Arapça'Da Keli̇me Yapisi Açisindan Tartişilan Câmi̇d

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2007/2, c. 6, say: 12, ss. 59-99.
ARAPADA KELME YAPISI AISINDAN TARTIILAN CMD

FLLER VE CMDLK SEBEPLER
Yusuf DOAN
zet
Arapada Kelime Yaps Asndan Tartlan Cmid Fiiller ve Cmidlik Sebepleri
Arapada fiiller, bir takm tasniflere tabi tutulmaktadr. Bu tasniflerden birisi de, cmidlik ve mutasarrflktr. Fiillerden tasrifi yaplanlara mutasarrf; yaplmayanlara da cmid denmektedir. Bu fiiller,
yaplar asndan tartmalara sebep olmaktadr. Bu tartmalarn camidlie de sebep olabildii
grlmektedir. Bir fiil bir sebepten dolay cmid olabildii gibi, birden fazla sebepten dolay da
cmid kabul edilebilmektedir. Dier camidlik sebepleri arasnda, fiil lm, hadese ve zaman delalet
etmeme, mbalaa manas, harfe benzerlik vb. sayabiliriz. Bu konunun ne derece nemli olduunu,
cmid fiillerin Kuran, hadis ve Arap iirlerinde kullanlmas ortaya koymaktadr.
Anahtar kelimeler: Arapa, Kelime, Cmid Fiil, Mutasarrf Fiil, Kuran,
Abstract
The defective verbs ( ) that have been discussed in Arabic in terms of
structure and the resons for their defectiveness
The verbs in Arabic have been classified. One of them is defectiveness verb ( )and conjugation
verb (). These verbs have been discussed in terms of structure. The discussions may have
been caused to defectiveness. Not only one verb is a defective verb because of one reason, but
also more than one reason. Another reasons of defectiveness is dead of verb, unshowing to t time
and occurence, meaning of exaggeration, likening of particle etc. To be used these verbs in Quran,
hadith and Arabic poetry has demonstrated importance of this subject.
Key words: Arabic, Word, Defective Verb, Conjugation Verb, Quran
Giri
Dil, tarih boyunca iletiimin en nemli aralarndan birisi olmutur. nsanlar
onunla duygularn, dncelerini, stlendikleri grevlerini, gerekletirdikleri
atlmlarn ifade etmilerdir. Onlar btn bunlar gerekletirmek iin kelime
ve gruplarna bavurmulardr. Kelime ve gruplaryla cmleler oluturmulardr. Bunlar da isim, fil ve harflerden meydana gelmitir. Her bir e cmlede
ayr ayr ilev grmtr.
Cmle elerinden birisi olan fiil, insanlarn eylemlerine tercman olmutur. Hayatn hareketlilii1 orannda fiillerin says ve eitlilii de artm; ge
Dr. retim Grevlisi, Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi.
Muammed Ke, fizikilerin evreni canl ve cansz varlklar olmak zere ikiye ayrdklarn
syler. Canl varlklar byr ve oalr; cansz varlklar skin ve donukturlar. Bu tasnife gre,
Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2007/2, c. 6, say: 12
60 | Dr. Yusuf DOAN
mi, imdiki, geni ve gelecek olmak zere dzenli zaman formlar ile gelimi
ve yaygn bir kullanm alan kazanmtr. Bu fiiller Arapada mutasarrf olarak
adlandrlmtr. Ancak bunlarn bir ksm da nemini kaybederek fazla kullanlmam, yok olmaya mahkm olmulardr. Zaman ierisinde gerekleen bu
deiimler sonucunda, baz fiillerin sadece bir veya iki formu kalarak cmid
olmu yani donuk kalmtr.
Arapada fiiller fazlaca bulunmakta ve genel olarak mutasarrflardan
olumaktadr. Sarf ve nahiv ilimlerinde bu tr fiillerin zellikleri ve ilevleri
ayrntl olarak incelenmektedir. Snrl saydaki cmid fiillere ise, yeterli derecede ilgi gsterilmemektedir. Dolaysyla bu fiiller hakknda yeterli sayda aratrma da yaplmamtr.
Yaptmz aratrmalar neticesinde, Trke olarak ne bir makale ne de
mstakil bir alma yapldn fark ettik. Ancak Trke yazlan Arapa sarf ve
nahiv kitaplarnda ksa bir blm olarak yer aldn grdk. Cmid fiillerle
ilgili bilgilerin Arapa kaynaklarda ok dank olduunu da belirledik. Bunlarn ierisinde en kapsaml bilgilerin es-Suynin (.911/1505) Hemul-hevm
adl eserinde olduunu tespit ettik. Amed Suleymn Yt, es-Suynin verdii bilgilerin bn Mlikin (.672/1273) et-Teshlinden aktardn syler. Bunlarn dnda Arap dnyasnda taaccb fiillerini ele alan almalar olduunu
da belirledik. Bu fiillerle ilgili en kapsaml almay el-Eflu ayrul-mutaarrife
ve ibhul-mutaarrife2 adl eserin sahibi Amed Suleymn Ytun yaptn
grdk. Nitekim Yt da bu sahada ilk eser derleyenin kendisinin olabileceini ifade eder.3 Eserde cmid fiil isimlendirmesi, cmid fiiller ve eitleri; zaman
zaman bu fiillerin Sm dillerindeki asllar da verilerek ilenir. Ytun sz
konusu kitab, makaleyi hazrlarken bavurduumuz temel kaynaklardan birisini tekil eder.
filler de mutasarrf (birok rnei vardr) ve , taaccb fiilleri gibi cmid
(skin, duraan l) olmak zere ikiye ayrlrlar. Ke isimler iin de benzer deerlendirmeler yapar. Bk. Muammed Ke, el-Fzy ve akmul-lua el-Arabiyye,
http://www.arabization.org.ma/downloads/majalla/47/docs/245.doc, 02/06/2007.
2
Amed Suleymn Yt, el-Eflu ayrul-mutaarrife ve ibhul- mutaarrife, Drul-marifetilcmiiyye, skenderiye, 1989.
Yt, age, s. 198. A. Suleymn Ytun bu eserinden baka cmid fiillerle ilgili u iki almann da varlndan haberdar olduk, ancak ulaamadk: useyin Bedr en-Nad, el-Eflulcmide dirse ve tab al Kitabillhi azze ve celle, Dru-batil-Muammediyye, Kahire
1984; Esm Eb Bekir Muammed, Mucemul-eflil-cmide, Drul-Kutubil-ilmiyye,
1995.
| 61
Cmid fiillerin fiillii, isimlii, isim fiillii hatta harflii dahi tartma konusu yaplmtr. Biz yaptmz aratrmalar sonucunda bu tartmalarn temel
kaynann cmidlik sebebi zerine younlatn grdk. Bu sebeplerin birden fazla olmas, konun teorik ereveye oturtma problemini ortaya kardn
farkettik. Ancak bu sebepler bilinmeden de konunun anlalmayacan da belirledik. Bu sebeple bu almamzda Arapadaki cmid fiiller ve bunlarn
cmid olu sebepleri zerinde durduk. Bundan dolay ncelikli olarak Arapada fiillerin cmidlik sebeplerini ortaya koymak amacyla tam ve naks fiillerden cmid fiilleri ele alarak iledik. Bu fiiller zerine yaplan isimlik, fiillik gibi
tartmalara yer verdik. Makalede cmid fiilleri genel olarak ele aldk ve hepsine detayl olarak yer veremedik. Bu fiillerin fiillii, isimlii, isim fiillii ve harflii ile ilgili tartmalara alt yap olmas iin ncelikli olarak bu kavramlar akla kavuturmaya altk.
A. Kelime Trleri
Arapada bir kelime isim, fiil, isim fiili, harf gibi kategorilerden birisinin iinde
yer almak durumundadr. Bir kelimenin yapsn belirlemek iin ncelikli olarak onun mahiyetini ve zelliini ortaya koymak gerekir.
1. sim
Szlkte almet, belirti, iz, iaret gibi anlamlara gelen ismin terim olarak eitli tarifleri yaplmtr. Bunlardan ikisi udur: sim, nesneye (msemmaya)
delalet eden kelimedir. sim, () zamandan (gemi, imdiki, gelecekten)
birine bal olmakszn mstakil bir manaya dellet eden kelimedir.4 Bu tarif4
Bu ve dier tanmlar iin bk. Kemluddn Ebul-Berekt el-Enbr, Esrrul-Arabiyye, DrulUfuil-Arabiyye, ts., yy., s. 9; ez-Zemaer, el-Mufaal f inatil-irb, tahk. ml Bed
Yab, Drul-kutubil-ilmiyye, Beyrut 1999/1420, s. 34; Ebul-Be el-Ukber, et-Tebyn
an mehibin-naviyyn el-Bariyyn vel-Kfiyyn, tahk. Abdurramn b. Sleymn elUeymn, Mektebetl-abkn, Riyad, 1420, s. 121-122; Taiyyuddn Ebul-ayr en-Nav
el-Yemen, el-Mun fin-nav, Dru-uni-afetil-mme, Badad 1999, s. 87-88, c. 1, s.
119; bn Al, eru bn Al, Mabaatus-sade, Msr, 1378/1958, c. 1, s. 15; Eb
Muammed el-Baalyevs, Kitbul-ulel f ilil-alel min Kitbil-Cumel, tahk. Sd
Abdulkerm Sud, yy., ts., s. 60-62; bn Manr, Lisnul-Arab, Dru adir, Beyrut
1414/1994, c. 14, s. 401 vd. (mad. ;)bn Him, eru uri-eheb, ed-Drul-mutteide,
Dime 1994, s. 19-20; e-ey Muaf el-alyn, Cmiud-dursil-Arabiyye, elMektebetul-ariyye, Beyrut 1402/1982, c. 1, s. 6; Abbs asan, en-Navul-vf, Drulmerif, Kahire 1991-1992, c. 1, s. 26; Mehmet Ali imek, Arap Dilinde Kelime Gruplar ve
Cmle eleri, Vizyon Matb., Sivas 2006, s. 12-13.
62 | Dr. Yusuf DOAN
ler ismin zelliini ortaya koymaktadr: (1) Bir nesneye, bir olguya ad olabilmesi, (2) Zamanla ilikisi bulunmamas, (3) Herhangi bir eylem, hareket ifade etmemesi.
smin almetleri yle sralanabilir: Elif-lm taks ve tenvin alabilmesi;
bana harf-i cer gelebilmesi; msned-msned-i ileyh olabilmesi vb.5 Bu almetlerden birini alan baz cmid fiillerin isim olduu ileri srlmtr ki, aada
bunlara yeri geldike deineceiz.
2. Fiil
Cmid fiilleri tespit ederken fiilin tarifini ve zelliklerini bilmek gerekir. Basra
Dil Ekolnn ileri gelen limlerinden Sbeveyh (.180/796), fiili tredii kke
de dikkat ekerek Mastarlardan elde edilen trevler diye tanmlar; onu, gemi,
henz gereklememi ve varln srdrmekte olan diye e ayrr.6 Kfe Dil
Ekol mensuplar, mastarn fiilden mtak ve onun feri olduu grn
benimseyerek,7 fiilin itikkta asl olduunu ileri srerler. Fiillerin temel fonksiyonu ise hadesi (masdar anlamn), zamana (gemi, imdiki ve gelecek) bal
olarak anlatmaktr.8 Burada hades ve zamana delalet etme zellii, fiilin temel
zellikleri olarak n plana karmaktadr.
Tretildii kk hakknda tartmalar olsa da fiilin mz, muzri ve emir
olmak zere sgasnn olduunda ittifak vardr.9 Ksaca bu fiillerin tanmla5
smin dier zellikleri de unlardr: Sfat mtak isim, fil, mefl, muzfun ileyh ve mnd
olabilmesi; tesniyesi, cemisi, terhimi, ismi tasiri ve ism-i mensubunun yaplabilmesi. Bk. ezZemaer, el-Mufaal, s. 34; el-Enbr, age, s. 10-11; bn Him, eru uri-eheb, s. 19-20;
el-Yemen, age, c. 1, s. 97-112; es-Suy, Hemul-hevmi f eri cemil-cevmi, tahk.
Amed emsuddn, Beyrut 1998-1418, c. 1, s. 24-29, el-Ebh ven-neir, Drul-kitbil-arab,
Beyrut 1414/1993, c. 1, s. 9; imek, age, 15.
Eb Bir b. Omn Sbeveyh, el-Kitb, thk. Abdusselm M. Hrn, Drul-kutubililmiyye, Beyrut, 1407/1987, c. 1, s. 12. Ayrca bk. bn Fris, e-ib f fhl-lual-Arabiyye,
tahk. Umer Fr e-abb, Mektebetul-merif, Beyrut 1414/1993, s. 86; el-Yemen, age, c.
1, s. 82; Emrullah ler, Arapa ve Trkede Zamanlar Kartsal zmleme-, Nsha, Ankara K-2003, say: 8, s. 55.
Soner Gndzz, Klasik ve Modern Arapann Tarihsel ve Filolojik Snrlar, Nsha, Ankara
K-2003, say: 8, s. 87, dipnot 37.
ez-Zemaer, el-Mufaal, s. 311; bn Ya, erul-Mufaal, tahk. Amed es-Seyyid, elMektebetut-tevfiyye, Kahire, ts., c. 3, s. 221; el-Ukber, age, s. 139; bn Al, age, c. 1, s. 15;
el-Yemen, age, c. 1, s. 123; el-Baalyevs, age, s. 66; bn Him, eru uri-eheb, s. 18;
asan, age, c. 1, s. 46; imek, age, s. 32.
Temmm asan, el-Luatul-Arabiyye manh ve mebnh, ed-Drul-bey, ts., s. 104, 105,
| 63
rn ve almetlerini vermek yerinde olacaktr.

Fiil-i mz sgas ile gemi zamana bal olarak bir olu ya da hareket bildiren kelimedir. Bu fiile mteharrik t zamirinin ve menneslik skin tsnn
ve nn-u vikyenin bitiebilmesi almetleri olarak belirlenmitir.10 Ayrca onun
mebnliini de, dier fiillerden ayran bir zellik olarak kabul edebiliriz.
Fiil-i muzri konuma anndan nce, imdiki ya da gelecek zamandan birisinde meydana gelen olu ya da hareket bildiren fiildir. Onun temel almetleri
ise unlardr: Bana gelebilmesi; tesniye elifi ve cemi vv gibi
zamirlerin bitiebilmesi; tekit nnunun, gibi masdar edatnn ve nn-u
vikyenin bitiebilmesi; gibi art edatlarnn veya gibi cezm edatnn
kendisinden nce gelebilmesi; fiiller hari, Kfe
Dil Ekol mensuplarna gre mutasarrf olmas.11 Ayrca dier fiillerden ayran
zellik olmas sebebiyle merfluunu da bir almet olarak sayabiliriz.
Yap, et gibi muhataptan bir eyin yaplmasn isteyen emrin, talep manas ile birlikte muhataba ysn kabul etmesi ve tekid nnuna bitiebilmesi temel
alametleri olarak belirlenmitir. Bu alametleri tamadnda, zellikle de tekid
nnuna bitimediinde onun isim fiili olabilecei ifade edilmitir. 12
Fiiller sgalar itibariyle bu ekilde l snflandrmaya tabi tutulmasnn
yannda formunun gelip gelememesi ynyle de cmid, mutasarrf olarak da
tasnife tabi tutulmutur.13 Bu iki kavramn szlk ve terim anlamlarn aklayalm.
Cmid kelimesi, - kknden tremi olup donmak, kan kurumak,
sertlemek, katlamak, koyulmak anlamlarna gelen fiilinin ismi filidir.14
241; ler, agm, s. 57; imek, age, s. 34.

10
Zemaeri, el-Mufaal, s. 313; bn Ya, age, c. 3, s. 224; bn Al, age, c. 1, s. 21, 23-24; esSuy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 30; el-Enbr, age, s. 11, 114; bn Him, eru uri-eheb,
s. 24; el-Ank, el-Mu, Dru-aril-Arab, Beyrut ts., c. 3, s. 161; asan, age, c. 1, s. 47.
11
el-Enbr, age, s. 11, 114; bn Him, eru uri-eheb, s. 25; es-Suy, Hemul-hevmi, c.
1, s. 30-39; el-Ank, age, c. 3, s. 162; asan, age, c. 1, s. 47-48.
12
bn Al, age, c. 1, s. 22-23; bn Him, eru uri-eheb, s. 24; el-alyn, age c. 1, s. 62;
el-Ank, age, c. 3, s. 163.
13
es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 5; el-Ank, age, c. 3, s. 171. Fiillerle ilgili baka tasnifler de

yaplmtr. rnein lzm ve mteadd gibi. Ayrca lzm, mteadd ve vsta fiiller (
gibi) eklinde de tasnif edilmitir. Geni bilgi iin bk. es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 5.
14
bn Manr, age, c. 3, s. 129-132 (md. ). Amed Suleymn Yt mutasarrf ve cmid fiillerin isimlendirme problemini de ele alm; cmid eklinde kullanmnn isabetli olmadn be-
64 | Dr. Yusuf DOAN
Mutasarrf ise, - kknden tremi olup ileri geri hareket etmek, halden
hale sokmak, serbest davranmak, hareket etmek, tasarruf hakkna sahip olmak anlamlarna gelen
fiilinin ismi fili olup, gayr-i mutasarrf ( ) da bunun
olumsuz eklidir.15
Mutasarrf ve cmid kelimelerinin szlk anlam, bu fiillerin nitelikleri
hakknda bize baz ipular vermektedir. Ancak sz konusu fiillerin terim anlam ile ilgili eitli tarifler yaplm ve genelde de ikisi birlikte verilmitir. Biz
de zaman ierisinde yaplm tariflerden birkan vereceiz.
el-Yemen cmidi yle tarif etmitir: Cmid fiiller, zamanla iliii olmayan bir anlam gsteren fiillerdir.16 es-Suy mutasarrf ve camidin ikisini
birlikte yle tarif etmitir: Mutasarrf, zamann deimesi ile sgas deien
fiildir ki, bunlarn says oktur. Cmid ise bunun aksidir ve az saydadr.17 etTehnev de tarifinde ikisini birlikte ele almtr: Muzari, mehul, emir ve nehiy sgalarnn dnda ismi fil, ismi mefl gibi dier ekimleri de gelebilen
fiile mutasarrf; bu sgalar gelmeyen fiillere cmid veya ayri mutasarrf delirtmi ve nahivcilerin bu tr kelimelere hangi isimler verdiklerini tek tek zikretmitir. Burada
cmid teriminin benzer ekilde mtak olmayan anlamnda kullanldn ve bunun da
yanl olduun belirtmitir. Zira isimlerde cmidliin zt anlamls olan mtaklk, bir kelimenin baka kelimeden tremesidir. Bu duruma gre cmid, baka kelimeden tremeyendir.
Bundan dolay isimlerde itikk ve cumud vardr. Tasarruf ise bir kelimenin bir halden dierine gemesidir ki, bu zellikteki fiillere mutasarrf, olmayanlara ayri mutasarrf denmektedir.
Dolaysyla cmid fiillere ayri mutasarrf ifadesini kullanmak yerindedir. Aksi durumda
kavram kargaas meydana gelecektir. Ayrca bu fiiller, aslnda baka bir kelimeden tredii
iin bunlara cmid denemez. nk bunlar, zaman kesin olmayan bir sre iinde baka kelimelerden tremitir. Bu adan da cmid ifadesi doru olmaktadr. Dolaysyla cmid yerine nahivcilerin cumhurunun da teden beri kullandklar ayr-i mutasarrf kullanmann
daha isabetli olacan belirtir. Yar mutasarrf fiilleri de ibhul-mutasarrf eklinde adlandrr.
O bu grlerini rnekler vererek izah eder (bk. Yt, age, s. 13-28, 197-198). Sad el-Efn
cmid kelimesinin verilmesini, bu kelimenin isim ve fiillerin itikk-tasriflerinde mterek lafz haline gelmesine balamaktadr. el-Efn mutasarrf fiil iin de ayri cmid kelimesini
kullanmaktadr.
(Sad
el-Efn,
el-Mcez
f
avidil-luatil-Arabiyye,
http://www.midouza.net/vb/showthread.php?t=4426, 22/07/2007). Biz de bu almada mutasarrf ve cmid terimlerini kullanmay tercih ettik. Nitekim gnmzde yazlan birok kitapta
da her iki kavramn terim olarak yerletii grlmektedir. el-alyn, Muammed el-Ank
gibi nahivciler de mutasarrf ve cmid terimlerini kullanmay tercih etmilerdir. Bk. elalyn, age, c. 1, s. 54; el-Ank, age, c. 1, 171-172.
15
bn Manr, age, c. 9, s. 191-194 (md. ). Amed Suleymn Yt, cmid fiillere el-Eflu
ayrul-mutaarrife tabirini kullanmann daha yerinde olacan belirmitir. Bk.Yt, age, s. 7.
16
el-Yemen, age, c. 1, s. 89.
17
es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 13.
| 65
nir.18 el-alyn iki terimi detaylandrarak yle tarif etmitir: Cmid fiil,
fiiller iin kabul edilen hades ve zaman gibi iki fonksiyondan ayr bir grev
yerine getirmesi asndan harfe benzeyen fiillere denmektedir. Mutasarrf fiil
ise, cmidlikte yani ifade ekli tek sga zerine sabit olmas, gereklilii itibariyle
harfe benzememektedir. Zira mutasarrf fiil, zamanla balantl olarak hadese
delalet etmektedir. O zamanlardaki anlamlar ifade etmek iin bir ekilden dier bir ekle gemeyi kabul eden bir fiilidir.19
Bu tariflerden hareketle aada yaptmz tespitler mutasarrf ve cmid
fiillerin belirlenmesi hakknda bize nemli bilgiler verecektir. Bundan dolay
mutasarrf ve cmidlii belirleyen, zellikle camidlik sebepleri ile ilgili olarak
u temel karmlar yapabiliriz:
Mutasarrf fiil zamanla alakas olan, buna bal olarak mz, muzri ve
emri gelen;20 cmid fiil ise, zamanla ilgisi olmayan veya sadece mz, muzri ve
18
Muammed Al b. Al et-Tehnev, Kefu ltil-funn, Kahraman Yay., stanbul

1404/1984, c. 2, s. 838. Ayrca bk. Muammed Sleymn el-Aar, Mucemu ulmil-luatilArabiyye, Muessetur-risle, Beyrut 1422/2001, s. 129, 172.
19
el-alyn, age, c. 1, s. 54.
20
Mutasarrf fiiller tm ve gayr-i tm (Anuvn ed-Dad, Mucemu avidil-luatilArabiyye, Mektebetu Lubnn, Beyrut 1989, s. 113); tam mutasarrf fiiller de tam ve naks fiiller
olmak zere iki ksma ayrlm; tam fiiller de
gibi mz, muzri ve emir olmak
zere sgada gelmilerdir (bk. Al R, el-Merci fil-luatil-Arabiyye navih ve arfih,
Drul-fikr, ts., c. 3, s. 24; el-Ank, age, c. 1, s. 171-172). gibi naks
fiillerin mz, muzri ve emir sgas gelerek mutasarrf kabul edilmitir (b. el-alyn, age, c.
3, s. 279; Al R, age, c. 1, s. 253). Baz tam ve naks fiillerin ise mz-muzrisi veya muzriemir sgalar gelmi; bunlara da gayr-i tm veya yar mutasarrf fiiller denmitir. Yt bu fiilleri ibhul-mutasarrf olarak adlandrmtr (bk. Yt, age, s. 7, 151). Bu fiiller de
- -
gibi tam fiiller; -

-( bk. el-alyn, age, c. 2, s. 278; asan,
age, c. 1, s. 568; Yt, age, s. 45-48) gibi bana nefiy edat gelen naks fiiller ve

- gibi mukarebe fiilleri olarak ayrca tasnif edilmitir (bk. el-Yemen, age, c. 3, s. 356; elalyn, age, c. 1, s. 62; Amed b. Muammed el-amlv, eel-arf f fenni-arf, Drulkeyn, Riyad, ts., s. 85; Amed Zek afvet, el-Kmil f kavidil-Arabiyye navih ve arfih,
erike mektebe ve matbaa Muaf el-bb el-aleb, Msr 1393/1963, c. 1, s. 166; Al R,
age, c. 3, 24, 253; el-Ank, age, c. 1, s. 171-172; M. Meral rt, Arapa Dilbilgisi: Sarf, FAV, stanbul 1995, s. 423; Hulusi Kl, Arapa Dilbilgisi Sarf, Rabet Yay., stanbul 2005, s. 101).

- fiillerinin muzrisi ve Arap iirinde - eklinde ismi fillerinin gelmesi sebebiyle mutasarrf olduu da belirtilmitir (bk. bn Al, age, c. 1, s. 289 (dipnot 1),
290-291; el-Ank, c. 2, s. 19; asan, age, c. 1, s. 617; Yt, age, s. 51-54). Amed Zeki afvet
- fiillerinin tam fiil olabileceini sylemitir (bk. afvet, age, c. 1, s. 167-168).
Suy Hemul-hevmde , fiillerinin sadece emir sgasn kullanld iin cmid sayldn; nk bunlarn mz, muzri ve masdarnn kullanmnn yaygn olmadn ifade
etmitir (bk. es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 278, el-Ebh, c. 1, s. 16). el-alyeyn bunun
66 | Dr. Yusuf DOAN
emrinden birisi gelen yani tek zamanl fiildir. Mutasarrf fiil, hadese delalet
eden, dolaysyla masdar olan; cmid fiil ise masdar olmayandr. Mutasarrf
fiil zaman ve hadese delalet etmesi ynyle harfe benzemeyen fiil; cmid fiil
hadese ve zamana delalet etmemesi ynyle harfe benzeyen fiildir.21
Bir ksm cmid fiiller, harf boyutunda tartmalara konu olmu ve aada
da belirtildii zere harfe benzemelerine ramen harften ziyade cmid fiiller
olarak kabul etmenin daha isabetli olduu ortaya kmtr. Harfe benzerlik
balamnda cmid fiilleri, ngilizcedeki yardmc fiillik (helping verb)22 ve can,
could, shall, should, will, would, may, might, must, ought to gibi defective
verbs (naks fiiller, ekimi yaplamayan fiiller) yani modallk23 balamnda
dnebiliriz. Zira bu kelimelerle tam anlaml cmle yapabilmek iin baka
fiiller kullanlmtr. Mesel, He can speak Arabic (O Arapa konuabilir) cmlesinde olduu gibi can kelimesinden sonra speak fiili gelmitir. Arapada
da ve benzerleri, balama fiilleri, bir ksm edatlar ve zarflar, yardmc
fiillerden saylmlardr.24 - gibi balama fiillerinden sonra
tam bir gaflet olduunu; muzrilerinin kullanldn, bu iki fiilden nun muzrisinin daha
fasih kabul edildiini belirtmitir. Zira Kuranda yirmi ksur yerde kullanlmtr (bk. bn
Manr, age, c. 5, s. 281,282 (md. ), c. 8, s. 380-381 (md. ;) el-alyn, age, c. 1, s. 6263). bn Cinn mzsinin gelmesini z olarak kabul etmi, ancak mzsi gelse bile manasnda olduunu sylemitir (bk. bn Cinn, el-ai, tahk. Muammed Al en-Neccr,
Drul-Kutub, Msr 1446/1986 c. 1, s. 100-101, 268; Yt, age, s. 152). Bu fiil, fiil lm erevesinde de ele alnm, mzsinin ld kabul edilmi yani terk etilmitir. Sbeveyh bunun
yerine mazi fiilinin kullanldn belirtmitir. Ayn zamanda bu fiilin eklinde
masdar da kullanlmtr (bk. bnul-tiyye, Kitbul-Efl, tahk. Al Fde, Kahire 1993, s.
160; es-Sid, agm, s. 9, www.iu.edu.sa/Magazine/107/9.htm). Yukarda da getii gibi Yt
bu fiillerin ibhul-mutaarrif olduunu syleyerek, cmid olmadn belirtmitir.
21
Basra Dil Ekol mensuplarna gre cmid fiiller, tadklar almetlerle fiil olduklar kesinletiinde asl itibariyle zamana delalet etmesi gerekir. Ancak daha sonra (gayri talebi) in
amacyla zamandan soyutlanr. Bir eyin geici bir gerekeden dolay delalet ettii anlamdan
uzaklamasu, onu aslndan (yani fiilliinden) dar karmaz. Bk.. el-Yemen, age, c. 1, s. 93.
22
Trkede yardmc fiil, isim soyundan gelen i, hareket, olu, kl anlam veren ve asl grevi
bu olan fiillere denir. Yardmc fiiller arasnda etmek, eylemek, klmak gibi fiiller sralanabilir.
Mesel, arz etmek, memnun etmek, var olmak gibi. Burada yardmc fiil oluturabilmek iin
bir isim ve fiilin bir araya geldii; birleik (bek) fiili oluturur (bk. Tahir Necat Gencan, Dilbilgisi, Kanaat Yay., stanbul 1978, s. 167-170; H. brahim Delice, Yklem Olarak Trkede Fiil, C.. Sosyal Bilimler Dergisi, Sivas Aralk-2002, c. 26 say: 2, s. 192-193). Bundan dolay ngilizcedeki yardmc fiille herhangi bir benzerlii yoktur.
23
Yt, age, s. 8.
24
Vecdi Akyz, Arapada Fiil Kipleri ve Yardmclar, FAV, stanbul 1996, s. 9-10; ler, agm, s. 60.
| 67
fiili muzariye ihtiya duyulmutur. ngilizcede deildir anlamn, ahsa gre

amnt, arent, isnt yardmc fiilleri ifade etmitir. Arapda da bu anlam
vermitir. Bu durumda cmid fiillerin, ngilizcede karlnn hem yardmc fiil
hem de defective fiilleri olduu ortaya kmtr. Ancak ( getir) ve ( gel)
gibi fiiller emir manasn ierdiinden bu erevede incelenememektedir. Dolaysyla cmid fiillerin tamam, yardmc ve defective fiil olarak grlmemektedir.
Mutasarrf fiil, muzrisinin gelmesine bal olarak mehul, emir, nehiy,
ismi fil, ismi mefl sgalarna evrilebilmektedir. Cmid fiil ise tek formlarnn
gelmesi sebebiyle bu sgalara evrilememektedir. Dolaysyla bu fillerin sz
konusu sgalar gelmemektedir.
bn Cinn (.392/1002), Arap dilinde bir fiili mutasarrflktan karan olgulardan birisinin, fiilin mbalaa manasn ifade etmesi olduunu belirtmektedir. Ona gre, - gibi medh ve zem ve taaccb gibi fiiller, bu amala kullanlmaktadr.25 bn Cinnnin bu ifadesinden fiilin asl sgasndan karak bir
ekilde anlam kaymasna26 sebep olduu; el-alvnnin de dedii gibi bu ekilde sgasnn donduu yani tekdze kald anlalmaktadr.27
Yukarda da getii gibi Yt, her fiilin bir kkten trediini belirtmektedir. Ona gre, zaman ierisinde bu fiilin sgalarndan sadece birisi kullanlm,
dierleri ise kullanlmayarak lme mahkum olmutur. Dolaysyla fiilin baz
sgalarnn lm, cmidlik sebebi olmaktadr. Fiil lm ile ilgili makale yazm olan Abdurrezzk b. Ferrc es-Sid, bir ksm cmid fiilleri rnek vererek dier sgalarnn lmnn gerekletiini belirtmi, ancak cmidlikle ilgisini kurmamtr.28 Onun fiil lmnn cmidlikle ilikisinden bahsetmemesini
25
bn Cinn, el-ai, c. 3, 48; el-Enbr, age, s. 121; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 413.

Ayn ekilde bn Cinn mbalaa amacyla bir ksm sls fiillerin veznine evrildiini
belirtir; rnek olarak da fiillerini verir. Bk. bn Cinn, ai, c. 2, s. 350-351.
26
Fiil ekimlerinde kullanlan kip ve zaman ekleri her zaman kendi anlamlarnda kullanlmaz.
Bu ekler birbirlerinin yerlerine de geebilir. Elbette bu, cmlenin anlamyla ilgilidir. Ksaca,
cmlede yklemin ekimlendii kip veya zamanla iin yapld kip veya zamann farkl olmasna anlam kaymas denir. Bk. http://www.bilgicik.com/tag/Anlam-kaymasi/, 12 Aralk 2007.
27
Muammed ayruddn el-alvn, el-Vh f ilmi- arf, Drul-Memn lit-tur, Beyrut

1407-1987, s. 84.
28
es-Sid bir ksm fiiller hari, tek formu gelen fiillerin dier sgalarnn lm olduunu
belirtir. Ona gre fiil lmleri alt ksma ayrlr: 1. Sadece mzsi lenler. 2. Sadece muzrisi
lenler. 3. Sadece emri lenler. 4. Sadece mz ve muzrisi lenler. 5. Sadece mz ve emri
lenler. 6. Sadece muzri ve emri lenler. O sadece mzsi lenlere muzri ve emri gelen

- /
fiillerini; sadece muzrisi lenlere (bulamad iin) rnek vermez; sadece emri
68 | Dr. Yusuf DOAN
anlayabilmi deiliz.
Arapada tek ahsl gelen fiiller vardr. Sadece Allah fil olarak alan ve
Ona delalet eden zamirle birlikte kullanlan fiili ile mz-muzri mfred
sgas gelen ve meteorolojik olaylar ifadede fiiller, bu trdendir.29 Bundan dolay bu fiiller, tek sigada gelerek camid saylr.30 Harflerden nce mamllerin
gelmesi mmkn deildir. Taaccb, medh ve zem gibi fiillerin mamllerinin
takaddm edememesi de bu fiillerin harflere benzemeleri sebebiyledir. Bu fiillerde takdimin olmamas, onlarn cmidlii iin bir sebep saylr. Ancak daha
ok cmidlik sebeplerine, fiilleri incelerken yer vereceiz. Biz bu tartmalarda
makalenin hacmini amamak iin sadece temel saylabilecek cmid fiilleri inceleme konusu yaptk, dierlerine yer vermedik.
3. sim Fiili
sim fiili, fiil manas tad halde fiillik almetlerini tamayan kelimeler eklinde
tarif edilmitir. Bu fiiller ( uzak oldu) gibi mz manasna gelenler;
(ayorum) gibi muzri ve
(sus) gibi emir manasna gelenler olmak zere
anlam asndan ksma ayrlrlar.31 gibi fiiller, fiil alametlerini tayp
tamamalar asndan isim fiili ve cmid fiil tartmasnda yer almtr.
4. Harf
Harf, baka bir kelimeyle beraber anlam ifade etmesi iin cmlede yer alan kelimedir,
lenlere naks fiillerden -, mukarebe fiillerden husli olanlardan - / -

ve balama fiillerden - / fiillerini; sadece mz ve muzrisi lenlere

gibi fiillerini; sadece mz ve emri lenlere fiilini ve sadece muzri ve emri lenlere
fiillerini rnek olarak verir. Fiil lmn, mz fiili itikk noktas kabul ederek
fiillerin tek veya iki forma dmesinin meydana getirdii grlyor. Cmid fiillerin de sadece
bir veya iki formu kullanlmaktadr. Dolaysyla fiil lm sebebiyle cmidlik meydana geldiini syleyebiliriz. Bk. Abdurrezzk b. Ferrces-Sid, Mevtul-elf,
www.iu.edu.sa/Magazine/107/8.htm, 15/09/2001.
29
rt, age, s. 42; Kl, age, s. 102.
30
es-Suy, el-Ebh, c. 1, s. 92.
31
sim fiillerin semi, mrtecel, menkl ve madl (kys) olmak zere eitli tasnifleri de yaplmtr. Daha geni bilgi iin bk. bn Al, age, c. 1, s. 24-25, c. 2, s. 235-236; bn Sde, elMuhaas, Drul-kutubil-ilmiyye, Beyrut, ts., c. 17, s. 116-120; bn Him, eru urieheb, s. 512-525; el-alyn, age, c. 1, s. 158-159; afvet, age, c. 2, s. 238-249; el-Ank, age, c. 1,
s. 217-218; asan, age, c. 1, s. 49, 56, 64; Selim en-Nam, Arapada sim Fiilleri, ev. Ali
Ylmaz, CFD, Sivas 2001, say: V/1, s. 380.
| 69
eklinde tarif edilmitir.32 Bir ksm cmid fiiller, harfler gibi hadese ve zamana
delalet etmemesi, sadece cmle ierisinde kelime ve cmlelerdeki ilikileri dzenlemesi, fiilin ncesine gelmesi, fiil zellii tamamas sebebiyle harfe benzetilmi33 veya harf olarak kabul edilmitir. Ancak bu konu nahivciler arasnda
tartmalara yol amtr.
sim, fiil ve harflerden oluan bir kelime grubu, farkl bir yaklamla ele
alnarak onlara life (nlem) ad verilmitir. Bu fiiller iin hlife tabiri, bir gre gre el-Ferr (.207/822), dier bir gre gre Amed b. bir veya bn
Cbir tarafndan kullanlmtr.34 Temmm assn bu tabiri tekrar gndeme
getirmi, sz konusu edilecek kelimelere duygusal etkilenme sonucu meydana
gelmesi sebebiyle life (nlem, exclamation) adnn verildiini sylemi35 ve
drt ksma ayrmtr: lifetul-ile (isim fiiller),36 lifetu-vt (eya ve hayvanlardan sadr olan sesler),37 lifetut-taaccub (iki taaccb fiili)38 ve lifetulmed ve-emm (medh ve zem fiilleri).39 Taaccub ve medh-zem gibi cmid fiillerin bir ksm tadklar anlam sebebiyle life olarak deerlendirilebilir.
sim, fiil, harf, isim fiili tarifleri ve almetlerini zikrettikten sonra bir ksm
cmid fiillerin bu noktada tartma konusu yapldn grdk. Biz de konuyu
tam ve naks fiiller ana balnda sunmay istedik.
32
el-Enbr, age, s. 12; el-Yemen, age, c. 1, s. 89, 172; bn Al, age, c. 1, s. 15; bn Him, eru
uri-eheb, s. 18; asan, age, c. 1, s. 66-68.
33
es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 30; el-Enbr, age, s. 11, 114.
34
es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 82-83; imek, age, 10, 24.
35
assn, age, s. 113-118; imek, age, 10, 24.
36
assn, age, s. 113-116; imek, age, 10, 25-26.
37
assnn lifetu-vt erevesinde ele ald eya ve hayvanlardan sadr olan seslere konumuzla ilgili bir yn olmad iin burada yer vermedik.
38
assn, lifetut-taaccb / eklinde gelen iki taaccb fiilinin duygusal etkilenme

sonucu kullanlan beeni, aknlk, tiksinti gibi anlamlar ifade eden ve biimsel olarak deimeyen tek tip sluplar olduunu belirtir. Bk. assn, age, s. 114-115; imek, age, 26.
39
assn, lifetu-medh ve- emmle medh ve zem fiillerini kasteder. O nahivcilerin bu kalplarn isim ve fiil olduuna dair grlerini zikrettikten sonra ileri srlen delillerin isimlik ve fiilliklerini gstermeyebileceini; bu kelimelerin anlk duygusal etki ve tepkinin sonucu olarak
medh veya zem iin kullanlan in sluplar olduunu ve zamanla balantlarnn bulunmadn belirtir. Bk. assn, age, s. 115-116; imek, age, 27-28.
70 | Dr. Yusuf DOAN
B. Tam Fiillerden Cmid Olanlar

Burada tam cmid fiillerden mz, muzri, mz-muzri ve emir sgalarnda
gelenler incelenecek; bunlarn cmid fiil, isim, isim fiili ve harf erevesinde
yaplan tartmalar ele alnacaktr.
1. Mazi Fiiller
a. fiili, oalmak, artmak manasna gelen - kknden ( )tremi
bir kelimedir. Ayn kkten treyen fiili, harf-i cerleri ile mteadd
olarak bir eyin artmas iin hayrla dua etmek manasna gelirken fiili de
bu kkten gelerek mukaddestir, mnezzehtir, ycedir anlamnda kullanlr. Btn hayr ve bereketlerin gerek sahibi Allah olmas sebebiyle Kuranda da
geen fiili sadece Onun iin kullanlm;40 bundan dolay da tek ahsl
fiil haline gelmi ve cmid bir fiil olarak kabul edilmitir.41 Zira Allah ne sadece
gemi, ne de sadece gelecekte ycedir. Onun ycelii zamanla snrl deildir.
Kuranda da benzer ekilde 42 benzeri ayetlerde olduu gibi
de ayn anlama sahiptir.43
Bu fiile eklinde olduu gibi muhatap zamirinin ve

cmlesinde olduu gibi skin tnn bitimesi; son harfinin fetha zere mebn
olmas ve kelimenin fiil vezninde gelmesi onun fiilliini kesin olarak ortaya
koymaktadr.44 Buradaki fiillere zamir ve skin t da bitise de onun sadece
Allah iin kullanld grlmektedir.
b. kelimesi, az olmak manasnda - eklinde mz, muzri
ve masdar gelerek mutasarrf;45 fakat menf mz, yani nefiy edat anla
mnda gelerek cmid mz fiil olarak kabul edilmektedir.46 airin
40
Yay b. Ziyd el-Ferr, Menil-urn, tahk. Amed Ysuf Nect- Muammed Al

Neccr, Drus-surr, Beyrut, ts., c. 1, s. 262; Ebul-asim el-useyn b. Muammed er-Rib
el-fehn, Mufredatu elfil-urn, ner. Muammed Seyyid eyln, yy., ts., s. 44; bn
Manr age, c. 10, s. 396.
41
el-alyn, age, c. 1, s. 54; Al R, age, c. 3, s. 23; el-Ank, age, c. 3, s. 171.
42
Allah ok balayc ve esirgeyicidir, Nis, 4/23.
43
Yt, age, s. 163.
44
el-Ferr, age, c. 2, s. 262.
45
bn Manr age, c. 11, s. 563 (md. ).
46
es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 13; el-alyn, age, c. 1, s. 56; el-Ank, age, c. 3, s. 171;

Yt, age, s. 164; el-Efn, age, http://www.midouza.net/vb/showthread.php?t=4426. fiili, cmid fiil olarak kabul edildiinde fili ref eder; filin peine de ( Adam bir
| 71
iirinde getii gibi kendisine zid m bititii halde ncesine nefiy edat
gelen naks fiilinin bana gelmesi47 ve Kuranda bu kkten treyen
kelimesinin
( man etmezler) eklinde olumsuz mana tamas48
fiilinin menfi mz manasn pekitirmektedir. Fiilin sonunun fetha zere mebn
olmas, fiil olduunu ortaya koymaktadr.
Nahivcilerden fiiline bitien my masdariyyeyi ve sonraki gelen
cmleyi fil kabul edenler olmutur. Bu durumda dan sonra mz ve
muzri fiil gelebilmektedir. Mesel, ( Bunu az/nadir yaptm),
(Bunu az/nadir yaparm) gibi.49 Ancak bir ksm nahivciler bu my zide kabul
eder, fiili amelden drr, anlam tekit eder ve bundan sonra da fiil cmlesi
gelir. Ancak iir zaruretinden dolay ismin geldii de olur.50 Burada az olmak
manasna gelen fiilinin menfi mz manasn ifade etmesi sebebiyle nefiy
harfine benzemekte, dolaysyla cmid fiil kabul edilmektedir. Ayrca kendisine
my zidenin bitimesiyle de harfe benzemektedir.
c. kelimesi, / eklinde mz, muzri ve masdar gelerek
ykmak, devirmek anlamlarna gelmi ve mutasarrf fiil olarak kabul edilmitir.51 Ancak yetmek, kafi gelmek, ar gelmek, mkemmel olmak gibi anlamlara
gelen ve medh bildiren cmid bir fiil olarak kabul edilmitir. Sz konusu fiil,
mz gibi harfli ve sonunun fetha zere mebn olmas ve
rneklerinde olduu gibi tesniye, cemi, mzekker ve mennes sgalarnda kendisine zamir bitimesi onun fiilliini; mfred mzekker
mz sgasnda kullanlmas da cmidliini ortaya koymaktadr.52
ey yapmad) ( Adamlar byle bir ey yapmadlar) rneklerinde olduu gibi
sfat olarak fiil cmlesi gelebilir. ( ok az kii lkesine yardmdan geri kald)
cmlesinde olduu gibi de fil, mevsul ismi de olabilir. Bk. es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3,
s. 13; el-alyn, age, c. 1, s. 55-56; Al R, age, c. 3, s. 24.)
47
Nes, Cumua, 31; Drim, Muaddime, 31. Ayrca bk. bnul-Er, en-Nihye f arbil-ad,
Muessesetu mabt ismliyyn, Kum, ts., c. 4, s. 104; el-alyn, age, c. 1, s. 56.
48
el-fehn, age, s. 410; el-alyn, age, c. 1, s. 56.
49
el-alyn, age, c. 1, s. 55-56; Al R, age, c. 3, s. 24.
50
bn Manr age, c. 11, s. 564; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 13; el-alyn, age, c. 1, s. 5556; Al R, age, c. 3, s. 24; el-Ank, age, c. 3, s. 171. Ayn m, eklinde
dier fiillere bitiir ve benzer ilev grr. Bk. el-alyn, age, c. 1, s. 55-56; Al R, age, c. 3,
s. 24; el-Efn, age, http://www.saaid.netbookopen.phpcat=90&book=1523.
51
bn Manr, age, c. 3, s. 433 (md. ).
52
bn Manr, age, c. 3, s. 433; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 13, 14; Al R, age, c. 3, s.

24;
el-Ank,
age,
c.
1,
s.
171;
el-Efn,
age,
72 | Dr. Yusuf DOAN
fiilinin ncesine rneinde olduu gibi tekit lm gelerek

Arap kelamnda kullanld; bir kiinin dayankll ve kuvvetini ifade ederken bu sgaya bavurulduu sylenmektedir. bnul-Er (.606/1209) ise
kalbnn eklinde taaccb manasna geldiini belirtmekte53 u
hadisi rnek vermektedir: Eb Leheb Hz. Peygamberi kastederek:
( Arkadanz sizi ne kadar da bylemi!) dedi.54
Arap dilcilerinden bu kelimeyi e benzeterek onun masdar yani isim
olduunu kabul edenler de vardr. Bu durumda kelime medh (mkemmel)
anlamna gelmekte; mfred, tesniye ve cemisi iin tek sgas kullanlmakta ve
irabta sfat olarak kendisinden nceki kelimeye tabi olmaktadr. Mesel,
( Bu mkemmel bir adamdr) , ( Mkemmel kadnn yanndan getim),
( Mkemmel iki adama ikram ettim) gibi.55
Yukarda verilen bilgilerden u sonu karlabilir: fiili, kendi asl anlamnda mutasarrf kabul edilmi; asl anlamn dnda medh iin kullanlarak
sadece mz mfred mzekker sgada gelmi ve dolaysyla cmid kabul edilmitir. Farkl bir kullanmnda isim gibi kabul edilmi; bu durumda dahi sfat
olarak kendisinden nceki kelimeye sadece irab ynyle tabi olmu, dier ynlerden uyum salamamtr.
d.
fiili, -
yalanlamak, hile yapmak, yanltmak
56
anlamlarnda mutasarrf; fakat gerekli olmak ve bir eyi yapmaya sarlmak anlamlar ile cmid fiil olarak kabul edilmitir. Bu tartmalarn daha ziyade

57
( Size hac yapmak gerekir/hac yapmaya sarln gibi hadisler zerinden
yapld grlmektedir. Bu hadiste geen kelimesinin son harekesinin
anlam belirlemede nemli bir rol olmutur. kelimesinin merf olmas
halinde gerekli olmak; mansub olmas durumunda ise tevik etmek (sarl) anlam ifade ettii;58 dolaysyla bu anlamlar ile fiilin muzri, masdar, ismi
http://www.midouza.net/vb/showthread.php?t=4426.
53
bnul-Er, age, c. 5, s. 250.
54
bnul-Er, age, c. 5, s. 250; bn Manr, age, c. 3 , 433; el-alyn, age, c. 1, s. 58; Al R, age,
c. 3, s. 24; Yt, age, s. 196.
55
bn Manr, age, c. 3, s. 433; el-alyn, age, c. 1, s. 58; Yt, age, s. 196.
56
Bk. bn Manr, age, c. 1, s. 704-705 (md. ).
57
bnul-Er, age, c. 4, s. 158.
58
fiili bu anlamlar ile kullanld ilk zamanlardan itibaren unutulmaya terk edildii gibi
(bk. Yt, age, s. 158), gnmz Arapasnda da kullanlmamaktadr. Bk. Al R, age, c. 3,
s. 24.
| 73
meflnn gelmedii dier bir ifadeyle mutasarrf olmad belirtilmitir. u

hadislerde de ayn anlamlarda kullanlmtr:
( Size umre gerekir/umreye sarln),
( Sizin cihat yapmanz gerekir/cihada sarln),
( ey iin yolculua kmanz gerekir/ ey iin yolculua kmaya
sarln)59
ez-Zemaer (.528/1134) de
hadisi zerinden bu fiilin
cmidliini ve isim fiilliini belirlemektedir. Ona gre, kelimesi merf
olmas halinde fiili gerekli olmak manasnda cmid fiil; mansub olmas durumunda ise kelimesi mefl olur; fiil ( sarl, yap) manasnda isim fiilidir.60 Yt ise fiilinin asl anlam ile ilikisini gnmz halk Arapasnda (mmcede) yaygn olarak tevik manasnda kullanlan isim fiili
( Bunu yapmazsan sana haram olsun!) kalb arasnda bir iliki kurar;
cmlesinin yapmazsan yalanc olasn manasna geldiini ve bu iki
kalp arasnda kuvvetli bir iliki olduunu ileri srer.61
kelimesinin mz fiil gibi harfli ve son harfinin fetha zere mebn
olmas, isim fiillikten uzaklatrmakta ve onun fiilliin ortaya koymaktadr.
Fiilin asl anlamnn dnda kullanlmas da, cmid fiil olarak kabul edilmesini
pekitirmektedir.
e.
: kelimesi, -

eklinde dmek, yklmak,
62
devrilmek anlamnda mutasarrf olmakta; ancak ve harf-i cerleri ile

ve
eklinde piman oldu, hayret etti, zelle yapt, hata etti
manalarnda her zaman mehul mz mfred mzekker sgada gelerek cmid
saylmaktadr.63 Kuranda da harf-i cerri ile yle gemektedir:

64
( piman olduklarnda) Fiilin bu ekilde kullanm, daha nce Arap59
bnul-tiyye, age, s. 65; bnul-a, age, www.almeshkat.net; bnul-Er, age, c. 4, s. 158;

bn Manr, age, c. 1, s. 709-710; Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 14; el-alyn, age, c. 1, s.
58, 59, 61; Ali R, age, c. 3, s. 24; el-Ank, age, c. 1, s. 171-172; Yt, age, s. 156-157; elEfn, age, http://www.midouza.net/vb/showthread.php?t=4426.
60
bnul-Er, age, c. 4, s. 158; bn Manr, c. 1, s. 709-710.
61
Yt, age, s. 160.
62
bn Manr, age, c. 7, s. 316 (md. ).
63
bnul-tiyye, age, s. 73; bn Manr, age, c. 7, s. 318; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 13,

14; el-alyn, age, c. 1, s. 57; el-Ank, age, c. 1, s. 171.
64
Arf, 7/149.
kalb, ilk defa Kuranda, hakikat olmaktan ok, elden karlanlara
kar pimanlk, aknlk, acizlik ve zntden kinaye olarak zikredilmitir. Zaman zaman

eklinde malum sgada da kullanlabilmektedir. Bk. es-Suy, Hemulhevmi, c. 3, s. 14; el-alyn, age, c. 1, s. 57.
74 | Dr. Yusuf DOAN
lardan iitilmedii sylenmektedir.65 Kelimenin mazi fiil gibi mehul sgada

gelmesi ve son harfinin fetha zere mebn olmas, fiilliini ortaya koymaktadr.
Bu fiilin asl anlamn yitirerek anlam kaymasna uramas ve tek mz mehul
sgada gelmesi, cmid fiilliini ortaya koymaktadr.
f. stisn Fiilleri
- 66 ve 67 gibi istisn anlam tayan kelimelerin cmid fiillii
ve harflii tartma konusu olmutur.
- - : ncelikli olarak kelimesinin - eklinde

bo olmak, bulunmamak gibi anlamlarnda mz, muzri, masdar gelerek mutasarrf;68 ayn ekilde nn da - eklinde komak, uzaklamak,
amak gibi anlamlarda mteadd mutasarrf fiil69 olarak kabul edildiini sylememiz gerekir. Ancak istisn edat anlam tamalar, tartmalara sebep olmutur.
Aralarnda el-Afe (.221/836) ve bn Himn (.761/1360) da olduu
baz nahivciler, bu iki kelimeyi kendisinden sonraki ismi cer etmesi sebebiyle
65
el-alyn, age, c. 1, s. 57; Yt, age, s. 168.
66
asan, age, c. 1, s. 354. kelimesi de farkllklaryla birlikte - gibi benzer tartmalara konu olmutur. Makalenin hacmini amamas iin bu fiille ilgili tartmalara yer vermedik.
67
istisna edatlar olduklarnda da naks fiil olarak kabul edilmitir. Kfe Dil Ekol
mensuplarndan bn Keysn ise cmlesinde olduu gibi istisn edat olarak
kabul edildiini belirtir. istisna edat olduu zaman yine naks fiil olarak kabul edilir;
ismi, mstetir, haberi ise kendisinden sonra gelen mansub isim olur. Byle bir durumda
da istisna edat ve irab da ayn olur. Mesel, gibi (bk
el-Enbr, age, s. 213; bn Al, age, c. 1, s. 521-522; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 2, s. 215;
asan, age, c. 2, s. 358-359; el-alvn, age, s. 87). Basra Dil Ekol mensuplar ise bu gr
kabul etmez; byle bir durumda ismi ve haberini mahzuf kabul ederler (bk. es-Suy,
Hemul-hevmi, c. 3, s. 186.) stisna edat olarak kullanldnda her ikisi de cmid fiil olarak
kabul edilmitir. (es-Suy, Hemul-hevmi, c. 2, s. 214-215; Yt, age, s. 32-33). Bu durumda her iki fiilin hades manas ifade etmemesi, tek sgada gelmesi ve asl anlam dnda kullanlarak sgasnn deimemesi, bunlarn cmid fiil saylmasna sebep olmutur.
68
bn Manr, age, c. 14, s. 237-238 (md. ).
69
bnul-tiyye, age, s. 24; bn Manr, age, c. 15, s. 31-32 (md. ;)el-Ank, age, c. 2, s. 331,
c. 3, s. 155. da btn durumlarda gibi kabul edildii iin onunla ilgili tartmalara
yer verilmemitir. Hakknda daha fazla bilgi iin bk. bn Al, age, c. 1, s. 524;-525; bn
Him, Munil-lebb an kutubil-erib, tahk. Muammed Muyiddn Adulamd, Kahire
1404, s. 189; Mustafa Kurt, Arap Dilinde Cer Harfleri, FAV, stanbul 1999, s. 133-134.
| 75
istisn manasnda harf-i cer olarak kabul etmilerdir. Onlar harf-i cerlii iin,
bu kelimelere mtekellim ys eklendiinde nn-u vikye bitimemesini delil
olarak ileri srmlerdir.70 Ancak bu gr, bu edatlara nn-u vikye bitiebildiini gsteren rneklerin varl ile reddedilmitir. u iirde fiiline nn-u
vikye bitimitir:

Benden baka nedimlerden usanlr. nk ben

Nedimimin her isrediini yerine getiririm71
Bu iki fiil, kendilerinden sonraki ismi nasbettii iin mteadd cmid fiil
kabul edilir; onlara my masdariyyenin ve nn-u vikyenin bitimesi72 de
fiilliklerini gsterir. Lebdin u iiri bunun delilidir:

Bilin ki, Allahtan baka hi bir ey gerek deildir

Her nimet de (bir gn) yok olacaktr73
el-Cerm (.225/840), el-Kis (.189/805), Eb Ali el-Fris (.377/987),
bn Cinn (.392/1002) ve bn Ebir-Reb (.688/1289) bu mnn zid ve sonrasndaki kelimenin mecrr olabilecei grndedirler.74 Ancak onlarn bu gr, harf-i cerlerin ncesine zit harf gelemeyecei kuralna gre geersiz kabul edilir.75
Bu iki istisn edatnn fiillii ve isimlii, kendilerinden sonra gelen kelimenin mecrur ve mansub okunmasna; kendilerine bitien fiillik almetlerinin
bitiip bitimemesine gre tartma konusu olmutur. zellikle bunlara myi
masdariyyenin bitimi olmas fiilliini; tek sgada gelmesi ve anlam itibariyle
70
bn Mlik, age, c. 2, s. 225; bn Al, age, c. 1, s. 523; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 2, s. 210;

asan, age, c. 2, s. 355; afvet, age, c. 1, s. 343; Kurt, age, s. 118, 285. Bu istisn edatlar, harf-i
cer olarak kabul edildiklerinde istisna edat manas tadklar iin mteallak olmamaktadr. Bk. es-Suy, Hemul-hevmi, c. 2, s. 210.
71
es-Suy, Hemul-hevmi, c. 2, s. 213; asan, age, c. 2, s. 356.
72
Yt, age, s. 141.
73
el-Enbr, age, s. 210-212; bn Al, age, c. 1, s. 522-523; bn Him, Mun, s. 178-179; Karunned, s. 248, eru uri-eheb, s. 338-340; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 19, c. 2, s. 212;
asan, age, c. 1, s. 354-355; afvet, age, c. 1, s. 344; Yt, age, s. 140. 331.
74
bn Mlik, age, c. 2, s. 229; bn Him, Mun, s. 178-179, eru uri-eheb, s. 340; elalyn, age, c. 3, s. 140-141; asan, age, c. 1, s. 356-357.
75
bn Him, Mun, s. 178-179, eru uri-eheb, s. 340; el-alyn, age, c. 3, s. 140-141.
76 | Dr. Yusuf DOAN
istisn edat ya yani harfe benzemesi de cmidliini ortaya koymutur.

g. Medh ve Zem Fiilleri
Arapada, medh ve zem ifade eden baz slup ve kelimeler vardr. Bunlar,
balangtan beri sz konusu anlamlar iin kullanlmaktadr.
- fiilleri,
76
bunlarn en bata gelenlerindendir. Aada
- ile birlikte mlhaklar
da incelenecektir.
-
Genel kabul edilen gre gre, medh (vme) anlamna gelen
(Ne gzel!)77 ve zt anlamls olan ( Ne kt!)78 de zem (yerme) iin kullanlan cmid mz fiildirler.79 Bu durumda medh ve zem fiillerini peinden fili80
ve (hazfedilmediyse) mahssu nahssu gelir.81
bn Burhn el-Ukber (.456/1064) nahivcilerin medh ve zem fiillerinin
harf olmad konusunda icmalar olduunu belirtmitir.82 Fakat el-Ferr ve
Kfe Dil Ekol mensuplarndan bir grup nahivci ve nin baz gerekelerden dolay isim olduklarn ileri srmtr. Bu delillerin bir ksm yledir:
76
asan, age, c. 3, s. 367-368.
77
Bu fiille okunu ve kk itibariyle ok yaknl olan ve hayat srmek, yumuak/taze olmak

manasna gelen / fiili mutasarrftr (bk. bn Manr, age, c. 12, s. 579-580;
asan, age, c. 3, s. 369; el-alvn, age, s. 90). Medh fiili de bu fiilden tremitir. Bk. elalvn, age, s. 90; Yt, age, s. 98.
78
Bu fiille okunu ve kk itibariyle ok yaknl olan ve muhta olmak/yoksul olmak manasna

gelen
fiili mutasarrftr (bk. bn Manr, age, c. 6, s. 20-21; asan, age, c. 3, s.
369). Zem fiili de bu kkten tremitir. Bk. el-alvn, age, s. 90; Yt, age, s. 98.
79
el-Enbr, age, s. 102-103; bn Mlik, age, c. 2, s. 338; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 18; elAar, age, 426; el-Ank, age, c. 1, s. 171. ve
fiilleri, ilk harflerinin kesra ikinci harflerinin skin ve nc harflerinin fetha zere mebn olarak okunurlar ki, en fasihi de budur.
Kuranda da byle gelmitir (bk.: : li mran, 3/136, 173; Enfl, 8/40; Rad, 13/24 vb.;
:
Bakara, 2/102, 126, 206; l-i mran, 3/12, 151, 162 vb.) Ancak bu fiilin farkl olarak u ekillerde okunduu da belirtilmitir: (1.) ve . (2.) ve ( 3.) ve . Bk. elEnbr, age, s. 102-103; ez-Zemaeri, el-Mufaal, s. 350; bn Ya, age, c. 3, 407-410; es-Suy,
Hemul-hevmi, c. 3, s. 18-19; el-alyn, age, c. 1, s. 76.
80
Medh ve zem fiillerinin filleri ile ilgili bilgi iin bk. ez-Zemaeri, el-Mufaal, s. 313; bn
Ya, age, c. 3, s. 411-416; bn Mlik, age, c. 2, s. 341-348; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s.
19-27; el-Aar, age, 426; Al R, age, c. 3, s. 83; asan, age, c. 3, s. 369-373; Yt, age, s. 102103.
81
Mahss ile ilgili bilgi iin bk. bn Mlik, age, c. 2, s. 348-353; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3,
s. 27-28; el-Aar, age, 426; asan, age, c. 3, s. 378-379.
82
el-Ukber, age, s. 275.
| 77
1. ncesine harf-i cer gelmesi. Araplar bir kiinin ocuunun dnyaya gelii ile mjdelendiinde syledii

( Allaha yemin
olsun ki, bu gzel bir ocuk deildir. Yardm alamak ve iyilii hrszlk yapmaktr)
cmlesi ve
( Kt binek zerinde yolculuk ne gzeldir) ifadesi
delil olarak ileri srlmtr. Zira burada nin bana b harf-i cerri,
nin bana da harf-i cerri gelmitir.83 Halbuki onlarn ileri srd
harf-i cer, fiilin bana deil
:
eklinde takdir
edilen cmlenin bana gelmi olup mahzuf mevsufun sfat durumundadr.84
2. Araplarn
( Ey ne gzel efendi, ne gzel yardmc!) ifadelerinde olduu gibi bana nida edatnn gelmesi.85 el-Enbr (.577/1181) gerekte bu cmlenin

takdirinde ve ileri srlen delilin geersiz
olduunu belirtir.86
3. Bu fiillerin getii cmlede zaman zarflarnn bulunmas.87
4. Tasrif edilmemeleri ve masdarlarnn gelmemesi; hadese ve zamana delalet etmemeleri.88 el-Enbr zaman edatlarnn bu fiillere birlememesinin sebebini, bu fiillerin medh ve zem anlam ifade etmesi sebebiyle iinde bulunulan
imdiki zaman gstermesine balar. Methedilen ve zemmedilen kimsenin ne
gemiteki ne de gelecekteki durumudur. Bundan dolay da tasrif edilmemektedir.89
5. Araplarn ifadesinde olduu gibi nin ismi tasrinin yaplm olmas.90 Bunu da sadece urub ileri srmektedir. el-Enbr bu rnein
z olarak kabul edildiini ve bundan baka destekleyecek delil olmadn
belirtmektedir. Ayrca o ismi tasir gibi grnen , fiilin bir eit okunu
83
el-Enbr, age, s. 97; bn Mlik, age, c. 2, 338; el-Ukber, age, s. 276; bn Him, arun-ned, s.
27-30; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 17-18; Al R, age, c. 3, s. 88-89, 91.
84
el-Enbr, age, s. 98-101.
85
el-Enbr, age, s. 97; el-Ukber, age, s. 276; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 18.
86
el-Enbr, age, s. 101.
87
88
el-Enbr, age, s. 98; el-Ukber, age, s. 276. es-Suy, Kfe Dil Ekol mensuplarnn -
gibi mutasarrf olmayan ve masdar gelmeyen, ayrca kendilerine ref zamiri bitien kelimeleri
fiil olarak kabul ederken, bunlar fiil kabul etmemekle elikiye dtklerini ifade etmektedir.
Bk. es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 18.
89
90
78 | Dr. Yusuf DOAN
ekli olduunu da sylemektedir.91

6. nin haberinin bana gelebilen tekid lmnn bunlara da bitiebilmesi.92 ddia edildii gibi, tekid lmnn medh ve zem fiillerinin balarna gelmesi,
isim olduklarn gstermez. Zira fiil, cmid olduunda isme benzemekte ve
ismin bana gelen tekit edatlar mz fiilin bana da gelebilmektedir.93
7. er-Rusnin naklettii
cmlesinde haber olarak
94
irablanmalar.
rneinde medh fiili, haberden ziyade mahzuf bir
mevsufun sfat cmlesi durumundadr. Cmlenin takdiri ise yledir:

95
Basra Dil Ekol mensuplar ise gerekeden dolay nin fiil olduu grndedirler: Bu fiillere, rneklerinde olduu gibi
zamirlerin isnat edilebilmesi, (ancak Kfe Dil Ekol mensuplar bu rivayeti
kyasa muhalif sayarlar);

eklinde olduu gibi skin men96
neslik tsnn bitiebilmesi ve dier mz fiillerde olduu gibi fetha zere
mebn olmalar (eer mureb isim olsaydlar fetha zere mebn olmazlard).97
bn Cinn ve bn Mlik, ve nin asllarnn fiil olduunu, mbalaa
amacyla bu sgaya evrildiklerini ve cmid fiil olduklarn belirtirler.98
Bu iki fiilin cmidlii, zamana ve hadese delalet etmemeleri99 ile birlikte
asl sgalarndan uzaklaarak farkl sgada kullanlmalar100 yani mbalaa
amacyla bu sgaya evrilmesine baland anlalmaktadr.
- Vezninde Medh ve Zem, Taaccb Fiillerine Mlhak Edilen Fiiller101
91
92
el-Ukber, age, s. 27276-277; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 18.
93
el-Ukber, age, s. 280; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 18.
94
95
96
el-Enbr, age, s. 96; el-Ukber, age, s. 274-275; bn Him, arun-ned, s. 28, eru urieheb, s. 27; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 27; asan, age, c. 1, 49, c. 3, s. 369.
97
el-Enbr, age, s. 96; bn Mlik, age, c. 2, s. 338; el-Ukber, age, s. 276; bn Him, arun-ned,
s. 28.
98
bn Cinn, ai, c. 3, s. 48; bn Mlik, age, c. 2, s. 338.
99
Yt, age, s. 99.
100 Yt, age, s. 98-99.

101 bn Mlik ve Suy vezninde gelen medh, zem ve taaccb fiillerini mlhak olarak
isimlendirmilerdir (Bk. bn Mlik, age, c. 2, s. 353; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 29). Biz
| 79
Bir ksm vezninde gelen sls mutasarrf fiiller, veznine

aktarlarak medh ve zem fiillerine anlam ve irab ynyle mlhak edilmi;102
muzri ve emri emri gelmedii iin de cmid fiil olarak kabul edilmitir. Mfessir el-urb (.450/1058) bir fiilin bu vezne evrilme art olarak taaccb
yapma artlarn tamas gerektiini; renk, ekil ve kusur ifade eden fiillerle
rub fiillerin bu vezne evrilemeyeceini belirtmitir. Ayn ekilde -

fiillerinin de bu vezinde kullanlamayaca belirtilmitir.103
Bu mlhak edilen fiillerin en mehuru, dir. fiili vezninde
mutasarrf fiil iken,104 veznine evrilerek gibi zem fiili kabul edilir ve
onun hkmlerini alr.105 Benzer ekilde da ye mlhak edilen bir
medh fiilidir. Ne gzel! anlamndaki daki nn da aslnn
olduu kabul edilir. yle ki: Fiildeki birinci b harfinin harekesinin ya nakledilerek iki b harfinin birbirine idam edildii ve olduu ifade edilir. Ancak olarak telaffuzu daha yaygndr. Bu fiilin olumsuzu Ne kt anlamnda dr.106
lid el-Ezher (.348/905) ve bn Cinn, - vezninde gelen bir ksm
fiillerin taaccb yapmak amacyla veznine evrildiini; fiilinin
anlamna geldiini belirtirler.107
Yt bu iki mlhak sga arasnda fark olmadn, mbalaa amacyla
medh ve zem ve taaccb manasn ifade ederek kullanlabileceini belirtir. Bu
iki sgada gelen fiiller, asl anlamlarnda kullanldnda mutasarrf, mbalaa
de bu isimlendirmeyi tercih ettik. Zira bu fiiller, asllar itibariyle medh, zem ve taaccb deilken bu sgaya sonradan evrilmitir.
102 bn Mlik, age, c. 2, s. 353; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 29-30; el-alyn, age, c. 1, s. 8485; el-Ank, age, c. 3, s. 11; asan, age, c. 3, s. 384-385; el-alvn, age, s. 91.
103 es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 29.
104 fiili, - eklinde kt olmak, ktlemek, krmak, zmek anlamlarnda
mutasarrf fiil olarak kabul edilmitir. Bk. bn Manr, age, c. 4, s. 95-96; Yt, age, s. 114.
105 es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 29-30; el-Ferr, age, c. 1, s. 268; Zemaeri, el-Mufaal, s.
350; bn Ya, age, c. 3, s. 407, 410; Al R, age, c. 3, s. 84, 85-86; el-Ank, age, c. 1, s. 171.
fiili Kuranda ... ( yol olarak ne ktdr!) (sra, 15/32) ayetinde olduu gibi birok yerde gemektedir. Bk. es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 29-30.
106 ve hakknda daha geni bilgi iin bk.: el-Enbr, age, s. 107-110; Zemaeri, elMufaal, s. 353-354; bn Ya, age, c. 3, s. 422-425; bn Mlik, age, c. 2, s. 355-361; es-Suy,
Hemul-hevmi, c. 3, s. 30-36; el-alyn, age, c. 1, s. 75-76; Al R, age, c. 3, s. 85- 91;
asan, age, c. 3, s. 380; el-alvn, age, s. 91; el-Ank, age, c. 1, s. 171, c. 3, 3-4.
107 bn Cinn, ai, c. 2, s. 227; Yt, age, s. 112.
80 | Dr. Yusuf DOAN
amacyla kullanlmasyla da cmid fiil saylrlar.

h. Taaccb Fiilleri
Arapada taaccb108 manasn ifade eden kys iki sga vardr: ( birinci
taaccb fiili) ve ( ikinci taaccb fiili). Bu iki sga, genel olarak zikredilen
kalplarda cmid fiil olarak kabul edilir.109
Birinci Taaccb Fiili
Birinci taaccb fiili, tartma konusu olmu, Basra Dil Ekol mensuplar fiil;
Kfe Dil Ekol mensuplar ise isim olduunu savunmulardr. ada dilcilerden bu fiilin Arap diline mahsus kalp ifadeler olduunu ileri srenler de olmutur. Basra ve Kfe Dil Ekol nahivcileri, taaccb fiilini isim ve fiil almetlerini; ayrca anlam boyutunu da esas alarak grlerini savunmulardr.
Basra Dil Ekol mensuplar onun mz fiil110 olduu ile ilgili delil ileri
srerler: rneinde olduu gibi, fiilin son harekesini korumak amacyla nn-u vikye bitimesi;111 bir fiil gibi marife veya nekre ile sfatlanm ismi
108 Taaccb, sebebi gizli olmak zere bir ey karsnda duyulan hayret, dehet ve infil eklinde tarif
edilmektedir. afvet, age, c. 2, s. 83; Muyiddn Tevf brhm, et-Taaccb beynelBariyyn
vel-Kfiyyn,
Mecelletul-dbir-rfidn,
say:
5,
http://www.alukah.net/Articles/Article.aspx?CategoryID=78&ArticleID=378, s. 3, 25/01/2007;
Kl, age, s. 103.
109 Zemaeri, el-Mufaal, s. 354; bn Ya, age, c. 3, s. 429; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s.
36; el-alyn, age, c. 1, s. 63; el-Ank, age, c. 1, s. 171; asan, age, c. 3, s. 341. Taaccb
sgalarnda kullanlacak bir fiil iin u artlar ileri srlmtr: Fiilin sls mcerred, malum,
msbet, tam, mutasarrf ve (

gibi fiiller hari) manasnda farkllk olmas; renk,
ekil ve kusur ifade eden kelimeler olmamas (bk. bn Mlik, age, c. 2, s. 375; el-alyn, age,
c. 1, s. 63; el-Ank, age, c. 2, s. 359-361; afvet, age, c. 2, s. 86-88; Yat, age, s. 130-132) Arapada bu iki sgadan baka kys olmayan taaccb kalplar iin bk.: bn Mlik, age, c. 2, s. 362;
es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 42; asan, age, c. 3, s. 340-341; afvet, age, c. 2, s. 83; Yat,
age, s. 123-124; brhm, agm, s. 3-4.
110 Mazi fiil olarak kabul edilen birinci taaccb fiilinin fili, mstetir zamir ve sonra gelen
mteacceb minh mefl bih olur. Ancak taaccb ms hakknda eitli grler ileri srlmtr. Bunlardan en dikkat ekicisi, onun istifhamiyye olarak kabul edilmesidir (bk.
Zemaeri, el-Mufaal, s. 354; bn Ya, age, c. 3, s. 440-441; bn Mlik, age, c. 2, s. 363-364; esSuy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 37; afvet, age, c. 2, s. 84; asan, age, c. 3, s. 343). bn Him
birinci taaccb fiilinin eklinde muzrisinin gelebileceini belirtmi, ancak Araplardan byle bir rivayet iitilmedii iin bu gr reddedilmitir. Bk. es-Suy, Hemulhevmi, c. 3, s. 37.
111 el-Enbr, age, s. 113; el-Ukber, age, s. 286; bn Mlik, age, c. 1, s. 335, c. 2, s. 363; es-Suy,
| 81
(mteacceb minhi) nasbetmesi112 ve fetha zere mebn olmas.113

Kfe Dil Ekol mensuplar ise, birinci taaccb fiilinin isim olduuna dair
grlerine delil ileri srerler:114 Taaccb fiilinin tasrifinin yaplamamas;115
ismi tasrinin gelmesi;116 rneklerinde olduu gibi ecvef fiilHemul-hevmi, c. 3, s. 36; afvet, age, c. 2, s. 84.
112 el-Enbr, age, s. 113-114; brhm, agm, s. 6-7; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 36.
113 el-Enbr, age, s. 114; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 36; afvet, age, c. 2, s. 84. el-Enbr,
Basra Dil Ekol mensuplarnn ileri srdkleri bu grleri sahih olarak kabul eder. Bk. elEnbr, age, s. 115.
114 Kfe Dil Ekol mensuplarnn grlerini genelde bnul-Enbr aktarmaktadr. Muyiddn
Tevf brhm, bnul-Enbrnin bu grlerini bnu-ecernin aktardn, naklettii sz
konusu grlerin gerekte Kfe Dil Ekol mensuplarna ait olmadn, mteahhirn nahivcilere ait olabileceini belirtmitir. Bk. brhm, agm, s. 6.
115 el-Enbr, age, s. 114; el-Ukber, age, s. 290; afvet, age, c. 2, s. 84. el-Enbr, Kfe Dil Ekol
mensuplarnn bu grnn delili olmadn ileri srer. nk ayn durumda olan
yi fiil olarak kabul ederken, taaccb sgalarn fiil olarak kabul etmemektedirler (bk. elEnbr, age, s. 114; el-Akber, age, s. 291; Suy Hemul-Hevm, c. 3, s. 36). Halbuki taaccb
fiilinin tasrifinin yaplmamasnn iki sebebi vardr: Birincisi, Araplar taaccb manas tayacak
bir fiil tretmedikleri iin bu manay ifade edecek deimeyen bir sga ortaya koymular ve
bu sga fiilin asl manasn iermemektedir. kincisi, fiili muzri hal ve istikbal iindir. Taaccb
ise hal ve gemi iin olup gelecek iin sz konusu olmaz. Halbuki muzri hal ve istikbal
iindir. Bundan dolay taaccb sgasnn muzrisinin gelmesi kabul edilmez. Bk. el-Enbr,
age, s. 115-116.
116 el-Enbr, age, s. 114-115; el-Ukber, age, s. 289-290; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, 36;
brhm, agm, s. 4-5. el-Enbr, Kfe Dil Ekol mensuplarnn grnn tutarszln verdii cevapla ortaya koyar: Birincisi, burada taaccbn tasiri lafzidir. Aslnda fiilin deil
mastarnn tasiri kastedilmektedir. Zira fiilin tasirinin yaplmas mmkn deildir Ancak
burada mastarn tasirini yapmak istediklerinde fiilin tasirini yapmlardr. Fiilin tasiri
mastarnn yerine gemekte ve ayn anlam vermektedir. Gerekte ise mastarn tasiri yaplmaktadr (bk. el-Enbr, age, s. 116-117; el-Ukber, age, s. 290). el-Enbrnin bu szleri, kanaatimizce zoraki savunma grnts vermektedir. O zaman insan u soruyu sormadan
edemiyor: Madem masdarn tasiri yaplyor, o zaman masdar getirilse daha yerinde olmaz
myd? Taaccb fiili yerine mastar getirilir, tasri yaplr ve bu kadar zorlama tevile ihtiya
kalmazd. kincisi, taaccb fiili deimeyen bir sgada geldii iin tasiri gzel kabul edilmekte ve bu durumda isme benzemektedir Nitekim ismi fil de amel ynyle fiile benzese
de onu isimlikten karmamaktadr. Fiil de irab ynyle isme (ismi file) hamledilse de onu
fiillikten karmaz (bk. el-Enbr, age, s. 117). ncs, taaccb fiilinin tasri, vezinleri
ayn olmas sebebiyle stnlk ve mbalaa amal kullanlan ismi tafdile hamledilerek yaplmtr. Mesel,
cmlesinde olduu cmlesi de mbalaann en son
derecesinde olan kimse iin sylenmitir eklinde de sylemek mmkndr. Ayrca
taaccb yaplma artlar ile ismi tafdilin yaplma artlarnn ayn olmas, bu benzerlii ortaya
koymaktadr. el-Enbr bunu da rneklerle izah eder ve sz konusu benzerliin de onu fiillikten dar karmadn belirtir (bk. el-Enbr, age, s. 117-118). el-alyn de birinci taaccb
82 | Dr. Yusuf DOAN
lerin ismi tafdilinde vv ve ylarn ille uramad gibi, ayn fiillerden

taaccb yaplrken rneinde olduu gibi illinin yaplmamas.117
Kfe Dil Ekol mensuplarnn snrl sayda z rnekleri dikkate alarak
taaccb fiilinin isim olduu ile ilgili iddialar, Basra Dil Ekol mensuplar tarafndan tutarl kabul edilmemektedir. Zira bir dil kurallarnn z rneklere dayanamayaca bir gerektir. Basra Dil Ekol mensuplarnn ileri srdkleri delillerin daha aklc olduu grlmektedir. Ancak onlarn zaman zaman baz z
rnekleri kabul etmeyerek yaptklar yorumlarn zorlama olduu da anlalmaktadr.
Btn bu grlerin yannda ada Arap dilcilerinden el-Ank, Mehd
el-Mazm ve Muyiddn Tevf brhm, bu fiilin Arap diline mahsus kalp
ifadeler olduunu ileri srmlerdir. Bu grlerini, taaccb msn istifham
edat olarak kabul edilmesine balamlardr.118 el-Ank, Arapada bu fiilin
asl sgas dnda kullanlabileceini belirterek bu sgann istifham manasndan
karak taaccb manasn ifade ettiini sylemitir. Ayrca dier dillerde de
taaccb kalbnn benzer ekilde geldiini ve Arapada da ayn manaya gelmemesi iin bir sebep olmadn ileri srmtr.119 Burada el-Anknin grne hakllk pay verilebilir. Zira Arapadaki taaccb ifadesinin
Trkemizdeki karl Ne gzel bahe! cmlesi olup taaccb msna Ne
kelimesi karlk gelmektedir. Aslnda Ne istifham edat kabul edilmektedir.120 Ayn cmle ngilizcede What a beautiful garden121 cmlesi olup benzer
fiilinin baz rneklerinin ismi tasirli olarak gelmesini z olarak kabul eder ve mbalaa
manasn gstermesi asndan ismi tafdile benzedii iin tasirinin gelebileceini belirtir. Bk.
el-alyn, age, c. 1, s. 72.
117 el-Enbr, age, s. 115; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 36; el-Ank, age, c. 2, s. 365. Kfe Dil
Ekol mensuplarnn iddia ettii gibi fiillerin illinin yaplamamas konusu, Arapada -
- -
- gibi birok fiil iin de sz konusudur (bk. el-Enbr, age, s. 119; elUkber, age, s. 290-291; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3 s. 36). Ayn zamanda ikinci taaccb
fiili emir sgasnda gelmekte ve ecvef fiillerden ikinci taaccb fiili yaplrken de ill kurallar
uygulanmamaktadr. Mesel, gibi. Bylece ikinci taaccb sgas fiillikten dar kmadna gre, birinci taaccb de fiillikten dar kmaz. Bk. el-Enbr, age, s. 119; bn Mlik, age,
c. 2, s. 371; brhm, agm, s. 5.
118 el-Ank, age, c. 2, s. 362 (dipnot 3); brhm, agm, s. 7.
119 el-Ank, age, c. 2, s. 362, dipnot 3.
120 Trkede bu kalpta kullanlan Ne kelimesinin soru zarf olduu belirtilmitir. Refik Halit
Karayn u cmlelerinde bu anlamda kullanlmtr: Zonguldaktan kalkan otobs, hesapsz
virajlar aarak hemen dalara trmanmaa balyor. Ama ne gzel dalar Bk. Gencan, age,
s. 224.
| 83
ekilde istifham edat What olmaktadr. Ancak taaccb fiili sadece taaccb
ms ve isimlerden olusayd bu yorum zerine sylenecek fazla bir sz yoktu.
Arapada bu kalp ierisinde ( vezninde) fiilin de bulunmas, bu yorumu
zayflatmaktadr.
Birinci taaccb fiilinin cmidliine u sebepler gsterilebilir: Harfe benzemesi,122 bn Cinnnin dedii gibi mbalaa amacyla bu kalba evrilmesi, bir
eylemden ziyade insann duygularn ifa etmesi ve bir unsur bitimeden zamana dalalet etmemesi.123
kinci Taaccb Fiili
vezninde olan ikinci taaccb fiiline gelince bununla ilgili drt gr ileri
srlmtr: Mazi manasnda emir fiili, gerek emir sgas, isim; yukarda ada Arap gramercilerin de dedii gibi ne fiil ne isim, taaccb slubu.
Sgas asndan emir formunda olan ikinci taaccb fiili, mbalaa amacyla taaccb sgasna evrilen mz manasnda cmid fiil olarak kabul edilmektedir.124 Bundan dolay talep manas ifade etmemekte yani emir fiilinin bir almeti eksik kalmakta ve kendisine

rneklerinde olduu gibi, ne zahir ne de
mstetir olarak zamir isnad edilmekte ve ne de nn-u vikye bitimektedir. Bu
durumda in yap (emir sgas), ihbrye dnmektedir.125 es-Suynin de121 Konunun daha iyi anlalmas ve karlatrma yapabilmek iin, ngilzce rnek cmle verilmitir.
122 afvet, age, c. 2, s. 86.
123 el-Enbr, age, s. 121; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 38; afvet, age, c. 2, s. 85; el-alyn,
age, c. 1, s. 66. Taaccb fiili ile mnn arasnn alp almayaca tartmas, zamana delaleti
balamnda olmutur. Zira cumhra gre taaccb ms ile fiilin aras - ile alabilecei belirtilmitir. Ancak taaccb ms ile fiil arasna veya gemi zamana dalalet eden
zarf gelirse mzye; fiili, hal ve istikbal manas ifade eden zarf gelirse de bu manalara
delalet edebilecei belirtilmitir (bk. es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 40-41; Yt, age, s.
129). Bu fiillerin sgalar deimese bile zamana delaleti, baka fiil ve zarflarla gerekletii de
grlmtr. ez-Zemaer, taaccb fiilleri mutasarrf olamad iin takdim, tehir ve aralarnda fasl meydana gelemediini belirtmitir. Bk. ez-Zemaer, el-Mufaal, s. 355; bn Ya,
age, c. 3 s. 442-443.
124 el-Enbr, age, s. 121; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 38; afvet, age, c. 2, s. 85; el-alyn,
age, c. 1, s. 66; Yt, age, s. 126.
125 el-Enbr, age, s. 122-123; el-alyn, age, c. 1, s. 66. Aslnda bu (ihbrnin inye evrilmesi),
Arap kelamnda olan bir olgudur. O, ( Allah ona rahmet etti) ihbr cmlesinin Allah
ona rahmet etsin eklinde inye evrilmesini rnek olarak vermektedir. Bk. el-alyn, age,
84 | Dr. Yusuf DOAN
dii gibi, bylece fiil sdk ve kizbe ihtimali olmaktadr. Ayrca bu fiilin talep
ifade ettii kabul edilse bile cevabna fnn gelmemesi ve
rneinde
olduu gibi muhatap zamirinin bitimesi, gerek manada bir emir fiili olmadn gstermektedir.126 Zira gerek manada fiil olsayd bu sgada fil mstetir
muhatap zamiri olacak ve hem harf-i cerre bitien zamir hem de mstetir zamir
fil olacakt. Bir cmlede kki fil olmas, kural gerei mmkn grlmemektedir. Bu durumda zid olan harf-i cerli kelime,127 cmlede fil olarak kabul
edilmektedir.128
ez-Zemaer, el-Ferr, ez-Zeccc (.311/923), bn Keysn (.299/911) ve
bn arf (.609/1212) gibi alimler, ikinci taaccb sgasn gerek manada emir
fiili ve mstetir zamirini de fil; bundan sonra gelen kelimeyi de (harf-i cer
zid olmak zere) mefl, fil olan mstetir zamiri ise gzellikle vasflanan her
bir ahsa dndn kabul etmektedirler.129 Btn bu grler, ikinci taaccb
sgasnn fiilliini pekitirmektedir. Ancak el-Ank bu izahn ok zorlama olduunu ve bylesi bir tahlilde cmlesinin - ( Ey
gzellik! lkbahar gzelletir) gibi ilgin bir anlamn ortaya ktn belirtir.130
Yukarda da getii gibi, o taaccb sgalarnn fiilden ziyade bal bana bir
slup olduu grndedir. es-Suy, el-Enbrnin ikinci taaccb kalbnn
isim olduu ile ilgili bir kanaatine yer vermi, ancak bir delil de getirememitir.131 Yt, taaccb fiillerin cmidliine, onlarn zamana delalet etmemelerini
sebep olarak gstermektedir. nk o, cmidlii, fiilin sgasnn deimemesine; (dier dillerde olduu gibi) taaccbn harf manas tamasna balamaktadr.132
c. 1, s. 66-67.
127 kinci taaccb fiilinin filinin bana zid b harf-i cerrinin gelmesi, /( Nis,
4/132, 166) ayetlerindeki fiiline (yani filin bana harf-i cer gelmesine) benzetilmektedir.
Bk. el-Enbr, age, s. 122-123; bn Him, arun-ned, s. 323; asan, age, c. 1, s. 70.
129 Dier bir gre gre, ikinci taaccb fiilinde fil olan mstetir zamir, taaccb fiilinin
masdarna dnmektedir. Bk. Zemaeri, el-Mufaal, s. 354; bn Ya, age, c. 3, s. 437-439; elalyn, age, c. 1, s. 67-68; el-Ank, age, c. 2, s. 364.)
130 es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 38; afvet, age, c. 2, s. 85; el-Ank, age, c. 2, s. 364.
132 Yt, age, s. 127-128.
| 85
2. Fiili Muzari
: nlemek, barmak, grlt yapmak, amata yapmak manasna gelen

fiilinin sadece muzrisi vardr. bnul-at (.515/1121) bu fiilin muzrisinin
naks fiili ile birlikte
( Hala o gnden beri baryor, aryor) eklinde veya

rneinde olduu gibi ayn anlama
gelen masdar ile birlikte kullanldn belirtir.133 bn Manr (.711/1311) bu
fiilin eklinde ayn kkten gelen masdarlarn verir; mz ve emir
sgalarnn ldn de belirtir.134 nun sls mcerred (ikinci bab) vezninde gelmesi ve sonunun merf olmas, fiilliinin delilidir. Bu fiilin
masdarnn olabilme ihtimali, fiilin mzsinin de olabileceini gstermektedir.
Dolaysyla fiil lm, bir fiili sadece muzri sgada brakarak cmid saylmasna sebep olmaktadr.
3. Mazi ve Muzari Fiiller
fiili bata olmak zere bir ksm fiillerin mz ve muzrisinin sadece tek
sgalar gelmitir. es-Suyt, fiilinin sadece muzrisinin geldii iin cmid
olduunu sylemitir.135 Fakat eklinde mzsinin de geldii belirtilmitir.136 gibi fiillerin sadece mz ve muzrilerinin (nc tekil ahs mzekker-mennes sgalarnn) geldikleri, dolaysyla da cmid fiillerden sayldklar sylenmektedir. Bunlar da

gibi
gereklilik manasna gelen fiiller ile hava durumu ve meteorolojik olaylar ifadede kullanlan

-
- -
/

-

/ /

fiiller olarak zikredilmektedirler.137
Bu fiiller, tek ahsl gelerek cmid kabul edilmilerdir. Ancak Sd el133 bnul-tiyye, age, s. 186; bnul-a, age, www.almeshkat.net; bn Manr, age, c. 7, s.
424; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 14; el-alyn, age, c. 1, s. 55; el-Efn, age,
http://www.midouza.net/vb/showthread.php?t=4426; rt, age, s. 418; Kl, age, s. 102.
134 bn Manr, age, c. 7, s. 424; el-alvn, age, s. 94; Yat, age, s. 189-191.
135 Kuranda fiili, ( ocuk sahibi olmak Rahmana yakmaz) (Meryem,
19/92) ) gibi ayetlerde olumsuz anlamda muzri olarak gelmitir. afvet, bu fiilin mz ve
muzri olarak iki formunun geldiini ileri srerek, yar mutasarrf fiil olduunu belirtmitir.
Bk. afvet, age, c. 2, s. 259.
136 es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 15-16; el-Ifehn, age, s. 56; bn Manr, age, c. 14, s. 77;
Yt, age, s. 175-176.
137 rt, age, s. 42; Kl, age, s. 102.
86 | Dr. Yusuf DOAN
Efnnin de ifade ettii gibi,138 bu fiillerin mz ve muzrisi geldii iin yar

mutasarrf olarak kabul edilebilecei de gz ard edilmemelidir.
4. Emir Fiili
a.
: Efli kulbtan birisi olan ve emir sgasnda gelen fiili,139

(farzet) anlamna gelmekte ve
( Zeydin gideceini farzet) cmlesinde
olduu gibi iki mefl alan cmid fiil olarak kabul edilmektedir. Bu manada, ne
mz ve muzrisi, ne de ismi fil ve ismi mefl gibi sgalar kullanlmaktadr.140
in fiilliinin delili ise unlardr: Talep manasn ifade etmesi; kendisine
rneinde olduu gibi cem vvnn ve nn-u vikyenin bitimesi.141
b. : fiili ren anlamnda mutasarrf fiildir.142 Ayn kelime
( bil, inan) manasnda kullanldnda sadece emri gelir; cmid ve iki mefl
alan efl-i kulb fiillerinden kabul edilir. Bu manada mz, muzri ve masdar
gelmemektedir.143 Emir cmid fiil olarak delili ise Ziyd b. Seyyrn u iiridir:

Bil ki insann iinin rahatlamas, dmann yenilmesindedir

(Onu yenmek iin) btn hile ve desiselere bavur144
138 el-Efn, age, http://www.midouza.net/vb/showthread.php?t=4426.

139 el-alyn, age, c. 1, s. 41, 55; el-amlv, age, s. 85; Al R, age, c. 3, s. 23; el-Ank, age, c.
1, s. 171; Akda, Hasan, Arap Dili Dilbilgisi, Damla Matbaaclk, Konya 1989, s. 98; Kl, age, s.
102. fiilinin ( hibe etti) nin emr-i ( hibe et) veya nin emri ( ekin, kork,
sayg duy) olabilecei de sylenmitir. Bk. el-alyn, age, c. 1, s. 41, 55; el-amlv, age, s. 85;
afvet, age, c. 1, s. 215-216, c. 2, 259; Al R, age, c. 3, s. 23; Akda, age, s. 98; Kl, age, s. 102.
140 bn Al, age, c. 1, 368; bn Manr, age, c. 15, s. 804; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 475,
479, 480; el-Ank, age, c. 2, s. 41; asan, age, c. 2, 8; Yt, age, s. 91, 93; el-Efn, age,
http://www.midouza.net/vb/showthread.php?t=4426.
141 es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 475, 479; rt, Sarf, s. 420.
142 kelimesinin ren anlamnda mutasarrf ve tek mefl alan bir fiil olduu ifade edilmitir. Mesel, ( Edebiyat sanatlarn ren) gibi. Bk. asan, age, c. 2, s. 6, dipnot 6,
18-19, 19, dipnot 1.
143 bn Al, age, c. 1, s. 368, 357 (dipnot 1); bn Manr, age, c. 12, s. 417-418; es-Suy, Hemulhevmi, c. 1, s. 480-481; el-amlv, age, s. 85; Al R, age, c. 3, s. 23; el-Ank, age, c. 2, s.
40; asan, age, c. 2, s. 8; Yt, age, s. 91, 93; Kl, age, s. 102; el-Aar, age, s. 137; asan, age, c.
2, s. 6, dipnot 6; http://www.mediu.org/syllabus/SFU4/Lesson7/02htm,; el-Efn, age,
http://www.midouza.net/vb/showthread.php?t=4426, 22/07/2007.
144 bn Al, age, c. 1, s.357; bn Him, eru uri-eheb, s. 468; es-Suy, Hemul-hevmi,
c. 1, s. 480; el-alyn, age, c. 1, 36.
| 87
Genel olarak ve iin talk145 ve ilnn146 geerli olmad da

belirtilmitir.147 Bu iki fiilin cmid olular, u sebeplere dayandrlabilir: Fiilin
sadece emir sgasnda gelmesi; asl anlamndan kaymayla birlikte baka anlamda kullanlmas; harfe benzeyerek efli kulbun talk ve il gibi zelliklerini
almamas.
c.
: bn Fris (.395/1005) ve bn Manr, kelimesinin
fiillerinin vezninde ve ( ver) fiilinin manasnda geldiini;
ayetinde148 de bu anlamda getiini belirtmektedir.149 bn Manr, aka
fiilinin - den emir olduunu, bu fiilin mz ve muzrisinin ldn
belirtmekte;150 dolaysyla fiil lm sebebiyle dier sgalar gelmeyerek cmid
olmaktadr. bn Him ve el-Ank gibi nahivciler, nin talep manasn
ifade etmesi ve muhataba ysn kabul etmesi sebebiyle fiil kabul edildiini
ifade etmektedirler.151
el-Ferr bu fiilin emir olarak tesniye sgasnn hi duyulmadn,
(Kuranda getii gibi) mfred ve cemi sgasnn geldiini; mzsi gelmeyen bu
fiilin, eklinde muzri sgasnda geldii ve nehiy sgasnn olmadn;
bir ahsn bir bakasna eklinde hitabn duyduunu da belirtmitir.152 Ancak genel olarak bu fiile emir sgasnda zamirler bitiebilmekte
ve tasrifi yle yaplmaktadr:

145 es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 494; asan, age, c. 2, s. 37, 41. Efl-i kulb fiilleri iki
meflnden sonra geldiinde amel edemez ve bu duruma da il denir. Mesel,
Bk. bn Him, atrun-ned, s. 173-175.
146 Efl-i kulb fiillerinin lafzan amel edemeyip mahallen amel etmesine talk denir. Talkin
yaplabilmesi iin iki meflnn banda istifham, nefiy ve tekt edatlar gibi lafzan amelden
dren millerin gelmesi gerekir: Mesel,
( Sen bunlarn konumadn biliyorsun.) (Enbiy, 21/65) ayetinde nefiy edat ile talk vardr. bn Him, atrun-ned, s.
176.
147 es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 490; asan, age, c. 2, s. 41.
148 Neml, 27/64. fiili Kuranda eklinde drt yerde emir fiili olarak cemi mzekker
sgada gemektedir: Bakara, 2/111; Enbiy, 21/24; Kasas, 28/75.
149 bn Fris, age, s. 180; bn Manr, age, c. 15, s. 444; el-alvn, age, s. 95-96.
150 bn Manr, age, c. 15, s. 352; Yt, age,
http://www.saaid.netbookopen.phpcat=90&book=1523.
s.
184;
el-Efn,
age,
151 bn Him, arun-ned, s. 31, eru uri-eheb, s. 27; el-Ank, age, c. 3, s. 243; asan, age,
c. 1, s. 64.
152 bn Fris, age, s. 180.
88 | Dr. Yusuf DOAN
153
ez-Zemaer ve bn Ya (.643/1245) tarafndan ( getir) anlamnda
emir manasnda isim fiili olarak da kabul edilmitir.154 Ancak bir gereke ileri
srlmemi ve fiilin bandaki harfinin bu zanna gtrm olabilecei belirtilmitir. bn Him gibi nahivciler, isim fiili grn bu fiillere zamirlerin
bitiebilmesi ile reddetmilerdir.155
d. : kelimesi, gel manasnda emir cmid fiil olarak kabul edilmitir. rneklerinde
olduu gibi bu fiile zamirler bitimitir.156 bn Fris ve bn Manr fiilinin,
fiilinin kknden alnarak babna nakledildiini, (sonundaki illet
harfinin dtn) ve gibi emir fiil olduunu belirtmilerdir.157 Bu yoruma gre kelimenin sal, yce olmak, ykselmek, yukar kmak, ulu olmak anlamlarna gelen 158 fiilinden tremitir.
gibi emir ekiminde olduu gibi tesniye, cemi sgalarnda
illet harfinin tekrar sylenmesi de, aslnn olduunu ortaya koymutur.159
Kuranda da yedi kadar yerde cemi mzekker 160 ve sadece bir yerde cemi
mennes 161 sgalarnda gemi olmas da bu gr desteklemektedir.
Ancak fiilin mz ve muzrisi kullanmdan kalkmtr. Dolaysyla bunlarn
cmidli lm gereklemitir.162 Bu da fiilin cmidlii iin bir sebep olmutur.
Aralarnda ez-Zemaernin de bulunduu bir grup nahivci ise yi,
isim fiili olarak kabul etmilerdir. Ancak bn Him onun emir fiili almetlerin-
153 bn Him, arun-ned, s. 32.

154 Zemaeri, el-Mufaal, s. 191, el-Kef, Neri edebil-avze, Kum, ts., c. 1, s. 178; bn Ya,
age, c. 2, s. 172; bn Him, eru uri-eheb, s. 28; el-Ank, age, c. 3, s. 243; el-alvn, age,
s. 95.
155 Yt, age, s. 185-186.
156 bn Him, arun-ned, s. 32; el-Ank, age, c. 1, s. 171.)
157 bn Fris, age, s. 15; bn Manr, age, c. 15, s. 83; Yt, age, s. 187; el-alvn, age, s. 84, 97.
158 fiili Kuranda ondrt kadar yerde ve sadece Allah iin kullanlmaktadr. Bk.: Enm,
6/100; Arf, 7/190; Ynus, 10/18 vb.
159 bn Him, arun-ned, s. 32; bn Manr, age, c. 15, s. 85; el-Ank, age, c. 1, s. 171.)
160 l-i mrn, 3/61, 64, 167; Nis, 4/61; Mide, 5/104 vb.
161 Ahzb, 33/28.
162 bn Fris, age, s. 151; Yt, age, s. 187-188.
| 89
den u ikisini tamas sebebiyle fiil olduunu belirtmitir: Talep manasn ifade
etmesi ve muhataba ys gibi zamirlerin bitiebilmesi.163
Belirtilen gerekeler sebebiyle ve kelimelerinin fiil olduklar
anlalmtr. Bu fiiller, mutasarrf fiillerden tremiler, mz ve muzrisi kullanmdan kalkarak sadece emir sgasnda gelmilerdir. Bundan dolay da cmid
fiil olarak kabul edilmilerdir. Ancak isim fiili kabul edilmesinde de fiilin
itikk ettii kkn hi dikkate alnmad grlmtr.
C. Naks ve Mukarebe Fiillerinden Camid Olanlar
1. Naks Fiiller
a.
: Cmid fiiller ierisinde ncelikli olarak itikk164 ile birlikte isimlik, fiillik, harflik, istisn edatl olmak zere en youn tartma konusu olan fiillerden birisi de dir. Yukarda onun istisn edatln ele almtk.
Naks fiil olarak genelde , deildir anlamna gelmekte yani mz fiil
manasn ifade etmemektedir. Bir grup nahivci, nin m gibi nefyi hal anlamnda kullanldn belirtmektedir.165 el-Ank bu kelimenin bana geldii
cmlenin, isim cmlesi hkmnde olduunu ve zamanla bir ilgisinin bulunmadn ifade etmektedir.166 Bu durumda , yardmc fiil olarak kabul edilebilmektedir.
163 bn Him, arun-ned, s. 31; eru uri-eheb, s. 27; asan, age, c. 1, s. 64.
164 Cmid fiil olarak kabul edilen nin itikk tartma konusu olmutur. all b. Amede
gre birletirilmi bir fiildir. O nin aslnn olduunu; hemze hazfedilerek ve
itimi skineynden dolay lnn elifinin de hazfedilmesiyle lm yya birletirilerek haline geldiini belirtmitir. kelimesi vardr anlamna gelmekte ve ile birleince
yoktur, deildir manasn ifade etmitir (bk. el-Yemen, age, c. 3, s. 11; bn Manr, age, c. 6, s.
211; el-alvn, age, s. 86; Yt, age, s. 35, 198-199). Yt, Srynce ve brnce gibi Sm dillerinde yapt aratrmada da benzer anlama gelen kelime olduunu belirtmitir (bk. Yt,
age, s. 35-36). es-Suy, cumhra gre aslnn vezninde olduunu ve y zerine
kesra ar geldii iin hazfedildiini ve skunla hafifletilerek eklini aldn belirtmitir.
Eer asl, aynel fiilinin fethasyla olsayd o zaman gibi ;asl aynel fiilin zammesiyle olsayd zamirler bititiinde
olmas gerekirdi. Ancak Eb ayyn Araplardan
nn ve el-Ferr da
nn de iitildiini sylemilerdir. Bk. es-Suy,
Hemul-hevmi, c. 1, s. 36; el-alvn, age, s. 86.
165 es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 366; el-Ank, age, c. 2, s. 13; asan, age, c. 1, s. 57.
her
ne kadar mz fiil olarak grnse de, mz ve istikbal manasn cmledeki zarfa gre vermektedir. Bk. es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 366; Al R, age, c. 1, s. 253; asan, age, c. 1, s.
559-560; bn Ufr, eru Cumeliz-Zeccc, c. 3, s. 219, www.almeshkat.net, 3/5/1427.
166 el-Ank, age, c. 2, s. 13.
90 | Dr. Yusuf DOAN
Cumhr, naks fiil olarak ismini nasb ve haberini ref eden yi, menneslik ts ve zamirlerin kendisine isnat edilmesi sebebiyle fiil;167 muzri ve
emrinin gelmemesi sebebiyle de cmid fiil kabul etmitir.168 Aksi durumda Hicaz lehesine gre, nefiy edat gibi harf olarak kabul edilecekti.169
bnus-Serrc (.316/928), el-Fris ve onun takipisi Eb Bekr uayre
(.317/929) gre , nefiy edat ye benzemesi sebebiyle harf kabul edilmitir.170 Onlarn ileri srdkleri delilleri unlardr: Vezin itibariyle harf olan
ye (orta harfinin skin olmas); amel ynyle nefiy edat ya benzemesi,
hal manasna gelmesi ve amelinin nefiy harfi gibi ile bozulmas;171 harf
gibi hadese delalet etmemesi (dolaysyla masdarnn olmamas) ve mutasarrf
olmamas; mz fiil gibi gemi zaman manasn tamamas.172 bn Keysn gibi
bir ksm Kfe Dil Ekol mensuplar, nin, gibi atf harfi olabileceini de
aklamlardr.173
mil olarak gelen cmid fiillerin mamllerinin kendilerine takdimi tartma konusu olmutur. Naks fiil olarak nin haberinin kendisine takdimi
konusunda da ihtilaf olmutur. el-Mberred (.285/898), ez-Zeccc, es-Seyrf
(.385/995), el-Fris, Crcn (.471/1078) ve bn Mlik gibi nahivciler
de olduu gibi nin haberinin de kendisinden nce gelemeyeceini
belirtmilerdir.174 Kadm Basra ve Kfe Dil Ekol mensuplar nin haberinin
kendisinden nce gelebileceini kabul etmi; bn Cinn ise nin haberinin
167 el-Abker, age, s. 308-309; bn Him, eru uri-eheb, s. 26; el-Yemen, age, c. 3, s. 10; esSuy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 366-367; asan, age, c. 1, s. 49, 559, 567.
168 el-Enbr, age, s. 133; bn Mlik, age, c. 1, s. 325; bn Manr age, c. 6, s. 211-212; es-Suy,
Hemul-hevmi, c. 1, s. 40, 364; el-alyn, age, c. 2, s. 277.
169 el-Enbr, age, s. 133; bn Manr, age, c. 6, s. 211; el-alyn, age, c. 2, s. 277. Nahivcilere gre
m da ye benzedii iin ismini ref, haberini nasb etmektedir. Bk. el-Enbr, age, s. 143.
170 bn Al, age, c. 1, s. 227 (dipnot 1); el-Yemen, age, c. 3, s. 10-13; bn Him, arun-ned, s.
28, eru uri-eheb, s. 26; el-Abker, age, s. 308, dipnot 1; es-Suy, Hemul-hevmi, c.
1, s. 40; el-alvn, age, s. 86. Yt, nin nefiy edat anlam ynyle mya benzemesi; zamana ve hadese delaletini kaybetmesi asndan harflik ynnn ar bast grndedir.
Bk. Yt, age, s. 40.
171 bn Ufr, age, c. 3, s. 219, www.almeshkat.net; bn Al, age, c. 1, s. 227 (dipnot 1); elYemen, age, c. 3, s. 10-13; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 366-367.
172 bn Al, age, c. 1, s. 227 (dipnot 1); el-Yemen, age, c. 3, s. 10-13.
173 bn Manr age, c. 6, s. 212; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 367, c. 3, s. 185-186; el-alvn,
age, s. 87.
174 bn Mlik, age, c. 1, s. 330; bn Al, age, c. 1, s. 240; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 372.
| 91
isminden ve kendisinden nce gelebileceini belirtmitir.175

Yt, nin isim, fiil ve harf iin yaplan bu tariflerin hi birisine uygun
dmediini ifade etmektedir.176 Fakat onun fiil almetlerini tad grlmekte ve anlam itibariyle harfe benzemektedir. Dolaysyla yardmc fiil anlam
tamas sebebiyle de cmid fiil olduu anlalmaktadr
b. : Srece, mddete anlamna gelen terkibi, masdariyye ve
zarfiyye olan ile mutasarrf 177 fiili ile birleerek, sadece mzsi gelmi
ve cmid mz fiil olarak kabul edilmitir.178 nin ncesine fiilin bana gelen
masdar edat nn gelmesi, onun fiilliini kesinletirmi ve masdar edat bu
fiilin muzrisini engellemitir. Bundan dolay el-Ferr ve mteahhirn nahivcilerden bn Mlik nin mutasarrf fiil olmadn kabul etmilerdir. Eb
ayyn (.745/1344) ise Basra Dil Ekol mensuplarnn bu fiilin mutasarrf olup
olmadna dair bir gr belirtmediklerini ifade etmitir.179
e-abbn (.1206/), naks fiil olarak nin masdar olduu grndedir.
e-abbnn bu grnden fiilin mutasarrf olduu anlalmakla birlikte, o
fiilin masdaryla sarih masdarn deil, tevili mfredini gstermektedir.180
Cmid fiillerin mamllerinin takdim ve tehirleri tartmalara sebep olmutur. bn Mu nin haberinin ismine tekaddm edemeyeceini ileri srm,
ancak onun grnn aksine nce gelebilecei de belirtilmitir. Fakat haberinin ye tekaddm ittifakla kabul edilmemitir.181
175 el-Enbr, age, s. 140-141; bn Cinn, el-Luma fil-Arabiyye, tahk. mid el-Mumin,
lemul-kutub, Beyrut 1405/1985, s. 87-88; bn Al, age, c. 1, s. 240; es-Suy, Hemulhevmi, c. 1, s. 373.
176 Yt, age, s. 201.
177 terkibi, - eklinde mazi, muzrisi, masdar ve emri olan mutasarrf fiildir.
Bk. bn Manr, age, c. 12, s. 212-213; el-alvn, age, s. 90.
178 bn Al, age, c. 1, s. 231; el-Yemen, age, c. 3, s. 46; bn Mlik, age, c. 1, s. 325; bn Manr, age,
c. 12, s. 212-213; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 364-365; el-alyn, age, c. 2, s. 279; Al
R, age, c. 1, s. 253; el-Ank, age, c. 2, s. 12-13; asan, age, c. 1, s. 567; el-alvn, age, s. 90.
179 es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 364-365.
180 e-abbn bu gr iin iki delil ileri srer: Birincisi, fiilinin bana my masdariyyezarfiyye bitiir. Zira bu cmle mdan sonra gelen sla cmlesi masdar tevilinde ve bu cmleyi kullananlarn masdar olduunu da belirtmektedirler. kincisi ise,
ayetinin tevilini
tam fiil olarak kabul edilen nin masdar ile eklinde tevil edilmektedir. Bu durumda naks fiilin de masdar olmaktadr. Bk. bn Al, age, c. 1, s. 234 dipnot 1.
181 bn Mlik, age, c. 1, s. 330; bn Al, age, c. 1, s. 237-239; el-Yemen, age, c. 3, s. 70.
92 | Dr. Yusuf DOAN
My masdariyyenin ye bitimesi, nin fiilliini kesinletirmektedir. Mnn fiili bu noktada durdurmas ve sonuta muzrisinin gelememesi,
cmid fiilliine sebep olmaktadr.
2. Mukrebe Fiilleri
Mukarebe fiilleri yaknlk (mukarib), mit (rec) ve balama (ur) olmak zere ksmdan olumaktadr. ve dnda tamam, mz sgada gelerek naks fiiller gibi isimlerini ref, haberlerini nasbeder ve istisnlar hari
haberleri de her zaman fiili muzri olarak gelir. bn Yesn (.540/1145), iki fiil
dnda mukarebe fiillerinin sadece mzsinin gelmesini iki gerekeye balar:
(1) Haberlerinin fiili muzri gelmesi sebebiyle muzriye ihtiya kalmamas. (2)
Bu fiillerin insann iine nceden yerlemi olan bir duyguyu ifade ettii iin
mzden bakasnn gelmesinin anlamsz olmas.182
a. Yaknlk Fiilleri
Bu fiiller,
-
dir.183 Yukarda bu fiillerden nin yar mutasarrf olduunu belirtmitik. ise sadece mz sgas kullanlan cmid bir
fiildir.184
fiili, sadece mzsi gelen ve ok nadir kullanlan cmid fiildir. Bu
fiilin ismi filinin geldiini iddia edenler olmu, ancak bunun iin delil ileri
srememilerdir.185 Yta gre bu fiil aslnda yakn olmak, yaklamak anlamndaki fiilinden alnmtr. Fiilin ilk harfi f ile kefin mahrecinin ayn
olmas sebebiyle f kefe dnmtr.186 Dolaysyla fiilin baka sgadan
alnm olmas yani fiilin sgasnn deimesi cmidliine sebep olmutur.
Onun mz fiil gibi harfli ve son harfinin fetha zere mebn olmas, fiilliini
ispat etmitir.
183 Suy balama fiillerden ile birlikte - fiillerini de mukarib fiillerden sayar. Bk.
bn Mlik, age, c. 1, s. 375; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 409.
184 es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 413; el-Aar, age, s. 173; Al R, age, c. 1, s. 272.
fiili rann kasras ve fethas ile okunabilecei, fakat fetha ile okumann daha fasih olduu ifade edilmitir. Bk. es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 410.
185 es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 413, 415. fiilinin -

eklinde zmek,
yakn olmak, tasalanmak anlamlarnda tam mutasarrf bir fiil olarak kullanm da vardr. Bk.
bn Manr, age, c. 1, s. 711-715; el-alvn, age, s. 89; Yt, age, s. 56.
186 Yt, age, s. 57.
| 93
b. Balama Fiilleri
Balama fiilleri, bu anlam ifade etmezlerse mutasarrf fiil kabul edilirler. Bu
fiillerin isimleri mennes olarak geldiinde de kendilerine skin menneslik
ts bitiir. Bylece fiillikleri kesinleir. Bu fiilleri yle zikredebiliriz:187

) (
-

. 188 dndaki btn fiiller balama anlamn sonradan alm yani
balama fiili iin mrtecel (ilk olarak balama manasnda kullanld),
dierleri ise menkul (daha sonra balama fiili olarak kullanld) olarak kabul
edilmitir.189 Ayrca el-Kis nin190 ve el-Afe de nn muzrilerinin
gelmesi sebebiyle bu fiilleri mutasarrf saymlardr.191 Delilleri olmamas sebebiyle bu grleri reddedilmitir.192 Yine ez-Zerke de nin balama mana
ifade etmesi ile birlikte gibi mukarebe manasn da ifade edebileceini
belirtmi, ancak ahit getirememitir.193
c. mit Fiilleri
mit fiilleri, - olup, fiillik, harflik ve isimlik tartmalarnda yer
almlardr.
- : , nahivciler arasnda youn tartmalara konu olmu194 ve u
grler ileri srlmtr: Naks fiil, mteadd ve lazm fiil, harf; hem fiil hem
187 bn Him, eru uri-eheb, s. 245; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 409-410; elamlv, age, s. 85; afvet, age, c. 1, s. 162-163; Al R, age, c. 3, s. 23; el-Ank, age, c. 2, s.
19-20; asan, age, c. 1, s. 620; Yt, age, s. 61; rt, age, s. 420; Kl, age, s. 102. 40a yakn
balama fiilinin varlndan bahsedilmektedir. Bk. es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 412.
188 , Kuranda balama mz fiili olarak gemektedir. Bk.: Arf, 7/22; Taha, 20/121; Sd,
38/33.
189 Yt, age, s. 205.
190 es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 414; asan, age, c. 1, s. 620; afvet, age, c. 1, s. 166; elEfn, age, http://www.midouza.net/vb/showthread.php?t=4426.
191 es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 414; afvet, age, c. 1, s. 166-167; el-Efn, age,
http://www.midouza.net/vb/showthread.php?t=4426; asan, age, c. 1, s. 620.
192 Yt, age, s. 61, (dipnot 2).
193 Yt, age, s. 67.
194 Yaknlk fiili ile kocamak, yalanmak manasna gelen tam mutasarrf fiil olan
-
eklinde mz, muzri ve emri gelen y birbirine kartrmamak gerekir.
Bk. bn Manur, age, c. 15, s. 54 (md. ) .
94 | Dr. Yusuf DOAN
de harf.195 Yt bu ihtilafn kaynan, fiilin aslnn kesin olarak bilinememesine balar.196 Genel olarak bu konuda iki gr vardr:
1. Cumhura (Basra Dil Ekol mensuplar ve mteahhirn nahivcilere) gre
amelde, gibi ismini ref, haberini nasbeden naks fiiller grubuna
giren yaknlk fiillerinden cmid fiil-i mzdir.197 Bunun delili ise, Kuranda
198 vb. ayetlerde olduu gibi kendisine mteharrik t, tesniye elifi ve cemi
vv gibi zamirlerin ve rneinde olduu gibi skin menneslik
tsnn bitimesidir.199
2. bnus-Serrc ve aleb (.338/949) gibi Kfe Dil Ekol mensuplarnn
cumhuruna gre harftir. Delilleri ise unlardr: gibi teracc manas tamas200 (zellikle Sbeveyhe gre nasb zamiri bititiinde);201 bana masdar edat
195 el-Ank, age, c. 2, s. 21 (dipnot 1), c. 3, s. 156. nn tam fiil olup olmad konusunda
nahivciler arasnda ihtilaf vardr. Mukrebe fiillerinden ile birlikte dier cmid fiil
ve yar mutasarrf fiil den sonra fil olmak zere banda bulunan fiili
muzri gelmesi durumunda bu fiillerin tam fiil olduklar ileri srlr. Mesel,
gibi. Ancak bunlarn tam fiil olabilmesi iin kendilerinden nce isnad edilebilecek bir isim gelmemi olmas gerektii belirtilir. Bk. bn Him, Mun, s. 201, 727;
arun-ned, s. 28; el-alyn, age, c. 2, s. 294-295; asan, age, c. 1, s. 623; el-Ank, age, c. 2, s.
21.
196 Yt, age, s. 80.
197 bnul-tiyye, age, s. 195; el-Yemen, age, c. 3, s. 341; bnul-Ka, Tehbu Kitbil-efl,
www.almeshkat.net, 21/07/2007; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 414-415; bn Al, age, c.
1, s. 276-277; el-Ank, age, c. 1, s. 171, c. 3, s. 156-157; asan, age, c. 1, s. 622. bnul-Arb
nn eklinde sinin kesras ile okunabileceini syler. Ancak ref zamirine bititiinde
eklinde sinin fethal okunmas daha fasih olduu ve eklinde nasb zamirine bititiinde ise sadece fethal okunabilecei bildirilmitir. Abdulkhir el-Crcn de
nn ismi fil ve muzri fiilinin olduu grndedir (bk. bn Al, age, c. 1, s. 294; esSuy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 414-415). Bu anlaya gre , mutasarrf fiil olmaktadr.
Halbuki el-Ferr fiilinin eklinde muzrisinin gelmeyeceini belirtir. Bk. elFerr, age, c. 2, s. 142.
198 mit ettiniz mi? Bakara, 2/246; Muhammed, 47/22.
199 el-Enbr, age, s. 126; bn Him, Mun, s. 201, 203, arun-ned, s. 28; el-Yemen, age, c. 3, s.
341; el-alyn, age, c. 3, s. 294-295; asan, age, c. 1, s. 49; el-alvn, age, s. 88.
200 bn Al, age, c. 1, s. 276 (dipnot 2); bn Him, Mun, s. 201, 203, arun-ned, s. 28; elYemen, age, c. 3, s. 341; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 40; el-alyn, age, c. 2, s. 295, c. 3,
s. 294-295; el-alvn, age, s. 87. de cmlesinde olduu gibi manasn
ifade ederek onun gibi amel edebileceini belirtilmitir. Bk. el-alyn, age, c. 2, s. 304.
201 bn Al, age, c. 1, s. 277; Yt, age, s. 80-81. Kfe Dil Ekol mensuplarnn bu gr, ayn
ekilde nefiy harfi manas tayan nin fiil kabul edilmesiyle reddedilmitir. Bk. elYemen, age, c. 3, s. 341.
| 95
nin gelememesi202 ve harf gibi mutasarrf olamamas.203 Buna karn

Sbeveyh ve es-Seyrf, ya nasb zamiri bititiinde ye hamlederek
ismini nasb, haberini ref eden harf olduu grndedirler. Sbeveyhe gre
bunun delili ise Sar b. Cad el- uarnin iiridir:

Belki o (yanan ate sevgilisi) Kesin atei, belki de

ikayetini arzediyor, ona doru gideyim de ziyaret edeyim204
Ancak el-Afe ve bn Mlik nasb zamirinin ref zamiri yerine geerek
ref mahallinde ve haberinin ise mansub olduu grndedir.205
fiili asl anlamndan uzaklap yaknlk manas ile birlikte anlam
kaymasna giderek sadece mz mfred sgada gelmesi,206 harfe benzemesi;
gibi cmleye defective verbs (naks) ve yardmc fiil anlam katmas ile cmid
fiil olmutur.
- : bn Mlik, bn Him, bn arf (.400/1009) ve es-Seraus
y207 mit ve cmid fiillerden sayar; btn durumlarda gibi kabul
edilir. el-Ann u iiri delil olarak ileri srlr: 208 Bu ke-
202 Kfe Dil Ekol mensuplarnn bu gr de, nn mutasarrf olamad iin bana
masdarnn gelememesi ve istikbal manasn ifade etmesiyle reddedilmitir (bk. el-Ferr, age,
c. 1, s. 24). Zira masdar edat da istikbal manas vermektedir. Bk. el-Yemen, age, c. 3, s. 341342.
203 Bu gr de bu fiilin mit (rec) yani ina iin kullanlmas ve innn ise mutasarrf olarak
gelmesinin mmkn olamamas ile reddedilmitir (bk. el-Yemen, age, c. 3, s. 341-342). elAnk btn bu grlerden hareket ederek nn yaknlk, tam fiil ve gibi harf olarak irab ile ilgili on kadar farkl gr derlemitir. Bk. el-Ank, age, c. 3, s. 157-160.
204 bn Him, Mun, s. 204; ml Bed Yab, el-Mucemul-mufaal f evhidil-luatilArabiyye, Drul-kutubil-ilmiyye, Beyrut 1417/1996, c. 2, s. 286.
205 es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 423; el-Ank, age, c. 3, s. 159.
206 Yt, age, 76-77.
207 fiili,
eklinde eksilmek, azalmak, kzmak, fkelenmek anlamlar tad
iin mutasarrf fiil kabul edilmitir. Bk. bn Manr, age, c. 14, s. 172.
208 bnul-tiyye, age, s. 213; bn Manr, age, c. 14, s. 174; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s.
409; asan, age, c. 1, s. 622; Yat, age, 86. Eb ayyn nn tenvinli bir isim olduu grn nakleder. Hlbuki bu durumda fiil olmad, eklinde mfredi, ayrca tesniyesi,
cemisi gelen ve ( layktr, hak sahibi, uygun, mnasip) manasna gelen isim olduu
belirtilir (bk. es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 412; asan, age, c. 1, s. 629; Yat, age, 86).
Ancak Yat fiilinin mutasarrf olmayan bu isimden tredii grndedir. Bk. Yat,
age, 87.
96 | Dr. Yusuf DOAN
limenin fiil gibi harfli ve son harfinin mebn olmas, fiilliini ortaya koymaktadr.
- : vezninde gelen kelimesi, sadece mzsi gelen cmid
bir fiildir.209 Bu kelimenin aslnn elbise ypranmak, eskimek manasna gelen
- veya fiilinden tredii aktarlr. mit fiili olmasna sadece

{
( Gkten yamur yamas umulur) cmlesi rnek olarak gsterilir.
Dolaysyla bu manada ok nadir bir kullanm vardr.210 Bu kelimenin fiil vezninde gelmesi ve mebn olmas, filliini ispat etmektedir.
Genel olarak yaknlk fiillerinin cmidlikleri iin u sebepleri sralayabiliriz: Sadece mz sgada gelmeleri; bn Mlikin dedii gibi mamllerinin kendilerine tekaddm edemedii iin211 harfe benzemesi; asl anlamlarnn dna
karak yaknlk, mit ve balama anlamlarnda kullanlmasyla yani bn
Ufrun da belirttii gibi insann iine nceden yerlemi olan bir duyguyu
ifade etmesiyle de defective verbs (naks) ve yardmc fiil anlam katmas.
Sonu
Cmid fiiller, teden beri dilciler arasnda tartma konusu olmutur. ncelikli
olarak bu fiiller iin hangi terimin kullanlp kullanlamayaca zerinde durulmu, cmid ve ayri mutasarrf ifadeleri kabul grmtr. Dier taraftan
bu kelimelerle ilgili olarak fiil, isim, isim fiili ve harf yn zerinde farkl grler ileri srlmtr.
Cmid fiiller, mz, muzri ve emir olarak tam, naks ve mukarebe fiillerinden olumutur. Bunlarn alametleri, mz fiil iin genelde (taaccb fiilleri ve
bir ksm mukarebe fiilleri hari) harfli gelmesi, mebn olmalar, skin menneslik tsnn ve zamirlerin bitimesi; ve - fiilleri iin farkl
olarak balarna my masdariyyenin gelmesi; bir tane olan muzri fiilin hal
manas tamas; emir fiilleri iin de talep manas ile birlikte zamirlerin bitimesi olarak tespit edilmitir.
Fiillii ve isimlii tartma konusu olan fiillerden isimlii iin daha ok,
kelimesinde olduu gibi baka kelimeye ( ) benzetilmesi balca etken
olmutur. Kfe Dil Ekol mensuplar, medh ve zem ve taaccb fiillerinin isim-
209 es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 409; asan, age, c. 1, s. 622; Yakt, age, s. 83.
210 bn Manr, age, c. 10, s. 90; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 411; Yakt, age, s. 83, 85.
| 97
lii iin balarna harf-i cer gelmesini, ismi tasrinin yaplmas gibi alametleri
tamalarn ileri srmlerdir. Aslnda onlarn gsterdikleri rneklerin snrl
ya da z olduu grlmtr. sim kabul edilmesinde de, bu sgalarn fiil anlam tamamas ve sz konusu fiillerin zamana ve hadese delalet etmemesi
etkili olmutur. Bu da fiillerin cmidlii iin bir sebep olmutur.
Bu fiillerin harf olarak kabul edilmelerinde, harf manas ve zellikleri tamalar etkili olmutur. Bundan dolay, zamana ve hadese delaleti sz konusu
olmamtr. Mukarebe fiillerinden mit fiilleri, zellikle , fiile benzeyen
harflerden ;ve nefiy edat ;, da istisn edat
gibi kabul edilmilerdir. Ancak bu fiiller, zahiren mz fiil alametlerini tamalar sebebiyle cmid fiil olarak kabul edilmilerdir. Harfe benzerlik balamnda
bu fiiller, tadklar anlamlarla ngilizcedeki yardmc fiillere (helping verb) ve
can, could, shall, should vb. defective verbs (naks fiiller, ekimi yaplamayan fiiller) yani modallara benzedii grlmtr. Bu da sz konusu fiillerin
cmidlii iin bir sebep olmutur. Btn bu kelimelerin fiil, isim, isim fiili ve
harf olduklar eklinde tartlmalarnn cmidlikle ne derece ilgili olduu aka ortaya kmtr.
Yukarda zikredilenler dnda cmidlik sebepleri de tespit edilmitir. Bu
cmidlik sebeplerinden birisi de fiil lmdr. Genelde fiillerin itikk sistemine uyarak mz, muzri ve emirleri gelmi, ancak bir ksm fiillerin baz formlar lerek sadece mz, muzri veya emir sgalar kalmtr. Bylece fiil lm,
cmidlik sebebi olmutur. Bu fiillere , , , , , ve
rnek olarak verilmitir.
bn Cinnnin de belirttii gibi, Arap dilinde mbalaa manas kastedildiinde, fiilin sgasnda duraanlk olmutur. Bundan dolay - , veznine evrilen sls; ayrca gibi fiiller de cmid fiil olarak kabul edilmitir.
Burada cmidlik sebebi olarak, fiilin asl sgasndan kp baka bir anlam kazanmas yani tek sgada gelerek anlam kaymasna uram ve birok cmid fiil
iin de bu durumun geerli olduu anlalmtr. Ayn ekilde mukaddestir,
mnezzehtir, ycedir anlamna gelen tek ahsl fiili de, sadece Allah iin
tenzih amacyla kullanlmas sebebiyle cmid fiil saylmtr.
Burada sadece kaynaklarda geen cmid fiiller deerlendirmeye alnm ve
dier fiillerden cmid saylabilecekler, aratrmann dnda tutulmu, incelenememitir. Bu konu ile ilgili birok bilgiden sarf nazar edilmitir. Bundan
dolay biz, konunun kitap olarak hazrlanmasnn isabetli olaca kanaatindeyiz.
98 | Dr. Yusuf DOAN
Kaynaka
Abbs asan, en-Navul-vf, Drul-merif, Kahire 1991-1992.
Abdurrezzk b. Ferrc es-Sid, Mevtul-elf, www.iu.edu.sa/Magazine/107/8/9/10/11.htm.,
15/09/2001
Ahmed b. Muhammed el-amlv, eel-arf f fenni-arf, Drul-keyn, Riyad, ts.
Amed Suleymn Yt, el-Eflu ayrul-mutaarrife ve ibhul- mutaarrife, Drul-marifetilcmiiyye, skenderiye 1989.
Amed Zek afvet, el-Kmil f avidil-Arabiyye navih ve arfih, erike mektebe ve matbaa
Muaf el-bb el-aleb, Msr 1393/1963.
Al R, el-Merc fil-luatil-Arabiyye navih ve arfih, Drul-fikr, yy., ts.
Anuvn ed-Dad, Mucemu avidil-luatil-Arabiyye, Mektebetu Lubnn, Beyrut 1989.
el-Baalyevs, Eb Muammed, Kitbul-ulel f ll-alel min Kitbil-Cumel, tahk. Sd
Abdulkerm Sud, yy., ts.
http://www.bilgicik.com/tag/Anlam-kaymasi/, 12 Aralk 2007.
Ebul-Be el-Ukber, et-Tebyn an mehibin-naviyyn el-Bariyyn vel-Kfiyyn, thk.
Abdurrahmn b. Sleymn el-Ueymn, Mektebetl-abkn, Beyrut 1986.
Eb Bir b. Umn Sbeveyh, el-Kitb, thk. Abdusselm M. Hrn, Drul-kutubil-ilmiyye,
Beyrut, 1407/1987.
Ebul-asm el-useyn b. Muammed er-Rb el-fehn, Mufredatu elfil-urn, ner.
Muammed Seyyid eyln, yy., ts.
Eb Nar sml b. ammd el-Cevher, e- tcul-lua ve ul-Arabiyye, tahk. Amed
Abdulafr Ar, Drul-ilm, Beyrut 1404/1984.
Emrullah ler, Arapa ve Trkede Zamanlar Kartsal zmleme-, Nsha, Ankara K-2003,
sy. 8, s. 55-68.
H. brahim Delice, Yklem Olarak Trkede Fiil, C.. Sosyal Bilimler Dergisi, Sivas Aralk-2002, c.
26, sy. 2, s. 192-193.
Hasan Akda, Arap Dili Dilbilgisi, Damla Matb., Konya 1989.
Hulusi Kl, Arapa Dilbilgisi Sarf, Rabet Yay., stanbul 2005.
bn Al, eru bn Al, Mabaatus-sade, Msr 1378/1958.
bn Cinn, el-Luma fil-Arabiyye, thk. mid el-Mumin, lemul-kutub, Beyrut 1405/1985.
------, el-ai, tahk. Muammed Al en-Neccr, Drul-kutub, Msr 1446/1986.
bnul-Er, en-Nihye f arbil-ad, Muessesetu mabt ismliyyn, Kum, ts.
bn Fris, e-ib f fhl-lual-Arabiyye, tahk. mer Fr e-abb, Mektebetul-merif,
Beyrut, 1414/1993.
bn Him, eru ur-eheb, ed-Drul-mutteide, Dime 1994.
------, Munil-lebb an kutubil-erib, thk. Muammed Muyiddn Adulamd, Kahire 1404.
------, arun-ned ve bellu-ad, Dersaadet, stanbul, ts.
bnu Ka, Kitbil-Efl, www.almeshkat.net, 21/07/2007.
bnul-tiyye, Kitbul-Efl, tahk. Ali Fde, Kahire 1993.
bn Manr, Lisnul-Arab, Dru adir, Beyrut 1414/1994.
bn Sde, el-Muhaas, Drul-kutubil-ilmiyye, Beyrut, ts.
bn Ufr, eru Cumeliz-Zeccc, www.almeshkat.net, 3/5/1427.
bn Ya, erul-Mufaal, lemul-kutub, Beyrut, ts.
ml Bed Yab, el-Mucemul-mufaal f evhidil-luatil-Arabiyye, Drul-kutubil-ilmiyye,
Beyrut 1417/1996
Kemluddn Ebul-Berekt el-Enbr, Esrrul-Arabiyye, Drul-uful-Arabiyye, yy., ts.
Mehmet Ali imek, Arap Dilinde Kelime Gruplar ve Cmle eleri, Vizyon Matb., Sivas 2006.
| 99
Muammed ayruddn el-alvn, el-Vh f ilmi-arf, Drul-Memn lit-tur, Beyrut 14071987.

Muammed
Ke,
el-Fzy
ve
akmul-lua
el-Arabiyye,
http://www.arabization.org.ma/downloads/majalla/47/docs/245.doc, 02/06/2007.
Muammed Sleymn el-Aar, Mucemu ulmil-lual-Arabiyye, Muessetur-risle, Beyrut
1422/2001.
M. Meral rt, Arapa Dilbilgisi: Sarf, FAV, stanbul 1995.
Muyiddn Tevf brhm, et-Taaccb beynel-Bariyyn vel-Kfiyyn, Mecelletul-dbirrfidn, sy. 5,
http://www.alukah.net/Articles/Article.aspx?CategoryID=78&ArticleID=378, 25/01/2007.
Mustafa Kurt, Arap Dilinde Cer Harfleri, FAV, stanbul 1999.
Sad
el-Efn,
el-Mcez
f
avidil-luatil-Arabiyye,
http://www.midouza.net/vb/showthread.php?t=4426, 22/07/2007.
Selim en-Nam, Arapada sim Fiiller, ev.: Ali Ylmaz, CFD, Sivas 2001, c. V/1, sy. 1, s. 379391.
Soner Gndzz, Klasik ve Modern Arapann Tarihsel ve Filolojik Snrlar, Nsha, Ankara K2003, say: 8, ss. 69-90.
es-Suy, Hemul-hevmi f erhi Cemil-cevmi, tahk. Amed emsuddn, Beyrut 1998-1418.
------, el-Ebh ven-nair, Drul-kitbil-Arab, Beyrut 1414/1993.
e-ey Muaf, el-alyeyn Cmiud-dursil-Arabiyye, el-Mektebetul-ariyye, Beyrut
1402/1982.
Tahir Necat Gencan, Dilbilgisi, Kanaat Yay., stanbul 1978.
Tayyuddn Ebul-ayr en-Nav el-Yemen, el-Mun fin-nav, Dru-uni-akfetil-mme,
Badad 1999.
Temmm assan, el-Luatul-Arabiyye manh ve mebnh, ed-Drul-bey, yy., ts.
Yay b. Ziyd el-Ferr, Menil-urn, thk. Amed Ysuf Nect- Muammed Al Neccr,
Drus-surr, Beyrut, ts.
Yakup Civelek, Arap Dilinde Naht, Nsha, sy. 10, Ankara Yaz-2003, s. 97-118.
Zemaer, el-Kef, Neri edebil-avze, Kum, ts.
------, el-Mufaal f inatil-irb, tahk.: ml Bed Yab, Drul-kutubil-lmiyye, Beyrut,
1999/1420.
http://www.mediu.org/syllabus/SFU4/Lesson7/02_.htmyye, Kahire 1984.

Arapça'Da Keli̇me Yapisi Açisindan Tartişilan Câmi̇d

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Arapça'Da Keli̇me Yapisi Açisindan Tartişilan Câmi̇d

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2007/2, c. 6, say: 12, ss. 59-99.

ARAPADA KELME YAPISI AISINDAN TARTIILAN CMD

Dr. retim Grevlisi, Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2007/2, c. 6, say: 12

60 | Dr. Yusuf DOAN

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2007/2, c. 6, say: 12

Arapada Kelime Yaps Asndan Tartlan Cmid Fiiller ve Cmidlik Sebepleri

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2007/2, c. 6, say: 12

62 | Dr. Yusuf DOAN

Temmm asan, el-Luatul-Arabiyye manh ve mebnh, ed-Drul-bey, ts., s. 104, 105,

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2007/2, c. 6, say: 12

Arapada Kelime Yaps Asndan Tartlan Cmid Fiiller ve Cmidlik Sebepleri

rn ve almetlerini vermek yerinde olacaktr.

241; ler, agm, s. 57; imek, age, s. 34.

es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 5; el-Ank, age, c. 3, s. 171. Fiillerle ilgili baka tasnifler de

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2007/2, c. 6, say: 12

64 | Dr. Yusuf DOAN

el-Yemen, age, c. 1, s. 89.

es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 13.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2007/2, c. 6, say: 12

Arapada Kelime Yaps Asndan Tartlan Cmid Fiiller ve Cmidlik Sebepleri

Muammed Al b. Al et-Tehnev, Kefu ltil-funn, Kahraman Yay., stanbul

el-alyn, age, c. 1, s. 54.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2007/2, c. 6, say: 12

66 | Dr. Yusuf DOAN

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2007/2, c. 6, say: 12

Arapada Kelime Yaps Asndan Tartlan Cmid Fiiller ve Cmidlik Sebepleri

fiili muzariye ihtiya duyulmutur. ngilizcede deildir anlamn, ahsa gre

bn Cinn, el-ai, c. 3, 48; el-Enbr, age, s. 121; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 413.

Muammed ayruddn el-alvn, el-Vh f ilmi- arf, Drul-Memn lit-tur, Beyrut

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2007/2, c. 6, say: 12

68 | Dr. Yusuf DOAN

lenlere naks fiillerden -, mukarebe fiillerden husli olanlardan - / -

rt, age, s. 42; Kl, age, s. 102.

es-Suy, el-Ebh, c. 1, s. 92.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2007/2, c. 6, say: 12

Arapada Kelime Yaps Asndan Tartlan Cmid Fiiller ve Cmidlik Sebepleri

es-Suy, Hemul-hevmi, c. 1, s. 30; el-Enbr, age, s. 11, 114.

es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 82-83; imek, age, 10, 24.

assn, age, s. 113-118; imek, age, 10, 24.

assn, age, s. 113-116; imek, age, 10, 25-26.

assn, lifetut-taaccb / eklinde gelen iki taaccb fiilinin duygusal etkilenme

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2007/2, c. 6, say: 12

70 | Dr. Yusuf DOAN

B. Tam Fiillerden Cmid Olanlar

Yay b. Ziyd el-Ferr, Menil-urn, tahk. Amed Ysuf Nect- Muammed Al

el-alyn, age, c. 1, s. 54; Al R, age, c. 3, s. 23; el-Ank, age, c. 3, s. 171.

Allah ok balayc ve esirgeyicidir, Nis, 4/23.

Yt, age, s. 163.

el-Ferr, age, c. 2, s. 262.

bn Manr age, c. 11, s. 563 (md. ).

es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 13; el-alyn, age, c. 1, s. 56; el-Ank, age, c. 3, s. 171;

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2007/2, c. 6, say: 12

Arapada Kelime Yaps Asndan Tartlan Cmid Fiiller ve Cmidlik Sebepleri

el-fehn, age, s. 410; el-alyn, age, c. 1, s. 56.

el-alyn, age, c. 1, s. 55-56; Al R, age, c. 3, s. 24.

bn Manr, age, c. 3, s. 433 (md. ).

bn Manr, age, c. 3, s. 433; es-Suy, Hemul-hevmi, c. 3, s. 13, 14; Al R, age, c. 3, s.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2007/2, c. 6, say: 12

72 | Dr. Yusuf DOAN

fiilinin ncesine rneinde olduu gibi tekit lm gelerek

bnul-Er, age, c. 5, s. 250.

bn Manr, age, c. 3, s. 433; el-alyn, age, c. 1, s. 58; Yt, age, s. 196.