostow
ski tam zastpi dotychczasowego reprezentanta Polski, Maa
chowskiego, o ktrego zmianie oddawna ju mwi.
Prymas pokazywa krlowi list otrzymany od Najjaniej
szej Pani, krl za dawa go do czytania marszakowi Potoc
kiemu. Powiadaj, i wszyscy oni brali udzia w redagowaniu
odpowiedzi ] ). Dzi wszystko zaley od wiadomoci oczekiwa
nych od Potockiego z Berlina.
Stanisaw Potocki oczernia (sic) podkanclerzego Chreptowicza przed marszakiem Maachowskim, mwic, i ten osta
tni namawia krla do poczenia si z Rosy. Wskutek tego,
Maachowski powiedzia Chreptowiczowi, e z urzdu wymaga
od niego, by mu komunikowa otrzymane z zagranicy depe
sze; Chreptowicz odpowiedzia, e nie ma nic przeciw temu,
dodajc zapytanie : kto bdzie odpowiada za to co si dzi
stao i za obecny przelew krwi?
Lucchesini mia tu poda not, lecz krl dowiedziawszy
si, e tre jj ma by bardzo dla Polakw nieprzyjemn,,
wymg na nim, by si wstrzyma a do otrzymania wiado
moci od Potockiego z Berlina.
W Galicyi wadze miejscowe przedsibior rodki ostro
noci przeciw Polsce, i rozstawiaj kordon na polskiej granicy.
Ostronoci te tem s konieczniejsze, i tu na nowo zamylaj
o rozpaleniu buntu w Galicyi. Trzech Polakw z tamtych
okolic, ktrzy i wprzdy do podobnych robt byli uywani,

bawi obecnie w Warszawie, bywaj oni czsto u krla z pro
jektami.
Ksie Jzef Poniatowski donosi, e szlachta nie sucha
rozkazw wydawanych przez komisy cywilno-wojskow i pro
wiantu ani furau nie dostarcza; e jeeli tak duej potrwa,,
to armia zacznie doznawa godu.
2j
si w naszym zbiorze s. 72.
maja
fj
czerwca).
Raporta ksicia Jzefa Poniatowskiego okazuj, i on co

raz bardziej rejtcruje. Powiadaj, i mu na nowo powtrzono
rozkazy unikania boju wszelkiemi moebnemi rodkami.
Listy za prywatne donosz, e onierze polscy obchodz
si po przyjacielsku z onierzami rosyjskimi i e adnego
oporu postpom armii rosyjskiej nie stawi ] ).
Piatoli pojecha na Drezno i niema wtpienia, i mu po
lecon zostaa nowa jaka polityczna intryga, lub staranie si
o poyczenie pienidzy. Oprcz sum otrzymanych przez niego
od Lucchesiniego (?), od ksinej kurlandzkij i od ydw,
widziano jeszcze w jego rkach trzy krlewskie kwity, wysta
wione na sum 18,000 czerw. z. i patne w cigu trzech lat,
to jest po 6000 czerw. z. co roku, a hipotekowane na litew
skich dochodach z ekonomii, ktr dzierawi ksi Stanisaw
Poniatowski. Sdz tu, e Woch ten zrobi sobie w krtkim
czasie do 40,000 czerw. z. majtku i wnosz, e wicej nie
wrci, chybaby rozum straci.
Kurlandzki delegat Hepping, prawa rka marszaka Po
tockiego, jest w drodze do Berlina, Drezna i Wiednia; prawdo
podobnie bdzie tam take intrygowa. Towarzysze jego gorzko
si na uskaraj.
') Twierdzenie to jest faszywe. P o d a m y pniej zeznania samychc m o

skiewskich agentw, wedug ktrych
*) Odpowied Prymasa znajduje
401
bosy, bi si dobrze i z ochot;

przysig na
onierz polski cho le odziany i prawic

gdy
go
pytano dlaczego, o d p o w i a d a ,
konstytucy.
Ks. Waleryan Kalinka, T. I I .
26
ic
403
Dokumenta. V.
Dziennik Buhakowa.
Podkanclerzy Chreptowicz uskara si przed krlem na

zapalczywo marszaka Maachowskiego, ktry, oprcz tego,
o czem wyej wspomniaem, wymawia mu, i przez pore
dnictwo Ankwicza posa polskiego w Danii, przesan zostaa
do kopenhagskiego Dworu proba o medyacy w Petersburgu 1 ).
Chreptowicz mu odpowiedzia, i nic o tern nie wie, lecz e
zawsze bdzie powtarza, i negocyacya jest najzbawienniejszym
rodkiem dla Polski i daleko wicej rokujcym, anieli wszelkie
sposoby uywane dla wprowadzenia w bd narodu. Co jednak
ze wszystkiego najdziwniejsza, to to, e wiadomo ta o mnie
manej negocyacyi wysza od Maachowskiego, ktry dugo
w tym przedmiocie rozmawia z posem duskim Bourkem.
Bourke utrzymywa, e Polska winna uciec si do ukadw
z Rosy; Maachowski mu za na to odpowiedzia: e rychlej
ostatni kropl krwi wyleje, anieli na to si zgodzi. Niero
zumny ten marszaek powiedzia krlowi, e obowizki urzdu
nakazuj mu pojecha do mieszkania Chreptowicza i przepa
trze tam wszystkie depesze.
Maachowski, ktry si wybiera Polsk opuci, dzi
zmieni zamiar, albo te krl nie chce go puci, zarwno jak
i podkanclerzego Kotaja. Wskutek tego, pierwszy przybiera
sobie do rady zapalczywegoL>) Wejsenhofa posa inflantskiego.
by rzdc u marszaka Sapiehy i ktrego ten ostatni oddali

prawdopodobnie dlatego, e ju niestao czem rzdzi.
Z Berlina otrzymano nastpujce wiadomoci: Jeden z tam
tejszych profesorw nazwiskiem Leuchsenrin, ktry byt oszuka
zmarego krla do takiego stopnia, i go ten mianowa nauczy
cielem przy dzieciach dzi panujcego monarchy i ktry wkrtce
po otrzymaniu tej posady skazanym zosta na wygnanie, po
jawi si obecnie znowu w Berlinie. Przyby on tam w roli
czonka strasburgskiego klubu Jakobinw i rozpocz z pomoc
pani Dnhoff i wielu innych propagand. Szczciem wkrtce
si o tem dowiedziano, a nie majc odwagi powiesi, wywie
ziono go za granic. Pani Dnhoff jakkolwiek brzemienna, mu
siaa take opuci Prusy wraz z guwernantk ksiniczki Au
gusty, crki krlewskiej. Ojcem tj guwernantki jest znany
pisarz baron Biilfeld. Reszt szczegw opuszczam, dodajc
tylko, e celem wszystkich tych machinacyj byo oddalenie od
dworu Bischofswerdera i odwrcenie krla od zamiaru prowa
dzenia wojny z Francy.
Ksie wirtembergski, jenera-porucznik w pruskiej subie,
ktry zamianowany zosta gwnodowodzcym korpusem li
tewskim, uda si by ju do Woczyna, lecz tam zachoro
wawszy, prosi o uwolnienie od obowizkw dowdzcy. Krl
prob jego odrzuci, wskutek czego chory ksi na nowo
obj komend i wybra si ju podobno po raz wtry w po
dr na Litw, gdy w tem go dymisya najniespodziewanij
zaskoczya, a to z nastpujcego powodu. Wadze polskie za
trzymay w omy, na pruskiej granicy, kuryera jadcego
z depeszami od ksicia wirtembergskiego do Berlina; midzy
depeszami temi znajdowa si list ksicia do krla pruskiego.
List ten przysano tutaj i pokazao si, i ksi wirtembergski
zapewnia w nim krla pruskiego, i nic bez rady jego nie
uczyni, to jest e nie da siostrze swojej (wielkiej ksinie Pawowej) powodu do nieukontentowania. Podkanclerzy Chrepto
wicz radzi krlowi list ten zatrzyma w tajemnicy, lecz krl
przez zwyk sobie sabo nie utrzyma sekretu; wyniko wic
402
26 maja (6 czervcaj.
Szpiegi nie przestaj kry okoo domu rosyjskiego po

sa; gwn ich kwater jest pooone naprzeciw mieszkanie
ruskiego unickiego metropolity, tam ustawicznie siaduje w oknie
jeden z urzdnikw policyjnych, Sienkiewicz, ktry dawniej
') Wiadomo ta bya mylna i susznie jj zaprzeczy Chreptowicz. Dwr
duski czyni wprawdzie w Petersburgu, z wasnej inicyatywy, przedstawienia
z powodu deklaracyi Katarzyny, ale tak niemiae, e one nie wymagay nawet
odpowiedzi Rosyi : cfr. depesze Ankwicza z d. 9 czerwca i 1 lipca, Biblioteka
Ossoliskich t. III, s. 257, 266.
2
) Zaraennawo.
404
Dokument.
V.
ztd, i zosta zmuszonym wyprawi Stanisawa Potockiego

i drugiego wartogowa x ) Wawrzeckiego, dla odebrania do
wdztwa ksiciu wirtemberg.skiemu, a oddania go jeneraowi
Judyckiemu, ktry znowu ma by pod nadzorem tego Po
tockiego i jeneraa Wodzickiego. Lucchesiniego ten wypadek
przyprowadza do wciekoci, lecz e prawdopodobnie sam do
tego wszystkiego namwi, wic powiada, i ksi wirtembergski le zrobi, e od pocztku przyj komend i do nij
pojecha.
Przyby tutaj sekretarz koronny Granowski, a poniewa
przywiz ze sob troch pienidzy dla zaatwienia prywatnych
interesw, rozgoszono natychmiast, e sumy te pochodz z ro
syjskiego skarbu. Granowski mia 23go t. m. posuchanie u krla.
Jego Krlewska Mo pyta go: co on sdzi o obecnych wy
padkach? Granowski odpowiedzia, i yczy szczcia krlowa
lecz e konstytucyi nie approbuje, e szuka sposobw przy
stpienia do nowej konfederacyi nie bdzie, lecz e jeli go
w domu znajd, podpisze si na ni z ochot. Krl wznis
rce (sic) i chcia mwi, lecz im przerwano. Inn ra radzi
Granowski krlowi, by wysa dla negocyacyi do Petersburga
Chomiskiego, wojewod mcisawskiego, ktry si obecnie na
Litwie znajduje i ktry mgby pojecha bez wiedzy tutejszych
szalecw.
Gosz tu, i Potocki, marszaek nowej konfederacyi, chcia
pojecha do ony, odbywajcej obecnie w Wiedniu pog,.
lecz e go jenera Kochowski nie puci.
Ksina kurlandzka opucia ju Warszaw, udajc si
przez Prusy. Wiele osb j odprowadzao, a midzy innemi
marszaek Potocki, ktry nawet tego nie wiedzia, i krl ule
gajc jj probom, zamianowa na miejsce komisarza do Mitawy, pewnego modego posa, Batowskiego. w Batowski, na
lecy do liczby najpierwszych zapalecw i majcy zaledw:o
25 lat, stara si tu o usunicie z posady dyrektora departa') Bczdielnika.
405
Dziennik Buhakowa
mentu pocztowego Sartoriusa za to, i ten wszystko ma ko

munikowa panu de Cach i mnie. Ja znajc Batowskiego
przychylno dla ksinej kurlandzkij a oraz intrygancki cha
rakter, nigdy z nim nie mwiem ani mwi chciaem.
2f
maja
ff
czcrv>ca).
Krl wybiera si do Kozienic by dotrzyma sowa i ode

bra dwa miliony, ktrych wiksz cz ju wyexpensowa
cho ich jeszcze nie mia w kasie.
2S
maja
(S
czerwca).
Ksie Adam Czartoryski donosi: e zasta krla wgier

skiego na wyjezdnem i e ten mu kaza doczekiwa si swego
powrotu, lecz e Kaunitz mu powiedzia: <Je vous avertis en
ami que vous vous exposez trop.
Pose kijowski Chojecki, ktry tak wykrzykiwa na Rosy
i podburza do wojny, odezwa si przed wyjazdem do Galicyi e nie jest wojskowym i e daje za siebie czterech za
stpcw.
Kry tu nota, podpisana przez saskiego komisarza Lobena, nastpujcej treci: Que la dclaration de la Russie
faite la Pologne, a rveill toute la sensibilit de l'Electeur,
voyant cette rpublique moleste injustement par ladite puissance pour avoir donn la couronne hrditaire la famille de
Saxe; que l'offre des Polonais, quoique pas encore formellement accepte par lui cause de mille combinaisons diffrentes, et plus encore, les maux qui menacent la Rpublique
dont il se regarde lui-mme comme la source principale, l'ont
dtermin, ainsi que ses allis, s'intresser trs-vivement au
sort de la Rpublique et soutenir la nouvelle constitution,
autant pour assurer la tranquillit, l'intgrit et l'indpendance
de la Rpublique, que pour rprimer les vues ambitieuses de
la Russie.
Rozgoszenie tego dokumentu zaniepokoio pp. Lbena
i Essena (sic), ktrzy mogliby byli mu zaprzeczy w tutejszych
407
Dokumenta. V.
Dziennik Buhakowa.
dziennikach a nie uczynili tego '). Pan Essen napisa tylko do

mnie z powodu odjazdu pana Lbena: Il se flatte qu'il vous
quitte convaincu de la loyaut de la politique de l'Electeur et
surtout de ses sentiments sincres pour Sa Majest Impriale
et que M. le comte de Lben conservera une part votre
estime et souvenir.
tation de la couronne est une chose impraticable dans l'tat

actuel; mais que l'lecteur ne s'y refusera pas lorsque les
trois puissances voisines y accderont.
Ksie Jzef Poniatowski w raporcie swoim uskara si
na to, e mu nie pozwalaj atakowa nieprzyjaciela, lecz ka
wci ustpowa; pisze, i przez to straci wiele zrcznoci od
znaczenia si; koczy proszc, by mu dozwolono dowiadczy
odwagi onierza. Z innej jednak strony wiadomo mi, e pisa
take do prymasa list przedwczoraj tu otrzymany, w ktrym
w nastpujcy sposb wystawia rzeczywiste pooenie rzeczy:
Le priant d'en faire part au roi avec de certains mnage
ments, il lui fait, en premier lieu, le tableau de forces russes
infiniment suprieures en nombre celles qu'il a sous ses ordres; il lui fait part du peu de bonne volont que montrent
la plupart des officiers, lorsqu'il s'agit de les envoyer aux postes avancs; des murmures qui s'lvent parmi eux; de sa
crainte de s'engager dans quelque affaire, s'ils taient provoqus par les Russes, dans la supposition que tous ceux qui se
trouvent avoir des biens dans les palatinats dj occups par
les Russes, ne se jettent du ct de l'ennemi; que c'est cela
qu'il attribue tous ces murmures entre eux; que le soldat est
mou et craint la fatigue qu'il ne peut supporter; qu'il craint
infiniment la corruption, que les vivres n'arrivent pas rgulirement, ce qui annonce peu de bonne volont de la part des
gentilshommes obligs les fournir. Il finit par le prier d'assurer le roi que, quant sa personne, il est entirement dvou
lui et la patrie, et sera glorieux de perdre sa vie pour le
soutien de l'honneur du roi et de la nation.
Krl dowiedzia si o tym licie i nalega na prymasa,
by mu go pokaza, lecz ten si opiera, a dopki nie przy
gotowa krla do wysuchania listu z mniejszem wzruszeniem ;
jednak pomimo tych wszystkich ostronoci, krl wielce to
uczu i odtd smutek z twarzy jego nie ustpuje.
Do Lucchesiniego przyby przedwczoraj kuryer z Berlina.
Po odczytaniu depesz, zamkn si on u siebie, czyni dugie
2q maja (g czerwca).
Pose krakowski Sotyk, jedzie do Krakowa przez woje

wdztwo sandomierskie z zamiarem namawiania mieszkacw,
a szczeglniej po miastach, by podpisywali akt Gotozuoci do
obrony.
Supponuj tu, i akt konfederacyi podpisany w Peters
burgu, chowa si tam w tajemnicy, i dlatego podejrzywaj, e
jest w nim mowa o bezkrlewiu, co mocno krla niepokoi.
Kry tu projekt zawizania po wojewdztwach nowych
konfederacyi pod laskami tyche marszakw: Maachowskiego
i Sapiehy. T o niepokoi Lucchesiniego, ktry mwi pisarzowi
Dzieduszyckiemu, e podobny postpek byby nowym powo
dem do obudzenia nieukontentowania krla pruskiego.
Powiadaj, i podkanclerzy Chreptowicz wyprawi temi
dniami sztafet do Petersburga.
Policya posaa paszport dla biskupa wileskiego, a komisyi cywilno-wojskowej nagan za zatrzymanie tego praata
na pruskiej granicy.
Hrabia Lben pojecha do Drezna, a na zakonkludowanie
konferencyi, ktra do niczego nie doprowadzia, powiedzia:
Que l'Electeur son matre ne saurait rien ajouter tout ce
qu'il a notifi la Pologne diffrentes reprises ; que l'accep1
) Zdaje si wic, e nie musia by zupenie faszywym ten dokument.
W istocie, jeli wyjmiemy ostatni jego frazes, na ktrego napisanie Dwr dre
zdeski byby si nie poway, do on zreszt si zgadza z dwuznaczn poli
tyk elektora, ktry Moskwie narazi si nie chcia, ani te straci nadziei obj
cia korony polskiej, a zwok sw i niepewnoci przyczyni si wiele do utrzy
mania zudze, ktremi si wwczas tak zgubnie pocieszano.
408
Dziennik Buhakowa.
Dokumenta. V.
poszukiwania w archiwach misyi, odczytywa dawniejsze pa

piery i relacye, i nakoniec wyprawi popiesznie sekretarza po
selstwa Farracha z odpowiedzi.
Z Wiednia otrzymano wiadomo, i ksi Kaunitz przy
zwawszy do siebie ksidza Poccubiato, polskiego charg d'af
faires, zapytywa go, czy to prawda, i Polacy usiowali przy
cign do siebie na dowdzc w cigu wojny przeciw Rosyi,
jeneraa Kalkreutera; gdy Poccubiato da twierdzc odpowied,
ksi Kaunitz powiedzia: Je vous donnerai un gnral fort
bon pour l'arme polonaise: prenez Van der Merche.
Policya tymczasem czyni poszukiwania, dla odkrycia au
tora rozlepionej po rogach ulic odezwy, ktra wzywaa oby
wateli do mordowania przeciwnikw konstytucyi 3go maja. Do
tej pory odkryto tylko tyle, e odezwa ta nie bya drukowan
w adnej z publicznych drukarni, lecz w jakim prywatnym
domu za pomoc rcznej toczni; do tj pory rwnie ciy
podejrzenie na ksinej kurlandzkij i na panu Descorches,
ktrzy mieli przestpstwa to razem wykona. Pomimo wielkiej
przyjani, jaka panuje midzy panem Descorches i ksin,
trudno przypuci, aby ta ostatnia chciaa si miesza do tej
sprawy; moe z czasem odkryje si co wicej.
jo
maja f/o
czerwca).
Ze Stambuu przyby tu przez Jassy kuryer od posa

Potockiego, ktry donosi, e ministeryum tureckie co dzie
mniej ukrywa gorc ch utrzymania przyjani z Rosy, i e
Turcy spodziewaj si, i pose rosyjski przywiezie im w pa
dzierniku znakomite dary. Powiadaj, i Lucchesini odebra
listy przez tego kuryera. T sam drog otrzymano wiado
mo z Kamieca, i Austryacy nie maj zamiaru tak rycho
opuci Chocimia i e przygotowuj prowiant dla znajdujcego
si tam garnizonu. Z tego te powodu, obawiaj si tu, by nie
odnowiono dawnych ukadw, wedug ktrych Chocim mia
zosta przy jednym, a cz Wielkopolski
409
miaa si dosta
drugiemu ).
Na miejsce pana Bourke, dotychczasowego posa du
skiego w Warszawie, zamianowanym zosta pan Louckner. Z tego
powodu krl mwi panu Bourke, e to mu nie sprawia przy
jemnoci, poniewa i tak ju go maj (Loucknera) za demo
krat 2 ). Na to Bourke odpowiedzia, i Louckner zupenie ma
inny sposb mylenia anieli jego ojciec, ktry te go za to
wydziedziczy; a nawet od niedawnego czasu przesta mu pa
ci wyznaczon pensy. Marszaek Potocki przechwala si, i
wydalenie Bourkiego jest skutkiem jego stara, Bourke bowiem
mia zbyt wolny przystp do krla; z tego powodu pragnie
on si pozby i hiszpaskiego posa Kubera.
Krl ostrzyg sobie wosy, by mniej mie kopotu w obo
zie, lecz o terminie krlewskiego wyjazdu do obozu, co dzie
mwi co innego.
Dziwi si tu, i polska armia wci rejteruje, pomimo,
i jj rosyjska nie atakuje, i mwi, e jeeli ksi Jzef Po
niatowski i Poonne opuci, to ju bdzie dowodem istnienia
jakowej zdrady.
Bankier Mejzner poyczy by w Holandyi 40.000 cz. z.
dla ksicia Radziwia, ktry jest opiekunem Radziwia mo
dego. Termin wypaty tego dugu przypada na koniec czerwca,
a Holendrzy nie chcc pozostawia pienidzy w Polsce, odma
wiaj wszelkiej folgi.
Polacy przybywajcy z Prus gosz (moe im tak naka
zano), i krl pruski da jakoby zna w Petersburgu, i jeeli
wojska rosyjskie nie opuszcz Polski, to on jako sprzymierzex
') W oryginale : nie woznobnowlenoli prenije usowie, cztobi Chotim

ostasia za pierwim, a poledniemu dat' czast' Wielikopolszi.
-) Pan Louckner by postem duskim w Wiedniu. Odwoano go ztamtad
z tego powodu, e ojciec jego suy w wojsku fiancuskiem, w owej chwili walczcem przeciw Austryi. Cfr. depesz Ankwicza z Kopenhagi 29 maja, 1792.
Biblioteka Ossoliskich, 1S63 r., t. III. st. 253.
H^^H
410
Dokumenta. V.
Dziennik Buhakowa.
niec, bdzie zmuszony da jj pomoc. W ogle mwi tu, i

Prusacy niezadugo przyjd do Warszawy.
Krl nalega znowu na wielkiego sekretarza Granowskiego,
by podpisa konstytucy 3go maja, lecz ten odpowiedzia: ja
wci oczekuj, by Wasza Krlewska Mo stworzy sobie inne
otoczenie, to jest, przywoa na nowo do swego boku przyja
ci, ktrych wierno nie od dzi si rachowa pocza.
polskiej suby, za co mu ofiaruj 50.000 zotych pensyi go

twk i uywanie starostwa, majcego 200.000 zotych wartoci.
j>/ maja (ir
czerwca).
Ksie wirtembergski by ju w Wilnie i z Wilna nawet

wybra si by do Miska, ale w drodze, zaledwo sze mil
ujecha, gdy dowiedzia si o odebraniu mu dowdztwa.
Tymczasem ksina Adamowa Czartoryska, matka jego
ony, zamkna si wraz z crk w klasztorze. Dodaj nawet,
i napisaa do Wiednia do ma, i jeeli on crki nie rozwie
dzie z ksiciem wirtembergskim, to ona sama z nim, to jest
z ksiciem Adamem, wemie rozwd.
Oprcz pienidzy, ktre dali Piatolemu, ofiarowali jeszcze
ydzi temi dniami krlowi przez krakowskiego posa Linowskiego
5.000 czerw. z. Krl wziwszy pienidze, przyrzek im, i po
mimo nalega miasta, nie zostan wygnani z Warszawy. Pre
zydent miasta jednak nie odstpuje od tego zamiaru i ntyli
go wykona, skoro krl wyjedzie do obozu.
Krl da Jeleskiemu, starocic mozyrskiemu, kilka wasn
rk podpisanych blankietw z poleceniem, by wedle wasnej
myli, wybra dwch regimentarzy, dla formowania dwch kor
pusw ochotnikw w powiatach mozyrskim i wikomierskim.
i\i2 czenoca.
Dawny jenera austryacki, nazwiskiem Sauer, ktry dla

staroci swej zosta uwolniony od obowizkw w armii i osiad
na Wgrzech, zwrci tu na siebie uwag ; posyano do na
przd brata podkanclerzego Kotaja, a obecnie wyprawiono
niejakiego Rozwadowskiego, by mu proponowa wstpienie do
411
zjij
czerwca.
Krl pruski dowiedzia si jeszcze przed przybyciem mar

szaka Potockiego do Berlina, o tern, e kuryer wyprawiony
tame przez ksicia wirtembergskiego, zosta zatrzymany; e
listy adresowane do Jego Krlewskiej Moci i do rodzicw
ksicia w Warszawie, zostay odpiecztowane i odczytane (po
mimo, i podkanclerzy Chreptowicz radzi krlowi, by ich nie
rozgasza); z tego powodu wielce jest na Polakw rozdraniony.
Potocki pisze, jak powiadaj, e nie dostrzega w ministeryum pruskiem najmniejszej yczliwoci dla Polski; e przeci
wnie, zdaje si ono by wielce dalekicm od myli mieszania
si w spr midzy Rosy i Rzeczpospolit, radzi on jednake
krlowi by nic nie przedsibra wzgldem ruchw armii przed
otrzymaniem dokadniejszej wiadomoci o osobistem usposo
bieniu krla (pruskiego).
Ksi Adam Czartoryski take pisze z Wiednia, e nie
ma co liczy na krla wgierskiego; e sdzc z tego co m
wi w ministeryum, zdaje si i Rosya w obecnych okolicz
nociach postpuje zgodnie z Austry, a zatem i z Prusami,
i e wszystko midzy temi mocarstwami byo naprzd uoone.
Ksidz Piatoli pojecha prosto do Drezna z rozkazami od
Krla, ale do tej pory nie mona si dowiedzie o waciwym
przedmiocie danych mu polece. Przed wyjazdem ju sprzeda
on otrzymane od krla weksle na 18,000 czerw. z. i pieni
dze zabra ze sob; w ogle myl tu i nie bez racyi, e on
ju wcale do Polski nie wrci, bo si bdzie ba.
Rozgoszono tu e Rosya dopty nie da spokoju Polsce,
dopki marszaek Potocki, marszaek Maachowski, podkancle
rzy Kotaj i ksidz Piatoli, jako gwni przywdzcy wszystkiego
nie tylko nie zostan oddaleni, ale i pozbawieni zaszczytw;
poniewa za caej Polsce wiadomo, e oni s winni temu co
si stao, wic niedziw e si boj.
413
Dokumenta. V.
Dziennik Buhakowa.
Lucchesini ukrywa nawet przed najbliszymi swoimi przy

jacimi powd wyprawienia sekretarza poselstwa Farracha do
Berlina. Niektrzy domylaj si, e fakt ten jest w zwizku
2 zamiarem Prusakw wkroczenia do Polski; Lucchesini bo
wiem musia widocznie z tern sam si wymwi, i by zapy
tywany jakieby na Polakach wywarto wraenie wkroczenie
pruskiej armii, bez poprzedniego porozumienia si z Rzeczpospolit.
Powiadaj w Warszawie, i ksi Kaunitz mia powie

dzie ksiciu Adamowi Czartoryskiemu: Les Polonais sont de
petits Franais qui veulent exciter des rvoltes dans leur pays
l'exemple de grands Franais.
Wczoraj przyby z Berlina kuryer od ksicia Jabonow
skiego z listami od niego i od marszaka Potockiego. Po od
czytaniu tych depesz marszaek Maachowski powiedzia: Les
nouvelles ne contiennent rien ni de bon ni de mauvais, et les
Polonais ne dsesprent pas de faire main basse sur tous les
Russes, pourvu que le roi de Prusse ne se mle pas de
l'affaire.
412
3\i4
czerwca.
Ksina wirtembergska wydaa mowi proces o rozwd.

Ksi wirterabergski nocowa pokryjomu na Pradze, a potem
Avidzia si z Lucchesinim w Woli. Otrzyma on od krla
paszport do wd, za ktrym pojecha do Berlina. Listy jego
do krla pruskiego i inne przejte korespondencja zostay
mu zwrcone za porednictwem Lucchesiniego.
4lfS c~crwca.
Szerzce si wci wieci o zamiarze Prusakw wkrocze

nia do Polski, zmusiy podkanclerzego Chreptowicza do za
pytania w tym przedmiocie Lucchesiniego ; zapewne krl mu
to poleci. Lucchesini wymwi si niewiadomoci.
W Holandyi odmwiono zupenie poyczki Rzeczypospo
litej ; pomimo to jednak posano tam jeszcze agentw z pole
ceniem ofiarowania 9 a nawet 10 procentw byle dostali
pienidzy.
O bracie krlewskim, b. wielkim podkomorzym, chodzi
tu nastpujca powiastka, ktrej tern bardziej daj wiar, i
mu si ju nie raz udao wydosta od krla pienidzy pod
rozmaitemi pozorami. Powiadaj, i by wczoraj u krla i przed
stawi mu swoje ch udania si do obozu, pomimo podesze
go wieku, dla obrony ojczyzny ; lecz mia doda, e nie moe
jecha bez Truskolaskiej (swj kochanki, aktorki w polskim
teatrze), ktra dla opuszczenia Warszawy potrzebuje 8000 czerw.
zr. Krl mia mu da na te sum weksel.
5,7 czerwca.
Ksie Jabonowski] dawa obiad dla marszaka Potockiego,

na ktry nie stawi si aden z pruskich ministrw, pomimo,
i byli zaproszeni. O audyencyi, jak mia Potocki u krla
pruskiego, mwi tu pomidzy ministrami obcych Dworw co
nastpuje: Le roi, en l'abordant, lui demanda la cause de
son voyage Berlin, et ayant entendu que c'est pour le prier,
de la part de la Rpublique, de vouloir soutenir la constitution, en l'appuyant contre les dmarches de la Russie, le roi
lui rpondit : qu'il avait mal fait de se donner la peine d'aller
Berlin pour cela, d'autant plus, dit-il, que j'ai Varsovie
mon ministre qui jouit de toute ma confiance ; il fallait donc
s'entendre avec lui, continua le roi, et si vous, Monsieur, avez
quelque autre chose plus pressante communiquer, vous
n'avez qu' vous adresser mon ministre. <
O tych szczegach zapewnia mnie sam Lucchesini, ktry
z tego powodu nic posiada si z radoci, wiedzc e Potocki
intrygowa przeciw niemu. Wie o tern, e Potocki zapropo
nowa hrabiemu Schullenburgowi odstpienie czci WielkiejPolski, budzi tu szemranie. Najzapalczywsi z fakcyi powiadaj:
jak mona co podobnego obiecywa bez zezwolenia Sejmu,
a nawet i wtedy, gdyby krl pruski mia wyda wojn Rosyir
414
Sji czerwca.
Wczoraj wyprawi krl a dwch swoich adjutantw z roz

kazem do ksicia Jzefa Poniatowskiego, by prosi o zawiesze
nie broni. Tu ju dodano, e w razie odmowy ze strony pana
Kochowskicgo, jeden z tych adjutantw ma jecha prosto do
Petersburga, i e krl nie widzc dla Polakw nadziei utrzy
mania przedsiwzitych reform, gotw jest negocyowa w razie
otrzymania rozejmu. Zblieni do tronu powiadaj : i krl go
tw jest odstpi od konstytucyi 3 maja i przywrci dawny
stan rzeczy, odwoujc si wszake do wspaniaomylnoci Jej
Cesarskiej Moci co do niektrych punktw dotyczcych wy
cznie wewntrznego urzdzenia ; i gotw jest znie dziedzi
ctwo tronu, nowo naoone podatki i zredukowa armi do
liczby 30.000 ludzi, jak byo wprzdy. Wedle tyche rde,
do traktowania tych warunkw na miejscu ma by wyzna
czona deputacya, lub te rzecz ma by prowadzon bezpore
dnio w ministeryum w Petersburgu. Wszystko to ma zalee
od woli najaskawszej monarchini dla oszczdzenia przelewu
niewinnej krwi i okropnoci bratobjczej wojny '). Lecz co do
krla, ci sami sdz, i nieodwoalnie postanowi raczej zrzec
si korony, anieli sta si pomiewiskiem caego wiata, amic
przysig wykonan na now konstytucy. Lucchesini powiada:
Cette dmarche a t prvue au congrs de Pilnitz, et je sais
mme, ajouta-t-il, que l'abb Piatoli a t charg de la part
du roi d'expliquer l'Electeur sa rsolution pour qu'il tche
de s'arranger avec la Russie pour lui succder d'une faon ou
d'autre, quand mme il ne pourrait russir rendre le trne
hrditaire dans sa famille. En ce cas la chose est trs-probable, que nous verrons bientt l'lecteur sur le trne polonais, mais j'ignore encore les conditions.
On craint que le roi ne tombe srieusement malade,
puisqu'on s'aperoit qu'il dprit visiblement. Les Polonais, en
]
) Micdousobnoj wojny.
415
Dziennik Buhakowa.
Dokumenta. V.
gnral, sont plus anims contre le roi de Prusse que contre

la Russie, et on parle d'une manire insultante contre le
premier.
Ksie Jabonowski prosi o odwoanie go z Berlina, lecz
mu odpowiedziano, e obecno jego tam jeszcze potrzebna
dla suby pastwa. Schullenburg pisa do ksicia wirtembergskiego, i Dwr berliski wielce sobie yczy widzie go na pol
skim tronie ; jednoczenie podobny list wyprawiony zosta do
elektora saskiego, dzi oliwa wysza na wierzch.
Mwi, i marszaek Potocki bdzie wysany do Londynu
z prob o pomoc.
Wcieky r ) pose Batowski zamianowany, wskutek prb
ksinej kurlandzkij, komisarzem krlewskim w Kurlandyi,
uda si ju na miejsce swego urzdowania. Na drog miano
mu da 1000 czerw. zot. i mia on na to ju wydany sobie
rozkaz, lecz koniisya skarbu wrcz wypaty odmwia, tmaczc si i skarb wcale ju nie posiada gotwki.
J20 czerwca.
Le dcouragement est ici son comble. La frayeur a gagn le roi et son parti d'une manire inconcevable. Il attendait le marchal Potocki avec impatience, mais les nouvelles
qu'il lui a apportes, lui ont fait perdre ses ides chevaleresques. En effet, l'arme polonaise est dans le plus grand dsordre, elle n'a ni poudre ni aucune munition de guerre.
La brave cavalerie nationale ne veut pas se remuer, les
gnraux ne savent pas commander. Stanislas Potocki est de
retour de Lithuanie, mais il ne peut pas dire comme Csar,
car la fivre l'a pris la premire canonnade et il s'est enfui-)
') Zaraennyj.
) W potyczce pod Mirem, gdzie i gwnie dowodzcy Judycki straci
zupenie gow i plac opuci. Kilkutysiczn kolumn moskiewsk zatrzyma!
major Wedelstedt z jednym batalionem i ma liczb armat.
2
416
Dokumenta.
417
Dziennik Buhakowa.
V.
Le roi veut capituler. Ce seront les ministres de Russie et de

Prusse qui lui imposeront la loi.
ioJ2i
czerwca.
Ksie Adam Czartoryski pisa do krla: Que le roi de

Hongrie l'a charg de beaucoup de choses honntes pour Sa
Majest; mais quant l'intrt qu'il peut prendre la Pologne, il lui a dit positivement que la guerre avec la France
l'occupait trop pour songer autre chose.
Rozgoszono tu, i ksi Adam pojecha z Wiednia negocyowa do Londynu, lecz to nieprawda.
Le roi a t dans la stupeur depuis le dpart de Potocki,
et toute sa famille lui a si bien fait entendre qu'il allait perdre
sa couronne par les conseils perfides des Potocki, qu'il ne voit
plus que cette ide. Les Potocki et surtous le marchal lui
psent, et les crieurs du chteau se dchanent contre eux.
On a raisonn au thtre sur ce que le marchal conservait sa
gaiet aprs son retour de Berlin, comme si de rien n'tait.
Littelpage a dit publiquement tout le monde: Quand on
rit de son propre malheur, cela peut encore s'expliquer comme
un hrosme ; mais pour rire des malheurs de la patrie, qu'on
a pousse au bord du prcipice, on ne peut qu'tre bte,
insens ou sclrat. Le roi pour rgner est prt, ce qu'on
dit, sacrifier le marchal et tous les Potocki. Au reste le
marchal se donne pour rsign. Il voit bien qu'il n'y a d'autres
ressources que celles de suivre la loi que l'mpratrice voudra
leur imposer. Ils ont t trahis par le roi de Prusse (c'est leur
langage) d'une manire si perfide, que les troupes russes en
Pologne font moins de peine que sa conduite, de sorte que
tout ce que la Russie voudrait prescrire sera accept avec
joie par tous.
Lucchesini si odzywa: Que le roi de Prusse a dclar
qu'il n'a aucune difficult d'entrer comme mdiateur entre la
Pologne et la Russie, condition pourtant que la Rpublique
se dsiste pralablement de la constitution du 8 mai et pre

mirement du trn hrditaire.
W tym wypadku, medyacya jego ma si odnosi jedynie
do gwarancyi ubezpieczonej poprzednimi traktatami i do in
nych artykuw dotyczcych wewntrznego rzdu w Polsce.
Lucchesini otrzyma od krla pruskiego list z rozkazem
namawiania ksinej wirtembergskij by wrcia do ma. Luc
chesini wic widzia si z ni, czyta jj w list i usiowa j
nakoni, lecz ta okazaa si niewzruszon i odpowiedziaa : e
jeeli rozwodu nie otrzyma, to do mierci pozostanie w kla
sztorze.
n\z2
czerwca.
Wskutek raportw Stanisawa Potockiego odjt zostaa

jeneraowi - porucznikowi Judyckiemu komenda ; Judycki wic
przyjecha tu tumaczy si, i myl, e wyzwie Potockiego na
pojedynek.
On se comprend, on s'entend moins que jamais. On crie
que le marchal Potocki est l'auteur de tous les malheurs, et
dans les palatinats on souponne le roi, et on ne peut pas
concevoir sa tranquillit Varsovie aprs les universaux donns, par lesquels il a annonc qu'il se mettra la tte de la
nation.
Od marszaka Potockiego wyszy nastpujce wiadomoci :
L'Angleterre cherche cabaler et vouloir se mler dans ce
qu'entreprend la Russie. Le chevalier Elliot, ministre Dresde,
a envoy son secrtaire de lgation M. Hyden, Berlin,
pour convenir des mesures prendre. M. Elliot a beaucoup
conseill de faire tout son possible pour obtenir le rappel du
marquis Lucchesini, d'envoyer en Angleterre pour acheter des
armes pour la Pologne, et lui-mme s'engage d'<>- faire obtenir ; enfin il a beaucoup intrigu pour qu'- la Pologne envoie au plus tt quelqu'un demander la mdiation de l'Angleterre, ce qu'elle s'empressera, dit-il, de faire avec d'autant
plus de raison, que le systme de la Russie lui est absolumnet
27
418
Dokumenta. V.
contraire. L'lecteur ne fera rien sans le roi de Prusse, et

l'accord entre ces deux princes est plus grand que jamais.
Il doit y avoir une entrevue entre le roi de Hongrie et le roi
de Prusse, et cela sous peu de temps. Cette entrevue doit
avoir pour objet le sort de la Pologne ! ).
]
) Na tern si koczy Dziennik Buhakowa. Dalszy cig zbieranych przez
niego wiadomoci znajdzie czytelnik w raportach jego do Katarzyny i Ostermanna.
T R E CZCI DRUGIEJ.
/
1.
II.
III.
IV.
Korespondencya krla z Kiciskim, szefem Gabinetu (1787) . . .

Korespondencya krla z Katarzyn II (17871795)
Potemkin i jego stronnictwo w Polsce (1788-1791)
Listy krla do Bukatego, ministra penomocnego w Londynie (1789
do 1793)
V. Dziennik Buhakowa, ministra rosyjskiego w Warszawie (1791 do
1792)
'*7r>
5
65
101
141
277

Ostatnie Lata Panownaia ST Augusta Cz. II W Kalinka PDF

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Ostatnie Lata Panownaia ST Augusta Cz. II W Kalinka PDF

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

DZIEA

OSTATNIE LATA PANOWANIA

DOKUMENTA DO HISTORYI DRUGIEGO I TRZECIEGO PODZIAU

Nakadem Ksigarni Spki Wydawniczej

W oczekiwaniu kressu warszawskiego anticipative pisa

Czcionkami drukarni Zwizkowej w Krakowie, pod zarzdem A. Si

Korespondencya krla z Kiciskim.

losophie et du concert. L e puk (regiment) de W o r o n e est

w Kijowie, nie pozyszcze rekomendacyi do nabycia buawy

do siebie w tej materyi pisanym ). A m b a s a d o r w licie swoim

M. de Sgur a fait une maladie assez grave. L e prince

Wojewoda ruski przez Mniszcha kaza mi m a c a czybym

M a m list d Nassaua de 5 , w k t r y m mi upewnia, e

L u b o wczoraj kress ztad do W a s wyszed, jednak ju

si ju obieca do Tulczyna) sdz, e na to jednak wyjdzie,

Wojewoda ruski wyjecha ztad dzi na Tulczyn do Kijowa,

Wczoraj ambasador nie mg momentu znale dla osob

Smilaszczyzny, Potemkin za obywatela

Na to wszystko ksi Potemkin odpowiada tak: Co

Nassau swkami arcyuytecznie i zrcznie mi suy.

Korespondencya krla z Kiciskim.

rych tu cokolwiek si znajduje, przeladuje, bije i gwatem do

Ja: Oj nieodmienna. Nigdy znowu tak zrcznej okazyi

') Szef w kancelaryi krlewskiej do korespondencji

Korespondencya krla z Kiciskim.

Ksie Nassau mi powierzy listu swego do ony, ktry

Po wyprawie ostatniego kressu, przyjecha tu w nocy

Korespondencya krla z Kiciskim

em i tego na obiad ] ). Do wieczora bawi tu Romanzow.

') Meksykaczyk , w subie hiszpaskiej byj jeneraem ; w wojnie Hi

Jam dzi rano naradza si z ksiciem podskarbim (Stan.

Dnia zawczorajszego w nocy przyjecha graf Szuwaow,

) Listu tego nie mamy jak i w ogle allegatw, o ktrych

Korespondencya krla z Kiciskim.

by generaem artyleryi; jest to ten ktry wiersze francuzkie

powiedzia): Pki bd przymuszany cay mj obrt na obron

) W potyczce pod Chomskiem, 6 Wrzenia 1771, w ktrej pado trzysta

Moskali a piset wzito do niewoli.

Korespondencya krla z Kiciskim.

czyski chorowa; myli si otwieray o nastpcy jego. Ja mam

e tu w wielkiej modzie, nie tylko u ksicia Potemkina

Vous direz M. Bucholtz, en le saluant de ma pai

Jeszcze to trzeba wam donie, e Bezborodko bdc ti

Korespondencya krla z Kiciskim.

Responsu.jeszcze nie mam dfinitive ani na alians ani na

traktowani; jednak dosiaduj w Kijowie. Ksie Potemk'11

Korespondencya krla z Kiciskim.

Mamonw, przez marszaka Mniszcha, pikne mnie czyni

Jak tylko ksi Jm Prymas powrci, zakrztniemy si

Posyam kopi dwch listw pana Stackelberga, ktrem

Korespondencya krla z Kiciskim.

si wicz.... Sam nawet ambasador musi dugo czeka i nie

Mniszchowie powrcili wczoraj. Dzi dwch z dworu ki

Potemkin napar si koniecznie, eby Naruszewicz znw

Korespondencya krla z Kiciskim.

a , do ktrych dae mi WPan okazye, tej opinii o WPanu

Wojewoda niby to przyrzek, ale nie ze wszystkiem jasno.

Stackelberg mi wyranie powiedzia i napisa, e po owych

Korespondencya krla z Kiciskim.

"aras zachodzi, jak udarowa jego, a nie udarowa Szuwa0 w

Imperatorowa tu bdzie jutro; czyli nad jeden dzie si

Bd ja jednak szuka take momentu mego za Ostrowskim

Korespondencya krla z Kiciskim.