JULJUSZ PAYOT

KSZTACENIE (DOLI
PRZEOY
J. K. POTOCKI
WYDANIE SME
WARSZAWA
BILJOTEKA DZIE NAUKOWYCH
SPIS RZECZY.
Str.
Przedmowa do wydania pierwszego 5
Przedmowa do wydania drugiego.... 10
I. CZ TEORETYCZNA.
KSIGA I.
Uwagi wstpne. r1 i. Rozdzia I.
Ze do zwalczenia: rozmaite postacie lezwoli u studenta i pracownika umysowego.
Atonia; rozpraszanie si; odraza do wysiku osobistego; lenistwo.i erudycja; zasady nauczania
redniego............................ 17
* ' rRozdzia II.
Cel do osignicia.
Wytone i uparte wysiki skierowane ku
Jednemu celowi ......... 30
Rozdzia III.
Odrzucanie teorji zniechcajcych I faszywych
o ksztaceniu woli.
Str.
1.
Teorja, uwaajca charakter za rzecz niezmienn ..............................................
35
2.
Teorja wolnej woli; zbadanie jej i odrzucenie; nowa teorja wolnoci . . .
41
KSIGA II. Psychologja woli. Rozdzia I.
Badanie znaczenia wyobrae w sprawie woli.
1. Wyobraenie bezsilne jest w walce
skonnoci................................ 48
*
2. Nasza wadza nad wyobraeniami jest
bardzo rozlega. Mechanizm tej wadzy 55
Rozdzia IL
Badanie znaczenia stanw nczuciowyh w sprawie woli.
1. Wszechpotga stanw uczuciowych w
stosunku do nas................................ . 59
a
9 2. Baho bezporedniej wadzy nad stanami uczuciowemi. Przyczyny tej niemocy . 67
Str.
3, Moemy zdziaa wszystko z wyobraeniami, ktre s bezsilne, za nic ze wzruszeniami, ktre
s wszechpotne; pooenie nasze wydaje si rozpaczliwem^ ..................................................
71
4.
Ale czas staje si naszym wybawc .
72

 5.
Co moemy zdziaa z materjaem wtrnym wzruszenia.....................................
72
6.
Zakoczenie rozdziau . . ......
76
Rozdzia III.
i
Moliwo panowania inteligencji.
1.
Celem do osignicia jest mocne zwizanie wyobrae z postpkami . . .
78
2.
Zachowanie si inteligencji wobec wzrusze przyjaznych............................
81
3.
Zachowanie si inteligencji wobec wzrusze wrogich ........
91
9 4.
Taktyka w wypadku rozszalaej burzy namitnoci.............................................
9T
KSIGA III. rodki wewntrzne. r Rozdzia I.
Rozmylanie.
1. Cel tego: wytworzenie ywych unie. sie lub wstrtw. ....... 101
2. Nieodzwonno pozostawiania dugiego czasu na krystalizacj" czynw wiatowych, ktrym
chcemy zapewni si. 103
3. Oglny program rozmylania z poytkiem ................... ........ 106
4.^ Rozmylanie medytacyjne polega na konkretnem i bardzo szczegowem ogldaniu
rzeczy .....................................106
5. Znaczenie postanowie wyranych.
Dwie wielkie hipotezy metafizyczne. Nawet niewybieranie jest jeszcze wyborem. Postanowienia
drugorzdne . . 112
i 6, Czyn kae przypuszcza rozmylanie'' uprzednie. Ludzko prawie wyicznie kada si c
marjonetek, Sugestje wychowania- rodziny, otoczenia, jzyka.
Str.
Jzyk pospolituje wszystko, co wysze. Prno. Rozmylanie pozwala zobo- * jtnia owe
sugestje............................117
7. Wszelka owocna praca ludzkoci jest dzieem jednostek medytacyjnych. Ruchliwo nie jest
dziaaniem. Rozmylanie wycza wszelk niespodzie- wano, uzupenia braki energji, daje
wyrany plan postpowania .... 126
8. Rozmylanie daje nam zasady kierownicze" postpowania. Znaczenie tych zasad; dziaaj one
naprzd wyrazistoci swoj, nastpnie za dlatego, e atwo wywouj wzruszenia,
ktrych s znakami........................... 130
9. Streszczenie. ............................134
Rozdzia II.
Co to jest rozmylanie i jak naley rozmyla.
1. Rozmyla jest to przesta myle sowami, zastpujc znaki sam rzecz
oznaczon . ........................... 136
2. Pomocnicy rozmylania. Spjnia myli
i ciaa. . . . . . ' < * . . 139
Rozdzia III.

Znaczenie czynu w wychowaniu woN.

Str.
1. Jedynie tylko czyny tworz w nas jak gdyby uwarstwienie naogw: rola czynw drobnych w
tem uwarstwieniu..
Rola dziaania jako pewnej obowizujcej nas manifestacji. Dziaanie, jako przyczyna rozkoszy.
.... 142
2, Czas dziaalnoci dowolnej jest bardzo krtki. Zaradzamy temu dziki cudownej potdze
skutkw drobnych, gromadzcych si w cigu dugiego czasu; naley by zawsze czynnym.
Niedogodnoci szczegowych rozkadw zaj. Nigdy nie brakuje czasu tym, ktrzy go zay
umiej, ktrzy stawiaj sobie zadania wyrane, korzystajc ze wszelkich dobrych porusze i
stosujc zasad: age, quod agis . , 147
3. Wysoka kultura samolubw budzi nienawi mierteln, arystokracja
przyszoci, . ................................ 157
4, Przecienie w oglnoci nie pochodzi z nadmiaru .roboty, ale ee zych naogw, z chorobliwej mioci wasnej, z pracy rozproszonej"........................159
5. Streszczenie rozdziau trzeciego ... 162
Rozdzia IV.
Hygiena ciaa rozwaana ze stanowiska ksztacenia woli u studenta
1. Zdrowie, jako istotny warunek panowania nad sob i pracy wytrwaej. Niedogodnoci,
wynikajce dla zdrowia ze le zrozumianej pracy umysowej. Mona zmieni temperament wasny.
Nieodzowno racjonalnego odywiania si. Jadamy za duo. Przecianie na- rzdw trawienia.
Higjena oddychania. Dobrodziejstwa wicze cielesnych, . 164
2. wiczenia fizyczne, jako Szkoa pierwiastkowa" woli. ........ 174
3. Bdy dotyczce wicze cielesnych.
Nie potrzeba siaczw. Niedorzeczne naladowanie Anglikw. Skargi mylicieli angielskich na
naduywanie wicze gwatownych. Prno i wiczenia siy........................... 176
| 4, Praca umysowa na wolnm powietrzu 180
Str.
5. Spoczynek. Czem si on rni od lenistwa. Sen. Praca do pnocy. JPraca wczesnych
rankw........................... .
6. Spoczynek (c. d.). Poytek wczgi".
Jakim warunkom odpowiada powinny rozrywki pracownika umysowego,
7. Streszczenie rozdziau czwartego. . .
Rozdzia. V.
Rzut oka oglny............................................ . , .
II. CZ PRAKTYCZNA.
KSIGA IV.
Rozmylania poszczeglne.
. Rozdzia I.
Nieprzyjaciele, ktrych mamy zwalcza: czuostkowo nieokrelona i zmysowo.
1. Po czem mona pozna stany wrogie w sprawie panowania nad sob. Wyczenie tyche. 195
2. Czuostkowo nieokrelona. Przesilenie okresu dojrzewania. Romanse wyobrani
dwudziestoletniej. Maestwo pne: nastpstwa tego
181
184
187
189
191
Str.
3. Zmysowo. Nastpstwa je], przyczyny; towarzystwo i pimiennictwo dzia-' aj podniecajco.
Zdanie Carlylea i Manzoniego. Miejsce mioci w yciu. Solizmaty dotyczce tego przedmiotu.
rodki zwalczania zmysowoci ... 204

 4 Mierno moralnoci wikszej czci studentw; s oni ofiar niedorzecznej prnoci. Naiwne
ich zudzenie w ocenie uciech z mioci kupowanej. 220
5. Ze naogi. Skutki, rodki zaradcze. 223 Rozdzia 1L
Wrogowie, ktrych mamy zwalcza; towarzysze 11. d
1. Niebezpieczne rodzaje towarzyszw. Stowarzyszenia studenckie i stosunki
wiatowe. ............................... . , 225
Rozdzia ID. *
Wrogowie, ktrych mamy zwalcza: eofizmaty leniuchw.
1. Niepodobna si przerobil Niema cza- su! Zajcia zawodowe i t. p. . . . . 233
2, I
Pracowa mona tylko w Paryu! Poytek prowincji dla pracy umysowej. 235
Str.
Streszczenie rozdziau trzeciego. . . 241
Rozdzia IV.
Uciechy pracy.
1. Prniacy s nieszczliwi. Praca jako rdo szczcia, tak sama w sobie, jak i w nastpstwach
swoich > , . . 243
2. Streszczenie..............................................250
KSIGA V.
(Zasoby rodowiska.
Rozdzia L
Opinja, profesorowie 11. a.
1. Przednie znaczenie dzy pochwal. Opinja w liceum na wszechnicy. Jak powinna byaby by
rola profesora uniwersytetu. Potrzeby studenta. Szlachetne zadanie, ktreby przedsiwzi powinno
byo nauczanie wysze. ., 252
2- Niedorzeczne, a upowszechnione pojStf.
mowanie nauczania wyszego. Wyradzanie si tego w wyczn i nadmiern upraw pamici.
Erudyta nie jest uczonym. Istotne znamiona uczonego, godnego tej nazwy........................261
Rozdzia II.
Wpyw wielkich zmarych..............................................266
Zakoczenie..........................................................................'269
('
PRZEDMOWA
DO WYDANIA PIERWSZEGO.
. 'h
Przedziwnem jest wanie to, ii uznaj, e potrzeba im mistrza i owiecenia do wszelkich rzeczy
innych, zgbiaj te je z niejak starannoci; nie zdobywaj jedynie i nie pragn zdoby nauki
ycia Nicole, Disoours sur la ncessite de ne pas se conduire au hasard.
W wieku XVII i przez cz XVIII religja panowaa niepodzielnie nad umysami. Zadanie
ksztacenia woli nie nastrczao si jeszcze w caej swej powszechnoci: siy, ktremi rozporzdza
koci katolicki, ten niezrwnany wychowawca charakterw, wystarczay do wskazywania
kierunkw oglnych yciu owieczek.
Ale dzisiaj wikszo umysw mylcych nie posiada ju takiego kierownictwa. Nie zastpiono
9' jednak innem. To te dzienniki i miesiczniki, siki powane, a nawet powieci1) na wycigi
opakuj zbyt nizki poziom woli w dobie obecnej. *)
*) Ob. mianowicie 1 Effort przez Berengera, Armand Co- lin, 1893. Z naszego stanowiska
charakterystyczne znaczenie nadaje ksice owej ta okoliczno, e autor jej by do niedawna
prezesem Stowarzyszenia Studentw Paryskich,
6
Ta powszechna choroba woli wywoaa wystpienie lekarzy; ale ci lekarze duszy na nieszczcie

przejci s panujcemi dzi _ pogldami psychologii. W sprawie woli przyznaj oni gw- . ,
n donioso rozumowi. Wyobraaj sobie, ze przedewszystkiem potrzeba tu pewnej metalizycznie dowiedzionej teorji bytu zawiatowego. _
Niewiadomo ich atwo daje si usprawiedliwi. Prawem jest w ekonomji spoecznej, e uprawa
poda zwykle od ziem najbardziej jaowych ale najatwiej dajcych si obrobi, do najyniejszych, lecz nastrczajcych najwicej trudnoci.
Tak samo dzieje si te na niwie wiedzy psychologicznej. Zbadano naprzd zjawiska najatwiejsze,
najmniej podne w doniose nastpstwa dla naszego postpowania, pniej za dopiero przystpiono
do badania zjawisk istotnie wanych, ale ^rudnych do zgbienia. Zaledwie poczynamy spostrzega
wyranie ca baho poj (idei) w sprawie charakteru, oraz nieodwoaln ich niszo w
gmatwaninie skonnoci. Wola jest potg uczuciow wszelkie za pojcie, gdy ma na ni dziaa,
musi zabarwi si namitnoci. v
Gdyby zbadano zblizka mechanizm woli, zro- zumianoby, e teorje metafizyczne mao tam znacz,
oraz, e niema uczucia, ktre po rozwanym wyborze, a przy rozumnem uytkowaniu naszych
zasobw psychologicznych, nie mogoby obj kie- rownictwa nad yciem caem, Skpiec
powica wszystkie uciechy ciaa, odywia si ndznie, sypia twardo, yje bez przyjaci, bez
przyjemnoci a wszystko to dla mioci pienidzy. Mieliby- cie wic wtpi, e wybrawszy
jakie uczucie wysze, zdoacie uczyni je w wiadomoci swojej tyle potnem, aby ono objo
kierownictwo ycia? Nie wiecie chyba, jak rnorodne rodki daje nam psychologja, pozwalajca
nam by tem, czenj by chcemy.
\
j ,Na ,sz1c.z^.c*e' bardzo mao zajmowano si dotd zgbianiem zasobw naszych z tego
wanie stanowiska. _ Istotnie, umysy, kierujce myl europejsk w cigu ostatnich lat trzydziestu,
dzieliy S1? podug dwu teorji, z ktrych kada jest W1^Utn-em zaPrzeczeniem monoci
ksztacenia
^ eiWSZ.a zapatruje si na charakter, jak na jak bry niezmienn, nad ktr nie mamy adnej
wa :y. Zbadamy nieco pniej t dziecinna teorj.
Druga zdaje si na pozr sprzyja ksztaceniu Mii **es^ teorja wolnej woli. Nawet Stuart Mili j
posuwa si a do twierdzenia, e nauka ta podsycaa w swych obrocach ywe poczucie dosjnalenia si osobistego". Ot, pomimo tego twierdzenia deterministy, nie obawiamy si tu uzna
teorji wolnej woli za rwnie niebezpieczn dla sprawy panowania nad sob, jak i teorja uprzednia,
i ostatecznie za rwnie zniechcajc. Istotnie, doprowadzia ona do tego, e si uwaa
zapanowanie nad sob samym za rzecz atw, przyrodzon, gdy tymczasem jest to praca duga,
wymagajca wielu stara, oraz bardzo dokadnej znajomoci naszych^ zasobw psychologicznych.
1 eorja^ta, dziki samej swej prostocie, od- strczya wiele umysw bardzo subtelnych i
przenikliwych od zgbiania warunkw woli: w ten sposb wyrzdzia ona psychologji i
powiedzmy te ludzkoci, krzywd niepowetowan.
Oto, dlaczego przypisujemy ksik t Ribo- towi. Powicamy j nie tyle byemu naszemu
profesorowi, ktremu zawdziczamy upodobanie nasze w badaniach psychologicznych, ile mowi
inicjatywy, ktry pierwszy we Francji wygna metafizyk z psychologji, pierwszy miao pomin
zgbianie samej przyrody, zjawisk wiadomoci, aby, wzorem uczonych, zgbia niewyznaczone
Logi ks. V rozdz. IL
8poprzedniki i wspobjawy stanw umysu, woli i t. d. Zauwamy, e metoda ta nie odrzuca
bynajmniej metafizyki: nie wycza ona psychologii z metafizyki, lecz tylko metafizyk z
psychologji, co jest rzecz cakiem inn.
Polega ona na tem, e uwaa psychologi za nauk. Ot celem uczonego nie jest wiedzie, lecz
przewidywa, aby mocz. Jeeli np. niezbyt obchodzi fizyk to, e teorja falista jest hipotez
niesprawiedliw, byleby hipoteza ta dziaaa z powodzeniem, to c znaczy dla psychologa, e jego
hipoteza, np. hipoteza bezwzgldnej wsprzdnoci stanw nerwowych a psychicznych, nie da si
sprawdzi, jeeli tylko jest owocn? Dzia- * a udatnie, by w stanie przewidywa przyszo,
zmienia zjawiska podug wasnego upodobania, sowem, czyni, aby przyszo bya tem, czem

my chcemy oto rola uczonego, a tem samem psychologa. Takie przynajmniej pojcie
wytworzylimy sobie o zadaniu naszem.
Musielimy poszuka przyczyn saboci chcenia (woli) w dobie obecnej. Osdzilimy, e jedynego
na t sabo lekarstwa naleao szuka w umiejtnej uprawie stanw uczuciowych. O rodkach
wywoywania lub wzmacniania uczu wyzwalajcych, unicestwienia albo tumienia uczu wrogich
naszemu panowaniu nad sob takim oto mgby by tytu dodatkowy tej ksiki. Wszystko byo
jeszcze do zrobienia na tej drodze. Skadamy nasz danin wysikw na rzecz tego dziea
doniosoci ogromnej.
Zamiast rozpraw o ksztaceniu woli w oderw- niu, wzilimy sobie za przedmiot istotny
wyksztacenie woli takiej, jakiej wymaga praca umysowa duga i wytrwaa. Jestemy
przewiadczeni, e studenci i wogle wszyscy pracownicy umysowi znajd tu wskazwki bardzo
poyteczne.
Syszaem, jak wielu modziecw uskarao t
9
si na brak metody dojcia do zapanowania nad sob. Ofiarowuj im tutaj to, co pod tym wzgldem
podday mi cztery lata bada i rozmyla.
Juljusz Payot.
Chamonlk, 8 sierpnia 1893 r. *
*
PRZEDMOWA
DO WYDANIA DRUGIEGO,
yczliwe przyjcie tej ksiki przez pras francusk i obc, ywe zainteresowanie si czytelnikw,
ktrzy w kilka tygodni wyczerpali pierwsze jej wydanie, wiadcz, e zjawia si ona w por, e
odpowiada jakiej gbszej potrzebie ogu owieconego.
Dzikujemy tutaj licznym korespondentom, zwaszcza za studentom prawa i medycyny, ktrzy
dostarczyli nam tak obfitych i tak cennych dowodw na poparcie rozdziau I, ksigi V. Niektrzy
powstaj na nasz pesymizm. Nigdy jeszcze, powiadaj oni, modzie nie mwia tyle o dziaaniu,
o czynie. Niestety, mowa znaczy niewiele, gdy trzeba dziaa. Zdaje nam si, e wikszo
modziecw bierze gwar i rzucanie si za jedno z dziaalnoci twrcz. Niektrzy z
najpowaniejszych nawet, sdz, e modzie szkolna skada si w znacznej mierze z dyletantw i z
nerwowcw. Ot dyletantyzm i zdenerwowanie s to dwie choroby woli, ktre koniecznie trzeba
zwalcza.
Cz praktyczna wyksztacenia woli, zasuya sobie prawie wycznie na pochway. Inaczej stao
si z rozdziaem III (ksigi I) i I (ksigi II). Spodziewalimy si, e bdziemy zwalczani na owych
punktach, ale zdaje si nam, e wiele z pomidzy zarzutw mija si z zagadnieniem wa- ciwem.
Przedewszystkiem prosilibymy zauway, i &ie tw; srdzilimy nigdy, e idea (wyobraenie, po
jci I pozbawion, jest wszelkiego wpywu na wol. Uznalimy baid^o szeroki udzia popdw
instynktownych i naogw w rhc'ach ludzkich.) Ale twierdzenie nasze polegao na tem, e z jedej strony, wola wysza zasadza si na poddawaniu fkonnoci deom z drugiej za, e idea wprost i
bezporednio bezsiln jest zgoa wobec grubia Ikiej gromady skonnoci niszych. Sia idei w
obliczu takich przeciwnikw bywa poredni; pod kar niepowodzenia idea musi zaczerpn tej siy
tam, gdzie ona istnieje, t, j. w stanach uczuciowych. Rzecz szczeglna. Przypuszczalimy, e nasz
teorj wolnoci bardzo ywo zwalcza bd obrocy wolnej woli; tymczasem wystpowali
przeciwko nam raczej stronnicy wrodzonoci charakteru. To te zdaje si, e teorja wolnej woli
coraz bardziej porzucana bywa przez wychowawcw, zmuszonych mie do czynienia nie z
abstrakcjami, ale rzeczywistemi istotami ywemi. Zwrcono pod tym wzgldem moj uwag na to.
e Marion, ktrego powaga w tych rzeczach jest tak wielka, w cigu wykadw swych w r. 1884/5
energicznie uwydatnia szkod, jak w praktyce zrzdzia nam metafizyczna hipoteza wolnej woli,
powstrzymujc nas od badania warunkw wolnoci rzeczywistej, ograniczonej zreszt, ktr po
winnimy zdobywa wysikiem wasnym. Marion w przedmw^ do rozprawy swej o solidarnoci
moralnej przeciwstawia mianowicie znanej formule Fouileego, e idea naszej wolnoci czyni nas
wolnymi, inny pogld, praktycznie prawdziwszy i poyteczniejszy, e mniemajc si by tak

wolnymi, zaniedbujemy dowiedzie si, o ile te wolni by moemy. Nic suszniejszego nad te'
sowa 1
t
1) Por. rozdz. IM, L
- 12
Marions. Bywamy wolni tylko wtedy, gdy utniemy zdoby te wolno boiem wstpnym.
Co do czynionego autorowi zarzutu, e nie uwzgldni w dostatecznej mierze charakteru
wrodzonego, to zdaje si nam, e zarzut powyszy wspiera si na bardzo niedoskonaem
pojmowaniu charakteru.
Charakter nie jest jak istnoci prost. Jest to bardzo zoona wypadkowa skonnoci, wyo brae
i t. p., a tem samem gosi wrodzono charakteru, znaczy to wygasza kilka naraz
niedorzecznoci.
Naprzd znaczyoby to utrzymywa, e jaka wypadkowa, jaka ustosunkowana mieszanina
pierwiastkw rnorodnych, jaki sposb zgrupowania si moe by wrodzonym, co jest nie do
pojcia.
Nadto znaczyoby to twierdzi, i jaki pierwiastek wrodzony mona otrzyma w stanie czystoci
doskonaej, e mona wywika go z gmatwaniny otaczajcych wpyww rodowiska, wychowania,
co jest niemoliwe. Niemono ta nakazuje nam jak najwiksz nieufno przy oznaczaniu
jakiego staego udziau wrodzonoci.
Nakoniec twierdzenie, e charakter jest wrodzony kazaoby si domyla innego twierdzenia,
przeciwko ktremu powstaje cae nasze dowiadczenie wewntrzne, cae dowiadczenie
wychowa- cw i praktyka caej ludzkoci, a mianowicie, e zasadnicze pierwiastki charakteru,
skonnoci nasze, s na wieki wiekw niezmienne. Wykazujemy zreszt, e bynajmniej tak nie jest
(II 3), oraz e mona zmienia, tumi, albo wzmacnia uczucie, Gdyby ludzko caa nie bya
tego zdania, nie zadawanoby sobie trudu wychowania dzieci. Podejmowaaby si tego sama tylko
przyroda przy pomocy praw swych niezmiennych.
Tych pogldw teoretycznych wystarczy do
osabienia nauki o wrodzonoci charakteru. Zreszt dla wyrobienia sobie przekonania pod tym
wzgldem mona przeczyta nowsze prace o cha* rakterze1) Nadewszystko naleaoby zgbi
cz trzeci dziea Paulhana, a zobaczylibymy tam, e najczciej w jednym osobniku spostrzega
si mnogo' typw; e rozwj usuwa, albo sprowadza z wiekiem pewne skonnoci; e u tej samej
osoby czstokro zdarzaj si cakowite zmiany jednego charakteru na inny. Czyli wszystko to nie
znaczy, e charakter jest rzecz niezmiernie rzadk!
W olbrzymiej wikszoci przypadkw dzieci daj nam widok jakiej anarchi skonnoci. Czy
celem wychowania nie jest wanie uporzdkowanie tego nieadu, uorganizowanie tam staoci i
jednoci? Czstokro nawet, gdy uwaam ju dzieo za dokonane, nadchodzi kryzys dojrzewania,
ktry jak burza wywraca wszystko: anarchja rozpoczyna si na nowo i, jeli modzieniec,
pozostawiony ju sobie, nie podejmie na wasny rachunek dziea zjednoczenia moralnego, jeli nie
stworzy sobie charakteru, stanie si jedn z owych marjonetek, o ktrych mwimy niej (III s 1).
Zreszt, gdyby charakter by rzecz wrodzon, gdyby kady, przychodzc na wiat, znajdowa
cakiem uksztatowan jednolito yciow, jak upominek powitalny, powinnbymy byli przecie
spotyka charaktery dokoa siebie.
Gdzie s one?
Moe dostarczy nam ich wiat polityczny? Poza wysokiemi wyjtkami, ktre przykrzejszem jeszcze
czyni przeciwiestwo, nie widzimy tam
Jjrawie przypadkw skierowywania si ycia ku ednemu celowi wyszemu: rozpraszanie si myli
*) kibot: Revu p s. list- 1892; Paulhan: Les Caractres, I t stronic 237, 1895 Alcan, Poro, Le
Caractre de lenfant a Phommo, 1891, Alcan.
i uczu jest tam tak wielkie, rzucanie si tak pos* polite, dziaalno za podna tak rzadka, e zbyt
czsto znajdujemy tam dusze dziecinne w ciaach ludz dojrzaych.
pimiennictwie, czy nie widziano, jak ludzie, trzymajcy piro, jednomylnie prawie po strasznym
huraganie roku 1870 powicali siy swe wysawianiu bestji ludzkiej?" Najwysz za suszno

zdania Manzoniego1) wykazuje ten fakt, e rodzajno zmniejsza si tembardziej, im wicej

wzmagaj si podniecenia. Zamiast pobudza w nas szybko cokolwiek jest wielkiem i szlachetnem, prawie wszyscy pisarze nasi zwrcili si do naszych popdw niszych: uwaali nas oni jak
gdyby za istoty, zredukowane do rdzenia krgowego: zamiast pimiennictwa mylicieli, dali nam
jak literatur bezgowych.
Ale poc mielibymy i dalej? Czy nie jest jasne, e skoro charakter zawiera w sobie jedno i
stao, gdy nadto kae si on domyla pewnego kierowania si podug celw wyszych to nie
moe by wrodzonym? Jedno t i stao tak bardzo wstrtn dla przyrodzonej anarchji na* szej,
musimy zdobywa powoli. Ci, ktrzy nie mog, albo nie chc kusi si o to, bd te musieli
wyrzec si tego, co stanowi wielko osobowoci ludzkiej, t. j. wolnoci i panowania nad sob2).
Br-aile-Duc, 20 stycznia 1894.
*) Ks. IV. rozdz. 1 3.
2) Czstokro zarzucano autorowi, i pozostawia bez odpowiedzi pytanie: co robi po zdobyciu
panowania nad sob? Autor mgby powiedzie, e dzieo jego jest prac psychologiczn, oraz, e
sobie wystarcza. Ale w istocie znajduje on, e jego Ksztacenie woli byoby niezupenem bez
pewnej, filozofji ycia", stanowicej jego uzupenienie i znajdujcej Sa zreszt aa warsztacie ju
od do dawna.

<r
i
I.
CZC TEORETYCZNA.
t
*
KSIGA I.
UWAGI WSTPNE.
ROZDZIA I.
Ze do zwalczenia: rozmaite postacie bezwoli (abulii) u studenta i pracownika umysowego.
Kaligula pragn, eby Rzymianie mieli jedn tylko gow, by mg ci ich za jednem ciciem.
Co do wrogw, ktrych tu zwalcza mamy, to nie potrzeba byoby wynurza podobnego yczenia:
przyczyna wszystkich prawie niepowodze naszych, prawie wszystk :h nieszcz jest jedyna, a
stanowi j sabo woli naszej, nasza obawa wysiku trwalszego. Bierno nasza, lekkomylno,
roztargnienie wszystko to s nazwy, suce do oznaczenia owych zasobw powszechnego*
lenistwa, ktre dla przyrody ludzkiej jest tem samem czer dla materji ciko.
Jasnem jest chyba, e istotnym przeciwnikiem woli wytrwaej moe by tylko jaka sia ciga.
Namitnoci s z przyrody swej przejciowe, trwaj one tern mniej, im s bardziej gwatowne: przerywalno ich nie pozwala nam zapatrywa si na nie same, jak na istotne przeszkody do cigoci
wysiku, z wyjtkiem bardzo rzadkich tylko wypadkw, w ktrych dosigaj one staoci i siy,
graniczcej z obkaniem. W przerwach -jomidzy
Ksztacenie woli 2
18
ich napadami znajdzie si miejsce dla duej iloci pracy. Ale istnieje pewien ^zasadniczy stan
duszy, stan czynnoci bezwgldnie cigej, ktry nazywamy mikkoci, apatj, lenistwem^
bezczynnoci. Ponawianie czstych wysikw jest tylko wznawianiem walki przeciwko temu
stanowi przyrodzonemu, przyczem zreszt nie 'odnosi si nad nim zwycistwa stanowczego.
.Mwimy, e jest to stan zasadniczy przyrodzony, gdy istotnie jaki wysiek cigy a dugom
trway czowiek podejmuje jedynie poc naciskied- nieodzownoci. Podrnicy jednogonie
owiach czaj, e u wszystkich ludw nieucywilizowanyku spotrzega si bezwgldn niezdolno
do wysiw- trwaego Ribot zauway susznie, e najpierw- szych wysikw uwagi dowolnej
dokonay zapewne kobiety, zniewolone obaw razw do pracy regularnej, gdy ich panowie
odpoczywali i spali. Czy nie widzimy poniekd, jak w oczach znikaj nam czerwonoskrzy; wol
raczej da si wypleni, anieli sprbowa pracy regularnej, ktraby daa im najdostatniejszy

dobrobyt?
Ale nie szukajc tak daleko przykadw zbyt znanych, czyli nie wiemy, jak powoli dziecko nagina
si do pracy regularnej? Jake rzdkiem! s wieniacy i robotnicy, ktrzyby si starali robi lepiej,
ni zrobiono przed nimi, lub dokoa nich? Wraz ze Spencerem1) moecie przejrze przedmioty,
ktrymi posugujecie si codziennie: niema pomidzy nimi ani jednego, ktregoby jaki lekki
wysiek inteligencji nie mg przystosowa lepiej do waciwego uytku, a przyjdziecie do
wniosku, jak i w autor, e zaiste zdaje si niemal, e wikszo ludzi stawia sobie za cel przej
przez ycie, wydatkujc jak najmniej myli". Gdy si teraz odwoamy do studenckich wspomnie,
ilu moglibymy z pord towarzyszy
1. Speaaer. Wstp do socjologji.
19
naszych wymieni pracownikw? Czy wszyscy prawie nie staraj si odby egzaminw kosztem
najmniejszej iloci wysikw niezbdnych? Zreszt, poczynajc od kolegw, wysiek osobisty,
wysiek refleksji jest dla nich tak trudny! We wszystkich krajach zaatwiaj si oni z egzaminami
dziki prostym wysikom pamici! To te idea ich nie jest zbyt wysoki. Pragn onia Maneuvrier wybornie wyrazi to wzgldem Francji stanowisk urzdniczych le patnych, mao
powanych, bez przyszoci, bez widnokrgw, stanowisk, gdzie czowiek starzeje si na
skrzanym stoku, gdzie codzie wrd nicoci zajcia, prawie jaowego, spoglda na upadek i
stopniowe zamieranie wasnych zdolnoci, lecz gdzie natomiast znajduje niewysowion uciech, e
jest zwolniony od mylenia, chcenia i dziaania. Reglamentacja opiekucza.,, nadaje dziaanoci
jego prawidowy ruch zegara i zdejmuje ze mczcy zaszczyt dziaania i ycia1).
Nie naley zreszt oskara wycznie urzdnika. Wszelkie rzemioso, wszelki zawd bodaj
najwzniolejszy nie jest sam przez si dostateczny do ustrzeenia osobowoci naszej, dzielnoci i
energji. W cigu lat pierwszych umys moe tam jeszcze znale pole do wiczenia si czynnego,
Ale rycho zmniejsza si ilo pocze nowych, liczba i moliwo przypadkw, zniewalajcych
do wysiku rozwagi, do poszukiwa. Wykonywanie czynnoci najwyszych, wymagajcych na
pozr potnych wysikw umysu, staje si popros- tu spraw naogu. Adwokat, urzdnik, lekarz,
profesor, yj z nabytego kapitau wiedzy, ktry jeeli zwiksza si, to ju bardzo powoli i bardzo
rzadko. Wysiek zmniejsza si z rokiem kadym z kadym te rokiem mniej bywa sposobnoci dc
8l7.
1) Ll icatlon de la bourgeoiste, wyd. 3, Leopold Cerf,
zaycia wyszych uzdolnie umysu. cieka staje si ju wydeptan, w braku wiczenia stpia si
inteligencja, a wraz z ni uwaga, sia rozumowania i zastanowienia. Jeeli obok swego zawodu nie
stworzymy sobie jakiego zakresu obchodzcych nas zaj umysowych, to niepodobna bdzie
unikn tego stopniowego obumarcia energji.
Poniewa jednak ksika nasza zwraca si szczeglnie do studentw i pracown kw umysowych,
wic trzeba tu rozway bardzo pilnie, jakie postacie przybiera u nich ze, ktre zwalcza maj.
Najcisz postaci zego u studenta jest owa atonia, owo omdlenie ducha" (langueur d'me)1)
objawiajce si we wszystkich czynnociach modzieca. Spi on o kilka godzin wicej, ni trzeba:
wstaje oszoomiony, rozleniwiony, gnuny; zwolna, ziewajc, zabiera si do ubierania i traci na to
dut czasu. Nie czuje si usposobionym, nie ma upodobania w adnej pracy. Wszystko robi
chodno, smutno i niedbale". Lenistwo jego odbija si nawet na twarzy: mona tam wyczyta owo
rozleniwienie; wyraz oblicza jest nieokrelony, mikki zarazem i niespokojny. Niema w nim ani siy
ani stanowczoci ruchw. Po zmarnowaniu poranka udaje si na niadanie, idzie do kawiarni, aby
czyta dzienniki a do ogosze, gdy to daje zajcie, nie wymagajce wysiku. Bd co bd,
znajduje troch siy po poudniu, ale wydatkuje j na gadanin, na jaowe spory nadewszystko za
(bo kady leniuch jest zawistny) na szkalowanie: dziaaczom politycznym, literatom, profesorom
wszystkim i kademu dostaje si potrochu. Wieczorem nieszczliwy kadzie si zrozpaczony i
nieco wicej zgorzkniay, ni dnia poprzedniego, gdy z t sam atoni, z jak przystpowa do
pracy, najczciej zabiera si te do przyjemnoci: niema ucie
1 Fenelon. De 1ducation de filles, rczdz U,
i

chy bez trudu, wszelkie szczcie wymaga pewnego wysiku. Przeczytanie ksiki, zwiedzenie
muzeum, przechadzka po lesies to przyjemnoci czynne- Poniewa za z drugiej strony jedynie
tylko przyjemnoci czynne bywaj czego warte, jedynie tylko one daj si odnawia dowolnie,
przeto leniuch skazuje si na ycie jak najbardziej czcze i puste. Przyjemnoci wymykaj si
leniuchom pomidzy, palcami dlatego tylko, e nie zaciskaj pici. wity Hieronim porwnywa
ich artobliwie z owemi onierzami z obrazka, ktrzy wiekuicie wznosz szpad ku grze, lecz
nie godz nigdy.
Lenistwo zasadnicze bynajmniej nie przeszkadza chwilowym wybuchom energji. W ludach
nieucywilizowanych wstrt najwikszy budz nie wysiki gwatowne, lecz jedynie praca
prawidowa ciga, ktra ostatecznie pochania- znacznie wysz ilo energji; wydatek nawet
saby, ale stay, nuy w kocu wicej, nieli wydatki znaczne, przedzielone bardzo dugiemi
odpoczynkami. Leniuch wybornie znosi walk, wymagajc gwatownych wysikw chwilowych,
po ktrych nastpuj dugie okresy nieczynnoci. Arabowie podbili pastwo rozlege. Nie utrzymali
go jednak, gdy zabrako im staoci wysikw, stwarzajcych zarzd kraju, budujcych drogi,
zakadajcych szkoy, tworzcych przemys. Podobnie te prawie wszyscy studenci leniwi, nagleni
blizkoci egzaminw, mog przysiedzie fadw. Odraz budz w nich wanie wysiki
umiarkowane, ale powtarzajce si w cigu miesicy i lat caych.
Energja istotna a podna tak dalece tkwi jedynie w wysiku umiarkowanym, ale cigym, e wszelka
praca zbaczajca od tego typu, moe by uwaana za prac leniw. Praca ciga, oczywicie kae
przypuszcza cigo kierownictwa, gdy energja woli objawia si nie tyle w wysikach
21 22 Wielokrotnych, ile racz} w skierowaniu wszystkich wadz umysu ku jednemu celowi. Istotnie, oto
np. bardzo pospolity typ leniucha. Modzieniec jest ywy, wesoy, energiczny. Rzadko kiedy
pozostaje nieczynnym. W cigu dnia przeczyta jaki traktat z geologji, artyku Brunetiere'a o Rasynie, przebieg oczami kilka dziennikw, przejrza jakie notaty, naszkicowa plan rozprawy,
przetumaczy kilka stron angielszczyzny. Ani Przez chwil nie by bez roboty. Towarzysze
podziwiaj jego wytrzymao w pracy i rozmaito jego zaj. My jednak musimy napitnowa
tego modzieca mianem leniucha. Dla psychologa w tej rnorakoci prac zawiera si tylko
wskazwka, wiadczca o pewnej do bogatej uwadze samorzutnej, ktra jeszcze nie staa si
uwag dowoln. Owa mniemana wytrzymao w pracy rozmaitej wiadczy tylko o wielkiej
saboci woli, Ow student jest dla nas bardzo pospolitym wzorem leniucha, ktry nazwiemy typem
rozpraszajcym si (rozproszecem). Taka przechadzka umysu ) jest bez wtpienia bardzo
przyjemna, ale to tylko przechadzka dla rozrywki. Nicole nazywa umysami muszemi (esprits de
mouche) 2) owych pracownikw, ktrzy wtykaj nos do tej, ju znw innej roboty, bez poytku. S
oni, e przypomnimy tu pikny obraz Fenelona * *), jko wiato ponce w miejscu, na wiatr
wystawionem.
Wielk niedogodnoci takiego rozpraszania wysikw jest to, i adne wraenie nie ma tam czasu
przybra postaci skoczonej. Mona powiedzie, i prac umysow rzdzi bezwzgldne prawo, e
wyobraenia i uczucia, ktrym dajemy u siebie tylko pomieszczenie czasowe, jak przyjezdnym w
hotelu, s i pozostan dla nas obcemi,
) Leibniz, Theodicee 56.
') Nicole, Du danger des entretiens, L,
*) De 1 Education des filies, V.
25
0 ktrych zapominamy wkrtce. Zobaczymy w rozdziale nastpnym, e istotna praca umysowa
domaga si skierowywania wszystkich wysikw w jednym kierunku.
Do tej obawy wysiku prawdziwego, niezbdnego do porzdkowania wysikw poszczeglnych
wobec celu cile okrelonego, przybywa inna jeszcze obawa, nie mniejsza: wysiku osobistego. Co
innego jest dzieo twrcze, praca wynalazcza, trud samoistrzego rozkadu wiadomoci, co innego
za gromadzenie w pamici tego, co zrobili inni. Zreszt, jeeli wysiek osobisty jest tak trudny, to
dlatego, e domaga si niezbdnie porzdkowania. Dwie najwysze postacie trudu umysowego,

nie- rozdzielnie zczone s we wszelkiej pracy wytwrczej. To te mona stwierdzi, jak dalece
praca taka niepodoba si znacznej wikszoci wy- chowacw, ktrzy jednak jutro bd ju klas
kierownicz. Uczniowie klas filozofji np. s dobrymi uczniami za spraw podniety egzaminu
ostatecznego. S oni pracowici i wogle do akuratni w pracy. Na nieszczcie nie rozmylaj oni
wcale; To lenistwo umysowe objawia si w skonnoci ich do mylenia samymi tylko wyrazami.
Oto przy studjowaniu psychologii adnemu z nich nie przyjdzie na myl, e, wiczc si w
psychologii, stosowanej od urodzenia i dzie po dniu, jak Jourdain wiczy si bezwiednie w
prozie, byoby rzecz nieskoczenie prost zbada siebie samych
1 poszuka przykadw osobistych, zamiast przechowywania w pamici przykadw, przytaczanych
przez ksiki. Ale nie, oni maj niepokonan skonno do uczenia si raczej, nie za do szukania.
Ogromne brzemi, ktrem w ten sposb bd musieli obarczy pami, przestrasza ich mniej, ni
najlejszy wysiek osobisty. S oni bierni wszdzie. Rzecz prosta, robimy tu wyjtek, w sabej
zreszt mierze, dla wybracw z pomidzy dobrych uczniw.
Dowiadczalnego dowodu owej niezdolnoci do wysikw osobistych dostarcza nam konkurs
kwartalny na miejsce prymusa. Wikszo uczniw obawia si_ tego _ wiczenia. By zmuszonym
do kompozycji, gdzie potrzeba nie wynajdywa samoistnie, ale najczciej ukada tylko podug
nowego planu materjay, _ dane ju w kursie, wprowadzi do wykadu jasno i w lucidus ordo,
wymagany przez czytelnika jest to dla nich praca szczerze nieprzyjemna
Rzecz jasna, e t obaw pracy osobistej zabior oni z sob do wszechnic, nawet bez wielkiej dla
siebie szkody, gdy aden egzamin nie troszczy si o to, czem jest waciwie kandydat, jaka jego
warto, gdy egzaminuje si tylko stan jego pamici i poziom, wysoko wiadomoci
nagromadzonych. Kady ucze sumienny przyzna po namyle, jak maa jest suma wysikw
niepamicio- wych w cigu caego roku medycyny, prawa, nauk przyrodniczych, historji
To te ciekaw byoby rzecz ledzi nawet w umysach uczonych subtelne postacie, jakie
przybiera oczywicie lenistwo, a nie wyczajce bynajmniej ani duego mozou, ani robt
grubszych, gdy tutaj ilo nie zastpuje zgoa jakoci. Co wiksza, ilo pracy szkodzi czstokro
jakoci. Oto np. erudyci niemieccy miej si z nas chtnie: jak w szczurek w bajce, wycigaj oni
z ognia kasztany, ktre my chrupiemy. Porwnanie wydaje si nam trafnem. Szczur jest symbolem
pracy erudyty:
...Raton avec sa patte D'une manire dlicate,
Ecarte un peu la cendre et retire les doigts;
Puis les reporte plusieurs fois;
Tire un marron, puis deux, et puis trois en escroque.,*
25 Istotnie jest to praca, ktr si opuszcza i rozpoczyna na nowo. Umys, ustawicznie podtrzymywany
przez teksty, nie ma potrzeby zdobywania si na wysiek twrczy i moe sobie zgbia rzecz swoj
z jednakim skutkiem nawet wtedy, gdy straci ducha przenikliwoci. Pod tym wzgldem czas
wemie na siebie obowizek potwierdzenia przewidywa Renana co do nauk czysto erudycyjnych.
Nie maj one przyszoci. Wyniki ich s zbyt mizerne, zanadto podlege sporom, za przeszo
dwadziecia tysicy tomw, nagromadzajcych si co roku w Bibliotece Narodowej, przed
upywem p wieku dodadz, nie liczc dziennikw i czasopism, miljon tomw do zbioru
obecnego. Miljon tomw! Przyjmujc przecitn grubo tomu dwa centymetry, otrzymamy stos
cztery razy wyszy od Mont-Blanc. Czy nie jest widocznem, e historja coraz bardziej wyzbywa
si bdzie imion wasnych, trzymajc si jedynie wielkich faktw spoecznych, zawsze bardzo
hipotetycznych co do przyczyn i skutkw, oraz e erudycja czysta, zdawiona olbrzymim ^ stosem
materjaw, straci wszelk powag u ludzi mylcych? Gromadzenie coraz mniej uwaane bdzie
za prac. Bdziemy w kocu nadawali tym robotom waciw im nazw robt Miano pracy
zachowamy dla spraw pocztkowania,_ wyczania szczegw jaowych, zerodkowywania si,
ktre wytwarza najwyszy wysiek myli. Istotnie, tworzy, to znaczy wyszukiwa rysy zasadnicze,
naczelne i wystawia je w wietle naleytem. Uboczne szczegy jaowe mc tylko prawd i
oczom wywiczonym wskazuj niejako przewiecanie si ta znajdujcego si w nas<
nieposkromionego lenistwa, poprzez nurty energji umysowej.

Niestety, mona powiedzie, e kady z naszych systemw nauczania zmierza do pogorszenia

owego podstawowego lenistwa umysu. Prgtamy nauczania szk rednich usiuj, jak si zdaje, uczyni kadego ucznia rozproszecem.
zmuszaj one tych nieszczliwych modzieniaszkw dotkn si z_ wierzchu wszystkiego,
wskutek za rozmaitoci materjaw, przeznaczonych do pc Ponicia, nie pozwalaj im wnikn w
co- kolwiekbd gruntownie. Jake modzieniec miak myle, e cay dzisiejszy system nauczania
redniego jest niedorzeczny? A jednak, zmierza on do zabicia w_ uczniu wszelkiego ducha
pocztkowania, wszelkiej nawet chtki sumiennoci w pracy. Przed kilku laty sia naszej artylerji
bya bardzo mierna: dzisiaj powikszono j dziesi- krotnie. Vv jaki sposb? Oto dawniej,
dosigajc przeszkody, bomba pkaa na zewntrz, nie wyrzdzajc jej wielkiej krzywdy. Dzisiaj,
wskutek wynalezienia szczeglnego wybuchacza (detonator) bomba posuwa si jeszcze przez par
sekund pc uderzeniu: przenika ona gboko i dopiero wtedy, w samem sercu ciany, w cisem
zetkniciu z otoczeniem, pka, druzgoczc i w proch obracajc wszystko.
. W obecnena naszem wychowaniu zapomina si doda umysowi waciwego detonatora. Nigdy
nie pozwala si wiadomociom nabytym przedosta si gbiej. - Chcesz si zatrzyma? Dalej!
Dalej! Ale nie pochwyciem jeszcze przedmiotu, zaledwie niejasne poczucie zarysowuje si
we* mnie po przeczytaniu... Dalej! Dalej! nowy ydzie tuaczu, musisz i bez wytchnienia; musisz
przej matematyk, fizyk, chemj, zoologj, botanik, geologj, historj wszystkich ludw,
geografj piciu czci wiata, dwa jzyki yjce, kilka pi- miennictw, psychologi, logik, etyk,
metafizyk, historj.systematw,,. Dalej, dalej do miennoci! Zabieraj z liceum albo z gimnazjum
nag powierzchownego spogldania na wszystko, sdzenia z pozorw!...
Ten bieg gwatowny nie zwolnieje prawie w uniwersytecie, a dla wielu studentw stanie si on
jeszcze szybszy. ' ,
Dodajmy tutaj, e warunki ycia spoczesne- go d do uszczuplenia wewntrznego ycia naszego,
e owo rozpraszanie si umysu doprowadzaj one niemal do granic ostatecznych. atwo
porozumienia si, czsto podry, wycieczki morskie i grskie rozpraszaj myl nasz. Nie mamy
ju nawet czasu na czytanie. yjemy yciem ruchliwem zarazem i pustem. Dziennik, nadawane
przeze umysowi sztuczne podniecenie, lekkomylno, z jak zajcie nasze pod wpywem
czytanych wiadomoci przebiega najrozmaitsze^ iaKtj piciu czci wiata wszystko to sprawia,
_ e czytanie ksiki wielu wydaje si dzisiaj zajciem mdem i bezbarwnem. Jak tu si osta
wobec wywoanego przez rodowisko rozpraszania si myli, skoro w wychowaniu naszem nic nie
przygotowao nas do tej walki? Czy nie jest rzecz bolesn pomyle, e dzieo najgwniejsze,
wychowanie woli, nigdzie nie bywa podejmowane wyranie i wiadomie? Cokolwiek si robi na tej
drodze, robi si ze wzgldu na co^ innego: troszczymy si jedynie o umeblowanie inteligencji i
uprawiamy wol tylko w takiej mierze, w jakiej potrzebna jest ona do pracy umysowej. Co mwi:
uprawiamy? Podniecamy j tylko. Mylimy jedynie o teraniejszoci. Na dzi mamy wszelkie
przyrzdy przymusu i galwanizacji: nagan nau- czyciela, miechy towarzyszy, kary, z drugiej strony za nagrody i pochway. Jutro ju bdzie tylko odlega, niewyrana perspektywa egzaminu na
licencjata praw, doktora medycyny, co zdobywaj ostatecznie nwet najbardziej leniwi. Ksztacenie
woli odbywa si jak si zdarzy. A jednak, czy to nie energja tworzy czowieka cakowitego? Czyli bez niej najwietniejsze dary inteligencji ni
- 28
pozostaj jaowymi? Czy nie jest ona wanie narzdziem wszelkiego dobra i pikna, jakie
zdziaali ludzie?
Rzecz dziwna! wszyscy mwi sobie wewntrznie to, co wypowiadamy tutaj. Wszyscy cierpi z
powodu tej nieodpowiednoci pomidzy forsown upraw umysu a saboci chcenia. Ale dotd
jeszcze nie ukazaa si adna ksika o rodkach podanego wychowania woli. Niewiadomo, co
robi podejmujc samoistnie t prac, ktrej mistrze nasi nawet nie naszkicowali. Spytajcie
pierwszych lepszych studentw z tych, ktrzy pracuj mao; wyznania ich streszcz si, jak
nastpuje: wczoraj jeszcze w
liceum profesor oznacza na kady dzie na kad nawet godzin zadanie, ktre mielimy speni.
Porzdek wykonania by wyrany, dokadny: mielimy si nauczy takiego a takiego fozdziau

historji, twierdzenia z gieometrji, speni tak oto powinno; przetumaczy dany urywek. Co
wiksza, bylimy wspierani, zachcani albo napominani; z zapaem a umiejtnie utrzymywano
wrd nas wspzawodnictwo. Dzisiaj niema ju nic podobnego. adne zadanie nie jest oznaczone
dokadnie. Rozporzdzamy czasem dowolnie. Poniewa nie mielimy nigdy jakiejkolwiek
inicjatywy w rozkadzie pracy, poniewa zreszt nie wyoono nam jakiejkolwiek metody,
zastosowanej do naszej saboci, wic znajdujemy si jaknajzupeniej w pooeniu ludzi, ktrychby
rzucono cakiem nagich na wod, po uprzedniej nauce pywania z potrjnym pasem korkowym. Ma
ci rozumie, e toniemy. Nie umiemy ani pracowa, ani chcie; nie do na tern, nie wiemy
gdzieby si mona nauczy czego rodkach samoistnego wyksztacenia woli naszej. Niema
adnej ksiki praktycznej w tym przedmiocie. To te godzimy si z losem, usiujc nie myle q
29
naszej porace. Jest to zbyt bolesne. Zreszt istnieje kawiarnia, piwiarni, towarzysze do
wesoego usposobienia. Czas jako mija... ,
T, wanie ksik, na ktrej brak uskara i modzie, sprbowalimy oto napisa.
ROZDZIA I Ce do osignicia.
Jakkolwiek programy nauczania pomijaj wol dziecka i modzieca, to jednak czujemy dobrze, i
o wartoci naszej stanowi energja, oraz, e pod adnym wzgldem niepodobna polega na
czowieku sabym. Poniewa za z drugiej strony wiemy, e praca nasza daje w przyblieniu miar
mocy naszej woli, wic nie krpujemy si prawie w zalecaniu pracowitoci swojej. Przesadzamy
donioso pracy, przez nas wykonywanej. Nic za nie kosztuje przyzna, e wstajemy o czwartej,
gdy wiemy, e nikt nie bdzie nas zniewaa, przychodzc i sprawdzajc nasze sowa. Kiedy za o
godzinie smej udacie si do tego potwora pracowitoci i zastaniecie go w ku, zauwaycie
acno, e kade z waszych rzadkich odwiedzin zbiegaj si z jak okolicznoci niezwyk z
odsypianiem pno ukoczonej sztuki teatralnej albo podwieczorku, co tumaczy, e potwr nie
jest przy pracy od godziny czwartej. Tymczasem pniej ten optany pracownik cina si na
egzaminach.
Niema przedmiotu, co do ktrego kamstwo midzy studentami byoby rwnie powszechne.
Nie do na tern, niema prawie modzieca, ktryby nie kama przed samym sob, nie udzi si
grubo co do wasnej swej pracy i zdolnoci pn- poszep*H wysikw, Al czeme s te kamftwa.
jak nic hodem, zoonym owej wielkiej prawdzie, te o wartoci czowieka stanowi energja?
Wszelkie wyraone przez innych powtpiewanie o naszej woli razi nas okrutnie.
Czyli zaprzeczanie naszej wytrzymaoci w pracy nie jest wykazywaniem saboci naszej i
gnunoci? Mniema, e nie jestemy zdolni do owej uporczywoci wysikw, bez ktrej trzeba si
wyrzec wzniesienia si nad ubstwo umysowe wikszoci ludzi, przepeniajcych tak zwane
zawody wyzwolone czy nie znaczy to uwaa nas za mjernoty nieuleczalne?
w hod, skadany pracy, wiadczy o istnieniu we wszystkich studentach pewnej dzy ener- gji.
Ksika za nasza jest tylko badaniem sposobw, ktre zuytkowa moe modzieniec chwiej ny w
swych zachciankach dla umocnienia w sobie dzy pracy naprzd w stanowcze, gorce trwae
postanowienie, a nakoniec w nag niepokonany.
Przedewszystkiem jednak przezpr_c umysow naley rozumie, albo badanie przyrody- dzie
ludzi innych, albo te twrczo osobist. Praca twrcza wymaga przedewszystkiem zgbienia i
zawiera w sobie wszelkie rodzaje wysikw umysowych. Narzdziem trudu jest w pierwszym
przypadku uwaga waciwa, w drugim rozmylanie albo skupianie si. Ale w obu razach idzie
ostatecznie o uwag, jako pracowa, znaczy: by uwanym. Na nieszczcie uwaga nie jest
stanem staym, nieruchomym, trwaym. Nie monaby jej byo porwna do ciciwy ustawicznie
nacignitej. Skada si ona raczej z szeregu powtarzajcych si wysikw, wyte mniej lub
wicej znacznych i nastpujcych po sobie z mniejsz lub wiksz szybkoci. W uwadze
energicznej i zahartowanej wysiki owe wystpuj tak blisko jeden drugiego, e wywouj
zudzenie cigoci, ta
- 31 za pozorna cigo moe trwa codziennie przez kilka godzin.
Celem wic naszym winno by umoliwienie sobie wysikw uwagi znacznych i trwaych.

Codziennie odwanie podejmowane powtarzanie wysikw bd cc bd, trudnych dla studenta,

jest z pewnoci jednym z najpikniejszych yynikw, jakie osign moe uprawa naszej wadzy
panowania nad sob. W studentach bowiem gorca, przelewajca si za brzegi modo dy cigle
do nadawania przewagi yciu zwierzcemu nad yciem chodnem na pozr bezbarwnem i przeciwnem naturze wikszoci pracownikw umysowych.
Ale nie do jest samych tylko wysikw znacznych i trwaych; mog one by bezadne, nalee do
owego typu rozproszonego. Musz wic nadto skierowywa si ku jednemu celowi. Do tego, aby
jaka idea, albo uczucie przyjy si w nas, naturalizoway, niezbdne s pewne warunki pobytu,
zayoci, czstoci. Idea owa, albo uczucie, za spraw wolnych a upartych postpw wpywu
swego, musz rozszerza koo swych stosunkw, musz narzuca si nieznacznie dziki swej
wartoci. Spjrzcie jak si tworz dziea sztuki: oto myl jaka, czstokro myl modoci, zrodzona
z zadatkami ycia, tkwi zrazu niemiao i niejasno w umyle genjusza. Przeczytanie czego, jaki
wypadek yciowy, wyraz szczliwy, rzucony mimochodem przez pisarza, ktry, zajty bdc czem
innem, albo nieprzygotowany do rozmyla tego porzdku, spostrzega ide, nie rozumiejc
wszake jej podnoci, nadaj tej kiekujcej idei wiadomo wartoci jej i roli moliwej. Od
owej chwili ywi si jut ona bdzie wszystkiem. Podre, rozmowy, rnego rodzaju czytanie
dostarcza jej bd pierwiastkw, dajcych si przyswoi, ktremi ona syci si bdzie
33
i wzmacnia. W taki sposb Goethe prze lat trzydzieci nosi si ze swoj koncepcy Fausta. Caego
tego czasu uya ona wanie na kiekowanie, ronicie, zapuszczanie korzeni coraz gbiej,
czerpanie w dowiadczeniu owych sokw odywczych, ktremi przepojone jest to dzieo genjalne.
Podobnie te, rozumie si z zachowaniem wszelkiej odpowiednoci, naley postpowa wzgldem
wszelkiej idei doniosej. Jeli przewija si ona jedynie przez umys nasz to tak, jak gdyby jej nie
byo. Potrzeba uycza jej uwagi wielokrotnie, czsto, serdecznie; wystrzega si opuszczenia jej
przed okresem, gdy bdzie moga y o wasnych siach, kiedy si stanie orodkiem
organizacyjnym. Naley utrzymywa j w wiadomoci dugo, powraca do liej czsto: zdobdzie
ona w ten sposb ow ywotno, niezbdn do przycigania ku sobie myli podnych i uczu .
potnych za spraw tej tajemniczej siy magnetycznej, ktr zowiemy kojarzeniem wyobrae,
oraz do wcielania tych myli i uczu. Taka organizacyjna praca idei albo uczucia^ odbywa si
powoli przez rozmylanie spokojne i cierpliwe. Z rozwojem jej rzecz ma si tak, jak z owymi
przedziwnymi krysztaami w pracowni: wymagaj one powolnego i prawidowego ukadania si
tysicy drobin na onie pynu, pozostajcego w spokoju bezwgldnym. Oto w jakiem znaczeniu
wszelkie odkrycie jest dzieem woli. Newton sprawdzi swe odkrycie cienia powszechnego
mylc o niem cigle". Gdyby kto wtpi jeszcze, e genjusz jest tylko dugotrwa cierpliwoci,
niech posucha spowiedzi Darwina: Za pizedmiot roz myla i czytania wybieraem takie tylko
rzeczy, ktre kazay mi bezporednio myle o tern, cra widzia, albo co prawdopodobnie miaem
zobaczy... jestem pewny, e ta wanie karno zdatKnUtcenii woli 3l
nlfa mi do zrobienia tego, co zrobiem w nau- ce", syn za jego dodaje: ojciec mj posiada
wadz aietracenia z oczu jakiego przedmiotu w cigu wielkiej liczby lat1).
Poco zreszt mielibymy ka nariclr na prawd tak oczywist? Do bdzie, gdy si strecimy.
Celem, do ktrego dy ma pracownik u- mys<iwy jest energja uwagi dowolnej, objawiaj* ce;
si nietylko w mocy i czstoci wysikw, ale nadto i_ nadewszystko w pewnem bardzo wyra- nem
skierowywaniu si wszystkich myli ku jed* nemu celowi oraz w poddaniu przez czas niezbdny
naszych chci, uczu, idei, wielkiej idei, k iri vi czej, naczelnej, dla ktrej pracujem , Od ideau tego
lenistwo ludzkie oddala nas bdzie zawsze, ale do ego urzeczywistnienia jak najzupeniejszego
winnimy dy.
Przed bliszem zbadaniem rodkw przeobraenia dzy sabej i chv ejnej w wol trwa musimy
si pozby dwu teorji filozoficznych, prze ciwnych sobie wzajemnie, lecz jedjyiko zgubnych dla
sprawy panowania nad sob^ '
1) Vie et correspondance de Darwin, avist /brio- oy'ego Reinwald 1886, U, 69, 135.
ROZDZIA III.

Odrzucenie teorji zniechcajcych i faszywych o ksztaceniu woli.

1.
Polemika powinna by zawsze tylko prac przygotowawcz, ktr pisarz wykonywa starannie, lecz
zachowuje j dla siebie, rudno o rzecz bardziej bezsiln, jak przeczenie czyste: na nic si nie zda
krytyka, gdy idzie o przekonywanie; trzeba raczej budowa. , ,
To te dlatego, e caa ksika nasza jest prac konstrukcyjn, e daje ona pogld zc ow- szy, a
madewszystko mocniej opai.y ta najbardziej oczywistych wynikach psychologji, uderzamy tu na
dwie bardzo rozpowszechnione teorje, zarwno godne poaowania dla swych skr iw praktycznych;
jak faszywe pod wzgldem spekulacyjnym.
Bdna w zaoeniu i smutna w praktyce teorja, uwaajca charakter za rzecz niezmienn, odznacza
si temi wadami w stopniu najwy :ym. Wyoona przez Kanta, wznowiona przez Schopenhauera,
hipoteza ta ma za sob nadto poparcie Spencera.
Podug Kanta, wybieramy sobie charakter w w wiecie numenalnym, a wybr ten jest ju nieodwoany. Raz zstpiwszy" w wiat przestrzeni i czasu, charakter nasz, a przeto nasza
36
zostaje ten: czem jest i nie moemy ju jej zmieni w stopniu najmniejszym.
Schopenhauer owiadcza rwnie, e rozmaite charaktery s wrodzone i niezmienne. Nie mona
np. zmieni rodzaju pobudek, ktremi si kieruje wola samoluba. Moecie przez wychowanie
oszuka charakter, albo raczej poprawi jego wyobraenia, sprawiwszy, i zrozumie, e jeli istnieje
rodek pewny dojcia do dobrobytu, to jest nim praca i uczciwo, nie za otrostwo. Ale co si
tyczy tego, aby dusz jego uczyni wraliw na cierpienia innych, to musimy wyrzec si takiego
przedsiwzicia: jest to z pewnoci o wiele bardziej niemoliwe, ni przemieni ow na zoto.
Mom a pozna samolubowi, e zrzekajc si maej jakiej korzyci, moe osign inn,
znacznie riksz; mona przekona czowieka zego, e Ha zadania cierpie innemu, skazuje siebie
na dotkliwsze. Ale co do obalenia sobkostwa: albo zoci w nim samym, jest to rzecz niemoliwa
rwnie dobrze, jak udowodnienie kotowi, i nie ma susznoci, gdy apie myszy1),
Herbert Spencer, stojcy na stanowisku bardzo odmiennem, uznaje wraz ze szko angielsk, e
charakter ludzki moe by przeobraony z biegiem czasu pod naciskiem si zewntrznych,
warunkw ycia^ale sprawa ta wymaga stuleci i w teorja taka jest zniechcajca, gdy, uczc si,
nie moi rachowa na dziesi wiekw ycia, lecz tylko na dwadziecia lat plastycznoci duchowej.
Jeeli wic zechc si wzi do dziea swojej poprawy moralnej, nie bd mg tego uczyni. Nie
bd mg walczy z charakterem, przekazanym mi przez przodkw, a wyobraaj- cym ^ tysice,
jeli nie miljony lat dowiadcze, ustro]owo zespolonych z moim mzgiem. C mam
... 1 Fondement de la morale, 172, przek Burdeau. Bali 37
uczyni wobec tego strasznego sojuszu przodkw, sprzymierzonych przeciw mojej sabej woli
osobistej, gdy zapragn uwolni si od jakiej czci przekazanej mi spucizny? Mie byaby nawet
rozsdn prba rokoszu: poraka zawczasu jest niewtpliwa. Mog jednak pocieszy = myl e
za lat pidziesit tysicy potomkowie m>i, dziki prawidowemu dziaaniu rodowiska
spoecznego i dziedzicznoci, stan si podobni do machin udoskonalonych, poprawianych w c gu
wiekw i dajcych w wyniku powicenie ducha, inicjatywy i t. p.
Jakkolwiek to zagadnienie o charakterze, rozwaane z takiego stanowiska, przekracza ramy
naszego przedmiotu, wolimy sdnak zbada je tutaj w caej rozcigoci i pooeniu najdogodniejszem dla naszych przeciwnikw.
Wyoone przed chwil teorje wydaj si nam godnym uwagi przykadem lenistwa umysu, ktre
jest jakgdyby niezmazanym grzechem pierworodnym u najwikszych nawet umysowoci, lenistwa,
ktre kae im biernie ulega sugestji jzykowej. Wszyscy tak dalece przyzwyczajeni jestemy
myle sowami, e sowo zakrywa przed nami rzeczywisto, ktrej jest znakiem. Pojedy- czo
wyrazu nakania nas potnie do wiary w rzeczywist jedno rzeczy. . e iu to wanie poddaniu,
zawartemu w wyrazie charakter, zawdziczamy leniw teorj charakteru niezmiennego. Kt nie
spostrzega istotnie, e charakter jest tylko pewn wypadkow, a przy tern wypadkow si zawsze
dc do zmiany? Charakter nasz posiada jedno, podobn do jednoci Europy. Gra przymierzy,

pomylno aibo upadek jednego z pastw, zmieniaj ustawicznie wypadkow. Ot tak samo
dzieje si z namitnociami naszemi, uczuciami, ideami, ktre s w stanie wiekuistego stawania si,
a ktre z drugiej strony, dziki zawiranili albo zrywaniu przymierzy wzajemnych, mog zmiania wytenie, a nawet przyrod
wypadkowej. Zreszt caa rozprawa nasze bdzie szeregiem dowodw moliwoci przeobraenia
si charakteru.
Jeeli teraz zbadamy, jakie s dowody na korzy owej teorji, to u Kanta znajdziemy jedynie
pogldy apriorystyczne, ktre uwaa za niezbdna do umoliwienia podstaw wolnoci, a ktre
idpadyby od jego systematu jak ga martwa, gdyby Kant, jak to zobaczymy za chwil, nie by
pogmatwa talizmu z determinizmem.
U Schopenhauera znajdujemy wicej cytat i odsyaczy, ni dowodw, gdy lubi on roztacza swoj
erudycj gromadzi stosy powag. Powagi jednak nie stan za najmniejszy dowd taktyczny. Oto
jedyne dowody, jakiemy u niego znaleli: 1) gdyby charakter mg si doskonali, powinnibymybyli znajdowa znacznie wicej cnoty w starszej poowie ludzkoci, ni w modszej", co si
nie zdarza; 2) ktokolwiek raz okaza si czowiekiem zym, na zawsze traci nasze zaufanie, co
wiadczy, e wszyscy wierzymy w niezmienno charakteru.
Czego dowodz podobne argumenty po chwili zasta owienia? A nawet czy s to istotne argumenty?
Skd twierdzenia takie, suszne zreszt na- og, wiadczy maj, e nikt nie moe zmieni swego
charakteru? Dowodz one tylko, (a o tem nikt nie wtpi), e ogromna wikszo ludzi yjcych
nigdy nie przedsibraa p wanie jakiejkoi- wiekbd reformy charakteru- Zaznaczaj one,
skonnoci nasze stanowi o wszystkich niemal sprawach yciowych, bez wdawania si woli.
wikszo ludzi ulega rzdom zewntrznym: zdaj oni za mod, za opinj, tak samo nie mylc o
zbaczaniu, jak my nie marzymy o tem, aby nie zda za ziemi w jej ruchu postpujcym doko 39 hi soca. Nie my chyba przeczy bdziemy, e i lenistwo jest prawie powszechne? Wikszo
ludzi'I spdza ycie na szukaniu rodkw utrzymania. Pracownicy ubodzy, kobiety, dzieci,
wiatowcy rozmylaj bardzo mao: s to marionetki1}, by moe marjonetki nieco zoone i
wiadome, ale takie, dla ktrych zasada wszelkich ruchw tkwi w dziedzinie dz mimowolnych i
poddawa obcych. Wikszo ich, wynurzywszy si ze zwie- rzcoci za spraw ewolucji powolnej,
pod naciskiem okrutnych nieuchronnoci walni yciowej dy do uwstecznienia si z chwil, gdy
okolicznoci zewntrzne przestan ich smaga. Wszyscy za ci,-ktrym gorce pragnienie ideau t
pewna
................................................. ... t ii. wew_
ntrznych do cigania trudnego zadania coraz dos- konalszegowyzwoleniasi ze zwierzcosci, nie
mog si oprze zboczeniom. Nie dziwna przeto, gdy stwierdzimy, e liczba starcw cnotliw :h nie
przekracza zgoa liczby modziecw cnotliwych, a juci suszna nie ufa zastarzaemu otrowi.
edynym dowodem przekonywajcym byoby to gdyby dowiedziono, i wszelka walka jest
nieuyteczn, e samolub nie moe nigdy z wasnego popdu ponosi znacznych ofiar. Twierdzenie
podobne nie zasuguje na badanie. Widujemy, jak tchrze naraaj si na mier dla zdobycia
pienidzy! Niemas: namitnoci ktrab nie noga trzyma na wodzy obawy mierci! -t najwikszem dobrem, jakie posiada samolub, jest niewtpliwie ycie. Czy nigdy nie widziano samolubw,
powicajcych stnienie swe dla ojczyzny, albo jakiej sprawy szlachetnej w uniesieniu zapau
chwilowego? Skoro za w stan przemijajcy by moliwym, to w c si obraca wtedy sawne:
operari sequitur esse? Charakter przeobraajcy gi rdzennie bodaj tylko na p godziny, nie jest *)
Port-Royal, T.cgtqu.
zgoa charakterem niezmiennym mona ywi nadziej coraz czstszego powtarzania si owych
przemian.
Zreszt, gdzie Schopenhauer widywa charaktery bezwzgldnie jednolite, np. samolubne od
pierwszej myli do ostatniej, od pierwszego do ostatniego uczucia? Takie uproszczenie przyrody
ludzkiej prawdopodobnie nie zdarzao si nigdy i, powtarzamy, podobne mniemanie, e charakter
jest czem jednem, jak bry jednorodn, wspiera si na spostrzeganiu jaknajbardziej powierzchownem. Charakter jest wypadkow si rnorodnych, twierdzenie za to, wsparte na obserwacji

ucki ywych, nie za na abstrakcji wystarcza do obalenia naiwnej teorji Kanta i Schopenhauera. Co
do Spencera, to do bdzie, gdy si zwrci uwag jego, e skonnoci dobre s rwnie
dziedziczne i rwnie silnie zorganizowane, jak i ze skonnoci, oraz e mona mie przy pewnej
biegoci tak potg przodkw za sob, jak i prze- ciwko sobie. Bd co bd, sprawa ta jest tylko
spraw wikszej lub mniejszej iloci, mamy za nadziej, e dalszy cig tej ksiki rozstrzygnie j
ostatecznie.
Opumy wic t teorj charakteru niezmiennego gdy i bez tego trzyma si ona bardzo sabo.
Bogosawmy Schopenhauera za to, e zaszczepi j w Niemczech: znaczyaby ona dla nas tyle, co
dwa korpusy wojska, gdybymy rwnie nie mieli swoich teoretykw zniechcania, w
szczeglnoci za Tainea, ktry z niepojt w tak wielkim umyle ciasnot pogldw nie mg
odrni fatalizmu od determinizmu i ktry przeciwdziaajc spirytualizmowi Cousina, posun si
a do uwaania ycia naszego za rzecz niezalen od woli, cnoty za za _ wytwr taki np., jak
cukier. Obraz to naiwny, dziecinny, ktry szorstkoci gwoj odwrci na dugo umysy od badania
de 41
terminizmu psychologicznego, a ktry z chwil ukazania si i w wiele lat pniej spaczy znaczenie
ksiki Ribota o chorobach woli. Tak dalece prawd jest, e w tych sprawach, nad wyraz
delikatnych, lepszym bywa cay zastp przeciwnikw, nili city i niezrczny przyjaciel.
2.
Pozostaje nam teraz oczyci drog z innej teorji, o wiele pyszniejszej i uznajcej moliwoci
zapanowania nad sob, lecz ktra, uwaajc to dzieo wyzwolenia za spraw zbyt atw, natworzya tylu albo wicej zniechconych, co i teorje fatalistyczne. Chcemy tu mwi o teorji wolnej
woli.
Wolna wola, ktrej losy usiowano zwiza z losami wolnoci moralnej nietylko niema z ni nic
wsplnego, ale stanowi jej przeciwiestwo. Przedstawia bowiem modziey jakc rzecz atw,
zalen od jakiego fiat (sta si) dugie, trudne, cakowicie na wytrwaoci oparte dzieo, jakiem
jest wyzwolenie samego siebie to znaczy skazywa t modzie z gry na zniechcenie. W
chwili, kiedy om lat pilnego obcowania z hartownymi mami staroytnoci, zolbrzyn 'aymi
jeszcze bardziej w oddaleniu, natchn modzieca zapaem, dobrze jest uprzytomni mu to zadanie
tad zada niami, nie skrywajc mu adnej z jego trudnoci, ale te wskazujc zwycistwo pewne,
gdy wytrwa.
Tak samo nie dochod si do zapanowania nad sob przez fiat, jak Francja po r 1870 nie przez fiat
staa si potn Francj dzisiejsz. Ojczyzna woy? w prac podniesieni si dwadziecia lat
wysikw upartych, mozolnych. Podobnie osobiste podniesienie si nasze bdzie take dzieem
cierpliwoci. Jakto! widujemy, jak ludzie po lat trzydzieci spdzaj w twardym jakim zawodzie,
aby zdoby prawo wypoczynku
1
na wsi, czyli wic nic powicilibymy ani chwili czasu temu tak wielkiemu i szlachetnemu dzieu
zapanowania nad sob! Od niego zaley warto nasza, a wic i to, czem bdziemy, od niego rola,
jak odegramy. Przez nie bdziemy; mogli nakaza dla siebie szacunek i powaanie. Szeroko nam
ono otworzy wszelkie rda i czci (gdy wszelkie szczcie gbokie pochodzi z naszej
naleycie uporzdkowanej dziaalnoci), a jednak o dzieo to nie troszczy si nikt prawie z osb
dojrzaych! Ta pozorna pogarda dla niego ukrywa oczywicie pewne cierpienie tajemne, ktrego
zreszt dowiadczalimy wszyscy. Ktry student nie odczuwa bolenie braku harmonji pomidzy
pragnieniami swem czynienia dobrzt a saboci wasnej woli? Jestecie wolni! mwili nam nasi
mistrze, mymy za czuli z rozpacz kamliwo tego twierdzenia. Nikt nas nie uczy, e wol
podbija si powoli, nikomu nie nio si zgbia, jak si j podbija. Nikt nie zaprawia nas do tej
walki, nikt nas nie wspiera, a przeto, wskutek cakiem naturalnej reakcji, z u: esieniem
przyjmowalimy dziecinne nauki Tainea i fatalistw, ktrzy przynajmniej pocieszali nas, uczc
rezygnacji wobec nieuytecznoci walki. Jako puszczalimy si spokojnie na olep, odurzajc si,
aby nie uczu kamstwa tych nauk, pocieszajcych lenistwo nasze. O tak, istotn przyczyn owych
fatalistycz- nych teorji woli jest naiwna i zarazem zgubna teorja filozofw wolnej woli! Wolno

moralna, tak samo jak wolno polityczna, jak wszystko, co ma jak warto na tym wiecie, musi
by zdobywan w walce zacitej i utawicznie jej broni trzeba. Wolno owa jest nagrod silnych
mnych, wytrwaych. Nie jc~t wolnym, ktokolwiek na wolno nie zasuguje. Wolno nie jest ani
prawem, ani faktem; jest ona nagrod, nagrod najwysz, dajc najwicej szczcia: dla wszy 42
w
ich wydarze ycia jest ona tem, czem soca dla krajobrazu. To te kademu, kto jej nie zdobdzie,
ycie odmwi wszystkich radoci gbokich i trwaych.
Niestety, adne z zagadnie nie byo tak zaciemnione, jak ywotn * zagadnienie wolnoci. Bain
nazywa je zardzewiaym zamkiem metafizyki. Rzecz jasna, e przez wolno rozumiemy
panowanie nad sob, zapewnie 'ie w sobie przewagi uczuciom szlachetnym i moralnym ideom nad
popdami zwierzcoci. O nieskazitelnem panowaniu nad sob niema co myle: zbyt mao wiekw
oddziela nas od dzikich przodkw z jaskini, abymy si mogli pozby zupeni przekazanego nam
przez nich dziedzictwa gniewliwoci, sobkostwa, podliwoci, lenistwa. Wielcy wici, ktrzy tej
walce bez wytchnienia naszej przyrody ludzkiej ze zwierzc odnieli zwycistwo, tie znali
radoci tryumfw pogodnych i niezaprzeczonych.
Ale zauwaymy tu eszcze jedno: dzieo, ktrego zarysy oglne krelimy, nie jest wcale tak trudne,
jak dojcie do witobliwoci: co innego jest bowiem walczy z wasnem b _.wem i
namitnociami, co innego za usiowa wypleni z siebie zupenie egoizm.
Ale nawet w takiem ograniczeniu walka ta jest duga i trudna. Ani nieucy, ani zarozumialcy nie
mog w niej zwyciy. Istnieje tu caa taktyka, ktrej naley przestrzega, ktr trzeba pozna i
duga, duga prca, na ktr trzeba si zgodzi. Wchodzi na widowni tej walki, nie znajc praw
psychologji, albo nie suchajc rad tego ktry je pozna, jest tem samem, co chcie zwy- siy w
szachach biegego przeciwnika bez znajomoci posuni figur. Ale powiedz stronnicy urojonej
wolnoci woli, skoro nic nie moecie stworzy, skoro przez Hat dowolne nie moecie
takiemu albo innemu popdowi nada siy, ktrej ona nie ma z przyrodzenia, to nie jestemy wolni!
Niech tam, nie jestemy wolni i nie pragniemy by wolnymi; inaczej: zamiast utrzymywa, jak
to wy czynicie, e jakiej pobudce nadajemy si przez proste chcenie (?), przez akt tajem iczy,
dziwaczny, przeciwny wszelkim prawom naukowym, my utrzymujemy raczej, e j nadajemy przez
umiejtne zastosowanie prawa kojarzenia. Rozkazujemy przyrodzie ludzkiej, jedynie ulegajc jej.
Wyczn rkojmi wolnoci naszej s prawa psychologii, ktre stanowi rwnie jedyne moliwe
narzdzie wyzwolenia naszego. Wolno istnieje dlu nas tylko na onie determinizmu.
Tu wanie dotykamy istotnego jdra sporu. Powiadaj nam: jeli nie uznajecie zgoa, e wola bez
wszelkiego podania, jedynie przez woln sw inicjatyw mce zapewni pobudce sabej
przewag nad popdami potnemi, tedy z gry przypuszczacie dz. Jeli wasz student nie
poda pracy, to nie bdzie pracowa. Powracacie wic znowu do przeznaczenia i to do
predestynacji okropniejszej, li kalwiska, gdy kalwin, skazany z gry na pieko, nie wie, e ono
jest mu przeznaczone i nadzieja nieba nie opuszcza go nigdy. Ale wasz student po gbokiem
zbadaniu sumienia moe wiedzie, e niema w sobie dzy, e nie ma aski, e zatem wszelki
wysiek jest nieuyteczny i musi wyrzec si wszelkiej nadziei.
Oto jest moliwie najwyraniejsze postawienie kwestji. Albo mam, albo nie mam dzy czego
lepszego, jeeli jej nie mam, to ponnym jest wszelki wysiek; poniewa za dza (pragnienie) nie
zaley odemnia; poniewa aska zjawia si tam, gdzie chce, wic oto jestemy przykuci do
fatalizmu, a nawet do przeznaczenia! Bardzo dobrze, ale zgadzajc ze, ni si
si na to, robimy ustpstwo mniej- wydaje. Zauwamy, e pragnienie
|g|ir
et
)dza) dobrego, bodaj najsabsze, wystarcza nam tutaj, gdy sdzimy, e, posugujc si
odpowiedniemu rodkami doskonalenia, moemy rozwin je, wzmocni i przeobrazi na pewne i
trwae postanowienie. Ale powiedz nam jakkolwiek sabej domagacie si dzy, jest ona dla
was niezbdn! Nie majc jej zawczasu, me dokonacie
niczego. U

Zgadzamy si z tem zupenie: naprzd sdzimy, e nawet stronnicy wolnoci przez fiat przyznaj, i
niepodobna chyba polega na takiem postanowieniu poprawy, ktre si nie wspiera na
jakiejkolwiek dz1 poprawienia si! ykonywac przeciwko chci jakie dzieo, trwajce duej, me
kocha tego, co pragniemy urzeczywistni jest to odbiera sobie wszelk sposobno
powodzenia Aby dokona czego, trzeba zadanie swe kocha _ Ale, powtrz nam raz jeszcze
student wasz albo ma, albo nie ma tej mioci, tego pragnienia. Jeli ich nie ma, to potpiony ]est
nieodwoalnie. Powiedzielimy ju, e przyjmujmy ten dylemat. Tak, dza jest niezbdn; bez
dzy wyzwolenia nie ma si wolnoci! Ale bolesne skutki takiego przeznaczenia dosigaj tylko
pewnej kategorii ludzi, ktrych nawet stronnicy naj- bezwgldniejszej wolnej woli uwaaj rwnie
za nieszczliwcw, skazanych z gry. ^ . .
Istotnie, grupa naszych skazacw jest waciwie tem samem, co i grupa owych nieszczsnych
obkacw, dotknitych obdem moralnym. Przypuszczamy, nie mogc zreszt tego wykaza,
lecz jedynie na tej zasadzie, i nigdy nie spotkalimy przykadw przeciwnych, e zapytawszy si
kogokolwiek, byle nie dotknitego obdem, czy woli peen chway, zawd Pasteura anieli
ndznego pijaka, otrzymamy odpowiedz twierrzc. Oczywicie, jest to tylko zaoenie, ale kt
poda je w wtpliwo?
Czy zna kto ludzi bezwzgldnie nieczuych na blask genjuszu, na pikno, na wielko moraln?
Jeli popobne bydl istnieje, albo istniao, to wyznaj e przypadek taki mao mi obchodzi. Jeli
za zaoenie moje jest suszne, a takiem jest ono dla wikszoci osb ludzkich, to mi wystarcza.
Skoro bowiem kto przekada wielko Sokratesa Regulusa, Wincentego a Paulo nad ndzne
nikczemnienie najbardziej odraajcych okazw, to przekadanie takie, bodaj najsabsze, wystarcza
tutaj. Przekada bowiem, to znaczy poniekd kocha, poda. dz ow, nawet najbardziej
przelotn, mona wzmocni, utwierdzi. Uronie ona, jeli si j uprawia, i przez biege zaywanie
praw psychologicznych przeobrazi w postanowienie prawdziwie mskie. W taki sposb z maego
ziarnka, mogcego stanowi zdobycz mrwKi, wyania si potny db, stawiajcy czoo
huiaganom.
A wic przykucie do takiego przeznaczenia nie trwoy nas bynajmniej, gdy poza obrbem pewnej
romadki obkacw, ktrych powicaj nawet stronnicy wolnej woli przez fiat, i, by moe,
poza kilkutuzinow gromadk bydlt niepoprawnych, wszyscy ulegamy mocy przeznaczenia" ku
dobremu. Moralno przeto nie ma potrzeby czenia losw swych z teorjami tak niepewnemi i,
powtarzamy, tak zniechcajcemi, jak teorja wolnej woli. Moralno potrzebuje jedynie wolnoci,
co jest rzecz cakiem inn; wolno za owa moliw jest tylko w determinizmie i przez niego. Do
zapewnienia nam wolnoci wystarcza, aby wyobrania nasza bya zdolna wystawi sobie jaki plan
yciowy, ktry mamy urzeczywistni. Znajomo nasza praw psychologji i obycie si z niemi
pozwoli nam przy pomocy wybiegw i sojuszw zapewni powag planowi wybranemu i kasa8
pracowa na korzy naszych zamiarw cza 47 sowi, ktry jest wielk potg wyzwalajc w naa
ide.
Nasz sposb pojmowania wolnoci nie jest moe dla lenistwa tak pontnym, jak teorja wolnej woli,
ale ma nad ni t przewag, e odpo; wiada istotnej naszej naturze psychologicznej i moralnej, nie
wystawia za nas na mieszno zarozumiaego wypowiadania si z nasz wolnoci bezwzgldn,
ktrej ustawicznie przeczy zbyt prawdziwa ulego nieprzyjacioom wewntrznym. Gdyby
jeszcze zatarg ten by tylko zabawny dla psychologa-spostrzegacza, byoby w tern p biedy tylko;
ale sprowadza on do rycho zniechcenie nawet w ludziach zamiarw najlepszych. Co wiksza,
owa teorja wolnej woli najniewtpliwiej od- strczya wiele umysw przenikliwych od badania
warunkw chcenia1). ,
Teraz po uwolnieniu si od teorji, cieszcych si wzitoci, a dotyczcych przyrody woli, moemy
dotrze do istoty naszego przedmiotu i zbada psychologi woli.
1) Do powzicia tego przekonania wystarczy, gdy si dowiemy, w jak gbokie zapomnienie
popado dzieo psychologiczne, najpowaniejsza z wydanych przez szko Cousi'na, dotyczce
woli: chcemy tu mwi o owem przedziwnem dziele Debsa tableau de lactlvite volontaire pour

servir a la science de 1education, Amiens 1844, str. 196, w 8-ce. (Udzielenie mi tej ksiki
zawdziczam uprzejmoci p. Eggera, profesora na Facult des lettres w Nancy, znanego w wiecie
naukowym z piknej ksiki la Parole intriesure i a nowej mistrzowskiej pracy o sDebs umar podobno W wieku lat 34. W ksice jego znaj - duj si kartki przenikliwoci
cudownej, jeeli si uwzgldni dat dziea. Na str. 30 i nastpnych zaznaczamy bardzo wyrany
wykad teorji, odtworzonej pniej przez W. James'a, e wola wie ogniwa (szeregu czynnego)
jedynie w porzdku umysowym.
Czegby nie dokona o tym zakresie bada umys tak subtelny, jak Jouffroy, gdyby go nie zbiy z
drogi modna podwczas roztrzsania bizantyjskie o wolnej woli. Nieszczsna taeija owa prypz p
wiaka zagradzaa dostp do bada wolil
PSYCHOLOGIA WOLI.
KSIGA II.
ROZDZIA L
Badanie znaczenia wyobrae w sprawie woli.
Gdyby pierwiastki naszego ycia duchowego byy proste, wwczas byoby rzecz najatwiejsz
badanie niebezpieczestw i posikw, ktrych spodziewa si mamy po nich w dziele panowa nia
nad sob. Ale pierwiastki te tworz ze sob poczenia, a nawet zwizki, ktre utrudniaj prac
rozbioru w szczegach.
Jednake atwo zauway mona, i wszystkie pierwiastki naszego ycia wewntrznego dadz si
sprowadzi do trzech: wyobrae, stanw uczuciowych (afektw), dziaa.
1.
Wyraz wyobraenie zawiera w sobie wiele pierwiastkw rozmaitych. Najgbszem odrnieniem,
ktrego _ dokona moe psycholog midzy wyobraeniami, zajty stosunkami umysu i woli, jest
odrnienie wyobrae dorodkowych i odrodkowych. Znaczn liczb wyobrae mamy z
zewntrz; tkwi w nas one jakgdyby jein nog loges en l'tamine", ak mwi Montaigne; s one
istnen gomi chwilowymi, ktrzy nie podlegali adnej pracy przyzwalajcej i dla ktrych pami
49
jest tylko skadem tymczasowym. Sprzecznoci stoj tam obok siebie, za kady z nas ma w gowie
cay lamus myli, pochodzcych z czytania, z rozmw, nawet z marze sennych: s to przybysze,
ktrzy wprowadzili si do as, skorzystawszy z lenistwa umysu, najczciej pod oson jakiego
pisarza albo mistrza.
W tej to zbrojowni, gdzie si znajdzie ze i dobre, lenistwo nasze i zmysowo szuka bd
usprawiedliwienia. Jestemy panami tego rodzaju wyobrae, moemy ustawia je w szeregu,
kaza im przesuwa si przed nami podug naszej woli: ale, jeli my posiadamy wszelk wadz nad
niemi, one na nas wielki wpyw wywieraj. Najczciej s to tylko sowa, mao co wicej.
Tymczasem walka sw z lenistwem naszem i zmysowoci, to walka garnka glinianego z
elaznym. A Fouille broni zaoenia wogle faszywego, mwic o wyobraeniach-siach (idesforces). Nie dostrzeg zgoa, e sia wychowawcza, tkwica w wyobraeniu, pochodzi prawie
zawsze z sojuszu tego wyobraenia z potgami istotnemi, jakiemi s stany uczuciowe.
Dowiadczenie co chwila przekonywa nas o sabej wadzy wyobraenia. Od przyzwolenia czysto
formalnego daleko jest jeszcze do skutecznej i pobudzajcej do czynw wiary. Z chwil, gdy sama
tylko inteligencja, bez pomocy obcej, walczy musi z brutalnym zastpem potg zmysowych,
skazan jest ona na niemoc. W stanie zdrowia takie odosobnienie inteligencji jest niemoliwe, ale
choroba dostarcza nam bardzo wyranych dowodw tego, e wszelka sia. pobudzajca do czynw
doniosych, wypywa z uczu. Nie utrzymujemy tutaj, e inteligencja nie ma adnej siy sama w
sobie, ale wydaje nam si rzecz pewn, i jest ona bezsiln, gdy trzeba poruszy albo odeprze
cikie i niezgrabne skonnoci zwieKsztalcenie woli 4
rzce Ribot1) wykaza za pomoc przykadw uderzajcych, e kiedy uczuciowo nasza jest
gboko dotknita, np. wystpujca po czuciu rado nie ukazuje si zgoa, kiedy wyobraenie
pozostaje osche i chodne, wwczas istota inteligentna staje si niezdoln nawet do poruszenia rk
dla podpisu. Kt z nas, budzc si ze snu po nocy niespokojnej i po niedoskonaym wypoczynku,

nie znajdowa si w stanie podobnym? Pogreni w odrtwieniu gbokiem, z umysem, bd co

bd, do jasnym, widzimy, co naleaoby robi, ale, niestety, czujemy zarazem, e wyobraenie
mao ma siy samo przez si. Nieche wtedy posyszymy, e suca rozprawia z jakim
zapowiedzianym a zapomnianym przez nas gociem, to pomieszanie na myl, e zastanie on nas nie
w porzdku a wic uczucie, kae nam wyskoczy z ka z caym popiechem. W przypadkach,
przytoczonych przez Ribota, mamy ywe uzmysowienie tego przeciwiestwa pomidzy skutkami
wyobraenia a uczucia. Jeden z chorych, o ktrym on mwi, niezdolny do wykonania
najmniejszego ruchu dowolnego, pomimo zupenego zdrowia pod wzgldem umysowym, pierwszy
wyskoczy z powozu, kiedy tene przejecha jak kobiet na drodze.
Na nieszczcie, zwykle sdzimy, e stany chorobowe s czem zgoa odrbnem, gdy tymczasem
stanowi one tylko jakgdyby powikszenie rzeczywistoci codziennej. Tak samo, jak skpiec,
zawsze gotw bdzie mia si ze saboci Harpa- gona, nie biorc z nich nic do siebie, tak
podobnie my wszyscy nie chcemy widzie siebie w jasnych wyranych stanach chorb
umysowych. Ale cae dowiadczenie nasze przekonywa nas o niemocy wyobraenia. Nie mwic o
alkoholi- *)
*) Maladies de la volont, 38, 39, 43, 50, 116, 117 Choroby woli, tum. J. K. Potocki, Warszawa
1835>
kach, ktrzy wiedz bardzo dobrze, jakie nastp stwa bdzie miao ich opilstwo, lecz ktrzy czuj te
nastpstwa dopiero po pierwszym napadzie apopleksji, kiedy ju bywa zapno; czeme jest
nieopatrzno, jeeli nie widzeniem grb przyszoci bez ich poczucia? Zdarza si klska: ach,
gdybym by wiedzia powiadamy. Wiedzielimy, ale nie t wiedz, zabarwion uczuciem i
wzruszeniem, ktra je ynie moe by bran w rachub, gdy idzie o wol.
Poniej tej powierzchownej warstwy wyobrae, ktre si w nas nie zagbiaj, znajduj si inne
wyobraenia, korzystajce niekiedy z poparcia uczu przejciowych. Oto bp. spdzilimy dni kilka
nawp leniwie, oddajc si czytaniu, kiedy tymczasem mamy przed sob ksik do napisania.
Wysiek odstrasza nas. pomimo wybornych racji, ktremi usiujemy siebie przekona; wtem poczta
przynosi nam wiadomo o powodzeniu towarzysza; wspzawodnictwo podnieca nas, i to, czego
nie mogy zdziaa wzgldy najwysze i najstateczniejsze, robi teraz niezwocznie fala wzruszenia
porzdku niszego. Zawsze bd pamita o pewnem wydarzeniu, ktre z olniewajc
oczywistoci wykazao mi rnic pomidzy wyobraeniem a wzruszeniem. W Buet pewnego razu
przed witem przebywaem przecz z gwatowny -^spadkiem, ktrego kraniec gin w ciemnoci.
Polizgnem si. Ani na chwil nie straciem gowy. Miaem wiadomo pooenia krytycznego i
wyrar 3 widziaem niebezpieczestwo. _ Mylc cigle, e pewno si zabij, zdoaem jednak
zwolni, a nastpnie powstrzyma bieg swj o sto metrw niej. Z najwikszym spokojem
przebyem przecz powolutku, posikujc si kijem alpejskim i kiedym ju by bezpieczny wrd
ska stanowczo uratowany, owadno mn gwatowne drenie (by moe z powodu
wyczerpania, wywoanego nadmiernem wysika* mi) potem. Serce mi bio-ciao pokryo si
chodnym i dopiero wwczas doznaem obawy, strachu okropnego, W jednej chwili widok
niebezpieczestwa sta si uczuciem niebezpieczestwa.
Jeszcze gbiej, ni owe wyobraenia, pochodzce z zewntrz i tymczasowo usynowione niejako
przez stany uczuciowe przelotne, znaiduj si wyobraenia inne; jakkolwiek przybye rwnie z
zewntrz, pozostaj one jednak w zgodzie z uczuciami p odstawowemi, tworzc z niemi przymierze
tak cise, i nie wiadomo, czy to wyobraenie pochono uczucie, czy te samo przez uczucie
zostao pochonite.Na tym poziomie mierzaj si one z wyobraeniami pochodzenia
wewntrznego, przy- bywajcemi z naszej gbi, a tworzcemi wyranie sformuowania samego
charakteru naszego, naszych skonnoci gbszych. Czujca osobowo nasza nadaje im
zabarwienie ciepe; 's one niejako same uczuciami. Podobnie jak lawa, ostudzona ju na
powierzchni, pozostaje w cigu lat caych rozarzon w pewnej gbokoci, tak wyobraenia owe,
przetwarzajc si w inteligencj, zachowuj gorco uczuciowego pochodzenia swego. Wyobraenia
te same s zarazem natchnieniem i oparciem wszelkiej dziaalnoci trwalszej w danym kierunku,
Bd co bd. zauwaymy tu jednak, e wyobraenia te s niezupenie wyobraeniami: s to jasne,
dokadne, atwo dajce si zay zastpniki uczu, t. i. stanw psychologicznych, potnych, ale

powolnych, cikich, do zaycia trudnych. Bardzo odmiennemi s one od owych wyobrae,

powierzchownych, tworzcych czow; La wyrazowego" i czstokro nie czem innem_ bdcych,
jak tylko wyrazami, znakami, pozbawione! >r. treci, jak oznaczaj; energj rw c erpi one jak
gdyby korzeniami. Jest to energja poyczana, ktr znajduj one w rdle ywem uczu, lamictnoci, sowem stanw uczuciowych, Kiedy takie
wyobraenie zrodzi si w duszy, paajcej chci przyjcia go, wwczas za spraw dwoistego a
tajemniczego zjawiska przesikania, ktre zbadamy pniej, wyobraenie przyciga ku sobie
uczucia, mogce je zapodni, ywi si niemi niejako, wzmacnia si; z drugiej za strony okre
ono wyobraenia przedostaje si do uczu, nadajc im nie si, lecz mono umiarkowania si.
Wyobraenie jest dla uczu tem, czem magnesowanie dla niezliczonych prdw sztaby elaza
mikkiego; skierowywa je ono w jedn stron, usuwa starcia i z tego, co byo tylko gmatwanin
niespjn, tworzy karny strumie siy ustokrotnionej. W taki to sposb w sprawach politycznych
do bywa czasem jakiej formuy szczliwej popularnego czowieka, aby skierowa do celu
cakiem wyranego wszystkie bezadne i sprzeczne przedtem siy tumu.
Ale, pozostawione samym sobie, wyobraenia bezsilne s wobec brutalstwa popdw. Komu si
nie zdarzao, e go w nocy ogarnia strach nieuzasadniony, niedorzeczny, ze pozostawa w ku z
sercem bijcem gwatownie, e skroniami krwi nabrzmiaemi, nie bdc zdolnym ukoi tego
miesznego wzruszenia, chocia rozum jego nie osab, inteligencja pozostaa w stanie jasnoci.
Tym, ktrzy nie doznawali nic podobnego, radzibym przeczyta na wsi w czasie wichury zimowej
po pnocy jedn z powieci fantastycznych Hoffmana La Porte mure: ujrz oni z ca
oczywistoci, jak mao way ich rozum, ich j^sne wyobraenia wobec wzruszenia strachu. Nie
mwic o uczuciach tak silnych i niejako instynktownych, mona wyranie stwierdzi rnic
potgi szz- cej wyobraenia oraz stanw afektowych, badajc uczucia nabyte. Porwnajmy tylko
papuzi", czysto umysow wiar mieszczuchw z maych miasteczek z gbok wiar
dominikanina. Ten ostatni dlatego, e czuje prawd religijn, moe zrobi
- D fila
niej cakowit ze siebie ofiar, pozbawia si wszystkiego, co wiat ceni, zgodzi si na ubstwo,
umartwienia, ycie najtwardsze. Mieszczuch, ktrego wiara jest tylko umysowa, bywa wprawdzie
na mszy, ale nie ywi bynajmniej wstrtu do sob- kostwa najobrzydliwszego. Jest on bogatym i bez
litoci wyzyskuje biedn sug, ktr karmi le, wymagajc od niej pracy wycieczajcej.
Porwnajmy jeszcze zachcianki socjalizmu bulwarowca, ktryby si nie wyrzek ani jednej
rozkoszy, ani i wet wydatku, echccego jego prno tylko, socjalizmem odczutym jakiego
Tostoja, ktry, opywajc we wszystkie dobra: tytu, majatek, geniusz, pdzi ycie chopa
rosyjskiego. W taki to jeszcze sposb wyobraenie nieuchronnoci mierci dla wikszoci ludzi
pozostaje czem oderwanem. To te wyobraenie to, bd co bd tak pocieszajce i kojce, tak
atwo mogce przytumi w nas uczucia ambitne, dum i samolubstwo, zatamowa rdo cierpie
naszych, pozostaje bez wpywu na postpki nasze. Czy mogoby by inaczej, skoro nawet u
skazacw wyobraenie to odczuwanem bywa dopiero w ostatniej chwili. Myl ta zawsze obecna
bya w jego umyle, ale w sposb niewyrany i oglnikowy, nie mg si te przy niej zatrzyma.
Tak np. chocia dra ze strachu i czerwienia jak ogie, mylc, e ma wkrtce umrze, to jednak
mimowoli bra si do liczenia sztabek w kratkach sdowych, dziwi si, e jedna z nich jest zamana
i zapytywa siebie, czy j naprawi.,, dopiero wieczorem tego dnia ostatniego i smutnego, umysowi
jego przedstawia si w caej okropnoci myl o rozpaczliwem pooeniu i strasznem rozwizaniu,
jakiego by blizki: a do owej chwili jedynie tylko w sposb niewyrany przewidywa mono
zgonu tak wczesnego" 1). *)
*) Dickens. Olivier Twist. Hachetta,
(tum. poi., Lipsk 1846).
55
Nieuytecznem byoby zreszt gromadzenie tu innych jeszcze przykadw. Kady, poszperawszy
troch w swem dowiadczeniu minionem, mgby znale obfite niwo faktw
charakterystycznych, ktre mocno przekonaj nas na korzy naszych wnioskw. Nie, wyobraenie
samo przez si nie jest si. Stanowioby ono si, gdyby byo jedynem w wiadomoci. Poniewa

jednak pozostaje tam w zatargu ze stanami uczuciowemi, przeto zmuszone jest poycza od uczu
siy zbrojnej, ktrej mu brakuje.
2.
Ta niemoc wyobraenia jest tembardziej znie- chcajc, i posiadamy nad niem wadz cakowit.
Determinizm kojarzenia si stanw wiadomoci, zuyty umiejtnie, daje nam w dziedzinie
umysowej wolno prawie bezwzgldn. Wanie same prawa kojarzenia pozwalaj nam zrywa
acuchy stanw skojarzonych, wprowadza tam pierwiastki nowe i spaja acuch ponownie.
Kiedy szukaem jakiego przykadu konkretnego, ktryby mg uzmysowi to twierdzenie
teoretyczne, dostarczy go przypadek, ten wierny dostawca ludzi, zdajcych wytrwale za jak
ide. Rozlega si gwizdawka jakiej fabryki. Dwik ten, ten stan wraeniowy rozerwa mimo mej
woli pasmo wyobrae, za ktrem zdaem i naga wprowadzi mi do wiadomoci obraz morza,
zarysy gr korsykaskich, a pniej przedziwn panoram, odsaniajc si z wybrzey Bastji.
Poszo to std, te w wist dwicza zupenie tak samo, jak gwizdawka parowca, ktr syszaem
tak czsto w cigu at tizech. Ot wyzwolenie nasze, to w
56
oglnoci prawo silniejszego. Stan wraeniowy jest wogle silniejszy, ni stan wyobraeniowy;
jeli za wist syszany moe przerwa cig wyobrae, ktrym oddawa si chcemy, to dla C3lw naszych wystarczy, gdy wiadomie posugiwa si bdziemy takim samym sposobem.
Moemy, gdy tego zapragniemy, wywoywa w sobie stany wraeniowe, moemy dla uwolnienia
si od skojarze zbyt silnych wprowadza stany wraeniowe, ktre gwatownie rozerw acuch.
Istnieje nadewszystko jeden stan wraeniowy, szczeglnie posuszny i dogodny: stanem tym jest
ruch, za pomidzy ruchami ruchy tworzce mow. Mona wymawia gono wyrazy, mona
czyta. Mona nawet ak to czyni w razie pokusy ludzie religijni, chosta si i gwatownie starga
skojarzenia, ktre starga chcemy. W ten sposb moemy przemoc narzuci sobie wyobraenie,
ktremu chcemy zapewni zwycistwo, tak, iby ono z kolei byo punktem wyjcia nowego
kierunku myli.
Tu zreszt potnie pomaga nam w tej pracy wielkie prawo pamici. Wszelkie wspomnienie, gdy
ma si wyry gboko, domaga si czystego i dugotrwaego powtarzania. Nadewszystko wymaga
ono uwagi ywej i, jeli tak rzec mog, wspczujcej. To te mzgowe podcielisko acuchw
wyobrae, wygnanych przez nas i za trzymywanych na wygnaniu, bezsilnieje, zaciera si i w
zaniku swvm powoduje znikanie odpowiednich ([wyobrae. Jestemy przeto panami swoich
myli: moemy wyrywa ze chwasty, wicej nawet, moemy niszczy t cz gleby, na ktrej one
rosy.
Przeciwnie, gdy chcemy zachowa skojarze nia obecne i pozwoli im si rozwija, musimy naprzd
bardzo starannie usuwa stany wrae_ niowe, obce naszemu przedmiotowi, a mogc
57
acno wtargn do naszej wiadomoci; szukamy ciszy, spokoju, zamykamy nawet oczy, gdy
przdza myli naszych jest zbyt wta. Nadto przywoujemy na pomoc stany wraeniowe, mogce
si nam przyda: wymawiamy wyrazy gono, wpisujemy nasze myli: szczeglnie pismo3
przedziwnie
pomaga w dugich rozmylaniach. * 1 Otrzymuje ono myl i wsplnikami ruchu wyobrae czyni
rk nasz i oczy. Co do mnie, to usposobienie przyrodzone, silnie rozwinite pod wpywem
zawodu, przeszkadza mi czyta bez wymawiania; w ten sposb myl utrzymywana jest przez troisty
acuch uczu wraeniowych, a nawet przez poczwrny, gdy trudno jest wymawia wyrazy, nie
syszc ich1).
Sowem, dlatego wanie, e mamy cakowit wadz nad miniami narzdw zmysowych, albo
nad temi, ktre wchodz w gr przy mwieniu, moemy wybawia siebie z niewoli kojarzenia si
wyobrae. Oczywicie mog tu zachodzi rnice, zalene od przyrody kadego z nas; obecnie w
psychologii czsto popeniamy bd, uoglniajc zanadto wasny wypadek, z kadym dniem
bowiem wykrywamy typy nowe, ktremy gmatwali byli z innymi2). To te tylko co do siebie
utrzymuj, e jedynem wspomnieniem, cakowicie mi ulegem i wywolywanem zawsze naj) Wiadomo, e wspomnienie wyrazu jest bardzo zoone, oraz e skada si ono z czterech

pierwiastkw, a mianowicie:
1) z obrazu ruchowego (wyraz wymawiany), 2) z obrazu wzrokowego (wyraz w druku, albo
rkopisie), 3) z obrazu suchowego (wyraz syszany, 4) z obrazu ruchowego-graficznego (pisanie
wyrazu). Poniewa myl byaby niemoliw bez mowy, jasnem jest przeto, e poza wszelkim
szeregiem mylowym 'zwijaj si jeden lub wicej szeregw, zoonych z obrazw, o ktrych tu
mwimy. Kiedy piszemy, te cztery szeregi obrazowe mog by oparciem dla myli.
,) Por. Ribot, Enquta sur les ides gnrales w Revus philos. za padziernik 1891.
pierwej, gdy chc czynnie zmieni bieg myli, jest wyobraenie ruchu. Wadz nad myl posiadam
tylko dlatego, e jestem panem mini.
Bd co bd, ze stanowiska samoistnego ksztacenia woli, wniosek, wypywajcy z tego rozdziau,
nie dodaje chyba otuchy. Jestemy wszechwadni wobec wyobrae wasnych, ale niestety, potga
ich w walce z lenistwem i zmysowoci nie zasuguje prawie na uwag: zobaczmy teraz, czy
poszczci si nam lepiej przy badaniu rodkw, jakich w sprawie panowania nad sob dostarczaj
stany uczuciowe.
ROZDZIA 1!.
Badanie znaczenia stanw uczuciowych w sprawie woli.
INiepodobna przeceni doniosoci wpywu stanw uczuciowych na chcenie nasze. Wszystkiego
mog one dokona, nawet kaza nam bez wahania stawi czoo mierci i cierpieniu. Stwierdza
potg ich, to znaczy stwierdza empiryczne prawo powszechne. Ale to prawo empiryczne mona
uczyni naukowem, czyli wyprowadzi je z jakiego prawa wyszego i uwaa za wynik pewnej
prawdy oczywistej.
Rozdzielajc zapomoc rozbioru stopione razem pierwiastki, tworzce uczucie, znajdziemy, e
dzieje si z nimi tak, jak z jakiem adagio Beet- hovena: motyw zasadniczy przebiega tam przez
wszystkie warjacje, ktre ju go maskuj, ju odsaniaj; ten frazes, wiecznie odradzajcy si pod
tysicznemi postaciami, jest jakby dusz rnolit zarazem i jedyn, a nadajc ycie utworowi
muzycznemu. Takiemu Wanie frazesowi, utrzymujcemu c-h adagio z jego bogactwem
cudownem, odpowiada w uczur' i pewna dno pierwiastkowa. Dno taka nadaje uczuciu jego
jedno. Na niej rozwija si mog bardzo bogate warjacje czu, rozkoszy i blu oraz wspon nie.
Ale ona to wanie zabarwia pewnym odcieniem szczeglnym wszystkie te pierwiastki
drugorzdne. Jak u Kartozf usza twory istniej jedyni i przez
60
boskie stwarzanie cigle, tali podobnie tutaj rozkosze nasze, ble czucia, wspomnienia posiadaj
rzeczywisto tylko za spraw pewnego stwarzania cigego: promienieje w nich ywa energia owej
dnoci pierwiastkowej. Za jej zniknieniem mielibymy tylko kup stanw psychologicznych,
chodnych, martwych, cakiem oderwanych, bezbarwnych i nieskutecznych.
Ta zasadnicza istota wszelkiego uczucia pozwala nam zrozumie, dlaczego owe stany maj w nas
potg tak wielk. Istotnie, czeme s dnoci, jak nie dziaalnoci nasz, nasz chci ycia,
ktra, po silnem wywiczeniu jej przez bole, zmuszona bya opuci wiele kierunkw i rozla si
po drogach dozwolonych, ulegajc tiiejako prawu: albo zgin, albo zda po torach, ktre s
poszczeglnemi dnociami zorganizowanemi?
Dziaalno owa, zarzdzana przez bole, a ktra odtd objawia si bdzie szeregami ruchw
miniowych, zwizanych spoem i stanowicych jak czynno, albo gromad czynnoci, jasno
zrnicowan z pord innych, jest pocztkow postaci wszelkiej dnoci (skonnoci).
Dziaalno bez karbw blu byaby si rozproszya we wszystkich kierunkach, byaby zniedoniaa: dowiadczenie zmusio j wpyn na tory dnoci naszych, te za, jak widzimy, s
niejako nasz energj cenraln, pierwotn, ktra gorcemi potokami przebija powierzchown
skorup wyobrae nabytych i uczu drugorzdnych pochodzenia zewntrznego. Jest to nasza sia
ywa, rozlewajca si po odpowiednich miniach, objawiajca si w czynach naogowych: to
wanie tumaczy nam potg ruchow skonnoci naszych. Skadaj si one z grupy ruchw, albo
raczej z pewnej masy ruchw pierwiastkowych. Tak np. materja miniowy, wprowadzany w gr
przez gniew, mio i t. p., w caoksztacie swym byw

- 61
zawsze jednaki we wszystkich przypadkach; jeszcze bardziej jednakim bywa on w caym gatunku.
Tem, czem jest, by on ju u niezliczonych pokole, ktre przekazay nam istnienie. Na tem tle,
cokolwiek zatartem, kady dzierga swe pomysy osobiste, ale cao jest tak spjna, e nawet
niemowlta w kolebce rozumiej jej znaczenie. Taki zwizek pomidzy dan dnoci a pewnym
szeregiem wyrazw miniowych przekazany zosta drog dziedzicznoci. Jest to spjnia wielu
wiekw, rozumiemy tutaj, e zwizki, zadzierzgnite przez nas wiadomie pomidzy danem wy
obraeniem a ruchem miniowym, mao maj siy w porwnaniu z owemi innemi wizami, ju
auto matycznemi: jedyn rkojmi ostania si ich w tej walce nierwnej bdzie, jak przewidujemy,
wyszukanie sobie sprzvmierzecw i dziaanie cznie z dnociami dziedzicznemu w ten sposb
mona si bdzie odway na walk, w ktrej kruche spoido, wice wyobraenie z ruchem, nie
ulegnie pod ciosami.
Sia uczucia objawia si w skutkach wielce rozmaitych. Uczucie ywe moe zmci stany
psychiczne, najbardziej od niego na pozr zalene, jak postrzeganie przedmiotw zmysowych.
Prawda, e wszelkie postrzeganie, nawet pierwiastkowe, jest tumaczeniem pewnych znakw. Nie
widz tej oto pomaraczy, lecz tylko z pewnych znakw sdz, e musi to by pomaracza. Ale
tumaczenie takie za spraw naogu staje si natychmiastowem, automatycznem, a wic bardzo
trudno daje si zbi z tropu. Tymczasem uczucie co chwila wygania tumaczenie prawdziwe i
podsuwa nam zudne, ktre w wiadomoci zabiera miejsce tamtego. Nie mwic ju o strachu,
ktry w nocy np. wywouje najniedorzeczniejsze tumaczenia odgosw najbardziej naturalnych,
czy nie wiadomo, e nienawi czyni nas lepymi na fakty
najoczywistsze? Aby uprzytomni sobie to faszowanie prawdy, pomylmy, jak dalece matki myl
si co do piknoci swych dzieci, przeczytajmy udatny dowcip Moliera, drwicego ze zudze
mioci;
T a pale est au jasn a en blancheur comparable;
La noire faire peur, une brune adorable... 1).
Ale nietylko postrzeganie moe by spaczone przez uczucie. Uczucia silniejsze nie maj wzgldw
dla sabszych. Tak np. wkrtce bdziemy mieli sposobno uwydatnienia doniosoci tego faktu
prno, uczucie tak ywe u wielu, moe wyrugowa ze wiadomoci inne uczucia, istotnie
doznawane. . , .
Uczucia, ktrych dow dczanie uchod: za co modnego, wytwornego, silnie bywaj poddawane
nam przez mio wasn. Frzybysze ci panosz si w wiadomoci zasania sob uczucia istotne,
tak samo jak widmo, ukazu ;ce si przed cian, zasania oczom halucynanta desenie obicia, jak
gdyby byo osob rzeczywicie obecn. Za spraw tego rodzaju poddawania wasnego, student
wyrzeka si gbokich uciech swojego wieku i stanu na rzecz przyjemnoci rzekomych, ktre bez
okrasy uczu, poddawanych przez prno i otoczenie, s wprost ndzne. Podobnie jak wiatowcy, powierzchowni z upodobania i przez nieudolno, nigdy nie sprbuj poszuka w gbi
siebie samych uczu istotnych, ktrych doznaj wrd ycia wielce zaprztnionego, zarazem
gupiego i jaowego. Popadaj oni w nag wyobraania sobie, e istotnie doznaj pewnych uczu
konwencjonalnych, ktrych pozory dobrze s uwaane w ich wiecie; nag za ten ostatecznie
zabija w nich zdolno wzruszenia prawdziwego. Taki *)
*) M santhropa, U, 4.
63
poddanie si wzgldom co powiedz czyni z nich istoty mie, gadkie, bez wszelkiej
oryginalnoci: s to adne cack? mechaniczne, od ktrych sznurki pozostaj w rku innego. To
nawet, co odczuwa j w chwilach najokropniejszych, jest rzecz cakiem konwencjonaln,
Jasnem jest, e, mogc spaczy spostrzegania i uczucia nasze, a wic rzeczy cikie i trwae,
uczuciowe stany nasze tem atwiej zmc tak kruche wytwory psychiczne, jakiemi s wspomnienia
(wyobraenia). Poniewa za sd wszelki, wszelkie mniemanie wspiera si na mniej lub wicej
dokadnych poszukiwaniach, po ktrych nastpuje cisa ocena pierwiastkw poszukiwania, przeto
jasnem jest, e uczucie bdzie tu mogo mie nastpstwa przedziwne, Najgwniejszy uytek, jaki
czynimy z naszej mioci prawdy, nie jest ten, i wmawiamy w siebie, e to co kochamy, nie jest

prawdziwe1), Prawie wszyscy wyobraamy sobie, e postanawiamy wybra, e wybieramy jedn

z pomidzy drg wielul Niestety, prawie zawsze postanowienie powzitem bywa w nas, nie za p ze
oas, niema w tem adnego udziau naszej chci wiadomej: popdy liasze, pewne zwycistwa
ostatecznego, przyzwalaj niejako inteligencji na ow rozmylanie, rozwaanie, pozostawiaj jej
ponn uciech z mniemania, e jest krlow, ale w rzeczywistoci jest to krlowa konstutycyjna od
pompy, od przemawiania, ale nie od rzdw.
Istotnie inteligencja, tak posusznie ulega gwatownym wybuchom stanw uczuciowych, sama nie
ma wielkiej pociechy z woli, ta bowiem bynajmniej nie lubi spenia suchych rozkazw, od niej
otrzymywanych: poniewa jest ona potg uczuciow, potrzeba wic jej rozporzdze,
nacechowanych wzruszeniem, zabarwionych na*
1) Nicole Pie*. De U connajssance de soi, L VL
mitnoci. Patologja przechowaa nam przykad owego rejenta, ktry, niezdolnym bdc wcale do
chcenia, pierwszy wyskoczy z powozu, aby da ratunek kobiecie przejechanej1). Oto jak si rzecz
ma z chci poszczegln.
Tembardziej przeto wola trwaa i potna musi by utrzymywana przez uczucia rwnie potne i,
jeeli nie stae, to przynajmniej czsto wzbudzane. Natona uczuciowo powiada Miii jest
narzdziem i warunkiem, pozwalajcym nam sprawowa potn wadz nad samymi sob, ale do
tego musi ona by uprawian. Po przygotowaniu takiem tworzy ona ju nietyl- ko bohaterw
pierwszego popdu, ale bohaterw woli, wadncej sob. Dzieje i dowiadczenie wykazuj e
charaktery najbardziej namitne odznaczaj si najwiksz staoci i nieu toci poczucia
obowizku, gdy namitno ich skierowana zostanie w tym duchu"* 2). Obserwujmy sobie
uwanie, a spostrzeemy, e poza obrbem czynw automatycznych ju z naogu, wszelka ch
poprzedzana bywa przez fal wzruszeniow, przez postrzeganie efekowe czynu, ktry mamy
wykona. Ju to, jakemy widzieli, wyobraenie pracy, kt*- przedsiwzi mamy, jest bezsilnem,
aby zmusi nas do wyskoczenia z ka, gdy tymczasem uczucie wstydu, e si bdzie przyapanym
w ku, pomimo uczynionej w przeddzie zapowiedzi wczesnego wstania, wystarcza do tego, aby
kaza nam ubiera si z popiechem. Ju znowu poczucie niesprawiedliwoci popycha aa do
protestu, ktry nas kosztuje itd. itd.
Zreszt dzisiejsze wychowanie dzieci jakkol
1' Ribo Maladies de la volont, 48 i 52 (przypis).
2) Mili. L'Assujettissement des femmes od str. 150. (Poddastwo kobiet. Warszawa 1887, wyd. 2gie.) Ribo. Maladies de la volont, 117, 118, 169.
65
wiek mao racjonalne, po czci wspiera si jednak na niejasnem postrzeganiu prawdy. Cay w
system wicze konkursowych, nagrd i kar, oparty jest na niewyranej wierze, i tylko wzruszenia
mog wprawia w ruch wol. To te dzieci, ktrych uczuciowo ma poziom bardzo niski, s nie do
wychowania pod wzgldem woli, a tem samem pod wszelkiemi innemi wzgldami. Naley
wyzna, i ze wszystkich mozow wychowania aden nie nadaje si porwna z trudem
wychowania dzieci, ktrym brak uczuciowoci... wszystkie ich myli s objawami roztargnienia...
suchaj one wszystkiego, lecz nic nie czuj1).
Uwaajc spoecznoci oraz ich wol zbioro- w jakgdyby za powikszenie tego, co si dzieje w
jednostkach, spostrzeemy w sposb bardzo oczywisty, e wyobraenia przewodnicz wiatu
jedynie porednio i wspierajc si na uczuciach. Wystpieniem idei zauway Michelet jest
nietyle najpierwsze ukazanie si jej sformuowania, ile ostateczne wyklucie, gdy w otoczeniu
potnego ciepa mioci wystrzela ona, zapodniona si serca"* 2). Spencer utrzymuje susznie, e
uczucia to wiat prowadz"3), Stuart Mili przeciwstawia mu twierdzenie4), e nie wzruszenia to i
nie namitnoci ludzkie odkryy ruch ziemi. Zapewne, ale odkrycie to czerpao poytek swj w
potnych uczuciach, bez ktrych nie miaoby ono adnego wpywu na postpowanie ludzkie. W
duszy to takiego Pascala, Spinozy idea ta zakiekowaa. Szczeglnie do duszy tego ostatniego
uczucie bahoci planety naszej we wszechwie- cie, a przez to uczucie naszej wasnej bahoci
1) Fenelon De 1Education des tilles, rozdz. IV.
2) Les Femmes de la Rvolution, 1854, str. 321.

*) Spencer. Pourquoi je me spare d'Auff. Comte.

*) Aug. Comte et le positivisme od str. 100.
Csztncenie woli 5.
66
przedostao si tak gboko, e nikt teraz nie mgby wej w cilejszy stosunek z jego dzieami,
nie doznajc w sobie poniekd owego wiel- spokoju rzeczy wiekuistych. Jedynie tylko wrd
filozofw, skonnych do rozmyla, odkrycie owo dao wyniki praktyczne, gdy tam tylko
spowodowao ono rozkwit gbokich wzrusze, wola narodu, jakiej grupy politycznej jest
wypadkow stanw afektowycli (interesw, wsplnych obaw, wsplnych sympatji i t. d.), ideje
czyste za mezbyt s skuteczne, aby przewodzi ludom.
Wystarczy tu zreszt, e zwrcimy na t spraw uwag czytelnikw. Znajd oni w dziejach . liczne
dowody sabego wpywu wyobraenia (idei) na postpowanie oraz siy wzrusze.
Potrafi oni np. wyznaczy waciw rol ideom, wolnym od wszelkiego wzruszenia, oraz
cierpieniom, gniewom, obawom i nadziejom w uczuciu, oywiajcym nas wszystkich. Co do
dowodw jednostkowych, to najbardziej przelotne spojrzenie na komedj ludzk wykryje ich
mnstwo. Oprcz przykadw, podanych w rozdziale I tej ksigi, spostrzeemy naprzykad dewotki,
ktre miayby sobie za ze opuszczenie mszy jednej, lecz ktre bez namysu szarpa bd dobr
saw swych przyjaciek"; ujrzymy osobistoci polityczne, wystawiajce na pokaz sw
dobroczynno, ktrzyby cofnli si ze zgroz na myl o zwiedzeniu odraajcych barogw, o
wejciu w jak styczno z ubogim, czstokro brudnym, a \ zawsze prostaczym! W pewnych
chwilach, jak raeni bezwadem, przytomni bdziemy zaburze- nion. wywoanym we wasnem
sumieniu pi zez zmysowo i ^ lumieip zostaniemy niecnemi wyobraeniami, ktre nagromadzenie
si danej wy- dzi ly w jednej okolicy ciaa wywoa moe w myli, twykle jak najhsrdziej panujcej
nad sob. Obok tej i ;emocy wyobraenia (idei) postawimy
67
bezwzgldn oiiar nietylko z istnienia, ale nawt % wszelkiej mioci wasnej, ofiar, ktra moe
zrodzi w duszy gbokie uczucie religijne. Przejmiemy si prawd przypowieci z Naladowania
Chrystusa: Qui amat non laborat; istotnie, dla tego, kto kocha, wszystko atwe jest i przyjemne do
spenienia. Zobaczymy, z jak atwoci uczucie macierzyskie moe odtrca wyobraenie czci i
patrjotyzmu: niech yje, niech yje zhabiony, byle y tylko! Ale moc objawu wprost
przeciwnego zobaczymy rwnie, jak gorcy patrjotyzm takiej Kornelii wiadczy, e uczuciom
najpotniejszym mona jednak przeciwstawia uczucia pochodzenia wtrnego, sztucznego i to
zwycisko, a przykad ten cennym jest dla nas, gdy dowodzi moliwoci wyplenienia uczu
instynktownych, najmocniejszych. Po takiem zbadaniu sprawy nawet oglnikowem, nikt nie b&
si mg wymawia od stwierdzenia wszechpotnego wpywu stanw uczuciowych na wol.
2
Na nieszczcie, jeeli z jednej strony pierwiastek uczuciowy przyrody naszej posiada w yciu
duchowem przewag tak oczywist, to z drugiej strony do sab jest nasza nad tym pierwiastkiem
wadza. Co gorsza, po zbadaniu faktw mona si przekona nietylko o tern, e^ sabo ta jest
istotn, ale nadto dowie, e nie moe ona nie istnie. Niemoc taka zaprawd jest tylko wynikiem
samej przyrody uczucia. Na innem miejscu wykazalimy1), e nieodznw nem narzdziem
wszelkiego oddziaywania na wiat zewntrzny s nasze minie: bez mir niemasz dziaania
zewntrznego. Ot wszelka pobudka, przybywajca z zewntrz jakkolwiek drog, Wywouje w
na- *
*1 Sensation, plaisir et douleur w Revue philosophiqu - m-ii 1890,
68
stpstwie odpowied odbierajcej j istoty, odpo ' wied oczywicie miniow, Ale wraenia
zewntrzne s niezmiernie rozmaite: rozmaitemi te by musz przystosowania miniowe.
Jakkolwiek wszake posta przybierze akt miniowy, spowoduje on wydatek siy, O wydatku tym
mdrze pomylaa zawczasu przyroda: kiedy wraenie dosiga zmysw, serce nagle poczyna
uderza ywiej, oddech si przypiesza cao czynnoci odywczych otrzymuje jak gdyby
uderzenie batem, Iakie poruszenie fizjologiczne, bezporednie jest anic tem, co stanowi

wzruszenie. Wzruszenie bywa tem ^ silniejsze, im silniejszem jest owo wstrznienie: w braku
tamtego niema te wzruszania. Ot owo poruszenie fizjologiczne jest automatycznem, co wiksza
wymyka si ono prawie cakowicie wadzy woli naszej, to za jest bardzo niepomylnem dla
sprawy naszego panowania nad sob.
Nie moemy ani powstrzyma, ani nawet miarkowa bezporednio uderze serca; nie moemy
powcign napadu strachu, tumic quasi paralityczny stan wntrznoci. Nie moemy w
przystpach zmysowoci powstrzyma wyrabiania si pynu nasiennego i jego nagromadzenia.
Nikt wicej od nas nie jest przejty myl, e ludzie, panujcy nad sob, s rzadkoci, e wolno
jest nagrod wysikw dugotrwaych, ktrych mao kto ma odwag sprbowa. Wynika z tego, e
prawie wszyscy s niewolnikami prawa determi- nizmu, e przewodzi im prno, skonno do
gniewu, e tem samem w znacznej wikszoci s oni marjonetkami, jak powiada Nicole, nad
ktremi potrzeba mie lito. Jakakolwiek niecnota spotkaaby nas z ich strony, jedyn wobec niej
podstaw, waciw mdrcowi, jest spokj i pogoda wysza. Niech Alceste, wierzcy w woln wol, gniewa si zreszt bez skutku, jest to spr 69
wiedliwo; natomiast nam przystoi umiechnity spokj Philinte'a;
...Quoi qua chaque pas je puisse voir paratre;
En courroux, comme vous, on ne me voit point tre.. Et mon esprit enfin n'est pas plus offens De
voir un homme fourbe, injuste, intress,
Que de voir des vautours affams de carnage, Des singes malfaisants et des loups pleins de rage.,
Oto jak w teorji powinna by postawa myliciela Jeli chce co pomci, czyni to wanien z
najwikszym spokojem. Waciwie za mdrzec nie mci si nigdy - Usiuje on tylko os oni siebie
na przyszo, karzc tych, co godz na jego spokj, a to w taki sposb, aby nikt ju nie wtpi, e
lepiej jest pozostawi go nietknitym. C widzimy jednak zamiast owego pogardliwego spokoju?
Oto wszelka obraza mioci wasnej, wszelka, dotykajca nas niedelikatno, wywouje
natychmiast, pomimo naszej woli, poruszenie fizjologiczne. Serce poczyna bi nieprawidowo,
konwulsyjnie i jest jakby oszalae. W1 ale z pomidzy skurczw jego o< n cza si niedokadnoci,
spazmatycznoci, boleci. Krew gwatow- nemi rzutami toczon jest do mzgu, przepeniajc ten
narzd tak delikatny i wywouje cay potok myli gwatownych, wyobrae zemsty,
niedorzecznych, przesdnych, niewykonalnych; filozo- fja nasza w niemocy swej patrzy na takie
rozhukane si cakiem zwierzce, ktre potpia i gani. Skde ta niemoc? Std, e bezwarunkowem
po- przednictwem wzruszenia jest zaburzenie wntrz- nociowe, nad ktrem wola nasza nie ma
adnej wadzy. Nie mogc za powcign tego zaburzenia ustrojowego, nie moemy te
przeszkodzi te' mu, aby przedstawicielstwo jego jak gdyby przy70

kad jego na mow psychologiczn, owadn wiadomoci.

Czyli potrzeba^ jeszcze mnoy przykady? Czy w zmysowoci nie mamy ju ogniowej" prby
tego, e przyczyna zaburze duchowych jest ustrojowa? Czyli obd przejciowy, automatyzm
wyobrae naszych nie ustaje zgoa, gdy wygnan zostanie domniemana jego przyczyna? Czy
potrzeba powtarza tu rozwaony wyHj przykad obawy? Czyli nie jest zupenie jasnsm, e
musimy by bezsilni wobec uczu, gdy ich przyczyny istotne, przyczyny porzdku
fizjologicznego, powoujce do bytu, wymykaj si ujciu naszemu. Niech mi wolno bdzie
dokona tu pewnego rozbioru osobistego, ktry wykae ostatecznie ow nierwno zapasw myli
z wntrznociami. Niedawno zawiadomiono mi, e dziecko moje, ktre wyjechao z rana, nie
stawio si na czas u przyjaci, u ktrych by miao. Serce poczo mi natychmiast bi o wiele
ywiej. Ale wy- rozumowaem sobie t spraw, znajdujc rycho stosowne^ tumaczenie takiej
nieobecnoci. Jednake niezmierny niepokj otoczenia, oraz ta myl, poddana nie wiem przez kogo,
e dziecko mogo si byo bawi na brzegu bardzo szybkiego i duego strumienia, pyncego w
pobliu domu mego, zdoay w kocu zmci mj spokj. Zaraz te, pomimo, e czuem cae
mieszne nieprawdopodobiestwo tego niefortunnego przypuszczenia, poruszenie fizjologiczne, o
ktrem mwilimy wyej, dosigo rozmiarw niezwykych; serce, tukc si, omal nie pkao,
skra na gowie sprawiaa mi bl ywy, jak gdyby wosy byy mi si zjeyy, rce dray, za przez

gow przechodziy najdziksze myli, pomimo wszelkich usiowa wygnania tych niepokojw,
ktre uwaaem za niedorzeczne. Kiedy po pgodzinnych poszukiwaniach dziecko znaleziono,
serce nie przestawao ude 71
rza mi mocno i. rzecz dziwna, jaK gdyby poruszenie owo potpiane przeze mnie i ostatecznie
niepotrzebne, pragno by zuytkotuanem, popchno mi ono, najwyraniej tym samym zaso bem
gniewu i niepokoju, do urzdzenie sceny biednej sudze, ktra nic a nic nie zawinia. Jednake
powcignem si nagle wobec wyrazu twarzy tej nieszczliwej dziewczyny i postanowiem dac
tej burzy ukoi si samej przez si, co zabrao czas pewien.
Kady moe robi nad sob spostrzeenia podobne i kady te przyjdzie do tego smutnego
wniosku, e bezporednio nie moemy nic pocz z uczuciami swojemi.
3.
Jestemy wic przypar do muru. Dzieo zapanowania nad sob jest najwyraniej niemoliwe,
nagwek ksiki kamliwy. Wychowywanie samego siebie jest tylko przynt. Z jednej bowiem
strony posiadam wadz tyli nad myl. Rozumne posugiwanie si determinizmem czyni mi
wolnym, pozwalajc mi zay praw kojarzenia si wyobrae. Ale wyobraenie jest bardzo
bezsilne. Moc jego jest lich, wobec brutalnych potg, z ktremi toczy mamy walk._
Z drugiej strony, jeeli uczucia s w nas wszechmocne, jeeli narzdzaj one dowolnie postrzeeniami, wspomnieniami,_ sdami, rozumowaniem; jeeli nawet uczucia silniejsze
unicestwiaj i wyganiaj sabsze, sowem, jeeli sprawiaj one wadz despotyczn prawie bez
granic, to despotami s do ostatka i nie uznaj ani rozkazw rozumu, ani kierownictwa woli.
Tam tylko bywamy bogaci w rodki dziaania, gdzie nie daj si one zuytkowa. Ustawa naszego
ycia duchowego zapewnia wszechwadz tumowi niekarnemu i nieznoszcemu rzdw:
wadze rozumowe wadzami s tylko z imienia; maj one gos doradczy, ale stanowczy.
Pozostaje nam wic tylko wybuchem rozpaczliwym odrzuci wczni i tarcz, opuci
pobojowisko, z rezygnacj zgodzi si na porak i szuka schronienia w fatalizmie, ktry da nam
najmniej pociech na wszystkie nasze niecnoty lenistwa i podoci.
4.
Na szczcie pooenie nie jest tak rozpaczliwe. jakgotowibymy byli sdzi. Si, ktrej
inteligencja nie posiada, moe nada jej pewien czynnik istotny, pomijany przez nas a dotd. To,
czego nie moe ona zdziaa obecnie, pozwoli jej uczyni stopniowo czas, owa wielka potga
wyzwalajca. Za spraw wybiegu wojskowego, sposobw ubocznych, porednich bdziemy mogli
podoa temu, czemu nie sprosta wolno bezporednia, ktrej nie mamy.
5.
Ale zanim wyoymy nasz sposb wyzwolenia si, nie naley pomija adnego ze sposobw i
zbada, czyli, nie mogc wcale ub prawie wcale wpyn na zasadnicz cz naszych stanw
afektowych, nie moglibymy te czasem zdziaa cokolwiek, usiujc wpyn na drugorzdny materja wzruszenia.
Na materja fizjologiczny, zasadniczy, ogarniajcy wikszo narzdw niepodlegych woli, a
gwnie na serce nie wywieramy adnego wpywu bezporedniego przy pomocy sposobw
psychologicznych. Jedynemi rodkami dziaania s tu dla nas rodki zewntrzne, nalece do
lecznictwa. Gniew gwatowny moe by natychmiast opanowany przez zaycie troch digitaliny,
ktrej czynno polega na umiarkowaniu uderze serca.
73
Mona pooy kres najgwatowniejszym wybuchom zmysowoci przez zaycie lekw
szczeglnych. Mona przezwycia lenistwo, odrtwienie cielesne i umysowe przez
wprowadzenie kawy. Ale przypiesza ona bicie serca, nadaje mu przebieg spazmatyczny i wielu
uspasabia do gniewu. U znacznej liczby ludzi nerwowych kawa wywouje trudno oddychania,
uczucie ciskania i drenie czonkw, uspasabia ich ona rwnie do nieuzasadnionych udrcze i
niepokojw, a nawet obaw niedorzecznych. _
Ale nasze rodki dziaania niedugo monaby wyliczy i, ostatecznie, prawie niewarto mwi o
naszej wadzy bezporedniej na istot uczu.

Nie tak jest wszake z tem wszystkiem, co w materjale uczuciowym dotyczy mini. Zewntrzne
wypowiadanie uczu naley do nas, gdy jestemy wadni wykona pewne ruchy, albo ich nie
wykona. Pomidzy uczuciem a objawieniem si jego zewntrznem, istnieje pewne skojarzenie
stae. Ot prawem jest w psychologji oglnem, e gdy dwa jakielkowiek pierwiastki czsto byway
kojarzone, to jeden z nich dy do wzbudzenia drugiego. . ,
Wanie na podstawie tego prawa, najgbsi psychologowie praktyczni, ktrzy si oddawa.i
ksztaceniu uczucia, zarwno Ignacy Lojola, jak Pascal, zalecali zewntrzne akty wiary, jako rodek
wybitnie odpowiedni do wprawiania^ duszy w odpowiedni stan uczuciowy. Wiadomo, e w stanie
snu hypnotycznego nadanie samej postawy wywouje odpowiadajce jej uczucie. Jakkolwiek
namitno chcianoby wyrazi przez postaw pacjenta, gdy tylko wprowadzimy w gr minie, do
namitnoci owej niezbdne, to wybuchnie ona odrazu, za cay ustrj jej odpowie1]. Dugald-Stewart opowiada, e Burk upewnia, i czsto do1 Pttr. Braid. Nuervpnology.
74 ~
wiadcza zapalania si w sobie gniewu w miar odrabiania" zewntrznych oznak tej namitnoci.
Czyli psy, dzieci, a nawet osoby dorose, walczce ze sob artem, nie dochodz powszechnie do
tego, e w kocu pogniewaj si na dobre? Czy miech i zy nie s zaraliwe? Czy lud nie
zauway (w przysowiu francuskiem: plus on est de fous, plus on rit), e im wicej mieszkw, tem
wicej miechu? Czy osoba smutna i kwana nie jest postrachem radoci, klsk rodziny? Czyli
ceremonia chiski, tak skutecznie dajcy wysokie wyobraenie o wadzy, nie by umylnie
ustanowiony przez Konfucjusza, ktry, tak samo jak Lojola, sdzi, e ruchy d do poddania
odpowiednich uczu? Czyli wystawno katolicka z jej ceremoniaem, tak gboko
psychologicznym, nie jest szczeglnie odpowiedni do wywierania na dusz, nawet mao wierzc,
wielkiego wraenia? Nie sdz, aby czowiek wierzcy mg w duszy swojej stumi ywe
poruszenie czci w chwili, gdy po piewach wrd najwikszej ciszy nastpuje jednozgodny pokon
wiernych. Czyli e pozostaniemy jeszcze wrd zjawisk tego porzdku odwiedziny
przyjaciela, tryskajcego wesooci, nie rozpogodz nas wrd trosk najwikszych?
Niepotrzebnem byoby zreszt dalsze gromadzenie przykadw: znajdziemy je z atwoci,
poszukawszy.
Na nieszczcie wywoujemy w sobie uczucia ju istniejce. Budzimy je w ten sposb, oywiamy,
ale nie stwarzamy ich bynajmniej. Uczucia tak odnowione pozostaj do sabemi; sposb
oddziaywania znowu z zewntrz na wntrze nasze musi by uwaany tylko jako cenna pomoc.
Suy on raczej do utrzymywania uczucia w pe- nem wietle wiadomoci. Jest on tem, czem,
jakemy widzieli, s ruchy, nadewszystko za pisanie dla myli: jest cennym pomocnikiem, niedo 75
puszczajcym do tego, aby zewntrzne powody roztargnienia odcigay uwag nasz, utrzymuje on
niejako na pierwszym planie acuch stanw wiadomych, zawsze gotowy pkn pod naciskiem
toczcych si stanw nowych, Ale rachowa na to, e si jakiej duszy podsunie uczucie, ktre nie
tkwi tam nawet w zarodku, albo nawet ktre tylko w zarodku istnieje, to znaczy nie wiedzie, e
zasadniczy pierwiastek wszelkiego uczucia wymyka si ujciu naszemu.
Podobnie te, gdy kipi w nas jaka namitno, moemy nie pozwoli jej objawi si nazew- ntrz.
Gniew domaga si, jako wyrazu swojego, zwartych pici, szczk zacinionych, skurczu mini
twarzy, zadyszania si: quosego\ Mog kaza rozluni si swym miniom, ustom umiecha si,
mog miarkowa kurcze oddechowe. Ale jeeli nie usiowaem stumi najpierwszych, iszcze
sabych objaww rodzcego si wzruszenia, jelim pozwoli mu urosn, wysiki moje mog si
okaza nieuytecznemi, nadewszystko, gdy z wewntrz wola nie umie posa im na pomoc innych
uczu, jak poczucie godnoci osobistej, obawa wybuchu i t. p. To samo mona byoby zaznaczy
wzgldem wzruszenia zmysowego. Gdy umys jest wsplnikiem dzy, _gdy_ opr wewntrzny
sabnie, wwczas i opr mini, tych dziaaczy dzy, trwa krtko. Jako prawidem jest oglnem,
e na nic zda si oblega nieprzyjaciela, wznoszc przeciwko niemu uzbrojenia materjalne: gdy
wojsko oblnicze czuje, e wodzowie jego mikn, tu gotowe jest wej w ugod. Takie
wypowiadanie przez minie posuszestwa namitnoci musi by silnie popierane przez wszystkie

wadze wewntrzne, dziaajce cznie. Wynika z tego, e niewiele moemy oddziaa na wntrze
nasze przy pomocy zew- netrznoci. Do wic sabym jest wpyw nasz
76
bezporedni, gdzie idzie o wywoanie w duszy uczucia, albo unieruchomienie tego, ubezwadnienie, nadewszystko za zniszczenie. Owe przeto rodki zewntrzne mog nam dostarczy jedynie
posikw, zapewne cennych, ale stanowicych tylko dodatek do dziaania wewntrznego, do ju
silnego.
6.
Gdybymy wic zamknici byli w teraniejszoci, gdybymy yli z dnia na dzie, bez wszelkich
przewidywa, wwczas ponn byaby jakakolwiek walka. Bezsilni patrzylibymy na toczce si w
nas zapasy wyobrae, uczu, namitnoci. Walka byaby zajmujc, lecz inteligencja
wystpowaaby tam w roli widza, zawczasu ju zniechconego. Co najwyej mogaby si tam ona
bawi w przewidywanie, jaki bdzie wynik walki, podobnie jak zakadamy si na wycigach. W
kocu zdobyaby ona nawet pewien rodzaj nieomylnoci w takiem zgadywaniu; zreszt u
wikszoci ludzi nie ma ona wanie adnej innej roli, gdy prawie wszyscy s ofiarami swojej
przedwiedzy (uprzedzenia). Poniewa przewiduj oni to, co nastpi, za nastpuje wanie to, czego
nastpienia pragnie ich dza, przeto uwaaj si za wolnych. Inteligencja, zawstydzona sw
niemoc, odbija si" na sodkiem zudzeniu, e jest zwierzchniczk. Ale w istoci * skonnoci
nasze stanowi we wsz^ kich sprawach bez niej; na wynik walki ma o "z. wpyw nie w;kszy, jak
meteorolog, ktry ze stopnia nasycenia atmosfery wie, e jutro deszcz bdzie pada.
Ale to, co jest prawidem, nawet prawidem zasuonem dla tych wszystkich, ktrzy nie podjli
adnego _ wysiku w celu zdobycia wolnoci wasnej, nie j^st byn- mni j prawidem nieuchronnem. Mona doj do tego, e si postanowi pra
77 wo dla siebie. T sam wolno, ktrej odmawia nam teraniejszo, czas zdoby pozwoli, Czas
jest wielkim naszym wybawc. Jest on potg najwysz, ktra wyzwali inteligencj, dajc jej
mono wyamania si z poddastwa namitnoci i zwierzcoci. Albowiem stany afektowe
wszelkich porzdkw s to siy lepe, za przeznaczeniem ludzi lepych, bodaj najsilniejszych, jest
by prowadzonymi przez takich, ktrzy widz. Inteligencja, zdobywajc wpraw, a dziki
sojuszowi z czasem t. j, przez taktyk cierpliw, spokojn, ale wytrwa, powoli i niechybnie
pochwyci wadz, a nawet dyktatur, miarkowan jedynie lenistwem wadcy, albo chwilowym
rokoszem poddanych. Wanie przyrod i skutki tego wyzwalania si przy pomocy czasu musimy
zbada teraz. Pniej zbadamy rodki praktyczne wyzwolenia.
\
Moliwo panowania inteligencji.
l.
W sprawie zapanowania nad sob samym rzecz wszechdonios jest trwae zwizanie naogowe
wyobrae i postpowania, zwizanie takie, aby po ukazaniu si w umyle wyobraenia czyn
nastpowa z dokadnoci i si odruchu. Tymczasem zdobylimy smutn pewno, e jedynie
tylko uczucie moe wywoa czyny z takim niby- automatyzmem. Podobny zwizek midzy
wyobraeniem, np. wyobraeniem pracy, a jego wypowiadaniem si w czynach, nie dokonywa si
bynajmniej na chodno.
Do tego, aby spojenie byo trwae i nieatwo dawao si rozrywa, naley spaja przy pomocy
ciepa stanw uczuciowych.
W ten sposb moe ono zdoby odporno niezwyk. Czeme jest zreszt wychowanie, jak nie
spoytkowaniem uczu potnych do wytworzenia mylenia i dziaania, czyli o zorganizowania w
umyle dziecka pewnych spjnych ukadw wyobrae zwizanych z wyobraeniami innemi,
wyobrae z postpkami? Oto dziecko, popychane zrazu obaw, mioci wasn, dz podobania
si rodzicom, zapanowywa powoli nad uwag, tumi w sobie skonno do robienia haasw,
powciga nadmiern ruchliwo, przestrzega czystoci. Dracuie: innemi sowy, posuguje si
przyroROZDZIA III.

 79
\.........................................................................
dzonemi uczuciami potnemi, stosujc je umiejtnie w celu rozerwania spjni pomidzy pewnemi
skonnociami, a ich wyrazem przyrodzonym, w celu wytworzenia trwaych zespole pomidzy
pewnemi wyobraeniami a czynami, niezespolone- mi jeszcze przedtem.
Wzruszenia religijne w epokach albo rodo- wislcach wiary gbokiej iaj mas energ niezmiernej,
gdy skadaj si z uczu p ;rwiastk wych, rwnie bardzo potnych i poczonych w zwizki
spoiste. Obawa opinji publicznej, poszanowanie osb, przyobleczonych charakterem
witobliwoci, nagromadzone wspomnienia wychowania, obawa kar wiecznych, nadzieja nieba,
groza wobec bstwa sprawiedliwego, wszechobecnego, widzcego i syszcego wszystko,
znajcego nawet myli najtajniejsze oto, co jest jak gdyby stopione w jeden stan uczuciowy,
niezmiernie zoony, ktry jednak wiadomoci naszej wydaje si prostym. W palcym ogniu tego
uczucia, tak silnego, dokonywaj si spojenia ostateczne wyobrae i czynw: w taki to sposb u
wyszych natur religijnych zniewaga nie moe wywoa gniewu, tak bardzo skor i szczer u nich
jest rezygnacja; czysto nie wywouje ju nawet walki, tak dalece pobudki zmysowe, rozpalajce
mzg istot moralnie niszych, s tam unicestwione, stumione, oczyszczone. Pikny to przykad
zwycistwa, odnoszonego nad skonnociami bardzo po tnemi przez same tylko przeciwiestwo
uczu
wyszych. ..................
Renan powiada: czuj, iz yciem mojem zawsze rzdzi wiara, ktrej ju nie posiadam; wiara ma
t osobliwo, e po znikniciu dziaa jeszcze nie przestaje". Nie jest to bynajmniej wycznoci
wiary. Wszelkie wzruszenie szczere, ktre przez dugi czas zwizywao czyny z pewnemi
wyobraeniami, moe znikn: pozostawia
80
ono po sobie w_ zwizek, zupenie tak samo, jak w sylogizmie ogniwo czce znika po
wyprowadzeni wniosku.
Ale zwizki podobne, ktre uczucie tworzy tak atwo, mog by rwnie wytwarzane przez
wyobraenie, bylebymy tylko uzyskali wsplnic- two stanw afektowych. Dzieje si tc bardzo
czsto: w wychowaniu rodzicielskiem i szkolnem; rodzice i nauczyciele, jakiemy widzieli, mog
dokonywa u nas zespole podanych; religja rwnie.
Ale nie dzieje si tak w sprawwie wychowania nas przez samych siebie. Zadanie jest tu o wiele
wicej zoone; domaga si ono gbokiej znajomoci naszej przyrody duchowej, oraz jej rodkw
odnonych. 1rzy wyjciu ze szkoy modzie, prowadzona a do owej chwili przez rodzicw albo
nauczycieli, modzie, na ktr przepisy szkolne vkac' y obowizek pracy prawi dowej, dokadnie
okrelonej, nagle widzi si bez wszelkiego przygotowania rzucon samopas w wielkiem miecie,
bez nadzoru, czsto bez rad, na- dewszystko za bez zadania okrelonego wyranie, gdy
przygotowa si do egzaminu, to ju nie to samo, co mie z dnia na dzie wyznaczony sobie sposb
uytkowania czasu. Niema te tutaj adnej sankcji: jedyn, a jake odleg i mao skuteczn, jest
obawa niepowodzenia w kocu roku.
Ale wielka liczba studentw, przyjtych pomimo wzystko, prawie bez pracy, usuwa wszelk
obaw powaniejsz; wemiemy si do roboty w miesicu ostatnim!
Wrd warunkw tak nieprzyjaznych, potrzeba bdzie zapewni panowanie wyobraenia, znale
dla niego oparcie w uczuciach ju istniejcych. Jest to sprawa taktyki, aie naprzd musimy zrobi
przegld wszystkich rodkw, nie opuszczajc adnego, i zbada bardzo cile pytanie, w
81 ki sposb mona dokona owych zespole, niezbdnych pomidzy danem wyobraeniem a
postpowaniem.
2.
Naprzd zbadamy stosunki wyobrae z potgami uczuciowemi, sprzyjajcemi, dzieu panowania
nad sob.
Nieliczni, niestety, myliciele, ktrych zajmoway stosunki inteligencji z uczuciem, skonni s
rozrnia dwa rodzaje poznania: poznanie umysowe waciwe i poznanie sercowe1). Jest to nie

do poprawny sposb wyoenia pewnej prawdy podstawowej. Wszelkie poznanie jest

umysowem. A kiedy poznaniu towarzyszy wzruszenie, wwczas nastpuje cise stapianie si dwu
pierwiastkw: fumysowego i uczuciowego, za uczucie, bdc niejako wikszej objtoci i bardziej
natone, ni wyobraenie, wystpuje w penem owietleniu wiadomoci, pozostawiajc
skojarzone z sob wyobraenie w pcieniu. Widzielimy wyej przykady wyobrae do czasu
chodnych, ktre nagle budz wzruszenia gwatowne, tak, e odtd wyobraenie nie bdzie mogo
wynurzy si w wiadomoci, nie pocigajc natychmiast wspomnienia wzrusze, wspomnienia,
ktre ostatecznie nie jest niczem innem, jak tylko rodzcem si wzruszeniem. W taki to sposl
obecnie po pewnem dowiadczeniu, zbyt ywem* 2), niech tylno wyobra sobie, e si zelizguj
po pochyoci, natychmiast doznam uczucia zawrotu. Oto wanie spjnia niestety ju
zautomatyzowana od pierwszego razu pomidzy wyobraeniem a pewnym stanem uczuciowym,
nieznanym mi
ll Porwnaj mianowicie; Clay, l'Alternative, tum. Bourdeau str. 229.
2) Patrz wyej, str,
Ksztacenie woli 6.
poprzednio. Czy mona wizy takie zacieni sztucznie? W razie odpowiedzi przeczcej, krucho
byoby Ju ze wszelkiem wychowaniem woli. Ale widzielimy przed chwil, e cae wychowanie
wspiera si na takiej wanie moliwoci. Bd co bd zachodzi pytanie, czy student, wolny i
zaleny tylko od siebie, moe rwnie przedsibra na wasny rachunek to, co moli byli robi
rodzice i nauczyciele? Gdy tak nie jest, wy* chowanie siebie samego przez siebie byoby dzie- em
moliwem.
e pocze takich trudno jest uskutecznia, to rzecz niewtpliwa. Pewnem jest rwnie, e
wymagaj one czasu i wytrwaoci. Ale za rzecz jeszcze pewniejsz uwaamy to, e s one moliwemi. Ot moliwo taka, to nasze wyzwolenie. Uznawa j, to znaczy uznawa, e jestemy
wolni. Jako nie wahamy si ani chwili z takiem uznaniem. Tak, jestemy wolni. Kady z nas, gdy
zechce, moe skojarzy np. z wyobraeniem jakiej pracy odstraszajcej uczucia, ktre w
nastpstwie uczyni j przyjemniejsz. Powiadamy uczucia, a nie uczucie, gdy w oglnoci u
pracownika umysowego kojarzenie owo dotyczy wielkiej liczby stanw uczuciowych. Co wiksza,
rzadko kiedy bywa ono wynikiem jednego tylko dowiadczenia, jak w przykadzie, przytoczonym
wyej. Postpujemy mniej wicej tak, jak rysownik przy pomocy kolejnych ruchw owka;
wszelkie skojarzenie, raz dokonane, dziki prawu naogu, poczynajcemu dziaa ju od pierwszego
dowiadczenia, pozostawia po sobie pewien rodzaj zarysu oglnego; kojarzenia, odbywajce si w
chwilach energji cakowitej, unosz niejako z sob rysy stanowcze, ktre wykocz dzieo
naszkicowane, uzupeniane pniej cierpliwie rodkami retuszu.
Takie urabianie si powolne iest niezbdne,
gdy samotna praca myli tak przeciwn bywa przyrodzie ludzkiej, uwaga ciga i uparta tak trudn
dla' modzieca, e aby zwalczy odraz do takiego stanu unieruchomienia, nadewszystko za
zerodkowania uwagi na jakiem wyobraeniu, nie jest zbytecznem poczy w jedn wizk,
trwa i spjn wszelkie potgi uczuciowe, zdolne poprze wol w jej oporze przeciwko
nieubaganym potgom bezwadnoci ludzkiej i lenistwa.
W taki sposb, badajc, co te utrzymuje energj w tym dugim i nucym szeregu wysikw,
jakiego domaga si uoenie ksiki obszerniejszej, pisanej z caem oddaniem, znajdziemy potr'!
przymiarze uc u, zwrconych ku jednemu celowi: naprzd i bezporednio uczucie ener- gji
wasnej, ktrego tak ywo pozwala nam doznawa praca; rozmylanie, znajdujce nagrod w
wynikach, w radociach odkrycia; uczucie wyszoci, ktrem napenia nas denie do wyszego
celu; uczucie dzielnoci, dobrobytu cielesnego, pynce z dziaalnoci, ujtej w karby i cakowicie
zuytkowanej z korzyci. Do tych pobudek, tak silnych, dodajmy jeszcze wiadomo szacunku
tych, ktrzy, nie robic nic, ledz nas jednak ju z cakowitem wspczuciem, ju znowu nie bez
pewnej zazdroci, dodajmy uciechy rozszerzania si widnokrgu umysowego. Dodajmy jeszcze
zadowolenie mioci wasnej, ambicji; rado z ogldania wesela osb dla nas drogich, a nakoniec
pobudki wysze: mio ludzkoci, usugi, jakie si wywiadcza moe tylu modziecom,
bkajcym si dzisiaj, ktrzy nie znaj, ktrym nikt nie pokaza nigdy ^ drogi wiodcej do nauki,

jak jest nauka rzdzenia sob. Uczucia samolubne w teraniejszoci i przyszoci, uczucia
altruistyczne i nieosobiste dadz nam bogaty skarbiec de, wzrusze, namitnoci, ktre moemy
przywoywa na pomoc, ktrych siy, dotd niespjne, mo- 83 izmy koordynowa dla przeobraenia celu obojtnego, odraajcego, w cel ywy i po igajcy.
Rzutujemy na niego wszystko, cokolwiek mamy w sobie z gorcego i drgajcego yciem zapau,
jak kochanek, :dobicy marzeniami swemi i dz posta ukochanej, z t ednak rnic, e
uprzedmiotowienie zudze jego jest naiwnem, gdy tymczasem dla nas jest ono rozmylnie upragnionem i dopiero po dugim czasie przybiera ruch samorzutny.
Jakto, skpiec dochodzi az do powicenia zdrowia, uciech, nawet uczciwoci pienidzom, my za
nie moglibymy doj do ukochania jakiego celu szlachetnego, jak praca umysowa, o tyle, aby
codziennie przez kilka godzin czyni mu ofiar ze swego lenistwa! Ten oto kupiec wstaje
codziennie o godzinie p' *tej pozostaje na usugi swych odbiorcw do godziny dz jwitej wi czorem
w nadziei, e si kiedy usunie na wie i kosztowa bdzie prnowania zupenego, nasi za
modziecy nie mieliby spdzi piciu godzin przy biurku, aby zapewni sobie ;eraz i w przyszoci
wszystKie tak liczne uciechy wysokiej kultury umysowej! Gdyby nawet robota bya nieprzyjemn
a wykonana z caego serca, nigdy tak nie bdzie mona by pewnym na podstawie praw
kojarzenia si wyobrae, i nag zmniejszy cierpienia wysiku, oraz, e nie omieszkamy uczyni
jej przyjemn.
Istotnie, wadza nasza uczynienia przez skojarzenie pocigajcem tego, co takiem nie byo, rozciga
si bardzo daleko. Moemy naprzd wzbogaci uczucia przyjazne wzgldem woli wasnej,
wzbogaci je a do przeobraenia. Ktby w rozkosznem uczuciu mistyka, ktry, podug wyraienia w. Franciszka z Assyu, pozwala duszy swej wypyn ze siebie i rozpyn si w Bogu",
ktby w takiem uczuciu rozpozna syntez mioci
z ow bojani pierwszych ludzi, ktrzy, sadzy i bezbronni, rzuceni na ono przyrody,
nieskoczenie potniejszej od nich, doznawali ywego uczucia swej ndzy i strachu wobec si
przyrodzonych? Podobnie te wszystko a do poczucia krtkoci ywota, owego lizgania si
godzin, owego niedostrzeonego a oszoomiajcego, gdy si o nim pomyli, biegu, owego
nieskoczonego przesuwania si malutkich, pieszcych sekund, ktre tocz ciao i ycie ludzkie"1)
wszystko to moe pody nam z pomoc, uczc pogardy dla uciech gminnych.
Bezwtpienia, nie moemy ani pobudzi, ani stworzy uczu, nieistniejcych w wiadomoci. Ale
nie sdz, aby w wiadomoci ludzkiej mogo brakowa uczu pierwiastkowych. Bd co bd,
jeli s ludzie, rnicy si tak gboko od swych blinich, to bynajmniej nie do nich zwracamy si
tutaj. Piszemy rozpraw dla modziey normalnej, nie za podrcznik teratologji (nauki o
potwornociach). ZrSzt potwory takie nie istniej. Gdzie widziano np, ludzi, w ktrych
charakterze okruciestwo jest znamieniem wybitnem, a ktrzyby nigdy, w^ adnych
okolicznociach nie doznali litoci, ani dla krewnych swych, ani dla siebie samych? Mw ny: nigdy,
bo gdyby poruszenia takie byy nawet ardzo rzadkie, musianoby uzna, e s one i bd moliwemi
Ot, poniewa wiemy skdind, e uczucia najbardziej zoone, najwzniolejsze, s to syntezy,
utworzone ze cisego skojarzenia si wielu uczu pierwiastkowych1 2), poniewa z drugiej strony
oczywistem jest, e uwaga silna i dugotrwaa, ktr umys zwraca ku danemu stanowi
wiadomemu, dy do wyprowadzenia tego stanu na pene wiato wiadomoci,
1) Por.: Spencer. Psychologie, tum. Ribot, I, rod.' Sentiments.
2) 0. de Maupasaan Jak mier silne.
pozwalajc mu tem samem budzi stany skojarzone, stawa si rodkiem organizacyjnym, przeto
utrzymujemy (kady za moe sprawdzi to na sobie), e moemy popiera, wzmacnia stany
uczuciowe, jak gdyby lkliwe, pokorne, majce do owej chwili gos cichutki, krpowane, poniane
przez potnych ssiadw, istniejce bez blasku, jak owe gwiazdy, ktre janiej wrd dnia
biaego, chocia nieucy nie podejrzewaj ich obecnoci. Uwaga, ktr rozporzdzamy, spenia wic
czynno potgi twrczej, ktrej nie mamy zgoa.
Zreszt, jake wytumaczy powodzenie^po- wieci, zwaszcza za skd pochodzi to, e wszyscy je
rozumiej? Oto budz one w kadym pewn grup uczu, ktre w yciu zwykem mao maj

sposobnoci wypowiadania si. Jest to jak gdyby wojna podjazdowa w braku wojny otwartej. Skoro
za znaczna cz ogu moe zda za wtkiem powieci wielkich mistrzw, to czyli nie jest
dowodem, e u wikszoci czytelnikw uczucia owe drzemi, oczekujc tylko sposobnoci
wynurzenia si w penem wietle ycia wiadomego? Dziwnem byoby, gdybymy, bdc panami
uwagi swojej i wyobrani, nie mogli dokona w sobie tego, czego dokonywaj w nas powieciopisarze. Jako moemy. Mog, gdy zechc, wywoa w sobie gniew sztuczny,
rozrzewnienie, zapa, nakoniec uczucie, ktrego mi potrzeb do danego celu.
Czy nie widzimy, e odkrycia naukowe stwarzaj, w ludzkiem znaczeniu tego wyrazu, uczucia
cakiem nowe? Czy jest na pozr co bardziej chodnego od mechanizmu kartezjaskie- go? A
jednak czyli ta teorja oderwana, padajc na pomienn dusz Spinozy, nie uporzdkowaa w jeden
system nowy uczu, rozproszonych w nim do owej chwili; grupujc za je dokoa bardzo
87
silnego, istniejcego w nim poczucia naszej ci, czy nie wywoaa ona rozkwitu jednego z
najgortszych i najprzedziwniejszych romansw metafizycznych, jakie posiadamy. Czy mona
powiedzie, e uczucie ludzkoci jest czowiekowi wrodzone? Czy nie jest ono wytworem
wiadomym, syntez now, syntez siy niezrwnanej? Czy nie jesi widocznem, e Mili ma
suszno, gdy pisze, i kult ludzkoci moe owadn yciem ludzkiem, zabarwi jego myli,
uczucia, czyny z tak potg, o jakiej religja mogaby zaledwie da wyobraenie, zaledwie pewien
rodzaj przedsmaku1).
Czyli zreszt nie inteligencji wyznaczon zostaa rola wskazywa kierunek stapiania si uczu
pierwiastkowych bezadnych i dokonywa tego, nadajc im wyraz okrelony? Wszelki bowiem
stan afektowy, wszelka dza sama przez si pozostaje niewyran, lep, a przeto bezsiln. Z
wyjtkiem uczu instynktownych, jak gniew i obawa, wypowiadajcych si nazewntrz samoistnie,
wikszo uczu domaga si wspdziaania inteligencji, Wywouj one w duszy pewn przykro,
cierpienie, dopiero za umys nadaje owej przykroci znaczenie dokadne. Na umyle te ley
obowizek szukania rodkw zaspokojenia dzy. Gdy ogarnia nas wicher na szczycie Mont-Blanc,
gdy cierpimy gd, gdy przejmuje^ nas groza mierci okropnej, wwczas inteligencja podsunie nam
myl wygrzebania w jednej ze cian nienych jaskini, w ktrej doczekamy si koca
niebezpieczestwa. Gdy, tak jak Robinson Kruzoe, ujrzymy si samotni na wyspie, c uczyni
wszystkie zbolae i zrozpaczone skonnoci nasze, jeli inteligencja nie pracuje nad ich
zaspokojeniem? Gdy Jestem w ndzy i pragn z niej si wydosta, inteligencja ta znowu nada
postpowaniu mojemu
1) Stuart MilL Utilltarlsme, rozdz. 1IL
68
kierunek wyrany i okrelony. Porwnajmy brak stanowczoci i niewyrano wzruszenia,
wywoanego przez popd pkrowy w modziecu zupenie czystym i niewiadomym, z
oikrelonoci i energj dzy jego po pierwszem dowiadczeniu, a zrozumiemy, jak pomoc jest
inteligencja dla stanw afektowych. Tak wic dla nadania jakiej dzy albo wzruszeniu ywoci
bardzo wielkiej, wystarcza uczyni przedmiot poszukiwa naszych najzupeniej dokadnym dla
umysu, tak, aby wszystkie jego strony przyjemne, kuszce, albo wprost tylko poyteczne zostay
silnie u wyda tniore.
Widzimy przeto, e dziki ju temu tylko faktowi, i jestemy inteligentni i zdolni do
przewidywania (wiedza bowiem nie jest niczem innem, jak przewidywaniem), moemy zuytkowa
wszelkie, pozostajce w naszej mocy, a zbadane przez nas rodki ku wzmocnieniu uczu
sprzymierzeczych. Bardzo mao moemy wpyn bezporednio od strony zewntrznej na nasze
stany uczuciowe: ale wadza nasza zdobywa rozcigo nie zmiern, gdy rozumnie zastosujemy
prawo kojarzenia.
Zobaczymy pniej, e wadzy owej mona doda sprzymierzeca, ktry podwoi jej si, a to przez
umieszczenie si w rodowisku, sp^zyjaj- cem rozkwitowi pewnych uczu, w rodowisku rodziny,
towarzyszy, stosunkw, ksiek, przykadw i t. p. Zreszt bdziemy mieli sposobno duszego
badania tego poredniego sposobu oddziaywania na siebie samych (ks. V).
Rozstrzsania poprzedzajce mog nam chyba doda otuchy. Jeeli wyobraenie do swego

zespolenia si z postpkiem wymaga ciepa stanw uczuciowych, to niewtpliwem ju jest dla

wszystkich, e ciepo owo w razie jego poytecz- noisi moemy wytworzy nie przez fiat, ale
89
przez rozumny uytek z praw kojarzenia. Zwierz chnictwo inteligencji przestaje wydawa si ju
niemoliwem,
Ale musimy zbada jeszcze cilej stosunki wyobraenia i afektw. czu: ?e jest stanem po jemnym,
cikim, budzcym si zwolna, a przeto z gry mona przewidywa, co te potwierdza
dowiadczenie, e uczucie jest stanem wzgldnie rzadkim w wiadomoci, iRytm jego > ;azywania
si i znikania jest bardzo rozlegy. Wzruszenia maj jak gdyby przypyw i odpyw, W przerwach
dusza znajdzie si w stanie ciszy i spokoju, podobnym do okresu spoczynku morza. Ta okresowo
stanw afektowych pozwoli nam bardzo mocno utrwali zwycistwo wolnoci rozumnej. Z samej
przyrody swojej myl rwnie skazan jest na przepyw wiekuisty; ale modzieniec, ju
wywiczony tak surow karnoci rzeczy jako te wychowaniem rodzicw i nauczycieli, zdoby
nad ni wielk wadz. Moe on bardzo dugo utrzymywa w wiadomoci pewne wyobraenia,
gdy mu si podoba. Wobec chwiejnoci stanw uczuciowych, wyobraenie przeciwstawia si jasno
trwaoci sw i uporczywoci. Pozostaje ono obecnem podczas przypywu uczucia, aby ruch jego
spoytkowa; podczas odpywu moe czynnie skorzysta ze swej tymczasowej dyktatury dla
przygotowania robt obronnych przeciw nieprzyjacielowi i dla wzmocnienia wasnych swych
sprzymierzecw.
Gdy uczucie wzbiera w wiadomoci (idzie tu tylko o uczucia przyjazne naszemu celowi),
powinnimy zuytkowa sposobno, popychajc d nasz dalej, naley korzysta z dobrych
porusze, jak z gosu woajcego na nas Boga, czynic wwczas postanowienia skuteczne"1),
Jakiem- kolwiek bdzie uczucie przyjazne, zalegajce dusz, spoytkujemy je niezwocznia dla
naszego
') Leibniz.Nouveaux essaia, II, 35.
90
dziea. Dowiemy si np. o powodzeniu towarzysza, doda to bodca naszej woli chwiejnej, wic
dalej do roboty! Dalej, pozbdmy si odwanie tego oto zadania, ktre drczyo nas od dni kilku,
gdy z powodu nieudolnoci naszej tak do stawienia mu czoa, jak i do uwolnienia si od natrtnej o
niem myli, byo ono dla nas jak gdyby wyrzutem. Pod wpywem tej oto ksiki doznalimy dzi
uczucia wielkoci i witoci pracy dalej, piro do rki! albo, co prostsze, doznajemy owego
uczucia peni si cielesnych i umysowych, ktre czyni prac przyjemn jeszcze *az dalej do
roboty! Z tych dobrych chwilek naley korzysta dla nabycia trwaych naogw, dla
skosztowania i przechowania pniej dugo w pamici owych mskich uciech myli twrczej i
podnej, dumy z panowania nad sob.
Uczucie przy swem cofaniu si pozostawi jakby pewien namu bogosawiony, wzmocniony nag
pracy, wspomnienie pyncych z niego radoci i mocne postanowienia.
Pniej, po znikniciu uczucia, wrd ciszy, ktra po nim nastpi, wadza dyktatorska naley do
wyobraenia, ktre samotmem pozostaje w wiadomoci. Ale wyobraenia, jak zauway
Schopenhauer, s tam, rezerwoarem, w ktrym w razie otwarcia si rda moralnoci, nie
zawsze bijcego, nagromadzaj si dobre uczucia i z ktrego w razie odpowiednim rozpyn si one
gdzie potrzeba po waciwych upustach1). Znaczy to tyle, te spojenie, dokonane pod wpywem
uczu pomidzy wyobraeniem a ruchami, trwa nadal oraz, e z drugiej strony, jeli wyobraenie
kojarzyo si czsto z uczuciami przyjaznemi, to zdarza si, e nawet pod nieobecno uczu
istotnych, rzeczywistych, moe ono, dziki prawom
1) Fondenacnt de la morale. Alcan, str. 125.
*
9l
kojarzenia rozbudzi je w stopniu co prawda sabym, ale wystarczajcym do wywoania czynu,
3.
Po zbadaniu stosunkw inteligencji ze stanami uczuciowemi przyjaznemi, pozostaje nam zbada
stosunki inteligencji ze stanami uczuciou emi, wrogiemi dzieu panowania nad sob. Widzielimy,

e bezporednia wadza nasza nad stanami uczuciowemi, dzami, namitnociami jest bardzo
saba, jeeli nawet zgoa nawet daje si wyczu. rodki nasze s tylko porednie. Posiadamy wadz
jedynie nad miniami i nad przebiegiem wyobrae. Moemy tumi zewntrzne objawy
wzrusze, usuwa ich mow przyrodzon. Dworak, czowiek wiatowy, ktry jest rwnie
dworakiem, czstokro bardziej zastraszonym przez wadz bardziej tyrask i niemdr, t. j. przez
opinj publiczn, w wysokim stopniu zdobywaj wadz tumienia wszelkich widocznych objaww
nienawici, gniewu, oburzenia, pogardy.
Z drugiej strony dza, skonno, s najzupeniej oddzielone od wiata zewntrznego; mog si
one nasyci tylko przez akty miniowe; gniew zaspakaja si obelgami, albo razami, mio
uciskami, pocaunkami, pieszczotami, ale minie nasze zale w znacznej mierze od naszej chci:
poniewa za wszyscy moemy chwilowo odmwi namitnoci posugi naszych czonkw, przeto
jasnem jest, e moglibymy wadz swoj rozwin i doj a do pogrzebania wzruszenia we
wntrzu swojem.
Poniewa na zasadzie prawa zachowania siy wsr,elka dno domaga si wyado1 ^ania, wic
skonno, zs tamowana w taki sposb zewntrzny, odrzucon zostanie ku wntrzu, bdo*3 musiaa
ogarn pomieniem mzg, wywoa tam bezadny pd wyobrae, ktre z kolei wzbuoz
2
uczucia skoiarzone. W tem tc znaczeniu Pascal po iedziat, e im wikszy si ma umys, tem
wikszemi s namitnoci.
Ale nie zapominajmy tylko, e kierunek myli naley do las; moemy zapobiec rozszerzeniu s:'
poaru. Moemy juto umiejscow:ogie, gdy czujemy, e zgaszenie tego jest niemoliwe, tak
np, moglibymy pozwoli gniewowi naszemu zion sowami, pomysami zemsty, pewni bdc, e
zapanujemy znowu nad sob, gdy upust taki zagodzi dostateczne bezmylne i lepe poruszenie,
zmuszajc wol nasz do przezornego cofnicia si. Pozwalamy jak gdyby wrogowi wyczerpa si,
zanim poczniemy znowu dziaa zaczepnie.
Ju znowu moemy wprost przystpi do dziea, jakemy widzieli bowiem, wszelka skonno jako
tako zoona, zawsze wskutek lepoty swojej potrzebn ie nteligencji. Jest ona, e tak powiemy,
zawieszon u jakiego wyobraenia. Jsst to zwizek aracza, majcego wzrok saby i niemal
pozbawionego wchu, z jego majtkiem, ktry prowadzi go ku zdobyczy i bez ktrego potwr
pdzi przed siebie bezmylnie, naolep. To te najpierwszym skutkiem wszelkiej namitnoci,
wszelkiej dzy jest spaczenie inteligencji, uprawnienie siebie przy jej pomocy. Niemasz leniucha,
ktryby nie przytacza powodw swego nic nie- robienia, ktryby nie mia gotowych, a wakich
odpowiedzi dla kadego, kto pobudza go, aby si wzi do roboty. Despota byby niedoskonaym,
gdyby si nie przejmowa wyszoci swoj nad tymi, ktrych wyzyskuje, gdyby nie zbada zbliska rnorodnych brakw wolnoci. Namitno, uprawniona w ten sposb przez sofizmaty, staje
si straszn. To te wanie wyobraenie, albo grup wyobrae, sucych za majtka" danemu
stanowi uczuciowemu, winnimy bra na cel prze- dewszystkiem, gdy chcemy ugodzi w
namitno.
93
NajpierweJ rozwika musimy i zburzy solizmaty, rozproszy zudzenia ktremi namitno
otacza swj przedmiot. W taki sposb jasny obraz kamstwa, bdu, dalej przez kamliwe obietnice
teraniejszoci, odkryci przyszo zwodniczej, przewidzenia nastpstw, i olesnych dla naszej
prnoci, dla zdrowia, dla szczcia, dla godnoci naszej, zbudz wobec dzy, ktra byaby
stumia wszelkie mogce j tamowa wzgldy, zbudz i wystawi inne dze, inne stany
uczuciowe, ktre postawi zapor tamtej i, jeli nie zwyci, to przynajmniej pozostawi
zwycistwo zaledwie wtpliwe, zbeszczeszczone niejako i marne. Na miejsce spokojnego stanu
sumienia wprowadzamy wtedy wojn, niepokj. W taki to sposb np. przeciw zadowolonemu z
siebie lenistwu mona bdzie uzbroi w sumienie przeciwnikw, ktrzy rozgrzani walk,
ostatecznie odnosi zaczn zwycistwa coraz czstsze i coraz bardziej stanowcze. Przypominamy
sobie moe cudown posta Cherubina w Weselu Figara: Nie wiem ju, co si ze mn dzieje!
woa on, Od jakiego czasu czuj, e pier moja jest wzburzon, serce zaczyna bit gwatownie na
sam widok kobiety, wyrazy: mio i rozkosz przejmuj mnie dreniem i niepokojem. Nakoniec

potrzeba powiedzenia komukolwiek: kocham! staa si dla mnie tak naglca, e mwi to w
samotnoci, biegajc po parku, do twojej pani, do ciebie, do drzew, do wiatru... Wczo aj spotkaem
Marcelin... Zuzona (mieje si): Cha, cha, cha, cha! Cherubin: Dlaczeg- by nie? Jest kobiet,
dziewczyn! Kobieta! Ach, jak te nazwy sodkie! Ot, gdyby Cherubin by zdolny do
chwilowego powcignicia siebie, gdyby si postara przyjrze Marcelinie zbliska, przej si jej
brzydot, staroci, gupot, to dza jego zostaaby powanie ugodzon. Ktby j zabi? Uwane
zbadanie prawdy. Silna namitno
94
przeszkadza zbudzeniu si ducha krytycznego; ale, jeeli dobrowolne oczernienie przedmiotu
namitnoci jest moliwem, wwczas grozi jej niebezpieczestwo zagady. Leniuch, nawet najlepiej
uzbrojony zewntrznie dowodami sofistycznemi, miewa uniesienia pracowitoci w pewnych
chwilach, kiedy wyszo szczcia z pracy nad yciem pr- niaczem ukazuje mu si w caym
blasku: chwile te czyni ju niemoliwoci, aby pniejszy ywot prniaczy cakowicie wolnym
by od wyrzutw.
To, co jest moliwem, gdy sofizmatom moemy przeciwstawi prawd, moliwem jest rwnie w
wypadkach, jakby si zdawao, trudniejszych, gdy idzie o przeciwstawienie sofizmatom istotnych
kamstw dobrowolnych, bd te, co jest jeszcze lepsze, o przeciwstawienie sieci kamstw
poytecznych jakiej prawdzie wrogiej dzieu panowania nad sob.
Jasnem jest, e kamstwo dobrowolne tylko wtedy moe mie pewien wpyw na postpki, gdy
przywizujemy do niego wiar. Jeli jest ono jedynie czcz formu, prnem gadaniem, to na nic
si nam nie przyda. Ale tutaj moe nas kto powstrzyma z umiechem: jakto, czy moglibymy
kama sami przed sob, kama wiadomie, rozwanie i by ofiarami tego kamstwa? To
niedorzeczno! Tak, jest to niedorzecznem na por, ale doskonale daje si wytumaczy, gdy
pomylimy o nadzwyczajnej potdze wyzwolenia, jak daj uam prawa uwagi i pamici.
Istotnie, czyli najoglniejszem prawem pamici nie jest to, e wrzelkie wspomnienie, nie
odwieane od cza su do czasu, doy do postradania jasnoci, staje si coraz bardz u zmconem, bla
lem, pniej znika z pamici tycia codziennego1). Oti w bardzo znacznej mierze jestemy pa1) Dodajmy w; zy y-ia codziennego, aby nie dotyka* pytania, ci] jakiekolwiek wosle
wspomnienie moe gin bezwzgldnie.
95
flami naszej uwagi. Moemy przeto skaza na mier wspomnienie, odmawiajc mu tylko
ponownego rozwaania- Moemy, przeciwnie, nada mu natenie i wydatno dowoln w
wiadomoci, zapewniajc mu powroty wytonej uwagi. Wszyscy pracownicy umysowi dochodz
w kocu do tego, e zachowuj w pamici to tylko, co chc zachowa. Wszystko, do czegokolwiek
nie powra camy na nowo, o czem nie chcemy ju myle, ulatnia si ostatecznie (z wyjtkiem,
oczywicie, nieznacznej mniejszoci wyjtkw),
Leibniz naleycie zrozumia, jak donioso moe mie dla nas prawo, gdy pragniemy wytworzy
sobie z biegiem czasu jakie przekonanie, ktrego nie mamy. Moemy powiada on zmusi
si do wierzenia... w cokolwiek chcemy, odwracajc uwag od przedmiotu nieprzyjemnego i
oddajc si innemu, ktry si nam podoba: sprawia to, e uprzytamniajc sobie czciej dowody
stronnictwa ulubionego, uznajemy je w kocu za bardziej prawdopodobne. Ostatecznie,
przekonanie wynika nieuchronnie z pobudek obecnych w umyle. Ale gromadzi te pobudki, jest to
niejako dokonywa ledztwa; ledztwo za takie, gdy chcemy, moemy nadwtli dwoma
sposobami. Naprzd pozwala si nam pozostawi je bardzo niedokadnem, nie wejrze w pewne
wzgldy, nawet doniose. Z jednej strony wszelkie dochodzenie wymaga pewnej czynnoci umysu,
z drugiej lenistwo nasze jest tak naturalne, e najatwiej jest nam zatrzyma si przed czasem.
atwo ta bdzie podwjn, gdy si obawiamy spotka dowody h ie po myli. Dalej, po takiem
obciciu dochodzenia ledc :ego, pozwala si nam w ocenie wartoci powodw rzuci dze nasze
na : ale tych, ktre si z nami zgadzaj i zmyli wag. Modzieniec, kochajcy pa a i z gry
pota a- wiajcy j zalubi, nie zechce zasiga wiadomoci
o jej rodzicach, o zdrowiu ich, o pochodzeniu ich mienia. Dowiod mu, e pochodzenie to jest
niepewne. C to szkodzi, czy moda dziewczyna ma by odpowiedzialn za bdy przodkw?

Przeciwnie, gdy usiuje uwolni si od krpujcych go wizw, od obietnic, ktre mu wydaro

podniecenie zmysw i niedowiadrzenie to bdzie okrutnym w sprawie odpowiedzialnoci
rodzimej a do przodkw najbardziej odlegych.
Tak dalece prawd jest, e powodw bynajmniej porwna nie mona z wagami zawsze jednakiemi. Tak samo, jak cyfra jaka, umieszczona przed inn lub przed dwiema, staje si dziesi,
sto razy wiksz, tak podobnie powd, skojarzony z tem oto uczuciem, albo z innemi, przybiera
warto bardzo odmienn. Poniewa za w znacznej mierze jestemy panami owych skojarze,
wic moemy nadawa wybran przez si wyobraeniom warto i skuteczno dowoln.
Co wiksza, t potg wewntrzn moemy wystawi na wszelkie przyjazne wpywy zewntrzne.
Rozporzdzamy nietylko teraniejszoci, ale nadto, dziki pamici, przeszoci: umiejtnie
zaywajc rodkw inteligencji, stajemy si panami przyszoci. Wolno nam wybiera _ sobie
czytanie w taki sposb, aby wycza ksiki, ktre- by mogy podnieca nasze skonnoci
zmysowe, usposabia nas do nieokrelonych, sentymentalnych marze, tak sprzyjajcych lenistwu.
Loemy ia- dewszystko wyczy, bd odrazi1, bd przez wielki chd obejcia towarzyszw,
ktrzy z usposobienia umysu, z charakteru, z rodzaju ycia umacniaj w nas ze skonnoci,
popychaj _ do roztargnienia, pocigaj do zego i ktrzy umiej lenistwo owe uprawni pozornemi
powodami. Nie wszyscy mamy mentora, ktryby w chwili niebezpiecznej wrzuci nas do morza, ale
istnieje
- * 97
bardzo prosty rodek nitobawiania si niczego od wyspy zatracenia nie przybija do nij.
Oto jest caoksztat rodkw, jakie posiadamy do walki z wrogiemi potgami rozumu. Moemy nie
pozwoli im wypowiada - si w mowie waciwej; moemy przez mdry wybieg zniszczy bdy,
sofizmaty, do ktrych przyczepione s nasze dze, nawet odj wszelk wiar prawdom
smutnym. Do tych rodkw dziaania dodajemy umiejtne uycie sposobw zewntrznych,
usunicie si od rodowiska mogcego podsyca namitnoci, i warunkw, ktre mog im sprzyja,
4.
Ale ten caoksztat sposobw faktycznych stanowi raczej przygotowanie do wojny, nie wojn
waciw. Przygotowanie za takie moe by nagle przerwane przez jak namitno, ktra urosa
mimo naszych wysikw, albo czciej, korzystajc z nieuwagi naszej i ze zdrzemnicia si woli.
Ale gdy burza ryczy, kiedy zmysowo np. owadnie wiadomoci, nie trzeba zapomina, e
wszelki pokarm, jakim si ywi moe namitno, skada si z wyobrae, oraz, e wyobraenia
owe, ktre namitno pragnie skojarzy po swojemu, my moemy sprbowa kojarzy po
naszemu Gdy walka est naprawd nierwna, gdy pomie szerzy si stopniowo, potrzeba jednak,
aby nasza najczystsza wola wysza", aby ostrze ducha naszego"1) nie przystawao na to.
Poniewa za w wzbierajcy napyw stanw afektowych nie jest bynajmniej jak potg jedyn,
jakim naciskiem jednego wybuchu, poniewa s to potgi cikie, podzielone, ktre w swych
nurtach zmconych ukrywaj potgi przeciwne, lecz pokonane, wic *)
*) w. Franciszek Salezy: Introduction ft la vie divots,
cz. IV.
Ksztacenia woli. 7
98
nasz jest rzecz podj wysiek w ceiu poparcia uwag i wspczuciem tych nieszczliwych
sprzymierzecw.
Moe te uda si nam zgromadzi ich nano- wo i zwycisko powrci do dziaa zaczepnych, albo
przynajmniej wykona odwrt w naleytym porzdku: w ten sposb odzyskanie siebo bdzie dla
nas pniej atwiejszem, szybszem i bardziej stanowczem. Tak np. w przystpie zmysowoci
moemy ani na chwil nie traci z oczu haby naszej poraki; moemy zawczasu wywoa i
niekiedy zatrzyma w umyle jasny obraz przygnbienia, jakie nastpi po nasyceniu dzy,
uprzytomni sobie strat piknego, zdrowego dnia pracy wytwrczej.
Podobnie te w przystpie lenistwa, ktrego doznaj najpracowitsi, moemy, nie ^ dosigajc
jeszcze pokonania naszej bezwadnoci, ani zwycistwa rokoszw bestji" ociaej, przywoa
ponownie na myl uciech z pracy, _ zupenego panowania nad sob i t. p. Niewtpliwie przesile-

njp bdzie wtedy nie tak dugie, odzyskanie siebie atwiejsze. Czstokro naley si nawet
wyrzec walki otwartej i np. umierzy poruszenie zmysowe, wstajc z miejsca, udajc si na
przechadzk, w odwiedziny i t. p,, sowem, usiujc usun myl natrtn, znuy j, wykolei,
zmusi przynajmniej do dzielenia si wiadomoci z in- nemi stanami, wprowadzonemi sztucznie.
Podobnie te mona oszuka lenistwo, czytajc jak podr, rysujc, oddajc si troch muzyce, a
pniej, gdy umys si rozbudzi, skorzysta z tego, prbujc powrci do pracy, opuszczonej przed
chwil przez gnuno, albo przytpienie.
Nakoniec, gdy wola zostanie pobit, co musi zdarza si czsto, nie powinnimy wcale haci
odwagi. ystarczy, gly si posuwamy potrochu, iak pywak, ktry napotka prd gwatowny; albo
99
nawet, aby nie zrozpaczy o wszystkiem, wystarczy, gdy strumie pocignie nas nie tak szybk, jak
byby porwa, gdybymy si mu powierzyli cakowicie. Z czasem otrzymamy wszystko. Czas to
wanie tworzy naogi, nadajc im si i ener- gj skonnoci naturalnych. Potga takich, ktrzy nie
rozpaczaj nigdy, jest cudown. W Alpach zdarzaj si stumetrowej gbokoci gardziele, ryte w
granicie; te olbrzymie parowy, to skutek nieustannego dziaania wd, unoszcych piasek i
obicych je w cigu lat: tak dalece czynnoci najdrobniejsze nawet, powtarzane cigle, daj w
kocu wyniki zgoa nieodpowiadajce wielkoci przyczyn. Prawda, e nie rozporzdzamy jak
przyroda setkami stuleci, ale te nie potrzebujemy obi granitu. Idzie nam tylko o starganie zych
naogw i o powolne wytworzenie dobrych. Cel nasz to tylko osadzenie zmysowoci i lenistwa w
granicach rozsdnych, bez nadzieji zupenego ich tam zamknicia.
Zreszt, nawet poraki nasze mog si nam obrci na korzy, tak dalece jest prawd, e licznemi
s rodki doskonalenia si naszego. Istotnie uraza, pewien rodzaj gorzkiego niesmaku, znuenia
cielesnego i umysowego osabienia, w jakiem pozostawia nas zmysowo zaspokojona, mog
okaza si czem wybornem dla tych, ktrzy przeuj to wszystko wielokrotnie, aby odczuli ca
gorycz i wyryli sobie jej wspomnienie w pamici.
Kilka dni zupenego lenistwa nie omieszkaj wywoa uczucia tlnieznonoci, ktremu
towarzyszy bdzie obrzydzenie wzgldem siebie, cenne dla sprawy naszego postpu. Dobrze jest
miewa od czasu io cza -u aL- najwyraniejsze i najbardziej przekonywujce dowiadczenia tego
rod: ;aju, aby przez porwnanie z niemi cnota i praca wyday si tern, czem s w istocie: rdem
niczem
100
niezmconego szczcia, ordowniczkami wszelkich uczuc najszlachetniejszych i najbardziej
energicz- ^ Poczucie siy wasnej, duma z uznawania siebie za robotnika zahartowanego i
przygotowanego przedziwnie d wiadczenia wielkich usug blinim i krajowi. W tej walce o
wyzwolenie bywaj wic poraki, warte zwycistw.
T .cz.a iVz opuci roztrzsania oglne.
Uznawa ju bdziemy, e mona zwiza w mocno spojone ukady dan ch z danym szeregiem
czynw i naodwrt, e mona starga skojarzenia szkodliwe najmocniejsze. Wynika z tego, e
wychowanie woli wasnej jest moliwem.
Pozostaje teraz zbada cile sposb odbywa- ma si skojarze, t. j. skuteczne rodki dojcia do
cakowitego panowania nad sob.
Najlepsze i najskuteczniejsze z tych sposobw s pochodzenia podmiotowego i takiego te
zaywania. o to sposoby czysto psychologiczne.
Inne sposoby nazwalibymy zewntrznemi, przedmiotowemu Polegaj one na umiejtnem uyciu
srodkow, ktre do rozporzdzenia ludzi wiadomych podaje wiat zewntrzny, w jego zna- czemu
najbardziej rozcigiem
RODKI WEWNTRZNE.
Do rodkw wewntrznych, ktrych skuteczno w tworzeniu, wzmacnianiu lub burzeniu pewnych
stanw uczuciowych jest niezawodn i, ktre nieodzownie winny poprzedza zuytkowanie
rodkw zewntrznych, nale;
I rozmylanie,
II dziaanie.

W dodatku zaczymy jeszcze rzecz O higienie ciaa w stosunku do jej szczeglnej postaci energji,
ktr obralimy za przedmiot badania t. j. do pracy umysowej.
ROZDZIA I.
Rozmylanie,
1
Mwimy rozmylanie (reflexion meditative), aby odrni wyranie t czynno umysow od
czynnoci podobnych. Pod _ wyrazem tym nie rozumiemy, oczywicie, marzyielstwa, zwaszcza
za czuostkowego, ktre, jak zobaczymy, jest jednym 2 wrogw, jakich energicznie zwalcza
mamy w dziele panowania nad sob. Podczas, kiedy W rozmarzeniu uwaga drzemie, pozwalajc
przKSIGA III.
102
dzy wyobrae i uczu snu si niedbale w wiadomoci, splata si stosownie do przypadku
skojarzenia i czsto w sposb najmniej przewidziany, rozmylanie nie pozostawia nic przypadkowi.
Bd co bd, rni si ono od badania, ktre zmierza do nabycia wiadomo5 dokadnych, rfltni
si tem, e nie dy do umeblowania duszy, _ ale do jej wykucia1) (uksztatowania). Istotnie w
badaniu celw naszych zabiegw jest poznanie; w rozmylaniu dzieje si cakiem inaczej. Dymy
tam do wywoania w duszy porusze nienawici albo mioci. W badaniu opanowy- wa nas dza
prawdy; w rozmylaniu prawda niewiele dla nas znaczy. Przekadamy tam poyteczne kamstwo
nad prawd szkodliw: nad caem poszukiwaniem naszem panuje wyczna pobudka uytecznoci.
Do tego, aby z poytkiem mona byo przedsiwzi ow czynno, potrzeba bardzo cile zgbia
psychologi. Najdrobniejsze szczegy nauk o przyrodzie naszej musz nam by nieobce.
Nadewszystko znanemi nam by powinny przyczyny naszych zjawisk umysowych, naszych chci.
N -ley rozgmatwa zawczasu wzajemne tych zjawisk stosunki, zgbi ich wpyw wzajemny,
skojarzenia ich i poczenia. Nadto potrzeba pozna wpywy rodowiska fizycznego, umysowego,
moralnego na ycie nasze duchowe.
Wszystko to wymaga wielkiego przyzwyczajenia si do spostrzegania bystrego i subtelnego,
dokonywanego na tem szczeglnem stanowisku uytecznoci.
Powtarzamy raz jeszcze: zadanie polega tu dla nas na cierpi iwem wyszukiwaniu wszelkich
pobudek, zdolnych wznieci w nas uniesienie mi* oci lub nienawici, spoi z sob rne wyobrenia, uczucia z uczuciami, wyobraenia z ucz.
*) Moutaigno 111. UJ,
103
ciami, tworzy sojusze i poczenia, albo te zry* wa skojarzenia, ktre uznamy za szkodliwe:
polega ono na zuytkowaniu wszelkich praw uwagi i pamici dla starcia albo dla wyrycia w
wiadomoci tego, czego wyrycie albo starcie uznajemy za poyteczne. Potrzeba tu, abymy
pozwolili sczy si do duszy naszej" wyobraeniom i uczuciom przyjaznym, abymy to, co jest
wyobraeniem oderwanem, przetwarzali w ywe doznawania uczuciowe. Rozmylanie dosiga
celu, gdy wywouje w duszy potne ruchy przywiza a, albo silne wstrty. 'odczas kiedy badanie
dy do wiedzy, ono dy winno do dziaania.
Gdy zwaywszy, e dziaanie, to cay czowiek, e warci jestemy tyle, ile dziaamy dobrze, gdy z
drugiej strony przypomnimy sobie, e czyny nasze prawie wycznie, jeeli nawet nie wycznie,
bywaj wywoane przez stany afektowe, to zrozumiemy natychmiast, jak wielk donioso posiada
naleyte zbadanie delikatnego mechanizmu, przez ktry rozwijamy, uzupeniamy afekty, przyjazne
naszemu zadaniu
2.
W zakresie chemji, gdy w rozczynie, zawierajcym kilka cia w stanie nasycenia, pogrymy jaki
kryszta, to z gbi rozczynu drobiny tej samej, co i kryszta, przyrody, zwabione jakiem
cieniem tajemniczem, poczn si powoli grupowa koo niego. Bryka powiksza si zwolna i,
jeeli spokj trwa cae tygodnie albo miesice, otrzymujemy owe przedziwne krysztay, ktre z
objtoci swej i piknoci s uciech i dum pracowni. Natomiast, kiedy co chwila zakcamy
prac, wstrzsajc pynem, to ukadanie si cz- 1 steczek postpuje nieprawidowo, kryszta

wypadnie nieudany i pozostanie bardzo maym. Podobnie dzieje si w psychologji. Gdy

utrzymywa bdzie104
my na pierwszym planie wiadomoci jakikolwiek stan psychologiczny, wwczas nieznacznie,
moc powinowactwa, niemniej tajemniczego, jak tamto, stany umysowe i uczuciowe tej samej
przyrody zgromadz si dokoa niego. Gdy stan ten utrzymywanym bdzie przez czas duszy, to
moe on zorganizowa dokoa siebie wielkie mnstwo potg, zdoby w sposb stanowczy prawie
bezwzgldne zwierzchnictwo nad wiadomoci i nakaza milczenie wszystkiemu, co niem nie jest.
Jeeli krystalizacja" taka odbywaa si powoli, bez nagych dopyww, bez przerw, przybiera cna
charakter mocy niezwykej. Grupa, zorganizowana w ten sposb, ma w sobie co z potgi, spokoju i
stanowczoci. Zauwamy te, e niema moe wyobraenia, ktreby nie byo w stanie wytworzy w
nas ..klanu bardzo znacznego. Wyobraenia religijne, uczucie macierzyskie, a nawet ndzne,
haniebne uczucia, jak mio pienidzy dla pienidzy, mog si w nas wznie do wszechwadzy.
Ale rzadkiemi s ludzie dojrzali, a tembar- dziej modziecy, ktrzyby umieli stwarza w sobie w
spokj wielki, niezbdny do tej pracy krystalizacji" powolnej. Dla studenta ycie jest zbyt atwem
i zbyt urozmaiconem, zwaszcza w Paryu i wielkich miastach. Fale podniet zewntrznych
wszelkiego rodzaju uderzaj wci o prg jego wiadomoci; po jednem wyobraeniu przychodzi
drugie, potem jeszcze inne; po uczuciu, jakby w wycigu szalonym, nadbiega dwadziecia,
trzydzieci uczu rozmaitych. Do tego wylewu dodajcie tysice uczu, oblegajcych zmysy,
dodajcie wykady, czytanie ksiek, dzienniki, rozmowy, a bdziecie mogli przyrwna ten wycig
popr-ez wiadomo jedynie do bezadnego pdu potoku, ktry w szale uderza o kamienie,
zagradzajce mu oysko, wywouje haas oguszajcy; Tale jest,
bardzo nielicznymi s ci, ktrzy si skupiaj na chwil i poza mgnieniem obecnem usiuj dojrze
przyszo. Tak dobrze jest da si porwa temu bezadnemu napywowi wrae! Wymaga to tak
mao wysikw, trzeba si tylko da oszoomi i unosi! To te jak zauway Channing
wikszo hidzi tak jest sobie samt-i obc, jak dla nas krije Afryki rodkowej1). Nigdy nie
odwracali oni dobrowolnie oczu od wiata zewntrznego, aby zagbi si w sobie, albo raczej,
otworzywszy na ocie wiadomo sw rzeczom zewntrznym, nigdy nie mieli odwagi pod tym
pyncym zzew- ntrz potokiem dosign trwaego i staego dna wasnej swej istoty. Wynika z
tego, e id przez ycie miotani zdarzeniami zewntrznemi, rwnie mao samoistni, mao panujcy
nad sob, jak licie, wirujce w podmuchach wiatru jesiennego. Nie odnosz oni adnego poytku z
dowiadczenia: pozwoli wzrokowi bka si po tylu rzeczach, to istotnie to samo, co na nie nie
patrze. Tylko ci zbieraj obfite niwo odkry, ktrzy pograj si w potoku wrae, nie dajc mu
si unosi i zachowuj krew zimn, niezbdn do zahaczania po drodze okolicznoci, wyobrae,
uczu, wybranych przez nich, a ktre pniej poddadz oni istotnej pracy przyswojenia.
Powziwszy raz wyran wiadomo naszego celu, ktrym jest wzmocnienie woli naszej, w
szczeglnoci za woli pracowania, potrzeba bdzie robi wybr wszelkich okolicznoci
zewntrznych, wszelkich wrae, wyobrae i uczu, zmusi potgi przyjazne do zatrzymania si,
do wywarcia cakowitego ich skutku i pozwoli stanom wrogim przepyn bez zwrcenia na nie
jakiejkolwiek uwagi. Tajemnic powodzenia jest korzystanie ze wszelkiego tego, co spoytkowa
mona do naszych celw.
I) De iEducation personella
106 3.
Tak wic wszystkie roztrzsania poprzednie jasno wskazuj waciw tu prac psychologa. Oto s
jej zarysy najgwniejsze:
1) Gdy jakie uczucie przyjazne przepywa przez wiadomo nasz, nie pozwoli mu przemin
zbyt szybko; zatrzyma na niem uwag, zmusi je do obudzenie takich wyobrae i uczu jakie
zbudzi moe. Innemi sowy, zmusi je do wydania owocw, do dania wszystkiego, co da moe.
2) Kiedy brakuje nam jakiego uczucia, gdy nie chce ono w nas si zbudzi, naley zbada, z
jakiem wyobraeniem lub z jak gromadk wyobrae moe mie ono jakie zwizki i zwrci
uwag na te wyobraenia, zatrzyma je mocno w wiadomoci, oczekujc, a, wskutek

przyrodzonej gry kojarzenia, uczucie si zbudzi.

3) Kiedy uczucie nieprzyjazne dzieu naszemu wtargnie do wiadomoci, odmwi mu uwagi,
stara si o niem nie myle i jak gdyby kaza mu gin z wycieczenia.
4) Kiedy uczucie nieprzyjazne wzmoe si i narzuci naszej uwadze, tak, e nie moemy mu jej
odmwi, naley przedsiwzi prac krytyki wrogiej wszystkich wyobrae, od ktrych to uczucie
zaley, a nawet samego przedmiotu uczucia.
5) Zwrci przenikliwe spojrzenie na okolicznoci zewntrzne ycia, sigajc szczegw
najmniejszych, w taki sposb, aby rozumnie zuytkowa wszelkie rodki i unikn wszelkich
niebezpieczestw.
Takim jest, e tak powiemy, program oglny, o ktrego zastosowanie mamy si stara 4.
Ale istnieje kilka punktw, na ktre musimy
j
107
pooy nacisk. Przejwszy si nieodzownoei tego, aby nie by zbiegiem wasnym", zrozu- mi
wszy naleycie, e roztargnienie jest saboci, podobn np. do drenia czonkw, student potrafi
znale chwile skupienia. Przestanie rozprasza umys, jak to czyni wszyscy jego towarzysze. i?o
obiedzie nie bdzie czyta dziesiciu dziennikw, nie strwoni czasu na gr w karty, na zajade
roztrzsanie^ bahostek, na zaguszanie si wszelkiego rodzaju. Mie bdzie sobie za zaszczyt
wadanie sob i nie da si bynajmniej unie prdowi, unoszcemu innych.
Ot, najskuteczniejszym rodkiem dojcia do owego wadania sob jest rozbudzenie w duszy
silnych ukocha, albo gbokich wstrtw. Postara si wic na mocy rozmyla prostych
powszednich usposobi siebie do kochania pracy, nienawidzenia mikkiego, nieuytecznego i
gupiego ycia prniaka. Wzgldw owych dostarczy mu w kadej chwili dowiadczenie wasne.
Nie pozwoli on wyobraeniom innym wygania tych ze wiadomoci, postara si w nich
rozsmakowa, zmusi je do odbycia caego rozwoju, do przybrania caej peni. Zamiast myle
sowami, jak to czyni mot- och, zapragnie on zobaczy w sposb konkretny i drobiazgowy to, o
czem myle bdzie. Spogldanie oglnikowe i jak gdyby przelotne jest metod umysw leniwych.
Umysy rozwane pozwalaj, przeciwnie, sczy si po kropli _w owym mylach rnym
szczegom medytacji i skada tam mid swj powoli1). Kady wie i powtarza np., e praca daje
wiele uciech wszelkiego rodzaju; wyliczamy je nawet: naprzd s tam ywe zadowolenia mioci
wasnej, dalej najwysza rado z hartowania si naszych zdolnoci, napenianie szczciem
rodzicw, przygotowywanie sobie staroci szczliwej i t, d.; ale student nasz nie za') G. Sand. Lettre a Flaubert.
108
do woli si takiem wyliczaniem czysto slownem. Wyrazy s to znali krtkie, dogodne, zastpujce
dla myli rzeczy waciwe, zawsze zoone, kopotliwe i zmuszajce myl do wysiku tem
znaczniejszego, im szczegy s liczniejsze. To te umysy mierne myl sowami, temi rodkami
oderwanemi, martwemi, oto, dlaczego mylenie takie nie ma adnego oddwiku w yciu wewntrznem. Zreszt, kt nie widzi, e sowa nastpuj po sobie zbyt szybko, oraz e z tego mnstwa
obrazw, wywoywanych przez nie i usiujcych si zrodzi, aden nie dosiga wyrazistoci? \ ynik
tych wywoa powierzchownych jest taki, e umys wpada w znuenie jaowe, doznaje pewnego
-odzaiii oszoomienia pod wpywem tego mrowia obrazw poronionych. Lekarstwem na t .
chorob byoby w edzie wyranie, szczegowo, "ak np. nie mwcie: rodzice bd ucieszeni!
Wywoajcie pami ojca, obejrzcie objawy radoci jego na wie o kadem z waszych powodze,
uprzytomnijcie sobie w myli, jak odbiera on powinszowania od przyjaci rodziny, wyobracie
sobie dum matki, jej rozkosz, gdy na wakacje przechadza i bdzie pod rk z synem, ktrym si
szczyci; bdcie myl przytomni posikowi wieczornemu, kiedy jest mowa o was: nawet a do
niewinnej prnoci siostrzyczki z duego brali wszystkiego kosztowa powinnicie w myli.
Innemi sowy: przez dokadne wywoanie takich oto szszegw, ruchw, wyrazw starajcie si
gboko zakosztowa szczcia wszystkich tych istot ukochanych, ktre dla was ponosz, nie czujc
tego, ofiary najcisze, pozbawiaj si wielu uciech, aby wasze ycie uczyni bardziej rados- nem i

bior na siebie ciary ycia, aby wasze barki od nich uwolni.

Podobnie te potrzeba bdzie uprzytomni sobie, do najdrobniejszych szczegw konkretnych, uciechy staroci, gdy wieczy ona ycie pracy: powag naszego sowa, tego, co piszemy,
szacunek powszechny, ywe zajcie ycica nawet wtedy, gdy jest ono pozbawione wszelkich
rozkoszy materjalnych i t. d. Podobnie te jeszcze trzebi bdzie smakowa", rozwaajc
niezawiso, jak daje praca, uczucie siy, potgi, jakie ona rozwija, niezliczone szczl. roci,
jakie zapewnia energicznym, albo ktrych sodycz podwaja...
Kiedy si czsto wayo w myli te wzgldy i inne jeszcze, kiedymy dugo i nierzadko pozwalali
myli nasika niemi, wwczas niemoliwoci - jest, aby zapa spokojny, ale mski nie oywi
woli naszej. Ale, mwimy to raz jeszcze: gdy ruch uniesienia si zarysuje, potrzeba go wesprze
potrzeba nada mu rozcigo, ca jego energj. Kieriy idzie nawet o jakie uczucie,
wprowadzone do wiadomoci nagle przez wydarzenie zewntrzne, np. pod wpywem obchodu ku
uczczeniu uczonego, naley si wzi natychmiast do rozwinicia jego i wzmocnienia.
Nie potrzeba dodawa, e kiedy rozwaania s takie, i rodz wstrt do takiego ycia, jakiego
chcemy unikn, wwczas naley rwnie tworzy sobie ywe i mocne wyobraenie szegw
najdokadniejszych. Potrzeba niejako przeuwa obrzydliwoci ycia prniaczego: przeykajc
ziarnko pieprzu powiada jede ze staroytnych nie czujemy jego goryczy. Kiedy, przeciwnie,
przeuwamy je i obracamy na_ wszystkie _ strony jzykiem, szczypie ono podniebienie^ daje smak
ostry, nieznony, zmusza do kichania^ i zy wyciska z oczu. Podobnie te w przenoni naley czyni
z wyobraeniami, dotyczcemi ycia leniwego i zmysowego, w taki sposb, aby wywoay w nas
one wstyd i niesmak. Niesmak ten nie powinien dotyczy samego tylko zego, ale rwnie
- 109
l
,,wszystkiego, od czego on zaley i co zaley od niego". Nie naley tak czyni, jak w arok,
ktremu lekarze zakazywali melona, gdy za kadym razem przyprawia go o cik niemoc. Nie
jada go, gdy lekarz grozi mu mierci w_ razie nieposuszestwa, ale drczy si tym brakiem,
mwi o nim... chciaby go przynajmniej powcha, uwaa za bardzo szczliwych tych, ktrzy go
jada mog ** 1). Tak samo nietylko wstrt do ycia leniwego, do tego ndznego stanu, w ktrym
umys nie- zajty, czczy, poera sam siebie, staje si pastw trosk marnych, miesznych, ale nadto
potrzeba powciga si od zazdroszczenia bytu prniakom, od mwienia o nim. Trzeba
nienawidzie towarzyszy, ktrzy nas usposabiaj do prnowania, przyjemnoci, ktre nas do niego
prowadz. Sowem, naley mie wstrt nietylko do samej choroby, ale i do melona, ktry
sprowadza jej powroty.
Jak widzimy, wielk tajemnic wzmocnienia w nas jakiegokolwiek uczucia jest dugie i czste
zatrzymywanie w wiadomoci wyobrae, do ktrych uczucie owo jest przyczepione. Naley
wyobraeniom owym nadawa bardzo wielk wypuko, si, dokadno. Do tego za niezbdnem
jest widzie konkretnie, wgldajc w kady szczeg ywy i charakterystyczny. Co wiksza, metoda
taka pozwala uczuciu rozwija si ze spraw waciwego mu przycigania uczu podobnych, oraz
dziki bogactwu rnych budzcych si wzajemnie uwzgldnie.
Dla dopomoenia tej pracy dobrze bdzie odbywa czytania z tym wanie celem, aby uatwi
wykwit danego uczucia. Przykady, ktre rozwiniemy w taki sposb w czci praktycznej tej
ksiki, bd moe wielce pomocnemi dla tych, ktrzy nie maj naogu podobnych rozmyla.
1) Wstp do la Vie devote.
111
albo uciechy ucz*\ w wybornymi pomocmprmaczego, mo ta by ch pyamitnikw> jak np.
Sa,Siw"oUina i t d. mofe wpl5rw
"u 5S
zdoamy osign zewn wzruszeniowym
Gdy czi^ici J?o i zdolnoci staj si wzorem, kowym, dnoci i & em podug ktre
z ktrym porwnywa, a tern prPzednie. D*> sdzi u~wote^ fyJJtuj podug tych noci zwyke wzoruj bs ccenia, pomimo ich

ruchw s4,^Ht^fn:e dzieje si z nami tak, jak przelotnoci ) krotni zXznemi, ktre, jak m- z
owemi narzdziami m ycz^ elkieg0 artysty.
wi, ulepsza,, * rozejrzymy * w
Kiedy w.zr^ieem niepodobiestwem jest, aby naszem yciu emXaa dla nas znaczenia, chwila
obecn... nie P , yje z dnia
cakiem innego,, anielii w J^ obrani przeyo na dzie; kiedy V dje praca, i przecier, wszystkie
^doc . l niedonego ycia czopiao wizystk^olf io niepodobna, aby caa mysi wieka bez j :ajain0 nie doznay std dzielnej
nasza i caa^ , uJkj, j^a nieszczcie, jeli me
US^^vssr
ES, SiS zewntrznych, przoWeiajac zoo- ^Poddastwo kobiet
wu przez wiadomo, rycho zetrze tam wszystko. Dobre poruszenia duszy nie dadz niwa
czynw, gdy nie bdziemy si starali o ich powtarzanie.
5.
Jest przeto rzecz wielkiej doniosoci nie pieszy si z ponownem zawieruszeniem siebie w
gmatwaninie wrae zewntrznych. Naley si skupi, uniesieniom zapau do pracy, wstrtowi do
lenistwa da czas na dojcie do celu, t. j. wytworzenie mocnych postanowie.
W tem dziele odnowy wasnej postanowienie ywe, sformuowane wyranie jest jaknajbar- dziej
niezbdne. Istniej niejako dwa rodzaje postanowie, zarwno wypywajcych z rozmylania;
istniej wielkie postanowienia oglne, ogarniajce istnienie cae, ktre stanowczo wskazuj yciu
kierunek ku jednemu biegunowi. Postanowienia te ukazuj si zwykle po dugich wahaniach
pomidzy kilkoma moliwociami ycia. Czciej jeszcze rozstrzygaj one walki bolesne, w
duszach wielkich oznaczaj szorstkie, ostateczne odrzucenie w przystpie zapau tak silnego
poddawania nagabywa rodziny, stosunkw, przesdw wiatowych, dcych do zwrcenia ycia
modzieca na drog zwyk uczszczan przez og.
Dla dusz sabych, dla natur owczych, postanowienie, to haniebny i upodlajcy spokj
zwycionych: to zwycistwo w nich miernoci, ostateczne zaniechanie wszelkiego usiowania
walki, pogodzenie si z yciem pospolitem, odmowa suchania jeszcze nagabywa ideau
wyszego, anieli ten, jaki odpowiedni jest dla ich lichej duszy, Pomidy temi dwoma wyptrikami
wyranemi, do- prowadzaiacem do postanowie nieodwoalnych, znajdujemy wszelkie stopi, e
saboci modziecw, ktrzy od czasu do czasu zapanowuj nad sob
113
ktrym nie udaje si nakaza milczenia wymaganiom ycia wyszego, lecz ktrzy dla braku woli
popadaj ustawicznie w ycie, jakiem gardz. S to buntujcy si i zgorzkniali niewolnicy, ktrzy
si nie godz, jak uprzedni, ze swym upadkiem, ktrzy czuj pikno ycia pracy i nie mog
pracowa, cierpi z powodu brzydoty ycia prnia- czego i nic nie robi. Ale niewolnikw tych
moe wyzwoli znajomo praw psychologji, jeli nie zrozpacz przed czasem o swem odkupieniu i
jeli nie zadaj go natychmiast.
Jeli postanowienia owe maj donioso tak wielk, to dlatego, i s one niejako zakoczeniem.
Jest to dokadne i krtkie sformuowanie nieskoczonej liczby zachcianek, dowiadcze,
zastanowie, czyta, uczu, skonnoci.
Tak np. dla oglnego kierownictwa postpowania musimy wybiera pomidzy dwiema wiel- kiemi
nasuwajcemi si nam hipotezami co do oglnego celu wszechwiata.
Albo wraz ze sceptykami uznamy, e wiat taki, jakim jest, stanowi niejako wynik szczliwej gry
wydarze, ktra si ju nie powtrzy, e ycie, wiadomo zjawiy si na tej ziemi li tylko
przypadkiem. Albo te uznamy zaoenie przeciwne, wierzc, i wszechwiat znajduje si w drodze
rozwoju ku doskonaoci coraz wyszej.
Zaoenie sceptyczne jeden tylko ma za sob dowd: e nic nie wiemy, e jestemy zamknici w
tym zapadym ktku przyrody, w tej ciupie", oraz, e byoby to uroszczeniem zbyt wielkiem
czyni prawa wszechwiatowe z odrobiny naszych wiadomoci. Zaoenie przeciwne ma za sob
prawd faktu i w pewnej mierze jak gdyby prawo posiadania. Znamy tylko nasz wiat wasny, ale
jest on uporzdkowany i to od dawna, gdy ycie kae przypuszcza niezmienn stao praw

przyrody.- Gdyby np. dzisiaj wzrokowym

przymiotom zboa towarzyszyy wasnoci jadalne, jutro inne znamiona, pojutrze^ cechy
jadowitoci, to adne ycie nie mogoby si wytworzy. . ,yje, a wic prawa przyrody sstae.
Poniewa ycit liczy si od okresu syluryjskiego, przeto ju od kilku miljonw lat prawa przyrody
s tem, _ czem s obecnie. Oto, co mie my na ir li, mwic, e zaoenie moralistyczne ma za
sob posiadanie.
Z drugiej strony ten dugi rozwj, trwajcy od tylu tysicy lat, wytworzy istoty mylce, te za
istoty moralne. Jakeby wic mona byo przypuci, e bieg wydarze nie dy do myl i
moralnoci? Historja naturalna i dzieje czowieka ucz nas, e wszelkie okropnoci walki o byt
doprowadziy w kocu do utworzenia ludzkoci wyszej.
Nadto myl zupenie tak samo, jak ycie, kae przypuszcza porzdek i stao. Chaos nie jest do
pomylenia. Myle znaczy to organizowa, klasyfikowa. Czyli za, myl, wiadomo nie s
sdynemi rzeczywistociami, jakie cnamy, a uznawanie zaoenia sceptycznego czyli jest czem
innem, jak nie oznajmieniem, e jedyna zn na nam rzeczywisto, to czcze przywidzenie?
Goszenie tego nie ma zbyt wiele sensi dla nas. S to twierdzenia, ktre si wygasza sowami, nie
majc jednak nic na wypenienie treci tych wyrazw.
W teorji przeto bardzo silnemi s dowody na korzy zaoenia moralistw. W praktyce s one
rozstrzygajce. To zaoenie sceptyczne prowadzi do usprawiedliwienia samolubstwa osobistego,
do nadawania ceny tylko biegoci. Jeeli cnota otrzymuje tam jakie pochway, to tylko jako
biego najwysza.
Dodajmy do tych roztrzsa, e wybr nie jest tu dowolnym, ale przymusowym, gdy nie wybiera,
to znaczy rwnie wybiera. Obra np.
111
ycic lenistwa i rozkoszy, to znaczy faktycznie uzna hipotez, i ycie ludzkie ma warto jedynie
jako narzdzie rozkoszy. Ot, pomimo prostoty swej i naiwnoci, zaoenie to jest najmniej
wysoce metafizycznem. Wielu ludzi jest wicej metafizykami, ni sdz: caa rzecz, i s oni takimi
bezwiednie.
Niemoliwem jest przeto nie wybiera pomidzy dwiema wielkiemi hipotezami metafizycznemu
Wybr taki mog poprzedza cae lata bada i rozmyla. Potem nagle pewnego piknego poranku
dowd jaki uwydatni si ywiej, pikno i wielko tezy moralistw uderzy nas szczeglnie i oto
postanowienie gotowe. Postanawiamy, e uznamy za suszne zaoenie moralistw, gdy ono tylko
daje nam uzasadnienie istnienia naszego, nadaje sens jaki naszym wysikom, skierowanym ku
dobru, walkom naszym z niesprawiedliwoci i nieprawoci. Z chwil dokonania wyboru nie
pozwalamy ju racjom sceptycznym ani na chwil wpada do umysu naszego, odtrcamy je z
pogard, gdy sinieje tu obowizek wyszy nad przyjemno filozofowania, obowizek dziaania,
dziaania uczciwego. Przechowujemy wwczas zazdronie nasz wiar moraln, ktra staje si
zasad _ ycia i nadaje istnieniu naszemu sodycz, podnioso, wieo, jakich nigdy zna nie
bd dyletanci, ktrych myl pozostaje bezsiln i nie moe stworzy ani ukocha, ani dziaalnoci
trwaej i mskiej.
Z chwil^ powzicia uroczystego postanowienia ycie ma ju wskazany kierunek. Czyny nasze
przestaj si ju chwia w takt zdarze zewntrznych. Nie bdziemy ju tylko posusznem
narzdziem w rkach ludzi bardziej ni ~>y energicznych. Nawet smagani burz potrafimy wytrwa
na drodze swojej; juemy dojrzeli dr zada wyszych: postanowienie owo jest tem, czem wycisk
116 *
dla monety; Zuycie bdzie mogo zatrze rysy niektre, ale niepodobna bdzie nie zapozna
oglnych zarysw wytoczonego na spiu oblicza.
Temu wielkiemu postanowieniu moralnemu winno u pracownika towarzyszy inne: jak Herkules,
targany pomidzy cnot a wystpkiem, bdzie on musia odwanie przyj ycie pracy i odrzuci
lenistwo.
Tyle co do postanowie oglnych, ktre >i prawie zawsze czyni raz tylko jeden w yciu. Te
uroczyste postanowienia uznaniem ideau, potwierdzeniem prawdy odczuwanej...
Ale po oznaczeniu celu nie dosigamy go odrazu i dochodzimy do niego jedynie przez podanie

rodkw.
Uwane zgbienie rzeczy wskae na rodki najodpowiedniejsze. Potrzeba chcie j/lko^ rodkw,
wszelkie za chcenie kae domyla si postanowienia. Ale takie postanowienia czstkowe staj si
szczeglnie atwemi, gdymy na] ycie i trwale uczynili postanowienie wielkie. Wypywaj one z
niego, jak nastpstwa z twierdzenia. Bd co bd, kiedy drogo nas kosztuje powzicie
postanowiena poszczeglnego, np. przetumaczenie tego oto ustpu z Arystotelesa, moemy
uprzytomni sobie wzgldy, zdolne rozbudzi w nas upodobanie do tej pracy, jeeli tekst sam w
sobie jest odstrczajcy, to niepodobna zaprzeczy, e wysiek niezbdny do wycignicia sensu z
jakiej kartki, ktra moe nigdy sensu nie miaa, jest rzeteln gimnastyk, o wielkiej za
przenikliwoci umysu, rozwijajcej si w tej walce zacitej z kadym wyrazem, ze zdaniem
kadem, w tym wysiku odnalezienia logicznego cigu, przekonywamy si natychmiast, gdy po
tygodniu takiej pracy zastosujemy nasze w boju wywiczone zdolnoci do kartki rozmyla
Kartezjusza, albo do jakiego
J
117
rozdziau Milla. Jestemy wwczas, jak owi onierze rzymscy, ktrzy odbywali wiczenia z
brzemieniem dwa razy ciszem od tego, jakie dwiga mieli w czasie wojny. Rzadko si zdarza,
aby przy naleytem uprzytomnieniu sobie postanowienia oglnego jaki i wzgldy proste, znane, a
okrelone dokadnie, nie okazay si do silne- mi do poruszenia woli.
Roztrzsania powysze wskazuj nam, jak dalece nauczyciele szk pozbawiaj si w nauczaniu
swem wanego czynnika powodzenia, gdy zaniedbuj poprzedzi studja jakiegokolwiek rodzaju
silnie przekonywajcym wykadem o wielkich poytkach oglnych i szczeglnych, jakie ze studjw
tych uczniowie osign. Mog powiedzie, e przez lata cae uczyem si z odraz aciny, ktrej
poytku nikt mi nigdy nie wykaza; z drugiej strony uleczyem z tych wstrtw dotknitych niemi
uczniw, jedynie dajc im do przeczytania i uzupeniajc przedziwny wykad A. Fouilleego * o
nieodzownoci studjw klasycznych.
6.
Bd co bd, umysowi niektrych czytelnikw nastrcza si tu, pewno, uparcie pewien zarzut.
Tak czsto syszeli oni, e istnieje przeciw- stawno pomidzy dziaaniem a dugiem
rozmylaniem; oraz, e myliciele s zazwyczaj mao zdolni do ycia praktycznego, syszeli to tak
czsto, e poytek z dugiego rozmylania dla dziaania nie wydaje im si wcale rzecz pewn.
Gmatwaj tu oni osobnikw ruchliwych z ludmi czynu, istotnie godnymi tej nazwy. Ruchliwiec
jest przeciwiestwem czowieka czynu. Usuwa on potrzeb dziaania; dziaalno jego objawia si
w czynnociach czstych, niespjnych, wykonywanych z dnia na dzie. Poniewa jednak wszelkie
Dowodzenie w yciu, w polityce i t. p. osiga si
li tylko pr ez cigo wysikw, przet \va br* czca ruchliwo sprawia duo haasu, ale roboty
zwasz ia roboty dobrej, nie daje lub prawie nie daje. dziaalno wiadomi kierunku i pewna siebie
kae przypuszcza gbokie rozmylanie. Jako wszyscy wielcy dziaacze, jak Henryk IV, albo
ipoleon, zanim dziaa zaczli, dugo si namylali, bd sami, bd przez ministrw swoje! (Sully).
Kto nie rozmyla, czyjej pamici nie est zawsze obecny ogln cel ;go, kto nie szuka pilnie
najlepszych rodkw do osignicia celw czstkowych, ten nieuchronnie staje si igraszk
okolicznoci: rzecz nieprzewidziana miesza go,, zmuszajc co chwila dotyka steru, co w kocu ae
mu straci z oczu kierunek oglny, Bd co bd, jak to zobaczymy, dziaanie winno zawsze
nastpowa po rozmylaniu: samo rozmylanie nie est wystarczajcem, chocia stanowi warunek
niezbdny wszelkiego ycia czynnego a owocne- fio.
Niezbdny warunek, powiadam, gdy wszyscy my w stopniu wyszym, ni sdzimy, jestemy sobie
obcy. Suszni, mona si smuci, spostrzegajc, e na tysic ludzi niema ani jednego prawie,
ktryby by sob: prawie wszyscy, tak w caem postpowaniu swem, jak i w czynach
poszczeglnych s niby marjonetki, poruszane przez pewien caoksztat si, nieskoczenie
potniejszych,^ anieli ich wasne. Wasnemi yj oni nie wicej, jak ten oto kawaek drzewa,
ktry wrzu- ca,do wody i ktry unoszony jest, nie wiedzc ani jak, ani dlaczego. Wszyscy, e
powtrzymy tu synne porwnanie, poruszani s jak chorgiewki, wiadome ruchw swoich, lecz

niewiadome wiatru, ktry niemi porusza. Wychowanie, tak silne poddawanie jzykowe,
niezmiernie potny nacisk opinji towarzyszw i wiata, przysowia ze 6tanowczem zaciciem,
nakoniec popdy przyro- 119
azone pocigaj wikszo z pomidzy nas za bardzo rzadkimi s ci, ktrzy, miotani przez tyle
prdw niepodejrzewanych, miao skierowuj pd swj ku przystani, wybranej zawcasu i umiej
zatrzymywa si do czsto dla sprawdzenia drogi.
Ale nawet dla tych, ktrzy odwaaj si kusi o takie odzyskanie siebie, jake ograniczony jest czas
posiadania! Do roku dwudziestego s d- mego jestemy popychani bez dugich rozmyla nad
losem wasnym, kiedy za poczynamy iragn kierownictwa samoistnego, wwczas kady
spostrzega si wplecionym w koo stosunkw, tre go wciga. Sen zabiera trzeci cz istnienia;
sprawy powszednie, ubieranie si, jedzenie, trawienie, wymagania wiatowe i zawodowe, ieusposobienia i choroby pozostaw iaj^ tak mao czasu na ycie wysze, Idzie si wci dalej a dalej; dni
nastpuj po sobie i, kiedy zaczynamy jasno widzie w yciu, jestemy ju starzy. Std owa
cudowna moc kocioa katolickiego, ktry wie, dokd prowadzi ludzi, a ktry, dziki spowiedzi i
kierownictwu dusz, wiadomy jest najgbszych prawd psychologii praktycznej i kreli szerok
drog dla wielkiej trzody mar' >netek, podtrzymuje sabych i chwiejnych i popycha w pewnym
wybitnie jednostajnym kierunku tuszcz, ktra bez niego pod wzgldem moralnoci zstpiaby do
poziomu zwierzc.a lub pozostaaby na mm. _
O tak, prawie wszyscy w stopniu nieprawdopodobnym ulegaj poddawaniom, pochodzcym z
zewntrz. Naprzd mamy tu wychowanie, otrzymywane wrd rodziny, a rodziny filozofw s tak
rzadkie! Rzadkiemi s tem samem dzieci, otrzymujce wychowanie dorzeczne. Ci nawet, ktrzy
wychowanie takie otrzymuj, kpi si e tak powiemy w atmosferze gupstwa. Otoczenie,
suba, przyjaciele, potnie ulegajcy
wpywowi opinj publicznej, nadziej umys dziecka formukami, krcemi w spoeczestwie.
Gdyby nawet rodzina moga si szczelnie odgrodzi od owych przesdw, dziecko bdzie miao
nauczycieli, z ktrych wielu prawie nie myli, i towarzyszy, zaraonych duchem pospolitoci. Nie
koniec na tem; yjc wrd blinich najlepiej wychowane dziecko bdzie musiao mwi ich
jzykiem. ^Wiadomo za kademu, e jzyk jest pochodzenia gminnego. Tuszcza wytwoizya
mow na obraz wasny, wlewajc w ni mierno swoj, nienawi do wszystkiego, co jest
naprawd wyszem, sd nieokrzesany i naiwny, zatrzymujcy si na pozorach. To te odnajdujemy
w mowie mnstwo pochwalnych skojarze, sawicych mienie, wadz, czyny wojenne, a
gardzcych dobroci, bezinteresownoci, yciem pro- stem, prac umysow. Wszyscy te w
wysokim stopniu ulegamy temu poddawaniu mowy. Chcecie dowodw? Niech wymwi kto przed
wami sowo wielko"; mona zaoy si o sto przeciw jednemu, e wyraz ten wywoa
wyobraenia potgi, okazaoci, zan< kae wam pomyle o wielk ci moralnej. Wszystkim
przyjdzie na myl Cezar, nikomu Epiktet. Przypumy, e jest mowa o szczciu. Zaraz powstaj w
umyle wyobraenia majtku, wadzy, oklaskw! Dokonajcie tak, jak ja, dowiadczenia z jakiemi
pitnastoma wyrazami, znamionujcemi najwybitniej wszystko, cokolwiek sprawia, i ycie warte
jest ycia dla mdrca, postarajcie si wmwi w ludzi, e ze stanowiska psychologicznego robicie
poszukiwania co do tego, jakie obrazy towarzysz wyrazom, uczycie tak, aby si nikt nie domyla
moralnej do- ijosoci tego wiczenia, a bdziecie zbudowani, Wniesiecie std, e mowa jest
najpotniejszem narzdziem poddawania, jakie ku szkodzie urnysw wartociowych posiada niewiadomo gupia i gminna.
Ot na rachunek tej gupoty powszechnej kady z towarzyszw naszego studenta posiada pk
przekazw, ktre zmienia bdzie na drobne w miar wydatkw codziennych. Przysowia w postaci
ywej i zwizej zawieraj w sobie mdro narodw, t. j. spostrzeenia ludzi, ktrzy nie znaj
najprostszych prawide dobrego spotrze- gania i ktrzy nie podejrzewaj nawet, na czem waciwie
zasadza si moe dowiadczenie przekonywujce. Przysowia owe, powtarzane bez- ustanku,
zdobywaj w kocu powag, ktrej zaprzecza byoby nieprzyzwoitoci. Mwi oto np. o
modziecu, ktry bezmylnie powica rozkosze, godne tego miana, prnoci wczenia z knajpy
do knajpy jakiej kobiety nieokrzesanej ! pene zachcianek: niech si modo wyszuim , powie

jaka wana osobisto, pragnca uchodzi za wolnomyln; szczcie jeszcze, gdy nie zachci
modzieca, aby brn dalej, gdy nie wyrazi ywego alu z powodu, e dla niej pora tych szalestw
ju mina.
Tymczasem naleaoby mie odwag powiedzie: orzeczenia takie wyrzdzaj modziecowi
krzywd, ktr trudno byoby przeceni, przeszkadzaj mu si zastanowi i dojrze prawd.
Poniewa za we wszystkich krajach Europy i Ameryki po wyjciu z kolegjurn, albo z liceum,
pozostawiani bywamy bez adnej opieki moralnej w jakiem duem miecie, poniewa nigdy nie
ostrzegano nas przed t nieszczsn atmosfer niedorzecznych przesdw, jakiemi si oddycha w
otoczeniu studenckiem, wic postpowanie nasze bezadne i zgubne tumaczy si bardzo atwo. Te
kupy haaliwych studentw, wydrwjwajcych ludzi porzdnych, to wanie urzeczywistnienie i
122
wcielone w ycie bezkrytyczne myli, zapeniaj-* ce mzgi owych porzdnych ludzi'.
Poddawanie owo jest tak silne, i zazdroci potrzeba tym, ktrzy si od niego uwolni bodaj w
wieku dojrzaym. Przy pomocy saboci woli, oraz siy skonnoci niszych, wielu z nas usiuje
uprawni przysowiami zmarnowan modo i wiek dojrzay, ktry jest dalszym jej cigiem.
Wszystkie te bdy, gromadzone przez wychowanie, przykady, mow, otoczenie wspierane przez
skonnoci, tworz w umyle jakby mg gst, ktra paczy przyrodzon posta rzeczy. Jeden jest
tylko rodek do rozproszenia mgy owej: ucieka si czsto do rozmyla samotnych, marnym
poddawaniom rodowiska przeciwstawia su- gestje jakiego wielkiego umysu i pozwoli tym
sugestjom dobroczynnym, aby w spokoju przejy nas do gbi duszy. Student atwo moe si
zdoby na samotno, sprzyjajc takiemu przejciu: nigdy pniej nie odnajdzie on ju wolnoci
tak doskonaej, to te doprawdy smutno jest, e tak mao bywamy panami siebie w epoce, kiedy
niezaleno jest najzupeniejsz.
Niemniej jednak pozostaje prawd, e w tern osamotnieniu dobrowolnem moemy, bd
samoistnie, bd przy pomocy mylicieli rozproszy zudzenia nasze. Zamiast sdzenia rzeczy
podug oceny innych, przyzwyczaimy si do rozwaania ich w nim samych. Nadewszystko
zerwiemy z naogiem sdzenia naszych rozkoszy i wrae podug opinji. Zobaczymy, jak motoch,
zadawalajcy si przyjemnociami niszemi dla nieudolnoci swej do uciech wyszych, nietylko
tym pierwszym nadaje pozory kamliwe, zachowujc dla nich wszelkie pochwalne orzeczenia
mowy, ale nadto okrywa pogard i szyderstwem rozkosze wysze i zohydza wszystko, co godne jest
szacunku. Filozof, zastanawiajcy si i nie zdajcy za pr
133
dem oglnym, jest dla tej opinij marzycielem, oryginaem, wariatem. Kto rozmyla, ten oddaje si
prnym dociekaniom, jest teoretykiem, zapatrzonym w gwiazdy i padajcym w jam. Wszelkie
nazwy pochwalne, lekkie alegra poezji zachowane s dla wystpku, cnocie pozostawiono
skandowanie jaknajcisze; o ile pierwszy jest wdzicznym, wytwornym, o tyle druga surow,
pedantyczn. Sam Moliere nawet, z caym swym geniuszem, nu potrafiby kaza si nam mia z
wystpku. Celimena, zalotnica bez czci i wstydu, nie jest mieszn; ten dar budzenia miechu jest
udziaem Alcesta, czowieka uczciwego, ktrego wszystkie ruchy i sowa zdradzaj wysok
prawo. Jako uczniowe i uczenice dziwi si bardzo, syszc, e Alcest jest modziecem
wytwornym tak dalece wyraz cnota potnie kojarzy si ze wszel- kiemi poddawaniami,
zawartemi w mowie potocznej, ktra, mwimy to raz jeszcze, jest skadem wszystkiego, co gminne
i nizkie. Maks Muller oznacza liczb wyrazw, uywanych przez ukszta- conego Anglika, na trzy
do czterech tysicy, za liczb sw, uywanych przez mistrzw na pitnacie do dwudziestu
tysicy. Ot wanie w spisie wyrazw, jedynie bardzo rzadko napotykanych w rozmowie, a
tworzcych rnic pomidzy zasobem wiatowca i myliciela, znajduje si to wszystko, co jest
wielkie, szlachetne, wzniose. Na nieszczcie z owemi wyniosociami, przez myl
spowodowanemi w mowie, dzieje si tak, jak z grami: gmin moe czyni krtkie wycieczki na
szczyty, lecz stale zamieszkuje doliny. Oto dlaczego kojarzenie myli odbywa si wbrew
wszystkiemu, co jest wzniose. Od dziecka syszymy, jak jedne rzeczy wystawiane nam bywaj za
dobro, inne, za co zego. Ci, ktrzy nam o nich mwili, wpoili w nas myli swoje i ruchy, to te
przywyklimy patrze na te rzeczy podob

124 nie, czy z niemi te same ruchy i namitnoci"1) nie sdzimy o nich podug ich ceny istotnej,
lecz podug tej, jak maj w mniemaniu ludzkiem".
Zapamitajmy dobrze, i tylko w uwanem rozmylaniu znajdzie student lekarstwo na to i nauczy
si patrze samoistnie. Niech si rzuci w wir ycia, jak wszyscy inni, owszem, jest to potrzebne: bez
tego nie bdzie mia wcale dowiadczenia, nie potrafi unikn adnego niebezpieczestwa. Ale
niech po takiem pogreniu si w ycie ogu, wejdzie w siebie, niech starannie rozbierze swe
wraenia: ju nie bdzie si myli co do wartoci, co do rozmiarw, a nadewszystko co do stosunku
rzeczy wzgldem siebie samego: potrafi usun z niego wszelk naleciao obc. Rycho ycie
studenta zwyczajnego potrafi on streci w takim oto wniosku: jest ono pospolicie ofiar z
wszelkich rozkoszy trwaych, z uciech wzniosych i pogodnych na rzecz prnoci prnoci
wydawania si niezalenym, napeniania knajp krzykiem i haasem, picia na umr, powracania do
domu przez fanfaronad nad ranem, szastania si wszdzie w towarzystwie kobiet, ktre jutro
zobaczy w objciach nastpcw, niemniej. jak i on, pysznych z tego szastania si.
Jasnem jest, e po skrpowaniu w internatach, po tak troskliwym dozorze rodzicw, w
postpowaniu takiem mamy wybuchy niezawisoci. Ale poc te wybuchy? Uciech prawdziwie
wielk jest poczucie istotnej niezawisoci. Reszta jest tylko prnoci. Mamy tu bardzo faszyw
ocen czystego zysku szczcia z tego ycia haaliwego. Co za do prnoci, to jake atwo
zadowoli j w sposb rozumnyl Jake daleko uciecha z szacunku profesorw, z wybornego
zoenia egzaminw spenienia pragnie rodzicielskich, uchodzenia^ za wielko w miasteczku
rodzinnem pozosta.
1) Nicole Pierre, Danger des entretiens,..
125
wia za sob owo pene prnoci zadowolenie dostpne dla najgupszego z tragarzy, dla kupczyka
po otrzymaniu pacy.
Nieche student wejdzie w siebie i podda przenikliwej krytyce wszystkie te uciechy, ktre s tylko
znueniem i niesmakiem, przykrytym pozorami prnoci. Nadto niech rozpata po kolei wszystkie
przesdy, cae mrowie sofizmatw przeciwko pracy umysowej; niech otworzy szeroko oczy i
przyjrzy si zblizka szczegowo niektrym z dni swoich i swoim zasadom przewodnim.
Rozmylania te niech wesprze dobrze dobranem czytaniem, pozostawiajc na uboczu ^wszystko,
cokolwiek nie bdzie pomocnem dla jego woli, W ten sposb odkryje on cay wiat nowy. Nie
bdzie ju skazany, jak winiowie przykuci w jaskini Platona, na ogldanie cieniw rzeczy; oko w
oko spojrzy on prawdzie czystej.
W ten sposb tworzy on sobie atmosfer wrae zdrowych i mskich, stanie si osobowoci,
inteligencj, panujc nad sob. Nie bdzie ju popychany w kierunkach najsprzeczniejszych przez
podniet lepych popdw mowy, towarzyszy, wiata albo otoczenia.
Bd co bd, jasnem jest, e mona si schroni w samotnoci najgbszej i y tam myl wrd
wiata. Samotno, jakiej my si tutaj domagamy, polega na tem, aby nie dawa przystpu mylom
marnym, zmusi si do przyjmowania takich tylko przedmiotw i wzgldw, jakie mog poruszy
w duszy naszej _ uczucia, ktrych doznawa chcemy. Sprawa ta nie wymaga bynajmniej
zamknicia si w klasztorze Grande-Char- teuse i doskonale daje si pogodzi z zajciami
codziennemi. Wystarczy, gdy potrafimy zachowa sobie na przechadzce, albo w domu takie
schronisko wewntrzne", gdy co dzie, albo co tydzie, przez czas mniej lub wicej dugi,
skierujemy
- 126 uwag jedynie na pobudki, mogce obudzi w nas uczucia odrazy, albo mioci,
7.
Modzieniec nasz nietylko uniknie wtedy zalenoci od poddawa gminnych i bdw, zrodzonych
z namitnoci, nietylko postpowanie jego uksztatuje si wicej podug wzorw prawdy, ale
uniknie on powanych niebezpieczestw. Istotnie, panowanie nad sob kae domyla si nietylko
powcigania siebie wobec tysicznych poddawa wiata zewntrznego, ale rwnie i nadewszystko oznacza ono panowanie inteligencji nad lepemi potgami czuci iwemi. Patrzc uwanie

na postpowanie dzieci, prawie wszystkich kobiet i znacznej wikszoci mczyzn, bdziemy

uderzeni powszechn w nich skonnoci do dziaania za pierwszym popdem, a std bardzo
widoczn nieudolnoci ich przystosowywania postpkw do celw, bodaj cokolwiek dalszych. W
kadej chwili do wykonania takiego lub innego czynu popychaj ich panujce w danej chwili
wzruszenia. Po fali prnoci nastpuje w wiadomoci ich fala gniewu, wylew przywizania i t. p.,
jako, po wyczeniu czynw naogowych albo obowizkowych, podstaw reszty ich postpkw,
zwaszcza towarzyskich, jest potrzeba wytwarzania dobrego mniemania o sobie u ludzi ktrvh
probierz jest zazwyczaj mao podniosym. Tak wielk za jest skonno do naiwnego uwaania
siebie za wzr tego, co uchodzi, e og za ludzi czynu uznaje wycznie wiercipitw, nie
mogcych usiedzie spokojnie na miejscu. Ktokolwiek si zamknie w samotnoci, aby si
zastanowi i pomyle, naraa si na nagan. Jednake wszystko, cokowiek wielkiego i trwaego
zdziaano na wiecie, doko- nanem zostao przez ludzi mylcych, przez mylicieli. Owocna praca
ludzkoci wykonywan bya
spokojnie, bez popiechu i trzasku przez owych marzycieli, o ktrych mwilimy wyej, a ktrzy
wpadaj w jam, patrzc na gwiazdy' , inni baa wi, politycy, zdobywcy, ruchliwcy, napeni, - cy
historj swemi gupstwami, w pochodzie ludzkoci maj udzia bardzo mierny, gdy si na nich
spojrzy z oddalenia. Kiedy historja, rozumiana po dzisiejszemu, a stanowica prawie wycznie
kup opowiastek, przeznaczonych do zaspakajania lamazarnej nieco ciekawoci poczciwej
publicznoci czytajcej, ustpi miejsca historji, pisanej przez mylicieli, bdziemy zudzeni, widzc,
jak mao dziaanie wielkich ruchliwcw zmienio szeroki prd cywilizacji. Prawdziwi
bohaterowie dziejw, jakimi s wielcy wynalazcy w zakresie nauki sztuk, pimiennictwa, filozofji,
przemysu, zajm miejsce nalene im z prawa t j. najpierwsze. Jaki biedny medytator, jak Ampre,
ktry nigdy nie umia zarobi na chleb, z ktrego strka musiaa mia si do ez, przez odkrycia
swoje wicej przewrotw zrobi w spoeczestwie a nawet w wojnie nowoytnej, ni jaki
Bismarck i Molt- ke, razem wzici. Jaki Jerzy Vieil zrobi i zrobi wicej 31a rolnictwa, ni
pidziesiciu razem wzitych ministrw tej gazi ycia spoecznego. ^ W jaki sposb student ma
si oprze opinji powszechnej, obsypujcej pochwaami ruchliwo, ktr bierze za jedno z
dziaalnoci podn? Jake nie ma on uwaa za nieodzowno tworzenia przynajmniej dla siebie
samego _ zudzenia ycia, t. j. robienia huczku i dziaania nierozwanego, gdy to wanie jest
yciem podug formuy powszechnie przyjtej! Wszystkie nasze nieszczcia pochodz z tej
fatalnej potrzeby dziaania natychmiastowego, potrzeby, podniecanej przez pochway opinji. W
samotnoci ruchliwo taka nie miaaby w sobie wielkiego niebezpieczestwa, nie wiedzc, na co
si wyadowywa. Ale wskutek takiej d 128
tioci do dziaania nierozwanego, student staje si igraszk okolicznoci zewntrznych. Przybycie
kolegi w godzinach pracy, jakie zgromadzenie publiczne, uroczysto, wydarzenie jakiekolwiek
pocigaj go zaraz, gdy zauway to atwo, niespodzianka wykoleja sab wol. Ratunek
zawiera si tu jedynie w rozmylaniu: przewidywanie wydarze zewntrznych moe nawet
zastpowa nieobecn energj. Ot student moe wyczy niespodzianki ze swego istnienia.
Moe on atwo przewidzie sposobnoci do roztargnienia, jakie mu si nastrcz. Wie np. e taki
oto towarzysz bdzie usiowa pocign go bd do knajpy, bd na przechadzk moe z gry
przygotowa odpowied odmown, albo te, jeli prosta odmowa bdzie dla niego zbyt uciliw,
moe przygotowa jakie kamstwo, aby zapobiedz wszelkiemu naleganiu1); ale powiemy raz
jeszcze, jelimy zawczasu i mocno nie postanowili, e wrcimy do siebie dla wykonania takiej oto
pracy, jelimy nie przygotowali si naleycie do pooenia kresu wszelkim pokusom, wszelkim
prbom wycignicia nas na prniactwo, to grozi nam wielkie niebezpieczestwo utraty dnia
roboczego. Ze stanowiska psychologji przewidywa, to znaczy z gry wyobraa wypadki. Gdy
wyobraenie takie jest ywe i jasne, to dorwnywa stanowi takiego pnatenia, e odpowied
albo czyn do- *)
*) Bynajmniej nie uznajemy bezwzgldnego nieprzejednani9 Kanta w stosunku do kamstwa. Jaktol
byloby mi wolno zabi czowieka, gdy jestem w stanie obrony koniecznej, gdy tymczasem
kamstwo ma by niedozwolonem zgoa w takim samym wypadku obrony koniecznej przeciw

natrtom? Jest to wicej, ni prawem, jest to obowizkiem broni przed niemi pracy swej i myli.
Czstokro jest to jedyna bro, jak moemy si osoni, nie obraajc ciko innego. Kamstwem
ohycmem, nie do darowania, jest kamstwo, szkodzce komukolwiek. Prawda, wypowiedziana z
zamiarem zaszkodzenia, jest rwnie grzeszna, jak i kamstwo. O grze- simoci czynu stanowi za
wola jego sprawcy.
129
konywa si z wielk szybkoci, a to tak dalece, e pomidzy myl o czynie albo odpowiedzi, a
przedmiotowem jej urzeczywistnieniem, niema czasu na wcibienie si pobudek, pyncych z
wydarze zewntrznych, albo z przekonywa towarzyszy; wydarzenia wrogie naszemu
postanowieniu poniekd wywouj tylko samorzutne wykonanie czynw, z postanowieniem tem
zgodnych.
Tylko dla istot sabych ycie skada si z niespodzianek. Dla tych, co nie maj celu staego, albo
nawet posiadajc cel taki, nie umiej wzroku na nim zatrzyma i pozwalaj ustawicznie rozprasza
sw uwag, ycie staje si bezadnem; przeciwnie, ktokolwiek czsto zatrzymuje si dla
podniesienia celu i sprostowania kierunku drogi, ten nie zna rzeczy nieprzewidzianych, ale do tego
naley powzi do wyran wiadomo si;bie, wiadomo naszych bdw zwykych,
przyczyn, ktre zazwyczaj ka nam czas traci, naley tem samem nakreli sobie drog
postpowania: nie powinnimy, e tak powiem, traci siebie z oczu.
W ten sposb moglibymy z dniem kadym zmniejszy udzia przypadkowoci w istnieniu naszem. Nietylko bez wahania bdziemy wiedzieli, co mamy uczyni w takiem a takiem wydarzeniu
zewntrznem, np. zerwa z pewnym towarzyszem, zmieni pokj, jadodajni, spdzi jaki czas na
wsi, ale nadto bdziemy mogli stworzy cakowity i szczegowy plan walki ze wszelkiemi
przypad- lociamy wewntrznemi.
Plan taki posiada donioso pierwszorzdn. Gdy dobrze jest pomylanym, wiemy, co mamy
czyni w razie rozgoszczenia si w naszej myli jakiej pokusy zmysowej, ktrej 'nie moemy
wygna; wiemy jak pokonywa napady nieokrelonej czuostkowoci, jak zwalcza smutek,
zniechcenie. Jak dobry wdz, oceniamy wtedy
Ksztacenia woli 9.
- 130
wszystkie przeszkody, pochodzce z waciwoci wroga, z przeciwnoci gruntu, z wad wasnych
naszych zastpw, ale oceniamy rwnie moliwoci powodzenia, uwzgldniajc wadliwoci
dowdztwa n jprzyjacielskiego, poytek z takiej oto wklsoci lub wypukoci gruntu, ze stopnia
zapau wojska, Wtedy dopiero mona miao dy naprzd. Znamy ju nieprzyjaci
wewntrznych i zewntrznych, ich taktyk, ich sabe strony: zwycistwo ostateczne jest
niewtpliwe, gdy przewidzielimy wszystko, nawet porzdny odwrt w razie poraki czciowej.
Takiemy s wanie owe niebezpieczestwa wewntrzne i zewntrzne, mogce oblega studenta,
ktrym musimy powici uwag. Winnimy zbada taktyk, suc do ich zwyciania.
Zobaczymy tu, w jaki sposb mona zuytkowa okolicznoci zewntrzne i zniewoli do
pomagania nam w ksztaceniu woli nawet to, co si zazwyczaj przyczynia Jo przypieszenia naszej
saboci moralnej. Tak dalece prawd jest, e rozmylanie, inteligencja s wybawcami pewnemi, tak
niewt- pliwem sta : si z ;zasem zwycistwo tych potg wiata nad ociaemi i lepemi potgami
zmysw.
8.
Rozmylanie, jak widzimy, przedziwne pd* ne jest w skutki: daje ono pocztek potnym ruchom
uczuciowym, zachcianki przeobraa w postanowienia energiczne, zobojtnia wpyw podda- wa
mowy i namitnoci, pozwala zatopi w przyszoci spojrzenie jasne i przewidzie
niebezpieczestwa wewntrzne, unikn tego, aby okolicznoci zewntrzne, rodowisko,
przychodziy z pomoc przyrodzonemu naszemu lenistwu. Czy tych tylko doniosych korzyci
moemy s spodziewa po
131
owej potdze dobroczynnej? Nie, gdy obok pomocy bezporedniej, obfituje ona w skutki
porednie.

Pozwala nam ona z dow dczenia codziennego wyprowadzi pewne prawida, zrazu tymczasowe,
ktre, umacniajc si coraz bardziej, przybierajc coraz wiksz dokadno, ostatecznie zdobywaj
powag i okrelono kierowniczych zrnad postpowania. Zasady te utworzone s przez powolna
ukadanie si w gbi myli licznych spostrzee poszczeglnych: pokady takie nie tworz si
bynajmniej u roztrzepacw, albo u ruchliwcw, to te nie korzystaj oni z przeszoci i tak, jak u
uczniw nieuwanych, odnajdujemy u nich zawsze te same usterki i bdy w postpowaniu.
Przeciwnie, u ludzi mylcych, przeszo i teraniejszo s jak gdyby ustawiczn lekcj,
pozwalajc nie powtarza w przyszoci omyek, ktrych unikn mona. Jl,ekcje takie powoli
streszczaj si w prawida, ktre s niejako wycigiem, Wysokiem z dowiadcze. Prawida te,
wyraone w zasadach bardzo jasnych, pomagaj nam ujmowa w karby zmienne dze, ruchy
przyrodzone o kierunkach rozbienych i utrwala w yciu panowanie porzdku staego i pewnego.
Sia taka, tkwica w kadej zasadzie, sformuowanej jamo, pochod z dwu przyczyn
wspdziaajcych.
Naprzd, w psychologji prawidem niemal bezwzgldnam jest to, e wszelkie wyobraenie czynu,
ktry mamy wykona, albo ktrego wykona nie mamy, gdy tylko jest bardzo wyranem, to w
nieobecnoci stanw afektowych wrogich posiada pewn potg, urzeczywistniajc owe czyny;
tumaczy si to tym faktem, e pomidzy czynem a wyobraeniem jego niema istotnej rnicy.
Czyn uprzytomiony, to ju jak gdyby czyn rozpo 132
czty. Wyobraenie czynu, majcego nastpi, jest jak gdyby prb generaln, jest to pnapicie, poprzedzajce napicie ostateczne; w taki to sposb czyn, uprzytomniony zawczasu,
szybko zostaje wykonanym; zgraja popdw nie ma tu czasu odezwa si; tak np. postanowie,
czytelniku, powrci do siebie do pracy i przewidziae, e jeden z kolegw, ktry ci ju prosi,
aby mu towarzyszy do teatru, bdzie nalega. Przygotowujesz odpowied, a zobaczywszy go,
uprzedzasz: Bardzo mi przykro, mylaem, e ci bd towarzyszy, ale mam tak a tak
przeszkod, ktra nieodwoalnie zmusza mi do powrotu". Ton stanowczy i bardzo pewny, z jakim
to powiesz, tobie samemu odbierze wszelk mono cofnicia si, przyjacielowi za odejmie
wszelk ochot dalszego nalegania.
Tak samo, jak w polityce, ludzie bardzo wyranego i miaego pocztkowania pocigaj za sob
niestanowczych, zahukanych, mdrkujcych, tak podobnie w wiadomoci panami pooenia
bywaj stany wyrane, stanowcze: w taki to sposb, gdy a do szczegw oznaczycie wasze
postpowanie obowizkowe, to wypenienie utrwalonego zawczasu programu zapobiey poddawaniom lenistwa, prnoci,.
Oto najpierwsza przyczyna potgi zasad. Nie
5'est ona jednak ani jedyn, ani najwaniejsz, sotnie, aby myle, nie moemy wlec za sob caej
kupy obrazw. Dziay przedmiotw poszczeglnych zastpujemy dogoikiemi skrceniami,
znakami, ktremi wadamy atwo, a ktre nic czem innem s, jak tylko Si .wami. Wiemy, e do
jest, gdy chcemy, przez chwil zatrzyma uwag na danym znaku, a natychmiast spostrzeemy
wyaniajce s obrazy, podobnie, jak zmartwychwstaj setki wyschych wrotkw, gdy upucimy na
nie kropl wody. Tak samo dzieje [si z uczucram*
naszemi. S to rzeczy cikie i kopotliwe, z Kt- remi myl pora si z trudnoci: to te do uytku
powszedniego zastpujemy je sowami, t. j. znakami krtkiemi, atwemi do zaywania, ktre przez
kojarzenie bardzo atwo mog w nas zbudzi wyobraane przez siebie uczucia. Niektre wyrazy, e
tak powiemy, drgaj wzruszeniem, jakie oznaczaj, takiemi s: cze, wielko duszy, godno
ludzka, zdrada, podo i t. d. Ot zasady s to rwnie skrcenia zwize, energiczne, w wysokim
stopniu zdolne budzi uczucia zoone, mniej lub wicej potne, jakie wyobraaj w wiadomoci
zwykej. Kiedy rozmylanie wywoa w duszy odgosy przywizania, albo ruchy odrazy, wwczas,
poniewa ruchy te znikaj prdko, dobrze jest zachowa sobie jak formu, ktraby moga je
przypomnie w razie potrzeby i ^ ktra je niejako streszcza. Jest to tern poyteczniejsze, e cisa
formua utrwala si w umyle bardzo mocno. Wywoywana z atwoci, prowadzi ona za sob
skojarzone z ni uczucia, ktrych jest znakiem praktycznym, czerpic z nich uczucia potg,
wzamian udziela im ona swojej jasnoci, atwoci budzenia si i przenoszenia. Kiedy w

wychowaniu samego siebie nie mamy prawide jasnych, wwczas tracimy wszelk zwinno,
wszelki pogld oglny w walce ze rodowiskiem i namitnociami. Bez takich formu walczymy w
ciemnoci i najpikniejsze zwycistwa pozostaj jaowemi.
Tak tedy. prawida postpowania nadaj woli naszej stanowczo, si i szybko, zapewniajce
zwycistwo; s one wygodnymi surogatami uczu, ktre chcemy obudzi. Tych nowych a
nieocenionych sprzymierzecw wyzwolenia naszego dostarcza nam rwnie rozmylanie, gdy
ono tylko puzwala nam z naszych dowiadcze nieustannych wyodrbni, oderwa stae
wspistnienia i nastpstwa
z jakich si skada nasza znajomo ycia, t. j. wadza przewidywania i skierowywania przyszoci*
9.
Sowem, rozmylanie wytwarza w duszy uniesienia uczuciowe bardzo cenne, gdy si je umie
zuytkowa; nadto jest ono wielkim oswo- bodzicielem, gdy pozwala nam opiera i wrzeniu
uczu, namitnoci, wyobrae, rzucajcych si w nieadzie ku wiatu wiadomoci. Pozwala nam
ono rwnie zatrzyma si wrd potoku podniet wiata zewntrznego, za ta wadza
opanowywania siebie, pozostawa ia sob jest podn przyczyn szczcia, gdy dziki jej moemy
zwraca si ku przyjemnym wspomnieniom przeszoci, przeuwa je, powoywa nanowo do
ycia, nie za dawa si unosi biernie i bez powrotu.
Nadto, czyli nic nie znaczy to, e si mocno przejmujemy poczuciem naszej osobowoci? Czy nie
dowiadczamy wtedy radoci . a podobiestwo tej, jakiej doznaje dobry pywak, _ kiedy walczc z
fal, ju pozwala jej wzbiera i przepywa pod sob jak pieszczota, juz znowu wyywa j i
przebywa na przeaj? Jeli wogle zawsze uczucie potgi w walce zwyciskiej z ywioami
wywouje w nas gbokie wzruszenia rozkoszne, to jake nie miaoby w nas drga ywe zajcie
wobec tej walki woli naszej z grubemi potgami zmysowoci? Wanie za odmalowanie uciech z
zapanowania nad sob Corneille tak wy- soko postawiony jest w uwielbieniu potomnych, gdyby za
osobistoci jego zwyciay z mniejsz atwoci, gdyby walka ich z nieuchronnociami naszej
przyrody zwierzcej bywaa dusz, teatr jego staby.si jeszcze gbiej ludzkim; poniewa Z
autor ten wystawia nam idea bardzo sza 135
:hetnyf wic zostaby on nictyko najpierwszym z francuskich poetw dramatycznych, ale
najwyszym i najbardziej podziwu godnym geniuszem po wszystkie czasy.
ROZDZIA II.
Co tc jest rozmyla s i jak naley rozmyla.
1Skoro rozmylanie posiada tak wielk donioso w dziele naszego wyzwolenia, to naglc jest
rzecz poszuka, jak naley rozmyla i zbada posiki1 jak gdyby materjalnie itrych nam
znajomo praw psychologicznych i dowiadczenie mog dostarczy w tej robocie. >
Powtarzamy raz jeszcze: y rozmylaniu idzie o rozbudzenie w nas potnych wzrusze
przywizania, albo nienawici, o wywoanie^ postanowie, o ustalenie prawide postpowania, o
unik- nienie podwjnego wiru stanw wiadomoci pochodzenia wewntrznego, oraz stanw
wiadomoci, wywoanych przez wiat zewntrzny.
Wielkie prawido oglne rozmylania i medytacji wypyni 2 z samego zbadania przyrody myli.
Mylimy sowami. Aby myle, musimyi ikemy to wykazali wyejuwolni si od obrazw
rzeczywistych, gdy s one cikie, kopotliwe, trudne w zayciu. Postawilimy na ich miejsce
znaki krtkie, atwo dajce si zatrzyma i przekaza innym: znakami temi s sowa oglne. Siowa
takie, skojarzone z rzeczami, maj t wasno, e mog, gdy chcemy, wywoywa rzeczy owe,
byle- y tjdko sowo weszo do naszej pamici o dowiadczeniu rzeczowem, albo przynajmnie
byle
137
si je z dowiadczeniem takiem zczyo pniej. Na nieszczcie, uczymy si, bdc dziemi,
najpierw sw (z wyjtkiem tego, co dotyczy wiadomoci pierwiastkowych, postrzee prostych i t.
p.); w najw kszej za iloci wypadkw nie miewamy wtedy bd czasu, bd monoci, bd
odwagi doda & owych sw, do ,dba, cho ziarnka rzeczy" S to najczciej kosy lekkie, albo

nawet puste. Vi zysc1 bez wyjtku mamy w pamici mnstwo sw takich. Nigdy nie syszaem
ryku (barrir) soi a i wyraz barrir jest dla mnie kosem pustym Gmin posiada ca kup takich
wyrazw. Oto kto oznajmia, e spr rozstrzygnity zosta przez dowiadczenie. Nie wie on nic
0 warunkach niezbdnych do nadania wartoci dowiadczeniu i tak dzieje si w kko. Gdybymy
zbadali zdania, wymawiane przez nas, bylibymy zdumieni nieol elonoci wielu naszych myli, a
nawet odkrylibymy, e najrozumniejsi mwi czstokro jak papugi, e sowom ich nie odpowiada
adna rzeczywisto.
Ot rozmyla, znaczy to niejako mci som, aby z niej wypado ziarno. Prawido
wszechwadne tutaj polega na tem, aby zawsze zastpowa wyrazy rzeczami, nie jakim niejasnym
1 nieokrelonym obrazem rzeczy, ale samemi rzeczami, obejrzanemi szczegowo i drobiazgowo.
Powinnimy zawsze uszczeglnia myl nasz, czyni j konkretn. Gdy idzie np. o doprowadzenie
: iebie do powzicia postanowienia: nie palil" zbadajmy wszelkie niedogodnoci palenia nie
opuszczajc adnej, poczynajc od czernienia zbw, a do wydatku stu frankw rocznie, co
kosztowa musi palenie jednego tylko cygara po kadym posiku. Stwierdzimy wwczas tak
suszn uwag Tostoja, e tytu stpia przenikliwo umysu. ! ibujmy np. pewnego dnia w chwili
doskonaej jasnoci mylenia ledzi jaki subtel*
138
ny wywd filozoficzny, pniej za prowadzi dalej t prac, palc tytu Spostrzeemy, e pc wy paleniu trudniej nam bdzie utrzyma myli na wodzy i rozumie: kilka za dowiadcze podob
nych przekona nas, e tytu przytpia^ ostrze wyszych zdolnoci umysowych. 2 drugiej ^ strony
pomylimy sobie, e przyjemno palenia jest jedn z tych przyjemnoci czysto fizycznych, ktre
nie omieszkaj znikn, jako przyjemnoci, ustpujc miejsca tyranii naogu Zastanw imy si nad
wszystkimi wypadkami, w ktrych _ cierpielimy z powodu owej tyranji. Przez takie uwag., oraz
inne jeszcze, nadamy wielk m c postanowieniu niepalenia, powzitemu w chwilach panowania nad
sob. W podobny te sposb winni bdziemy postpowa, rozwaajc szczegowo liczne
sadowolei ..a, jakie daje prar a
Wstpujc rwnie w najdrobniejsze szcz gy rozbioru, zdoamy rozproszy poddawania mowy,
zudzenia lamitno , sprawc ajc drobiazgowo zdania kamliwe. Zbadamj tak w praktycznej czci
tej kiki czsto powtarzane twier- dzer i 2, e pracuje si dobrze tylko w Paryu.
Nakoniec rwnie tylko za spraw spostrzegania szczegowego z ca nieomylnoci bdziemy
mogli przewidz' tak niebezpieczetwa, pochodzce z namitnoci naszych i lenistwa, ak
niebezpieczestwa oraz posiki, pyn e ze rodowiska, ze stosunkw, z zawodu, ze zdarze
przypadkowych i t. d.
Aby dopomdz sobie w rozmylaniach, m .- simy unika gwaru, skupi si, potem _ poradzi si
ksiek, majcych zwizek z przedmiotem rozmylania, przejrze notaty nasze, a nakoniec nerg
zn prac wyobrani wystawi sobie jasno dokadnie, konkretnie wszystkie szczegy niebez- pi
iczest wal na jakie si naraamy, wszys Kie korzyci takiego albo innego postpowania. Nie do
139 jest przejrze ti szybko; naley widzie, sysze, czu, dotyka. Nie ley przez wytone
rozmylanie uobecni sobie przedmiot rozwaany w takim stopniu, jak gdyby naprawd by
obecnym, co mwi: w takim? W wikszym stopniu; tak samo bowiem, jak sztuka czyni zaj'cie
jakie, albo krajobraz, bardziej logicznemi, bardziej jednolitemi, a przez to bardziej prawdziwemi,
ni rzeczywisto, tak wyobrania nasza powinna uczyni nam przedmiot rozmylania janiejszym,
logiczniejszym prawdziwszym, ni jest w rzeczywistoci, a przez to wicej ywym i bardziej
zdolnym do wywierania wpywu.
2
Istniej niewtpliwie rodki pomocnicze do osigania cakowitego skutku rozmyla naszych.
Bogaci w dowiadczenie poprzednikw, w spostrzeenie osobiste, sprawdzane ieustannieza
porednictwem spowiedzi, wielcy katoliccy kierownicy sumienia dla ktrych rozbt, Jzenie w duszy
potnych wzrusze nie jest tak, jak dla nas, rodkiem, lecz celem najwyszym, wskazuj nam, i w
psychologji nawet praktyki najbahsze posiadaj pewn o- nioso. Przytomnym bdc w kociele
jakiemu obrzdowi, niepodobna nie przej si podziwem dla nieomylnej wiedzy, jaka natchna

tam najmniejsze szczegy postpowania. Oto np. w obrzdzie pogrzebowym wszelkie ruchy,
postawy, piewy, organy, nawet wiato okien wspdziaaj z przedziwn zgodnoci ku
przeobraeniu bole- krewnych w wielkie uniesienia religijne. Tym, ktrzy przytomni s takiemu
obrzdowi ze szczer wiar, wzruszenie musi przenikn dusz do gbi jej najdalszych.
Ale nawet w kociele, owe tak dalece skuteczne obrzdy s wyjtkiem, to te kierownicy rumienia
doradzi kilka sposobw praktycznych
140
bardzo pewnych, gdy idzie o wzruszenie duszy. Nie mwic ju o pustelniach, rozwaajc tylko
praktyki, ktre doradzaj nam oni w samotnor :, trudno nie by zdumionym, widzc, jak domagaj
y pomocy od rzeczy fizycznych dla moralnych. Sw. Dominik wynajduje szkaplerz, oywiajc w
ten sposb rozmylanie zajciem rcznem i jakgdyby zabaw. Sw. Franciszek Salezy aleca
szczeglnie w chwilach oschoci ucieka uo czynw zewntrznych, do postawy, mogcej podda
myli odpowiednie, do czytania, nawet do gonego wymawiania wyrazw. Czyli Pascal nie mwi
cigle o nakadaniu automatu? Sam Leibniz [systema theologicum) w pewnym ustpie, mao
znanym, powiada: Nie mog podziela myli tych, ktrzy pod pretekstem modlenia si w duchu i
prawdzie, wygnali z chway boej wszystko, cokolwiek popada pod smysy, podnieca wyobrani,
nie zdajc sobie dostatecznie sprawy ze saboci ludzkiej... nie moemy ani zatrzyma uwagi na
naszych wyobraeniach wewntrznych ani wykry ich w umyle naszym, nie dodajc im jakiej
pomocy zewntrznej... a znaki te s tem- bardziej skuteczne, im wicej bd wyraziste".
To te, korzystajc z dowiadczenia, powinni bdziemy w rozmylaniu naszem ucieka si w braku
natchnienia do czytania, szczeglnie odpowiadajcego naszemu celowi, wspiera uwag nasz
gonem wymawianiem wyrazw, co, jakemy widzieli, jest pewnym rodkiem pokonania
wyobrae naszych i zniewolenia ich do posuszestwa. Powinni bdziemy nawet zapisywa
rozmyla la nasze, sowem, dla dowolnego kierownictwa wyobrae, posugiwa si przewag,
jak mr nad niemi stany wraeniowe, zwaszcza za te, ktre tu zalecamy (wymawianie wyrazw,
pisanie i t. p.). W taki to sposb bdziemy mogli
wygna ze wiadomoci gwne przeszkody rozmy* siania, mianowicie wspomnienie rozkoszy
zmysowych, oraz przyczyny roztargnienia, pynce z wyobrani, a na ich miejsce gromadzi
szeregi myli '
jest na podobne rozmylania [czuciowe, to zdaje nam si, e najwaciwszym byby tydzie,
koczcy wakacje i poprzedzajcy rozpoczcie kursw. W kadej przerw ie wakacyjnej, t. j. trzy
razy do roku, dobrze byoby cakowicie oddawa si nanowo takim rozmylaniom poytecznym w
pewnego rodz ji samotnoci, jak z rozkosz mona bdzie urzdzi sobie, zaprzepaszczajc si w
lasach, albo na brzegu morza. Takie ucieczki" s nieskoczenie poyteczne. Hartuj one wol,
czyni ze studenta osobisto w tdom. Ale w cigu roku szkolnego, w przerwach pomidzy
zajciami naley pozostawi sobie liczne chwile na takie rozmylanie nad sob. C atwiejszego,
jak wieczorem zasypiajc, albo za obudzeniem si w nocy, lub te w chwilach wytchnienia nie
pozwoli marnym wzgldom i wzgldzikom nachodzi naszej wiadomoci, natomiast za odnowi
dobre postanowienia, rozstrzygn co na rzecz zaj, albo wypoczynkw? Albo te z rana, gdy si
obudzimy, gdy ubieramy si, gdy idziemy do pracy, czy moe by zajcie lepsze, jak odwiey
latorol dobrych pragnie" i nakreli sobie plan postpowania na dzie cay? Bardzo prdko
nabywa si takich naogw czstego rozmylania. Nabycie ich jest zreszt tak obfitem w dobre
skutki, e nie umielibymy do zaleci modziey wysiku m uczynienie naogu takiego, e tak
powiemy, potrzeb nieodzown.
najodpowiedniejszym
ROZDZIA IIL
ZfaczenW czynu w wychowaniu woli.
v8L
Rozmylanie jest niezbdne, ale samo jedno byoby bezsilnem. Jednoczy ono do wsplnego
dziaania rozpierzche siy duszy, nadaje im rozpd, ale tak samo, jak najpotniejsze podmuchy
wiatru wyczerpuj si w kocu bez poytku, gdy nie napotkaj agla, ktryby nad i popchn
mogy, tak wzruszenia najsilniejsze umieraj jao we, gdy kady z ich podmuchw nie zoy jakiej

czstki energji swojej w naszej Iziaalnoci, Jeeli cz dokonanej pracy ukada si w pamici
studenta w postaci wspomnie, to natomiast dziaalno nasza ukada si w postaci naogw
czynnych. Nic nie ginie w naszem yciu psychologicznem: przyroda jest rachmistrzem droiazgowym. Czyny nasze, nawet najbardziej nieznaczne na pozr, byleby tylko powtarzane, po
tygodniach, miesicach i latach tworz cao ogromn, ktra si zapisuje w par .ci ustrojo ej pod
postaci nie dajcych si wykorzeni naogw, Czas, ten tak cenny sprzymierzeniec wyzwolenia
naszego, pracuje z tym samym uporem spokojnym na niekorzy nasz gdy g< nie zmuszamy
pracowa na poytek. Dla nas albo przeciwko nam zuytkowywa m naczelne prawo psychologii,
prawo naogu. Wszechwadny i pewny zwycistwa, nag posuwa si krokiem zdradziec- 143
kim i jak gdyby bez popiechu. Rzekby, i zna on cudown skuteczno dziaa powolnych,
powtarzanych nieskoczon ilo razy. Po dokonaniu pierwszego czynu, nawet przykrego,
powtrzenie jego mniej ju kosztuje. Za trzecim, za czwartym razem wysiek zmniejsza si jeszcze
bardziej i maleje cigle a do zaniku. Co mwimy: do zaniku! Czyn ten, tak trudny z pocztku,
stanie si powoli potrzeb: zrazu by on wyranie nieprzyjemnym, a teraz niewykonywanie jegc
stanie si przykrem. C to za ?etiny sojusznik czynw, przez nas podanych! Jak prdko umie on
t ciek, ktrej przebycie budzio w nas tak odraz, przeksztaci w drog szerok i pikn.
Zadaje on nam gwat agodny, aby nas zaprowadzi tam, dokd i powzilimy zamiar, lecz dokd
zrazu nie pozwalao nai i lenistwo.
Ot takiego utrwalenia energji naszej w naogach dokona moe nie rozmylanie, lecz dziaanie.
Nie do jest jednak gosi w sowach oglnych nieodzowno dziaania. Wyraz ten a nazbyt
czsto ukrywa przed ok ?m rzeczywisto, ktr oznacza. Obecnie zajmuje nas dziaanie studenta.
Ot dla studenta dziaa zna .z} to wykonywa mnstwo czynw szczeglnych; tak samo za, jak
niema woli, tylko s czyny dowolne, tak te niema dziaania, tylko pewne zyny poszczeglne.
Dziaa, dla studenta filozofji np., znaczy to wsta o sidmej, przeczyta taki a taki rozdzia z
Leibniza albo Kartezjusza, robi notaty i t. d, Nawet czytanie zawiera w sobie wielk ilo
kolejnych wysikw uwagi Dziaa, znaczy to jeszcze przeglda notaty, uczy si gorliwiej szuka
materjaw do rozprawy, tworzy plan oglny, potem plan kadego paragrafu; rozmyla,
poszukiwa, przekrela i t. d.
Rzdkiem s w yciu sposobnoci dokonywania czynw wietnych. Tak samo, jak wyciecz 144
v * .. '9Z&
fea n Mont-Blanc rozpada si na tysice krokw* wysikw, skokw, wrbywa si w ld, tak
podobnie ycie najwikszych uczonych rozpada si na dugie szeregi wysikw, penych
cierpliwoci. Dziaa wic znaczy to wykonywa tysice dziaa drobnych. Bossuet, ktry by
przedziwnem kierownikiem sumienia nad wielkie wysiki nadzwyczajne, do ktrych wznosimy si
potnemi wzloty, lecz skd spadamy w upadku gbokim", przekada mae ofiary, ktre s
czasem najbardziej mczce i unicestwiajce, zyski skromne, lecz pewne, czyny atwe, ale
powtarzane wielokrotnie i zamieniajce si nieznacznie w naogi... Odro bina wystarczy na kady
dzie, jeli dzie kady zdobywa t odrobin...1). Istotnie, czowiekiem odwanym nie jest ten,
ktry wykonywa jaki wielki czyn odwagi, ale raczej ten, ktry odwanie spenia wszystkie czyny
ycia. Jest nim ucze, ktry pomimo odrazy zmusza siebie wsta i poszuka jakiego wyrazu w
sowniku, ktry wykonywa zadanie pomimo dz) lenistwa, koczy czytanie jakiej nudnej karty.
W tych to tysicznych dziaaniach, tak nieznacznych na pozr, hartuje si wc la wszelkie czyny
aj przyrost". W braku wielkich wysikw, winnimy w kadej chwili dokonywa maych,
jaknajlepiej i z mioci. Qui sperni modica paulaim decide. Zasad gwn jest tutaj to, aby
zawsze, a do najmniejszych postpkw, unika poddastwa u lenistwa, dz i pobudze
zewntrznych. Powinnimy nawet szuka sposobnoci odnoszenia takich maych zwycistw. Oto
woaj was w czasie pracy, poruszacie _ si buntowniczo: wstacie natychmiast, zmucie siebie
pj ywo i radonie tam, dokd was woaj. JPo wykadach chce was pocign z sob przyjaciel,
pogoda jest batdzo pikna: dalej powracajcie do pracy! Wystawa tej oto ksigarni
1) Ob.: Lanscn, Bossuet.

 145
pociga was w chwili powrotu: przejdcie na druga stron ulicy i ruszajcie wawo. Przez takie
wanie umartwienia" przyzwyczaicie si do pokonywania waszych skonnoci, do pozostawania
czynnymi wszdzie i zawsze... nawet wtedy, gdy picie lub przechadzacie si, gdy bdzie to
wytchnienie, ktregocie chcieli. W taki to sposb nawet na awach szkolnych, w czasie lekcji,
zdobywa dziecko nauk, cenniejsz, ni acina albo matematyka, ktr posidzie, nauk panowania
nad sob, walczenia z nieuwag, z trudnociami odstraszajcemi, z nudnem szukaniem w sowniku,
albo gramatyce, z dz tracenia czasu na mrzonki; pocieszajcem za nastpstwem tego bywa
zwykle to, e, bd co bd, postpy w naukach pozostaj zwykle w stosunku prostym do postpw
tego dziea panowania nad sob, fak dalece prawd jest, e energja woli stanowi zdobycz
najpewniejsz, a zarazem najbardziej obfitujc w szczliwe nastpstwa.
Dlaczeg te mae wysiki s tak doniose? Dlatego, e aden z nich nie jest stracony: kady skada
danin swoj naogowi, kady czyni at- wiejszemi dalsze postpki. Czyny nasze dziaaj na nas w
ten sposb, e wytwarzaj w nas naogi: nag uwaania, nag wawego brania si do pracy, nag
niezwaania na dokuczliwo dz naszych, podobnie jak nie zwaamy na dokuczanie much.
Nadto, jakemy widzieli uprzednio, czyn utrzymuje skutecznie nawet myl sam. Podsuwajc co
chwila wiadomoci stany wraeniowe tej samej przyrody, co i wyobraenia nasze, wzmacnia on
uwag, oywia j, gdy ta poczyna gasn. Zapisywanie myli, robienie notat w czasie czytania,
nadawanie cisej postaci zarzutom przez ich formuowanie, wszystko to, jakemy powiedzieKsztacenia woli 10.
li, posiada dla myli takie samo znaczenie podpory, jak prace rczne w pracowni dla uczonego, jak
formuy dla geometry.
Ale istnieje inny jeszcze, niezmiernie wany wynik dziaania. Istotnie, dziaa, jest to niejako
objawia, oznajmia wol nasz. Czyny nasze wcigaj nas publicznie do jakiego stronnictwa.
Wszyscy moralici stwierdzaj, e dla kadego, kto chce przybra rodzaj ycia, zgodny z
obowizkiem, nieodzownoci jest rzuci si miao i odrazu na dobr drog, jaknajzupeniej
wbrew wszelkim naszym naogom i skonnociom, uprze dzam... naley way si na wszystko,
wyrwa si z obj dawnego siebie" i, podug silnego wyraenia Veuillota, naley suy Bogu z
bezczelnoci (effrontment). Niepodobna bowiem do uwydatni, ile energji uczuciom i woli
dodaje wypowiadanie si publiczne i jaskrawe. Uprzednie czyny nasze krpuj nas wicej, ni si
wyobraa: naprzd gwoli pewnej potrzebie logicznoci, ktra sprawia, i ycie niespjne razi nas
tak dalece, e wolimy raczej pozosta sami sob, anieli zmieni si nawet na lepsze: dalej przez
pewien wzgld na ludzi, bardzo silny i bardzo usprawiedliwiony, gdy wiemy, e taka niespjno
czynw naszych wydawa si bdzie oznak saboci woli, graniczcej z obkaniem. Oto dlaczego,
kiedy zrywamy z yciem leniwem, wan jest rzecz uczyni to w sposb jaskrawy, zwiza si
honorem wobec siebie i innych. Zmieniamy restauracj, mieszkanie, stosunki; kade sowo
wymwione niech bdzie stwierdzeniem naszej woli robienia dobrze: wszelki sofizmat
zniechcajcy odtrcamy grzecznie, ale z energj. Nie pozwalamy nigdy wydrwiwa wobec siebie
pracy, ani chwali ycia studenterji cygaskiej. Wiara innych w to, e jestemy takimi, jakimibymy
by chcieli, podwaja nasz moc poprawy, gdy na
141
usugi saboci naszej oddaje to ow, *-, gboko tkwic w nas wszystkich potrzeb uznania
innych, nawet tych, ktrych nie znamy.
Do tych rozlicznych wpyww czynu dodajmy sam rozkosz dziaania, rozkosz tak yw, e wielu
dziaa dla samego tylko dziaania, bez celu, bez poytku, a czsto nawet z wielk szkod swoj.
Rozkosz ta ma w sobie co upajajcego, co zawrotnego, a pochodzio std, by moe, e dziaanie,
wicej ni cokolwiekbd innego, daje nam poczucie istnienia naszego i siy.
Ze wszelkich przeto wzgldw niezbdnem jest czy z ozmylaniem dziaanie; niezbdne
dlatego, ze tylko dziaa?' moe wytworzy w nas trwae naogi, a nawet przeksztaci czyny zrazu
nieprzyjemne w potrzeby nasze. _Wanie dziaajc, zaprawiamy si do walki z. nieszczs- nemi
skonnociami przyrody naszej, do staego co chwila zwyciania wszystkiego^ cokolwiek wrogiem
jest zupenemu zapanowaniu nad sob. Nadto, gdy objawiamy wol nasz nazewntrz, czyn

obowizuje nas honorowo; wzmacnia on postanowienia nasze tak sam przez si, jako^ te
przywoujc na pomoc opinj, a w dodatku, jako nagrod, daje nam msk i siln sw uciech.
2.
Niestety, czas dziaalnoci dowolnej jest nader krtki, za wielk cz istnienia pochaniaj nam
nieodzownoci fizjologiczne i spoeczne. Do lat piciu lub szeciu dziecko yje yciem zwierzcem. Istnienie jego polega na spaniu, jedzeniu i bawieniu si: ma ono do biedy z
rozpltywaniem gmatwaniny wrae zewntrznych, oblegajcych prg jego wiadomoci i nietylko
nie panuje nad wiatem zewntrznym, ale jest nim jak gdyby oguszone. Do lat omnastu zbyt wiele
ma roboty, dowiadujc si, co myleli inni, aby miao
myle samodzielnie. Zdawaoby si, e po ukoczeniu nauk rednich, mogoby ju ono nalee do
siebie i zwrci si do zgbiania samego siebie, oraz obserwowania spoecznoci, do ktrej
wchodzi, skoro ^ wszystkie jego zdolnoci zostay wysubtelnione i zahartowane przez wieloletni
upraw ^ bezinteresown: na nieszczcie, jeeli zna do dobrze wiat fizyczny, w ktrym si
rozwija, to natomiast nagle wzrok jego doznaje zamroczenia, chmura jaka staje pomidzy nim a
jego zdolnociami spostrzegawczemi z jednej strony, za pomidzy jego zmysem krytycznym a
spoecznoci z drugiej. Nieokrelone marzenia, wielkie uniesienia bezcelowe napeniaj jego
wiadomo, w wieku tym bowiem odbywa si przewrt w ustroju modzieniaszka; rozpoczyna si
dojrzewanie. Jako w czasie, kiedy mgby on panowa nad sob, namitnoci zalewaj mu dusz.
Biada mu, kiedy, jak to si zdarza we wszystkich wszechnicach Europy i Ameryki, puszczony
zostanie cakowicie na wolno, bez oparcia, bez kierownika sumienia, bez monoci przebicia
gstej, duszcej go atmosfery zudze! Student zostaje wtedy jakby oguszonym, niezdolnym do
kierowania sob, wodzonym przez panujce dokoa niego przesdy. Kt z mczyzn dojrzaych,
zwracajc si myl ku tej epoce, nie zorzeczy nieopatrznoci spoeczestwa, ktre po wyjciu
naszem z liceum, albo z gimnazjum, rzuca nas zupenie odosobnionych w wielkiem miecie, bez
podpr moralnych, bez jakiejkolwiek innej rady, jak bezmylne, bdce w uyciu formuki, suce
do przyozdobienia ja- skrawemi barwy tego, co jest tylko yciem bydl- cem. Rzecz dziwna, tak
wielki jest wpyw wyobrae panujcych, e u wielu rodzin znajdujemy pewien rodzaj uprzedzenia
przeciwko uczciwemu i pracowitemu yciu studenta!
Dodajmy do tego, e w osamotnieniu swem
modzieniec nie umie nawet pracowa. Nigdy me wskazano mu metody pracy, przystosowanej do
si jego i przyrody umysu. To te lata nauki wyszej bywaj pospolicie stracone dla sprawy
wyzwolenia siebie. A jedr k s to pikne, promienne lata ycia naszego. Student naley wtedy do
siebie prawie zupenie. Tysiczne zobowizania ycia spoecznego zaledwie go dotykaj. Nie zna
on rwnie trosk, ktre mie bdzie jako gowa rodziny. Dni jego nale do niego, do niego
cakowicie. Ale, niestety, czeme jest wolno zewntrzna dla tych, ktrzy nie s panami siebie?
Rozkazujecie tu wszystkiemu monaby im powiedzie z wyjtkiem siebie samych1), a dni
upywaj wam zbyt czsto bezpodnie. Zreszt, nawet wrd tej wolnoci zupenej,^ rne
nieuchronnoci jego istnienia pochaniaj mu wiele czasu. Przy wstawaniu, p godziny na
ubieranie si; niezbdne wdrwki i powroty z mieszkania na wykady i z wykadw do domu, z
domu do jadodajni; posiki, czas trawienia, _ nie dajcy si pogodzi z prac umysow, jakie
odwiedziny, jakie listy do napisania, zakcenia nieprzewidziane, nieodzowne przechadzki,
godziny porywane przez brak usposobienia; cay ten zbir nieod- zownoci, gdy dodamy do niego
om godzin snu, niezbdnych dla ludzi pracy, pochania prawie szesnacie godzin na dob.
Rachunek jest tu atwy. Pniej do wszystkich tych nieodzownoci docz si troski zawodowe; a
wwczas, obcinajc jaknajbardziej czas posiku, przechadzek i t. p., rzadko kto bdzie mg
zachowa z pi godzin na dob dla siebie, tak, aby mg je uy na prac ulubion, na spokojne
rozmylanie. Z drugiej strony, gdy od pracy pozornej odejmiemy czas, stracony na poszukiwania w
ksikach,
1) Baaumarahais, Le laartago de Figara.
150
uyty na przepisywanie, pisanie, a nawet spdzony na wytchnieniu, podczas ktrego aden irysi- ek
me jest moliwy, spostrzeemy, jak dalece krotki jest czas istotnego wysiku umysu. To te

ktokolwiek zastanowi si szczerze, powstawa .bdzie na owe kamliwe yciorysy, tak atwo
mogce zniechca modzie, w ktrych mwi si nam o uczonych, o mach stanu, pracujcych
codziennie po godzin pitnacie!
Szczciem jak zauway Bossuet w urywku przytoczonym^ ju wyej: odrobina wystarcza na
kady dzie, jeli dzie kady zdobywa t odrobin odbywamy drog idc nawet najwolniej,
bylebymy si tylko nie zatrzymywali. Rzecz donios dla pracy umysowej jest powiedziabym
nie tyle prawidowo, ile cigo. Gen- jusz, jak powiedziano, to tylko dugoi waa
cierpliwo. \ /szystkie wielkie prace wykonane byy przez cierpliwo wytrwa. Newton odkry
cienie powszechne, mylc zawsze o tej sprawie. Kzecz niesychana, co mona zrobi z czasem,
gdy si ma cierpliwo czekania i niepieszenia Sl pisa Lacordaire. Patrzcie na przyrod: potok,
ktry spustoszy dolin Saint-Gervais, sprowadzi tylko nieznaczn ilo pokadw. Przeciwnie,
powolne dziaanie mrozw i deszczw, ledwie wyczuwalne posuwanie si lodowcw kruszy rok
rocznie niejako po kamyku ciany skalne i sprowadza na doliny przedziwne masy osadw, laki oto
potok, toczcy wir, ciera codziennie granit, po ktrym przepywa, a w kocu z biegiem stuleci
obi w skale bardzo gbokie szczeliny, lak samo dzieje si z dzieami ludzkiemi: wszy- stkie one
postpuj przez nagromadzanie si wysikw tak maych, e rozwaane same w sobie v daj si ne
cakiem nieproporcjonalne do dziea dokonanego. Galja, niegdy pokryta bagnami i lasami, za
spraw tysicznych wysikw, niewiele
i
znaczcych same przez si, zostaa wykarczowan, pokryt sieci drg i kanaw, kolei elaznych,
usian wioskami i miastami- Kad z liter, tworzcych olbrzymi Summ w. Tomasza z Akwinu,
autor jej musia przecie apisa; pniej lnicy musieli bra po jednej czcionce z kaszty, aby zoy
rzecz do druku, i z tego trudu, powtarzajcego si bez ustanku po kilka godzin dziennie i w cigu lat
pidziesiciu, wyszo to dzieo zdumiewajce. Istotnie, czyn, dziaalno odwana przybiera
dwojak posta wartoci mejednakiej. Ju to postpuje ona wielkimi rzutami, nagymi wybuchami
energji, lub przeciwnie, staje si prac upart, wytrwa, cierpliw. Nawet na wojnie przymioty
odpornoci wobec znuenia i zniechcenia s podstawowe i z nich od czasu do czasu wykwitaj
czyny wietne. Ale w pracy niema nawet takich rac janiejcych; nage wybuchy przesadnej pracy
nie s do zalecenia z jakiegokol- wiekbd stanowiska i prawie zawsze nastpuj po nich bardzo
dugie okresy osabienia i lenistwa. Nie, odwaga istotna polega tu na dugiej upartej cierpliwoci.
Rzecz wan dla studenta jest. nie prnowa nigdy. atwo zauwaymy, e czas posiada warto
niezrwnan, gdy chwile stracone straconemi bywaj na zawsze, nieodwoalnie. Naley wic i, o
oszczdza. Ale bynajmniej nie jestem zwolennikiem owych przepisw surowyc , owych
przedziwnie uoonych tablic, w ktrych uytek godzin z gry jest oznaczony. Rzadko si zdarza,
aby przestrzegano ich cile, lenistwo zas nasze jest tak biege w stwarzaniu sobie pozorow
susznoci, e czstokro posugujemy si nimi, abv nie robi nic w godzinach, nie przeznaczonych
do pracy. Jedynemi artykuami tej ustawy, prze- strzeganemi sumiennie, s te, ktre nakazuj
odpoczynek, przechadzk. Z drugiej strony niemono zniewolenia siebie do zachowywania
przepisw
w kadym z gry oznaczonym szczegle zanadto przyzwyczaja wol do widoku poraek wasnych
jej wysikw: poczucie za, e bywamy i bdziemy zawsze zwyciani w tej walce o przeSis, bardzo atwo moe zrodzi zniechcenie.
drugiej strony zdarza si czsto, e nie jestemy usposobieni do tej pracy w godzinach na ni
przeznaczonych, natomiast czujemy si peni chci do niej w godzinach, przeznaczonych na
przechadzk.
W pracy umysowej potrzeba wicej swobody i samorzutnoci, celem za naszym w tem
ksztaceniu energji nie jest bynajmniej ciasne suchanie nakazw kaprala pruskiego. Nie, z
pewnoci cakiem inny cel postawi sobie powinien student: ma on stara si by wszdzie i
zawsze czynnym. Zadanie to nie ma godzin oznaczonych, gdy wszystkie s dla niego dobre. By
czynnym, znaczy to wyskoczy zrana odwanie z ka, ostro i ywo rozprawi si z ubieraniem,
bez guzdrania si zasi do pracy, nie pozwalajc adnym wzgldom zewntrznym zaprzta
umysu; by czynnym przy pracy, znaczy to nie czyta nigdy biernie, zawsze zdobywa si na

wysiek. Ale by czynnym, znaczy to rwnie stanowczo porzuca prac dla przechadzki, udawa
si na zwiedzanie muzeum, gdy czujemy, e si zasb siy nerwowej wyczerpuje, e wysiki
przestaj by podne. Wielkie to bowiem gupstwo obstawa zbyt dugo przy wysikach jaowych,
ktre wyczerpuj i zniechcaj. Naley umie korzysta z owych chwil rozlunienia, zwiedzajc
zbiory obrazw i t. p., toczc rozmowy z rozumnymi \ przyjacimi. Mona by czynnym nawet
jedzc, usiujc u pokarmy w taki sposb, aby oszczdzi odkowi nadmiaru pracy. Wielk
klsk studenta s owe chwile bezwadnoci, braku chci, gupio trwonione w haniebnym lenistwie.
Go 153 diny cae zuywa si na ubieranie, traci si ranki na ziewaniu, na leniwem przerzucaniu jednej
jakiej ksiki, potem drugiej. Nie umiemy nic postanowi wyranie, ani aeby poprnowa
szczerze, ani popracowa. Nie potrzeba bynajmniej szuka sposobnoci bycia czynnym, gdy
sposobnoci takie roztaczaj si przed nami codziennie od chwili obudzenia si, a do udania si na
spoczynek.
Nadto, kiedy na przechadzce, albo podczas czytania ozwie si w sumieniu naszem wyrzut
prniactwa, gdy uczujemy tchnienie aski, zauwaymy w sobie jakie poruszenie poczciwe, naley
natychmiast z tego skorzysta. Nie powinno si naladowa tych, ktrzy w pitek zrana
postanawiaj po bohatersku, e od poniedziaku najnie- chybniej wezm si do pracy: jeli si nie
wezm natychmiast, to rzekome ich postanowi* ie jest tylko kamstwem wzgldem nich samych,
tylko biedn, niedon zachciank. Naley powiada Leibniz korzysta z naszych dobrych,
porusze jak z woajcego na nas gosu ^Boego", trwoni te dobre poruszenia, oszukiwa je,
odkadajc ich wykonanie na pniej, nie korzysta z nich natychmiast dla wytworzenia dobrych ^
naogw i udostpnienia duszy naszej mskich uciech pracy, tak, aby zapamitaa ich rozkosz, jest
to najwiksza zbrodnia, jak popeni mona przeciwko ksztaceniu energji.
Poniewa celem nie jest tu niewolnicze poddanie dziaalnoci jakim przepisom, ale dzielne
dziaanie zawsze i wszdzie, przeto naley zuywa wszelkie kwadranse i minuty. Posuchajcie, co
mwi o Darwinie syn jego1): Znamieniem charakteru jego byo poszanowanie czasu. Nie
zapomnia on nigdy, jak dalece jest to rzecz cenna...
1) Vie et coires pondance de Ch. Darwin. Roinwald. 1888 2 t. L od str. 135
154
oszczdza minuty... nic traci nigdy nastrczajcych si chwil kilku, wyobraajc sobie, e nie
warto bra si do roboty, a wykonywa wszystko szybko, z pewnym rodzajem miarkowanego
zapau". Te minuty, kwadranse, ktre wszyscy trwoni tak gupio pod pretekstemi, e nie warto ju
zaczyna czegokolwiek, tworz ostatecznie z kocem roku cao ogromn. Zdaje mi si, e to
d'Aue- gesseau, u ktrego niadanie nigdy nie byo gotowe w por, ofiarowa pewnego dnia onie
jako przystawk" ca ksik, napisan podczas kwadransw oczekiwania. Tak atwo jest w cigu
piciu lub dziesiciu minut napi umys, przeczyta z przejciem jaki paragraf, posun prac o
kilka wierszy, przepisa jaki urywek, uporzdkowa spis rzeczy notat swych, albo czytania!
To te susznie powiedziano, e nigdy nie < brakuje czasu tym, ktrzy go uywa umiej. Jake
sprawiedliw jest uwaga, e ci wanie maj najwicej czasu wolnego, ktrym najbardziej go brak
na spenianie obowizkw: tak dalece jest prawd, e skary si na brak czasu do pracy, to
przyznawa si, e jestemy tchrzliwymi, e przeraa nas wysiek.
Ale badajc spraw, dlaczego czas tracimy spostrzeemy, e w wikszoci wypadkw sabo nasza
jest niejako utrzymywana przez niedostateczne okrelenie zadania, ktre mamy wykona.
Co do mnie, to stale dowiadczam tego, e gdy przed zaniciem nie widz jasno zadania dnia
jutrzejszego, ranek upywa mi bezowocnie. Nie naley nigdy okrela sobie celu oglnikowo,
mwic np.: Jutro bd pracowa, albo nawet: Jutro zaczn zgbianie etyki Kanta". Potrzeba
zawsze oznacza zadanie jasno i poszczeglnie, jak np.: Jutro rozpoczn stanowczo i od pocztku
czytanie Rozumu praktycznego Kanta, albo:
155
,,Studjowa bd i streszcza taki oto rozdzia filozofii.
Do tej zasady wyranego zawsze oznaczania pracy naley doda inn zasad, aby zawsze koczy i

to sumiennie rzecz rozpoczt, tak, iby saie trzeba byo do niej powraca. Nie potrzebowa nigdy
rozpoczyna pracy nanowo, zaatwia si ze wszystkiem ostatecznie, znaczy to robi niezmiern
oszczdno na czasie. Tak wic student powinien odbywa czytania swe porzdnie, energicznie,
streszcza je na pimie, w razie potrzeby przepisywa urywki, ktre, jak przewiduje, mog mu si
przyda, i natychmiast ukada no- taty pod odpowiednimi nagwkami swego spisu rzeczy, co mu
pozwoli odnale je, gdy zechce. W ten sposb nigdy, z wyjtkiem chyba jakiego czytania na
sen", nie bdzie on potrzebowa zaczyna roboty nanowo. Tak drog posuwamy si powoli,
poniewa jednak postpujemy _ naprzd nie inaczej, jak po zabezpieczeniu sobie tyw, przeto
nigdy nie bywamy zmuszeni do odwrotu, i krokiem wolnym, ale pewnym i staym, posuwamy si
cigle, a nawet, jak w z bajki, przybywamy wczeniej, ni zajc, bardziej zwinny, ale mniej
metodyczny. Zdaniem naszem, nie ma doniolejszej zasady pracy, jak: Age quod agis: robi
wszystko po kolei, _ gruntownie, bez popiechu, bez rzucania si. Wielki pensjonariusz de Witt
kierowa wszystkiemi jprawamy rzeczy pospolitej, a mimo. to znajdowa czas na bywanie, na
wieczerzanie w towarzystwie. Zapytywano go, jak znajdowa czas na wykonanie tylu spraw
rnorodnych, a oprcz tego na zabaw. Nic nad to atwiejszegoodpowiedziaidzie tylko o to,
aby nigdy nie robi dwu rzeczy naraz i nie odkada na jutro tego, co moe by zrobione dzisiaj .
Lord Chesterfield zaleca synowi, aby nigdy nie traci czasu, nawet w garderobie; stawia mu za
wzr
pewnego czowieka, ktry nawet w chwilach krytycznych zabiera z sob kilka kartek gminnego
wydania Horacjusza, Ktre pniej posya w ofierze Kloacynie! Nie posuwajc oszczdnoci a
tak daleko, moemy by pewni, e zuytkowanie chwil wszystkich na korzy jakiego celu
jedynego bardzo jest owocnem. Dziaalno, nie umiejca nagi si do prawida, aby zawsze roii tylko jedn rzecz naraz, jest dziaalnoci bezadn; pozbawiona jednoci, fruwa ona z
przedmiotu na przedmiot i jest moe gorsza, ni prnowanie, gdy prnowanie obrzydzi samo
siebie, gdy tymczasem taka ruchliwo, z powodu jao- woci swej, obrzydza nam w kocu prac.
Zamiast tak silnej radoci, pyncej z posuwania si roboty, daje nam przykro, oszoomienie,
zniechcenie, pochodzce z mnogoci zada niewykoczonych. Sw. Franciszek Salezy w tych
ustawicznych zmianach widzi podstp djabelski. Nie naley mwi on wykonywa kilku zdj
naraz i jednoczenie, gdy czstokro nieprzyjaciel usiuje nakoni nas do przedsibrania i
rozpoczcia wielu planw, abymy pniej, obarczeni zbytkiem roboty, nie mogli nic wykoczy i
wszystko pozostawili niedo- konanem... Niekiedy nawet podsuwa on nam ch przedsiwzicia i
rozpoczcia jakiej pracy wybornej, ktrej, jak przewiduje, nie wykonamy nigdy, gdy chce nas
przez to odcign od pracy mniej doskonaej, ktr bylibymy atwo wykoczyli"1).
2 drugiej strony czsto miaem sposobno zauway, e wanie rzeczy zaczte a nieskoczone,
naraaj na najwiksze straty czasu. Pozostawia to po sobie jak gdyby jaki rozstrj, podobny do
tego, jakiego doznajemy, poszukujc dugo a naprno rozwizania jakiego zagadnienia:
dowiadczamy wwczas niezadowolenia; przedmiot pracy porzu*) Traite de l'amur de Dieu, VIH, XI
157
conej mci si za nasz pogard, zaprztajc nam umys, przeszkadzajc w innych pracach:
pochodzi to std, e uwaga raz podniecona, nie miaa naleytego zaspokojenia. Przeciwnie, praca,
dokonana naleycie, pozostawia w umyle naszym uczucie zadowolenia i jak gdyby zaspokojonego
apetytu: myl doznaje ulgi po pozbyciu si pewnej troski i pozostaje woln dla nowych zaj.
To, co si stosuje do pracy przerwanej, stosuje si rwnie do takiej, ktr naley zrobi, a ktrej
si nie robi. Uczuwamy np. bardzo wyranie potrzeb napisania takiego oto listu, lecz nie piszemy
go. Dni upywaj nam, myl ta tkwi w nas jak wyrzut, zaostrzajcy si coraz bardziej. Nie piszemy
jeszcze: myl ta staje si tak dokuczliw, e zdecydu emy si w kocu na t prac; ale nic po tem; o
tak spnionej porze nie daje nam ju ona zadowolenia, jak pociga za sob wszelka robota
wykonana, j 'bmy wic wszystko wtedy wanie, kied; robi naley, a rbmy wszystko gruntownie.
3
Kiedy si w modziecu ustali ten wany_ i podny nag szybkiego postanowienia, dziaania bez
ruchliwoci gorczkowej, wawo, dzielnie i szczerze, wwczas nie bdzie chyba tak wysokiego

stanowiska umysowego, o ktreby si on nie mg ubiega. Gdy ma par myli nowych, albo gdy
w sposb nowy zapatruje si na zagadnienia stare, bdzie przechowywa pogldy te w umyle w
cigu omiu lub dziesiciu lat pracy wytrwaej. Przycign one ku sobie setki obrazw, porwna,
podobiestw, ukrytych dla innych. Poczn one organizowa te materjay, ywi si niemi, dziki im
wzmacnia si i rosn. I tak samo, jak z o158dzi wyrastaja olbrzymie drzewa, tak z tych myli, zapaanianych w cigu lat caych przez uwag,
powstan dzielne ksiki, ktre dla ludzi uczciwych w walce ich ze zem bd tem, czem dla
onierzy pobudka, wzywajca do ataku; albo jeszcze myli owe ucieleni si, urzeczywistni w
jakiem _ yciu jednolitem, prawem, oddanem dziaalnoci szlachetnej.
Nie powinnimy te ukrywa przed sob, e, jeli mielimy to wielkie szczcie dosignicia sfer
inteligencji, to ta arystokracja, ktr nam nada wyksztacenie, bdzie rwnie miertelnie
nienawistn, jak i arystokracja pienina, jeli nie wyjednamy sobie przebaczenia za nasz
wyszo umysow wyszoci naszego ycia moralnego. Wy wszyscy, ktrzy po wyjciu do
szkoy red niej zostajecie studentami prawa, nauk cisych, literatury, medycyny, macie obowizek
by jak- najczynniejszymi, najwytrwalszymi dobroczycami tych, ktrzy zmuszeni s twardo
pracowa na ycie, nie mogc nawet spojrze poza chwil obecn. Studenci z koniecznoci
wszdzie utworz klas kierownicz, wszdzie, nawet w krajach, gdzie jest gosowanie
powszechne. Albowiem tum, niezdolny kierowa si samoistnie, zaufa w tym wzgldzie wiatu
tych, ktrzy wywiczyli i umocnili umys w cigu caych lat uprawy bezinteresownej. Pooenie
takie stwarza bardzo wyrane obowizki dla wszystkich modziecw, ktrzy doznali
dobrodziejstw wyksztacenia wyszego: jasnem jest bowiem, e do prowadzenia innych potrzeba
przedewszystkiem umie prowadzi siebie. Kac innym o umiarkowaniu, bezinteresownoci,
powiceniu, naley kaza przykadem i umie przyj ochoczo ycie pracy i energicznego
dziaania sowem i czynem,
A, gdyby co roku cho z p tuzina studentw powracao do wniosek swoich, do maych
miasteczek, jako lekarze, adwokaci, nauczyciele, z mocnym zamiarem nie opuszczania sposobnoci
mwienia, albo dziaania na rzecz dobra, z zamiarem okazywania kademu bez wzgldu na jego
stanowisko, najwikszego poszanowania, z zamiarem niepozostawianta nigdy niesprawiedliwoci
bez protestu czynnego i wytrwaego, wprowadzenia w stosunki towarzyskie wicej dobroci, wicej
prawdziwej susznoci, wicej tolerancji, to w cigu lat dwudziestu, ku szczciu ojczyzny, kadej
ojczyzny, wytworzyaby si nowa arystokracja, bezwzgldnie szanowana i wszechpotna v*
sprawach dobra oglnego. Wszelki modzieniec, ktry, opuszczajc uniwersytet, w adwokaturze, w
medycynie i t. d. widzi tylko pienidze, ktre zawody te da mog, ktry myli tylko o gupich i
grubych uciechach, jest ndznikiem: jako szczciem poczucie ogu coraz mniej si myli pod tym
wzgldem.
4.
Ale* zarzuc nam, praca ciga, stae zaprztanie si jedn myl, ta wiecznie czujna dziaalno,
czy wszystko to nie zaszkodzi zdrowiu? Zarzut podobny wypywa z faszywego wyobraenia,
jakie mamy o pracy umysowej. Istotnie cigo bierzemy tu w znaczeniu ludzkiem. Jas- nem jest,
e sen przerywa prac i daje wypoczynek; jasnem jest rwnie z tego, comy powiedzieli wyej, e
wiksz cz czasu czuwania zabieraj nam nieuchronne zajcia inne. Pracowa, znaczy to jedynie
zmusza umys nasz do mylenia o przedmiocie bada wtedy, gdy nie mamy do roboty nic innego.
Z drugiej strony ten wyraz praca nie powinien wywoywa w nas obrazu studenta, siedzcego i
pochylonego nad stoem mona czyta, rozmyla, tworzy, przechadzajc
160
si: jest to letoda najlepsza, najm iej mca i najbardzie; podna w odkrycia. Przechadzka
szczeglnie uatwia prac przyswajania i zuytko wania materjaw umysowych.
Istotnie, by pracownikiem umysowym, nie znaczy bynajmniej by nieprzezornym. Dzi
zwaszcza, kiedy znamy do dobrze stosunki ciaa i ducha, stalibymy si pomiewiskiem
nieukw, gdybymy nie umieli szanowa zdrowia. Tem atwiej jest zaradzi sprawie, e nabywanie
materjaw stanowi poledniejsz cz zadania: wybr ich i organizacja posiadaj donioso

cakiem inn. Uczonym nie jest bynajmniej ten, kto wie najw jcej szczegw, ale taki, ktn po nada
umys zawsze czynny, zawsze pracujcy, i e naley bra za jedno nauki i erudycji. Erudycja zbyt
czsto bywa lenistwem umysu. Dobra pami nie wystarcza do tworzenia: umys musi opanowa
materjay, te za nie maj by dla niego zawad.
Jakkolwiek, bezwtpienia, naley do dobrego tonu wydawa si chorym z pracy, jakkolwiek zdaje
si to sprawia zaszczyt woli naszej, tc ed- nak trzeba uzna, i naleaoby dowie, e tylko praca
jest przyczyn osabienia naszego. Dowie tego niepodobna: trzeba byoby mocz sporzdzi
rachunek wszystkich innych przyczyn osabienia; przedsiwzicie to niedorzeczne. Powiedzmy te
miao, e nigdy niewiadomo, czy to, co przypiszemy pracy, nie pochodzi np. ze zmysowoci. Nie
sdz, ale zbyt czsto widywano w szkoach, a nastpnie w uniwersytetach, wyczerpanymi
modziecw cakiem rozsdnych: jedynem wyczerpaniem w tym wieku jest niestety to, ktra
powodowuj naogi wystpne.
Jeeli po uwzgldnieniu tego opakanego zuywania si przez zmysowo, pozostanie jeszcze
jakie wyczerpanie, to pochodzi ouo z zawodw,
z zawici, z zazdroci, a gwnie z chorobliwef nadczuej mioci wasnej, pynce z faszywego
pogldu na stanowisko nasze w wiecie, z przesadnego poczucia naszej osobowoci. Jeli si jest
do energicznym, aby wygna ze wiadomoci owe toczce nas uczucia, ju przez to samo
wyczamy jedn wielk przyczyn znuenia.
Zdaje si nam, e praca umysowa porzdna, szanujca hygien, t. j. ycie, albo jeszcze czas, ktry
jedynie pozwala nam na wysoki rozwj mylowy, praca wyzwolona z pt zmysowoci, wesoa i
ufna, bez zazdroci, bez ran prnoci, moe si w znacznym stopniu przyczynia do wzmacniania
nam zdrowia. Gdy dostarczamy uwadze piknych i owocnych pomysw, myl nasza opracowywa
je i organizuje: gdy pozwalamy wraeniom przypadkowym dostarcza nam materjaw, znuenie
jest najwidoczniej takie same, jak i wwczas, kiedy wyborow ich przewodniczy wola. Ale rzadko
si zdarza, aby przypadek, ten wrg spoczynku naszego, nie prowadzi za sob caego roju
przeciwnoci. Istotnie, czowiek yje w spoeczestwie i uczuwa potrzeb szacunku, a nawet
pochway innych. Poniewa inni rzadko kiedy miewaj o nas tak dobre mniemanie, jak my sami,
poniewa z drugiej strony wielkiej liczbie blinich naszych brakuje taktu, a czsto nawet mioci
bliniego, przeto bardzo pospolitem jest we wszelkich pooeniach, i ycie towarzyskie obfituje w
mae starcia. Tembardziej powinno to podnieca pracownika, gdy widzi, jak ciko leniuchy pac
za swe lenistwo, gdy w pustym umyle ich, jak na >lu nieuprawnem, pleni si mnstwo chwastw.
Czas im schodzi na prze uwaniu marnych myli, marnych uraz, marnycl zawici i ambicji.
Do szczcia naszego potrzeba tylko zamieni
Ksztacenie woli 11.
- 162 owe zaprztnienia na zajcia, ten za kto mwi: szczcie mwi tem samem: zdrowie, tak dalece
prawd jest, e praca stanowi gbokie rawo czowieczestwa, oraz, e ktokolwiek wyzwala si z
tego prawa, zrzeka si tem samem uciech wzniosych i trwaych.
Dodajmy do tych uwag, e praca rozproszona, pozbawiona metody, nuy, oraz e czsto
przypisujemy samej pracy to, co pochodzi tylko z wadliwego jej kierunku- Nuy nas wani^
mnogo zaj, z ktrych adne nie przynosi z sob i cej wytchnienie radoci z zada dokonanych.
Umys targany na wszystkie strony, zachowuje w kadej robocie jak gdyby guchy jaki niepokj.
Wanie prace, pozostawione w zacztku, spowodowuj owe przeuwanie umysowe bardzo
szkodliwe. Michelet mwi do Goncourta, e maj' okoo lat trzydziestu, cierpia na okropne napady
migren/, pochodzce z wielkiej iloci prac: postanowi nie czyta wicej ksiek, ale pisa: Od
owego dnia, wstajc rano, wiedziaem bardzo wyranie, co miaem robi, odkd si za myl mi a
zv acaa ku jednemu tylko przedmiotowi, zostaem uleczony"1). Nic prawdziwszego: chcie
prowadzi kilka robt naraz, znaczy to skazywa si na znuenie pewne. Age quod agis; rbmy
gruntownie to, co robimy. Jest to nietylko rodek szybkiego podania, jakemy widzieli, ale jest to
pewny sposb uniknicia znuenia i zebrania obfitego niwa uciech z robt, doprowadzonych do
koca.
5.

Sowem, jeeli rozmylanie rozbudza w duszy potne wzruszenia, to nie moe ich kapitalizowa w
postaci naogw. Ot ksztacenie woli niemoliwem jest bez wytworzenia wybornych i
1) Journal des Goncourt, 12 maroa 1864 r.
163
trwaych naogw: bez nich musielibymy wiecznie ponawia wysiki. Tylko naogi pozwalaj nam
utrwala podboje i posuwa si naprzd. Tymczasem, jak wiemy teraz naiogi takie wytwarzane by
mog tylko przez dziaanie.
Przez dziaanie rozumie naley odwane spenianie kadej z drobnych czynnoci, stanowicych
nasze denie do celu. Czynno utwierdza myl msz, zobowizuje nas publicznie w pewnym
kierunku, stwarza gbokie zadowolenie.
Niestety, czas dziaalnoci, ju i bez tego krtki, uszczupla si wskutek tego, e student nie ma
metody w swej pracy; pomimo to, jakemy powiedzieli, odrobina wystarczy na kady dzie, je]
dzie kady da nam t odrobin". Cierpliwo usiowa, nieustannie odnawianych, stwarza
przedziwne wyniki: student przeto winien zdoby nag nieustannej dziaalnoci. Dla dopicia celu
ma on co wieczr oznaczy sobie zadanie dnia jutrzejszego, korzysta ze wszystkich swych
zacnych porusze, koczy wszelk prac rozpoczt, robi tylko jedn rzecz naraz i nie trwoni
ani czstki czasu. Naogi takie pozwol mu oczekiwa jak najwyszych stanowisk i dadz mono
spacenia spoeczestwu dugu wdzicznoci, ktry uznawa winien wobec otrzymanych
dobrodziejstw.
Praca, tak pojmowana, nigdy nie moe wyczerpywa; znuenie, przypisywane pracy, naprawd
pochodzi prawie zawsze z naduy zmysowoci, z niepokojw, ze wzrusze samolubnych, ze zej
metody: praca, dobrze zrozumiana nag myli szlachetnych i wzniosych, mog tylko umocni
zdrowie, jeli prawd jest, e pogoda, spokj, szczliwo stanowi wyborne warunki Psycholo*
gizne,
ROZDZIA IV.
Hygiena ciaa rozwaana zc stanowiska ksztacenia woli u studenta,
Si.
A dotd badalimy stron psychologiczn przedmiotu. Pozostaj nam teraz warunki psychofizjolog :zne panowania nad sob. Wola oraz jej posta najwysza, uwaga, s nieodczne od uka du nerwowego. Gdy orodki nerwowe wyczerpuj si szybko, albo, gdy raz wyczerpane, odzyskuj
dzielno sw jedynie bardzo powoli, wwczas niemol fvm jest jakikolwiek wysiek, albo
wytrwao. Charactwu ciaa towarzyszy wola saba, uwaga krtkotrwaa i ledwo tlejca. Je eli si
spostrzega, e we wszelkich zakresach dziaalnoci powodzenie zaley najwicej od niestrudzonej
energji, to uwierzymy acno, i najpierw ozym warunkiem jakiegokolwiek powodzenia w zdobyciu
siebie jest to, aby podug synnego wyraenia, by dobrem, zwierzciem'1. Prawie zawsze zapa
moralny istnieje wesp z owemi promiennemi chwilami, w ktrych ciao, jak dobrze nastrojone
narzdzie, peni sw powinno bez nut faszywych, bez odwracania ku sobie na szej wiadomoci.
W owych chwilach cakowitej dzielnoci wola jest w nas wszechpotn, uwaga za moe znosi
silne wytenie. Przeciwnie, gdy
jestemy sabi, cherlawi, czujemy ciar kajdan, ktre skuwaj umys asz z cie >m, i czsto przyczyn poraek woli bywaj jakie niedobory fizjologiczne, Dodajmy nadto, e przyrodzon nagrod
wszelkiej pracy, wiczcej siy nasze bez wyczerpywania, jest poczucie dobrobytu radoci, trwajce
do dugo. Gdy wyczerpanie zjawia si zaraz na pocztku pracy, wwczas owo przyjemne
poczucie wzmoonej siy nie ukazuje si zgoa, natomiast za uczuwamy przykro znuenia,
niesmaku. Dla nieszczliwych, tak dalece osabionych, praca, pozbawiona tej przejmujcej
radoci, ktra stanowi jej nagrod, jest cikiem zadaniem, trudem boleci.
Nadto wszyscy psychologowie zgodnie uznaj wielk donioso warunkw fizjologicznych dla
pamici. Gdy krenie ywe posya do mzgu krew dobrze odywion, bardzo czyst, i wczas
wspomnienia, a przeto i naogi, utrwalaj si szybko i na dugo.
Zdrowie, stanowice warunek chci i dugotrwaej oraz silnej uwagi, tak wybitnie sprzyjajcej
pamici, nie ogranicza si wynagradzaniem pracy adoei, jaka z niej wypywa, ale nadto wywiera
na szczliwo nasz wpyw niezmierny. Jest to, jak powiedziano, cyfra, ktra, postawiona przed

zerami ycia, nadaje im warto. Przenonia ta jest trafna i w teje myli Volta e mwi o Har- lay'u,
majcym przeliczn on i wszystkie dobra materjalne: Nie ma on nic, jeli nic trawi .
Na nieszczcie, praca umysowa, le zrozumiana, moe by bardzo szkodliw. Narzuca ona ciau
nieruchomo, kae zadomowi si, zamyka si w mieszkaniu le pooonem, nakoniec zniewala
do postawy siedzcej. Wane te niedogodnoci, z ktremi si czy rycho za hygiena odywiania,
niebawem osabiaj odek: trawienie staje si trudnem, poniewa za odek jest
165
opltany gst sieci nerww, przeto znacznym bywa zy wpyw tego zakcenia na ukad nerwowy.
Po posiku gowa ulega przekrwieniu, nogi atwo zibn. Doznajemy odrtw^nia sennoci, ktra
wkrtce ustpuje miejsca rozdranieniu, dziwnie odbijajcemu od radoci wieniakw i
rzemielnikw, gdy s po niadaniu. Stan nerwowy, pogarsza si zwolna i wielu pracownikw
umysowych dochodzi do tego, i nie moe ju zapanowa nad wraeniami: serce im bije przy
najmniejszej przykroci, odek si ciska. Jest to pierwszy stopie nerwowoci, gdy nerwowo
rozpoczyna si prawie zawsze od wadliwego stanu czynnoci odywczych. Mzg przestaje by
wielkim regulatorem, a zamiast dzielnych i spokojnych rytmw ycia zdrowego, mamy draliwo i zamt chorobliwego ycia.
Jednake ta wszechmoc, ktr nadaje nam czas w sprawie naszego panowania nad sob, suy ma
nam rwnie do zmiany temperamentu naszego i umocnienia zdrowia. Huxley w pewnym synnym
urywku porwnywa nas do szachistw: za partnera mamy przeciwnika cierpliwego i bez litonego,
ktry nie przebacza nam najmniejszego bdu, ale natomiast ze wspaniaomyln nadwyk paci
dobrym graczom. Przeciwnikiem tym jest przyroda, tem gorzej za dla tego, kto prawide gry nie
zna. Badajc te prawida, ktremi s prawa, wykryte przez uczonych, nadewszystko za stosujc je,
jestemy pewni, e wygramy stawk; ktr jest zdrowie. Ale z tem zdobyciem zdrowia dzieje si
tak samo, jak ze zdobyciem wolnoci naszej: nie jest ono wynikiem jakiego fiat, ale mnstwa
dziaa drobnych, ktre wykonywamy setki razy na miesic, albo od ktrych wykonania si
powcigamy. Potrzeba tu zwraca uwag na wiele punktw i kademu szczegowi nadawa
waciw wag. Naley zwaa na upa,
167
chd wilgo, czuwa nad czystoci atmosfery, nad owietleniem, posikiem, potrzeb ruchu i t. p.
Ale, zawoa niejeden, starania takie uczyni tycie miesznem i cay czas nam zabiorl Sofiz- mat!
Starania te s spraw naogu. Nie potrzeba wicej czasu najedzenie podug prawide, nili na
niewaciwe jedzenie. Nie trzeba wicej czasu na odrobin przechadzki, anieli na to, aby leniwie
siedzie w fotelu i le trawi, albo czyta dzienniki w kawiarni. Trudno mwi o jakiej
wyczuwalnej stracie czasu z powodu, e si od czasu do czasu odwiey powietrze w pracowni.
Do jest raz na zawsze oznaczy, jakie zmiany zaprowadzone by maj w trybie ycia. Jedyn
pobudk niedziaania rozsdnie jest lenistwo: lenistwo umysowe w przewidywaniu, cielesne w
wykonywaniu.
Powtarzamy raz jeszcze, nagrod bdzie tu zdrowie, t. j. warunek wszystkich rzeczy innych,
zarwno powodzenia, jak i szczcia.
Najwicej uwagi winnimy zwrci na czynnoci odywcze. Rzecz donios jest tutaj przyroda i
liczba pokarmw spoywanych, Do czasu prac Berthelota sprawa odywiania si bya czysto
empiryczn; d: siaj przedstawia si ona do wyranie. Wiemy ju teraz, e pokarm tusty, albo
wglowodanowy nie moe zastpi biaka w odbudowaniu tkanek, biako jest przeto nieodzownem do odyt ar ia si. Ale z drugiej strony, gdy zamiast dawki dostatecznej, przesadzimy w
spoyciu biaka, otrzymamy wynik bardzo ciekawy. Ta fawka przesadna powoduje daleko wiksze
strcanie si biaka ku szkodzie narzdw naszych, anieli bya ilo spoyta1). Wystarcza spoy
codziennie pewn ilo pokarmw azotowych, mniej wicej okoo 75 gramw. Wszystko, co si
.V- * 1) Por.: Dr. G. Ses, Formulaire alimentaire, BattailU t te, 1893.
168
wchania ponad to, nietylko nie zostaje przyswojone, ale dy do wywoania strcania si biaka
mini. Oto jest punkt pierwszy: student jada w restauracjach dwa albo trzy razy wicej misa ni
trzeba.

Nadto, jakkolwiekby bya ilo biaka spoytego odbywa si bdzie strcanie biaka z
organizmem jeli nie pobieramy jednoczenie pokarmw tustych, albo wglowodanowych; w razie
przeciwnym, strcanie takie ustaje. Std te, gdy pokarmy te mieszaj si z 75 gramami biaka,
otrzymuj nazw rwnowagi azotu.
Z drugiej strony wiadomo, e praca spowo- dowuje gwnie rozkadanie si tuszczu, albo osadw.
Wiadomo nadto, e czowiek musi wydatkowa dziennie od 2.890 do 3.400 jednostek cie ta,
stosownie do wytenia pracy * l). Poniewa 75gramw biaka daje 307 jednostek, przeto, uznajc
za przecitn najwysz 3.000 jednostek, znajdziemy, e pracownik umysowy bdzie musia
znale sobie okoo 2.700 jednostek. e za przyswajamy mao co wicej nad 200 do 250 gramw
tuszczw (225x9,3=2.092 jednostki), wic pozostaje jeszcze brak okoo 600 jednostek, ktry da
bdziemy od wglowodanw (okoo 150 gramw). Naley tylko w ksikach specjalnych odnale
warto kadego posiku pod wzgldem zawartoci biaka, tuszczu i wglowodanw, aby
ustosunkowa sobie poywienie codzienne.
Z dowiadczenia narzuca si nam wniosek, e jadamy za wiele, zwaszcza za misa. Obarczamy
odek i kiszki prac niedorzeczn. U wikszoci ludzi z klasy dostatniej znaczniejsza cz si,
nabytych przez prac trawienia, zuywa si na trawienie. Niech nikt nie sdzi, e przesadzamy
1) 1 gram biaka daje ...... 4,1 jednostki ciepa1 gram tuszczu ....... 9,3
1 srwm owodanw wgL .... 4,1
tutaj. Istotnie, w cigu czynnoci trawienia bylibymy strawili ciany odka i kiszek, gdyby
powierzchnia ich nie odnawiaa bez ustanku ochraniajcej je tkanki; tkanka ta z wielk szybkoci
tworzy si nanowo, w miar niszczenia jej przez soki trawice. Ju sama ta praca jest olbrzymi.
Kiszki przy 30-centymetrowej szerokoci -J^ przedstawiaj, gdy si je rozcignie, siedmio lub
omiokrotn dugo ciaa- Powierzchnia pracuj- ' tf ca kiszek i odka wynosi co najmniej 5
metrw kwadratowych. Do znacznej pracy codziennego w cigu kilku godzin odnawiania bez
ustanku k >s- mykw, wycieajcych tak powierzchni, dodajmy jeszcze siy, zuyte na
przeuwanie, na ruchy robaczkowe odka, na tworzenie znacznej iloci liny, sokw trawicych
odka,_ trzustki, pcherza ciowego, a bdziemy mieli pojcie o olbrzymim wydatku si,
jakiego si domaga czynno trawienia..
Czyi nie jest jasnem, e ludzie, jedzcy za- duo, s czystemi zwierztami, zredukowanemi do
niezbyt zaszczytnej roli suenia wasnemi prze wodowi pokarmowemu? Dodajmy, e wikszo
wobec znacznej iloci potraw, ktre maj pochon, uznaj za rzecz mozoln dobre przeuwanie
pokarmw i jeszcze bardziej obarczaj i przeduaj prac trawienia gdy soki trawice jedynie
bardzo wolno mog wwczas przenika kawaki mao rozdrobnione.
Jake uyteczn byaby broszurka, wskazujca zawarto w kadym pokarmie dajcych si
przyswoi; biaka, tuszczw wglowodanw! Wszystkie rozprawy specjalne podaj nam zawarto
azotu ot wiemy dzisiaj, e wiele ze zwiz kw azotowych nie s, waciwie mwic, pokarmami
cdywczemi. Przy pomocy podobnej tablicy, student mgby mniej wicej _ uoy sobie jadospis
z tym podwjnym poytkiem, e dobrzeby si
170
karmi, a zarazem oszczdza trawicym narzdom swoim nadmiernej pracy, wykonywanej ze
szkod pracy umysowej. Pytanie co do iloci i pory posikw zdaje si by maoznacznem wobec
wielkiej wagi ustosunkowania iloci pokarmw. Nie znaczy to, e chcielibymy, aby student, jak to
czyni Cornoro, way wszystkie swoje potrawy, ale po kilku zwaeniach zdawaby on sobie spraw
z tego, ile mniej wicej jada powinien i uniknby olbrzymiego trwonienia si, na co skazanym
bywa modzieniec, uczszczajcy do restauracji i objadajcy si tam a do przesytu wrd gwaru
rozmw i sporw1).
Prostsz jest higjena oddychania: mwic prawd, oddychanie powietrzem czystem prawie nie
wydaje si nam potrzebnem; ile to razy widziaem modziecw, ktrzy woleli raczej oddycha
powietrzem zepsutem, wstrtnem, anieli wraz z czystem wprowadzi troch chodu. Hy- gjena
domw wychowawczych i mieszka pozostaje pod tym wzgldem w stanie pierwotnym. A jednak
odwieczn ju jest prawd, e powietrze zepsute czyni czowieka niespokojnym, cierpkim,

niezadowolonym. Ustrj nasz, w braku podniety zdrowej, jak daje mu powietrze czyste, skonnym
jest szuka podniet szkodliwych. Student bynajmniej nie jest obowizany przeuwa" w pokoju
swym powietrza, ktrem si ju oddychao:
1) Niepodobna opuci tego przedmiotu, nie powiedziawszy nic o uywaniu kawy. Bynajmniej nie
naley jej zakazywa. Spoywana w ilociach zbyt wielkich i po zupenem odcedz liu denerwuje
ona, ale, przyrzdzana na sposb arabski (turecki), zaparzana w maych filiankach, jest mniej
dranica i bywa poyteczn podniet w pracy trawienia. Nawet poza zwyk por posiku, np.
zrana, maa jej ilo moe rozpdzi ow ociao umysu, na ktr skary si tylu pracownikw i
wywoywa ywe podniecenie umysowe. Ni<pna adnej szkody w takiem pc sugiwaniu si kaw,
byleby tylko jej nie naduywano i byle korzystano natychmiast z podniecenia, biorc si do pracy.
moe on przewietrza u siebie czsto, moe, Cd jest lepszem, pracowa na oiwartem powietrzu.
Nadto moe si przechadza po pokoju i czyta, albo mwi gono. Wiadomo, e guchoniemi, nie
wiczcy si w mowie, maj puca bardzo sabe i mog zaledwie zgasi wiec, umieszczon w
odlegoci kilku centymetrw od ust: sowo jest energiczn gimnastyk puc.
Naley rwnie zauway, e schylona postawa piszcego, albo czytajcego, jest wielk zawad w
ruchach oddechowych i z czasem moe si sta bardzo szkodliw dla pracownika: aby
zwalczy t przyczyn osabienia naley powzi nag jak najprostszego trzymania si, aby da
wszelk swobod piersiom i zapewni sobie swobod ruchw oddechowych.
Bd, co bd, jednak ostronoci te s niewystarczajce, i niezbdnem te jest przerywa do
czsto prac, powsta z miejsca i ucieka si do wybornych wicze, ktre Lagrange nazywa
gimnastyk oddechow". wiczenia te zasadzaj si na gbokich wdychaniach sztucznych,
naladujcych to, co si dzieje wwczas, gdy zra- na przecigamy si instynktowo. Podnosimy
bardzo wolno i rozstawiamy rce, oddychajc przy- tem, jak mona najgbiej, pniej opuszczamy
je, wydychajc powietrze wchonione. Poytecznem jest nawet przy owem podnoszeniu rk
wspina si na palcach, jak gdybymy si starali wyduy: czynno taka powoduje
wyprostowywanie si krzywizn krgosupa, co pozwala ebrom zakrela z dou ku grze uki
znacznie wiksze, ni te, ktre zakrelaj zazwyczaj. wiczenie to n e- tylko zapobiega zrostowi
eber, ale wygadza- znaczn liczb opadych pcherzykw pucnych, do ktrych tlen si nie
dostawa. Powierzchnia wymiany pomidzy krwi a powietrzem zwiksza si w ten sposb:
tumaczy to nam stwierdzone
przez Mareya zjawisko, e rytm oddychania naw w stanie spoczynku zmienia si po duszych
kwiczeniach tego rodzaju. Zaznaczamy, e uycie han i nie jest u wskazanem, gdy aden wysiek
nie bywa moliwym bez powstrzymania oddechu.
Ostronoci te, przy ktrych zachowaniu czujemy :i tak debrze, s jednak rodkami tylko
powierzenownemi ktre w adnym razie nie mog uwolni od wiczenia waciwego.
wiczenie oczywicie nie stwarza nic samo przez si. Dziaa ono porednio, poprawiajc cao
czynnoci odywczych.
Pozostajc w pokoju, mona, jakemy widzieli, powikszy zdolno oddechow przez wiczenia,
do ktrych uciekamy si od czasu do czasu, ale nie mona spowodowa szybkiego krenia krwi, a
tem samem czstszego przechodzenia jej przez puca. Czynno oddechowa i czynno krenia, s
niejako t sam czynnoci, rozwaan z dwojakiego stanowiska. Cokolwiek powiksza sprawno^
ednej z nich, dziaa as drug. Lavoi- sier w jednym z raportw swych, zoonych Aka- de ji Nauk
(1789), zwraca uwag na fakt, e czowiek przyswaja naczczo, po pracy miniowej, prawie trzy
razy wicej tlenu, ni w stanie spoczynku. _To znaczy, i najpierwszem nastpstwem wiczenia jest
konienie przez ustrj znacznej iloci tlenu. To e student, zazwyczaj nieruchomy, yje yciem jak
gdyby stumionem, gdy tymczasem ten, co uywa ruchu na wieem powietrzu, przystpuje do
pracy z krwi bogatsz, z ^ oddychaniem bardziej oywionem. Mzg staje si zdolnym do
wysikw energiczniejszych i duszych. Nawet praca serca zmniejsza si wwczas^ na nasz
korzy, podczas bowiem, kiedy nieruchomo sprzyja zastawaniu si krwi w naczyniach
woskowatych, ktremu towarzyszy sabsze spalenie si organizmu, to natomiast przy
wiczeniu, dziki wpywowi ssiedztwa' krenie w naczyniach woskowatych oywia si wskutek
czynnego stanu mini i owo serce obwodowe", owa elastyczno drobniutkich ttnic, ca prac

wasn zmniejsza robot narzdu rodkowego (serca).

Ale nie s to jedyne dobrodziejstwa czynnoci miniowej, gdy, jak wykaza Pawe Bert, minie
s jak gdyby przechowawcami tlenu. S to waciwe narzdy oddechowe: w nich odbywa si
niezmiernie doniosa wymiana tlen1 wdychanego oraz kwasu wglanego, ktry ma by
wydalonym. Ot im bardziej oywionemi s owe wymiany, tem energiczniejszem te bywa
spalanie si tuszczw pokarmowych: nieruchomo, nie spalajc zasobw tuszczowych, pozwala
na tworzenie si osadu ich wszdzie i prost drog^prowadzi do otyoci. Osady owe nie s zreszt
jedyn niedogodnoci lenistwa ciaa, jeli prawd jest, e jak si to zdaje by dowiedzionem,
istotn przyczyn artretyzmu, podagry, kamienia, wadliwego oddychania, stanowi produkty
spalone niedokadnie w braku do energiczn go oddychania. Ot takie oddychanie mini, tak
wane dla nas, trwa nietylko w cigu pracy, gdy jakemy widzieli, narzdy zachowuj do dugo
pewien nadmiar czynnoci oddechowej.
Zauwaymy nadto, e wiczenie _ jest stanowczo niezbdnem dla wikszoci modziecv z rodzin
zamonych, ktrzy jadaj zbyt wiele. Ruch, nawet gwatowny, poytecznym jest dla nich w sprawie
spalania nadmiaru materjaw wchanianych. Gdy jadamy duo, prowadzc ycie pr- niacze, to
wszystkie naczynia, odbierajce^ mlecz pokarmowy, s przepenione. Nudnoci, niesmak zdarzaj
si czsto, zwaszcza zrana, gdy spoczynek nocny powikszy jeszcze to przekarmienie. odek
staje si wwczas leniwym, krew za, w
174
fcnaczeniu dosownem, gstnieje", t j. przeadowan bywa materiaami do spalenia. Wytwarza si
w ten sposb pewien stan dziwaczny, bardzo pospolity przy obudzeniu: mam tu na myli owo
znuenie, odrtwiao i lenistwo ducha, pochodzce z nagromadzenia si zasobw. Istnieje, rzec
mona, prba ogniowa, e tak wanie jest przyczyna owego znuenia; gdy bowiem mamy
wwczas odwag wzi si miao do pracy, to znuenie, zamiast, jakby si naleao spodziewa,
wzrasta, znika stopniowo, gdy znikaj przez utlenienie si materjay, nadmiernie nagromadzone
we krwi.
Sowem, wiczenie powoduje yw i ener giczn prac przyswajania, przypiesza obieg krwi
bogatej i, przeciwnie, wywouje szybkie wydalanie si materjaw zuycia.
Obok tych oglnych wpyww na zdrowie, nie potrzeba chyba nadmienia o pomylnem
oddziaywaniu przechadzki na;ruchy robaczkowe odka1).
2.
Dotd rozwaalimy znaczenie wicze cielesnych (ruchu), jedynie ze stanowiska czynnoci
odywczych Jest to stanowisko zasadnicze dla przedmiotu naszego, gdy wola i uwaga pozostaj w
zalenoci bardzo cisej od naleytego stanu ustroju. Oprcz tego wiczenie miniowe pozosta1) Poniewa pospolit postaw studenta jest siedzenie albo stanie, przeto minie, otaczajce
wntrznoci brzuszne, s zazwyczaj w stanie rozlunienia. Nieczynno ich pozbawia je mocy wobee osadw tuszczowych, powikszajcych objto brzucha, a nadto przestaj one utrzymywa
silnie odek, ktry ma dno do rozszerzania si. Lagrange w piknej swej ksice wskazuje
sposoby, jakich gimnastyka szwedzka uywa do zwalczania takiego stanu ^ rzeczy. Sposoby te
skadaj si z siedmiu ruchw, ktre atwo jest wykonywa codziennie u siebie w demu. Por.
Exerpice chez les adultes od str. 355.
L
j
ssr&ri^: s?
zanim si s^emy P a uwag. Kt z nas me trleyranego eta, te d* <*
.. .mach itlbokieio tmgwa, czynem |oli? wstanie, wyjsc e i t. p.jest tru yminioKt r CraceT 3S doSTe Udy* cho- wa, albo raczej ructiy y to_automatycznem,
niewielkawario pod ym
emi prbami woh i uwa Jest to zaprawd, e neuropatom, Wysiek kae si
lec si wiczenie <5 * . b wszystkie zdb
domyla ebeenia, zez powtarzanie. Co

noci nasze, rzW1JL J^aca miniowa zblia si Wiksza, z chwil, gdy praca rn^sn nie
^TStaStW idyb, szkol pocz,
woli. a *o nic ma ono adnego
Czy zn^f^i(5eci? Bynajmniei*. wpyw ten wpywu na inteligen ywa zgubne; postrzejest istotny; len o odnawiaj. chtnie pozosta- enia nasze mao ? 1 ta:noci pospnej; pozwa- jemy
w domu w Jean } ooanywa siebie: czytamy nudzie i ieniaPtak smutny, ktrego
li za ten sposob ist^ia'- 00cohodzi ze zwo- dowiadczahsmy wszy yz leniwego budzenia si
Imeme zjciafiy 8^ zewntrznych. Stan wyobrae, z braK P^- sprzecznoci z jas- tahi znajduje si
w szczego 1 P' . bogactweni
M%o5?roZlyita, przechadzajc
17
si po polach. Nic mona wic zaprzeczy niezwykego wpywu wicze na zdolnoci nasze.
3.
Bd co bd, student winien zblizka rozway znaczne bdy, bardzo upowszechnione, a
dotyczce wicze cielesnych, ktrych dobroczynnego wpywu dowodzimy tutaj. Gmatwa si
czsto dwie rzeczy, bardzo rne: zdrowie i si mini. O t goci zdrowia stanowi: dzielno
narzdw oddechowych i przyrzdu trawienia. Mie si dobrze, to dobrze trawi oddycha
swobodnie, mie energiczne prawidowe krenie, z drugiej za stony atwo opiera si
zmianom temperatury. Ot wszystkie te przymioty nie cz si przyczynowo z si mini. Atleci
jarmarczni i siacze cyrkowi mog odznacza si zdrowiem bardzo slabem za niejeden m
gabinetowy moe posiada zdrowie elazne obok miernej potgi mini. Nietylko nie powinnimy
si kusi o^ si atletyczn, ale naley jej unika, wzmacnia si ona bowiem jedynie przez
wiczenia gwatowne, wiczenia za takie nietylko krpuj prawidowy bieg oddychania i
wywouj bardzo widocznie przekrwienie w yach szyj i czoa, ale nadto s z pewnoci
wyczerpujce: nie- moliwem za jest dokonywa jednoczenie wytonych wysikw cielesnych i
energicznych wysikw umysu. Nadto wyczerpanie, spowodowane przez wisylenia, usposabia
ciao do przezibie, tak czstych u wieniakw i grali.
Dodajmy, e wiczenie gwatowne poytecz- nem bywa tylno w takim wypadku, gdy potrzeba
spali zasoby odywcze, pochodzce z przekarmienia: ot pracownik, zdobywajcy si na
energiczne wysiki uwagi, zuywa tyle, a moe wicej materjaw, co i wieniak, uprawiajcy rol,
117
W ten sposb student, godny tego miana, nie moe by bynajmniej porwnywany z urzdnikiem,
siedzcym w biurze zawsze nad t sam prac, z urzdnikiem, ktrego inteligencja jest rwnie
leniwa, jak i ciao. Im wicej pracujemy umysowo, tem mniej potrzebujemy owych wi cze
miniowych, przeznaczonych do spalania nadmiaru materjaw niezuytkowanych.
Rzecz szczeglna, we Francji chwalimy wychowanie atletyczne, jakie otrzymuje modzie
angielska, podziwiajc je bez zastanowienia, z owym cakowitym brakiem zmysu naukowego,
ktry znamionuje dzisiejszego ducha ogu. Olniewa nas kilka wielkich kolegjw, gdzie pensjonat
kosztuje do 5000 frankw rocznie, oraz owi bogaci synkowie lordw, uczszczajcy na wszechnice
z amatorstwa: nie spostrzegamy, e t mniejszo naley waciwie porwnywa z mniejszoci
sportsmenw francuskich.
Anglicy inteligentni nie patrz z rozkosz na wybujanie wicze cielesnych w ch szkoach. Wilkie
Colins w przedmowie do Ma i ony z r. 1871 zaznacza w spoecznoci brytaskiej smutny rozwj
prostactwa i grubiastwa: naduywanie wicze cielesnych powiada autor przyczynio si do
tego przewanie. Matthew Arnold, ktremu bezstronnoci nikt nie zaprzeczy, podliwie spoglda
na system wychowawczy Francuzw. Podug niego, barbarzycw i filistrw znamionuje to
wanie, e pierwsi lubi dostojestwa, zadowolenia prnoci, wiczenia cielesne^ sport, uciechy
haaliwe, drudzy za ceni jedynie gorczk i gwar interesw, sztuk robienia pienidzy, komfort,
komerae. Ot, zdaniem jego, wychowanie angielskie dy do powikszenia liczby filistrw i
barbarzycw. Robi on suszn uwag, ie wyczni pracownicy umysowi s rwnie moralni, jak i
wyczni siacze" mgby doda,
Ksztacenie woli 12,

 178
e gimnazja greckie, gdzie wiczenie ciaa by i w wielkiem poszanowaniu, habiy si przez
miostki przeciwne naturze. 2reszt, czyli jest pracownik umysowy, ktryby si nie mg poradzi
dowiadczenia wasnego? Kapita si naszych nie jest umieszczony w dwch przedziaach,
odosobnionych przegrdkami: w przedziale si mzgowych i si fizycznych. Wszystko, cokolwiek
w nadmiarze wydamy na gwatowne wiczenia ciaa, stracone jest dla pracy umysowej. Niech
sobie guptak, niezdolny do mylenia, opycha si pokarmami i przepenia musujcemi, a potem
wydatkuje pozostae mu od trawienia siy na nuce wiczenia, niech spoglda z dum na swoja
minie siacza, nie widzimy w tem nic zdronego. Ale niedorzecznoci 'est podsuwanie takiego
ycia przyszym naszym lekarzom, obrocom sdowym, uczonym i literatom. Wielkich zwycistw
ludzko nie odnosi ju nigdzie miniami, lecz zdobywa je za spraw odkry, wielkich uczu i
myli podnych: oddalibymy te minie piciuset kopaczy, a w dodatku owe cakiem
nieuyteczne minie wszelkich sportowcw za potn inteligencj jakiego Pasteura, Ampre'j, I
lb Ma- lebranchea. Zreszt czowiek, najsilniej wytreno- wany, nigdy nie pokona w biegu konia, ani
nawet psa, a mapa goryl nie lka si w walce siacza jarmarcznego. Wyszo nasza nie polega
przeto wcale na wadze naszych mini: najlepszym dowodem tego jest to, e czowiek oswoi
najsilniejsze zwierzta, e lwy i tygrysy zamyka w klatce ku uciesze dzieci, zwiedzajcych ogrody
publiczne.
Bardzo widocznem jest, e znaczenie siy miniowej zmniejsza si z dniem kadym, gdy
inteligencja zastpuje j bez porwnania pot- niejszemi siami machin, za z drugiej strony
udziaem ludzi, potnych miniami, bywa coraz
179
izciej o, e oni sami staj si coraz podobnie}
szymy do maszyn; s to narzdzia posuszne w rku tych, ktrzy myl; przedsibiorca nie
pracujcy sam, kieruje robotnikami, za przedsibiorcy kierowani s przez biaorkiego inyniera.
Sowem, walka o uczynienie dzieci naszych siaczami jest niedorzeczn. Wspiera si ona na
prostaczem pogmatwaniu zdrowia i siy miniowej, dy do zrobienia z modziey naszej grubiaskich szermierzy ze szkod ich potgi umysowej. Nie powinnimy si waha w wyborze
pomidzy siaczem wypracowa szkolnych a siaczem na pici. Nie uwaajmy wcale za postp tej
dnoci do sprowadzania nas na szczebel zwierzcia; majc do wyboru, wolabym ju raczej
przesad szk redniowiecznych, ktre day nam w. Tomasza z Akwinu, Montaignea i
Rabelaisego, anieli przesad dzisiejszych, ktre dadz zwycizcw w wiosowaniu.
Mwic szczerze, gdyby zapasom tym odjto cen, jak nadaje im bezmylna prno (c to
bowiem za prno, ktrej idzie o pewne przewagi, znacznie nisze od przewag wielu zwierzt!),
niktby si nie skazywa na zmczenie, ktrego wymaga przygotowanie si do zapasw
wiolarskich. Bynajmniej nie zrutynowan i grubiask Anglj winnimy naladowa pod tym
wzgldem, ale raczej Szwecj, ktra w szkoach swych i dla swej modziey wyrzeka si
cakowicie niszczcych wysile cielesnych. Zajmuj si tam spraw siy i zdrowia modziey, lecz
zrozumiano te, e naduycie wicze cielesnych -pewniej, ni nauka nadmierna, prowadzi do
wyczerpania. Z tego wszystkiego wynika, e w wiczeniach, zalecanych studentom, o wyborze
stanowi powinno prawido bezwzgldne: wiczenia te nie maj ani rozstraja nerww, ani nawet
posuwa si do nadmiernego znuenia.
Jeeli tak godne potpienia bdy popeniamy w stosunku do wicze cielesnych, to niemniej te
smutne i bdne mamy pogldy na prac umysow. Wyobraamy j sobie, Ja* rbt nieuchronnie
siedzc, Powiedzielimy wyej, iz myl o pracowniku umysowym wywouje w nas natychmiast
obraz czowieka siedzcego z gow opart na rkach, gdy rozmyla, albo z piersi przypart do
stou, gdy pisze. Pow irzamy tutaj, trudno o faszywsze wyobraenia. Praca przygotowawcza
wykonywana by moe tylko przy biurku. Do tumaczenia potrzebna jest gramatyka i sownik, do
czytania cige utrzymywanie uwagi i utrwalanie wspomnie zapomoc notat i zapisywania
pomysw, poddanych^ przez autora, Ale po dokonaniu tej pracy najpierwszej, wszelk prac,
waciwie pamiciow, me tylko moina wykonywa poza domem, lecz zyskuje ona wiele na
odrabianiu jej wrd pl i ogrodw. Oprcz tej pracy pamiciowej, rozmylanie i poszukiwa- nie

planu organizowania materjaow te znajduj znakomite uatwienie w przechadzce na otwartem

powietrzu. Co do mnie, to wyznaj, e wszelkie myli nowe, jakie miaem szczcie odkrywa,
zawitay do mnie w czasie przechadzek. Morze rdziemne, Alpy, albo lasy Lotaryngii tworz jak
gdyby to obrazowe wszystkich moich pomys w. Jeeli za jest prawd, jak to mwi Herbert
Spencer1), ktrego nie mona podejrzewa o lenistwo, e organizowanie wiadomoci jest o wiele
waniejsze, ni ich nabywanie , jeeli, jak powiada, do organizacji tej dwch rzeczy potrzeba
koniecznie, czasu i samorzutnej pracy myli , to gosz, e organizowanie owo, nigdy nie odbywa
si
1) ducatlon, 294 (O wychowaniu, tum. M. Siamiradz ki. Warszawa 1890).
4.
tak sprawnie, jak wrd obszarw wiejskich. Quidquid conficio aut cogito, in ambulationis fere
tempus confero1). Ruch przechadzki, swobodne krenie krwi, powietrze czyste i oywcze, dajce
nam wiksz obfito tlenu, wszystko to sprawia, e myl zdobywa si i samorzutno, jak rzadko
miewa przy pracy siedzcej. Mili opowiada w swych Pamitnikach, e wiksz cz logiki swej
uoy, udajc si do biura Kompanji indyjskiej- Tak dalece prawd jest, e praca owocna w
znacznej czci moe by wykonywana na otwarem powietrzu i w penem owietleniu sonecznem.
5.
Teraz, gdymy ju rozwayli wiczenie, pozostaje nam mwi o spoczynku. Odpoczywanie nie jest
lenistwem. Lenistwo nie daje si nawet pogodzi ze spoczynkiem. Istotnie, spoczynek kae si
domyla pracy uprzedniej i, jeeli nie znuenia, to przynajmniej potrzeby nabrania si. Nigdy
leniuch nie kosztuje rozkoszy dobrze zasuonego spoczynku, jeeli bowiem jak mwi Pascal
przyjemnoci chodu jest rozgrzewanie si, to przyjemnoci pracy jest wypoczynek. Spoczynek
bez pracy, ktraby go uczynia niezbdnym, to prniactwo z jego pospn nud, z jego
nieznonoci. Spoczynkiem penym chway jest jak powiada Ruskin spoczynek wielbda,
ktry zadyszany kadzie si na swem ou granito- wem, nie za spoczynek wou w oborze,
przeuwajcego pasz.
Spoczynkiem najistotniejszym jest sen. Gdy spokojny i gboki, pozwala na zypen odnow si.
Rycho po obudzeniu si doznajemy uczucia dobrego miewania si, czujemy w sobie zapas
1) Cyctro, Ad Quintlt. %
- 182
energii do pracy caodziennej. Na nieszczcie,
sprawa snu jest jak najbardziej uwikana w pojcia faszywe. Hygienici pod wpywem owej manji porzdkowania wszystkiego z powag tem mieszniejsz, e nauka ich jest tylko zbiorem praw
empirycznych, ograniczaj czas snu do szeciu lub siedmiu godzin. Jedynem, dajcem si tu
zastosowa, prawidem jest to, < aby sucha prawida bardzo oglnego, a mianowicie nie ka si
zbyt pno i wyskakiwa z ka z chwil obudzenia si.
Powiadamy: nie ka si zbyt pno, gdy stanowczo naley potpia prac, przecigajc si do
pnocy, Wiadomo, e temperatura krwi poczyna spada okoo godziny czwartej wieczorem, oraz
e krew przenenia si zazwyczaj wytworami znuenia za zblianiem si nocy. Nigdy wysiek
umysowy nie bywa do wytony o tej porze: jeeli za czujemy wtedy, e jestemy bardziej
usposobieni, ni w cigu dnia, to obawiam si, e pochodzi to std, i umys, przytpiony zbyt
atwo, zadawala si robot miern, ktra mu sprawia zudzenie dobrej.
Nadto owo spnione zadowolenie umysu zabjeem jest dla snu i powoduje podniecenie, ktre
moe uczyni spoczynek bardzo niewystarczajcym. Moemy wytworzy pewien rodzaj gorczki
w chwili, gdy wszystko nas do snu nakania, ale jake wyrachowanie to jest mylnem! Obarczamy
mzg do pracy miernej ze szkod wieoci i dzielnoci myli jutrzejszej. Najpewniejszym
wynikiem tego niedorzecznego wyamywania si z pod praw przyrodzonych jest po wikszenie
draliwoci. Na wieczr naley pozostawia prace materjalne, jak przepisywanie no- tat,
porobionych w ksice owkiem, wyszukiwanie waciwych przytocze, wiadomoci i t. p.
Co do pracy bardzo wczesnym rankiem, to
183

rwnie po bym poytek jej w wtpliwo. Naprzd rzadko si zdarza, abymy mieli dosy
energji do wstawania codzie o godzinie czwartej. Potrzeba tu rachowa na jak inn pomoc, nie
za na wol, ktra jest zawsze sab, kiedy, jak w zimie np., idzie o przejcie z agodnego ciepa
pocieli do chodnej atmosfery pokoju. W jednem z miast Francji rodkowej najmowaem pokj u
piekarza, ktrego chopcy mieli rozkaz, aby, odchodzc do pracy, zmuszali mi do wstania, pomimo
protestw bestji gwaconej". Przez a jedn zim zasiadaem ju o pitej do roboty Z tego
dugiego dowiadczenia wycignem wniosek, e chocia trudno mi bywao wycign si do
pracy, dochodziem do tego zawsze przez wytrwao. Praca stawaa si niebawem wyborn
wszelkie za nabywane wiadomoci przechodziy stanowczo na moj wasno, ale przez reszt
dnia bywaem cokolwiek senny, ostatecznie za zuytkowanie piknych godzin dnia warte jest
wicej, anieli ta praca przedwczesna. Jedynym poytkiem tkiej metody jest to, e aden dzie nie
bywa stracony, kady daje sw czstk pracy, gdy tymczasem odkadajc j na godziny wolne,
naraymy u przy sabej woli na roztrwonienie czasu, nalenego wysikowi.
Bd co bd, z dwu powodw nie naley przesadza dugoci spoczynku w ku; naprzd sen
przecigam zazwyczaj poza czas niezbdny, a inny dla kadego, zgszcza krew* nasz. Cay ranek
jest przez to zepsuty: jestemy pospni, niedoni, smutni. atwo doznajemy chodu, jestemy zbyt
wraliwi. Ale nie to jeszcze stanowi najwaniejsz niedogodno snu zbyt dugiego: mona uzna
za prawido stanowcze bez wyjtkw, i kady student, pieszczcy si do pna z kiem,
pozostajcy w niem zbyt dugo po przebudzeniu, dochodzi nieuchronnie do naogw samotniczych.
184
Powiedz mi, o ktrej godzinie wstajesz a i* ci powiem, czy jeste znaogowany
6.
Poza snem spoczynek przybiera posta wytchnienia- Niezbdnem jest nJe pracowa bez przerwy.
Stare porwnanie umysu do uku, ktry przez stae naciganie traci ostatecznie wszelk sil, jest
cise. Praca przyrodzonego swego wynagrodzenia, ktrem jest spoczynek, staje si paszczyzn.
Nawet dla przyswojenia wiadomoci nabytych, dla ich rozwoju i owocnoci naley pozostawia
czas pewien pomidzy rnemi pracami. Wypoczynek taki jest poprostu czystym zyskiem dla pracy
samej: istotnie, robota umysowa nie odbywa si bez pewnej pracy, oywionej w orodkach
nerwowych. Naodwrt te, oywiona praca orodkw nerwowych, nawet wtedy, gdy jej nie
towarzyszy wiadomo, czstokro posuwa naprzd nasze poszukiwania umysowe. Nie potrzeba
ju dzisiaj broni owego podnego odkrycia wspzalenoci wyobrae, oraz, podcielis- ka
nerwowego". Ot, kiedy praca umysowa si koczy, dziaalno orodkw nerwowych nie zaraz
ustaje: praca bezwiedna odbywa si dalej i ostatecznie korzysta z tego utrwalanie i urabianie gi
wspomnie. Przeto gupstwem jest przechodzenie natychmiast do pracy nowej. Przedewszyst- kiem
traci si przez to zysk z owej roboty samorzutnej, dokonywanej w podwiadomych dziedzinach
ducha, za z drugiej strony potrzeba niejako pcodwraca wytworzone przedtem prdy krwi i
przystosowa je do planu nowego. Dzieje si tu jak z pocigiem, w bieg puszczonym, ktry trzeba
zatrzyma, cofn, aby go zwrci na inny tor. Lepiej jest da si w spsosb przerodzony wy
czerpa owemu rozpdowi nabytemu, zaywajc
185
troch spoczynku i troch ruchu i oczekujc, a w kreniu mzgowem nastpi spokj. W cigu
dugiej praktyki nauczania czsto widywaem, e uczniowie, ktrzy z trudnoci ledzili bieg
wykadu i nie mogli naleycie zrozumie zwizku pyta, powracali przeobraeni z wakacji
wielkanocnych po dwutygodniowym zupenym wypoczynku umysowym. W myli ich odbyo si
pewne uporzdkowanie, dokonaa si organizacja materjaw i eto zapanowali oni stanowczo nad
wykadem. By moe, i bez tej dobroczynnej przerwy w nabywaniu wiadomoci nie odbyoby si
w nich nic podobnego.
Nie do jeszcze mwiono o nieodzownoci wypoczynku dla pracy. Jake susznie powiada
Topffer1}: Naley pracowa, przyjacielu, a pniej nie robi nic, zobaczy ludzi, odetchn wieem powietrzem, powczy si, gdy w taki to sposb przetrawiamy to, czegomy si nauczyli,
obserwujemy i czymy nauk z yciem, nie za tylko z pamici.
Nie naley jednak dy do spoczynku, jako do celu. Jest on i by powinien jedynie rodkiem

oywienia naszej energji.

Bd co bd, istnieje wiele sposobw wypoczywania, wybr za rozrywek nie moe by obojtny
dla tego, kto chce wzmocni sw wol. Znamieniem istotnem dobrej rozrywki winno by
przypieszenie krenia i rytmu oddechowego, szczeglnie za wywoywanie rozlegej pracy
mini klatki piersiowej krgosupa i mini odka, jako te wytchnienia dla wzroku.
Widzimy odrazu, e w arunki takie zniewalaj nas do stanowczego wygnania gier w karty, w szachy
i w oglnoci wszelkich zabaw, ktrym oddajemy si w miejscach zamknitych, w powietrzu,
przesikem dymem tytuniowym i sabo od*
UPresbytere, LL
186
wieanem, gdy zabawy takie maj wszelkie niedogodnoci zasiadywania si i, co wiksza, zbyt
czsto niedogodnoci niezdrowej atmosfery.
Przeciwnie, chodzenie po polach otwartych, cudowne wczenie si po lasach wypeniaj cz
programu, zalecanego tutaj. Na nieszczcie przyjemnoci te nie czyni zado wszelkim
warunkom wskazanym, gdy pozostawiaj one nie- ruchomemi minie krgosupa, nieobojtne dla
oddychania, oraz minie, obejmujce odek. Natomiast przepeniaj puca czystem powietrzem i
daj mie wytchnienie oczom. ! izgawka, najsilniejsza z uciech ruchowych i naleca te do
najbardziej wszechstronnych pod wzgldem rozmaitoci ruchw, latem za pywanie, najsilniejsze z
wicze oddechowych, maj cudown moc pokrzepiania pracownikw umysowych. Do wicze
tych dodajcie wiosowanie, wraz z piknemi krajobrazami, cigncemi si wzdu brzegw rzeki, i
ogrodnictwo z bardzo rozmaitemi ruchami, ktrych '"ymaga1).
W domu w czasie soty wybornemi zajciami s bilard albo stolarka. W ogrodzie mona si bawi
w pik, krgle, palanta, we wszystkie te gry francuskie, ktrychby nie powinien rugowa ani
krokiet, ani lawn-tenis. Podczas wakacji nic nie dorwna owym wycieczkom z tumocz- kiem na
plecach po Alpach, Pirenejach, Woge zach, albo Bretanji. W cigu .miesicy pracy naley czuwa
nad tem, aby wiczenie, doprowadzajc nawet do potu, nie posuwao si jednak nigdy poza granice
zwykego zmczenia. Wszelkie znuenie jest tu zbyteczne, gdy w poczeniu z prac umysow,
staje si przecieniem (podczas wakacji nie jest to szkodliwe).
t) Nie mwimy tutaj ani o polowaniu, ktre czsto bywa zbyt wyczerpujce i w adnym razie nie
moe by rozrywk zwyk, ani o fechtunku, ktry, wywoujc znuenie nerwowe, jeat
najwyraniej szl dliwy dla ludzi, prasujcych mzgiem. (Ob.! Langrange, L'exercice chez lec
adultes;, od str. 2J9.
187
Oprcz bezporednich dobrodziejstw z naleycie zrozumianych rozrywek, uciecha ze zdrowych
wicze, jak wszelkie lekkie wzruszenie radosne, ma bardzo wielkie znaczenie hygieniczne.
Najlepszym rodkiem krzepicym, jak powiedzia- n j jest rado; rado fizyczna jest jak gdyby
pieni zwycisk naleycie z rwnowaonego ustroju. Ksdy za do tvch uciech zwierzcych
docza si zadowolenie z pracy umysowej, ktrego nif wyczaj adne zgoa szczliwoci i
ktre nadto nadaje tak wyrany i rozkoszny smak uciechom i innym, wwczas szczcie jest
zupene dla modziecw, tyle panujcych nad sob, ab?' ycie urzdzi waciwie, ycie to warte
jest ycia; wszyscy moemy nalee do tego zastpu wybranych, gdy chcie tego potrafimy.
7.
Sowem, energja woli, upartej woli, kae si domyla moliwoci dugich wysikw trwaych.
Zdrowie jest przeto istotnym warunkiem energji moralnej. Ktokolwiek nie jest geometr, nie
wnijdzie tutaj, mawia Plato nikt nie wnijdzie tutaj, powiedzielibymy chtnie, kto nie sucha
dowiedzionych praw higjeny. Tak samo, jak wola skada si z drobnych wysikw powtarzanych,
tak te w podstawach swych polega ona na drobnych staraniach higienicznych, staraniach,
dotyczcych poywienia, powietrza, ktrem oddychamy, obiegu krwi. Kae ona domyla si
spoczynku dobrze zrozumianych wicze cielesnych. Co do tego, musielimy zwalcza modn dzi
przesad w piaskiem naladowaniu Anglji; drobiazgo- wo nasz posunlimy a do oglnikowego
przegldu rozrywek szkodliwych i poytecznych, po drodze za uzupenialimy warunki pracy
umysowej owocnej, ywimy bowiem gbokie

przekonanie, i inteligencja, uczucie i wola zale w znacznej mierze od stanu ciaa* celr dusza,
jak powiada Bossuet, jest pani ciaa, ktre oywia, to nie pomieszka w niem dugo, gdy ciao jest
osabione, zniszczone. W takich warunkach moemy sprbowa wysiku bohaterskiego, ale wysiek
ten nie bdzie mg nigdy pocign zaraz za sob kilku innych, gdy wyczerpanie bezwzgldne
bdzie nastpstwem pierwszego. W ta- kiem za yciu, jakiem je uczynia cywilizacja, sposobno
do bohaterstwa zdarza si rzadko; tak dalece, e wcale nie do sposobnoci takich winnimy si
przygotywa, ale raczej do wysikw poszczeglnych, wznawianych, powtarzanych co dzie, co
godzina. Okae si nadto, i wola zahartowana w tych ustawicznych wysikach, _ wicej ni
jakakolwiekbd inna gotowa bdzie do czynw wietnych, kiedy godzina ich wybije, Ale owe
wysiki powtarzane nazywaj si staoci, duchem cigoci, skoro tylko za jest wytrwao
wysiku, musi by rwnie uporczywo w rozkwicie si, Nigdybymy nie dzil. jak dalece
staroytni mieli suszno, wygaszajc synn sw zasad: mens sana in corpore sano. Bcmy
wic zdrowi, aby dostarczy woli naszej zasobw ener- gji fizycznej, bez ktrych wszelki wysiek
jakie- gokolwiekbd rodzaju pozostaje kruchym i jaowym.
Rzut oka oglny.
Dobiegamy oto do kresu pierwszej czci naszej rozprawy.
Naprzd okrelilimy wyranie natur wrogw^ ktrych pokonywa mamy w tej tak szlachetnej i
podnej walce z niszemi potgami przyrody naszej. Zrozumielimy, e namitnoci w tej walce
0 panowanie nad sob maj znaczenie szczeglne ze wzgldu na pomoc, jakiej udzielaj wielkiemu
wrogowi naszemu: lenistwu, sile bezwadnoci, dcej nieustannie do zwalenia czowieka na
szczebel, z ktrego si z takim mozoem wznosi przez cae wieki wysile. Zrozumielimy, e przez
panowanie nad sob nie naley bynajmniej pojmowa woli przerywanej, e energj najwysz jest
energja ciga, trwajca miesice i lata, oraz, e kamieniem probierczym chcenia jest jego trwao.
Nastpnie musielimy oczyci drog nasz z dwu teorji filozoficznych, zarwno, zdaniem naszem, zniechcajcych: jedna z nich utrzymuje, e nie mamy adnej wadzy nad charakterem
naszym, e jest on okrelony z gry, wrodzony, e jestemy tem, czem jestemy, e nie moemy nic
przedsibra ku wyzwoleniu naszemu: teorja to niedorzeczna i zdradzajca taki nag mylenia
sowami
1 tak nieznajomo p' trwiastkowych zjawisk psyROZDZIA V.
190
hologji, e dziwioby nas tc e j popieraj myliciele nie bez wartoci, gdybymy nie wiedzieli o
potnem poddawaniu teorji, powzitych z gry, poddawaniu, ktre zalepia umys, nie pozwalajc
mu widzie faktw najwidoczniejszych,
Teorja druga, teorja wolnej woli nie jest ani mniej naiwn, ani mniej zgubn przez to, e uwaa
przeobraenie charakteru za dzieo jednej chwili i e niewtpliwie odcigna moralistw od
zgbiania psychologji: tymczasem jedynie w gbokiej znajomoci praw przyrody naszej mona
znale wskazwki, ktre pozwol nam na reformy charakteru naszego.
Oczyciwszy grunt z tych dwu teorji, rozpoczlimy badanie psychologiczne przedmiotu naszego.
Zauwaylimy, jak wielk wadz mamy nad wyobraeniami naszemi, oraz jak slabem oparciem
mog by one dla nas bezporednio, gdy tymczasem my sami bezporednio nie moemy prawie
wcale oddziaa na uczucie, ktre natomiast wszechmocnem jest w stosunku do nas. Ale, na
szczcie, przy pomocy czasu i pewnej przenikliwoci dymplomacji moemy wymin wszelkie
trudnoci i sposobami porednimi doj do zwycistwa, podczas, gdy poraka zdawaa si pewn.
Sposoby te, dajce nam wadz nad sob, zgbilimy cierpliwie w rozdziaach o rozmylaniu, o
dziaaniu, a przejci blizkoci stosunkw strony cielesnej i duchowej, musielimy w rozdziale,
powiconym hygjenie, zbada warunki fizjologiczne, sprzyjajce wywiczeniu si woli.
Czysto teoretyczna cz pracy naszej jest wic skoczona: pozostaje nam zwrci si do
szczegw i zastosowa do ycia studenta wielkie prawo oglne, badane dotd niezalenie. Innemi
sowy musimy zbada cile przyrod waciwych niebezpieczestw, zagraajcych moralnej samoistnoci studenta, oraz przyrod posikw, ktre
- 191

przeciwko nim znale moe, bd w sobie samym, bd na zewntrz.

T cz drug, ktra jest rozpraw praktyczn, podzielimy na dwie czci: ksig IV i V.
Ksiga IV obejmuje dwa due dziay: jeden powicony jest nieprzyjacioom, ktrych mamy
zwalcza (pars destruens), drugi (pars construens) jest wykadem rozmyla, mogcych wywoa w
modziecu yw dz ycia energicznego, podlegej jedyni i woli.
Ksiga V robi przegld sprzymierzecw zewntrznych, ktrych student bdzie mg znale w
otaczajcej go spoecznoci ku wyksztaceniu swej woli
CZ PRAKTYCZNA.
II.
\
ROZMYLANIA POSZCZEGLNE
ROZDZIA L
Nieprzyjaciele, ktrych mamy zwalcza: czuostkowo nieokrelona i zmysowo.
IJakemy widzieli, dwch jest wrogw, ktrych tu zwalczy mamy: zmysowo i lenistwo.
Lenistwo jako wiekuiste opuszczanie si, stanowi rodowisko, niezbdne do rozwoju wszelkich
zarodkw wystpku, w pewnem za znaczeniu wszelka nizka namitno kae si domyla
lenistwa. Gdyby natarto na nas jeszcze odrobin, nie zawahalibymy si wcale oznajmi, e
wszelkie namitnoci nizkie s, jak mawiali stoicy, rozlunieniem woli. Istotnie, c znaczy
oddawa si namitnoci, jak nie przesta by panem siebie? Namitno, to zwierzco
zwyciska, to lepy popd dziedzicznoci, zaciemniajcy inteligencj, uciskajcy j i, co wiksza,
rozkazujcy jej suy sobie; jest to wyrugowanie z nas ludzkoci, ponienie tego, co jest
zaszczytem naszym I racj bytu zarazem; w chwili rozhasania si namitnoci zajmujemy nanowo
stanowisko nasze w szeregu zoologicznym.
KSIGA IV.
- 196
A ednak namitnoci s, zdaniem naszem, mniej niebezpieczne z powodu krtkoci ich trwania,
anieli owe siy, wywierajce co chwila wpyw _ szkodliwy, a ktremy przyrwnali do dziaania
siy cikoci w kamieniu. To te tak samo, jak budynek bdzie mocny tylko wwczas, gdy
budowniczy zuytkuje na korzy staoci murw wanie te prawa cikoci, tak podobnie tutaj
dzieo odrodzenia naszego bdzie trwae, gdy zupenie zobojtnimy dziaanie potg wrogich,
przeciwstawiajc im zwycisk organizacj si, sprzyjajcych celowi naszemu i zmusimy niektre z
owych wrogich potg do walczenia za nasz spraw. Ale po czem byoby mona rozpozna od
pierwszego, e tak powiemy, spojrzenia, czy jaka sia jest wroga dla nas, czy te przyjazna? Nic
nad to prostszego. Wszeka sia psychologiczna niebezpieczn jest dla woli naszej, jeeli dziaa w
tym samym kierunku, co i lenistwo, korzystna za, jeeli dziaa w kierunku przeciwnym.
Dzieo przeto, ktre naley przedsiwzi, staje si bardzo wyrane. Trzeba naprzd osabi albo
zniszczy, jeeli to jest moliwem, potgi, dce do zburzenia energji, a nada jak najwiksz si
tym, ktre d do nadania jej wikszej dzielnoci.
Liczne s przyczyny osabienia woli wytrwaej: pierwsz pod wzgldem doniosoci jest owa
czuostkowo nieokrelona, tak czsta u modziecw, a wydrajca nieznacznie wyobrani do
lubowania si w ma-zycielstwie lubienem, ktre bywa zazwyczaj przyczyn smutnych naogw
samotniczych. Dalej nastpuie szkodliwy wpyw towarzyszy, ktrzy zaniechali wszelkiego wysiku
dla doskonalenia siebie, ycie kawiarniane i restauracyjne, smutek, zniechcenie, straszliwy zastp
sofizmatw, ktremi si posuguj leniuchy dla usprawiedliwienia bezczynnoci swojej, sofiz- 197
matw, powtarzanych tak czsto, e narzucaj si one nawet ludziom owieconym, zdobywajc
ostatecznie powag i oczywisto pewnikw: smutne- by to byy pewniki!
2.
Zaczniemy tedy zgbianie faktw psycholo- gicznych, szkodliwych dla woli, od zbadania czuostkowoci niewyranej, dnoci bezcelowych.
W szkole modzieniaszek, wspierany karnoci domow, zajty licznemi i obowizkowemi

pracami, podniecany przez wspzawodnictwo, przez trosk o egzaminy, zmuszony prowadzi

ycie skromne i w cisych pozostajce karbach, nie ma prawie czasu oddawa si dugim
marzeniom, przynajmniej dzisiaj, gdy zmniejszono liczb godzin nauki, zwikszono za czas
wypoczynku. Nie moe on ju prawie, jak to, niestety, czynili niegdy wszyscy niemal
wychowacy internatw, powica znacznej czci swych nauk wieczornych na marzenia i
wywoywanie scen namitnej tkliwoci. Ale oto przy wyjciu ze szkoy, przy nagem rzuceniu na
bruk miejski i osamotnieniu, bez rodzicw, bez nadzoru, bez pracy natychmiastowo obowizujcej,
a nawet bez pracy wyranie okrelonej, gromadz si nad modziecem godziny zupenego
opuszczenia si, zniewieciaoci, bezwzgldnego lenistwa. Na nieszczcie, w tej wanie epoce
dokonywaj si przeobraenia fizjologiczne, zdawna wyrabiajce si w ustroju, Roni- cie prawie
si koczy, koczy si rwnie olbrzymi wysiek, niezbdny dla dziecka do uklasyfiko- wania i
rozgmatwania wiata zewntrznego: wielka ilo si bdcych odtd bez uytku, stanie si
przyczyn zaburze: cakowite obudzenie si zmysu rozrodczego nadaje nagle myli zabarwienie,
jakiego nie miaa. Wyobrania bierze si rwnie
do roboty: jest to w stan cierpienia istotnego, upoetyzowany jednak przez pimiennictwo, ktry tak
dobrze maluje Beaumarchais u Cherubina, Nie kocha si wwczas adnej kobiety okrelonej,
pozostaje si jeszcze w okresie kochania mioci*' samej. W wieku tym miewamy w sobie tak
potg przeobraenia, tak moc ycia, wystpujcego z brzegw, tak potrzeb wylewania si na
zewntrz, oddania si jakiejkolwiek sprawie, powicania si, e jest to epoka bogosawiona.
Ale niestety, jest to chwila stanowcza w yciu: zapa ten musi si wyadowa. Gdy si nie skieruje
ku zajciom zacnym, grozi mu niebezpieczestwo, e si zwrci do uciech brzydkich i haniebnych.
Jest to chwila walki Herkulesa, wyboru pomidzy wystpkiem a cnot: ktrkolwiek wtedy stron
wemiemy, wybr odbywa si z niezmiernym rozpdem. U wikszoci modziey wybr ten nie
jest wtpliwy. Pod oni tam, gdzie ich pocigni niech do nauk, opakane przykady, brak
zdrowych rozrywek, sabo woli, wyobrania zbrukana ju i zepsuta. O takich nie- waciwem
byoby powiedzie, e s zbiegami z pola walki, gdy ani przez chwil nie usiuj oni walczy.
Naley zreszt wyzna, e te pikne romanse, ktre si przeywa w wyobrani, ta przyszo,
ksztatowana podug upodobania, s nieskoczenie bardziej _ zajmujce, ni praca i wymagaj
mniej wysikw. Jako z chwil, gdy nauka staje si odraajca, poniewa student moe zawsze
odoy na jutro to, co robi w danej chwili, pozwala si on opanowywa tym marzeniom, ktre mu
chon najlepsz cz czasu. Ilu modziecw przeywa w taki sposb jaki romans, wylgy w
gowie, przez cig dugich, dugich tygodni, podejmujc temat setnemi sposoby, wyobraajc
bohaterk w pooeniach najrozmaitszych, zwracajc si do niej nawet gono %
199
sowami, ktre nigdy nie wydaj im si do tkliwe, do sodkie do pene zapau! O, jake
romanse powieciopisarzw naszych s blade i bezbarwne wobec naszych wasnych romansw z
omnastego roku ycia! Pooeniom ich i osobom brak owego wielkiego nadmiaru uczucia, owej
wielkodusznoci bezinteresownej, ktra jest przywilejem tych lat szczliwych. Dopiero pniej,
gdy si wyobrania nasza zwrci ku przedmiotom powanym i kiedy ochodnie, damy od
powieciopisarzw, aby nam zastpili tego poet, ktrym bylimy, a ktrym ju nie jestemy. Na
nieszczcie, budujemy te pikne romanse kosztem godzin, nalenych pracy, i zbyt czsto
modziecy tak dalece popadaj w nag marzycielstwa, i wszelka praca powana staje si
niemoliwa. Przeczytanie jakiego swka, napomknienie jakie wystarcza ju do tego, aby nas
uczyni cakiem obcymi naszej pracy. Godzina upynie, zanim si zdoamy opamita. Co wiksza,
przez samo przeciwstawienie, samotne ycie studenta, odosobnionego w swym pokoju, prace jego,
czstokro nudne, wydaj si tak gorzkiemi, e znika wszelka odwaga. Tak trudno jest zstpi z
nieba zachwytw do prozy ycia rzeczywistego. Nieokrelone marzy- cielstwo szkodliwe jest
wogle. Ile podnych godzin pracy przepada nieuytecznie i ponnie!
To trwonienie inteligencji i uczucia pochodzi z przyczyn powierzchownych, z wykolejenia si
wyobrani, ale na nieszczcie ma ono rwnie przyczyny gbsze.
Jedn z takich przyczyn gbokich jest przeobraenie fizjologiczne, o ktrem mwilimy. Jest to
nadejcie mskoci. Z drugiej strony jest to znaczny rozdwik pomidzy t zdolnoci

fizjologiczn a odpowiadajc jej zdolnoci towarzysk. Od ukoczenia nauk rednich

modzieniec musi pracowa od lat omiu do dziesiciu dla
209
wytworzenia sobie stanowiska, ktreby mu pozwolio na oenienie si przyzwoite". Przyjte jest u
nas, e moda panna powinna kupowa" sobie ma, rzadkimi za s modziecy, odwaajcy si
na maestwo bez posagu i rachujcy na modo swoj, zapa, odwag w sprawie zdobycia
dobrobytu. Wol oni czeka i czstokro le na tem wychodz, gdy na nieszczcie posag nie
przychodzi bez panny, czsto za rwnoway go sabe zdrowie tej ostatniej, jej upodobanie w
wydatkach, niezdolno do jakiejkolwiekbd pracy wewntrznej oraz niedogodnoci, wynikajce
d.a ony i dla ma z prniactwa ony.
Wobec takich zwyczajw towarzyskich stukot rzadko kiedy moe si oeni przed trzydziestk, a w
ten sposb dziesi najpikniejszych lat ycia schodzi mu albo na trudnych zawsze walkach z
potrzebami fizjologicznemi, albo w wystpku, Ot rzadkiemi s ci, ktrzy walcz do dugo;
wikszo studentw trwoni modo w yciu gupiem, niedorzecznem i znieprawiajcem.
Smutne byoby zsumowanie wszystkich nieszcz spowodowanych przez opakany zwyczaj
pnego enienia si. Ile to radoci, zdrowia, energji trwoni si bezrozumnie! Jeeli bowiem
maestwo ma pewne niegodnoci, jeeli wkada cikie obowizki, to czyni to w wieku, kiedy si
jest zdolnym dwiga je wesoo. Wysiki niezbdne do utrzymania przy yciu siebie i swoich, nie s
przynajmniej wysikami, wycznie sa- molubnemi; tworz one dla modzieca msk i zdrow
szko pracy dla innych. Co wiksza, jeli maestwo bez posagu ma pewne niegodnoci, ma ono
rwnie wielkie korzyci moralne. M i ona czuj zupen sw solidarno. Interesem
pierwszorzdnym ony jest tutaj pozostawienie umysowoci ma w spokoju i czuwanie nad jego
zdrowiem. Nie wkada ona na jak zdemora201
lizowan sug stara przyrzdzania mu posiku; rozmaite potrawy s dla niej jakby klawiatur,
zbadan dobrze i poznan, na ktrej gra ona biegle i ktrej wpywy na zdrowie tego, kto jest dla niej
wszystkiem, poznaa rwnie. Z drugiej za strony m czuje si opiekunem, nie zna on niepokoju,
gdy na wypadek mierci moe si ubezpieczy. Wychodzc z domu, pozostawia on on rozsdn
i serdeczn, zdrow na ciele i dzieln; wie, e za powrotem znajdzie zawsze przywizanie pewne i
sowo pociechy w troskach. Wie on, i ujrzy mieszkanie czyste, schludne, z owym wygldem
odwitnym, jakie maj domy szczliwe. Trudno o uczucie bardziej krzepice dla modzieca,
anieli to, ktre si wytwarza z poczenia si dwch istot penych ^ rozsdku i serca przeciwko
nieszczciu i chorobie. W miar posuwania si w ycie, przywizanie i szczcie rosn: praca jego,
jej oszczdno pozwalaj upiksza siedzib; kady nowokupiony klejnocik, kady sprzt nowy
jest wynikiem powicenia wszelkiej uciechy, wszelkiej radoci nie wsplnej; stwarza to, nie
mwic ju o dzieciach, wizy niezwykle mocne, W stadach, ktre skromny miay pocztek,
dobrobyt ronie z wiekiem, ciary si zmniejszaj, staro jest cakiem szczliwa, gdy
prawdziwie uywa 6i bezpieczestwa, spokoju, majtku po dugiej pracy na ich zdobycie. Tak
dalece prawd jest, e, jak mwi
poeta: ,
...... L'homme ne jouit longtemps et sans
remords Que des biens chrement pays par ses eforts...1).
zowiek dugo i bez wyrzutu napawa si
moe tylko dobrami, droga opaconemi wysikiem
wasnym..
Mie naley wic waha si z wczesnem oe* 1) Sully Pudhomme. Le Bonheui X, Le Sacrific*.
202
nieniem, poniewa za jest ono moliwe li tylko przy zrzeczeniu si wielkich posagw, przeto
bdzie si tu miao korzy wybierania ony dla niej samej, dla jej przymiotw. Naley zreszt
wyzna, e dziewczta, ktre studenci nasi bardzo pno zalubi, staj si coraz mniej odpowiedJemi do maestwa. Wychowanie cieplarniane, ktre otrzymuj bez ruchu, wieego powietrza,

naduywanie gorsetu czyni je bardzo czsto nie- przydatnemi do obowizkw matk" niewiele z
nich ma odwag, albo si karmienia wasnych dzieci. Lekarze stwierdzaj jednozgodnie
zatrwaajco czste zboczenia macicy.
Co waniejsza jeszcze, zupene prniactwo, w jak err pdz Jata po wyjciu z pensji, wyborne
poywienie, brak wszelkiego zmczenia, podniecajce wieczory, na jakie si je prowadzi, opera,
czytanie powieci czuostkowych, na ktre si im pozwala, a ktrych dostarczaj dzienniki md,
albo pisma dla panien, ten caoksztat przyczyn sprawia, ze wyobrania ich nie moe by nie
spaczona. Nie wiemy, jak okropne s skrywane cierpienia modych dziewczt prnujcych.
Nadto, wychowane poza troskami ywota, spostrzegaj tylko pozory stosunkw wiatowych,
pewne zreszt jutra, nie znaj one zgoa prawdy i o wszystkiem tworz sobie wyobraenia, mogce
bardzo^ atwo narazi na rozczarowania bolesne, gdy si nagle ukae rzeczywisto. Niewtpliwie
maj one naog mniej zdrowego rozsdku, ni dziewczta z rodzin pracujcych.
Ale, powiadaj nam, panny bogate maj przynajmniej wyszo pod wzgldem wyksztacenia.
Niestety, udzimy si gorzko co do tego. Rzadko kiedy dochodz one do wyksztacenia porzdnego.
Mog wpakowa wiele rzeczy w pami, ale nie oczekujcie po nich wysikw wyo-' brazni
twrczej. Z wielk trudnoci dobijamy si
203
u nich jakiej osobowoci", za Manuel inspektor generalny, od lat wielu prezes komitetu
egzaminacyjnego panien, zaznacza to w wielu z pomidzy swoich sprawozda rocznych. Zreszt,
co- kolwiekby robiy, zalubiajc je, mamy tak nad niemi przewag, e mowi swemu, zwaszcza,
gdy ten pracuje i myli, bd si one wydaway zawsze tylko miernemi uczennicami. Ale nawet bez
wielkiego wyksztacenia kobieta ducha prawego, rozsdna, przenikliwie spostrzegawcza, jest
nieskoczenie cenn dla utalentowanego mczyzny. Istotnie yje on coraz bardziej ponad
ludzkoci. Z uporem prowadzi on sw gonitw za ideami i ostatecznie traci wszelk styczno ze
wiatem otaczajcym. Co do ony, to yje >na w wicie tym cakowicie. Moe ona tam zbiera
obfite niwo spostrzee, ktrych m, gardzcy szczegami, nie byby porobi; stanowi jak gdyby
cznik pomidzy nim a wiatem, czasem jednm zarzuceniem sieci zdobywa cudowny pow
cennych wiadomoci, ktrych znaczenie oglne dopiero m dostrzee. Stuart Mili mwi
ustawicznie w sowach niezmiernie pochlebnych o pani Taylor; przeciwnie, przyjaciele jego,
zwaszcza za Bain1}, oznajmiaj, e bya ona umysem bardzo zwyczajnym. Nie rozumieli oni
zgoa, e dla takiego, jak Mili, myliciela, cile zamknitego w abstrakcji, pani Taylor, posiadajc
bodaj sd przenikliwy i zmys spostrzegawczy, musiaaby dostarcza, jak to owiadcza Mili,
materjau do jego najpikniejszych teorji ekonomicznych. Ot w swej Ekonomii politycznej Mili
raz po raz chwali wybitnie praktyczny umys kobiet, ich zmys szczegw. Takim jest zapewne
wielki wpyw pani Taylor; dla podobnego te powodu kobieta, obdarzona zmysem
spostrzegawczym, co1) Bain, Stuart Mili, a criticism. Longaana Green & Co4 Londyn 1882, tr. 163
204
kolwieli poziomym, ale przenikliwym, cenniejsza jest dla myliciela, nili cay harem kobiet sawantek1).
Ale jakkokolwiek by si wczenie mg oeni modzieniec, oddany pracy umysowej, poniewa
me moe si eni przy wyjciu z liceum, albo g anazjum, wic pozostaje mu lat kilka, w cigu
ktrych musi walczy o wyzwolenie si z podda stwa u potrzeb fizjologicznych. Walka ta jest
prost spraw taktyki; jeeli si j le tcieiaifc to poraka bdzie niewtpliwa.
3.
W ksice, pisanej przec!e wS2Vk ,-n dla uziecw od lat 18 do 25, nie powinnimy obawia;
poruszenia te tak doniosej sprawy zmysowoci Nie mwi o dolegliwoci, na ktr cierpiay
najczystsi gi njusze ludzkoci, byoby to czyst hipok. yzj. U anta znajdujemy w tym
przedmiocie bardzo pikn kartk, zastpion w tumafczeniu francuskiem kilkoma wierszami kroPeh| Kropki te ^ wiele mwi o usposobieniu ogu w tej sprawie; kiedy za pomylimy o
prostactwie konceptw, ktremi si po obiedzie przy cygarku popisuj mczyni dobrze
wychowani , znajdziemy, i trzeba byoby by mazgajem, a y bra za dobr monet ten wstyd

obudny i aby si nie odway na powiedzenie tego, czego wypowiedzenie stanowi obowizek
czowieka z sercem. A nadto prawd jest, e owa nieokrelo1) Kobieta dotknita jest pewn krtkowzrocznoci umysow powiada bardzo susznie
Schopenhauer ktra pozwa- 1.1- 23 ai>raw3 pewnego rodzaju intuicji widzie w sposb
przenikliwy rzeczy blizkie. Co do nas, to przeciwnie, wzrok nasz pomija, nie zatrzymujc si,
rzeczy, kire nam skacz do oczu, i bada przestrze poza niemi; potrzeba nas niejako ciga
napowrt do prostszego i szybszego sposobu patrzenia. Pensees et fra" Rients, *tr. 131. Alcan.
205
na czuostkowo, spo odowana przez dojrzewanie,przeobraa si rycho w zmysowo. Niejasne
obrazy staj si dokadniejszemi, dze nieokr lone przechodz w czyny i student, albo si oddaje
haniebnym naogom, albo te, jak mniejszo modziey, bogatsza czy te mielsza uczszcza do
kobiet, ktrych rzemiosem jest sprzedawanie si.
Zazwyczaj do takiego stopnia przesadzamy nastpstwa tego stanu rzeczy, e w kocu me przeraa
on ju nikogo. Niemniej jednak jest prawd, e zdrowie nasze powanie ^ odczuwa wszelkie
naduycia: modzie, ktra si ich dopuszcza, nabiera wygldu staruszkowatego, nastpuje uwid
mlecza, niezaprzeczone zwiotczenie mini, ociao w rdzeniu grzbietowym, wszy stkie te
oznaki, tajone i pomijane zazwyczaj w szale rozhukania zwierzcego. Barwy blakn, wieo
znikaj oczy przygasaj, wyraaj znuenie, otacza je obwdka sinawa. Twarz ^ wyraa
wyczerpanie, szystko wskazuje znuenie, powtarzajc si czsto, dociera niebawem Jo samych
rde ycia; jest to niejako przygotowanie do blw odka, newralgji, przerostu serca, osabienia
wzroku, ktre poczn zatruwa istnienie nieogldnych, ju od trzyd: estego roku ycia.
Ale nie tylko na ciao oddziaywa niszczcy wpyw zmysowoci; pami tpieje w sposb
zadziwiajcy, umys traci wszelk gibko i dzielno; wlecze si on znuony niejako i jak gdyby
odrtwiay. Uwaga staje si saba i chwiejna. Dni upywaj w obojtnoci apatycznej, w
niedbalstwie, w rozpaczliwem lenistwie Tracimy na- dewszystko ow rado msk, ktr daje
praca; staje si ona paszczyzn z chwil, gdy jej zabraknie nagrody przyrodzonej. . , .
Nakoniec nag rozkoszy cielesnej stawia wzruszenia prostacze i silne na miejsc c agodniejszych,
ale trwaych wzrusze duchowych. Owe wstrzsnienia gwatowne niszcz rozkosz uciech
spokojnych. Poniewa za uciechy zmysowe s krtkotrwae, poniewa zostawiaj po sobie
znuenie i niesmak, wic charakter staje si zazwy- czaj smutnym, ponurym, penym
przygnbienia, ktre popycha do szukania uciech haaliwych,
ko^bdne gWa<ownych' *est to rozpaczliwe
. Zbytecznem byoby dodawa do tego, bynajmniej nieprzesadnego obrazu, spoeczne nastpstwa
rozpusty, tak bolesne dla kobiety w spoeczestwie takiem, jak nasze, nawp barbarzy- skiem
jeszcze, ktre modziecom klas zamonych zapewnia bezkarno uwodzicielstwa i ktre usiuje
unieszkodliwi nastpstwa rozpusty z dziewcztami zalenemi.
Liczne s przyczyny tej zmysowoci. Widzielimy, ze jest pomidzy niemi przyczyna ustrojowa,
lak samo, jak odwoywanie si odka do wiadomoci Laszej przybiera posta owego cierpienia,
zwanego godem, tak samo, jak odgos drg odde- cnowych zawiera si w uczuciu dusznoci,
wybu- chajcem gwatownie z chwil, gdy powietrze przestaje do puc dochodzi, tak podobnie
istnieje odwoywanie si narzdw pciowych, gdy si w nich nagromadzi pyn nasienny, gos
szorstki, rozkazujcy, a ktry moc niedo wyjanion, dopoki nie nastpi zaspokojenie dzy,
zakca prawidowe dziaanie inteligencji, i Bd co bd, niema tutaj tak jak w wypadku godu,
cierpienia z powodu braku, ale jest raczej ci< pienie z przepenienia. Istnieje tu nadmiar si
mezuytkowanych. Ot w filozolji, tak samo jak bude e, moliwe s przelewy funduszw; mona
te sumy niezuytkowane zapisa w innej rubryce. Naley tu odnale pewien system
rwnowaenia i jakiemkolwiek bdzie rdo siy nad 207
miernej, znuenie jakiegokolwiek rodzaju pochonie j i zniszczy. . . . .
W ten sposb, gdy potrzeba pozostawaa tak, jak jest, walka z ni, z jej wymaganiami, nie
nastrczaaby trudnoci. Ale jest ona jak dyby smagana, podniecana przez wiele przyczyn, ktre
czasem przeobraaj jej wymagania w jaki huragan wciekego szau, niepokonanego i mogcego

doprowadzi do czynw bezmylnych, wystp^ Pierwsza przyczyna nadmiernego pobudzenia tkwi w naszym sposobie odywiania. Widzielimy
ju, e prawie wszyscy jadamy za wiele, rozy- wienie nasze jest zarazem zbyt obfite i zbyt silne,
karmimy si jak ogiery, powiada Tostoj . Spjrzcie na tych studentw, wstajcych od stou,
czerwonych, z przekrwion twarz, gosem pod- niesionym, z wesooci gwatown, i powiedzcie,
czy praca umysowa bdzie dla nich mozebn cigu nastpujcych potem godzin mozolnego tra^
wienia i czy zwierzco czysta me bdzie w
nich zwycisk? , , - . , .
Do tej przyczyny podniecenia dodajmy zbyt
dugie przesiadywanie w salach wykadowych, czstokro zanadto ogrzanych, albo tez w cikiej i
zgszczonej atmosferze kawiarni w zimie; dodaj my jeszcze sen dugi, ktry jest najpewniejsz
nrzvcyn zmysowoci rozpaczliwej, mwimy, najpewniejsz, gdy w drzemce Porane1^stpujcej po nie zwykym, wola jest jak gdyby roz topion; zwierz panuje w czowieku, nie nap
tykajc adnego oporu. Sam umys jest wtedy senny, jeeli za wydaje si wielu ludziom, ze praca
rozmylania w owych miych godzinach b/wa wyborn, to dlatego, i ulegaj oni zudzeniu: ostrze
umysu -tpi si, najpospolitsze po- m /^y wydaj si niezwykemi, kiedy za zec -e- 1
1) Sonata Kreutzerowska.
my zapisa pikne myli poranka, to spostrzegamy, te nic si nie zrobio; rzekoma praca umysu
bya tylko automatyzmem myli bez wielkiej wartoci.
Istotnie automatyzm, automat za w nas samych, to zwolniona z acucha bestja z jej instynktami i
dzami: skonnoci za jej przyrodzon, kresem jej biegu jest rozkosz zmysowa. W ten sposb
mona uwaa za prawido bezwzgldne, jakemy powiedzieli wyej, e wszelki modzieniec,
pozostajcy w ku godzin lub duej po obudzeniu, jest nieuchronnie znaogowa- nym.
Do tych przyczyn natury fizycznej przyczaj si ponty otoczenia. Jasnem jest, e bywanie u
towarzyszw miernych, bez charakteru, bez energji, bez moralnoci bardzo jest szkodliwe. Na
nieszczcie za, naley to, wyzna pomidzy studentami wszelkich krajw znaczna jest liczba
rzetelnych nicponiw. Pomidzy grupami ich wytwarza si bezmylne wspzawodnictwo: gorsi
nadaj ton innym, W restauracji, nadewszystko u ludnych stow z fakultetami na ma skal,
biesiady bywaj haaliwe; ludzie rozgrzewaj si tam w sporach, czsto miesznych,
pozbawionych metody: wychodzi si stamtd podnieconym i zupenie gotowym ulec namowom
towarzyszy pio- staczych a zuchwaych. Biega si po knajpach i oto rozpoczyna si c~gja, Po
wstrzniciach tak gwatownych przez dugi czas nie jest si zdolnym powrocie do pracy
spokojnej i do spokojnych uciech myli. Naduycia owe pozostawiaj jak gdyby niedobry jaki
rozczyn, ktry rozstraja uczucia wysze, tak nieustalone jeszcze w modziecu.
Gdyby takie tylko byy przyczyny zepsucia to natury proste i dobre mogyby ich jako unika: na
nieszczcie istniej inne jeszcze pobudzania porzdku wyszego oraz upowszechnione,
209
uznane sofizmaty, ktre uprawniaj najgorsze wybryki.
W psychologicznej czci tej pracy zbadalimy stosunki pomidzy skonnoci (popdem) a
inteligencj.
Skonno, lepa sama przez si, odbiera umysowi kierunek cisy; z chwil za, kiedy si staje
wiadom celu i rodkw, potga jejgsi podwaja. Z drugiej strony skonno przyciga niejako ku
sobie i dokoa siebie gromadzi wyobraenia tej samej, co i ona przyrody; uycia im ona swojej
potgi, a od nich bierze wzmocnienie wasnej. Zachodzi tu sojusz: solidarno taka, te wszystko,
cokolwiek osabia jedn ze stron sprzymierzonych, osabia rwnie drug, wszystko za, co
wzmacnia jedn, drug wzmacnia rwnie. Stosuje si to szczeglnie do popdw pciowych.
Obrazy maj tu wielk moc urzeczywistniania si. Znajduj one oddwik przedziwnie szybko w
narzdach rozrodczych. Gdy popd ten jest podniecony, ogarnia on pomieniem inteligencj ca i
dy do wywoania sugestji gwatownej, prawie halucynacyjnej: naodwrt te adnego popdu nie
bywa atwiej obudzi przez wyobraenia, albo obrazy. Znaczenie wyobrani w namitnoci
miosnej jest tak wielkie, e niepodobna byoby przeceni jej doniosoci. Mona powiedzie, e
zwaszcza w umyle bezczynnym automatyczna praca myli za gwny przedmiot swj ma wanie

dania tego rodzaju. Dowodem za tego jest to, e mio moga si sta naczelnem zajciem ycia
jedynie na kursach i w dzisiejszym wiecie", gdy ludzie wiatowi yj w prniactwie jak
najbardziej opakanem. Dla pracownikw jest ona tem, czem by powinna: dodatkiem.
To te wielkiem jest nieszczciem, e w walce tej, tak ju trudnej, student spotyka li tylko
wezwania, aby si podda, zamiast tego, eby go
210
otoczenie, w ktrem yje, miao wspiera, dodawa mu otuchy. Najmniejszy przypadek moe
zdruzgota tutaj ster tak kruchy i wyda dusz na pastw automatyzmu namitnoci. _ Ze
wiadomoci modzieca dzieje si tak, jak z morzem w marcu: nigdy nie bywa ono spokojne,
kiedy si za takiem wydaje, to uwane zbadanie odsania nam potne prdy podwodne, ktre
wiatr najmniejszy moe przeksztaci w straszliwy wa morski. Naleaoby przeto z wielk
starannoci unika wszystkiego, co moe wywoa Durz na* wet chwilow. Ale jake ma
postpi ten, kto yje wrd spoecznoci i pimiennictwa, nieszcz- dzcych podniet? Modzieniec
yje tu, jakgdyby w atmosferze upajajcej. Zdaje si, e wszystko sprzysiga si dokoa niego, aby
zmci sd jego, dotyczcy rozkoszy miosnych. A nadto pewnem jest, e wikszoci ludzi
dobrze wychowanych obce s rozkosze artystyczne i umysowe, oraz, e czstokro niezdolni s
oni rwnie do gbszego i trwaego odczucia piknoci przyrody: przeciwnie, rozkosze zmysowe,
dostpne nie tylko czowiekowi, lecz prawie wszystkim zwierztom, nie wymagaj ofiar dugich:
atwo si ich dosiga, a wkrtce, po zniknieniu upodoba subtelniejszych, bywamy zdolni ju tylko
do uciech prostaczych.
Wynikiem tego powszechnego stanu rzeczy jest to, e wszelkie zgromadzenia towarzyskie s to
proste sposoby podniecenia zmysw, ktre si przykrywa rozmaitemi pozorami, jk muzyka,
przedstawienia amatorskie i t. d. Modzieniec, powracajcy z wieczorku do skromnego swego
pokoju, wchodzi tam z wyobrani pen pomieszania: przeciwiestwo owych wiate, plsw.^
ubiorw, wyzywajcych z jego ubog pracowni zabjcze jest dla zdrowia ducha. Trudno o
wraenia bardziej zniechcajce, gdy nic go nie przyiwyczaio do poddawania krytyc# owych rzekomych rozkoszy. Nigdy nie przej si on t prawd,
e bdc bogatym w siy i zudzenia, niezdolny jest zarazem widzie rzeczywistoci. Stwarza on
sobie za jednym zamachem wiat zewntrzny i osoby, ktrym kae si w nim porusza, halucynacja
za ta jest tak ywa, i staje pomidzy nim a rzeczywistoci, ktra mu zasania. Nic dziwnego, e
moc przeciwiestwa wasne jego ycie, tak ciche, tak spokojne, tak wolne, tak naprawd
szczliwe, wydaje mu si nieznonie jednostajnem i smutnem. Biedny student nigdy nie kusi si
wej w siebie, W jego wychowaniu po- przedniem nic go nie uzbroio przeciwko tym nie- b zp
Bczestwom. Przeciwnie, pimiennictwo wspczesne jest prawie w wikszoci sawieniem aktu
pciowego. Jeli wierzy mamy wielu z naszych powieciopisarzy, wielu z poetw naszych to
najwyszym, najszlachetniejszy celem, jaki postawi sobie moe istota ludzka, jest zaspokojenie
instynku, wsplnego nam ze wszystkieini zwierztami, Nie z myli naszej, nie z czynw mamy by
dumni, ale z potrzeby fizjologicznej! .Carlyle jak najgwatowniej wyklina w Thackerayu to
wanie, e mio jest tam wystawiona na sposb francuski, jako co takiego, co si rozciga na
cae nasze istnienie i tworzy najwiksze jego zajcie, gdy tymczasem mio, przeciwnie (rzecz
zwana mioci), ogranicza si bardzo ma liczb lat ycia ludzkiego, a nawet w tym nieznacznym
uamku czasu jest ona tylko jednym z przedmiotw, ktremi czowiek ma si zajmowa wrd
mnstwa innych, nieskoczenie waniejszych... Mwic prawd, wszelka sprawa miosna jest
bahostk tak ndzn, e_w epoce bohatersKiej niktby sobie nie zadawa pracy mylenia o niej, a
tembardziej studzenia gby"1).
1) Cytowane przez pani Carlyle.
Albo u Manzonego1): Jestem pisze on-
* tych, ktrzy mwi, e nie naley rozprawia o mioci w sposb skaniajcy dusz :zytelmka ku
tej namitnoci.. Mio niezbdna ^ jest na tym wiecie, ale bdzie jej zawsze dosyci istotnie wic
nie jest rzecz poyteczn zadawa so prac uprawiania jej, gdy pragnc W upyOI^,l', nie czynimy
nic innego, jak tylko, wywoujemy j am, gdzie nie potrzeba. Istniej inne uczucia, ktrych
wymaga moralno nasza, a ktre pisarz z caych si swoich powinien coraz gbiej pajac w dusze

ludzkie; takiemi s lito, mio iz go, agodno, pobaliwo, duch ofiarnoci ...
Sowa Carlyle'a i Manzoniego s najmedo- rzeczniejszemi sowami, jakie kiedykolwiek napi- sano
w tym wanym przedmiocie mioci. Uprcz niedorzecznej dnoci pimiennictwa,
przeznaczonego do uytku szerokiego ogou, t. j., bd co bd pimiennictwa drugorzdnego,
obiega wrd nas wielka ilo sofizmatw, ktre zawczasu rozbrajaj studenta w jego usiowaniach
zapanowania nad sob. Autorami tych sofizmatw s najczciej lekarze. Wypowiadaj je oni
owym tonem stanowczym i z t siln wiar, jak wielu z men posiada wtedy, gdy za pewniki
niewtpliwe podaj zdania, wylge z wnioskowania czysto dziecinnego. Naprzd wic przytaczaj
zwierzta, aby na caej skali zoologicznej dowie przyrodzonej koniecznoci odbywania tych
czynnoci fizjologicznych. Jak gdyby te znaczne przerwy pomidzy objawami tej sprawy u
wikszoci zwierzt nic wiadczyy przeciwko temu zaoeniu jak gdyby z drugiej strony
zaszczytem dla czowieka nie bya wanie umiejtno wyzwalania si z potrzeb czysto
zwierzcych. Zreszt, c to za nieodzowno, ktrej tylu ludzi umiao unikn# 1) Cytowane priez
Bonghi'ejOi Por. Revue des deux inondes s 15 lipca 1893, str. 359.
Czyli nie mamy^ prawa zdumiewa si, czytajc w dziele znakomitego lekarza, i mio zajmuje
w yciu miejsca przewane. Dochodzc do pewnego wieku, kiedy ju nie moemy mie adnej
prawie nadzieji nad t, e si nie stoczymy zbyt szybko ku staroci, wwczas uznajemy, e wszy
stko jest prnoci, oprcz mioci!" mioci fizycznej, gdy oczywicie o czem innem niema
mowy w caym rozdziale. Jakto, wszystkie radoci umysowe i artystyczne, mio przyrody,
usiowania poprawienia losu biednych i wydziedziczonych, uczucie ojcowskie, mio bliniego,
by- oby to wszystko niczem i mielibymy oddawa to wszystko za kilka drga rozkoszy,
wsplnych nam ze wszystkie mi zwierztami! e sam nawet Renan wygosi sowa podobne, to jest
zrozumiae, gdy ten wielki stylista w badaniach swych nigdy nie uwzgldnia trosk ludzkich. Bogi
optymizm jego, ta oznaka zewntrzna duszy, bd co bd miernej, nie ma w sobie nic, coby
odepchno ze wstrtem pogldy podobne. Ale stropi nas moe to, e mniemanie takie wyznaje
lekarz, ktry codziennie bierze si z bary z cierpieniem ludzkiem, ktry codzie patrzy na mier
ludzi. Powiemy jednak raz jeszcze, gdyby to byo najwyszym celem ycia ludzkiego, dlaczegby
zapay starcze wydaway si nam godne pogardy? Jakiemby te byo istnienie starcw, ktrych
wiek postawi ju poza spoeczestwem, poza zwierz- coci? powinni bylibymy powiedzie.
Wyznajemy szczerze, zasady takie s poprostu gupie i bezcenne, a nadto w tych, ktrzy je gosz,
odsaniaj one tak ndzny i faszywy pogld na rzeczywisto, e bywamy wprost oszoomieni,
spotykajc go u ludzi, ktrzyby powinni byli nawykn do wnioskowania porzdniejszego.
Zbadajmy wszyscy istnienie swoje, zbadajmy istnienie innych: czy nie jest oczy wistem, e u
-214
znacznej wikszoci chopw, rzemielnikw, wszy* stkich ludzi, wiodcych ycie zdrowe, czynne,
nie objadajcych si codziennie a do niestrawnoci i nie spdzajcych po dwanacie godzin w
ku, mio, jak powiada Carlyle, jest tylko dodatkiem? Czy udzia jej nie jest tam bardzo
ograniczony? 2e mio bywa wszystkiem dla prniakw zgoda. Wiemy o tem, gdy dla nich to
robione s ksiki i dzienniki, majce ich podnieca. Lecz jake surowa jest ich kara W wieku, gdy
ju tych uciech mie nie mog, ycie staje si bezbarwne i przestaje w nich budzi zajcie
jakiekolwiek: przedstawiaj oni mieszny i wstrtny widok hul- tajw zniedoniaych. C za
opakane twierdzenie. gdy si oznajmia, e niema dla starca zaj innych, jak lubowanie si w
obrazach zmysowych! Czyli nie stokro lepiej byoby winszowa sobie, jak to czyni Cycero, e
si unikno poddastwa u namitnoci, powici si polityce, pimiennictwu, sztukom, nauce,
filozofji?
Temu bezmylnemu mniemaniu, e mio jest* wszystkiem w yciu, towarzysz czsto sofiz- maty
rwnie potworne. Oznajmia si, e czysto szkodzi zdrowiu! Nie widzimy jednak, aby zakony
religijne, w ktrych czysto jest prawidem bezwzgldnem, bardziej podlegay chorobom, ni
prostytucja. Gdybymy modzieca zamknli w pokoju bez ksiek, bez monoci pracowania, to
sugestja zmysowa mogaby niewtpliwie sta si nieodpart i spowodowa powane zaburzenie
ne w zdrowiu jego, lecz w umysowoci. Ale dla modzieca czynnego, energicznego, sugestja
nigdy nie stanie si nieposkromion. Mwimy raz jeszcze: moliwe s tu przelewy funduszw i

praca rycho odniesie zwycistwo nad dz, Z drugiej strony niebezpieczestwa

wstrzemiliwoci, tak wtpliwe, niczem s w porwnaniu z nastpstwami naduy przeciwnych.
Skoro w samym Paryu
215
istniej dwa szpitale dla chorb tego pochodzenia, skoro co roku liczba udzi, dotknitych
rozmikczeniem mlecza i ataksj ruchw wskutek naduy, zwiksza si, tedy co najmniej
miesznem jest, gdy autor ogromnej, bo 1500 stronic w semce zawierajcej ksigi o hygienie,
oznajmia, e, przeciwnie, wstrzemiliwo podkopuje zdrowie! Czy nie jest widocznem, e
rozkosz erotyczna wy- ni 'zeza, oraz e przeciwnie, wstrzemiliwo daje ustrojowi, umysowoci
przedziwn peni i dzielno energji. ,zy zreszt najlepszy sposb zwyciania chuci naszych
polega na tem, aby im ustpowa? Czy nawet pocztkujcy w psychologji nie wiedz, e istotnem
znamieniem wszelkich popdw jest pewnego rodzaju nienasycono, ktra potguje si w miar
wikszej atwoci ustpstw z naszej strony? Szczeglny to sposb tumienia zuchwalstwa wroga
zabiera si do odwrotu, gdy si on ukae! Spodziewa si opanowania popdw pciowych przez
ustpstwa, jest to, nadewszystko, zdradza wielk nieznajomo siebie samego. Tutaj ustpowa
ni< znaczy wcale agodzi, ale raczej rozjusza. eby opanowa zmysowo, najlepiej jest walczy
z ni, walczy wszelkiemi sposoby. Ale pomimy owe teorje lekarskie: s one tak naiwne, tak
dziecinne, i mona w nich widzie tylko nowy dowd zupenego braku studjw logicznych,
psychologicznych i moralnych u wikszoci studentw medycyny.
Naley wic walczy z dz. Prawda, e zwycistwo jest trudne. Jest ono najwyszym tryumfem
panowania nad sob. To te, gdy zwyczaj kae namiewa si z czystoci modzieca lat
dwudziestu, gdy w rozpucie widzi si dowd mskoci, czyli nie jest smutnem, gdy pomylimy o
niezwykem spaczeniu rzeczy, dokonanem przez mow, przez gotowe formuki! Czy si si
naszych, energi najczystsz, wol wyzwolon, zwycisk nie jest panowanie w walce z tym
instyn 216
ktem, tak potnym? Msko na tem, nie na czem innem polega: tkwi ona w tem panowaniu na
sob i koci katolicki ma suszno, widzc w czystoci najwysz rkojmi energji woli, energji,
ktra z kolei rczy za moliwo wszelkich innych ofiar kapana. _ *
Ale zwycistwo, jakkolwiek moliwe, nie jest wszake atwe. Tutaj, tak samo, jak wszdzie, im
bardziej podany jest podbj, tem, wicej kosztuje wysikw i wytrwaej biegoci. rodki
zaradcze s tu rwnie urozmaicona, jak i przyczyny zego.
Naprzd naglc jest rzecz zwalcza warunki, usposobiajce bezporednio. Naley cile
uporzdkowa spraw spania: ka si dopiero
wtedy, gdy si jest znuonym i wstawa zaraz po obudzeniu. Naley unika pocieli zbyt pieciwej, zachcajcej do dugiego bawienia si kiem zrana. Gdy wola nasza jest zbyt saba, aby
nas wyposzy z ka zaraz po obudzeniu, to trzeba uciec si do pomocy jakiej osoby, ktrej bez
obawy bdziemy mogli powierzy t czynno i ktra w chwili odpowiedniej zniewoli nas do
wstania, pomimo naszych protestw.
Nadto student bdzie musia czuwa nad poywieniem, unika potraw rozgrzewajcych, stosw
misiwa, win szlachetnych, z ktremi wiek ten nie powinien mie do czynienia. Najbezpieczniej
bdzie dla niego, gdy obierze sobie zdaa od wszechnicy mieszkanie spokojne, wesoe, pene
powietrza i soca i kiedy czsto spoyje u siebie jaki atwy do przyrzdzenia posiek.
Bdzie on musia unika dug:ego zasiadywa- nia si, utrzymywa w pokoju atmosfer czyst,
temperatur umiarkowan. Bdzie musia wychodzi co wieczr, rozn /lajc o pracy jutrzejszej, i
przechadza si a dn znuenia; nastpr e una si na spoczynek. Przechadzki takie powinien sobie
narzuca bez wzgldu na p ugod: jak zauway pewien humorysta angielski, deszcz pada za217
wsze o wiele silniej, pogoda bywa o wiele gortsz dla tego, kto spoglda na ulic przez okno z
pokoju, anieli dla tego, kto nie obawia, si wyj z domu.
Nie zapominajmy te bynajmniej, e u modziecw, odywiajcych si umiarkowanie i
przestrzegajcych prawide hygieny rozsdnej, potrzeby natury fizjologicznej nie s zbyt czste, ani

trudne do wyminicia, oraz, e walka ze zmysowoci byaby tam atw, gdyby podniety
pochodzenia umysowego i znajdowane w nich przyjemnoci nie wspieray sugestji fizycznej
obrazami dokadnymi i czujn uwag.
Dugo zgbialimy wyej cise stosunki inteligencji i namitnoci. Namitno, lepa z samej swej
istoty, nic nie moe zdziaa bez pomocy inteligencji, kiedy si za jej uda zdoby to wsplnictwo,
moe ona wybuja i stworzy dla siebie istotny potok wyobrae i uczu odpowiednich, wobec
ktrego nie ostoi si wola, nawet silnie uzbrojona. Naley wic czuwa nad tem, aby myl nasza
odmawiaa jej pomocy: prawidem za ogplnem jest, e bezporednia walka ze zmysowoci bywa
niebezpieczna; wszelka uwaga, jak jej powicimy, bodaj nawet w celu zwalczania, wzmacnia j
tylko. Odwag jest tutaj ucieczka, walk podejcie. Naciera na nieprzyjaciela z przodu, to
wystawia si na porak. Podczas, kiedy wielkich podbojw umysowych dokonywamy przez
cige o nich mylenie wielkich zwycistw nad zmysowoci nie mylc o n ej nigdy. Naley za
jakbd cen unika czenia si wyobrae z rodzc si pokus. Naley, bd co bd, unika
stopniowego budzenia si obrazw zm s owych, picych jesz< ze w umyle. Naley unika
czytania romansw, nade- wszystko z~ ksiek, albo dziennikw tustych. Istnieje niejedna kartka
u Diderota, ktrej prze*
218
czytanie rwna si zayciu rodka, podniecajcego gwatownie. Naley unika widoku rycin
spronych, bardziej jeszcze niebezpiecznych dla spokoju umysu, anieli opisy. Naley unika
obcowania towarzyszy rozpustnych: trzeba przewidywa wypadki a do szczegw drobnych, nie
dajc si nigdy pokusie zaj znienacka. Zrazu jest ona tylko prost myl, pozbawion jeszcze siy
i zaledwie si wlizgujc. Gdy w takie, chwili mamy si na bacznoci nic atwiejszego, jak wygna
natrta. Lecz jeli pozwolimy si obrazom udokadni, gdy lubujemy si w wywoywaniu ich,
napawamy si nimi, jest ju za pno.
Oto dlaczego najwyszem lekarstwem jest tutaj praca umysowa. Gdy myl bdzie silnie zajta, to
niemiae podszepty namitnoci zostan powstrzymane i ubezwadnione na progu wiadomoci.
Nie damy im adnego posuchu. Wtedy tylko maj one sposobno wtargnicia, gdy umys jest
prny. Istotnie, wicej ni sdzimy, prawi T jest,, e prnowanie bywa matk wystpku. W
chwilach rozmarzenia, albo wtedy, gdy umys ni- czem nie jest zajty, pokusa wkrada si do
wiadomoci: uwaga, zwracajc si ku niej, wzmacnia j i udokadnia. Stopniowo budz si
wspomnienia, wyryte w pamici, i udzia bestji zmysowej organizuje si coraz bardziej, a do
chwili, gdy wola rozumna zrzeka si wadzy, pozostawiajc wolne pole potgom zwierzcym.
To te powiedzie mona bez obawy bdu, e leniuch, prniak bardzo pospolicie poddani bd
zmysowoci wasnej, nietylko dlatego, e prnia myli ich pozostawia niejako wiadomo
otworem dla poddawa zmysowych, ale i dlatego, e mczyzna, zwaszcza za modzieniec,
uczuwa potrzeb rozkoszy, wstrznie ywych. Kiedy za owej rozkoszy i wstrznie nie damy
od pracy umysowej, od rozrywek zdrowych i dzielnych,
219
nieuchronnie zadamy bardziej energicznych i gwatownych od naogw wystpnych, albo od
rozpusty.
Oto dlaczego nie do jest mie umys zajty, aby si mdz opiera namitnociom zmysowym,
lecz potrzeba, aby zajcie to przynosio z sob rozkosz, rado pracy owocnej. Praca rozpierzcha,
uwaga, rozpraszajca si na zbyt wiele przedmiotw, nie sprawiajc adnej radoci, lecz
przeciwnie, wywoujc rozdranienie i bardzo widoczne niezadowolenie z siebie, jest prawie
rwnie sprzyjajc rozhukaniu si namitnoci, jak i prnowanie samo. Jedynie tylko praca
systematyczna, porzdna, budzi w myli zajcie potne, zajcie rwae i cige. Sprawia ona tak
rado, jakiej doznaj turyci, czujc energi wasn i wi dzc, jak z kad chwil zblia si ku nim
szczyt gry: ona te tylko stawia granitow tam podda waniom zmysowym, dcym do
opanowania myli.
Gdy do tej pracy radosnej dodamy naogi energiczne, gdy umiemy szuka tych rozkoszy, ktre
wyliczylimy wyej, wwczas do ocalenia naszego nie potrzeba ju nic wicej, jak owym
nieokrelonym deniom, ktre budzi w nas dojrzewanie, da zadowolenie okrelone. W tym wieku

szczliwym od lat omnastu do dwudziestu piciu nic atwiejszego, jak rozkocha si w

przyrodzie, w grach, lasach, morzu, jak pokocha a do namitnoci wszystko, co jest pikne,
wielkie, orzewiajce: sztuki pikne, nauki, pimiennictwo, historj, nie liczc widnokrgw
nowych, ktre si przed uczuciem naszem roztocz wraz z roz- ' wojem poj spoecznych. Jake
wynagrodzonym za swe wysiki bdzie modzieniec, ktry wypeni program powyszy! Wzmoona
dzielno, spotgowana inteligencja, uciuciowo szlachetnie uprawiana, zgotuj mu istnienie
godne zazdroci;
220
nawet niepowodzenia, bo i tych goryczy skosztuje przecie, nie odbior mu jego godnoci mskiej:
bdzie umia podnie si miao i rozpocz walk na nowo. Rzadko kiedy moliwe bywa
zwycistwo cakowite, ale w ych zapasach zwycistwem ju jest, gdy nie bywamy zwyciani
czsto i kiedy poraek naszych nie znosimy z lekkiem sercem.
i 4.
Ale musimy zbada tu bliej dwojak posta, jak przybiera zmysowo w yciu studenta.
Powiedzielimy ju, e przecitna moralno studentw jest nadzwyczaj mierna oraz, e si to
wie z faktem, i rzucani bywaj oni bez dozoru i kierunku w jakiem duem miecie. To te
wielka ich liczba traci szlachetny rozpd 1 dzieln ener- gj w miostkach poziomych. Nikt ich nie
ostrzega; w podchmieleniu swem przez dugi czas nie s oni zdolni do rozproszenia zudze
naiwnych, tworzcych podwalin ich pojmowania studenckiego. Nikt ich nie nakania do
zastanawiania si nad ich przyjemnociami, i oto dlaczego dopiero bardzo pno poczynaj
podejrzewa, e przewan rol w ich miostkach odgrywa prno.
Towarzysze, spotykani w restauracji i knajpie, nie s zbyt budujcy. Wielu z pomidzy nich posiada
metresy i, czci dlatego, e udz samych siebie, czci za na pokaz, przesadzaj uciechy
pooenia swego, nie zdajc sobie sprawy, e uciechy te s bardzo niejednolite i drogo okupione.
Musz oni y w towarzystwie kobtet pro- staczych i niemdrych, ktrych zachcianki, gupstwa, zy
humor, rozrzutno obowizani s znosi. Wzamian daj im one rozkosz materjaln bez wszelkiego
szczcia.
Przewanie utrzymuj oni metresy li tylko z
r
czystej prnoci, aby _ mdz si z nich chepi, oprowadza je; gdyby ch nie trzymali dla galer
ji", toby nie znieli nawet w cigu tygodnia1). Jest w tem zupeny brak krytycyzmu: rozkosz
materjaln i zadowolenia prnoci naleaoby zway, kadc na drugiej szali pikne poranki
dobrej i rozkosznej pracy, stracone na zawsze i zastpione caemi dniami stanu przykrego, upadku
zdrowia, zbydlcenia. Naleaoby pooy na szali stracone bezmylnie podre, dugi pniejsze,
wyrzuty wieku dojrzaego i wszelkie smutki, wszelkie upodlenia chwili obecnej.
Jedno jest tylko lekarstwo tutaj: ucieka przed niebezpieczestwem, kiedy za zbyt pno jest na to,
zerwa odwanie, zmieni otoczenie, opuci towarzyszy, ktrych wpyw uwaamy za ujemny, w
potrzebie zmieni dom, nawet dzielnic. W myli, sowach i czynach naley przybra rodzaj ycia
wprost przeciwny temu, ktry nam ciy,, nadewszystko za potrzeba na wszelkie uciechy,
wynikajce z uczszczania do on studenckich, spojrze okiem krytyki surowej. Gdyby student w
cigu dwu tygodni stosowa do tych miostek przelotnych dobr metod oceny, gdyby codziennie
po gbszem zbadaniu rzeczy zapisywa w jednej rubryce przyjemnoci, a w drugiej przykroci, to
byby zdumiony wynikiem. Zdumiaby si moe wicej, gdyby co wieczr, albo lePiej co par godzin zaznacza swj stan duszy.
oczby zdawa sobie spraw z nadzwyczajnego zudzenia, ktre faszuje wynik oglny t dnia
kadego, kadego miesica, kac mu wierzy, e si bawi lub bawi, gdy tymczasem kada chwila
dnia, wzita w sobie, jest raczej chwil przykroci, niesmaku, albo w najlepszym razie obojtnoci.
Bd
1) Ob. w tym przedmiocie pikny rozdzia u Maksyma Do Camp w jego Testament Littraire: Lo
Crpuscule, propos du poir" .Haohatta. 1893, rozdz. Il La Vauita".
221
222

Bd zaley tutaj od ciekawego zjawiska samopod- dawania, ktre, wyganiajc wspomnienie

rzeczywi- stoci, stawia na jego miejsce wspomnienie urojone i kamliwe. Takie niby wspomnienie
jest stanem cakowicie wymylonym, jest to stan wiadomoci spodziewany, ktry, zgodnie z
naszem zudzeniem naiwnem, powinien byby istnie, lecz ktry ani przez chwil nie powsta w
wiadomoci. Nasza wadza udzenia si pod tym wzgldem jest nawet tak wielka, e czstokro
nie zwracamy adnej uwagi na obecny, rzeczywisty stan duszy naszej, gdy ten stan rzeczywisty nie
odpowiada wcale temu, co, jakemy si spodziewali, zdarzy si byo powinno. Ot nigdzie
zudzenie to nie jest ani silniejsze, ani bardziej opakane, jak u studenta, gdy ocenia rozkosze, jakich
dostarczy mog mu kobiety. Powtarzamy raz jeszcze: prawie wszystkie chwile, spdzone z tymi
biednymi mdkami, przesikymi mnstwem poj prosta- czych, albo bezmylnych, penymi
zachcianek nieznonych, s same w sobie nieprzyjemne, za suma owych chwil nieprzyjemnych
przeobraa si pod wpywem prnoci we wspomnienie przyjemne! Nie zdaje si sobie sprawy,
powtrzmy to miao, ani z czasu strwonionego, ani z pienidzy wydanych gupio, ani z upadku
umysowego, ktry nastpuje po naduyciach. Nie myli si wcale o ofierze z innych uciech, o
muzeach, ktreby si mogo zwiedzi, o podniosem czytaniu ja- kiem; zapomina si o ofierze z
rozmw rozumnych, z przechadzek w towarzystwie wybranych przyjaci. Nie mylimy, e
niesmak, nastpujcy po orgjach, jest jedn z rzeczy najsmutniejszych naszego istnienia i
najbardziej godnych pogardy. Nie mylimy zgoa o tem, e pozbawiamy siebie monoci
zwiedzenia podczas wakacji Tatr, Pirenejw, albo Bretanji. Zapominamy, e za cen kilku nocy
zbydlcenia mona byoby odby podr
do Belgji, do Holandji, do Woch, albo nad brzegi Renu. JNie mylimy wcale o tych cudownych
zbiorach wspomnie, ktre gromadz w pamici naszej podre w wieku lat dwudziestu,
wspomnie, ktre przeuwamy pniej i ktre czaruj nam dni smutku i zaj niewdzicznych. Do
rzeczy strwonionych nale rwnie pikne wydawnictwa artystyczne, opisy podry i t. p., ryciny,
obrazy, ci v :ern towarzysze ycia caego, ktrychby si miao pod rk w cigu dugich godzin
zimowych, a ktrych si nie kupuje.
Nawet, prno zaspakajana przez ': potrzeb pokazania si naley do rzdu bardzo poziomych.
Nie warta ona z pewnoci dumy, wynikej z powodzenia pracy, ani nawet tysica niewiernych
prnostek studenta dumnego, gdy moe pokaza skromne swe zbiory artystyczne lub opowiada^
o podrach. ycie przeto studenta, ktry si bawi, jest yciem rozpaczliwie jednostajnem,
zabjczo jaowem, a nadewszystko bezmylnem, bezmylnem a do blu.
5.
Spoeczne nastpstwa prostytucji s tak opa- %kane; to ycie smutne, zwane chyba przez ironj
yciem wesoem", tak dalece przygotowuje modzieca do moralnoci jako to bdzie", za
czsto do opuszczania si nielitociwego; nakoniec niebezpieczestwa, groce zdrowiu studenta,
s tak wielkie i tak trway jest ich oddwik w latach, nastpujcych po tem trwonieniu pienidzy i
czasu e dla wszystkich tych powodw razem aden modzieniec z sercem nie zawaha si
zawrci i powzi uczciwego postanowienia.
Ale istnieje inna jeszcze posta zmysowoci, do ktrej przystpi musimy bez faszywego wstydu i
ktrej spustoszenia, jakkolwiek bardziej utajone, niemniej s godne poaowania; idzie tu o
wystpek, ktry sam przez si niema nic pontnego,
aden za wzgld prnoci nie moe spaczy oceny niecnych zadowole, ktrych bywa rdem.
Jest to na czysto i poprostu haniebny wystpek, z ktrym si ukrywamy. Jest to, oczywicie,
szpetny defekt. Stanowi on bardzo wyrany wypadek patologiczny, ktremu ulegamy, bolejc
zarazem nad nasz saboci. Wszystkie te przyczyny sprawiaj, e leczenie jest tutaj proste,
wyzdrowienie pewne. aden sofizmat nie osoni szpetoty tego fatalnego naogu.
Pewnem jest, e nieszczliwy, dotknity t newroz, ograniczony jest wasnemi swemi adczuciami, bez domieszki uczu przydanych. To wanie czyni walk nie powiem atw, ale moliw;
tutaj rwnie waciwa potrzeba znaczy niewiele; moliwe jest dokonywa przelewu funduszw"
zapisywa w innej rubryce nadwyki siy. Caa choroba pochodzi tu z wyobrani: to te rozsdnem jest z chwil powstawania sugestji w wiadomoci i odczucia zawczasu zbliajcej si poraki,
uciec, poszuka towarzystwa, wzi si energicznie do pracy. Tutaj nadewszystko niebezpieczn

jest walka bezporednia, zwycistwo za odnosi si przez ucieczk. Naley i waciw drog, jak
wtedy, gdy psy szczekaj, szczekaj * za tem duej, im wicej si zwraca uwagi na ich haasy.
Jeeli powodzenie zupene jest niemoliwe, to naley si przynajmniej, stara, aby upadek zdarza
si moliwie najrzadziej, aby jak najwiksza przestrze czasu oddzielaa jedn porak od drugiej.
Dodajmy, e wielk wystpku tego przyczyn jest rwnie prnia umysowa, pozostawiajca
poddawaniom cakowit ich si oraz brak podniet zdrowych a silnych. Wielkiem przeto
lekarstwem bdzie tu znowu praca metodyczna, t. j. owocna i radosna, oraz ycie bogate w
rozkosze czynne i energiczne.
ROZDZIA n.
Wrogowie, ktrych mamy zwalcza: towarzysze
i t. d,
IPo rozpra '*iu si z gwn czci naszego zadania, pozostaje teraz zrobi szybki przegld
niebezpieczestw drugorzdnych, grocych pracy studenta. Jasne jest, e powinien on robi
staranny wybr towarzyszw, u ktrych ma bywa. Dokoa siebie napotka on pod mask przyjaci,
najpewniejszych wrogw swej przyszoci. Jest to najpierw pewna liczba modziecw bogatych,
ktrzy, nie bdc podniecani przez trosk o byt, a zepsuci naogami zniewieciaoci w domu,
gupio spdzaj modo, gotujc si do nijakoci wieku dojrzaego i ktrzy, zniewoleni, bd co
bd, wyzna przed sob, e s troch godni pogardy, dla ukrycia tej pogardy wewntrznej miej
si z pracowitych przyzwyczaje pracownikw dobrych. Ale istnieje inny jeszcze o wiele
straszniejszy rodzaj towarzyszw, ktrzy ju nawet w szkole szerz spustoszenia: s to pesymici ze
saboci, jednostki, zniechcone ju przed walk. Jak wszelki niedoga, s oni nadzwyczaj
zawistni, obudnie i w sposb nizki zazdroni. Ten .brzydki stan ducha czyni ich prozelita- mi
nowego rodzaju, prozelitami cierpliwymi i wytrwaymi; celem ich zdaje si by znieKsztacenie woli 15.
- 226
chcanie ludzi dobrej woli; w kadej chwili wywieraj oni wpyw przygnbiajcy. Czyhajc na
wszelkie omdlenie moralne, zdobywaj oni,w ko- cu wpyw najsmutniejszy. wiadomi saboci
wasnej i smutnej przyszoci, jaka ich czeka, lubuj si w przeszkadzaniu wysikom innych.
Inni s to po prostu leniuchy, ktrzy upomina >d towarzysza i dokucza mu, aby nic nie robi;
kusi si zaczn o zasignicie go do knajpy, uatwiaj mu sposobno rozpusty. Studenci francuscy
stoj o wiele wyej p< J pewnemi wzgldami od studentw niemieckich, zamknitych starannie w
stowarzyszeniach, ktre pozbawiaj ich wszelkiego pocztkowania, wszelkiej niezawisoci ka
pi nadmiernie1). Francuscy s bardziej umiarkowani i wicej panami siebie. Ale najczciei
przesadzaj oni bardzo zakres swe wolnoci. Jakkolwiek pozostawieni s sobie w duem miecie, to
jednak niewola ich jest bardzo surowa i wszdzie nios j oni z sob, gdy w nich jest jej
przyczyna. Prno tak wielka w wieku lat dwudziestu, poddaje ich z atwoci wadzy mniemania
powszechnego, t. j. mniemania towarzyszw, a najczciej nicponiw najgorszych, ktrsy
pospolicie ciesz si powag, ktr daje miao, stanowcze, pewne siebie zachowywanie si, ton
zarozumiay i gwatowne sowa, pitnujce postpowanie prawe i godne szacunku. Prawie zawsze
posiadaj oni wszystkie przymioty, imponujce sabej woli, i nadaj ton kademu, kto si do nich
zbliy. Powag t powiksza jeszcze sia, jak daj im stronnicy ju nawrceni, a przyjmujcy lepo
jako ycie rozkoszne, jako ycie icie studenckie, najbardziej jaowe, moliwie najgupsze istnienie.
Niszcz oni zdrowie, inteligencj, aby si przypodoba temu, kogo podziwiaj a
1) Por.: Th. do Wyowa. La vie et les moeurs en Allemagne; Revue des deux mondes z dnia 15
marca, r. LXI.
227
do niewolniczego naladownictwa, Gdyby ludzie poprzestawali na wasnych tylko wystpkach
mwi Chesterfield1) niewielu byoby tak wystpnych, jak s obecnie!" anie tak, jak jan iej
modziecy, oddani yciu rozkoszy, jest to jak mwi tene pisarz wieci, jak sprchniae
drzewo w ciemnoci. Modziecem naprawd niezalenym jest taki, ktry odrzuci wszystkie takie
poddawania i potrafi szczcie owo nazwa ego mianem waciwem nucej i niebezpiecznej

paszczyzny. Umie on naleganiom przeciwstawi odmow grzeczn, ale niezachwian. Nie daje si
zastraszy wzgldem miesznoci, unika wszelkiej prby sporw o pracy i zagadnieniach rozkoszy,
gdy z gry jest ju wiadomy janiejcego prawd rozstrzygnicia takich sporw. i on, e znaczna
wikszo towarzyszw nie zastanawiaa si nigdy nad kierunkiem wasnego ycia, wie, e s oni
jakby pochwyceni wirem, igraszki _ niewiadome, miotane siami zewntrznemi i nie wicej
przypisuje doniosoci ich zdar u, jak alienista pogldom badanych przez siebie wykolejecw.
Jakto, dlaczego, e ci oto modziecy maj niedorzeczne przesdy, wic ja, wiadomy tej
niedorzecznoci, mam si podda ich sposobowi widzenia rzeczy, mam powici wolno,
zdrowie, podne uciechy pracy, aby unikn ich sarkaz- mw i zasuy na ich przebaczenie, s.
nawet na podziw! Wiedzc, e rozkosze ich, to tylko znuenie i oszoomienie, miaebym si
przyczy do ich krtaniny? Ostrzeony ju, e mowa potoczna jest tylko zbiornikiem miernoty i
prostactwa tumw, miaebym ulega naciskowi przezwisk, skojarzeniom wyrazw, formuom,
rzekomym pewnikom, sucym do uprawnienia zwycistwa bestji ludzkiej nad wol rozumnl
Nigdy
1) Letlres de lord Chesterfield son flis Ph. tc * hops. Listy s wrzenia i padziernika r. 1749.
228
nie pozwol sobie na tan abdykacj: stokro lepsza ju jest samotno. Lepiej jest raczej unika
kwater studenckich i w jakiej dzielnicy, ktrej odlego odstraszaaby rozprniaczonych
towarzyszw, urzdzi sobie zalotne mieszkanko, przyozdobione, janiejce czystoci,
rozweselone socem, a nawet, jeli mona, zieleni. Naley poszukiwa towarzystwa ludzi
wyszych od siebie, odwiedza profesorw, wtajemnicza ich w swe prace, nadzieje i troski,
poszukiwa midzy nimi jak gdyby kierownika sumienia. Naley zastpi bawarj i kawiarni
systematycznem zwiedzaniem muzew, wycieczkami na wie, pogawdkami u siebie w domu z
jednym albo paru przyjacimi o umyle pewnym i wzniosym.
Co do zachowania si studenta wzgldem rnych stowarzysze kolegw, to winno si ono
odznacza sympatj cakowit. Tum modziey moe tylko zyska na porzuceniu kawiarni dla
domkw studenckich: znajd tam oni rodowisko mierne bezwtpienia, ale bd si te mogy
spotyka tam, poznawa i zblia pierwiastki wysze. Jedynem niebezpieczestwemco prawda,
wiel- kiem, ale nie wikszem, jak w kawiarnis owe naogi, ktre gboko zapuszczaj korzenie
do ciemnych dziedzin naszej dziaalnoci duchowej i powoli opanowuj i unieruchomiaj wol
nasz: istny przykad Guliwera, przytwierdzonego do ziemi tysicem drobnych wizw, z wasnych
wosw, ktre Lilipuci poprzywizywali do tylu maych patyczkw, powbijanych w ziemi...
Student uczuwa stopniowo potrzeb podniety, ktr daje mu towarzystwo kolegw, uczuwa on
potrzeb zwyke partyjki", ktra w salach, czstokro przepeniou rch lymem tytuniowym, przy
zabjczej nieruchomoci, pochania mt nieraz godziny, wydarte przechadz om na wohiem
powietrzu. Innem, bardzo wielkiem niebezpieczestwem s
229
owe stosy dziennikw i przegldw, rozpraszajcych umys, rozstrzeliwajcych go, a tem samem
niweczcych jego siy. Myl bierze z nich jakie podniecenie gorczkowe, podobne do tego, ktre
rodki podniecajce wywouj w ciele; podniecenie za takie jest podwjnie niszczce: naprzd
samo przez si, jako podniecenie, powtre przez sw ostateczn jaowo. Kt nie doznaje zego
usposobienia i zdenerwoi 'ania, wychodzc po przeczytaniu omiu lub dziesiciu dziennikw, kto
nie porwnywa mimowoli szkodliwego znuenia nerwowego, nastpujcego po tem czytaniu, z
siln i wyranie odczuwan radoci ktr daje praca metodyczna, skuteczna, owocna?
Ale uwzgldniajc warunek panowania nad sob, warunek niepopadania w naogi, rozpraszania si
umysowych, student moe jednak znale w domu wasnym" (studenckim) rozrywk poyteczn,
dajc wytchnienie, wesoo, miech wesoych towarzyszw, a nawet spory pouczajce; nakoniec
powtrzmy raz jeszcze ma on tam wicej monoci napotkania pierwiastkw towawarzystwa wyborowych kolegw. Tak samo, jak druk wyzwoli inteligencj nasz, udostpniajc
umysom niezalenym dziea wielkich genjuszw wszystkich czasw, tak stowarzyszenia
studenckie wyzwalaj kadego z nich z banalnych stosunkw restauracyjnych, uwalniaj od
spotka przypadkowych, otwieraj im dostp do umysw i charak* terw wielce rozmaitych,

pomidzy ktrymi mog wybiera przyjaci podug serca. Bez tych stowarzysze, stosunki
pozostayby spraw przypadku. Owe wielkie wystawy dusz, jakiemi s stowarzyszenia modziey,
pozwalaj na grupowanie si umysw i charakterw, sympatyzujcych z sob, bd na mocy
podobiestwa, bd te wskutek przeciwstawroci grupowanie si, ktre jak
230
baczymy niezbdne jest w ksztaceniu samego siebie.
Co do stosunkw wiatowych, to student zyskuje w nich niewiele co wicej nad pewn atwo
ruchw i w pokost dystynkcji, ktry stanowi jedyn zdobycz, jak stamtd osign mona. To, co
nazywaj wiatem", zwaszcza na prowincji, nie jest bynajmniej towarzystwem, mog- cem
hartowa umys albo charakter. Etyka jest tam rozpaczliwie pozioma i bezgranicznie obudna.
Pienidz uprawnia tam wszystko. Religj panujc jest sualcze ubstwianie mienia; modzieniec
nie otrzymuje tam prawie nauk, przewyszajcych pewien przecitny a bardzo nizki poziom
sumienia, Najniewtpliwiej nie uczy si tam umiarkowania. Nie dowiaduje si wcale, jak szanowa
wyszo rozumu albo charakteru. Ludzie wiatowi, z powodu braku wszelkiej gbszej uprawy
umysu, s cile poddani przesdom panujcym. Poniewa gupstwo jest zaraliwe, modzieniec
bywajcy zbyt wiele w wiecie, niebawem ujrzy wszystkie swe myli najdrosze jakby
wycieczone, co waniejsza za, zobaczy, e szlachetne jego oburzenie przeciwko wadliwemu
stanowi spoeczestwa, obracane jest w mieszno, tak samo, jak jego pragnienie sprawiedliwoci
i powicenia. wiat uczyni go rycho na wzr wasny obojtnym na wszystko, co nie jest trosk o
karjer, odbierze mu wszelkie, jakie ma on racje istnienia i wysuszy w nim rdo zapau. Pikny z
*go poytek, gdy si stanie jednym z owych ludzi zawsze patrzcych, zawsze suchajcych, nie
mylcych nigdy", ktrych Marivaus:1) porwnywa susznie do osb, spdzajcych ycie w okr5 .
Piknie wyjdzie na tern, gdy y bdzie, nie interesujc si niczem;
1) Vie de Mrrianne, :z_c V. (Macaulay owiadcza, powi i ta jest n-jprzedziwninj iza, iak
'dedyKc'wieV napisano, i ma suszno).
gdy dla ukrycia przed samym sob straszliwie nudnej pustki istnienia swego bdzie musia podda
si tyraskim zobowizaniom, czynicym z z ycia czowieka wiatowego ycie zarazem
najbardziej nuce, najlamazarniejsze i najrozpacz- liwiej jednostajne. Wszelki spr o
przedmiotach, rnicych zdania ludzkie, uchodzi tam za oznak zego wychowania, rozmowa za
moe si toczy tylko o bahostkach: modzieniec inteligentny i z charakterem jest tam jak gdyby
zbity z tropu; nie- tylko traci on tam czas, ale zawsze pozostawia nieco ze swojej siy moralnej.
Wicej ju warte jest bezwtpienia odwiedzanie towarzyszw, gwatowne cieranie si rnych
uprzedze, ^ spory, przetykane, jak u bohaterw Homera, namitnemi przezwiskami,
ROZDZIA III.
Wrogowie, ktrych mamy Zwalcza: sofizmaty leniuchw.
1.
enistwo, jak wszelkie namitnoci, usiuje znale uprawnienie w rozumie, Poniewa za
wikszo ludzi nie prbuje nawet zwalcza w sobie dnoci niszych, przeto mona
przewidywa, e nie zabraknie uroczystych pewnikw, przysw, rzekomo nieomylnych, ku
usprawiedliwieniu, a nawet wysawianiu prniakw.
Zbadalimy wyej i mamy nadziej, e zniweczylimy ostatecznie wiar w niezmienno
charakteru ..wrodzonego". W tej teorji naiwnej widzielimy przykad owej potgi, z jak wyrazy
narzucaj nam wiar w jedno rzeezy, oznaczanych przez siebie: nie powrcimy ju do tej sprawy,
zwrcimy tylko uwag, jak wielk pomoc wiara ta daje tchrzostwu naszemu i lenistwu. By moe,
i t ti swoj znalaza wiara owa w buncie naszym przeciw dugotrwaoci zdobywania siebie
samych i cakiem logicznie zwraca ona teraz lenistwu naszemu stokro powikszon s;, ktr w
niem zaczerpna. Teorja ta jest zreszt tylko jednym z orw, ktre lenistwo nasze znajduje w
zbrojowni zasad, wynalezionych przez wyznawcw jego. Pewna stara bajka powiada, e
233
djabe musi zmienia przynt dla skuszenia innych grzesznikw: dla leniuchw tego nie potrzeba.
ykaj oni przynty najgrubsze i straszny owca pewny jest, e za kadym razem przyprowadzi
now zdobycz. Istotnie, adna namitno nie ima si z rwnym popiechem usprawiedliwie

najzudniejszych, najbardziej naiwnych.

Cigle si syszy skargi studentw; ci, ktrzy zmuszeni s dla utrzymania siebie przyjmowa
obowizki korepetytorw lub nauczycieli w maych zakadach, albo wychowawcw, tacy nawet,
ktrzy musz dawa po par lekcji, na wycigi owiadczaj nam, e pochania ich praca zarobkowa.
Ot, jak powiedziano, czas zawsze jest do wzicia, dla tych , ktrzy go wzi umiej. Niemoliwem jest, aby z dwudziestu czterech godzin doby niepodobna byo znale czterech godzin
niezbdnych i wystarczajcych wszystkim do porzdnej uprawy umysu. Istotnie, do jest kilku
godzin na dzie, jeli postaramy si o to, aby na nauk pozostawia czas, w ktrym umys nasz
posiada ca sw si, wszystkie zasoby. Jeeli do owych godzin mocnej uwagi dodamy
zuytkowanie chwil, trwonionych zazwyczaj gupio, przeznaczajc je na robienie notat, na
przepisywanie, na porzdkowanie materjaw, to nie bdzie zawodu, ktryby, oprcz wszystkiego,
nie pozwoli na najszersze rozwijanie umysu. Jest to tem suszniejsze, i zawody, najmniej
rutyniczne na pozr, jak adv.7okatura, medycyna, profesura, prdzej lub pniej, jakemy ju
powiedzieli, przestaj prawie zupenie zmusza umys do nowych wysikw. Po paru latach
profesor umie ju swj kurs, adwokat i lekarz zdoaj wyczerpa wszystkie, z nielicznemi
wyjtkami, nowe wypadki: to wanie tumaczy nam, dlaczego na stanowiskach najwyszych
znajdujemy tylu ludzi bardzo godnych uwagi w ich zawodzie, lecz takich, ktrzy, nie wie
234
dzc o ten' sami, pozwalaj rdzewie dla braku uytku zdolnociom wyszym i ktrzy, poza obowizkowemi swemi zajciami, odznaczaj si gupot zdumiewajc. Znuenie profesora np.
bynajmniej nie jest znueniem umysowem Pochodzi ono z utrudzenia mini, biorcych udzia w
wymawianiu wyrazw, poniewa za minie te tworz grup ograniczon, przeto atwo si mcz.
Ale takie znuenie miejscowe jedynie sabo odbija si na stanie si oglnych i nie wycza byna
mniej monoci pracy umysowej.
Zreszt wielu ludzi przyznaje, gdy ich przypieramy do muru, e mogliby znale trzy do czterech
godzin dziennie na nauk; ale powiadaj aby zda dany egzamin, naleaoby pracowa
przynajmniej sze godzin na zie, mam wic suszno, gdy nic nie robi! Ale odpowiem na
to uyje pan na prac trzy godziny codzie, a zobaczysz rycho, e nie jest rzecz nieuyteczn
pracowa, e suma godzin pracy bdzie jednak po szeciu miesicach trzygodzinnych dni
roboczych, jak i po trzech miesicach dni szeciogodzinowych. Bdzie to to samo ;o do pracy, ale
nie to samo pod wzgldem wynikw, gdy, jak powiada Leibniz, umys nasz bynajmniej nie
doskonali si przez nadmiar studjw, ale, przeciwnie, tpieje".
Trme leniuchy przyznaj, e nie brakiem czasu, ale powiadaj nie warto bra si do pracy,
gdy si nie jest usposobionym. Umys ciki, ospay nie zdziaa nic dobrego, to te zrana dodaj
oni zaniechalimy pracy, gdy tyle czasu tracimy na samo przybieranie si". C to za bd!
Jeeli sen by gboki, to zawsze mona rozrusza si", wytrwawszy tylko przez kwadrans w
podejmowaniu wysikw. Natomiast nigdy, chyba, e noc nie daa wytchnienia, nie widziaem, aby
modziecy nie byli wynagrodzeni wyborn
prac za wytrwao sw w walce z sennoci porann: inteligencja budzi si wkrtce, dziaa z
atwoci i ostatecznie ta jej rzekoma odrtwiao nie jest niczem innem, jak tylko odrtwiaoci
woli.
2.
Nie moemy tu robi przegldu wszystkich sofizmalw lenistwa. Jednake w dziele, powiconem modziey pracujcej, winnimy podnie jeden z najsmutniejszych pewnikw potocznych,
a wygaszany z lekkiem sercem przez ludzi, ktrzy nie domylaj si bynajmniej, jakich spustosze
bywaj przyczyn ich stwa.
Pracownikw, ktrym warunki ka pozostawa w miastach mniejszych, zniechca si zawczasu,
powtarzajc wszdzie, e praca umysowa moliwa jest tylko na wielkich wszechnicach. We Francji
syszymy czsto, e praca moebna jest jedynie w Paryu- Trudno o twierdzenie szkodliwsze,
bardziej zniechcajce ni to zdanie, uroczycie powtarzane przez ludzi talentu.
Ot, zawiera ono jedynie bardzo ma czsteczk prawdy. Jakiekolwiek powagi moglibymy
przytoczy na jego poparcie, jest ono prawie cakowicie faszywe.

Naprzd mwi przeciwko niemu fakty. Pogldy wielkich mylicieli dj zaway w znaczniejszej
czci w samotnoci, Kartezjusz, Spinoza, Kant, Rousseau, a za dni naszych Darwin, Stuart- Mill,
Renouvier, Spencer, Tostoj, ktrzy odnowili myl wspczesn pod tylu wzgldami, zawdziczaj
najlepsz cz powodzenia samotnoci.
Istotnie te, w przyrodzie pracy umysowej niema nic takiego, coby zniewalao do pobytu w
Paryu. e tylko Pary we Francji uwica talenty, e tylko on moe otoczy przybyego stale
odnawiajcym _ si rozgosem, w to wierzymy. Z powodu nadmiernej u nas centralizacji, uwaga
nasza skierowywa si ku Paryowi i dopiero w tem ognisku, gdzie zbiegaj si spojrzenia
wszystkich, reputacja zdobywa ow jaskrawo, ale nie jest to bynajmniej przywilejem talentu, i
sawny jaki morderca korzysta z owego rozgosu tak samo, jak pisarz, ktrego dziea trwa bd
wieki. _
Nadto, jeeli Pary jest uyteczny, gdy idzie o wystawienie imion znakomitych na wiato, to nie
jest on wcale niezbdny w cigu dugiego okresu trudw i wysikw, ktre poprzedza winien
najpierwsze zwycistwa.
Bynajmniej nie jest dowiedzionem, aby Pary niezbdny by dla fizyka lub psychofizyka, ktrzy
potrzebuj pracowni; przestaoby to za zupenie by prawd, gdyby poszczeglne wydziay,
zmienione na wszechnice, majce prawo posiadania i nabywania, mogy bardziej rozszerzy swe
zakady1). Wszechnice takie dostarczyyby nowego dowodu na korzy zasady, wygoszonej przez
wielkiego przyrodnika niemieckiego, Haecla, e utwory naukowe uniwersytetu pozostaj w
stosunku odwrotnym do jego wielkoci". W naukach bowiem, jak i gdzieindziej, sia umysu,
pocztkowania dza bada zapeniaj braki pomocniczych rodkw materjalnych i przy pomocy
sabych zasobw dokazuj cudw, gdy tymczasem przy najwietniejszych pracowniach
bezwadno myli pozostaje jaowa. Wanem jest wic tutaj posiada zapa, ktry dokonywa
rzeczy wielkich. Pracownia suy tylko do sprawdzenia pomysw,
1) Mona si dziwi i ubolewa, syszc, e projekt Liarda o uniwersytetach prowincjonalnych
upad! w senacie za wdaniem si byego profesora filozofji Challemel-Lacoura. Projekt w,
zapewniajc wolno profesorowi wydziau, wyzwala stanowczo myl naukow z wizw
wszelkiego wtrcania si obcego, a nadto by Wspania prb decentralizacji umysowej.
idei, z gry powzitych: odkrycie, to pomys, pod* dawcami za pomysw nie s bynajmniej
przyrzdy.
Poza naukami cisemi pozostaje historja, ktra potrzebuje dokumentw, te za bada naley tam,
gdzie si znajduj; ale filozofja, literatura, filozofja historji, a z nauk cisych matematyka,
botanika, zoologja, chemja rolinna, geolo- gja, czyli potrzebuj pobytu w wielkiem miecie?
Skoro talent polega nie tyle na chronieniu materiaw licznych, ile raczej na przyswajaniu
wyborowych i skoro umysy wartociowe odznaczaj si nadewszystko wadz organizowania
faktw dostrzeonych, albo zebranych, oraz wadz ich oywiania, tedy kt nie widzi, e dugie
okresy rozmylania i ciszy powinny nastpowa po grzebaniu naszem w bibljotekach?
Nawet te wielkie ksigozbiory nie s pozbawione pewnych powanych niedogodnoci. Majc
atwo widzenia zawsze, co poprzednicy nasi myleli o zajmujcych nas zagadnieniach, koczymy
ostatecznie na tem; e tracimy nag mylenia samoistnego. Poniewa za adna wadza nie sabnie
tak rycho z braku wiczenia, jak wadza wysiku osobistego, wic bardzo wczenie dochodzi si do
tego, i wszdzie i zawsze zastpujemy czynne, samoistne wysiki badania wysikami pamici.
Prawie zawsze zdolno mylenia pozostaje w stosunku odwrotnym do bogactwa rodkw
pomocniczych, ktrych dostarcza otoczenie. Dlatego to studenci, obdarzeni pamici szczliw,
prawie zawsze niszymi s od swych towarzyszw, gorzej uposaonych pod tym wzgldem. Ci
ostatni bowiem, nie ufajc _ swej zdolnoci zapamitania, uciekaj si do niej jak mona
najrzadziej. Robi oni staranny wybr materjaw, ktre powtarzanie wprowadzi do ich pamici;
powierzaj jej tylko rzeczy istotnie wane, skazujc
238 *
ha zapomnienie wszystko, co jest przypadkowe. Co za do samych rzeczy istotnych, to silne ich
zorganizowanie jest spraw naglc. Pami falr podobna jest do wyborowego wojska, ujtego w

kadry potne. To te ten, dla kogo niezliczone ksigozbiory s zamknite, otacza si jedynie najprzedniejszemi ksikami, ktre czyta starannie, rozwaa i krytykuje, uzupeniajc braki przez
obserwacj osobist, oraz przez wysiki wniknicia w istot rzeczy, co stanowi dla umysowoci
przedziwn szko.
Skupienie i spokj niezbdne s do tej pracy organizacyjnej, o ktrej mwimy, trudno za jest
kosztowa takiego spokoju w Paryu. Nie mwic o tern, e nigdy nie miewa si tam owej ciszy
bezwzgldnej, ktr daje wie i wrd ktrej syszy si niejako myl wasn, rodowisko
hygieniczne jest opakane. Widnokrg kominw i wentylatorw kanaowych, ktry roztacza si
przed oknem, to otoczenie sztuczne, zbyt podniecajce, to prawie obowizkowe zasiadywania si
zarwno dla przyjemnoci, jak dla nauki, wszystko to przyczynia si do niszczenia zdrowia.
Nadto w Paryu nabywa si ostateczne cho troch owej ponnej ruchliwoci, ktra jest niejako
znamieniem mieszkacw wielkich miast. Wraenia s tam zbyt liczne, kipi dokoa nas niejako:
ruchliwo ta odbiera nam w kocu wiele z osobowoci naszej. Uwaga zwraca si ustawicznie ku
rzeczom maym: dlatego wanie, i trudno jest skupi si w sobie w tym popiesznym biegu, jest
si tam bardzo podlegym modzie. Dodajmy do tego, e sama praca ma tam w sobie co
gorczkowego i niezdrowego. Aby si przekona, ile stan ducha pracownikw umysowych
odczuwa wszystkie te otaczajce przyczyny rozdranienia, potrzeba tyllw przeczyta bardzo
pouczajcy i szczery wynik dochodzenia, przedsiwzitego
- 239
przez Hureta w przedmiocie rozwoju literackiego1). Zobaczymy tam skutki owego popychania si
w rodowisku nerwowcw i uczujemy lito dla cierpie wszystkich tych modych literatw,
poeranych zawici, niepokojem i bardzo zreszt nieszczliwych. Co do mnie, to owiadczam, e
jeli widz, jak dalece ciasne mieszkanie na czwartem pitrze, przy ulicy penej haasu, zdaa od pl
i lasw, moe wywoa rozdranienie, to natomiast nie widz wcale, co taki stan rzeczy moe
dorzuci do wartoci umysowej modzieca.
Niech nam nie mwi nic rwnie o towarzystwie, w jakiem mona bywa w Paryu. W gbi
wioszczyny jakiej mona obcowa z naj- wikszemi umysowociami wspczesnemi, Do tego
potrzeba tylko naby ich dziea. Wielcy ci ludzie, oddawszy najlepsz czstk ducha swym dzieom,
nie lubi zazwyczaj rozmawia o pracach przed ich narodzinami i zapatruj si na towarzystwo, jak
na sposobno wytchnienia, to te korzy umysowa modziey z osobistego obcowania z nimi
bywa rwnie skromna, jak wielkim mgby by poytek z rozmylania nad ich dzieami. Olbrzymia
korzy ze stosunkw takich dla modzieca z talentem i energj polega na szlachetnem
wspzawodnictwie, na chci dotknicia si niejako wynikw jakiego ycia pracy; ale obcowanie
tego rodzaju bywa udziaem tylko nieskoczenie szczupej mniejszoci.
Jednym wielkim poytkiem z pobytu w Paryu, poytkiem nieocenionym, jest wyksztacenie
estetyczne, ktre tam mona zdoby. W tem miecie cudownem mona si wtajemniczy w
artystyczne powaby muzyki, malarstwa, rzeby, wymowy, czego brakuje wikszoci miast
prowincjonalnych. Ale po zdobyciu tych tajemnic prowin1)
Jule Hurefa Euueto sur revolution Uteraire. Ha betk, 1891
240
cja ma dla pracownika umysowego wiele zasobw, gdy kto chce z nich korzysta. Zreszt by
wieniakiem, nie znaczy to mieszka w jakiej wiosce albo miasteczku. Mona by wieniakiem w
Paryu, jeeli bowiem wyraz ten zawiera tre jak, to moe on oznacza jedynie brak wszelkiego
zajcia si czem wyszem. Czowiek z prowincji, to taki, ktrego umys napeniony jest tylko
bahemi plotkami, ktry nie widzi w yciu nic poza jedzeniem, piciem, spaniem i robieniem
pienidzy; jest to guptak, nie znajcy innego spdzania czasu, jak palenie, gra w karty, prostacze
arty z ludmi takiego samego poziomu umysowego; lecz jeeli na prowincji, bodaj nawet w maej
wioseczce, modzieniec ma zamiowanie do przyrody, gdy stale obcuje z najwikszymi
mylicielami, to zpewnoci nie zasuguje na uwaczajce ju dzisiaj przezwisko wieniaka.
I czeg nie znajdziemy wzamian za oddalenie od wielkich ognisk! Niektrzy pisarze porwnywali
mae mieciny do klasztorw. Istotnie, znajdujemy tam cisz i spokj zakonny. Mona tam zda
za ruchem wasnej myli, nie doznajc cigle roztargnienia ze strony rodowiska. Niema tam

rozpraszania si. yjemy w sobie. Cieszymy si wasnemi mylami. Wrd tego wielkiego spokoju,
wraenia, zdarzajce si raczej, zyskuj na gbokoci. Myli budz si jedna po drugiej, _ kojarzc
si wedug powinowactwa; wspomnienia odzyskuj ycie i odbvwa si powolny, spokojny i
potny wzrost inteligencji, o wiele wyszy od nierwnego, przerywanego, gorczkowego rozwoju,
jakiemu podlega ona w wielkich miastach.
Noce s tam nocami spoczynku, dajcemi jutro pene energji, godziny za wytchnienia, spdzane w
lesie, na otwartem powietrzu, s godzinami odwieania siy. Niema tu draliwoci, nieI
241
ma gorczki; pilne i spokojne zdanie za myl ai do jej rozgazie najgbszych staje si atwe.
Mona tam wykonywa i jak przytem owocnie prace pamiciowe, nie zginajc si nad
stoem, ale wrd pl i lasw: krew, pdzona ywiej chodzeniem, nurza si niejako w tlenie, ryjc
na zawsze w mzgu wspomnienia, ktre si mu powierza w tych chwilach szczliwych. Praca
tworzenia, rozmylanie staj si atwe; wyobraenia przebiegaj' w myli, kojarzc si radonie;
powracamy, aby si zabra do pracy z planem wyranym, obfitem niwem obrazw i wyobrae i
nadto ze wszelkiemi hygienicznemi korzyciami ruchu na wieem, czystem powietrzu.
Ale nie trzeba si nad tem rozwodzi, gdy nie okolicznoci to zewntrzne tworz talent. Rozwj
nie odbywa si bynajmniej z zewntrz ku wntrzu, ale wanie z wntrza na zewntrz. Okolicznoci
zewnLrzne s tylko dodatkowe: pomagaj one, lub przeszkadzaj mniej, by moe, ni si sdzi
zazwyczaj. Nie naley wic dzieli studentw na takich, ktrzy zamieszkuj Pary, i takich, ktrzy
go nie zamieszkuj, trzeba tylko rozrnia dwie kategorje: takich, ktrzy dziaaj powanie,
energicznych, oraz takich, ktrzy zgoa dziaa nie umiej, ludzi sabej woli; pierwsi w
jakiemkolwiek si znajd otoczeniu, z niewielu rodkami doka cudw i pospolicie energja ich
poczyna sobie od tworzenia rodkw; drudzy, otoczeni bodaj ksigozbiorami i pracowniami, nie
robi nic i nigdy nic nie zrobi
3.
Dobiegamy oto prawie kresu ksigi czwartej; niezbdncm byo rozway zblizka spraw czuostkowoci niewyranej, stanu tak niebezpiecznego dla woli. Zbadalimy przyczyny jego i rodki za*
^ssHaf
242
radcze, potem musielimy niweczy naiwne zudzenie, wywoujce owe tak przedziwne pomyki w
ocenianiu uciech przez studenta- Musielimy si zatrzyma nad smutnym przedmiotem
zmysowoci, nad rozmaitemi postaciami, ktre ona przybiera i zbada rodki walczenia z niNakoniec trzeba nam byo zburzy po drodze przesdy^ i przybierajce posta pewnikw sofizmaty
jakie lenistwo podsuwa tym, ktrzy w aden sposb nie chc pracowa. Obecnie pozostaje nam
dokona pracy wprost przeciwnej: budowania. Po rozmylaniach burzcych, ktrych przykady
przytoczylimy wyej, a ktre kady student winien bdzie uzupeni dowiadczeniem i
rozmylaniem osobistem, musz nastpi rozmylania pokrzepiajce, przydatne do podniecenia
woli, do wzmocnienia energji.
ROZDZIA IV.
Uciechy pracy.
ITrudno o myl smutniejsz od tej, ktra si rodzi, gdy uprzytomnimy sobie szybki przepyw
istnienia naszego. Czujemy, jak nieodwoalnie uchodz godziny, dni, lata. Stajemy si wiadomi
tego ruchu, unoszcego nas chyo ku mierci. Ci, ktrzy trwoni czas na bahych zajciach, nie
pozostawiajc po sobie dzie, ktreby znaczyy ich drog, doznaj pniej, rzuciwszy spojrzenie
wstecz, wraenia szczeglnego: lata, nie pozostawiajce po sobie adnego innego wspomienia nad
wspomnienie wysikw, ktre je napeniy owocami pracy, wydaj si prnemi. ycie ubiega,
zamienia si w nico i nieodparcie rodzi si uczucie, e przeszo jest tylko snem jaowym.
Z drugiej strony, gdy droga przestaje budzi zajcie jako nowo, gdy trudnoci istnienia powiedz
nam o granicach si naszych i kiedy si ukae jednostajno teraniejszoci i przyszoci, wtedy
ruch ycia wydaje si przypieszony, a do owego wraenia, e przeszo jest snem tylko, przycza
si to drugie, jeszcze przykrzejsze, e i teraniejszo jest snem rwnie. ' a tych za.,

244
ktrzy na nieuchronnoci ycia ustrojowego, na lenistwie, na przymusie ycia towarzyskiego i
zawodowego nie umiej zdobywa piknych godzin rozmylania, i sen ten ma w sobie co bolenie
biernego. Unoszeni s oni, jak winiowie, w jakim pocigu szybkim i pomimo swej woli.
Mdrzec unoszony jest rwnie prdko, jak i oni, ale rozway on nieuyteczno wszelkiego oporu,
wyzwala si, przyjmujc to, czego unikn nie moe, i stara si przynajmniej nada przejazdowi
pozr dugiej podry. Dochodzi on do tego, nie pozwalajc przeszoci znika cakowicie. Wie, e
dla tych, ktrych przejcie, nie pozostawia ladw, owo uczucie, i istnienie jest nikem zudzeniem
bez rzeczywistoci, staje si nieznone. Wie, e uczucie to rodzi si nieuchronnie u prniakw, u
wiatowcw", u miernych politykw, ktrych ycie zepsute jest troskami bahemi i jaowym
wysikiem, sowem, u tych wszystkich, ktrych praca nie pozostawia wynikw namacalnych. *
Ot niepodobna inaczej unikn owego uczucia, niszczcego rzeczywisto, jak tylko pod dajc
cae swe istnienie jakiej wielkiej myli, ktr si urzeczywistnia stopniowo w drodze wysikw.
Wwczas doznaje si uczucia wprost przeciwnego: uczucia rzeczywistoci ycia. Uczucie to,
bardzo ju ywe u rolnika, ktrego kady wysiek pozostawia jakie lady, najwyszego rozwoju
swego dosiga u pisarza, przejtego sw rol spoeczn. Dla niego kady dzie dodaje co do
wyczuwalnych wynikw dnia wczorajszego. Ostatecznie ycie jego utosamia si po czci z jego
dzieem, z ktrego czerpie jakgdyby jak realno konkretn. To te mona powiedzie, i ycie
pracownika jest o wiele gbsze i istotniejsze,ni ycie prniakal Codzienne prnowanie odbiera
wic nam poczucie istnienia naszego, dajc
na jego miejsce sen czczy i godny pogardy. Jedynie tylko praca radosna, spokojna i podna moe
nada yciu cay jego smak waciwy. Jedynie praca tylko moe ustali i utrwali owo uczucie tak
pene, zwane wiadomoci ycia"| uwielokrotnia ono rado z ycia, a leniuch go nie zna.
Z drugiej strony, gdyby ycie pracownika umysowego nie byo z samej natury swojej podne w
godziny rozkoszne, gdyby nie byo rdem ywem, z ktrego obficie tryskaj uciechy istnienia
czynnego, to byoby ono jeszcze, bd co bd, przeciwiestwem ycia prniakw; przez sam za
fakt, e pracownik unika krtaniny, marnych trosk, ponurych nudw, czynicych niezno- nem
ycie leniuchw, ego istnienie najbardziej jest godne zazdroci. Podczas pobytu mego w Maer
zdrowie moje znajdowao si w zym stanie i skandalicznie byem rozprniaczony: pozostao mi
po tem wszystkiem wraenie, e nic niema nieznoniejszego nad lenistwo1). Gdy si onierz
albo rolnik uskata na prac, sprbujcie zmusi ich do prnowania" powiedzia Pascal. Istotnie
leniuch jest katem wasnym, za bezwzgldne prnowanie ducha i ciaa nie omieszka zrodzi
cikich i bolesnych nudw. Te nudy cikie i bolesne spadaj zazwy czaj rycho na wielu ludzi
bogatych, zwolnionych dziki majtkowi od zbawiennej koniecznoci pracowania, a nie maj
odwagi przedsiwzicia jakiej pracy trwaej. Grzzn oni w splinie, wszdzie wcz za sob
niesmak, albo te w rozkoszach zmysowych szukaj rozrywki, ktra niebawem samym przesytem
cierpienie ich podwaja,
Ale prniactwo bezwzgldne zdarza si rzadko, jak za mwi przysowie francuskie dja- be
wysila si, aby wynale robot dla tych,
1) Journal de Darwin, aUrprafi 1839.
ktrzy jej nie maj". Kiedy umys nie ma zaj wyszych, niebawem opanowuj go marne. Ten, kto
nic nie robi, ma czas na ucie i przeywanie drobnych zych przeciwnoci. Przeuwanie takie nie
tylko nie odywia umysu, ale go niszczy. Sia uczu nieskanalizowana, nie mogc rozla si po
dziedzinach wyszych kultury naszej, aby je uyni, rozlewa si na niziny zwierzcoci i tam
ulega zepsuciu. ^ Miedostrzegalne ranki mioci wasnej zaostrzaj si, nieuchronne przeciwnoci
ycia zatruwaj dni, zakcaj sen. Spokj wielkiego pana, ogldany zblizka, nie jest wcale godzien
zazdroci. Przyjemnoci nawet staj si tam paszczyzn, trac cay smak swj, ca pont- no,
gdy dla czowieka przyjemno nieodczna jest od dziaalnoci. Lenistwo odbija si nawet na
ciele i dy do podkopania zdrowia przez rozleniwienie, brak sprawnoci, ktre wprowadza do
czynnoci odywczych i do dziaa zewntrznych. Co do inteligencji, to znamionami jej w takim
stanie s nieokrelono i jaowa nuca frasobliwo. Umys si zagryza, podug dosadnego
wyraenia ludowego. Co do woli, to nie trzeba chyba przypomina, z jak smutn szybkoci zanika

ona w ludziach prniaczych: wszelki wysiek staje si dla nich bolesny, tak dalece, e znajduj
sposobno cierpienia nawet tam, gdzie czowiek czynny nie podejrzewa nawet monoci cierpi i.
Jaie innym jest pracownik! Praca, jako ciga i trwaa posta wysiku, tworzy, jak si okazuje,
wyborn szko woli, ze wszystkich za prac stosuje si to^ najwicej do pracy umysowej; obok
bowiem wi ^kszoci prac rcznych moe istnie prawie zupene wczgostwo myli. Natomiast
ptaca umysowa kae przypuszcza jednoczenie posuszestwo ciaa, jak gdyby skrpowanego
uwe , a zarazem wielk karno myli i uczu. Jeeli po takiej wadzy dyktatorskiej nad
247
myl nic nastpuje wskutek znuenia cakowite opuszczenie si, jeli si pamita o tem, by nie
naduywa si swoich, jeli si umiao oszczdza je w taki sposb, aby w cigu dugich godzin,
niepowicanych pracy, zachowa moc, zmniejszon wprawdzie, lecz dostateczn, to ta
przytomno umysu, ta czujno w pilnowaniu samego siebie wejdzie nam w nag poniewa
za tajemnica szczcia polega tylko na kierowaniu wasnych myli i uczu, przeto t poredni
drog pracy znajdziemy kamie filozoficzny szczcia. t
Smutnem jest zreszt, e tum, kry stworzy mow, skojarzy ten wyraz praca ze wszel- kiemi
wyobraeniami przykroci, znuenia, blu, gdy tymczasem w psychologji mamy a nadto
dowodw, e wszelki wysiek rodzi rozkosze, byleby tylko wydatek nie przewysza tego, czego
dostarczy moe zwyky i prawidowy bieg odywiania1). Montaigne robi uwag o cnocie, e
najwyraniejsz oznak mdroci jest rozweselenie ustawiczne... stan jej bywa zawsze pogodny...
cnota nie ronie na wierzchoku stromej, < urwiste] i niedostpnej gry; ci, ktrzy dochodzili do
niej utrzymuj przeciwnie, e _ bywa ona na piknej, yznej i kwitncej rwninie... Tak jest(< kto
zna jej miejsce pobytu moe doj do niej po drogach cienistych, zieleni i sodkiem kwieciem
zdobnych.. nie mogc uj tej cnoty najwyszej, piknej, zwyciskiej, miosnej, rozkosznej
zarwno i odwanej, jawnej i nieprzejednanej nieprzy5a- ciki kwasw, przykroci, obawy i
przymusu.. v'ymylili oni ow gupi posta smutn, ktliw, rzekom, gron i umiecili j na
ustronnej skale wrd naogw, czynic z mej widmo na podziw
1) Riizwinir cie tej myli or cise dowody ku j-j ; oparcia gnajdzit czytelniku Revuphilosophique sa maj r. 1890 w ptrhiU Tzym Plaisir 1t douleur.
ludzi"1}. 1 o, co Montaigne mwi o cnocie, mgby by powiedzie o pracy umysowej. Nigdy si
zbyt wiele nie owieci modziecw co do jej natury istotnej, ktra rwnie jest pikn,
zwycisk, stanowcz i nieprzejednan nieprzyjacik goryczy, sodko kwitnc i rozkoszn.
Szczcie bowiem, pynce z pracy, nie jest li tylko szczciem ujemnem; nie tylko przeszkadza
ono w yciu postrada smak mu waciwy, przeobrazi si w sen bez rzeczywistoci; nie tylko
przeszkadza ono temu, aby si umys zatapia w przeciwnociach i drobnych troskach, ale nadto
samo przez si i w skutkach nagromadzania si swego, stanowi ywe rdo szczcia.
Samo przez si podnosi nas ono znacznie nad tumy. Pozwala nam ono stan na stopie rwnoci
doskonaej i uroczej zayoci w towarzystwie najwikszych najszlachetniejszych umysw
wszystkich czasw. Przez to odnawia w nas ona cigle rda ywego zajcia. Podczas gdy
prniak odczuwa potrzeb towarzystwa, czsto nawet bardzo poziomego, dla spdzenia czasu,
pracownik wystarcza sam sobie. Niemono takiego wystarczania sobie stawia prniaka w
zalenoci od innych, narzuca mu tysiczne wizy niewoli, ktrych nie zna wcale pracownik, to te
niema bynajmniej w tem przenoni, gdy si mwi praca, to wolno". Epiktet dzieli rzeczy na
takie, ktre zale od nas, oraz na takie, ktre od nas wcale nie zale. Robi on uwag, e ze
cigania rzeczy od nas niezalenych wypywa wiksza cz trosk naszych i cierpie. Ot, podczas
kiedy szczcie prniaka zaley jedynie od innych, czowiek, przyzwyczajony do trudu, znajduje
najwiksze swe rozkosze w sobie samym.
Nadto kolejne nastpstwo dni, co dla pr- niaka jest tylko postpem wieku i ycia jaowego,
1) Montaigne. Essais, L XXV.
219
powiksza zwolna, ale niechybnie skarbnic wiadomoci studenta pracowitego; tak samo te, jak co
wieczr mona mierzy przyrost niektrych rolin, tak modzieniec po kadym tygodniu wysikw
moe sobie uwiadamia przyrost potgi swych zdolnoci. Te przyrosty powolne, ale powtarzane

nieokrelon ilo razy, doprowadzaj go do bardzo wysokiego stopnia mocy umysowej. Poniewa
za, obok wielkoci moralnej, nic nie janieje blaskiem tak ywym, jak inteligencja wyksztacona,
tedy pracownik widzi, jak z kadym rokiem zwiksza si powaga jego wrd osb otaczajcych,
gdy tymczasem prniak bydlcej z wiekiem.
C std wynika? Ot staro, usuwajc powoli wszystkie rozkosze zmysowe, zadaje coraz
ciszy kam zadowoleniom czysto samolubnym, z drugiej strony pomnaa uciechy ycia tym,
ktrych zbogacia rozlega kultura humanitarna- adne ze rde istotnego szczcia nie moe
wyschn z postpem wieku. Nie zmniejsza si zajcie, ktre budzi w nas nauka, pimienic- two
nadobne, przyroda, ludzko- Dzieje si wprost przeciwnie. To te trudno o sowa suszniejsze od
zdania Quineta: Gdy nadesza staro, znalazem, e jest nieporwnanie mniej gorzka, ni wycie
utrzymywali. Lata, o ktrych zapowiadalicie, e s szczytem ndzy i niedoli, byy dla mnie
sodsze, ni lata modoci.. Spodziewaem si jakiego wierzchoka zodowaciaego, pustego,
ciasnego, w mgach zatopionego; tymczasem spostrzegem dokoa siebie rozlegy widnokrg, ktry
si nigdy jeszcze nie otwiera mym oczom. Widziaem janiej w sobie i rzeczy wszelkiej". Dodaje
on nadto: Utrzymujecie, e uczucia tpiej z biegiem ycia. Ja czuj bardzo dobrze, e gdybym
ty wiek cay, nigdybym si nie oswoi] z tern, co
mi oburza dzisiaj1).
Tak wic ycie pracownika umysowego jest yciem najrzetelniej szczliwem. Nie pozbawia ono
adnej rozkoszy istotnej. Ono tylko daje nam peni uczucia rzeczywistoci istnienia naszego:
wygania owo nieuchronne dla prniaka i bolesne wraenie, i ycie jest snem znikomym. Wyrywa
nas ono z ndznej niewoli mylowej, ktra ludzi prnujcych czyni igraszk okolicznoci
zewntrznych; nie pozwala zgoa umysowi przeuwa trosk marnych, albo myli poziomych. Do
tych dobrodziejstw bezporednich ycie pracowite dodaje inne jeszcze: hartuje ono wol, rdo
wszelkiego szczcia trwaego, czyni nas mieszkacami jakiej krainy wietlanej, zaludnionej
wybracami ludzkoci, a nakoniec gotuje nam staro szczliw, otoczon powaaniem i
szacunkiem. Drog uboczn, oprcz wyszych radoci umysu i duszy, daje nam ona, szczodrze
nawet, najsodsze zadowolenie dumy, streszczajce si w nabytej przez nas powadze i w uczuciu
wasnej wyszoci, W ten sposb zadowolenia, ktrych poszuauj miernoty, czstokro bez
powodzenia, ktre znajduj niedoskonae zawsze i zmieszane z gorycz, w roztaczaniu zbytku, w
bogactwie, w dostojestwach, potdze politycznej, znajdowane s przez pracownikw umysowych
bez szukania i jakby w naddatku, dodawanym do dobrej miary, wrd bogatego niwa radoci
wyszych, ktremi obsypuj ich sprawiedliwie prawa, tkwice w istocie rzeczy.
2.
Jasnem jest, e rozmylania powysze, zarw- no burzce", jak i te, ktre przeznaczone byy
1) L'eaprlt n^uveau ks. VII, rozja, U,
do wzmocnienia w nas dzy dobra, mog tu by jedynie naszkicowane. Te zarysy ^ ich s zreszt
bardzo niedokadne i kady bdzie musia uzu- penic je podug dowiadczeni osobistego, podug
rozmyla swych i czytania1),
W tego rodzaju rozmylaniach, rzecz istotnie wan jest to, aby si nigdy nie pomijao
lekkomylnie ani idei, ani uczucia, mogcych wzmocni wstrt do yda prniaczego, albo nada
rozpd naszej dobrej woli. Potrzeba, jakemy mwili wyej, aby rozwaanie wszelkie sczyo si
nam zwolna do duszy, przenikajc j a do gbi i wywoujc ywe poruszenia odrazy lub
przywizania.
A dotd badalimy nadewszystko nasze zasoby wewntrzne. Obecnie pozostaje nam rzuci
wzrokiem na wiat zewntrzny, na rodowisko w znaczeniu najoglniejszem i zbada zblizka
pomoc, ktr moe tam znale modzieniec ncy uzupeni wysztacenia woa
* - 251
1) Autor uwala swoj Rozpraw o ksztaceniu woli za najpoyteczniejsz ksik, jak
kiedykolwiek napisze, sowem za dziea swe najgwniejsze. To te tezy on, e jeszcze przez dugie
lata zatrzyma je na warsztacie, uzupeniajcy je i przerabiajc... te znaczy, i przyjmie z
wdzicznoci wszelkie wskazwki, ktre mu askawie udzielone zostan w tym przedmiocie,
lecym ma na sercu.

KSIGA V.
ZASOBY RODOWISKA
ROZDZIA 1
Opinja, profesorowie i t. d.
1.
Dotd musielimy bada spraw ksztacenia woli z takiego stanowiska, jak gdybymy rozporzdzali
jedynie rodkami czysto osobistemi, jak gdybymy byli odosobnieni i nie mogli spodziewa si
jakiegokolwiek poparcia od spoecznoci.
Ale zbyt jasnem jest, e pozostawieni w ten sposb energji wasnej, niechybnie zoylibymy bro,
pozostajc w zwtpieniu wobec dugoci tej sprawy zdobywania siebie: jeeli bowiem denie ku
doskonaleniu woli naszej musi nieuchronnie pochodzi z zewntrznej naszej przyrody moralnej, to
z drugiej strony musz je wspiera bardzo potne uczucia spoeczne.
W rzeczywistoci nigdy nie bywamy cakiem odosobnieni i pozostawieni wasnym rodkom;
rodzina nasza, nasze otoczenie bezporednie, ludzie z naszej wsi albo miasteczka podtrzymuj
wysiki pasze pochwaami, zwikszonem przywizaniem i
253
sympatj, kiedy za idzie o czyny wietne, przyklaskuje nam rwnie og rzeszy.
Nic wielkiego nie powstaje na wiecie bez dugotrwaych wysikw, aden za wysiek nie moe si
utrzymywa w cigu lat i miesicy bez tego galwanizowania energji przez opini publiczn. Nawet
ci, ktrzy jawnie odrzucaj mniemania utarte, odwag sw naraania si wikszoci czerpi w
gorcej sympatji zapaem oywionej mniejszoci. Ale stawianie oporu jakiej jednomylnoci,
zwaszcza w cigu lat wielu, byoby dzieem nadludzkiem, ktrego przykadw nie znam.
Bain, rozprawiajc z Millem o energji, oznajmia, e dwoma istolnemi jej rdami s: albo nadmiar
siy przyrodzonej, albo te bodziec jaki podniecajcy. Mili odpowiedzia: There stimulation is what
people never sufficiently allar for1). Istoto ;, energiczn podniet jest opinja publiczna, kiedy za
nikt i nic jej nie przeciwdziaa, potga jej moe sta si cudown. Nie mona przesadzi doniosoci
jej skutkw. W Atenach jednomylno podziwu dla siy cielesnej i twrczoci pimienniczej
spowodowaa, pomimo maoci kraju tego, najbogatszy rozkwit siactwa, poezji, filozofji. W
Sparcie dza pochway publicznej wytworzya ras o niezwykej energji. Znana jest
prawdopodobna, bd co bd, opowie o chopcu spartaskim, schwytanym na kradziey lisa:
schowawszy zdobycz pod sukni, da si pogry okrutnie, poszarpa sobie brzuch, nie zdradzaj
jednak tajemnicy. Niech nam nikt nie mwi, e s to narody wyjtkowe, gdy na ostatnich
szczeblach rodzaju ludzkiego widzimy Czerwonoskrych, ktrzy, urgajc wrogom, znosz
mczarnie najokropniejszej widzimy, jak wielu przestpcw z obawy uchodzenia za tchrzw
czerpie odwag
' 1) Bain. John Stuart Mili a Criticism. Londyn, Longmam, 1882, str. 149.
254
stoick, wchodzc na rusztowania. Nakoniec w naszych spoecznociach nowoytnych dza, nie
mwi zdobycia niezawisoci i dostatku, ale ch zbytku lub pozorw jego, dza obryzgiwania
botem innych, popisywania si gupi prnoci kae caej gromadzie handlarzy, bankierw,
przemysowcw znosi zp jcia najbardziej odraajce. Prawie wszyscy sdz rzeczy jedynie
podug ce ny, jak nadaje im opinja. Jako nietylko ona to nadyma agle, poruszajce nasz odzi,
ale ona rwnie kieruje sterem, odejmujc nam wybr drogi i sprowadzajc nas do roli czysto
biernej.
Ta potga opinji w stosunku do nas jest tak znaczna, i nie moemy cierpie oznak pogardy ze
strony nawet nieznajomych, nawet takich osb, ktremi sami susznie moemy pogardzi. Ile
cudw obecno kogo obcego kae modziey dokonywa, wiedz wszyscy nauczyciele
gimnastyki. W szkole pywania, na lizgawce wiadomo tego, e si jest obserwowanym,
podwaja miao* nasz. * Aby zreszt zmierzy t cakowit moc innych nad nami, zastanwmy
si, jak dalece cierpielibymy, chodzc przebrani za ebraka nawet po miecie obcem, gdziemy
nigdy nie byli, a zwaszcza przechodzc w miesznym ubiorze przez nasz wasn ulic. Cierpienie

kobiety, skazanej na noszenie niemodnej sukni moe by miar, jak dalece ci na nas mniemania
innych: przypominam sobie bardzo wyranie bl przejmujcy, ktrego doznawaem przed
dwudziestu laty, bdc bardzo modym jeszcze, w kolegjum, kiedy musiaem wyj z domu w
ubraniu, majcem na okciu malutk ateczk, ktr prawdopodobnie ja sam tylko mogem
zauway!
Ot nikt nie mafzy o umylnem zorganizowaniu ku dobremu tego straszliwego despotyzmu,
ktrym spoeczno oddziaywa na najdrobniejsze
- 255
czynnoci nasze. Tracimy t si, nie zuytkowu* jc jej bynajmniej.
W kolegjum dziecko podlega w najwyszym stopniu opinji towarzyszy, nauczycieli, rodzicw, gdy
istnieje tam zbieno tych si wszystkich. Bd co bd, siy te dziaaj jadynie na rzecz pracy
umysowej, a towarzysze nawet pod tym wzgldem sdz bardzo niewaciwie. Maj oni pewn
pogard dla gorliwego pracownika o inteligencji miernej. Powodzenie atwe, wytworne niejako i
wykwitajce jak gdyby samoistnie dziki yznoci gleby, szczeglnie zachwyca ich- Odnajdujemy
w dzieciach najgwniejszy bd naszych systematw wychowawczych, powicajcych upraw
woli uprawie umysu. Ale biorc oglnie, ta troista opinja rodzicw, nauczycieli i wychov i- cw
zlewa si w szeroki prd kierunku jednolitego. To te w liceach dokazuj nieraz cudw modziecy,
ktrzy, pozostawieni samym sobie nic robi nie bd.
Nadto opinja ta objawia si co tydzie wyranie namacalnemi znakam' przez miejsce, zajmowane w
klasie, przez stopnie odczytywane 'gono, przez wyrzuty, albo pochway nauczyciela wobec
wszystkich wspuczniw. Zanadto si nawet odwoujemy do uczu samolubnych,
wspzawodnictwa, dzy pochwa, zamao natomiast do osobistego poczucia obowizku. Nie
zwracamy naleytej uwagi na yw rozkosz, ktr daje nam uczucie wzmagania si dzielnoci
umysowej, na rado z doskonalenia siebie na liczne zadowolenia, ktrych rdem bywa praca,
tak sama przez si bezporednio, jak i przez nastpstwa swoje. Otaczamy niejako ucznia pasem
korkowym, zamiast uczy go pywa bez pomocy: jest to tera zgubniejsze, e z chwil wstpienia
na wszechnic ujrzy si on cakowicie odosobnionym. Profesor bdzie tam za wysoko, a rodzice za
daleko.
256
Oddziaywa na studenta bdzie jeszcze li tylko myl o przyszoci, myl bardzo nieokrelona,
ktrej zreszt wszelk moc odbierze ostatecznie przykad kolegw starszych, _ koczcych bez
wielkich wysikw. Zblianie si egzaminu pobudza do wysikw chwilowych, zawsze bezadnych
i zakrawajcych raczej na sztuczne jakie opychanie, nie za zdrowe poywienie.
Studenta mogaby podtrzymywa z zewntrz opinja towarzyszw. Na nieszczcie, jakemy
widzieli, opinia ta wysawia zazwyczaj albo udaje, e wysawia wszystko, tylko niepra- c. Jeli
modzieniec do czynienia dobrze potrzebuje bodca, jakim jest pochwaa modziecw innych, to
oczekiwa jej powinien od maej tylko grupy wspkolegw najlepszych, starannie wybranej z
pord tumu. Student, postanawiajcy uczyni z ycia co innego, anieli czynny komentarz do
piosnek Brangera, albo poezji Mus- seta, moe z atwoci, gdy chce, znale, a nawet -wytworzy
sobie rodowisko, przyjazne dla swych zamiarw. Liczni s modziecy, wychodzcy z liceum z
dnociami podniosemi. Ale jak zauway Mili1), skonno do uczu szlachetnych u wielu natur
jest rolin delikatna, atwo widnc pod dziaaniem wpyww wrogich... U wikszoci
modziecw rolina ta umiera atwo, jeli zajcia ich, towarzystwo, w ktrem si znajduj, nie
sprzyjaj wiczeniu zdolnoci szlachetnych... Ludzie tak samo trac aspiracje szlachetne, jak i
upodobania umysowe; gdy nie maj bd czasu, bd te zamiowania do ich uprawy oddaj si te
rozkoszom nizkim nie dlatego, e je przekadaj nad inne, lecz s to przyjemnoci jedynie atwo
dostpne, a rycho staj sit te je- dynemi, ktrych oni poszukiwa s zdolni".
Najlepszem rozwizaniem trudnoci, pocho1) Utilitarismo, rozdz. II, tum. Lsmonnie
/
dzcych z niszoci moralnej wikszoci studentw, byoby dla osb z zamiarami nieco wyszymi
tworzenie maych grup, zoonych z trzech do czterech towarzyszw, postanawiajcych czy swe

wysiki.
Tut to wanie rola profesorw wydziau mogaby by ogromn, gdyby uwiadomili sobie
wielko zadania swego i powagi wobec studentw. Ni nieszczcie upowszechnione bdy,
dotyczce roli wychowania wyszego, przeszkadzaj wikszoci ich zda sobie spraw z
obowizkw. Powtarza si cigle1), e rola profesora uniwersytetu rni si zasadniczo od roli
profesora licealnego. Ten ostatni jest przedewszystkiem wychowawc, pierwszy za uczonym.
Ostatniemu przypada w udziale oddziaywa na dusz dziecka, ksztatowa j, jeli moe;
pierwszego rzecz jest obojtno badacza, niemajcego troski, prcz prawdy.
Takie jednak stwierdzenia s ani mniej, ani wicej, jak potwornoci. Naprzd uznaj one - za rzecz
przyjt zaoenia nie do przyjcia. Przypuszczaj one przedewszystkiem, e profesor wszechenicy
jest uczonym, e nie ma on adnych innych obowizkw, jak tylko wzgldem nauki. Uroszczenie
takie byoby znone, gdyby by odosobniony w pracowni, albo w gabinecie.
Ale tak si nie dzieje. Bdc profesorem uniwersytetu chodzi on wszake co miesic do kasy. Ta
drobna czynno, zaatwiana tak szybko i powtarzajca si tylko dwanacie razy na rok, wystarcza
jednak do tego, aby przeksztaci stanowisko uczonego na stanowisko profesora przedewszyskiem, majcego obowizki nie tylko wzgldem nauki, ale nadto wzgldem studentw,
*) Sam Fouille uzna mimochodem te pogldy powierzchowno w ksice swej tak przedziwnej, o
ile dotyczy redniego nauczania klasycznego.
257
258
Aby dobrze zda sobie spraw z tych obo- wizkw, niezbdnem jest zgbi stan duszy studenta,
przybywajcego na uniwersytet. Materjau do badania takiego dostarczy nam zwrcenie si
bezstronne ku sobie samym; skargi dawnych wsptowarzyszw, owiadczane listami; odpowiedzi
studentw obcych, dawane towarzyszom, ktrzy zgodzili si wystpi do nich z istnemi kwestjonarjuszami, umiejtnie przysonionemi; nako- niec zwierzenia studentw, bd wprost i po
przyjacielsku, wywoywane, bd te pochwycone w jakiem wyznaniu przelotnem, bd
wynurzone naiwnie w kilku sowach, majcych zna* czenie charakterystyczne dla czujnego
badacza.
Oto s zarysy oglne owego stanu duszy: w cigu pierwszych tygodni student donaje pewnego
upojenia na podobiestwo winia, ktremu wrcono wolno. Jest to stan poniekd odjemny, jest
to poczucie pozbycia si wszelkiego przymusu. Prawie caa powszechno studentw doznaje
potrzeby stwierdzania przed samym sob tej wolnoci w haasach, w bardzo pno przecigajcym
si pobycie nocnym w bawarjach i gdzieindziej. C za duma nazajutrz, gdy si mona pochwali,
e si powrcio do domu o godzinie drugiej zranaL.
Znaczna liczba miernot, osobnikw nie majcych woli, przez cay czas prowadzi bdzie to ycie
gupie, nuce, jaowe. Natury wybrane niebawem si ustatkuj. Dalej brak pienidzy zmusza
rycho studentw biednych zmieni rodzaj ycia, zerwa z towarzyszami lenistwa, pod tym za
podnym przymusem u wielu duchw dobrych, cho sabowolnych, budzi si upodobanie do ycia
wyszego. Takie s jedynie dwie kate- gorje studentw, zasugujce na uwag nauczycieli, a
chwaa Bogu tworz oni zastp pocieszajcy.
259
Gdy nag wolnoci rozprosz ju szalone upojenia chwil pierwszych i kiedy modzie zastanowi
si nad sob, prawie wszyscy czuj wwczas, e s niemiosiernie osamotnieni. Niektrzy widz
jasno, czego im brakuje. W wieku tym potrzeba silnej spjni w yciu moralnem jest tak wyran e
instynktowo szukaj oni przyjaci, w ktrych odnajduj denia wasne. atwo byoby, jakemy
powiedzieli, tworzy grupy takie, gdyby wszyscy modziecy z sercem miao powstali przeciwko
despotyzmowi opinji rodowiska, ktra zmusza ich do udawania tego, czem w gbi duszy usiuj
nie by. Ilu to z lkliwoci, z braku odwagi moralnej powtarza formuki uznane, ktrych
kamliwo odczuwa; ilu udaje, i ywi liche pojmowanie ycia, wysila si na prostactwo, ktre
budzi w nich z pocztku odraz, a do ktrych si, niestety, przyzwyczajaj,
Ale te gromadki rwnych nie wystarczaj jeszcze, chyba, e ktry z towarzyszw posiada
stanowczo wysz warto moraln, co nie jest zbyt moliwe w tym wieku. Ukazuje si tu potrzeba

oparcia wyszego, jakiego osobistego uznania, pochodzcego z gry. Jest to ta sama potrzeba
czysto ludzka, ktr koci katolicki zaspakaja przez kierownikw sumienia. Tymczasem wrd
studentw niema nic podobnego: opuszczenie jest zupene. Ot, kiedy si stwierdzi, jakie
uwielbienie maj studenci dla mistrzw szanowanych, gdy si dowiadczy siy ich wiary w tych
nauczycieli, byleby tylko zdolnociami swemi okazali si oni jej godni, wwczas mona jedynie
zasmuci si gboko, mylc o tem, e uczucie to nie bywa zuytkowane. Profesor zaledwie zna
swych uczniw, nie wie on nic o ich doli uprzedniej, o ich rodzinie, pragnieniach, dnociach,
marzeniach przyszoci. Gdyby te wiedziano, jak donioso w tych bogosawionych chwilach
roku dwudziestego moe mie sowo zachty, dobra rada, a nawet wyrzut przyjacielski! Gdyby
uniwersytet, obok swej wyszej kultury moralnej swej wiedzy gbokiej, zapoyczy od kocioa
katolickiego to wszystko, co przedziwna znajomo serc ludzkich podsuna tej potnej instytucji,
to rzdziby on bez oporu i bez wspzawodnictwa dusz modziey. Gdy pomylimy tylko, co
Fichte i profesorowie niemieccy, pomimo swej nieznajomoci psychologji mogli zdziaa dla
wielkoci Niemiec jedynie przez doskona zbieno pogldw swoich i przez bezporednie
oddziaywanie na studentw, doznajemy smutku, widzc, e si nie robi nic u nas, jakkolwiek
dziesikro potniejsze ruchy byyby moliwe wrd modziey francuskiej! atrzcie, co si stao
we Francji i czego mg dokona jeden czowiek energiczny i wiadomy celu, ktry sobie
postanowi. Naprzd umia on gromadzi studentw.
Potem, po utworzeniu grup kilku, do mu byo powiedzie w sowach bardzo wyranych, jakie
zadanie midzynarodowe winna bya sobie postawi modzie francuska, a te wyrzeczenia
dokadne, wygoszone przez czowieka, ktrego modzie kochaa, jak magnes potny zwrciy w
jednym kierunku niezliczone siy, przedtem bezadne i wzajemnie si znoszce przez sprzeciwianie
si sobie. Ot, gdyby to samo, co zrobi Lavisse pod jednym okrelonym wzgldem, a dla caego
ogu studentw, czyni kady profesor w wikszej zayoci dla wybranej garstki swych uczniw,
to skutki takiego postpienia przeszyby wszelkie oczekiwania. Ciao nauczajce mogoby stworzy
w kraju ow arystokracj, o ktrej mwilimy wyej, arystokracj charakterw, zahartowanych do
wszelkich dziaa wyszych.
Drugiem zaoeniem nie do przyjcia, ktrego domyla si kae zwyke pojmowanie wyszego
wyksztacenia, jest utosamianie erudycji z nauk. Studenci uskaraj si na olbrzymi, trudn do
przetrawienia mas materjaw, ktre maj sobie przyswoi, skar si rwnie na brak
dowiadczenia pod wzgldem dobrej metody pracy. Dwie te skargi s z sob zwizane. Jeli student
nie posiada dobrej metody pracowania, to pozostaje to w zwizku z niedorzecznoci organizacji
nauk. Zdaje si, i za pewmik uznajemy, e student, raz opuciwszy uniwersytet, nie bdzie ju
nigdy pracowa. Wynika std, e dopki go mamy w rku, usiujemy wlewa w niego, jak w lejek
wszelkie wiadomoci, jakich tylko mona rau udzieli. Wymagamy od jego pami wysiku
nadludzkiego. To te zachcajce s wyniki takiej metodyl Znaczna wikszo modziey uczuwa
na zawsze wstrt do pracy. Ten pikny sposb postpowania kae zreszt przypuszcza, co jest
faszem, e wszystko, czegomy si uczyli pozostaje w pamici! Jak gdyby nie byo prawd, e si
utrwala w niej jedynie to, co powtarzamy czsto, i jak gdyby czste powtarzanie mogo si
rozszerza na ca jak rozpaczliw encyklopedi!
Zreszt do nieuytecznem byoby poszczeglne zwalczanie zych stron takiego ksztacenia
wyszego, jakiem czy y je potrzeby le zrozumianych egzaminw. Wystarczy gdy wykryjemy klucz
sklepienia, utrzymujcy na miejscu cay ten system. Takim kluczem sklepienia jest bdne pojcie o
naturze nauki, o wartoci ducha naukowego, o istotnych przymiotach badacza, o sposobie
udzielania nauki uczniom. Niemcy wyrzdziy Francuzom duo zego, zaraajc ich swemi faszywemi pojciami na wszystkich tych punktach: nie, erudycja to nie jest nauka! Jest ona prawie jej
zaprzeczeniem. Ten wyraz nauka podsuwa nam natychmiast wyobraenie _ wiedzy
nagromadzonej, gdy tymczasem powinienby by podsuwa nam wyobraenie umysu miaego,
dzielnego, penego ini( atywy, ale niezmiernie przezornego w sprawdzaniu. WSksB uczonych
pierwszorzdnych, wielkich odkrywcw jest o wiele wicej ignorantami, ni ich uczniowie. Mog
oni jedynie wtedy by prawdziwymi uczonymi, gdy maj umys bardzo wolny, za warunkiem
wszelkiego odkrycia jest nadewszystko niestrudzona dziaalno umysu w jakim kierunku

okrelonym. Przytoczylimy ju wyej (1, 2) synn odpowied Newtona, dan komu,

zapytujcemu go o tajemnic podnej jego metody. Pokazalimy, jak Darwin zakazywa sobie
wszelkiego czytania, ktre si nie wizao z przedmiotem jego rozmyla, i jak w cigu lat blizko
trzydziestu zwraca badawczy swj umys ku wszelkim faktom, mogcym wej jako ywe
komrki do ustroju, ktrym jest system jego. S : rozmylania nieskoczenie cierpliwego i
przenikliwego, zawsze czujny zmys krytyczny: oto, co stanowi wielkiego uczonego. Cierpliwo
sa taka, ta uwaga cakowicie skierowana ku jednemu celowi, potrzebuje koniecznie, jako oparcia,
namitn ego ukochania prawdy, trwaego zapau.
Erudycja, przeciwnie, dy do uczynienia umysu ociaym. Stosv drobnych faktw zawalaj
pami: umys wyszy pozostawia w notatach swoich jak moe wicej; zaszczyt stania si
sownikiem yjcym nie n<i go tynajmniej; usiuje on wywika z poszukiwa swych ideje
przewodnie; poddaje ideje te cisej krytyce i, jeli wytrzymaj dugie prby, to przyjmuje,
pozwalajc im wzmaga si zwolna na dach; kocha on je.
263
uywotnione za w ten sposb, pizestan by w myli ideami martwemi, biernemi, staj si potg
czynn, dzieln. Odtd ju idea, poddana zrazu przez badanie faktw, bdzie je z kolei
organizowaa sama. Jak magnes przyciga ku sobie opiki, ukadajc je w postaci prawidowe, tak
idea zaprowadza ad wrd nieadu, z rumowiska czyni dzieo sztuki, z materjaw
nagromadzonych budowl. Fakty na pozr niewane uwydatniaj si tu w penem wietle, fakty
zawadzajce odrzucone zostan z pogard. Czowiek, ktry ma szczcie posiada kilka takich idei,
naleycie sprawdzonych, zdolnych sta si dzielnymi czynnikami potnych organizacji faktw,
jest wielkim czowiekiem.
Tak wic warto uczonego nie pozostaje w stosunku prostym do kupy faktw, nagromadzonych w
umyle jego. Pozostaje ona w stosunku do energji ducha badawczego i przedsibiorczego, jeli tak
mona powiedzie, dozorowanego stale przez surow krytyk. Liczba faktw nic tu nie znaczy,
jako ich jest wszystkiem: o tem wanie zanadto zapominamy w nauczaniu wyszem. Nie
rozwijamy tam wcale dzielnoci sdu, ducha miaoci i przezornoci zarazem; przeciamy
modzie wiadomociami wartoci bardzo niejednakiej, uprawiamy tylko jej pami, zapominajc o
rzeczy istotnej, ktr jest nie obawiajmy si powtarza tego do przesytu duch pocztkowania
w przymierzu z wtpieniem metodycznem.
Zauwamy, e w obecnym stanie rzeczy egzamin zarwno dla ucznia, jak i dla nauczyciela bywa
szczeglnie uatwiony. Pierwszemu sumienne napchanie gowy wystarcza do wywoania zudzenia.
Co do egzaminatora, to jest mu o wiele atwiej dowiedzie si, czy ucze wie jedno, polem drugie
potem jeszcze trzecie, anieli wyda sd a wartoci je^o, jako umysu. Egzamin staje uilloterj,
264
.1
Sprawdmy tylko te twierdzenia na potwornym programie pierwszego kursu medycyny, na
programie licencjatu nauk przyrodniczych, z historji, nie mwic o wikszo programw na
docentury, a spostrzeemy jak na doni ow nieszczsn dno do przeobraania nauczania
wyszego w wyrabianie pamici1).
Ot profesorowie wiedzie to musz, i najlepsz rzecz w ich nauczaniu nie s bynajmniej
wykady. Jako nieuchronnie uamkowe i niewice si z innemi wykadami, nie maj one
wielkiego znaczenia i z chwil wyjcia z liceum (a nawet wczeniej) najpikniejsze kursa na
wicie nie zastpi kilku godzin szczerego osobistego wysiku studenta. Wielk warto nauczania
wyszego stanowi zajcia praktyczne, stykanie si ucznia z nauczycielem. ] aprzd sam sw
obecnoci nauczyciel wiadczy o monoci pracy. Jest on ywym, konkretnym, namacalnym i
szanownym przykadem tego, co mona zrobi, pra- 1 cujc. Z drugiej strony jego rozmowy,
zachty, pewne wyznania, nawp poufne zwierzenia, dotyczce metody, bardziej ni to wszystko,
przykad, dawany w pracowni, a jeszcze wicej popieranie inicjatywy ucznia, pobudzanie go do
prac wasnych, pewne popisy wobec kolegw, sprawozdania jasne i proste z ksiek przeczytanych,
wszystko to wykonywane pod okiem yczliwego mistrza, oto co stanowi nauczanie owocne. Im
wietniejszy jest profesor, im wicej zachwyca si on sob i mow wasn, im wicej si wtrca,

tem mniejbym mu powierza modzie; potrze1) Ktry rozsdny czowiek przeczyta bez oburzenie spis pyta, stawianych kandydatom w szkole
politechnicznej i w Saint- Cyr! Gdyby chciano do szkl owych zniechci wszystkie umysiy
wartociowe, nie monaby si byo inaczej wzi do rzeczy. Nawet szkoa wojskowa na miejsce
pracy rozwanej stawia nadmierne wysibci pamici. Por. Nouvelle Revue: La mission sociale de
l'officier, I i 15 lipca 1893 r.
265
ba, aby kaza jej bied truchtem przed sobq", (trotter devant lui"J, jak powiedzia Montaigne1).
Tak samo nie mona si nauczy sztuki pracowania, tak samo nie robi si istotnych postpw w
duchu naukowym, suchajc tylko nauczyciela, jak nie robimy postpw w gimnastyce przez sam
obecno na przedstawieniu cyrkowem.
Jak widzimy tedy, lekarstwo na dwie istotne potrzeby studenta potrzeb kierownictwa
moralnego i metodycznego 1 srownictwa w pracy jest wsplne: cise stykanie si profesora z
uczniem. Sam nawet profesor znajdzie w tem nagrod dla siebie, gdy, budzc w uczniach zapa
naukowy, podwoi swj wasny, z drugiej _ za strony przekona si atwo, e wszystkie wielkie
ruchy myli dokonay si na wiecie nie za spraw udzielania wiadomoci, lecz przez udzielanie
gorcego zamiowania prawdy, albo jakiej wielkie' sprawy, oraz przez udzielanie piknych metod
pracy: znaczy to, sowem, e wpyw otrzymuje si jedynie przez stykanie si czowieka z
czowiekiem, duszy z dusz. W taki to sposb tumaczy si to, e w Niemczech prawie wszyscy
wielcy genjusze naukowi wyszli z zupenie maych ognisk uniwersyteckich2), gdzie si odbywao
takie obcowanie dusz profesora i ucznia, o jakiem wanie bya mowa.
1) Essais, I. XXV.
) Rniy Heechel, Les preuves du transformisme, 35.
ROZDZIA II.
Wpyw wielkich zmaryeh ",
Jeeli ycie umysowe i energja woli hartuj si tak silnie w tem ywem obcowaniu ucznia i
mistrza, to z drugiej strony student moe w samotnoci znale n' i i akie sabe zastpstwo owego
oddziaywania osobistego. Rzeczywicie istniej umarli, ktrzy s zarazem bardziej ywi i bardziej
zdolni do przekazania ycia, anieli yjcy, w,braku uczszczania do takich wzorw dziaajcych i
mwicych, nic ;ak dobrze nie podtrzymuje zapau moralnego, jak rozwaanie ywotw t zystych,
prostych, bohaterskich Ten zastp wielkich wiadkw" pomoe nam pikn stoczy potyczk,
Takie obcowanie z wielkiemi duszami wiekw] lepszych wrd samotnoci i ciszy cudowni?,
wzmacniaj wol. Przypominam sobie powiada Michelet e w cigu owego zupenego
nieszczcia wobec niedoli teraniejszoci, wobec obawy przyszoci, wobec tego, e nieprzyjaciel
kraju znajdowa si o dwa kroki (1814), za osobici wrogowie moi wymiewali si ze mnie
ustawicznie, pewnego dnia, we czwartek z rana, skupiem si jako w sobie: nie majc ognia (nieg
pokrywa wszystko), ani te wielkiej pewnoci, czy bd mia chleb wieczorem i, chocia wszy-stko zdawao sie koczy dla mnie, doznaem
czystego uczucia stoickiego, rk zgrabia od chodu uderzyem w st dbowy i uczuem msk
rado modoci i wiary w przyszo.,. Kto mi da ten dzielny rozpd? Ci, z ktrymi yem
codziennie, ukochani moi pisarze. Z dniem kadym coraz bardziej pocigao mnie ku sobie to
wznio- se towarzystwo1). Stuart Mili1 2) powiada, e ojciec jego lubi. dawa mu do rki ksiki,
wystawiajce przykad energicznych i penych pomysw w zapasach z powanemi trudnociami,
ktre jednak przezwyciali: byy to opisy podry, Robinzon Kruzoe i t. p a dalej*) opowiada, jak
oywczy wpyw wywieray na niego krelone przez Platona obrazy z ycia Sokratesa, albo ywot
Condorceta przez Turgota. Istotnie, czytanie takie moe pozostawi wraenie gbokie i trwae.
Przedziwnem jest to oddziaywanie bohaterw na myl nasz! Widzimy bowiem, jak Sokrates po
upywie lat przeszo dwch tysicy zachowa znaczenie swe i wadz cudown rozniecania
najczystszego zapau w duszach modocianych.
Na nieszczcie, nie posiadamy tak, jak. koci katolicki, ywotw witych wieckich do uytku
modziey. Czy ycie filozofa takiego jak Spinozy n. p. nie wywouje niezwykego wraenia
podziwu u tych, ktrzy czytaj jego przejmujc opowie? al ogarnia, gdy si pomyli, e tyle

yciorysw wzorowych, rozsianych mniej wicej wszdzie, nie zgromadzono w jednym jakim
zbiorze; ksika taka byaby Plutarchem, w ktrym pracownicy umysowi hartowaliby na nowo
energj; pomys kalendarza Augusta Comtea, ktry na kady dzie nakazy wa rozmylanie o yciu
jakiego dobroczycy ludzkoci by wyborny. Zreszt, czyli
1) Ma Jeunesse, 99.
2) Mmoires, 8.
9) Tame, 108.
268
celem dobrze zrozumianego wyksztacenia klasycznego nie jest wanie wzniecanie w duszy
uczniw spokojnego i trwaego zapau dla wszystkiego, co wielkie, szlachetne i wzniose? 1 czy
nie dosigo ono celu swego, gdy garstka wybranych, przejta w taki sposb wzniosym ideaem,
nie moe ju pniej ani zboczy, ani spa do poziomu przecitnoci? Garstka ta, ktrej
przeznaczeniem jest utworzy legjon witv, zwracajcy na siebie oczy wiata cywilizowanego,
zawdzicza wyszo sw dugiemu obcowaniu z najczy- stszemi genjuszami staroytnoci.
Na nieszczcie, jeeli przez obcowanie takie moemy pokrzepi nasze uczucia szlachetniejsze, to
natomiast owi zmarli nie daj nam rad dokadnych, ktrych potrzebujemy, jako powtarzamy raz
jeszczenic nie moe zastpi w zupenoci kierownictwa sumienia przez mistrza dowiadczonego
i subtelnego.
i
zakoczenie.
Rozdziay poprzedzajce pozwalaj nam myle z otuch, jak atwe byoby zadanie panowania nad
sob, gdyby w wychowaniu narodowem wszystko zdao ku temu wielkiemu podbojowi, jeeli
bowiem walka z lenistwem i zmysowoci nie jest atwa, bd co bd, jest ona moliwa, a
znajomo psychologicznych zasobw naszych powinna natchn nas ufnoci. Uzasadnionem
przeto zakoczeniem caej tej pracy bdzie wnio, sek, i moemy przeksztaca charakter nasz,
moemy sami dokonywa wychowania wasnej woli, e z czasem i w miar poznawania praw
naszej przyrody dojdziemy z pewnoci do wysokiego stopnia panowani. nad sob. To, co moe
osign religja katolicka na wyszych naturach judzkich, pozwala nam przewidywa, coby mona
byo zdziaa z wybracami modziey. Niech te nikt nie mwi, e religje objawnione
rozporzdzaj rodkami, ktrych my nie mamy i mie nie moemy. Badajc z czego si skada
straszliwa potga wpywu kociow na wiernych, spostrzegamy, e rodki ich dziaania dadz si
podzieli na dwie gromady: rodki czysto ludzkie i rodki natury czysto religijne.
rodki ludzkie daj si sprowadzi do trzech: potga wadzy (powagi); powaga zmarych
genjuszw, powaga biskupw, ksiy, teologw
270 i t. p., a niegdy nawet wadza cywilna, oddajca aa -sugi wiary wizienie, stos, tortury. Z potg
t, dzisiaj ju wielce zmniejszon, czya si cakowita powaga opinji publicznej: nienawi,
pogarda, ze obchodzenie si wierzcych z niewie- cy*ni. Nakoniec _ od dziecistwa
wychowanie religijne urabia dziecko i za spraw wszelkiego rodzaju powtarzam nauczania ustnego,
czytania, obrzdw publicznych, kaza i t. p. jak najgbiej w dusz jego wpaja uczucia religijne.
Ot czybymy nie mogli posi owych trzech potg w stopniu wyszym, anieli kocioy? Czy
pomidzy mylicielami wszelkiego rodzaju nie istnieje jednomylna zgoda co do owego wielkiego
celu doskonalenia siebie? Czy moliwe s tutaj odszczepiestwa, jak w sprawie dogmatw
religijnych? Czyli i my rwnie nie wadamy wychowaniem dziecka? Gdyby za metody nasze
stay si spjnemi, gdybymy wszyscy sobie uwiadomili cel zamierzony, czyby te potg nasza
nie staa si ogromn? Czybymy nie mogti podug upodobania urabia duszy dziecka? Co do
opinji publicznej^ to przeobraenie jej jest rzecz wychowania; dzi ju nawet podziw towarzyszy
chyba do czsto rzeczom wielkim i szlachetnym. Uczucia wzniose bywaj przyczyn spjni
midzy ludmi i maj dno do umacniania si szybszego, anieli inne uczucia, stanowice
przyczyny rozdziau. Oto dlaczego czstokro tum, zoony w wikszoci z nicponiw,
przyklaskuje kademu uczciwemu wyrazowi. Nadto opinja publiczna ma w sobie co z usposobie
owczych: do mniejszoci ludzi a energicznych, aby skierowa j na drog praw. Kt si

poway utrzymywa, e tego, czego dokonano w Atenach dla pikna i talentu, w oparcie dla_
zaparcia si, spoecznoci dzisiejsze i ly ju nie bd mogy dokona dla dziea jeszcze
szlachetniejszego?
- 271
Ale, doda kto tutaj, adne dzieo gbszej poprawy moralnej nie jest moliwe, jeeli podstaw jego
nie s rodki natury religijnej. Uznajemy to rwnie, ale wierzymy take, i jedyn prawd
religijn, niezbdn i wystarczajc, jest znanie tego, e wiat i ycie ludzkie nie s pozbawione r
ilu moralnego, oraz, e aden wysiek ku dobremu nie bywa stracony. Widzielimy wyej1), i
zaoenie to ma bardzo wiele za sob, oraz e w rozbiorze ostatecznym potrzeba nieuchronnie
wybiera pomidzy niem a zaoeniem przeciwnem; jakikolwiek za wybr zrobimy, niepodobna
uzasadni go dowiadczalnie. Jakikolwiek zrobimy wybr, trzeba zawsze da pierwszestwo
wzgldom silniejszym, tembardziej, e hipoteza moralistw nietylko jest bardziej praw apo obna, e
nawet ona jedyna ma jaki sens nas, ale zarazem jest te pocieszajca i spoecznie niezbdna. Takie
minimum prawdy religijnej dla ludzi mylcych moe sta si ot fitem rdem potnych uczu
religijnych. Wierzenie takie nietylko nie obraa w niczem religji obje ony i, ale moe je zawrze w
sobie, tak jal rodzaj tn po- tentia zawiera w sobie gatunku Dalej, poniewa owo minimum wiary
religijnej moe wystarcza jedynie umysom owieconym,, przeto mysliciej za sprzymierzecw,
dcych do tego same o i, bdzie uwaa religje chrzecijaskie, o tyle przynajmniej, o ile naka
sobie one cise poszanowanie mniema rnowierczych. Powiadamy wyranie: za
sprzymierzecw", gdy religje chrzecijaskie uczyniy sobie istotne zadanie ze zwalczania
zwierzcej przyrody czowieka, a wic ostatecznie z ksztacenia woli w celu zapewnienia rozumowi
naszemu wadzy nad grubemi potgami zmysowoci samolubnej.
1) Patrz wyej k. 111. rozdz. fi
272
Z si przeto nieodpart narzucasi nam przekonanie, e przy pomocy czasu i wszystkich naszych
rodkw psychologicznych kady czowiek moe doj do panowania nad sob. Poniewa to dzieo
najwysze jest moliwe, przeto z powodu doniosoci swojej powinno ono zaj miejsce przemone
wrd zaprztnie naszych. Szczcie nasze zaley od wychowania woli, gdy szczcie polega na
zniewoleniu wyobrae i uczu przyjemnych do dawania nam wszelkiej, jak tylko da mog,
radoci, oraz na zakazaniu mylom i wzruszeniom bolesnym przystpu do wiadomoci naszej, albo
przynajmniej na przeszkodzeniu im, aby jej nie opanoway. Szczcie kae wic przypuszcza, e w
bardzo wysokim stopniu jest si panem uwagi, ta za jest tylko wol na szczeblu najwybitniejszym,
Ale nie tylko szczcie nasze zaley"* od stopnia zdobytej nad samym sob wadzy, zaley od
niego rwnie wysoka uprawa umysu. Geniusz, tq przedewszystkiem dugotrwaa cierpliwo:
prace naukowe i literackie, przynoszce lajwikszy zaszczyt umysowi ludzkiemu, zawdziczamy
bynajmniej nie wyszoci inteligencji, jak si pospolicie mniema, ale wyszoci woli, przedziwnie
wadajcej sob. Podug takiego to wanie pogldu potrzeba _ bdzie rzetelnie odnowi nauczanie
nasze rednie i wysze. Spraw naglc jest_ zniszczy niedorzeczny i wyczny kult pamici,
osabiajcy ywe siy narodu. Potrzeba bdzie zapuci si z siekier w nierozwikany gszcz
programw wszelkiego rodzaju, poczyni w nich znaczne wyrby wzdu i wszerz, otwo- czy
dostp wiatu i powietrzu, a lawet umie powici roliny bardzo pikne, ale zbyt zagszczane i
szkc dzce sobie wzajemnie. Zamiast opychar:a pamici wprowadzimy wszdzie wi Zliczenia
czynne1), prace, hartujce sd nasz i inicjatyw umysow, dzielne wnioskowanie; wanie,
uprawiajc wol, tworzy bdziemy ludzi genialnych, gdy wszelkie przymioty pierwszorzdne,
przypisywanie inteligencji, s w rzeczywistoci przymiotami energji i staoci chcenia.
W wieku naszym zwrcilimy wszystkie wysiki ku podbojowi wiata zewntrznego. W ten sposb
podwoilimy tylko chciwo nasz, rozpalilimy dz i ostatecznie jestemy bardziej niespokojni,
bardziej wzburzeni i nieszczliwi, ni przedtem. Zewntrzne podboje te odwrciy bowiem uwag
nasz od ulepsze wewntrznych. Pozostawilimy na uboczu dzieo istotnie wane: ksztacenie woli
naszej. Tak tedy przez niepojte zboczenie umysu powierzylimy losowi trosk hartowania
najrzedniejszego narzdzia naszej potgi umysowej i szczcia naszego.

Zreszt zagadnienia spoeczne uczyni dla nas naglc ow nieodzowno rdzennego przeobraenia
naszego systemu wychowawczego; s one dzi niepokojco niebezpieczne tylko dlatego, e
zarwno w szkole pocztkowej, jak i w kolegium zaniedbano poprzedzi wychowanie moralne
podstaw jego, ktr jest wychowanie woli. Daje si bardzo pikne prawida postpowania
ludziom, ktrych nie przyzwyczajono dobrze postpowa, ludziom samolubnym, gniewliwym,
leniwym, zmysowym, czstokro dnym, co prawda, poprawy, ale takim, ktrzy z powodu owej
zabjczej teorji
1) Wprowadzenie takie jest czasem bardzo atwe: i tak Ceuat, rektor w Bordeaux, prezes komisji
egzaminacyjnej (jury dagrgation de grammaire), w sprawozdaniu swem, z r. 1892 proponuje
usun wymienianie pewnych autorw. (Revue Universitaire z 15 grudnia 1892 r.). Zamiast
przygotowywania^ gruntownie takich a takich tekstw zadawanych, potrzeba bdzie byi mocnym w
cznie i greczyinie: wyniki egzaminw ustnych bd bardziej mierne, ile kt nie widzi, e zmiana
taka postawiaby prac inteligencji ni, miejsce pracy pamiciowej?
274 wolnej woli, odbierajcej odwag doi ym chciom, nie dowiedzieli si nigdy, e wolno,
panowanie nad sob musz by zdobywane stopniowo. Nikt ich nie uczy, e opanowanie siebie
samegc moliwe jest nawet w wypadkach lajbari1 :iej rozpaczliwych, byle si tyli uywao rodkw
niezbdnych. Nikt nie uczy ich taktyki, zapewniajcej zwycistwo. Nikt im nk wszczepi gorcej
dzy udania si na bj za dobr spraw, nie wiedz oni ani tego, jak to panowanie nad sob jest
szlachetne samo przez si, ani te jak bogate jest ono w nastpstwa dodatnie dla szczcia i
wysokiej ogady umysu. Gdyby kady zada sobie prac zastanowienia si nad nieodzownoci
dziea tego, oraz nad wielk szczodrobliwoci, z jak nagradzane bywaj najmniejsze wysiki,
podejmowane w tym kierunku, wwczas ze sprawy tej uczynionoby nietylko najprzedniejsz trosk
osobist i publiczn, ale postawionoby j wyej od wszystkich, jako dzieo najgwniejsze,
najbardziej naglce.
KONIEC