Hum NR 3 Karas M

ROCZNIK
FILOZOFICZNY
IGNATIANUM
T. XVIII: 2012
THE IGNATIANUM
PHILOSOPHICAL YEARBOOK
ANNUARIUM
PHILOSOPHICUM
IGNATIANUM
T. XVIII: 2012
Editiones IGNATIANUM Editiones WAM

Cracovi 2012
ROCZNIK
FILOZOFICZNY
IGNATIANUM
T. XVIII: 2012
Wydawnictwo IGNATIANUM Wydawnictwo WAM

Krakw 2012
Akademia Ignatianum w Krakowie

Wydzia Filozoficzny, Instytut Filozofii
ul. Kopernika 26, 31-501 Krakw

tel.: 12 3999 520, 12 3999 661
faks: 12 3999 501
e-mail: <rfi@ignatianum.edu.pl>
www: <http://www.ignatianum.pl/rfi>
www-mms: <https://www.jezuici.krakow.pl/rfi>
Konto bankowe: 53 1060 0076 0000 3210 0016 0058
Redaktor: Adam Jonkisz
Sekretarz: Robert Janusz SJ
Redaktorzy jzykowi:
Katarzyna Stokosa, Katharina Breckner, Carl Humphries
Rada naukowa (cznie): Stanisaw Bafia CSsR, Pavol Danck,
Roman Darowski SJ, Stanisaw Gaz SJ, Czesaw Gbik,
Jan Andrzej Koczowski OP, Jolanta Koszteyn, Piotr Lenartowicz SJ,
Piotr Mazur, Zlatica Plaienkov, Krzysztof Szczygie,
Tadeusz Lipko SJ, Stanisaw Ziemiaski SJ
Projekt okadki: Andrzej Sochacki
Skad i amanie: Barbara Bodzo
Recenzenci: zob. www
Informacje dla Autorw i Recenzentw: zob. www
ISSN 1730-1599
Druk i dystrybucja:
Drukarnia Wydawnictwa WAM, ul. Kopernika 26, 31-501 Krakw
SPIS TRECI
Od redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Artykuy recenzowane
Peer-Reviewed Articles
Krzysztof nieyski
Prba uzgodnienia filozofii greckiej z ydowsk ortodoksj w filozofii
Mojesza Majmonidesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
An Attempt to Reconcile Greek Philosophy with Jewish Orthodoxy
in the Philosophy of Moses Maimonides . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Jakub Jonkisz
Geneza i status wspczesnej filozofii umysu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Contemporary Philosophy of Mind Its Genesis and Status . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Jzef Bremer
Czy patrzc na twj mzg, mog powiedzie, o czym mylisz? . . . . . . . . . . . . . . 77
Can I Tell What You are Thinking by Looking at Your Brain? . . . . . . . . . . . . . . . 77
Robert Janusz
Roberto Busa i humanistyczna informatyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Roberto Busa and the Humanistic Approach to Information Science . . . . . . . . . . 91
Dariusz Szkutnik
Metoda fenomenologiczna w podstawach neowitalizmu
Hansa Driescha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
The Role of the Phenomenological Method in the Foundations
of Hans Drieschs Neo-Vitalism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
Halina imo
Typy sprawiedliwoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Types of Justice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Piotr S. Mazur
Bd antropologiczny w wietle klasycznego obrazu czowieka . . . . . . . . . . . . . 189
Anthropological Error, Seen in the Light of the Classical Picture of Man . . . . . . 189
spis treci
Piotr Lenartowicz SJ
Rekonstrukcja biologii i psychologii hominidw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
Reconstruction of the Biology and Psychology of Hominids . . . . . . . . . . . . . . . . 211
Marek Rembierz
Okrelanie granic nauki: kolektywy i style mylowe.
W krgu refleksji metanaukowej Ludwika Flecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
Defining the Limits of Science: Collectives and Styles of Thought.
Considerations Pertaining to the Metascientific Reflections of Ludwik Fleck . . . 239
Piotr Duchliski
Stanisawa Kamiskiego epistomologiczno-metodologiczna
charaktyerystyka etyki klasycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
Stanisaw Kamiskis Epistemologico-Methodological
Characterization of Classical Ethics . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
Sylwetki filozofw
Information about the philosophers
Roman Darowski, Jolanta Koszteyn
Profesor Piotr Lenartowicz SJ (1934-2012). Biografia Bibliografia
Filozofia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
Professor Piotr Lenartowicz SJ (1934-2012). Biography Bibliography
Philosophy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
Refleksje filozoficzne
Philosophical Reflections
Tadeusz lipko SJ
Istota i przejawy wolnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343
The Essence and the Indicators of Freedom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343
Sprawozdania i referaty
Reports and Papers
Rafa Kupczak
Autoreferat: Przedrozumno i ,,Rozumno czowieka
a narzdzia paleolityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
spis treci
Paleolithic Tools, Rationality and the Pre-Rational in Man

A Research Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
Piotr S. Mazur
Sprawozdanie z II Midzynarodowej Konferencji Naukowej z cyklu
W krgu pyta o czowieka: Spr o genez bytu ludzkiego . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
Report from the 2nd International Research Conference in the Cycle
Exploring the Questions Pertaining to Man: The Conflict
over the Genesis of Human Beings . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
Jerzy Sadowski
Sprawozdanie z Oglnopolskiej Interdyscyplinarnej Konferencji
Metafizycznej pt. Moliwo metafizyki we wspczesnym wiecie,
Akademia Ignatianum, Krakw 8.12.2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371
Report from the Polish National Interdisciplinary Conference in Metaphysics,
entitled The Possibility of Metaphysics in the Contemporary World,
Ignatianum Academy, Cracow 8.12.2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371
Recenzje
Reviews
Stanisaw Ziemiaski SJ
Jacek Wojtysiak, Spr o istnienie Boga. Analityczno-intuicyjny argument
na rzecz teizmu, Wykady otwarte z teologii naturalnej im. J.M.
Bocheskiego OP, n. 3, Pozna 2012, ss. 368 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
Jacek Wojtysiak, The Conflict over the Existence of God. The Analytico-Intuitive
Argument for Theism, Bocheski Open Lectures in Natural Theology, no. 3,
Pozna 2012, 368 pp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
Wiesaw Szuta
Tomasz Trbacz, By czowiekiem peniej w myli Edyty Stein,
Wydawnictwo Salwator, Krakw 2010, ss. 119 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389
Tomasz Trbacz, The Conception of What It Means to be a Complete
Human Being, in the Thought of Edith Stein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389
Robert Janusz
Pojcia. Jak reprezentujemy i kategoryzujemy wiat, (red.) J. Bremer,
A. Chuderski, Krakw: Universitas, 2011, ss. 509 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393
Concepts. How We Represent and Categorize the World, (ed.) J. Bremer,
A. Chuderski, Cracow: Universitas, 2011, 509 pp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393
Od Redakcji
Oddajemy do rk Czytelnikw XVIII tom Rocznika Filozoficznego Ignatianum. Powsta on wwarunkach wymuszajcych powane zmiany w strukturze pisma i wczeniejszych procedurach jego
opracowania. Konieczne byo przede wszystkim dostosowanie si,
wkrtkim terminie, do sformuowanych przez Ministerstwo nowych
kryteriw oceny czasopism naukowych. Ponadto nowe decyzje ministerialne zbiegy si wczasie zustpieniem poprzedniej Redakcji.
Starajc si sprosta tym wymaganiom, zaczlimy opracowywa
wedug nowych standardw stron internetow Rocznika, zawierajc m.in. rekonstrukcj treci opublikowanych we wczeniejszych
tomach, jak icyfrowe archiwum redakcyjne. Nie jest to zadanie proste, biorc pod uwag take nasze moliwoci finansowe. Planujemy
jednak tak rozwija nasz stron internetow, aby moga peni rol
archiwum, przygotowania i prezentacji pisma (na wzr Manuscript
Management System), a po moliwo przestawienia si cakowicie
na tryb elektroniczny, gdyby publikacja tradycyjna staa si zupenie niemoliwa. Mamy przy tym nadziej sprosta wymaganiom tak
Web of Knowledge, jak rwnie innym, moe bardziej otwartym, inicjatywom indeksacji ibazy cytowa. Dostosowanie pisma do takich
narzdzi bibliometrycznych, a nastpnie jego weryfikacja wymaga
jednak dugiego czasu.
Jestemy obecnie na etapie wdraania nowej procedury wyboru
dostarczanych materiaw irecenzowania przyjtych artykuw (podwjne niejawne recenzje zewntrznych specjalistw) oraz poszerzania grona wsppracujcych zpismem czonkw Rady, autorw
irecenzentw rwnie oosoby zzagranicy.
10
od redakcji
Dostosowujc Rocznik do nowych wymaga, staramy si jednoczenie zachowa wartociowe zaoenia naszych poprzednikw.
Nadal bdziemy pracowali w chrzecijaskiej tradycji filozoficznej
cenicej wysoko klasyczny sposb filozofowania, lecz jednoczenie otwartej na rnorodne, wtym nowe dyscypliny, szkoy, metody
ikoncepcje filozoficzne.
Adam Jonkisz
Robert Janusz
ARTYKUY
recenzowane
Rocznik Filozoficzny Ignatianum

XVIII 2012
Krzysztof NIEYSKI
PRBA UZGODNIENIA FILOZOFII GRECKIEJ

Z YDOWSK ORTODOKSJ
W FILOZOFII MOJESZA MAJMONIDESA
Wstp
Niniejszy traktat ma na celu owiecenie religijnego czowieka, ktrego nauczono wiary wprawdziwo naszej witej Tory, ktry sumiennie
wypenia moralne ireligijne obowizki, ajednoczenie zpowodzeniem
oddaje si filozoficznym dociekaniom.
Mojesz Majmonides1
Granic mdroci milczenie, ale samo milczenie nie jest mdroci.

ydowskie przysowie2
Majmonides zdawa sobie spraw, e czasami najmdrzej jest milcze,

podczas gdy innym razem ujawnienie odkrytej przez siebie prawdy bywa
jedynym prawidowym wyborem. We wszystkich swoich pracach Majmonides zachowuje rwnowag midzy tymi dwiema zasadami.
Howard Kreisel3
1
M. Majmonides, Przewodnik bdzcych. Cz pierwsza, tum. U. Krawczyk,
H. Halkowski, Krakw 2008, s. 13.
2
Gosy zAszkenaz. ydowskie przysowia ipowiedzenia ze zbioru Ignaza Bernsteina, tum. S. Adalberg, H. Lew, Bar Ami, Krakw 2007, s. 141.
3
H. Kreisel, Mojesz Majmonides, w: D.H. Frank, O. Leaman, Historia filozofii
ydowskiej, tum. P. Sajdek, Krakw 2009, s. 287.
14
Krzysztof NIEYSKI
Mojesz Ben Majmon (1136-1204), zwany zaciska Majmonidesem, aod pocztkowych liter nazwiska RMBM (Rabi Moses ben
Maimon) take Rambamem, urodzi si wKordowie, gdzie spdzi
wiksz cz swego ycia. Pod koniec ycia przenis si do Egiptu,
gdzie naucza na uniwersytecie w Kairze. By rabinem, teologiem,
lekarzem ifilozofem4 oraz autorem dzie ztych dziedzin. Wtradycji
ydowskiej uznany jest nie tylko za najwybitniejszego przedstawiciela ydowskiej filozofii, ale nawet za drugiego po biblijnym Mojeszu.
Jego dziea, obok pism Izaaka Izraelego, to apogeum judaistycznej
filozofii redniowiecznej5, aprby uzgodnienia prawd filozofii greckiej z prawdami judaizmu uczyniy go znanym i cenionym mylicielem w krgach mylicieli chrzecijaskich. Majmonides sta si
wzorem do naladowania, a nawet do przecignicia, dla chrzecijaskich teologw scholastycznych XIII wieku, zwaszcza dla w.
Tomasza zAkwinu. Jako teolog ydowski Majmonides uznawa wraz
zchrzecijaskimi teologami Stary Testament idlatego ju przed nimi
musia upora si zproblemami zharmonizowania wiary zfilozofi.
Chrzecijascy teologowie, nawet jeli nie podzielali jego rozwiza,
korzystali zjego przykadu izachowali wpamici bodaj najwaniejszy wiosek zjego nauki: w wielu kwestiach sama filozofia nie jest
wstanie osign prawd zawartych wobjawieniu6.
czenie filozofii iwiary wdoktrynie Majmonidesa bdzie take
tematem naszych docieka, aczkolwiek bdziemy go rozpatrywali
wpewnym szczeglnym aspekcie. Oglna charakterystyka doktryny
filozoficznej doktora ydowskiego doczekaa si opracowa ze strony
wybitnych historykw filozofii, tak dawnych, jak iwspczesnych7.
Majmonidesa znajomo medycyny ifilozofii traktujemy cznie, gdy wkulturze jzyka arabskiego (inaczej ni wchrzecijaskiej Europie) zdobycie wiadomoci
medycznych naleao do wyksztacenia filozoficznego.
5
Por. Z. Kuksewicz, Zarys filozofii redniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajw zakaukaskich, sowiaska, arabska iydowska, Warszawa 1982, s. 486.
6
Por. E. Gilson, Historia filozofii chrzecijaskiej w wiekach rednich, tum.
S. Zalewski, Warszawa 1987, s. 31, 210.
7
Obecny stan bada nad filozofi Majmonidesa przedstawia np. Howard Kreisel,
art. cyt., s. 291-294.
4
PRBA UZGODNIENIA FILOZOFII GRECKIEJ...
15
Jednake rwnie interesujcym przedsiwziciem poznawczym moe

okaza si zbadanie niektrych racji i uwarunkowa8, dla ktrych
Majmonides prbowa uzgodni ze sob dwie rne formy wiedzy:
greck filozofi i prawdy ydowskiej religii. Bya to jednoczenie
prba uzgodnienia dwch wiatw, gdy w jzyku Majmonidesa
sowo filozof znaczyo prawie tyle samo, co nie-yd9. Powody,
dla ktrych wybieramy taki sposb badania doktryny Majmonidesa,
s nastpujce:
(1) Osoba itwrczo Majmonidesa zoyy si na niezwyke zjawisko historyczne, oktrym rabin Sacha Pecaric napisa: Recepcja
jego myli mieci si wpenej skali od nieufnoci do afirmacji10.
U wczesnych ydw jego doktryna wywoywaa zdumienie i zachwyt, uinnych znw irytacj ikrytyk11, a co osobliwe wzwalczajcych si nawzajem grupach wewntrz judaizmu by uwaany
za wsplny duchowy autorytet (zosta oficjalnym duchowym ipolitycznym przywdc egipskich ydw). Oto bowiem czowiek, ktry
zrwn pasj zajmuje si studiowaniem ydowskiego prawa izarazem pogaskiej filozofii Arystotelesa; czowiek, ktry zniezrozumiaych powodw bdc wybitnym znawc literatury rabinicznej,
nie waha si zajmowa filozofi perypatetyck uchodzc wwczas
za synonim herezji (odrzucaa bowiem stworzenie wiata iide Boga
osobowego dziaajcego whistorii). Jakby tego byo mao: oto czowiek, ktry, bdc gorliwym ydem, przyjmuje w wielu punktach
greck filozofi za swoj wasn; czyni to w sposb, ktry sta si
8
Przez racje bdziemy tu rozumieli argumenty filozoficzne, natomiast uwarunkowania s szerszym pojciem, ktre oznacza rnorodne czynniki: osobiste, religijne, duchowe, kulturowe, a take pogldy filozoficzne i religijne poprzednikw
Majmonidesa.
9
Por. R. Lerner, Maimonides Vorbilder menschlicher Vollkommenheit, Mnchen
1996, s. 19.
10
S. Pecaric, Przedmowa, w: M. Majmonides, dz. cyt., s. 7.
11
Najwiksze spory toczyy si wok racjonalizmu Majmonidesa, akonkretnie
relacji midzy filozofi awiar, rozumem oglnoludzkim atradycj religijn. Szerzej
na temat historii tych polemik, przeciwnikw ientuzjastw doktryny Majmonidesa
por. J. Ochman, redniowieczna filozofia ydowska, Krakw 1995, s. 172nn.
16
Krzysztof NIEYSKI
bardzo kontrowersyjnym politycznym faktem jego ycia, rzutujcym

na jego wypowiedzi tak filozoficzne, jak irabinackie12. Trudno byoby przej obojtnie wobec problematyki racji iuwarunkowa, jakie
zoyy si na wystpienie takiej oryginalnej umysowoci.
(2) Doktryna Majmonidesa jest take godna uwagi ze wzgldu na
natur ludzkiego poznania. Nie jestemy czystymi inteligencjami,
ana procesy poznawcze naszych umysw maj wpyw rne racje
iuwarunkowania, niekiedy bardzo osobiste. Wprzypadku wybitnych
i wpywowych mylicieli wydobycie na jaw tych czynnikw jest
niezwykle zajmujce. O poytkach takiego badania pisa Frederick
Copleston: Jest wielce podane, by historyk wiedzia co ofilozofie jako o czowieku (oczywicie nie jest to moliwe w przypadku
wszystkich filozofw), poniewa to pomoe mu si wczu wbadany
system, spojrze na jak gdyby od wewntrz iuchwyci jego osobliwy smak icharakterystyczne cechy. Powinnimy stara si znale na
miejscu filozofa, sprbowa spojrze na jego myli od wewntrz13.
Trzeba przyzna, e takie spojrzenie od wewntrz na myli filozofa wcale nie jest czym atwym. Wrcz przeciwnie. Odsonicie
korzeni mylenia filozoficznego, dokonanie choby tylko czciowej
rekonstrukcji filozoficznej biografii myliciela jest znacznie trudniejsze ibardziej naraone na bdy ni omawianie skrystalizowanej
doktryny. Takie ryzyko jednak podejmujemy. agodzi je znakomita14
biografia pira rabina Abrahama Joshuy Heschela15, ktra staa si
Por. R. Lerner, dz. cyt., s. 20.
F. Copleston, Historia filozofii, t. 1, tum. H. Bednarek, Warszawa 1998, s. 19.
14
Suzanne Heschel, crka A.J. Heschela, wspomina, e ksika jej ojca powicona Majmonidesowi bya uznana wniemieckich czasopismach za idealn, bogat, anawet za dzieo sztuki. Nie tylko zawieraa jasne streszczenie jego nauki,
lecz take ukazywaa Majmonidesa od strony jego osobistych konfliktw izmaga,
ktre odzwierciedlay si wjego nauce. Chodzio bowiem oto, aby przedstawi Majmonidesa nie tylko jako cile racjonalistycznego filozofa, lecz take jako czowieka
zainteresowanego gboko sprawami ducha. Por. S. Heschel, Wstp, w: A.J. Heschel,
Czowiek szukajcy Boga. Szkice omodlitwie isymbolach, tum. V. Reder, Krakw
2008, s. 19n.
15
A.J. Heschel, Maimonides. Eine Biographie, Herausgegeben und mit einem
12
13
17
inspiracj niniejszych docieka. Zadaniem, jakie Heschel sobie postawi, bya rekonstrukcja mylenia Majmonidesa zamiast omwienia
skrystalizowanych ju myli, aktu kontemplacji zamiast jego kocowych rezultatw16.
Aby nie tworzy dowolnych interpretacji, ktre byyby zbyt pochopne i tendencyjne, odwoamy si take do krytycznych opracowa i tekstu rdowego: Przewodnika bdzcych dziea, ktre
zapewnio Majmonidesowi saw filozoficzn.
redniowieczna ydowska prba czenia rozumu iwiary jest interesujca take zpowodu aktualnoci samego problemu ito wobecnej
sytuacji dialogu midzyreligijnego. Wspczenie dialog midzy religiami zmierza do wymiany bogactw intelektualnych. Wspomniany
rabin A.J. Heschel, weseju: adna religia nie jest samotn wysp, tak
pisa ocelu wsppracy midzyreligijnej: Nie mamy sobie nawzajem
schlebia ani te zbija swoich twierdze; celem jest wzajemna pomoc,
dzielenie si intuicjami inauk, wsppraca wnaukowych przedsiwziciach na najwyszym poziomie i co najwaniejsze wsplne
szukanie rde na pustyni, rde pobonoci, skarbw ukojenia, siy
mioci itroski oczowieka17. Heschel podkrela, e przejcie na judaizm wcale nie jest warunkiem osignicia witoci ijedynej moliwej wiedzy oBogu-Stwrcy, gdy najwikszy ydowski autorytet
Majmonides zapewnia wswoim kodeksie prawa ydowskiego: Nie
tylko plemi Lewiego (przynalene Bogu) jest wnajwyszym stopniu
uwicone, ale kady spord yjcych na ziemi, ktrego serce ponagla, aumys poucza, by odda si subie Bogu ikroczy ciekami
prawoci, jak pragn Bg; () Wszyscy ludzie maj udzia wyciu
wiecznym, jeeli zgodnie ze swoimi moliwociami zdobywaj wiedz oStwrcy iuszlachetniaj si poprzez nabywanie szlachetnych
Vorwort zur Neuausgabe von Friedrich Hansen und Fred Rosner, Neukirchen-Vluyn
1992. Po raz pierwszy ksika ukazaa si wBerlinie w1935 roku.
16
Por. tame, s. 286.
17
Tene, adna religia nie jest samotn wysp, w: Tene, adna religia nie jest
samotn wysp. Abraham Joshua Heschel i dialog midzyreligijny, H. Kasimow,
B.L. Sherwin (red.), tum. M. Kapera, Krakw 2005, s. 48n.
18
Krzysztof NIEYSKI
cech. Bez wtpienia ten, kto tak uksztatowa siebie moralnie iintelektualnie, aeby osign wiar wStwrc, bdzie mia udzia wyciu przyszym18. Troska Majmonidesa oumysow imoraln kultur
ludzkoci jest ideowo spokrewniona ztym, co na temat roli filozofii
wdialogu zniekatolikami pisa do biskupw Kocioa katolickiego
papie Jan Pawe II: Myl filozoficzna jest czsto jedynym terenem
porozumienia idialogu ztymi, ktrzy nie wyznaj naszej wiary19.
Majmonides naley do mylicieli mogcych by rdem inspiracji
dla ludzi, ktrym trudno jest pogodzi religijny przekaz z wiedz,
jak posiedli, studiujc nauki wieckie. Nie bez znaczenia jest take
fakt, e przyszo nam y wepoce sabego rozumu isabej wiary.
Wane jest zatem, aby rozbudza wiadomo tego, e wiara, czymkolwiek jest wicej, jest take u y c i e m r o z u m u. Rozum ma
bezporedni iaktywny udzia wwierze: dochodzi do gosu nie tyle
przed czy po wierze, lecz wsamym akcie wiary20 pisa Stanisaw
Wszoek. Podobn myl spotykamy ju uMajmonidesa, ktry wyjania: sowa wiara uywam nie tylko wznaczeniu tego, co czowiek
wypowiada swoimi wargami, ale take tego, co pojmuje on swoj
dusz przewiadczenia, e przedmiot [wiary] jest dokadnie taki,
jak jest rozumiany21. Std te oMajmonidesie stwierdza si: Dla
niego filozofia nie jest tylko pierwszym stopniem do wiary, lecz to
wiara jest rwnie racjonalna22. Przejdmy teraz do sformuowania
problemu badawczego.
Nasze podstawowe pytanie brzmi nastpujco: Co skonio Mojesza Majmonidesa do podjcia prb uzgodnienia prawd filozoficznego rozumu zprawdami Tory iTanachu? Czy wystarczajcym powodem by ten, na ktry si powszechnie wskazuje: ch pomocy
innym, ktrzy zagubili swoj wiar wObjawienie wskutek filozofii
Cyt. za: A.J. Heschel, adna religia, art. cyt., s. 46.
Jan Pawe II, Encyklika Fides et ratio (14 wrzenia 1998 r.), 104.
20
S. Wszoek, Racjonalno wiary, Krakw 2003, s. 11.
21
M. Majmonides, dz. cyt., L, s. 114.
22
H. iM. Simon, Filozofia ydowska, tum. T.G. Pszczkowski, Warszawa 1990,
s. 132.
18
19
19
inauki, ateraz mog j odzyska jedynie t sam drog, czyli poprzez

naukowo-filozoficzn argumentacj23? A moe troska o filozoficzne
uzasadnienie wiary ydowskiej wypywaa w pierwszej kolejnoci
zosobistych dylematw Majmonidesa, zjego wewntrznych konfliktw izmaga, zproblemw iambicji ukrytych wgbi jego ducha
iumysu? Kogo spotykamy, czytajc Przewodnik bdzcych?
Aby przyjrze si bliej niektrym podstawowym racjom iuwarunkowaniom programu czenia rozumu iwiary wdzieach Majmonidesa, wykonamy dwa kroki: (1) scharakteryzujemy ten mylowy program, zarwno ujego poprzednikw, jak iu samego Majmonidesa24;
(2) nastpnie zbadamy niektre podstawowe racje iuwarunkowania,
jakie mogy zainspirowa Rambama do prby uprawomocnienia mylenia filozoficznego wobszarze ydowskich wierze religijnych.
I. Majmonidesa idea czenia rozumu iwiary
na tle ydowskiego redniowiecza
ycie Majmonidesa, spdzone gwnie w Hiszpanii, przypado
na wiek XII. Wtym czasie na pwyspie Iberyjskim wzrastay silne
tendencje racjonalistyczne, ktre wywoay ywe, wieckie zainteresowanie filozofi. Filozofia wHiszpanii rozwijaa si bez przeszkd,
23
Por. np. J. Pieper, Scholastyka. Postacie izagadnienia filozofii redniowiecznej, tum. T. Brzostowski, Warszawa 2000, s. 104. Podobnie argumentuj: Wadysaw Seko, Jak rozumie filozofi redniowieczn, Kty 2001, s. 94; Andrzej Sparty,
Dzieje filozofii staroytnoci chrzecijaskiej i redniowiecza, Pozna 1992, s. 47;
Philotheus Bhner iEtienne Gilson, Historia filozofii chrzecijaskiej. Od Justyna do
Mikoaja Kuzaczyka, tum. S. Stomma, Warszawa 1962, s. 391.
24
Ogln charakterystyk problematyki czenia filozofii iwiary uMajmonidesa
ijego ydowskich poprzednikw sporzdziem na podstawie nastpujcych opracowa: Z. Kuksewicz, dz. cyt.; J. Ochman, dz. cyt.; H. iM. Simon, dz. cyt.; artykuy
zamieszczone wmonografii Daniela H. Franka iOlivera Leamana, Historia filozofii
ydowskiej, tum. P. Sajdek, Krakw 2009, amianowicie: Carmy, D. Schatz, Biblia
jako rdo refleksji filozoficznej, s. 25-50; H. Kreisel, art. cyt., s. 259-294; D. Novak,
Talmud jako rdo refleksji filozoficznej, s. 75-92; N.M. Samuelson, Wprowadzenie
do redniowiecznego arystotelizmu ydowskiego, s. 243-258.
20
Krzysztof NIEYSKI
arol reakcji na umacniajce si racjonalistyczne tendencje wkulturze wziy na siebie rodowiska religijne, zarwno ydowskie, jak
iislamskie. Rozwj filozofii by zatem stymulowany aktywnoci k
religijnych, ktre, skupiajc gwnie duchownych, sprzeciwiay si
prbom racjonalizacji, azwaszcza ufilozoficznienia wykadni ordzia biblijnego.
Majmonides wzrasta w klimacie redniowiecznej hermeneutyki
biblijnej zbudowanej na przekonaniu, e Biblia przekazuje gwne
prawdy filozoficzne inaukowe. redniowieczni racjonalici twierdzili
bowiem, e cho biblijne przedstawienia Boga iopisy wydarze rozwijaj duchowo masy wiernych ipozwalaj im na przyswojenie podstawowych prawd, to jednak prawdziwe zrozumienie biblijnego dyskursu osigalne jest tylko dla ludzi zajmujcych si filozofi inauk.
Biblia ogldana przez pryzmat rozumu filozoficznego miaa stanowi
fascynujc lektur, gdy autorw ksig prorockich ma cechowa niezwyka przenikliwo filozoficzna. Klasycznym przykadem prorokafilozofa jest Ezechiel, opisujcy szczegowo wizj rydwanu (Ez 1,10),
co Majmonides uzna za skarbnic arystotelesowskiej metafizyki.
Zanim jednak w myli ydowskiej rozwiny si dociekania na
temat relacji rozumu iwiary czy filozofii iteologii, pojawiy si okrelone postawy, ktre wpraktyce realizoway przesanki teoretyczne.
Obok dyktatu ydowskiej ortodoksji zjej dyrektyw fideistyczn, pojawia si wdrugiej poowie VII wieku, wruchu karaimw, tendencja
zalecajca racjonalne studium Biblii, niezalene od oficjalnej wykadni. Do racjonalizmu karaimw nawizuje wpniejszej historii myli
ydowskiej nurt racjonalistyczny zarwno uczonych prowadzcych
badania naukowe, jak ifilozofw, zdwiema wybitnymi postaciami:
Izaakiem Izraelim wEgipcie i Ibn Dawudem w Hiszpanii. Wystpienie Majmonidesa zwersj umiarkowanego racjonalizmu uwzgldniajcego potrzeby religii przygotowa ibezporednio poprzedzi typ
racjonalizmu reprezentowany wXII wieku przez trzech ydowskich
mylicieli: Hij, Cadika i Ibn Dawuda. Aby lepiej pozna te uwarunkowania doktryny Majmonidesa, przyjrzyjmy si bliej pogldom
jego bezporednich poprzednikw.
21
1. Poprzednicy Majmonidesa
ydowski uczony ifilozof Abraham bar Hija (1065-1143) czy

zainteresowania naukowe ztalentem filozoficznym. Sformuowa racjonalne, oparte na podstawach filozoficznych, wyjanienie wiata.
Co do wyjaniajcej siy filozofii sta jednak na stanowisku umiarkowanym: filozofia nie moe nam da penej wiedzy, gdy takow
dysponujemy jedynie dziki objawieniu. Wielkim zaufaniem do rozumu wykaza si take Jzef ben Cadik (zm. 1149 r.). Uwaa on, e
skoro czowiek jest mikrokosmosem, to wiedza oczowieku daje nam
pen wiedz o wszechwiecie. Dogbnie analizowa rda i wiarygodno ludzkiego poznania, jednake w procesie doskonalenia
czowieka ponad wszelk wiedz postawi cnoty moralne, oktrych
uczy religia.
Najbardziej reprezentatywn postaci dla konsekwentnej tendencji racjonalistycznej by Ibn Dawud (Abraham ben Dawud) zToledo
(ur. ok. 1100, zm. 1180). By on filozofem itylko filozofem, dla ktrego dociekania rozumowe stanowiy jedyn, wiarygodn drog do
prawdy. Swoje filozoficzne tezy na temat Boga, czowieka i wiata
wgruncie rzeczy wywodzi zdoktryny Arystotelesa, podobnie jak to
pniej czyni Majmonides. Dla ewolucji myli ydowskiej pogldy
Ibn Dawuda na stosunek wiary do filozofii okazay si nowatorskie
i przeomowe. Jako czowiek wiary nie odrzuca Biblii, a jednak,
wbrew caej dotychczasowej tradycji, uwaa, e waciw drog poznania prawdy jest jedynie badanie rozumowe i filozofia. Uznawa
pen zgodno rozumu iwiary, co czyo go zdotychczasow tradycj racjonalizmu ydowskiego, ale wprowadzi nowy element: skrajny postulat racjonalizmu. Wedug tego postulatu tradycja religijna ma
si teraz podporzdkowa wymaganiom rozumu, abiblijne sformuowania wynikom analizy rozumowej. Do tej pory wtradycji ydowskiego racjonalizmu podkrelano jedynie zgodno rozumu zwiar.
Nie prbowano i tak daleko, by podporzdkowywa tradycj rozumowi. Ibn Dawud twierdzi jednak, e samo studium Biblii, ktra
zawiera wiele sprzecznych twierdze, moe doprowadzi do niepo-
22
Krzysztof NIEYSKI
rozumie i bdw. Tekst biblijny naley zatem podda racjonalnej

interpretacji, atwierdzenia Biblii dopasowa do zasad racjonalnego
mylenia. I wanie to stwierdzenie byo nowoci dla ydowskiej
tradycji umiarkowanego dotd racjonalizmu. Na tym gruncie wyrosa szczytowa posta redniowiecznej ydowskiej filozofii Mojesz
Majmonides.
Z myl Ibn Dawuda doktryn Majmonidesa czy podobny typ
racjonalizmu. Wdziedzinie interpretacji Biblii decydujc rol mia
wg niego odgrywa spekulatywny rozum. Gdy tekst biblijny wchodzi
wkonflikt zrozumem, wwczas filozof okrela dane sformuowanie
biblijne jako przenoni ipodawa tak interpretacj, aby zgadzaa si
ona zracjonalnym podejciem. Ponadto Majmonides kroczy ladami
swojego bezporedniego poprzednika take w tym, e pozwala sobie na odstpowanie od Biblii, idc za rozumem. Tej praktyce nadaje
jednak swoiste teoretyczne uzasadnienie: autorytetem nie jest Biblia,
lecz sam Bg, jako autor Biblii. Racjonalne podejcie do tradycji religijnej sprawio, e Majmonides stworzy podstawy ydowskiej teologii spekulatywnej (z podobnym programem spotkamy si pniej
uw. Tomasza zAkwinu), gdy uwaa, e nauk najwysz jest teologia, ale chcc j rzetelnie uprawia, naley najpierw zbada natur
oraz wyjani najoglniejsze kategorie filozoficzne. Te za wywodz
si gwnie od Arystotelesa.
Ibn Dawud przygotowa Majmonidesowi (i innym ydowskim
arystotelikom) recepcj arystotelizmu przez swj pogld na stosunek nauki do religii. Ibn Dawud dlatego wprowadza arystotelizm do
wntrza dogmatycznego systemu rabinicznego judaizmu, poniewa
uwaa, e nie istnieje odrbna prawda religijna i odrbna prawda
naukowa: jest tylko jedna prawda. Skoro religia ma mie rzeczywist
warto, to, podobnie jak nauka, musi stawia sobie za cel prawd.
Prawdziwa nauka iprawdziwa religia musz by spjne. Religia, taka
jak judaizm, nie moe ogranicza si do jednej dziedziny ycia, lecz
musi obejmowa wszystko. Ztej racji judaizm nie jest czym odrbnym od nauki, ale zawiera j wsobie: rozumienie judaizmu wiernego Torze jest tosame zrozumieniem judaizmu take jako nauki.
23
Jedynym czynnikiem odrniajcym doktryny obu ydowskich

mylicieli bya intencja, zjak uprawiali filozofi. Zamiarem Majmonidesa byo stworzenie syntezy filozofii arystotelesowskiej ireligijnych prawd judaizmu. Synteza ta miaa powsta nie poprzez daleko
idce utosamienie ich obu, co bezskutecznie prbowa uczyni Ibn
Dawud, lecz poprzez odgraniczenie tego, co mona udowodni, od
tego, co naley przyj jako prawd ydowskiego objawienia.
Mimo niewtpliwych nawiza do swoich poprzednikw Majmonides okaza si jednak nie biernym spadkobierc tradycji rabinicznego racjonalizmu, lecz jego oryginalnym kontynuatorem.
2. Oryginalno doktryny Majmonidesa
Z uwagi na nowatorski program filozoficzny przypisuje si Majmonidesowi rol wredniowieczu analogiczn do tej, jak wstaroytnoci odegra inny ydowski filozof: Filon zAleksandrii. Filon
realizowa program zharmonizowania judaizmu z filozofi neoplatosk, aMajmonides zfilozofi Arystotelesa. Rambam zakada daleko idc zgodno religii ifilozofii. Uwaa, e wTorze ipismach
rabinicznych zawarte s niemal wszystkie tezy metafizyczne, jakie
znajduj si wdzieach Arystotelesa25.
Oryginalno doktryny Majmonidesa nie wynikaa jednak zfaktu,
e by on filozofem (arystotelikiem), lecz przede wszystkim ztego,
e by mylicielem religijnym. Niektrzy historycy filozofii uwaaj,
e Majmonides dokona najwikszego przewrotu w teologii i filozofii ydowskiej, gdy podda doktryn ydowsk logice Arystotelesa26. Majmonides, mimo swej wielkiej kultury filozoficznej oraz
przekonania, e judaizm jest religi opart na rozumie, nie uwaa
siebie samego za filozofa. Takim mianem okrelano wwczas jedynie autorw, ktrzy przyjmowali filozofi, gwnie Arystotelesa, jako
swj wyczny przedmiot bada ipodstaw wasnego obrazu wiata.
Tymczasem myliciel zKordowy swj talent filozoficzny cakowicie
25
26
Por. J. Ochman, dz. cyt., s. 155.

Por. tame, s. 340.
24
Krzysztof NIEYSKI
powici rozjanieniu religijnej wiadomoci judaizmu (przy okazji

korygujc filozofi perypatetyck wmiejscach, wktrych nie daa si
uzgodni zprawdami religii ydowskiej) ista si twrc oryginalnej
syntezy judaizmu filozoficznego iarystotelizmu ydowskiego27.
Podejmowanie kwestii religijnych prowadzio Majmonidesa do
oryginalnych odkry filozoficznych. Naley do nich jego wasna teoria analogii proporcjonalnoci metaforycznej28. Miaa ona posuy
do metodologicznej korekty bdnego podejcia teologii ydowskiej
do dwch problemw: antropomorfizmw biblijnych iatrybutw Boych. Zapytajmy teraz: Na czym polegaa ta korekta?
Kierunek talmudyczny zakada tosamo znakw (wyrazw,
sw) iich znacze (treci, poj), asfera sw bya nietykalna, gdy
nie mona byo zmieni tekstu Tory. Zmiana moga dotyczy jedynie
znaczenia sw iwanie na tym polegaa innowacja Majmonidesa.
Przyjta przez niego analogia (proporcjonalnoci metaforycznej)
sugerowaa, e w przypadku biblijnych antropomorfizmw mamy
do czynienia z wieloznacznoci (wielorakoci znacze) przy zachowaniu jednoci znaku. Std wnioskowa, e antropomorfizmy s
homonimami, tzn. zakadaj jedno znaku i zarazem wielo znacze. Chodzio mu oto, by dobiera odpowiednie znaczenie do danego wyrazu. WUwagach przedwstpnych do Przewodnika czytamy:
Moim gwnym celem wtej pracy jest wyjanienie pewnych sw
pojawiajcych si w ksigach proroczych. Niektre z tych sw s
homonimami spord ich kilkunastu znacze osoby niedouczone
wybieraj te niepoprawne29. Whomonimie przestaje obowizywa
zasada tosamoci io znaczeniu decyduje nie sam znak (sowo), lecz
kontekst znakw (wyrazw) lub nawet idea generalna (sens nadrzdny, cel autora), wjakim umieszczony zosta wyraz antropomorficzny.
Odkrywanie waciwego znaczenia wyrazw antropomorficznych
polegao na ich zestawieniu zkontekstami, wktrych zostay umieszczone. Na podstawie kontekstu wyrazowego oraz kontekstu oglnego
Na temat tej syntezy por. tame, s. 157n.
Por. tame, s. 399n.
29
M. Majmonides, dz. cyt., Uwagi przedwstpne. Cel pracy, s. 13.
27
28
25
(ideowego) Majmonides wykazywa zasadno alegorycznego rozumienia antropomorfizmw. Uwaa, e antropomorfizmy biblijne nios wsobie drugie, gbsze znaczenie: spekulatywno-metafizyczne;
jedynie ludzie wyksztaceni s zdolni je odkrywa, apozostaym dostpne jest jedynie znaczenie dosowne.
Jak koncepcja homonimw okazaa si pomocna w rozwikaniu
trudnoci zwizanych zbdnym (bo dosownym) rozumieniem wyrae antropomorficznych, tak do rozwizywania problemw atrybutw boskich pomocna dla Majmonidesa okazaa si koncepcja synonimw. Synonim zakada jedno treci (znaczenia) irnorodno
znakw. Atrybuty Boe s synonimami, gdy odnosz si do jednej
istoty Boej (tre, znaczenie), ktra jest doskona jednoci. Podobnie jak whomonimie, wsynonimie nie obowizuje postulat tosamoci midzy znakiem ajego znaczeniem: jednemu znaczeniu (treci)
odpowiada wiele rnych znakw. Jedna istota Boa wymaga do jej
zrozumienia wielu rnych znakw (sw, poj, wyobrae), awyraeniami tymi s atrybuty rnobrzmice (np. sprawiedliwy, miosierny itp.). Analogia proporcjonalnoci metaforycznej zastosowana
przez Majmonidesa zakada analogi stosunkw rnych sfer (boskiej iludzkiej), ale nie zakada analogii midzy czonami rnych
sfer. Sfery boska iludzka s ostro rozgraniczone. Atrybuty Boe to
cechy przypisywane Bogu przez ludzi na podstawie analizy boskiego
dziaania (stwarzania) iefektw tego dziaania stworzonej rzeczywistoci. Atrybuty s jedynie cechami ludzkimi, aprzy ich pomocy
ludzie opisuj Boga, wiedzc, e tych cech wBogu naprawd nie ma.
Mwic oBogu jzykiem ludzkich okrele, naley koniecznie zaprzecza ograniczonoci jakoci tych ludzkich cech wBogu, aprzez
to unika przypisywania atrybutw pozytywnych, co prowadzioby
do ugruntowania teologii negatywnej. Stosowanie bowiem atrybutw
pozytywnych niesie ze sob niebezpieczn sugesti, e istnieje byt,
ktry jest rwnie wieczny jak Bg.
Ponadto, ju za ycia Majmonidesa, niesychanie nowatorskie
ibudzce sprzeciw ydowskiej ortodoksji okazao si jego podstawowe dzieo o tematyce religijno-prawnej w jzyku hebrajskim Misz-
26
Krzysztof NIEYSKI
ne Tora (Druga Tora). Byo to kompendium talmudyczne zbierajce

isystematyzujce wszystkie nauki prawne judaizmu. Majmonidesowi zaleao bowiem na rozjanieniu wiadomoci religijnej wzakresie prawa ydowskiego30. Oryginalno tego dziea polega na tym, e
wyroso ono zpotrzeby zharmonizowania nauki religii zwczesnym
stanem wiedzy ifilozofii. Kodeks Majmonidesa nie jest jedynie zestawieniem istniejcych ju wczeniej przepisw talmudycznych, ale
odzwierciedla poziom nauki tamtego okresu i wykorzystuje nauk
ifilozofi greck, gwnie Arystotelesa. Dobitnym tego wyrazem jest
pierwsza z14 ksig kodeksu, ktr Rambam nazwa Ksig poznania. Powici j problemom fizyki i metafizyki, dlatego ta ksiga
najbardziej atakowana przez ortodoksj staa si religijno-filozoficznym podrcznikiem. Fizyka i metafizyka byy obce religijnej
tradycji judaizmu. Majmonides, owadnity ide filozoficznego objanienia judaizmu, znalaz jednak drog do wprowadzenia arystotelesowskiej fizyki imetafizyki do religii: traktujc je jako przesanki
przepisw prawnych. Uetyczni fizyk ipowiza j zprzykazaniem
czci imioci do Boga, gdy sdzi, e poznanie wiata izrozumienie
jego budowy wzbudzi nasz mio do Stwrcy isprawi, e bdziemy
Go bardziej miowali. Zkolei wczenie metafizyki, zwaszcza problemu poznania Boga, byo uwarunkowane racjonalistyczn postaw
Majmonidesa, wedug ktrego mio do Boga ma wynika z Jego
poznania. Wpierwszej ksidze Miszne Tora omwione zostay take problemy ydowskiej etyki. Mimo e podstaw etyki jest religia,
Majmonides prowadzi szczegowe badania etyczne na podstawie
Etyki nikomachejskiej Arystotelesa, ktrego uznawa za najwikszego zfilozofw31.
Najwikszy zfilozofw wywar najwikszy wpyw na religijno-filozoficzn doktryn Majmonidesa. Jak wykazuje Aleksander Broadie32, wspczenie najbardziej dyskutowan kwesti wrd znawJudaizm, jak wiadomo, jest religi opart na przepisach prawnych, dlatego podstaw ydowskiego ycia s przepisy, ktre znalazy kodyfikacj wTalmudzie.
31
M. Majmonides, dz. cyt., V, s. 36.
32
Por. A. Broadie, Istota redniowiecznej filozofii ydowskiej, w: D.H. Frank,
30
27
cw i komentatorw filozofii ydowskiego redniowiecza jest problem, w jakim stopniu Majmonides by ydowskim arystotelikiem.
Nikt jednak nie wtpi, e Majmonides by arystotelikiem, nawet jeli
wyznawa on bardzo zjudaizowany arystotelizm. Bez wzgldu na to,
czy Majmonides atakuje Arystotelesa za jego nauk oodwiecznoci
wiata, czy te broni go, twierdzc, e Stagiryta takiego pogldu nie
gosi, lub te gdy rozwaa prawo Mojesza, obce przecie Arystotelesowi zawsze wumysowoci Majmonidesa obecny jest Arystoteles.
Prawo Mojeszowe ifilozofia Arystotelesa (ta druga zmaymi poprawkami33) to osignicia, oponadczasowej wanoci ktrych Majmonides by przekonany. Mia on jednak wiadomo zmieniajcych
si okolicznoci historycznych. Stwarzay one liczne zagroenia dla
zaadaptowania nieodwoalnego prawa ydowskiego iniezmiennych
przykaza do zmieniajcych si warunkw kulturowych. Interpretacja Mojeszowego prawa jest wprawdzie umoliwiana przez samo to
prawo, ale to jeszcze nie zabezpiecza tradycji przed jej bdn wykadni. Aby zachowa wiar wnieprzerwan prawomocno prawa
ydowskiego, Majmonides zastosowa do jego wykadni nieprzemijajc filozofi. Wiara w niezmienno prawa ydowskiego miaa
by zatem poparta wiar wwiecznotrwao greckiej filozofii. Biblijny Mojesz itylko on peni rol platoskiego filozofa-krla.
To przekonanie miao ochroni ydowsk tradycj przed zagroeniami ze strony jej nieumiejtnego przystosowania do zmiennych okolicznoci historycznych. Natomiast prorocy i mdrcy to zdaniem
Majmonidesa rwnie filozofowie-wadcy i ksita prawa,
umiejcy je dostosowa do swoich czasw, lecz ze wzgldu na to,
e nie dorwnuj wdoskonaoci idealnemu prawodawcy, nie maj
O. Leaman, Historia filozofii ydowskiej, dz. cyt., s. 103. Broadie powouje si na spisy bibliograficzne autorstwa L. Straussa ina tej podstawie stwierdza, e mamy dzi
do czynienia ze znaczn przewag opracowa dotyczcych kwestii Majmonidesa jako ydowskiego arystotelika.
33
Chodzi o dwie korekty metodologiczne dokonane na dwch tezach filozofii
Arystotelesa: wiecznoci materii i ogranicze wiedzy Boej. Szerzej na ten temat
por. J. Ochman, dz. cyt., s. 156.
28
Krzysztof NIEYSKI
oni wystarczajcego autorytetu, by ogasza nowe prawa. Prorocy

imdrcy posugiwali si przypowieciami imidraszami, chcc edukowa wszystkie warstwy spoeczne, niezalenie od ich wyksztacenia. Jednake gbsze zrozumienie tych przypowieci irabinicznych
midraszy pokazuje, e s one metaforycznym przekazem prawd filozoficznych, zawartych wdzieach Arystotelesa. Majmonides by bowiem przekonany, e studiowanie filozofii Arystotelesa imyli politycznej Platona, zaadaptowanej przez al-Frbiego, doprowadzio go
do prawidowego rozumienia prawa Boego. Nic wic dziwnego, e
Majmonides wprowadza religijny obowizek filozofowania dla tych,
ktrzy s zdolni do uprawiania filozofii.
Celem religii tak jak si on Majmonidesowi przedstawia jest
teoretyczne poznanie Boga. Poznanie stanowi pomost midzy czowiekiem iBogiem, przez co Rambam pojmowa swj cisy zwizek
zArystotelesem ijego etyk, wktrej najbardziej ceni cnoty intelektualne (dianoetyczne). Sigajcemu po filozofi Majmonidesowi chodzio jednak ocel teologiczny: zamierza filozoficznie uzasadni absolutn suszno ibezwarunkow wano biblijnych poucze. Trzeba
jednak przyzna, e filozoficzna interpretacja religijnej tradycji nie
bya waciwa tylko dla judaizmu; maj j wszystkie trzy wielkie tradycje monoteistyczne. Ponadto filozofowie ydowscy rnych epok
nie postrzegali siebie samych jako ydowskich filozofw. Uwaali
natomiast, e ich obowizkiem jako filozofw jest interpretowa tradycj biblijn irabiniczn wuniwersalnych kategoriach filozofii. Biblia bya dla nich ksig filozoficzn iw tym duchu j interpretowali.
Nie maj zatem racji ci, ktrzy krytykuj Przewodnik Majmonidesa
jako dzieo niezgodne ztradycj judaizmu. Wrcz przeciwnie: dzieo
to jest czci religijnej tradycji, gdy spord wielu rnych sposobw jej rozumienia prezentuje interpretacj filozoficzn. Opus magnum Majmonidesa to wistocie dzieo zdziedziny egzegezy biblijnej
more philosophico (S. Feldmann)34.
34
Por. D.H. Frank, Czym jest filozofia ydowska?, w: D.H. Frank, O. Leaman,
Historia filozofii ydowskiej, dz. cyt., s. 13n.
29
W dziedzinie filozoficznej egzegezy Biblii Majmonides ma swoje

zasugi, oktrych zwile izarazem krytycznie pisz Heinrich iMarie Simon: Tak wic, wychodzc od nauk objawionych, judaizm
modyfikowa arystotelizm izawa jego znaczenie, systematyzujc
jednak racjonalnie religi iczynic zniej swego rodzaju filozoficzny system. Majmonides pojmowa judaizm jako racjonalny system,
wktrym wiara iwiedza si uzupeniaj. Nie podziela pogldu arabskich arystotelikw, wedug ktrych filozofia ireligia wypowiadaj
wprawdzie t sam prawd, ale formuuje j jasno tylko filozofia, tak
e wiara uzyskuje nisz warto ni wiedza, ktra zkolei jest dostpna tylko nielicznym ludziom. Ponadto dla Majmonidesa rozum nie
jest tylko pierwszym stopniem do wiary, stara si on poczy wiar
zwiedz wten sposb, by to, wco si wierzy, stao si celem poznania, by nieuwiadomiona wiara bya pierwszym stopniem poznania.
Tak ujta filozofia napotyka granic tam, gdzie nie mona przytoczy
cisych dowodw. Myli filozoficznej z jednej strony odbiera si
prawo do spekulacji, zdrugiej za pozostawia si jej nieograniczony
zakres moliwoci dowodzenia. Wten sposb Majmonides unika antytetycznego przeciwstawiania wiary iwiedzy oraz uwalnia filozofi
z jej sekciarskiej roli, jak odgrywaa w spoeczestwie arabskim.
Oznaczao to, e nie odmawia on wzasadzie ogowi ludzi prawidowego poznania oraz filozoficznej interpretacji nauk objawionych, lecz
przeciwnie nakada na wszystkich religijny obowizek zgbiania
filozoficznie przetworzonej i racjonalnie pojmowanej religii. W ten
sposb filozofia staje si filozofi religii, judaizm religi filozofii.
Zjednej strony Majmonides odebra filozofii moliwo spekulatywnego rozwizywania kwestii ostatecznych, atym samym wczy j do
religii ydowskiej iuczyni integraln czci wyksztacenia ydw.
Zdrugiej strony jednak zawzi rwnie religi iuczyni zniej racjonaln nauk, zktrej wyeliminowa wszystkie elementy mistyczne,
anawet poetyckie. Czyni wic dwustronne ustpstwa, przeksztacajc iradykalnie zmieniajc zarwno filozofi, jak iydowsk religi.
Jego synteza zakada ostatecznie przyjcie kompromisu; wpewnym
30
Krzysztof NIEYSKI
sensie Majmonides sam nalea do ludzi wahajcych si, dla ktrych

mia by przeznaczony jego przewodnik35.
Wrd innych naukowych zasug Rambama wymienia si take napisanie pierwszego w tradycji ydowskiej podrcznika logiki,
pene opracowanie teologii negatywnej, koncepcj Boga, stworzenia
wiata, struktury bytu ioryginaln wobszarze ydowskim filozoficzn teori proroctw. Nas interesuje tylko jeden wtek wdoktrynie Majmonidesa: okrelenie relacji rozumu iwiary, filozofii iteologii ito
waspekcie racji iuwarunkowa.
II. Uwarunkowania troski Majmonidesa
o uprawomocnienie rozumu filozoficznego wsubie wiary
Kto cho troch zna yciorys i doktryn Majmonidesa, wie, e
by on przekonanym, cho nie bezkrytycznym, arystotelikiem i zarazem ortodoksyjnym ydem. Musi to nasuwa przypuszczenie, e
czynnikiem, ktry predestynowa Rambama do uznania praw rozumu
filozoficznego wokrelaniu treci teologicznych, bya wysoka kultura filozoficzna iwysoki stopie zaangaowania religijnego. Owszem,
zasadniczo mogo tak by. Jednake to narzucajce si rozwizanie
rodzi powan wtpliwo, gdy sprawa nie dotyczy jedynie samej
filozofii czy samej religii, ale take historii konkretnego ycia imylenia. Rodz si zatem pytania: Czy samo wyksztacenie filozoficzne
isama gorliwo religijna mogy automatycznie sprawi, by Majmonides wysun irealizowa postulat produktywnego posugiwania
si filozofi pogask wwyjanianiu prawd ydowskiej religii? Czy
tak ryzykowne dla wiary posunicie, jakim byo podniesienie filozofii
do rangi innego (ni religia i teologia) niepowtpiewalnego rda
poznania, ktre miao wspbrzmie zreligi iteologi, mogo narodzi si cakiem bezwolnie iprzypadkowo, jako zwyka wypadkowa wyksztacenia filozoficznego iwiary religijnej?
35
H. iM. Simon, dz. cyt., s. 130.
31
Przykad Jehudy ben Samuela Halewiego (1080-1145), autora

dziea filozoficznego powiconego obronie religii Ksigi Chazarw, pokazuje, e mona by wyksztaconym filozoficznie rabinem,
a jednak zrezerw odnosi si do wiedzy wieckiej ifilozoficznej.
Halewi, jak wiadomo, uywa filozofii jedynie jako apologetyki wiedzy religijnej, anie jako rzetelnego rda wiedzy owiecie. Spory
szk filozoficznych byy dla niego dowodem niemoliwoci dojcia
do prawdy na drodze rozumowej. By te bardzo krytyczny wobec
filozofii greckiej, podkrelajc ograniczenia arystotelizmu i neoplatonizmu. Wedug niego prawda przekracza ludzki rozum, dlatego nie
daje si ona ani rozumowo udowodni, ani nawet sformuowa wkategoriach filozoficznych. Pen prawd zawiera jedynie objawienie,
ktre poznaje si znauk prorokw ina drodze mistycznej.
Zestawienie tych dwch odmiennych postaw ydowskich mylicieli wobec filozofii pokazuje, e wposugiwaniu si filozofi wteologii nie chodzi osame tylko procesy mylowe, ozachowanie ich metodologicznej odrbnoci (inaczej myli teologia, inaczej filozofia; ta
pierwsza wpunkcie wyjcia zdaje si na wiar wBoga, ta druga jest
radykalnym zapytywaniem, ale otwartym na odpowiedzi), lecz take
ouwzgldnienie konkretnego ludzkiego ycia jako caoci. Dla badania racji iuwarunkowa filozoficznego mylenia wteologii wane
jest ito, co dzieje si wczowieku jako podmiocie wiary imylenia.
Norbert Fischer pisze otym tak: Ludzkie ycie bowiem faktycznie
jest, abstrahujc od moliwych treci, zawsze okrelane jednoczenie
przez wierzce imylce zaangaowanie iautonomiczne mylenie36.
Przewodnik Majmonidesa zaproponowa nowe filozoficzne rozumienie tradycji religijnej, dlatego mona si spodziewa, e takie nowe
rozumienie stwierdza Daniel H. Frank ju samo wsobie stanowi
N. Fischer, Czowiek w poszukiwaniu Boga. Zagadnienia filozoficzne, tum.
J. wierkosz, Pozna 2004, s. 25. Norbert Fischer zaznacza jednak, e wtej sprawie mona si spotka take ze stanowiskiem przeciwnym, np. u M. Heideggera:
Fenomenologia iteologia, tum. J. Tischner, J. Mizera, w: Tene, Znaki drogi (tum.
zesp.), Warszawa 1999, s. 45-71.
36
32
Krzysztof NIEYSKI
zmian lub transformacj tradycji, a przynajmniej stanowi zmian

wyciu tradycyjnego yda37.
Zbadajmy zatem, na ile filozoficzna interpretacja judaizmu wpyna na osobiste ycie Majmonidesa iodwrotnie: na ile osobiste denie Majmonidesa do wewntrznej spjnoci wiary imylenia wswoim yciu zainspirowao go do podejmowania okrelonych kwestii
religijnych i filozoficznych. Rozpoczniemy od kwestii ukrytego
adresata Przewodnika.
1. Kim s adresaci Przewodnika bdzcych?
W Uwagach przedwstpnych do Przewodnika czytamy: Moim

gwnym celem wtej pracy jest wyjanienie pewnych sw pojawiajcych si wksigach proroczych. () Bowiem waciwym celem tej
pracy ijej podobnych jest prawdziwa wiedza oTorze38. To ydowskie dzieo, suce owieceniu religijnego czowieka39, ma rozjani wiadomo wyznawcw judaizmu tam, gdzie chodzi owewntrzny sens witych sw Tory iTanachu. Nasuwa si jednak pytanie: czyj religijn wiadomo Majmonides mia zamiar rozjani
w pierwszej kolejnoci? Innymi sowy: Kto jest pierwszorzdnym,
akto jedynie drugorzdnym adresatem Przewodnika bdzcych?
ydowskie przysowie mwi: Kady kaznodzieja dla siebie kazania gosi40. Snujc dalek analogi41 do tego porzekada, moemy
si spodziewa, e Przewodnik, jako owoc pracy rozumu iwiary Majmonidesa, w pierwszym rzdzie jest osobist prb zmierzenia si
zwasnymi dylematami religijnymi. Majmonides nie uwaa bowiem
D.H. Frank, Czym jest filozofia ydowska?, art. cyt., s. 17.
39
Tame.
40
Gosy zAszkenaz, dz. cyt., s. 112.
41
Dalek analogi, gdy Przewodnik nie jest typow ydowsk literatur kaznodziejsk przeznaczon dla ogu wiernych. Zdrugiej jednak strony, jeli przez kazanie bdziemy rozumieli doktrynalne pouczenie, to Przewodnik moe by takim pouczeniem, wktrym autor mierzy si najpierw zwasnymi religijnymi dylematami,
adopiero wdrugiej kolejnoci poucza innych.
37
38
33
Przewodnika za dzieo filozoficzne wtym przynajmniej sensie, e

jego celem nie byo stworzenie summy filozoficznej lub napisanie
nowego traktatu filozoficznego, ktry miaby zastpi stary. Rozumie
on swoje dzieo wcisym zwizku zreligi.
Nie popenimy chyba bdu, jeli zdu doz prawdopodobiestwa, ktr postaramy si jeszcze zwikszy, przyjmiemy zarwno
na podstawie krytycznej lektury Przewodnika, jak i wspczesnych
opracowa Przewodnika iprb jego interpretacji42 e wymieniony
we Wstpie do Przewodnika rabin Josef ibn Aknina (ucze Majmonidesa) ijemu podobni s faktycznie drugorzdnymi adresatami tego
dziea. Ci ostatni rzucaj si woczy jako pierwsi tylko dlatego, e trzymanie si litery Przewodnika sugeruje, jakoby Majmonides poucza
innych, wystpujc z pozycji nieomylnego autorytetu. W pierwszej
kolejnoci przyjrzyjmy si drugorzdnym adresatom Przewodnika,
ktrych Majmonides umieszcza na pierwszym planie, jako jedynych
adresatw swego dziea.
a. Adresaci drugorzdni ydowscy filozofowie
iich religijne dylematy
Majmonides usiuje sprawi wraenie, e jego Przewodnik bdzie
mia bardzo wskie grono odbiorcw. Naley do nich jedynie rabin Josef, ktrego nazywa drogim uczniem43, dodajc, e pisze ten traktat
dla Ciebie idla takich jak Ty, nawet jeli jest ich niewielu44. Istotnie, takich ludzi, ktrym jak samemu Majmonidesowi nieustanne
duchowe rozterki sprawia prba czenia rozlegej wiedzy naukowej
i filozoficznej z zaangaowaniem religijnym, nie moe by wielu.
42
Mam tu na myli artykuy zamieszczone wcytowanej ogromnej (blisko tysic
stron liczcej) pracy zbiorowej: Historia filozofii ydowskiej, pod redakcj Daniela
H. Franka i Olivera Leamana, nad ktr prace rozpoczy si jesieni 1991 roku,
azakoczyy si latem 1995 roku. WPolsce to dzieo, wprzekadzie Pawa Sajdeka,
ukazao si w2009 roku.
43
M. Majmonides, dz. cyt., Wstp, s. 11.
44
Tame, s. 12.
34
Krzysztof NIEYSKI
Zpewnoci nie naley do nich tum zwykych ludzi, oktrych nie

ma potrzeby wspomina wtym traktacie45 podkrela Majmonides.
A jednak zwykli ludzie, tj. niewyksztaceni, nie byli Majmonidesowi obojtni. A.J. Heschel46 zauwaa, e Majmonides, zabierajc
si za redagowanie Przewodnika, musia najpierw rozway, zjak
atwoci jego filozoficzne dociekania mog narazi treci wiary religijnej na niezrozumienie iokaza si szkodliwe dla naiwnej wiary
ludowej. Majmonides przeczuwa, e swoim filozoficznym wyjanieniem zawartoci midraszy iezoterycznych nauk zawartych wproroctwach wywoaby niezadowolenie uwikszoci ludzi47. Stan zatem przed problemem religijnego poytku ze swoich docieka. Skoro
podobne rozwaania, prowadzone ubocznie iprzypadkowo, wykazay ju negatywne skutki wzgldem wiary ludowej, to czego mona
si spodziewa po bardziej szczegowej prezentacji filozoficznych
pogldw? Dlatego te autor Przewodnika waha si, czy zapoznajc swego ucznia z poszczeglnymi fragmentami dziea, powinien
by zredagowa je wcaoci. Majmonides, jako przyszy przewodnik
bdzcych, sam okaza si niepewny. Jego czasochonna praktyka
lekarska iprzewodzenie gminie ydowskiej stanowiy powan przeszkod wtym, aby dopomc swemu uczniowi, ktry by zagubiony
iniepewny48. Ta pomoc miaa polega na przeamaniu nienaruszalnej, jak si zdawao, ezoterycznoci sw Biblii hebrajskiej.
Udzielajc pomocy swojemu uczniowi, Majmonides podkrela, e
postpuje zgodnie zrabiniczn wskazwk, aby wtakie tematy wprowadza jedynie poszczeglnych, dobrze wyksztaconych ipojtnych
uczniw. Majmonides uwaa, e spenia ten warunek, gdy stwierdza: uznaem, e jeste gotowy, aby przedstawi Ci ezoteryczne idee
zawarte wproroczych ksigach, oraz e bdziesz mg je zrozumie,
tak jak rozumieli je wyksztaceni mowie49. Ale nawet w takim
Tame, s. 16.
Por. A.J. Heschel, Maimonides. Eine Biographie, dz. cyt., s. 226nn.
47
48
Tame, s. 12.
49
Tame, s. 11n.
45
46
35
przypadku dozwolone byo zaznajomienie ucznia jedynie zoglnymi

wprowadzeniami do rnych czci zagadnienia. Majmonides uznaje
rabina Josefa za godnego tych nauk: ucieszya mnie Twoja umiejtno przenikliwego iszybkiego rozumienia50, dlatego nigdy nie
odmwiem wyjanienia trudnych wersw Tanachu czy fragmentw
literatury rabinicznej, ktre napotykalimy51.
Decydujc si na opublikowanie swoich wyjanie, Majmonides
wie, e bdzie to tak, jakby gosi kazanie dla tysicy ludzi52. Tworzy
zatem fikcj isztucznie zawa krg swoich odbiorcw. Stwierdza,
e nie ma zamiaru ukrywa swojej wiedzy, ale te nie ma zamiaru
jej wyjawia pocztkujcym studentom filozofii iTalmudu. Dlatego
w niniejszej pracy zwracam si do osb, ktre studioway filozofi
izdobyy solidn wiedz iktre, cho mocne wkwestiach religijnych,
czuj si zagubione iniepewne zpowodu wieloznacznych iprzenonych wyrae, zastosowanych wwitych pismach53. WPrzewodniku chodzi oto, aby przy pomocy filozofii znale ukryty wBiblii
cenny skarb, w gbszy sens sw witego Prawa to pery, abranie figury w dosownym znaczeniu samo w sobie nie ma adnego
znaczenia54.
ydowski nauczyciel nie daje jednak gwarancji, e poszukiwanie cennych pere pod jego kierunkiem zakoczy si powodzeniem.
To, e ludzie, ktrzy postpili w naukach i filozofii, powinni doj
do gbszego rozumienia Biblii, wcale nie oznacza, i nie bdzie ju
przed nimi adnych tajemnic. Majmonides nie straci na aktualnoci,
gdy mwi, e rwnie w naukach przyrodniczych istniej tematy,
ktrych nie wyjania si wpeni55, dlatego nasi mdrcy, naladujc metod witych ksig Tanachu, mwi onich poprzez metafory
ialegorie. Bowiem istnieje bliskie pokrewiestwo midzy tymi temaTame, s. 11.
Tame, s. 12.
52
Por. tame, s. 15.
53
Tame, s. 18.
54
Tame, s. 19.
55
Tame, s. 15.
50
51
36
Krzysztof NIEYSKI
tami ametafizyk i, wrzeczy samej, stanowi one cz jej tajemnic.

Nie wyobraaj sobie, e ktokolwiek z nas jest w stanie cakowicie
poj te najtrudniejsze problemy. Nie oto chodzi56. Metafory ialegorie s konieczne tak dla pocztkujcego, jak idla zaawansowanego
uczonego. Z tego powodu wyjania Majmonides wielcy uczeni
wykadali te kwestie tylko przez metafory ialegorie. Czsto uywali
ich wformach zasadniczo si od siebie rnicych. () Jeli miabym uczy tych dyscyplin nie uywajc przypowieci ani alegorii,
musiabym ucieka si do wyrae zarwno gbokich, jak i transcendentalnych, wcale nie bardziej zrozumiaych ni metafory czy porwnania. Ludzie mdrzy iuczeni zostali wprowadzeni na t ciek
przez Wol Bo i przez to s niejako zmuszeni ni postpowa
wten sam sposb, jak postpuj zgodnie zprawami natury wkwestiach dotyczcych ciaa. () Jednake prawa te zakadaj wysoki
poziom kultury intelektualnej57. Tylko z poziomu wyszej kultury
umysowej mona dostrzec, e cenne jest ju dosowne rozumienie
metafory, ale owiele cenniejsze jest wydobycie na jaw jej ukrytego
znaczenia. Majmonides wyjania, e w kadym sowie, ktre ma podwjne znaczenie, dosowne iprzenone, zwyke znaczenie musi by
tak cenne jak srebro, aukryte znaczenie jeszcze cenniejsze, tak aby
znaczenie przenone miao jaki zwizek zdosownym sensem, jak
zoto ze srebrem. Ponadto, zwyke znaczenie wyraenia musi osobom
rozwaajcym je poda myl otym, co reprezentuje figura58.
Posyajc rabinowi Josefowi swoj filozoficzn interpretacj judaizmu, Majmonides nie zamierza tworzy podrcznika metafizyki.
Ksiek z tej dziedziny, jego zdaniem, jest ju cae mnstwo. Jego
natomiast zadaniem bdzie uwolnienie religii ydowskiej od wtpliwoci, w jakie popada na skutek niezrozumienia rzeczywistego
sensu jej ezoterycznych wypowiedzi, ktrych znaczenie ukryte jest
przed rozumieniem tumu. Temu przedsiwziciu towarzyszy jednak
umiarkowany optymizm: Nie zakadam, e niniejszy traktat rozwieTame.
Tame, s. 16n.
58
Tame, s. 20.
56
57
37
je wszystkie wtpliwoci wumysach osb, ktre go zrozumiej, ale

twierdz, i rozwie on wiksz cz ich trudnoci59. Ztymi jednak wtpliwociami Majmonides zmaga si jako pierwszy.
b. Adresat pierwszorzdny: Mojesz Majmonides
Powiedzielimy, e celem Majmonidesa wPrzewodniku byo rozjanienie tajemnego sensu witych sw Tory iTanachu. Chodzio
wzasadzie odwa podstawowe zagadnienia: biblijn nauk ostworzeniu i nauk o boskim rydwanie, w nawizaniu do wizji proroka
Ezechiela. Wyraenie maase bereszit (dzieo stworzenia) odnosi si
do wiata fizycznego, amaase merkawa (dzieo rydwanu) oznacza
metafizyk60. Oba te tematy dyskutowano ju wczasach talmudycznych, ale stanowiy one wiedz tajemn inie naleao ich porusza
wszerszym gronie. Og wiernych, zdaniem Majmonidesa, rozumie
te zagadnienia biblijne jedynie zewntrznie, powierzchownie, dosownie. Ito im wystarcza, gdy na wicej ich nie sta. WPrzewodniku autor takimi ludmi si nie zajmuje. Jego celem nie jest wyjanienie wszystkich tych wyrae osobom niewyksztaconym lub po
prostu pocztkujcym (niezbdna jest uprzednia znajomo logiki
ifilozofii naturalnej)61.
Problem zaczyna si wtedy, gdy do lektury witych sw judaizmu przystpuje czowiek owysokiej kulturze naukowej ifilozoficznej, azarazem zaangaowany wjudaizm. Wumysowoci takich ludzi
pojawia si realne niebezpieczestwo konfliktu midzy filozofi areligi. Filozofia bdzie potrzebna Majmonidesowi po to, aby wykaza,
e wistocie ezoteryczne nauki Biblii (nieprzeznaczone dla ogu), po
ich odpowiednim zgbieniu, odpowiadaj, jak si okazuje, rozumowym prawdom filozoficznym. Nie ma wic adnej sprzecznoci midzy wyksztaceniem naukowym ifilozoficznym aydowsk wiedz
religijn. Aistotnie, uczowieka, ktry wypenia swoje religijne oboTame, s. 14.
Por. tame, s. 13.
61
Tame.
59
60
38
Krzysztof NIEYSKI
wizki, ajednoczenie oddaje si filozoficznym dociekaniom, sowa

Tory, rozumiane dosownie, mog budzi niepokj. Majmonides wyjania sytuacj takiego czowieka: Sfera ludzkiego rozumu staa si
dla niego schronieniem itrudno jest mu zaakceptowa jako waciwe
nauki oparte na dosownej interpretacji Tory, szczeglnie te, ktre on
sam lub inni zaczerpnli ze wspomnianych homonimicznych, metaforycznych czy wieloznacznych wyrae. Dlatego czowiek ten czuje si zagubiony i niepewny62. Niepewno i konsternacj uda si
zniwelowa, gdy wmiejsce dosownego rozumienia wrae Tanachu
wyjanimy symbol lub po prostu zasugerujemy, e pewne pojcia
s przenone, [i wwczas K..] opuszcza ich konsternacja. Ztego
powodu nazwaem t ksik Przewodnikiem bdzcych63. Zwrmy jednak uwag nie tylko na to, co Majmonides mwi oludziach
zagubionych, lecz take na to, jak onich mwi.
atwo dostrzec, e Majmonides pisze o ludziach bdzcych
zwielk empati, gbokim zaangaowaniem izrozumieniem ich sytuacji. Adresuje Przewodnik do tych, ktrzy czuj si niepewnie, gdy
nie chc rezygnowa ani zjudaizmu, ani znauki ifilozofii, ale ich nieumiejtno pogodzenia jednego zdrugim staa si dla nich samych
rdem strachu iniepokoju, nieustannego zmartwienia iogromnej
konsternacji64. Rozpoznanie tak gbokich stanw ludzkiego ducha,
azwaszcza ich nieustannej obecnoci, sprawia, e trudno oprze si
wraeniu, i Majmonides ma na myli samego siebie: swoj wasn
nieustann rozterk duchow iintelektualn. Zczego ona wynikaa
ico si za ni kryje?
2. wiadomo yciowej misji
yciowym celem Rambama nie byo napisanie podrcznika metafizyki, ale jak zauwaa A.J. Heschel65 wystpi on zmisj: chcia
Tame.
Tame, s. 14.
64
Tame.
65
A.J. Heschel, Maimonides. Eine Biographie, dz. cyt., s. 233nn.
62
63
39
do metafizyki prowadzi. Wedug Rambama poznanie metafizyczne

byo pierwotn wasnoci judaizmu, ktra podczas wygnania zagina. Wjego oczach tragedia wygnania miaa polega na tej wanie
stracie. By on przekonany, e oprcz objawienia oficjalnego, ktre
zostao spisane, prorokom zostay take objawione treci o charakterze metafizycznym, ktrych nie spisano, aktre, na skutek dramatycznych dowiadcze historycznych narodu ydowskiego, zaginy
lub ulegy deformacji66. Dlaczego odzyskanie metafizycznego poznania jest takie wane?
Odrodzenie wyszego poznania bdzie wprowadzeniem w czasy
mesjaskie, dlatego odzyskanie filozofii jest zbawczym czynem, ktry
on sam jako pierwszy od czasw ydowskiej niewoli mia, wswoim przekonaniu, rozpocz. Jego dzieo filozoficzne zostao napisane
dla jednostek, ale cel, na ktry ono wyranie wskazuje, jest ten sam
dla kadego, kto chce kroczy drog ku Bogu. Awerroes uwaa za
praktyk niegodziw iszkodliw pozbawianie niewyksztaconych ludzi ich antropomorficznych wyobrae Boga, ktre odpowiadaj powierzchownemu znaczeniu Biblii. Majmonides przeciwnie: cae swoje
ycie namitnie zabiega opoznanie Boga wolne od antropomorficznych naleciaoci, aza swoje zadanie uwaa doprowadzenie kadego
do przekonania oniemonoci porwnania Boga zczymkolwiek.
yciowe przedsiwzicie Rambama byo zwizane nie tylko zpowrotem do przeszoci, do czasw kodyfikacji Prawa. Jego filozoficzna misja pocigaa za sob take konieczno reformy ksztacenia.
Oadnym innym przedmiocie Majmonides nie naucza tak chtnie,
jak ozasadach religii, ofilozofii wiary. To duchowe dobro zamierza uczyni powszechnym dobrem ludu, anieodzowno mylenia
bya nici przewodni caego jego ycia. Zkoniecznoci przyswojenia sobie minimum wiedzy filozoficznej uczyni nawet podstawowy
warunek udziau czowieka w yciu wiecznym. Wyrni bowiem
u czowieka intelekt bierny (umierajcy wraz ze mierteln ludzk
dusz iciaem) iintelekt nabyty (czynny), ktry jest podstaw nie66
Por. J. Ochman, dz. cyt., s. 155.
40
Krzysztof NIEYSKI
miertelnoci. Intelekt czynny (nabyty) jest wynikiem pracy umysowej jednostki ludzkiej, ktra wzbogacajc swj intelekt bierny
oprawdy wieczne iwieczne wartoci pochodzce zintelektu czynnego uniemiertelnia si; intelekt czynny wynosi zatem czowieka
na wyszy poziom czowieczestwa i w ten sposb czowiek staje
si wieczny i niemiertelny67. Ponadto poznanie filozoficzne jest
dla niego warunkiem koniecznym do udziau wszczeglnej boskiej
opatrznoci. Og ludzi podlega jedynie oglnej opatrznoci Boej
(podobnie jak wszystkie inne byty), ale ludzie inteligentni, ktrzy
wypracowali wsobie intelekt czynny, maj udzia wszczeglnej boskiej opatrznoci.
W swoim kodeksie (Miszne Tora) Majmonides, w jzyku przystpnym dla ogu, formuuje konieczne wskazwki dla praktyki ycia religijnego. Na tej podstawie kady, jego zdaniem, bez szczeglnego wysiku moe przyswoi sobie podstawow wymagan wiedz.
Umoliwiona wten sposb reforma edukacji moga sta si istotn
przesank do wniknicia filozofii do samego wntrza judaizmu. Od
czasw tanaitw68, tj. od roku 70 (po zburzeniu wityni Jerozolimskiej), wymagajce intelektualnie studium Talmudu stanowio zasadnicz cz powszechnej ludowej edukacji. Wraliwo umysu na
logiczne i dialektyczne nauki nie bya rzadkoci, a dyspozycja do
formalnego mylenia staa si zaoeniem i rzeczywicie rozwina
si wwysokim stopniu. Wydowskich szkoach tysice studiujcych
rozmylao nad logicznymi konstrukcjami Talmudu italmudycznych
komentarzy. Wnastpstwie Majmonidesowej kodyfikacji prawa, zamiast wielkiego wysiku wkadanego do tej pory wdialektyczne studium Talmudu, wystarczya ju prosta lektura. Dziki temu studiujcy
zostali odcieni, aprzez to mieli czas iokazj do zgbiania filozofii.
67
Por. tame, s. 161. Wida tu wpyw Arystotelesa, Oduszy, A4, 408b18; G 5,
430a18. 23.
68
Tanaici byli rabinami, ydowskimi uczonymi, ktrzy komentowali iwyjaniali Bibli hebrajsk, azwaszcza Prawo pisane (Tor), dostosowujc zasady religijne
do zmieniajcych si warunkw ycia. Za okres ich dziaalnoci przyjmuje si lata
od 70 do 220.
41
Rozszerzanie si filozofii byoby zatem niezamierzonym skutkiem

Majmonidesowej reformy edukacji przewidzianej w jego kodeksie.
Rambam gorco zachca studiujcych Talmud do zainteresowania
si filozofi. Czyni to poprzez filozoficzne stawianie problemw,
przez co pragn skierowa mylowe energie studiujcych na drogi
metafizyki. Jak kontemplacj stawia wyej ni czyn, tak te studium
metafizyki, w ktrej tkwi korzenie nauki, stawia ponad dialektyczn nauk Talmudu, ktry stanowi jedynie gazie wiedzy.
Majmonides potwierdza wiar jedynie poprzez spekulatywne
mylenie. Tylko wtedy, gdy filozoficzna pewno czy si zwiar,
gdy nie mona znale adnego racjonalnego argumentu dla odrzucenia tej wiary albo dla jakiegokolwiek odstpstwa od niej, to wtedy
wiara jest prawdziwa69. Jako aposto intelektualizmu nie mg on
unikn goszenia tego ideau wyksztacenia. Reformatorski patos
Majmonidesa zawdzicza swoj si przewartociowaniu, ktremu
podda zarwno Talmud, jak idoktryn Arystotelesa. Talmud uczy,
e najwaniejsz spraw nie s badania naukowe, lecz czyn. Majmonides natomiast sdzi, e poznanie jest bardziej wartociowe od czynu, gdy mio do Boga odpowiada rezultatom poznawczym, ktre
si posiada. Wiodc ide dla ydowskiego nauczyciela zKordowy
bya kontemplacja, anie to, co jest zwizane zrytem imoralnoci.
Zalki tej idei s zakorzenione wkilkusetletniej tradycji iwystpiy
ju wwiadomoci jego ydowskich poprzednikw. Ich peen rozwj
przypad jednak wudziale samemu Majmonidesowi.
Zdobycie dla ydowskiej religijnoci tego, co intelektualne, dokonao si ju w czasach tanaitw, areligijna warto studium nad
Talmudem od dawna bya czci skadow ludowej wiadomoci.
Jednake caociowe podporzdkowanie wartoci moralnych wartociom teorii, podniesienie kontemplacji do rangi celu wszystkich
przykaza iczynw, anawet celu caego ludzkiego ycia, byo ju
dzieem Majmonidesa, ktry wrcz kanonizowa filozofi. Wkomentarzach do Miszny, ktre napisa po arabsku jeszcze podczas poby69
M. Majmonides, dz. cyt., L, s. 115.
42
Krzysztof NIEYSKI
tu wHiszpanii, atake wnapisanym po hebrajsku kodeksie Miszne

Tora, wykada nauki filozoficzne wformie przykaza religijnych. Natomiast wPrzewodniku bdzcych dokonay si ju jak to okreli
A.J. Heschel zalubiny Biblii zArystotelesem. Ten filozoficzny
sukces, polegajcy na zrwnaniu objawienia zfilozofi, by odebrany negatywnie jako mieszanina iodrzucony. Ajednak wywar on
wpyw nieporwnywalny z niczym innym. Majmonides okaza si
jedynym mylicielem redniowiecza, ktrego nauki wywary dugotrway wpyw na teologie innych wyzna: chrzecijan, arabw, karaimw, ydw.
Rozwj ydowskiego pimiennictwa filozoficznego przez setki
lat skupia si na swoim centralnym punkcie: Przewodniku bdzcych. Tajemnica oddziaywania tego dziea nie tkwi jednak w jego
subtelnych rozrnieniach pojciowych ikunsztownych mylowych
konstrukcjach, ale w dowiadczeniu filozoficznym i religijnym. To
ono wanie tworzy rdze poznania. Nauki wnim wyoone za pomoc najlepszych rodkw filozoficznej sztuki interpretacji s wistocie
konturami potnego metafizycznego ycia, ktre od swej modoci
karmi si pragnieniem poznania Boga i z tego powodu boryka si
zlicznymi duchowymi iintelektualnymi utrapieniami.
3. Pragnienie poznania Boga
A.J. Heschel70 podkrela, e gorce pragnienie poznania Boga

opanowao ju Majmonidesa od najmodszych lat. Medytacyjny
namys i refleksja, ktre zwrciy jego dusz w kierunku tego najwyszego problemu, wpyny na duchow postaw Majmonidesa na
wszystkich etapach jego ycia. Nigdy nie porzuci swoich umysowych namitnoci, niemal naiwnych pragnie, odczuwania istarania
si opoznanie tajemnicy Boga. Nie pozwoli jednak na to, aby jego
duch rozpyn si we wzruszeniach. Tsknota za poznaniem Boga
nie bya uniego jedynie samym wynikiem nieokrelonego uczucia,
70
Por. A.J. Heschel, Maimonides. Eine Biographie, dz. cyt., s. 175nn.
43
ale take wypywaa zkoniecznoci rzetelnego filozoficznego mylenia. Tsknota pynca z mylenia nakazywaa mu zbadanie metafizycznych moliwoci poznawczych.
Poznawcze zblianie si do tajemnicy Boga byo dla Majmonidesa procesem, ktry wymaga wielu przygotowa iangaowa caego czowieka. Wyjania w Przewodniku: uwaam bowiem, e
czowiek, ktry rozpoczyna rozwaania, nie powinien od razu zagbia si w przedmiot tak rozlegy i wany, lecz powinien najpierw
przyoy si do studiowania kilku gazi wiedzy inauki, powinien
dokadnie oczyci swj charakter pod wzgldem moralnym iopanowa swoje pasje i podania, bdce potomstwem jego imaginacji,
akiedy wdodatku posidzie on znajomo prawdziwych fundamentalnych zaoe, zrozumienie kilku metod dowodzenia iwycigania
wnioskw, zdolno chronienia si przed faszywym rozumowaniem,
wwczas dopiero moe rozpocz badanie tego przedmiotu. Nie
moe on jednak rozstrzyga kadej kwestii, postpujc za pierwsz
ide, ktra narzuca si jego umysowi, ani te od razu kierowa swoje
myli i usiowa zmusi je do osignicia wiedzy o Stwrcy, musi
skromnie czeka i cierpliwie posuwa si krok za krokiem. W taki
wanie sposb powinnimy stara si zrozumie sowa: A Mosze
zakry twarz, bo ba si patrzy na Boga (II 3,6)71.
W kwestii metody medytacji nad tajemnic Boga Majmonides nieustannie zwraca si do swego rozumu z pytaniem: Jak poznaje si
Boga? Jakie cechy rozpoznawcze iwasnoci mona oBogu orzeka?
W Przewodniku czytamy: Osoby czytajce niniejsze dzieo s
wiadome, e pomimo wszelkich wysikw umysu, nie moemy
uzyska adnej wiedzy oistocie niebios obracajca si sfera, ktrej
dugo iszeroko mierzylimy, anawet badalimy relacje midzy
proporcjami kilkunastu cia niebieskich i wikszoci ich ruchw
cho wiemy, e musz si skada zmaterii iformy. Biorc jednak
pod uwag, e materia nieba nie jest tym samym, co materia ziemska,
moemy jedynie opisa niebiosa, uywajc poj wyraajcych ne71
M. Majmonides, dz. cyt., V, s. 36n.
44
Krzysztof NIEYSKI
gatywne wasnoci, lecz nie stosujc poj oznaczajcych wasnoci

pozytywne. Ztej przyczyny mwimy, e niebiosa nie s lekkie, nie
s cikie (). Czynimy tak, poniewa nie znamy ich istoty. Jaki
zatem moe by efekt naszych wysikw, gdy prbujemy uzyska
wiedz oBycie, ktry jest wolny od substancji, ktry jest najprostszy, ktrego istnienie jest absolutne inie majce adnej przyczyny,
do ktrego doskonaego istnienia nic nie mona doda, aktrego doskonao polega, jak ju pokazaem, na nieobecnoci jakichkolwiek
niedoskonaoci?72.
Autor Przewodnika wyjania na pewnych przykadach, e zbliaj si do poznania Boga ci, ktrzy podaj jak najwiksz liczb
atrybutw negatywnych, a oddalaj ci, ktrzy prbuj przypisywa
Bogu atrybuty pozytywne. Pewna osoba moe wiedzie na pewno,
e istnieje co takiego jak statek, ale moe nie wiedzie, do jakiego
przedmiotu stosuje si ow nazw: czy [w ogle] do jakiego przedmiotu, czy te do jakiej jego przypadoci. Druga osoba zyskuje wiedz, e statek nie jest przypadoci, trzecia e nie jest mineraem,
czwarta e nie jest rolin rosnc na ziemi, pita e nie jest to ciao, ktrego poszczeglne czci s znatury poczone ze sob, szsta
e nie jest to paski przedmiot, taki jak tablice lub drzwi, sidma
e nie jest to kula, sma e nie jest to co spiczastego, dziewita
e nie jest to okrge ani rwnoboczne, adziesita osoba e nie jest
to co staego. Jasno ztego wynika, i poprzez powysze negatywne
atrybuty dziesita osoba niemal dotara do waciwego rozumienia
sowa statek, jakby rozumiaa je dokadnie tak samo jak ci, ktrzy
wyobraaj go sobie, jako drewniany, wklsy, dugi izoony zwielu kawakw drewna przedmiot czyli jak ludzie znajcy go na podstawie jego pozytywnych atrybutw. Spord pozostaych osb wymienionych wprzykadzie, kada [idc od dziewitej do pierwszej]
jest bardziej oddalona od poprawnego rozumienia pojcia statek ni
kolejna innymi sowy, pierwsza zna jedynie sowo statek. Wpo72
Tame, LVIII, s. 139n.
45
dobny sposb, poprzez negatywne atrybuty, zbliysz si do wiedzy

oBogu ido Jego zrozumienia73.
W medytacji o Bogu74 Majmonides wychodzi od tego, e poza
rzeczami dostrzegalnymi przez zmysy ipomylanymi przez umys
bytuje istota, ktra istnieje zkoniecznoci. Gdy si mwi, e taka
istota konieczna istnieje, to stwierdza si jedynie, e jej niebyt jest
niemoliwy. Majmonides poznaje take, e w samoistny byt nie jest
taki, jak na przykad cztery ywioy, ktre s nieoywione. W ten
sposb mwi, e Bg nie istnieje tak, jak istniej nieoywione ciaa: istnienie Boga nie jest podobne do istnienia nieoywionych cia.
Dalej Majmonides poznaje, e ten konieczny byt nie istnieje w ten
sam sposb co niebo, ktre jest ywe, ale materialne. Mwi zatem:
Bg nie jest adnym ciaem. Pniej poznaje jeszcze, e konieczny
byt nie istnieje tak, jak istniej istoty rozumne, ktre s bezcielesne
iniemiertelne, ale za to uwarunkowane przyczynowo: nie ma natomiast adnej przyczyny, ktra spowodowaa istnienie Boga. Wdalszej kolejnoci Rambam poznaje, e istnienie, czyli istota koniecznego bytu, nie ogranicza si tylko do swego wasnego istnienia, gdy
emanuje zsiebie wiele rzeczy istniejcych. Te ostatnie nie wyaniaj
si zistnienia koniecznego bytu wten sposb, wjaki ciepo wyania
si z ognia lub wiato ze soca, lecz w ten sposb, e konieczne
istnienie, dziki swemu kierownictwu, uycza rzeczom stabilnoci,
podtrzymuje je wistnieniu inadaje im porzdek. Wdalszej kolejnoci Majmonides poznaje, e samoistny byt ma moc, mdro iwol
czyli, uywajc atrybutw negatywnych, e nie jest ani saby, ani
niewiadomy czy te pochopny i nie porzuca swoich stworze. Na
tej podstawie Majmonides wnioskuje, i nie ma drugiej takiej istoty
jak Bg imwimy, e On jest Jeden, czyli innymi sowy, e nie ma
wicej Bogw ni jeden75.
W akcie poznania Boga zaprzeczenie wszelkim niedoskonaociom jest jedynym rodkiem mylowym, na ktrego zastosowanie
Tame, LX, s. 146n.
Por. tame, LVIII, s. 137nn.
75
Tame, LVIII, s. 139.
73
74
46
Krzysztof NIEYSKI
Majmonides sobie pozwala. Poznaje on zatem, e Bg nie posiada

adnych wasnoci, e nie jest istot, ktra mogaby podpada pod
jakie wraenia. Bg nie podlega take adnym wpywom inie ma
adnych afektw. Nie posiada On adnych uzdolnie ani te duszy,
dlatego obce s Mu wstyd, zdrowie lub choroba itp. Nie ma te adnego zwizku pomidzy Bogiem a czasem, Bogiem a przestrzeni,
Bogiem ajak stworzon przez Niego rzecz.
Wedug Majmonidesa, trudno wogle znale sowa, ktre mogyby zosta uyte tam, gdzie sprawa dotyczy poznania bytu, ktry ma
prawdziwie proste, absolutne istnienie, istruktur, ktrej nie mona
sobie wyobrazi76. Dlatego stwierdza: Zgbiania tej kwestii, ktra
jest niemal zbyt subtelna na nasze moliwoci rozumienia, nie naley opiera na wyraeniach stosowanych obecnie do jej opisu, gdy
stanowi one rdo wielu bdw. Niezmiernie trudno byoby nam
znale wjakimkolwiek jzyku sowa odpowiednie dla tego tematu,
moemy uywa tylko nieodpowiedniego jzyka. Prbujc pokaza,
e Bg nie zawiera w sobie mnogoci, moemy tylko powiedzie:
On jest jeden, cho zarwno sowo jeden, jak iwiele stosuje si
do okrelania iloci. Dlatego rozjaniamy t kwesti iwyraamy zrozumienie, jaka jest prawda, mwic, i jest On jeden, ale nie posiada
atrybutu jednoci77.
Taka technika medytacji daa Majmonidesowi moliwo, aby
owo nie, jako tajemnic niewiedzy, ktra poprzez kady dodatkowy negatywny atrybut dokonuje postpu w zdobywaniu wiedzy
oBogu iprzyblia si do niej78, wydrze ztysica okazji, jakie stwarza codzienno wniezliczonych spotkaniach zotaczajcym nas rodowiskiem. Wswojej medytacji stosowa metodyczne mylenie jako
instrument, ktry mia mu dopomc wprbie ujcia Boga. Niezwyka
namitno umysowa, ktra kazaa mu cokolwiek pozna oBogu, nie
znalaza swego ujcia wjakim uczuciowym uniesieniu, ale wpenej
karnoci rozwadze, wupojeniu si trzewym myleniem.
Tame, LVII, s. 136.
Tame.
78
Tame, LIX, s. 141.
76
77
47
Jak przyznanie si do winy brzmi owiadczenie Majmonidesa, e

w kwestii poznania Boga poytki ze studium metafizyki mog by
tylko negatywne. Moe zatem istnie czowiek, ktry, zoddaniem
powiciwszy wiele lat na zgbianie jednej nauki i na prawdziwe
zrozumienie jej zasad, dopki nie bdzie w peni przekonany o jej
prawdach, wrezultacie przekona si jedynie, e pewna waciwo
musi zosta zanegowana odnonie do Boga79. Majmonides przekonany osusznoci jedynej moliwej wiedzy oBogu, czyli uwiadomionej niewiedzy podkrela, e ju od dawna wiadomo, e wiedz oBogu, ktra jest dostpna czowiekowi, mona uzyska jedynie
poprzez negacje, anegacje nie przekazuj prawdziwej idei istoty, do
ktrej si odnosz; wszyscy ludzie, zpoprzednich iobecnych pokole, owiadczali, e Bg nie moe by przedmiotem ludzkiego pojmowania, e tylko On sam pojmuje, kim jest, oraz e nasza wiedza
rozumie, i nie jestemy wstanie prawdziwie Go zrozumie80.
Przekonany, e naszym przeznaczeniem nie jest wiedza oBogu,
lecz oddanie Bogu chway, Majmonides, niczym whymnie pochwalnym, woa: Chwaa Mu! Podczas rozmyla nad Jego istot nasze
pojmowanie iwiedza okazuj si niewystarczajce. Przy studiowaniu
Jego dzie oraz tego, wjaki sposb wynikaj one zJego woli, nasza
wiedza okazuje si niewiedz, aprzy prbie chwalenia Go sowami,
wszystkie wysiki naszej mowy okazuj si niczym wicej, jak saboci iporak!81. Ow porak isabo moe osabi jedynie pene uwielbienia milczenie wobec Boga: Bardziej stosowne jest zatem
zachowanie ciszy izadowolenie si intelektualn refleksj, jak doradzali ludzie najwyszej kultury wsowach: Rozmylajcie wswoich
sercach, na oach, izamilknijcie (Ps 4, 5)82.
Odrzucajc kad pozytywn wypowied oBogu gdy z kadym pozytywnym stwierdzeniem dajesz si ponie wyobrani iodTame.
81
82
Tame, LIX, s. 143.
79
80
48
Krzysztof NIEYSKI
suwasz si od prawdziwej wiedzy oBogu83 Majmonides uczyni

jednak odstpstwo od tej reguy. Przypisa Bogu pozytywny atrybut:
mylenie. Co go skonio do naraenia si na tak niekonsekwencj? Trzeba tu przypomnie, e Rambam wierzy w ponadczasow
wano dwch rzeczy: Mojeszowego prawa i filozofii Arystotelesa. Okrelenie Boga jako myli mylcej siebie, jako absolutnej
jednoci wiadomoci: Bg jest i n t e l e k t e m ( r o z u m e m ) ,
bytem pojmujcym (istot rozumn) i bytem
p o j m o w a n y m 84, byo dla niego tosame z prawd judaizmu:
jest to podstawowa zasada naszej religii85. Wten sposb broni on
religijnej idei jednoci Boga. Judaizm podkrela absolutn jedno
Boga, adla Majmonidesa doskonaa wiadomo miaa by wanie
najwyszym stopniem bytu. Mimo to pozostaje rozdwik midzy
konsekwentnym negowaniem moliwoci pozytywnych wypowiedzi
o boskiej istocie a okreleniem pozytywnym, do ktrego w kocu
Majmonides dotar. Mia on wiadomo sprzecznoci, jakie zawiera
jego Przewodnik86, ale zrzuci to na karby ezoterycznego charakteru tego dziea87. Innym wyjanieniem tej niekonsekwencji moe by
przypuszczenie, e Majmonides nie zamierza rezygnowa zadnej
z dwch moliwoci. Mianowicie: pragn rwnoczenie przypisywa Bogu atrybuty imc im zaprzecza, asprzeczno rozwizywa ostatecznie przez twierdzenie ocakowitej odmiennoci istoty Boga88.
Majmonidesowa technika medytacji negujcej jest metod logiczn. Rambam, ktry od swej modoci, poza poznaniem filozoficznym,
dy do prorockiego sposobu poznania, wyposay swoj filozoficzn medytacj w elementy profetyczne. Poszczeglna egzystencja,
indywidualne zjawisko, staje si przyczkiem, zktrego MajmoniTame, LIX, s. 142.
Tame, LXVIII, s. 166. Por. Arystoteles, Metafizyka, L 9. 1074b34.
85
Tame.
86
Por. tame, Wskazwki dotyczce studiowania tej pracy, s. 23.
87
Por. H. iM. Simon, dz. cyt., s. 127.
88
Por. H. Kreisel, art. cyt., s. 267.
83
84
49
des pragnie poznawa irozumie Boga. Gdy prorocy mwi oBogu

iprzypisuj Mu gniew, mio imiosierdzie, to wten sposb pomylane jest dziaanie Boga wwiecie, anie Jego istota. WPrzewodniku
czytamy oBogu, jak dobrze zaspokaja On potrzeby zarodkw ywych istot, jak obdarza pewnymi umiejtnociami zarwno sam zarodek, jak iistot, ktra bdzie wychowywaa mode po narodzinach
tak, aby uchroni je przed mierci izniszczeniem, przed krzywd,
oraz by pomaga im we wszystkich koniecznych [do ich rozwoju]
dziaaniach. Wprzypadku podobnych dziaa wykonywanych przez
nas, ich rdem s uczucie iwraliwo, zwane litoci oraz wspczuciem. Dlatego oBogu mwi si, e jest litociwy (). Dziaania
Boga wobec ludzi obejmuj rwnie wielkie nieszczcia spadajce
na ludzi iprzynoszce im mier, dotykajce cae rodziny, anawet
cae regiony, rozprzestrzeniajce mier, niszczce pokolenie za pokoleniem iniczego nieszczdzce. Dlatego te przychodz powodzie,
trzsienia ziemi, niszczycielskie burze, wyprawy jednego ludu przeciw innemu po to, by zniszczy go mieczem iwymaza go zpamici,
oraz wiele innego za. Za kadym razem, gdy wyrzdzamy komu
jakie zo, jego rdo stanowi ogromna zo, gwatowna zazdro
czy te pragnienie zemsty. Zpowodu owych dziaa Bg nazywany
jest dajcym wycznoci, mszczcym si, gniewnym idugo
gniewajcym si89.
W kocu ordach wiedzy oBogu Majmonides uczy tak: Nie
istnieje bowiem nic oprcz Boga i Jego dzie, a do tych ostatnich
zalicza si wszystko, oprcz Niego. Wiedz oNim moemy osign
tylko poprzez Jego dziea. Jego dziea daj wiadectwo Jego istnienia
iukazuj, co naley przyjmowa odnonie do Niego, to znaczy, co
naley Mu przypisywa czy to afirmujco, czy to negatywnie90.
89
90
M. Majmonides, dz. cyt., LIV, s. 129n.

Tame, XXXIV, s. 81.
50
Krzysztof NIEYSKI
4. Osobiste rozterki idylematy
Majmonides daje do zrozumienia, e Przewodnik nie powsta

przypadkowo, lecz jest owocem jego yciowego dowiadczenia
iosobistych przemyle: to, co zawarem wtej pracy, nie powstao
pod impulsem chwili, lecz napisaem j po gbokich przemyleniach
ina bazie sporego dowiadczenia91. Kluczow treci tego dowiadczenia jest mylenie. Nie jest ono jednak myleniem zaborczym, brutalnym poszukiwaniem odpowiedzi za wszelk cen. Wrcz przeciwnie: karno, dyscyplina i namitno to podstawowe cechy jego
umysu. Dla niego ju samo mylenie, sam akt poznania, jest wite
itak samo wane jak tre tego aktu, czyli to, co zostao pomylane.
Cigle na nowo podkrela, e nie zamierza budowa systemu filozofii, lecz jedynie utorowa drog do poznania Boga. Dlatego wswojej
pracy nie skupia si na wynajdywaniu jakich oryginalnych elementw mylowych. yje wupajajcej peni uniwersalnych nauk, aprzeywanie iujmowanie tej fascynacji przenika go na wskro.
wiadectwem tych gbokich przey i fascynacji nauk s sowa, wktrych moe nieco nieskromnie, ale za to zwielk empati
Majmonides wyraa si oczowieku, ktry przeczyta jego dzieo
ze zrozumieniem: myliciel, ktry, zgbiajc wiedz, dozna kontrowersji religijnych, skorzysta, jak ju wspomniaem, bardzo duo
zkadego rozdziau. Jak bardzo bdzie si radowa! Jak przyjemnie
moje sowa bd dotykay jego uszu!92. Idalej, wyjaniajc szczero swoich intencji, pisze oswoich niepokojach: Bg wie, e bardzo si wahaem przed pisaniem otematach zawartych wtej pracy,
gdy s one wielkimi tajemnicami, stanowi kwestie, ktre od czasu
naszej niewoli nie byy podejmowane przez adnego znaszych uczonych, przynajmniej na tyle, na ile wiemy zposiadanych dzie. Jake
zatem mam zacz iomawia je?93. Majmonides wyranie odczuwa
ciar tajemnicy igranice rozumu, ajednak ycie wkrlestwie roTame, Uwagi przedwstpne. Cel pracy, s. 23.
Tame, s. 24.
93
Tame.
91
92
51
zumu jest dla niego imperatywem. Nie chce budowa domu swego
ycia na wskiej skale niewiedzy. Rozum nie jest dla niego miejscem,
na ktrym mona spokojnie odoy na bok wszelkie wtpliwoci,
lecz krlestwem Boym, cho pooonym na granicznych terenach
wiedzy itajemnicy.
wiadomo tajemnicy nie jest jedynie wasnoci umysu ucznia,
lecz wtakim samym stopniu rwnie nauczyciela. Majmonides wyznaje: Podejmujc prb uczenia innych, czowiek ten napotyka te
same trudnoci, zjakimi zetkn si sam, zgbiajc temat, to znaczy,
jednym razem wyjanienie bdzie wydawao si klarowne, innym
niejasne. Owa waciwo tematu zdaje si taka sama zarwno wprzypadku zaawansowanego uczonego, jak iosoby pocztkujcej94. Filozofia zawarta wPrzewodniku nie jest celem, lecz gwiazd przewodni,
ktrej droga ma prowadzi ku Bogu. Czowieka gboko mylcego
spotykaj na tej drodze liczne rozterki, dlatego Majmonides ma nadziej, anawet jest pewien, e pilny czytelnik Przewodnika znajdzie
rozwizanie tych wanych problemw religii, ktre stanowi rdo
utrapienia dla wszystkich inteligentnych ludzi95.
Uwarunkowany umiowaniem nauki ifilozofii, wewntrznym niepokojem pyncym zpragnienia poznania Boga, program czenia rozumu iwiary, nadawania wielkiej rangi filozofii wobjanianiu prawd
Biblii nie spotka si wjudaizmie zpowszechn aprobat. Gorycz odrzucenia odczuwa sam Majmonides: Wreszcie, gdy mam przed sob
trudny temat gdy droga wydaje mi si wska inie widz adnego
innego sposobu uczenia powszechnie uznanej prawdy, jak poprzez
zadowolenie jednego inteligentnego czowieka, azdenerwowanie tysicy gupcw wol zwraca si do tego jednego czowieka inie
zwraca uwagi na potpienie tumu. Wol wybawi inteligentnego
czowieka zzaenowania ipokaza mu przyczyn jego zagubienia,
tak by mg osign doskonao ipoczu spokj96.
Tame, s. 16.
Tame, s. 23.
96
Tame, s. 24n.
94
95
52
Krzysztof NIEYSKI
A.J. Heschel, ubolewajc nad t powszechn dezaprobat, snuje

przypuszczenia na temat ksztatu judaizmu, ktry mia szans si wyoni pod wpywem doktryny hiszpaskiego myliciela: Jake inne
byyby ycie iosignicia judaizmu, gdyby przyjy si idee Majmonidesa. Sfera ich wpyww pozostaa jednak wobrbie pojedynczych
okresw albo wsplnot. Nie kodyfikator iprzewodnik Majmonides,
lecz komentator Raschi [czyli Szlomo Icchaki K..97] sta si twrc,
nauczycielem iwychowawc ludu; nie metafizyka Majmonidesa, lecz
kabaa ichasydyzm uksztatoway kolejne epoki. Wpyw Majmonidesa na lud okaza si jedynie poredni ibardzo heterogeniczny: ydowskie ycie okrelaj ci, ktrzy odrzucili kodeks; kontemplacja kabay
iarliwo chasydyzmu skieroway wiadomo pniej iinaczej, ni
zamarzy to sobie Majmonides, na korzenie nauki, na jej cel98.
Zakoczenie
Trudno wjednym artykule zadowalajco odpowiedzie na pytanie: Zczego wynikaa prba uzgodnienia filozofii greckiej zydowsk ortodoksj w filozofii Mojesza Majmonidesa? Z koniecznoci
pominlimy wiele kwestii, ktre mogyby rzuci mocniejsze wiato na nasz problem: tuacze ycie Majmonidesa, spr znauk Arystotelesa, oryginalna teoria profetyzmu, tsknoty mesjaskie. Jedno
wszake, jak sdz, udao si nam ustali: trud czenia filozofii zjudaizmem, czego wyrazem jest Przewodnik bdzcych, nie wynika
zsamego wyksztacenia autora czy zjego dydaktycznej skonnoci
do nauczania. Bya to najpierw prba zmierzenia si zwasnymi wtpliwociami, a zarazem wyraz wielkiej mioci do Boga, zwizany
ze wiadomoci ludzkiej ograniczonoci Jego poznania, oraz prba
urzeczywistnienia osobistej misji, ktrej poczucie popychao go do
prowadzenia ydw ku metafizyce, jaka mogaby ich zbliy do mi97
Szlomo Icchaki (1040-1105), uczony rabin, komentator Biblii iTalmudu, ktry
stworzy we Francji synny wEuropie orodek studiw talmudycznych.
98
A.J. Heschel, Maimonides. Eine Biographie, dz. cyt., s. 237n.
53
oci (poznania) Boga, atym samym zjednoczy na nowo jako nard

ireligi, zapobiegajc przyszym tragediom narodowym. Agdybym
mia si ustosunkowa do pyta, jakie mog ipowinny si pojawi
z powodu niepenej odpowiedzi na nasze pytanie, to posuybym
si ydowskim przysowiem: Lepiej powiedzie: nie wiem, ni by
uznanym za kamc99. Inn spraw jest to, e sowo nie wiem nie
jest wakademiach mile widziane.
Summary
An Attempt to Reconcile Greek Philosophy with Jewish Orthodoxy
in the Philosophy of Moses Maimonides
It is hard, within the confines of a single article, to comprehensively justify the thesis that the attempt to link Greek philosophy with Jewish orthodoxy in the doctrine of Moses Maimonides had, as its initial and primary
source, personal reasons and motives. Out of necessity we have had to pass
over many important questions: the rather nomadic life of Maimonides, his
disputes with Aristotle, the original theory concerning the status of the holy
prophets, the yearning for the Messiah. What we can, I think, nevertheless
conclude from all this, is that the difficulty of forging the connection between philosophy and Judaism manifested in The Guide for the Perplexed
is not itself just a result of the background of the author, or of his particular didactic inclinations in the area of religious instruction. More than this,
it was, in the first instance, an attempt to confront and overcome his own
doubts, and at the same time an expression of a great love for God, connected with an awareness that knowledge of Him is inevitably subject to
human limitations, as well as an attempt to realize his own personal mission,
whose emotional significance for him pushed him to lead the Jews towards
a metaphysics that promised, in turn, to bring them closer to the love (and
knowledge) of God, and through this to also unify them once more, as both
a nation and a religion thus, perhaps, preventing the national tragedy that,
in fact, was subsequently to befall them.
99
Gosy zAszkenaz, dz. cyt., s. 114.

XVIII 2012
Jakub Jonkisz
Akademia Techniczno-Humanistyczna wBielsku-Biaej

Katedra Socjologii
Geneza istatus wspczesnej

filozofii umysu
Wstp
Wystarczy przejrze opisy zainteresowa badawczych filozofw
zatrudnionych w czoowych uniwersytetach na wiecie, by przekona si, e filozofia umysu jest obecnie bardzo czsto wymienian
specjalizacj1. Wiele problemw podejmowanych na jej gruncie sformuowa ju Platon, apojcie umysu znane byo nawet iwczeniej,
jednak sama nazwa dyscypliny upowszechnia si dopiero pod koniec
XIX wieku, za popularn specjalizacj badawcz staa si faktycznie
dopiero wpoowie XX wieku. Jakie zatem kryterium wzi pod uwag, okrelajc moment powstania filozofii umysu wformie podobnej
do obecnej? Staroytne dociekania dotyczce natury umysu, cho
czsto bardzo symptomatyczne (jak np. wPlatoskim dialogu Fedon)
i skrupulatne (jak w traktacie O duszy Arystotelesa), nie utworzyy
przecie jednolitego czy odrbnego zbioru zagadnie. Wyraniejsze
Filozofi umysu jako obszar swych kompetencji wymienia na przykad:
27 pracownikw instytutu filozofii uniwersytetu oksfordzkiego oraz 10 z27 zatrudnionych na Uniwersytecie Harvarda. Patrz Internet: http://www.philosophy.ox.ac.
uk/the_faculty/faculty_members, http://www.fas.harvard.edu/~phildept/faculty.html
(15.07.2012).
1
56
Jakub Jonkisz
wyodrbnienie kwestii umysu spord innych docieka izapocztkowanie trwajcej do dzi dyskusji, zwizanej ztzw. problemem psychofizycznym, dokonao si wfilozofii zachodniej wzasadzie dopiero
w XVII wieku (przy okazji cierania si kontynentalnego racjonalizmu z brytyjskim empiryzmem). Zatem, czy uzasadnione bdzie
przyj arbitralnie, e pocztkiem wspczesnej filozofii umysu jest
np. data publikacji Rozprawy ometodzie (1637 rok) czy te moment
jej powstania winno si raczej czy dopiero zokresem, wktrym
staa si odrbn specjalizacj filozofii akademickiej? Amoe jej genez naley przesun jeszcze dalej, do cakiem niedawnych ju lat
rozkwitu nauk omzgu, gdy filozoficzne dysputy oumyle stay si
wyranie znaturalizowane wwarstwie metafizycznej, za wmetodologicznej czerpi garciami znajnowszych odkry naukowych? Ktre
przemiany wfilozofowaniu oumyle s istotniejsze ibardziej fundamentalne zdzisiejszej perspektywy instytucjonalne, metafizyczne
czy metodologiczne? Celem pierwszej czci artykuu bdzie zarysowanie odpowiedzi na powysze pytania i w konsekwencji okrelenie przyblionego czasu genezy tego, co dzisiaj rozumiemy przez
filozofi umysu.
Termin dusza, uywany niegdy w odniesieniu do sfery mentalnej, obecnie ma prawie wycznie teologiczno-religijne konotacje. Jednak nawet umys wydaje si dzisiaj pojciem mao pasujcym do nowoczesnej nauki. Jest tak szczeglnie wwczas, gdy
rozumiany jest po kartezjasku, jako substancjalne JA, niezoony
byt omentalnej naturze mimo e w wielki racjonalista francuski
wypowiada swe gwne tezy ju prawie cztery wieki temu, echa jego
pogldw s nadal syszalne2. Czy filozofia, biorca sobie wanie
umys za przedmiot docieka, nie jest ju nieco archaiczna wzestawieniu z obecnymi odkryciami neuronauk kognitywnych i czy naukowe badania zostawiaj w ogle dla niej miejsce? Przecie ju
ponad sto lat temu, na gruncie powstajcej wwczas psychologii,
2
Czasem nawet nie s to li tylko echa, ale czyste dualizmy substancjalne. Przykadw nie trzeba szuka daleko: por. S. Judycki, wiadomo ipami. Uzasadnienie dualizmu antropologicznego, TN KUL, Lublin 2004.
Geneza istatus wspczesnej filozofii umysu
57
zamiast o rzekomo niezoonym w swej istocie umyle, mwiono

opsychice lub wiadomoci, badajc rne funkcje iprocesy zachodzce w ich obrbie takie, jak: mylenie, wyobraanie, spostrzeganie, odczuwanie, zapamitywanie, uywanie jzyka etc. Odrniano
procesy poznawcze od percepcyjnych, wiadome od niewiadomych,
badajc eksperymentalnie zarwno ich subiektywn (fenomenaln),
jak iobiektywn (behawioraln) natur. Nastpnie, nieco ponad p
wieku wstecz, zjawiska mentalne usiowano wyjania wkategoriach
procesw obliczeniowych (komputacjonizm), apniej rwnolegych
irozproszonych procesw przetwarzania informacji wmzgu (konekcjonizm), za ju cakiem niedawno dominoway prby cakowitego
zredukowania ich do aktywnoci okrelonych obszarw mzgu (redukcjonizm). Oceniajc wreszcie najnowsze prby zrozumienia rnych aspektw umysu iwiadomoci, mona stwierdzi, e operuj
one na praktycznie wszystkich znanych nam poziomach naukowego
opisu przyrody (od mikrofizycznych, przez biochemiczne i fizjologiczne, a po psychologiczne ispoeczne), skupiajc si wodrbnym,
multi- iinterdyscyplinarnym przedsiwziciu zwanym kognitywistyk3. Zjednej strony, mona wic faktycznie powiedzie, e filozofia
umysu po prostu stracia grunt na rzecz rozlegych, naukowych
eksplanacji, zdrugiej jednak, niebezzasadnie, mona utrzymywa, e
skoro cigle ma tak mocn pozycj akademick, to znaczy, e jest
potrzebna lub wrcz niezbdna wbadaniach kognitywnych. Jaki jest
wic status wspczesnej filozofii umysu, adokadniej: jaki jest jej
podstawowy przedmiot isposoby prowadzenia bada, jak rol peni
wkognitywistyce? Druga cz tego tekstu powinna udzieli wstpnych odpowiedzi na te pytania.
Zagadnienie wspczesnych relacji midzy filozofi umysu, kognitywistyk

inaukami podejmowane jest na polskim gruncie najpeniej przez R. Poczobuta, np.
wmonografii: Midzy Redukcj aEmergencj. Spr omiejsce umysu wwiecie fizycznym, FNP, Wrocaw 2009.
3
58
Jakub Jonkisz
Geneza wspczesnej filozofii umysu

Podstawowe zagadnienia ifundamentalne problemy podejmowane na gruncie filozofii umysu uformowane zostay wduej mierze ju
wczasach staroytnych, jednak jako odrbna specjalizacja wfilozofii
dziedzina ta pojawia si cakiem niedawno. Kiedy zatem uksztatowaa si filozofia umysu podobna do tej, jak znamy dzisiaj? Sprbujmy wskaza pewne kluczowe momenty iistotne przemiany wjej
dugiej genezie.
Tylko po czci mona si zgodzi z dosy powszechnym mniemaniem, e filozofia umysu ukonstytuowana zostaa wzasadzie jednorazowo, za spraw pogldw Kartezjusza, cho trzeba przyzna, e
postkartezjaski, klasyczny body-mind problem jest kamieniem milowym tej dziedziny. Mniej wicej wtamtym czasie zosta bowiem wyodrbniony przedmiot bada (umys, ja, wiadomo) izarysoway
si wyranie rne stanowiska ispory, utrzymujce si waciwie do
dzisiaj, wnieco tylko zmienionej bd rozbudowanej formie. Jednak
okrelenie obszaru docieka i sformuowanie gwnych pyta to za
mao, by powstaa dyscyplina filozofii ostatusie podobnym do obecnego nie chodzi tu rzecz jasna oniestosowanie jeszcze wwczas samej
nazwy filozofia umysu, lecz obrak pewnych istotnych cech charakteryzujcych wspczesne dociekania filozoficzne wtej materii4.
Co zatem odrnia wspczesn filozofi umysu od jej klasycznych, tj. staroytnych i nowoytnych rde? Z pewnoci mona
wskaza wiele rnic woglnych zaoeniach metafizycznych. Klasyczne pogldy dotyczce umysu stawiay go czciej pord bytw istniejcych idealnie ni realnie, raczej wformie duchowej, anie
materialnej umys zazwyczaj nie by wic rozumiany jak kolejne
4
Nazwy filozofia umysu jako pierwszy uy szkocki filozof T. Brown dla zatytuowania swoich wykadw opublikowanych w1820 roku wksice Lectures In
Philosophy of Mind, por. U. egle, Filozofia Umysu. Dyskusje znaturalistycznymi
koncepcjami umysu, wyd. Adam Marszaek, Toru 2003, s. 34. Por. take [w]: The
Oxford Handbook of Philosophy of Mind, red. P. McLaughlin iA. Beckermann, 2009,
s. 1-28. Wsprawie genezy filozofii umysu patrz take: U. egle, dz. cyt., s. 19-107.
59
zjawisko przyrody ani tym bardziej jak byt oczysto fizycznej naturze.
Dzi natomiast naturalizm lub rne wersje fizykalizmu s rzeczywicie wyranie dominujcymi zaoeniami metafizycznymi wfilozofowaniu o umyle nie mona jednak jednoznacznie stwierdzi,
by byy dla wyrniajce. Pogldy takie nie byy przecie nowe
iprzed XVII wiekiem naturalizm widoczny jest choby wpismach
Montaignea, za wmaterialistycznej postaci obecny by ju uzarania myli zachodniej, chociaby wdemokrytejskim atomizmie. Zkolei wspczenie da si znale nielicznych filozofw, ktrzy wrnym stopniu zaprzeczaj naturalistycznym (np. Eccles, Judycki) lub
czciej fizykalistycznym (np. Chalmers, McGinn, Levine, Jackson)
konsekwencjom filozofii umysu. Analizujc poszczeglne zaoenia
metafizyczne, m.in. takie jak: monizm, dualizm, pluralizm, mentalizm,
fizykalizm, redukcjonizm, holizm, internalizm, eksternalizm, mona
by wskaza, ktre dominoway w danym momencie, jednak nieatwo byoby znale jakie jednoznacznie wyrniajce si dla caej
wspczesnej filozofii umysu. Moliwe zatem, e trafniejsze bdzie
przeniesienie uwagi na kwestie metodologiczne.
Bardzo oglnikowo mona powiedzie, e wspczesne dociekania charakteryzuje stopniowe odchodzenie od prb uzyskiwania wiedzy o umyle na podstawie introspekcyjnego wgldu w jego stany,
wstron obiektywnych dowiadcze (eksperymentw). Charakterystyka taka jest wszake otyle problematyczna, e nowoytna filozofia nie bya ipewnie nigdy nie stanie si dziedzin eksperymentaln.
Mona jednak wybrn ztej trudnoci, mwic, e cech odrniajc wspczesn filozofi umysu od wczeniejszych docieka wtej
materii jest jej bezporedni zwizek z dyscyplinami eksperymentalnie badajcymi zjawiska mentalne. Zwizek taki rzeczywicie dzi
zachodzi, nie czynic z filozofii umysu nauki eksperymentalnej
wprawdzie narzuca jej pewne eksplanacyjno-eksplikacyjne ograniczenia, jednak stawia take cakiem nowe, istotne zadania (kwestia ta
jest rozwijana nieco dalej).
Czy owa szczeglna relacja z naukami eksperymentalnymi rzeczywicie odrnia wspczesne rozwaania od tych prowadzonych
60
Jakub Jonkisz
np. wXVII iXVIII wieku? Czy podobny do obecnego zwizek filozoficznych tez oumyle znaukami nie wystpowa ju wtedy? Wszake
nowoczesny model eksperymentu naukowego znany by w naszym
krgu kulturowym jeszcze przed napisaniem Rozprawy ometodzie,
skoro zpowodzeniem przeprowadzano zaawansowane eksperymenty w rnych dziedzinach nauk przyrodniczych byy to w kocu
czasy wielkich naukowcw, m.in. Kopernika, Keplera, Galileusza.
Rozwijaa si wwczas rwnie anatomia i fizjologia (take systemu nerwowego), ktre dzi s bardzo istotnym rdem przesanek
empirycznych filozofii umysu. Mona wic rzec, e co najmniej od
tamtych czasw budowany by wnaukach przyrodniczych podobny
do obecnego obraz wiata, za metody prowadzenia rzetelnych obserwacji byy ju wyranie zadomowione. Dlaczego wtakim razie podejcie do sfery mentalnej byo odmienne ni do pozostaych zjawisk
obecnych wprzyrodzie? Dlaczego nie dostrzegano, tak wyranie jak
dzisiaj, zwizku znaukami biologicznymi inie stosowano ich ustale
bezporednio wzrozumieniu umysu? Dlaczego wreszcie samej mentalnoci nie poddawano badaniom eksperymentalnym? Przyczyny takiego stanu rzeczy miay wduym stopniu teoretyczno-ideologiczn
natur.
W XVII wieku dosy powszechnie panowao jeszcze przekonanie, uzasadniane teoriami Kartezjusza iideologi religijn, e wszelkie nauki przyrodnicze badaj dziedzin bytw fizycznych, tj. rozcigych (res extensa), anie duchowych imylcych (res cogitans).
Dlatego cae ciao, wraz z mzgiem, traktowano wtedy najczciej
jak zoony mechanizm, automat onikym zwizku ze sfer mentaln (zwizek w rozumiany by zwykle lokacyjnie, jako e umys-ducha umieszczano gdzie wtej machinie)5. Skoro umysu nie ba5
Zapewne dlatego nawet wybitne ipionierskie osignicia badawcze Thomasa
Willisa (szczeglnie na gruncie neuroanatomii, psychiatrii, pediatrii, endokrynologii
i epidemiologii), ktrych konsekwencje zaprzeczay takim zaoeniom, nie zyskay powszechnego uznania. w naukowiec z Oxfordu prawdopodobnie jako jeden
zpierwszych wskazywa na funkcjonaln specjalizacj pkul mzgowych irnych
rejonw kory nowej. On rwnie wprowadzi termin neurologia, dlatego susz-
61
dano wwczas eksperymentalnie ani te nie widziano wikszych zalenoci w jego wyjanianiu od wynikw nauk przyrodniczych, to
podobna do obecnej relacja midzy filozofi i nauk po prostu nie
moga wystpowa. Jest wysoce prawdopodobne, e to wanie specyfika wspczesnych powiza zrelewantnymi dyscyplinami eksperymentalnymi przyczynia si do wyranej specjalizacji filozofowania o umyle. Raczej uzasadnione bdzie wic uzna, e widoczny
dzisiaj, bezporedni zwizek znaukami eksperymentalnymi najlepiej
odrnia wspczesn filozofi umysu od jej klasycznych rde. Jeli faktycznie tak jest, to warto ustali, choby wprzyblieniu, kiedy
doszo do owego powizania znaukami?
Znw dosy oglnikowo mona powiedzie, e mniej wicej
wXIX wieku, wraz z rosncym pozytywno-scjentystycznym nastawieniem tamtych czasw, zaczto coraz bardziej zdecydowanie szuka empirycznej iintersubiektywnej weryfikacji filozoficznych twierdze dotyczcych umysu. Moc kartezjaskiej tradycji cigle jednak
nieco przeszkadzaa w bezporednim wykorzystywaniu wyjanie
zpoziomu biologicznego (zwaszcza neurofizjologicznego), dlatego
wdrugiej poowie XIX wieku powstaa nauka, ktr mona uzna za
poredniczc pomidzy tym, co duchowe, psychiczne, atym, co materialne, cielesne, fizjologiczne chodzi rzecz jasna opsychologi.
Pierwszy, klasyczny nurt psychologii, tzw. strukturalizm, stawia
sobie za zadanie dostarczy moliwie obiektywnego, naukowego
opisu struktury psychicznej. Psychologowie tamtych czasw usilnie
prbowali zbliy si jak najbardziej do wzorca naukowoci, tj. do
nauk przyrodniczych udawao si im to przede wszystkim wwarstwie metodologicznej, bowiem z powodzeniem przeprowadzali
pionierskie eksperymenty na ludzkiej psychice, powtarzane wcile
okrelonych, laboratoryjnych warunkach. Jednoczenie, jako gwnie uznawany jest za ojca tej dziedziny. Willis swe badania zaprezentowa m.in.
wpracy Cerebri Anatome wydanej w1664 roku, ktr mona uzna za jego opus
magnum. Patrz np. Z. Molnar, Thomas Willis (1621-1675), the founder of clinical
neuroscience, Nat. Rev. Neurosci, s. 329-335, (5) 2004; http://pulse-project.org/
node/167 (15.07.2012).
62
Jakub Jonkisz
ne narzdzie obserwacji umysu, nadal stosowali dobrze znan introspekcj, wprawdzie poddan rygorom naukowej powtarzalnoci,
bazujc jednak wycznie na analizie treci wasnej wiadomoci
tworzyo to rzecz jasna konflikt subiektywnych danych zchci uzyskania cakowicie obiektywnych wynikw. Ta odwieczna opozycja
odzwierciedlana bya take wzaoeniach metafizycznych zjawiska
mentalne (psychiczne) implicite bd explicite oddzielano nadal od fizycznych (cielesnych), zakadajc apriori ich wzgldn niezaleno
ontyczn. Jednak empiryczne wiadectwa ju wtedy przekonyway,
e oba rodzaje zjawisk musz by ze sob co najmniej skorelowane
dlatego strukturalizm skania si do zagodzonej wersji dualizmu
kartezjaskiego, okrelanej jako paralelizm psychofizyczny. Kolejne
nurty psychologii (z przeomu XIX iXX wieku) szybko przekroczyy t metafizyczn barier rnic substancjalnych, w konsekwencji
jeszcze bardziej zbliajc si do nauk przyrodniczych wyjanienia
psychiki staway si coraz bardziej naturalistyczne (jak wfunkcjonalizmie), aczasem wrcz naiwnie materialistyczne (np. wpierwotnym
behawioryzmie Watsona).
Wysuwa si wiele trafnych zarzutw wobec pierwszych bada
psychologw, nikt jednak nie odmwi im metodologicznej pionierskoci podejcia. Raczej nikt te nie zaprzeczy, e zapocztkowane
wwczas eksperymentalne badania umysu zaowocoway ogromnym
postpem na gruncie dzisiejszej kognitywistyki, zmuszajc do kooperacji badaczy reprezentujcych wiele rnych dziedzin nauki6. Wreszcie mimo e wfilozofii mwiono oumyle (duszy) praktycznie od
zawsze nikt si raczej nie sprzeciwi, e dopiero quasi-przyrodnicze
badania psychologw postawiy filozofi wnowej sytuacji. Bowiem
gdy powstawaa nowa, niezalena nauka, eksperymentalnie badajca
6
Sprawa rnych sposobw oceniania postpowoci dziedzin nauki omawiana jest dokadniej przez A. Jonkisz, Struktura, Zmienno i Postp Nauki. Ujcie
strukturalne, UMCS, Lublin 1990, s. 273-338. Wykorzystujc przeprowadzone tam
rozrnienia, mona powiedzie, e oile kognitywistyka (traktowana jako odrbna
dyscyplina badawcza) wykazuje zarwno wzrost i rozwj, jak te postp globalny
(jednak lokalny nie wszdzie), o tyle wsprawie filozofii umysu sytuacja jest duo
trudniejsza do rozstrzygnicia (warta dalszych rozwaa).
63
umys (tworzona na pocztku gwnie przez lekarzy iprzyrodnikw),

filozofowie umysu po raz pierwszy stanli przed wyborem: albo pozosta wizolacji od jej wynikw iformuowa swe tezy niezalenie,
albo filozofowa w kontekcie nauki, jakakolwiek by ona bya7.
Dlatego zasadne wydaje si przyjmowa, e granice okrelania filozofii umysu jako wspczesnej sigaj wanie do owych pierwszych prb eksperymentalnego wyjaniania zjawisk mentalnych na
gruncie psychologii.
Przyjcie takich ram czasowych wgenezie filozofii umysu wie
si gwnie zjej przemianami wwarstwie metodologicznej, wszake
byy one mniej wicej zbiene rwnie zprzemianami instytucjonalnymi, czyli zjej akademick genez. Dyscyplina ta najszybciej staa
si odrbn specjalizacj ijednoczenie przedmiotem wykadowym
wfilozofii anglo-amerykaskiej, doszo do tego najprawdopodobniej
wpierwszych 2-3 dekadach XX wieku akademicka filozofia umysu pojawia si mniej wicej rwnoczenie na gruncie analitycznej
filozofii brytyjskiej (m.in. za spraw Russella, Broada, Rylea iAyera)
i w amerykaskim pragmatyzmie (m.in. za spraw Jamesa, Meada,
Deweya iLewisa). Wowym procesie formowania nie do przecenienia
jest rwnie wpyw kontynentalnych prdw filozofii europejskiej,
przede wszystkim pozytywizmu logicznego (chodzi tu zwaszcza
opne pisma Wittgensteina, Carnapa iFeigla) oraz fenomenologii
(gwnie Merleau-Pontyego, ktrego pogldy wduej mierze zbiene byy zpragmatyzmem, cho wAmeryce sabo znane do poowy
XX wieku); wwielu kwestiach widoczny jest take wpyw nielicznych filozofw spoza owych nurtw, ktrzy podejmowali tematyk
umysu (m.in. Bergsona, Poincareego, Brentany). Przedstawiona
mozaika nurtw ifilozofw, nawet jeli niekompletna, zawiera najistotniejsze skadniki prowadzce do powstania wspczesnej filozofii
umys, zarwno jako odrbnej dyscypliny badawczej, jak iakademickiej. Warto jeszcze krtko przyjrze si jej najnowszym dziejom,
7
Idea takiej formy filozoficznych analiz przedstawiana jest wpracy zbiorowej
pt. Filozofowa wkontekcie nauki, red. M. Heller, J. yciski, A. Michalik, wyd.
PTT, Krakw 1987.
64
Jakub Jonkisz
by itu wskaza istotne czynniki ksztatujce ostateczny obraz omawianej dziedziny.

Naukowo zorientowani filozofowie, a gwnie tacy skupiaj si
wspczenie na badaniu umysu, wnaturalny sposb poszukuj inspiracji bd uzasadnie dla swych teorii poza filozofi, wdziedzinach empirycznych. W pocztkowej fazie (do pocztku lat 50. XX
wieku) rdem przesanek dotyczcych funkcjonowania umysu
bya prawie wycznie psychologia, wic zrozumiae, e filozofowie
umysu czsto byli rwnie psychologami lub przynajmniej psychologizujcymi filozofami. Wpniejszych etapach rozwoju filozofii
umysu (lata 50.-80. XX wieku) sama psychologia, ktra pozostawaa jej najbliszym odniesieniem, ulegaa mocnym wpywom innych
dziedzin, takich jak: cybernetyka, teoria maszyn liczcych iinformatyka (tzw. metafora komputerowa wopisach umysu staa si wtedy
wszdobylska). Dziedziny te przeyway wwczas rozkwit ijako takie wydaway si dawa due nadzieje na definitywne wyjanienie,
czym jest i jak dziaa umys. Wyniki uzyskiwane przy ich pomocy
zaowocoway wieloma praktycznymi zastosowaniami, przekonyway
jednak ozbytnim huraoptymizmie takich nadziei, bowiem oile przetwarzanie informacji rzeczywicie jest istotne w zrozumieniu umysu, o tyle sprowadzanie umysu do programu (softwareu) sterujcego ciaem (hardware) okazao si co najmniej mao trafione, jeli
nie zupenie chybione (wprawdzie ubrane wnowoczesny, techniczny
jzyk, jednak metafizycznie nie byo bardzo odlege od platoskich
i kartezjaskich wyobrae duszy uwizionej w ciele). Niezalenie
od efektu kocowego, zakres nauk iteorii angaowanych wwyjanianie tego, co mentalne, rozszerza si coraz bardziej. W ostatniej
fazie rozwoju filozofii umysu (lata 80. XX wieku a do dzi) do wymienionych ju dziedzin odniesienia na pewno mona doda: lingwistyk, antropologi, neurologi, neurobiologi, biologi molekularn
ibiochemi, genetyk zteori ewolucji, nowoczesn etologi, anawet fizyk kwantow czy wybrane aspekty rnych nauk spoeczno
-humanistycznych. Nauki pomagajce wyjania mentalno tworz
dzi potny zbir rnorodnych dyscyplin nie zawsze trafnie okre-
65
lanych zbiorczo mianem kognitywistyki (relacje midzy filozofi

akognitywistyk omawiane bd nieco dalej)8.
Obiektywnie rzecz biorc, filozofia umysu zajmuje obecnie dominujce miejsce pord filozoficznych specjalizacji, co wicej, sytuacja
taka ma miejsce nie tylko na gruncie jej anglo-amerykaskiej macierzy (tam bezdyskusyjnie), bo iw skali globalnej znajduje si wstatystycznej czowce9. Nawet jeli fakt uzyskania przez jzyk angielski
statusu podstawowego jzyka nauki nieco tutaj pomg, to i tak za
najwaniejsz przyczyn obecnego stanu rzeczy trzeba uzna rzeczywiste sukcesy nauk eksperymentalnie badajcych zjawiska psychiczne. Lawinowy wrcz postp takich bada zarwno wstosowanych
metodach, jak iuzyskiwanych wynikach oraz zastosowaniach praktycznych przyniosy ostatnie 2-3 dekady. W tym krtkim okresie
nauczono si bezinwazyjnie obserwowa pracujcy mzg (metody
PET, fMRI stosowane s wtej dziedzinie dopiero od poowy lat 80.
XX wieku) i w konsekwencji coraz dokadniej wyznacza zwizki
midzy aktywnoci jego poszczeglnych obszarw afunkcjami psychicznymi ostatecznie pozwolio to znacznie trafniej diagnozowa
ileczy wiele chorb oneuropsychologicznym podou. Wykorzystywanie nowoczesnych technik neuroobrazowania wustalaniu szczegw mzgowego podoa funkcji psychicznych dao u schyku
XX wieku pocztek tzw. neurokognitywistyce (cognitive neuroscience)10. Dyscyplina ta ma obecnie bardzo szerokie zastosowania
praktyczne (od medycyny a po przemys reklamowy) i naley do
dziedzin priorytetowych, gdy chodzi odotacje rzdowe jest wreszcie gwnym rdem przesanek empirycznych w dzisiejszej, znaturalizowanej filozofii umysu. Zasadne jest uzna ten wanie gorcy okres bada neurokognitywnych, czyli mniej wicej ostatnie
trzydzieci lat, za najbardziej symptomatyczny wgenezie omawianej
dyscypliny, bo przesdzajcy ojej ostatecznym ksztacie.
Por. R. Poczobut, Midzy Redukcj aEmergencj, dz. cyt., s. 7-14.
Por. przypis nr 1.
10
Por. P. Mandik iA. Brook, The Philosophy and Neuroscience Movement, Analyse & Kritik 26 (2004), s. 382-397.
8
9
66
Jakub Jonkisz
Status wspczesnej filozofii umysu

Skuteczne wyjanianie procesw mentalnych przez dzisiejsze nauki kognitywne zjednej strony wyranie zwikszyo zainteresowanie
filozofi umysu, zdrugiej za uznawane jest czasem (paradoksalnie)
za prognostyk jej koca11. Wpodobny sposb wypierane byy przecie filozoficzne debaty zkosmologii czy teorii ewolucji, gdy dziedziny te osigay status niezalenych nauk. Klasyczne problemy tzw.
filozofii przyrody byy kolejno zabierane przez nowo powstajce
dziedziny empiryczne takie, jak: astronomia, chemia, nowe dziay
fizyki, biologia molekularna, genetyka etc. Dlatego pytania dotyczce np. planet systemu sonecznego, rozmiaru iwieku wszechwiata,
podzielnoci istruktury materii, dziedziczenia cech czy ewolucji organizmw maj zdecydowanie mniej filozoficzn natur obecnie ni
miay jeszcze sto lat temu. Czy podobne przejcie nie czeka pyta
podejmowanych przez filozofi umysu, a do cakowitego unicestwienia tej dziedziny? Czy aktualne przemiany wnauce, szczeglnie
wneuronaukach ikognitywistyce, nie potwierdzaj czasem takiego
scenariusza? Wydaje si to dosy prawdopodobne, w kocu umys
woczach naturalisty jest czci przyrody, ata stopniowo wyjaniana
jest przez nauki12.
Zapewne wikszo badaczy, take filozofw, zgodziaby si
z agodniejszym twierdzeniem, mianowicie, e w wielu kwestiach
zwizanych zszeroko rozumian mentalnoci filozofia sukcesywnie
traci grunt na rzecz nauk; widoczne to jest szczeglnie wdyskusjach
opercepcji zmysowej, ornych procesach poznawczych czy waktualnych debatach dotyczcych wiadomoci. Oderwane od wynikw
11
Por. A. Chemero iM. Silberstein, After the Philosophy of Mind: replacing Scholasticism with Science, Philosophy of Science, 75/1 (2008), s. 1-27; dostpny online: http://edisk.fandm.edu/tony.chemero/papers/philmindisover4.pdf (5.04.2012).
12
Twierdzenia takie wypowiadaa ju P.S. Churchland, uznajc, e jeli filozofia
umysu ma przetrwa, to jedynie jako tzw. neurofilozofia. Por. P.S. Churchland, Neurophilosophy: Toward aUnified Science of the Mind-Brain, MIT Press, 1986; oraz
Brain-Wise, Studies in Neurophilosophy, Cambridge, MA, MIT Press, 2002.
67
nauk spekulacje o naturze umysu s dzi zdecydowanie reliktami

przeszoci, co jednak nie musi oznacza, e nie mona ich ju spotka wfilozofii rzecz jasna, ujcia takie naraaj si na zdecydowan
krytyk13. Nawet twierdzenia o, przynajmniej wzamierzeniach, naukowym charakterze, wypowiadane ongi przez filozofw umysu,
obecnie czsto wydaj si dosy naiwne, jak np. to: bl jest (identyczny z) pobudzeniem receptorw typu C. Trzeba jednak pamita,
e ta popularna pod koniec lat 70. XX wieku fizykalistyczna charakterystyka blu bya jedynie swoist idealizacj iraczej aden filozof
nie chcia przez to powiedzie, e odczucie blu to nic poza owymi
receptorami. Mona si jednak domyli, e tego typu tezy byy krytykowane przez naukowcw, tym bardziej e wielu badaczy brao je
dosownie14. Tak czy inaczej, dzi raczej nie wypada ju posugiwa
si podobnymi uproszczeniami, rwnie wfilozoficznych dysputach
oumyle wymaga si dokadniejszych odniesie do ustale relewan13
Obecnie filozofowie s raczej zgodni, co do tego, e filozofia umysu wtradycyjnej (spekulatywnej) wersji jest przeytkiem. Por. A. Chemero iM. Silberstein,
dz. cyt.
14
Jednym zpierwszych naukowcw, ktry dosownie potraktowa t identycznoci, by R. Puccetti (por. The Great C-fiber Myth: Acritical note, Philosophy of
Science, 44, 1977, s. 303-305); podobny bd popeni ju cakiem niedawno N. Grahek (por. Feeling pain and being in pain, Bradford Book, 2007, 1 wyd. 2001, MIT,
s. 141-165). Co do samej percepcji blu, od dawna wiadomo m.in., e poza wknami typu C istniej specjalne receptory blowe (receptory typu A-). Ponadto,
nocyceptory nie s przecie nawet czci centralnego systemu nerwowego, wic
wizanie ich relacj identycznoci z odczuciem, ktre wymaga aktywnoci wielu
struktur korowych i podkorowych, byoby nonsensem. Receptory blowe jedynie
wstpnie rejestruj potencjalnie szkodliwy bodziec na poziomie rdzenia krgowego.
Nastpnie informacja otakim bodcu przekazywana jest dalej, wodpowiednie rejony mzgu, gdzie interpretowana jest jako mniej bd bardziej bolesne odczucie (intensywno blu skorelowana jest zwielkoci pobudzonych obszarw sensorycznych kory). Wrzeczywistoci nie ma odrbnego orodka doznawania blu wmzgu,
wposzczeglnych przypadkach angaowane s rne obszary (w zalenoci od lokalizacji bodca), wystpuj te znaczne rnice indywidualne wjego percepcji. Co
wicej, mona odczuwa bl w ogle bez pobudzenia wkien nocyceptywnych (co
jest kontrprzykadem dla fizykalistycznej definicji), tzw. ble fantomowe wystpuj
stosunkowo czsto wutraconych koczynach.
68
Jakub Jonkisz
tnych nauk. Dlatego swobodne pisanie o procesach percepcyjnych,

prezentowane wdyskusji opostrzeganiu wzrokowym jeszcze okoo
poowy XX wieku (rozpisywano si wwczas namitnie o danych
zmysowych, powidokach, qualiach wzrokowych, o postrzeganiu
plam kolorw etc.), wnowszej filozofii umysu mogoby by brane
za dowd ignorancji, za obecnie narazioby zapewne na mieszno.
Tym bardziej e wiele tradycyjnych problemw percepcji po prostu
umkno ju zdysput filozoficznych procesy te s na tyle dokadnie
ina tak wielu paszczyznach wyjaniane, e przestay by podatne na
proste, zdroworozsdkowe uoglnienia. Dzisiaj trzeba bardzo duo
merytorycznego znawstwa, by mwi opercepcji zmysowej izadawa zasadne pytania ofilozoficznej naturze nie oznacza to wszake,
e filozof powinien zupenie unika tego typu kwestii.
Podobnie rzecz ma si z tzw. problemem wiadomoci, bodaje
najczciej podejmowanym obecnie zagadnieniem wfilozofii umysu
tu rwnie nie mona czu si pewnie, stronic od empirycznych
ustale. wiadomo, cho faktycznie dugo omijana przez nauki, od
pewnego czasu zdecydowanie znajduje si wcentrum bada dowiadczalnych, szczeglnie prowadzonych na gruncie neurologii, medycyny, neuropsychologii czy psychiatrii filozofowie umysu, chcc nie
chcc, musz to zaakceptowa. Dlatego te, podstawow rol wwyjanianiu, czym jest ijak dziaa wiadomo, odgrywaj dzi wyniki
ikonsekwencje konkretnych eksperymentw czy najbardziej aktualne teorie empiryczne filozofia nadal ma swj istotny udzia eksplikacyjny, jednak eksplanacje nie s ju jej domen. Sytuacja taka
widoczna jest wyranie wcharakterze zadawanych pyta iw udzielanych na odpowiedziach; badacze pytaj m.in.: Jakie procesy prowadz do uzyskania wiadomoci? Co iw jaki sposb doprowadza do
alteracji normalnych stanw wiadomoci? Czy pacjent wtzw. stanie
wegetatywnym ma jakkolwiek wiadomo? Wjaki sposb integrujemy rne typy wiadomoci zmysowej w spjne caoci percepcyjne? Czy wiadomo jest stopniowalna? Czy mona postrzega
bez wiadomoci (jak np. w przypadku lepowidzenia)? Czy zwierzta maj wiadomo, a jeli tak, to jak jej form? Czy mona
69
stworzy maszyny, ktre posiada bd przynajmniej podstawowe

formy wiadomoci? Badania wiadomoci maj ju bezsprzecznie
naukowy status, w sensie twardego, eksperymentalnego science,
a uzyskiwane wyniki pozwalaj udziela zasadnych odpowiedzi na
powysze i wiele innych pyta, przynosz te realne zastosowania
praktyczne (m.in. wtechnologiach informatycznych, edukacji, medycynie, ekologii) iprofity finansowe. Czy wobec tego filozoficzne dyskusje o wiadomoci skazane s na metanaukowe komentatorstwo,
czy moe jest tu jeszcze miejsce na filozoficzn robot wpenym
wymiarze? Wspczesna praktyka pokazuje, e wmiar bezpieczn
ostoj dla filozoficznych analiz jest subiektywno, bowiem uznaje
si j za t cech wiadomoci, ktra najlepiej uwidacznia tzw. luk
wnaukowych eksplanacjach15.
Mimo e w naukach prbuje si j traktowa jak zwyczajne
zjawisko wystpujce w przyrodzie, wiadomo, poprzez sw subiektywn natur, rzeczywicie rni si zasadniczo od pozostaych zjawisk. Chodzi mianowicie oto, e jedynie wodniesieniu do
wiadomoci pytania jak to jest j posiada?, czyli jak to jest by
wiadomym?, jak to jest by kim, podmiotem? maj sens inne
zjawiska po prostu dziej si, zachodz bez podmiotu i jako takie
mog by co najwyej obserwowane zzewntrz16. Innymi sowy, zjawiska badane wnaukach eksperymentalnych zachodz obiektywnie,
Levine jako pierwszy uy okrelenia luka weksplanacjach (ang. explanatory gap, wodniesieniu do moliwoci naukowego wyjaniania subiektywnych qualiw), nastpnie Block upowszechni termin wiadomo fenomenalna, ktrej istot
take bya niedostpna naukom subiektywno (odrnia j od wiadomej dostpnoci, ang. access consciousness), ostatecznie Chalmers, na podstawie tych rozrnie, sformuowa synny trudny problem wiadomoci. Por. N. Block, On Confusion
about function of consciousness, Behavioral and Brain Sciences, 18(2), 1995,
s. 227-247; J. Levine, Materialism and qualia: The explanatory gap, Pacific Philosophical Quarterly, 64, 1983, s. 354-61; D. Chalmers, Facing Up to the Problem of
Consciousness, Journal of Consciousness Studies, 2(3), s. 200-19.
16
Por. T. Nagel, What is it like to be abat? Philosophical Review 83 (1974),
s. 435-451 oraz J. Searle, Umys na nowo odkryty, tum. T. Baszniak, tyt. oryg. The
Rediscovery of mind, MIT 1992, PIW, Warszawa 1999, 134-142.
15
70
Jakub Jonkisz
s dostpne wwiecie, obserwowalne, za wiadomo, prcz obiektywnie dostpnej strony (access consciousness), ma rwnie stron
wewntrzn prcz bycia obserwowaln jest take przeywalna.
w subiektywny, przeyciowy aspekt, okrelany wfilozofii jako fenomenalny (phenomenal consciousness), zdaje si wfundamentalny
sposb poza zasigiem obiektywnych zzaoenia metod nauki ta
wanie kwestia jest podstawowym przedmiotem analiz wspczesnej
filozofii umysu17.
Subiektywno, jak na razie skutecznie ukryta w filozoficznej
gstwinie, od pewnego ju czasu znajduje si na celowniku nauk
eksperymentalnych (zaznaczy to ju F. Crick18), jednake naukowcy
musz jeszcze raczej nieco poczeka, a nowoczesna filozofia umysu
wyprowadzi j na otwarte pole. Wkadym razie mona stwierdzi,
e problem subiektywnej natury wiadomoci, wktrym analizy pojciowe maj nadal istotne znaczenie, jest jednym zostatnich czysto
filozoficznych zagadnie, jakie zostay dzisiejszej filozofii umysu
stanowi dlatego podstawowy problem badawczy omawianej dziedziny19. Jednake, nawet wwypadku prowadzenia teoretycznych bada
subiektywnoci, filozof umysu nie uniknie ju kontaktu znaukami
odkd umys badany jest dowiadczalnie, kady jego aspekt trzeba
jako do tych bada odnosi.
Wida wyranie, e zajmowanie si filozofi umysu woderwaniu
od wynikw nauk kognitywnych ineuronauk jest obecnie podobnie
Kwestia obiektywnej isubiektywnej natury wiadomoci jest przeze mnie dyskutowana m.in. w:J. Jonkisz, Wskie, szerokie irozszerzone rozumienie subiektywnoci, Philosophiae Christianae, 1/2010; J. Jonkisz, Pojcie wiadomoci wkognitywistyce i filozofii umysu prba systematyzacji, Filozofia Nauki, 2/2012,
s. 29-55; J. Jonkisz, Consciousness: afour-fold taxonomy, Journal of Consciousness
Studies, wdruku.
18
Por. F. Crick, Zdumiewajca Hipoteza, Prszyski iS-ka, Warszawa 1997,
s. 334-335.
19
Filozoficzny charakter maj rwnie inne zagadnienia, jak np. problem wolnej woli czy podejmowania decyzji, jednak wydaje si, e analiza pojciowa schodzi
wnich na nieco dalszy plan ni wprzypadku problemu subiektywnoci, bowiem coraz istotniejsze s wtych przypadkach wyniki eksperymentw.
17
71
nieracjonalne jak pardziesit lat wstecz kosmologi (zaliczan wwczas do filozofii przyrody) bez brania pod uwag wynikw astronomii
ifizyki20. Unaukowienie wikszoci problemw tyczcych umysu nie
oznacza wszake, e filozof nie moe powiedzie czego mdrego
(wartociowego poznawczo iwiedzotwrczego) wtych kwestiach
podobnie byo przecie zpewnymi kwestiami kosmologicznymi. Zarwno wwczas, wzwizku ztworzeniem naukowego obrazu kosmosu, jak idzisiaj, wzwizku zpoznawaniem umysu, powstaje przecie
wiele nowych pyta, poj czy hipotez oicie filozoficznej naturze.
Jednak eby je w ogle dostrzec, trzeba by wystarczajco kompetentnym wustaleniach relewantnych dziedzin. Jak wynika zpraktyki
bada kognitywistycznych, prowadzonych zwykle zespoowo, wkad
takiej naukowo-wiadomej filozofii jest potrzebny idoceniany, std
te dosy czsto wzespoach badawczych zatrudnia si rwnie filozofw. Czsto przecie rne istotne innowacje, nowe, zasadne pytania czy byskotliwe hipotezy ukazuj si dopiero zpewnej odlegoci,
spoza konkretnej dyscypliny naukowej, cho wkontakcie zni taki
wanie zdrowy dystans i podana blisko charakteryzuje nowoczesn filozofi umysu wrelacji zkognitywistyk21.
Podobiestwa filozofii umysu ifilozoficznej kosmologii nie kocz si na eksplanacyjnej zalenoci ich docieka od wynikw nauk.
Obie dziedziny sigaj w pewnym sensie granic i podstaw wiedzy,
Dobrym przykadem pozostawania niezalenym od wynikw nauk przyrodniczych wtamtym okresie jest Hegel. Stawiajc swoje mocne tezy dotyczce zjawisk przyrody (w dziele Filozofia Przyrody), narazi si na wytknicie ewidentnych
bdw iniekompetencji (np. wopisach cia niebieskich, pola magnetycznego, ciepa). Powszechnie znana i bodaje jedna z celniejszych jest popperowska krytyka
heglizmu (przedstawiona wdrugim tomie polskiego wydania dziea: Spoeczestwo
otwarte ijego wrogowie). Wsprawie Hegla patrz take: Filozofowa wkontekcie
nauki, dz. cyt., s.17-34. Sprawa koniecznoci uprawiania filozofii umysu wbezporednim zwizku z naukami bya niedawno przedmiotem arliwej dyskusji take
wPolsce, patrz Diametros, (3) 2005, tame: R. Poczobut, M. Mikowski, Czym jest
ijak istnieje umys?, s. 27-55.
21
Por. W. Bechtel, How Can Philosophy Be a True Cognitive Science Discipline?, Topics in Cognitive Science, 2/3 (2010), s. 357-366.
20
72
Jakub Jonkisz
jedna wiedzy owszechwiecie, druga onas samych za graniczno

i fundamentalno to charakterystyczne cechy problemw o filozoficznej naturze. Podobiestwo wida wreszcie wtym, e przedmioty
bada obu dziedzin, tzn. zarwno zjawiska zachodzce wkosmosie,
jak i zjawiska mentalne, s stosunkowo krtko obecne na gruncie
eksperymentalnym, jeszcze cakiem niedawno analizowane byy prawie wycznie przez filozofi. Czasem, by przeprowadza konkretne
eksperymenty, konieczny jest postp technologiczny iwynalezienie
odpowiednich narzdzi badawczych wkosmologii byy to coraz dokadniejsze teleskopy, za wnaukach oumyle skanery magnetyczne
imetody neuroobrazowania. Jednak, aby wogle dany problem zaistnia wnauce, trzeba wpierw opisa okrelone zjawiska za pomoc
poj owystarczajcym stopniu precyzji jest to znw jedno zcharakterystycznych zada filozofii. Powstawanie nowych problemw
badawczych iw konsekwencji czsto nowych dyscyplin nauki (jak
kosmologia i kognitywistyka) jest w duej mierze efektem uprzednich docieka filozoficznych. Niestety odpowiednio sformuowane
ipojciowo usystematyzowane zagadnienia wzasadzie umykaj pniej zfilozofii do konkretnej dyscypliny empirycznej, jednake taka
ju jej rola idola. Bowiem filozofia jest tam przede wszystkim, gdzie
nauk jeszcze nie ma (dostrzega nowe problemy, wyznacza wyraniej
cele badawcze, definiuje isystematyzuje podstawowe terminy etc.),
ale take tam, gdzie nauki ju byy (dostrzega dalekie konsekwencje
osignitych wynikw, analizuje warto uytych metod iargumentacji etc.). Filozofia umysu wypenia obie te funkcje, bya protonauk
dla nauk eksperymentalnie badajcych umy (dla psychologii czy
kognitywistyki), by nastpnie podejmowa si take roli metanauki
wobec tych dziedzin.
Metanaukowa funkcja filozofii jest zbawienna szczeglnie
w zwizku z wyjtkow multi- i interdyscyplinarnoci kognitywistyki, ktra nie jest przecie jedynie kolekcj wynikw wielu nauk,
ale stanowi coraz lepiej zintegrowan dyscyplin umoliwiajc wymian informacji pomidzy rnorodnymi dziedzinami, anawet, co
waniejsze, wsplne prowadzenie bada. Stworzenie uniwersalnego
73
jzyka sucego kooperacji badawczej wkognitywistyce jest spraw

arcytrudn, jako e jej obszar stanowi istn Wie Babel jzykw stosowanych wrnorodnych, czsto odlegych dziedzinach zaangaowanych wwyjanianie umysu (od fizyki teoretycznej, przez neuronauki, a po dyscypliny spoeczno-humanistyczne) jest to kolejna,
charakterystyczna rola filozofii.
Ostatecznie mona powiedzie, e zalenoci midzy filozofi
umysu a naukami (rnorodnymi dyscyplinami kognitywistyki) s
dzisiaj przynajmniej trojakie. Po pierwsze, moemy stwierdzi widoczn, obligatoryjn wrcz, obecno nauk w analizie problemw
filozoficznych. Dla przykadu, mwic o filozoficznym problemie
wiadomoci, badacze powouj si zwykle na rne dane empiryczne (gdy s to dane neurofizjologiczne, uzasadnione jest stosowanie
terminu neurofilozofia)22. Po drugie, filozoficzne dystynkcje znajduj zastosowanie w naukach, np. w badaniach empirycznych stosuje
si definiowane na gruncie filozofii umysu pojcia wolnej woli czy
subiektywnoci. Po trzecie wreszcie, mona mwi ometanaukowej,
czyli filozoficznej analizie wszystkich dyscyplin kognitywistyki. Problemy metanaukowe zalicza si zwykle do szeroko rozumianej filozofii
nauki wtym wypadku trafnie jest uywa okrelenia filozofia nauk
kognitywnych lub w odniesieniu do konkretnych dyscyplin mona
mwi np. ofilozofii neuronauk, filozofii biologii ewolucyjnej, filozoficznych problemach psychologii etc.23. Filozoficzna analiza dotyczy
moe wreszcie samej filozofii umysu, mona wwczas powiedzie,
22
Por. P.S. Churchland, dz. cyt.; W. Bechtel, P. Mandik, J. Mundale, R.S.
Stufflebeam, Philosophy and the Neurosciences, A Reader Oxford: Blackwell;
G. Northoff, What is neurophilosophy? Amethodological account, Journal for General Philosophy of Science, Kluwer Academic Publishers, (35) 2004, s. 92-124;
J. Jonkisz, Neurofilozofia jako waciwa forma filozofii we wspczesnej kognitywistyce, w: Umys. Natura isposb istnienia. Trzy debaty, red. Z. Muszyski, UMCS,
2010, s. 201-221.
23
Por. J. Bickle, Philosophy and neuroscience: Aruthlessly reductive account,
Norwell, MA: Kluwer Academic Press, 2003. W. Bechtel, How Can Philosophy Be
a True Cognitive Science Discipline?, Topics in Cognitive Science, 2/3 (2010),
s. 357-366.
74
Jakub Jonkisz
e mamy do czynienia zmetafilozofi umysu, bowiem przywilejem

filozofii jest jedynie to, e jej metadziedzina jest nadal filozofi (cay
ten tekst jest wzasadzie przykadem takiej metafilozofii).
Podsumowujc rozwaania dotyczce statusu wspczesnej filozofii umysu, mona powiedzie, e:
I. Filozofia umysu sukcesywnie traci grunt na rzecz naukowych
eksplikacji wwielu swoich tradycyjnych zagadnieniach, jednoczenie jednak, wraz znowymi odkryciami inowo powstajcymi dyscyplinami badawczymi, zyskuje wiele nowych problemw.
II. Podstawowym przedmiotem bada filozofii umysu jest dzi
problem wiadomoci, za jednym zostatnich czysto filozoficznych
zagadnie jest analiza pojcia subiektywnoci.
III. Od pewnego czasu nie sposb prowadzi bada wfilozofii umysu inaczej ni wbezporednim kontakcie znaukami empirycznymi,
szczeglnie zrnymi dyscyplinami wspczesnej kognitywistyki.
IV. Filozofia umysu spenia wstosunku do kognitywistyki funkcje metanaukowe (usprawnia naukowy dyskurs ikooperacj midzy
dyscyplinami) oraz protonaukowe (formuuje problemy i zagadnienia, ukierunkowujc lub umoliwiajc pniejsze badania).
V. Zalenoci midzy filozofi umysu akognitywistyk s trojakie, tzn. zjednej strony ustalenia nauk empirycznych wykorzystuje
si w filozofii (dobrym przykadem jest tu program neurofilozofii),
z drugiej filozoficzne dystynkcje znajduj zastosowanie w naukach
(np. dotyczce pojcia wiadomoci czy subiektywnoci) iwreszcie,
filozofia jest metadziedzin wszelkich bada umysu (jako filozofia
nauk kognitywnych lub metafilozofia umysu).
Summary
Contemporary Philosophy of Mind Its Genesis and Status
Many of the main topics in the philosophy of mind where first introduced
by Plato, at which time the very concept of mind had already been intro-
75
duced into Western philosophy. At the same time, the philosophy of mind as
an academic discipline was not established until the late 19th century, and
did not become a popular research specialization until the mid-20th century.
What sort of criterion would need to be taken into account to establish at
least an approximate time for the genesis of the scientific endeavor which
today we call philosophy of mind? The first part of this paper seeks to
answer this question.
The concept of soul, understood as a source of our mental capacities,
has been in use for a very long time in philosophy, but today it is used almost
exclusively in non-philosophical discourse. Even the concept of mind, especially when understood as a single, simple, non-physical substance, clearly does not fit into the modern scientific framework of understanding. Is the
philosophy of mind helpful in any sense in scientific explanations of mental
phenomena, and what sort of aims and methods should it adopt, in order to
be relevant? What is the status of contemporary philosophy of mind, especially in relation to cognitive neuroscience? The second part of the paper
gives at least approximate answers to these questions.

XVIII 2012
Jzef BREMER
Czy patrzc na twj mzg,

mog powiedzie, oczym mylisz?
W potocznym oraz wtradycyjnie filozoficznym rozumieniu osoby
jej stany wewntrzne (myli, odczucia, zamiary) stanowi ojej byciu
wiadomym, racjonalnym podmiotem, yjcym wotoczeniu innych
wiadomych podmiotw. Przyjmuje si przy tym, e kady znas ma
bezporedni, niezawodny, zapewniony tylko sobie dostp do swoich
stanw wewntrznych. Pytanie omoliwo podobnego poznania cudzych stanw wewntrznych od dawna zajmowao filozofw ipsychologw. Ludzie postpuj bowiem czsto inaczej, ni si po nich
spodziewamy. Waciwie oceni drug osob, pozna jej wewntrzne
motywy dziaania nie jest spraw atw: Czy jest ona sob, czy kogo
udaje? Czy mog jej zaufa? Czego ona tak naprawd ode mnie oczekuje? Kamie czy mwi prawd? Jakie ma zamiary? Czsto zadajemy
sobie tego typu pytania. Aby na nie odpowiedzie, obserwujemy zachowania osoby ina ich podstawie wnioskujemy ojej stanach wewntrznych. Pytania te s istotne take dla funkcjonowania systemw
moralnych iprawnych, gwnie gdy chodzi oustalenie prawdomwnoci, szczeroci intencji danej osoby.
78
Jzef BREMER
Wariograf
Wraz zrozwojem techniki pomiarowej imetod nauk przyrodniczych zrodziy si moliwoci przynajmniej czciowej eksperymentalnej odpowiedzi na pytania odojcie do stanw mentalnych osoby.
Pojawiy si urzdzenia pomiarowe, majce w tym pomc. Naley
do nich wariograf (nazywany take detektorem czy wykrywaczem
kamstwa). Przyjmuje si, e dziki jego uyciu mona stwierdzi,
czy dana osoba mwi prawd (tzn. e wewntrzny stan jej umysu jest
zgodny ztym, co mwi), czy te kamie. Pierwszy wariograf zosta
zbudowany w1913 roku przez V. Benussiego. Oszybkim wzrocie
zainteresowania tym urzdzeniem wiadczy chociaby to, e wlatach
40. minionego wieku L. Keeler zbudowa przenony wariograf1. Od
tego czasu techniki pomiarowe wzakresie ustalania prawdomwnoci osoby poczyniy znaczne postpy. W2008 roku Harvard Business
Review zaliczy wykrywanie kamstwa za pomoc funkcjonalnego
rezonansu magnetycznego (fMRI) do przeomowych idei wbadaniu
przestpczoci iwykrywania przestpstw2.
Klasyczny wariograf jest urzdzeniem pomiarowym mierzcym
cztery rne reakcje cielesne badanej osoby. Umocowane na ciele
elektrody mierz elektryczn zdolno skry do przewodzenia prdu, atym samym pozwalaj ustali podniesiony stopie potliwoci.
Elektrody na kocach palcw mierz ich ukrwienie gdy jestemy
zdenerwowani, krew odpywa zkoczyn ipynie do mzgu. Opaska
wok piersi pozwala stwierdzi, czy zmieniaj si ruchy klatki piersiowej bdce symptomem spokojnego lub niespokojnego oddychania. Zamocowany wok ramienia mankiet kontroluje cinienie krwi.
Wszystkie uzyskane wten sposb informacje s nastpnie przekazywane do zbiorczego urzdzenia, gdzie s przetwarzane i zapisywane (np. na tamie papieru, podobnie jak to ma miejsce przy EKG3).
Por. M.M. Littlefield, The Lying Brain. Lie Detection in Science and Science
Fiction, Ann Arbor: The University of Michigan Press, 2011, s. 149-156.
2
Por. tame, s. 1.
3
P. Eckman, Weshalb Lgen krze Beine haben, Berlin: De Gruyter, 1989,
1
Czy patrzc na twj mzg, mog powiedzie, oczym mylisz?
79
Sam wariograf nie wykrywa kamstwa, mierzy on jedynie zmiany aktywnoci autonomicznego systemu nerwowego osoby, ktra jest pod
wpywem emocji przeywanych podczas badania. Naley zauway,
e adna zmierzonych na tej poredniej drodze reakcji emocjonalnych
nie jest typowa jedynie dla kamcy (np. uwielu znas wstyd moe wywoa reakcje cielesne podobne do tych, jakie wywouje mwienie
nieprawdy). Take osoby niewinne mog podczas badania wariografem ulega emocjom podobnym do tych, jakim ulegaj sprawcy.
Wrzeczy samej, wielu ekspertw uwaa, e dane uzyskane dziki
wariografom s niepewne, aprawie wszyscy naukowcy, ktrzy zajmowali si nimi (w tym rwnie administratorzy wariografw), zdaj
sobie spraw zograniczonoci ich uycia. Mierzone przez wariograf
parametry mog by bowiem zakcone zdenerwowaniem badanej
osoby czy jej innymi stanami. Std wynika potrzeba psychologa, ktrego obiektywno izdolno do interpretacji uzyskanych rezultatw
s decydujce dla kocowej oceny prawdomwnoci badanej osoby. To psycholog zadaje badanej osobie neutralne pytania kontrolne
iocenia jej cielesne reakcje zapisane przez wariograf.
U podstaw metodologii bada wariografem ley pozytywistyczne
zaoenie, e mierzone zalenoci pomidzy ludzkim przeywaniem
anastawieniem na wartoci (prawdomwno) ina ich zachowanie
s uniwersalne i mona je obiektywnie stwierdzi. Musimy jednak
pamita, e zwizki pomidzy reakcjami fizycznymi astanami psychicznymi mog by bardzo zoone, a gdy chodzi o poszczeglne
osoby, wyniki te mog si bardzo od siebie rni.
Neuronalny wariograf
Jednym zimpulsw, ktry wzmg zadawanie pyta odostp do
stanw wewntrznych, byy zamachy z11 wrzenia 2001 roku. Lk
s. 158-168. K. Stllenberg, Lgendetektortest in Deutschland, Mnster: Holding der
Stiftung fr Kriminalprvention Gmbh, 2000, s. 28-30.
80
Jzef BREMER
przed akcjami terrorystycznymi rozpali dyskusj nad nowymi technikami kontroli ludzkich zamiarw. O ile kontrole zewntrzne, jak
sprawdzanie bagau pasaerw, byy znane i naleao je po prostu
zintensyfikowa, o tyle pytanie o moliwo kontroli stanw wewntrznych podrujcych okazao si czym nowym. Czy mzg
osoby, ktra kiedy braa udzia wobozie szkoleniowym dla terrorystw, zawiera wsobie jakie lady takiego pobytu? Czy wprzypadku
pokazania jej np. obrazw ztakiego obozu zdradzi j reakcja jej mzgu? Czy miejsca, wktrych kiedy dana osoba bya, pozostawiaj na
duszy czas neuronalne odwzorowania wjej mzgu, ktre to odwzorowania daoby si zpowrotem wywoa izmierzy? Do tego typu
pyta nawizuje neuropsycholog J.-D. Haynes: Jeszcze kilka lat
temu moglimy jedynie powiedzie, jaki region mzgu by aktywny,
(...) istniay bowiem realne ograniczenia naszej zdolnoci odczytania
treci tej aktywnoci. Wtym samym czasie, zdaniem Haynesa, sytuacja ulega radykalnej zmianie: Zauwaono bowiem, e kada myl
jest skojarzona z jakim wzorcem aktywnoci mzgu (...) i mona
wywiczy komputer do rozpoznania wzorca, skojarzonego zpojedyncz myl4. Innymi sowy, Haynes uwaa, e ju dzisiaj potrafimy, wograniczonym zakresie, obserwowa mzg przy myleniu.
Za pomoc fMRI mona rozpozna bardziej aktywne obszary
wmzgu, czyli obszary zpodwyszon zawartoci tlenu we krwi.
Uzyskane obrazy s bardzo sugestywne, osobom postronnym wydaje
si wrcz, e przedstawiaj one myli iemocje, e ich badania le
jak na doni, e obrazy te wystarczy jedynie odczyta (tzw. brain
reading)5. Dlatego naley pamita, e w fMRI wizualizowane s
Por. cyt. za: S. Begley, Mind Reading is Now Possible, Newsweek-on Science,
21.01.2008, s. 22. Popularnonaukow krytyk tego typu daleko idcych analogii
przeprowadza A. Bernard. Por. A.Bernard, Die Hirnforschung ist die Knigin aller
Wissenschaften. Die Hirforschung fllt Bestsellerlisten. Die Hirnforschung hat immer recht, Sddeutsche Zeitung: Magazin, 35, 31.08.2012, s. 8-13.
5
Patrzc na obrazy uzyskane np. w tomografii komputerowej, nie widzimy
fotografii obszarw mzgu, lecz dodatkowe wizualizacje uzyskane zogromnej iloci kolumn liczb programu komputerowego. Nieporozumieniem byoby traktowanie
owych obrazw jako wiernych odciskw ludzkiej psychiki.
4
81
jedynie parametry biochemiczne, regiony zpodwyszon zawartoci tlenu we krwi. Dziki temu mona tylko ustali, wktrych obszarach mzg jest najbardziej aktywny6. Coraz wicej naukowcw
uywa tego typu zoonych urzdze, aby podpatrze fizyczn stron naszego mylenia. Tym samym prowadzone przez nich badania
nad funkcjonowaniem mzgu wchodz na kontrowersyjne, zetycznego punktu widzenia, pole wnikania w prywatne sfery ludzkiego
umysu.
W niniejszym artykule skupimy si na opisaniu eksperymentw
wtym zakresie, prowadzonych przez midzynarodowy zesp neurologw, do ktrych naley wspomniany ju J.-D. Haynes. Poddane
testom osoby byy umieszczane wtomografie komputerowym iproszone owybr jednego zdwch zada matematycznych, dodawania
lub odejmowania, oraz ozachowanie tej decyzji dla siebie. Nastpnie
kazano im par sekund odczeka (od 2,7 do 10,9 s), apo tym czasie na odpowiednim ekranie wywietlano dwie liczby, ktre badane
osoby miay doda lub odj (zgodnie zwczeniej podjt decyzj).
Krtko po wywietleniu owych dwch liczb na ekranie pojawiay si
cztery liczby jedna przedstawiaa poprawny wynik dodawania, druga poprawny wynik odejmowania, apozostae dwie byy podobne co
do wartoci, lecz przedstawiay bdne wyniki. Badane osoby rzadko
wybieray jeden zdwch niepoprawnych wynikw (rednio 5%), co
znaczy, e poprawnie wykonay zadanie inie zgadyway7.
J.-D. Haynes, K. Sakai, G. Rees, S. Gilbert, Ch. Frith, R.E. Passingham, Reading Hidden Intentions in the Human Brain, Current Biology, 17, 2007, s. 323-328.
Do przeprowadzenia opisanych bada uyto rezonansu onateniu pola magnetycznego 3 tesli.
7
Omawiani naukowcy pisz: At the beginning of each trial, the word select
was presented that instructed the subjects to freely and covertly choose one of two
possible tasks, addition or subtraction. After adelay during which subjects covertly
maintained their intention, two numbers were presented and subjects were then required to perform the selected task (addition or subtraction) on the two numbers.
Aresponse screen then appeared showing two correct answers (for either addition or
subtraction) and two incorrect answers. Subjects pressed abutton to indicate which
answer was correct for the task they had performed. From the button press, it was
6
82
dobrowolny wybr
zadania (dodawanie lub
odejmowanie)
WYBR
Jzef BREMER
zmienne przesunicie
(opnienie) czasowe
bodziec
odpowied
2,7 10,9 s
56
33
65 89
23 18
Aby stwierdzi, ktre regiony kory mzgowej koduj aktualne

zamiary badanej osoby, naukowcy musieli zprzestrzennego wzorca
sygnaw, wkadym lokalnym regionie mzgu, odkodowa ukryty
zamiar osoby. Uyli przy tym metody wielowariantowego rozpoznawania wzorcw (multivariate pattern recognition)8, stosujc j do
przestrzennych wzorcw pochodzcych od mzgu sygnaw iorientujc si wedug wspomnianych dwch zamiarw9.
Uywany wbadaniach komputer by zaprogramowany do rozpoznawania charakterystycznych wzorcw aktywacji w mzgu, ktre
pojawiaj si typowo wskojarzeniu ze specyficznymi mylami. Gdy
komputer zostanie odpowiednio wytrenowany, to mona go uy
do przepowiedzenia tego, jak decyzj podmiot podj, odwoujc
si jedynie do aktywnoci mzgu tego podmiotu. Istotna techniczna
innowacja tych bada polega na poczeniu wnich informacji pochodzcych zrnych regionw mzgu.
possible to determine the covert intention of the subject during the previous delay
period (tame, s. 324).
8
Autorzy powouj si tutaj na inne swoje badania, por. J.-D. Haynes, G. Rees,
Neuroscience, 7, 2006, s. 523-534 [s. 524-530].
9
Haynes [i inni]: In the current fMRI study, we wanted to investigate how information about task sets builds up across time when subjects are cued to change the
rules that guide their behaviour. Specifically, we used multivariate decoding (Haynes
and Rees, 2006; Norman et al., 2006) to disentangle the encoding of different types of
information in the brain related to executive control: the encoding of the task-sets, the
encoding of target stimuli and the encoding of motor responses (). For this, we used
atask whereby subjects had to alternate between two task-sets based on acue presented
prior to each trial. The tasks required two different mappings of visual stimuli to motor
responses. Using this procedure, it was possible to identify different stages of information processing in the human brain. S. Bode, J.-D. Haynes, Decoding sequential stages
of task preparation in the human brain, NeuroImage, 45, 2009, s. 606-613 [s. 607].
83
Naukowcy odkryli, e dane zniektrych regionw mzgu badanych osb pozwalay na prognozowanie, jakie dziaania matematyczne aktualnie miaa ona zamiar wykona, dodawanie czy odejmowanie.
Najwysz dokadno dekodowania sygnaw pochodzcych ztych
regionw (71 %) stwierdzono w korze przyrodkowej przedczoowej. Uczeni potrafili zatem z71-procentow dokadnoci rozpozna
zamiary podmiotu, bazujc jedynie na aktywnoci jego mzgu (i to
na kilka sekund przed tym, zanim uczestnik eksperymentu zobaczy
liczby izacz je dodawa lub odejmowa).
Oprcz regionu kory przyrodkowej przedczoowej dekodowanie
udao si take przeprowadzi wbocznej korze przedczoowej, jednak jego dokadno bya nisza. Jedynie region wprzedniej czci
kory przyrodkowej przedczoowej (region ten jest zwykle kojarzony
zukierunkowywaniem myli) wskazywa oglny wzrost aktywnoci
wtrakcie okresu opnienia, tzn. wprzedziale czasu, wktrym osoby wukryty sposb ju podjy decyzj (o dodawaniu lub odejmowaniu), lecz musiay odczeka z wykonaniem zadania. Neuronalne
reprezentacje wybranych wsposb wolny zamiarw, nakierowanych
na wykonanie specyficznego zadania, znaleziono wregionach bocznej czci kory przedczoowej ikory przyrodkowej przedczoowej.
Aktywno w tych regionach kory przedczoowej (cznie z biegunem czoowym, kor boczn, przyrodkow) wzrasta podczas rnych procesw mentalnych, takich jak mylenie, zamierzanie, wykonywanie zadania.
Podsumowanie
U podstaw bada za pomoc tomografu, podobnie jak przy badaniach wariografem, ley pozytywistyczne zaoenie, e wszystkie
zjawiska fizyczne ipsychiczne mona wyjani, gdy zrozumie si
wszystkie fizyko-chemiczne zdarzenia. Czy nie moe jednak by tak,
e zmierzone zmiany biochemiczne s jedynie symptomem dziaania
si psychodynamicznych? Na to pytanie brak na razie jednoznacznej
84
Jzef BREMER
odpowiedzi. Wbadania za pomoc tomografu zaangaowany jest jedynie mzg osoby, w badaniach wariografem take inne czci jej
ciaa. Przy opracowaniu danych uzyskanych wbadaniach tomografem komputerowym uywa si skomplikowanych programw obliczeniowych, wbadaniach wariografem jedynie zestawia si uzyskane wnich cztery wyniki. Biorc pod uwag chociaby indywidualne
rnice w budowie ciaa i mzgu badanych osb, trudno uzyskane
obydwoma urzdzeniami wyniki uoglni izbudowa na ich podstawie jaki zadowalajcy, jednolity model stanw mentalnych.
Byoby naturalnie czym wspaniaym, gdybymy podczas kontroli na lotnisku mogli rozpozna, czy kto ma zamiar wysadzi samolot wpowietrze, tzn. gdybymy posiadali odpowiednie urzdzenia
do szybkiego skanowania mzgu. Nie uwaam jednak, eby wcigu
najbliszych lat byo to moliwe, chociaby dlatego, e ze zamiary, ktre jaka osoba moe mie, s najczciej rnorakie mwi
Haynes w cytowanym ju artykule S. Begley. Aby stwierdzi, czy
potencjalny zamachowiec by kiedy wjakim obozie terrorystycznym, musielibymy najpierw posiada konkretne zdjcia ztego obozu, ktre nastpnie moglibymy mu pokaza izobaczy, jak reaguj
na nie odpowiednie regiony jego mzgu. Ponadto co wsytuacji, gdy
za pomoc wspomnianego, obecnego na lotniskach przyszoci skanera wprawdzie stwierdzilibymy obecno podejrzanych myli, lecz
te nie byyby zwizane zrzeczywistym zamiarem uycia bomby czy
uprowadzenia samolotu, lecz jedynie z fantazjami o jej uyciu lub
zfantazjami uprowadzenia samolotu? Skaner musiaby by wytrenowany na odrnianie tego typu myli. Taki skaner mzgu pozostaje dzisiaj wsferze science fiction. Niemniej sama idea moliwo
rozpoznawania zamiarw przestpcw zachowuje swoj wano.
Wyniki uzyskane wopisanych przez nas eksperymentach ztomografem s dalekie od tego, aby dziki nim mona byo pozyskiwa
dane przy wspomnianych, potencjalnych sytuacjach na lotnisku. Niemniej Haynes iinni naukowcy ujawnili, jakie zadanie badana osoba
planowaa wykona wbliskiej przyszoci. Po raz pierwszy udao si
wten sposb odczyta zamiary osoby bez wykonania przez ni jakie-
85
go fizycznego ruchu, jak to miao miejsce np. weksperymentach nad

woln wol przeprowadzanych przez B. Libeta. Kto powie, e ju od
dawna neurolodzy potrafi na podstawie aktywnoci mzgu pozna
zamiary osoby, zanim ona sama stanie si tego wiadoma (por. znane
eksperymenty Haggarda iEimera zpotencjaem gotowoci, eksperymenty zmagnetyczn stymulacj przezczaszkow), e mona do takich bada uy owiele prostszej aparatury np. EEG, jak to czynili
Libet czy Kornhuber iDeecke. Co jest zatem nowego weksperymentach Haynesa ijego kolegw?
Nowa jest moliwo badania kompleksowych decyzji, ktrych
to bada nie da si przeprowadzi za pomoc EEG iinnych tradycyjnych metod. Potrzeba do nich bardziej wyspecjalizowanej aparatury.
Po raz pierwszy udao si za pomoc tomografu iodpowiedniego
programu komputerowego empirycznie zidentyfikowa w miar
dokadnie stosunkowo zoony iukryty zamiar.
Uczestnicy dokonali wyboru jednego z zada w sposb ukryty
i pocztkowo nie znali liczb, ktre mieli dodawa lub odejmowa.
Kilka sekund pniej liczby te pokazay si na ekranie imogli rozpocz obliczenia. Upewnia nas to, e sam zamiar by odczytany wczeniej anieli aktywno mzgu zwizana zobliczeniami. Ju przed opisanymi eksperymentami przyjmowano, e wybrane wsposb wolny
plany mog by skadane wregionach rodkowej kory przedczoowej,
podczas gdy plany zgodne z instrukcjami zewntrznymi mog by
skadowane w innych regionach kory przedczoowej. Haynes i inni
potwierdzili t teori empirycznie. Ich badania ukazuj take podstawowe zasady co do sposobu, w jaki mzg skaduje zamiary. Zamiary nie s zakodowywane wpojedynczych neuronach, lecz wcaociowym przestrzennym wzorcu aktywnoci mzgu. Rne regiony
kory przedczoowej wykonuj rne operacje. Przednie regiony kory
przedczoowej przechowuj neuronalne korelaty zamiarw a do ich
wykonania, podczas gdy tylne regiony kory przedczoowej uruchamiaj si, gdy podmiot zacznie aktywnie dodawa lub odejmowa.
Mona powtpiewa, czy zadanie zwyborem dodawania lub odejmowania nie jest zbyt proste wporwnaniu np. znaszymi codzien-
86
Jzef BREMER
nymi mylami. Czy nie zachodzi tutaj jaka rnica jakociowa?

Haynes uwaa, e tak nie jest, gdy rozpoznanie prostszych i bardziej zoonych myli zachodzi wedug tej samej zasady: mierzy si
wzr danej aktywnoci mzgu, gdy badana osoba myli okrelon
myl. Podstawow ide jest to, e kada myl czy si zcharakterystycznym wzorcem aktywacji mzgu, ktry nastpnie moe by
dalej uywany jako odcisk mzgowy dla dokadnie tej specyficznej myli. Jeli jaki komputer tak zaprogramujemy, e nauczy si
ten odcisk (tzn. specyficzny wzorzec aktywacji mzgu zwizany
zokrelon myl) na nowo rozpozna, to wwczas jedynie na podstawie aktywnoci mzgu moliwe bdzie odczytanie, co dana osoba
wanie myli wsensie potocznym. Bardziej zoone myli nie przedstawiaj tym samym problemu, anawet wrcz przeciwnie. Maj one
wicej warstw idlatego maj wicej cech, ktre mona wykorzysta
do ich neuronalnego dekodowania. Pomimo zmiennoci pojawiaj si
specyficznie indywidualne, takie same albo bardzo podobne wzorce
neuronalnej aktywacji. Jeli zaoy si, e owe topograficznie odrnialne wzorce odzwierciedlaj procesy kognitywne, to wyania si
teza, e rne techniki pokonywania wymaga dadz si odwzorowa zrnych sekwencji (podobnie jak sowa zliter alfabetu). Taki
proces odkodowywania pozostaje nadal prosty, nawet przy rosncej
kompleksowoci wymaga. Informacja jest zawarta wuporzdkowaniu mikrostanw, wich wzajemnym przyporzdkowaniu.
Innymi sowy, Haynes ijego koledzy ju dzisiaj badaj podstawy
wiadomego iniewiadomego przetwarzania informacji, stosujc do
tego funkcjonalny rezonans magnetyczny, celem odkrycia, jak specyficzne myli s kodowane we wzorcach aktywnoci mzgowej ijak
mona by je odczyta10. Potrafi oni pokaza, jak dziki odpowied10
John-Dylan Haynes, Die Dekodierung bewusster und unbewusster Gedanken,
w: Gedankenforscher. Was unser Gehirn ber unsere Gedanken verrt, 11. Berliner Kolloquium der Gottlieb Daimler- und Karl Benz-Stiftung in Zusammenarbeit
mit dem Bernstein Center for Computational Neuroscience Berlin und dem Universittsklinikum Charit Berlin am 9. Mai 2007 in der Akademie der Konrad-Adenauer-Stiftung, Berlin, s. 11-12.
87
niemu matematycznemu postpowaniu mona zaktywnoci mzgu

odczyta nawet zoone myli (np. ukryte zamiary co do dodawania
lub odejmowania). Niesie to ze sob wane skutki dla zastosowania
metod badania mzgu w zakresie sdownictwa i medycyny. Trudnoci pojawi si jedynie wtedy, gdy trzeba bdzie odczyta wiele
rnych, krzyujcych si myli. Wwczas naleaoby taki dekoder
wyspecjalizowa na kad pojedyncz myl, co oczywicie oprcz
tego, e byoby bardzo kosztowne iczasochonne jest dzisiaj niewykonalne.
Wyniki omawianych bada mog by zastosowane nie tylko wtropieniu terrorystw czy przestpcw, lecz take wleczeniu klinicznym.
Pierwsze kroki wtym kierunku ju zostay poczynione. Pomylne testy przeszy funkcjonalne protezy rki sterowane umysem11. Metoda
brain reading moe wic by wykorzystana chociaby przy rehabilitacji osb sparaliowanych wskutek poraenia poprzecznego. Mona budowa systemy mzg komputer, za pomoc ktrych pacjent,
jedynie dziki sile woli, bez uycia koczyn, potrafi kierowa joystickami czy protezami (tzw. interfejsy mzg komputer). Wprzeciwiestwie do protez, tego typu urzdzenia skupiaj si na odczytaniu
ruchw, ktre pacjent zamierza wykona, lecz nie jest zdolny do ich
fizycznego wykonania. Pewnego dnia zamiar kliknicia kursorem na
odpowiedz na email moe zosta zrealizowany za pomoc odpowiedniego skanera mzgu, bez uycia wyrafinowanych protez czy
wasnych rk.
11
Por. zbudowana na John-Hopkins University proteza rki sterowana przez
mzg. Chodzi owsplny, czteroletni projekt badawczy Johns Hopkins Applied Physics Laboratory razem zWalter Reed National Military Medical Center oraz Uniformed Services University of the Health Sciences. Modular Prosthetic Limb jest
cakowicie kontrolowana przez sensory implantowane w mzgu i odtwarza zmys
dotyku przez przesanie impulsw elektrycznych od protezy do kory sensorycznej.
Zrczno protezy jest zbliona do zrcznoci ludzkiej rki, jej pojedyncze palce mog si niezalenie porusza. Por. Johns Hopkins Applied Physics Laboratory <http://www.rtbot.net/Johns_Hopkins_Applied_Physics_Laboratory>; <http://
esciencenews.com/dictionary/prosthetic.limbs> (2.05.2012).
88
Jzef BREMER
Pamitajc otechnicznych ograniczeniach nowoczesnych technologii, moemy znadziej patrzy na ich uycie chociaby wdiagnostyce chorb czy wedukacji. Niemniej musimy pyta ogranice etyczne caego przedsiwzicia. Nasz mzg staje si coraz bardziej dostpny dla bada medycznych oraz podstawowych bada empirycznych.
Techniki obrazowania pozwalaj na coraz gbszy wgld w jego
struktury ifunkcje. Ronie wiedza ozachodzcych wnim procesach
biochemicznych io sieciach powiza lecych upodstaw jego aktywnoci. Wraz zni rosn moliwoci techniczne ifarmakologiczne
zmierzajce do poprawy mylenia i samopoczucia zarwno u osb
chorych, jak izdrowych. Szczeglny charakter neuronauk polega na
tym, e wich ramach nie powstaj tylko pytania wewntrz etyki (jak
np. przy badaniach nad komrkami macierzystymi), lecz take dotykamy wnich podstaw izaoe samej etyki. Musimy bowiem na
nowo przemyle nasz stosunek do siebie samych. Zmieniajcy si
wwyniku tych bada nasz obraz czowieka jako osoby zprywatn sfer wewntrzn lub jako systemu moliwych do publicznego
zdekodowania stanw wewntrznych wpywa bowiem: i) na rodzaj
isposb, wjaki zadajemy pytania etyczne, oraz ii) na to, jakie pytania
uwaamy za szczeglnie istotne ijakich odpowiedzi potrafimy na nie
udzieli. Czy neuroobrazy mog nam pomc wzrozumieniu naszego
mylenia iodczuwania? Czy mona si zgodzi ztym, i take zdrowe osoby celem podniesienia swojej sprawnoci intelektualnej, wolitywnej powinny zacz przyjmowa lekarstwa przeznaczone dla
osb psychicznie chorych czy cierpicych na zaburzenia uwagi? Jak
zetycznego punktu widzenia rozumie to, e wimplantowane elektrody bd mogy coraz bardziej celowo wpywa na funkcje mzgu
lece u podstaw naszej motoryki, uywania jzyka, ksztatowania
przekona otym, co dobre, aco ze? Szukanie odpowiedzi na te pytania wie si zprb ponownego przemylenia stosunku nas samych
ludzkich osb do samych siebie.
89
Summary
Can I tell what you are thinking by looking at your brain?
According to the commonsense view of a person, their internal states
(thought, attitudes, sensations) define them as being a conscious and rational
subject living amongst other conscious subjects. It is believed that each of
us has direct and infallible access to our own private mental states. But what
about such or similar access with respect to other persons? This question has
troubled philosophers and psychologists for many years. In this article I will
deal with the question of the extent to which both the traditional lie detector
and the new techniques that make use of functional Magnetic Resonance
Imaging (fMRI) might be able to reveal to us the internal, subjective world
of the mental states of a person.

XVIII 2012
Robert Janusz
Akademia Ignatianum wKrakowie

Vatican Observatory
Roberto Busa ihumanistyczna informatyka

Dnia 9 sierpnia 2011 r., ok. godz. 22, wAloisianum (instytut jezuickich studiw filozoficznych wGallarate, Lombardia, prowincja
Varese) zmar wsdziwej staroci ks.Roberto Busa1, woski jezuita,
lingwista, informatyk ifilozof, wykadowca Gregoriany (1980-1995),
Uniwersytetu Katolickiego (1980-1995) iPolitechniki wMediolanie
(1995-2002), pionier nowej dziedziny wiedzy, tzw. informatyki humanistycznej. Wykada informatyczn hermeneutyk tomistyczn
oraz filozofi ipsychologi na kursie sztucznej inteligencji irobotyki, wsppracowa zwieloma orodkami uniwersyteckimi na caym
wiecie, by twrc grup roboczych, zapraszanym na wane konferencje i sympozja, na ktrych propagowa swoje nowatorskie idee.
1
Informacje biograficzne oraz nt. dziaalnoci R.Busy pochodz z: Mario Gargantini, Dismantling Babel with St.Thomas, [prze.] J.J.OCallaghan, [w:] Jesuits 2008, Published by the General Curia of the Society of Jesus, Roma: So.Gra.Ro.
S.p.A., January 2008, s. 152-154; Stefano Lorenzetto, Il gesuita che ha inventato
la linguistica informatica e realizzato il monumentale Index Thomisticus: Lettore
fermati! morto padre Busa, LOsservatore Romano. Cultura, Citt del Vaticano,
24 agosto 2011; Stefano Lorenzetto, Ibm? International Busa machines. Al computer nato per far di conto ha insegnato larte della scrittura, LOsservatore Romano, 28 novembre 2010 [wstp + wywiad zR.B.] (<http:// www. osservatoreromano.
va>); Bolletino di Notizie, t.20, nr3 (wrzesie), Roma: Case Internazionali Romane,
s.13.
92
Robert Janusz
Ks. Busa by dobrym przyjacielem kard. Carlo Marii Martiniego oraz

papiey: Jana PawaI2, PawaVI oraz Jana PawaII.
Roberto Busie kultura zawdzicza tak oczywiste dzi idee, jak np.
nawigacja w Internecie (rozumianym jako gigantyczny hipertekst)
czy uywanie komputera do tworzenia zoonych tekstw. Oczywicie nie chodzi tu o proste kodowanie liter, sw czy zda, ale
o gbsze zasady, na ktrych opiera si informatyka lingwistyczna,
odgrywajca coraz wiksz rol wdigitalizacji (a moe nawet prostej
jeszcze matematyzacji) rnych dzie kultury, nie tylko tekstw. Dla
podkrelenia zasug zakonnika zostaa ustanowiona tzw. Nagroda Roberto Busy (Roberto Busa Award)3. Jest ona uznawana za najwysze
uhonorowanie uczonych i twrcw rozwijajcych now dziedzin
wiedzy, ktrej woski jezuita powici niemal cae swe ycie. Oznaczeniu dorobku ks. Busy wrodowisku wiadczy m.in. to, e dziki Francesce Bruni (prezes Art Valley) powstaa wInternecie grupa,
do ktrej przyczyo si natychmiast ponad 150 uczonych zcaego
wiata, reprezentujcych sztuki inowe technologie.
Zwiz charakterystyk wielkiego dziea Busy uj byskotliwie
Lorenzetto wtytule obituary: Lettore fermati! Sformuowanie to wyraa wjednym zdaniu waciw jzykowi woskiemu gr sw: czytelniku, zatrzymaj si! co odnosi si do czowieka albo czytniku,
zakocz dziaanie, wstrzymaj si! co odnosi si do sprztu komputerowego. Dziki temu zabiegowi lingwistycznemu autorowi udao
si wyrazi nieuchwytne po polsku powizanie czowieka isystemu
informatycznego, dwch powszechnie wci jeszcze oddalonych od
siebie rzeczywistoci, ktrych czeniu powici si woski jezuita.
Mona powiedzie, e o ile komputery byy i s tworzone, aby liczy, o tyle dziki Roberto Busie weszy one wwymiar sowa, wsze2
Kolega szkolny i przyszy papie zazdroci Busie bycia jezuit, gdy sam
chcia zosta misjonarzem, jak pierwsi towarzysze w. Ignacego, ale zabroni mu
biskup.
3
Zob. <http:// www. allc. org/ awards/ busa-award>; The ADHO (Alliance of Digital Humanities Organisations). Nagrod otrzymali: ks. Roberto Busa (1998), John
Burrows (2001), Susan Hockey (2004), Wilhelm Ott (2007), Joe Raben (2010).
93
rokim jego, zwaszcza humanistycznym, nieliniowym znaczeniu.

Busa dostrzeg winformatyce to, co dzi jest tak czsto przesonite
technicznymi sukcesami nauki okomputerach. Odorobku ks. Busy
wiadczy jego bibliografia liczca ponad 440 pozycji4.
Niniejszy artyku podzielony jest na dwie czci: pierwsza dotyczy osoby ks. Busy, druga stanowi refleksj autora wkontekcie fragmentu filozofii woskiego jezuity.
Szkic yciorysu R. Busy
Roberto Busa urodzi si 28 listopada w roku 1913, wVicenza.
Jego rodzice pochodzili z Lusiany (paskowy Asiago), z dzielnicy
Busa std nazwisko. By drugim z piciorga dzieci zawiadowcy,
wic Busowie czsto zmieniali miejsce zamieszkania (Genua, Bolzano, Werona). Gdy osiedli wroku 1928 wBelluno, Roberto wstpi do
seminarium, gdzie uczy si zAlbino Luvianim, przyszym papieem
Janem PawemI iDantem Cassoli. Wdormitoriach bez ogrzewania
budzili si o 5:30, by przy ku obmy si w miednicy, do ktrej
nalewali zimnej wody ze stojcego obok dzbana. Wspominajc te
pi minut dreszczy, Roberto artowa, e by to moment wahania si
wpowoaniu ichci powrotu do domu, gdzie jego mama zwyka bya
mu dawa ogrzan wod do mycia. Chopcy mieli trzydzieci minut
na higien, ubranie iposanie ka.
Majc dwadziecia lat, Roberto wstpi do Towarzystwa Jezusowego (1933) ipragn zosta misjonarzem wIndiach. Wzakonie
odkryto jego talenty i chciano skierowa go na studia. Przeoony
zakonny spyta go wprost, czy nie chciaby by profesorem, czemu
on si jednak sprzeciwi. Wodpowiedzi prowincjaa marzcy omisjach Roberto usysza, e to wietnie, skoro tak si rzeczy maj, to...
zostanie profesorem. Dziki temu posuszestwu talenty Roberto
mogy si rozwija izaowocowa winnego rodzaju misjach zakon4
Zob. np. <http:// xoomer. virgilio. it/ fperciva/ Busa/ biblio.htm>.
94
Robert Janusz
nych: wpierwszym etapie studiach filozoficznych dzie w. Tomasza

zAkwinu. Podajc niespodziewan przez siebie drog, Busa otrzyma licencjat zfilozofii wAloisianum (1937), aw roku 1940 (30 maja)
zosta wywicony na kapana. Studia teologiczne zwieczy licencjatem (Chieri, 1941). Wroku 1946 otrzyma doktorat zfilozofii na
Gregorianie (Terminologia Tomistica dellinteriorit, publ. 1949).
Z biegiem czasu Roberto sta si ekspertem wacinie, grece, hebrajskim, mwi biegle po angielsku, francusku, niemiecku ihiszpasku, apotem wcelu analizy tekstw (m.in. zQumrn czy Koranu)
opanowa te inne jzyki (arabski, armeski, nabatejski, fiski, czeski,
albaski, gruziski icyrylic). Co ciekawe, studia iczas uczyniy go
bardzo powcigliwym wsowach mia wzwyczaju ka rce na
usta ina kade pytanie odpowiada po duszej chwili medytacyjnego milczenia ze wzrokiem utkwionym wnieskoczonoci. Wielu nie
rozumiao te jego stylu, gdy punktowa swe odpowiedzi jak w.
Ignacy czy w. Tomasz szeregujc wypowied wedug numerw:
po pierwsze, po drugie, po trzecie, liczc przy tym na palcach
po amerykasku: od maego palca do kciuka. Jego styl mwienia by
przy tym niespotykanie przejrzysty nie uywa sw zbytecznych.
Pocztki informatyki humanistycznej
Ks. Busa rozpocz swoje badania lingwistyczne w roku 1941
wRzymie na Uniwersytecie Gregoriaskim, gdzie pniej sam naucza. Zaciekawio go z punktu widzenia filozoficznego rnorodne uycie sowa in przez w. Tomasza zAkwinu. Wtej prostej
wydaoby si analizie sieci powiza jednego sowa Busa dostrzeg
zarys ogromnego dziea, ktre miaoby bada lingwistyczn wizk
znacze wszystkich sw uytych przez w. Tomasza. Tak rodziy si
podstawowe idee bdce fundamentem humanistycznej informatyki.
Nie byo to jednak (i nadal nie jest) wcale atwe.
W czasie gdy komputery osobiste jeszcze nie istniay, ainformatyka stawiaa pierwsze praktyczne kroki jedynie wdziedzinie nume-
95
rycznych oblicze, Busa dla swych klasycznych bada utworzy

prost, typow dla humanistw baz danych skadajc si z ok.
10 tysicy odrcznie sporzdzonych kart. Niestety, jego tradycyjny
sposb szukania iczenia poszczeglnych myli w. Tomasza iporwnywania ich dodatkowo zinnymi rdami nie przynis spodziewanych rezultatw. Potrzeba byo zupenie nowego podejcia.
Busa po kilku latach mudnej pracy lingwistycznej mia ju obmylany zarys nie tyle pojedynczego programu, ile jakby systemu
informatycznego, ktry wroku 1949 przedstawi do realizacji firmie
IBM w Nowym Jorku, gdzie znalaz si do przypadkowo. Spotka si tam wtedy zlegendarnym Thomasem Watsonem, ktry zIBM
uczyni znan wwiecie potg. Klimat, jaki panowa wtedy winformatyce, wyraa dobrze przypisywane Watsonowi powiedzenie,
jakoby do zaspokojenia potrzeb obliczeniowych miao wystarczy
zaledwie kilka komputerw.
W odpowiedzi na projekt, przedstawiony przez Bus, IBM mia
stwierdzi, i nie mona zleca maszynom tego, oco ks. Roberto prosi; Watson doda artobliwie, e Woch, mylc wten sposb, uwaa
si bardziej za Amerykanina ni oni tu na miejscu. Busa jednak nie
ustpowa iWatson da si wkocu przekona przytoczonym przez
ks. Roberto mottem uywanym przez IBM: Rzeczy trudne czynimy
natychmiast, niemoliwe zajmuj nam troch czasu. Wten sposb
amerykaski gigant zgodzi si na wsparcie, bd co bd, ryzykownego wwczas projektu. Watson, traktujc pomys jezuity jednak cigle zniedowierzaniem, doda zlekk ironi, aby Busa obieca, e nie
zmieni znaczenia IBM (International Business Machines) na International Busa Machines. Jest znamienne, e Watson, mimo apragmatycznego motta firmy, umia spojrze na projekt realistycznie, oddzielajc go od rnych fantazji, ktrym miayby sprosta komputery.
W ten sposb, od momentu poparcia przez IBM idei modego zakonnika, rozpocza si praktycznie informatyka humanistyczna, majca swe rdo wprojekcie caociowej komputeryzacji myli w. Tomasza zAkwinu. Dzieo to zawiera 1,5 mln wierszy, na ktre skada
si 9 mln sw (dla porwnania Boska komedia ma niecae 100 tys.).
96
Robert Janusz
Dzieje hypertekstu
Kluczem do rozwizania projektu Busy byo utworzenie struktury
informatycznej, ktr dzi nazywa si hypertekstem. Struktura ta jest
do dzi wcigym rozwoju. Zoono wystpujca wpismach Akwinaty wymaga ponadto sporej mocy obliczeniowej, koniecznej do
tego, aby wrozsdnym czasie powiza skadowe informacji midzy
sob. Busa dostrzeg w rozwijajcej si informatyce obie te cechy,
ktre dzi wydaj si oczywiste. Jednak wjego czasach komputery
byy uywane jedynie do oblicze numerycznych inie wyobraano
sobie praktycznie ich aplikacji do innych dziedzin wiedzy ni nauki
cise. Busa, dziki wsparciu IBM, wraz ze swoim cigle rozbudowywanym, prototypowym projektem nazwanym Index Thomisticus5 sta
si de facto ojcem nowej dziedziny: cyfrowej humanistyki (Digital
Humanities) informatyki lingwistycznej.
Chocia explicite termin hypertekst jako pierwszy uy prawdopodobnie Ted Nelson (1965) wcelu wyraenia moliwoci zapamitywania przez program cieek tekstu, ktrymi poda czytelnik
to jednak autor Literary Machines sam przyzna, e idea ta bya znana
jeszcze przed wynalezieniem komputerw. Antonio Zoppetti ekspert wlingwistyce iinformatyce wykaza niezbicie, e co najmniej
15 lat przed Nelsonem ks. Busa pracowa ju na swoich hypertekstach. Po wynalezieniu w CERN-ie systemu WWW (World Wide
Web) przez Timothy J. Berners-Lee (1990) termin hypertekst upowszechni si iznany jest popularnie jako narzdzie do czenia ze
sob tekstu, jak rwnie nietekstowych mediw. Ten cenny cernowski
wynalazek, zpunktu widzenia lingwistyki, stanowi wci do prymitywny sposb czenia informacji midzy sob. Busa zumiechem
patrzy na to paskie, wsensie humanistycznym, osignicie.
To podejcie humanisty mona atwo zrozumie. Podstawowy
element informatycznego hypertekstu, ktry daje bezporedni dostp
5
Zob. <http:// www. corpusthomisticum. org>.
97
do innego tekstu czy innych mediw, stanowi odsyacz (hyperlink),

ktrego prosta posta (w sensie HyperText Markup Language)6 wyglda np. nastpujco:
<A HREF=http://www.w3.org/>World Wide Web Organization</A>,
gdzie odstyacz HREF=... wskazuje hypertekstowe rdo, za etykiet
okrela tekst zawarty midzy <A ...>etykieta</A>. Wida wic, e wyskok ztekstu do innego rda dokonuje si przez etykiet, awic najprostsze, bezkontekstowe (liniowe) odesanie.
W bardziej rozbudowanych hypertekstach stosuje si Busowsk

lemmatyzacj. Posiada j np. powane narzdzie badania wiedzy Web
of Knowledge7, jednak wcza si j opcjonalnie, gdy nie jest to zawsze podane inie wszyscy potrafi ztego korzysta. Lemmatyzacja pozwala znale alternatywne formy poszukiwanych czonw, np.
tooth teeth. Ma ona znaczenie na poziomie powizanych ze sob
opcji pasujcych do danego czonu, nie ma ona jednak sama zsiebie
caociowej autoreferencji, oktr chodzio Busie (zob. niej).
Index Thomisticus inastpcy
Projekt Busy przy wsparciu IBM rozrasta si w wielkie przedsiwzicie. Ks. Roberto wsppracowa z wieloma uczonymi, ktrzy wswoich grupach badawczych rozcigajcych si od Galarate
(Aloisianum) przez Mediolan, Piz, Wenecj, Boulder (Colorado)
tworzyli now dziedzin bada humanistycznych. Tak powstawaa
baza 11 milionw sw aciskich oraz podobna do niej winnych
jzykach i8 alfabetach. Ta ogromna praca zaowocowaa komputeryzacj ipublikacj Indeksu. Trzeba doda, e Busa rozpoczyna prac na nonikach danych niezmiernie prymitywnych: kartach perforowanych itamach magnetycznych. Mimo to pierwszy tom dziea
ukaza si ju wroku 1951. Cao zawiera 39 tomw konkordancji,
6
7
Zob. <http:// www. w3. org/>.

Zob. <http:// webofknowledge. com/>.
98
Robert Janusz
10 tomw indeksw oraz tablice klasyfikacji leksykalnych. Wsumie

56 tomw. Wydruk papierowy zajmuje ok. 70 tys. stron.
Wraz z rozwojem komputerw osobistych i dygitalizacj multimediw zaczy si pojawia rozwizania dostpne dla pojedynczego
uytkownika maszyn cyfrowych. Komputer przesta by te kojarzony zszybkim liczydem. Ks. Busie udao si udostpni dorobek
w. Tomasza zAkwinu na cyfrowej platformie na powszechnie ju
dostpnym noniku CD-ROM. System skada si z 1.6 GB informacji izawiera wielowymiarow analiz kadego wyraenia zdzie
w. Tomasza w formie graficznej, morfologicznej, syntaktycznej
ileksykalnej. To wymierne par excellence osignicie ukazuje humanistyczn gbie Busowskiego hypertekstu. Dzi Indeks dostpny jest
powszechnie wInternecie.
Na bazie lingwistycznych analiz tekstowych i wyrae jzykowych Busa konstruowa waciwe hyperteksty zoone struktury
czce rne jednostki leksykalne. To znacznie wicej ni zwyky
odsyacz WWW, ktry moe by do przypadkowy. Dziki nasycaniu coraz to bardziej pojemnych struktur informatycznych humanistyczn wiedz (jake czsto ignorowan przez technikw czy logikw) Busa formowa now perspektyw ujmowania informatyki od
cakiem niespodziewanej dotd i mao docenianej, humanistycznej
strony. Dla wielu zwykych uytkownikw Internetu czy nawet
twrcw multimedialnych encyklopedii ta lingwistyczna gbia jest
wci jeszcze powszechnie nieosigalna.
Dziki dowiadczeniom informatycznym zdobytym wpracy nad
Indeksem Busa tworzy nowe projekty. W roku 1973 zacz rozwija LTB (Lessico Tomistico Biculturale) Bicultural Thomistic Lexicon, wspierany przez Towarzystwo CAEL8 (Associazione per la
Computerizzazione delle Analisi Ermeneutiche e Lessicologiche),
konsorcjum siedmiu uniwersytetw (Sapienza, Gregoriana, Salezjaski, Dominikaski, Opus Dei, Servi di Maria, Lateraski). Patronami zostali: Antonio Fazio (dawniej zwizany zBanca dItalia),
8
Zob. <http:// xoomer. virgilio. it/ fperciva/ Busa/ CAEL.htm>.
99
Hans Tietmeyer iMichel Camdessus (dawniej zwizani zDeutsche

Bundesbank i midzynarodowym funduszem walutowym). Waciwym celem bya komputeryzacja analiz hermeneutycznych ileksykologicznych. Wskrcie Busie chodzi oto, aby jak wprzypadku
w. Tomasza przybliy wspczesnym jzykom dawne jzyki.
Metoda ta sprawdzia si w przypadku Indeksu, gdzie kade sowo
jest poczone 130 kodami wewntrznego hypertekstu, ktry okrela
jego morfologi itd.; tutaj doczono jeszcze hyperteksty definiujce
syntaktyk.
Ten bardzo zoony projekt wchodzi wszersz dziedzin, jak jest
automatyczne tumaczenie tekstw narzdzie wci niedoskonae, cho wielce podane wnauce, biznesie czy polityce. Gargantini
zwraca uwag na jego donioso wkontekcie globalizacji iInternetu, ktry Busa jak wyzna wwywiadzie niezbyt ceni iktrego
osobicie nawet nie uywa.
Busa wyranie dostrzega ograniczenia komputera. Pisa, e jego
atuty ustpuj tam, gdzie jest miejsce waciwe na si filologiczn:
interpretacj caoci zcaoci. Chodzi oto, e np. zdanie ma sw
niepowtarzaln form, wyraz, warto i znaczenie wanie jako cao, zktrej wtrnie precyzuje si szczegy wni wchodzce. Jest
to jakby synteza poprzedzajca analiz. Stwarza to, zjednej strony,
niezwyke pole rozwoju dla informatyki, ale tym samym nie mniejsze
dla lingwistyki, prowadzc wkocu do matematycznego okrelenia
wyrae ludzkich, wczym ludzko stawia dopiero pierwsze kroki.
Nasz jzyk jedynie sygnalizuje obszary, ktre dopiero maj by
eksplorowane naukowo9. Wten sposb tworzy si nieliniowo dotyczca caoci, co, czego brak poszczeglnym skadowym elementom pojawia si naddatek caociowa perspektywa filozoficzna,
ktry ujmuje jedynie czowiek.
Zob. R. Busa SJ, Informatica e nuova filologia, [w:] Lessicografia, filologia
e critica, Atti del Convegno Internazionale di Studi. Catania-Siracusa, 26-28 aprile
1985, red. G.Savoca, s.19n. Condurr infatti finalmente adelineare un modello matematico dellespressione umana (s. 20).
9
100
Robert Janusz
Refleksja filozoficzna R. Busy

Bez lingwistyki w analizie tekstw mona dokonywa wielkich
uproszcze, czego nie zawsze s wiadomi odkrywcy nowych technologii, niemajcy dowiadczenia wdziedzinach, na ktre si porywaj, czasem jak z motyk na soce. Busa by specjalist dobrze
osadzonym wlingwistyce iwiedzia, e krytyk dowolnej myli mona przeprowadza jedynie od strony jej wewntrznej zawartoci. Jak
mwi otym wwywiadzie10, nie mona tak po prostu odrzuca tekstu, ale naley sprawdza, czy to, co tekst mwi, jest spjne zlogik,
ktrej si uywa do wysowienia [rzeczywistoci]. Busowska metoda
analizy pozwalaa mu ocenia teksty Jacquesa Monoda, Stephena
Hawkinga, anawet Lenina (po to go zapraszano do Moskwy).
Busa uwaa, e taka logika istnieje ipozwala dotrze do zrozumienia przyczyny kadej rzeczy. Co wicej, taka logika jest wedug niego pierwotnym wiatem dla umysu. Tymczasem ludzka
codzienno jest inna co skromnie podkrela, powoujc si na jak rozmow zprostym rzemielnikiem wikszo ludzi nie wie,
dokd idzie, ale zmierza tam, biegnc.
Obok podstawowych iwymiernych dla humanistycznej informatyki dzie, autor Index Thomisticus ksztatowa swoj coraz to bardziej wyrazist filozofi nowej dziedziny, ale nie tylko jej. Gargantini
dostrzeg, e ks. Busa wci intensywniej zadziwia si czowiekiem
jedynym stworzeniem zdolnym do wyraenia w jzyku dramatu
swej egzystencji iniepowstrzymanej potrzeby szczcia. Uwaa, e
to wanie wjzyku przejawia si wczowieku fundamentalny aksjomat prawdziwo ipewno stojca upodoa wszystkich ludzkich wyrae, ludzkich przey odzwierciedlanych wkulturze ijest
ona pierwotna wobec kadego zewntrznego sowa czy gestu. Dziki
wzbudzeniu tych wewntrznych si ducha ludzkiego wobec rzeczywistoci moliwy jest faktyczny postp ikada ludzka wiedza. Busa
nazwa to wzbudzenie Generative Ontology, co mona przeoy
na jzyk polski jako rodzca, generatywna, twrcza ontologia. Ta10
Zob. przyp. pierwszy.
101
kie wzbudzenia oywiaj kad ludzk aktywno przejawiajc si

take wpisaniu programw, konstruowaniu robotw, sterowaniu rozlegymi sieciami czy telekomunikacj.
Ks. Busa pozostawi po sobie jeszcze jedno, bardziej wymagajce zadanie. W roku 2002 (Kongres Lingwistyczny Unii Europejskiej w Strasbourgu) zaproponowa tzw. LD (Lingue Disciplinate)
Disciplined Languages, now dziedzin analiz opierajcych si na
tzw. mikroanalizie lingwistycznej, uytej ju wIndeksie iLTB. Busa
zapostulowa, aby szuka jakby wkorzeniu kadego jzyka jednego
systemu leksykologicznego, wsplnego dla jzykw, ktre mona na
siebie tumaczy. Byby to wic kierunek, jak to ujmowa, stojcy
wopozycji do biblijnego Babelu.
Jak podaje Gargantini, Busa ywi przekonanie, e lingwistyczny
Babel jest wznakach wyrae, nie za wmylach czy koncepcjach,
ktre s zakorzenione wfundamentalnej logice bdcej wiatem dla
kadego czowieka11. Synchroniczna inicjatywa, traktujca rne LD
jako waciwe podrczniki orzeczach, daje moliwo stworzenia
dla kadej koncepcji jakby fizycznego kodu wyraonego w systemie binarnym, dziki czemu kady LD byby komputeryzowany
ideograficznie: kada koncepcja miaaby swj jednoznaczny znak,
adziki temu wyraenia byyby jak si tego dzi wymaga ontologiczne. Gdyby rzeczywicie tak byo, wtedy kada informacja wyraona numerycznie wjednym jzyku, byaby odczytana wdowolnym
jzyku odbiorcy [dysponujcym LD]. Odzwierciedlaoby to obiektywno waciw poziomowi dzisiejszej technologii.
Utalentowany jezuita, ktry sta si odkrywc nowych ldw wfilozofii, lingwistyce, informatyce, poszukiwa nowych podstaw komunikacji, kadc przy tym fundamenty pod nowe dziedziny ludzkiej
kultury itwrczoci. Budowa je na fundamencie dzie w. Tomasza,
ktre uwaa za streszczenie cywilizacji chrzecijaskiej. Jego filozofia bya afirmacj Mdroci, ktra jest tajemnicza i ukryta, ale to
11
() linguistic Babel is found in the signs of expression, not in the thoughts
and concepts [rooted in] basic logic, the light of every human being (za: Gargantini, op. cit.).
102
Robert Janusz
wanie dziki niej wci rozwijaj si rne formy ludzkiej komunikacji, gdy Mdro ta czeka na oczy iuszy gotowe J rozpoznawa.
Co do pochodzenia informatyki, jak relacjonuje Lorenzetto, Busa
mia bardzo klarowne podejcie: uwaa, e umys umiejcy pisa
programy jest z pewnoci inteligentny, ale Umys, ktry umie pisa takie programy, ktre potrafi pisa inne programy, jest Umysem
owyszej inteligencji. Kosmos uwaa za ogromny komputer, ktrego Programista jest ijego Autorem iStwrc. Bg jest dla nas Tajemnic, gdy zamknici wobwodach codziennych zaj nie umiemy
Go spotka, jednake Ewangelie upewniaj nas, e dwa tys. lat temu
zstpi zNieba12. Ten wertykalny kierunek myli Busy jest wic zczony zjasn myl teologiczn. Cho jest to kierunek raczej zagubiony dzisiaj, jest on jakby gotowy do odnalezienia, gdy droga do
Nieba polega, zdaniem Busy, na wznoszeniu si ku grze, anie pozostawianiu spraw swojemu biegowi. Przed mierci ks. Roberto dzieli
si swoj wizj raju, ktry miaby by ogromny jak Serce Boga.
Refleksja nad filozofi ks. Busy
Przedstawiony wyej dorobek mao znanego ipopularyzowanego
pioniera informatyki lingwistycznej, oparty gwnie na Gargantinim
i Lorenzettim, domaga si jakiego oryginalnego ustosunkowania.
Mona to zrobi, cho obecnie jedynie wczci, gdy ks. Busa wart
jest bardziej rdowych bada. Niemniej ju teraz, w kontekcie
tego, co wyej powiedziane, powstaj pytania: czy idee Busy nie s
moe trywialne (jak 2+2=4), czy jego osignicia cho pionierskie
nie s moe tak fundamentalne, gdy itak doszedby do nich kiedy
wiat informatyki, wkocu czy jego wizja informatyki ilingwistyki
12
Una mente che sappia scrivere programmi certamente intelligente. Ma una
mente che sappia scrivere programmi iquali ne scrivano altri si situa aun livello superiore di intelligenza. Il cosmo non che un gigantesco computer. Il Programmatore
ne anche lautore e il produttore. Noi Dio lo chiamiamo Mistero perch nei circuiti
dellaffaccendarsi quotidiano non riusciamo aincontrarlo. Ma iVangeli ci assicurano
che duemila anni fa scese dal cielo (za: Lorenzetto, op. cit.).
103
nie jest wgruncie rzeczy naiwna, utopijna? Przed prb odpowiedzi

na te pytania, warto rozstrzygn prostsze zagadnienie filozoficzne
dotyczce ks. Roberto Busy.
Po pierwsze hypertekst. Wdzisiejszej informatyce a roi si od
hypertekstw, ale s to struktury tak prociutekie, w porwnaniu
ztym, co badaj prawdziwi humanici13, jak funkcja liniowa wporwnaniu do jakiej skomplikowanej funkcji nieliniowej. Mona
to wyjani na prostym przykadzie: wyraz skada si (liniowo)
znapisanych po sobie liter: w, y, r, a, z; do kadej zliter mona podczy informatyczny hyperlink omawiajcy jakie
szczeglne cechy danej litery. Nie mona jednak z tego liniowego
ukadu poszczeglnych liter doj do hyperlinku (nieliniowej) caoci: wyraz, gdy jej nie ma wczonach skadowych; cao wymaga
dysponowania bardziej fundamentalnym typem poznania. Podobnie
nie mona doj ztego liniowego skadania polskich liter np. do woskiego parola czy angielskiego word. Poza tym, termin wyraz
moe by rozumiany jako prosty napis, rzeczownik jak kady inny,
ale moe te by rozumiany metajzykowo, jako termin matajzyka
opisujcy, jak zbudowane s wyrazy wdanej gramatyce itd. Nakadajca si mnogo znacze znw tworzy kolejne bariery, ktrych nie
mona zlinearyzowa bez uciekania si do intelektualnie gbszej interpretacji, dlatego Busowskie pojcie hypertekstu nie jest prostym
wizaniem (jak join wbazach danych SQL, ktre jako takie ju
wykazuje swoiste braki, gdy wpraktyce bywa itak, i nie bardzo
wiadomo, jakie takie joiny maj znaczenie), ale przede wszystkim hypertekst jest tu take strukturaln interpretacj wymagajc
gbszej racjonalnoci ni linearne skadanie terminw iodsyaczy.
Kady humanista dobrze wie, e powizania liniowe s wane (tego
13
Uyte tu okrelenie prawdziwi humanici dotyczy tych uczonych niemajcych kompleksu swojej dziedziny wiedzy wobec nowoczesnych metod, ktre tak
czsto prbuje si narzuca humanistom, deprecjonujc w gruncie rzeczy ich dyscyplin. Mona mie nadziej, e dziki prawdziwym humanistom ich dziedzina
przetrwa ten ciemny okres, podobnie jak ongi kultura wprzepisywanych przez
zakonnikw dzieach.
104
Robert Janusz
uczy si wszkole), ale to wanie na granicy ich nieliniowoci obszarw w caoci nowych, ktre trzeba zinterpretowa racjonalnie,
wychodzi waciwa znajomo dziedziny wiedzy, gdzie ukryty jest,
bardzo czsto niedostpny innym badaczom, sens. Przykadem tego
jest Arystotelesowska fizyka, ktra mwic owiecie bez waciwej
matematyki, nie bya wstanie uj caoci wiata fizycznego, gdy
matematyki wfizyce Galileuszowskiej nie tworzy si zzestawiania
bytw wiata, ale wchodzi ona do nauki jako nowa metoda; dopiero
racjonalno matematyczna interpretuje fizyczny wiat. Podobnie jest
zliniowym hypertekstem domagajcym si gbszej analizy lingwistycznej, ktra interpretujc skadowe, wznosi si do ujcia caoci,
gdzie obecny jest swoisty naddatek nieliniowy: wkad gbszej inteligencji podmiotu ujmujcego cao. Proponuj zatem traktowa
hypertekst jako odniesienie wirtualne, w sensie obiektowej analizy
w dziedzinie lingwistycznej, midzy niesprowadzalnymi do siebie
poziomami obiektowej ontologii: prostych hyperlinkw igbszego
ujcia caociowego. By moe otak wanie obiektow ontologi
chodzio Busie? Zagadnienie to wymaga jednak dalszych bada itez,
na ktre tu nie jest teraz najwaciwsze miejsce.
Po drugie, po przestrogach dla informatykw rodzi si przestroga dla rnego typu humanistycznych egzegetw. Busa nie osign
spodziewanego sukcesu na drodze zwykej humanistyki, ito wodniesieniu do skromnej swojej czci bada pojedynczego, prawdziwego humanisty. Potrzeba byo zwiza te studia humanistyczne
zinformatyk, waciwym jej typem racjonalnoci. Tymczasem cho
informatycy, za pionierskich czasw ks. Busy, byli wogle nieprzygotowani do idei humanistycznych, sprowadzajc komputeryzacj
jedynie do technologii materialnej, to w gruncie rzeczy informatyka ma podstawy logiczne i matematyczne, moe wic suy humanistyce wlogicznym czy nawet matematycznym jak tego chcia
ks. Busa modelowaniu lingwistycznym. Oba podejcia: humanistyczne icise, s dzisiaj sobie raczej wrogie na skutek naleciaoci
raczej pozanaukowych inieatwo byo je czy ks. Busie. Nie jest to
atwe take dzisiaj.
105
Po trzecie, zagadnienie trywialnoci samo nie jest trywialne.

Dodawanie 2+1=3 moe by trywialne, jeli chodzi ododawanie jabek jak liter alfabetu, ale przestaje takie by, gdy chodzi odokadne
rozwizania ruchu cia wpolu grawitacyjnym: jedno (a nawet dwa)
oddziaujce ciaa mona uzna za trywialne, trzy ju nie. Zagadnienia lingwistyczne, ze wzgldu na swoj caociowo wspomnian
wyej, mona by porwna do chemii. Podobnie jak molekuy chemiczne s tworzone ztrywialnych atomw, tak teksty z... chciaoby si powiedzie liter, ale Busa proponuje tu gbsze podejcie:
mikroanaliz lingwistyczn. Wydawaoby si zatem, e jest on wiadom owych zoonoci, zktrymi komputer jako taki sobie raczej nie
poradzi ipotrzeba zaaplikowa lingwistyczn wiedz.
W kocu uBusy pojawia si dziwne, na pierwszy rzut oka, zagadnienie rozmontowania wiey Babel struktury caociowej onajszerszych lingwistycznych rozmiarach, nieliniowo uwikanej w etyk. Babel dla wielu humanistw jest raczej uboczn, niecaociow
przestrog opisujc tragiczn kondycj etyczn ludzkoci14. Busa za
zdaje si ufa, e jest moliwe woparciu opierwotn logik rzeczy
omin, amoe nawet rozmontowa Babel, moe wanie woparciu oBusowskie LD. Naleaoby wic rozumie, e na stray poprawnoci tego typu jzykw LD czuwaby komputer, bo... ludziom si
to nie udao. Ale czy nie jest to jedynie przerzucanie problemu na inn
stron? Czy tak pojta logika moe by wadna uporzdkowa ten
etyczny baagan, jaki rozgrywa si po Babelu? Czy sama informatyka, wprodukcji np. wirusw komputerowych programw walczcych z innymi, poytecznymi programami nie dowodzi, e Babel
zagniedzi si na dobre w samej informatyce? Niektrzy ufaj, e
Por. np. Henri de Lubac, Dramat humanizmu ateistycznego, [prze.] A.Ziernicki, Krakw: Wyd. WAM, 2004, s.341n. Kard. de Lubac nawizuje do Dostojewskiego, ktry w tym symbolu widzia przygod socjalistyczn, nie jako kwesti
tzw. czwartego stanu, ale zagadnienie wspczesnego ateizmu: wznoszenie bez Boga
ogromnej budowli nie gwoli osignicia nieba na ziemi, lecz dla cignicia nieba
ku ziemi (Bracia Karamazow). Zadanie to przekracza jednak moc czowieka, wic
skoro brak Boga bdzie to dzieo demonw, prawdziwych biesw na tym polega dramat socjalizmu ateistycznego (por. Lubac, Dramat).
14
106
Robert Janusz
od Babelu wolna jest matematyka, ale czy te jej bada nie uywano
przeciw czowiekowi, stosujc modele matematyczne do wojennych
celw? Czy gdyby powsta, jak tego chciaby Busa, peny mikrokod
lingwistyczny, ito dla wszystkich jzykw wiata, ile agencji informatycznych ubiegaoby si o jego opatentowania, ekskluzywnego
uycia podobnie jak czyni to biolodzy? Ile projektw poprawiania
natury mogoby konkurowa ztak baz, podobnie jak dzi ma to
miejsce z poprawianiem ycia przez in vitro czy ywno GMO?
Babel wci kusi pozorn racjonalnoci ito, zdawaoby si, najlepsz tkank spoeczn, powodujc wkocu jej rozpad.
Mona jednak przyzna racj Busie, e pierwotna logika rzeczy
istnieje ijej szukanie jest owocne, co eksploruj oczywicie wszystkie
prawdziwe nauki, ale jej dostrzeganie izachowanie przez czowieka
niewtpliwie jest obarczone ogromem ciaru wiey Babel, ktrego
ludzko sama zsiebie ju nie podniesie. Na tym polega jak ukazuje
de Lubac dramat czowieka, ktry odrzuca Absolut, absolutyzujc
siebie czy swe przemijajce dziea. Niemniej koncepcja generatywnej ontologii wzbudza nadziej, e istnieje jakie ujcie lingwistyczno-informatyczne zgodne z rzeczywistoci, wolne przynajmniej
wpodstawowej mierze od wirusw oprogramowania. Czowiek
moe omija zowieszczy Babel.
Summary
Fr. Roberto Busa was an Italian Jesuit. In this article his biography will
briefly be presented, and some issues raised by his philosophy analyzed.
Busa was known as a pioneer of computerized research in the humanities.
With the support of IBM he constructed the Index Thomisticus, containing
all the works of St. Thomas Aquinas. He believed that expressions of the
human can be mathematically modeled. He was the originator of a specific
conception of hypertext, in which logically structured programs are able to
challenge the general linguistic mode of thinking, in order to make better
communication and understanding possible. However, Busa was also conscious of the general ethical problems involved (Babel), and he hoped that
the basic logic of objects could progress towards the truth of being.

XVIII 2012
Dariusz szkutnik
Metoda fenomenologiczna wpodstawach
neowitalizmu Hansa Driescha
Myl gwna stanowiska Hansa Driescha jest prosta iklarowna:
wiat organiczny, istniejcy i funkcjonujcy wprawdzie na gruncie
wiata nieorganicznego, ma jednak swe wasne odrbne zasady naczelne, rne od tych, jakie le u podstaw samych tylko zjawisk
fizycznych ichemicznych, gdy nie wystpuj one wobrbie organizmw ywych. Zgodnie ztym, wiedza owiecie organicznym ma swe
wasne zasady badawcze imetodologi odmienn od standardowych
nauk przyrodniczych takich jak fizyka i chemia. Poniewa jednak
wiat organiczny jest osadzony na gruncie wiata nieorganicznego, to
zasady wiata nieorganicznego ibadajcych je nauk staj wnowym
wietle na gruncie bada dotyczcych wiata organicznego.
Kwesti najbardziej interesujc wanalizie stanowiska Driescha
bdzie pene uwyranienie nie tylko zasad jego wasnego stanowiska
neowitalistycznego, lecz take sposobu widzenia irozumienia roli zasad fizykalnych wwarunkowaniu natury ycia.
Wyj naley jednak najpierw od rekonstrukcji zarysu metodologii bada idocieka Hansa Driescha.
108
Dariusz szkutnik
I. Zaoenia wyjciowe strategii badawczej Hansa Driescha

1. Wyjciowe zaoenia podstawowe swej strategii badawczej
Hans Driesch zarysowa wpierwszym ujciu wPrzedmowach do obu
tomw wydania angielskiego swego dziea, noszcego potem gwnie tylko tytu niemiecki: Philosophie des Organischen. Krelc tutaj
zarys zasad naczelnych metodologii docieka Driescha, skoncentruj
zatem, na pocztek, sw uwag gwnie na tym wanie dziele.
Przedmiotem waciwym zainteresowa badawczych Hansa Driescha bya filozofia przyrody wiata organicznego. Nie bya tym
przedmiotem natomiast sama biologia, acilej: biologia teoretyczna. Driesch wykorzystywa natomiast pewne cile okrelone wyniki wspczesnych mu bada biologicznych wcharakterze materiau
dla swych rozwaa filozoficznych1.
Driesch uznawa za zagadnienia najwaniejsze swej filozofii wiata organicznego przede wszystkim pewne kwestie z zakresu relacji
midzy entelechi a przyczynowoci. Chodzio gwnie o odniesienie entelechii do praw dynamiki i termodynamiki, do rnych
czynnikw przyrodniczych, do mechaniki, a wreszcie o okrelenie
zwizkw oglnych midzy biologi ipsychologi, jak te zwizkw
witalizmu zlogik2.
Driesch podkrela zatem, e jakkolwiek zajmuje si rozwaaniami filozoficznymi, to jednak nie chodzi mu bynajmniej o filoPor. Hans Driesch, Philosophie des Organischen. Gifford-Vorlesungen gehalten an der Universitt Aberdeen in den Jahren 1907-1908, Zweite, verbesserte und
teilweise umgearbeitete Auflage, Leipzig. 1921, Aus den Vorreden der beiden Bnde
der englischen Ausgabe, s. III.
2
Por. tame, s. IV. W tekcie drugiego wydania Philosophie des Organischen
chodzio o rozwaania zawarte w: Abteilung: Philosophie des Organischen, Teil
I. Die direkte Rechtfertigung der Entelechielehre, B. Entelechie und Kausalitt,
3. Die Beziehung der Entelechielehre zur Verteilung gegebener Elemente (s. 444-457),
4. Vorlufige Bemerkungen ber Entelechie in ihrer Beziehung zu den verschiedenen
Klassen von Naturagentien (s. 457-463), 5. Entelechie und Mechanik (s. 463-481)
oraz wcaoci Teil II. Die direkte Rechtfertigung der Entelechielehre (s. 520-557),
obejmujca: A. Biologie und Psychologie (s. 520-535) oraz B. Der Vitalismus und
die Logik (s. 535-557).
1
Metoda fenomenologiczna wpodstawach neowitalizmu...
109
zofi ogln, ao filozofi wiata organicznego3. Otwarcie te przyznawa, i rozwija swe stanowisko filozoficzne zpozycji idealizmu
subiektywnego czy fenomenalizmu, ale traktowanego jedynie
jako metoda badawcza, anie jako stanowisko metafizyczne4. Jak
to dalej zobaczymy, chodzio bdzie raczej opewn posta fenomenologii wiata organicznego. Nie chodzi tu o metod fenomenologiczn wrozumieniu Edmunda Husserla czy innych fenomenologw.
Uyta wtym kontekcie nazwa metoda fenomenologiczna byaby
blisza znaczeniowo empirycznej fenomenologii przyrody, ojakiej
pisa Kazimierz Ksak. Chodzi o postaw badawcz podobn, do
pewnego stopnia, do postawy filozofw fenomenologw, dajc si
wyrazi whale: z powrotem do rzeczy takich, jakimi swoicie s,
czyli jakimi przejawiaj si wpojciowo nieuprzedzonym ogldzie
idowiadczeniu.
Faktycznie, Driesch stosuje wswej filozofii metod fenomenologiczn, nie czyni tego jednak wiadomie.
Interpretujc myl Driescha, mona dopatrzy si w niej okrelonych elementw, ktre pozwalaj na porwnanie ich z tymi czy
innymi skadnikami metody fenomenologicznej. Taka postawa badawcza Driescha, ktr ja nazywam tu metod fenomenologiczn,
przyjta przeze wstosunku do wiata organicznego, zaowocowaa
dostrzeeniem swoistoci tych zjawisk, ktrej charakterystyka zostaa skondensowana wpojciu entelechii, aodnosia si do, widocznej nawet goym okiem, dynamicznej caociowoci ocharakterze
teleologicznym.
2. Wyjciowe zaoenia podstawowe swej strategii badawczej
Hans Driesch rozwija nastpnie wPrzedmowie do pierwszego niemieckiego wydania swego dziea, noszcego ju waciwy tytu niemiecki: Philosophie des Organischen.
Driesch opar swe rozwaania filozoficzne gwnie na gruncie
ustale zoologii eksperymentalnej w takiej postaci tej dziedzi3
4
Por. tame, s. V.
Por. tame.
110
Dariusz szkutnik
ny biologii, jaka uksztatowaa si wNiemczech (chodzi oprzeom

wieku XIX iXX), aktra bynajmniej nie wszdzie znalaza uznanie
i, godne jej osigni, zainteresowanie5.
Zdaniem Driescha, wane jest te to, i filozofia niemiecka
wystpowaa przez dugi okres, a do pocztkw XX wieku, gwnie wpostaci teorii poznania ipsychologii. Dopiero na przeomie
wieku XIX i XX zaczto odczuwa zdaniem Driescha gbok
potrzeb krytycznego ugruntowania filozofii przyrody, ale nie pojmowanej bynajmniej jako metafizyka. Takie zadanie miay wszczeglnoci rozwiza prace Hansa Driescha, na czele zPhilosophie des
Organischen6.
3. A wreszcie, wyjciowe zaoenia podstawowe swej strategii
badawczej Hans Driesch dopowiedzia w Przedmowie do drugiego
niemieckiego wydania swego dziea Philosophie des Organischen.
Ot, zaraz na pocztku owej Przedmowy do wydania drugiego swej Philosophie des Organischen Driesch wyzna szczerze, i
midzy wydaniem pierwszym tej pracy (z roku 1909) a obecnym
drugim (z roku 1921) sta si kim innym ni by. Amianowicie,
w midzyczasie sta si czystym filozofem. Ale te w ten
sposb pierwsze wydanie jego pracy spado do roli... jedynie pracy
modzieczej7.
Wydanie drugie ksiki Philosophie des Organischen zawiera zatem, nieuchronnie, zmiany, wykrelenia i dodatki8 w stosunku do
jej wydania pierwszego. Tote Driesch zaznaczy, i wDziale APhilosophie des Organischen, dotyczcym najwaniejszych osigni
biologii teoretycznej, wszystko, co dotyczyo zagadnie biologiczno-rzeczowych, zostao dopasowane do wspczesnego stanu bada
izostao ujte wsposb bardziej cisy pod wzgldem pojciowym9.
5
Por. Hans Driesch, dz. cyt., Aus der Vorrede zur ersten deutschen Ausgabe,
s. VI.
6
Por. tame.
7
Por. Hans Driesch, dz. cyt., Vorrede zur zweiten Auflage, s. VII.
8
Por. tame.
9
Por. tame.
111
Natomiast Dzia B ksiki Philosophie des Organischen zachowa

swj charakter czysto filozoficzny, na nowo zostao natomiast
opracowane zagadnienie ujcia logicznego problematyki filozoficznej, wodrnieniu od jej ujcia metafizycznego10.
II. Podstawy metodologii rozwaa Hansa Driescha
1. Zaoenia epistemologiczne przyjte przez Hansa Driescha
u podstaw rozwaa filozoficznych wbiologii
We Wprowadzeniu do Philosophie des Organischen Hans Driesch

okreli na pocztek metod filozoficzn swych rozwaa11.
Pod pojciem przyrody (Natur) Driesch pojmowa wszystko
to, co istnieje izachodzi wprzestrzeni12.
Poniewa jednak Driesch przyj deklaratywnie na gruncie swego
stanowiska filozoficznego idealistyczny punkt widzenia, ito wsensie subiektywistycznym, to uzna, i jego rozwaania powinny wychodzi od cile okrelonych zaoe epistemologicznych. Wmoim
przekonaniu, maj one charakter swoicie fenomenologiczny.
Zaoenia te Driesch wyoy wsposb nastpujcy:
To, co empirycznie-rzeczywiste, a wewntrz niego przyroda, jest
m o i m zjawiskiem (Phnomen), jest przeze mnie znane, uwiadamiane, wiadomie posiadane, czy jak tam jeszcze mona to
okreli. Jest ono tym czym, co wiem. Na pocztek nie wiem nic
wicej, ani w sensie pozytywnym ani negatywnym: innymi sowy:
n ie wiem, e wiat jest t y l k o moim zjawiskiem, ale te, zdrugiej
strony, nie wiem bez wtpienia take nic okrelonego ojego istnieniu
absolutnym. Mam zatem wpeni prawo uwaa, e: wszechwiat
jest, rwnie prawdziwie, jak i ja jestem jakkolwiek w nieco innym znaczeniu sowa by i: ja jestem, rwnie prawdziwie, jak
iwszechwiat jest; ale na pocztek nie mam jeszcze prawa do jakiePor. tame.
Por. Hans Driesch, dz. cyt., Einleitung, s. 1-4.
12
Por. tame, s. 1.
10
11
112
Dariusz szkutnik
gokolwiek sdu, ktry wykraczaby poza oba odpowiadajce sobie

zdania. Nasz idealistyczny punkt widzenia, ktry lepiej mona by
okreli jako metodyczno-solipsystyczny, mgby wielu nie zadowala, jako nazbyt nieokrelony. Nam jednak wystarcza, i co wicej:
nie wnosi do rozwaa nic, co potem mogoby si okaza faszywe.
Poniewa to, e wiat jest moim zjawiskiem, e k a d or az ow o jest moim zjawiskiem a ponadto niczego nie sdzimy to
przecie nie ulega wtpliwoci. Stawiamy zatem wiadomie ogromn
wikszo naszych bada na gruncie l og ik i lub n au k i o p or z d k u, ale nie na gruncie metafizycznym, przez co jednak nie
naley rozumie, e w podsumowaniu chcielibymy unika wszelkich aspektw metafizycznych.
Moje zjawisko, wszczeglnoci wiat iprzyroda, jest zbudowane ze skadnikw rnego rodzaju. Jedne znich maj charakter naoczny, inne za nie. Pierwsze znich nazywa si oglnie treciami
doznaniowymi, mona by je lepiej okreli mianem elementw lub
przedstawie; drugie za s formami lub porzdkiem. Wanie owe
formy porzdku pozwalaj na ustanowienie zasad podstawowych,
ktrym nie mona zaprzeczy, ktre, co wicej, musz zosta uznane, jeli si wogle zrozumiao ich znaczenie. Nietrudno si domyli, e mwi tu otym, co zwyko si nazywa kategoriami lub
sdami syntetycznymi a priori. Nasza metoda bdzie faktycznie
pokrewna tej, ktr obra K a n t, oczywicie z pewnymi wyjtkami; bdzie ona idealistyczna wsposb mocniejszy od Kantowej,
iz gry nie bdzie miaa nic do czynienia zrzeczami samymi wsobie;
ibdzie polegaa na ujciu nauki okategoriach, aw szczeglnoci
otak zwanych sdach syntetycznych apriori, wsposb zasadniczo
inny, amianowicie wsposb cakowicie przedmiotowy (obiektywny). Wspomniane wielokrotnie pojcie a priori moemy zdefiniowa jako niezaleny od przebiegu dowiadczenia: innymi sowy,
wszystkie kategorie i zasady kategorialne s przeze mnie uwiadamiane wprzebiegu tego podstawowego zdarzenia, ktre nazywamy
dowiadczeniem, nie s one dlatego niezalene od dowiadczenia,
ale nie s one adnymi wnioskami indukcyjnymi z dowiadczenia,
jak dawne tak zwane prawa empiryczne. Moemy take powiedzie
wsposb obrazowy, e dowiadczenie jedynie p r zy p om in a nam
te zasady, ifaktycznie nie powiedzielibymy niczego bdnego, gdybymy powiedzieli, e dawna nauka sokratejska, i wszelka wiedza
113
jest przypomnieniem, jest suszna wodniesieniu do kategorii izasad

kategorialnych; to jednak byaby ju metafizyka13.
Driesch uwaa, e, na ustalonym wtaki sposb gruncie epistemologicznym, mona okreli cel ostateczny filozofii przyrody wsposb nastpujcy: wszystko to, co jest dane wprzyrodzie, trzeba podporzdkowywa pojciom izasadom ocharakterze kategorialnym.
Filozofia przyrody powinna sta si systemem, ktrego typ oglny
jest wyznaczony przez ogld porzdku, cechujcego ja (Ich)14.
Zgodnie ztym pogldem, Driesch opar swe idealistyczne stanowisko wfilozofii na zdecydowanym odrzuceniu klasycznej koncepcji prawdy (goszcej zgodno myli zrzeczywistoci jako sedno
prawdy), formuujc to wpostaci icie dramatycznego pytania zasadniczego:
No bo ic mogoby znaczy okrelenie prawdziwy dla filozofa
idealistycznego, dla ktrego stara formua realistyczna zgodnoci poznania iprzedmiotu tak cakowicie nie ma najmniejszego sensu?15.
Driesch opowiedzia si natomiast zdecydowanie za logicznie

ugruntowan koncepcj koherencyjn prawdy. Tak to uj, kontynuujc przytoczone ujcie pytajne:
Niezalenie od swych zastosowa do prostych faktw lub prostych
sdw, gdzie waciwie sowo prawda znaczy tylko brak zudy
lub faszywego zdania, sowo to moe by brane pod uwag tylko
wtym sensie wteorii filozoficznej, oile jest ona logik, i nie istniej
ad n e s p r ze c zn o c i midzy czciami teorii lub systemu,
ie wszystko powinno zosta doprowadzone c a k ow ic ie do
porzdku16.
Jest to jednak koncepcja koherencyjna prawdy owyranym charakterze subiektywno-idealistycznym:

Tame, Philosophie des Organischen, s. 1-2. Por. K. Szewczyk, Biologia isens.
Studium witalizmu Jacoba von exklla, d 1993, s. 47-87.
14
Por. tame, s. 2.
15
Tame, s. 3.
16
Tame.
13
114
Dariusz szkutnik
Tak wic, dla naszego filozoficznego punktu widzenia, oile jest on

m e t od , p r aw d a jest tym samym, co zu p e n o i n ies p r ze c zn o ze wzgldu na mnie, jako podmiot17.
Driesch motywowa przyjcie takiego jawnie subiektywistyczno-idealistycznego punktu widzenia wpodstawach epistemologicznych
swych bada filozoficzno-biologicznych swym zasadniczym sprzeciwem wzgldem programu nowoytnego mechanicyzmu, postulujcego redukcj ycia do zjawisk nieorganicznych iodpowiedni redukcj biologii do fizyki ichemii:
Biologia, jak sysz, jest tylko i wycznie nauk empiryczn;
w pewnym sensie nie jest ona niczym innym ni stosowana fizyka
ichemia, by moe jest tylko mechanik stosowan. Nie ma adnych
zasad podstawowych wbiologii, ktre pozwoliyby doprowadzi j
do cisego zwizku zfilozofi. Nawet jedyna zasada, ktra by mogaby by zasad swoist naszego dowiadczenia w badaniu ycia,
tj. zasada rozwoju ewolucyjnego, jest tylko kombinacj czynnikw
prostszych typu fizykalnego ichemicznego!18.
Wprzeciwiestwie do programu mechanistycznego, Driesch stan zdecydowanie na gruncie zasady autonomii ycia wstosunku do
wiata nieorganicznego oraz biologii wstosunku do fizyki oraz chemii, uznajc biologi za nauk rwnie elementarn, jak ifizyka:
Bdzie to przedmiotem szczeglnych moich wysikw, aby Pastwa
przekona wtoku tych wykadw, e takie [scil. redukcjonistyczne
DS] ujcie biologii naukowej jest f a s zy we; e biologia jest
e l e m e n t ar n nauk przyrodnicz wprawdziwym sensie tego
sowa19.
Ugruntowanie takiego pogldu wymaga jednak odrzucenia stanowiska naiwnego realizmu:

Jeli jednak biologia jest nauk elementarn, to wtedy, itylko wtedy,
pozostaje ona wcisym zwizku zepistemologi iontologi, tj. wtaTame.
Tame, s. 3-4.
19
Tame, s. 4.
17
18
115
kim samym zwizku, wjakim pozostaje kada nauka przyrodnicza do

tych teorii, ktra ma za swj przedmiot prawdziwe e l e m e n t y
przyrody iktra jest skonna do porzucenia pola naiwnego realizmu
iwniesienia czego do rozwoju caoci ludzkiego poznania20.
Sama biologia musi pocztkowo porusza si na gruncie empiryzmu realistycznego, ale wanie na tym miaby polega przeom
dokonywany w badaniach Driescha, e jego studium rozpoczyna
tworzenie biologii jako czci prawdziwej filozofii21.
2. Cechy swoiste biologii naukowej
Wprzekonaniu Driescha, biologia, jako nauka oyciu organicznym, powinna by przede wszystkim badaniem swoistoci owego ycia. Badanie to, jako naukowe (w nowoytnym iwspczesnym sensie tego sowa), powinno by oparte na studiowaniu wsposb analityczny tych zjawisk, ktre s przejawiane przez organizmy ywe,
za pomoc eksperymentw, co powinno prowadzi do odkrywania
praw owych zjawisk, a do momentu przekroczenia wsposb analityczny granic waciwych naukom przyrodniczym tzn. a do penego przejcia na paszczyzn filozoficzn, acilej: na paszczyzn
filozofii wiata organicznego22.
Zgodnie ze wskazanymi zadaniami poznawczymi, biologia, jako
nauka oyciu organicznym, ma wprzekonaniu Driescha pewne
szczeglne cechy metodologiczne.
Po pierwsze, biologia jest najwysz ze wszystkich nauk przyrodniczych, poniewa obejmuje, wcharakterze swego ostatecznego
przedmiotu, zachowania ludzi, przynajmniej otyle, oile owe zachowania s zjawiskami, dajcymi si zaobserwowa na gruncie cia
ludzkich23.
Tame.
Por. tame.
22
Por. tame, s. 4-5.
23
Tame, s. 5.
20
21
116
Dariusz szkutnik
Po drugie, biologia jest te najtrudniejsz z nauk przyrodniczych, ito nie tylko zracji zoonoci badanych obiektw izjawisk
yciowych. Trudnoci gwne w eksperymentalnej metodologii biologii pyn z charakteru caociowego badanych swoistych zjawisk
organicznych, awic zich zasadniczej niepodzielnoci. Oznacza to,
i najwiksze trudnoci badawcze biologii pyn z zasadniczej niemoliwoci podziau i rozoenia materiau organicznego, jak te
zniemoliwoci zestawienia na nowo tego materiau czy wogle jego
wytworzenia, wedle potrzeb poznawczych izamierze badacza. Zestawianie materiau badawczego wzupenie nowych iodmiennych od
naturalnych ukadach eksperymentalnych jest wic niemoliwe. Takie
postpowanie analityczno-eksperymentalne jest za wpeni moliwe
w ramach nauk przyrodniczych, badajcych obiekty i zjawiska nieorganiczne, a wic w fizyce i chemii. Biologowie nie mog jednak
naladowa wtym wzgldzie fizykw ichemikw. Wszelkie eksperymentowanie analityczne na organizmach ywych lub ich zawizkach
embrionalnych prowadzi bowiem nieuchronnie do ich umiercenia24.
Po trzecie wreszcie, poniewa biologia jako nauka przyrodnicza
jest zalena na kadym kolejnym kroku swych bada od odrbnych
swoistoci swego materiau, to poznanie wjej dziedzinie powinno
polega wpierwszym rzdzie, iprzede wszystkim, na prostym opisie, anawet wrcz na opisie czystym, wnajprostszym sensie tego
sowa25. Nauk czysto opisow jest na pewno morfologia jako dzia
biologii. Driesch sdzi jednak, e nauk biologiczn w nie mniejszym stopniu opisow jest take fizjologia w samym pocztku jej
bada. Wszelkie bowiem funkcje organw ustroju ywego np. wtroby, mzgu itd. musz zosta opisane wsposb prosty26.
Do zada podstawowych wprowadzenia metodologicznego do
biologii teoretycznej jako jednej znauk przyrodniczych Driesch zalicza zatem rozwaanie dokadne logiki eksperymentu biologicznego
oraz rnic zachodzcych midzy poznaniem opisowym [cechujPor. tame, s. 5-6.
Por. tame, s. 6-7.
26
Por. tame, s. 7.
24
25
117
cym gwnie biologi DS] aprawdziwym poznaniem rozumowym

[cechujcym wg Driescha fizyk ichemi DS]27.
3. Trzy typy wiedzy otym,
co dane jest wnaukowym poznaniu przyrodniczym
Punktem wyjcia dla nauk przyrodniczych jest przebadanie bezporednio danych zjawisk przyrodniczych przynajmniej powierzchownie i tymczasowo z punktu widzenia potrzeb praktycznych
czowieka. Typy potrzeb ludzkich s podstaw wyodrbniania dziaw nauk przyrodniczych. Po spenieniu tego wymogu wyjciowego
wksztatowaniu podstaw nauk przyrodniczych, pojawiaj si problemy podstawowe bada przyrodniczych, warunkowane dwojako:
przez organizacj logiczn ducha ludzkiego oraz przez natur tego,
co jest dane wpoznaniu28.
Na wskazanym gruncie wyjciowym ksztatuj si mianowicie
trzy paszczyzny gwne przebiegu bada naukowych:
1. wymiar n om ot e t y c zn y nauk przyrodniczych, wramach
ktrego obiera si za cel idealny ustanawianie praw przyrody. Wkadej bowiem dziedzinie przyrodoznawstwa sdzi Driesch wystpuj o g l n e t y p ow e n as t p s t wa zjawisk, p or z d e k
og l n y zdarze. Oglno ta odsania si tylko krok po kroku, ale
gdy tylko si ujawni, badacz skupia si na niej. Powica si wszczeglnoci lub nawet wycznie og l n o c io m, ktre ujawniaj
si wnastpstwie zmian. Jest przekonany, i musz istnie zwizki
najbardziej oglne i uniwersalne midzy wszystkimi zdarzeniami.
Owe zwizki najbardziej oglne trzeba odkrywa; taki przynajmniej
jest id e a, towarzyszcy zawsze duchowi badawczemu wtrakcie
bada29. Jednake:
Por. tame.
Por. tame.
29
Por. tame, s. 7-8.
27
28
118
Dariusz szkutnik
P r aw o p r zy r od y jest ideaem (...), ktre oznacza nie co innego, jak jeden zpostulatw moliwoci nauki wogle30.
2. wymiar op is ow y nauk przyrodniczych, wramach ktrego

obiera si za cel wychwytywanie od m ie n n o c i, specyfiki przedmiotu zainteresowa w stosunku do innych przedmiotw. Badania
zmierzaj do ugruntowania typw owych odmiennoci ispecyfiki. Ta
paszczyzna nauk przyrodniczych to domena wszelkiej s y s t em at y za c j i31.
3. wymiar h is t or y c zn y nauki j ak o c a o c iuzupenia obie
opisane paszczyzny bada przyrodniczych, wramach ktrego obiera si za cel bada aspekt jednostkowy badanego przedmiotu. Chodzi o wychwytywanie poszczeglnych zdarze jako wystpujcych
wokrelonym miejscu iczasie, na co wprzekonaniu Driescha nie
zwraca si uwagi nie tylko w wymiarze nomotetycznym, ale take
wwymiarze opisowo-systematyzujcym32.
4. Plan oglny bada Hansa Driescha, ujtych tylko jako rozwaania
filozoficzne, dotyczce wiata organicznego
4.1 O podou naukowo-biologicznym filozoficzno-organicznych

rozwaa Driescha
Wprzekonaniu Driescha, biologia, jako nauka przyrodnicza, ma
wprawdzie tak jak iinne nauki przyrodnicze take wasny wymiar
nomotetyczny, opisowo-systematyzujcy i jednostkowy. Mona by
wic najpierw bada prawa biologiczne, nastpnie system biologiczny, awreszcie histori biologiczn33.
Jednak po takiej konstatacji Driesch podkrela zca moc:
Tame, s. 8.
Por. tame.
32
Por. tame, s. 8-9.
33
Por. tame, s. 9.
30
31
119
Jednake nie odpowiadaoby to waciwie celowi naszych wykadw filozoficznych. Przedmiotem gwnym naszych bada nie jest
bowiem biologia jako nauka waciwa, jak si uprawia wpodrcznikach iw zwykych wykadach uniwersyteckich. Przedmiotem waciwym naszych rozwaa jest f il oz of ia wiata organicznego,
oparta na gruncie oraz wywiedziona zbiologii naukowej. Trzeba zatem zaoy u podstaw tych wykadw znajomo ogln biologii,
ale materia biologiczny powinien tam zosta uporzdkowany wedle
swego znaczenia dla dalszej analizy, ju wycznie filozoficznej34.
Nie chodzio zatem ojakiekolwiek gruntowne zaznajamianie si

zbiologi jako tak, tj. jako odrbn isamodzieln nauk przyrodnicz, ale tylko otyle ipod takim wzgldem, oile mogoby to suy
owocnie za podstaw rozwaa filozoficznych35:
Nasza biologia [tj. prezentowana wtoku rozwaa Driescha DS]
nie bdzie celem samym wsobie, lecz pozostanie wycznie na usugach filozofii36.
Azatem, Driescha nie interesowaa biologia sama jako taka, czyli

jako odrbna nauka przyrodnicza, lecz interesowaa go jedynie odpowiednia reinterpretacja biologii, tj. reinterpretacja pewnych jej wynikw, przeprowadzana dla potrzeb samej tylko filozofii. Naley jednak pamita, e nie chodzio ofilozofi wogle, ao filozofi wiata
organicznego:
Gdy rozpatrujemy caoksztat materiau biologicznego zpunktu widzenia naszych celw, to wwczas okazuje si wpeni, e waciwie
materia naukowy, ktry bdzie suy za podstaw naszych rozwaa, nie daje si uporzdkowa wtaki sposb, wjaki mogoby to by
przeprowadzone wramach biologii traktowanej jako nauka niezalena od innych dziedzin, lecz naley raczej wychodzi przy tym uporzdkowaniu od trzech odmiennych rodzajw podstawowych krgw
zjawisk, jakie ciaa ywe prezentuj wtoku bada37.
Tame.
Por. tame, s. 9-10.
36
Tame, s. 10.
37
Tame.
34
35
120
Dariusz szkutnik
Wujciu Driescha, podstawy waciwej interpretacji filozoficznej

materiau biologicznego wynikaj z faktu, i ycie znamy jedynie
w powizaniu z ciaami, ktre nazywamy organizmami. Z tego
elementarnego punktu widzenia, celem ostatecznym caej biologii jest wyjanienie, co to waciwie znaczy, gdy mwimy, e jakie ciao jest ywe, iw jakim zwizku wzajemnym pozostaj ciao
iycie38.
Takie ujcie badawcze, na pocztek o charakterze potocznym,
Driesch nazwa bezzaoeniowym. Na tym gruncie, odwoujc si do
obserwacji podbudowanych pamiciowo, Driesch okreli wgruncie rzeczy swoicie fenomenologiczny punkt wyjcia ju dla samych bada biologicznych, tj. zpunktu widzenia sposobu przejawiania si zjawiska ycia dla naszej wiadomoci: jakie s cechy istotne
wszelkich cia, nazywanych przez nas ywymi39.
Na tak postawione pytanie zasadnicze Driesch odpowiedzia te
wyranie wduchu fenomenologicznym:
S trzy waciwoci, ktrych nigdy nie brakuje, kiedykolwiek spostrzegamy w ciaach ycie. Wszystkie ciaa ywe s swoiste pod
wzgldem swej formy, wrcz m a j form, jak to zazwyczaj
mwimy. Dalej, wszelkie ciaa ywe przejawiaj zjawisko przemiany materii, to znaczy pozostaj wwymianie materii zotaczajcym
rodowiskiem, wchaniaj i wydalaj materi, natomiast ich forma
moe pozostawa niezmienna wtrakcie tej wymiany. Na koniec moemy powiedzie, e wszelkie ciaa ywe poruszaj si; jakkolwiek
ta waciwo wswym najbardziej wyranym rozwiniciu jest znana
tylko wkrlestwie zwierzt, to jednak ju elementarna nauka poucza,
i waciwo ta przysuguje take rolinom40.
Wtak oglnie okrelonej perspektywie fenomenologicznej Driesch

ujmowa wymiar nomotetyczny biologii badanie praw przyrody
moe tu dotyczy zarwno formy organicznej, jak te organicznej
przemiany materii oraz poruszania si istot ywych:
Por. tame.
Por. tame.
40
Tame.
38
39
121
I tak faktycznie zamierzamy uporzdkowa zgodnie z tym schematem cay materia zawarty wczci biologicznej (...). Okazuje si
jednak, e, przynajmniej wspczenie, zagadnienia dotyczce formy organicznej i ruchu organicznego s znacznie bliej powizane
zanaliz filozoficzn ni wikszo wynikw uzyskanych wzakresie
fizjologii przemiany materii41.
Ustaleniem najistotniejszym wrozwaanym tu aspekcie fenomenologicznym bada Driescha jest jednak przyjte przeze zaoenie,
ktre gosi, i:
forma organiczna (...) znajduje si we waciwym centrum zainteresowa biologicznych. Jest ona wrcz punktem wyjcia wszelkiej
biologii. Dlatego te rozpoczniemy nasze badania naukowe od gruntownej analizy formy biologicznej42.
Co wicej:
Nauka oformie ywej stwarza wdalszej kolejnoci okazj do badania waciwej przemiany materii wsposb moliwie najbardziej odpowiedni zpunktu widzenia zaoe naszej filozofii, tak i fizjologia
tak zwanych funkcji wegetatywnych take stanie si dodatkiem do
naszego rozdziau dotyczcego formy organicznej43.
Nadwera to wsposb istotny program mechanicyzmu, dostrzegajcy gwnie wprzemianie materii organicznej, skadajcej si na
fizjologi organizmw, dogodn paszczyzn redukowania cech podstawowych ycia organicznego do zalenoci fizyko-chemicznych,
wystpujcych midzy skadnikami organizmw ywych.
Tym bardziej e kolejny dodatek do rozdziau dotyczcego formy
organicznej, tj. systematyka biologiczna:
jest ju prawie wycznie oparta na nauce oformie organicznej, tj.
na morfologii (...), aprzy tym systematyka ze swej strony doprowadzi nas do krtkiego szkicu historycznej strony biologii, tj. do teorii
ewolucji wjej rnorakich postaciach44.
Tame, s. 11.
Tame.
43
Tame.
44
Tame.
41
42
122
Dariusz szkutnik
4.2 Ozaoeniach dotyczcych waciwych, tj. filozoficzno-organicznych rozwaa Driescha

W drugim wydaniu niemieckim pracy Philosophie des Organischen Driesch zmieni w sposb zasadniczy pod pewnymi istotnymi wzgldami zaoenia metody swych rozwaa filozoficznych
odnonie do wiata organicznego. Zdecydowanie odrzuci podejcie
aprioryczno-dedukcyjne, polegajce na tym, i:
mona by byo rozpoczyna od przyjcia jakiej logicznej zasady
oglnej w odniesieniu do wiata organicznego, a nastpnie prbowa wywiedzenia z tej zasady wszystkich poszczeglnych zjawisk
yciowych45.
Driesch przyznawa, i wczeniej popenia taki wanie bd metodologiczny:

W drugiej czci wydania angielskiego (1914) mojej ksiki Der
Vitalismus als Geschichte und als Lehre postpowaem wmyl wspomnianej metody dedukcyjnej46.
Driesch ostatecznie uzna, i metoda taka ma jednak zasadnicze wady wzastosowaniu do rozwaa filozoficznych, dotyczcych
wiata organicznego i trzeba j zastpi w tym wzgldzie metod,
ktr mona okreli mianem metody fenomenologiczno-opisowej
(jakkolwiek sam Driesch nie stosuje tego ostatniego okrelenia):
Jednake, wjakikolwiek sposb byaby ona [tj. metoda aprioryczno-dedukcyjna DS] logiczna, to jednak jest ona jednak zupenie
n ie p s y c h ol og ic zn a, aprzez to nienaturalna. Tak wic nasza najoglniejsza zasada wiata organicznego powinna ujawni si
zca jasnoci dopiero na kocu rozwaa, jakkolwiek nie jest ona
bynajmniej wynikiem czystej indukcji, uzyskanej zobserwacji tego,
co si wczeniej faktycznie zdarzyo. Nasza najoglniejsza zasada
bdzie oznaczaa punkt najwyszy caoci rozwaa47.
Tame, s. 12.
Tame, przypis 1.
47
Tame, s. 12-13.
45
46
123
5. Waciwoci oglne formy organicznej
Na gruncie podanych zaoe Driesch uzna, i na pocztek trzeba

wyj wpodstawach rozwaa naukowo-biologicznych, przygotowujcych waciwe dociekania filozoficzne w odniesieniu do wiata organicznego od uj dotyczcych formy organicznej. Jest ona
bowiem cech najbardziej swoist i charakterystyczn organizmw
ywych iwszelkich zwizanych znimi zjawisk yciowych.
Forma organiczna obiektw ywych izjawisk yciowych nie ma
jednak prostego charakteru analityczno-addytywnego, waciwego
dla zoonych zjawisk nieorganicznych, fizycznych i chemicznych.
Nie ma wic np. prostego charakteru jednolito-geometrycznego, jak
to ma miejsce chociaby wprzypadku krysztaw.
Sposb oglnego charakteryzowania formy organicznej przez
Driescha nosi wyrane znamiona ujcia caociowo-fenomenologicznego:
Ciaa ywe s formami t y p ow o u o on y m i, tzn. powstaj
one zczci prostszych, noszcych rny charakter, ktre s uoone wsposb szczeglny we wzajemnych odniesieniach. Czci owe
maj same zkolei wasne formy typowe, ize swej strony mog by
kombinacjami czci prostszych. Co wicej jednak, ciaa ywe maj
n ie za ws ze t e s am e typowo uoone formy przez cae swe
ycie; staj si one tym bardziej skomplikowane, im staj si starsze;
wszystkie one bior swj pocztek wpunkcie wyjcia, ktry jedynie
w maym stopniu jest uformowany: tj. od jaja. Moemy zatem nazwa form yw mianem formy genetycznej lub te form, ktra
stanowi proces, idlatego te okreleniem najodpowiedniejszym dla
takiej nauki, zajmujcej si wogle prawami form organicznych, jest
miano m or f og e n e zy48.
Wprzekonaniu Driescha, wodniesieniu do zjawisk fizjologicznych

chodzi zatem bdzie ofizjologi morfogenezy lub fizjologi formy
organicznej. Ich dziaami bardziej szczegowymi s m.in. fizjologia
rozwojowa, fizjologia regeneracji czy fizjologia dziedzicznoci.
48
Tame, s. 13.
124
Dariusz szkutnik
Driesch nie wtpi, i caa wiedza biologiczna powinna wychodzi

od zasad teorii ewolucji organicznej, ale to, co wysuwa si wobiektach, zjawiskach ywych na plan pierwszy, to morfogeneza indywiduum, zaprzeczajca programowi fizyko-chemicznego mechanicyzmu:
Ju po kilku wykadach zrozumiemy, e jestemy wstanie rozstrzygn pytanie istotne odnonie do ycia jedynie na podstawie analizy
morfogenezy indywiduum (...), e jestemy take wstanie rozstrzygn pytanie, c zy y c ie j e s t t y l k o k om b in ac j zd ar ze c h e m ic zn y c h i f iz y c zn y c h, c zy t e m a
o n o s we w as n e p r aw a e l e m e n t ar n e49.
Wyraona w ten sposb, zdecydowanie antymechanistyczna postawa Driescha ma za charakter wyranie caociowo-fenomenologiczny, czysto opisowy:
Abymy mogli rozszerzy drog w kierunku osignicia wskazanych wynikw, musimy (...) rozpocz od c zy s t e g o o p is u
i n d y wi d ua l n e g o r oz wo j u j e ow c a50.
III. Podstawowe pojcia rozwaa Hansa Driescha

w zakresie filozofii wiata organicznego
1. Pokantowskie pojcie filozofii przyrody
Wrozumieniu Driescha, filozofia przyrody (Naturphilosophie) to,

wujciu epistemologicznym:
nauka opojciu samej p r zy r od y, oschemacie oglnym przyrody io wypenieniu tego schematu51.
U podstaw postulowanej przez siebie filozofii przyrody Driesch

zaoy, wpierwszym rzdzie, analityczn prac K an t a i jego
Tame, s. 15.
Tame. Podkrelenie moje DS.
51
Hans Driesch, dz. cyt., Abteilung B. Philosophie des Organischen, Einleitende
Bemerkungen, s. 391.
49
50
125
nastpcw. Traktowa to ujcie jako punkt wyjcia do waciwego,

jego zdaniem, tj. nowoczesnego rozwinicia zaoe interesujcej
go przede wszystkim filozofii wiata organicznego. Przy tym Driesch
widzia wartociowe elementy koncepcji Kanta gwnie wwymiarze
oglno-logicznym:
[S]am Kant wskaza tylko, za pomoc swych kategorii ikoncepcji
wiedzy a priori, w jaki sposb naley zbudowa schemat logiczny
przyrody52.
Driesch zdecydowanie odrzuci natomiast koncepcje filozofii

przyrody zaproponowane niegdy przez Schellinga, Hegla i Schopenhauera, uznajc je za konstrukcje zgoa fantastyczne53.
Pomimo e wokresie jego dziaalnoci filozoficznej nie byo jeszcze filozofii przyrody wpostaci wjego przekonaniu zadowalajcej, to jednak Driesch ywi gbok wiar wmoliwo jej wypracowania:
Jest m o l iw e, aby istniaa filozofia przyrody, wypracowana
na gruncie krytycyzmu, i m o e ona rozwin prawdziwy s y st e m przyrody, bez potrzeby posugiwania si wtrtami fantastycznymi. Ipewnego dnia p ow s t an ie taki system, i b d zi e to
prawdziwy s y s t e m, zasugujcy na miano filozofii przyrody we
waciwym tego sowa znaczeniu54.
Driesch wpeni by przy tym wiadom zasadniczej odmiennoci

epistemologicznej i metodologicznej, cechujcej niemieck Naturphilosophie i anglosask Natural Philosophy z pocztkw
wieku XX. To ostatnie ujcie byo traktowane wduchu redukcjonistycznym jako rwnoznaczne zpojciem fizyki matematycznej.
Wnajgbszym przekonaniu Driescha byo to zatem ujcie raco zawone. Nie obejmowao bowiem wogle swym zasigiem zjawisk
wiata organicznego55.
Tame.
Por. tame, s. 391-392.
54
Tame, s. 392.
55
Por. tame.
52
53
126
Dariusz szkutnik
Podjte przez Driescha badania wzakresie filozofii wiata organicznego miao zatem stanowi punkt wyjcia do penego rozwinicia
filozofii przyrody, pojmowanej wduchu od-Kantowskiej Naturphilosophie.
2. Metodologiczne pojcie teleologii
Pocztkiem analizy filozoficznej Driescha byo zestawienie wynikw oglnych, uzyskanych w trakcie gromadzenia naukowego
materiau biologicznego wpierwszej czci jego rozwaa (Dzia A)
wnowej postaci iza pomoc nowej terminologii. Chodzio gwnie
ozastosowanie pojcia t e l e ol og ii, albo c e l ow o c i, uwaanego przez niektrych badaczy wrcz za kategori konstytutywn
dla wiedzy biologicznej, aprzez innych badaczy jedynie za pojcie
regulatywne ocharakterze heurystycznym56.
Driesch wyszed od rozwaa oglnych nad pojciami potocznymi teleologii icelowoci. Ot pojcia te s stosowane do rnorodnych zjawisk wiata ywego, takich jak dopasowanie organw do
funkcjonowania wrodowisku i do penienia okrelonej roli yciowej, do zjawisk regeneracyjnych, do rnych zjawisk regulacyjnych,
awreszcie do wiadomego ludzkiego dziaania, wtym take do wytworw mechanicznych ludzkiej dziaalnoci57.
Na tym gruncie potocznym Driesch rozrni dwie odmiany podstawowe zjawisk okrelanych mianem celowych:
1. uporzdkowanie mechaniczne, charakterystyczne dla budowy
maszyn iich efektywnego funkcjonowania takie zjawiska nazwa
praktycznymi. Mog one suy realizacji pewnych celw, stawianych wsposb wobec nich zewntrzny przez czowieka, ale same
celowymi nie s58;
2. pojcie celowoci wsensie waciwym Driesch powiza natomiast cile zzachowaniem ludzkim, traktujc ten kontekst wszelPor. tame, s. 393.
Por. tame, s. 394.
58
Por. tame.
56
57
127
kich zjawisk, okrelanych mianem celowych, za pierwotny. Uzna

przy tym za wpeni uzasadnione przenoszenie analogii celowociowych znaszego wasnego, jednostkowego, czynnego ycia wiadomego na innych ludzi, atake na zwierzta wysze. Natomiast postawi pod znakiem zapytania prawomocno stosowania analogii
celowociowych w odniesieniu do zwierzt niszych, gdzie uzna
trzeba zasadnicz niewiadomo takich zjawisk, jak np. zjawiska
regeneracyjne. Dla takich zjawisk Driesch postulowa opracowanie
innego kryterium celowoci ni tradycyjne, tj. wiadomociowe59.
Ze wzgldu na wag poj teleologii icelowoci wDrieschowej
filozofii wiata organicznego, trzeba bardzo dokadnie odtworzy
cay kontekst poszukiwania przeze iostatecznego ustalania owego,
niejako obiektywnego ale wznaczeniu cile metodologicznym,
anie metafizycznym kryterium tej celowoci zjawisk organicznych,
ktr uzna on za naukowo prawomocn icenn:
Uzyskujemy gbszy wgld w natur indywidualnego organizmu,
gdy pamitamy, e organizm jest typem specyficznej konstelacji,
zbudowanej zprostych elementw, aurzeczywistnianej w n ie zl ic zo n y c h e g ze m p l ar za c h. Aowe egzemplarze s dla siebie
wzajemnie by uy wyraenia K an t a przyczynami iskutkami1) [1) U K an t a wyraenie to nie jest pojmowane t y l k o w sensie genetycznym (np. Drzewo rozwija si wedle swego gatunku),
lecz oznacza ono take to, co nazywamy harmoni funkcjonaln].
Wanie dlatego K an t nazwa organizmy celami przyrody (Naturzwecke). Nie bdziemy wprawdzie stosowa terminologii K ant a, uznajemy jednak jego ujcie za wane. Kady proces organiczny,
czy bdzie on mia charakter formotwrczy, czy te funkcjonalny,
naley nazywa faktycznie ztego powodu celowym, poniewa pomaga on wbudowaniu izachowaniu specyficznej konstelacji, ktra
wystpuje wnieograniczonej liczbie egzemplarzy, aktrej swoisto
nie ma adnej innej podstawy jak uprzednie istnienie swoistoci podobnego typu; iz tego wanie tylko powodu proces organiczny jest
teleologiczny. Poniewa tylko na tej podstawie mona tu uzyska
59
Por. tame, s. 394-395.
128
Dariusz szkutnik
an al og i ztakimi procesami, do ktrych s t os ow an y j e s t

powyej orzecznik teleologiczny, amianowicie ztakimi procesami,
ktre prowadz do nieograniczenie wielu egzemplarzy specyficznych
konstelacji, okrelanych mianem maszyn, lub te do przedmiotw
sztuki bd przemysu, co przez to oznacza analogi z procesami
ludzkiego z a c h o w a n i a. Organizmy jawi si zatem,
przynajmniej pod pewnym analogicznym wzgldem, jako cele,
podobnie jak wyniki zachowania ludzkiego, ktre d l at e g o te
s celowe dla procesw do nich prowadzcych. Przez to, e pewne
ciaa w przyrodzie spostrzegamy jako cele, zwracamy si zwrotnie
ku analogii znaszym wasnym zachowaniem; mwimy, e moemy
sobie przedstawi, i chcielibymy istnienia tych cia, amianowicie
ich istnienia normalnego60.
Wprzekonaniu Driescha, tym, co definitywnie ma odrnia rzeczywisty charakter teleologiczny w omwionym wanie znaczeniu zjawisk organicznych, od podobnych pod pewnymi wzgldami
cech zoonych procesw fizycznych czy chemicznych, jest genetyczna cigo tych pierwszych ibrak takiej cigoci wprzypadku
tych drugich:
N ie og r an ic ze n ie c z s t o p ow t ar za l n e ciaa musz
posiada s p e c y f ic zn y, wz aj e m n ie p ow i za n y c h ar ak t e r imusz pochodzi od cia im p od ob n y c h [przy
tym: w i c h n aj b ar d zi e j s wo is t e j t y p ow o c i
DS], jeli tworzce je lub zachowujce procesy maj by nazywane
teleologicznymi61.
Driesch zalicza do zjawisk teleologicznych wwiecie organicznym zarwno swoiste procesy regulacyjne, ktre zjawiska odbiegajce od normy [zakcone DS] czyni na powrt normalnymi, jak
te swoiste procesy embriologiczne, ktre rozwijaj wsposb najbardziej podstawowy, na gruncie ich rnych odmian gatunkowych,
harmoni istnienia cia organicznych62.
Tame, s. 396.
Tame, s. 397.
62
Por. tame.
60
61
129
Zgodnie ztym, Driesch rozwija charakterystyk okrelenia teleologiczny, na paszczynie analogicznej, wsposb nastpujcy:
Wszelkie procesy, prowadzce do zbudowania jakiegokolwiek rodzaju maszyny, s celowe, poniewa tworz one zachowanie ludzkie,
same za maszyny nazwalimy praktycznymi: wszelkie zatem owe
procesy, ktre zachodz w maszynach, tj. w trakcie ich funkcjonowania, s take celowe. Zrozumienie tego typu celowoci nie jest
takie trudne, jak by to mogo si pocztkowo wydawa. Celowo
wystpuje tu wprawdzie rzadziej na gruncie cia n ie or g an ic zn y c h, ale nawet wtakich przypadkach chodzi otakie ciaa, ktre
nale do grupy artefaktw. Atam jest ona czci d e f in ic j i
maszyny, wskazujcej na to, i maszyna suy ludzkim celom. Tak
wic celowo procesw zachodzcych wmaszynach jest ostatecznie
prostym nastpstwem celowoci zachowa ludzkich. Ma to jednak
znaczenie, i wten sposb pojcie teleologiczny przenoszone jest
na zjawiska n ie or g an ic zn e63.
Pogbiajc dalej prezentowane wten sposb rozwaania wstpne

na temat celowoci iteleologii, Driesch przeszed od uj czysto terminologicznych do zagadnie ontologicznych. Wtym zakresie rozrni on dwie klasy zjawisk teleologicznych.
Pierwsz odmian zjawisk teleologicznych Driesch nazwa mianem statycznych:
Gdy rozwaamy procesy teleologiczne, zachodzce w maszynach
zbudowanych przez ludzi, wwczas rozumiemy wsposb jak najbardziej jasny ioczywisty, jak to si dzieje, e proces przyrodniczy moe
mie charakter teleologiczny icelowy, a z ar az e m moe mie charakter czysto mechaniczny czy wrcz fizyko-chemiczny. (...) Wiemy,
i tutaj kady poszczeglny proces, zachodzcy wobrbie caoksztatu dziaa maszyny, przebiega wcaej s we j j e d n os t k ow e j
s wo is t o c i, ie jego celowo lub teleologia jest zawdziczana
t y l k o miejscu iulokowaniu tego procesu wramach caoci maszyny. Jest on t y l k o dlatego celowy, e pozostaje on wdanym
okrelonym z w i z k u z innymi poszczeglnymi procesami,
i z adnego innego powodu. Chcemy w takim przypadku mwi
63
Tame, s. 397-398.
130
Dariusz szkutnik
o t e l e ol og ii s t at y c zn e j lub o t e l e ol og ii k on s t el ac j i, lub te o c e l ow o c i g ot ow e j64.
Drug odmian zjawisk teleologicznych Driesch nazwa mianem

dynamicznych:
Naturalnie, wszelkie odmiany procesw przyrodniczych, ktre s
celowe, ale nie s prostymi nastpstwami budowy maszyny, mona
by nazwa d y n am ic zn o-t e l e ol og ic zn y m i65.
Do procesw tego ostatniego typu Driesch zaliczy w szczeglnoci takie zjawiska wystpujce worganizmach ywych, ktre daj
si ujawni drog analizy, dotyczcej: rnicowania si systemw
harmonijno-ekwipotencjalnych, genezy systemw zoeniowo-ekwipotencjalnych oraz przez dokadne studium zachowania wraz
zjego kryteriami, historycznej podstawy reakcji oraz indywidualnego przyporzdkowania midzy przyczynami iskutkami66.
Driesch podkrela przy tym znaciskiem, i wswoim ujciu problematyki celowoci iteleologii wwiecie ywym stanowczo unika
wszelkiego psychologizmu. Wprost przeciwnie, pisa wrcz:
eliminujemy cakowicie pojcia psychologiczne z naszych czysto
przyrodniczych rozwaa. Wycznie za pomoc rodkw naukowo-przyrodniczych musimy przeprowadza wszelkie dowody, i wyjanienia statyczno-teleologiczne tutaj [tj. wprzypadku organizmw
ywych izachodzcych wnich swoistych procesw organicznych
DS] s niemoliwe, amam nadziej, e daje si to osign67.
Przedstawione powyej wyjanienia terminologiczne posuyy

nastpnie Drieschowi do rozwaenia najwaniejszego dla pod
wzgldem metodologicznym iteoretycznym zagadnienia:
co oznacza niemoliwo statyczno-teleologicznego rozoenia organizmu. Wtym celu zacznijmy od opisowego wyliczenia najwaniejszych cech charakterystycznych naszej entelechii68.
Tame, s. 398-399.
Tame, s. 399.
66
Por. tame.
67
Tame.
68
Tame.
64
65
131
W ten sposb dochodzimy do sedna metodologii Drieschowych

docieka zzakresu filozofii wiata organicznego.
3. Materialno-kategorialne pojcie entelechii
Dokadna rekonstrukcja sposobu pojmowania przez Driescha entelechii, do ktrej naley wreszcie przej, ma znaczenie decydujce dla caoksztatu prowadzonych wmojej pracy rozwaa. Przyjte
przez Driescha ustalenia stanowi bowiem powinny oglne wytyczne
heurystyczno-badawcze dla zrozumienia i wyjanienia poszczeglnych elementw Drieschowej filozofii wiata organicznego.
Driesch okreli cechy charakterystyczne entelechii wkilku nakadajcych si kolejno na siebie paszczyznach. Kada kolejna faza tej
charakterystyki przebiegaa cile wedle tej samej, dwoistej zasady
oglnej: wyrane odrnienie pojciowe izarazem zestawienie obok
siebie 1) przejaww spostrzegalno-zmysowej celowoci zjawisk organicznych, az drugiej strony, 2) przyjcie domylno-logicznej interpretacji quasi-psychologicznej owej spostrzegalnej celowoci zjawisk
organicznych, przy nadaniu tej interpretacji charakteru kategorialno-metodologicznego, anie metafizycznego.
3.1 Pojcie wielorakoci ekstensywnej i wielorakoci intensywnej czyli entelechia aprzejawy jej dziaa
Aby umoliwi przyjcie hipotezy oistnieniu entelechii, jednake
nie wtrywialnym sensie metafizycznym, aw bardziej subtelnym sensie logiczno-kategorialnym, Driesch rozrni pojciowo dwie odmiany rnorodnoci tego, co istnieje wsferze ycia ico tkwi wnaturze wiata organicznego: zmysowo spostrzegaln rnorodno ekstensywn oraz tylko logicznie domyln rnorodno intensywn.
Pierwsza znich miaaby cechowa spostrzegalne przejawy dziaania
entelechii, adruga miaaby cechowa skryt przed zmysami, ale za
to dostpn rozumieniu intelektualnemu natur entelechii.
132
Dariusz szkutnik
W tym celu Driesch wyszed od dwoistej charakterystyki entelechii:

Entelechia jest, zjednej strony, podstaw powstania ciaa organicznego, ktre jest zbudowane w sposb charakterystyczny z charakterystycznych elementw (...). Entelechia daje zatem w rezultacie
zawsze wielorako charakterystycznego typu, ktrej poszczeglne
elementy zestawione s przestrzennie obok siebie lub czasowo jedne
po drugich, lub te wobu ujciach, ale zawsze wcharakterystycznym
uporzdkowaniu. Bdziemy nazwa tak wielorako, oile jest ona
przejawem entelechii, mianem wielorakoci e k s t e n s y wn e j,
pamitajc zarazem otym, i wszelkie rodzaje maszyn take s wielorakociami ekstensywnymi wpodanym tego sowa znaczeniu69.
Jak si jednak okazuje, wskazany aspekt entelechialny zjawisk

i obiektw przyrodniczych, wcale nie swoisty dla wiata organicznego, nie wyczerpuje jednak bynajmniej wszystkich aspektw entelechialnych, waciwych przyrodzie wogle. Jest tak, poniewa entelechia w scharakteryzowanym dotd wymiarze ekstensywnym jej
dziaania sama ma charakter zupenie inny:
Teraz zkolei zamierzamy dowie, i entelechia, tj. podstawa powstania wspomnianych wyej wielorakoci ekstensywnych, niezalenie od tego, czy s nimi organizmy ywe, czy te maszyny, sama
nie moe jednak by wielorakoci ekstensywn takiego typu, ktry
jest waciwy dla jakiejkolwiek maszyny. Innymi sowy: organizm
rzeczywisty, jako przedmiot obserwacji, zpewnoci jest kombinacj elementw, z ktrych kady, tak jak w maszynie, moe zosta
opisany za pomoc wyrae fizycznych i chemicznych; podobnie
jest w przypadku wszelkich zmian owych elementw, dajcych rezultaty, opisywalne wtaki sam sposb; ale podstawa ostateczna p ow s t an ia owej kombinacji iwszelkich jej zmian sama n ie jest ju
takim czynnikiem lub kombinacj czynnikw, o jakich poucza nas
fizyka ichemia, lecz oparta jest na entelechii itak samo jest podstaw ostateczn powstania maszyny jakiegokolwiek rodzaju, ktra jest
wynikiem dziaania, ale ona sama ju nie jest maszyn. Nazwiemy
wszelkie rodzaje entelechii lub psychoidw wi e l or ak o c ia69
Tame, s. 400.
133
m i i n t e n s y wn y m i; bo wprawdzie zawieraj one co wielorakiego, ale elementy tych wielorakoci ani nie wystpuj przestrzennie obok siebie, ani te nie wystpuj czasowo jedne po drugich.
Mona powiedzie, i entelechia jest wieloraka wujciu mylowym,
ale jako czynnik przyrody jest prosta70.
Przeprowadzona analiza pojciowa skonia Driescha do przyjcia

drugiego okrelenia entelechii:
Entelechia (...) jest, zdrugiej strony, podstaw dziaania, tj. podstaw typowej kombinacji typowych ruchw71.
Ujcie takie daje podstaw do poczenia pojcia entelechii zomwionym wyej pojciem teleologii:
Entelechia, jako wielorako intensywna, naley oglnie do dziedziny teleologii d y n am ic zn e j: wjej dokonaniach jest zawarte
co, co nosi charakter teleologiczny; jest tak niezalenie od tego, czy
te dokonania nakierowane s na stan normalny poszczeglnego organizmu wodniesieniu do jego formy lub funkcji pod co podpada
istnienie przestrzenne w ogle, zwizane z pojciem czego normalnego czy te jest ono nakierowane na przekraczanie zwykej
normalnoci, jak to ma miejsce wprzypadku dziaania waciwego.
Dziaanie, dokonania artysty wszerokim tego sowa znaczeniu, nie
jest niczym przestrzennym, lecz wy t wa r za co, co ma charakter
przestrzenny, aentelechia tworzy poprzez artyst72.
Zpoczynionymi wanie ustaleniami Driesch powiza rozrnienie dwu zasadniczo odmiennych skutkw dziaania entelechii, tj. organizmu ywego imaszyny:
Tutaj ponownie napotykamy rnic midzy takim wytworem entelechii, ktry jest miejscem przejawiania si samej entelechii, tj.
ywym organizmem, a takim z kolei wytworem entelechii, ktry
jest maszyn, niezdoln ju do dokonywania dalszych czynnoci
entelechialnych73.
Tame.
Tame.
72
Tame, s. 400-401.
73
Tame, s. 401.
70
71
134
Dariusz szkutnik
Wtym miejscu Driesch pokreli zca moc nie-psychologiczno, awic nie-subiektywno pojcia entelechii, traktowanej przeze jako najbardziej charakterystyczny czynnik podstawowy, wystpujcy wwiecie organicznym, szczeglnie ujego podstaw:
P ow ie d zm y t o j e s zc ze r az, e, p r zy n aj m n ie j
n a p oc z t e k, a n i e n t e l e c h i a an i p s y c h oi d y
n ie s n at ur y p s y c h ic zn e j: wsferze psychicznej dla logika istnieje tylko moje Ja. Ja mam doznania iodczucia, isdy,
ipragnienia, przyroda jednak, jako przedmiot mojego spostrzegania
isdzenia, ipragnie, ma do dyspozycji tylko agensy lub czynniki,
ktre odnosz si do jej budowy ido waciwego jej typu zmian; do
czynnikw tych nale entelechie ipsychoidy74.
Nie przekrela to jednak, zdaniem Driescha, znaczenia metodologicznego psychologii wbadaniach swoistoci zjawisk organicznych:
Naturalnie, przy rnych okazjach zapoyczalimy z psychologii
wyraenia analityczne wcelu analogicznego opisania tych agensw,
ibdziemy to nadal czyni. Naszym zamiarem byo przy tym, inadal
bdzie, umoliwienie analizy rodzaju istopnia wielorakoci zawartej
wentelechii; poniewa ten rodzaj iten stopie wielorakoci przypomina wznacznej czci wielorako caego zjawiska psychicznego.
Wten sposb psychologia stanie si dla nas rwnie metod75.
To ostatnie rozstrzygnicie stawia jednak natychmiast kolejne

okrelone zagadnienie przygotowawcze do rozwaenia, podjte przez
Driescha w kolejnym punkcie jego pojciowych analiz przygotowawczych do waciwych docieka zzakresu filozofii wiata organicznego:
Dla celw pogbionego badania natury wielorakoci, zawartej
w entelechii, potrzebne jest rozrnienie rnych typw entelechii
w odniesieniu do zagadnienia, czy tzw. dowiadczenie odgrywa
wich przypadku jak rol, czy te nie: entelechiom waciwym dla
morfogenezy iinstynktw2) [2) Zakadajc, e wprzypadku instynk74
75
Tame.
Tame.
135
tw wgr wchodzi entelechia (...).] brak jest kryterium historycznej podstawy reakcji, psychoidy je posiadaj76.
3.2 Wiedza iwola wtrna ipierwotna czyli zasady kategorialnie pojmowanej teleologii materialnej
Podtekst stanowiska Driescha womawianej teraz kwestii mona
wyrazi nastpujco: jeli entelechia ma by czynnikiem przyrody
zasadniczo odrbnym, bo odmiennym od wszelkich czynnikw przyrodniczych typu fizycznego, a przy tym jedyn dobrze znan nam
i wyranie widoczn dziedzin tego typu czynnikw jest sfera zjawisk psychicznych, to entelechii trzeba nada wyran interpretacj
psychologiczn. Z drugiej jednak strony, Driesch zdawa sobie doskonale spraw ztego, e psychiczno entelechii nie moe mie
charakteru przedmiotowo-metafizycznego, wobec tego jedyne rozwizanie dostrzeg on wnadaniu entelechii jedynie charakteru logiczno-kategorialnego. Temu celowi miao suy rozrnienie zjawisk
wiedzy iwoli wznaczeniu pierwotnym iwtrnym.
Zgodnie z tym nastawieniem metodologicznym, w przekonaniu Driescha, wielorako intensywna, wystpujca w psychoidzie,
poddaje si w peni analizie psychologicznej, wyraonej w takich
terminach jak spostrzega, sdzi czy chcie. Terminy owe
mona wtym przypadku do zastosowa wznaczeniu przenonym.
Zpewnoci mona w ten sposb zbudowa psychologiczny obraz
poznawczy psychoida, ale tylko w znaczeniu czysto opisowym,
awic wmojej terminologii fenomenologicznym. Driesch sdzi,
i mona te wtakim przypadku mwi o w t r n e j wi e d zy
i w ol i. Jego zdaniem, rozciga si to te na pewne waciwoci
tych wielorakoci, ktre maj charakter entelechialny77.
Co wicej jednak, Driesch sdzi take, i to oznacza zarazem,
e w owych wielorakociach entelechialnych czy psychoidalnych
76
77
Tame.
Por. tame, s. 402.
136
Dariusz szkutnik
wystpuj take pierwotne waciwoci psychologiczne, a nawet

e musz one tam wystpowa, jakkolwiek takie waciwoci psychologiczne entelechii ocharakterze pierwotnym trudno poddaj si
badaniom iw ogle zrozumieniu. Taki pierwotny charakter psychologiczny miayby jednak mie zdaniem Driescha wszczeglnoci wszelkie rodzaje odnawiania (Restitutionen) iwszelkie rodzaje
instynktw78.
Wyjanienie tego Driesch widzia wpodjciu stosownie ujtego,
Kantowskiego zagadnienia kategorialnego, achodzio mu o:
problem podstawowy teorii poznania wjej postaci b io l og ic zn e j. Teoriopoznawcze pytanie K an t a brzmiao: Jak jest moliwe
dowiadczenie? pytanie biologiczne brzmi: Jak s moliwe zdolnoci wtrne psychoida? Take tutaj nie wykraczamy poza analogie.
Moemy powiedzie, e, aby mc sdzi oczym lub wiedzie co
pod wzgldem treciowym, musi by ju dany typ oglny sdzenia
iwiedzy. Ipodobnie jest wodniesieniu do analogii dotyczcej woli:
To, co jest przedmiotem woli, polega na dowiadczeniu, ale sama
wola jest czym pierwotnym. Co wicej, jakkolwiek wynik, ktry by
wiadomie przedmiotem woli wpostaci wtrnej, na gruncie dowiadczenia, ktre jest zawsze pewnym stanem wiata zewntrznego, to jednak stan ten nie moe wadnym wypadku zosta osignity
bezporednio; zostanie on osignity poprzez ruchy muskuw, ktre
ze swej strony zale od swoistego unerwienia79.
Wzakresie czysto opisowo-analitycznym Driesch nie dostrzeg tu

jeszcze adnych powanych trudnoci. Jego zdaniem, sytuacja ulega
zmianie przy przejciu na poziom teoretyczny, dotyczcy wyjaniania
obserwacji, awic gdy trzeba si odwoa do czynnikw przedmiotowych, warunkujcych okrelone zjawiska organiczne. To jest, wtym
przypadku, gdy:
badamy przynajmniej znaczenie zdolnoci pierwotnych tych entelechii, uktrych podstawa historyczna nie odgrywa ad n e j roli.
Wtoku analizy waciwoci podstawowych, przysugujcych entele78
79
Por. tame.
Tame, s. 403.
137
chiom morfogenetycznym, adaptacyjnym iinstynktowym, znajdujemy si faktycznie wprzykrym pooeniu: poniewa musi tu istnie
co, co nie tylko wykazuje wogle podobiestwo do wiedzy iwoli,
jak to przecie musimy przyj dla zdolnoci pierwotnych psychoidw, l e c z d o w ol i b y t w s p e c y f ic zn y c h, c h o
n ie d o wi ad c za n y c h, jak te do wiedzy dotyczcej rodkw
swoistych, sucych do ich pojawiania si. Wnajmniejszym stopniu
nie jestemy jednak wogle wstanie zrozumie takiej s p e c y f ic zn e j pierwotnej wiedzy iwoli80.
Driesch doskonale zdawa sobie spraw ztego, e chodzi tu ozagadnienie kluczowe dla caego nurtu witalizmu jako takiego:
Tutaj witalizm napotyka bez wtpienia waciw dla trudno najwiksz; wanie tutaj mamy do czynienia z tym, na co tak wielu
wskazuje, dlaczego nie jest wstanie przyj teorii witalistycznych.
Bardzo chtnie przyjliby teori autonomii ycia, o ile odgrywa
wniej rol historyczna podstawa reakcji, tj. wtrna wiedza iwola.
Sdz jednak, i nie byliby wstanie przyj autonomicznych teleologicznych agensw, ktre nie posiadayby owych zdolnoci wtrnych.
(...) K an t myla cakiem podobnie, poniewa pozostawi zupenie
otwartym problem waciwego witalizmu i broni dla morfogenezy
oraz przemiany materii teleologii tylko formalnej81.
W tej krytycznej sytuacji Driesch podj decyzj rozstrzygajc, przypisujc entelechii wiedz iwol pierwotn przechodzc
przez to na paszczyzn kategorialnie rozumianej teleologii materialnej przy przyjciu pewnych warunkw:
W moim najgbszym przekonaniu, jestemy zm us ze n i dopuci witalistyczne autonomiczne agensy, ktre nie maj adnego
dowiadczenia, tzn. nie maj adnych zdolnoci wtrnych, ajednak s obdarowane s p e c y f ic zn wiedz iwol. Oile chodzi
omorfogenez, przystosowanie fizjologiczne iruchy instynktowe, to
wrzeczywistoci m us ico istnie, co, wsensie przenonym, jest
porwnywalne ze swoist wiedz iwol b e zdowiadczenia; mor80
81
Tame.
Tame, s. 404-405. Podkrelenie moje DS.
138
Dariusz szkutnik
fogenez naley zatem porwnywa nie zdziaaniem, lecz z i n st y n k t e m. (...) Naturalnie, musimy by bardzo ostroni przy ustalaniu tego, co tu powinno by znanym iosdzanym ichcianym.
W odniesieniu do regeneracji morfologicznej na to pytanie mona
wzgldnie atwo odpowiedzie; tutaj celem, ktry ma by osignity,
jest organizacja normalna; e rodek do tego celu zostanie z n al e zi on y wiadomie, mogoby si to wydawa czym bardzo rzadkim, jest to jednak f ak t; ijest take faktem, e wprzypadku naszych regulacji rwnocelowych znane s istosowane rne rodki,
prowadzce do tego samego celu ostatecznego.
Jak najbardziej na miejscu jest te wielka ostrono teoretyczna
odnonie do zdolnoci pierwotnych, przyjmowanych w przypadku
p r zy s t os ow an ia. Jak to ju zostao powiedziane, nie powinnimy ponownie przedstawia sobie w sposb analogiczny, e
organizm w ie, i jaka substancja spowoduje jego zatrucie, gdy
wchania j przez jelita lub skr. Mona by sobie jednak wyobrazi,
e organizm wie, jak powinien si zachowywa, gdy stan jego ycia
znajduje si dokadnie w takim punkcie, e moe dozna zakcenia, ie czyni on wwczas co, aby tego zakcenia unikn. Wiemy
przecie, e antyciaa budowane s zawsze p o t y m, gdy trucizny
przenikaj do organizmu, ie zmiana przepuszczalnoci powierzchni
ma miejsce dopiero p o t y m, gdy anormalna wymiana specyficzna
materiaw midzy rodowiskiem ipynami cielesnymi za s z a
ju jaki czas temu. Nie widz jednak adnych zasadniczych trudnoci wtym, aby mwi tu o p ie r wo t n e j wi e d zy i w ol i
e n t e l e c h ii wsposb analogiczny; iz pewnoci to, co tu wystpuje, nie daje si wjakikolwiek sposb opisa za pomoc adnych
innych sw82.
Podjwszy tak ostateczn decyzj teoretyczn wkwestii natury

entelechii, Driesch rozwin nastpnie, wzarysie, opis pewnych cech
istotnych entelechii, traktowanej jako czynnik pierwotny przyrody,
na rwni zczynnikami fizycznymi.
82
Tame, s. 405-406.
139
3.3 Entelechia iindywiduum czyli rdo pierwotne swoistoci kategorialnej zjawisk organicznych
Przede wszystkim, Driesch przypisa entelechii charakter par excellence indywidualizujcy wdziedzinie zjawisk wiata organicznego.
Ot wedle najstarszej tradycji, ju sam organizm ywy by nazywany mianem indywiduum co Driesch powiza bezporednio
zentelechi:
Od wiekw organizm nazywa si mianem in d y wi d uu m, tzn.
czym, co nie moe zosta podzielone bez ustania tego, czym by.
Indywiduami w innym sensie s atomy wiata nieorganicznego;
sowa indywiduum iatomon atomon znacz przecie to samo.
Ztego punktu widzenia moemy powiedzie, e entelechia stanowi
indywiduum, e jest ona czym indywidualizujcym83.
Owa indywidualno organizmu nie jest jednak zdaniem Driescha wyrazem jego budowy materialnej, fizycznej, lecz przejawem
istnienia idziaania samej tylko entelechii:
Jednake nowoczesna nauka moe tu stosowa pojcie indywiduum tylko z pewnymi ograniczeniami: wiemy z naszych bada, e
zarwno organizm embrionalny, jak i dorosy daje si podzieli,
b e z utraty jego caoci, poniewa tworzy on ze swych czci now
cao. Pojcie indywiduum jest przez to uywane niepoprawnie,
przynajmniej w wielu przypadkach swych zastosowa, w odniesieniu do form cielesnych. Czci pierwotnego indywiduum mog,
przynajmniej potencjalnie, same by indywiduami. By moe byoby
lepiej uywa pojcia indywiduum tylko wodniesieniu do entelechii,
ale nie do form cielesnych84.
Postawienie sprawy wten sposb przez Driescha zrodzio natychmiast kolejne zasadnicze pytanie:
W jakich typach cia przyrodniczych wystpuj przejawy entelechii
iw jakim zwizku pozostaj te ciaa zinnymi ciaami przyrody85.
Tame, s. 406.
Tame.
85
Tame.
83
84
140
Dariusz szkutnik
3.4 Klasy cia, czyli przepa kategorialna midzy obiektami

fizykalnymi aorganicznymi
Odpowiadajc na postawione wyej pytanie, Driesch dokona klasyfikacji cia jako obiektw przyrodniczych, zpunktu widzenia swej
koncepcji witalistycznej. Wtym celu opar si na klasyfikacji powstajcej zdwu krzyujcych si podziaw logicznych:
Wszelkie ciaa (...) mona sklasyfikowa zdwch oglnych punktw widzenia: s one albo jednolite albo zoone oraz ich forma ma
bd charakter przypadkowy bd istotny. Ciaa jednolite iprzypadkowe nazywa si amorfnymi; dla naszych rozwaa nie przedstawiaj one adnego przedmiotu zainteresowania. Ciaa zoone iprzypadkowe odgrywaj wielk rol wgeologii; nale tu wyspy igry; ich
forma zostaa na nich wycinita przez procesy zewntrzne, ktre s
czciami kumulacji, jak to widzielimy wjednym zwczeniejszych
rozdziaw. Ciaami jednolitymi iistotnymi s krysztay, wszelkie typowe nieuporzdkowanie krysztaw, jak tzw. dendryty, iwszystkie
inne rnorodnoci formy, jakie moe przybra materia homogeniczna, jak np. pomarszczone ksztaty elatyny, biaka zjaja iinnych substancji (...). Ciaami zoonymi iistotnymi s wycznie organizmy
iwytwory sztuki86.
Wwietle przyjtej klasyfikacji cia jako obiektw przyrody konieczne byo zarysowanie z punktu widzenia potrzeb koncepcji
witalistycznej, opartej na kategorialnie rozwijanej koncepcji teleologii materialnej wyranej i zasadniczej rnicy midzy krysztaami aorganizmami ywymi. Rzecz wtym, i krysztay s obiektami
czysto fizykalnymi, ale przejawiaj wiele waciwoci udzco nieraz
przypominajcych organizmy ywe. Wyrane odgraniczenie krysztaw od organizmw ywych uzasadnioby pogld oroli entelechii
jako jednego zpodstawowych czynnikw przyrody, wystpujcych,
jako rwnorzdne i niezalene, obok podstawowych czynnikw
fizykalnych.
86
Tame, s. 407.
141
Odgraniczenie czysto fizykalnych waciwoci krysztaw od

swoicie entelechialnych waciwoci organizmw Driesch przeprowadzi, wzarysie pocztkowym, wsposb nastpujcy:
Jedna znajwikszych rnic midzy krysztaami iorganizmami polega za na tym, e tylko te pierwsze, ale nie te drugie, s wcaoci
tej samej natury substancjalnej; wiemy przecie: organizmy s wielorakociami wy s k o u s t op n io wa n y m i, akrysztay nie
(...). Druga rnica podstawowa midzy wspomnianymi klasami cia
dotyczy sposobu ich powstania. Organizmy pochodz od wynikw,
ktre posiadaj mniej widoczn wielorako, ni posiada j koniec,
a mianowicie od jaj; krysztay s zawsze samymi sob i posiadaj
t y l k o zdolno wzrostu. Trzeci rnic mona by odnale wfakcie, e krysztay w trakcie swego wzrostu wykorzystuj swoisto
rodowiska wswojej swoistoci, podczas gdy dla organizmw rodowisko jest tylko rodkiem wzrostu, aich swoisto opiera si na
nich samych; na ten punkt kad jednak najmniejszy nacisk wnaszej
aktualnej analizie87.
Jak si okazywao, kwesti newralgiczn wtoku odrniania krysztaw od organizmw ywych bya kwestia zdolnoci krysztaw do
swoistej regeneracji, udzco podobnej pod pewnymi wzgldami
formalnymi do rzeczywistej regeneracji, cechujcej wsposb istotny organizmy ywe, ktr Driesch chcia interpretowa jako jeden
z gwnych przejaww istnienia i dziaania entelechii odrbnego
iswoistego czynnika przyrody worganizmach ywych. Ow rnic zasadnicz przedstawi wsposb nastpujcy:
W odniesieniu do drugiego rozrnienia mona by postawi zarzut,
e badania ostatnich lat, (...) dowiody istnienia znacznej zdolnoci
rekonstrukcyjnej wkrysztaach. Rozbite krysztay mog wrzeczywistoci nie tylko zastpi brakujce czci, ale mog one wpewnych
przypadkach, przez zmiany wszystkich ich proporcji, przeksztaci
si w now ma cao proces, ktry przypomina rnicowanie
si systemu harmonijno-ekwipotencjalnego. Jak zatem mgbym powiedzie, wwietle tych faktw, e krysztay zawsze s tylko sob
87
Tame.
142
Dariusz szkutnik
itylko rosn? Mgbym to jednak uczyni, poniewa krysztay, pomimo ich tak zwanego odnowienia, dokonuj przecie caoci swych
procesw morfogenetycznych t y l k o za pomoc tych samych si,
ktre okrelaj take ich wzrost, iza pomoc adnych innych si (...).
Siy te dziaaj wrnych kierunkach przestrzennych zrn intensywnoci i posiadaj charakterystyczne uporzdkowanie wzgldnych maksimw; taki wanie charakter si morfotwrczych waciwych krysztaom, wraz z pewnymi zalenociami napiciowymi
midzy materiaem trwaym krysztaw i otaczajcym roztworem,
wystarcza do tego, aby wyjani zarwno normalny wzrost, jak i tak
zwane odtwarzanie: okazuje si, e jest to za ws ze t y m s am y m. Dlatego te wanie krystalizacja jest prostym procesem addytywnym, pomimo tak zwanego odtwarzania: materia wzrostowy
pochodzi zawsze zroztworu pod wzgldem jego swoistoci, atypowa forma jest cakowicie okrelana przez siy kierunkowe wszystkich
najmniejszych czstek krysztau. Gdy znane s siy czstki iistniejce warunki fizyczne, to znany jest take rodzaj wzrostu, ktry musi
zaj. W ostatecznoci, wszystko daje si sprowadzi do pewnego
rodzaju uporzdkowania molekularnego: charakter szczeglny uporzdkowania zawiera swoistoci rozkadu si o rnych intensywnociach. Dlatego te moemy powiedzie, e kryszta jest cay
wkadej swej czci nie tylko potencjalnie, lecz wrzeczywistoci;
wszystkie jego procesy odtworzeniowe dotycz tylko przemian
wuporzdkowaniu takich caoci; ich wynik, brany sam wsobie,
n ie jest caoci waciw (...).
Zatrzymaem si nieco dokadniej nad problemem krystalizacji,
ni mogoby si to wydawa konieczne, poniewa ostatnio ujmuje
si, mocno przesadnie, analogie midzy krystalizacj imorfogenez
organiczn (...). Wmoim przekonaniu, zpewnoci is t n ie j tu
take cakiem niewtpliwe analogie, a nawet tosamoci; jednake
tylko otyle, oile krystalizacja jest jednym ztakich r od k w nieorganicznych, ktre entelechia wykorzystuje dla swych celw. Jest
bowiem cakiem zrozumiae, e: morfogeneza wy k or zy s t uj e
tylko pewne cigi krystalizacji, ato nie ma nic wsplnego, wsobie
idla siebie, zjakimkolwiek zjawiskiem organizacyjnym.
Ciaa zoone w sposb istotny, ktre nazywamy organizmami,
powstaj wprawdzie, tak jak i krysztay, za pomoc materiaw
amianowicie tlenu ipoywienia dostarczanych zzewntrz; zalek
143
organizmu wykorzystuje jednak te substancje niebezporednio; najpierw buduje on znich co, co moe dalej zuytkowa, asposb ich
wykorzystywania jest wszystkim innym, tylko nie zwykym doczaniem ich elementw: jest to mianowicie cig charakterystycznych,
i swoicie uporzdkowanych, zrnicowa, dokonywanych w toku
podwyszania stopni wielorakoci organizmu88.
Ostatecznie rzecz biorc, Driesch spointowa charakterystyk

entelechii, szczeglnie jej roli w ksztatowaniu organizmu ywego,
wsposb dwojaki. Odwoa si mianowicie, zjednej strony, do bardzo starych analogii Platoskich, az drugiej strony, do zupenie nowych odmian zjawiska rwnowagi wprzyrodzie:
Budowa organizmu jako ciaa zoonego wsposb charakterystyczny jest zadaniem entelechii. Entelechia oznacza zdolno budowania
formae essentialis; byt istawanie si s tu zespolone wsposb wysoce szczeglny; c za s wk r ac za w b e zc za s ow e, t zn.
w i d e w s e n s ie P l at on a.
Ju fizjologia elementarna uczy nas, e ksztat organiczny take
w innym sensie stanowi formam essentialem: ksztat organizmu
jest nie tylko zbudowany w sposb charakterystyczny, lecz take
zostaje zachowany w stanie normalnym, pomimo nastpujcej nieustannie wymiany materiau w toku przemiany materii. Niektrzy
autorzy mwi tu o rwnowadze dynamicznej. Wyraenie jest
nieszkodliwe, gdy nie oznacza ono nic innego ni trwanie ksztatu
pomimo wymiany materiau; ale sowo takie niczego nie wyjania,
atym bardziej nie prowadzi zpowrotem do wiata nieorganicznego,
jak to czasami sdzili bezkrytyczni fizjologowie. Pytaniem jest, j ak,
tzn. przez jakie czynniki, rwnowaga jest zachowywana lub przywracana ponownie po zakceniach89.
Pojcie stanu rwnowagi dynamicznej, jako stanu swoistego organizmw ywych na tle zjawisk przyrodniczych wogle, zosta potem podjty przez pewne kierunki organicystyczne czy organizmalne,
wbiologii teoretycznej, nastawione na uwydatnianie swoistoci ycia
88
89
Tame, s. 407-409.
Tame, s. 409-410.
144
Dariusz szkutnik
wcaej przyrodzie izwizanej ztym autonomii biologii (co jest zasadniczo bliskie postawie witalistycznej wogle) tymi kwestiami
nie bdziemy si tu ju jednak zajmowa.
3.5 Porzdek entelechii. Entelechia i maszyna czyli nowy
ukad kategorialny wiedzy oprzyrodzie
Entelechialna wielorako zjawisk organicznych nie jest oparta
na jakiej jednej tylko zasadzie Driesch sdzi, e odmian entelechii jest wiele i penion one rne role organiczne, a na dodatek,
iod tego trzeba zacz, nie wszystko wwiecie organicznym zaley
wprost od dziaania entelechii. Driesch nakreli przy tym wsposb
zwizy iprzykadowy, jak entelechie ukadaj si wpewien system
porzdkowy:
Wiemy ju, e nie kade zdarzenie, zachodzce w toku morfogenezy i przemiany materii, jest wynikiem bezporednim czynnoci
entelechialnej, i wartym jest zachodu powiedzenie tu jeszcze czego dodatkowo. Najpierw chcemy powtrzy, e worganizmie rol
sw odgrywaj r n e rodzaje entelechii (...): jest tam entelechia
morphogenetica apotem entelechia psychoidea, at ostatni mona
podzieli zalenie od tego, czy kieruje ona instynktami lub te dziaaniami. Dalej, mona take powiedzie, e rne czci mzgu, jak
np. u krgowcw pkule i mdek, posiadaj swe rne rodzaje
entelechii. Atake podczas morfogenezy iprzy odtworzeniach kady
wchodzcy wgr system harmonijno-ekwipotencjalny ma oczywicie
sw pod-entelechi, przy czym wprzebiegu ontogenezy zawarta implicite potencja (...) wchodzcych wgr entelechii jak wiadomo staje
si coraz ubosza. Pod-entelechie pracuj niekiedy nawet zbytnio
na wasn rk ibez wzgldu na cao; aczyni to zarwno wtoku
waciwego samornicowania, gdzie w przypadkach eksperymentalnych pracuj nawet wrcz bezskutecznie, jak te wprzypadkach
superregeneracji, gdzie wykonuj one prace niepotrzebne, zbdne.
Moemy zatem wrzeczywistoci mwi o p or z d k u entelechii
wedle r an g i lub wa r t o c i, oporzdku, ktry jest porwnywalny zporzdkiem rang lub wartoci warmii lub wadministracji.
Wszelkie entelechie bior jednak swj pocztek z jednej entelechii
145
wyjciowej, imog wtym wzgldzie wszystkie ponownie oznacza

jedn. Dopiero pniej stanie si zupenie jasne, co to oznacza.
Entelechia pocztkowa jaja wytwarza nie tylko entelechie pochodne, lecz tworzy take wszelkie moliwe odmiany uporzdkowania czysto mechanicznego: oko np. funkcjonuje wznacznej mierze
jako prosta camera obscura, aszkielet podlega prawom statyki nieorganicznej. Kada cz tych systemw organicznych jest doprowadzana na swoje miejsce przez entelechi, aby przez to suy caoci;
sama cz dziaa jednak wsposb maszynowy.
Dochodzimy zatem na koniec do pogldu, e rne postaci
h ar m on ii przy powstawaniu ifunkcji czci, ktre bezporednio od siebie wzajemnie nie zale (...), s ostatecznie nastpstwem
czynnoci entelechialnych. Entelechia, ktra je wytworzya, b y
a w swej wielorakoci intensywnej harmonijna: iwanie d l at eg o wytworzone przez ni struktury ekstensywne s take harmonijne.
Innymi sowy: worganizmie istnieje naturalnie wiele procesw typu
statyczno-teleologicznego, tj. procesw, ktre przebiegaj wsposb
teleologiczny lub celowy na gruncie podoa maszynowego; ale to
entelechia wytworzya owo podoe: i w ten sposb teleologia statyczna ma swe korzenie wteleologii dynamicznej90.
Dynamiczny porzdek dziaa entelechialnych posuy Drieschowi do wyjanienia tak wanych, awprowadzonych na pocztku podawanej przeze charakterystyki entelechii, rozrnie pojciowych,
dotyczcych wielorakoci ekstensywnych iintensywnych:
Dopiero teraz rozumiemy w peni, co to znaczy, e entelechia jest
wielorakoci intensywn, ktra urzeczywistnia si ekstensywnie;
innymi sowy, wiemy teraz, co to znaczy nazywa jakie ciao przyrodnicze ywym organizmem; znaczy to: odnosi dan jego wielorako
ekstensywn do wielorakoci intensywnej, jako do jej podstawy91.
I wreszcie, z przedstawionych objanie Driesch wyprowadzi

pewne oglne wnioski ipostulaty awic wytyczne naczelne dla
swych docieka waciwych wzakresie filozofii wiata organicznego.
90
91
Tame, s. 410-411.
Tame, s. 411.
146
Dariusz szkutnik
3.6 Podsumowanie i nowe problemy czyli waciwy punkt

wyjcia dla filozofii wiata organicznego
Zagadnieniem naczelnym powinna by elementarno przyrodnicza entelechii:
Jak jednak wielorako intensywna moe by elementarnym
czynnikiem przyrodniczym? Odpowied na to pytanie zaley naturalnie od tego, co rozumie si przez wyraenie elementarny czynnik
przyrodniczy. Wnikliwa analiza tego pojcia pokae nam zatem,
kiedy w sposb uzasadniony powinnimy nazywa elementarnym
jaki czynnik przyrodniczy, akiedy nie92.
W celu wyjanienia postawionego zagadnienia naley si przeciwstawi przede wszystkim naczelnej postawie filozoficzno-metafizycznej, lecej upodoa redukcjonistycznego mechanicyzmu:
Dogmatyzmowi materialistycznemu zostanie tu udzielona odpowied, e pojcia mechaniki lub energetyki s jedynie uzasadnionymi elementarnymi pojciami wszelkiej nauki ale dogmatyzm n ie
odpowiada n am wadnej postaci93.
Naley si take przeciwstawi zdecydowanie cile zwizanej

zowym dogmatyzmem tak sdzi Driesch nazbyt minimalistycznej postawie epistemologicznej:
Teoria tak zwanej ekonomiki mylenia, ktra wspczenie odgrywa
tak wan rol, powie ze swej strony, e wprowadzanie jakiegokolwiek elementarnego czynnika przyrody jest uzasadnione, gdy jest on
konieczny. Gdy analiza cigle nam pokazuje, e istnieje co dotd
nieznanego, co nie daje si przedstawi za pomoc znanych ju nauce czynnikw przyrodniczych, wtedy, iwtedy, ju poza wszystkim,
teoria ekonomii mylenia pozwoli nam wytworzy nowy czynnik
elementarny d ow ol n e g o r od za j u ida od nas bdzie
podjcia si analizy, czy jakikolwiek nowy czynnik naley uzna za
stay, za si lub za energi al b o z a c o p oz a t y m.
Dla teoriopoznawczego ekonomisty, dla ktrego summum ius jest
92
93
Tame, s. 411-412.
Tame, s. 412.
147
to, co praktyczne, nauka jest czystym dowiadczeniem; a nawet

dla nie istnieje adna filozofia, ktra staaby si czym wicej ni
nauka empiryczna. Wszelkie nowe czynniki, wytworzone wedle jego
metody, naturalnie niczego nie wyjaniaj, lecz mog tylko opisywa wpostaci skrconej: ale ekonomici mwi nam take, e nie
jest moliwe nic innego poza takim opisem.
Nie podzielamy zatem zupenie nowoczesnego, empirystycznego
iekonomicznego punktu widzenia, aprzez to te pytanie o p r aw om oc n o naszego nowo utworzonego elementarnego czynnika przyrody jest problemem wanym94.
Na przedstawionym gruncie oglnym Driesch sformuowa wreszcie swoisty postulat naczelny swej metodologii:
Chcemy zatem rozpocz od poszukania takiego uzasadnienia; okae si, e nasza entelechia wymaga, po pierwsze, oglnego uzasadnienia przyrodniczo-teoretycznego, a po drugie, uzasadniania kategorialnego albo, jeli kto woli, uzasadnienia logicznego. T o, e
i j ak j e j p oj c ie j e s t zg od n e z i n n y m i p oj c iam i p r zy r od n ic zy m i, d ob r ze ut r wa l on y m i o r az
t o, e i j ak j e s t on a m o l iw a s am a w s ob ie, m us i s i s t a j as n y m95.
Drieschowa filozofia wiata organicznego jest, wedle jego zamierzenia, penym rozwiniciem i konkretyzacj owego dwoistego naczelnego wymogu metodologicznego.
Pierwszy wtek tego wymogu dotyczy zagadnie zwizanych
z uzasadnieniem porednim teorii entelechii, a przede wszystkim
dotyczy kwestii zasadniczej zgodnoci pojcia entelechii zpojciami
naczelnymi przyrodoznawstwa nieorganicznego. Chodzi o tak fundamentalne pojcia fizyki iinnych nauk, dotyczcych przyrody nieoywionej, jak przyczynowo, zasada zachowania energii itd. Tym
zagadnieniom jest np. powicona cz Idziau B wPhilosophie des
Organischen.
94
95
Tame.
Tame.
148
Dariusz szkutnik
Wtek drugi wspomnianego wymogu metodologicznego dotyczy

natomiast zagadnie zwizanych zuzasadnieniem bezporednim teorii entelechii, aprzede wszystkim dotyczy kwestii zwizku biologii
zpsychologi oraz czysto logiczno-kategorialnego, anie metafizycznego, charakteru witalizmu. Tym zagadnieniom jest np. powicona
cz II dziau B wPhilosophie des Organischen.
Paszczyzna gwna bada prezentowanych w niniejszej pracy
obejmuje przede wszystkim elementy podstawowe wtku pierwszego metodologii Hansa Driescha. Elementy wtku drugiego zostan
uwzgldnione, ewentualnie, w miar potrzeb analityczno-badawczych iwyjaniajcych kwestie nalece do wtku pierwszego.
Summary
This essay sets out to describe the system comprising the main methodological principles of Drieschs scientific research in biology, particularly in
the domain of morphogenesis. In this regard, Driesch claimed that his general philosophical point of view which was of a neovitalistic sort would
in essence be idealistic, but only in a critical sense of this term. I present Drieschs conception of the relationship between the organic and the inorganic
worlds. In this context, I show what role Driesch assigns to entelechy as
a specific factor within organic processes.
Literatura
1. Driesch H., Philosophie des Organischen, Leipzig 1921.
2. Driesch H., Der Vitalismus als Geschichte und als Lehre, Leipzig 1905.
3. Driesch H., Lebenserinnerungen, Mnchen/Basel 1951.
4. Driesch H., Die mathematisch-mechanische Betrachtung morphologischer Probleme der Biologie. Eine kritische Studie, Jena 1891.
5. Driesch H., Die organischen Regulationen. Vorbereitungen zu einer Theorie des Lebens, Leipzig 1900.
6. Driesch H., Ordnungslehre. Jena 1923.
149
7. Freyhofer H.H., The vitalism of Hans Driesch, Frankfurt am Main/Bern

1982.
8. Mocek R., Wilhelm Roux Hans Driesch. Zur Geschichte der Entwicklungsphysiologie der Tiere, Jena 1974.
9. Mocek R., Die werdende Form. Eine Geschichte der Kausalen Morphologie, Marburg an der Lahn 1998.
10. Shelley I., Hans Driesch and Vitalism. Areinterpretation, University of
British Columbia 1973.
11. Szewczyk K., Biologia isens. Studium witalizmu Jacoba von exklla,
d 1993.
12. Weber M., Hans Drieschs Argumente fr den Vitalismus, Philosophia
Naturalis 36, 1999.
13. Wenzl A., Hans Driesch. Persnlichkeit und Bedeutung fr Biologie und
Philosophie von Heute, Mnchen/Basel 1951.
14. Woodger J.H., Biological Principles, London 1929.
15. Szkutnik D., Hans Driesch o teleologii Immanuela Kanta, Rocznik
Wydziau Filozoficznego Wyszej Szkoy Filozoficzno-Pedagogicznej
Ignatianum wKrakowie, 15, 2010.
16. Needham J., Chemical embryology, Cambrigde 1931.

XVIII 2012
Halina imo
Uniwersytet lski w Katowicach
Typy sprawiedlIwoci1
1. Wyjanienia wstpne
Przedmiotem niniejszych rozwaa s typy (odmiany) sprawiedliwoci. Nazywam wten sposb uszczegowienia oglnego pojcia
sprawiedliwoci, jego dookrelenia stosowane wodmiennych warunkach isytuacjach2.
Jaka jest tre oglnego pojcia sprawiedliwoci? Rdzeniem treciowym poj sprawiedliwoci i jednoczenie zasad definiujc
oglne jej pojcie jest zasada suum cuique, zgodnie z ktr naley
Tekst jest oparty na opublikowanym doktoracie napisanym pod kierunkiem

prof. dra hab. A. Jonkisza (H. imo: Osprawiedliwoci. Koncepcja ispirowana wynikami polskiej filozofii analitycznej. Katowice 2009).
2
Wymieniane tu uszczegowienia wprowadzaj czsto np. filozofowie katoliccy rozwijajcy myl Arystotelesa (Ksiga VEtyki nikomachejskiej. Warszawa 1956).
Nawizuj oni do treci zawartych wjego rozrnieniach, rnie je modyfikujc (np.
S. Kowalczyk: Idea sprawiedliwoci spoecznej imyl chrzecijaska, Lublin 1998,
s. 115-123; T. lipko: Zarys etyki szczegowej. Krakw 1982, t. II, s. 136-143). Natomiast wielu innych autorw koncepcji sprawiedliwoci nie wymienia wprost analizowanych uszczegowie, cho niektre znich s wich koncepcjach zakadane.
Same sformuowania zasad ujawniaj na przykad, e chodzi osprawiedliwo dystrybutywn, osadzenie pewnych zagadnie wrealiach spoecznych podpowiada, e
jest omawiana sprawiedliwo spoeczna.
1
152
Halina imo
wiadczy to, co si komu od kogo zjakiego wzgldu naley3. Definicji sprawiedliwoci bowiem jest wiele is rnorodne, lecz kad znich mona uzna za propozycj podstaw orzekania nalenoci.
Formu trafnie wyraajc cz wspln wikszoci odpowiedzi na
pytanie co si naley? jest sformuowana przez Ch. Perelmana
tzw. zasada sprawiedliwoci formalnej. Zgodnie zni naley traktowa rwno wszystkich czonkw okrelonej kategorii (tzw. kategorii
istotnej), przy czym wczenie do kategorii nastpuje na podstawie
posiadania wokrelonym nasileniu jakiej cechy (np. posiadanie zasugi, potrzeby, wykonanie dziea) uznanej wdanej sytuacji za cech
istotn4.
Rozwaane tu uszczegowienia oglnego pojcia sprawiedliwoci s przedmiotem typologii iklasyfikacji zakresu sprawiedliwoci,
licznie wystpujcych wliteraturze przedmiotu. Poniewa podziay
s rne, skutkuje to wyranym zamieszaniem terminologicznym,
gdy chodzi o wyrnione typy sprawiedliwoci. Dla jednej odmiany sprawiedliwoci s niekiedy proponowane rne nazwy, czasem
mylce5. Ponadto typy sprawiedliwoci s okrelane wieloznacznie,
aprzy tym jest widoczna na og ta sama wieloznaczno, co wprzypadku oglnego pojcia sprawiedliwoci, czyli systematyczna6.
Na przykad sprawiedliwo materialna jest czasami prezentowana
jako przeciwstawienie sprawiedliwoci formalnej, a innym razem
proceduralnej; sprawiedliwo legaln niekiedy odrnia si
K. Ajdukiewicz: O sprawiedliwoci, w: tene: Jzyk i poznanie. Warszawa
1985, t. I, s. 367.
4
Ch. Perelman: Osprawiedliwoci. Warszawa 1959, s. 36-37.
5
Ju Tomasz zAkwinu, ktry mia jakoby wiernie zinterpretowa Arystotelesa, niespostrzeenie zmieni znaczenie Arystotelesowskiej drugiej klasy sprawiedliwoci w znaczeniu cianiejszym istworzy nowy termin na jej okrelenie: sprawiedliwo komutatywna. J. Finnis: Prawo naturalne i uprawnienia naturalne.
Warszawa 2001, s. 200.
6
Wieloznaczno systematyczna cechuje termin sprawiedliwo, gdy mimo
rnych dziedzin jego stosowania, jest uywany w odmiennych, lecz pokrewnych
znaczeniach (zob. S. Blackburn: Oksfordzki sownik filozoficzny. Warszawa 1997,
s. 430-431).
3
Typy sprawiedlIwoci
153
od sprawiedliwoci spoecznej, czasem z ni utosamia. Niemale nieprzydatne jest pojcie sprawiedliwoci oglnej rozumianej
jako czon tradycyjnego, arystotelesowskiego podziau tak rne
bowiem znaczenia s ztym pojciem czone. Sprawiedliwo oglna bywa definiowana jako: sprawiedliwo legalna; cnota nadrzdna
wobec innych cnt, poniewa ich funkcjonowanie podporzdkowuje dobru wsplnemu spoecznoci; najwysza kategoria etyczno-spoeczna, ktrej zadaniem jest podporzdkowa og relacji iaktw
pod ktem dobra powszechnego, przy czym dobro powszechne pastwa jest tylko czci oglnoetycznego dobra powszechnego, wykraczajcego poza dobro wsplne wramach pastwa7. Ponadto s
ogaszane wyniki bardziej szczegowych typologii: np. sprawiedliwo podatkowa8, sprawiedliwo domowa (rodzaj rozdzielczej,
dotyczy sprawiedliwoci ma wobec ony)9, midzypokoleniowa
(w zakresie etyki ekologicznej)10.
Niniejsze rozwaania nie s propozycj nowego podziau rodzajw (typw) sprawiedliwoci, stanowi tylko prb uporzdkowania
dyskusji wok tych spord wczeniej wyrnionych typw sprawiedliwoci, ktre uznaj za najistotniejsze ze wzgldu na stosowanie
oglnego pojcia sprawiedliwoci. Chodzi opojcia sprawiedliwoci
rozdzielczej, wyrwnawczej, prawnej, moralnej, proceduralnej, spoecznej i midzynarodowej. Niektre spord tych poj wymagaj
ucilenia, niektrych trzeba nawet broni przed zarzutami bezsensu.
Treciowy rdze pojcia sprawiedliwoci, zasada suum cuique, jest
rzeczywicie zawarta w aprobowanych w niniejszych rozwaaniach
uszczegowieniach pojcia sprawiedliwoci. Wykluczane s wic
takie uszczegowienia, ktre pozwalayby stwierdza, e nie ma
sprawiedliwoci rozumianej oglnie, a jest np. sprawiedliwo spoZob. S. Kowalczyk: Idea..., s. 115-123.
A. Krzyanowski: Moralno wspczesna. Krakw 1935, s. 42.
9
T. Banaszczyk: Studia z Arystotelesowskiej teorii spoeczno-politycznej. Katowice 1985, s. 44.
10
http://www.forumakad.pl/archiwum/2000/01/artykuy/16-badania_naukowe.
htm.
7
8
154
Halina imo
eczna lub dystrybutywna. Aczasami uszczegowienia sprawiedliwoci s rozumiane wanie wten sposb istd gwnie bior si zarzuty
absurdalnoci. To, e rne typy sprawiedliwoci daj czasami rne
wskazwki postpowania, nie neguje twierdzenia, e wkadej sytuacji jest realizowana ta sama warto. Jest rwnie moliwe, e konkretny przypadek dziaania sprawiedliwego moe by zakwalifikowany jednoczenie do kilku odmian sprawiedliwoci, jako e mog go
dotyczy kryteria sprawiedliwoci stosowalne wrnych sytuacjach.
2. Sprawiedliwo rozdzielcza
W kadej typologii dotyczcej sprawiedliwoci jest uwzgldniona tzw. sprawiedliwo rozdzielcza (dystrybutywna, rozdzielajca)11.
Pojcie sprawiedliwoci rozdzielczej ma dug tradycj, sigajc
Arystotelesa. Sprawiedliwo jest okrelana jako dystrybutywna
wtedy, gdy jej zasady reguluj podzia (dystrybucj) dbr, wcznie
zobcieniami12. Mona wprawdzie spotka odrbne traktowanie obcie iprby formuowania odrbnych formu sprawiedliwego ich
rozkadu, jest to jednak uzasadnione tylko wprzypadku wchodzenia
wszczegy praktyczne13. Zteoretycznego punktu widzenia nie ma
istotnych rnic wujmowaniu tych dwch sytuacji.
1. Rozmaicie jest wytyczany zakres stosowania pojcia sprawiedliwoci rozdzielczej. Wujciach zawajcych, sprawiedliwo rozdzielcza jest ograniczana np. wycznie do realiw pastwowych,
do rozdzielania ogu dobra wsplnego midzy jednostki, do relacji
spoeczno jej czonkowie. Wedug S. Kowalczyka iJ. Piepera sprawiedliwo rozdzielcza okrela relacj pastwa do indywi11
Przegld typologii sprawiedliwoci znale mona np. w nastpujcych pozycjach: S. Kowalczyk: Idea, s. 115-123; S. Kalka: Sprawiedliwo isprawnoci
spoeczne. Bydgoszcz 1994, s. 58-62.
12
Por. S. Blackburn: Oksfordzki..., s. 376.
13
Jest tak np. uZ. Ziembiskiego: Opojmowaniu sprawiedliwoci. Lublin 1992,
s. 95-101.
Typy sprawiedlIwoci
155
dualnych obywateli (zwizki midzy grupami spoecznoci w ramach spoecznoci pastwowej reguluje natomiast sprawiedliwo
spoeczna)14. Za rys wyrniajcy bywa uznawane ito, e ta odmiana sprawiedliwoci wymaga zwrcenia szczeglnej uwagi na osoby,
w przeciwiestwie do sprawiedliwoci wyrwnawczej, dotyczcej
zwaszcza rzeczy15. Warto jednak dostrzec, e zorientowana na rzeczy
jest rwnie np. sprawiedliwo rozdzielcza kierowana osiganymi
rezultatami, osignitym dzieem.
Zdaniem niektrych teoretykw sprawiedliwo rozdzielcza iwyrwnawcza odzwierciedlaj dwie rne koncepcje wspzalenoci
dziaa stron: w przypadku sprawiedliwoci wyrwnawczej wspzaleno jest bezporednia, stworzona przez to, e jedna strona wyrzdza dobro lub szkod drugiej, aprzy sprawiedliwoci rozdzielczej
jest to wspzaleno porednia, zachodzca za porednictwem procesu rozdzielczego.
Nie ma rwnie zgody co do relacji midzy sprawiedliwoci
dystrybutywn a innymi odmianami sprawiedliwoci. Czsto sprawiedliwo dystrybutywna jest przeciwstawiana innym typom sprawiedliwoci, zwaszcza sprawiedliwoci wyrwnawczej. Jest te jednak pojmowana jako taki rodzaj sprawiedliwoci, do ktrego mona
sprowadzi sprawiedliwo wyrwnawcz, atake inne rodzaje sprawiedliwoci. Tym rozbienociom sprzyja fakt, e kluczowe sowa
definicji sprawiedliwoci dystrybutywnej, tzn. podzia (dystrybucja) i dobro, mona pojmowa szeroko lub wsko, co skutkuje
pojciami sprawiedliwoci dystrybutywnej ornych zakresach. Na
przykad w niektrych koncepcjach jest ona utosamiana ze sprawiedliwoci opart na oddawaniu nalenego, w innych jest tylko
jedn zform tak pojmowanej sprawiedliwoci16.
14
s. 47.
S. Kowalczyk: Idea..., s. 139-140; J. Pieper: Osprawiedliwoci. Londyn 1967,
S. Kowalczyk: Idea, s. 139-140.

Gdy Z. Ziembiski mwi okoncepcji Ch. Perelmana jako okoncepcji sprawiedliwoci dystrybutywnej, rozumie sprawiedliwo dystrybutywn szeroko. Przykady pojmowania wskiego zob. np. uS. Kowalczyka: Idea..., s. 139-146.
15
16
156
Halina imo
2. Sytuacj charakterystyczn dla sprawiedliwoci dystrybutywnej pakiet dbr do podziau iokrelon liczb podmiotw mona
potraktowa jako wzorcow dla sprawiedliwoci, pozwalajc przez
analogi wnioskowa o innych sytuacjach sprawiedliwociowych.
Nie jest odosobniony pogld A. Grzegorczyka, e sytuacja dystrybucji stanowi uniwersalny typ sytuacji spoecznej, do ktrej wikszo zjawisk ycia spoecznego moe by sprowadzona i zasada
sprawiedliwego rozdziau stanowi podstaw waciwych etycznych
decyzji wniemale wszystkich kwestiach etyki spoecznej17. Jeli tak,
to formuy dotyczce sprawiedliwego podziau maj wzasadzie uniwersalne zastosowanie.
Gdy stosuje si pojcie sprawiedliwoci dystrybutywnej w zakresie moliwie najszerszym, trzeba sobie zdawa spraw ztego, e
czsto chodzi ouycia wzasadzie metaforyczne. Zakadaj one, i
wszystkie dobra nale do jednego oglnego zasobu dbr, ktry jest
rozdzielony midzy rne podmioty. Gdy nie uznaje si takiej metafory, wtedy rozszerzanie pojcia sprawiedliwoci dystrybutywnej jest
nie do przyjcia. Wkontekcie spoeczestwa moe budzi zastrzeenia na przykad twierdzenie, e kto zgodnie zzasadami sprawiedliwoci dystrybutywnej powinien wnie jak wysz opat ztego
wzgldu, e wicej posiada. Trudno bowiem narzuci komu wyobraenie, e istnieje jaki wsplny koacz dbr, ktry jest do podziau
jest to sprzeczne np. zteori uprawnie (F.A. Hayek pisze wzwizku
ztym, e nie mona mwi osprawiedliwoci rozdzielczej tam, gdzie
nikt niczego nie rozdziela18). Nie kady zatem akceptuje przenone
rozumienie dystrybucji, do ktrego miaoby nawizywa okrelenie
dystrybutywna wterminie sprawiedliwo dystrybutywna19.
Chyba zawsze bd istniay rozbienoci wpogldach co do tego,
czy jest dopuszczalne szerokie pojmowanie sprawiedliwoci dystryA. Grzegorczyk: Etyka wdowiadczeniu wewntrznym. Warszawa 1989, s. 231.
F.A. Hayek: New Studies in Philosophy, Politics, Economics and the History
of Ideas. London 1978, s. 58.
19
J. Howka: E Pluribus Unum. Przegld Filozoficzny Nowa Seria 1 (33),
2000, s. 156-157.
17
18
Typy sprawiedlIwoci
157
butywnej. Std, moim zdaniem, najlepiej pojmowa j po prostu jako

sprawiedliwo zwizan z podziaem (bez dalszych dookrele),
azalenie od tego, co rozumie si przez dobra (do podziau), bdzie
to pojcie stosowane do wikszej lub mniejszej iloci przypadkw.
3. Sprawiedliwo wyrwnawcza
Sprawiedliwo wyrwnawcza (komutatywna, retrybutywna, zamienna) naley, tak jak pojcie sprawiedliwoci dystrybutywnej, do
poj wywodzcych si zkoncepcji Arystotelesa20. Chodzi oodmian
sprawiedliwoci, ktra kieruje si zasad rwnej zapaty iodpaty. Jej
tre jest nastpujca: jeeli kto wywiadczy komu jakie szeroko
pojte dobro, naley mu si od niego dobro o tej samej wartoci21.
Sprawiedliwo wyrwnujca domaga si przywrcenia rwnowagi
interesw stron22.
A. Sprawiedliwo wyrwnawcza ainne odmiany sprawiedliwoci
Wielu filozofw twierdzi, e sprawiedliwo wyrwnawcza nie

rni si wyranie od dystrybutywnej, e mona j do sprawiedliwoci dystrybutywnej sprowadzi23. Z. Ziembiski podejrzewa nawet,
e wzamyle Arystotelesa nie byo tak radykalnego rozrnienia24.
Arystoteles: Etyka..., s. 168. Arystoteles wyrnia sprawiedliwo ogln jako cnot uniwersaln, pokrywajc si zakresowo zpojciem moralnoci. Obok niej
wskazuje rozumienie sprawiedliwoci cianiejsze. Wjego ramach rozrnia kolejne
dwa rodzaje. Jeden znich odnosi si do rozdzielania rzeczy, ktre mog by przedmiotem rozdziau pomidzy uczestnikw wsplnoty pastwowej, drugi dotyczy zobowiza rodzcych si wstosunkach midzy ludmi. Okrela je kolejno jako sprawiedliwo dystrybutywn iretrybutywn.
21
K. Ajdukiewicz: Osprawiedliwoci, s. 370.
22
A. Peczenik: Dogmatyka prawa, sprawiedliwo i system, w: J. Stelmach
(red.): Studia zfilozofii prawa. Krakw 2001, s. 137.
23
Por. wyej (rozwaania powicone sprawiedliwoci dystrybutywnej).
24
Z. Ziembiski: Opojmowaniu, s. 139-140.
20
158
Halina imo
Jest w zasadzie pewne, e dystynkcja Arystotelesa nie jest obecnie

uwaana za tak zasadnicz, by mona byo mwi oodrbnych kategoriach sprawiedliwoci25. Zwykle przyjmuje si te, e uywanie
poj sprawiedliwoci wyrwnawczej zakada kryteria sprawiedliwoci rozdzielczej. Sprawiedliwo wyznaczon przez zasad rwnej
zapaty iodpaty mona sprowadzi zwaszcza do formy sprawiedliwoci dystrybutywnej kierujcej si szeroko pojtymi zasugami26.
Zauwamy jednak, e da si sprowadza wszystkie odmiany sprawiedliwoci do sprawiedliwoci wyrwnawczej. Nawet te sytuacje,
wktrych, wramach modelu dystrybutywnego, dokonujemy podziau wedug potrzeb, mona uj wkategoriach zamiany: co do tych,
ktrych potrzeby s zaspokojone, mona przyj, e co otrzymali
iw zamian za to powinni zrezygnowa zczego na rzecz tych, ktrzy
nie maj. Model wyrwnawczy lepiej od modelu dystrybucyjnego
ujmuje wyobraenia osprawiedliwoci tych, ktrzy wikszy nacisk
kad na prawo wasnoci27.
Sprowadzanie rnych form sprawiedliwoci do jednej jest korzystne ztego powodu, e ujednolicone (uniwersalne) zasady sprawiedliwoci uatwiaj rozumienie sprawiedliwoci, pozwalajc dostrzec, e chodzi cay czas o t sam warto. Jednak ze wzgldu
Np. tame.
Por. Z. Ziembiski: Opojmowaniu, s. 139-140.
27
W. Sadurski (Teoria sprawiedliwoci. Podstawowe zagadnienia. Warszawa
1988, s. 71) uwaa, e zasady sprawiedliwoci wyrwnawczej s pojciowo podporzdkowane zasadom sprawiedliwoci rozdzielczej, e nie da si sformuowa miar
sprawiedliwoci wyrwnawczej bez uprzedniego przyjcia kryteriw sprawiedliwoci rozdzielczej. Jednak to, co okrela on mianem kryteriw dystrybutywnych, to po
prostu kryteria rachunku dbr, ktre nie s apriori zwizane zadnym spord rodzajw sprawiedliwoci.
Zgodnie znauk Szkoy zSalamanki, moralici zaczli traktowa proces podziau woderwaniu od procesu produkcji; zajmowali si zarobkami, dzieraw, zyskami
jako kwestiami sprawiedliwoci rozdzielczej, pomijajc fakt, e w wolnym spoeczestwie wyrastaj one z jednostkowej wymiany dbr lub usug. Przy tym dyskusja na temat czy poziom jest sprawiedliwy, winna przebiega wedug wzorcw
sprawiedliwoci wymiany (A.A. Chafuen: Chrzecijanie za wolnoci. Ekonomia
pnoscholastyczna. Krakw 2002, s. 208).
25
26
Typy sprawiedlIwoci
159
na osobliwoci sytuacji opisywanych wkategoriach zapaty iodpaty

warto zachowa rozrnienie pomidzy sprawiedliwoci rozdzielcz awyrwnawcz ito nawet gdyby miao to by traktowane tylko
jako badawcze udogodnienie, pozwalajce usystematyzowa pewne problemy zwizane ze sprawiedliwoci28.
B. Przedmiot sprawiedliwoci wyrwnawczej: zapata iodpata
1. Przypadki zapaty oraz odpaty, wskazane wtreci zasady sprawiedliwoci wyrwnawczej, mona ujmowa cznie, oile rozumie
si dobro szeroko. Odpata (kara) jest wwczas traktowana jako
zapata (nagroda) ujemna. Jednake gbsze analizy ujawniaj, e nastrczaj one odmienne problemy, cho wiele jest wsplnych29.
I sytuacji zapaty, i odpaty dotyczy na przykad fakt, e mona
oprze wymiar sprawiedliwoci albo o faktyczn warto wiadczonego dobra, albo ointencje30. Osprawiedliwo zapaty pytamy
gwnie wodniesieniu do sytuacji zwizanych zhandlem, czyli tradycyjnie do sytuacji kupna sprzeday, ale take do wicych si
wspczenie zhandlem nowszych kwestii dotyczcych np. informacji, doradztwa, organizacji sprzeday, reklamy. Wkwestie te uwikane
s zasady sprawiedliwej odpaty31. Wzwizku ze skomplikowaniem
si problematyki handlu wiele jest dzi sposobw naruszania etyki
handlowej: nie tylko klasycznie pojte kradzie lub oszustwo, lecz
take np. sztuczne windowanie cen, zwalczanie konkurencji wnieuczciwy sposb, nachalna reklama, faszowanie wyrobw, rne formy dziaania na granicy prawa itp32.
2. Osobliwe kopoty zwizane z zagadnieniem sprawiedliwej
odpaty dotycz zwaszcza sprawiedliwoci karania, dyskutowanej
Por. J. Finnis: Prawo, s. 200.
Z. Ziembiski: Opojmowaniu, s. 141.
30
Tame.
31
Tame, s. 143; S. Kowalczyk: Idea, s. 136.
32
Tame, s. 138. Na pewno naley do zagadnie sprawiedliwoci wyrwnawczej kwestia wyzysku poruszana np. przez J. Tischnera (Etyka solidarnoci. Krakw
1982, s. 21-23).
28
29
160
Halina imo
szczeglnie ywo wkontekcie pytania okar mierci33. Sprawiedliwo karania (zasada oko za oko, zb za zb) jest negatywn stron
sprawiedliwoci wyrwnawczej. Wida j np. wpostulacie: [...] naley naprawi krzywd, czyli odtworzy sytuacj pierwotn, odbudowa rwnowag, ktr zniszczya niesprawiedliwo34.
Podczas gdy odpacanie dobrem iwdzicznoci za dobro uchodzi
za oczywiste, to obowizek odpacania zem za zo jest kontrowersyjny: u jednych budzi opory, inni natomiast widz zagroenie dla
porzdku wiata, gdy wina pozostaje bez kary35. Jako trafn reprezentacj prb oglnego ujcia tych kwestii warto przytoczy wyrnione przez A. Grzegorczyka paradygmaty mylenia wkategoriach
sprawiedliwoci wyrwnawczej: 1) spowodowane przez winowajc
zo mona usun przez wyrzdzenie za winowajcy; 2) wyrzdzenie
za winowajcy przywraca rwnowag, a wic naruszony porzdek;
3) karzc zoczyc, zapobiega si zu na przyszo; 4) porzdek
wiata naley naprawi, dajc prdko jak now satysfakcj poszkodowanemu; 5) porzdku nie mona naprawi wwymiarze fizycznym,
a tylko w wymiarze duchowym, ze strony poszkodowanego naprawienie duchowe porzdku moe zosta zainicjowane przez przebaczenie sprawcy jego czynu36.
S te wzwizku ze sprawiedliwoci karania podejmowane zagadnienia odwoujce si do innych wartoci, np.: czy odpacanie
zem za ze jest opacalne37? Jak podkrela Z. Ziembiski, sprawiedliwo odpaty ma dwa aspekty wzajemnie wzoony sposb sprzone: etyczny isocjotechniczny38.
Por. J. Howka: Relatywizm etyczny. Warszawa 1981, s. 213-236. Prba sformuowania oglnej definicji kary na podou rnych teorii kary uZ. Szawarskiego: Rozmowy oetyce. Warszawa 1987, s. 67-68.
34
S. Blackburn: Oksfordzki, s. 376.
35
Z. Ziembiski: Opojmowaniu, 151.
36
A. Grzegorczyk: Etyka, s. 288-289.
37
Z. Ziembiski: Opojmowaniu, 151.
38
Tame, s. 153.
33
Typy sprawiedlIwoci
161
4. Sprawiedliwo prawna
Rozwaania wskazane tytuem tego podrozdziau dotycz przede
wszystkim samego rozumienia sprawiedliwoci prawnej (jurydycznej, legalistycznej, legalnej)39, anastpnie zwizkw midzy tak pojmowan sprawiedliwoci, awartociami inormami etycznymi.
A. Pojcia sprawiedliwoci prawnej
Terminu sprawiedliwo prawna uywa si dzi prawie powszechnie wznaczeniu, zgodnie zktrym omawiana odmiana sprawiedliwoci polega na zgodnoci zprawem pozytywnym40. Sama definicja wskazuje wic na to, e chodzi ouszczegowienie, zktrym
wi si odrbne izasadne zagadnienia, np. kwestia zwizkw sprawiedliwoci prawnej z moralnoci, pytanie o rda obowizywania czy oceny prawa, rozrnienie aksjologicznej akceptacji prawa
imotyww przestrzegania prawa41 itp.
Przytoczone pojcie sprawiedliwoci prawnej wydaje si najbardziej trafne, cho nie jest jedyne. Wielo sposobw rozumienia sprawiedliwoci prawnej wie si z tym, e myliciele wprowadzajcy
termin sprawiedliwo legalna, jak np. w. Tomasz, nie przedstawiali jego treci jednoznacznie42. Ta odmiana sprawiedliwoci jest
te przedstawiana jako rodzaj sprawiedliwoci stojcy na stray dobra wsplnego ito zwaszcza pastwa43. Takie zapatrywanie na spra39
Terminy sprawiedliwo prawna, jurydyczna, legalistyczna bd tu
uywane zamiennie, natomiast sprawiedliwo legalna wycznie womwieniach
pogldw (np. K. Ajdukiewicza), wktrych nazwa ta jest uywana, adzi na co
zwrci moj uwag prof. J. Woleski warto j zastpi terminami trafniejszymi.
40
Por. np.: K. Ajdukiewicz: Osprawiedliwoci, s. 368; S. Kowalczyk: Idea,
s. 126.
41
J. Woleski: Troch optymizmu, w: tene: Okolice filozofii prawa. Krakw
1999, s. 90.
42
S. Kowalczyk: Idea, s. 124-125. Autor przedstawia rne interpretacje myli
Tomasza wtej kwestii.
43
Tame, s. 127; T. lipko: Zarys, s. 121-122.
162
Halina imo
wiedliwo jurydyczn odwouje si chyba dofaktu, e wrdowych

koncepcjach pastwa porzdek prawny ma na celu tylko dobro spoeczestwa, aszczcie osobiste miao by zupenie podporzdkowane
temu celowi. Dopiero stopniowo, wskutek nieraz gwatownych zmian
prawo zaczo coraz bardziej chroni swobod iszczcie jednostki44.
Co najmniej dwa wzgldy przemawiaj przeciwko temu pojciu
sprawiedliwoci prawnej. Po pierwsze, w dziejach filozofii prawa
i pastwa, doktryn polityczno-prawnych cieraj si dwa pogldy:
e prawo jest wynikiem zmowy silnych wcelu ujarzmienia sabych
oraz, odwrotnie e jest narzdziem obrony sabych przed monymi
tego wiata45. Nie ma wic podstaw do uoglnienia, e chodzi odobro
wsplne. Po drugie, okrelenie to jest za mocne odnonie do abstrakcyjnego pojcia sprawiedliwoci prawnej, tzn. pojcia, ktremu nie
towarzyszy informacja co do tego, jakie prawo obowizuje. Prawna
formua sprawiedliwoci bowiem dopuszcza wpraktyce tyle konkretyzacji, ile jest moliwych praw, awic to, co jest sprawiedliwe wedug
jednego prawodawstwa, nie musi by sprawiedliwe wedug innego.
Z. Ziembiski mwi w zwizku z tym oblankietowym charakterze
formuy prawnej, ktry znika dopiero w momencie, gdy ustali si,
ojakie prawo chodzi, czyli dostarczy si jej treci merytorycznej46.
To, e kto jest sprawiedliwy w sensie legalistycznym, znaczy
tyle, e stosuje normy okrelonego systemu prawnego. Kto te normy
amie, zasuguje na miano niesprawiedliwego wtym sensie47. Moe
si wzwizku ztym wydawa, e mamy tu do czynienia zbiernym
przestrzeganiem przyjtych regu. Sprawa nie jest jednak taka prosta.
Szczeglnie gdy chodzi nie ozwykego obywatela podlegajcego
prawu, ale np. o sdziego. W jakim stopniu sdzia moe stosowa
swoj prywatn koncepcj sprawiedliwoci i w jakim stopniu jego
koncepcje moralne wpywaj na wymierzanie sprawiedliwoci?
W. Biegaski: Etyka oglna. Lww iWarszawa 1922, s. 345.
J. Woleski: Prawo iinteresy grupowe, w: tene: Okolice, s. 101.
46
47
Por. Ch. Perelman: Osprawiedliwoci, s. 50.
44
45
Typy sprawiedlIwoci
163
Zjednej strony, jak pisze Ziembiski, stosujc formu sprawiedliwoci prawnej sdzia moe zrzuca odpowiedzialno na prawodawc (cho takie samouspakajanie ma pewne granice). Zdrugiej
strony jednake na rozumienie ustawy wpywa oprcz samej jej treci
take kultura prawna, przyjmowane w danym rodowisku sposoby
wartociowania itd.48.
Nawet sdzia, ktry nie pragnie by nowatorem, nie jest cakiem
bierny49. Przepisy prawne czsto zawieraj wyraenia pozostawiajce
celowo lub przypadkowo swobod formuowania ocen, reguy interpretacji nie zawsze cile wyznaczaj wykadni itp.50. Zatrudnieni
wwymiarze sprawiedliwoci maj do rozstrzygnicia, wjakim stosunku dane fakty pozostaj do okrelonego systemu prawnego ijak
naley je zakwalifikowa51. Pracuj zatem zpewn wizj rzeczywistoci, ktra jest do pewnego stopnia subiektywna, tak wic nawet
mimo woli dochodzi do czenia prawa zsubiektywnym poczuciem
sprawiedliwoci52.
Z. Ziembiski: Opojmowaniu, s. 126-128. Oskadnikach dojrzaej kultury prawnej W. Gromski: Kultura iksztatowanie autonomii prawa, w: J. Helios:
Zzagadnie teorii ifilozofii prawa. Autonomia prawa ze stanowiska teorii ifilozofii
prawa. Wrocaw 2003, s. 71.
Ookolicznociach uzasadniajcych wtpliwoci co do bezporedniego rozumienia normy pisze J. Woleski: Logiczne problemy wykadni prawa. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego CCCI, Prace Prawnicze, z. 56, s. 74.
49
Ch. Perelman: O sprawiedliwoci, s. 52. Tylko w ideach skrajnej postaci
pozytywizmu prawniczego nie ma adnej potrzeby opracowywania prawa, danego
wgotowej, skoczonej postaci. Praktyka tego nie potwierdza (J. Leszczyski: Dogmatyki prawnicze wdobie globalizacji, w: J. Stelmach: Filozofia prawa wobec globalizmu. Krakw 2002, s. 118).
50
Por. Z. Ziembiski: Opojmowaniu, s. 127.
Wykadni prawa jedni odnosz do rozumienia ido czynnoci usuwania wtpliwoci interpretacyjnych, niektrzy wycznie do tego drugiego. Por. M. Borucka-Arctowa, J. Woleski: Wstp do prawoznawstwa. Krakw 1997, s. 91.
51
Zob. F. Przybylski-Lewandowski: Nadmiar informacji w sdowym rozstrzyganiu sporw jako wewntrzny argument za zamian sposobu stosowania prawa,
w: J. Stelmach (red.): Filozofia, s. 175.
52
Ch. Perelman: Osprawiedliwoci, s. 52-53.
48
164
Halina imo
Warto zauway za K. Ajdukiewiczem, e zgodno z prawem

moe by zgodnoci zliter prawa bd zjego duchem. Std Ajdukiewicz mwi odwch formach sprawiedliwoci legalnej: literalnej
ipolegajcej na zgodnoci zduchem prawa. Przestrzeganie sprawiedliwoci prawnej nie zawsze musi wic i wparze zliteralnym odczytywaniem prawa.
Odrbn kwesti jest stanowienie prawa. O tych, ktrzy tworz
prawo, mona powiedzie, e robi to sprawiedliwie, gdy ustalaj
prawo zgodne zzasadami sprawiedliwoci. Twrcy norm prawnych
maj zadba oto, by prawo byo rwne dla wszystkich, awic orwno treci prawa (rwno wprawie). Sprawiedliwo tego ich postpowania nie jest jednak sprawiedliwoci jurydyczn.
To, e zgodnie z koncepcj sprawiedliwoci jurydycznej mona
powiedzie, e sdzia jest sprawiedliwy, gdy wtych samych sytuacjach stosuje te same prawa (Ch. Perelman), mona wyrazi prociej:
sdzia jest sprawiedliwy, oile stosuje obowizujce prawo. To, e prawo dotyczy wszystkich, e obowizuje dla kadego jednakowo, jest
wsamym pojciu prawa zawarte (rwno prawa). Std opinia, wyraona przez J. Woleskiego, e sprawiedliwo jako co zwizanego
zprawem jest czsto uwaana za jaki wzorzec. Powszechnie uwaa
si, e stosowanie prawa jest wymiarem sprawiedliwoci wtym sensie, e, mwic nieco grnolotnie, myny prawne miel wszystkich
rwn miar, bez uprzedze, beznamitnie, bezinteresownie, wedle
tego, komu si co naley ina co zasuguje53. Nie ma wic rnicy,
czy porzdny skdind czowiek oszuka zego czowieka, czy zy
porzdnego, albo czy porzdny lub zy czowiek dopuci si niewiernoci wmaestwie54. Sowo rwno wwyraeniu rwno stosowania prawa jest wycznie ozdobnikiem (pleonastycznym)55. Nie
ma jednak nic wsplnego na przykad zbrakiem klasyfikacji prawnych, dyskryminacji pozytywnych czy negatywnych wsamej treci
prawa.
J. Woleski: Prawo isprawiedliwo, s. 131.
A. Peczenik: Dogmatyka, s. 137.
55
W. Sadurski: Teoria, s. 93-94.
53
54
Typy sprawiedlIwoci
165
B. Sprawiedliwo prawna awartociowanie etyczne
1. Jak zaznaczono wyej, nie mona a priori ocenia wartoci

moralnej postpowania zgodnego z postulatem sprawiedliwoci jurydycznej56. To, czy dane prawo jest oceniane jako zadowalajce
z punktu widzenia moralnoci, zaley od tego, z jakim systemem
wartoci jest konfrontowane, cho mona sobie wyobrazi prawo
otreci cakowicie sprzecznej zelementarnym, powszechnie ywionym poczuciem susznoci istwierdzi onim, e jest amoralne, nie
powoujc si na aden konkretny system moralny. Podobnie jest
zocen prawa wkategoriach sprawiedliwoci jest zrelatywizowana
do tego, zjak formu (systemem) sprawiedliwoci jest dane prawo
zestawiane. Dlatego wedug Perelmana chcie sdzi prawo wimi
sprawiedliwoci, to miesza rne pojcia: sd taki opiera si nie na
sprawiedliwoci jako takiej, tylko na okrelonym uszczegowieniu
oglnej zasady sprawiedliwoci, czyli jakiej konkretnej wizji. Potpia si wtedy jeden wiatopogld za pomoc innego, nie naley wic
twierdzi, e si potpia prawo w imi sprawiedliwoci, gdy prowadzi to tylko do zamtu, na ktrym dobrze wychodz sofici57.
S rwnie prawa otakiej treci, ktra jest sprzeczna zprawie kad
koncepcj sprawiedliwoci, mimo to trudno powiedzie, unikajc antynomii, e postpowanie zgodne ztym prawem jest niesprawiedliwe. Sam fakt bowiem, e chodzi ozgodno zjakim prawem, wskazuje na to, e ma si do czynienia co najmniej ze sprawiedliwoci
prawn. Sprawiedliwoci prawnej odmwi takiemu prawu tylko
ci, ktrzy przyjmuj, e prawo o treci zasugujcej na negatywn
ocen jest tylko pseudoprawem inie moe nikogo obowizywa58.
Poniewa nie kade prawo wywouje aprobat moraln, nasuwa si
pytanie orda obowizywania prawa zjednej strony pytanie oto,
skd prawo czerpie sw tre, zdrugiej strony, skd czerpie sw moc
Por. Ch. Perelman: Osprawiedliwoci, s. 53.
Tame, s. 53-54.
58
M.A. Krpiec: Dziea XVIII. Ludzka wolno i jej granice. Lublin 2000,
s. 177.
56
57
166
Halina imo
obowizujc59. Odpowiedzi na te pytania pozwalaj rozjani take

kwestie uznawania prawa.
2. (i) Mona te zagadnienia rozpatrywa z pozycji tzw. pozytywizmu prawnego. Zgodnie ztym stanowiskiem obowizywanie prawa nie zaley od jego zgodnoci zinnymi zasadami, np. moralnymi.
Prawo imoralno naley traktowa jako dwa odrbne porzdki normatywne. Jeli nawet s one wzajemnie przyczynowo powizane, to
jedynym rdem obowizywania prawa jest suwerenna wola legalnego prawodawcy, nie ma adnych rde pozaprawnych60. Zgodnie
zpozytywizmem prawnym prawo ma charakter tetyczny, co oznacza,
e obowizuje ono dlatego, e pochodzi od uprawnionych organw
pastwa izostao ustanowione zgodnie zprocedurami legislacyjnymi.
Wzwizku ztym naley wykluczy rozwaania midzy innymi na temat tego, czy prawo jest dobre czy ze, sprawiedliwe czy niesprawiedliwe61. Legalistyczny stosunek do prawa jest wartociowy sam wsobie, zapewnia bowiem stabilno iporzdek62. Zatem zgodnie ztym
stanowiskiem prawo obowizuje niezalenie od jego aksjologicznej
akceptacji. Sab stron pozytywizmu prawnego jest przede wszystkim tolerancja dla prawa niemoralnego, anawet zbrodniczego63.
(ii) Stanowiskiem przeciwnym w stosunku do pozytywizmu
prawnego jest doktryna prawa natury. Zgodnie zni, oceniajc prawo stanowione, porwnuje si je z tzw. prawem naturalnym, ktre
uchodzi za ponadpozytywne64. Prawo natury nadaje sens normom
prawa pozytywnego. Doktryna prawa natury uznaje istnienie oglnych, powszechnych ibezwzgldnych norm, zktrymi prawo pozyM. Borucka-Arctowa, J. Woleski: Wstp, s. 12.
J. Woleski: Dekrety rozumu czy duszy, w: tene: Okolice, s. 75.
61
W. czkowski: S wartoci wysze ni prawo, w: M. Libicki (red.): Cywilizacja uprogu trzeciego tysiclecia. Konstatacje iprzestrogi. Pozna 2003, s. 9-10.
62
J. Woleski: Troch, s. 90; tene: Dekrety, s. 75.
63
Tene: Dekrety, s. 75. Klasyczny pozytywizm prawniczy z XIX i pocztkw XX wieku uznawa, e prawodawca moe ustanowi prawo nawet totalnie niemoralne (tame).
64
Por. Z. Ziembiski: Opojmowaniu, s. 128.
59
60
Typy sprawiedlIwoci
167
tywne powinno by zgodne65. S one rdem obowizywania prawa

(zarwno wzakresie treci, jak imocy), arwnie jego akceptacji66.
Zwolennicy stanowiska prawno-naturalnego uwaaj, e jeli prawo
stanowione nie jest zgodne z prawem natury, to jest zym prawem
lub nie naley go nazywa prawem67. Gdy chodzi o niedogodnoci zwizane z postaw prawno-naturaln, naley wymieni przede
wszystkim to, e wiele jest koncepcji prawa natury68. Jak okrela to
J. Woleski, prawo naturalne jest woluntarystyczne, koniunkturalne
iniestabilne69. Trudno przekonujco odeprze te zarzuty, cho s takie prby70. Std pomys, by przypisa prawom naturalnym funkcj
Koncepcjom prawa natury opartym na absolutnych kryteriach mona zarzuci bd naturalistyczny, tj. bd polegajcy na traktowaniu pojcia etycznego jako
opisowego albo pojmowanie natury na sposb wartociujcy, co te mona uwaa
za bdne (P. Dutkiewicz: Problem aksjologicznych podstaw prawa we wspczesnej
polskiej filozofii iteorii prawa. Krakw 1996, s. 66-67). Por. J. Wrbelwski: Teoria
racjonalnego tworzenia prawa. Wrocaw 1985, s. 225; tene: Analityczne podejcie
do aksjologii prawa. Studia Filozoficzne 2 3, 1985, s. 59.
66
Zob. P. Tuleja: Prawo naturalne iprawo pozytywne jako podstawa konstytucyjnych praw czowieka. Ethos 45 46/99, s. 200; A. Szostek: Prawo naturalne
aprawo stanowione. Uwagi etyka. Ethos 45 46/99, s. 163.
67
Por. np.: Z. Ziembiski: Opojmowaniu, s. 129.
68
Rnorodno wyobrae ozasadach prawa natury (inne byy wstaroytnoci,
inne wredniowieczu itp., na prawo natury powoywali si iarchitekci rewolucji
francuskiej, iwczeni rojalici) doprowadzia do odrzucenia kategorii prawa natury jako zbdnej dla prawoznawstwa. Uczynili to prawnicy zobozu tzw. pozytywizmu prawniczego angielskiego (J. Bentham, J. Austin), jak ikontynentalnego
(K. Bergbohm, H. Kelsen) (J. Woleski: Dekrety, s. 74).
69
J. Woleski: Troch, s. 90.
70
S. Kowalczyk (U podstaw demokracji. Zagadnienia aksjologiczne. Lublin
2001, s. 145) odpowiada na zastrzeenie, e prawo naturalne jest zbyt oglne iabstrakcyjne, adecyzje politykw musz bra pod uwag zmieniajc si rzeczywisto
spoeczno-polityczn: Trzeba rozrnia normy pierwszorzdne (powszechne, niezmienne, chronice integralno igodno osoby ludzkiej, sprowadzajce si wzasadzie do dekalogu) i drugorzdne (konkluzje pierwszorzdnych, uwzgldniajce
sytuacje historyczne, spoeczne itp.). Na przykad nakaz przestrzegania przepisw
ruchu drogowego to konkluzja pierwszorzdnej zasady nie zabijaj.
Por. L. Hostyski: Wartoci utylitarne. Lublin 1998, s. 8: Wtomistycznej koncepcji prawo naturalne jest pojmowane jako stworzony wczowieku normatywny
65
168
Halina imo
konsultacyjno-refleksyjn zamiast normatywnej71. (iii) Obok uj

skrajnych pozytywistycznego iprawno-naturalnego s wysuwane
koncepcje kompromisowe. Nie uzaleniaj cakowicie obowizywania prawa od jego aksjologicznej akceptacji, lecz jednoczenie uznaj
potrzeb aksjologicznego uzasadnienia treci prawa72. Takim kompromisem, stosunkowo szeroko akceptowanym, jest doktryna minimum treci prawa natury. Zgodnie zni waciwe jest nie kade prawo, lecz takie tylko, ktre spenia warunki legalnoci proceduralnej
irespektuje pewien minimalny zestaw wartoci. Przyjmuje si, e do
tego zestawu nale na pewno prawa czowieka powszechnie akceptowane: ochrona ycia, zdrowia, elementarne prawa socjalne, prawa
iwolnoci obywatelskie. Woleski sdzi, e nazwa minimum nie
jest moe cakiem trafna, gdy chodzi opokan list, ma ona jednak
sugerowa, e nie naley przesadza, uzupeniajc j onowe wymagania, zwaszcza o nieposiadajce pieczci bezspornej akceptacji,
odwoujce si do jakiej jednej religii czy ideologii73.
3. Wybr okrelonej koncepcji prawa wpywa na rozwizania
innych problemw, np. kwestii zwizanych z nieposuszestwem
obywatelskim. Wedug skrajnego pozytywizmu jest ono niedopuszczalne, radykalna koncepcja prawno-naturalna usprawiedliwia nieposuszestwo wzakresie prawa ocenionego jako niesuszne, awedug
uj kompromisowych kade prawo pozytywne jest dalej prawem,
jednak prawa niesuszne nie nakadaj powinnoci moralnej. Takiego niesusznego sucha si godzi tylko wtedy, jeliby wwyniku jego
nieprzestrzegania miao powstawa wiksze zo. Kady argument na
rzecz nieposuszestwa musi si jednak okaza silniejszy od kontrargumentu ujawniajcego niekorzystne konsekwencje, ktre temu nieposuszestwu bd towarzyszy74.
obraz odwiecznego prawa boskiego, ktre wyraa najwysza zasada moralna: dobro naley czyni, aza unika iwynikajce zniej zasady.
71
Por. S. Kowalczyk: Upodstaw, s. 145.
72
P. Dutkiewicz: Problem, s. 37. Por. Z. Ziembiski: Wstp do aksjologii dla
prawnikw. Warszawa 1990, s. 145.
73
J. Woleski: Dekrety, s. 76.
74
Z. Ziembiski: Opojmowaniu, s. 128-129.
Typy sprawiedlIwoci
169
4. Na zasig sprawiedliwoci jurydycznej wpywa nie tylko tre

poszczeglnych praw, lecz take objto prawa, ilo regu.
Wpewnych przypadkach moe mie miejsce tzw. hipertrofia prawa75.
Hipertrofia przejawia si nadmiarem szczegowych przepisw dotyczcych spraw publicznych. Jeli nawet wynika ona zdobrej intencji, by nie tylko dostarczy pewnych wolnoci prawnych, lecz take
stworzy warunki ich urzeczywistnienia, zazwyczaj powoduje obnienie sprawnoci systemu prawnego76. Moe te wiza si z nadmiernym wchodzeniem wkwestie prywatne, rozbudowan etatyzacj
itd. Granica midzy sprawami publicznymi a prywatnymi nie jest
ostra, s jednak rzeczy typowo publiczne, jak na przykad zwizane
z wyborami, obronnoci, podatkami, oraz sprawy typowo prywatne, do ktrych zaliczy naley decyzje w sprawie zapisania komu
spadku czy wyznawania okrelonej wiary. Nadmierny obszar sfery
publicznej moe by uciliwy nie tylko pod wzgldem ograniczania
wolnoci, lecz ponadto pociga za sob znaczne iniepotrzebne koszty spoeczne, przede wszystkim finansowe77.
5. Sprawiedliwo moralna
1. Pojcie sprawiedliwoci moralnej pojawia si wliteraturze nie
tak czsto jak inne, uwzgldnione w moich rozwaaniach uszczegowienia. Najczciej rozumie si sprawiedliwo moraln za
K. Ajdukiewiczem jako przyznawanie tego, co si naley ze wzgldu na moraln suszno78.
V. Klaus: N prvn stt ahypertrofie legislativy, w: tene: Oban aobrana
jeho sttu. Praha 2002, s. 250-252.
76
Zob. Z. Ziembiski: Kilka uwag metodologicznych okoncepcjach rde prawa. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny iSocjologiczny 2, 1967, s. 90.
77
Por. J. Woleski: Publiczne prywatne, w: tene: Okolice, s. 98-99.
78
Por. W. Wilowski: Sprawiedliwo wczwartym wymiarze, w: W. Heller, R. Liberkowski (red.): Wola sprawiedliwoci. Pisma filozoficzne t. LXX, Pozna 2000,
s. 19. Podobne pojcie sprawiedliwoci moralnej zarysowuje si w rozwaaniach
75
170
Halina imo
Ajdukiewicz ma racj, zaliczajc pojcie moralnej susznoci do

poj uzualnych takich, ktre s wzasadzie nie do zdefiniowania,
mimo e sprawnie ich uywamy. Wskanikiem moralnej susznoci
jest swoiste i trudne do opisu sownego poczucie aprobaty moralnej79. Rozumie on zatem przez sprawiedliwo moraln to samo, co
T. Czeowski (bdnie, jak si wydaje) kojarzy ze sprawiedliwoci
w sensie cnoty moralnej wyrniajc sprawiedliwo jurydyczn
(sprawiedliwo legalna), awszelkie inne odmiany sprawiedliwoci
oznaczajc terminem cnota sprawiedliwoci80.
Ajdukiewicz podkrela, e poczucie aprobaty moralnej ma by
traktowane tylko jako kryterium orzekania, natomiast nie jako tre
pojcia susznoci. Nie chcemy wszak powiedzie, e moralnie suszne to znaczy budzce nasz aprobat tak jak rozpoznajc, e jaki
przedmiot jest czerwony, nie mamy na myli definicji, e czerwony
to wywoujcy wraenie czerwonoci. Autor przestrzega przed myleniem kryterium itreci, uwaajc ten bd za rdo relatywizmu
wdziedzinie poznawczej ietycznej. Zakada, e jest jaka obiektywna tre pojcia moralnej susznoci, s jednak trudnoci zjej wyraeniem. Przyjmuje ponadto istnienie czego w rodzaju intersubiektywnego poczucia sprawiedliwoci moralnej (susznoci moralnej).
Uwaa, e s uznawane powszechnie zasady, ktre, cho nie definiuj
pojcia sprawiedliwoci moralnej, to wpewnym sensie s przez tre
tego pojcia podyktowane. Chodzi ozasady rwnej zapaty iodpaty,
rwnej miary oraz rwnouprawnienia81.
W kontekcie rozwaa nad sprawiedliwoci moraln Ajdukiewicz odnosi si rwnie do egocentryzmu i egoizmu. Mimo i
egocentryzm jest nieusuwalny, to naley w imi sprawiedliwoci
moralnej przezwyciy egoizm. Fakt, e wiat zawsze wok jednostki si roztacza, nie uzasadnia przyznawania sobie w zwizku
Ch. Perelmana (O sprawiedliwoci, np. s. 51, 97-98; tene: Imperium retoryki.
Warszawa 2002, s. 3-11).
79
K. Ajdukiewicz: Osprawiedliwoci, s. 369.
80
T. Czeowski: Paradoks wolnoci (1), s. 188.
81
K. Ajdukiewicz: Osprawiedliwoci, s. 370-375.
Typy sprawiedlIwoci
171
ztym wyjtkowych uprawnie. Zasada rwnej miary nie jest jednak

rwnoznaczna z postulatem mioci bliniego, gdy przykazanie to
wymaga, by podmiot zabiega o sw korzy na rwni z korzyci
innych, natomiast postulat stosowania rwnej miary pozwala dba
oswj interes bardziej ni ointeres innych, ztym, e to samo prawo
przyznaje si take innym82.
Warto pamita, e nie zawsze postpowanie, oktrym orzekamy
moraln suszno (sprawiedliwo), jest moralnie wartociowe. Refleksja nad wasnym postpowaniem bowiem ujawnia, e poczucie
aprobaty bywa zawodne. Aprobat moe wszak wywoywa co, co
na ni nie zasuguje83. Ponadto, dziaanie moe by godne aprobaty
ze wzgldu na intencje dziaajcego, anie zuwagi na rezultaty dziaania, albo odwrotnie, czyn przypadkowy czy wykonany zprzymusu
(tzn. nie wykonany zwoli dziaajcego) nie jest wic dobry moralnie,
ale jego wyniki mog by wartociowe nie tylko ze wzgldw spoecznych, ekonomicznych, uytecznociowych, przyjemnociowych
itp.84, lecz take moralnie sprawiedliwe, gdy na przykad pomagaj
dostarczy potrzebujcemu dbr, ktre mu si nale.
W sprawiedliwoci moralnej chodzi ozgodno ztym, co mona by nazwa prawem moralnym. Wida tu wic podobiestwo do
sprawiedliwoci legalnej ztym, e wprzypadku sprawiedliwoci moralnej nie ma ani dokadnie ustalonej treci praw, ani procedury de82
Tame, s. 373. Por. J.M. Bocheski: (Sto zabobonw. Krtki filozoficzny sownik zabobonw. Pary 1987, s. 32) pisze, e od czasw Comtea jest rozpowszechniony zabobon goszcy, e czowiek nie ma prawa dba wpierwszym rzdzie osamego siebie, e naley zawsze i wszdzie dawa pierwszestwo innym. Kto tego
nie czyni, jest uwaany za godnego pogardy egoist. Zdrowy rozsdek podpowiada
jednak, e prawda jest odwrotna. Naley dba oinnych, wpewnych sytuacjach naley si powica dla blinich, jednak obowizki czowieka wobec innych opieraj
si ostatecznie na jego obowizkach wobec samego siebie. Spenienie obowizkw
wobec samego siebie nie tylko nie jest niczym zym, lecz przeciwnie, jest podstawowym obowizkiem moralnym.
83
K. Ajdukiewicz: Osprawiedliwoci, s. 369-370.
84
Por. R. Ingarden: Wykady zetyki. Warszawa 1989, s. 277.
172
Halina imo
cyzyjnej85. Dlatego potoczne uycie moralnej susznoci obejmuje

rwnie przypadki, wktrych prawo pozytywne wprawdzie nie przyznaje okrelonego dobra, ale naley si ono zpowodw moralnych.
2. Sprawiedliwo moralna (tak jak jest w niniejszych rozwaaniach pojmowana) nie jest tosama ze sprawiedliwoci wsensie cnoty moralnej. Cnota, ze wzgldu na szczeglne warunki, ktre s jej
stawiane, moe by stwierdzana zapewne owiele rzadziej. Orzekajc
sprawiedliwo moraln, nie trzeba wchodzi wtrudne kwestie przejawiajce si wtedy, gdy orzeka si sprawiedliwo jako cnot moraln na przykad nie trzeba bada pobudek czyjego postpowania86.
6. Sprawiedliwo proceduralna
1. Sprawiedliwo proceduralna to ten aspekt sprawiedliwoci,
ktry dotyczy raczej stosowania zasad ni treci samych zasad. Uzyskuje si to uszczegowienie wwyniku rozrnienia sprawiedliwoci stosowania regu isprawiedliwoci regu87. Jak wiadomo, stosowanie niesprawiedliwego prawa moe by sprawiedliwe w sensie
proceduralnym pomimo niesprawiedliwego rezultatu. Analogicznie,
chaotyczna procedura moe by proceduralnie niesprawiedliwa, lecz
przynosi sprawiedliwe wyniki88. Wyrnianie sprawiedliwoci proceduralnej ma wic wspln podstaw z rozrnieniem sprawiedli85
R.M. Hare: Mylenie moralne. Jego paszczyzny, metody i istota. Warszawa
2001, s. 189.
86
Tylko do cnoty odnosz si sowa: Warto moralna jest znatury wartoci
wtrn. Powstaje wwczas, gdy osigamy, aprzynajmniej chcemy osign jakie
dobro. Chcie zdoby zasug imyle ozasudze wcale nie jest waciw drog, by
zdoby zasug. Bo mylenie ozasudze ipragnienie zasugi nie jest zasug. Natomiast ma zasug niejeden, kto oniej nie myla, natomiast myla za onarodzie czy
rodzinie, nauce czy sztuce (W. Tatarkiewicz: Dobra, ktrych nie trzeba wybiera,
w: tene: Dobro ioczywisto. Lublin 1989, s. 131).
87
W. Sadurski: Teoria, s. 60.
88
S. Blackburn: Oksfordzki, s. 376.
Typy sprawiedlIwoci
173
woci stosowania prawa isamego prawa, nie odnosi si jednak tylko

do dziedziny prawnej, lecz rwnie pozaprawnej (moralnej).
Sprawiedliwo proceduralna wie si w jednym ze swych
aspektw ze stosowaniem rwnej miary (bezstronnym postpowaniem wedug przyjtego kryterium), czyli tym samym Perelmana
zasady sprawiedliwoci formalnej. Przy tym zasada ta nazywana
jest czasami tak, e s wskazywane kwestie procedury. Na przykad
L. Chwistek nazywa j zasad konsekwencji89 gdy pytamy, jak sprawiedliwie stosowa szczegowe zasady sprawiedliwoci (np. postulat uwzgldniania zasug), odpowied brzmi rwno (zasada rwnej
miary), tj. konsekwentnie (zasada konsekwencji). Zkolei M. Ossowska nazywa t zasad wprost zasad dotyczc stosowania zasad90.
Mwi si czasami, e zasada ta, o charakterze formalnym, zapewniajc sprawiedliwo proceduraln, reguluje wprowadzanie wycie
tzw. sprawiedliwoci materialnej (merytorycznych zasad)91. Zatem
Ch. Perelmana sprawiedliwo formalna jest skadnikiem sprawiedliwoci proceduralnej.
Warto jednake wyodrbni sprawiedliwo proceduraln, zwaszcza ze wzgldu na zagadnienia takie, jak np. czytelno, przejrzysto,
jawno, sprawno procedur czy wiarygodno stosujcego procedur itd. Cechy te powinny towarzyszy wprowadzaniu rwnoci
miar, mona je zaliczy do standardw proceduralnych, ktre stoj
na stray zachowania rwnej miary92. Jednoczenie trzeba zauway,
e rwnie same te standardy maj by udostpniane wedug rwnej
miary czyli bezstronnie. Np. gdy rodzic przyznaje dzieciom to samo,
ale jednemu daje od razu, przy drugim zwleka, postpuje niesprawiedliwie, gdy zachowujc rwno miar wpodziale dbr, narusza
t sam zasad, gdy chodzi ojej wprowadzanie. Czsto taka niesprawiedliwo skutkuje zreszt tym, e warto dobra odroczonego jest
L. Chwistek: Rola zasady konsekwencji wzagadnieniu sprawiedliwoci spoecznej, w: tene: Pisma filozoficzne ilogiczne. Warszawa 1961, s. 145.
90
M. Ossowska: Normy moralne. Prba systematyzacji. Warszawa 1985, s. 144.
91
Por. W. Sadurski: Teoria, s. 57.
92
Por. H.L.A. Hart: Pojcie prawa. Warszawa 1998, s. 218.
89
174
Halina imo
mniejsza, awic prowadzi do naruszenia rwnoci miar (Perelmana

sprawiedliwoci formalnej) take na poziomie dbr.
2. Wobec tego mona stwierdzi, e rwnie sprawiedliwo proceduralna polega na oddawaniu nalenego imoe by, podobnie jak
pozostae uszczegowienia, ujmowana wkategoriach sprawiedliwoci dystrybutywnej. Tym, co gwnie odrnia sprawiedliwo proceduraln od innych odmian sprawiedliwoci, jest rodzaj rozdzielanych
dbr. Twierdzenie, e niektrych regu sprawiedliwoci proceduralnej
nie mona wywie zzasad sprawiedliwoci dystrybutywnej93, da si
obroni jedynie pod warunkiem, e dobra pojmuje si wsko inie
zalicza si do nich solidnej procedury.
Wbrew pozorom nie jest tak, by jedyn dobr formu stosowan wpodziale dobrej procedury bya formua prostego egalitaryzmu
(kademu to samo). Gdyby bowiem chodzio oprosty egalitaryzm,
znaczyoby to, e jeli kogo prowadzi si do przesuchania, stosujc
kajdany, to trzeba je zastosowa rwnie wobec kadego innego, nawet jeli jest to cakowicie nieuzasadnione.
3. Orzekanie sprawiedliwoci proceduralnej moe by niezalene
od oceny rezultatu, do ktrego przestrzeganie danej procedury prowadzi. Taka sprawiedliwo proceduralna, tzw. czysta, ma zastosowanie
na przykad podczas gry prowadzonej wedug regu uprzednio okrelonych, znanych uczestnikom iakceptowanych przez nich. Wtakiej
sytuacji uczestnicy nie maj uprawnienia do skarg na niesprawiedliwo gry wprzypadku niekorzystnego dla nich rezultatu. Czasem
jednak sprawiedliwo proceduralna jest pochodn sprawiedliwoci
rezultatu wprzypadkach, gdy prowadzi niezawodnie do osignicia
sprawiedliwego wyniku bd wduej mierze podwysza prawdopodobiestwo podanego rezultatu, cho go nie gwarantuje94. Zastosowanie prawidowej procedury nie jest ani warunkiem koniecznym,
Z. Zaborowski: Psychospoeczne problemy sprawiedliwoci irwnoci. Warszawa 1986, s. 79, 85-86; Z. Tobor, R. Pietrzykowski: Roszczenie do bezstronnoci,
w: J. Stelmach: Filozofia, s. 61.
94
W. Sadurski: Teoria, s. 79-82.
93
Typy sprawiedlIwoci
175
ani wystarczajcym sprawiedliwego wyniku, lecz rodkiem dajcym

wysoki stopie prawdopodobiestwa osignicia takiego rezultatu95.
Wzinstytucjonalizowanych formach sprawiedliwoci ma to znaczenie dla poczucia pewnoci ibezpieczestwa, przewidywalnoci prawnych skutkw poszczeglnych dziaa, ugruntowania przekonania, e
decyzje prawne oparte s na obiektywnie istniejcych normach, anie
na arbitralnej woli jednostek dysponujcych moliwoci uciekania
si do przymusu prawnego96.
7. Sprawiedliwo spoeczna
Termin sprawiedliwo spoeczna odnosi si do sprawiedliwoci w pewien sposb zinstytucjonalizowanej, dotyczcej zwaszcza
spraw owikszej doniosoci oglnej. Nie dotyczy na przykad sprawiedliwej oceny w jakim konkursie artystycznym czy na meczu
bokserskim97. Sprawiedliwo spoeczna, wktrej nacisk jest pooony na podmioty zbiorowe98, jest przeciwiestwem sprawiedliwoci, ktr mona okreli mianem sprawiedliwoci indywidualnej. Za
pojcie zblione mona uzna pojcie sprawiedliwoci politycznej99.
Tame, s. 83-84.
Tame, s. 94.
97
Z. Ziembiski: Sprawiedliwo spoeczna jako pojcie prawne. Warszawa
1996, s. 56. Nie chodzi zatem osam fakt, e sprawiedliwo wjaki sposb rzdzi
stosunkami czowieka do innych ludzi, przyczynia si do wzgldnie harmonijnego
wspycia. Wtakim sensie bowiem okrelenie spoeczny nie byoby uszczegowieniem, odnosioby si praktycznie do prawie kadej wartoci. Por. Cz. Strzeszewski: Katolicka nauka spoeczna. Lublin 1994, s. 395.
98
Por. J. Lipiec: Prolegomena do etyki globalnej, w: J. Sekua (red.): Idea etycznoci globalnej. Siedlce 1999, s. 208.
99
Np. koncepcja J. Rawlsa jest uznawana iza propozycj kryteriw sprawiedliwoci spoecznej (np. Z. Ziembiski: Rawlsa oglna teoria sprawiedliwoci. Recenzja z: John Rawls, ATheory of Justice. Clarendon Press, Oxford 1972, s. 607. Etyka 13, 1974, s. 237-238; S. Jedynak: Zteorii ihistorii etyki. Warszawa 1983), iza
teori sprawiedliwoci politycznej (np. M. Dobrosielski: Polityczna sprawiedliwo.
Dzi 3, 2001, s. 68).
95
96
176
Halina imo
Zajmowanie si pojciem sprawiedliwoci spoecznej jest porednio uzasadnione tym, e jest to prawdopodobnie najczciej przywoywane uszczegowienie sprawiedliwoci100. Zasady sprawiedliwoci
spoecznej s bardzo czsto przedmiotem dyskusji (niekoniecznie rzeczowych), gdy gwnie takiej sprawiedliwoci domagaj si masy, jej
te dotycz przede wszystkim deklaracje politykw. Poniewa angauje ona wielu ludzi oczsto niejednolitych pogldach iinteresach, przypisuje si jej donios rol101. Zterminem sprawiedliwo spoeczna
jest wic wizany olbrzymi adunek emocjonalny, ajednoczenie zamieszanie pojciowe jest tu wyjtkowo due. Dlatego to uszczegowienie sprawiedliwoci jest najbardziej kontrowersyjne, najczciej
oceniane jako bezsensowne, nienadajce si do oglnego rozwaania102. Warto zatem uporzdkowa dyskusje wok tego pojcia.
A. Pojcie sprawiedliwoci spoecznej
Analiza rnych koncepcji sprawiedliwoci prowadzi do wniosku,

e w przypadku sprawiedliwoci spoecznej, jak w kadym innym
uszczegowieniu sprawiedliwoci, chodzi o zasad suum cuique
stosowan wsytuacjach okrelonego typu, mianowicie wkontekcie
spraw publicznych, na skal spoeczestwa103. Sprawiedliwo spoeczna jest wyposaana wnajrniejsze kryteria, zaczerpnite zrnorodnych doktryn prawnych, politycznych, ekonomicznych ifilozoficznych104. Dlatego zakres koncepcji jest szeroki: od pogldw indy100
O. Hffe (Sprawiedliwo polityczna. Podstawy krytycznej filozofii prawa
ipastwa. Krakw 1999, s. 48) mwi osprawiedliwoci politycznej (sprawiedliwo
prawa ipastwa), ktra naley do sprawiedliwoci instytucjonalnej (przeciwiestwo
osobowej). Por. W. Lang, J. Wrblewski: Sprawiedliwo spoeczna inieposuszestwo obywatelskie wdoktrynie politycznej USA. Warszawa 1984, s. 11.
101
Por. np.: J. Lipiec: Prolegomena, s. 208.
102
Por. tame, s. 208.
103
Por. Z. Ziembiski: Sprawiedliwo, s. 56; S.Ch. Kolm: Modern Theories of
Justice. Cambridge, Massachusetts, London 1998, s. 3-4.
104
Przegldu tych koncepcji dokonuj np.: W. Lang, J. Wrblewski (Sprawiedliwo, np. 11-12): Teoriom sprawiedliwoci spoecznej przypisuj oni rol wuza-
Typy sprawiedlIwoci
177
widualistycznych, przyznajcych priorytet indywidualnym prawom

i swobodom, do kolektywistycznych, wedle ktrych najwaniejsze
jest ycie we wsplnocie i dobro zbiorowoci. Na jednym kracu
znajdziemy ludzi takich jak Robert Nozick, Milton Friedman oraz
inni libertarianie, na drugim za albaskiego dyktatora Enwera Hod
iczerwonogwardzistw zczasw chiskiej rewolucji kulturalnej105.
Z grubsza da si te stanowiska podzieli na te, zgodnie z ktrymi
pastwo powinno by neutralne wstosunku do rnorakich koncepcji dobra wyznawanych przez jednostki, oraz na zakadajce potrzeb jakiej wsplnie uznawanej definicji dobrego ycia106.
Naley zatem podkreli, e za konkretyzacj zasady suum cuique
stosowan do spraw spoeczestwa, czyli za koncepcj sprawiedliwoci spoecznej, moe by uznany rwnie pogld, e wzorcowe
s stosunki kapitalistyczne, e wspoeczestwie jest potrzebna sprasadnianiu wyboru zasad sprawiedliwoci, generowaniu nowych zasad, uzasadnianiu
oceny okrelonego ideau spoeczestwa sprawiedliwego uzasadnieniu jakiej koncepcji spoeczestwa lub jej krytyki, usprawiedliwianiu, krytyce lub uzasadnianiu
postulatw zmian istniejcego wdanym spoeczestwie systemu dystrybucji podstawowych dbr; tworzeniu kryteriw oceny moralnej realizowanych wpraktyce zasad
sprawiedliwoci spoecznej, uzasadnianiu, ocenie lub krytyce okrelonej struktury
ekonomicznej determinujcej pewien system dystrybucji dbr lub okrelonej polityki spoecznej wzakresie dystrybucji dbr. Tak pojta rola koncepcji sprawiedliwoci spoecznej jest zgodna ztwierdzeniem, e chodzi orne konkretyzacje jednego
oglnego pojcia. Odpowiadaj temu rwnie wyrnione przez Langa iWrblewskiego sposoby artykulacji wspczesnych koncepcji sprawiedliwoci spoecznej:
1) doktrynalne teorie sprawiedliwoci spoecznej formuowane na gruncie etyki,
ekonomii politycznej, doktryny politycznej inauk prawniczych 2) idee sprawiedliwoci spoecznej funkcjonujce wwiadomoci spoecznej, wyraone wprogramach
politycznych lub realizowane wpraktyce polityczno-ustrojowej 3) teorie naukowe
z zakresu socjologii, psychologii, biologii i genetyki, w ktrych formuuje si incydentalnie pewne postulaty lub twierdzenia dotyczce sprawiedliwoci spoecznej,
teorie te su rwnie do uzasadniania lub podwaania okrelonych normatywnych
teorii sprawiedliwoci.
Zob. take: J. Wilkin: Efektywno a sprawiedliwo. Warszawa 1997, s. 162.
Jest tam zestawiona bibliografia polskiego sporu osprawiedliwo spoeczn.
105
Ch. Taylor: Nieporozumienia wok debaty liberalno-komunitariaskiej, w:
P. piewak (red.): Komunitarianie. Wybr tekstw. Warszawa 2004, s. 38.
106
Por. tame.
178
Halina imo
wiedliwo proceduralna, nie socjalna107. Zdrugiej strony mieszcz

si tu koncepcje negujce potrzeb rzdu ipastwa, liczce wpeni
na mechanizmy rynkowe, gdy ione zakadaj istnienie spoeczestwa108. Do doktryn sprawiedliwoci spoecznej nale wic rwnie koncepcje prezentujce si jako teorie sprawiedliwoci zawierajce uniwersalne zasady109. Nie mona liczy na to, e koncepcje
sprawiedliwoci kadce nacisk na procedury trac znamiona wszelkiej ideologicznoci i nie mog by przedmiotem perswazji110.
Rwnie one s bowiem wyrazem aprobaty pewnego caociowo
traktowanego adu spoecznego111. Wcale nie musi przy tym chodzi
oformowanie krytykowanego przez F.A. Hayeka rozszerzonego adu
na wzr przyjacielskiej wsplnoty (intimate fellowship)112.
Definicja sprawiedliwoci spoecznej, za ktr si opowiadam,
obejmuje wszystkie przypadki zastosowania suum cuique wkontekcie rozwaa oadzie spoecznym. Warto jednak zwrci uwag na
to, e wliteraturze znajdujemy wiele innych poj sprawiedliwoci
spoecznej. Zawieraj one dodatkowe treci, ktre s na og niezbyt
jasne lub nieuzasadnione113. Niektre wskazuj na przykad, e dotyczy ona tyko stosunkw midzy okrelonymi kategoriami spoecznymi, e ma okrela uoenie spraw socjalnych, e odnosi si do spraw
sprawiedliwoci dystrybutywnej, a nie wyrwnawczej, lub e ma
zapewnia rwny start114. Przy tym niektre pojcia sprawiedliwoci
spoecznej s wyranie zaangaowane ideologicznie.
Por. R. Dworkin: Biorc prawa powanie. Warszawa 1998, s. 8.
Zob. L. iM. Tannehill: Rynek iwolno. Warszawa 1993. F.A. Hayek: Zgubna
pycha rozumu. Obdach socjalizmu. Krakw 2004, s. 170-171.
109
T. Buksiski: Dylematy demokracji delibetatywnej Johna Rawlsa iJrgena
Habermasa, w: R. Marszaek, E. Nowak-Juchacz (red.): Rozum jest wolny, wolno
rozumna. Warszawa 2002, s. 356-358.
110
Tak liberalizm J. Rawlsa ocenia M. Nalepa (J. Rawlsa liberalizm bez ideologii.
Przegld Filozoficzny Nowa Seria 4 (24), 1997, s. 99). Przeciwny pogld mona
znale np. uZ. Ziembiskiego: Rawlsa, s. 237-238).
111
Z. Ziembiski: Sprawiedliwo, s. 56.
112
F.A. Hayek: Zgubna, s. 176.
113
Z. Ziembiski: Sprawiedliwo, s. 56.
114
Tame, s. 56. Inne, podobne, przedstawia S. Kowalczyk: Idea, s. 150-152.
107
108
Typy sprawiedlIwoci
179
B. Przebarwienie ideologiczne sprawiedliwoci spoecznej
Najbardziej chwytliwe i najczstsze wyobraenia o sprawiedliwoci spoecznej s zwizane ztakimi jej kryteriami, ktre zapewniaj redystrybucj dochodw, wiadczenia socjalne itp. Std chyba
takie wanie kryteria zaczto traktowa jako integraln cz pojcia
sprawiedliwoci spoecznej, ajest to gwnym rdem kontrowersji
zwizanych ztympojciem.
Do takiego pojcia nawizuje F.A. Hayek iinni krytycy terminu
sprawiedliwo spoeczna. Hayek twierdzi, e wyraz spoeczny
to sowo-pasoyt, ktre uzyskao moc pozbawiania znaczenia
rzeczownikw, ktre okrela oraz najbardziej baamutne okrelenie wcaym naszym jzyku moralnoci ipolityki. Pochodzi od wyrazu spoeczestwo, ktre wprawdzie posiada sens opisowy, lecz
jest bardzo czsto uywany wsensie jakby normatywnym, majcym
podstaw wzaoeniu wsplnych celw, ktre mona osign tylko
przy wiadomej wsppracy. Co wane, wsppraca ta jest uwarunkowana przez okolicznoci, wktrych zasig de nie bdzie kontrolowany przez wsplne cele, lecz stopniowo przez abstrakcyjne reguy
postpowania, ktrych przestrzeganie prowadzi do tego, e kto jest
zmuszany zaspokaja potrzeby ludzi nieznanych lub jego potrzeby s
zaspokajane przez obcych. Orzecznik spoeczny dziedziczy wieloznaczno sowa spoeczestwo odnosi si zjednej strony do
zjawisk powstaych wzwizku zrnymi formami kooperacji midzy ludmi, ale zdrugiej strony do dziaa, ktre, angaujc wco
w rodzaju napomnienia i zachty, wspieraj okrelone ady. Przy
tym normatywne ifaktyczne znaczenia sowa spoeczny s stosowane zamiennie, to, co na pierwszy rzut oka wydaje si opisem,
niedostrzegalnie zmienia si wzalecenie115. Hayek pisze, e spotka
si wprost zsugesti, i spoeczny odnosi si do wszystkiego, co
zmniejsza lub likwiduje rnice wdochodach116.
F.A. Hayek: Zgubna, s. 171-173.
Tame, s. 179. Por. A. Dylus: Granice pastwa spoecznego. Potrzeby, roszczenia, moliwoci, w: W. witkiewicz, J. Wyciso (red.): Pojednanie isprawiedli115
116
180
Halina imo
Powysze uwagi wyjaniaj, dlaczego termin sprawiedliwo

spoeczna jest czsto i chtnie uywany przede wszystkim przez
socjalistw czy demokratw chrzecijaskich, a odegnuj si od
niego liberaowie, zarzucajc mu przebarwienie ideologiczne117 (Ha
yek okrela to pojcie jako mira ideologiczny118). Wida jednak, e
wiele sporw dotyczcych pojcia sprawiedliwoci spoecznej wynika zpomieszania dyskusji oproponowanych kryteriach zdyskusj
oznaczeniu istosowalnoci pojcia sprawiedliwoci spoecznej.
C. Kryteria sprawiedliwoci spoecznej
rdem dodatkowym kopotw ze sprawiedliwoci spoeczn

s trudnoci (niemoliwo?) wskazania skutecznego jej kryterium.
Gwnym rdem trudnoci jest fakt, e sprawiedliwo spoeczna
wie si zkopotliwymi kategoriami, zwaszcza zkategori wsplnego dobra. Kategorie takie pojawiaj si zawsze, gdy rozwaa si,
jak maj wyglda ukady wspoeczestwie, nie mona ich unikn,
mona co najwyej pomin problematyczne sformuowania izastpi je innymi.
Celowo jest tu uywany termin wsplne dobro a nie dobro
wsplne. Dobro wsplne bowiem jest przez niektrych traktowane
jako wyraenie idiomatyczne, kojarzce si zpozytywnymi okreleniami wsplnego celu jakiej spoecznoci, dobra, obowizkw, pomylnoci itp.119. To zkolei jest kojarzone zpaternalizmem, ze zmuszaniem ludzi do tego, co jest dla nich dobre, moe tylko rzekomo.
wo spoeczna. Katowice 1996, s. 71-73: Pojcie pastwa spoecznego jest zblione
do poj pastwa dobrobytu czy pastwa opiekuczego.
117
Por. S. Kowalczyk: Idea, s. 147.
118
F.A. Hayek zajmuje si sprawiedliwoci spoeczn m.in. wksice: Law, Legislation and Liberty. Anew statement of the liberal principles of justice and political
economy. Chicago, London 1976, vol. 2: The Mirage of Social Justice.
119
Por. A. Piechowiak: Filozoficzne podstawy dobra wsplnego. Kwartalnik Filozoficzny 2, 2003, s. 34. Problematyka dobra wsplnego jest opracowana np. w:
M. Novak: Wolne osoby idobro wsplne. Krakw 1998; J. Krucina: Dobro wsplne.
Teoria ijej zastosowanie. Wrocaw 1972.
Typy sprawiedlIwoci
181
Tote nie lubi si na nie powoywa liberaowie, uwaajc, e tylko

wyjtkowi, cnotliwi iwici wiedz, czym ono jest120. Natomiast
mona szuka okrelenia wsplnego dobra: s wsplnym dobrem
moliwie najlepsze warunki dla podejmowania wasnych decyzji irealizowania wasnych zamierze (urzeczywistniania wasnych wartoci icelw, jeli nie zagrozi to podobnej wolnoci innych)121.
Wsplne dobro okrela si woparciu opreferencje grupowe, czyli
preferencje podmiotw zbiorowych. S one czsto skrtowym sposobem opisu preferencji poszczeglnych czonkw jakiej grupy, nie
da si jednak wszystkich stosunkw spoecznych przeoy na wzajemne relacje midzy indywiduami122. Kwestii kryteriw sprawiedliwoci spoecznej dotyczy szczeglnie jeden zzarzutw formuowanych przez krytykw pojcia preferencji zbiorowych: zakres osb,
ktrych preferencje dotycz, jest nadmiernie szeroki lub nadmiernie
wski. Na przykad, gdy przyjmie si, e naley realizowa postulat
rwnoci szans, istnieje realne zagroenie, e pewne osoby zostan
niesusznie objte podjtymi dziaaniami albo te e inne zostan niesusznie pominite. Wduych grupach bowiem raczej nie ma szans
oceni sytuacji kadego czonka indywidualnie iobiektywnie.
S zatem praktyczne kopoty ze sprawiedliwoci spoeczn, nawet wtedy, gdy do podmiotw zbiorowych stosuje si tylko zasady minimalne, liberalne czy wrcz libertariaskie (oparte na teorii
uprawnie), tj.zasad sprawiedliwego nabywania wasnoci isprawiedliwego jej przekazywania, wraz z uzupeniajc zasad naprawiania wyrzdzonych krzywd. Zgodnie z koncepcj libertariask,
P. piewak: Wstron wsplnego dobra. Warszawa 1998, s. 35.
Por. O marksizmie, sprawiedliwoci i moralnych niepokojach z profesorem
Henrykiem Jankowskim rozmawia Magdalena roda. Przegld Filozoficzny Nowa
Seria 1999, r. VIII, nr I(29), s. 19. UH. Jankowskiego nie ma dystynkcji wsplne
dobro dobro wsplne. Wyraa on przekonanie, e liberalizm, reprezentujc zasad
wolnoci liberalnej, przedstawia okrelon koncepcj dobra wsplnego. M. Novak:
Wolne, s. 163: Wedug liberaw mona osign dobro wsplne wwyniku dziaa
podmiotw, ktre wswych decyzjach nie kieruj si zamiarem jego osignicia.
122
Na ten temat pisze L. Koakowski: Oodpowiedzialnoci zbiorowej, w: tene:
Mini-wykady omaxi-sprawach. Krakw 2003, s. 56-58.
120
121
182
Halina imo
gdy pastwo ma wiksze kompetencje, dochodzi do zawaszczania

jednostek iich pracy przez innych ludzi. Nie mona postpowa tak,
jak gdyby rzeczy pochodziy znicoci, awic nie mog by dowolnie rozdzielane przez pastwo123. adne wiadczenia socjalne tak
naprawd nikomu si nie nale, gdy kto zatem ma mniej ni kto
inny, nie chodzi oniesprawiedliwo. Niesprawiedliwo dzieje si
wycznie wwczas, gdy ludzie maj wswym posiadaniu rzeczy bez
prawnego tytuu, tj. gdy rzeczy, ktre posiadaj, nabyli wdrodze kradziey, szantau, gwatu, nieuczciwej konkurencji124.
Czsto jest jednak tak, e kto nie ma szczcia, ma pretensje do
losu inatury, wypominajc im niesprawiedliwo125. Oprcz tego wielu uwaa, e osprawiedliwoci mona mwi tylko wtedy, gdy mona stwierdzi suszny rezultat, anie tylko bezstronno procedury126;
tote opowiadaj si za koncepcjami sprawiedliwoci przedstawiajcymi podany stan rzeczy. Takie koncepcje (socjalne) wyaniaj
szczeglnie wiele problemw. Rne s formuy tak rozumianej sprawiedliwoci spoecznej. Ich rdze jest wynikiem kompromisu midzy
wszystkimi kryteriami, na ktry skadaj si rne zasady ozwykle
nieokrelonej albo sabo okrelonej wadze poszczeglnych kryteriw
skadowych. Skutkuje to tym, e adne kryterium wzite z osobna
nie jest spenione, trudno te wskaza odpowiedzialnego za realizacj
zestawu takich zasad. atwiej ooceny sprawiedliwoci, gdy dochodzi do rekompensowania wiadcze podobnego rodzaju midzy jedJ. Miklaszewska: Libertariaska koncepcja wasnoci apojcie samo-posiadania. Kwartalnik Filozoficzny 3, 1992, s. 102-103.
124
Dlatego libertarianie utosamiaj inne koncepcje sprawiedliwoci spoecznej ze sprawiedliwoci dystrybutywn czasami sprawiedliwo dystrybutywna
isprawiedliwo spoeczna s stosowane zamiennie (por. np.: D. Miller: Principles
of Social Justice. Cambridge, Massachussets, London 2001, s. 2). Uwaaj, e chodzi odzielenie czego, czego dzieli nie mona, bo nie ma adnej caoci do podziau, s tylko rzeczy, ktre znatury nale do rnych jednostek. Por. J. Miklaszewska:
Libertariaska, s. 97-98.
125
W. Tatarkiewicz: Oszczciu. Warszawa 1979, s. 561.
126
P. Selznick: Osobowo azobowizania moralne, w: P. piewak (red.): Komunitarianie, s. 268.
123
Typy sprawiedlIwoci
183
nostkami czy wyranie okrelonymi grupami. Jeli natomiast mwi

si, e jest sprawiedliwe, by spoeczestwo zrekompensowao co, co
kto dla niego uczyni, to czsto nie bardzo wiadomo, kto ijak ma rekompensowa127. Dodatkowe trudnoci powoduje prba wprowadzenia wramach sprawiedliwoci spoecznej tzw. sprawiedliwoci rozliczeniowej (B. Ackerman). Oceny tej sprawiedliwoci s skierowane
ku przeszoci i gwny nacisk jest pooony na potrzeb ukarania
winnych za doznane krzywdy lub zrekompensowania poniesionych
strat128. Natychmiast pojawiaj si wtpliwoci np. co do tego, jak daleko wstecz trzeba si cofn, by zetrze do czysta historyczn kart
niesprawiedliwoci129.
Trudno si dziwi, e prby wprowadzania tak pojtej sprawiedliwoci spoecznej spotykaj si z zarzutami, e sprawiedliwo
spoeczna jest przywoywana wtedy, gdy nie ma zwykej, e bywa
narzdziem, ktre usprawiedliwia kad niegodziwo130, e nieraz
uywana jest do celw wtpliwych, czsto sprowadza si do dajcie mi pienidze isuy jako narzdzie agresywnego ebractwa131.
Usprawiedliwianie si sprawiedliwoci spoeczn wida np. wtakiej
sytuacji: [gdy ebrak] prosi nas owier dolara, odruchowo mwimy, e pastwo ju skonfiskowao nasze wier dolara dla jego dobra,
powinien wic zwrci si opomoc do pastwa. Skoro pastwo czy
gmina staj si opiekunem, ludzie czuj si zwolnieni zobowizku
niesienia pomocy innym132.

B. Ackerman: Przyszo rewolucji liberalnej. Warszawa 1996, s. 74.
129
R. Nozick: Anarchy, State, and Utopia, New York 1974, s. 152.
130
J. Woleski: Prawo isprawiedliwo, s. 132.
131
L. Koakowski: Po co nam, s. 8.
132
A.J. Nock: Pastwo nasz wrg. http://www.kapitalizm.republika.pl/index.
html.
127
128
184
Halina imo
8. Sprawiedliwo midzynarodowa
Sprawiedliwo midzynarodowa to pojcie czsto interpretowane
jako odmiana sprawiedliwoci spoecznej wwymiarze midzynarodowym133. Postulaty sprawiedliwoci midzynarodowej ispoecznej maj,
jak si wydaje, wspln genez wie si ona zdostrzeeniem swoistej wiadomoci podmiotw zbiorowych. Mona je uzna za mutacje
sprawiedliwoci rozumianej tradycyjnie, tj. jako wartoci regulujcej
stosunki midzy jednostkami. Pojcie sprawiedliwoci midzynarodowej jest oczywicie modsze, gdy stosunkowo pno uksztatowao
si co, co mona by okreli mianem spoecznoci globalnej134. Na
pocztku jedno rodzaju ludzkiego bya zwyk jednoci gatunku,
dopiero stopniowo zwaszcza wprocesie, ktry S. Kowalczyk okrela mianem procesu ekonomiczno-techniczno-informacyjnej globalizacji wiata powstaway rzeczywiste zwizki midzy grupami ludzi
na caym wiecie, zwaszcza zwizki gospodarcze135. Warto omwi
odrbnie sprawiedliwo midzynarodow, gdy zagadnienia spoeczne wskali globalnej nabieraj osobliwego charakteru, aponadto wi
si zni niektre zasadniczo odmienne zagadnienia, np. kwestia pokojowego wspycia narodw, globalnej ekologii itp.136.
Zpunktu widzenia sprawiedliwoci midzynarodowej mona rozpatrywa rwnie sytuacj jednostki czy mniejszych spoecznoci,
jednak ten typ sprawiedliwoci dotyczy szczeglnie zwizkw midzy wikszymi podmiotami zbiorowymi (spoecznociami, pastwami). Czasami zreszt moe si komplikowa ocena postpowania
133
S. Kowalczyk (Idea, s. 121) rozrnia wymiar wewntrzpastwowy imidzynarodowy sprawiedliwoci spoecznej, za T. lipko (Zarys, s. 126), wyrniajc podstawowe odmiany sprawiedliwoci, wymienia sprawiedliwo midzynarodow obok sprawiedliwoci wewntrzspoecznej (odpowiednik omawianej tu
sprawiedliwoci spoecznej).
134
Por. A. Piechowiak: Filozoficzne, s. 34-35.
135
Por. J. Lipiec: Prolegomena, s. 208-209.
136
Por. S. Kowalczyk: Nard, Pastwo, Europa. Zproblematyki filozofii narodu. Radom 2003, s. 209; B. Szymaska: Pojcie narodu wwietle teorii wartoci.
Kwartalnik Filozoficzny 3, 1992, s. 7.
Typy sprawiedlIwoci
185
w zwizku z rnymi podmiotami sprawiedliwoci midzynarodowej: np. gdy wramach ktrego zpastw wida zzewntrz niesprawiedliwo, to nieingerowanie uchodzi za niesprawiedliwe wobec
poszczeglnych jednostek, natomiast ingerowanie moe by uznane
za naruszanie prawa do samostanowienia. Inne s bowiem wartociowania wodniesieniu do dziaa indywidualnych, ainne wodniesieniu do dziaa wimi idla dobra narodu137.
Zesprawiedliwoci midzynarodow jest ten kopot, e wmiar
globalizacji wiata dochodzi zjednej strony do zrzeszania si, zdrugiej strony jednak ludzko jest zbiorowoci mniejszych caoci,
takich jak nard138. Nie do koca chyba dostrzegaj to ci, ktrzy rozwizanie globalnych problemw widz wwyrwnywaniu si kultur
ietyk. Przekonuj oni, e zpewnymi intuicjami etycznymi jest tak,
jak z np. ze zdolnoci doznawania barw, dwikw, radoci czy
smutkw ie wmiar rozwoju wszechwiatowej uniwersalnej etyki
bdzie zanika rdo konfliktw wynikajcych ze cierania si etyk
i dojdzie do wytworzenia wiata zuniwersalizowanego139. Globalizacja moe jednak oznacza systemowo iwspzaleno wiata,
aniekoniecznie jego jednolito140.
Popularne jest przedstawianie sprawiedliwoci midzynarodowej
za pomoc oglnikowych hase: naley kierowa si zasadami, ktre chroni prawa zarwno poszczeglnych spoecznoci, jak rwnie
ogu ludzi, wspieraj braterstwo wszystkich narodw; albo (tautologicznie) wychowywa spoeczestwa w duchu sprawiedliwoci
midzynarodowej141 itd. S formuowane rwnie inne, oczywiste
137
Por. B. Szymaska: Pojcie narodu wwietle teorii wartoci. Kwartalnik
Filozoficzny 3, 1992, s. 7.
138
Por. tame, s. 5.
139
Zob. T. Czeowski: Paradoks wolnoci (1), s. 189; J. Lipiec: Prolegomena, s. 197-198.
140
A. Bator, W. Gromski, S. Kamierczyk, A. Kozak: Integracja iglogalizacja
zperspektywy, s. 13-14; A. Bator: Globalizacja jako postrzeganie prawa, w: J. Helios (red.): Zzagadnie, s. 20.
141
Zob. F.F. Madero: Koncepcja sprawiedliwoci w nauczaniu Jana Pawa II.
Ethos 32/95, s. 186.
186
Halina imo
postulaty: aden nard nie moe eksploatowa innych; ma by zachowany pokj midzy pastwami; naley zapewni rozwj kultury
umysowej, moralnej, artystycznej, ideowej ireligijnej; stworzy humanitarne prawodawstwo; zorganizowa sdownictwo iwspprac
wzwalczaniu przestpczoci; rozstrzyga sporne problemy graniczne; czuwa nad migracj ludnoci, zagwarantowa ochron mniejszoci etnicznych; przeciwdziaa bezrobociu, chroni rodowisko
naturalne, organizowa pomoc wwypadku klsk ywioowych ikataklizmw przyrody; koordynowa rozwj ekonomiczny142. rdem
powinnoci podporzdkowania si prawu midzynarodowemu nigdy
nie moe by przymus lub strach przed wojn, lecz poczucie wiatowej wsplnoty iskutecznie realizowana wsppraca, nie konfrontacja. One s te najlepszym sposobem realizowania narodowych interesw. Ziemia jest czym wrodzaju globalnej wioski, tote rodki
niezbdne dla naszego indywidualnego ispoecznego rozwoju, czsto
nierwnomiernie rozmieszczone, powinny by jednakowo dostpne dla wszystkich ludzi na caym wiecie, np. ziemia uprawna, ldy,
woda, lasy, zasoby mineralne, ropa naftowa143.
W rzeczywistoci dziaania zmierzajce do sprawiedliwoci midzynarodowej sprowadzaj si do prb ustanowienia prawa midzynarodowego. Denia te maj podstaw wprzekonaniu, e midzynarodowy porzdek prawny jest koniecznym (cho niewystarczajcym)
warunkiem zachowania pokoju na wiecie. Czsto nazw midzynarodowe prawo oznacza si midzynarodowo uznany system norm
kierujcych postpowaniem jednych pastw wobec innych. One
okrelaj kryteria midzynarodowej sprawiedliwoci144.
Podstawow przeszkod na drodze do sprawiedliwoci midzynarodowej s ograniczone zasoby dbr, uniemoliwiajce zaspokojenie potrzeb wszystkich. Nawet ograniczenie nadmiernej konsumpcji
wkrajach bogatych nie pozwolioby zaspokoi niedoboru uwszystS. Kowalczyk: Idea, s. 193-194.
M.H. Mitias: Pojcie uniwersalnej sprawiedliwoci, w: J. Sekua (red.):
Idea..., s. 287.
144
Por. tame, s. 289.
142
143
Typy sprawiedlIwoci
187
kich, nie wiadomo przy tym, jakie siy iidee mogyby do tego stopnia
poruszy sumienia bogatych, by byli skonni si podzieli. Rozwizanie zadowalajce, co najmniej gdy chodzi odostatek materialny, nie
moe polega na realizowaniu dzie miosierdzia, ale na przeobraeniu ustrojowym krajw biednych. Pojawiaj si przy tym ponownie
wtpliwoci dotyczce likwidowania odrbnoci kulturowych wedug
wzorcw kultury zachodniej145.
Oprcz trudnoci obiektywnych wystpuj take inne, bardziej paradoksalne wkontekcie sprawiedliwoci. Wedug badajcych prawo
midzynarodowe sytuacja wyglda nastpujco: prawo to, zamiast
sankcjonowa prawa sabszych, zgodnie z celem, w jakim powstao, jest wzasadzie stronnicze igwarantuje uprzywilejowan pozycj
mocnych. Jest instrumentem rozwijanym iwykorzystywanym przez
pastwa silniejsze dla realizacji wasnych narodowych interesw bez
dostatecznego uwzgldnienia interesw pastw sabszych ibiedniejszych. Midzynarodowa sprawiedliwo, ktrej jest ono podstaw,
to sprawiedliwo silniejszego. Ponadto obecnie prawo midzynarodowe, nawet gdyby byo doskonalsze, moe na razie tylko potpia
konflikty zbrojne, wyzysk itp. Nie ma rodkw, by zapobiec wojnie,
ani zmusi bogate pastwo do wsppracy zinnymi146. Wreakcji na
taki stan rzeczy pojawia si sugestia, by wzakresie sprawiedliwoci
midzynarodowej bardziej liczy si z wnioskami nie elit politycznych, lecz intelektualnych, ktre s wstanie wyj poza partykularne
interesy irzeczywicie skoncentrowa si na celach takich, jak przetrwanie gatunku, dobro ogu ludzkoci itp.147.
Por. Z. Ziembiski: Opojmowaniu, s. 111-112.

M.H. Mitias: Pojcie, s. 289-292.
147
Por. J. Ninik: Klub Rzymski: filozofia problematyki globalnej. Ruch Filozoficzny 4, 1997, s. 652. Zob. take: P. Fobel, D. Fobelov: Poslanie avzvy filozofie
kvchove na prahu tretieho milnia (Reminiscencia na XX. Svetov filozofick kongres). Organon F 1, 1999.
145
146
188
Halina imo
Summary
This article deals with types of justice. That means specifications of the
general notion of justice, which is based on the principle of suum cuique
to each his own. According to this rule, we should distribute to each what
is properly his. The types of justice mentioned here are specifications of that
notion, as it is applied under different conditions and in different situations.
These specifications have been the subject of many typologies and classifications of justice, and as such we often encounter them in literature on this
topic. There is, however, much terminological confusion, due to differences
in the typologies of justice employed. This article does not propose any new
ways of differentiating with respect to what the concept of justice is taken to
denote. Instead, it just tries to bring some order to the discussions regarding
the types of justice already mentioned in it as regards which of them look
to be the most important from the point of view of our use of the general notion of justice. It deals with our conceptions of the following types of justice:
distributive, restorative, legal, moral, procedural, social and international.

XVIII 2012
Piotr S. Mazur
Bd antropologiczny wwietle
klasycznego obrazu czowieka
Zwrot bd antropologiczny zdoa si ju zadomowi wkulturze
filozoficznej1. Jan Pawe II wencyklice Centesimus annus uy go do
okrelenia zasadniczego faszu, jaki tkwi w doktrynie marksistowskiej, polegajcego na redukcji osoby ludzkiej do klasy spoecznej,
ktr zkolei determinuj warunki ekonomiczne. Za bd antropologiczny mona uzna zafaszowanie kondycji ludzkiej wcaoci lub
wjakim jej istotnym aspekcie, ale te to wszystko, co moe prowadzi do uformowania niezgodnego zprawd obrazu czowieka.
Dzieje filozofii s dowodem na to, e w rozumieniu czowieka
bdw byo ijest znacznie wicej. Wielo niekiedy sprzecznych ze
sob pogldw na kondycj czowieka, jakie pojawiaj si chociaby
wfilozofii wspczesnej, ukazuje bogactwo faktu ludzkiego irne
metody jego badania. Jest te wiadectwem niemonoci caociowego iwyczerpujcego ujcia tego, kim jest czowiek ijaka jest istota
czowieczestwa. Ale jednoczenie sugeruje, e rnorodno ta wyrasta take zbdzenia ludzkiego rozumu m.in. wpoznawaniu prawdy osobie samym. Przyjcie tezy, e na terenie filozofii mona mwi
o bdzie antropologicznym lub raczej bdach antropologicznych,
wymaga nie tylko historyczno-filozoficznego czy metodologicznego
1
Zob. Bd antropologiczny, red. A. Maryniarczyk, K. Stpie, Lublin 2003.
190
Piotr S. Mazur
porzdkowania rnych teorii czowieka, lecz przede wszystkim podjcia wysiku weryfikowania ich roszcze do swojej prawdziwoci
iwskazania, ktre znich iw jakim miejscu mog prowadzi do zafaszowania obrazu czowieka.
1. Filozofia wobec bdu antropologicznego
Warunkiem koniecznym innej ni logiczna weryfikacji jakiej doktryny iuznawania jej za bdn jest prawdziwe poznanie okrelonego
stanu rzeczy. Konieczne jest wic posiadanie wasnego rozumienia
bytu ludzkiego i jednoczenie explicite lub implicite uzasadnienie
roszczenia tej koncepcji do prawdy. Wprzypadku stwierdzenia papiea rdo to tkwi wopartym na wierze autorytecie nastpcy w.Piotra, ale jednoczenie jest odzwierciedleniem dotyczcych czowieka
bada Lubelskiej Szkoy Filozoficznej, ktrej by profesorem.
Za uniwersalny fundament do weryfikacji antropologii mona
uzna ufundowan na poznaniu metafizycznym koncepcj czowieka
zwan tu koncepcj klasyczn. Spenia ona bowiem trzy zasadnicze
kryteria prawdziwoci, jakimi s: 1. zgodno znatur rzeczywistoci
idowiadczeniem zewntrznym czowieka; 2. zgodno zdowiadczeniem wewntrznym; oraz 3. zgodno zObjawieniem.
Dowiadczenie zewntrzne ukazuje nam, e czowiek yje wwiecie, wktrym istnieje wielo bytw (substancji), posiadajcych rne waciwoci ipowizanych ze sob rnego rodzaju relacjami koniecznymi iniekoniecznymi. Czowiek stanowi cz tak rozumianej
istniejcej rzeczywistoci iw swoim bytowaniu jest uwikany wwiele
ztych relacji, podlegajc wynikajcym znich realnym uwarunkowaniom bytowym. Jest wic bytem materialnym, oywionym wobrbie
innych yjcych bytw materialnych. Organizm czowieka wodniesieniu do najbliszego mu bytowo wiata zwierzcego charakteryzuje si licznymi podobiestwami, ale irnicami, ktre sprawiaj,
e wich kontekcie jawi si jako zwierz wybrakowane, ktremu
naturalne uposaenie uniemoliwia egzystencj wrodowisku natu-
Bd antropologiczny wwietle klasycznego...
191
ralnym2. Wogldzie zewntrznym czowieka uwag zwracaj rnorodne twory kultury, przy pomocy ktrych czowiek uzupenia swoje braki biologiczne. Nale do nich rnorodne narzdzia, spord
ktrych wyrnia si jzyk, bdcy wyrazem zdolnoci czowieka
do umysowego poznania imylenia. Zdolnoci tej towarzysz inne,
jak zdolno niezdeterminowanego od zewntrz dziaania, a take przetwarzania istniejcej rzeczywistoci. Aktywno czowieka
uzewntrznia si wwiecie poprzez wytwory wpostaci nauki, zasad
moralno-obyczajowych, sztuki i techniki czy religii. Kultura tworzona przez czowieka ukierunkowana jest wic na tworzenie i organizowanie rodkw niezbdnych dla jego trwania biologicznego,
jak rwnie dla rozwoju jego ycia wewntrznego (kontemplatywnego), ktre w perspektywie biologicznej nie ma racjonalnego
uzasadnienia.
Zasadniczym momentem dowiadczenia wewntrznego jest zkolei ujmowanie siebie samego jako ja. Istnienie wasnego ja dane
jest nam wsposb bezporedni. Owa ja jawi si jako podmiot,
zktrego wyaniane s wszystkie, zrnicowane co do swej natury,
czynnoci moje. Dowiadczana zaleno midzy jani aaktami moimi nie jest przypadkowa. Nie ma adnej czynnoci mojej,
ktra nie byaby emanowana przez moje ja. Tak wic ja jako
podmiot-centrum ycia wewntrznego jest obecna (immanentna)
wkadej wyanianej przeze czynnoci. Akty moje zawsze wskazuj na konkretne ja, bo jak podkrela M.A. Krpiec, nie mona
aktw moich sprowadzi do aktywnoci innego podmiotu3.
Ja ludzka jest realnie immanentna w swoich czynnociach,
lecz jednoczenie je transcenduje zarwno pojedyncze z nich, jak
iwszystkie razem. To wewntrzne, azarazem dajce si atwo zweryfikowa dowiadczenie czowieka stanowi punkt wyjcia imiar dla
kadej koncepcji czowieka. Wizja bowiem bytu ludzkiego, oile ma
by prawdziwa, musi wyjania rzeczywisto, take t wewntrz2
Zob. C. Valverde, Antropologia filozoficzna, tum. G. Ostrowski, Pozna 1998,
s. 146-148.
3
Zob. M.A. Krpiec, Czowiek jako osoba, Lublin 2005, s. 12.
192
Piotr S. Mazur
n, ktra ujawnia istnienie jani jako podmiotu oraz jej immanencj

itranscendencj wrelacji do wyanianych przez ni aktw moich.
Trzecim kryterium weryfikacji antropologii jest jej zgodno
zObjawieniem. Racje, dla ktrych porzdek Objawienia winien by
brany pod uwag w ramach filozofii, mog by rne. Objawienie
nie dostarcza antropologii ani przedmiotu poznania, ani jego metody,
ale jak susznie wskazuje B. Wald, filozofia nie jest obojtna na ten
aspekt istniejcej rzeczywistoci (bytu), ktry nie jest przedmiotem
bezporedniego poznania. Jeli filozofowanie oznacza rozwaenie
caoci rzeczywistoci pod kadym moliwym sensownie aspektem,
to czym niefilozoficznym byoby formalne wykluczenie moliwego aspektu zmojego rozwaania4. Objawienie nie wskazuje na to,
jaka ma by waciwa wizja czowieka, ale to nie oznacza, e jest
pozbawione istotnych rozstrzygni dotyczcych jego natury. Gosi
m.in., e czowiek jest stworzony przez Boga na Jego obraz ipodobiestwo ijako najdoskonalszy zbytw materialnych jest przedmiotem szczeglnej troski (opatrznoci) zJego strony. Zoony zduszy
iciaa byt ludzki, pomimo swojej miertelnoci, trwa wiecznie. Spenieniem (celem) za ludzkiego bytowania jest osobowe zjednoczenie
zBogiem.
Pozaracjonalno rda tez oczowieku wywodzcych si zObjawienia nie umniejsza znaczenia tego ostatniego jako kryterium weryfikacji filozoficznej koncepcji bytu ludzkiego. Dla filozofia uznajcego Objawienie wzakresie antropologii rozstrzygnicia te mog
spenia rol kryterium negatywnego, natomiast dla odrzucajcego
je wywodzc si z porzdku wiary afirmacj realizmu. Uznajc
bowiem przynaleno czowieka do wiata istniejcych bytw przygodnych poprzez odwoanie si do obecnego wnim pierwiastka duchowego jako rda jego transcendencji nad wiatem materialnym,
akcentuje to wszystko, co obecne jest wdowiadczeniu zewntrznym
B. Wald, Filozofia w studium teologii, tum. J. Jakuszko, Lublin 2006,
s. 66. Dalej za autor stwierdza: Czym niefilozoficznym byoby, jeli kto wierzy
wprawd Objawienia ito, wco wierzy, uwaa za prawdziwe, ignorujc jednoczenie
prawd Objawienia, s. 66.
4
193
iwewntrznym czowieka ico zarazem wiadczy oosobowym statusie bytu ludzkiego.

2. Klasyczna koncepcja czowieka wujciu M.A. Krpca
Zrbem koncepcji czowieka proponowanej przez M.A. Krpca
jest myl w. Tomasza. Wyjanienie czowieka wie on z metafizyczn interpretacj faktu ludzkiego danego zwaszcza w dowiadczeniu wewntrznym. Polega ono na wskazaniu koniecznych racji dla
bezporedniego dowiadczania siebie jako podmiotu wyaniajcego
akty moje rnej natury: materialne, psychiczne czy duchowe.
Dowiadczana przez nas swoista jedno podmiotu (ja) w wieloci rnorodnych aktw zdaniem lubelskiego filozofa jest moliwa
jedynie wwczas, gdy jest jeden czynnik stanowicy racj jego bytowoci. Czynnik ten jest aktem, ktry konstytuuje (urzeczywistnia) to
wszystko, co jako cz czy skadnik jest jego monoci. Jako
zasadnicza racja bytu, decydujca ojego tosamoci ijednoci jest
on rdem heterogenicznych aktw. Jest zatem wczowieku jeden
czynnik, dziki ktremu podmiot, byt ja, jest bytem i jest bytem
jednym. Ten wanie czynnik jest tym aktem realizujcym, organizujcym ideterminujcym to wszystko, co wja jawi si jako moje,
mnogie, heterogeniczne. Akt bytowy konstytuujcy czowieka whistorii ludzkiej myli nosi miano duszy ludzkiej5. Jednake uzasadnienie jej istnienia dokonuje si drog poredni, poprzez wykazanie
niemonoci innego wyjanienia dowiadczenia wasnego ja, ktre
nie jest bezporednim dowiadczeniem duszy, lecz dowiadczeniem
osoby bytu duchowo-cielesnego.
Uniesprzecznienie dowiadczenia wewntrznego prowadzi do
uznania duszy ludzkiej za zasadniczy, chocia nie jedyny, czynnik
konstytuujcy czowieka, azarazem do odkrycia jej natury. Nie kada bowiem koncepcja duszy moe waciwie wyjani dowiadcze5
M.A. Krpiec, dz. cyt., s. 15.
194
Piotr S. Mazur
nie immanencji i transcendencji jani w aktach moich. Koncepcja platoska uznajca czowieka za odwiecznego ducha, czasowo
uwizionego w ciele, ktry poprzez poznanie idei ma si z niego
wyzwoli, mogaby tumaczy transcendencj duszy wzgldem ciaa
jako jej narzdzia, ale nie wyjania dowiadczenia immanencji jani
wswoich aktach cielesnych. Zkolei koncepcja Arystotelesa uznajca
czowieka za najdoskonalszy zbytw wiata podksiycowego, dusz ludzk jako form substancjaln wywodzi zdyspozycji materii,
uaktualniajcych si pod wpywem dziaania proporcjonalnych przyczyn sprawczych, jakimi s czowiek i sfera nadksiycowa (homo
generat hominem et sol). Jako nastpstwo przemian materialnych tak
rozumiana dusza nie moe jednak transcendowa materii, bowiem
wwczas skutek byby doskonalszy od swojej przyczyny.
Zdaniem Krpca adekwatn do dowiadczenia wewntrznego
koncepcj duszy zaproponowa dopiero w. Tomasz zAkwinu. Akwinata uzna za Arystotelesem, e dusza jest form substancjaln bytu
ludzkiego, jednake jako podmiot istniejcy wsobie powstaa wrezultacie aktu stwrczego Boga. Akt stwrczy jest uznaniem niemoliwoci powstania ludzkiej duszy wskutek przemian jedynie materialnych, albowiem dusza, transcendujc wswym poznaniu iaktach woli
materi, jest wsobie prosta niezoona, duchowa, ijako taka nie
moe by rezultatem materialnych, ekstensywnych przemian6.
W koncepcji bytu w. Tomasza na plan pierwszy wysuwa si problem istnienia, jako akt bytowy, decydujcy orealnoci rzeczy. Byt jest
wic wewntrznie ukonstytuowany przez zoenie zistnienia iistoty.
Wprzypadku bytu ludzkiego, jak podkrela Krpiec istnienie to jest
zwizane zdusz. Jeli bowiem czowiek wyania akty czysto duchowe (transcendujce materi), to nie mog one pochodzi od materii
idlatego dusza musi by uznana za ich samodzielny podmiot substancj (niepen), posiadajc wasny akt istnienia, ktrym obejmuje
rwnie materi w momencie jej organizacji w ciao ludzkie. Jako
samoistny wzgldem ciaa podmiot nie moe jednak bez niego za6
Tame, s. 18.
195
istnie ani bez jego porednictwa dziaa w wiecie i aktualizowa

swoich potencjalnoci. Mimo substancjalnoci duszy ciao nie jest
przypadkowym do niej dodatkiem, lecz koniecznym czynnikiem
czowieczestwa. Ciao to jednak istnieje ijest ciaem ludzkim dziki
duszy. Zfaktu posiadania przez czowieka duchowej duszy wynika
jego osobowy status jako bytu rozumnego i wolnego, ale zarazem
spotencjalizowanego, aprzez to zwizanego zmateri-ciaem, umoliwiajcym mu dziaanie. Krpiec podkrela przy tym, e specyfika wewntrznego ukonstytuowania czowieka rozstrzyga problem
mierci. Dusza jako podmiot-substancja posiada wasny akt istnienia
niezaleny od przemian materialnych. Std rozpad ciaa nastpujcy
na ich skutek jakkolwiek dla ontycznego ukonstytuowania czowieka
nie jest czym naturalnym, nie powoduje unicestwienia duszy.
Zarysowana koncepcja duszy jako istniejcego wsobie podmiotu, organizujcego materi wludzkie ciao iprzez to ciao dziaajcego zdaniem Krpca jest zgodna zfaktem ludzkim, widzianym od
zewntrz, jak iz dowiadczeniem wewntrznym7. Doda do tego naley, e wswoich wzowych punktach jest zgodna take zObjawieniem, co czyni j koncepcj integraln.
3. Zasadnicze przejawy bdu antropologicznego
Istnienie bdnych koncepcji antropologicznych we wspczesnej
filozofii jest faktem. Sigajc do dowiadczenia faktu ludzkiego ogldanego od wewntrz iod zewntrz oraz dysponujc adekwatnym do
niego wyjanieniem, mona wskaza przynajmniej niektre rda
lub przejawy tzw. bdu antropologicznego. Sposobem ich uporzdkowania moe by propozycja V. Possentiego, ktry stwierdza: Posugujc si ontologicznym aparatem pojciowym, powiemy, e tragedia czowieka wkulturze dokonaa si rwnolegle ze stopniowym
odbieraniem czowiekowi dwch fundamentalnych cech, ktre go
7
Tame, s. 22.
196
Piotr S. Mazur
stanowi jako takiego: bycia wsobie idla siebie. Pierwsze okrelenie

mwi, e podmiot ludzki jest rzeczywistoci substancjaln, drugie
e ma on warto celu, czyli warto aksjologiczn (gdy okrelenie
dla siebie wystpuje wkontekcie teocentrycznym, wtedy znaczy,
e osoba ludzka jest propter se quaesita in universo). Ot podmiot
ludzki rozpada si cakowicie, kiedy odmawia mu si tego bycia
w sobie i dla siebie, czyli substancjalnoci i wartoci celu8. Zdaniem Possentiego afirmacja zasadniczych cech czowieka widoczna
jest wtych doktrynach filozoficznych, ktre cz filozofi czowieka
zontologi. Programowa antymetafizyczno wspczesnej filozofii
moe jego zdaniem wyjania, dlaczego wiele szk usiuje na nowo
uzna fakt bycia czowieka dla siebie, poprzez przyjcie aksjologicznej wartoci osoby, ajednoczenie nie godzi si ztym, e osoba
jest take bytem wsobie.
Charakteryzujc czowieka jako byt wsobie idla siebie, Possenti nawizuje do Boecjaskiej definicji osoby jako rationalis naturae
individua substantia. Definicja ta, jakkolwiek uomna, ujmuje dwie
istotne cechy bytu osobowego. Pierwsz jest fakt substancjalnego
bytowania jako indywiduum. Tylko byt jednostkowy, wprzeciwiestwie do relacji spoecznych, ale rwnie wprzeciwiestwie do konstytuujcych go substruktur moe by bytem osobowym. Indywidualno danej osoby jako indywiduum dana jest przez jej jednostkowe
(niepodzielne w sobie i odrbne od bytw drugich), pene (bdce
caoci), samodzielne (rnice si od swoich cech przypadoci,
ktrych jest nonikiem), a zarazem nieudzielne (nieprzekazywalne)
istnienie jako podmiotu wsobie.
Drug cech bytu osobowego wynikajc z definicji Boecjusza
jest wszystko to, co ukrywa si pod sformuowaniem natura rozumna.
Rozumienie natury bywa rne. Wobrbie myli klasycznej uznaje
si, e jest to sama istota bytu, bdca jego pierwszym, wewntrznym rdem dziaania, tym, dziki czemu ten byt dziaa. Natura wic
wskazuje, czym dany byt jest (istota) ijak dziaa iw tym sensie jest
8
V. Possenti, Religia iycie publiczne, tum. T. elenik, Warszawa 2005, s. 248.
197
pochodn caego jego bytowego ukonstytuowania, a nie tylko jego

biologizmu.
Kady byt, posiadajc jak tre-istot (bdc czym), posiada
te jak natur. Wbytach oywionych przejawia si ona wwyanianiu zdeterminowanego dziaania, ktre naznaczone jest powszechn
inteligibilnoci zracji inteligibilnoci samej rzeczywistoci. Czym
innym jest zatem racjonalno dziaa istniejcych bytw wynikajca zich natur, aczym innym natura rozumna. Byt, ktrego natura
jest rozumna, jest zdolny do umysowego poznania rzeczywistoci
iw nastpstwie tego do dziaania pokierowanego wasnym rozumem
i wolnoci. Nie podlega wic biologicznej determinacji, lecz staje
si autonomicznym, zewntrznie niezdeterminowanym podmiotem
swojego dziaania. Dziaanie czowieka przejawia si w moliwoci wybierania celw i rodkw swojego dziaania. Fakt, rozumnoci ludzkiej natury, zdolnej do poznawczego odczytania siebie jako
podmiotu ja, bdcego rdem autonomicznego dziaania, nie
przekrela usytuowania tego ja w rzeczywistoci, ktr rzdz
okrelone prawa wynikajce z istnienia takich, a nie innych bytw
i okrelonych relacji midzy nimi. Wolno czowieka wynikajca
zjego natury nie konstytuuje rzeczywistoci, lecz jest wni wpisana.
Do rzeczywistoci tej naley rwnie istnienie innych osb, ktrych
autonomia pynca zrozumnoci ich natury musi zosta wdziaaniu
mojego ja zaafirmowana.
Transcendencja czowieka wzgldem otaczajcego go wiata materialnych bytw znalaza odzwierciedlenie w klasycznej hierarchii
dobra, jako przedmiotu ludzkiego dziaania. Obok bowiem dobra
uytecznego iprzyjemnego wskazano na istnienie dobra godziwego
(bonum honestum), za jakie uznaje si osob, ktre jest celem samym
wsobie. Dobro to nie moe zosta wludzkim dziaaniu zredukowane
do przyjemnoci czy uytecznoci bez naruszenia przedmiotowego
porzdku rzeczywistoci oraz podmiotowego porzdku moralnego.
Rozumno natury ludzkiej wskazuje na transcendencj czowieka
wzgldem materialnej rzeczywistoci, ale zarazem wymaga dziaania
zgodnego ze swoj natur, awic rozumnego.
198
Piotr S. Mazur
Idc za ujciem Possentiego, mona wic wskaza dwa zasadnicze

rda bdw antropologicznych. Pierwszym jest faszywe odczytanie lub negacja substancjalnoci czowieka, wwyniku ktrej ludzka
kondycja nie ma osadzenia w strukturach ontycznych, jest jedynie
korelatem wiadomoci jednostek czy zbiorowoci, awic ostatecznie wytworem samego czowieka. Drugim natomiast jest uderzenie
w transcendencj czowieka wzgldem wiata przyrodniczego, co
prowadzi do negacji jego osobowego statusu.
4. Negacja substancjalnoci czowieka
W filozofii wspczesnej wuzasadnieniu osobowego statusu czowieka siga si do koncepcji substancjalnej, a- lub antysubstancjalnej
oraz relacjonistycznej. Pierwsza, zgodnie znazw, opowiada si za
uznaniem osoby za szczeglny typ substancji materialnej, rnej od
substancji nieosobowych. Uznanie substancjalnoci osoby ugruntowane jest nie tyle na jakiej aparaturze pojciowej, ile na metafizycznym poznaniu rzeczywistoci, z ktrego wynika, e istniejce byty
woglnoci nie s jedynie zespoami mniej lub wicej zmieniajcych
si cech i wasnoci (przypadoci), lecz s trwaymi podmiotami,
wktrych przypadoci te bytuj. Kada ztak rozumianych substancji istnieje samodzielnie, a jej natur odkrywa si dziki poznaniu
przypadoci, ktre s nastpstwem posiadania okrelonych monoci wyaniajcych takie a nie inne akty. Monoci wskazuj za na
swj podmiot-substancj.
W tradycji filozoficznej Zachodu mona mwi o czterech znaczeniach podmiotowoci: logicznej, ontologicznej, epistemologicznej iantropologicznej9. Fakt rozrnienia nie oznacza, e realny byt
ludzki jest czterema heterogenicznymi podmiotami. Odanym bycie
mona orzeka okrelone zdania iprzypisywa mu okrelone predy9
Zob. . Zaorski-Sikora, Podmiot w wiecie ponowoczesnym, w: E. Pietrzak,
A. Warcha, . Zaorski-Sikora, Podmiot. Osoba. Tosamo, d 2007, s. 10.
199
katy, nastpnie ustanawia jeden byt podmiotem, adrugi przedmiotem poznania czy wreszcie dostrzega wyjtkowo ludzkiej bytowoci wrd innych bytw jedynie wwczas, gdy uprzednio afirmuje
si jego istnienie jako wewntrznie niepodzielnej iodrbnej od innej
podmiotowoci (substancji). Wrzeczywistoci podmiotowo logiczna, epistemologiczna oraz antropologiczna s pochodnymi, araczej
aspektami podmiotowoci ontycznej (metafizycznej). Mona budowa filozofi czowieka wycznie na podmiotowoci antropologicznej, jednake pomijajc lub podwaajc realno jego podmiotowoci ontycznej, trzeba liczy si zmoliwoci bdu co do jego natury
oraz ze skutkami redukcji faktu ludzkiego do zakresu wiadomoci.
rde wspczesnej a- lub antysubstancjalnej koncepcji czowieka
mona si dopatrzy w myli pnego redniowiecza. Negujc warto metafizycznego poznania, zakwestionowano moliwo istnienia
wrzeczach jednostkowych treci oglnych. Wraz ztym zniko miejsce
na trway podmiot bytowania, ktry zosta zredukowany do zakresu
jzyka (nominalizm). Oddzielenie bytu wsobie ibytu dla siebie dokonao si wzasadzie ju wmyli Kartezjusza. Co prawda dusza iciao s
uniego dwoma substancjami, ale oile czowieczestwo czowieka (byt
dla siebie) wyranie wie si zres cogitans, otyle res extensa jako byt
wsobie jest wsplna dla czowieka iinnych bytw materialnych10.
W rezultacie ju wmyli J. Lockea doszo do oddzielenia czowieka jako przedstawiciela gatunku oraz czowieka jako osoby. Tosamo czowieka jako bytu yjcego wynika z celowego uorganizowania jego ciaa, ktrego materialne czci partycypuj w tym
samym yciu. Natomiast tosamo osoby wynika wycznie z samowiadomoci inie musi by zwizana ztym oto konkretnym ciaem11. Nawet tosamo substancji duchowej, ktrej istnienia Locke
10
Wopinii Ch. Taylora, nazywajcego nowoytn koncepcj podmiotu punktow, istotn zmian byo oderwanie podmiotu od naturalnego sposobu dowiadczania wiata isamego siebie. Zob. Ch. Taylor, rda podmiotowoci, tum. zbiorowe,
11
Zob. J. Locke, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, 2.27.10, tum. B.J.
Gawecki, Warszawa 1955, T. 1, s. 472; por. Ch. Taylor, dz. cyt., s. 322, B. Wald, Bd
200
Piotr S. Mazur
nie neguje, nie stanowi wic dostatecznej racji dla tosamoci osobowej, ktra wymaga czenia wjedno odlegych od siebie wczasie
istnie. Moe to sprawi jedynie wiadomo. Osoba, jako okrelenie podmiotu jest terminem prawniczym: Nazwa ta przysuguje ()
jedynie istotom rozumnym, zdolnym dziaa ipodlega prawu oraz
doznawa szczcia inieszczcia12. D. Hume wswoich badaniach
posun si jeszcze dalej inegujc realno substancji duchowej jako
podmiotu wiadomoci, nazwa ludzk ja wizk wrae, awspczenie wobrbie postmodernizmu uznaje si czowieka za sie czy
pozbawiony centrum ukad.
Wraz ze zmian sposobu definiowania czowieka ewolucj przeszed sam termin indywiduum, tracc swoje pierwotne znaczenie.
Oile wkoncepcji klasycznej indywiduum oznaczao przede wszystkim wewntrzn niepodzielno odnoszc si do bytu wsobie, wtym
take do czowieka, otyle filozofia nowoytna uywa go do opisania
bytu dla siebie, podkrelajc wyjtkowo iniepowtarzalno, awic
autonomi osoby ludzkiej wzgldem innych bytw.
Proces dekonstrukcji substancjalnoci ludzkiego podmiotu, ktry
dokona si wmyli wspczesnej, dobrze scharakteryzowa R. Rorty:
Antropologowie ihistorycy nauki rozmyli rnic midzy wrodzon
racjonalnoci a tym, co jest efektem kulturowego przystosowania.
Filozofowie tacy jak Heidegger iGadamer pozwalali nam postrzega
ludzi jako istoty na wskro historyczne. Inni, tacy jak Quine iDavidantropologiczny ijego konsekwencje we wspczesnej filozofii, w: Bd antropologiczny, dz. cyt., s. 126-130.
12
Rozwaania, 2.27.26, s. 490. B. Wald podkrela, e cho Locke definiuje osob
wpodobnych kategoriach, co Boecjusz, to ugruntowanych nie na substancji, lecz na
wiadomoci. Wrezultacie zakres pojcia osoby Lockea jest inny ni zakres pojcia osoby uBoecjusza. Wszy jest wtym znaczeniu, e bycie czowiekiem nie implikuje bycia osob, gdy tylko akty samowiedzy implikuj bycie osob, aszerszy
wtym e wszystko to, co posiada lub moe posiada samowiadomo, moe by
osob. Zob. B. Wald, art. cyt., s. 129-130. Za podtrzymaniem identycznoci obydwu
zakresw opowiada si m.in. R. Spaemann: Moe istnie tylko jedno kryterium bycia osob: biologiczna przynaleno do rodzaju ludzkiego, R. Spaemann, Osoby.
Ornicy midzy czym akim, tum. J. Merecki, Warszawa 2001, s. 305.
201
son, rozmyli rnic midzy niezmiennymi prawami rozumu aprzemijajcymi prawdami dotyczcymi faktw. Psychoanaliza rozmya
rnic midzy sumieniem auczuciami mioci, nienawici istrachu
itym samym wrezultacie rozmywa si obraz ja wsplny greckiej
metafizyce, chrzecijaskiej teologii i owieceniowemu racjonalizmowi: obraz ahistorycznego naturalnego centrum, miejsca ludzkiej
godnoci, otoczonego przez przygodne inieistotne peryferie13.
W rezultacie odrzucenia substancjalnego sposobu bytowania osoby, jej podmiotowo staje si albo pustym pojciem, albo wypadkow ludzkiej wiadomoci i spoecznych oddziaywa. Problem
istnienia lub nieistnienia bytu osobowego sprowadza si do sporu
ookrelony sposb narracji oczowieku.
W nurcie relacjonistycznym (dialogicznym) osobowy status czowieka ugruntowuje si zkolei na ukierunkowaniu (relacji) czowieka
przede wszystkim ku innym ludziom. Czowiek wobliczu dowiadczenia (spotkania, dialogu) drugiego czowieka, odmiennego od dowiadczenia rzeczy, konstytuuje si lub odkrywa swoje czowieczestwo. rdem wiadomoci i tosamoci ja jest odniesienie do
ty, ktrym moe by te Ty Absolutu. Do nurtu tego mona zaliczy
m.in. myl J. Tischnera, u ktrego widoczna jest prba budowania
antropologii bez tradycyjnej ontologii. rdem iluzji substancjalistycznej jest jak si wydaje zaoony wczeniej sposb mylenia
oczowieku, wyznaczony nie tyle przez natur czowieka, ile przez
teoretyczne potrzeby ontologii. Polega ona na prbie wyjanienia
bytu ludzkiego przez czynniki, ktre le jakby poniej lub poza
czowiekiem; przez przyczyny, racje dostateczne, czynniki skadowe
bytu wogle. Nie uwzgldnia si tutaj tego, co jest szczeglnie wyrane w caej nowoytnej myli o czowieku; potrzeb rozumienia
czowieka przez to, wczym w czowiek wyraa siebie14. Zdaniem
R. Rorty, Obiektywno, relatywizm iprawda, tum. J. Margaski, Warszawa
1999, s. 263.
14
J. Tischner, Zarys filozofii czowieka, Krakw 1991, s. 28. Rzetelne omwienie wszystkich zarzutw autora wobec substancjalnej koncepcji osoby iodpowied
na nie wymaga oddzielnego opracowania. W kontekcie omawianego problemu
13
202
Piotr S. Mazur
J. Tischnera odczytanie kondycji ludzkiej iukonstytuowanie czowieka dokonuje si wodniesieniu ja aksjologicznego15 do wiata wartoci16, ktre ma miejsce wsytuacji spotkania.
J. Tischner wskazuje na trzy nurty antropologii. Pierwszy jego
zdaniem wyjania czowieka poprzez to, co ponad nim (Augustyn),
drugi, nazwany hermeneutyk podejrze poprzez to, co poniej
niego (K. Marks, F. Nietzsche, Z. Freud). Trzeci nurt, ktry jest mu
najbliszy idei czowieczestwa czowieka dopatruje si wmyli idowiadczeniu, bez sigania do tego, co ponad nim lub poniej
niego. Nie wyklucza to jednak porwna z tymi odmiennymi koncepcjami (...) pod jednym wszake warunkiem: e to, co znajduje
si ponad i poniej czowieka, jest treci jego wiadomoci,
w wyniku czego sam czowiek dokonuje stosownych porwna17.
Wydaje si, e podobnie jak w nurcie antysubstancjalnym wszeroko
rozumianej filozofii dialogu to wanie wiadomo stoi u podstaw
konstytuowania si czowieczestwa czowieka18. Nie ma bowiem
spotkania, dialogu, dramatu izwrotnej relacji ja do wiata wartowarto natomiast zwrci uwag na to, e potrzeba rozumienia czowieka przez to,
wczym w czowiek wyraa siebie, wcale nie musi, anawet nie moe dokonywa
si wopozycji do tego, jaki jest status ontyczny czowieka kim jest pord innych
bytw (substancji) ijaka jest jego natura jako pochodna jego struktury ontycznej.
15
Co jest jeli tak mona powiedzie soboci wszelkiej soboci? Rdzeniem jest Ja aksjologiczne. Ja jest wartoci. Jest to warto indywidualna; ja jest
moim Ja. Indywidualne Ja jest mn. Ja aksjologiczne, bdc wartoci, nie jest
rzecz, przedmiotem ani jakoci przedmiotow. J. Tischner, dz. cyt. s. 22.
16
Czowiek, suc wartociom, realizuje je, buduje take siebie samego jako
szczegln warto. W ten sposb wartoci su czowiekowi, bo go ocalaj.
P. Dutkiewicz, Tischner, w: Leksykon filozofw wspczesnych, red. J. Szmyd, Krakw 2004, s. 490.
17
J. Tischner, dz. cyt., s. 7-10, Wprowadzenie.
18
Wramach szeroko pojmowanego stanowiska asubstancjalistycznego uznaje
si, e osoba posiada samowiadomo (wiadomo introspekcyjn) czyli przynajmniej aktualn caociow wizj siebie. Osoba zatem musi posiada okrelone
dyspozycje i moliwoci mentalne, takie jak zdolno rozwizywania zoonych
problemw, poczucie przeszoci iprzyszoci, moliwo wyraania wsposb kontrolowany swoich pragnie czy te zdolno komunikowania si za porednictwem
jzyka. . Zaorski-Sikora, Spr oosob, w: dz. cyt., s. 68.
203
ci bez udziau wiadomoci. Problem polega na tym, e nie wkadym przypadku inie wkadym momencie ycia jestemy aktualnie
wiadomi. Pozwala to na zniesienie zakresowej rwnoci pomidzy
zbiorem osobnikw przynalecych do gatunku ludzkiego azbiorem
osb, otwierajc drog tym z mylicieli wspczesnych, ktrzy jak
P. Singer czy D. Parfit d do redefinicji czowieczestwa poprzez
rozbicie klasycznego pojcia osoby, gdy jego zakres zjednej strony rozszerzaj na wiat pozaludzki (zwierzcy), az drugiej zawaj
tylko do niektrych ludzi19. Negacja substancjalnoci bytw wogle i negacja substancji osobowej jako bytu w sobie z koniecznoci
musi prowadzi do zakotwiczenia caego czowieczestwa czowieka
wtym, co decyduje, e jest bytem dla siebie wiadomoci, co znacznie osabia jego ontyczny status. wiadomo nie jest substancj, lecz
jako jej akt przypadoci, ktr mona naby lub utraci, awraz
ztym mona jeszcze nie by lub ju nie by osob.
5. Negacja transcendencji czowieka
ycie umysowe czowieka wyraajce si m.in. w aktach poznawczych i wiadomoci siebie w nurcie substancjalnym stanowi
istotny atrybut osobowego sposobu bytowania, ukazujcy jego transcendencj wzgldem innych bytw materialnych, azarazem umoliwiajcy mu zrealizowanie potencjalnoci tkwicych wjego naturze.
wiadomo isamowiadomo jakkolwiek s istotnymi przejawami
czowieczestwa nie s racj, dla ktrej czowiek jest osob. Wnurcie
dialogicznym wiadomo jako podstawa interpersonalnych relacji ja
ty peni rol czynnika konstytuujcego czowieczestwo. Jednake w nurcie antysubstancjalnym, podobnie jak inne przejawy ycia
umysowego (niezdeterminowana mio czy wolno), ani nie musi
wiadczy otranscendencji czowieka nad materi ijego osobowym
19
Czsto przywoywane wliteraturze koncepcje P. Singera iD. Parfita zostan
tu pominite.
204
Piotr S. Mazur
statusie, ani te nie musi decydowa, ojego czowieczestwie, czynic go bytem dla siebie. Taki przynajmniej obraz czowieka wynika
z kierunku bada i rozstrzygni dominujcych we wspczesnym
przyrodoznawstwie ispokrewnionymi znim nurtami filozoficznymi.
J.R. Searle przekonuje, e wobrbie kognitywistyki uwikszoci
badaczy dominuje materializm, ktrego przejawami s m.in. denie
do eliminacji zopisu naukowego stanw mentalnych, tego, co wiadome i subiektywne. Wiedza na ich temat nie jest czerpana wprost
zdowiadczenia wewntrznego, lecz zobserwacji zachowania, aistniejce rzeczy ostatecznie uznaje si za przedmioty fizyczne wopozycji do tego, co mentalne20. rde tej ucieczki od wiadomoci
w kognitywistyce upatruje w lku przed kartezjaskim dualizmem
i wynikajc z niego aparatur pojciow21. Podejmujc polemik
ztak pojmowanym materializmem, stwierdza wic m.in., e wiadomo jest istotnym czynnikiem zjawisk umysowych, wbrew przekonaniom materialistw niecaa rzeczywisto ma charakter obiektywny, lecz istnieje rwnie rzeczywisto subiektywna, ktrej nie da si
opisa obiektywnie (z punktu widzenia osoby trzeciej), awic bez
uwzgldnienia wiadomoci.
Pojmowanie czowieka wobrbie jednej znajdynamiczniej rozwijajcych si dzi gazi filozofii naznaczone jest eliminacjonizmem
wodniesieniu do jego wiadomoci, polegajcym na prbie wyjanienia zjawisk umysowych, awic isamego czowieka wogle bez
odniesienia do jego dowiadczenia wewntrznego. Anawet wwczas,
gdy jak sam Searle opowiada si za koniecznoci uwzgldnienia ycia wewntrznego czowieka ijego wiadomoci wprocesach umysowych uznaje, je wycznie za przejaw jego biologizmu. wiadomo jest biologiczn wasnoci mzgu czowieka imzgw niektrych zwierzt. Przyczyn powstawania wiadomoci s procesy neurobiologiczne ijest ona czci naturalnego, biologicznego porzdku
wrwnej mierze, jak wszystkie inne wasnoci biologiczne, takie jak
20
J.R. Searle, Umys na nowo odkryty, tum. T. Baszniak, Warszawa 1999,
s. 26-29.
21
Tame, s. 30.
205
fotosynteza, trawienie czy mitoza22. Wzwizku ztym trzeba przyj,

e albo nie ma wiadomoci lub jest ona na tyle subiektywna, e nie
moe by przedmiotem obiektywnego dyskursu, albo jest ona faktem uwarunkowanym neuronow budow ludzkiego mzgu. Faktem
jest, e materialno-biologiczne uwarunkowania wiadomoci wcale
nie musz przeszkadza wbudowaniu opartej na niej koncepcji bytu
osobowego. Rodzi si jednak problem sprzecznoci w pogodzeniu
immanencji wiadomej jani waktach moich jako cakowicie pochodnej od materii zdan take wdowiadczeniu wewntrznym jej
transcendencj. Fakt pochodzenia wiadomoci od materii przeczy
wic transcendencji nad materi iautotranscendencji czowieka. Skutek bowiem nie moe by doskonalszy od swojej przyczyny.
Odrzucajc substancjalno bytu ludzkiego, neguje si istnienie
trwaej, niezalenej od struktur spoecznych i kulturowych, natury ludzkiej. Okazuje si jednak, e mona uznawa istnienie natury
ludzkiej igodno czowieka nie tylko bez tradycyjnie pojmowanej
koncepcji substancji, lecz take bez dostatecznej afirmacji transcendencji czowieka nad wiatem materialnym. Wbrew krytycznej tradycji F. Fukuyama jest przekonany, e we wspczesnym dyskursie
oczowieku ijego prawach konieczne jest nawizanie do natury ludzkiej. Opowiada si wic, co nie jest czste, przeciw utylitaryzmowi
upraszczajcemu jego zdaniem obraz natury ludzkiej, tzw. bdowi
naturalistycznemu oraz deontologizmowi etycznemu Kanta. Odpierajc obiekcje wobec koncepcji natury ludzkiej stwierdza, e natura
jako co uniwersalnego nie musi by identyczna u wszystkich ludzi, gdy istnieje w jej obrbie pewne zrnicowanie. Nie jest te
czym, co cakowicie determinuje czowieka, wykluczajc tym samym wpyw rodowiska na jego ksztatowanie. Natura wreszcie nie
przeczy zrnicowaniu kultury, gdy ta ostatnia jest dzieem rozumu,
ktry wswojej wolnoci moe rwnie konstytuowa sposb ycia
spoecznego. Sam natur definiuje jednak Fukuyama na sposb asubstancjalny, widzc wniej () sum zachowa oraz cech typowych
22
Tame, s. 129.
206
Piotr S. Mazur
dla gatunku ludzkiego, wynikajcych zczynnikw genetycznych, nie

za rodowiskowych23. Tak pojmowana natura, jako zesp charakterystycznych cech pochodnych od struktury biologicznej czowieka
(geny), jest zalena od materii. Nie jest te bezwzgldnie trwaa, gdy
poprzez ingerencj wstruktur materii (inynieria genetyczna) mona modyfikowa samo czowieczestwo czowieka. Czowieczestwo
czowieka wprzyszoci zracji dynamizmu materii idziaa ludzkich
moe by wic zupenie inne od tego, ktre znamy.
Z racji braku odwoania do substancjalnoci czowieka itrwaoci
jego natury F. Fukuyama natrafia na podobne trudnoci wwyjanieniu kwestii ludzkiej godnoci, ktrej chce broni jako racji czowieczestwa. Amerykaski filozof uznaje j za pochodn czynnika X,
waciwego dla wszystkich ludzi, ktrego chrzecijastwo dopatruje
si w pochodzeniu kadego czowieka od Boga, a Kant wyprowadza ze zdolnoci czowieka do dokonywania wyborw moralnych,
co czyni czowieka celem, anie rodkiem dziaania. Wobec naporu
nauk przyrodniczych sam Fukuyama znaczenie godnoci widzi wnawyku odziedziczonym po religii, atake wdemaskacji uwarunkowa
kulturowych, ktre w okrelonych kulturach, okrelonym osobom
odmawiay godnoci. Istnienie porzdku moralnego po zarzuceniu
tradycyjnych zasad religijnych wskazuje, e pochodzi on () zsamej natury ludzkiej, nie musi za by jej narzucony przez kultur24.
Powszechno uznania dla godnoci czowieka wie Fukuyama
z faktem loterii genetycznej, ktra nie pozwala na zmniejszanie
si rnic genetycznych midzy jednostkami, azarazem nie pozwala
grupowa okrelonych cech genetycznych wwyizolowanych grupach
spoecznych. Wszystko to moe ulec zmianie pod wpywem inynierii genetycznej.
Koncepcja Fukuyamy naznaczona jest negacj redukcjonizmu
w podejciu do czowieka, jaki proponuj nauki przyrodnicze. Odwouje si przy tym do klasycznych poj odnoszcych si do czo23
24
F. Fukuyama, Koniec czowieka, tum. B. Pietrzyk, Krakw 2004, s. 174.

Tame, s. 206.
207
wieka, jakie uksztatoway si wzachodnim krgu cywilizacyjnym,

a wyjaniajc je w sposb pragmatyczny, gubi ontyczne podstawy
czowieczestwa inie moe znale dostatecznej racji uzasadniajcej
transcendencj czowieka nad bytami materialnymi.
Przeciw transcendencji czowieka wzgldem materii tradycyjnie
opowiada si marksizm, uznajc go ostatecznie za epifenomen materii. Wmyli wspczesnej wci ywe jest take drugie zmarksistowskich przekona, e czowiek jest determinowany przez uwarunkowania spoeczno-kulturowe, czego przykadem jest postmodernistyczna myl Z. Baumana. Jego oparte na socjologii pogldy nios
ze sob istotne reperkusje antropologiczne. Egzystencj ludzk jako
przypadkow, nieposiadajc ontycznych podstaw i nieposiadajc jakiego immanentnego celu, uznaje on za bezsensown25. Sama
indywidualno czowieka nie jest trwa kategori ludzkiego bytowania, lecz uwarunkowan historycznie wypadkow jego relacji do
spoecznoci26. Jako autonomiczny samostwarzajcy si podmiot
naznaczona jest nierozstrzygaln sprzecznoci, potrzebuje bowiem
spoeczestwa jako przestrzeni swojej samorealizacji iostatecznego
25
Tez tak mona wywie porednio zrelacji, jaka wprzekonaniu Baumana
istnieje midzy spoeczestwem a religi. Spoeczestwo jest dla czowieka gwarantem wszelkich sensw irdem celw, ale samo pozbawione jest sensu icelu,
podobnie jak religia, zktr stanowi jedno. Czowiek tworzy jedno idrugie dla
uniknicia spotkania zchaosem istnienia. Zob. Dwa szkice omoralnoci ponowoczesnej, Warszawa 1994, s. 48-49; por. Z. Sareo, Zaoenia antropologiczne wetycznych pogldach Z. Baumana, w: Moralno ietyka wponowoczesnoci, red. tego,
Warszawa 1996, s. 65-68.
26
Gdy syszymy dzi sowo jednostka, rzadko, jeli w ogle, kojarzy nam
si ono z niepodzielnoci. Przeciwnie jednostka (podobnie jak atom w chemii fizycznej) oznacza skomplikowan, heterogeniczn struktur zoon zelementw nadzwyczaj niespjnych, utrzymywanych wniepewnej ido kruchej jednoci
dziki poczonemu oddziaywaniu si dorodkowych iodrodkowych, przycigania
i odpychania, ktre zapewniaj dynamiczn, zmienn i zawsze zagroon rwnowag. Gwny nacisk kadzie si na autarki tego skomplikowanego agregatu ().
Indywidualno oznacza dzisiaj przede wszystkim autonomi osoby ludzkiej, autonomi bdc jednoczenie prawem iobowizkiem jednostki. Z. Bauman, Pynne
ycie, tum. T. Konz, Krakw 2007, s. 33-34.
208
Piotr S. Mazur
przeznaczenia. Spoeczestwo jako cao, wwarunkach zachodzcych na rnych poziomach przemian globalnych, utracio swoj
dawn stabilno przejawiajc si wistnieniu trwaych iuporzdkowanych relacji midzy rnymi swoimi czciami. Od czowieka wymaga ono zdobycia indywidualnoci, ktra bdzie wizaa si zodpowiedzialnoci za jego interakcje zinnymi zachodzce wpynnym
yciu ponowoczesnej spoecznoci. Jako zadanie jednostka jest kocowym produktem transformacji spoecznej dokonywanej wprzebraniu indywidualnego odkrycia27. Sposobem speniania swojej indywidualnoci przez czowieka jest konsumpcjonizm oferowany przez
kultur masow. W dynamicznym spoeczestwie konsumpcyjnym
zasadnicze kategorie ludzkiego bytowania, relacje midzyludzkie,
wreszcie on sam zostaj sprowadzone do kategorii towaru rynkowego, ktry ma szybko zaspokaja potrzeby imoe by szybko zastpiony innym28. Ksztatujca si w ten sposb tosamo czowieka
jest zmienna ipozbawiona trwaych podstaw, nakierowana jedynie na
teraniejszo itowarzyszce jej obecnie interakcje, bez odniesienia
do przeszoci iplanowania przyszoci. Przemianom zachodzcym
w hybrydycznej kulturze towarzyszy napicie pomidzy poczuciem
braku bezpieczestwa jednych wsytuacji nieograniczonej wolnoci
adeniem do nieograniczonej wolnoci drugich dla zapewnienia sobie bezpieczestwa.
Podstawowe kategorie czowieczestwa czowieka, takie jak zdolno do poznania prawdy29 iwiadomo, wolno30 czy moralno31
stanowice otym, e czowiek jest bytem dla siebie, wprzekonaniu
Baumana bardziej ni faktami ontycznymi s ideami zrodzonymi
i zdeterminowanymi przez uwarunkowania spoeczno-kulturowe.
Nawet wic, jeli wrealny sposb ksztatuj indywidualno itosaTame, s. 34.
Zob. tame, s. 126-182.
29
Zob. Z. Bauman, Wieloznaczno nowoczesna, nowoczesno wieloznaczna,
30
Zob. tego, Wolno, tum. J. Tokarska-Bakir, Krakw 1995, s. 12.
31
Zob. tego, Dwa szkice, dz. cyt., s. 52.
27
28
209
mo czowieka, nie s przejawem ani jego transcendencji (tu zwaszcza wzgldem spoecznoci), ani jego autotranscendencji. Odrzucenie transcendencji wzgldem wiata przyrodniczego i spoecznego
oraz autotranscendencji kci si z fundamentalnym dowiadczeniem wewntrznym, odczytywanym wrelacji ja-moje iprowadzi
do zakwestionowania osobowego statusu czowieka, skoro bowiem
nie ma oznak tego, e czowiek jest bytem dla siebie, to bytem dla
siebie (osob) nie jest. Natomiast jeli w ludzkim bytowaniu takie
oznaki osobowego statusu czowieka odnajdujemy, ale s one tworem
spoeczno-kulturowym, to ikoncepcja bytu dla siebie jest wytworem
kulturowym.
Zakoczenie
Do zagadnienia bdu antropologicznego mona podchodzi
wrny sposb, iw rny sposb mona interpretowa pogldy przywoywanych tu autorw. Przeprowadzone tu analizy nie pretenduj do
penego omwienia ani poruszanego zagadnienia, ani pogldw poszczeglnych filozofw. Zkoniecznoci wic zarysowany obraz jest
fragmentaryczny aco za tym idzie uproszczony. Niemniej analiza
wybranych koncepcji czowieka ukazuje trudnoci rodzce si zpowodu pominicia lub negacji istotnych aspektw istnienia, azarazem
opisu osoby ludzkiej, jakimi s byt w sobie (substancjalno) i byt
dla siebie (transcendencja). Odrzucenie tych kategorii lub oderwanie wyjaniania czowieka od integralnego ich pojmowania niesie ze
sob realne zagroenie bdu poznawczego wodniesieniu do natury
ludzkiej wogle, co oczywicie nie musi inie przekrela znaczenia
poszczeglnych opisw, analiz czy eksplikacji, jakie odnajdujemy
wdanym systemie. Ma to otyle znaczenie, e przywoywani filozofowie wwikszoci nie reprezentuj stanowisk skrajnych, jak si to
dzieje w materializmie ugruntowanym we wspczesnych naukach
przyrodniczych, negujcym substancjalno wraz ze wszelkimi jej
przejawami (np. istot czy natur) oraz transcendencj czowieka.
210
Piotr S. Mazur
Ajednak wszdzie tam, gdzie nastpuje ucieczka od substancjalnego

a zarazem duchowego sposobu bytowania czowieka, trzeba liczy
si zbdami wodczytywaniu jego natury.
Summary
The multitude of philosophical opinions regarding the human condition,
some of which are mutually contradictory, testifies both to the variety of
the facts pertaining to human life and to the quest of the human mind as
it seeks the truth about itself. The realistic conception of human beings of
M.A. Krpiec may furnish a basis for verifying the different kinds of anthropology that claim to be true. In seeking to learn about what it is to be
a human being, Krpiec reaches after inner experience. Its content involves
seeing the I both as a source and as the objective of various activities that I
think of as mine, and with regard to which the I experiences immanence
and transcendence. Experiencing the unity of a being within the multitude
of its heterogeneous acts is only not contradictory when there is one factor
or act which organizes them all. Traditionally, we call such factor or act the
soul. The fact that a human being has a spiritual soul results in its status as
a being in itself (substance) and for itself (with transcendence and self-transcendence making the human being the centre of action). Therefore, amongst
the ways in which anthropology may fall into error will be the rejection of
human substantiality, leading to an identification of humanity with identity
and its processes, as in anti-substantialistic movements (Locke, postmodernism) and dialogic movements (J. Tischner), as a result of which the equality
holding between the group of persons and the group of people is annulled.
Another kind of error results from the rejection of mans transcendence and
self-transcendence (J.R. Searle, F. Fukuyama, Z. Bauman) through the acceptance of biological or cultural determination, which is detrimental to the
personal status of a human being.

XVIII 2012
Akademia Ignatianum wKrakowie
REKONSTRUKCJA BIOLOGII
I PSYCHOLOGII HOMINIDW1
Do niedawna termin hominidy (czowiekowate) odnosi si do
caej, polimorficznej populacji wspczesnych ludzi oraz do wszystkich prehistorycznych istot, ktrych szcztki kostne wskazyway na
anatomiczne ipsychologiczne podobiestwo do czowieka yjcego
wholocenie. Biorc pod uwag moliwy do rozpoznania wmateriale kopalnym typ uzbienia, system lokomocyjny (wskazujcy
na dwunono) oraz wyrane lady produkowania narzdzi kamiennych, za najwczeniejsze hominidy uznawane byy wkocu ubiegego wieku australopiteki (por. np. Strzako, 1996/125). Wokresie ostatnich pitnastu lat opisano jeszcze wczeniejsze szcztki (np.
Ardipithecus ok. 4,4 mln lat temu2), ktre posiaday mapie koczyny, ale wyprostowan postaw ciaa iludzkie cechy systemu mastykacji. Ewentualna przynaleno tych istot do hominidw jest nadal
przedmiotem dyskusji ikontrowersji.
Rozwj biologii molekularnej spowodowa powane zmiany
w klasyfikacji hominidw. Porwnawcze analizy DNA dowodz
zdaniem niektrych autorw e istnieje blisze ni dotychczas
Artyku powsta na podstawie referatu wygoszonego podczas sesji naukowej
Dwugos Nauki pt. Czowiek istota nieznana?, zorganizowanej przez Oddzia PAN
wPoznaniu oraz Wydzia Teologiczny UAM wPoznaniu, 25 XI 2011.
2
Por. m.in. Lovejoy et al., 2009a; 2009b; 2009c.
1
212
sdzono pokrewiestwo pomidzy czowiekiem aobecnie yjcymi

gatunkami wielkich map czekoksztatnych (szympansem, gorylem
iorangutanem), ktre dotychczas byy zaliczane do rodziny Pongidae
orangowatych. Autorzy ci wczaj Pongidae do wsplnej zczowiekiem wspczesnym ijego wymarymi formami rodziny czowiekowatych Hominidae (por. np. Gyenis, 2002). Pomin jednak wyniki tych analiz DNA, gdy nie stanowi one niekontrowersyjnych,
aprzez to rozstrzygajcych przesanek rekonstrukcji naszej genealogii
(por. Lenartowicz, 2010/374-382). Bd raczej stara si ukaza, jak
zczasem, wmiar odkrywania kolejnych szcztkw kostnych iladw dziaalnoci hominidw, coraz dalej wstecz przesuwa si granica
typowo ludzkich cech anatomicznych ipsychologicznych.
W tym opracowaniu skoncentruj si jedynie na kilku wybranych
kwestiach, zwizanych zrekonstrukcj anatomii ipsychologii wczesnych czowiekowatych.
1. Pierwsza kwestia bdzie dotyczya rekonstrukcji systemu lokomocyjnego australopitekw, ktry jak si okazuje niczym wswej istocie nie rni si od systemu lokomocyjnego
ludzi holocenu.
2. Druga kwestia bdzie dotyczya rekonstrukcji dziaa narzdziowych wczesnych hominidw. Analiza ladw produkowania i uywania narzdzi paleolitycznych wskazuje, e inteligencja wczesnych hominidw bardzo przypomina inteligencj
nowoczesnych plemion owiecko-zbierackich, a istotnie rni
si od inteligencji map czekoksztatnych.
3. Trzecia kwestia bdzie dotyczya relacji pomidzy rozmiarami mzgu apotencjaem psychologicznym iintelektualnym
czowiekowatych.
Jedno gatunkowa czowieka yjcego wholocenie
vs wielo gatunkw pliocesko-plejstoceskich hominidw
Materia kopalny, jakim dysponuj obecnie paleoantropolodzy,
skada si gwnie zzbw, fragmentw szczk ifragmentw mzgo-
REKONSTRUKCJA BIOLOGII I PSYCHOLOGII HOMINIDW
213
czaszki (por. Tobias, 1978). Szkielet systemu lokomocyjnego jest zreguy niekompletny. Wokresie miliona lat zdarza si znale tylko jeden
lub dwa takie szkielety, zniszczone wok. 50 lub wicej procentach.
Plioceskie i plejstoceskie szcztki naszych przodkw bywaj
zaliczane przez poszczeglnych autorw do ponad pitnastu rnych
rodzajw iponad pidziesiciu rnych gatunkw istot ywych.
S to m.in: Ardipithecus ramidus, Australopithecus anamensis, Australopithecus afarensis, Australopithecus africanus, Australopithecus garhi, Australopithecus aethiopicus, Paranthropus robustus,
Paranthropus boisei, Sahelanthropus tchadensis, Orrorin tugenensis, Kenyanthropus platyops, Homo habilis, Homo georgicus, Homo
erectus, Homo ergaster, Homo antecessor, Homo heidelbergensis,
Homo neanderthalensis (por. m.in. Gyenis, 2002; Henneberg, 1997,
Henneberg & Miguel 2004).
Natomiast plemiona czowieka holoceskiego (Innuici, Khoisan,

Aborygeni australijscy itd.) mimo e nie s jednorodne ani pod
wzgldem kulturowym, ani morfologicznym zaliczane s do jednego rodzaju, z jednym tylko gatunkiem Czowieka mdrego, czyli
Homo sapiens.
Rodzi si wic pytanie, czy przedholoceskie formy hominidw
rzeczywicie byy odrbnymi, przedludzkimi, przedrozumnymi
gatunkami istot ywych, czy moe raczej byy ekotypami (naturalnymi, ekologicznymi rasami) wramach jednego, istniejcego od milionw lat gatunku Homo sapiens? (por. Henneberg & Thackeray, 1995).
Czy mnogo rodzajw i gatunkw przedholoceskich hominidw
wynika zsamej wymowy materiau kopalnego, czy te zuywania
innej miarki dla ludzkoci historycznej, ainnej miarki dla opisu
hominidw prehistorycznych?
Bestializacja plio- iplejstoceskich hominidw
W podrcznikach iencyklopediach, nie mwic ju owydawnic
twach popularyzujcych osignicia paleoantropologii, pojawiay si
214
inadal pojawiaj si ilustracje iopisy przedstawiajce naszych praprzodkw jako istoty pokraczne iprzedrozumne.
Nasi przodkowie jak wynika ztych publikacji byli anatomicznie ipsychologicznie jakoby blisi zwierzt ni my. Konkretnie, byli
jakoby bardziej podobni do dzisiejszych map czekoksztatnych ni
my ludzie holocenu.
(...) wielu badaczy postrzega ewolucj czowieka jako dugi korytarz.
Szympans wchodzi jednym kocem, awspczesny czowiek kultury
owiecko-zbierackiej wychodzi na drugim kocu. (...) Australopiteki
s traktowane jako na wp szympansy, ana wp wspczeni owcy
izbieracze (...). Homo erectus inastpne formy czowiekowatych s
czsto przedstawiane jako niezdarne i prymitywne wersje plemion
Khoisan, Hadza lub Mbuti (Tooby & DeVore, 1987/203).
Ryc. 1. Popularne wyobraenia ewolucji czowiekowatych.
Czy szcztki kostne plio- iplejstoceskich hominidw oraz lady

ich kultury materialnej rzeczywicie potwierdzaj taki karykaturalny
moim zdaniem obraz naszej ludzkiej przeszoci?
Nieoczekiwana Staroytno Czowieczestwa
Zanim odpowiem na to pytanie, chciabym zwrci uwag na co,
co nazywaem Nieoczekiwan Staroytnoci Czowieczestwa.
W Tabeli I, wsze, czarne pasma oznaczaj, jak daleko wstecz
sigaj dzi lady nieodrnialne lub bardzo podobne do ladw
215
Homo sapiens. Grubsze, szare pasma po prawej stronie ukazuj, e

60 lat temu najstarsze znane lady czowieka byy modsze nie
wykraczay poza granic dwch milionw lat. Zetknicie si ze sob
genealogii map zgenealogi czowieka wydawao si wtedy bardzo
bliskie. Wraz zpostpem bada ukazaa si jednak Gbia Staroytnoci ladw ludzkiej lokomocji, ludzkiej techniki narzdziotwrczej,
ludzkiego typu uzbienia (mastykacji) itd. Jest to gbia Nieoczekiwana. Znaki zapytania maj przypomina, e ta gbia moe si okaza
jeszcze gbsza.
Tabela I. Nieoczekiwana Staroytno ladw Czowieczestwa.
Fragmentaryczno szcztkw kostnych

arekonstrukcja biologii hominidw
Bezporednimi przedmiotami obserwacji paleoantropologw s
martwe, mniej lub bardziej fragmentaryczne szcztki yjcych niegdy osobnikw.
216
Wysiek badawczy paleoantropologw zwizany jest z rekonstrukcj nie tylko struktury, lecz przede wszystkim dynamiki konkretnej formy ywej. Wtym wysiku paleoantropolodzy nieustannie
odwouj si (a przynajmniej powinni si odwoywa) do wiedzy biologicznej, bdcej rezultatem bada istot yjcych tu iteraz. Bez
tego rodzaju wiedzy, fragmentaryczny, zmineralizowany przedmiot
bada nie mgby by rozpoznany jako szcztek pochodzcy od jakiej okrelonej formy ywej.
Gdy paleoantropolog jest wstanie wdanym szcztku rozpozna funkcjonaln struktur biologiczn, wwczas wzrasta szansa na
wiarygodn rekonstrukcj dynamiki tej formy ywej, do ktrej ten
fragment nalea.
Porwnanie systemu lokomocyjnego czowieka imap
System lokomocji map czekoksztatnych jest anatomicznie
ifunkcjonalnie zdecydowanie bardziej podobny do systemu lokomocyjnego czworonogw (kotw, koni, niedwiedzi itp.) ni ludzi (por.
ryc. 2).
Ryc. 2. Schemat koci szkieletu uczestniczcego wdynamice lokomocji uczowieka

iczworonogw (przerysowane zLessertisseur & Saban, 1967/fig. 794).
217
Rycina 3 ukazuje zdecydowan rnic w budowie i orientacji

przestrzennej krgosupa oraz koci miednicy czowieka iszympansa.
Ryc. 3. Orientacja ipooenie krgosupa wciele szympansa iczowieka (zmodyfikowane wg Lessertisseur & Saban, 1967/665, 667; Roginskij & Lewin, 1978/158).
Z bada paleoantropologicznych wynika, e ko biodrowa australopiteka (ryc. 4C) ma ksztat oraz orientacj typow dla czowieka
holoceskiego (ryc. 4B) icakowicie odmienn od szympansa (ryc.
4A).
Ryc. 4. Trzy zespoy koci obrczy biodrowej. A koci miednicy szympansa;

B miednica czowieka holoceskiego; C zrekonstruowana z fragmentw
(okaz Sts 14) miednica australopiteka ze Sterkfontein (RPA), datowana
na ok. 3,5 mln lat (zmodyfikowane wg Roginskij & Lewin, 1978/202).
218
Ustawienie koci udowych u czowieka i australopiteka przypomina liter V (por. ryc. 5Ai 5H). Podczas lokomocji cay ciar ciaa
niesiony jest na przemian przez jedn, apotem drug nog. Przenoszenie ciaa znogi na nog odbywa si uczowieka pynnie, bez kolebania si zboku na bok.
Ryc. 5. Koci koczyn dolnych uaustralopiteka (A) iczowieka holoceskiego (H)

oraz koczyn tylnych ugoryla (G).
U szympansa (oraz innych map czekoksztatnych) trzony koci

udowych biegn prawie rwnolegle (ryc. 5G). Std szympans, kroczc na tylnych koczynach, kolebie si na boki. Jednak co naley
wyranie podkreli fizjologiczn postaw lokomocyjn szympansa jest czworonono, acilej mwic czwororczno. Wtrakcie poruszania si na czterech koczynach ciar ciaa jest niesiony zawsze na dwch koczynach. Ustawianie szkieletu szympansa
w pozycji wyprostowanej (co w paleoantropologii jest zjawiskiem
nagminnym) ma tyle sensu, co ustawianie szkieletu czowieka na
czworakach lub szkieletu psa na dwch apkach.
W wietle tych danych widzimy, e pod wzgldem systemu lokomocji hominidy plioceskie nie rniy si w sposb istotny od
czowieka holoceskiego. Moemy zatem powiedzie, e kolejne rekonstrukcje dynamiki poruszania si australopitekw wynikajce
z coraz to bogatszego materiau empirycznego oraz nowoczesnych
technik rekonstrukcji ukadu lokomocyjnego (por. Crompton et al.,
219
2011; Sellers et al., 2005; Wang et al., 2004) ujawniaj Nieoczekiwan Staroytno Czowieczestwa (por. ryc. 6).
Ryc. 6. Prostowanie si postawy ciaa czowiekowatych nie oznacza zjawiska biologicznego, ajedynie stopniowe zmiany wnaszych pojciach osystemie lokomocji
prehistorycznych hominidw, wmiar jak wzbogaca si materia empiryczny oraz
pojawiaj si nowe metody rekonstrukcji.
lady wytwarzania iuywania narzdzi kamiennych

przez wczesne hominidy
Sto lat temu najstarsze narzdzia kamienne datowane byy na nie
wicej ni 1 milion lat. W roku 1969 J. Chavaillon i M. Chavaillon odnajduj wdorzeczu rzeki Awash (Etiopia) tysice kamiennych
artefaktw, datowanych na ok. 2,5 miliona lat. Obecnie, najstarsze
niekontrowersyjne lady uywania narzdzi datowane s na prawie
3,5 miliona lat (por. Braun, 2010; Lovett, 2010; McPherron et al.,
2010). To jest inny przykad owej Nieoczekiwanej Staroytnoci
Czowieczestwa.
W monografii wydanej w1999 roku Clarke iKuman opisuj materia kopalny dotyczcy australopitekw ze stanowiska Sterkfon-
220
tein, datowany na ponad 3 miliony lat (por. te Clarke, 2008; Kuman, 1998/150-186; Partridge et al., 1999, 2003; Walker et al., 2006).
Samych artefaktw znaleziono tam ok. 9 tysicy. Cz tych narzdzi uznano za typowe dla kultury aszelskiej, a cz dla kultury
oldowayskiej.
Proces produkowania i wykorzystywania narzdzi kamiennych
jest dynamik bardzo zoon i rwnoczenie caociow. To caociowe dziaanie nie ma adnego odpowiednika wzachowaniu map.
Nie da si tego procesu traktowa jako etapu osigania sapientyzacji, albowiem on sam jest ju przejawem mdroci czowiekowatych
(por. Moreno et al., 2003).
Hominidy plioceskie potrafiy wyszuka surowiec nadajcy si
na narzdzie, potrafiy ten surowiec odpowiednio przeksztaci. Potrafiy posugiwa si wytworzonym przez siebie narzdziem rwnie
precyzyjnie, jak niektre plemiona ludzi zepoki holocenu.
Oto najwaniejsze cechy dziaa narzdziowych australopitekw,
odrniajce je od dziaa narzdziowych szympansw nawet wytresowanych (por. Semaw, 2000 oraz Toth & Schick, 2009):
1. Narzdzia oldowayskie byy produkowane za pomoc umiejtnych ibardzo silnych uderze kamiennym motkiem (bez kowada lub
na kowadle) zwyran tendencj, aby uzyska ostr krawd nadajc si do przecinania, krajania lub skrobania. Uderzenia wyuczonych
(wytresowanych) map trafiay czsto wuzyskan ju ostr krawd,
powodujc jej zniszczenie. Te uderzenia byy te zaskakujco sabe,
jeli wemiemy pod uwag silnie rozwinit muskulatur przednich
koczyn szympansa (por. te Gowlett, 1984; Osvath & Grdenfors,
2005). Ta silnie rozwinita muskulatura jest zwizana raczej zlokomocyjn ni manipulacyjn funkcj przednich koczyn mapy.
2. Narzdzia oldowayskie byy wykonywane zwyselekcjonowanego (pod wzgldem wielkoci, twardoci istruktury wewntrznej)
materiau, transportowanego nierzadko zodlegoci 10 lub wicej kilometrw. W behawiorze szympansw nie zawiera si umiejtno
przenoszenia wyselekcjowanego materiau zmiejsca na miejsce.
221
3. Gotowe narzdzia byy pieczoowicie przechowywane inoszone zjednego miejsca pobytu na inne miejsce. Takich zachowa nie
obserwowano uszympansw.
4. Narzdzia oldowayskie ilady ich uycia s wyranie powizane ze szcztkami zwierzyny, ktra stanowia pokarm australopitekw.
Na kociach tych zwierzt zachoway si lady naci wiadczce
o umiejtnociach rzeniczych oraz wyrane lady wydobywania
szpiku kostnego. Rolinna, w zasadzie, dieta szympansw sprawia,
e nie pozostawiaj one tego typu ladw.
Mylistwo czy padlinoerno?
Czy wczesne czowiekowate byy myliwymi, czy jedynie padlinoercami, poerajcymi resztki cia zwierzt upolowanych przez
due drapieniki? Wtle tego sporu pojawia si przekonanie (zaoenie) oniskim poziomie inteligencji australopitekw. Ten hipotetyczny
niski poziom miaby im uniemoliwia organizowanie zbiorowych
polowa na szybkie, niebezpieczne idue zwierzta. Innym elementem tego sporu jest przekonanie, e zpowodu niewielkiego wzrostu
wczesne hominidy nie byyby sobie wstanie poradzi zwikszymi
od siebie zwierztami.
Nie da si oczywicie wykluczy, e hominidy korzystay zpadliny. Istniej jednak wyrane lady, ktre pozwalaj na rozwaenie hipotezy omylistwie wczesnych hominidw. Jeli bowiem na kociach
wida wycznie lady narzdzi kamiennych, to hipoteza padlinoernoci jest znacznie osabiona. Oczywicie mona (a nawet naley)
bra pod uwag moliwo, e zwierz pado ze staroci, wycieczenia lub choroby. Jednak faktem pozostaje uderzajce podobiestwo
dziaa narzdziowych plioceskich hominidw i tzw. pierwotnych
plemion holoceskich. Jeli plemiona holoceskie byy is wstanie
polowa nawet na grub zwierzyn, to trudno kategorycznie wyklucza posiadanie takich umiejtnoci przez plioceskie hominidy.
222
Dieta wczesnych hominidw

Wykres na ryc. 7 przedstawia procentowy udzia poszczeglnych
grup zwierzt, na ktre poluj rnej wielkoci drapieniki, oraz procentowy udzia grup zwierzt, ktrych koci znaleziono wobozowiskach wczesnych hominidw (por. Owen-Smith & Mills, 2008; Potts,
1984).
Ryc. 7. Dieta hominidw wporwnaniu zdiet afrykaskich drapienikw (na podstawie Owen-Smith & Mills, 2008 oraz Potts, 1984).
Co, na podstawie tych danych, mona powiedzie odiecie wczesnych hominidw?

Waga ciaa australopitekw bya, jak si wydaje, bardziej zbliona do wagi likaonw (17-36 kg) ni do wagi gepardw (40-65 kg),
nie mwic ju o lwach wacych 150-250 kg. Mogoby si wic
wydawa, e izwierzyna wchodzca wskad poywienia wczesnych
hominidw bdzie podobna do menu likaonw. Tymczasem skad
diety australopitekw mimo ich anatomicznej bezbronnoci najbardziej przypomina diet lww. Australopiteki bowiem zjaday nie
tylko antylopy, lecz naprawd grub zwierzyn zebry, yrafy, nosoroce, hipopotamy isonie.
223
Z przedstawionych danych wynika rwnie, e w przypadku

wczesnych hominidw, selekcja konsumowanej zwierzyny bya bardzo podobna do selekcji tych gatunkw zwierzt, na jakie zupodobaniem poluj lub jeszcze do niedawna polowali, na przykad, mczyni z plemienia San ktrzy uwaaj si za Prawdziwych Ludzi.
Pomimo maych rozmiarw ciaa (por. ryc. 12), plemiona te regularnie poloway na sonie inosoroce, ktrych niegdy byo peno na
terenach Wielkiego Rowu Afrykaskiego (Silberbauer, 1981/455).
Wracajc do kontrowersji padlinoerno vs mylistwo wczesnych hominidw, mona powiedzie tak: Nie ma bezporednich (obserwacyjnych) dowodw ani na padlinoerno, ani na mylistwo
wczesnych hominidw. W obozowiskach praprzodkw czowieka
pozostay jedynie szcztki konsumowanej zwierzyny oraz lady narzdzi kamiennych na ich kociach. Tak, jak w przypadku rekonstrukcji anatomiczno-funkcjonalnych lub wygldu (fizjonomii)
wczesnych czowiekowatych, mona oprze si albo na modelu map
czekoksztatnych (gwnie szympansw), albo na modelu czowieka
holoceskiego. Jeli wybierzemy model czowieka, to wwczas nie
moemy odrzuci hipotezy oumiejtnociach owieckich wczesnych
czowiekowatych. Jeli wybierzemy mapi model, wwczas otrzymamy obraz hipotetycznego padlinoercy, korespondujcy z obrazem
hipotetycznego przedrozumnego mapoluda.
Inteligencja oraz intelektualno
W opracowaniach podrcznikowych przeznaczonych dla uczniw
istudentw oraz wprzewaajcej czci tekstw popularyzujcych
osignicia paleontologii, wielko mzgu ma jakoby decydowa
otakiej lub innej formie moliwoci poznawczych, czyli otym, co
nazywamy inteligencj.
Odnosi si te wraenie, jakoby wbiologii obowizywaa zasada:
duy mzg = wysoki stopie inteligencji,
may mzg = niski stopie inteligencji.
224
Ten rodzaj science fiction wynika zdwch co najmniej powodw:

braku rozrnienia pomidzy inteligencj zmysow (pszczoy,
bobra, jaskki) ainteligencj intelektualn czowieka, wyposaonego zarwno winteligencj zmysow, jak iwe wadze
intelektualne,

lekcewaenia faktw, wiadczcych obraku istotnej korelacji
pomidzy inteligencj arozmiarami mzgu.
Racjonalno iinteligencja to terminy oznaczajce dziaania:
rnorodne, selektywne, skorelowane, celowe. Przez dugi czas twierdzono, e tego rodzaju dziaania s wyrnikiem czowieczestwa.
Ostatnio jednak coraz wiksza liczba biologw, zwaszcza ekologw
ibiologw molekularnych, uwiadamia sobie, e nie tylko czowiek
i nie tylko zwierzta, lecz wszystkie formy ywe dziaaj celowo
(teleologicznie).
Inteligencja form ywych ujawnia si w budowaniu, naprawianiu iadaptowaniu struktur ciaa (poziom Aw tabeli II). Dotyczy to
wszystkich form biologicznych. Ten poziom inteligencji nie ujawnia
cech uczenia si, nabywania wprawy, dowiadczenia, cho jego rezultaty s absolutnie perfekcyjne. Obserwujc perfekcyjno procesw rozwojowo-adaptacyjnych, trudno sobie wyobrazi, e nie s
one sterowane jak swoist form orientacji imanipulacji.
Posugiwanie si uksztatowanymi organami ciaa (poziom B wtabeli II) to nastpny, istotny poziom racjonalnoci, spotykany w caym wiecie ywym. Na poziomie B udzia orientacji imanipulacji
wydaje si bardziej oczywisty ni na poziomie A. Posugiwanie si
organami ciaa (nawet gdy jest ono wznacznym stopniu instynktowne) wymaga treningu, uczenia si, nabywania dowiadczenia. Jednak
inteligencja na poziomie Ajest nie tylko bardziej fundamentalna, lecz
take nieporwnywalnie bardziej doskonaa ni na poziomie B.
225
Tabela II. Behawior czowieka ibehawior innych form ywych.

Czowiek
Inne formy ywe
Poziom A. Inteligencja (racjonalno) budowania iadaptowania organw
Dynamika budowania, regenerowania,
Dynamika budowania, regenerowania,
adaptowania organw.
adaptowania organw.
Poziom B. Inteligencja (racjonalno) posugiwania si organami
Behawior racjonalny np. budowanie
Behawior racjonalny np. budowanie
szaasw, opieka nad potomstwem, dynamika gniazd, opieka nad potomstwem, dynamika
obronna.
obronna.
Poziom C. Intelektualno (rozumno)
Behawior intelektualny np. poznawanie
Brak
praw Kosmosu lub fundamentalnych zasad
decydujcych owartoci ludzkiego ycia.
U czowieka obok inteligencji typu Ai B wystpuje jeszcze intelektualno (rozumno; poziom C w tabeli II), ktra tak wswoim
poznaniu, jak iw swoim dziaaniu wykorzystuje racjonalno budowania iposugiwania si organami.
Czowiek nie gruje nad gepardem w sprintach ani nad sow
wnoktowizji. Nie ma wrodzonych, instynktownych umiejtnoci architektonicznych, ktre posiadaj np. termity, bobry, ptaki wikacze
czy nasze rodzime remizy. Jednak czowiek buduje narzdzia, ktre
pozwalaj mu przegoni geparda i widzie lepiej ni sowa. To jest
korzy zposiadania intelektu (rozumnoci).
Pomidzy szympansem aczowiekiem istniej zatem dwie przepaci, anie tylko jedna. Inteligencja map (na poziomie Ai B) jest
odmienna od inteligencji delfina, termita lub nietoperza. Inteligencja
mrwki (na poziomie A i B) nie mogaby funkcjonowa w organizmie pszczoy.
Czowiek posiada swoist inteligencj biologiczn (na poziomie
A i B), ktra pasuje tylko do czowieka. Natomiast swoista inteligencja szympansa (na poziomie Ai B) pasuje tylko do szympansa.
Ponadto czowiek posiada intelekt, ktrego nie posiada ani szympans,
ani termit, ani adna inna forma biologiczna.
Tendencja do ukazywania mapowatego wizerunku plio- iplejstoceskich hominidw dotyczy gwnie podrcznikw szkolnych,
publikacji popularyzatorskich oraz produkcji medialnych (np. filmw
226
Odyseja kosmiczna Stanleya Kubricka lub Walka o ogie Jeana-Jacquesa Annauda).

W ten sposb, niezalenie od wiedzy przyrodniczej, lansowany
jest jednostronny, anachroniczny mapopodobny obraz przeszoci czowieczestwa. Wida to na rekonstrukcji parantropa zMuzeum Archeologicznego wWestfalii (ryc. 8A). Rekonstrukcja parantropa wykonana pod kierunkiem L.B. Leakeya stanowi przykad rekonstrukcji czowiekopodobnej (ryc. 8B).
Ryc. 8. A rekonstrukcja zinjantropa (parantropa), znajdujca si wMuzeum Archeologicznym Westfalii (Westflischen Museum fr Archologie). Zmodyfikowane wg
http://graphics2.jsonline.com/graphics/owlive/img/feb05/man_021605_big.jpg.
B rekonstrukcja zinjantropa (parantropa) wykonana pod kierunkiem L.B. Leakeya. Zmodyfikowane wg http://graphics2.jsonline.com/graphics/owlive/img/feb05/
man_021605_big.jpg.
Na okadce Scientific American (stycze 2000) ukazano dwie

postacie hominidw (ryc. 9). Obie ubrane w skry zwierzce, obie
trzymajce w doniach oszczepy z kamiennym grotem, obie ozdobione naszyjnikami zkw. Pod tym rysunkiem znajdowa si podpis
niedwuznacznie sugerujcy, e mamy do czynienia zdwoma rnymi gatunkami gatunkiem Homo neandertalensis igatunkiem Homo
sapiens.
227
Ryc. 9. Rekonstrukcja Neandertalczyka (Homo neandertalensis) iKromanioczyka

(Homo sapiens) (przerysowane zScientific American, stycze 2000).
Czym si rni Homo neandertalensis od Homo sapiens na przykad od Aborygena australijskiego? Midzy innymi budow czaszki
(por. ryc. 10). Jej przecitna objto bya uNeandertalczyka wiksza
ni w populacji wspczesnego Homo sapiens. Uzbienie byo masywniejsze, aminie poruszajce szczk silniej rozwinite.
Ryc. 10. A czaszka Aborygena australijskiego, czyli Homo sapiens (wg Owen
1866/558). B czaszka Neandertalczyka (wg Roginskij & Lewin, 1978/ryc. 150).
228
Jednak jak atwo dostrzec czaszka Neandertalczyka iAborygena mniej si od siebie rni ni na przykad czaszka owczarka
alzackiego ipekiczyka (ryc. 11).
Ryc. 11. A przekrj wpaszczynie strzakowej (przednio-tylnej) przez koci czaszki owczarka alzackiego. B przekrj wpaszczynie strzakowej (przednio-tylnej)
przez koci czaszki pekiczyka (wg Starck, 1967/530).
Przypisywanie nadmiernej roli rozmiarom mzgu hominidw

Wiadomo, e u tego samego czowieka w rnych etapach jego
ycia, zalenie od wykonywanej pracy, mzg moe ulega zmianom
ilociowym izmianom ksztatu (por. Maguire et al., 2006). Tak, jak
zalenie od treningu zmieniaj si masa i ksztat mini, podobnie
i tkanka nerwowa ulega modyfikacjom ilociowym i jakociowym,
zalenie od zada, jakie stawia przed ni sam czowiek. Skrzypek
ma inaczej rozwinite minie ni kowal, ale to nie minie decyduj
otym, kto bdzie kowalem, akto skrzypkiem. Innymi sowy, to nie
struktury mzgu decyduj onaszym myleniu inaszych deniach,
ale to myli idenia decyduj wpewnych granicach oanatomii
konkretnego czowieka.
Podawana czsto w podrcznikach objto mzgu ludzkiego
rzdu 1.250-1.350 cm3 nie wyraa penego zakresu jego wielkoci,
ajedynie redni objto tego organu, obliczon dla ograniczonej
najczciej europejskiej populacji czowieka nowoczesnego. Upo-
229
szczeglnych zdrowych ludzi objto mzgu moe znacznie odbiega

od tej redniej. Jeli porwnuje si ze sob rne ludzkie rasy, wtedy
okazuje si, e maj one wyranie inn redni objto mzgu. Np.
Beals et al. (1984) podaje, e masywnie zbudowani iuminieni Innuici maj mzg przecitnie o300 cm3 wikszy ni mali idelikatnie
zbudowani Pigmeje ztropikalnych lasw Afryki. Mona oczekiwa,
e wskrajnych wypadkach rnica objtoci mzgu pomidzy Innuitem aPigmejem bdzie wynosia wicej ni 600 cm3.
Znane iopisywane s intelektualnie penosprawne osoby ludzkie
oobjtoci mzgu poniej 700 cm3 (Holloway, 1974; Tobias, 1970).
To oznacza, e poszczeglni, intelektualnie wpeni rozwinici ludzie
mog si znacznie rni od siebie wielkoci mzgu, a ta rnica
siga wkonkretnych przypadkach 1000 cm3.
Waga mzgu Anatola Francea (laureata literackiej Nagrody Nobla w1921 r.) zostaa oszacowana na 1.017 g (por. Keith, 1927). Bismark mia mzg ociarze 1.807 g (por. Cobb, 1960), aTurgieniew
2.021 g (por. Dorsey 1925/11).
Przykadem braku istotnej korelacji pomidzy rozmiarami mzgu
aintelektualnoci czowieka mog by ludzie bardzo niskiego wzrostu, ale ozasadniczo prawidowych proporcjach ciaa.
Jzef Boruwaski (1739-1837) mia 99 cm wzrostu.
Odznacza si inteligencj. Wielkim powodzeniem iuznaniem cieszyy si jego dowcipne powiedzonka. (...) By wyksztacony. Wada
francuskim iniemieckim. Zna si na muzyce. Umia gra na gitarze;
adnie taczy; mia talent literacki (por. Janusz Ryba, Jzef Boruwaski Joujou, Karze Wybitny, http://gu.us.edu.pl/node/203681).
Istniej dzi na Ziemi plemiona ludzkie, uktrych mae rozmiary

ciaa s norm, anie wyjtkiem. Mona tu wspomnie m.in. oAndamaczykach (znanych te jako Pygmy Negritos), Pigmejach Zairu
lub Khoisan zpustyni Kalahari (por. ryc. 12).
230
Ryc. 12. Wysoki Europejczyk i karzekowaci Khoisan. Niewielki mczyzna

wrodku ma 50 lat. Jego wzrost wynosi jak mona przypuszcza ok. 120 cm (wg
van der Post, 1961/94-96).
Czy rozmiary mzgu s, czy nie s skorelowane z rozmiarami

ludzkiego ciaa? Czy rozmiary mzgu s, czy nie s skorelowane zrozumnoci czowieka? Oto, co pisze prof. Maciej Henneberg (1987):
(...) ani nasza bezwzgldna waga mzgu, ani prosty stosunek rozmiarw mzgu do wagi ciaa nie wynosi nas na szczyt zwierzcej
skali [tych parametrw PL]. (...)
przebadanie danych kopalnych przy pomocy regresji allometrycznej ukazuje, e wielko mzgu stopniowo wzrasta wprocesie
ewolucji hominidw, ito wprost proporcjonalnie do wzrostu wielkoci ciaa.
Tak wic mona wysun robocz hipotez sugerujc, e wewolucji hominidw wzrastaa wielko ciaa (zjawisko dosy pospolite
wlicznych rodzinach ssakw), aza ni nastpowa wzrost rozmiarw
mzgu.
Ten obraz komplikuje si ze wzgldu na strukturalne redukcje ciaa hominidw, wynikajce zcoraz to czstszego korzystania zadaptacji pozasomatycznych. (...) obfite dane liczbowe oparte na materiale
kopalnym oraz na czaszkach czowieka nowoczesnego () ukazuj,
e od okresu grnego paleolitu, mia miejsce stopniowy iznaczcy
spadek pojemnoci czaszki (ponad 10% wartoci wyjciowej).
231
Ryc. 13. Zmiany wielkoci mzgu uhominidw wokresie holocenu (wg Henneberg,
1998/Fig.5).
Spadek wystpi wtym okresie, wktrym miay miejsce najbardziej owocne zdobycze ludzkiego umysu (pocztki rolnictwa, matematyki formalnej, jzyka pisanego itp.). W kocu, nie znaleziono
adnej istotnej korelacji pomidzy zdolnociami mentalnymi, objtoci czaszki i ksztatu gowy u blisko 500 osobnikw o znanej
pci, wieku, przynalenoci etnicznej oraz dowiadczeniu spoecznym
iedukacyjnym.
Nie istniej adne pozytywne empiryczne dane wskazujce na
istotny zwizek pomidzy wielkoci mzgu arozwojem intelektualnych zdolnoci czowieka (Henneberg, 1987 pogrubienie PL;
por. te Henneberg, 1998).
Mona zatem powiedzie, e biologia czowieka (jego anatomia,

fizjologia, procesy biochemiczne) jest konieczna dla dynamiki poznawania intelektualnego (odkrywania istoty rzeczy, pocztku iostatecznego sensu egzystencji itp.) oraz dla rnorodnych, nieutylitarnych
form dynamiki poznawczej, technicznej, jzykowej, artystycznej, religijnej. Trudno jednak zgodzi si zprzekonaniem, e to mzg jest
rdem potencjau intelektualnego czowieka3.
3
Medycyna zna przypadki znacznego (50-75%) deficytu tkanki mzgowej uludzi wpeni sprawnych intelektualnie (por. np. Feuillet et al., 2007).
232
Mzg jest jednym zwielu organw ciaa czowieka, ajego rozwj

ijego dziaanie s podporzdkowane ludzkim tendencjom biologicznym iintelektualnym. Zmiany wielkoci mzgu urnych plemion
ludzkich, yjcych obecnie lub wymarych, nie wykluczaj hipotezy
gatunkowej jednoci wszystkich tych plemion.
Podsumowanie
W kwestiach dotyczcych ycia rwnie iycia ludzkiego, decydujce znaczenie ma dzisiaj neodarwinowska teoria ewolucji. Teoria ta gosi, e czowiek powsta wwyniku przypadkowych mutacji
ibezkierunkowej selekcji naturalnej zjakiej mapopodobnej formy zwierzcej. Zatem, wedug oczekiwa neodarwinizmu, pomidzy
czowiekiem nowoczesnym ajego mapim przodkiem powinna znajdowa si caa seria postaci coraz mniej podobnych do mapy, acoraz
bardziej do czowieka czyli seria mapoludw.
Poniszy schemat (ryc. 14) przedstawia trzy logicznie moliwe
relacje pomidzy dwoma liniami pokole. We wszystkich trzech sytuacjach (A, B, C) dolna cz to wczesny, czyli starszy odcinek dwu
rodowodw, agrna cz to odcinek najmodszy.
Ryc. 14. Schemat trzech scenariuszy rodowodu hominidw ipongidw. Wkadej

parze jedno pasmo oznacza rodowd map, adrugie rodowd czowieka.
W sytuacji A, pomimo upywu czasu, linie pokole s stale, wjednakowym stopniu od siebie rne.
233
W sytuacji B, dwie, pocztkowo bliskie linie rodowodowe, zupywem czasu, oddalaj si od siebie.
W sytuacji C dwie linie pokole zbliaj si do siebie wmiar
upywu czasu.
Zdaniem darwinistw mapoludy plioceskie stopniowo oddalay si od wsplnego pnia rodowodu map iczowieka (scenariusz B).
Jednak jak dotd nie udao si dostrzec wodnalezionych, kopalnych szcztkach adnego przekonujcego dowodu, e linia pokole (przodkw ipotomkw), na szczycie ktrej znajduje si czowiek
nowoczesny, czya si kiedykolwiek lub choby zbliaa do linii
pokole (przodkw ipotomkw), na szczycie ktrej znajduj si nowoczesne formy map.
Omwione zostay trzy najlepiej udokumentowane empirycznie zagadnienia, dotyczce genealogii Homo sapiens. W adnym
z tych zagadnie nie wida, aby wczeniejsze postacie i zachowania czowieka zbliay si w jaki sposb do anatomii i behawioru
map. Dwunono hominidw jawi si wsposb oczywisty, mimo,
e cofamy si coraz bardziej wstecz strzaki czasu. Jest ona dobr
ilustracj modelu A.
Analogicznie ma si rzecz z dziaalnoci narzdziow. Najwczeniejsze hominidy nie byy pod tym wzgldem bardziej podobne
do map ni yjce do dzi tzw. pierwotne plemiona nowoczesnego
czowieka. Postp techniczny nie jest przecie udziaem wszystkich
ludzi.
Trzecim zagadnieniem byo pytanie ointelektualno hominidw.
Gdyby pozostay po nich teleskopy lub lunety, wtedy odpowied byaby prosta. Gdyby wynalazy pismo, to rwnie nikt by nie wtpi
oich rozumnoci. Pewne lady mog jednak sugerowa wysze ideay iaspiracje hominidw. Czy wieloletnia opieka nad niepenosprawnymi nie wskazuje na intelektualno czowieka?
Gdy znaleziono (pochodzcy sprzed okoo 70 tysicy lat) szkielet
czowieka bezzbnego, chorego na artretyzm iw dodatku uoonego
wpytkim rowie wykopanym wewntrz jaskini, mona byo sdzi, e
ostatnie lata swego ycia zawdzicza opiece wspplemiecw, kt-
234
rzy potem pieczoowicie zoyli jego doczesne szcztki do grobu (por.

Bouyssonnie et al., 1908; Trinkaus & Shipman, 1993/186 inast.).
Najwczeniejszym, jak dotd, ladem pomocy niepenosprawnemu czowiekowi jest czaszka datowana na ok. 1,77 mln lat, znaleziona
wDmanisi (Gruzja). Ten osobnik straci wszystkie, oprcz jednego,
zby iprzey wtym stanie okoo kilkunastu lat (por. Lordkipanidze
et al., 2005). Wydaje si, e bez pomocy wspplemiecw nie byby
wstanie przey tak wielu lat.
Aktualne dane paleoantropologiczne potwierdzaj zatem fakt
mikroewolucji gatunku Homo sapiens. Rwnoczenie ukazuj one
trwao i niezmienno cech uwaanych za istotne dla wszystkich
plemion ludzkich. Nie mog te stanowi empirycznego uzasadnienia dla hipotezy pokrewiestwa midzy mapami czekoksztatnymi
aszeroko rozumianym czowiekiem wjego rnorodnych, ekotypowych (rasowych) postaciach.
Summary
There is a widespread opinion to the effect that our early (Pliocene) apelike ancestors slowly evolved through a series of intermediate forms that
culminated in the appearance of modern Homo sapiens. However, the most
complete and reliable fossil material indicates that our Pliocene ancestors
were different from apes indeed, just as different from apes as modern
ethnic groups are.
Bibliografia
Beals K.L., Smith C.L., Dodd S.M. (1984) Brain size, cranial morphology,
climate, and time machines. Current Anthropology, 25: 301-330.
Bouyssonnie A., Bouyssonnie J., Bardon L. (1908) Decouverte dun squelette humain mousterian la bouffia de la Chapelle-aux-Saints (Corze).
LAnthropologie, 19: 513-519.
Braun D.R. (2010) Australopithecine butchers. Nature, 466: 828.
235
Chavaillon J., Chavaillon M. (1969) Les habitats oldovayens de Melka Kotoure (Etiopie): premiers rsultats. C.R. Acad. Sci. D, 268(18): 22442247.
Clarke R.J. (2008) Latest information on Sterkfonteins Australopithecus
skeleton and anew look at Australopithecus. South African Journal of
Science, 104: 443-449.
Clarke R.J., Kuman K. (1999) The Sterkfontein Caves paleoanthropological
and archeological site. University of the Witwatersrand.
Cobb S. (1960) Brain and personality. Amer. Jour. Psychiatry, 116(10): 938939.
Crompton R.H., Pataky T.C., Savage R., DAot K., Bennett M.R., Day
M.H., Bates K., Morse S., Sellers W.I. (2011) Human-like external function of the foot, and fully upright gait, confirmed in the 3.66 million year
old Laetoli hominin footprints by topographic statistics, experimental footprint-formation and computer simulation. Journal of the Royal Society
Interface 2011 (Online edition), doi:10.1098/rsif.2011.0258.
Dorsey G. (1925) Why behave like human beings. Blue Ribbon Books, New
York.
Feuillet L., Dufour H., Pelletier J. (2007) Brain of a white-collar worker.
The Lancet, 370(9583): 262.
Gowlett J.A.J. (1984) Mental abilities of early man: a look at some hard
evidence. [W:] Foley R.A. (red.) Hominid Evolution and Community
Ecology. Academic Press, New York; s. 167-192.
Gyenis G. (2002) New findings new problems in classification of hominids.
Acta Biol. Szeged., 46(1-2): 57-60.
Henneberg M. (1987) Brain size, body size and intelligence: convictions and
facts. South African Journal of Science, 83: 380.
Henneberg M. (1997) The problem of species in hominid evolution. Perspectives in Human Evolution, 3: 21-3.
Henneberg M. (1998) Evolution of the human brain: Is bigger better? Clinical and Experimental Pharmacology and Physiology, 25: 745-749.
Henneberg M., de Miguel Carmen (2004) Hominins are a single lineage:
brain and body size variability does not reflect postulated taxonomic diversity of hominins. HOMO Journal of Comparative Human Biology,
55: 21-37.
Henneberg M., Thackeray J.F. (1995) Asingle lineage hypothesis of hominid
evolution. Evol. Theory, 11: 31-38.
236
Holloway R.L. (1974) The casts of fossil hominid brains. American Scientist, 231(1): 106-115.
Keith A. (1927) The brain of Anatole France. Br. Med. J., 2: 1048-1049.
Kuman K. (1998) The earliest South African industries. [W:] Petraglia M.D.,
Korisettar R. (red.) Early human behaviour in global context: The rise
and diversity of the Lower Palaeolithic Record. Routledge. London;
s. 150-186.
Lenartowicz P. SJ (2010) Ludy czy mapoludy. Problem genealogii czowieka. Wysza Szkoa Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatianum, Krakw.
Lessertisseur J., Saban R. (1967) Squelette axial. [W:] Grass P.-P. (red.)
Trait de zoologie. Anatomie, systmatique, biologie. vol XVI, fasc.
I. Masson et Cie, Paris; s. 584-708.
Lordkipanidze D., Vekua A., Ferring R., Rightmire G.P., Agusti J., Kiladze
G., Mouskhelishvili A., Nioradze M., Ponce de Len M.S., Tappen M.,
Zollikofer C.P.E. (2005) The earliest toothless hominin skull. Nature,
434: 717-718.
Lovett R. (2010) Butchering dinner 3.4 million years ago. Nature, 466: 828.
Lovejoy C.O., Latimer B., Suwa G., Asfaw B., White T.D. (2009a) Combining prehension and propulsion: The foot of Ardipithecus ramidus.
Science, 326(5949): 72e1-72e8.
Lovejoy C.O., Suwa G., Simpson S.W., Matternes J.H., White T.D. (2009b)
The great divides: Ardipithecus ramidus reveals the postcrania of our
Last Common Ancestors with African apes. Science, 326(5949): 100-106.
Lovejoy C.O., Suwa G., Spurlock L., Asfaw B., White T.D. (2009c) The
pelvis and femur of Ardipithecus ramidus: The emergence of upright walking. Science, 326(5949): 71e1-71e6.
Maguire Eleanor A., Woollett K., Spiers H.J. (2006) London Taxi Drivers
and Bus Drivers: A Structural MRI and Neuropsychological Analysis.
HIPPOCAMPUS, 16: 1091-1101.
McPherron S.P., Alemseged Z., Marean C.W., Wynn J.G., Reed D., Geraads D., Bobe R., Barat H.A. (2010) Evidence for stone-tool-assisted
consumption of animal tissues before 3.39 million years ago at Dikika,
Ethiopia. Nature, 466: 857-860.
Moreno J.M., Mora R., de la Torre Sainz T.I. (2003) Oldowan, rather more
than smashing stones: An introduction to The technology of first humans workshop. [W:] Moreno J.M., Mora R., de la Torre Sainz T.I.
(red.) Oldowan: Rather more than smashing stones. First Hominid Tech-
237
nology Workshop. Bellaterra, December 2001. Treballs DArqueologia,

9, Bellaterra; s. 11-35.
Osvath M., Grdenfors P. (2005) Oldowan culture and the evolution of anticipatory cognition. Lund University Cognitive Science, 122: 1-16.
Owen R. (1866) On the anatomy of vertebrates. vol. II Birds and mammals. Longmans & Green, London.
Owen-Smith N., Mills M.G.L. (2008) Predator-prey size relationships in an
African large-mammal food web. Journal of Animal Ecology, 77: 173183.
Partridge T.C., Granger D.E., Caffee M.W., Clarke R.J. (2003) Lower Pliocene Hominid Remains from Sterkfontein. Science, 300: 607-612.
Partridge T.C., Shaw J., Heslop D., Clarke R.J. (1999) The new hominid skeleton from Sterkfontein, South Africa: age and preliminary assessment.
Journal of Quaternary Science, 14: 293-298.
Post van der L. (1961) The heart of the hunter. W. Morrow & Comp., New
York.
Potts R. (1984) Home bases and early hominids. Am. Scientist, 72: 338-347.
Roginskij J.J., Lewin M.G. (1978) Antropoogia, Izdat. Wysszaja szkoa,
Moskwa.
Sellers W.I., Cain G.M., Wang W., Crompton R.H. (2005) Stride lengths, speed and energy costs in walking of Australopithecus afarensis: using evolutionary robotics to predict locomotion of early human ancestors. Journal of The Royal Society Interface 2005 (Online edition), doi:10.1098/
rsif.2005.0060.
Semaw S. (2000) The worlds oldest stone artefacts from Gona, Ethiopia:
Their implications for understanding stone technology and patterns of
human evolution between 2.6-1.5 million years ago. Journal of Archaeological Science, 27: 1197-1214.
Silberbauer G. (1981) Hunter/gatherers of the central Kalahari. [W:] Harding R.S.O., Teleki G. (red.) Omnivorous Primates. Gathering and Hunting in Human Evolution. Columbia University Press, New York; s. 455498.
Starck D. (1967) Le crne des mammifres. [W:] Grass P.-P. (red.) Trait de
zoologie. Anatomie, systmatique, biologie. vol XVI, fasc. I. Masson et
Cie, Paris; s. 405-549.
Strzako J. red. (1996) Hominidy. [W:] Suplement do Wielkiej Ilustrowanej
Encyklopedii Powszechnej Wydawnictwa Gutenberga. T. 3. ycie. Wyd.
Kurpisz s.c., Pozna; s. 125.
238
Tobias P.V. (1970) Brain-size, gray matter and race fact or fiction. Am. J.
Phys. Anthropol., 32: 3-26.
Tobias P.V. (1978) The place of Australopithecus africanus in hominid evolution. [W:] Chivers D.J., Joysey K.A. (red.) Recent Advances in Primatology. Vol. 3: Evolution. Acad. Press, London; s. 373-394.
Tooby J., DeVore I. (1987) The reconstruction of hominid behavioral evolution through strategic modeling. [W:] Kinzey W.G. (red.) The evolution
of human behavior: primate models. (Ed.), SUNY Press, Albany, NY.
Toth N., Schick K. (2009) The Oldowan: The tool making of early hominins
and chimpanzees compared. Annual Review of Anthropology, 38: 289305.
Trinkaus E., Shipman P. (1993) The Neandertals. Changing the image of
mankind. A.A. Knopf Inc., New York.
Walker J., Cliff R.A., Latham A.G. (2006) U-Pb Isotopic Age of the StW 573
Hominid from Sterkfontein, South Africa. Science, 31: 1592-1594.
Wang W., Crompton R.H., Carey T.S., Gnther M.M., Li Y., Savage R., Sellers W.I. (2004) Comparison of inverse-dynamics musculo-skeletal models of AL 288-1 Australopithecus afarensis and KNM-WT 15000 Homo
ergaster to modern humans, with implications for the evolution of bipedalism. Journal of Human Evolution, 47: 453-478.

XVIII 2012
Marek Rembierz
Uniwersytet lski w Katowicach
Okrelanie granic nauki:

kolektywy istyle mylowe.
W krgu refleksji metanaukowej
Ludwika Flecka
Wierzy wnieograniczony rozwj racjonalizmu byby to taki sam
idealizm, jak stawia mu supy graniczne (), badana przez dra Flecka zaleno nauki od rodowiska jest wanym krokiem wkierunku
przezwycienia irracjonalizmu. () Zchwil kiedy raz nauczymy
si zestawia ianalizowa rne typy schematw, to tym samym sia
hamujca naszych wasnych schematw osabnie, awydobdzie si
na pierwszy plan to co jest wnich istotnie zapadniajce. Idc ladem
dra Flecka, nauczymy si ocenia waciw rol twrczych pomysw.
Leon Chwistek, Ciekawa ksika, Pion, nr 33 (150), 15.8.1936, s. 7.
Twierdzenia Flecka, e to, co gosz teorie naukowe, nie pozostaje

wadnej analizowalnej relacji do rzeczywistoci istniejcej niezalenie od kolektywnych aktw poznawczych, prowokuje pytanie, jaki
by, jego zdaniem, status samej teorii stylw mylowych? Czy teoria
ta jest rwnie uwarunkowanym spoecznie pogldem nijak si majcym do faktycznej praktyki naukowej? Czy krelone przez ni obrazy
naley ustawi na jednym poziomie zdzieami sztuki czy mitami kreujcymi wasn rzeczywisto.
Wojciech Sady, Fleck. Ospoecznej naturze poznania, Warszawa 2000, s. 89.
240
Marek Rembierz
W roku 2012 mija pidziesit lat od opublikowania przez Thomasa S. Kuhna ksiki The Structure of Scientific Revolutions,
wktrej we wstpie zostaa wspomniana koncepcja Ludwika Flecka1.
Kuhn deklarowa tam, e monografia Flecka Entstehung und Entwicklung einer wissenschaftlichen Tatsache. Einfhrung in die Lehre
vom Denkstil und Denkkollektiv, opublikowana w wydawnictwie
wBazylei w1935 roku, antycypowaa wiele jego wasnych idei (an
essay that anticipated many of my own ideas), awe wstpie do jej
angielskiego przekadu2 stwierdza, e postulujc tumaczenie, chcia
pozyska czytelnikw dla idei Flecka, bo byy one nieznane nawet
wrd socjologw wiedzy. Ukazanie si w1962 roku The Structure
of Scientific Revolutions, to jak si do powszechnie przyjmuje
pocztek odkrywania na nowo idei przedstawionych przez Flecka.
Pidziesit lat mijajce od przywoania w wpywowej iszeroko dyskutowanej ksice Kuhna niedostatecznie wwczas znanych
pogldw naukoznawczych Flecka to te stosowna okazja, aby na
polskim gruncie ponownie zwrci uwag na te pogldy, gdy jak
twierdz ich znawcy ipropagatorzy3 wci nie s one wtym stopWtekcie tym nawizuj do treci hasa Fleck Ludwik (mego autorstwa), ktre
opublikowane zostao wEncyklopedii filozofii polskiej, red. Andrzej Maryniarczyk,
Polskie Towarzystwo Tomasza zAkwinu, Lublin 2011, s. 382-387.
2
Genesis and Development of a Scientific Fact, transl. by Fred Bradley
and Thaddeus J. Trenn, Thaddeus J. Trenn and Robert K. Merton (eds.), Foreword
by Thomas S. Kuhn, Chicago, Chicago University Press 1979.
3
Wanym rodowiskiem wspczesnej recepcji i interpretacji idei Flecka jest
Fleckowski Kolektyw Mylowy, ktrego pracami kieruj Wojciech Sady, Katarzyna
Gurczyska-Sady i Pawe Jarnicki. W. Sady jest autorem m.in. monografii: Fleck.
O spoecznej naturze poznania, Warszawa 2000, ktra inspiruje do dalszych analiz dotyczcych koncepcji Flecka. Wzwizku zpracami Fleckowskiego Kolektywu
ukaza si w2010 r. wPrzegldzie Filozoficznym Nowa Seria (nr 2) blok artykuw zatytuowany Filozofia Ludwika Flecka, dotyczcych aktualnoci dziedzictwa intelektualnego Flecka, oraz numer Studia Philosophica Wratislaviensia
vol. VI fasc., 2011 (red. P. Jarnicki), dotyczcy idei naukoznawczych Flecka iich
recepcji (zwierajcy te teksty rdowe iich tumaczenie). Wczeniej blok artykuw dotyczcy myli Flecka opublikoway Zagadnienia Naukoznawstwa 2001 nr 1
(147) oraz Studia Filozoficzne 1982 nr 5-6. Myl Flecka zajmowali si zwaszcza
Zdzisaw Cackowski (m.in.: Epistemologia Ludwika Flecka. Studia Filozoficzne
1
Okrelanie granic nauki: kolektywy istyle mylowe
241
niu obecne wpolskiej debacie metodologicznej, wjakim mog czy

wrcz powinny by obecne ze wzgldu na ich potencja intelektualny. Naley wszake podkreli wci wzrastajce zainteresowanie koncepcj Flecka wzagranicznych io midzynarodowej randze
orodkach badawczych: w marcu 2012 roku rozbudowane haso
Ludwik Fleck autorstwa Wojciecha Sadego zamiecia Stanford
Encyclopedia of Philosphy4, a dziaajce w Szwajcarii Ludwik
Fleck Zentrum przy Collegium Helveticum podejmuje kolejne inicjatywy na rzecz dokumentacji (wydawnictwa) i upowszechniania
(konferencje) myli Flecka5.
Koncepcja paradygmatw Kuhna idyskusje nad ni oraz rozwj
socjologii wiedzy rozbudziy zainteresowanie ideami Flecka, okazay si dogodnym kontekstem dla ich interpretacji, uwidaczniajc ich
podno ioryginalno. Koncepcj stylw mylenia ujmuje si jako
wane ogniwo wrozwoju socjologicznych bada nad mechanizmami powstawania, upowszechniania iakceptowania wiedzy naukowej.
Zwraca si przy tym uwag na walory epistemologii porwnawczej
1982 nr 5-6, s. 65-77; Gwne idee epistemologii Ludwika Flecka, Nauka 1998,
nr 3, 147-160; Ludwik Fleck. Problem socjologicznej koncepcji poznania, Zagadnienia Naukoznawstwa 2001 nr 1 (147), s. 115-125; Ludwik Fleck, Edukacja Filozoficzna 2002 vol. 34, s. 180-198) i Stefan Symotiuk (m.in.: Dlaczego Ludwik
Fleck przesta uprawia socjologi wiedzy? Zagadnienia Naukoznawstwa 2001 nr
1 (147), s. 127-133) oraz Boena Ponka-Syroka (Ludwik Fleck (18961961), mikrobiolog, prekursor nowoczesnej metodologii historii medycyny, Medycyna Nowoytna. Studia nad Histori Medycyny t. 1, z. 1, 1994, s. 47-81; Pogldy metodologiczne Ludwika Flecka (18961961) iich recepcja wliteraturze wiatowej wlatach
19351993, Archiwum Historii iFilozofii Medycyny 1994, t. 57, z. 4, s. 495-512;
Ludwik Fleck, w: Sownik biograficzny polskich nauk medycznych XX wieku, (red.)
Z. Podgrska-Klawe, t. 1, z. 2, Warszawa 1994, s. 37-40) iJarosaw Sak (Style mylenia wedug Ludwika Flecka, Zagadnienia Naukoznawstwa 2001 nr 1, s. 147157 iw innych licznych publikacjach), atake Elbieta Kauszyska, Czy warto dzi
czyta Flecka? Zagadnienia Naukoznawstwa 1999 nr 3-4, s. 309-322. Zob. te:
S. Symotiuk, Posowie. wier wieku lubelskich bada nad twrczoci naukoznawcz Ludwika Flecka, w: L. Fleck, Psychologia poznania naukowego. Powstanie
i rozwj faktu naukowego oraz inne pisma z filozofii poznania, red. Z. Cackowski,
S. Symotiuk, Lublin 2006, s. 331-336.
4
http://plato.stanford.edu/entries/fleck/
5
http://www.ludwikfleck.ethz.ch/
242
Marek Rembierz
dla bada historii nauki. Na odczytanie idei Flecka czstokro nakada si perspektyw koncepcji Kuhna. Cho Sady zdecydowanie broni
tezy, e jeli Kuhna zainspirowaa ksika Flecka, to nie zrozumia
on jednego z najwaniejszych jej przesa lub je zignorowa. Dzi
wielu uwaa autora Powstania irozwoju faktu naukowego za niedocenionego przez czterdzieci lat poprzednika koncepcji wyoonych
na kartach Struktury rewolucji naukowych. Ja sdz, e aby naleycie
wykorzysta Fleckowskie idee, naley uwolni si od pokusy ich odczytania przez pryzmat Kuhnowskiej filozofii nauki6. Ta opinia stanowi te jeden zargumentw za podjt wprzedkadanym tekcie
prb analizy irekonstrukcji elementw koncepcji Flecka prowadzonych niezalenie od wduej mierze uwarunkowanej pogldami
Kuhna7 jej recepcji. Zamierzam zwrci take uwag na zawarte
w tej koncepcji spostrzeenia i idee dotyczce przebiegu edukacji
iform komunikacji wnauce oraz problemu ideologizacji idemoralizacji wsferze nauki, ktra moe zwaszcza wzakresie medycyny
posuwa si do czynw haniebnych izbrodniczych. Rozpatrujc koncepcj stylw mylowych, bd chcia wobec niej postawi rwnie
pytania, na ktre ona sama ukierunkowuje: Czy take ona nie jest
wytworem jakich stylw? Jaki kolektyw j uksztatowa? Woparciu
W. Sady, Kuhn kontra Fleck a Maxwellowska rewolucja w fizyce, Przegld
Filozoficzny Nowa Seria 2010, nr 2, s. 103. Sady przytacza te wypowied Kuhna zkocowej fazy jego twrczoci onikym oddziaywaniu na niego idei zksiki
Flecka: Nie sdz, bym si wiele dowiedzia ztej ksiki; moe dowiedziabym si
wicej, gdyby niemiecki tego Polaka nie by tak trudny. Ale niewtpliwie umocnia
mnie ona wmoich pogldach. Fleck pod wieloma wzgldami myla ointeresujcych mnie kwestiach podobnie do mnie. Nigdy nie przyjem jego koncepcji kolektywu mylowego. Jasne byo, e chodzi mu ogrup, ale jego modelem by indywidualny umys (Rozmowa zT.S. Kuhnem, tum. S. Amsterdamski, w: T.S. Kuhn,
Droga po Strukturze, Warszawa 2003, s. 258).
7
W. Sady, rozpatrujc treci Powstania i rozwoju faktu naukowego, stwierdza,
e chaotyczny charakter pracy, take brak odniesie do wczesnych sporw filozoficznych onauk, skazay ksik Flecka na niedocenienie. Dopiero gdy czytamy jego ksik zperspektywy dokona Kuhna, potrafimy wydoby ztekstu rozproszone
uwagi wiadczce ofilozoficznym nowatorstwie azarazem warsztatowym dyletanc
twie mikrobiologa ze Lwowa (Fleck. Ospoecznej naturze poznania, s. 46).
6
243
ojak tradycj iedukacj ona powstaa? Jakie zaoenia niesie uyty

wniej jzyk? Ze wzgldu na akceptacj jakich przekona si j przyjmuje bd odrzuca?
Elementy biografii intelektualnej
Ludwik Fleck (ur. 11 VII 1896 we Lwowie, zm. 5 VI 1961 wNess-Ziona wIzraelu) by mikrobiologiem, prowadzi badania wzakresie
serologii, hematologii, immunologii i bakteriologii, a take twrc
oryginalnej koncepcji wfilozofii isocjologii nauki8.
Wychowa si w polsko-ydowskiej rodzinie i intelektualnie
uksztatowa si we Lwowie9. Uczszcza tam do Pastwowego Gimnazjum Klasycznego (matura 1914). Podj studia medyczne i po
ich ukoczeniu uzyska (1922) tytu doktora wszechnauk lekarskich
naUniwersytecie Jana Kazimierza (promotorem by prof. Wodzimierz Sieradzki [1870-1941], specjalista wzakresie medycyny itokElementy biografii Flecka prezentuje m.in. W. Sady, Fleck. Ospoecznej naturze poznania, s. 11-17; Z. Cackowski, Wstp do wydania polskiego, w: L. Fleck,
Powstanie i rozwj faktu naukowego. Wprowadzenie do nauki o stylu mylowym
i kolektywie mylowym, tum. M. Tuszkiewicz, Lublin 1986, s. 16-17; C. Zittel,
F. Schmaltz, Wstp, tum. S. Werner, w: L. Fleck, Style mylowe i fakty. Artykuy
iwiadectwa. S. Werner, C. Zittel, F. Schmaltz (red.). Warszawa 2007, s. 29-34.
9
Por. Ludwik Fleck, yciorys (datowany 27.11.1950), w: tene, Style mylowe
i fakty. Artykuy i wiadectwa. S. Werner, C. Zittel, F. Schmaltz (red.). Warszawa
2007, s. 315-316. Zwaywszy, i Ludwik Fleck by polsko-ydowskiego pochodzenia, ta osobliwo stosunkw panujcych we Lwowie moga mie szczeglne znaczenie dla formowania jego osobowoci. Wkadym razie trudno sobie wyobrazi,
aby mg on, od najmodszych lat poczwszy, nie odczuwa na sobie oddziaywania
tej specyficznej sytuacji, ktra, czy kto tego chcia, czy nie chcia, zmuszaa do wyborw, do opowiadania si za czym iw imi czego. Umysy trzewe ikrytyczne
tego rodzaju sytuacja skania zazwyczaj do zajcia pozycji neutralnej, niezalenej
lub kompromisowej, penej wyrozumiaoci itolerancji. Takie wanie nastawienie
zdaje si cechowa filozoficzno-socjologiczne pogldy Flecka, atake wielu wspczesnych mu lwowskich intelektualistw (W. Markiewicz, Lww jako kulturalno-intelektualne podoe powstania idei Ludwika Flecka, Studia Filozoficzne, 1982,
nr 5-6, s. 196).
8
244
Marek Rembierz
sykologii sdowej, ktry wUJK utworzy w1927 r. pracowni bada

chemiczno-toksykologicznych). Pozostawa wkontakcie intelektualnym zpsychiatr Jakubem Frostigiem, specjalizujcym si wanalizie
mylenia schizofrenicznego, ktrego ustalenia mogy te inspirowa
Flecka w refleksji nad myleniem naukowym10. Prowadzi badania
nad tyfusem, syfilisem igrulic. Peni funkcj asystenta prof. Rudolfa Weigla wPrzemylu wpracowni bada nad tyfusem plamistym
(1920-1921) i w Katedrze Biologii Oglnej UJK (1921-1923). By
zatrudniony wpracowniach bakteriologicznych wszpitalach lwowskich izaoy (1923) wasn tak pracowni. Prowadzc badania nad
dystrybucj leukocytw w krwi, wsppracowa z Hugonem Steinhausem. Dorobek Flecka wzakresie filozofii isocjologii nauki obejmuje: 1 ksik (wydan po niemiecku) i12 artykuw (9 po polsku,
2 po niemiecku i 1 po angielsku, wydrukowany dopiero pomiertnie Crisis in Science. Towards aFree and More Human Science).
Systematycznie publikowa artykuy, wktrych rozwija nowatorsk
koncepcj kolektyww istylw mylowych, m.in.: w1927 O niektrych swoistych cechach mylenia lekarskiego (Archiwum Historii iFilozofii Medycyny oraz Historii Nauk Przyrodniczych 6: 55-64;
w 1926 taki tytu nosi odczyt Flecka na posiedzeniu Towarzystwa
Mionikw Historii Medycyny we Lwowie), w1929 Zur Krise der
Wirklichkeit (Die Naturwissenschaften 17: 425-430), w1934 Jak
powsta odczyn Bordet-Wassermanna ijak wogle powstaje odkrycie naukowe (Polska Gazeta Lekarska 3: 181-182, 202-205), w1935
O obserwacji naukowej ipostrzeganiu wogle (Przegld Filozo10
Przyjani si z wybitnym psychiatr, Jakubem Frostigiem, autorem ogoszonej w1929 roku ksiki omyleniu schizofrenicznym (Das schizophrene Denken. Phnomenologische Studie zum Problem der widersinnigen Stze, Lipsk 1929),
wktrej rozproszone s liczne uwagi ocharakterze filozoficznym iatwo wskaza
na podobiestwa midzy nimi apniejszymi pogldami Flecka. (Frostig podkrela
m.in., e obowizujce jednostk kryteria prawdziwoci, poprawnoci czy bdu wyznaczone s przez grup spoeczn, do ktrej dana osoba naley analee moe do
rnych grup jednoczenie; wraz ze zmian nagromadzonej przez grup wiedzy kryteria te ulegaj zmianie. Grupowa wiedza okrela to, co nazywamy rzeczywistoci) (W. Sady, Fleck. Ospoecznej naturze poznania, s. 20-21).
245
ficzny 38: 57-76). Prowadzi korespondencj naukow m.in. zMori

tzem Schlickiem (lata 1933-1934)11. Wtej korespondencji omawia
swe gwne dzieo zfilozofii nauki, ktrego tytu mia brzmie: Die
Analyse einer wissenschaftlichen Tatsache. Versuch einer vergleichenden Erkenntnistheorie (Analiza faktu naukowego. Prba porwnawczej teorii poznania). W1935 opublikowa wBazylei ksik Entstehung und Entwicklung einer wissenschaftlichen Tatsache.
Einfhrung in die Lehre vom Denkstil und Denkkollektiv (Powstanie irozwj faktu naukowego. Wprowadzenie do nauki ostylu my
lowym ikolektywie mylowym; polski przekad w1986). Ksik
(w 1938) przywoa w przypisie Hans Reichenbach w Experience
and Prediction, co pniej naprowadzio na koncepcj Flecka Thomasa Kuhna. Do Entstehung und Entwicklung pozytywnie odnis si Leon Chwistek w recenzji zatytuowanej Ciekawa ksika (Pion, 15.8.1936), natomiast na tekst Flecka Zagadnienie teorii
poznawania (Przegld Filozoficzny 39: 3-37), prezentujcy idee
zjego ksiki, polemicznie zareagowaa Izydora Dmbska (Czy intersubiektywne podobiestwo wrae zmysowych jest niezbdnym
zaoeniem nauk przyrodniczych?, Przegld Filozoficzny 40: 288294), zktr w1937 Fleck podj dyskusj, bronic swej koncepcji
(W sprawie artykuu p. Izydory Dmbskiej w Przegldzie Filozoficznym, Przegld Filozoficzny 41: 192-195)12. W 1939 ukaza si
artyku Fleck Nauka arodowisko (Przegld Wspczesny nr 8-9:
149-156) i krytycznie do jego idei odnis si Tadeusz Bilikiewicz
(Uwagi nad artykuem Ludwika Flecka Nauka arodowisko, Przegld Wspczesny nr 8-9: 157-167), na co zareagowa Fleck, idalej
Bilikiewicz napisa: Odpowied na replik Ludwika Flecka (Przegld Wspczesny nr 8-9: 175-176)13.
11
L. Fleck, Style mylowe i fakty. Artykuy i wiadectwa. S. Werner, C. Zittel,
F. Schmaltz (red.). Warszawa 2007, s. 321-324.
12
Zob. te K. Szlachcic, Konwencje, style mylenia i relatywizm. Kilka uwag
osporze I. Dmbska L. Fleck, Studia Philosophica Wratislaviensia 2006 nr 1,
27-45.
13
Zob. te S. Symotiuk, Dwie socjologie wiedzy. Polemika Flecka zBilikiewiczem. Studia Filozoficzne 1983 nr 10, s. 129-143; J. Sak, Style mylowe ja-
246
Marek Rembierz
Wybuch II wojny wiatowej przerwa twrczo filozoficzn Flecka i jej recepcj. Pod okupacj radzieck powoany zosta na etat
docenta wUkraiskim Instytucie Medycznym iby doradc wWojskowym Laboratorium Bakteriologicznym. Hitlerowcy (jesie 1941)
zamknli go wraz zrodzin welwowskim getcie; wSzpitalu ydowskim kierowa pracowni bakteriologiczn i wsytuacji epidemii tyfusu plamistego opracowa szczepionk przeciw tyfusowi zmoczu
chorych. W grudniu 1942 przeniesiono go do fabryki farmaceutycznej, nastpnie uwiziono (luty 1943) wraz zrodzin wobozie koncentracyjnym Auschwitz inakazano zajcie si diagnostyk chorb (blok
nr 10); w styczniu 1944 przekazano go do obozu wBuchenwaldzie
iprzydzielono do pracy wlaboratorium nad szczepionk przeciw tyfusowi (blok nr 50)14.
Po wyzwoleniu i kuracji wraca (lipiec 1945) z on i synem do
Polski. Habilituje si w 1946 (Uniwersytet Wrocawski) i zostaje
kierownikiem Zakadu Mikrobiologii Medycznej na Uniwersytecie
Marii Curie-Skodowskiej (od 1947 profesor nadzwyczajny), pniej
wAkademii Medycznej w Lublinie (od 1950 profesor zwyczajny).
Powoany (1948) na eksperta w procesie norymberskim przeciwko
koncernowi IG Farben, oskaronemu ozbrodnicze eksperymenty medyczne15. Sprawozdanie zdziaalnoci Towarzystwa Filozoficznego
iPsychologicznego wLublinie wlatach 1945-1947 oraz uzupenienie
za r. 1948 informuje o referacie Flecka (1947) dotyczcym jzyka
fizykalnego iobserwacji naukowej oraz dyskusji nad tym referatem,
wktrej aktywnie uczestniczyli m.in. Tadeusz Tomaszewski iNarcyz
ubnicki16. Wtym czasie te Fleck pisze artyku okoniecznoci ureguko kategoria socjologii wiedzy. Rozwaania wkontekcie polemiki Ludwika Flecka
z Tadeuszem Bilikiewiczem, w: (red.) P. Bytniewski i M. Chaubiski, Teoretyczne
podstawy socjologii wiedzy, t. 1, Lublin 2006, s. 169-181.
14
L. Fleck, Style mylowe i fakty, s. 373-376; zob. Document 0-3/650 Yad
Vashem, Jerusalem; http://www.ludwik-fleck-kreis.org/uploadfiles/documents/0703
_171830_Fleck_Yad_Vahem_testemony.pdf
15
Tame, s. 358-365.
16
Tame, s. 295-297.
247
lowania deontologii medycznej wzakresie dowiadcze na ludziach;

dyskutuje znim T. Kielanowski (W sprawie artykuu profesora dra
L. Flecka odowiadczeniach na ludziach, Polski Tygodnik Lekarski
1948, t. 3, nr 43: 1292-1293). Odwoujc si do wasnych dowiadcze
iobserwacji zczasu pobytu wnazistowskich obozach, Fleck wdyskusji nad referatem T. Tomaszewskiego Badania psychologiczne byych winiw obozw koncentracyjnych postuluje badania nad
sytuacj ipsychik winiw obozw koncentracyjnych oraz wysuwa
zalecenia pedagogiczne wtej materii17. Od 1952 pracuje wInstytucie
Matki iDziecka wWarszawie jako kierownik Zakadu Mikrobiologii.
Zosta czonkiem korespondentem iczonkiem rzeczywistym Polskiej
Akademii Nauk. W1957 wyjeda do Izraela, pracuje wInstytucie
Bakteriologicznym w Ness-Ziona (m.in. nad zjawiskiem leukergii),
w 1959 zostaje profesorem Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie. W 1958 skada zeznania w Instytucie Yad Vashem w sprawie
dowiadcze wlaboratoriach obozw koncentracyjnych.
Fleck, ledzc recepcj Entstehung und Entwicklung, dostrzega, e zmieniajcy si wwiatowej (zwaszcza amerykaskiej)
filozofii i socjologii nauki klimat intelektualny moe sprzyja wyeksponowaniu zaproponowanych przez niego idei i jak deklarowa
zamierza napisa drugi tom swego dziea; m.in. otrzymuje list od
znajcego icytujcego jego ksik fizyka H.K. Schilinga (USA); wysya ksik do M. Polanyiego (autora Personal Knowledge, gdzie
odnajduje tezy bliskie swej koncepcji). Od 1949 prowadzi korespondencj z wydawnictwem w Bazylei w sprawie promocji zachowanych egzemplarzy edycji z1935 idy do wznowienia uaktualnionej
wersji ksiki, jednak wostatnim licie (11 padziernika 1966; nadanym po mierci Flecka) wydawca informuje autora, e ze wzgldu
na brak zbytu jest zmuszony przeznaczy pozostae 258 egzemplarzy na makulatur, aby uzyska miejsce wmagazynie18. Zapowiadana przez wydawc w1966 r. utylizacja egzemplarzy Entstehung
Tame, s. 289-295.
Zob. Korespondencja Ludwika Flecka zWydawnictwem Benno Schwabe (wybr), w: tame, s. 340-345.
17
18
248
Marek Rembierz
und Entwicklung miaa nastpi cztery lata po publikacji ksiki

The Structure of Scientific Revolutions. Ta sytuacja dodatkowo potwierdza iwzmacnia wydwik konstatacji Sadego, ktry stwierdza:
A jednak wtrakcie wielkich dyskusji, jakie wlatach szedziesitych wywoaa ksika Kuhna, o mikrobiologu i filozofie nauki ze
Lwowa praktycznie nie wspominano! Ignorowali jego prace rwnie
filozofowie polscy. Dopiero pod koniec lat siedemdziesitych ofilozofii nauki Ludwika Flecka zaczo by gono, zwaszcza po opublikowaniu angielskiego przekadu jego ksiki w1979 roku19.
Koncepcja stylw ikolektyww mylowych
Punktem wyjcia dla Flecka porwnawczej teorii poznawania jest
dowiadczenie naukowe lekarza ibiologa, ktry diagnozuje chorych
iprowadzi badania laboratoryjne wkolektywie, zestawia, porwnuje
idyskutuje uzyskane wyniki. Natomiast punktem wyjcia filozoficznych koncepcji poznania naukowego, z ktrymi polemizuje Fleck,
bywa wocenie Flecka indywidualistycznie uprawiana filozofia,
jako ekspresja osobistych preferencji myliciela, ktry samodzielnie
isamotniczo dy do uniwersalnej prawdy. Humanistom Fleck zarzuca niezrozumienie faktw przyrodoznawczych ireligijny szacunek
dla nich. Rozwaajc swoiste cechy iprzebieg poznania lekarskiego,
Fleck podkrela, e lekarz czsto trafnie rozpoznaje chorob, cho
nie potrafi sposobu (nastpujcych po sobie momentw) tego rozpoznania zrekonstruowa wedle prawide metodologii. Oparte na praktyce medycznej ujcie procesw iaktw poznania Fleck rozciga na
cao nauk przyrodniczych. Chce on przej jak deklaruje od
epistemologicznych marze onauce do opisu rzeczywistej postaci nauk, bdcych zawiym zjawiskiem kulturowym. Treci nauki
s moe nawet wcaoci warunkowane przez te czynniki, ktre
bada historia myli, psychologia isocjologia mylenia. Dlatego wy19
W. Sady, Fleck. Ospoecznej naturze poznania, s. 16.
249
niki ich bada musi uwzgldnia porwnawcza teoria poznawania,

jeli dy do wyjanienia powstawania izmian wiedzy naukowej oraz
wytwarzania i funkcjonowania faktw naukowych. Fleck preferuje
socjologiczny punkt widzenia iprzytacza niektre tezy A. Comtea,
W. Jerusalema, L. Lvy-Bruhla, E. Durkheima iL. Gumplowicza20.
Idc za pogldami Gumplowicza przyjmuje, e tym, co wczowieku myli, jest przede wszystkim spoeczna wsplnota, do ktrej on
naley; a nie jest tak, e to on sam myli21. Struktura przekona
manifestowana przez jednostk rwnie wnauce jest spoecznie
uprawomocniona istanowi spoeczn kondensacj (Verdichtung;
to termin zaczerpnity od Jerusalema)22.
Fleck akcentuje procesualne ikolektywne aspekty poznania. Nie
jest ono pojedynczym aktem naukowca, ale stanowi zoony proces,
wktrym dochodzi dziki kolektywnej wiedzy do ukazania si
faktu naukowego23. Poznanie to funkcja trjczonowa, relacja midzy
trzema warunkujcymi jego przebieg iwynik elementami: jednostk
(tzw. podmiotem), przedmiotem i kolektywem mylowy (Denkkollektiv), w ktrym funkcjonuje dany styl myli (Denkstil), determinujcy akt iwytwr poznawania (Denkstilbedingt)24. Wypowiadajc
L. Fleck, Powstanie irozwj faktu naukowego. Wprowadzenie do nauki ostylu
mylowym i kolektywie mylowym, tum. M. Tuszkiewicz, Z. Cackowski, Wstp do
wydania polskiego, Lublin 1986, s. 74-79.
21
Zreferowany tu cytat zGumplowicza opatrzony jest wartym przytoczenia przypisem, ktry wyranie ukazuje podstawowe rda intelektualnych inspiracji Flecka:
Gumplowicz, Grundriss der Soziologie, 1905, s. 269, cyt. za: Jeruzalem, Die soziale
Bedingheit des Denkens und der Denkformen, w: Versuche zu einer Soziologie des
Wissens, wydane przez Maksa Schelera, 1924 (tame, s. 76, przypis 29); zob. te na
ten temat: W. Sady, Fleck. Ospoecznej naturze poznania, s. 22.
22
Tame, s. 66; s. 76.
23
Por. tame, s. 67-69; zob. te: J. Woleski, O Ludwiku Flecku i jego filozofii,
Ruch Filozoficzny 2011, nr 3, s. 571-574 (Fleck wypracowa oryginaln koncepcj nauki. Moe najlepiej charakteryzuje j tytu artykuu Zagadnienie teorii poznawania, w samej rzecz Fleck przeciwstawia teori poznawania teorii poznania,
tame, s. 573).
24
Por. tame, s. 68; zob. te: W. Sady, Fleck. Ospoecznej naturze poznania,
s. 47-51.
20
250
Marek Rembierz
si o akcie poznawania, naley zawsze dookreli, i dokonuje si

on wdanym stylu ikolektywie (podobnie jak orzekajc, e co jest
wiksze, trzeba dopowiedzie wzgldem czego jest wiksze, aby
wypowied bya zrozumiaa); bez ucile opis poznania jest niepeny i wrcz faszywy. Za waciciela myli naley uzna nie tyle
wypracowujc je jednostk, ile kolektyw, dziki dokonaniom ktrego jednostka potrafi widzie iopisa (skojarzy) rzeczy wsposb
wartociowy poznawczo25. Kolektyw jest nosicielem treci wiedzy
isprawnoci intelektualnych, ktre przekraczaj wiedz izdolnoci
jednostki. To treci kultywowane przez kolektyw decyduj otym, co
mylimy iwidzimy. Akty poznania s moliwe dziki zastanym treciom ikolektywnej interakcji, ktrej podlegaj.
Fleck formuuje mocne tezy ospoecznej naturze poznania, jako
onajsilniej uwarunkowanej spoecznie dziaalnoci czowieka, take ze wzgldu na uycie jzyka, ktrego struktura zawiera zniewalajc wsplnot filozofii, ju wpojedynczym sowie dane s zawie
teorie26. Nie da si ustali indywidualnego autorstwa tych filozofii
iteorii. Jzyk nie jest neutralnym medium, ale nonikiem wsplnych
nam przewiadcze, narzucanych nam w okrelonych sowami aktach poznania ikomunikacji.
Podstaw stylu mylowego jest fundament wczeniejszej wiedzy,
wielokrotnie powtarzane wiczenia w postrzeganiu, wychowanie
intelektualne woparciu opodrcznikowo sformuowan (ustabilizowan) wiedz oraz zestaw odpowiednio dobranych poj. Uprzednia
wiedza kolektywna antycypuje to, co jest poznawane ijak jest poznawane; to, co dane iwidziane wpoznaniu. Zasoby tej wiedzy iprzechowujce je kolektywy s czynnikiem bazowym nowych wynikw poznawczych. Zesp przewiadcze ywionych przez czonkw kolektywu stanowi ojego stylu mylowym, wktrym dominuje
ukierunkowane postrzeganie przedmiotu bada iswoista metodyka
(obrbka mylowa). Styl decyduje otym, co warte zainteresowa
25
26
Por. tame, s. 71.

Tame.
251
badawczych, umoliwia i ogranicza widzenie, wytwarza przymus

sposobu postrzegania, wedle ktrego postpuj czonkowie kolektywu. Ten przymus narzuca jakby caociow intelektualn gotowo
do okrelonego widzenia rzeczy27. Mona stwierdzi, e jaki styl, taki
fakt. To, co nie jest zgodne ze stylem mylenia iwidzenia kolektywu, nie zostaje wnim zauwaane lub uznane za godne zauwaenia.
Odmienne widzenie i uznanie odmiennych faktw uniemoliwia
wytwarzana w ramach stylu harmonia zudze28. Dziaalnoci
badawczej towarzyszy brak wyranej wiadomoci, i pozostaje ona
trwale zalena od stylu mylenia; styl to jakby jej milczce to. Jeli
badacz wykazuje istotne rnice midzy czym i czym innym, to
tym samym dokonuje on wartociowania woparciu oprzyjte wczeniej zaoenia, na podstawie ktrych mona dokona rozrnie
iuzna ich donioso poznawcz. Jeli kto staje si kompetentnym
fachowcem wdanej dziedzinie bada iosiga wartociowe wyniki,
to dzieje si tak dziki jego zanurzeniu w kolektyw. Poznawcze
funkcjonowanie kolektywu nie sprowadza si jedynie do wsplnego
funkcjonowania sumy jednostek; kolektyw bowiem jest jakby osob
kolektywn istanowi podmiot poznawania.
Proponujc robocze okrelenie faktu naukowego, Fleck uznaje go
za struktur pojciow (Begriffsrelation), ktra odpowiada stylowi
mylowemu. Natknicie si w procesie poznania na opr ze strony
tego, co nie podlega naszej woli iarbitralnoci naszego mylenia, nazywa si faktem. Wpolu znaczeniowym irdosowie aciskim
faktu zawiera si wskazanie na to, e co si stao, co si dokonao. Rozpatrujc sens faktu naukowego mona zaakcentowa, e
chodzi tu oco, co si wytworzyo dziki procesowi poznania. Fakty
s rezultatem pracy wramach kolektywu. Odkrywa si je wsposb
zaleny od stylu mylowego, astyl przeksztaca si zalenie od odkrywanych faktw. Poznanie to akt tworzenia, ktrego dokonuj zespoleni wkolektywie ludzie izarazem ten akt ich kreuje, nadajc im
27
28
Por. L. Fleck, Style mylowe ifakty, s. 120-121.

Por. L. Fleck, Powstanie irozwj faktu naukowego, s. 67.
252
Marek Rembierz
okrelone cechy iwaciwoci poznawcze. Wdziejach nauki zachodzi sprzona zsob zmienno faktw imylenia: jeli zmienia si
mylenie, to zmieniaj si fakty. Zmiany stylu mona obserwowa
wzmianach opisu faktw, ato, co uchodzi za nowy fakt, moe by
odkryte wycznie wwczas, gdy wystpuje nowe mylenie.
Wrd uczestnikw kolektywu wydziela si wszy krg ezoteryczny, badawczy (esoterischer Kreis) i szerszy krg egzoteryczny,
dydaktyczny (exoterischer Kreis), wktrym funkcjonuje wiedza popularna29. Oba krgi przenikaj si. Teoriopoznawcze znaczenie wiedzy
popularnej polega m.in. na tym, e takie walory nauki, jak pewno,
prostota i obrazowo s przede wszystkim waciwociami wiedzy
popularnej iprzekonanie oich szczeglnym znaczeniu metodologicznym naukowiec (fachowiec) przejmuje ztej wanie wiedzy30. wiatopogld powstaje dziki, kierujcej si gwnie emocjami, selekcji
elementw wiedzy naukowej na jej poziomie popularnym31.
Teza Flecka, e niedobr fachowej edukacji w uprawianiu nauk
opartych na metodzie empirycznej uwidacznia si wdeniu do uzyskania bezgranicznej cisoci wlogicznym wnioskowaniu, wymaga dopowiedzenia, i chodzi tu opozory cisoci, bo nie moe by
ona bezgraniczna. Jako bd postulujcych bezgraniczn ciso
Fleck wykazuje przyjmowanie tego, co ma status wysoce hipotetyczny za aksjomaty, zktrych chce si wyprowadzi rozwizania spekulatywne, niezalenie od dowiadczenia iobserwacji32.
Fleck podkrela nierozczno czynnej i biernej czci wiedzy
oraz ich przyrost wraz z przyrostem faktw. Pozna znaczy wic
przede wszystkim wedug danych zaoe ustali narzucajce si
() rezultaty. Zaoenia odpowiadaj czynnym powizaniom istanowi kolektywn cz poznania. Wymuszone rezultaty odpowiadaj powizaniom biernym itworz to, co jest odczuwane jako obiekPor. tame, s. 147-150 is. 158-159.
Por. tame.
31
Por. tame, s. 148.
32
Por. L. Fleck, Style mylowe ifakty, s. 162.
29
30
253
tywna rzeczywisto. Udziaem jednostki jest akt twierdzenia33.

Fleck przytacza histori odczynu Wassermanna, aby ukaza, e im
bardziej wnika si wdan dziedzin wiedzy, tym silniejsze s zwizki
ze stylem mylowym iliczniejsze czynne elementy wiedzy34. Zarazem dokonuje si inne przesunicie: ronie liczba relacji biernych
narzucajcych si, poniewa kademu czynnemu elementowi wiedzy odpowiada element bierny, przymusowo wynikajcy ztamtego;
przykadem: uycie alkoholu do przygotowania wycigu jest czci
czynn nauki, natomiast uyteczno tego wycigu jest elementem
biernym35. Elementy bierne mog sta si elementami czynnymi, zalenie od sposobu ich uycia.
Wteorii stylu mylowego Fleck poddaje krytyce niektre zidei
dotyczcych natury i funkcjonowania nauki: (1) nie akceptuje idei
uprawiania czystej obserwacji bez uprzedze (bez wpywu rodowiska i tradycji) i okrela j jako nierealistyczn36; (2) polemizuje
z wizj umysu pustego, nieobcionego stylem: taki umys nie
moe ani postrzega, nie myle; (3) odrzuca jako bezzasadny
epistemologiczny postulat, aby przezwyciy spoeczne uwarunkowania poznania. Jego zdaniem poznanie nie jest moliwe bez myli
kolektywnej isamo sowo poznanie traci sens, gdy lokuje si je poza
kontekstem myli kolektywnej; (4) nie aprobuje redukcyjnego opisu
procesu poznawania, ktry sprowadza go do relacji podmiot przedmiot, pomijajc inne, decydujce czynniki; (5) neguje model wiedzy
spoczywajcej na fundamencie, dziki ktremu mona logicznie zbudowa poznanie, aprzyjmuje, e mechanizm idei iprawd utrzymuje
si tylko przez cigy ruch iwzajemne dziaanie37; (6) wbrew tradycyjnym przekonaniom stwierdza, e nauka nie ukazuje obiektywnego
obrazu wiata (jako jednoznacznego semantycznego odwzorowania
L. Fleck, Powstanie, s. 69.
Zob. m.in. W. Sady, Jak zidentyfikowa zasady Poincarego ielementy czynne
Flecka?, Ruch Filozoficzny nr 1, 2010, s. 17-33.
35
36
Zob. zwaszcza: L. Fleck, Style mylowe ifakty, s. 113-131.
37
Tame, s. 81.
33
34
254
Marek Rembierz
go) inie zawiera adnej jego czci; (7) polemizuje zpogldem, e

wystarcz obserwacja idowiadczenie, aby doj prosto ipewnie do
pojcia jednostki chorobowej syfilis38.
Zasady okrelajce przebieg bada naukowych, upodstaw ktrych
znajduje si zesp gotowoci umysowych, mona uj wdewiz:
wpierw jest w umyle to, co pniej ukazuje si zmysom. Trzeba
najpierw mie okrelon wiedz oczym, aby to co widzie. Warunkiem widzenia jest poprzedzajca je wiedza i zarazem umiejtno
zapomnienia niektrych treci tej wiedzy. Tak wanie drog nabywa si niezbdn wnauce skierowan gotowo widzenia. Rozpatrujc gotowo do postrzegania wramach stylu mylowego, Fleck
przywouje i porwnuje rne opisy anatomiczne i ryciny, ktre s
dla niego argumentem, i kade widzenie jest zgodnym zokrelonym stylem ideo-widzeniem (Sinn-Sehen), a kada rycina ideogramem (Sinn-Bild)39. Wiedza ukierunkowuje widzenie czego, co jawi
si wyszkolonemu obserwatorowi jako okrelone co dziki tej wiedzy. Wkonkluzji rozprawy O obserwacji naukowej ipostrzeganiu
wogle Fleck stwierdza, i przez sowo widzenie uyte do opisu
aktywnoci poznawczej naley rozumie: odtwarza wodpowiednim momencie obraz, wytworzony przez spoeczno mylow, do
ktrej si naley40.
Fleck szeroko pojmuje dowiadczenie, ma ono rne warstwy,
zawiera dowiadczenia eksperymentalne i nieeksperymentalne, to,
co jest jasno ujtym, jak i niejasnym instynktownym zasobem
wiedzy danego badacza41. Zespolone jest z nim wtajemniczenie,
wprowadzenie w obszar nauki przez dowiadczonych nauczycieli.
Ten, kto nie ma udziau w szeroko pojtym dowiadczeniu, ktre
rwnie osobicie wypracowa, moe si wci tylko uczy, ale nie
moe poznawa. Praca badawcza to nie jedynie recepcja stylu, ale
te jego przezwycianie. Wraz zprzyrostem wiedzy nastpuje przyL. Fleck, Powstanie, s. 49.
Tame, s. 160.
40
L. Fleck, Style mylowe ifakty, s. 132.
41
38
39
255
rost pyta. Gdy dokonuje si nowe poznanie, to zarazem ukazuje si

przynajmniej jeden dalszy, nowy problem: badanie tego, co wanie
zostao poznane. Dziki temu zasb problemw wzrasta iich ilo
staje si nieskoczona42. Cenny jest niepokj intelektualny, gdy
zmienia ukierunkowanie waprobowanym przez kolektyw widzeniu
wiata. Wskazujc, e w kolektywie istotn rol odgrywa oglnie
obowizujca nauka podrcznikowa, Fleck czyni uwag o relacji,
wjakiej pozostaje ona do nowatorskiego stylu mylenia: ezoteryczny
ruch myli zachodzi ju czciowo wobrbie osoby samego badacza:
sam ze sob prowadzi dialog, rozwaa, porwnuje, rozstrzyga. Im
mniej to rozstrzygnicie polega na dopasowaniu do nauki podrcznikowej, im bardziej oryginalny iodwany jest wic osobisty styl mylenia, tym duej trwa, zanim dokona si proces kolektywizacji jego
wynikw43. Jeli wkolektywie ujawniaj si icoraz wyraniej narzucaj jakie wtpliwoci, co do spjnoci wiedzy iwidzenia, to wpierw
si je neutralizuje, adopiero gdy przybior na sile, to mog zmieni
sposb widzenia idoprowadzi do zobaczenia nowych faktw.
Dla rozwoju bada naukowych inspirujcy bywa nacisk przekona dominujcych wspoeczestwie, cho zarazem dziki dostrzeeniu faktw naukowych mona si wyzwoli od wielu nieuzasadnionych przekona.
Obrazy funkcjonowania nauki
Rozpatrujc przydatno rnych obrazw, Fleck przyblia swe
pojmowanie nauki:
(1) Porwnuje przebieg bada naukowych do gry zespoowej izaznacza, e podobnie jak nie ocenia si tej gry tylko zpunktu widzenia
pojedynczych kopni (bo gubi si jej sens), tak nie mona budowa
teorii poznania bez uwzgldnienia dokona kolektywu mylowego.
42
43
Tame, s. 81.
Tame, s. 155.
256
Marek Rembierz
(2) Porwnuje nauki przyrodnicze do pyncej rzeki, ktra ksztatuje wasne dno i koryto; podobnie nauki przyrodnicze s sztuk
ksztatowania demokratycznej rzeczywistoci i podporzdkowania
si jej44.
(3) Odrzuca obraz nauki jako budynku, ktry stoi na fundamencie
ina szczycie ma ozdobn facjatk, natomiast proponuje on postrzega
j jako okrgy owoc osoczystym miszu igrubej niestrawnej skorupie. Moesz go dowolnie obraca, podstawa jest szczytem iszczyt
jest podstaw (), lecz zawsze s jednakowo twarde iniestrawne.
Obraz ten jest interpretowany nastpujco: Tylko rodek nauki jest
poyteczny, fundamenty matematyki, fizyki, chemii, biologii s rwnie twarde, wtpliwe, chyba bezuyteczne. Iszczyt jest taki sam. By
cudowny ten owoc rs, trzeba go we dwa ognie wzi: gorcy, lecz
ciemny ogie romantyzmu i zimny, lecz jasny ogie sceptycyzmu.
Rwnie konieczne jest romantyczne marzycielstwo twrcy, jak izazdrosny sceptycyzm konkurentw. () wanie ta zazdro stwarza
spoeczn warto poznawania, bo deprywatyzuje wyniki45.
Przykad bada nad syfilisem
Ju w tytule gwnego dziea Powstanie i rozwj faktu naukowego Fleck wskazuje si na dynamiczne ujcie faktu naukowego,
aprzykadem jest powstanie nowej treci pojcia kiy. Badania nad
syfilisem irozumieniem wenerycznego charakteru tej choroby obrazuj funkcjonowanie stylu mylowego46. Fleck przyjmuje przy tym,
e historyk nauki, badajc dawny styl, musi podj rozpatrywane
wwczas problemy, a nie jedynie dzisiejsze ich streszczenie. Aby
zrozumie aktualnie uywane wnauce pojcie syfilisu, niezbdne s
badania historyczne nad tym, jak si ono ksztatowao. Rozpatrujc
L. Fleck, Style mylowe ifakty, s. 63; zob. W. Sady, Fleck. Ospoecznej naturze poznania, s. 44-45.
45
L. Fleck, Powstanie, s. 208-209.
46
Zob. tame, s. 50.
44
257
drogi dochodzenia do tego pojcia, Fleck ledzi jego rozwj isposoby postrzegania kiy jako jednostki chorobowej mistyczno-etycznej,
empiryczno-terapeutycznej, patogenetycznej i etiologicznej. Dawne
idee zepsutej syfilitycznej krwi przyczyniy si do rozwoju wiedzy i maj one warto heurystyczn, a nie prawdziwociow47.
Przyjmujc, e pojcia naukowe s wynikiem historycznego rozwoju myli, apraidee liniami kierunkowymi rozwoju poznania48, Fleck
wyprowadza zhistorii pojcia kiy epistemologiczne wnioski iwykazuje, jak trwao systemw przekona zespala si zharmoni zudze49. Usprawiedliwia tym tez oroli stylu ikolektywu wspoecznych uwarunkowaniach kadego aktu iwytworu poznania.
Edukacja obserwacja wiedza
Istotn kategori w koncepcji Flecka jest kompleksowy stan
wychowania50, okrelajcy zakres dotychczasowego wartociowego
poznania iukierunkowujcy na to, co powinno si poznawa. Wiedz
naukow stanowi owiele bardziej styl mylowy zjego tradycj iedukacj oraz to, co wyuczone dziki nim, ni to, co poznane. Trzeba
by nauczonym okrelonego sposobu patrzenia, aby mc dostrzec to,
czego bez odpowiedniego wyszkolenia dostrzec si nie da. Edukacja,
ksztatujc sposb prowadzenia i rozumienia dowiadcze, tworzy
skierowane pogotowie mylowe, ktre umoliwia prowadzenie
bada51. Za rdo poznania naukowego nie mona uznawa jedynie iprzede wszystkim dowiadczenia empirycznego, gdy rdem
prawie caej wiedzy kadego czowieka jest () wEuropie po prostu ksika iszkoa. Ksiki te iszkoy te pochodz take zksiek
Zob. tame, s. 38, s. 44.
Zob. tame, s. 51-55.
49
Zob. tame, s. 67.
50
Zob. tame, s. 37.
51
Zob. tame, s. 130-131; zob. te: Z. Cackowski, Epistemologia Ludwika Flecka, Studia Filozoficzne 1982 nr 5-6, s. 72-73.
47
48
258
Marek Rembierz
iszk itd.52. Podrcznik operujcy przymusem mylowym stanowi jeden zpodstawowych elementw nauczania utrwalonej formy
wiedzy53. Treci nabyte wprocesie ksztacenia steruj umiejtnoci
widzenia iopisania tego, co obserwowane. Jeli kto nauczy si patrze wdany sposb, to bdzie mg widzie to, co ten sposb pozwala
zobaczy; tak jest wnauce, gdzie treci szkolenia imetody uczenia s
treningiem wobserwacji. Obowizuje regua co za co: zyskujc
umiejtno widzenia czego, zarazem traci si zdolno obserwowania czego innego. Dziki uformowanemu wedukacji pogotowiu
obserwacyjnemu inastawieniu patrzcego, co mona zobaczy,
ale czego innego si nie dojrzy54. Dlatego odmienne style ksztatuj
rne wyniki obserwacji.
Nauka akultura iwartoci
Stanowisko Flecka w sprawie ustalenia granic midzy nauk
a innymi obszarami kultury (wartociami, wiatopogldem, mitem
imagi) okreli mona jako antydemarkacjonizm. Wsprawie relacji
kultura natura wprzyrodoznawstwie Fleck rozstrzyga, e nie ma
adnej innej wiernoci naturze ni wierno kulturze55. To, co jest
poznawane, stanowi wytwr danej kultury. Poznanie naukowe jest
spoecznie uwarunkowane, tak jak iinne wytwory kultury; podmiot
epistemiczny pozostaje uwikany w determinujce go rodowisko
iprdy kulturowe.
W wiedzy naukowej, jako wytworze kultury, obecne s te cechy, ktre posiada mit, bo ojej treci bardziej stanowi to, czego si
uczymy, ni to, do czego dochodzimy poznajc. Niektre zwyrae
uywanych wnauce funkcjonoway ju wmagii, adokonania uczonego imaga ocenia si podobnie, biorc pod uwag skuteczno ich
L. Fleck, Style mylowe, s. 215.
L. Fleck, Powstanie, s. 147, s. 155-157.
54
Zob. tame, s. 115, s. 123-127.
55
Tame, s. 64.
52
53
259
przepowiedni otym, co si wydarzy. Uycie lunety wnauce mona

zestawi zuyciem przyrzdw wrbitw wramach ich stylu mylowego. Status praw nauki jest bliszy statusowi innych wytworw
kultury, ni wiecznych iniezmiennych idei. Nauka jest zespolona ze
sfer wartoci ipoznawania, wie si zwartociowaniem. Za jedno
zzada wypracowanej przez siebie koncepcji Fleck uznaje te wykazanie spoecznej wartoci nauki.
Jzyk ikomunikacja wnauce
Akcentujc trudnoci porozumienia lub wzajemne niezrozumienie midzy obcymi kolektywami, Fleck gosi radykaln tez, e nie
moe doj do porozumienia midzy uczestnikami rnych stylw,
gdy widz oni wiat wodmienny sposb inie ma czci wsplnej56.
Midzy odbiorc inadawc myli nigdy nie ma penego zrozumienia.
Im duszy cig przekazu, tym bardziej rozrastaj si rnice sensu w przekazywanych treciach. Im bardziej istotne s odmiennoci midzy stylami, tym mniej moliwa jest midzy nimi efektywna
komunikacja. Zasady obcego kolektywu odczuwa si jeli si je
wogle spostrzega jako arbitralne, ewentualne uzasadnienie, jako
petitio principii57, jego styl traktuje si jako mistyczny, jego wyjanienia jako nietrafne, ajego problemy uchodz za niegodne zainteresowania lub za nieporozumienie. Dwie rne obserwacje naukowe,
jeli zachodz w odmiennych jzykach i stylach, s obserwacjami
innego przedmiotu, aopis tyche obserwacji tym bardziej je od siebie
Zob. tame, s. 65; Fleck, przywoujc izestawiajc zsob zmieniajce si pogldy z zakresu anatomii i ilustrujc to stosownie dobranymi rycinami, stwierdza:
Kada ztych epok uywa wswoim stylu zupenie jasnych poj, poniewa jasno
polega na moliwoci wprowadzenia do innych, zgodnych ze stylem poj. Mimo
tej jasnoci, bezporednie porozumienie zwolennikw rnych stylw mylenia jest
niemoliwe. Kto mgby np. przetumaczy stare anatomiczne okrelenie ono na
okrelenie wspczesne? Gdzie ten mistyczny narzd mona zlokalizowa? (tame).
57
Tame, s. 142.
56
260
Marek Rembierz
oddala, bo uywaj odmiennego sownika. Przykadem moe by nawet rozumienie prostego zdania: Normalna ludzka rka ma pi palcw. Nie zawsze rozumie si je tak samo is jzyki, wktrych si
go nie wypowie. Fleck proponuje eksperyment mylowy: jeli mylicielom redniowiecznym przedstawimy symbole dzisiejszej nauki, to
najprawdopodobniej oni uznaj je za fantastyczne iarbitralne, tak jak
my dzi oceniamy ich symbolik.
Fleck rozwaa, wjakim zakresie jest moliwa koegzystencja wjednej jednostce rnych stylw mylowych; przyjmuje, e im bardziej
style te s rne (nie maj bliskich sobie, acz istotnie odmiennych treci), tym bardziej mog zachowa sw odrbno wprzyjmujcym je
indywiduum, ajeli s one pokrewne (posiadaj niby wsplne tematy,
acz rnie ujte), to tym wyraniejsza staje si ich niezgodno58.
W interakcjach danego kolektywu terminy, ktre byy czci
wyrae podlegajcych dyscyplinie logicznej, staj si wduej mierze sloganami ihasami sucymi walce otosamo wasnego stylu. Podstawowe terminy techniczne w wypowiedziach naukowych
czonkw kolektywu podlegaj nie tyle analizie, ile spotykaj si
zaprobat lub negacj, gdy wstpnie dokonuje si rozeznania, czy
ustosunkowuje si do nich wrg albo przyjaciel kolektywu.
Przystpujc do bada naukowych, prowadzc je iprezentujc ich
wyniki, zakada si jaki system pojciowy, uprzednio skonstruowany iwypromowany na rynku idei przez kolektyw, do ktrego nawet
cakiem bezkrytycznie si naley. Terminy techniczne iabstrakcyjne oraz przyrzdy naukowe, konstruowane wedle wskaza stylu, peni funkcje ram utrzymujcych mylenie wewntrz danego stylu.
Nie jest moliwy kompletny aksjomatyczny budynek wiedzy,
ztej te racji, e wyraenia jzykowe (sowa, zdania) nie s wystarczajce, aby odda ca tre wiedzy. Dlatego Fleck akcentuje funkcje penion przez zasadniczy czynnik alogiczny w poznawaniu
naukowym. To przede wszystkim on, anie czynniki logiczno-metodologiczne, decyduje opojawieniu si, akceptacji, efektywnym funk58
Zob. tame, s. 142-144.
261
cjonowaniu, transformacji bd odrzuceniu systemu pojciowego

w kolektywie59. Fachowiec w danej dziedzinie nauki ma dostp do
tego, co poza sowami ijawnymi reguami bada, ma take wasne
dowiadczenie w tej dziedzinie i dlatego umie si w niej sprawnie
porusza, mimo i niekoniecznie potrafi wyartykuowa metodologiczne zasady kierujce jego badaniami. Natomiast laik, pozbawiony
dowiadczenia, jest nieobyty wmeandrach danej dziedziny imoe j
referowa jedynie powierzchownie, pozostaje wycznie na poziomie
sw igubi si wwyjtkach od zastanych regu.
Kady opis obserwacji, ktry dy do tego, aby by jak najbardziej
komunikatywny, nadaje wiedzy egzoteryczny charakter, gdy operuje uproszczeniem, wswym wywodzie zawiera zwroty apodyktyczne
iobrazowe, dziki czemu wiedza staje si bardziej popularna60. Jeli
przekazywana wiedza miaaby zachowywa cile fachowy sposb
jej wyraania, to do kadego uytego sowa naleaoby doczy wyjaniajc go piramid sw, wktrej rwnie dokonuje si dalszych
rozrnie iprecyzacji. Innych wyrae uywa si wopisie wyniku
bada formuowanym dla potrzeb naukowych, ainnych uproszczonych iapodyktycznych dla potrzeb praktycznych, wktrych chodzi
ozastosowanie wynikw61.
Kulturowe iedukacyjne zadania koncepcji stylw mylenia
Za obowizek filozofw isocjologw nauki uwaa Fleck podjcie proponowanych przez niego bada: Jeli wic wyania si moliwo porwnawczej epistemologii, to staje si ona obowizkiem.
Dawne stanowisko, ktre nie wychodzio poza ramy normatywnych
ustale ozym lub dobrym myleniu, jest przestarzae62. Upra59
Por. tame, s. 37, s. 66; zob. te: W. Sady, Fleck. Ospoecznej naturze poznania, s. 54; Z. Cackowski, Epistemologia Ludwika Flecka, Studia Filozoficzne 1982
nr 5-6, s. 74-77 (dyskutowana jest tu kwestia niekompetencji inadwerbalnoci).
60
Por. tame, s. 150.
61
Por. tame, s. 150-160.
62
Tame, s. 81.
262
Marek Rembierz
wianie porwnawczej teorii poznawania ibadanie historycznego rozwoju mylenia ma take prowadzi:
(1) do demistyfikacji wizji nieuwarunkowanego (absolutnego) poznania i przeciwdziaania fanatycznemu wyznawaniu danego stylu,
jako jedynego dopuszczalnego stanowiska;
(2) do ksztatowania postawy tolerancji intelektualnej wobec odmiennych stylw mylenia;
(3) do wypracowania sytuacji, wktrej obrocy rnych stylw
bd si wzajemnie cenili, anawet nie rozumiejc si do pewnego
stopnia razem wsppracowali, wiedzc, e powodem rnic jest inny
sposb mylenia, anie za wola63;
(4) do zrozumienia, e to czowiek stoi ponad wytworzonymi
przez siebie ideami ipowinien nad nimi panowa;
(5) do postawy skromnoci unaukowcw, gdy akceptacja sytuacji poznawczej, wktrej decydujc rol ma kolektyw, wskazuje na
ograniczon rol jednostki;
(6) do zblienia rnicych si ludzi, gdy zamiast jedynie wyznawa wiatopogldy, poznaj oni procesy ich formowania idostrzeg
ich wzgldno;
(7) do uksztatowania iupowszechnienia racjonalnej nauki opoznaniu, nowej dziedziny wiedzy o nauce, dziki ktrej wyzwolimy si z wizw kolektyww mylowych i epoki, podobnie jak
wiedza naukowa wyzwala nas z chaosu jednorazowoci przey
indywidualnych64 imimo przynalenoci do rnych stylw, bdziemy mogli wjej zakresie myle jednakowo65.
Polemizujc zDmbsk, Fleck deklarowa: Porozumienie moliwe jest tylko na gruncie wynikw metody porwnawczej: Tylko tak
stworzy si wsplny kolektyw mylowy, wolny przez krytycyzm,
oglny przez tolerancj66. Wskazane s tu walory spoeczne izadania wychowawcze bada porwnawczych.
L. Fleck, Style mylowe..., s. 189.
L. Fleck, Powstanie..., s. 20.
65
66
Tame, s. 262; zob. K. Szlachcic, Konwencje, style mylenia irelatywizm...,
s. 27-45.
63
64
263
Epistemologiczny relatywizm istatus prawdy

Dmbska odrzucaa, jako bdn, tez relatywizmu, e aden styl
nie moe by przez teori poznania wyrniony jako ten, ktry raczej
od innych do prawdy wiedzie67, ktr uznaa za naczeln uFlecka
(cho sama godzia si na konstruktywistyczny charakter funkcji poznawczych podmiotu). Ustosunkowujc si do zarzutu relatywizmu
poznawczego, Fleck deklaruje, e jego koncepcja stylw mylowych
nie ma prowadzi i nie prowadzi do relatywizmu: prawda jako
aktualny etap przemian stylu mylowego jest zawsze tylko jedna: jest
ona stylowo bez reszty zdeterminowana68. Jeli nie ma moliwoci
uznania prawdziwoci albo faszywoci danej wypowiedzi poza stylem mylowym, to dla uczestnika danego stylu dana wypowied jest
prawdziwa albo faszywa, ale dla uczestnika innego stylu jest to ju
inna wypowied, rozumiana inaczej lub niezrozumiaa. Zauwaalna
rozmaito obrazw rzeczywistoci jest efektem wieloci przedmiotw izrnicowania podmiotw poznania.
Charakteryzujc wspczesny sobie styl naukowego mylenia,
Fleck zwraca uwag na jego specyficzny, intelektualny nastrj,
wzgldem ktrego si dystansuje; mwi o panujcym wsplnym
uwielbieniu wobec ideau prawdy obiektywnej, jasnoci idokadnoci, liczby iformy izamknitego systemu69. da si maksimum moliwoci, maksimum wzajemnych relacji poszczeglnych elementw,
wimi wiary, e im bardziej przybliamy si do ideau prawdy obiektywnej, tym wicej relacji jest nam znanych70. Tej wiary, panujcej
we wspczesnej mu nauce, Fleck nie podziela, natomiast aprobuje
on wizj nauki, wktrej prawda z czego sztywnego przeksztaci
si wprawd ludzk, dynamiczn, rozwijajc si, kreatywn71.
Tame, s. 256.
Tame, s. 199; zob. W. Sady, Fleck. Ospoecznej naturze poznania..., s. 82-83
(Nie naley wic, wzywa Fleck, stosowa kategorii prawdy ifaszu do idei spoza
naszego stylu mylowego, tame, s. 83).
69
Por. L. Fleck, Powstanie..., s. 180.
70
Tame, s. 181.
71
L. Fleck, Style mylowe..., s. 190.
67
68
264
Marek Rembierz
Fleck zdawa sobie spraw z zagroe, jakie niesie relatywizm

iuznanie nauki jedynie za wytwr danej kultury. Przestrzega przed
komunistycznymi i nazistowskimi patologiami ycia spoecznego
i naukowego, w ktrych wykorzystuje si relatywizm dla politycznych celw; ironicznie ukazywa patologi: Poniewa kada wiedza
jest zalena od rodowiska, wic trzeba proces odwrci: do zmienionych sztucznie rodowisk dorobi odpowiedni wiedz. Przecie itak
nie ma obiektywnej nauki! Wic co prdzej trzeba zrobi lewicow
lub prawicow, proletariack lub narodow fizyk, chemi itd. Do
politycznie potrzebnych () wynikw dorobimy dowody. Zaprowadzimy planow gospodark mylow, biurokratyczne rodki zastpi woln twrczo, propaganda zastpi autonomiczne przenikanie
spoeczestwa72. Rozwj nauki wymaga wic respektowania praw
wolnej twrczoci iautonomii dziaa wiedzotwrczych. Akcentujc
etos nauki, Fleck nie chce dopuci, aby jego socjologia nauki bya
argumentem na rzecz ideologicznej deprawacji ipolitycznej instrumentalizacji nauki.
Zadania psychologii ipedagogiki wobec psychozy obozowej
Osobiste przeycia iobserwacje zobozw koncentracyjnych skaniay Flecka do postulatu odpowiedniego przygotowania ludzi do konfrontacji zsytuacj majc miejsce wtakim obozie: Wielu winiw
odczuwao nie tyle strach przed przeladowc, ile pewnego rodzaju
specyficzn, niewolnicz cze. Wanym zadaniem praktycznym
psychologii ipedagogii (jest) bada i ksztaci mechanizmy obrony psychicznej, chronicej przed powstaniem psychozy obozowej,
rozwijajcej si uwiniw. Za waciwy sposb zapobieenia obozowym patologiom zalenoci w relacjach midzyludzkich Fleck
uznaje wychowanie ludzi wpoczuciu prawdziwie demokratycznej
rwnoci73. Koncepcja stylw mylenia ma take przyczynia si
72
73

265
do takiego wychowania, ktre zapobiega niepodanym postawom

u osb, z ktrych nieludzki system uczyni poddanych sobie winiw czy wrcz bezwolnych niewolnikw.
Deontologia dowiadcze lekarskich na ludziach
Wspominajc badania nad tyfusem w laboratorium obozu koncentracyjnego wBuchenwaldzie, Fleck stwierdza, e istniaa (tam)
tragiczna odpowiedzialno za wyniki (Problemy naukoznawstwa,
ycie Nauki 1946, nr 5, 327)74. Ta sytuacja uwraliwia go na etyczny problem eksperymentw lekarskich na osobie ludzkiej. Wypowiadajc si wtej sprawie (Polski Tygodnik Lekarski 3 (1948), 35,
s. 1052-1054), Fleck ostrzega, e zapotrzebowanie na systematyczne i zorganizowane dowiadczenia medyczne na ludziach wzrasta
i bdzie wzrasta, konieczna jest wic refleksja nad granicami ich
dopuszczalnoci, aby jasno iotwarcie okreli ustaw iprzepisem
deontologii, co i jak wolno i trzeba dla dobra nauki i chorych robi. Za karygodne ize wszech miar wstrtne uwaa Fleck eksperymenty na osobach umysowo chorych, ktre nie su ich leczeniu.
Regulacje deontologii maj przyczyni si do urzeczywistniania sytuacji, wktrej lekarz-eksperymentator zachowa zaufanie spoeczne
dla jego bada, aosoba, suca do dowiadczenia, bdzie zamiast
niegodnej czowieka roli krlika dowiadczalnego odgrywaa do
pewnego stopnia rol wiadomego wsppracownika badacza. Zarysowujc aksjologiczne to dla przepisw, Fleck ukazuje sytuacj optymaln, wktrej lekarz bdzie odczuwa szacunek iwdziczno dla
czowieka, ktry znaraeniem wasnym pozwala mu zdoby wan
prawd, aosoba poddana dowiadczeniom bdzie odczuwaa ztego
powodu suszn dum75. Wstanowisku reprezentowanym ipropagowanym przez Flecka zespala si wymiar de poznawczych iwar74
75
Tame, s. 153.
Zob. tame, s. 298-303.
266
Marek Rembierz
toci epistemicznych z porzdkiem moralnym, wystpuj tu jako

niezbywalne kategorie etyczne szacunku iwdzicznoci oraz za dopuszczaln isuszn przyjmuje si kategori wanej prawdy, ktrej
warto pozwala podj iusprawiedliwi ryzyko. Nie jest to wszake
stanowisko wolne od wyranie rysujcego si tu konfliktu wartoci,
gdy sytuacja dowiadczenia na ludziach nie moe by wolna od
przyjmujcego rne rozmiary (natenie) konfliktu wartoci. Konflikt wartoci moe znika zpola widzenia lekarza-eksperymentatora
jedynie wwczas, gdy przyjmie on za wasny znieprawiony moralnie
styl mylenia iwprawi si wantyhumanitarne widzenie poddanego
jego wadzy krlika dowiadczalnego, sucego wycznie jego
uwolnionym od etycznych wizw eksperymentom.
Recepcja ioddziaywanie koncepcji
Dorobek filozoficzny Flecka mona zaliczy do takich dokona
umysowych, ktrych walor poznawczy uwyrania si wraz zich recepcj. Jeli przyj, e oocenie walorw myli filozofa rozstrzyga
w duej mierze intensywno i podno dyskusji przez ni rozbudzonych, to warto idei Flecka wfilozofii isocjologii nauki lokuje
si wysoko, gdy wci inspiruj debat, przynoszc nowe wyniki
idalsze deliberacje. Mwic jzykiem Flecka: wytworzy si kolektyw, wktrym elementy stylu wypracowanego przez Flecka przyjy
si, gdy wkontekcie aktualnej debaty nad nauk ten styl pozwala
rozpatrywa te aspekty poznania ifaktu naukowego, ktre dzi uznawane s za wane, apomijane byy winnych ujciach nauki.
Zestawia si iporwnuje koncepcje Flecka: (1) zelementami teorii poznania Kanta; (2) zradykalnym konwencjonalizmem K. Ajdukiewicza, pod styl mylowy podkadajc aparatur pojciow (m.in.
B.Wolniewicz)76; (3) zpogldami Neuratha ozespoowym charak76
Zob. B. Wolniewicz, Ludwik Fleck i filozofia polska, Studia Filozoficzne
1982 nr 5-6, 79-82.
267
terze bada naukowych (A. Koterski); (4) zChwistka koncepcj wieloci rzeczywistoci (m.in. W. Sady); (5) z konwencjonalistyczn
filozofi nauki; (6) ztezami L. Wittgensteina (m.in. K. GurczyskaSady)77; (7) zsocjologi wiedzy; (8) ze stanowiskiem Kuhna, ktry
deklarowa, i wiadomie nie uywa terminu prawda w ocenie
W. Sadego ujawnia wpyw koncepcji Flecka; (9) ze stanowiskiem
realizmu wewntrznego H. Putnama (A. Grobler)78. Dokonuje si te
innych zestawie iwykazuje istotne zbienoci79.
Nie tylko do przedstawionego przez Flecka modelu uprawiania
nauki, ale do samej jego koncepcji nauki, ktra staa si przedmiotem
docieka idyskusji, trafnie odnosz si sowa Leona Chwistka: Idc
ladem dra Flecka, nauczymy si ocenia waciw rol twrczych
pomysw80. Wci wielu poda tym ladem i wielu badaczy
dorobku Flecka uznaje, i dziki krytycznemu rozpatrywaniu zaproponowanej przez niego koncepcji mona uczy si trafnego wartociowania treci ifunkcji twrczych pomysw. To kolejny edukacyjny walor tej koncepcji, ktry moe przyczynia si do uzyskiwania
efektywniejszej komunikacji w wiecie nauki i lepszych wynikw
wprocesie poznania.
Zob. K. Gurczyska-Sady, Kant, Fleck iWittgenstein oantycypacji, Przegld

Filozoficzny Nowa Seria 2010, nr 2, s. 45-61.
78
A. Grobler, Relatywizm wfilozofii nauki, w: W. Sady, Fleck. Ospoecznej naturze poznania, s. 114-115.
79
Szczegln rol w popularyzacji idei Flecka odegra tom Cognition and
Fact. Materials on Ludwik Fleck, pod red. L. Schfera i Th. Schnelle (bodaj najbardziej zasuonego badacza Flecka), Reidel, Dordrecht 1986. W tomie tym znajduje
si m.in. bardzo interesujcy artyku J. Giedymina wskazujcy, e Fleck wcale nie
by outsiderem na gruncie polskim, a oglne to dla jego pogldw mona odnale
u K. Ajdukiewicza, L. Chwistka, E. Poznaskiego i R. Wundheilera (J. Woleski,
O Ludwiku Flecku i jego filozofii, s. 574).
80
L. Chwistek, Ciekawa ksika, Pion, nr 33 (150), 15.8.1936, s. 7.
77
268
Marek Rembierz
Summary
Ludwik Fleck (born 11 July 1896 in Lvov, died 5 June 1961 in NessZiona, Israel) was a microbiologist and the instigator of an original conception of science. Fleck formulated powerful arguments about the social nature
of scientific knowledge and favored adopting a sociological perspective on
science. He recognized that scientific knowledge is socially conditioned, just
as other cultural artifacts are. If we assume that our assessment of a philosophers ideas should reflect the intensity and fertility of the discussion they
arouse, then the importance of Flecks thoughts for philosophy cannot be
doubted, as they still inspire discussion.

XVIII 2012
Piotr Duchliski
STANISAWA KAMISKIEGO
EPISTEMOLOGICZNO-METODOLOGICZNA
CHARAKTERYSTYKA ETYKI KLASYCZNEJ
Uwagi wstpne
1. Celem artykuu jest przedstawienie propozycji etyki klasycznej, jak sformuowa wswoich pracach zzakresu metaetyki ks. prof.
Stanisaw Kamiski, polski logik i teoretyk nauki, wsptwrca lubelskiej szkoy filozofii klasycznej ijej czoowy metodolog1. Umiejtnie izduym wywaeniem, krytycyzmem ikultur logiczn czy
tradycj ze wspczesnoci. Zajmowa si logik formaln, semiotyk, teori nauki oraz opracowaniem logiczno-epistemologicznych
podstaw klasycznej koncepcji filozofii2. Wswoich badaniach metodologicznych nawizywa do dorobku logiczno-metodologicznego
szkoy lwowsko-warszawskiej z ktr sympatyzowa w pierwszym
okresie swojej dziaalnoci filozoficznej3. Osignicia tej szkoy wy1
Dzikuj za uwagi do niniejszego artykuu Panu Prof. dr hab. Adamowi Jonkiszowi zInstytutu Filozofii Akademii Ignatianum iPanu Dr. Kazimierzowi Krajewskiemu z Instytutu Filozofii Teoretycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
Jana Pawa II.
2
A. Bronk, S. Majdaski, Klasyczno filozofii klasycznej, Roczniki Filozoficzne KUL 39-40 (1991-1992) z. 1, s. 368-391.
3
Cao bibliografii prac Kamiskiego zebrali A. Buczek iT. Szubka.
270
Piotr Duchliski
korzysta wtwrczym opracowywaniu poszczeglnych dziaw klasycznej koncepcji filozofii, zuwzgldnieniem jej specyfiki poznawczej. Dziki jego badaniom tomizm egzystencjalny wPolsce wtzw.
szkole lubelskiej filozofii klasycznej uzyska wyprecyzowan pod
wzgldem metodologicznym iepistemologicznym atrakcyjn posta
wobec innych (zwaszcza rnych kierunkw neotomizmu) wspczesnych kierunkw filozoficznych4.
2. Wzwizku zzakrojonymi na szerok skal badaniami nad metodami filozofowania, ktre filozof prowadzi wlatach 60. i70. ubiegego
wieku, oraz nad struktur poszczeglnych dyscyplin metafizyki oglnej ks. prof. Kamiski podejmowa take wiele analiz zzakresu metaetyki5. Mia wiadomo koniecznoci zbudowania etyki, ktra mieciaby si wramach paragramu filozofii klasycznej6. Poczynione wtej
materii prby miay raczej charakter precyzujco-systematyzuujcy,
icho nie zaowocoway rozbudowan koncepcj, to jednak na gruncie
filozofii klasycznej byy wpewnym sensie nowoci. Albowiem przed
Kamiskim wszeroko rozumianym tomizmie (szczeglnie tomizmie
tradycyjnym za granic iw Polsce) nie istniaa na takim poziomie epistemologiczno-semiotyczno-metodologiczna refleksja nad podstawami etyki. Podejmujc zagadnienia zzakresu metaetyki, polski filozof
dy do zarysowania klasycznej koncepcji etyki, ktra byaby zgodna z ustaleniami metodologicznymi klasycznej koncepcji filozofii7.
3. Kolejno analiz jest nastpujca: zanim przedstawimy propozycj etyki klasycznej, przywoamy szerszy kontekst metaetycznych
4
Zob. M.A. Krpiec, S. Kamiski, Zteorii imetodologii metafizyki, Lublin 1994;
M.A. Krpiec, A. Maryniarczyk, The Lublin Philosophical School, Lublin 2010, jest
to najnowsza prezentacja pogldw tej szkoy.
5
Zasadnicze prace ks. prof. Stanisawa Kamiskiego zzakresu metaetyki znajduj si w tomie Jak filozofowa. Studia z metodologii filozofii klasycznej, Lublin
1989.
6
Zagadnienia te czciowo poruszy wswoim artykule T. Biesaga, Stanisawa
Kamiskiego badania struktury metodologicznej etyki tomistycznej, Studia Philosophiae Christianae 29 (1993), nr 1, s. 149-156.
7
Zob. S. Kamiski, Ometodzie filozofii klasycznej, Roczniki Filozoficzne KUL
34 (1986) z. 1, s. 5-19.
STANISAWA KAMISKIEGO EPISTEMOLOGICZNO-METODOLOGICZNA...
271
analiz Kamiskiego. Skoncentrujemy si na takich kwestiach, jak typologia etyk, problem przedmiotu i metody etyki. Ujawnienie tego
kontekstu pozwoli na ukazanie jego wasnych preferencji metaetycznych ujawniajcych si szczeglnie wkrytycznej dyskusji zinnymi
sposobami uprawiania etyki, szczeglnie etyki wspczesnej. Cho
koncepcja etyki, ktr tutaj chcemy zaprezentowa, krystalizowaa
si w70. latach ubiegego wieku, chcemy dzi przywoa j nie tylko
jako relikt historyczny, lecz jako pewn alternatyw dla wspczesnych koncepcji etycznych, ktre swoimi zaoeniami i programem
radykalnie odbiegaj od tego, co proponuje etyka klasyczna. Jest ona
poznawczo interesujca jeszcze iz tego wzgldu, e proponuje strategi ostatecznych odpowiedzi na drczce czowieka pytania etyczne,
czym jest dobro izo ico onich ostatecznie decyduje. Warto zatem
przemyle t propozycj izastanowi si nad jej walorami poznawczymi ipraktycznymi. Wponiszych analizach ograniczamy si tylko dotych pierwszych, jako na obecnym etapie priorytetowych8.
1. Typologia etyk
1. Wielo etyk, rnych stylw jej uprawiania, zjakimi spotykamy si na przestrzeni dziejw ludzkiej myli, zawsze rodzi pytanie
oich klasyfikacj, typologi. Ustalenie takiej klasyfikacji ma charakter poznawczy iporzdkujcy, pomaga nam zorientowa si wcaej
palecie rnych stylw etycznych, dostrzec ich podobiestwa irnice, stwarza moliwo rzeczowej dyskusji itwrczej kontynuacji
wtkw najbardziej wartociowych. Zacznijmy zatem nasze analizy
od proponowanych przez Kamiskiego kryteriw typologii teorii
etycznych9. Przystpujc do jej sformuowania, podkrela, e nie ma
neutralnych typologii systemw etycznych. Kada dokonywana jest
8
ku.
Kwestiom praktycznym wetyce klasycznej trzeba by powici osobny arty-
9
S. Kamiski, Metodologiczne typy etyki, w: Jak filozofowa. Studia zmetodologii filozofii klasycznej, Lublin 1989, s. 307-319.
272
Piotr Duchliski
zjakiego punktu widzenia, uktrego podstaw znajduj si okrelone

rozstrzygnicia filozoficzne, przewanie te zapadajce wdziedzinie
epistemologii lub teorii nauki. Typologia ma dotyczy etyki, nie za
moralistyki, zktr nierzadko etyka, przy niskiej samowiadomoci
metodologicznej, jest mylona. Moralistyka bowiem nie uzasadnia racjonalnie swoich norm iocen postpowania, ajeli ju tego dokonuje,
to przewanie za pomoc rnych pozaracjonalnych strategii (perswazja) uzasadnia, dlaczego czowiek powinien przestrzega takich
a nie innych norm moralnych, dlaczego tak a nie inaczej powinien
wartociowa. Kamiski bierze pod uwag tylko etyk filozoficzn
(etyk ogln), teologiczn oraz etyki oparte na naukach szczegowych. Zepistemologiczno-metodologicznego punktu widzenia przyjmuje on trzy kryteria rozstrzygajce otypologii teorii etycznych:
i) przedmiot etyki,
ii) cel przedmiotowy,
iii) metod uprawiania etyki.
Najbardziej praktykowana iz metodologicznego punktu widzenia
posiadajca najwiksze walory epistemologiczne jest metoda uprawiania filozofii moralnoci.
2. Przedmiot etyki10. Wedle Kamiskiego przedmiotem etyki jest
moralno. Stwierdzenie takie niczego nam jednak bliej nie mwi.
Rodzi od razu pytanie, co to jest moralno. Gdzie spotykamy si
zmoralnoci? Jak wyrni to, co moralne, od tego, co niemoralne?
Samo sowo moralno nie jest bowiem ani jednoznaczne, tak aby
miao tylko jeden desygnat, ani te nie jest wieloznaczne, aby wrny sposb odnosio si do rnych desygnatw. Pojcie to ma przede
wszystkim charakter analogiczny (midzy jedno- awieloznacznoci)
iw rny sposb odnosi si do swoich desygnatw, zachowujc jednak co wsplnego im wszystkim. Kamiski odwouje si do potocznych intuicji zwizanych zorzekaniem pojcia moralnoci. Przytacza
rne konteksty, wktrych uywamy tego pojcia. Itak wpierwszej
kolejnoci pojcie moralnoci odnosimy przede wszystkim do pod10
Tame, s. 309-310.
273
miotu osoby, sprawcy dziaania, do tzw. jego decyzji, ktre zapadaj wwiadomoci, tradycyjnie zwanych czynami wewntrznymi,
oktrych bardzo czsto mwimy, e s moralne lub niemoralne. Chodzi tu w pierwszej kolejnoci o czyny wolne oraz wiadome, czyli
dobrowolne, pozbawione jakiejkolwiek presji zewntrznej czy wewntrznej. Czyn (dziaanie) pozbawiony wiadomoci iwymuszony
nie podpada pod kwalifikacj moraln. Pouczajce s take w tym
wypadku instrukcje jzyka potocznego. Wyrnia si w nim takie
konteksty, gdzie stwierdzamy, e decyzja x bya moralna lub decyzja
y bya niemoralna, trafnie te (intuicyjnie) rozpoznajemy dobrowolno lub niedobrowolno decyzji i dziaa. Moralno wzgldnie
niemoralno decyzji orzekamy po stwierdzeniu, czy dana powinno dziaania zostaa przez podmiot urzeczywistniona czy te nie.
Moralnoci okrelamy take samo zdarzenie, czyli czyn zewntrzny,
ktry jest jakby przedueniem czynu wewntrznego, jakim jest decyzja. Powiada si, e dziaanie X byo moralne lub niemoralne, e
np. realizowao jakie dobro lub te zo. Omoralnoci mwi si take
jako ozdarzeniu spoecznym, oczym, co wystpuje midzy ludmi,
co ma interpersonalny charakter. Powiada si take omoralnoci grup
spoecznych lub caych spoeczestw. Pojciem moralnoci desygnujemy rnego rodzaju postawy, sprawnoci czy te zdolnoci do podejmowania pewnych dziaa. Wreszcie moralnymi nazywamy rnego rodzaju zdania normatywne, oceniajce, wartociujce i ostro
przeciwstawiamy je czasem (nie zawsze te susznie) zdaniom teoretycznym, ktre wyraaj stany rzeczy. Moralno orzekamy opogldach, przekonaniach ikodeksach, mwimy take omoralnoci albo
niemoralnoci pewnych obyczajw, tradycji, zachowa kulturowych.
Pojcie moralnoci odnosimy do pewnych sytuacji, szczeglnie tych
konfliktowych, gdzie ludzie spieraj si zsob samym, jak rwnie
zinnymi, oto, jakim powinnociom (czy te wartociom) da pierwszestwo wrealizacji. Jestemy skonni okreli te sytuacje mianem
moralnie obwizujcych wtedy, kiedy opowiadamy si za wartociami takimi jak sprawiedliwo czy wierno (powszechnie uznanymi
za moralne) przeciwko takim jak dorana korzy czy przyjemno
274
Piotr Duchliski
hedonistycznie pojmowana. Wtedy te nadajemy im rang uniwersalnych ipowszechnie obowizujcych kadego, ktokolwiek wnich
si znalaz. Na podstawie potocznych intuicji, ktre szczeglnie dla
klasycznego filozofa zawsze maj charakter instruktywny, moemy
powiedzie, e desygnatami pojcia moralnoci jest wiat ludzki
(midzyosobowy) ito wszystko, co wie si ze specyficznie ludzkim yciem, dziaaniem. Pojcie moralnoci okazuje si nie mie zastosowania do wiata pozaludzkiego, np. do wiata zwierzt. Gdyby
chcie je tam odnie, jego funkcja miaaby co najwyej znaczenie
tylko metaforyczne. Icho jzyk potoczny ujawnia, e wniektrych
kontekstach stosujemy pojcie moralnoci do wiata pozaludzkiego
(do zwierzt czy innych artefaktw, mwimy przecie, e pies jest
wierny), to w tym wypadku mamy jedynie do czynienia ze wspomnianym metaforycznym przenoszeniem tego pojcia.
3. Moralnoci interesuje si wiele rnych typw etyki11. Nie
ma jednej wiedzy omoralnoci, jednej etyki. Pluralizm stylw wtej
materii jest faktem tak historycznie, jak iprzedmiotowo uzasadnionym. Kamiski stale podkrela pluralizm wiedzy omoralnoci. Pluralizm ten wyrasta zokrelonych rozstrzygni wzakresie koncepcji
filozofii, epistemologii, metodologii czy teorii nauki. Trzeba mie na
uwadze take kwestie wiatopogldowe, gdy one rwnie decyduj
owyodrbnieniu iksztacie tego pluralizmu. Zwizany jest po pierwsze zsamym wyborem przedmiotu, atake zperspektyw poznawcz
(chodzi tu oaspekt, wjakim bada si dany przedmiot moralno)
oraz zkwesti tzw. dopuszczalnych rde wiedzy (chodzi tu orda naturalne oraz nadprzyrodzone). Ztymi zagadnieniami integralnie
zwizana jest take kwestia tzw. autonomicznoci albo te nieautonomicznoci wiedzy omoralnoci.
4. Moralno jest przedmiotem badania etyki teologicznej12.
Etyka ta dopuszcza oprcz naturalnych take nadprzyrodzone rda wiedza. Zasadniczo utosamia si ona zteologi moraln, ta za
11
12
Tame, s. 311.
Tame.
275
w uprawomocnieniu swoich twierdze korzysta tak z danych objawienia religijnego, jak i z okrelonych kierunkw filozoficznych.
Moliwa jest take asymilacja przez teologi (szczeglnie ma to
miejsce w rnych kierunkach teologii wspczesnej) okrelonych
wynikw szczegowych nauk omoralnoci (zwaszcza psychologii
po II Soborze Watykaskim). Ograniczajc si do etyki teologicznej
wujciu katolickim, naley stwierdzi, e etyka ta interesuje si ludzkim dziaaniem waspekcie realizacji Idei Krlestwa Boego, ktra
zostaa nam wyoona wPimie witym. Za wzr do naladowania
dla czowieka przyjmuje ona ycie Jezusa Chrystusa. Wedle etyki teologicznej, ludzkie dziaania powinny by zgodne zzaleceniami nauki
moralnej Jezusa jako ostatecznego autorytetu moralnego ikryterium
wszelkiego dobra iza. Sprowadzaj si wic do realizacji ustalonych
przykaza, zwaszcza przykazania mioci Boga ibliniego. Na gruncie etyki teologicznej wiele uwagi powica si take zagadnieniom
sumienia. Traktuje si je jako gos Osobowego Boga, ktry czowiek
ma rozezna ikierowa si nim wyciu. Wiele analiz powica si
take zagadnieniu tzw. cnt, czyli sprawnoci moralnych. Interpretacje tych zagadnie dokonuj si przy wykorzystywaniu rnych
metod isystemw filozoficznych. Filozofia tomistyczna nie jest tutaj
uprzywilejowanym kierunkiem (za przykad moe posuy wspczesna teologia transcendentalna rozwijana wNiemczech, ktra zasymilowaa rne wspczesne nurty filozoficzne). Wetyce teologicznej
wykorzystuje si take dorobek szczegowych nauk omoralnoci.
Czsto bywa tak zwraca uwag Kamiski e przedmiot moralnej
teologii zblia si do przedmiotu antropologii filozoficznej uprawianej na bazie psychologii czy innej nauki humanistycznej. Posikujc
si przy analizie tej kwestii rozrnieniami klasycznej metodologii
nauk, mona powiedzie tak: przedmiotem etyki teologicznej (czy te
teologii moralnej) jest ludzkie dziaanie, to jest jej przedmiot materialny, natomiast przedmiotem formalnym jest zgodno tego dziaania zwezwaniem moralnym Jezusa Chrystusa iocena tego, jak jest
ono realizowane przez czowieka wokrelonych dziedzinach ycia.
276
Piotr Duchliski
5. Moralnoci interesuj si tzw. etyki humanistyczne13. Etyki te wmetodologii etyki nazywa si powszechnie etologi lub te
opisowymi naukami omoralnoci14. Wswoich analizach pomijaj
one kluczowy dla etyki problem normatywnego wymiaru moralnoci. Nale do nich nastpujce klasyczne dyscypliny humanistyczne:
psychologia moralnoci, socjologia moralnoci oraz historia moralnoci. Interesuj si one moralnoci jako czym empirycznie danym i moliwym do opracowania za pomoc metod empirycznych
istatystycznych. Psychologia moralnoci, ktr przewanie uprawia
si wramach psychologii spoecznej, interesuje si moralnoci jako
faktem psychologicznym. Bada poszczeglne etapy rozwoju moralnego, jego uwarunkowania psychiczne, spoeczne i kulturowe. Za
pomoc metod waciwych psychologii, chodzi tu szczeglnie ometody jakociowe, stara si pokaza, jakie wartoci, normy, reguy
postpowania czowiek uznaje na danym etapie swojego ycia ico
decyduje oich akceptacji. Psycholog badajcy moralno powinien
wypowiada oniej tylko takie sdy, ktre dopuszcza stosowana przez
niego metoda badania. Zasadniczo nie powinien on wygasza kategorycznych tez dotyczcych normatywnego statusu moralnoci. Kiedy tak czyni, prbujc np. uzasadnia lub kwestionowa okrelony
typ moralnoci, przekracza kompetencje (epistemologiczne granice)
swojej metody. aden bowiem zapis bada statystycznych nie moe
nam uzasadni, e jeli kamstwo jest czym powszechnym isusznym, nawet jeli przynosi jednostkom korzy, bo tak wykazay badania okrelonej grupy spoecznej, nie znaczy to, e jest ono moralnie
usankcjonowane, e jest moralnie susznym kama dla osignicia
korzyci. Socjologia moralnoci interesuje si moralnoci jako fenomenem (czy te faktem) spoecznym. Poszukuje czynnikw, ktre
j ksztatuj, ustala aktualne preferencje aksjologiczne danych grup
spoecznych. Bada, jak moralno wpywa na spoeczestwo, ito, jak
okrelone zmiany spoeczne wpywaj na moralno (wiadomo
13
14
Tame, s. 311.
WPolsce pionierem tych bada bya Maria Ossowska.
277
spoeczn moralnoci) oraz jej percepcj. Podobnie jak psychologia

jest ona opisow nauk omoralnoci, abstrahujc od wymiaru normatywnego. Na podstawie socjologii moralnoci nie mona jednak
uprawomocni powszechnie obowizujcych norm moralnych i regu postpowania ani te dokonywa ich zakwestionowania, jak ma
to czasem miejsce. Kolejna znauk etologicznych, historia moralnoci, analizuje moralno wpowizaniu zuwarunkowaniami kulturowymi, regionalnymi (geograficznymi). Bada, jak moralno ksztatowaa si wposzczeglnych epokach historycznych. Jej celem jest
opis iustalenie oglnych praw dotyczcych zmian ifunkcjonowania
moralnoci. Na gruncie historii moralnoci podejmuje si take analizy dotyczce fenomenu kultury moralnej, roli wpywu kultury na
moralno imoralnoci na kultur.
6. Moralno jest take przedmiotem powstaej wXX wieku na
Wyspach Brytyjskich metaetyki15. Ztym, e metaetyka, ktra szczeglnie rozwina si w krgu filozofii analitycznej, nie zajmuje si
wprost moralnoci, ale tym, wjaki sposb wypowiadamy si omoralnoci. Interesuj j jzyk etyki, jego struktura logiczna i problemy zwizane zuzasadnieniem twierdze etycznych. Jzyk dyskursu
etycznego, zdaniem Kamiskiego, jest gwnym przedmiotem metaetyki16. Metaetyka interesuje si przede wszystkim znaczeniem poj wchodzcych w skad jzyka etycznego. Interesuje si rnymi
aspektami jzyka omoralnoci. Wrnych teoriach metaetycznych
podkrela si albo poznawcz, albo te pozapoznawcz (przewanie
emotywn)17 funkcj jzyka omoralnoci. Ponadto bada si sposoby,
za pomoc ktrych uzasadnia si sdy moralne oraz rozpatruje je pod
ktem wartoci prawdy lub faszu. Wstosunku do etyki spenia ona
albo funkcj suebn, albo redukujc. Kamiski by przeciwnikiem
15
Tame, s. 312. Na temat metaetyki najwicej na gruncie filozofii klasycznej
pisa T. Stycze, zob. Tene, Problem moliwoci etyki, Lublin 1972, Wdrodze do
etyki, Lublin 1984.
16
Zob. T. Biesaga, Zarys metaetyki, Krakw 1996.
17
Szczeglnie wkoncepcji C.L. Stevenson, Ethics and Language, New Haven
1944.
278
Piotr Duchliski
ograniczania (redukowania) etyki do metaetyki iczynienia ztej ostatniej jedynej paszczyzny badania moralnoci18.
2. Przedmiotowy cel etyki
1. Cel nauki to jeden zmetodologicznych czynnikw determinujcych jej natur. Rwnie wprzypadku etyki moemy mwi ornych celach przedmiotowych19. Itak przy uwzgldnieniu podziau na
etyki opisowe ietyki normatywne, czy raczej normatywno-oceniajce, uprawianie etyki zmierza zasadniczo do:
i) porzdkujcego opracowania danych przyjtych wpunkcie wyjcia etyki, moe to by opracowanie jako opis porzdkujcy lub jako
generalizacja, ktra w zamierzeniu prowadzi do uporzdkowania
faktw;
ii) do teoretycznego wyjanienia danych faktw wpunkcie wyjcia poprzez uprawomocnienie wartoci lub powinnoci;
iii) skonstruowania i uzasadnienia zasad realizacji norm moralnych lub powinnoci. Osobnym celem, podkrela Kamiski, moe by
analiza rnych systemw etycznych. Dokonuje si ona na gruncie
wspomnianej poprzednio metaetyki. Metaetyka nie jest jednak wiedz przedmiotow inie realizuje bada przedmiotowych. Uprawiana jest wramach podejcia metaprzedmiotowego20 ze szczeglnym
Odwch rodzajach etyki pisze T. Stycze, Metaetyka (Nowa rzecz czy nowe
sowo?) Zeszyty Naukowe KUL (1969) nr 2, s. 35-42.
19
S. Kamiski, Metodologiczne typy etyki, dz. cyt., s. 132.
20
Wpodejciu metaprzedmiotowym wychodzi si nie od dowiadczenia wiata
realnego, lecz od analizy zawartoci wiadomoci, co typowe jest np. dla wszelkiego rodzaju metod transcendentalnych czy fenomenologiczno-ejdetycznych. Do podejcia metaprzedmiotowego Stanisaw Kamiski zalicza take rne metody hermeneutyczne majce na celu interpretacj znakw isymboli, poszukujce ukrytych
sensw iznacze, jak imetody, stosowane przede wszystkim przez filozofw analitycznych, dotyczce eksplikacji lub logicznej rekonstrukcji wyrae celem ujawnienia ich funkcji poznawczych ipozapoznawczych. Filozofia klasyczna, ktra obiera
metaprzedmiotowy punkt wyjcia oparty na analizie danych wiadomoci lub na poszukiwaniu apriorycznych warunkw konstruujcych poznania, gubi prawdziwy wy18
279
naciskiem na analiz semiotyczn wyrae21. Dyskurs metaetyczny

sterowany jest pytaniami dotyczcymi jzykowych znacze, jakich
uywa si wdanym dyskursie etycznym. Znaczenie jzyka etycznego jest na gruncie metaetyki przedmiotem wieloletnich ju sporw.
Wtej materii panuje do dua rozbieno, ustalenia s zrelatywizowane do okrelonych teorii metaetycznych, te za do epistemologii
iontologii. Kognitywici (zalicza si do nich inaturalistw, iintuicjonistw) przyjmuj, e wyraenia wchodzce wskad jzyka omoralnoci maj swoje znaczenie. Wyraaj pewne stany rzeczy, ktre
w kognitywizmie s rnie pojmowane (albo jako fakty naturalne,
albo jako fakty nienaturalne, jak uintuicjonistw). Drugi nurt bada
nad jzykiem moralnoci to emotywici. Odmawiaj oni kognitywnego znaczenia wyraeniom jzyka etycznego, twierdzc, e jedyn
funkcj tego jzyka jest wyraanie emocjonalnych postaw22 iwpywanie na ich zmian uodbiorcw. Za pomoc jzyka moralnego mona wpywa na postawy idziaania innych ludzi, dlatego podstawow
funkcj tego jzyka jest funkcja pragmatyczno-perswazyjna.
2. Na gruncie pierwszego zcelw, jakim jest uporzdkowany opis
faktw moralnoci, moemy mie, zdaniem Kamiskiego, do czynienia zhistori moralnoci lub te z pewn typologi faktw omoralnoci. Natomiast wprzypadku etyki, ktra zmierza do uporzdkowania
faktw moralnych poprzez generalizacj, mamy do czynienia zpewn
form wyjanienia (eksplanacji) odnonych faktw moralnych. Wymiar klasycznoci, ktry polega na tym, e filozofia ma by zwizana zpoznaniem
iwyjanieniem tego, co jest realne, nie za tego, co dane jest jako immanentna tre
wiadomoci. Kamiski zauwaa tendencj filozofw nowoytnych iwspczesnych
do koncentrowania si wanie na metaprzedmiotowym punkcie wyjcia. Uwaa on,
e w pewnym sensie filozofie te odchodz od ideau filozofii klasycznej opartej na
podejciu przedmiotowo-obiektywnym.
21
Na temat semiotycznych metod uprawiania filozofii zob. S. Kamiski, Prba
typologii metod filozofowania, w: Jak filozofowa, dz. cyt., s. 63-70. Zob. J. Herbut,
Elementy metodologii filozofii, Lublin 2004.
22
Wsamym emotywizmie te zachodz rnice co do pojmowania natury zda
etycznych. Np. preskryptywizm jest, mona powiedzie, zagodzon form emotywizmu.
280
Piotr Duchliski
janienie to przewanie ma charakter subsumcji danych dowiadczenia moralnego oglnym prawidowociom. Przy zastosowaniu takiej
metody moemy otrzyma kilka rnych typw etyk:
i) etyk niesystemow, ktra ogranicza si tylko do uniwersalizacji danych dowiadczenia, taki typ etyki moemy spotka przede
wszystkim uprzedstawicieli aksjologii fenomenologicznej,
ii) etyk, ktra struktur zbliona jest do systemu dedukcyjnego,
zawierajcego generalizacj ocen i norm.
Ten ostatni typ etyki moe, wedle Kamiskiego, przybra form
indukcyjnego porzdkowania danych dowiadczenia lub te moe
przybra form etyki dedukcyjnej, ktra przyjmujc naczelne normy
izasady jako aksjomaty, wyprowadza znich coraz bardziej szczegowe normy moralne. Wtego typu etyce moemy wyrni jeszcze
dwa modele: hipotetyczno-dedukcyjny (ten wystpuje raczej rzadko)
ikategoryczno-dedukcyjny, ktry jest realizowany wramach np. tradycyjnej klasycznej filozofii moralnoci, wystpuje take wetykach
oproweniencji neokantowskiej. Kamiski podkrela, e zasadniczo
wkadym typie etyki dy si do jakiego uprawomocnienia norm,
ocen i zasad ludzkiego postpowania. Dokonujc tych eksplanacji,
teorie etyczne powouj si na rne fakty, ktre maj wyjani okrelone prawidowoci ycia moralnego isame zasady te prawidowoci determinujce. Na gruncie etologii wyjania si te fakty poprzez
przyporzdkowanie ich odpowiednim czynnikom spoecznym, psychologicznym, kulturowym. Mamy wtedy do czynienia zwyjanieniem humanistycznym lub scjentystycznym, kiedy powoujemy si
na prawa biologii czy fizyki. To te jest pewien rodzaj wyjanienia,
ztym e ma on charakter opisowo-porzdkujcy. Wiedza dostarczona przez teorie etyczne moe by take podstaw dla tworzenia, jak
powiada Kamiski, tzw. etyk technologicznych. Ich zadaniem jest
formuowanie praktycznych zasad realizacji rnych typw wartoci.
Zasady te maj posta regu prakseologicznych okrelajcych strategi efektywnego dziaania23. Wtym celu etyki technologiczne posu23
Etyka klasyczna oproweniencji eudajmonistycznej te posiadaa takie regu-
281
guj si wiedz zrnych etyk isystemw antropologicznych. Aby

wiedzie, jak skutecznie dziaa, trzeba najpierw pozna czowieka
jako podmiot dziaania wwielu wymiarach24. Do etyk technologicznych mona take zaliczy rnego rodzaju etyki wychowawcze,
ktrych cel jest pedagogiczny. Chodzi wnich oetyczne formowanie
charakteru czowieka. Std te duo uwagi dawniej, jak i dzi powica si wetyce teologicznej kwestii sprawnoci moralnych, czyli
cnt, tak waspekcie przyrodzonym, jak inadprzyrodzonym. Wcelu
ksztatowania moralnego charakteru czowieka, wetyce wychowawczej wykorzystuje si pewne tezy zzakresu psychologii ipedagogiki.
Do etyk technologicznych mona take wczy rnego typu etyki terapeutyczne, ktre powstaj dla potrzeb medycyny ijej rnych
dziaw. Wtej grupie, jak wskazuje Stanisaw Kamiski, mieci si
take robica ostatnio du karier etyka polityczna. Specyficzny cel
przedmiotowy, ktry nie wpisuje si wpowyej przedstawione, realizuje etyka teologiczna. Kamiski stwierdza, e dawniejsza etyka
teologiczna wswoim celu przedmiotowym bya bardziej zbliona do
etyk generalizujco-porzdkujcych. Obecnie funkcjonuje ona jako
teoria bardziej opisowa co do podstawowego wzorca moralnoci.
Wetyce teologicznej, szczeglnie dawniejszej, sporo miejsca zajmowaa kazuistyka i etyka wychowawcza. Zreszt ten wychowawczy
aspekt etyki teologicznej by w niej obecny zawsze. Mona take
powiedzie, e etyka teologiczna formuuje rnego rodzaju reguy
technologiczne, za pomoc ktrych pokazuje, jak rozwizywa konflikty wartoci, aby by zgodnym znaczelnym wzorcem moralnoci
przyjmowanym w etyce teologicznej, jakim jest nauka Jezusa. Na
gruncie etyki teologicznej moemy take spotka wyjanienie etoloy prakseologiczne, pokazujce, co czowiek powinien czyni, aby zrealizowa cel
ostateczny swojego dziaania.
24
Roman Ingarden te uwaa, e w etyce praktycznej, zachodzi konieczno
sformuowania regu prakseologicznych skutecznego dziaania z uwzgldnieniem
wiedzy oczowieku niesionej przez nauki szczegowe. Im wicej wiemy oczowieku, tym bardziej potrafimy okrela jego cele dziaania. Zob. R. Ingarden, Wykady
zetyki, Warszawa 1989.
282
Piotr Duchliski
giczne, ktre odwouje si do tzw. nauk opisowych omoralnoci, lub

te wyjanienie ontologiczne. Zasadniczo etyka teologiczna zmierza
do ostatecznego wyjanienia faktw moralnych, wskazujc na ich
transcendentn podstaw, jak jest Bg pojty Osobowo.
3. Metoda etyki
1. O typologii etyk moe decydowa przyjta metoda badania.
Wybr metody nie jest nigdy neutralny25. Jest on pochodn przedmiotu badania, celu przedmiotowego oraz dopuszczalnych rde poznania bazowego.
2. Ze wzgldu na dopuszczalne rda wiedzy, mona przyj rozrnienie na etyki teologiczne i nieteologicznych. Etyki teologiczne rni si od tzw. etyk nieteologicznych wanie tym, e oprcz
naturalnego przyjmuj one jako epistemologiczne wiarygodne nadprzyrodzone rda wiedzy omoralnoci. Posuguj si metod uprawomocnienia zasad inorm postpowania, ktra nakazuje odwoanie
si do ostatecznego iabsolutnie nieodwoalnego kryterium. Wetyce
teologicznej rol tego kryterium spenia Bg (wola Boga) jako ostateczna instancja moralnoci, jako obiektywne kryterium dobra iza
moralnego naszych czynw. Etyka teologiczna ze wzgldu na punkt
wyjcia moe bazowa na rdowej interpretacji tekstw biblijnych
(co wrodzaju hermeneutyki) albo moe by dopeniona przez jakie
szczegowe nauki omoralnoci (etologia). Etyka teologiczna moe
by take nadbudowana na okrelonej filozofii (metafizyce) lub te
na naukach szczegowych omoralnoci. Wkadym ztych przypadkw, podkrela Kamiski, tre objawiona peni funkcj kryterium
uznawania zda, ktre wzite s ztych nauk. Spenia zatem wobec
wiedzy filozoficznej ietologicznej rol kryterium negatywnego czy
te normy negatywnej. Adekwatne iprawdziwe s tylko te twierdzenia, ktre tej normie nie przecz. Etyki pozateologiczne, do ktrych
25
S. Kamiski, Metodologiczne typy etyki, art. cyt., s. 316.
283
zalicza si metaetyk, etologi ietyk filozoficzn wznaczeniu cisym, nie korzystaj tak wpunkcie wyjcia, jak iw uprawomocnieniu
twierdze z danych objawienia religijnego. Nawet jeli, jak ma to
miejsce wprzypadku etyki filozoficznej, powoujemy si na istnienie
ostatecznych racji moralnoci, to nie s one wywiedzione zdanych
objawienia. Ujawniaj si one jako konsekwencje okrelonych typw
rozumowa.
3. Sporo uwagi Kamiski powica metodom, ktre stosowane
s przez etyki filozoficzne26. Za pomoc tych metod dokonuje si
wtych etykach uprawomocnienia ocen inorm postpowania. Metody
etyk filozoficznych determinowane s przez rne czynniki, nale
do nich dopuszczalne rda wiedzy, przedmiot, rodzaj przyjtej eksplanacji tego przedmiotu. Moe to by wyjanienie: i) wyjanienie
poprzez subsumcj (generalizacja) albo ii) wyjanienie teoretyczne.
Wpierwszym typie chodzi owyjanienie norm iocen dziaania poprzez podporzdkowanie ich oglniejszym normom izasadom, ktre
na rne sposoby bywaj uzasadniane. Wdrugim przypadku dla danych wdowiadczeniu faktw moralnych poszukuje si okrelonych
racji, ktre je uprawomocniaj. Generalizacja, wedle Kamiskiego,
ze wzgldu na sam rodzaj zakadanych wpunkcie wyjcia przesanek, moe przybra okrelone postaci etyki:
i) etyki, ktra wchodzi od szczegowych ocen inorm ludzkiego
dziaania, celem jej jest ich uniwersalizacja lub te uoglnienie;
ii) etyki, ktra wychodzi od oglniejszych zasad i norm moralnych inastpnie wyprowadza znich okrelone szczegowe normy
ioceny.
Te dwa typy metody uprawiania etyki pojawiay si wdawniejszych systemach moralnych, s take i dzi powszechnie obecne.
Kamiski analizujc wyrnione metody, patrzy na to, czy za ich pomoc mona doj do ostatecznego wyjanienia fenomenu moralnoci. Wtym ujawniaj si ju wasne metaetyczne preferencje Kami26
S. Kamiski, Ostrukturze etyki, w: Logos iEthos, Rozprawy filozoficzne, Krakw 1971, s. 267-279.
284
Piotr Duchliski
skiego, oktrych powiemy na koniec naszych analiz, przedstawiajc

jego wasn propozycj etyki klasycznej, ktra stoi, jak zobaczymy,
wpewnej opozycji do wszystkich wyrnionych typw etyki ietologii. Preferencje te bd ujawnia si szczeglnie przy uwagach krytycznych, jakie Kamiski formuuje pod adresem kadej zetyk.
4. Etyki generalizujce ocharakterze indukcyjnym iejdetycznym. Model etyki indukcyjnej wyrs zpotrzeby jej unaukowienia.
Chodzio oto, aby etyka posugiwaa si jakim typem metody naukowej, arol t dobrze zdawaa si spenia indukcja. Etyka indukcyjna ma charakter empiryczny27. Nie chodzi tu jednak otak empiri, jak wpunkcie wyjcia przyjmuj nauki przyrodnicze. Podkrela
si, e chodzi tu oempiri aksjologiczn jako tre jednostkowego
dowiadczenia moralnego28. Punktem wyjcia etyki indukcyjnej s
jednostkowe oceny moralne wydawane orozmaitych rodzajach ludzkich dziaa, np. ten oto czyn x jest kamstwem, ten oto czyn y jest
kradzie. Wydawanie jednostkowych ocen moralnych, jak powiadaj niektrzy filozofowie, jest konsekwencj przyjcia tzw. postawy wartociujcej29. Niektrzy przyjmuj stanowisko, e zdania te
maj podobny status epistemologiczny, co zdania bazowe znajdujce
si wnaukach przyrodniczych. Kwestia ta zwizana jest zzagadnieniem intersubiektywnego charakteru jednostkowych ocen etycznych.
Konstrukcja tego typu etyki polega na uoglnieniu jednostkowych
ocen etycznych, co wkonsekwencji pozwala uzyska oglne kryterium dobra i za moralnego. Jeli np. poszczeglne wypadki kamstwa uzna si za moralnie ze, niedopuszczalne, to uniwersalizacja
tej oceny wpostaci: kamstwo jest ze, stanowi pewien sprawdzian
pozwalajcy odrni okrelony typ postpowania jako dobry lub zy
moralnie. Za pomoc uzyskanych windukcyjnej uniwersalizacji kryteriw formuuje si normy moralne. Midzy normami zachodzi zaleno ze wzgldu na oglno. Normy mniej oglne podpadaj pod
S. Kamiski, Ostrukturze etyki, art. cyt., s. 272-273.
WPolsce istnienie tego typu empirii iposzerzonego dowiadczenia aksjologicznego przyjmowa Tadeusz Czeowski.
29
Porusza t kwesti np. Ingarden.
27
28
285
bardziej oglne. Lubelski filozof twierdzi, e z metodologicznego

punktu widzenia (szczeglnie z formalno-logicznego) ten typ etyki
nie budzi zastrzee. Jednake mona wobec niego postawi zasadne
pytanie, czy zaspokaja on wszystkie pytania rodzce si wzetkniciu
zfenomenem moralnoci. Wtym wanie miejscu ujawniaj si ju
osobiste preferencje metaetyczne Kamiskiego, ktry na zadane pytanie odpowiada przeczco; etyka indukcyjna nie dostarcza satysfakcjonujcych odpowiedzi na pytanie: dlaczego w ogle powinienem
postpi tak a nie inaczej? Proponowana przez ten typ etyki odpowied redukuje si waciwie do stwierdzenia, e racj okrelonego
postpowania jest uniwersalny sposb oceniania lub postpowania.
Kamiski twierdzi, e taka odpowied jest nie tylko nie na temat,
lecz wrcz rozmija si z podstawowym problemem, o jaki chodzi
w etyce. Odpowied, ktrej dostarcza tego typu etyka, pomija fakt
dowiadczenia powinnoci spenienia lub zaniechania pewnego dziaania wanie wkonkretnej okolicznoci. Wetyce indukcyjnej brakuje rzetelnej analizy dowiadczenia moralnego. Tylko taka analiza tak
naprawd jest wstanie ujawni, co nas obowizuje, aco nie obowizuje. Kwestia tego, co powinienem, aczego nie powinienem, nie jest
bowiem kwesti uznania czego przez og za powinne lub niepowinne. To bowiem co powinne lub nie powinne wie si, zdaniem Kamiskiego, przede wszystkim zprzeyciem wartoci, zludzk natur
izawartymi wniej tendencjami, celami, do ktrych zmierza. Etyka
indukcyjna, ograniczajc si do konstatacji jednostkowych ocen, nie
siga jakby gbiej do samego dowiadczenia, ktre te oceny generuje izarazem te uprawomocnia. Poza tym etyka indukcyjna ma charakter minimalistyczny. Nie jest ona wstanie dostarczy odpowiedzi
na pytanie oostateczne racje naszych moralnych powinnoci. Na jej
gruncie nie ma bowiem moliwoci dla sformuowania zadowalajcej
odpowiedzi na pytanie, ktre trapi przecie kadego czowieka: dlaczego wogle cokolwiek powinienem.
5. Wnie mniejszy kopoty wika si etyka generalizujco-ejdetyczna30. Wsposb szczeglny uprawiana bya przez przedstawicieli
30
Tame, s. 274.
286
Piotr Duchliski
aksjologii fenomenologicznej. Etyka fenomenologiczna uprawiana

jest nie metod przedmiotow, tylko metaprzedmiotow. Punktem
wyjcia nie s fakty moralne, ale zawarto naszej wiadomoci,
zwaszcza naszych wiadomych przey moralnych, intencjonalnie
odnoszcych si do wartoci. Dane wiadomoci poddaje si nastpnie opisowi fenomenologicznemu, ktrego zadaniem jest dokonanie
wstpnych rozrnie przey aksjologicznych. Zdania bazowe etyki
fenomenologicznej to raporty zaksjologicznego przeycia (dowiadczenia) wartoci. Tezy pozabazowe, na co zwraca uwag Kamiski,
waciwie nie istniej wtego typu etyce. Zadaniem tej etyki jest ujanienie iejdetyczne uoglnienie powinnoci moralnej, ktra jest ujta apriorycznie w aktach emocjonalnego czucia wartoci. Etyka ta
poprzestaje wswoich operacjach etykotwrcznych na samym opisie
ujaniajcym i na ejdetycznym uoglnieniu danych dowiadczenia
aksjologicznego. Naczelne tezy etyki fenomenologicznej nie maj
charakteru apodyktycznie pewnego. Wyraaj wprawdzie konieczno, ale ograniczon do pewnych irrealnych stanw ontycznych. Dla
fenomenologw konieczno nie istnieje w wiecie empirycznym,
tylko idealnym. Fenomenologowie najczciej przypisywali wartociom idealny sposb bytu, co poprowadzio do wielu mankamentw
praktycznych i teoretycznych. Do szczeglnych trudnoci mona
zaliczy kwesti powizania porzdku teoretycznego z porzdkiem
praktycznym. Stanisaw Kamiski, krytycznie odnoszc si do tego
typu etyki, stwierdza, e cho postulowaa ona suszny powrt do
bezporedniego kontaktu zprzedmiotem, to wtej kwestii pozostaa
tylko na poziomie sownych deklaracji. Tak naprawd, przedmiotem
etyki fenomenologicznej nie jest konkretna ywa irealna moralno,
ale idealny wiat wartoci i powinnoci, ktry dopiero jakim sposobem moe zosta odniesiony do wiata ludzkich realnych decyzji
i czynw. Problem przejcia od idealnego bytu wartoci do ich realnych konkretyzacji wdziaaniu nie zosta, zdaniem Kamiskiego,
rozwizany prawidowo przez fenomenologw. Fenomenologowie
krytykujc Kanta, zreszt susznie, za nadmierny formalizm wetyce,
nie ustrzegli si tych samych problemw, ktre spotykamy wfilozofii
287
moralnej myliciela zKrlewca, amianowicie, chodzi tu ostosunek

midzy apriorycznym porzdkiem moralnoci arealnym wiatem moralnego postpowania podmiotu, owypenienie tego, co aprioryczne,
treci empiryczn. Kamiski wykorzystuje w swojej argumentacji
klasyczn zasad, ktra mwi, e nie ma przejcia od bytu idealnego
do bytu realnego. Ponadto jak stwierdza autor omawiana struktura filozofii moralnoci nie posiada formy ani systemu dedukcyjnego,
ani dyskursywnego wyjanienia. W osobliwym (ejdetycznym) dowiadczeniu nastpuje od razu uniwersalizacja obowizku moralnego
uwikanego whierarchi wartoci, dan wtym samym dowiadczeniu. Ta, swego rodzaju bezporednia wizja zasady powinnoci moralnej wosobnym wiecie wartoci usprawiedliwia j apriori wsposb
niepodwaalny. Brak tu rwnie zarwno dowiadczenia moralnoci
jako bezporedniego kontaktu poznawczego zczym konkretnie istniejcym, jak rwnie wyjanienia danych aksjologicznego dowiadczenia, wzgldnie powizania uzasadniajcego zda rejestrujcych
rezultaty empirii ztezami orzeczywistoci ludzkiej. Jedynie zachodzi
poniekd utosamienie norm moralnoci zuhierarchizowanym wiatem wartoci, ktre nie zostay w aden sposb przyporzdkowane
bytom31. Etyka fenomenologiczna nie rozwizuje jednake naczelnego problemu, jaki generuje moralno. Na jej gruncie nie moemy
zasadnie uzyska ostatecznego wyjanienia fenomenu moralnoci.
Dlatego etyka ta ma charakter minimalistyczny, ogranicza si tylko
do opisu iejdetycznej uniwersalizacji, pomija natomiast ostateczn
eksplanacj moralnoci. Zreszt przy fenomenologicznych zaoeniach to pytanie o ostateczn eksplanacj, przy separacji porzdku
bytu iwartoci, jest wogle niemoliwe do postawienia. Std te etyka fenomenologiczna nie moe zaspokoi ludzkich aspiracji do ostatecznego zrozumienia, dlaczego wogle cokolwiek powinienem. Na
to pytanie, jak twierdzi Kamiski, na gruncie tej etyki nie znajdziemy
odpowiedzi. Musimy zatem poszukiwa jej na gruncie innych etyk,
uprawianych inn metod ni fenomenologiczna.
31
Tame, s. 275.
288
Piotr Duchliski
6. Etyki dedukcyjne. Kamiski wskazuje na dwa typy tej etyki,

na typ hipotetyczny ikategoryczny32. Hipotetyczny typ etyki rozwin si, zdaniem Kamiskiego, na gruncie tradycji neokantowskiej.
W tego typu etyce baz stanowi naczelne postulaty ycia moralnego (najoglniejsze zasady) przyjte apriorycznie, lecz w pewnym stopniu warunkowo. Znich dedukuje si, korzystajc rwnie
ztwierdze filozoficznych, wszystkie oceny inormy moralne, ktre
co prawda weryfikuje si empirycznie, ale nie ma to charakteru rozstrzygajcego dla akceptacji zasad. Etyka jest tedy teori aksjomatyczn abstrakcyjnego modelu postpowania, niedostatecznie ugruntowan wwiecie rzeczywistym33. Typ kategoryczny, wywodzi si
zdaniem Kamiskiego ztradycji arystotelesowskiej. Whistorii przyjmowa on wiele rozmaitych sformuowa. Jednake we wszystkich
typach etyki kategoryczno-dedukcyjnej wsplne jest to, e wpunkcie
wyjcia przyjmuje si na mocy oczywistoci intelektualnej, naczelne
zasady dotyczce najwyszego dobra moralnego iodpowiednie tezy
metafizyczne, anastpnie dedukuje si (za pomoc tzw. sylogizmw
praktycznych) reguy, jak ten cel naley osign34. Z formalnego
punktu widzenia ten typ etyki jest zasadny. Jednake sama poprawno formalna, zdaniem Kamiskiego, nie jest jedynym kryterium
oceny teorii etycznej. Wana jest warto merytoryczna ito, czy dany
system etyczny odpowiada na najbardziej fundamentalne pytania generowane przez fakty moralne. Niestety typ etyki dedukcyjnej tak
wujciu hipotetycznym, jak ikategorycznym nie moe sprosta temu
zadaniu. Punktem wyjcia tej etyki nie s dane dowiadczenia moralnego. Etyka zamiast by teori ostatecznej eksplanacji moralnoci
staje si spekulatywnym zbiorem tez dotyczcym natury ludzkiej,
celu ostatecznego oraz regu prakseologicznych, ktre mwi, jak ten
cel ostateczny mona osign. Wedle Kamiskiego prezentowany
typ struktury etyki pozwala uzyska jak odpowied na pytanie, dlaczego tak oto powinienem postpi. Ale niestety, odpowied ta jest
Tame, s. 273-274.
34
Tame, s. 318.
32
33
289
aprioryczna. Jej tre nie wie si dostatecznie iw sposb waciwy zempirycznie dan rzeczywistoci moraln, dla ktrej ma poda
wyjanienie, oraz nie jest wystarczajco wtej rzeczywistoci ugruntowana. Zdania praktyczne etyki musz by przyporzdkowane jedno wieloznacznie odpowiednim twierdzeniom teoretycznym. Midzy teori etyczn a wiatem postpowania ludzkiego nie zachodzi
wbrew sugestiom relacja jak midzy teori fizykaln adziedzin
faktw, ktre wyjania. Teoria fizykalna wyjani fakty obserwowane
przy pomocy ich struktury lub funkcjonowania. Teoria etyczna (zdania teoretyczne ipraktyczne) za wyjania fakty (zdania praktyczne)
odpowiednim zwizkiem z natur podmiotw dziaajcych35. Dlatego mona powiedzie, e etyka dedukcyjna jest minimalistyczna,
jeli chodzi ocel przedmiotowy. Nie jest nim konieczna rzeczowo,
apodyktycznie inieobalalnie pewna odpowied na pytanie, dlaczego
wogle cokolwiek powinienem.
7. Wetykach typu scjentystycznego, adokadniej rzecz biorc
wscjentystycznej filozofii moralnoci, fakty moralne wyjania si
za pomoc danych zaczerpnitych znauk szczegowych, takich jak
biologia, psychologia, socjologia, ostatnio take ifizyka. Uznaje si
tu, e etyka nie jest wiedz autonomiczn, ale jest zalena od innych
nauk, zktrymi musi si liczy, kiedy przystpuje do badania fenomenw moralnych. Wpunkcie wyjcia tego typu etyk przyjmuje si
wiele tez (zda) ofaktach moralnych, przewanie ju naturalistycznie zinterpretowanych, ponadto tezy dotyczce czowieka ijego zachowaniu w otaczajcym go rodowisku. Twierdzenia pozabazowe
peni rol cznikw zda praktycznych ze zdaniami teoretycznymi.
Nastpnie poszukuje si korelacji tez etycznych zprawami odkrywanymi wnaukach szczegowych oczowieku (chodzi oantropologi
biologiczn ikulturow psychologi). Zdaniem Kamiskiego ten model etyki pojawia si gwnie na kanwie kopotliwego rozwizania,
jakim byo przejcie od etologii do etyki normatywnej lub metaetyki. Szczeglnie doszed do gosu na gruncie wspczesnej meta35
S. Kamiski, Ostrukturze etyki, art. cyt., s. 274.
290
Piotr Duchliski
etyki, ktra stopniowo odchodzia od czysto semiotycznych analiz

wyrae moralnych, achciaa sta si bardziej przedmiotow wiedz
omoralnoci iczowieku jako jej sprawcy. Przejcie zpoziomu metaprzedmiotowego do przedmiotowego miay wanie zagwarantowa
nauki szczegowe. Zwolennicy scjentystycznej filozofii moralnoci
przy usprawiedliwianiu norm izasad moralnego dziaania powouj
si wprawdzie na natur ludzk, tak jak przedstawiana jest w naukach szczegowych. Przywoanie okrelonych racji teoretycznych
zinnych nauk ma suy pokazaniu kompatybilnoci faktw moralnych zustalanymi przez te nauki prawami. Etyki scjentystyczne nie
potrafi jednak odkry normatywnego wymiaru ludzkiej moralnoci.
Nie mwi nawet owalidacji zda praktycznych, a raczej oich teoretycznej obronie czy usprawiedliwieniu. Kamiski krytycznie odnosi si do tego stylu filozofii moralnoci. Dostrzega wnim wiele
mankamentw epistemologicznych imetodologicznych. Cho etyka
ta realizuje cel badania przedmiotowego, to jednak niedostatecznie
rozeznaje, oco tak naprawd chodzi wbadaniu faktw moralnych,
a tym samym zapoznaje waciw natur etyki jako wiedzy epistemologicznie autonomicznej wzgldem danych nauk szczegowych.
Krytycznie odnoszc si do tego stylu etyki, Kamiski stwierdza:
Poza nie do przekonujcym uznaniem zwizku realnego midzy
wartoci i powinnoci a odpowiadajc im rzeczywistoci, charakteryzowany model nie gwarantuje adekwatnej do problemu etycznego odpowiedzi. Najczciej redukuje j bowiem do tego, e na pytanie o to, jak by powinno, stwierdza tylko, jak faktycznie bywa
(etologizm). Tymczasem zagadnienie, jakie narzuca si w zwizku
zdowiadczeniem moralnoci, domaga si apodyktycznego iontycznie ugruntowanego rozwizania ostatecznego. Dla zrealizowania tego
postulatu musi si analitycznie ustali konieczne przyporzdkowanie
poszczeglnych typw oceny lub powinnoci okrelonym naturalnym
strukturom midzybytowym. Wtedy dopiero zdoa si do koca wyjani, dlaczego co jest cenne lub powinne36. Etyka scjentystyczna
36
Tame, s. 277.
291
nie odpowiada na pytanie, dlaczego cokolwiek powinienem, zrealizuje zatem minimalistyczny cel przedmiotowy. Tymczasem rodzi si
pytanie, czy odpowiedzi, ktre moemy uzyska na gruncie tego typu
etyki, zadawalaj wsposb ostateczny ludzkie aspiracje wdziedzinie
moralnoci. Na to pytanie Kamiski odpowiada negatywnie.
4. Propozycja etyki klasycznej37
adna zetyk uwzgldnionych wdokonanej przez S. Kamiskiego
typologii nie odpowiada na podstawowe pytania (dlaczego wogle
cokolwiek powinienem) generowane przez dowiadczalnie dany fenomen moralnoci ani te nie dokonuje jego ostatecznej eksplanacji.
Ani bowiem etyka fenomenologiczna (ejdetyzujca), ani indukcyjna
(generalizujca), ani rne rodzaje etyki dedukcyjnej (typ kategoryczny ihipotetyczny), atym bardziej rne typy etologii (socjologia,
psychologia, historia moralnoci) nie mog wskaza na ostateczne
inieobalalne racje tumaczce fenomen moralnoci. Aprzecie wetyce zdaniem Kamiskiego chodzi nie osam opis, nie ogeneralizacj,
lecz oteoretyczne wyjanienie moralnoci. Chcc zaradzi tym problemem, lubelski metodolog zaproponowa pewn wersj etyki, ktra
mieci si wramach klasycznej koncepcji filozofii. Nie moemy tutaj
szczegowo przedstawi tej koncepcji, skoncentrujemy si tylko na
oglnej jej charakterystyce, tak aby przynajmniej zarysowa pewne
oglne ramy, zktrych wyrasta koncepcja prezentowanego autora.
1. Filozofia klasyczna to typ filozofii, ktry merytorycznie nawizuje do tradycji, lecz pod wzgldem metodologicznym stara si bardziej nowoczenie przedstawi swoj koncepcj. Filozofia klasyczna
wyrosa bowiem na gruncie tradycji arystotelesowskiej, ubogaconej
imodyfikowanej osigniciami redniowiecznych mylicieli, zarwno arabskich, jak iaciskich, agwnie Tomasza zAkwinu38. Filo37
S. Kamiski, Ometodologicznej autonomii etyki, w:Jak filozofowa, dz. cyt.,
s. 321-330.
38
S. Kamiski, Ometodzie filozofii klasycznej, art. cyt., s. 6.
292
Piotr Duchliski
zofia ta jest autonomiczna pod wzgldem metodologicznym iepistemologicznym wstosunku do nauk przyrodniczych, humanistycznych
oraz wobec danych objawienia religijnego. Zachowuje ona zasadnicze
zrby koncepcji bytu wypracowane przez Arystotelesa iw. Tomasza
zAkwinu, jednake to nie autorytet ich jest rozstrzygajcym kryterium wyboru tej filozofii jako adekwatnie wyjaniajcej natur realnej rzeczywistoci39. Obecnie filozofia klasyczna jest rozwijana wramach wspczesnego nurtu filozoficznego, jakim jest (neo) tomizm
egzystencjalny40. Rozwijana jest i precyzowana za pomoc osigni wypracowanych we wspczesnej epistemologii i metodologii
nauk. Wykorzystuje si szczeglnie zdobycze logicznej teorii nauki
dla opracowania struktury filozofii klasycznej. Szczeglnie korzysta
si ztych ustale przy omawianiu zagadnie zwizanych zpunktem
wyjcia iz uzasadnieniem tez filozoficznych41. Wfilozofii klasycznej
przyjmuje przedmiotowy punkt wyjcia. Wpodejciu przedmiotowym punktem wyjcia jest dowiadczenie przedmiotowej (realnie istniejcej) rzeczywistoci znajdujcej si poza umysem poznajcego
podmiotu. W punkcie wyjcia bowiem wysoko ceni dowiadczenie
zdroworozsdkowe wyraone wjzyku potocznym, zdajc sobie jednak spraw, i nie jest ono czyste42. Filozofia klasyczna przyjmuje
maksymalizm gnozeologiczny, dc do najgbszego wyjanienia
(w zasadzie nieobalalnego wskazania racji ostatecznych wporzdku
M.A. Krpiec, Metafizyka. Zarys teorii bytu, Lublin 1994.
Na temat tomizmu egzystencjalnego zob.: M.A. Krpiec, OFilozofii, Lublin,
Polskie Tow. Tomasza zAkwinu 2008; tene, Filozofia co wyjania? Rozumie rzeczywisto wiata iczowieka, Warszawa 1997; Metafizyka. Zarys teorii bytu, Lublin
1994; A.B. Stpie, Wprowadzenie do metafizyki, Krakw 1964; A. Maryniarczyk,
System metafizyki. Analiza przedmiotowo-zbornego poznania, Lublin 1991; Metoda
metafizyki realistycznej, Lublin 2005; Tomizm. Dla-czego?, Lublin 2011; Metafizyka
jako specyficzny rodzaj poznania w kulturze zachodniej, w: Przyszo cywilizacji
Zachodu, (red.) P. Jaroszyski, ks. P. Tarasiewicz iin., Lublin 2003, s. 91-109; Aktualno tomizmu, w: Wprowadzenie do filozofii, Lublin 2003 (wyd. II poszerzone,
dodruk), s. 705-733.
41
Wtej materii maj zasugi przede wszystkim uczniowie S. Kamiskiego, A.B.
Stpie, Z. Hajduk, J. Herbut, A. Bronk, E. Morawiec, S. Majdaski.
42
S. Kamiski, Ometodzie filozofii klasycznej, art. cyt., s. 11.
39
40
293
bytowania) caej rzeczywistoci (). Filozofia dostarcza bowiem racjonalnie uzasadnionych podstaw do zbudowania pogldu na wiat,
uatwia doskonalenie osobowoci oraz peni zazwyczaj funkcj generowania, integrowania iregulatywn wnaukach; nie da si wykluczy
jej, uwiadomionej albo nie ingerencji wustalenia metanaukowe43.
Maksymalizm epistemologiczny klasycznej filozofii wyrasta take
zintelektualnych potrzeb czowieka. Jest prb odpowiedzi na najgbsze pytania, ktre czowiek stawia pod adresem realnie istniejcego bytu, zwaszcza w tzw. przeomowych momentach swojego
ycia. Dlatego te klasyczni filozofowie odrzucaj wszelkiego rodzaju minimalistyczne podejcia w badaniach filozoficznych, ktre
dostarczaj co najwyej partykularnych ikontekstowych wyjanie.
Tymczasem takie wyjanienia nie zaspokajaj aspiracji poznawczych
bytu ludzkiego. Wtym statecznociowym, uniesprzeczniajcym wyjanieniu bytu realnie istniejcego klasyczna filozofia posuguje si
take waciw do tego zadania metod. Chodzi tu ometod intuicyjno-redukcyjnego ukazywania jedynych racji ontycznych, ktre uniesprzeczniaj dany stan bytowy. Mwic najkrcej, jest to intuicyjno
-redukcyjna procedura dochodzenia do teoretycznych tez filozofii.
Intuicja intelektualna odgrywa gwn rol wujciu stanw rzeczy,
zwaszcza w aspekcie oglnoegzystencjalnym. Redukcyjno za
znamionuje mylenie teoriotwrcze, ktre polega na tym wanie, e
na podstawie ontycznych nastpstw (stanw skutkowych) znajdujemy
iprzyjmujemy ich ostateczne iw miar moliwoci jedyne racje
ontyczne (), procedura intuicyjno-redukcyjna jest przedmiotowym
poznaniem (ujciem stanw rzeczy iznalezieniem ontycznych racji
obiektywnych), podczas gdy mylenie intuicyjno-refleksyjne jest
metaprzedmiotowe (dotyczy zawartoci wiadomoci oraz stanowi
dojcie do subiektywnych uwarunkowa tworzenia si poznania)44.
Precyzujc struktur wyjanienia redukcyjnego, Stanisaw Kamiski stwierdza, e () proponowane tutaj rozumowanie redukcyjne
43
44
s. 55.
Tame, s. 9.
S. Kamiski, Oredukcyjnym wyjanianiu wfilozofii, Summarium 9 (1980),
294
Piotr Duchliski
opiera si na rzeczowym zwizku przyczynowym i moe by niezawodne, lecz tylko wwczas gdy dla okrelonego jednoznacznie
stanu skutkowego wskae si jedyn przyczyn jego zachodzenia45.
Przy czym ten zwizek midzy sutkiem aracj nie posiada charakter
formalnego (nie jest oparty na implikacji formalnej), lecz treciowo-egzystencjalny. Poznanie metafizyczne jest poznaniem oglnym,
niejako szczypcowym dotkniciem rzeczywistoci. Pojcie bytu
zawiera tylko te warunki, ktre decyduj, e co moe by wogle
nazwane bytem, chodzi tu przede wszystkim oistot iistnienie. Sama
rzeczywisto jest jednak treciowo (kategorialnie) owiele bogatsza
ni ujmuje to metafizyka oglna. Std te metafizyka jako dyscyplina
oglna ifilozoficznie najbardziej podstawowa jest otwarta na dalsze
poznawanie rnych kategorialnych aspektw bytu jako bytu46. Poznanie to moe realizowa si wramach tzw. metafizyk szczegowych. () obiektem danym do wyjanienia bdzie w metafizyce
oglnej jakikolwiek byt dostpny dowiadczeniu zewntrznemu lub
wewntrznemu, aw innych dyscyplinach teorii bytu poszczeglne
typy bytu47. Uznanie pewnej wieloci dyscyplin metafizyk szczegowych nie przekrela metodologicznej iepistemologicznej jednoci
metafizyki oglnej48. Dyscypliny metafizyki szczegowej aczkolTame, s. 51.
Metafizyka oglna i filozofia przyrody (kosmologia filozoficzna) s jakby
nieodzownym wstpem do filozofii czowieka (antropologii filozoficznej), ktrej
konieczne dopenienie stanowi: filozofia postpowania, czyli etyka, filozofia spoeczna (jej rozwiniciem s: filozofia polityczna, filozofia pastwa iprawa, filozofia gospodarcza), filozofia kultury (religii, sztuki, nauki, jzyka, techniki) ifilozofia
dziejw. Jedno poznania filozoficznego zagwarantowana jest tym, e wszystkie
wytwory idziaania ludzkie tumacz si ostatecznie ontyczn struktur czowieka
ijego egzystencjaln pozycj wuniwersum bytowym. S. Kamiski, Onaturze filozofii, art. cyt., s. 49.
47
S. Kamiski, Osobliwo metodologiczna teorii bytu, w: Jak filozofowa, dz.
cyt., s. 81.
48
Czynnikiem unifikujcym jest sposb wyjaniania (obiectum formale quo),
ktre w ostatnim etapie dokonuje si przez wskazanie pryncypiw bytu jako bytu
([] sine principiis metaphysicae completa cognitio de his, quae sunt propria alicui
generi vel speciei, haberi non possit In Men, Proemium). Natomiast zasad r45
46
295
wiek s samodzielne wpunkcie wyjcia, zale jednak strukturalnie

od metafizyki oglnej, bo odwouj si wswoim wyjanieniu ostatecznym rwnie do jej tez49. Metafizyki szczegowe wychodz
od kategorialnych dowiadcze rnych typw bytw. Dane te opracowywane s woparciu onomenklatur pojciow teorii bytu oraz
wyjaniane za pomoc metafizycznego typu wyjanienia, jakim jest
schemat intuicyjno-redukcyjny50.
2. Wtak rozumianej klasycznej koncepcji filozofii jest miejsce na
etyk51. Zprzedstawionych powyej ustale metodologicznych wynika, e jest ona rozumiana jako metafizyka szczegowa, ktrej przedmiotem ma by pewien kategorialny rodzaj bytu, jakim jest moralno. Zbudowana na gruncie filozofii klasycznej etyka nie moe by,
wedle ustale Kaminskiego, opisow wiedz omoralnoci, gdyby tak
byo, etyka staaby si etologi badajc iklasyfikujc tylko okrelone fakty moralne52. Wetyce nie chodzi jednak tylko osamo poklasyfikowanie ipogrupowanie faktw moralnych, jak ma to miejsce
na gruncie socjologii czy psychologii moralnoci. Etyka nie jest te
metaetyk53. Ta bowiem zajmuje si przede wszystkim epistemologicznymi, metodologicznymi oraz logicznymi aspektami etycznego
dyskursu. Uprawiana jest za pomoc metody metaprzedmiotowej54.
Etyka nie moe by take wpunkcie wyjcia metodologicznie zalena od danych szczegowych nauk omoralnoci. Nie moe take ponicujc dyscypliny filozoficzne jest osobny typ danych do wyjanienia wpunkcie
wyjcia (secundum diversa rerum genera diversae partes philosophiae inveniuntur
C.G. II, 4). S. Kamiski, Onaturze filozofii, dz. cyt., s. 50.
49
S. Kamiski, Osobliwo metodologiczna teorii bytu, w: Jak filozofowa, dz.
cyt., s. 77.
50
Szerzej na ten temat zob. S. Kamiski, Dziedziny teorii bytu, w: Jak filozofowa, dz. cyt., s. 177-195.
51
Na temat metaetycznych rozwaa wklasycznej filozofii zob. S. Kamiski, Metodologiczne typy etyki, w: Jak filozofowa, dz. cyt., s. 307-321, Ometodologicznej
autonomii etyki, tame, s. 321-331, Punkt wyjcia etyki, tame, s. 331-341.
52
S. Kamiski, Metodologiczne typy etyki, art. cyt., s. 310-311.
53
Tame, s. 312.
54
S. Kamiski, Punkt wyjcia etyki, art. cyt., s. 334-334.
296
Piotr Duchliski
sugiwa si wbadaniu moralnoci metodami nauk szczegowych.

Ma jej przysugiwa epistemologiczna imetodologiczna autonomia
w punkcie wyjcia, tak wzgldem nauk szczegowych o moralnoci (chodzi tu osocjologi ipsychologi moralnoci), jak wzgldem
danych objawienia religijnego55. Etyka nie moe by te czym wrodzaju pytkiej moralistyki, pozbawionej rzeczowego uzasadnienia
swoich tez, jak rwnie nie moe pretendowa do roli ideologii tumaczcej sytuacj spoeczn iekonomiczn danej grupy spoecznej.
Ideologizowanie etyki stanowi dla niej powane niebezpieczestwo.
Przekrela bowiem jej autonomi iracjonalno, tak bardzo wymagane dla samej naukowoci etyki56. Etyka klasyczna ma posugiwa si
przedmiotowym typem poznania. Waciwy przeto przedmiotowy
punkt wyjcia uprawiania etyki stanowi zasadniczo fakt moralny
czyli obiektywne postpowanie midzyludzkie (agibile) jako moralnie dobre lub ze (powinie albo niepowinne), ktre chce si wyjani
lub uzasadni, dlaczego takie wanie jest. Nie za przedmiotowym
punktem wyjcia zawarte wwiadomoci przeycia wartoci lub powinnoci (mniej lub bardziej aprioryczna wiadomo moralna), nad
ktrymi (zwaszcza ich struktur) dokonywaoby si transcendentalnej refleksji, szukajc ich podmiotowych koniecznych uwarunkowa.
Awreszcie nie zaczyna si waciwych docieka etycznych od analizy jzyka moralnego lub sposobw posugiwania si nim (powinna
ona by wstpem do etyki, czyli metaetyk w cisym tego sowa
znaczeniu, nie za sam etyk), choby podejmowano j dla zdobycia wiedzy o moralnoci57. Zatem, etyka klasyczna nie moe by
wadnym wypadku uprawiana za pomoc metody metaprzedmiotowej, ktra waciwa jest etykom fenomenologicznym ianalitycznym,
szczeglnie za preferowana jest na gruncie anglosaskiej metaetyki58.
55
Szerzej otych zagadnieniach pisze S. Kamiski, Ometodologicznej autonomii
etyki, art. cyt., s. 326-328.
56
Szerzej na ten temat pisze S. Kamiski, Metodologiczne typy etyki, art. cyt.,
s. 308.
57
S. Kamiski, Ometodologicznej autonomii etyki, art. cyt., s. 322.
58
Typologi etyk Kamiski przeprowadza wartykule Ostrukturze etyki, art.cyt.,
s. 267-279.
297
Nie oznacza to, e na gruncie metaetyki, ktra wklasycznej koncepcji filozofii ma charakter suebny, nie docenia si wartoci stosowanych wmetodach metaprzedmiotowych procedur analityczno-dowodzeniowych. Nie czyni si ich tylko archimedesowym punktem
wyjcia59. W punkcie wyjcia etyka klasyczna powinna korzysta
znaturalnych rde poznania, zachowujc epistemologiczny dystans
wobec danych religijnego objawienia. Musi realizowa postulat empirycznoci idowiadczalnoci. Chodzi tu przede wszystkim odowiadczenie ito dowiadczenie rozumiejce60, wktrym ma miejsce
kontakt z empiri moraln. Poznawczym rdem realistycznej
wiedzy omoralnoci musi by jakie dowiadczenie. Oczywicie nie
chodzi tu oempiri dotyczc pogldw na moralno lub jzyk moralnoci, ale obezporednie ujcie poznawcze wartoci albo powinnoci moralnej ludzkiego postpowania61. Na podstawie dowiadczenia
Zob. T. Stycze, Wdrodze do etyki, Lublin 1984.
Odowiadczeniu rozumiejcym pisze, swoim studium etyczno-antropologicznym K. Wojtya, Osoba iczyn oraz inne studia antropologiczne, Lublin 1994. Wteorii dowiadczenia Karola Wojtyy na szczegln uwag wanie zasuguje teza goszca, e kade dowiadczenie jest zarazem jakim zrozumieniem. Stwierdzenie to
naley rozumie tak, i wdowiadczeniu rozum izmysy tworz organiczn jedno.
Dlatego jest dowiadczeniem rozumiejcym, wktrym zmysy oraz intelekt wspdziaaj nieredukowalnie wogldzie swojego przedmiotu. Oile czym innym jest
dowiadczenie, aczym innym rozumienie, to razem tworz one nierozerwaln jedno wdowiadczeniu czowieka. Dowiadczenie jest warunkiem zrozumienia. Jest
pierwotne wzgldem intelektu. Jest pocztkiem ipierwszym koniecznym warunkiem
wszelkiego procesu zrozumienia. Dowiadczenie bowiem dostarcza danych dla procesw rozumienia. Rozumienie jest obecne wdowiadczeniu, jest wzgldem niego
immanentne, gdy tego domaga si zmysowo-rozumowa natura czowieka. Chodzi
oto, by dowiadczenie doprowadzi do czystego wyrazu jego wasnego sensu. Chodzi ouchwycenie przedmiotu dowiadczenia wjego istocie. Jest to odkrycie tego, co
wdowiadczeniu wydaje si zakryte. Wojtyowska antropologia adekwatna implikuje w miejsce fenomenologicznego ogldu dowiadczenia teori bytu (metafizyk).
Dowiadczenie odsania nam rzeczywisto wraz zjej zagadkami, prowokujc tym
samym do zadawania pyta pod jej adresem, pod adresem tego, czego dowiadczamy. Pytania te za rodz zapotrzebowanie teoretyczne na wyjanienie danych dowiadczenia. Na temat dowiadczenia rozumiejcego pisze take A.B. Stpie, Studia iszkice filozoficzne, Lublin 1999.
61
59
60
298
Piotr Duchliski
moralnego przyjmuje si wiele stwierdze bazowych, stanowicych

empiryczn baz etyki klasycznej. Oparte wprost na dowiadczeniu stwierdzenia, ktre wystpuj wpunkcie wyjcia etyki, dotycz
wjaki sposb moralnoci. Przede wszystkim chodzi owewntrzn
waciwo czynu, ktry jest wiadomym idobrowolnym dziaaniem
ludzkim. Kwalifikacj moralnoci posiada czyn zawsze itylko, gdy
jest on dobry albo zy (powinny albo niepowinny) ze wzgldu na osob, awaciwie na afirmowanie godnoci osoby62.
Pod adresem danych wdowiadczeniu faktw moralnych formuuje si okrelone pytania wyraajce poznawcze zapotrzebowanie na
teori wyjaniajce owe dane. Nie tylko stwierdzenia oparte wprost
nadowiadczeniu stanowi punkt wyjcia etyki. Dowiadczenie jakiego aspektu sytuacji moralnej nie osania bowiem swego przedmiotu waciwego bez reszty. Dla usunicia tej niedoskonaoci wiedzy empirycznej stawia si pytania pod adresem obiektu poznania63.
Chodzi tu otakie pytania, jak: co to jest moralno? co idla kogo
jest moralnie powinne?, jaka jest oglna zasada (kryterium) pozwalajce odrnia czyny dobre od zych?, dlaczego wogle Ja cokolwiek powinienem? skd pynie ostateczne uprawomocnienie (uzasadnienie) moralnej powinnoci lub niepowinnoci naszego dziaania?, jakie s ostateczne racje tego, e czowiek wogle cokolwiek
powinien?. Na pytania te szuka si odpowiedzi na dwch etapach
badania, na pierwszym, opisowo-porzdkujco-uniwersalizujcym,
gdzie ustala si istot moralnoci oraz naczelne kryterium (kryteria)
dobra iza; oraz na drugim etapie wyjaniajcym, gdzie wskazuje si
na ostateczne racje, ktre uniesprzeczniaj ontyczny fakt moralnej
powinnoci lub niepowinnoci naszego dziaania.
3. Proponowana przez polskiego filozofa etyka klasyczna rni si punktem wyjcia i stawianymi pod adresem danych (chodzi
ofakty moralne) dowiadczenia pytaniami od tradycyjnej (klasycznej) etyki perypatetyckiej. Tam bowiem punktem wyjcia nie byo
62
63
S. Kamiski, Punkt wyjcia etyki, art. cyt., s. 333.

Tame, s. 335.
299
dowiadczenie wartoci czy jakich powinnoci, ale ukad tez wyraajcych prawdy onaturze ludzkiej io celu ostatecznym czowieka.
Na podstawie tych aksjomatw dedukowano wnastpstwie okrelone
konsekwencje szczegowe. Kamiski krytycznie ustosunkowuje si
do tradycyjnego stylu uprawiania filozofii moralnej. Stwierdza, e
dokadniejsza analiza metodologiczna klasycznego modelu filozofii
moralnoci pozwala zauway, e dane dowiadczenia nie stanowi
wnim punktu wyjcia. Zagubiono, jego zdaniem, zasadniczy problem
etyki iodpowiedni do tego tok postpowania. Od filozofii moralnoci
nie oczekujemy bowiem najpierw spekulacji na temat celu inatury
ludzkiej, aby dowiedzie si oobowizkach moralnych, ale nasamprzd mamy empirycznie dany fakt moralnoci, ktry trzeba ostatecznie wyjani. Nadto uprawomocnienie dowiadczalnej powinnoci moralnej nie moe ogranicza si wycznie do uniwersalizacji,
nawet gdyby ona nie bya ani indukcyjna, ani tylko hipotetyczna, ani
ejdetyczna, lecz intelektualistyczna64. Etyka eksplanatwyna, atak
jest etyka klasyczna, ma wychodzi zrealistycznie pojmowanego dowiadczenia, ono bowiem generuje problemy domagajce si wyjanienia. Kamiski pisze wtej kwestii wnastpujcy sposb: Tymczasem struktura teorii eksplanatywnej wymaga, aby najpierw kontakt
zrzeczywistoci zrodzi dane, ktre si potem wyjania65.
4. Etyka klasyczna nie jest wadnym wypadku teologi moraln
ani te etyk teologiczn. Orozrnieniu tym trzeba pamita, nierzadko bowiem mona spotka pod adresem etyki klasycznej zarzuty,
e jest ona ukryt teologi moraln, aprzez to jej filozoficzno jest
wtpliwa. Etyka nie wyrasta zwiary czy zuprzednio przyjtych dogmatw, tylko wanie z dowiadczenia. Wszelkie etyki teologiczne
korzystaj wpunkcie wyjcia zdanych Objawienia religijnego ido
niego te odwouj si wuzasadnianiu norm moralnych iregu postpowania. Natomiast etyka klasyczna ani nie wychodzi od danych
religijnego Objawienia, ani te nie uprawomocnia wnim swoich tez.
64
65

300
Piotr Duchliski
Etyka klasyczna ma by etyk wyjaniajc oraz normatywno-oceniajc66. Tak rozumiana etyka w punkcie wyjcia zaczyna, jak ju
powyej zaznaczono, od bezporedniego dowiadczenia okrelonych
faktw moralnych. Nie zaczyna zatem, jak etyka indukcyjna, od jednostkowych ocen moralnych, nastpnie nie uoglnia ich, dochodzc
do zdeterminowania oglnego kryterium dobra iza moralnego. Nie
rozpoczyna take swoich docieka nad moralnoci, jak czyni to
rne postaci etyki dedukcyjnej (wystpujce take na gruncie etyki chrzecijaskiej, szczeglnie w jej tradycyjnych formach), ktre
wychodz od oglnych moralnych aksjomatw, nastpie wyprowadzaj znich drog logicznych inferencji szczegowe normy ireguy
postpowania67. Cho etyki te s formalnie poprawne, to jednak nie
wyjaniaj wsposb ostateczny fenomenu moralnoci, rozmijaj si
jakby zwaciw problematyk etyki. Nie odpowiadaj, jak powiada
Kamiski, na pytanie dlaczego, postawione wobec ujawniajcych
danych dowiadczenia68.
5. Etyka klasyczna, ktra wyjania dane w dowiadczeniu moralnym fenomeny, jest etyk eksplanacyjn. Tymczasem zagadnienie, jakie narzuca si w zwizku z dowiadczeniem moralnoci,
domaga si apodyktycznego iontycznie ugruntowanego rozwizania
ostatecznego69. Std te etyka ma by teori wyjaniajc (tak jak
wmetafizyce, teoretycznie) dane wdowiadczeniu iuoglnione oceny lub normy moralne za pomoc okazania ich adekwatnoci zontyczn relacj, jaka zachodzi midzy bytem wpotencji apoprzez jego
natur zdeterminowana aktualizacj70. Zakada, wprzeciwiestwie
do wielu wspczesnych minimalistycznych etyk, maksymalizm epistemologiczny, co do wyjanienia przedmiotu swoich bada71. Po
S. Kamiski, Metodologiczne typy etyki, art. cyt., s. 312-313.
Szerzej tame, s. 314-315.
68
Zob. S. Kamiski, Ometodologicznej autonomii etyki, art. cyt., s. 328-329.
69
70
Tame.
71
Szerzej na temat rozumienia metod minimalistycznych imaksymalistycznych
pisze Kamiski w: tene, Wspczesne metody metafizyki, w: tene, Filozofia ime66
67
301
przeprowadzonym opisie (mona powiedzie opisie analitycznym)

i intuicyjnym uoglnieniu danych (dat moralnych) dowiadczenia
nastpuje ich wyjanienie72. Aby wic etyka miaa merytorycznie
trafny punkt wyjcia twierdzi Kamiski musi umieci w owej
bazie stwierdzenia oparte nadowiadczeniu samej powinnoci oraz
pytaniu typu: dlaczego wogle bezwzgldnie powinienem tak anie
inaczej postpi lub ocenia moralnie73.
6. Tak rozumiana etyka jest strukturalnie zalena wprocedurach
eksplanacji od tez antropologii filozoficznej oraz metafizyki oglnej.
Od tej ostatniej przejmuje waciwy dla niej schemat eksplanacyjny.
Chodzi tu o intuicyjno-redukcyjn metod poszukiwania jedynych
uniesprzecznie dla dostrzeonych niekoniecznych stanw ontycznych danych w dowiadczeniu74. To powizanie tez etyki z tezami
antropologii imetafizyki nie opera si na dedukcyjnym wynikaniu tez
etyki zzaoe antropologiczno-metafizycznych, lecz na powizaniu
redukcyjno-treciowym. Tezy antropologii imetafizyki tumacz to,
co zachodzi w matni dowiadczenia, a co samo jest jako ostatecznie problematyczne i w jego obrbie nie moe znale rozwizania. Chodzi oprzesanki, ktre zawieraby wane dla etycznego
wyjanienia informacje, awic przyczyniajce si do odpowiedzi na
toda, dz. cyt., s. 130-131. Koncepcja poznania maksymalistycznego wfilozofii (metafizyce) zostaa przedstawiona przez M.AKrpca wjego Metafizyka. Zarys teorii
bytu, Lublin 1994.
72
Zob. S. Kamiski, Ostrukturze etyki, art. cyt., s. 276.
73
S. Kamiski, Punkt wyjcia etyki, art. cyt., s. 340.
74
Strukturaln zaleno metafizyki szczegowej od oglnej charakteryzuje Kamiski w nastpujcy sposb: Zaleno strukturalna midzy naukami moe by
trojaka: gdy jedna stanowi przedmiot drugiej (wtakiej zalenoci pozostaj teoria
imetateoria), gdy jedna jest nadbudowana na drugiej (chodzi orozbudowanie pewnej teorii winn, ktra wystpi jako jej ga, partykularyzacja, analogiczna transformacja czy nawet interpretacja) oraz gdy jedna nauka jest implikowana przez drug
(stanowi jej baz zewntrzn). Zaleno pochodzca znadbudowania jednej nauki
na drugiej opiera si na porzdkowaniu hierarchicznym tych nauk ze wzgldu na ich
przedmiot lub cel przedmiotowy. S. Kamiski, Teoria bytu ainne dyscypliny filozoficzne, Roczniki Filozoficzne KUL, 23(1975), z1, 15. Rozrnienia te stosowa
take wswoich pracach Stpie, nie bdziemy ich tu jednak przywoywa.
302
Piotr Duchliski
owo pytanie dlaczego75. Szczeglnie wany dla etyki klasycznej

jest sam sposb powizania zda praktycznych ze zdaniami teoretycznymi antropologii i metafizyki oglnej. Jak ju powyej zostao to zaznaczone, nie chodzi tu o wynikanie formalno-logiczne tez
etycznych z antropologicznych i metafizycznych. Zadaniem etyka
jest okrelenie zwizku uprawomocnienia zda praktycznych na
podstawie odpowiadajcych im zda teoretycznych. Nie chodzi tu
o zwizek formalnego wynikania (moliwo tego zakwestionowa
przekonujco Hume), lecz o oparcie uzasadniajce narzucajcych
si poznawczo powinnoci iwartoci moralnych wtezach onaturze
ludzkiej76. Proces tego powizania tez, wedle ustale Kamiskiego,
przebiega oglnie wsposb nastpujcy: Wychodzi si zniepowtpiewalnych danych dowiadczenia iuoglnia je apodyktycznie, posugujc si intuicj intelektualn. Nie jest to sumujca generalizacja,
lecz intelektualna generalizacja. Nastpnie okazuje, e jedyn racj
uniesprzeczniajc te uniwersalne dla okrelonych typw postpowania powinnoci jest struktura bytowa czowieka (godno jego osoby
iinnych osb) oraz naturalna dynamika bytu ludzkiego (jego ontyczny appetitus naturalis). Jest to wyjanienie ostateczne (w porzdku
ontycznym) i niepodwaalne (epistemologicznie). Omija przy tym
trudno logicznego przejcia od zdania teoretycznego do odpowiadajcego mu zdania praktycznego, gdy relacja powinnoci moralnej okazuje si relacj ontyczn, istotnie przyporzdkowan osobie
waspekcie dynamicznym77.
7. Etyka klasyczna wyjania ujte w dowiadczeniu dane (fakty
moralne) w aspekcie egzystencjalno-dynamicznym, w powizaniu
znatur ludzk oraz wrelacji do innych bytw, szczeglnie do Absolutu, ktry ostatecznie uzasadnia fakty moralne. Dziki temu osiga
si poznanie adekwatne oraz epistemologicznie (apodyktycznie konieczne, rzeczowe) nieobalalne. Absolut jako racja istnienia przygodnego osoby jawi si jako rdo (ostateczne) powinnoci naszego
77
Tame, s. 319.
75
76
303
dziaania, atake jako rdo jej metafizycznej legitymizacji. Kamiski wanie na ten aspekt zwraca szczegln uwag. Jeli etyka chce
do koca wytumaczy fenomen moralnoci, musi by budowana
wramach metafizyki czowieka irelacji tego ostatniego do nalenych
mu aktualnoci. Inaczej nie wyjani apodyktycznie iostatecznie, dlaczego absolutnie powinien czowiek postpowa tak, jak mu otym
mwi dowiadczenie78. Tak rozumiana etyka klasyczna zaspokaja
intelektualne potrzeby czowieka, ktry wdziedzinie ycia moralnego nie zadowala si partykularnymi ustaleniami, ale chce wiedzie,
jak naprawd wsprawach dobra iza si rzeczy maj79.
Uwagi kocowe
Na podstawie przedstawionych metaetycznych analiz Stanisawa
Kamiskiego otrzymujemy oglny szkielet etyki klasycznej. Sam
jednak nie zdy ju wszczegach go opracowa80. Prb uzasadnienia takiego modelu etyki (treciowego rozwinicia), jak podkrela omawiany autor, wramach metodologicznych ustale klasycznej
koncepcji filozofii podj ks. Tadeusz Stycze wswojej pracy habilitacyjnej Problem moliwoci etyki81. Proponowany przez KamiS. Kamiski, Ostrukturze etyki, art. cyt., s. 278.
Tame, s. 277-278.
80
Take tzw. etyka decyzji M.A. Krpca mieci si wramach klasycznej koncepcji filozofii, ztym e stawia na inne akcenty ni personalizm.
81
T. Stycze, Problem moliwoci etyki, Lublin 1972. Stanisaw Kamiski wrecenzji habilitacji Tadeusza Stycznia napisa: () nietrudno zauway, e Autor
podj zagadnienie szczeglnie aktualne dla tzw. etyki normatywnej, awaciwie (...)
klasycznej metafizyki moralnoci. Uzasadnienie koncepcji etyki autonomicznej,
czynicej zado zarwno ujciom filozofii klasycznej, jak te wspczesnej metodologii nauk, jest ogromnie piln potrzeb. Ale jej zaspokojenie stanowi przedsiwzicie niesychanie cikie. Trzeba wykona frontalny atak na niemal wszystkie gwne
pozycje przeciwnikw, azarazem zaproponowa prawie zgruntu nowe ujcie, ktre
byoby adekwatne do ram filozofii klasycznej. Bez przesady chodzi tu oby albo nie
by racjonalnej etyki wyjaniajcej ostatecznie inieobalalnie dane empirycznie fakty
moralne. Znakomicie przygotowany Autor, wyprbowawszy swoich si wkilku ar78
79
304
Piotr Duchliski
skiego model etyki ma charakter metafizyczny, maksymalistyczny,

uniwersalistyczny ifundamentalistyczny (czy jak powiadaj analitycy fundacjonistyczny)82 wznaczeniu metafizycznym iteoriopoznawczym83. Wedle polskiego filozofa, wiedza omoralnoci, ktr ma dostarczy etyka, domaga si oparcia na niepodwaalnych epistemologicznie fundamentach (dowiadczenie moralnoci) aksjologicznych,
tykuach na ten sam temat, wzi si do wykonania trudnego zadania zca wiadomoci rzeczy ipoczuciem odpowiedzialnoci. S. Kamiski [recenzja] T. Stycze,
Problem moliwoci etyki jako empirycznie uprawomocnionej ioglnie wanej teorii
moralnoci. Studium metaetyczne, Summarium 35 (55) 2006, s. 50-55.
82
Mona take powiedzie, e etyka klasyczna reprezentuje pewien typ fundamentalizmu epistemologicznego i metafizycznego. Andrzej Bronk charakteryzuje
te stanowiska w sposb nastpujcy: Przy specyficznym znaczeniu, tym, o ktre
gwnie chodzi w dyskusjach nad epistemologicznym fundamentalizmem, jest on
pogldem (lub raczej grup pogldw) postulujcym cile hierarchiczn struktur wiedzy, uporzdkowan ze wzgldu na wyrnione zdania bazowe, to jest takie,
ktre nie uzasadnia si za pomoc adnych innych zda, gdy s one uzasadnione
same zsiebie, ina ktrych proces uzasadniania si koczy, oraz zdania niebazowe,
przyjmowane na podstawie zda bazowych. Przyjmuje wic istnienie dwu rozcznych klas zda: bazowych, ktre s naturalnym, ostatecznym kresem w porzdku
racji, i pochodnych, przyjmowanych (nadbudowanych) na podstawie pierwszych.
Fundamentalici odrzucaj przy uzasadnianiu zarwno cig wnieskoczono (regressus in infinitum), jak irozumowania ocharakterze koowym (circulus in argumentatione). Przyjcie zda bazowych wydaje si fundamentalistom jedynym sposobem uniknicia sceptycyzmu, zagraajcego stale filozofii iludzkiemu myleniu.
A. Bronk, Typy fundamentalizmu, w: Zrozumie wiat wspczesny, Lublin 1998,
s. 152-153. Natomiast fundamentalizm metafizyczny (filozoficzny) mona scharakteryzowa nastpujco:Zgodnie zklasycznym ideaem wiedzy filozofia jest nauk
poszukujc pierwszych zasad iprzyczyn, niekiedy, jak metafizyka Arystotelesa lub
epistemologia Kartezjusza, chce mie o nich rwnie wiedz pewn (konieczn),
szukajc na przykad nieobalalnego punktu wyjcia poznania wpostaci ostatecznego fundamentu: wiata, poznania, wartoci itd. Filozofia pierwszych zasad (filozofia
pryncypialna) jest fundamentalistyczna wpodwjnym znaczeniu: nie tylko przyjmuje istnienie pierwszych zasad, stanowicych nieobalalny punkt wyjcia filozofowania, lecz odkrywa je upodstaw innych dziedzin poznania ikultury. Przypisujc sobie
misj wrcz religijn, nie zadowala si samym poszukiwaniem teoretycznej prawdy
owiecie iczowieku, lecz stawia sobie (nieklasycznie!) instrumentalnie za cel ratowanie czowieka, humanizmu, moralnoci, kultury, religii, nauki. Tame, s. 149.
83
Szerzej na temat fundamentalizmu metafizycznego iepistemologicznego pisze
A. Bronk, Zrozumie wiat wspczesny, dz. cyt.
305
antropologicznych (koncepcja czowieka) imetafizycznych84 (struktura bytu)85. Wysunita propozycja etyki klasycznej idzie obecnie pod
prd wspczesnym tendencjom jej uprawiania86. Zpen odpowiedzialnoci mona powiedzie, e nie jest to dzi kierunek popularny czy te modny, jeli ju uy tego niepasujcego do filozofii
sowa. Wspczenie etycy wiadomie rezygnuj z wygrowanych
aspiracji maksymalistycznych na rzecz mniej restrykcyjnych zaoe
bazowych. Dla wielu tak mocny w zaoeniach program badawczy
etyki jest niemoliwy do teoretycznego ipraktycznego urzeczywistnienia. Widoczny jest dystans do tak radykalnego przedmiotowego
czenia etyki z metafizyk czy nawet z antropologi filozoficzn.
Powszechne s dzi wrd etykw pogldy na ontologicznie niezaangaowane etyki czy przyjmujcej tylko tzw. minimum antropologiczne, przewanie konwencjonalnie ustalone dla rozwizywania okrelonych potrzeb praktycznych. Kwestionuje si ponadto zasadno
systemowego uprawiania etyki, widzc wtym szkod dla wymiaru
praktycznego. Mona powiedzie opewnej niepopularnoci klasycznego stylu refleksji etycznej wczasach nam obecnych87, wanie ze
84
Zob. uwagi na temat stylu wetyce: A.B. Stpie, Style rozwaa etycznych, w:
Studia iszkice filozoficzne, Lublin 1999, s. 66-71.
85
Naturalnym poniekd fundamentalist aksjologicznym jest ten pisze Andrzej Bronk kto uwaa pewne rzeczy za szczeglnie cenne, gotw jest mocno broni goszonych wartoci, kiedy znajduj si one wkonflikcie zinnymi wartociami
lub doran pragmatyczn korzyci. Fundamentalizm etyczny moe przybra posta
rozwaa metateoretycznych na podstawie etyki (filozofii moralnoci) lub przedmiotowych rozwaa nad filozoficznymi podstawami (uzasadnienie) dobra moralnego,
traktowanego jako warto absolutna oraz wpostaci sdw oabsolutnej powinnoci
pewnego dziaania. Wtym sensie fundamentalistyczna jest kada etyka normatywna (Arystoteles, I. Kant, M. Scheller, T. Stycze) jako teoria powinnoci moralnej,
przyjmujca absolutny charakter podstawowych kategorii etycznych, midzy innymi
nakazu czy dobro, unikaj za. A. Bronk, Typy fundamentalizmu, dz. cyt., s. 160.
86
Interesujce uwagi na temat etyki klasycznej ijej wymiaru hermeneutycznego
zob. E. Podrez, Etyka klasyczna dzisiaj. Cele izadania, w: Co daje wspczesnemu
czowiekowi studium etyki klasycznej, (red.) P. Mazanka iM. Mylik, Warszawa 1997,
s. 136-152.
87
Zreszt dzieli on t niepopularno razem zfilozofi klasyczn.
306
Piotr Duchliski
wzgldu na silne zaoenia bazowe i cele przedmiotowe, ktre stawia si przed tak koncepcj etyki. Rodzi si take pytanie, na ile
zasadna jest krytyka (choby ta przedstawiona przez Kamiskiego)
innych etyk, dokonywana przecie zperspektywy zaoe etyki klasycznej. Etyka ta odrzuca bowiem wszelkie inne style etyczne ztego
powodu, e nie dostarczaj ostatecznego wyjanienia fenomenu moralnoci, apoprzestaj tylko na wyjanieniach partykularnych, kontekstowych. Kwesti do dyskusji pozostaje, czy istnieje co takiego
jak ostateczne wyjanienie (jak chc etycy klasyczni uniesprzecznienie) czegokolwiek, np. moralnoci, ipytanie, na ile odwoanie si do
Boga jako racji ostatecznej moralnoci takim wyjanieniem jest, czy
nie prowokuje przypadkiem jeszcze jakich pyta, na ktrych odpowiedzi nie znajdziemy? Czy nie trzeba tu czego wicej ni tylko
samej filozofii? Nie silc si na szersz diagnoz, dlaczego tak si
dziej, podkrelmy tylko pewn opozycyjno tej etyki wobec innych
wspczesnych nurtw etycznych. Etycy wspczeni (szczeglnie
wkrgu analitycznym ipostmodernistycznym) zdystansem podchodz do osadzania etyki na mocnych fundamentach metafizycznych, to
bowiem rodzi wspomniany fundamentalizm, od ktrego etyka wspczesna stale ucieka, postrzegajc go jako pewne niebezpieczestwo,
co natomiast etyka klasyczna (przyznanie si do metafizycznego
fundamentalizmu) poczytuje sobie za nobilitacj88. Ponadto, wspczeni etycy przeciwstawiaj si radykalnie maksymalizmowi epistemologicznemu wstawianiu zagadnie etycznych inie przyjmuj tak
restrykcyjnych zaoe wpunkcie wyjcia etyki, jak czyni to filozofowie klasyczni. Wielu te nie podziela poznawczego optymizmu
filozofw klasycznych, co do moliwoci poznania przez czowieka
jakiego rodzaju oglnych iuniwersalnie obowizujcych zasad moralnych. Fundamentalizm postrzegaj jako postaw nierzadko teoretycznie napuszon, roszczc sobie prawo do ostatecznego pouczania
wszystkich wsferze teorii, jak ipraksis. Wdobie notorycznego ak88
We wspczesnej etyce dominuj zasadniczo dwa rodzaje uzasadnienia fundacjonalistyczne lub koherencjonistyczne. Etyka klasyczna opiera si na tym pierwszym typie uzasadnienia.
307
centowania pluralizmu aksjologicznego wszelkie postawy maksymalistyczne ifundamentalistyczne postrzegane s raczej jako zagroenie
dla stabilizacji kultury iycia spoecznego, ktre to ycie jest z natury
spluralizowane irnorodne ze wzgldu na obecne wnim przekonania rnych nacji. Dlatego postuluje si idee tolerancji (Z. Baumann)
isolidarnoci (R. Rorty)89. Dlatego wspczeni etycy, uczuleni bar89
Tego typu fundamentalistyczne propozycje epistemologiczne kwestionowane
s przez filozofw zrnych nurtw istylw filozoficznych. Uwaa si, i fundacjonalizm aksjologiczny mocno wspiera si na fundacjonalizmie w epistemologii.
Wargumentach przeciwko wszelkim odmianom fundacjonalizmu zbiegaj si pogldy przedstawicieli rnych nurtw filozoficznych, tj. hermeneutyki filozoficznej, jak
irnych stylw filozofii analitycznej rnej proweniencji. Wszystkim im wsplne
jest przekonanie, e wiedza pewna iprawdziwa oraz dobrze uzasadniona jest trudna do uzyskania. Wspczenie fundacjonalizm jako epistemologiczna koncepcja
wiedzy jest kwestionowany przez Rortyego, Poppera, Quinea, Putnama, Feyerabenda, Hansona, van Fraassena oraz wielu innych. W zamian tego proponuje si
antyfundacjonalistyczne epistemologie, gdzie odrzuca si ide niewzruszalnego fundamentu, poniewa poznanie oraz refleksja nad nim s usytuowane wzmieniajcym
si historycznym kontekcie inie istniej same przez si, ale moc naszych dziaa,
wszczeglnoci naszego dialogu ztradycj. Wkrytycznych komentarzach zwraca si
uwag, e wspczenie nie mona utrzymywa epistemologii opartej na fundacjonalistycznych zaoeniach. Ta bowiem oparta jest na stosunkowo prostej ontologii, ktra
przyjmuje istnienie jakich pierwotnych ibazowych elementw umeblowania wiata,
ktre mog by przez podmiot poznane ina ich bazie moe by dokonana rekonstrukcja racjonalna caej naszej wiedzy. Wtego typu racjonalnej rekonstrukcji pomija si
historyczne idziejowe uwarunkowania ludzkiej wiedzy, za to koncentruje si na logice
ich rekonstrukcji, ktra ma ujawnia esencjalne iponadhistoryczne jej charakterystyki.
Uznaje, e dzi wiedza ludzka nie posiada struktury hierarchicznej iabsolutnej podstawy. Ma wprawdzie kadorazowo przed-struktury: przed-rozumienia, przed-sdy,
pre-pojcia. Ale one take si zmieniaj, albowiem przeksztacaj si wrozumienie, sdy ipojcia, pojmuje nasze dowiadczanie wiata inas samych jako wzajemnie zalene. Ludzkie poznanie to pewien proces hermeneutyczny. Jako podmioty poznajce zamknici jestemy wkole wpywu interpretacji zmieniajcych si
wzalenoci od epoki ikultury. Nie moemy mie nieludzkiej teorii wiata inas
samych. Naturalistyczny opis czynnoci poznawczych nie jest wstanie zrozumie
poznania dokadnie dlatego, e abstrahuje od faktu, e przecie dowiadczamy siebie
jako istot kulturowych i samorozumiejcych si, wszechstronnie uwarunkowanych
przez rne czynniki zewntrzne iwewntrzne. Dominujcym pogldem jest dzi holizm, ktry zakada, e wiedza ludzka przypomina pajcz sie, gdzie znajdujce si
wniej przekonania s powizane z sob rozlicznymi zwizkami, wtego typu sieci
308
Piotr Duchliski
dzo mocno na te kwestie, raczej zadowalaj si rozstrzygniciami

minimalistycznymi, ale za to bardziej precyzyjnymi, wywaonymi
izdystansowanymi wobec uniwersalistycznych roszcze, nierzadko
jake agresywnych izideologizowanych, przypisujcych sobie parareligijne funkcje. Wiele nurtw etyki wspczesnej (szczeglnie nurt
analityczny ipostmodernici) nie domaga si ostatecznego wyjanienia faktw moralnych. Postulowanie czego takiego jest dla wielu
zadaniem niewykonalnym zmetodologicznego iepistemologicznego
punktu widzenia. Wie si zmitem, jakim jest wiara wostateczne
uzasadnienia i niepodwaalne dane, do ktrych to rzekomo moe
doj czowiek na mocy swoich naturalnych zdolnoci epistemicznych. Etyka klasyczna nie bierze jednak pod uwag (czasem ze szkod dla niej) tych wszystkich wspczesnych tendencji (czy te md,
jak powiadaj niektrzy) w uprawianiu wiedzy o moralnoci90. Jej
zwolennicy uzasadniaj to tym, e wdziedzinie moralnoci czowieka nie zadowalaj tymczasowe iprowizoryczne odpowiedzi. Tu nie
ma bowiem miejsca na kompromisy ikonwencjonalne wyznaczanie
granic tego, co moralne, atego, co niemoralne, suszne czy niesuszne. Kawiarniana moralno czasw wspczesnych, rozbity wewntrznie, jak powiadaj etycy klasyczni, styl wspczesnej etyki nie
daj czowiekowi solidnego fundamentu dla dokonywania jakichkolwiek sensownych wyborw moralnych. Dzisiejsza moralno to wiele drg bez drogowskazw. Moralno dla etykw klasycznych nie
jest kwesti umowy, spoecznej konwencji czy modnego dzi wwielu
krgach kontraktu. Czowiek bowiem znatury poszukuje raczej odpowiedzi pewnych, ostatecznych inieobalalnych, za pomoc ktrych
bdzie mg okreli rozwj wasnego czowieczestwa. I tylko na
trudno jest wskaza, ktre zprzekona s pierwsze ibazowe, aktre wzgldem nich
s epistemologicznie wtrnie. Zmierzch fundamentalizmu oznacza definitywne rozstanie zfilozofi pierwszych zasad, zkrytyk nierealistycznych oczekiwa wobec
ludzkiego rozumu, ktry jest przygodny ikulturowo uwarunkowany przez rnego
rodzaju stereotypy iuprzedzenia.
90
Na temat mody w filozofii i stosunku do mody filozofii klasycznej ciekawe
uwagi ma A.B. Stpie, Studia iszkice filozoficzne, Lublin 1999.
309
gruncie etyki klasycznej, jako metafizycznej wiedzy o moralnoci,

moe wspczesny czowiek takie ostateczne odpowiedzi otrzyma91.
Proponowana przez Stanisawa Kamiskiego koncepcja etyki klasycznej ma wyranie ksztat personalistyczno-deontologiczny. Wjej
centrum widoczna jest osoba wraz zjej przyrodzon godnoci ipowinnoci, ktra wtej godnoci znajduje swj ontyczny fundament.
Rola osoby wstrukturze moralnoci, szczeglnie dowiadczenia, jest
bardzo wana i rozstrzygajca o caym profilu epistemologicznym
etyki. Istotnym jej znamieniem jest przede wszystkim teizm chrzecijaski, wyraajcy si wprzekonaniu, e Bg Osobowy jest ostatecznym rdem igwarantem uprawomocnienia powinnoci wszelkiego
moralnego dziaania. Co, raz jeszcze podkrelam, nie oznacza, e jest
to teologia moralna! ciga to na etyk klasyczn zarzut konfesyjnoci i ekskluzywizmu. Widoczne s w niej take inspiracje antropologiczno-etycznymi analizami Karola Wojtyy, ktre pniej, jak
ju zostao to zaznaczone, zostay rozwinite przez jego ucznia ks.
Tadeusza Stycznia, ktry Karola Wojty iStanisawa Kamiskiego
uwaa za swoich etycznych mistrzw92.
Summary
The model of ethics proposed by S. Kaminski is metaphysical and maximalist universalistic and fundamentalist, in both a metaphysical and an
91
Ograniczajc warto minimalistycznych metod, nie pomniejsza si ich wanej roli wkulturze. Chodzi tylko opodkrelenie, e nie s one wstanie adekwatnie
zaspokoi silnej iwyranej tendencji czowieka do metafizyki maksymalistycznej.
S. Kamiski, Wspczesne metody metafizyki, art. cyt., s. 130. Moglibymy, parafrazujc przywoane sowa Kamiskiego, powiedzie, e owe minimalistyczne metody
nie s wstanie zaspokoi wczowieku potrzeby uprawiania etyki maksymalistycznej, ktra odpowiadaaby na wszystkie drczce go pytania zdziedziny ycia moralnego.
92
Interesujce uwagi ocharakterze semiotyczno-metodologicznym znajdujemy
uucznia S. Kamiskiego, S. Majdaski, Ethicae loci naturales. Wybrane uwagi irefleksje metaetyczne, Summarum 34 (54) 2005, s. 17-47.
310
Piotr Duchliski
epistemological sense. His classical conception of ethics is personalist and

deontological. At the center of the theory is a person, with his or her innate
dignity and duty, in which that dignity finds its ontic foundation. The role of
the person in the structure of morality is very important indeed decisive
for the overall significance of epistemological ethics. It is, importantly, also
a sign of Christian theism: the belief that God is the ultimate source of all of
the moral duties that legitimize action. It can be seen as having an anthropological inspiration: the ethical analysis of Karol Wojtyla, later developed by
his disciple, Father Tadeusz Stycze, who considered Wojtyla and Kaminski
masters in respect of their ethics.
SYLWETKI
FILOZOFW
Roman Darowski
Jolanta Koszteyn
Profesor Piotr Lenartowicz SJ (1934-2012).
Biografia Bibliografia Filozofia
Biografia
Piotr Lenartowicz, syn Wiesawa i Krystyny z domu Schneider,
urodzi si 25 VIII 1934 r. wWarszawie. Wr. 1951 zda egzamin maturalny wIII Gimnazjum im. Jana Sobieskiego wKrakowie. Rok pniej rozpocz studia na Wydziale Lekarskim Akademii Medycznej
wWarszawie, gdzie w1958 r. uzyska dyplom lekarza medycyny. Od
1956 r. pracowa jako asystent wZakadzie Fizjologii Czowieka AM
wWarszawie, a od 1958 r. rwnie w Zakadzie Fizjologii Polskiej
Akademii Nauk wWarszawie. Rozpraw doktorsk na temat Wpyw
soli amonowych na elektrokortikogram i korowe potencjay bezporednio wywoane, wykonan pod kierunkiem prof. dr. med. Franciszka Czubalskiego, obroni w1961 r. na Wydziale Lekarskim Akademii
Medycznej wWarszawie, ju bdc wnowicjacie wKaliszu.
Do zakonu jezuitw wstpi 1 XI 1960 r. iw Kaliszu odby dwuletni nowicjat. W latach 1962-1965 studiowa filozofi na Wydziale Filozoficznym TJ wKrakowie, gdzie uzyska kanoniczny stopie
licencjata filozofii, rwnowany magisterium. Nastpnie studiowa
na Wydziale Teologicznym Bobolanum w Warszawie (1965-1969),
gdzie rwnie uzyska licencjat. wicenia prezbiteratu po trzecim
roku studiw teologicznych przyj 17 VI 1968 r. wWarszawie.
314
W 1971 r. rozpocz studia doktoranckie na Uniwersytecie Gregoriaskim w Rzymie, pracujc w okresie 1972-1973 jako kapelan
wWestminster Cathedral wLondynie iuczestniczc wseminarium,
jakie wOxford University prowadzi prof. Rom Harr. Doktorat zfilozofii uzyska w1975 r. na Uniwersytecie Gregoriaskim wRzymie
na podstawie rozprawy pt. Phenotype-Genotype Dichotomy: an essay
in theoretical biology (Rome 1975), przygotowanej pod kierunkiem
prof. Jerzego Szaszkiewicza SJ.
Po powrocie do Polski by przez rok duszpasterzem akademickim
na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Od 1978 do 1998 r. by kapelanem sistr ze Zgromadzenia Crek Boej Mioci wKrakowie,
ul. Pdzichw 16.
Od 1976 r. na Wydziale Filozoficznym TJ wKrakowie (obecnie
Akademia Ignatianum) wykada wprowadzenie do filozofii oraz filozofi przyrody oywionej, aod 1990 r. take filozofi poznania.
W 1985 r. uzyska stopie doktora habilitowanego na Wydziale Filozoficznym Papieskiej Akademii Teologicznej wKrakowie (obecnie
Uniwersytet Papieski Jana Pawa II) na podstawie ksiki Elementy
filozofii zjawiska biologicznego (Krakw 1986)1. W 1991 r. Wielki
Kanclerz Wydziau, Przeoony Generalny Peter-Hans Kolvenbach SJ
po uzyskaniu Nihil obstat Watykaskiej Kongregacji pro Institutione
Catholica mianowa go profesorem nadzwyczajnym na Wydziale Filozoficznym TJ wKrakowie, aw 1999 r. profesorem zwyczajnym.
W latach 2002-2004 Piotr Lenartowicz by prorektorem Wyszej
Szkoy Filozoficzno-Pedagogicznej Ignatianum w Krakowie. Przez
pierwszy semestr roku akademickiego 1986/87 wykada histori
filozofii i filozofi przyrody na Wydziale Filozoficznym Colorado
State University w Fort Collins (USA). Od 1991 r. wykada take
1
Ksika wzbudzia przychylne zainteresowanie wrd biologw i filozofw,
o czym wiadcz m.in. nastpujce recenzje: Szczepan laga, Wok filozofii zjawiska biologicznego. Studia Philosophiae Christianae, ATK, 24: 1988, nr 1, s. 201210; Wadysaw J.H. Kunicki-Goldfinger, Nowe spojrzenie na biologi. Przegld
Powszechny. 1. 1988, s. 125-129; Anna Dyduch-Falniowska, Pocztek drogi. Zagadnienia Filozoficzne wNauce. X/1988, s. 57-62.
Profesor Piotr Lenartowicz SJ (1934-2012)
315
wWyszym Seminarium Duchownym Ojcw Kapucynw wKrakowie. Wlatach 1993-2003 by zatrudniony na Wydziale Filozoficznym
Papieskiej Akademii Teologicznej wKrakowie. Od 1995 do 2001 r.
by przewodniczcym Towarzystwa Naukowego Ksiy Jezuitw
w Krakowie. Od 1995 do 2010 r. by w Ignatianum kierownikiem
Katedry Filozofii Przyrody Oywionej.
W latach 1982-1990 uczestniczy wseminariach Nauka Religia
Dzieje, ktre zudziaem Jana Pawa II odbyway si wCastel Gandolfo. Wraz zprof. J.A. Janikiem by redaktorem 4 tomw materiaw ztych wanie seminariw.
Bra te udzia w europejskich zjazdach jezuitw zajmujcych
si profesjonalnie dziaalnoci w dziedzinie nauk przyrodniczych
(Aix-en-Provence 1989, Barcelona 1991, Gdynia 1993, ktrego by
wsporganizatorem) oraz wpodobnych spotkaniach jezuitw wykadajcych filozofi (Zagrzeb 1995, Krakw 1998). Uczestniczy te
wkilku kongresach otematyce filozoficznej iby zapraszany zwykadami przez instytucje naukowe wkraju iza granic (Austria, Sowacja, USA).
W r. 1995 nawiza wspprac zdr Jolant Koszteyn, biologiem
iekologiem, adiunktem wZakadzie Ekologii Morza Instytutu Oceanologii PAN wSopocie. W1997 r. doszo do oficjalnego porozumienia owsppracy midzy Wydziaem Filozoficznym TJ iZakadem
Ekologii Morza IO PAN.
Wieloletnia dziaalno dydaktyczna i naukowo-pisarska Piotra
Lenartowicza dowodzi cigej ambicji, by studentom iczytelnikom
przekazywa najnowszy, uaktualniony stan wiedzy wdziedzinie biologii i by na tym uzupenianym systematycznie obrazie ukazywa
znaczenie poj przyrodniczych, istotnych dla filozoficznej wizji
rzeczywistoci. Nawizujc do tradycji arystotelesowsko-tomistycznych, by zwolennikiem obiektywizmu i pluralizmu ontycznego.
W tym wanie duchu interpretowa odkrycia wspczesnej empirii
nauk biologicznych.
Ojciec Piotr Lenartowicz pracowa niemal do koca swego ycia. Mimo dolegliwoci ktre jak si potem okazao byy skutkiem
316
choroby nowotworowej prowadzi dalej zajcia dydaktyczne na

Ignatianum. Wlipcu 2012 r. uczestniczy jako promotor wobronie pracy swego doktoranta. Nawet we wrzeniu, gdy osabiony
iwyczerpany chorob siedzia przy biurku lub lea wku, prosi
oczytanie inanoszenie modyfikacji do poszczeglnych rozdziaw
nowego wydania swego podrcznika zteorii poznania.
Prof. zw. dr hab. Piotr Lenartowicz zmar 10 padziernika 2012 r.
w swym pokoju w Krakowskim Kolegium Jezuitw, majc 78 lat.
Uroczystoci pogrzebowe odbyy si 15 padziernika. Msz w. koncelebrowao 115 ksiy. Przewodniczy o. Tomasz Kot, Prowincja
Warszawski, akazanie wygosi o. Henryk Pietras, Rektor Akademii
Ignatianum. Obrzdom na cmentarzu Rakowickim przewodniczy ks.
kard. Franciszek Macharski. Zosta pochowany wgrobowcu jezuitw
przy alei gwnej.
Bibliografia
[Przy pracach zespoowych kolejno autorw
podano wnawiasie kwadratowym]
(1957) Examination of the Effect on the Heart Activity of aBrain Extract Obtained by the Florey Method. Bulletin de lAcadmie Polonaise des
Sciences, Classe VI, 5, s. 271-276. [Romanowski W., Lenartowicz P., Janczarski I.].
(1960a) Blood Free Ammonia Level and Conditioned Motor Reflexes in
Rabbits after Cardiazol Shock. Bulletin de lAcadmie Polonaise des Sciences, Classe VI, 8, s. 529-533.
(1960b) Przyczynek do zagadnienia genezy potencjaw korowych bezporednio wywoanych. Prace VIII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Fizjologicznego, 7-10 XII 1960. Acta Physiologica Polonica, 5/6, s. 802.
(1960c) The Effect of the Ammonium Salts on Electrocorticogram
and Cortical Diversity Evoked Potentials: preliminary report. Bulletin de
lAcadmie Polonaise des Sciences, Classe VI, 8, s. 353-357.
(1961) Wpyw soli amonowych na elektrokortiogram ikorowe potencjay bezporednio wywoane. Acta Physiologica Polonica, 7, s. 365-380.
317
(1972) Owczesnych stadiach ewolucji czowiekowatych. s. 160-213;

W: Darowski R. SJ (red.) Czowiek iwiat. Szkice filozoficzne, Krakw.
(1975) Phenotype-Geneotype Dichotomy. Pontificia Universitas Gregoriana. Roma, s. 233.
(1978/79) Aspekt porzdku wzjawiskach yciowych. Zagadnienia Filozoficzne wNauce. s. 54-65. [Lenartowicz P., Ziemiaski S.].
(1979) Wprowadzenie do zagadnie filozoficznych. Wydzia Filozoficzny TJ, Krakw, s. 130.
(1980a) Analiza pojcia wycelowania zewntrznego. Studia Philosophiae Christianae, 16, nr 2, s. 39-54.
(1980b) Pojcie caoci i przyczyny w dziejach embriologii. s. 207244; W: Darowski R. SJ (red.) Studia zhistorii filozofii. Ksiga pamitkowa
zokazji 50-lecia pracy naukowej ks. Profesora Pawa Siwka SJ, Krakw.
(1980c) ycie porzdkujcy ruch materii. Znak, 32, s. 203-215. [Lenartowicz P., Ziemiaski S.].
(1983) Mitologia programu genetycznego DNA. Znak, r. 35, nr 34,
s. 881-898.
(1984) Caociowo procesu yciowego na poziomie molekularnym.
s. 48-70; W: Janik J.A. iLenartowicz P. SJ (red.) Nauka Religia Dzieje.
II Sympozjum Interdyscyplinarne w Castel Gandolfo, 6-9 wrzenia 1982.
pod red. J.A. Janika iP. Lenartowicza. Wydzia Filozoficzny TJ, Krakw.
(1986a) Elementy filozofii zjawiska biologicznego. WAM, Krakw,
s. 478.
(1986b) Wiarygodno twierdze przyrodniczych. s. 73-100; W: Janik
J.A. iLenartowicz P. SJ (red.) Nauka Religia Dzieje, III Interdyscyplinarne Seminarium wCastel Gandolfo, 1984, Wydz. Filoz. TJ, Krakw.
(1986c) History and philosophy of biological sciences, Colorado State
Univ., Kinkos Copies, Fort Collins, CO, A4, s. 81 [materiay uzupeniajce
do prowadzonych tam wykadw].
(1988) Wok problemw filozofii przyrody Tezy iwtpliwoci. Przegld Powszechny, nr 1/797, s. 129-133.
(1990a) Reconstruction of the genealogy of Homo sapiens: acase study in the theory of evolution (summary). Jesuits in Science, nr 6, s. 14-16.
(1990b) The Reconstruction of the genealogy of Homo sapiens: acase
study in the theory of evolution. Rocznik Wydziau Filozoficznego TJ
wKrakowie Annuarium Facultatis Philosophicae SJ, 1990, Krakw 1991,
s. 37-52.
318
(1990c) Problem rekonstrukcji wczesnych czowiekowatych. s. 107130; W: Janik J.A. iLenartowicz P. SJ (red.) Nauka Religia Dzieje. V Interdyscyplinarne Seminarium wCastel Gandolfo, 8-11 sierpnia 1988, Wydz.
Filoz. TJ, Krakw.
(1991a) Aborcja sprawiedliwo czy dyskryminacja? Pismo Oklne. Biuletyn Informacyjny Biura Prasowego Episkopatu Polski, 18-24 lutego 1991, nr 8, s. 16-20.
(1991b) Aborcja sprawiedliwo czy dyskryminacja? Horyzonty
Wiary, zesz. 6, s. 5-24.
(1991c) OBiblii, ewolucji iwiarygodnoci. Znak, r. 43, nr 1, s. 93-99.
(1991d) Reconstruction of the genealogy of Homo sapiens: acase study in the theory of evolution (full text). Lectures and communications of the
Meeting of European Scientist Jesuits, La Baume, Aix-en-Provence, France,
26th-30th Sept. 1989,
(1991e) Seminaria interdyscyplinarne wCastel Gandolfo. Horyzonty
Wiary, nr 9, s. 77-79.
(1992a) Ewolucja dylematu. (rec. ksiki M. Heller, J. yciski, Dylematy ewolucji, Polskie Towarzystwo Teologiczne, Krakw 1990), Logos
iEthos, nr 1, s. 118-121.
(1992b) Molecular codes and signals. Lectures and communications of
the Meeting of European Scientist Jesuits. Sant Cugat del Valles, Barcelona,
Spain, 1991, Jesuits in Science, nr 8, s. 13-21.
(1992c) Sens izakres pojcia informacji genetycznej. s. 307-319; W:
Such J., Pakszys E., Czerwonogra I. (red.) Rozprawy iszkice zfilozofii imetodologii nauk, WN PWN, Warszawa.
(1992d) Totipotencjalno kluczowe pojcie biologii rozwoju. s. 87118; W: Janik J.A. (red.) Nauka Religia Dzieje. VI Seminarium Interdyscyplinarne wCastel Gandolfo, Uniwersytet Jagielloski. Krakw.
(1993a) Molecular codes and signals. Rocznik Wydziau Filozoficznego TJ wKrakowie Annuarium Facultatis Philosophicae SJ, 1991-1992,
Krakw 1993, s. 219-227.
(1993b) Stawanie si czowiekiem Polemika zartykuem Jerzego
Strojnowskiego. Znak, r. 45, nr 452, z. 1, s. 55-64.
(1993c) Przyroda poznawana osobicie. Czas Kultury, t. IX, nr 1(43),
s. 78-80.
(1993d) Rozwj ipostp wwietle empirii biologicznej. s. 173-187; W:
Ky S. (red.) Humanizm ekologiczny, T. 2, Materiay Sympozjum Kryzys
319
idei postpu wymiar ekologiczny, Lublin, 7-8 grudnia 1992, Politechnika

Lubelska, Lublin.
(1993e) Teoria poznania [program wykadw]. Rocznik Wydziau
Filozoficznego TJ w Krakowie Annuarium Facultatis Philosophicae SJ,
1991-1992, Krakw 1993, s. 59-60.
(1993f) Fundamental patterns of biochemical integration. Rocznik
Wydziau Filozoficznego TJ w Krakowie Annuarium Facultatis Philosophicae SJ, 1991-1992, Krakw 1993, s. 203-217.
(1994a) III Europejski Zjazd Jezuitw Przyrodnikw, Gdynia, 8-12
wrzenia 1993 (wraenia irefleksje). Rocznik Wydziau Filozoficznego TJ
wKrakowie Annuarium Facultatis Philosophicae SJ, 1993-1994, Krakw
1994, s. 247-250.
(1994b) O,,cudach probabilistycznych, czyli fakt selekcji iodmowa
poznania tego faktu. Rocznik Wydziau Filozoficznego TJ wKrakowie Annuarium Facultatis Philosophicae SJ, 1993-1994, Krakw 1994, s. 99-147.
(1994c) Odkrycie pradziadka-mapoluda? Horyzonty Wiary, t. 5, z. 4,
s. 57-62.
(1994d) Racjonalno ducha, czy racjonalno ycia? (wykad inauguracyjny na PAT wKrakowie, 20 X 1994). Magazyn Sowo. Dziennik
Katolicki, nr 45(56) 4-6 listopada, s. 10-11; Kwartalnik Filozoficzny (UJ),
t. 23, z. 2, 1995, s. 87-98.
(1995a) Elementy teorii poznania szkice wykadw. Wydzia Filozoficzny TJ wKrakowie, ss. 184.
(1995b) Ozgubnym wpywie filozofii na nauki biologiczne. Znak, r. 47,
nr 6, s. 44-56.
(1996a) Na czym si oprze: Zdrowy rozsdek? Nauka? Wiara religijna? Rozdarcie wiatopogldowe. Horyzonty Wiary, nr 1, s. 45-66.
(1996b) The body-mind dichotomy: aproblem or artifact? Forum Philosophicum [Fac. Philos. SJ, Cracovia Krakw], t. 1, s. 9-42.
(1996c). Zjawisko biologiczne apojcie racjonalnoci (spr ogenez
poj teleologicznych). Ruch Filozoficzny, t. 53, z. 2-3, s. 197-207.
(1997a) Are we fully shaped and determined by our genes? s. 67-80; W:
Genethik. Internationale Mediziner Arbeitsgemeinschaft, 41. Internationales
Karwochenseminar, 9.-14. April 1997, St. Virgil, Salzburg.
(1997b) Biological adaptation: dependence or independence from environment? Forum Philosophicum, t. 2, s. 71-102. [Koszteyn J., Lenartowicz P.].
(1997c) Sowniczek niektrych terminw politycznych. s. 145-149; W:
Lenartowicz P. SJ (red.) Ksztatowanie postawy obywatelskiej. Zbir tekstw, Wydzia Filozoficzny TJ, Krakw.
320
(1997d) Indywidualne ispoeczne zo aborcji. Horyzonty Wiary, r. 8,

nr 1(31), s. 51-64.
(1998a) Elementy teorii poznania szkice wykadw. Wydzia Filozoficzny TJ, Krakw, ss. 184.
(1998b) Substancja ipoznanie afilozofia nauki. Edukacja Filozoficzna
(UW), 24, s. 83-87. [Lenartowicz P., Koszteyn J.].
(1998c) Wprowadzenie do zagadnie filozoficznych. Wyd. II. Wydzia
Filozoficzny TJ, WAM, Krakw, ss. 151 [we wsppracy z J. Bremerem
iJ. Koszteyn].
(1999a) Ku harmonii poznania racjonalnego izaufania Bogu. s. 97109; W: Mdel K. SJ (red.) Rozum iwiara mwi do mnie. Wok Encykliki
Jana Pawa II Fides et Ratio. Wyd. WAM, Krakw. [Lenartowicz P., Koszteyn J.].
(1999b) Oterminach opisujcych przekaz informacji pomidzy organizmami. Studia Philosophiae Christinae, ATK, 35, nr 1, s. 19-41. [Koszteyn
J., Lenartowicz P.].
(1999c) On the descriptive terminology of the information transfer
between organisms. Forum Philosophicum, t. 4, s. 165-205. [Koszteyn J.,
Lenartowicz P.].
(1999d) Rola zjawisk zintegrowanych w argumentacji za istnieniem
Stwrcy. s. 120-144; W: Latawiec A. (red.) Midzy filozofi przyrody aekofilozofi, Wyd. Uniwersytetu Kardynaa Wyszyskiego, Warszawa. [Lenartowicz P., Koszteyn J., Janik P.].
(1999e) Substance and cognition of biological phenomena. Forum Philosophicum, t. 4, s. 55-71.
(2000a) Fossil hominids an empirical premise of the descriptive definition of Homo sapiens. Forum Philosophicum, t. 5, s. 141-176. [Lenartowicz P., Koszteyn J.].
(2000b) On some problems concerning observation of biological systems.
Analecta Husserliana, LXVI, s. 107-119. [Lenartowicz P., Koszteyn J.].
(2000c) Scjentyzm pozytywy inegatywy. Zeszyty Naukoznawcze, 2-3
(144-145), s. 275-283. [Koszteyn J., Lenartowicz P.].
(2000d) Wprowadzenie do zagadnie filozoficznych. Wyd. III. Wydzia
Filozoficzny TJ, WAM, Krakw, ss. 201 [we wsppracy z J. Bremerem].
[Lenartowicz P., Koszteyn J.].
(2001) Integracja dynamiki biologicznej adrzewa rodowe istot ywych.
Filozofia Nauki, 2(34), s. 59-72. [Koszteyn J., Lenartowicz P.].
321
(2002a) Descriptive foundations of the metaphysics of life. s. 513-518;

W: Proceedings of the Metaphysics for the Third Millennium Conference,
September 5-8, 2000. Vol. I, Roma. [Lenartowicz P., Koszteyn J.].
(2002b) On Paley, epagog, technical mind and afortiori argumentation. Forum Philosophicum. Fac. Philos. SJ, Cracovia, T. 7, s. 49-83. [Lenartowicz P., Koszteyn J.].
(2005a) Wyjciowe przesanki teorii ycia biologicznego. s. 25-40; W:
Bugajak G., Latawiec A. (red.) Wposzukiwaniu istoty ycia. Wyd. UKSW,
Warszawa. [Lenartowicz P., Koszteyn J.].
(2005b) Trzy koncepcje dynamiki biologicznej: arystotelesowska, neodarwinowska, inteligentnego projektu. s. 367-388; W: Ziemiaski S. (red.)
Philosophia vitam alere. Prace dedykowane ksidzu Profesorowi Romanowi
Darowskiemu SJ zokazji 70-lecia urodzin. Wysza Szkoa Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatianum, Wyd. WAM, Krakw.
(2005c) Ostaroytnoci czowieczestwa. Kwartalnik Filozoficzny,
33 (4), s. 35-59.
(2005d) Recenzja ksiki: Dominique Lambert, Ren Rezshazy, Comment les pattes viennent au serpent? Essai sur ltonante plasticit du vivant, Paris 2004, Forum Philosophicum. Fac. Philos. SJ, Cracovia, T. 10,
s. 278-280.
(2006a) O staroytnoci czowieczestwa, s. 15-46; W: urek A.
(red.) Czowiek ijego religijno. Questiones ad disputandum 7, Wyd. Byblos, Tarnw (przedruk z: Kwartalnik Filozoficzny, 2005).
(2006b) O empirycznych przesankach pluralizmu bytowego. Forum
Philosophicum. T. 11, s. 37-53.
(2006c) Czy istniej dusze rolin izwierzt, ajeli tak, to skd si
one bior? s. 467-488; W: Darowski R. SJ (red.) Philosophiae & Musicae.
Ksiga Pamitkowa z okazji Jubileuszu 75-lecia urodzin Prof. Stanisawa
Ziemiaskiego SJ. Wysza Szkoa Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatianum,
Wyd. WAM, Krakw.
(2006d) Wiedza przyrodnicza nauka religia a spr pomidzy
monizmem i pluralizmem bytowym. Filozofia Nauki, Rok XIV, Nr 1(53),
s. 69-84.
(2008a) Struktura ontyczna bytu ywego w arystotelizmie. s. 303358; W: Jaroszyski P., Tarasiewicz P., Chodna I., Smole-Wawrzusiszyn
M. (red.) Ewolucjonizm czy kreacjonizm? Fundacja Lubelska Szkoa Filozofii Chrzecijaskiej, Lublin. [Koszteyn J., Lenartowicz P.].
322
(2008b) Allometria zasada inarzdzie rekonstrukcji paleontologicznych. s. 25-40; W: Bugajak G., Tomczyk J. (red.) Wposzukiwaniu swoistoci
czowieka. Wyd. UKSW, Warszawa.
(2008c) Celowo dynamiki biologicznej abezkierunkowo wewolucjonizmie darwinowskim. s. 317-344; W: Maryniarczyk A., Stpie K., Gondek P. (red.) Spr ocel. Problematyka celu icelowociowego wyjaniania.
Zadania Wspczesnej Metafizyki, T. 10, Lublin.
(2008d) Pokusa Inteligentnego Projektu. s. 15-22; W: Janik
J.A. (red.) Prace Komisji filozofii nauk przyrodniczych PAU, T. II, PAU,
Krakw.
(2008e) Scenariusze darwinizmu a rekonstrukcje szcztkw praczowieka. Przegld Filozoficzny Nowa seria, r. 17, nr 3(67), s. 181-196.
(2010a) Czy empiria biologiczna ma jakie znaczenie dla filozofii czowieka? W: Janeczek S. (red.) Antropologia. Dydaktyka Filozofii. T. I, Wyd.
KUL, Lublin, s. 37-272.
(2010b) Ludy czy mapoludy? Problem genealogii czowieka. Wysza
Szkoa Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatianum, Krakw, ss. 418.
(2011) The locomotion of the hominids. W: Mond-Kozowska W. (red.)
Estetyka Porwnawcza, tom 2: Kroki irytmy Afryki, Wydawnictwo Ignatianum, Krakw; s. 41-54. [Mond-Kozowska W. (ed.) Studies on Comparative
Aesthetics, volume 2: Rhythms and Steps of Africa, Wydawnictwo Ignatianum, Cracow, s. 41-54].
(2012) Rekonstrukcja biologii ipsychologii hominidw. Rocznik Filozoficzny Ignatianum, t. XVIII: 2012, s. 211-238.
Cel. W: Roskal Z.E. (red.) Encyklopedia Filozofii Przyrody. [Lenartowicz P., Koszteyn J.] [przekazane do druku].
Dusza. W: Roskal Z.E. (red.) Encyklopedia Filozofii Przyrody. [Lenartowicz P., Koszteyn J.] [przekazane do druku].
Teksty popularyzatorskie, wywiady
(1986) Dlaczego Koci popiera naturaln regulacj pocz? Posaniec
Serca Jezusa, Chicago, 1/86.
(1989) Kiedy powsta Caun Turyski? Posaniec Serca Jezusowego,
WAM Krakw, 3/89.
(1997) Czy wspczesna nauka mwi o Bogu? s. 89-114; W: Kijas
Z. OFMConv (red.) Mwi oBogu, Stow. Civitas Christiana i,,Bratni Zew.
[Koszteyn J., Lenartowicz P.].
323
(2001a) Kalski R. SJ, O duszy, wspczesnej biologii i klonowaniu.

[Wywiad zP. Lenartowiczem SJ] Gazeta Niedzielna (Londyn) 14 padziernika 2001, s. 4.
(2001b) Mazurek R. Mnie rozwj nauki nie martwi. [Wywiad
zP. Lenartowiczem]. Nowe Pastwo, nr 21 (287) 25 maja 2001, s. 9-13.
(2001c) Osuchowa A. Czy hodowanie ludzkich tkanek to zbrodnia?
[Wywiad zP. Lenartowiczem] Go Niedzielny, nr 34, 26 VIII, 2001, s. 5.
(2001d) Banie homeopatw. Jezus yje. Nr 18, s. 28.
(2005) Homoseksualizm stan nienormalny. Wzrastanie, nr 191,
s. 25. [Lenartowicz P., Koszteyn J.].
(2006a) Saby J. Diabe tkwi wszczegach. [Wywiad zP. Lenartowiczem] Cel. Nr 4/7, s. 27.
(2006b) Willma A. Czy teoria ewolucji to kamstwo? [Wywiad zP. Lenartowiczem] Gazeta Pomorska, 2 listopada 2006, s. 7. <http://www.stworzenie.org/pliki//96.pdf>
(2007) wider J. Kreacjonici s wrd nas. [wywiad zG. Moczydowskim iP. Lenartowiczem]. Dziennik Polski, 29 czerwca 2007, s. 25.
(2008) Przyroda uwielbia swego Stwrc, s. 148-163. W: Krlikowski
W. (red.) Przyj mio iwe wszystkim miowa, Wyd. WAM, Krakw.
(2009) Goawski P. Wolno widzenia. [Wywiad zP. Lenartowiczem]
Polskie Radio, 22 lutego 2009. <http://www.polskieradio.pl/nauka/artykul.
aspx?page=21&id=88845>
Tematyka religijna
(1982-1989) pod pseudonimem Ojciec Operariusz seria krtkich refleksji pod zbiorowym tytuem Tylko dla grzesznikw:
I cz wPosacu Serca Jezusowego, WAM, Krakw:
Nie mam silnej woli (1/82); Zo przelotne izo trwae (2-3/82); Dlaczego
grzesznik nie moe pj do nieba (4-5/82); Umartwienie azniszczenie (6/82);
Odrzewie bez lici (7/82); Onawracaniu si (8/82); Omuchach ipszczoach (9/82); O gotowaniu powide (10/82); Czy grzesznik moe si modli? (11/82); Gdzie tkwi korzenie? (12/82); Gra lodowa grzechu (1/83);
Lekarstwo na z wol (2/83); Gupi i leniwego serca (3/83); Niepokj
(4/83); Gorycz itsknota (5/83); Wezwanie izbawienie (6/83); Owinkach
morskich (7-8/83); O krzyu i o piekle (9/83); Ratunek (10/83); Skd si
wziy mier ipieko (11/83); Mio a do mierci (12/83); Omarionetkach
(1/84); OBoym zwycistwie (2/84); Zdrada czy zwycistwo (3/84).
324
II cz wPosacu Serca Jezusa, Chicago:

Grzech ikara (7-8/85); Niestety, ja mam z wol (10/85); Nie ma metody
na zbawienie (11/85); Leczenie demoralizacji (12/85); Igy czy widy (9/86); Dobra nowina dla wiewirek (2/87); Ostrze brzytwy (1/89).
(1989a) Filipiny wyzwolenie przez ofiar. Posaniec Serca Jezusowego,
6/89.
(1989b) Tajemnica Caunu Turyskiego. Posaniec Serca Jezusowego,
7/89.
(1995) 7 dowodw wyszoci kobiety nad mczyzn. List, 12/95,
s. 19.
(1996) Ofiara czowieka iofiara Boga. Rozmowy oPanu Bogu. ycie
Duchowe 6 (3), s. 79-90.
(1998a) OPanu Bogu, oHiobie io Szatanie. Instruktor [ZHR] V (VIII).
Nr. 37 (68).
(1998b) Prokop M. Osioek, karp, mak i ciemniaki. [Wywiad
zP. Lenartowiczem]. Jezus yje. Nr 8, s. 4-5.
(1998c) Prokop M. Niedoga? [Wywiad zP. Lenartowiczem]. Jezus
yje. Nr 8, s. 8.
(2003) Manecka-Sztok E. yciem Panu dzikowa. [P. Lenartowicz,
odpowied na ankiet]. Salwator, XXVII, 3, s. 6.
Redakcja prac zbiorowych
(1986) Nauka Religia Dzieje, III Interdyscyplinarne Seminarium
wCastel Gandolfo, 1984. Pod red. J.A. Janika iP. Lenartowicza, Wydzia
Filozoficzny Towarzystwa Jezusowego, Krakw, ss. 221.
(1988) Nauka Religia Dzieje. IV Interdyscyplinarne Seminarium
wCastel Gandolfo, 1986. Pod red. J.A. Janika iP. Lenartowicza SJ, Wydzia
Filozoficzny TJ, Krakw, ss. 253.
(1990) Nauka Religia Dzieje. V Interdyscyplinarne Seminarium
wCastel Gandolfo, 1988. Pod red. J.A. Janika iP. Lenartowicza SJ, Wydzia
(1997) Ksztatowanie postawy obywatelskiej. Zbir tekstw, Wydzia
Nadto opracowa iwyda pamitniki swego ojca Wiesawa Wspomnienia
szwoleera: Wojna roku 1920, niewola 1939-1945. Krakw 2005, Wydawnictwo WAM, ss. 128.
325
Dziaalno naukowo-pisarska
Pogldy filozoficzne
Zagadnienia paleoantropologiczne
Pierwsze naukowe publikacje Piotra Lenartowicza zlat 19561960, przed wstpieniem do zakonu jezuitw miay charakter specjalistyczny, empiryczny, eksperymentalny, adotyczyy neurofizjologii zwierzt (1957, 1960a, 1960b, 1960c, 1961).
W najwczeniejszej swej pracy ocharakterze bardziej filozoficznym Lenartowicz analizowa metody iwyniki rekonstrukcji wczesnych hominidw, rekonstrukcji opartych na kopalnych szcztkach
zwizanych zfilogenez czowieka (1972). Wswych badaniach stara
si nawizywa do stylu imetody Paula Overhage SJ2.
Lenartowicz usiowa rozpozna te elementy naszych poj
o wczesnych hominidach, ktre s dobrze udokumentowane, i oddzieli je od cech przypisywanych tym istotom na podstawie wyjciowego zaoenia, ktre nie zawsze byo explicite formuowane,
a czasem przyjmowane a priori, bez odpowiedniej dokumentacji
empirycznej. Na podstawie dokadnej analizy wielu przyczynkowych
bada Lenartowicz wysuwa hipotez, e wszystkie, nawet najstarsze
formy czowiekowate, datowane na par milionw lat temu, mog
si okaza szcztkami staroytnych, wymarych ras Homo sapiens.
Zakadanie odrbnoci gatunkowej i ,,przedrozumnoci rnorodnych form hominidw, yjcych wokresie przedneandertalskim,
stanowi rodzaj wybirczej iabsolutnie niekoniecznej, zpunktu widzenia prawidowoci biologicznych, formy wyjanienia. Wprzekonaniu
Paul Overhage (1906-1979), niemiecki teoretyk biologii, zajmowa si krytycznymi analizami danych iinterpretacji zjawisk biologicznych, zwaszcza wzakresie paleontologii iantropologii. Gwne jego dzieo to Die Evolution des Lebendigen
(Freiburg 1963, Herder). Stosowa on wpaleontologii swoist krytyk wewntrzn.
Porwnywa bezporedni, oczywist wymow szczegowych ifragmentarycznych
danych empirii biologicznej ipaleobiologicznej ztreci ikonsekwencjami bardziej
oglnych tez, proponowanych jako wyjanienie pyta izagadek napotykanych wtej
dziedzinie nauki.
2
326
Lenartowicza ani obserwowane wmateriale paleoantropologicznym

rnice wrozwoju uzbienia, ani rnice wbudowie czaszki, ani rnice wobjtoci mzgu nie wymagaj wprowadzania rnic gatunkowych (kazus Homo erectus, Homo neandertalensis iHomo sapiens)
ani tym bardziej rnic rodzajowych (kazus Australopithecus,
Paranthropus iHomo).
Biorc pod uwag plastyczno organw mastykacyjnych u yjcych obecnie ras ssakw (a nawet u rnorodnych ras ludzkich),
owe odmiennoci mona traktowa jako naturaln wobrbie konkretnego gatunku iproporcjonaln adaptacj do surowego, nierozcieranego sztucznie pokarmu. Charakteryzujca nowoytn ludzko
zredukowana forma uzbienia byaby wic zdaniem Lenartowicza
wyrazem zmian typu zanikowego. Natomiast dzisiaj powszechnie
jest przyjmowana hipoteza gatunkowego irodzajowego zrnicowania populacji hominidw. To stwarza osobliw, niewytumaczaln
jednorodno fenotypow, wyodrbnionych czysto teoretycznie
gatunkw irodzajw tych istot, wkontracie do ogromnych rnic
wrozwoju uzbienia osobniczego wjednym tylko gatunku szympansw lub wjednym tylko gatunku goryli. Niski poziom procesu technologicznego produkowania narzdzi kamiennych sprzed 2,5 miliona
lat te nie moe stanowi silnego argumentu ogatunkowej, atym bardziej rodzajowej odmiennoci hominidw, ktrych szcztki pochodz
ztak odlegego wczasie okresu. Rwnie wczasach historycznych
obserwowano istnienie plemion ludzkich, yjcych na bardzo niskim technologicznie poziomie kultury, ktra bez dostrzegalnych,
istotnych zmian trwa od pnego pliocenu. Lenartowicz uwaa, e
najbezpieczniejsz hipotez byoby zaliczenie wszystkich odnalezionych dotd szcztkw dwunonych form hominidw do gatunku
biologicznego Homo sapiens. Trudnoci teoretyczne takiej hipotezy
s jak twierdzi Autor znacznie mniejsze ni sprzecznoci lub niezwyke zbiegi okolicznoci, jakie wystpuj, gdy przyjmie si np.
przedrozumno Homo erectus, ktry skolonizowa nie tylko ca
Afryk, lecz zAfryki dotar prawie dwa miliony lat temu a na Jaw
(1988a, 1990a, b, 1991d, 1993b, 1994c, 2000a, 2005c, 2008b). Wy-
327
kopaliska wDmanisi (Gruzja) oraz na indonezyjskiej wyspie Flores

mog stanowi wiadectwo ludzkiego behawioru (produkcja narzdzi, opieka nad osobnikami niepenosprawnymi) form, ktrych ciao, cho anatomicznie ifizjologicznie typowo ludzkie, miao jednak
inne, mniejsze rozmiary (2005c, 2008b, 2010b, 2012).
Filozofia zjawisk biologicznych
Lenartowicz przyjmuje swoist koncepcj filozofowania. Filozofia to dostrzeganie, opisywanie iwyjanianie caoci jako caoci. Tak
rozumiana filozofia nie zakada z gry jednoci bytw, ale dopuszcza ich nieredukowalny pluralizm. Nie naley bowiem myli pojcia
caoci zpojciem wszystkoci. Wszystko bowiem moe si
okaza zbiorem bytw, anie ich jednoci. Nie istnieje bardziej oczywisty przykad caoci ni konkretny byt biologiczny, tzw. osobnik.
Std, jego zdaniem, biologia jest nauk filozoficzn par excellence.
Bytami biologicznymi s osobnicze cykle yciowe powizane wlinie
pokole. Fundamentaln cech cyklu yciowego jest integrujca dynamika rozwoju (biosynteza, morfogeneza iembriogeneza). Dlatego
analiza poj genetyki rozwoju, a w szczeglnoci poj fenotypu
igenomu, staa si przedmiotem jego pracy doktorskiej na Wydziale
Filozoficznym Uniwersytetu Gregoriaskiego (1975). Lenartowicz
dokona wniej przegldu idrobiazgowej analizy tej bazy empirycznej, zktrej wpocztkach XX wieku zrodzia si koncepcja genw
i koncepcja genotypu. Doszed on do wniosku, e genetyka Mendlowska jest tylko czstk ito drugoplanow genetyki Weismannowskiej, czyli genetyki rozwoju osobniczego (embriogenezy).
Rozwj osobniczy powinien by zdaniem Autora opisywany w obrbie czterech nieredukowalnych kategorii pojciowych:
cech podstawowych (istotnych dla danej formy ycia), cech adaptacyjnych (wystpujcych tylko w szczeglnych okolicznociach
zewntrznych), cech identyfikujcych (decydujcych obiologicznej
niepowtarzalnoci konkretnego osobnika lub rasy/odmiany) oraz
cech traumatycznych (okalecze anatomicznych, cytologicznych lub
328
biochemicznych). Tylko cechy identyfikujce twierdzi Lenartowicz

s przedmiotem praw wykrytych przez Mendla. Ekstrapolowanie
tych prawidowoci na cay, zintegrowany proces rozwoju organizmu
Lenartowicz uzna za podstawow wad nowoczesnych rekonstrukcji
filogenetycznych zjednej strony, ateorii tumaczcych koordynacj
rozwoju zdrugiej. Uwiadomi sobie te, e podstawowe dla genetyki
rozrnienie pomidzy fenotypem agenotypem jest (w pewnym zawonym sensie) tym samym rozrnieniem, jakiego Arystoteles dokona pomidzy ywym ciaem ajego dusz wegetatywn. Fenotyp
byby wic dzieem genotypu (genomu) ksztatujcego materia.
Lenartowicz przeprowadzi swoist reinterpretacj empirycznej bazy
genetyki molekularnej. Stara si wykaza, e monistyczne, redukcjonistyczne ichemiczne pojcie programu genetycznego (genomu)
jest absolutnie niewystarczajce dla wyjanienia dynamiki rozwoju
(biosyntezy, morfogenezy, embriogenezy) iregeneracji.
Kolejn ksik bya jego rozprawa habilitacyjna, podrcznik filozofii zjawiska biologicznego (1986a). Pogbi on wnim te analizy,
jakie wczeniej przeprowadzi wpracy doktorskiej irozbudowa zarwno pojcie bytu biologicznego, jak irekonstrukcj procesu poznawania tego bytu. Wepistemologicznym wtku swojego podrcznika
Autor wychodzi od szczegowej analizy sposobu ustalenia waciwych granic przedmiotu obserwacji, przechodzc nastpnie do procesu ksztatowania poj odpowiadajcych najbardziej oczywistym
cechom tego przedmiotu. Nastpnie zastanawia si nad pytaniami
wynikajcymi zopisu owych cech, co zkolei prowadzi go do refleksji nad warunkami, jakie musi speni poprawna izadowalajca odpowied. Jednym zistotnych warunkw jest wymg, aby odpowied
nie odwoywaa si do koncepcji rodzcych te same pytania, co zjawisko wyjciowe. Wyliczone na tym etapie warunki zacieniaj pole
poszukiwa istanowi zarwno podstaw dla odrzucania odpowiedzi
bdnych lub poznawczo jaowych, jak te wskazwk dla dalszych
projektw badawczych.
Analiza dynamiki organizmu ywego, przeprowadzona na podstawie wspomnianych wanie zaoe metodologicznych, doprowadza
Lenartowicza do podkrelenia kilku oglniejszych stwierdze.
329
1. Funkcja organu jest zjawiskiem pochodnym wobec zjawiska

rozwoju tego organu. Wdynamice dojrzaego organizmu daje si wyranie dostrzec struktury funkcjonalne, cechujce si skrajnie oszczdnym iwysoko wydajnym przepywem lub transformacj energii. Te
precyzyjne struktury nie s jednak fundamentem dynamiki biologicznej, lecz jej kresem. Fundamentalne znaczenie Lenartowicz przypisuje dynamice epigenezy integrujcej, procesom rozwoju, wktrych organy budowane s zchaotycznych porcji energii iczsteczek materii
mineralnej otoczenia. Procesy rozwoju cechuje wsposb logicznie
konieczny zoono, selektywno i koordynacja zdecydowanie
wiksza od zoonoci, selektywnoci ikoordynacji efektu kocowego (struktur funkcjonalnych). Innymi sowy, jakakolwiek prba zredukowania dynamiki rozwoju do dynamiki funkcjonowania jest nieporozumieniem ipowanym bdem wksztatowaniu koncepcji ycia
(1978/79, 1980c, 1986c, 1993d, 1996c, 1997c, 2005a, b, 2008a).
2. Ukady funkcjonalne organw lub organelli komrkowych s
dynamicznie niepodzielne. Oznacza to, e ich wysoko wydajna dynamika jest uwarunkowana aktualnym istnieniem niepodzielnego
zespou korelacji. Korelacje obejmuj rnorodne formy materiau,
rnorodne formy ksztatu, rnorodne proporcje liczbowe, rnorodne relacje przestrzenne iczasowe. Kada zmiana jakiegokolwiek
ztych czysto fizycznych warunkw musi, na zasadzie prawidowoci
fizyczno-chemicznych, prowadzi do dramatycznego zaamania dynamiki funkcjonalnej. Wbiologii ta teza jest znana pod nazw prawa
all or none (1984, 1993f, 2000b, 2002b).
3. Ukady rozwojowe s procesami powstawania wspomnianych
wyej zoonych korelacji funkcjonalnych. Te procesy nie s zatem
wynikiem preformowanych struktur fizycznych, lecz rdem owych
struktur.
4. Dynamiki ukadw rozwojowych charakteryzuj si niezalenoci od skali przestrzennej (zmiana skali moe si wyraa zmniejszeniem lub powikszeniem narzdw dziesitki razy, anawet jak
np. uryb setki razy), wzgldn niezalenoci od aktualnego stanu
struktur (regeneracje), aich dynamika nie zatrzymuje si po osigni-
330
ciu poziomu penej funkcjonalnoci, lecz trwa dalej, prowadzc do

pynnej wymiany (odnowa) wszystkich czci ukadu.
5. Ukady rozwojowe danego gatunku stanowi zatem caoci czysto dynamiczne, mimo e moliwoci integracji materiau s wnich
wyranie ograniczone dostpnoci materiau, odpowiednich form
energii oraz innymi fizyczno-chemicznymi parametrami otoczenia.
Integracja, precyzja, doskonao dynamiki funkcjonalnej jest najbardziej oczywista wdojrzaej fazie cyklu yciowego, chocia jej pene pojcie wymaga skumulowania obserwacji, ktre byy zkoniecznoci analityczne, fragmentaryczne iwykluczay rwnoczesny ogld
na poziomie biochemicznym ianatomicznym. Rozwojowa faza cyklu
yciowego musi przebiega zpodobn precyzj idoskonaoci, inaczej albo rezultat kocowy nie byby tak doskonay, albo pogwacone
byyby pewne czasowe, materiaowe ienergetyczne ograniczenia wynikajce zpraw przyrody mineralnej. Nowoczesna biologia wwieloraki sposb potwierdza ten czysto logiczny wniosek. Trzeba doda,
e potwierdzenie tego wniosku dokonuje si te poprzez obserwacje
prowadzone na rnych poziomach przestrzennej i czasowej skali
cyklu yciowego.
Zatem w przekonaniu Lenartowicza zagadka genezy tej precyzji nie tylko nie znika, lecz wwietle bada XX wieku znacznie si
potguje.
Jeeli powysze stwierdzenia s prawdziwe, bdna musi by koncepcja abiogenezy, szukajca rde dynamiki rozwojowej wniefunkcjonalnych, losowych, chaotycznych dynamizmach materii mineralnej. Wyjanienia naley szuka gdzie indziej. Wtym kontekcie
Autor wskazuje, e z racji pozaempirycznych, czysto spekulatywnych (,,szsty postulat genomu), doszo do zdecydowanego zawenia poj dopuszczalnych naukowo. Aby sign po rozwizania
bardziej adekwatne do pyta wynikajcych zprocesw regeneracji,
totipotencjalnoci (klonowanie) iprzemiany metabolicznej (nieustanny proces odnowy struktur organizmu), naleaoby, sugeruje Autor,
krytycznie zrewidowa nowoytny materialistyczny paradygmat
nauk przyrodniczych. Jest to paradygmat jednego tylko typu substan-
331
cji biernego materiau ifundamentalnie chaotycznej, niezintegrowanej dynamiki energetycznej.

Wtek biologii rozwoju zaznacza si wyranie wobszernym referacie Lenartowicza, wygoszonym w Castel Gandolfo podczas
VI Seminarium Interdyscyplinarnego Nauka Religia Dzieje
wdniach 6-9 sierpnia 1990 r. (1992d, por. te 1980b). Wtym referacie omwi on niektre doniose, lecz mao znane odkrycia, lece
upodoa stosowanej obecnie metody klonowania organizmw. Podda te analizie dynamik faktycznej izdumiewajcej niepodzielnoci
procesw rozwoju (regeneracji, totipotencjalnoci), zjawiska znanego Arystotelesowi, a od przeszo stu lat dokadnie badanego przez
biologi rozwoju.
W pracy z Jolant Koszteyn Lenartowicz analizowa zjawisko adaptacji. Wie si ono z oczywist perfekcj dynamiki ycia
wkonkretnym rodowisku. Adaptacja jest konieczna ze wzgldu na
niezwyk wraliwo procesw rozwojowych. Jest ona dynamik
immanentn, orientujc si w parametrach otoczenia i aktywnie
przeciwstawiajc si jego szkodliwym wpywom. Takie rozumienie
adaptacji pozostaje wkontracie zrozpowszechnionym mniemaniem,
jakoby rodowisko wsppracowao zorganizmem wgenezie jego
struktur idynamizmw (1997b).
Kolejnym zagadnieniem kluczowym dla waciwej koncepcji ycia jest problem przekazu informacji. Ta tematyka bya zdominowana
przez modele ipojcia wywodzce si ztechniki ijzyka ludzkiego.
Dynamika transportu wewntrzkomrkowego, interpretacji sygnaw
sterujcych procesami rozwoju, przekazywania rezultatw orientacji
wotoczeniu ikomunikacji wbehawiorze godowym stanowi bogate rdo faktograficzne do bardziej filozoficznych analiz iinterpretacji. Lenartowicz (we wsppracy zJolant Koszteyn) podj wic
prb opisu zjawiska przekazu informacji i zdefiniowania pojcia
wpywu, bodca, znaku itp. na podstawie empirii biologicznej.
Organizmy ywe wykorzystuj wyprodukowane przez siebie arbitralne znaczki do komunikowania treci w sposb zaszyfrowany,
zrozumiay tylko dla wtajemniczonego. W biologii owadw zda-
332
rzaj si wypadki zamania szyfru i wykorzystywania przekazu

na niekorzy nadawcy. W biologii rolin opisywane s przypadki
decepcji, produkowania faszywych sygnaw dezorientujcych pasoyta, szkodnika. Wwyniku przeprowadzonych analiz okazao si,
e wtego typu procesach informacji lub dezinformacji kluczow rol
odgrywa orientacja, czyli pewna dynamika protopoznawcza (1999b
i c; por. te 1996b). Nie da si jej opisa w kategoriach monizmu
materialistycznego iredukcjonizmu neurofizjologicznego, poniewa
nie ma ona charakteru przyczynowo-skutkowego. Jest bowiem autonomiczn dynamik podmiotu inie prowadzi do modyfikacji przedmiotu. Faktyczny brak pojcia orientacji wnowoczesnych ujciach
dynamiki biologicznej jest w wielu przypadkach kompensowany
uciekaniem si do zaskakujco oczywistych form animizmu.
Innym, szczegowym tematem badanym przez Lenartowicza, by
problem szacunkowej oceny selektywnoci procesw rozwoju na poziomie biochemicznym. Zjednej strony, nawizujc do konkretnych
odkry zzakresu procesu syntezy enzymw wkomrce ywej, Lenartowicz dokadnie iprzejrzycie ukaza, jak prawidowo zaszyfrowana
kodem genetycznym czsteczka DNA wstpnie determinuje zasadnicze ramy struktury konkretnego enzymu. Zdrugiej strony ukazuje on
(na podstawie tych samych, empirycznych rde wiedzy biologicznej), jak ta wstpna informacja musi by uzupeniona, aby doszo do
prawidowego uksztatowania ostatecznej formy enzymu (lub innej,
funkcjonalnej makroczsteczki). Ten ilociowy przyrost informacji
rozumianej jako wznoszenie na wysze poziomy selektywnoci
nawet przy najbardziej prymitywnej formie oceny wynosi kilkadziesit rzdw wielkoci. Deficyt informacyjny czsteczki DNA jest od
kilkunastu lat zdaniem Lenartowicza niepowtpiewalnym faktem,
stale potwierdzanym przez nowe, rnorodne formy obserwacji ieksperymentu wbiologii molekularnej (1983, 1992c, d; 1993a; 1997a).
Problem skrajnie precyzyjnej selektywnoci procesw zachodzcych wnajprostszych ze znanych form bakterii wie si oczywicie
zrozwaaniami typu probabilistycznego igeneralnie statystyki zjawisk losowych. W osobnej pracy Lenartowicz szczegowo opisu-
333
je liczne, podejmowane przez matematykw, fizykw i biofizykw

prby zredukowania rde dynamiki ycia do zjawisk typu chaotycznego, nieselektywnego (1994b). Nazywa on te prby cudami
probabilistycznymi. W rzeczywistoci s to czyste eksperymenty
mylowe, niemoliwe do fizycznej realizacji (analogiczne do koncepcji perpetuum mobile). Lenartowicz przeprowadza dokadn
analiz znaczenia uywanych wich opisie terminw. Wykazuje, e
zpunktu widzenia statystyki stosowanej wnaukach przyrodniczych
cuda probabilistyczne s przykadem lekcewaenia bezporednich
danych ogldu, zwaszcza faktu selektywnoci. Selektywno dynamiki biologicznej jest widoczna goym okiem inie wymaga na og
stosowania testw statystycznych, do ktrych przyrodnik ucieka si
tylko wsytuacjach bardzo trudnych. Gdyby za do cudw probabilistycznych zastosowa standardowe testy statystyczne, to naleaoby
te cuda zmiejsca zdyskwalifikowa, jako przykad hipotez wsposb
oczywisty wykraczajcych poza podstawowe reguy mylenia przyrodniczego (1995b).
Jak wida, badania Piotra Lenartowicza zawieraj zjednej strony
rozbudowany iszczegowy opis zjawisk biologicznych, az drugiej
polegaj na krytycznej refleksji nad bardziej abstrakcyjnym, spekulatywnym procesem ksztatowania oglnych poj orzeczywistoci
przedmiotu.
Teoria poznania
W pniejszych latach wtek epistemologiczny nabra w dziaalnoci omawianego Autora szczeglnego znaczenia. Wroku 1995
wyda on do obszerny istosunkowo oryginalny podrcznik teorii
poznania pt. Elementy teorii poznania. Oryginalno polega tu nie
tylko na bardzo urozmaiconej szacie graficznej, lecz przede wszystkim na wprowadzeniu nowej tematyki, aw kilku przypadkach na
zupenie nowym ujciu tematw tradycyjnych. Omwimy ten tekst
nieco dokadniej.
Ca krytyczn cz teorii poznania Lenartowicz sprowadza do
dwch rodzajw bdu: do bdu afirmacji (bezkrytycyzmu), wkt-
334
rym rzekomo wida to, czego w rzeczywistoci nie ma, oraz do

bdu negacji (rezygnacji poznawczej), wktrym rzekomo nie wida tego, co istnieje ijest oczywiste. Jako kryterium rozpoznawania
bdu afirmacji Lenartowicz przyjmuje zasad niesprzecznoci, ktr
wprzeciwiestwie do tradycji tomistycznej traktuje nie jako zasad bytu, lecz jako maksymalnie oszczdn definicj absurdu. Jeli ta
najoszczdniejsza definicja zostaaby odrzucona, nie istniaaby adna
racja uznania jakiegokolwiek sdu za absurd, za niemoliwo (por.
rozdz. IV Oakcie krytycznym).
W przypadku bdu negacji, zdaniem Lenartowicza, nie mona
odwoywa si do kryterium zasady niesprzecznoci. Tu kryterium
pierwotnym, fundamentalnym, jest sam akt poznania, jego pozytywny rezultat, czyli dowiadczenie oczywistoci przedmiotu. Ten akt
jest uczowieka aktem dobrowolnym, opierajcym si jakiejkolwiek
presji zewntrznej. Nie istnieje zatem adna zasada, ktra wymuszaaby na czowieku korekt bdu negacji. Proces uczenia, tumaczenia, wyjaniania stwarza tylko warunki uatwiajce tak korekt, ale
akceptacja pomocy, tumacze iwyjanie zaley od immanentnych
decyzji podmiotu (por. rozdz. V Ooczywistoci, czyli opodstawowym iostatecznym kryterium prawdy).
Stosunkowo oryginalne stanowisko Lenartowicz przyjmuje
w kwestii uniwersaliw. W jego przekonaniu wadze poznawcze
czowieka ksztatowane w procesie rozwoju komrki rozrodczej
s wyranie dostosowane do rzeczywistoci, z ktr spotkaj si
w yciu pozapodowym. Zmysy dostosowane s do rejestrowania
konkretnych, fizyczno-chemicznych form energii otoczenia, aumys
jest dostosowany do poznawania bytw zoonych zsubstancji iprzypadoci czyli takich, jakie wystpuj w kosmosie materialnym.
Analogicznie, system lokomocji jest dostosowany do tego poziomu
siy grawitacji, jaki dziaa na powierzchni naszej planety. Ten fakt
dostosowania mg, zdaniem Lenartowicza, by urde kantowskiej
koncepcji form apriori. Autor, odchodzc zarwno od tradycyjnych
dla tomizmu rozrnie, jak iod klasyfikacji sdw, dokonanej przez
Kanta, widzi w umyle zasadniczo dwa rodzaje poj powstaych
335
przez poznawczy kontakt z rzeczywistoci. Jedne zawieraj treci

typu cechy s to pojcia par excellence analityczne iabstrakcyjne. Stopie ich abstrakcji moe by rny, ale odnosz si one przede
wszystkim do przypadociowych podobiestw, oczywistych podczas
porwnywania bytw. Drugie pojcia maj charakter bazy danych
gromadz wjedno rnorodne cechy tej samej substancji. Gromadzenie iscalanie danych dokonuje si tu zupenie bezwiednie, poniej progu wiadomoci. Pojcie typu bazy danych przezwycia
fragmentaryczno iaspektowo ogldw zmysowych. Pozwala na
orientacj wponadczasowej dynamice danej substancji. Same zmysy nie mog ani dostrzec caoci rozwoju zwierzcia, obserwujc go
wjednym wycinku czasu, ani nie mog zbada naraz wszystkich poziomw jego hierarchicznej struktury (1998b, 2000d).
Powrmy teraz do problemu uniwersaliw. Zupenie inaczej naley traktowa wprzekonaniu Lenartowicza powszechny (powtarzalny ijak gdyby pozaczasowy ipozaprzestrzenny) charakter jakiej
konkretnej cechy (np. barwy, ksztatu, masy lub konkretnej formy
dynamiki), ainaczej powszechny charakter danej, konkretnej substancji (np. substancji atomu wgla, substancji kota, substancji konkretnego czowieka) niektre znich s bytami ocharakterystycznej
dynamice, bardzo zrnicowanej wczasie. Wtym drugim przypadku na pierwszy plan wysuwa si wewntrzna jedno, caociowo,
niepodzielno. Wpierwszym za przypadku na plan pierwszy wysuwaa si jednorodno, abstrakcyjna czysto pojcia oraz jego
powtarzalno w rozmaitych bytach (substancjach). Caociowo
iwewntrzna jedno nie miay tu wikszego znaczenia.
Tradycyjne ujcie uniwersaliw stawiao czsto na jednym poziomie pojcia konkretnej, gatunkowej substancji (np. kota) oraz
pojcia wyabstrahowane z przypadociowej sfery substancji materialnych (np. barwy). Lenartowicz zwraca uwag na fakt, e substancja istnieje wsposb bardziej dosowny, ajej cechy przypadociowe
tylko wsposb pochodny. Analogicznie ipojcia substancji odnosz
si do istnienia sensu stricto, natomiast pojcia cech odnosz si do
istnienia sensu lato.
336
Co wicej, Lenartowicz przyznaje, e substancje ywe posiadaj

te cechy praktycznie niepowtarzalne (np. linie papilarne, pigmentacja tczwki), cho z punktu widzenia indywidualnej, konkretnej
substancji s to cechy trwae (regenerujce si po okaleczeniu). Tego
typu cechy pozwalaj jednoznacznie zidentyfikowa danego osobnika wrnych etapach jego biologicznej egzystencji. Maj one zatem
charakter nominalistyczny. Lenartowicz przyznaje te, e niektre
pojcia intelektualne (np. pojcie klasyfikacji, pojcie abstrakcji, ekstrapolacji) maj charakter kategorii czysto subiektywnej, jako narzdzia uatwiajcego porzdkowanie nabytej wiedzy.
W kontrowersji na temat uniwersaliw Lenartowicz jest wic
przekonany, e naley przyzna pewn racj nominalistom, kantystom, anawet wjakim ograniczonym znaczeniu idealistom typu
platoskiego. W jego przekonaniu fundamentem tych wszystkich
czstkowych uj pozostaje konkretna substancja, aw porzdku epistemologicznym pojcie bazy danych tej konkretnej substancji.
Niezmiernie skomplikowany problem metody nauk przyrodniczych Lenartowicz potraktowa tylko fragmentarycznie, lecz wsposb
dosy niekonwencjonalny. Wosobnym rozdziale swego podrcznika
omwi bardzo szczegowo kwesti naukowoci i,,nienaukowoci praktyki astrologw (por. rozdz. XIV Oszarlatanerii iposzukiwaniu przyczyn zjawisk). Na tym negatywnym przykadzie, opierajc
si na dokadnej analizie zaoe astrologii oraz korzystajc zbada
psychologicznych i testw statystycznych, ukaza, w jaki sposb
mona ujawni arbitralny charakter przewiadcze astrologicznych.
Swoj analiz Lenartowicz uzupenia szczegowym wykadem metody tzw. kanonw Milla dotyczcych indukcji eliminacyjnej.
Lenartowicz rozwaa te problem poznania zasad moralnych
(por. rozdz. XV Opoznawaniu prawa sumienia). Zgodnie zzarysowanym wyej jego przewiadczeniem oprymacie substancji twierdzi on, e zasad moraln/etyczn jest wostatecznym rozrachunku
konkretna substancja ywa, czyli potencja jej penego, integralnego
rozwoju. Zem jest to, co potencja substancji ogranicza, okalecza,
obezwadnia lub znieksztaca. Dobrem jest to, co ten potencja
337
wyzwala i pobudza do maksymalnego rozwoju. Substancja jest zatem swoim wasnym, immanentnym prawem naturalnym. Jej wybory, immanentne decyzje etyczne opieraj si na poznaniu siebie,
swoich moliwoci wdanym, konkretnym otoczeniu. Bez poznania
otoczenia ibez samopoznania (,,suchania gosu sumienia) nie ma
zatem mowy o poznaniu zasad etycznych ani o wiadomych decyzjach etycznie zych lub dobrych. Czym jest zatem sumienie? Jest
to szkicowe, wstpne, syntetyczne poznanie wasnej substancji wjej
ostatecznych moliwociach.
Z drugiej strony, zasady etyczne (caociowe ujcia wasnego istnienia) s immanentne idziaaj tylko wobrbie konkretnej substancji. Skutki dziaa etycznych te s wycznie wewntrzne podobnie jak poznawanie ijego skutki nie wychodz one poza substancj.
Skutkiem dziaa etycznych jest wewntrzna cnota, ktrej nie da si
przekaza innej substancji. Skutkiem dziaa nieetycznych (czyli
sankcj prawa moralnego) jest stopniowe, coraz gbsze wewntrzne
okaleczenie uczu, naturalnych odruchw, stopniowe powstanie wewntrznych dewiacji, co prowadzi do potwornoci osobowoci bez
zasad, bez wraliwoci, bez litoci ibez godnoci. Takie wewntrzne
spotwornienie dziaa na zasadzie jakby sprzenia zwrotnego potgujc w proces wewntrznego obumierania, ktre nigdy si nie
skoczy bo substancja rozumna iwolna jest bytem nieskoczonym.
Jak z tego wida, tekst Lenartowicza to syntetyczny wykad tomistycznej teorii zasad moralnych. Jednake sposb wyjanienia ich
rde i sposobu poznawania jest przynajmniej od strony dydaktycznej do niekonwencjonalny, azarazem do przejrzysty.
Warto te zwrci uwag na sposb, wjaki Lenartowicz traktuje
problem racjonalnoci ipoznania intelektualnego. Dziaanie racjonalne to dla niego dziaanie integrujce, ajego najbardziej wymownym
i waciwym przykadem jest kada dynamika biologiczna (1994d,
1995c, 1996c, 1999e). Racjonalne jest dziaanie pajka budujcego
sie, racjonalne jest dziaanie bobra budujcego tam ispitrzajcego wod, by zatopi podwodny tunel prowadzcy do wybudowanych
wczeniej eremi. Racjonalne s dynamizmy molekularne lece
338
u podstaw przekazu informacji genetycznej DNA (1993a, 1996c,

2008a). Racjonalno przejawia si rwnie w oczywistej ekonomii rnorodnych dziaa poznawczych wykorzystywanych przez
zwierzta podczas inspekcji terytorium lub podczas innych zachowa instynktownych. Ta racjonalno nie jest jednak ani refleksyjna,
ani intelektualna. Ma ona swoj przyczyn w,,formie substancjalnej
ywej (1999e, 2005b, 2006c). Tym, co umoliwia rozpoznanie tej
(ukrytej gboko) formy, nie jest poznanie racjonalne (brak refleksji,
niekompletno indukcji sprawiaj, e uzwierzt jest to niemoliwe),
lecz poznanie intelektualne (intus legere rodzaj intuicji dostrzegajcej jedno iistot substancji poprzez jej rnorodne cechy irnorodne dziaania por. 2002b).
Lenartowicz jest przekonany, e kady czowiek bezwiednie poznaje wsposb intelektualny, rwnie wtedy, gdy korzysta zkoniecznej skdind pomocy zmysw. Poznanie intelektualne pozwala mu
dotrze do sfery substancji, odkrywa jej prawidowoci imoliwoci,
anastpnie wykorzystywa tego typu orientacj (1998b). Natomiast
wyraenie rezultatw tego poznania wjzyku jest osobnym problemem. Uwielu ludzi do werbalizacji poj wogle nie dochodzi, co
nie musi oznacza, e nie zachodzi unich (bezwiednie) poznanie intelektualne. Nierefleksyjne poznanie wystpujce uzwierzt, dokonywane rwnie przy pomocy zmysw, jest podobnie jak inne dynamizmy biologiczne racjonalne. Nie dosiga ono jednak poziomu
samej substancji przedmiotu poznania. Wprzekonaniu Lenartowicza
zamiast przeciwstawia sobie poznanie zmysowe i intelektualne
naleaoby raczej mwi o dwch rodzajach poznania zmysowego, zmysowo-racjonalnym (u zwierzt) izmysowo-intelektualnym
(u czowieka) (1996a, 2010a, b, 2012). Filozof moe nie zdawa sobie sprawy ztego, e korzysta ze swego mzgu (1996b). To jednak
nie zmienia faktu, e jest on fundamentalnie zaleny wswoich spekulacjach od poprawnego dziaania struktur biologicznych, ksztatowanych stopniowo w najwczeniejszym, embrionalnym etapie jego
ycia oraz we wczesnych etapach jego modoci.
Lenartowicz traktuje epistemologi jako pewien aspekt filozofii
bytu, afilozofi bytu rozumie szeroko, obejmujc ni pewne funda-
339
mentalne elementy wiedzy biologicznej i psychologicznej. Logika

naturalna wodrnieniu od logiki formalnej jest, jego zdaniem,
wyrazem poznania praw danej, konkretnej substancji. Std wtek teoriopoznawczy przeplata si bez zamazywania poj zwtkiem
metafizycznym, ten za jest czsto ilustrowany faktografi przyrodnicz lub psychologiczn. Lenartowicz stara si ukazywa, e wwizjach wiatopogldowych w naturalny sposb spotkaj si czysto
przyrodnicze opisy Kosmosu z teologicznymi pojciami opartymi
na wiarygodnym potwierdzanym cudami kontakcie z,,inteligencjami pozaziemskimi. Rnice ikontrowersje dotycz zaoe lub
przewiadcze typu metafizycznego (monizm, dualizm, pluralizm
bytowy) i poznawczych (sceptycyzm, agnostycyzm, relatywizm,
obiektywizm, dogmatyzm). Teoria poznania okazuje si w tej perspektywie terenem intelektualnej wojny midzy ateizmem iteizmem
(1995b, 1996a, 2000c).
Jednym zkluczowych problemw wtej kwestii jest status pojcia
caoci dynamicznej, procesu integracji funkcjonalnej, aporednio problem immanentnej izorientowanej dynamiki substancji ywej. Dostrzeenie korelacji rnorodnych procesw rozwoju, zktrych wynika korelacja struktur, oraz dostrzeenie korelacji rnorodnych form behawioru posugujcego si tymi strukturami prowadzi
nieuchronnie do pojcia dynamicznej jednoci bytu (substancji)
wdynamicznej, zintegrowanej rnorodnoci przejaww yciowych
(1997b, 2000b, 2005b, 2008a).
Na tle tego typu opisu i interpretacji zjawisk biologicznych pojawia si wyranie problem genezy substancji ywych. Zjawiska
integracji funkcjonalnej, regeneracji, perfekcji dynamicznej iorientacji wotoczeniu wymuszaj uznanie jednoci substancji ywej. Ta
substancja nie moe by pojmowana jako struktura materialna ani
zjawisko kwantytatywne. Geneza takiej substancji wymaga dziaania
czynnika przyczynowego omocy sprawczej proporcjonalnej do skutku. Analiza zjawisk biologicznych moe wic stanowi przesank
argumentu o zaistnieniu aktu stwrczego. Argument ten mona by
nazwa argumentem zintegracji (1997c, 1999d, 2008a).
340
O Piotrze Lenartowiczu
Wybrane artykuy Piotra Lenartowicza oraz tekst jego rozmowy

zprof. Zbigniewem Wrblewskim zWydziau Filozofii Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawa II, ukazujce zainteresowania
naukowe ipogldy filozoficzne o. Lenartowicza, znajduj si wksidze Vivere & Intelligere. Wybrane prace Piotra Lenartowicza SJ
wydane zokazji 75-lecia Jego urodzin. IGNATIANUM WAM, Krakw 2009, s. 832.
Informacje oP. Lenartowiczu znajduj si rwnie wnastpujcych publikacjach:
In memoriam: Professor Piotr Lenartowicz SJ (1934-2012), Forum
Philosophicum, 2012, t. 17, N. 1: Spring, s. 107-116 (w jzyku angielskim).
R. Darowski, Profesor Piotr Lenartowicz SJ (1934-2012), Kwartalnik
Filozoficzny, t. XL: 2012, z. 4, s. 169-171.
Komunikaty, Warszawa (wydaje Prowincja Wielkopolsko-Mazowiecka Towarzystwa Jezusowego) oraz Nasze Sprawy, Krakw (wydaje
Prowincja Polski Poudniowej Towarzystwa Jezusowego), padziernik 2012
(biografia itekst kazania O. Henryka Pietrasa SJ na pogrzebie 15 X 2012 r.).
Philosophia rationis magistra vitae, red. J. Bremer, R. Janusz, Krakw
2005, Wyd. Ignatianum WAM, t. 1, s. 53-76.
R. Darowski, Filozofia jezuitw wPolsce wXX wieku. Krakw 2001,
Wysza Szkoa Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatianum, s. 197-211.
G. Polak, Kto jest kim wKociele, Warszawa 1999, s. 206-207.
Rocznik Wydziau Filozoficznego Towarzystwa Jezusowego wKrakowie, 1988, Krakw 1989, s. 190-191; 1993-1994, s. 280-282; 1999, s. 19911992, s. 57-60 (program wykadw); 1993-1994, s. 280-282 (bibliografia);
1999, s. 173-174 (bibliografia).
Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy, 15641995, Krakw 1996, s. 359.
G. Polak, Kto jest kim wKociele katolickim? Warszawa 1996, s. 203.
Informator filozofii polskiej, Krakw 1995, s. 148.
REFLEKSJE
FILOZOFICZNE
Tadeusz LIPKO SJ
ISTOTA IPRZEJAWY WOLNOCI
1. Motywy podjcia tematu
Motyww do podjcia studium nad zagadnieniem istoty ifundamentalnych postaci funkcjonowania wolnoci dostarczyy dwa szeregi kontrastowo odmiennych spojrze na zjawisko wolnoci, wystpujce zarwno wmowie potocznej, jak i wliteraturze, anawet
woficjalnych dokumentach Kocioa. Po jednej stronie znajduj si
takie okrelenia, jak: wolno prawdziwa, twrcza, po drugiej
natomiast: wolno faszywa, niszczycielska. Raz gloryfikuje si
j jako wzniosy, szlachetny, najcenniejszy atrybut czowieka, kiedy indziej pitnuje si j jako wolno przewrotn, nawet rozpasan. Rodzi si pytanie, jakie s rda tego paradoksu wolnoci
iczy moliwe jest jego rozwizanie.
2. Punkt wyjcia ipodstawowe zaoenia
Oczywicie wtej tak delikatnej sprawie powodzenie postpowania
badawczego zaley wwysokim stopniu od naleycie obranego punktu wyjcia. Kierujc si wskazaniami realizmu teoriopoznawczego,
zaczerpniemy znaszego dowiadczenia wewntrznego elementarne
dane dotyczce wolnoci. Wrd tych danych prardem i twrcz moc zjawiska wolnoci czowieka jest wolno woli, czyli ta
344
Tadeusz LIPKO SJ
wolno, jakiej czowiek dowiadcza, kiedy podejmuje wasne akty

decyzji.
Zajmujc taki punkt wyjcia, dla oczywistych zgoa racji (szczupe ramy wypowiedzi) stwierdzi wypada na zasadzie krtkiej tylko
konstatacji, e za podstaw dalszych rozwaa zostanie obrana opcja
indeterministyczna. Nie przeczc zatem, e wola czowieka podlega
rnym ograniczeniom wuaktywnianiu swych dynamicznych potencjalnoci, rwnoczenie przyjmuje si, e pozostaje pewne residuum
aktw woli, wktrym czowiek nie podlegajc zewntrznym determinacjom, choby wpostaci silniejszego motywu, zdolny jest moc
autodeterminacji wasnej woli podejmowa decyzje dziaania, czyli
chcenia czego, co wiadomie zamierza jako cel tego dziaania1.
3. Filozoficzny opis aktu decyzji
Zlokalizowane elementarne datum dowiadczenia wewntrznego domaga si filozoficznego opisu celem uchwycenia istotnych cech
tego zjawiska. Podobnie jak w sporze determinizmu z indeterminizmem, tak rwnie tym razem fundamentalna wizja wolnoci musiaaby si przebija przez gszcz filozoficznych uj. Jak poprzednio
w punkcie 2 posuymy si zwizym stwierdzeniem: W akcie decyzji nie dowiadczamy wolnoci jako takiej, ktr posiadamy
lub ktr jestemy; nie maj tu zastosowania take heglowskie
kategorie wolnoci od i wolnoci do oraz tkwica w nich idea
niezalenoci. Sedna rzeczy dotykamy dopiero wtedy, kiedy wtym
W badaniach kognitywistycznych nad dziaaniem mzgu zauwaono, e akt
decyzji wyprzedza wiadomo. Z tego faktu wyprowadza si wniosek, e wybr
dziaania lub niedziaania nie pochodzi od wiadomej oceny, lecz jest wynikiem procesw mzgowych. Na t trudno mona odpowiedzie, e do decyzji nie musi prowadzi aktualna wiadoma ocena sytuacji iodpowiadajcych jej zasad moralnych,
lecz e decyzja jest przygotowywana przez uprzednie dowiadczenia i znajomo
zasad. Mzg sam przeprowadza sylogizm, interpretujc sytuacj wwietle oglnych
zasad.
1
345
elementarnym chceniu (decyzji) odkrywamy zdolno woli do dziaania lub niedziaania, tj. pozostania w bezruchu (wolno wyboru
midzy sprzecznociami), opowiedzenia si po stronie jednego zdwu
lub wicej dbr, zwrcenia si ku dobru nawet mniej wartociowemu,
aodwrcenia si od dobra bardziej atrakcyjnego, awreszcie przechodzenia od jednego dobra do drugiego, choby chodzio odobra skrajnie przeciwstawne, krtko mwic do niezdeterminowanych zzewntrz aktw wyboru (wolno wyboru midzy przeciwiestwami).
4. Wolno psychologiczna
Og tych cech skada si na okrelenie istoty wolnoci wjej psychologicznej, dowiadczalnie dostpnej nam bytowoci. Wolno
ujmowana wtym aspekcie jawi si jako autonomiczna sia czowieka, jako jego zdolno panowania nad samym sob iotaczajcym go
wiatem. Jest zatem znamienitym atrybutem czowieka, jemu tylko
waciwym. Funkcjonuje jednak biorc pod uwag zagraajce jej
niebezpieczestwa wnader kruchej egzystencjalnej oprawie.
Owszem, gbsza analiza filozoficzna ujawnia, e rwnie wsamym wntrzu duchowej osnowy wolnoci jako aktw wyboru kryj
si zarody gbokich egzystencjalnych zagroe. Niewtpliwie jednym zkonstytuujcych t wolno skadnikw jest akt poznania czego, czyli jakiego dobra. Czy jednak zawsze czowiek rozpoznaje
bezbdnie otaczajcy go wiat dbr? Czy dowiadczenie nie mwi
nam, e w poznawczych wadzach czowieka czsto wystpuj pomyki ibdy, e wwielu przypadkach okazuj si one niezdolne do
adekwatnego rozeznania si wwielorakich, wtym te dla czowieka
szkodliwych skutkach ich dziaania, przede wszystkim za, e wola
pozostaje czsto pod przemonym naciskiem irracjonalnych popdw i emocjonalnych dozna dla czowieka wrcz zgubnych, dana
za czowiekowi wolno sprawia, e wanie ku tym przeciwnym
jego dobru iniszczycielskim celom zwrci si mog jej zamierzenia
iwybory? Wtakim za razie zpowodu niedoskonaoci ludzkiego po-
346
Tadeusz LIPKO SJ
znania iywioowego charakteru sfery popdowej ipodatnoci woli

czowieka na oddziaywania zich strony wkrada si moe ifaktycznie si wkrada wkrg ludzkich wyborw pod faszywymi pozorami
dobra niszczce czowieka zo.
Poczynione uwagi zmuszaj do refleksji. Czy mona si zadowoli odpowiedzi filozoficznego liberalizmu, ktry sprowadza te skierowane przeciw czowiekowi potencjalnoci wolnej woli ludzkiej do
rzdu ubocznych przypadoci jej funkcjonowania, ktrym skutecznie
zaradzi jej wasna uzdrowiecza moc zawarta wdynamicznej dialektyce wolnoci? Temu rozwizaniu przeciwstawia si oparty na bardziej realistycznych podstawach pogld, e nie gdzie na obrzeach,
wgranicach statystycznej tolerancji bdu, ale wsamym sednie psychologicznej struktury wolnego wyboru tkwi gboka ambiwalencja
dobra iza, promocji czowieka, ale te jego degradacji, wzrostu, ale
isamozniszczenia. Tak jawi si wolno rozpatrywana wnajbardziej
czuym jej organie, jakim jest akt wyboru! To jednak stwierdzenie nie
zamyka toku rozwaa nad natur wolnoci woli. Natomiast stawia
na porzdku dziennym pytanie, czy ina jakiej zasadzie jest moliwe
przezwycienie przenikajcej te wolno ambiwalencji.
5. Wolno moralna
W poszukiwaniu odpowiedzi na to pytanie trzeba wyj poza wolno, ale nie poza czowieka. Wczowieku za sign naley do tych
pokadw jego rozumnej natury, na ktrych opiera si osobowa godno czowieka. Godno ta zawdzicza waciwy sobie ksztat temu,
e niejako ca rozpitoci duchowych uzdolnie skierowana jest do
osignicia peni dostpnej dobie doskonaoci iszczcia. Skoro jednak wkonkretnych aktach tego denia dokonywane przez czowieka
wybory napitnowane s antynomiczn wrcz ambiwalencj, wobec
tego wybory te musz by poddane odpowiadajcej ludzkiej naturze
porzdkujcej je zasadzie. Tak wanie zasad jest wpisany w rozumn natur czowieka obiektywny ad moralny. Oparty na porzd-
347
ku wartoci moralnych i moralnego prawa, kieruje caoci wolnej

aktywnoci czowieka ku jego ostatecznemu transcendentnemu celowi. Tym samym wolno zostaje wprzgnita na sub moralnoci.
Czy ta zmiana sytuacji nie narusza jednak psychologicznego statusu wolnoci, mianowicie jej wolnych wyborw? Ot rzecz wtym,
e moralno stanowi rwnie przedmiot wyboru, choby ten wybr
dokonywa si za pomoc wdraania zasad moralnoci wumysach
poszczeglnych osb wtoku procesu wychowania. Dziki temu psychologiczna wolno czowieka nie traci zdolnoci podejmowania
niezdeterminowanych wyborw; nabiera natomiast nowej waciwoci dokonywania wyboru po linii porzdkujcej j zasady. Dziki
temu relacjonalnemu zwizkowi z moralnym adem przeobraa si
zambiwalentnej struktury wolnoci psychologicznej wstruktur wewntrznie uporzdkowan. Prawda idobro przenikajce obiektywny
ad moralny staj si tym samym wartociami przenikajcymi inobilitujcymi wolno.
Taka jest ta wolno w normatywnym aspekcie swej rzeczywistoci. Zchwil jednak, kiedy zaczyna oywia konkretne, moralnie
wartociowe akty wyboru podejmowane przez poszczeglne osoby,
tre moralnego dobra zawarta wmoralnej wartociowoci aktu przelewa si niejako na osobowy ksztat dziaajcych osb istaje si ich
moraln zalet dzielnoci, moraln cnot. Sprawcza za moc
tej metamorfozy, czyli wola dziaajcej osoby, sama ulega duchowej
przemianie. Wyrabiajc w sobie sta gotowo do jednokierunkowego dziaania zgodnie zmoralnymi ideaami inakazami moralnego prawa, nabiera nowej jakoci, ktr dla tej racji nazwa moemy
wolnoci moraln.
6. Wolno spoeczna
Mwi si jeszcze czsto owolnoci sumienia ireligii, owolnoci myli isowa, owolnoci obywatelskiej iinnych podobnych
formach wolnoci, ktre mona wszystkie sprowadzi do jednej kate-
348
Tadeusz LIPKO SJ
gorii wolnoci spoecznej. Chodzi tu oglnie mwic ornego

rodzaju uprawnienia osb fizycznych lub grup spoecznych, awic
ospecyficzne rodzaje wolnoci wobrbie sprawiedliwoci. Ograniczymy si jednak do zaznaczenia tylko ich istnienia bez dokadniejszej analizy, gdy do udzielenia odpowiedzi na zadane na wstpie
pytanie wystarczy mie przed oczyma dwie poprzednio omwione
wolnoci: wolno psychologiczn iwolno moraln.
7. Podsumowanie rozwaa
Na tle tego rozrnienia wida jasno, e owe antynomiczne okrelenia wolnoci, zwaszcza negatywne (prawdziwa faszywa, szlachetna przewrotna), nie mog mie zastosowania wodniesieniu do
wolnoci psychologicznej. Jest ona po prostu integralnym skadnikiem psychofizycznej natury czowieka. Jeli wic okrela si j jako
dobry, wielki atrybut czowieka, to dzieje si tak tylko wsensie dobra
ontycznego, bez konotacji oceniajcych j zpunktu widzenia moralnoci.. Natomiast przytoczony na wstpie zestaw przeciwstawnych
okrele mona z ca zasadnoci odnie do wolnoci moralnej
wzalenoci od tego, czy realizuje ideay moralne, czy te je lekceway lub depce. Azatem kluczem do naleytej orientacji wwiecie
wolnoci okazuje si refleksja filozoficzna, ktra nie ogranicza si
tylko do semantycznych rozrnie ianaliz, lecz siga do obiektywnych duchowych struktur wolnoci wich rnorodnym ksztacie.
SPRAWOZDANIA
I REFERATY
Rafa KUPCZAK
AUTOREFERAT: PRZEDROZUMNO I ROZUMNO
CZOWIEKA A NARZDZIA PALEOLITYCZNE
Na Wydziale Filozoficznym Akademii Ignatianum w Krakowie 10 lipca
2012 roku odbya si publiczna obrona rozprawy doktorskiej mgra Rafaa
Kupczaka pt. Przedrozumno iRozumno czowieka anarzdzia paleolityczne. Promotorem pracy by ks. prof. zw. dr hab. Piotr Lenartowicz SJ.
Recenzentami rozprawy doktorskiej byli: prof. zw. dr. hab. Pawe Valde-Nowak (Uniwersytet Jagielloski wKrakowie) oraz ks. prof. zw. dr hab. Stanisaw Ziemiaski SJ (Akademia Ignatianum wKrakowie). Radzie Wydziau
przewodniczy Dziekan ks. prof. Ign. dr hab. Jzef Bremer SJ. Po zakoczeniu wszystkich procedur przewidzianych dla publicznej obrony rozprawy
doktorskiej oraz wyczerpaniu si pyta ze strony zarwno zgromadzonych
czonkw Rady Wydziau, jak iprzybyych Goci, Rada Wydziau Akademii
Ignatianum wKrakowie jednogonie nadaa mgrowi Rafaowi Kupczakowi
tytu doktora nauk humanistycznych wzakresie filozofii.
Poniej zaprezentowane s najwaniejsze zagadnienia zawarte wautoreferacie1.
Uzasadnienie wyboru tematu

Problematyka pochodzenia czowieka jest tematyk gboko filozoficzn. Wtym obszarze rozwaa dziaania narzdziowe stanowi
1
Doktorant w trakcie publicznej obrony rozprawy doktorskiej posugiwa si
przygotowan prezentacj multimedialn, ktra zawieraa liczne zdjcia iryciny.
352
RAFA KUPCZAK
maj papierek lakmusowy rozrnienia pomidzy mapim behawiorem abehawiorem typowym dla czowieka.
W ostatnich kilku dekadach rozgorzaa debata dotyczca charakterystyki najwczeniejszej kamiennej technologii ijej wkadu winterpretacj dotyczc pochodzenia ludzkiej kultury oraz ewolucyjnego
zwizku behawioru narzdziowego czowiekowatych zbehawiorem
narzdziowym map naczelnych. Dyskusj zdominoway kwestie
zwizane znatur wczesnych przemysw olduwajskich iich zwizku zmapim uywaniem narzdzi. Natura wczesnych olduwajskich
stanowisk moe pomc okreli poznawcze zdolnoci wczesnych
wytwrcw narzdzi kamiennych oraz zwizku zmapim sposobem
uywania narzdzi. Przemys olduwajski, starszy ni 2 mln lat, zosta
po raz pierwszy udokumentowany wlatach siedemdziesitych ubiegego wieku. Pierwotnie stanowiska, jak te zOmo czy Gona, zostay
uznane jako reprezentacje pierwszych rudymentarnych dziaa hominidw zwizanych zprodukcj narzdzi kamiennych. Sugerowano, e po tych pierwszych prbach zprodukcj narzdzi kamiennych
w pliocenie technologiczne umiejtnoci hominidw ewoluoway
wkierunku plejstoceskiego, klasycznego przemysu olduwajskiego.
Pogld ten, przyjmujcy faz prb ibdw wwytwarzaniu narzdzi
kamiennych wokresie plio-plejstocenu, wskazywa na podobiestwa
pomidzy najwczeniejszymi archeologicznymi stanowiskami i litycznymi pozostaociami, ktre zostay utworzone przez szympansy. Dodatkowo behawior australopitekw iwczesnego Homo zosta
sprowadzony do poziomu mapiej dziaalnoci narzdziowej.
Trudno nie dostrzec konsekwencji filozoficznych, formuowanych
na podstawie danych dotyczcych behawioru narzdziowego hominidw. Bdna interpretacja danych empirycznych, pochodzcych
z okresu plio-plejstocenu, moe prowadzi do odmawiania penego czowieczestwa naszym antenatom. Dodatkowo, obserwowane
w zapisie kopalnym lady dziaalnoci narzdziowej czowiekowatych s czstokro pod przemonym wpywem wszelkiego rodzaju
teoretycznych supozycji inieuzasadnionych hipotez. Zjednej strony
jest to miejsce, wktrym darwinizm wypenia swoimi zaoeniami
AUTOREFERAT: PRZEDROZUMNO I ROZUMNO CZOWIEKA...
353
liczne biae plamy. Zdrugiej strony, fakty prbuje si interpretowa wwietle nieistniejcych lub tylko przewidywanych informacji.
Wniniejszej pracy prbowano ukaza, e aktualne dane empiryczne
maj wasn wymow iwaciwie interpretowane, wwyrany sposb
stoj wopozycji do utartych iproponowanych scenariuszy darwinizmu, wtym do idei przedrozumnoci.
Cel pracy
W niniejszej pracy podjto prb zbadania, czy idea przedrozumnoci czowiekowatych jako propozycja rozwizania problemu
powstania sfery intelektualnej czowieka z dynamizmw zwierzcych ma swoje empiryczne uzasadnienie.
Za pole bada obrano dziaania narzdziowe zwierzt inaszych
prehistorycznych antenatw. Rozstrzygni poszukiwano wtej sferze
bada, poniewa darwinowska idea przedrozumnoci czowiekowatych w tym obszarze ma mie, jakoby, status oczywistoci. Idea
przedrozumnoci ma by zgodna z paradygmatem darwinizmu,
goszcym, e wszystkie zoone cechy behawioralne mog ewoluowa stopniowo. Typowo ludzka dziaalno narzdziowa nie moe
by wyjtkiem.
Propozycja przedrozumnoci czowiekowatych jest prb rozwizania problemu powstania sfery intelektualnej z dynamizmw
zwierzcych. Wkwestii problematyki genealogii czowieka, za lini
demarkacyjn pomidzy zwierzcym zachowaniem narzdziowym
a ludzkim zachowaniem narzdziowym przyjmuje si pierwsze narzdzia kamienne ilady ich uywania (aktualnie jest to okres plio-plejstocenu wtym okresie pojawiaj si najwczeniejsze lady wytwarzania iuywania narzdzi przez naszych antenatw).
Mona w tym obszarze badawczym wyrni dwa zupenie odmienne iniesprowadzalne do siebie stanowiska:
1. Dziaania narzdziowe czowiekowatych (hominidw) zokresu
plio-plejstocenu nie s istotnie rne od dziaa zwierzt, wszczegl-
354
RAFA KUPCZAK
noci szympansw. Zakada si, e do pewnego etapu historii ludzkiej ewolucji istniay istoty, ktre nie miay cech wpeni ludzkich.
Nie jest wic przesdzone, e dziaania narzdziowe, ktrych lady
s obecne w najwczeniejszym zapisie archeologicznym, nosz cechy typowo ludzkiej dziaalnoci, ergo istoty, ktre te lady pozostawiy, charakteryzoway si behawiorem narzdziowym, ktry by
bliszy mapom. Innymi sowy, badania archeologiczne wskazuj na
to, e wczesne formy czowiekowatych posiaday wasno poredni
pomidzy mapami (,,przedrozumno) a Homo sapiens (,,rozumno). Ta wasno jest dostrzegalna iempirycznie weryfikowalna.
2. Najwczeniejsze lady dziaa narzdziowych, obecnych wzapisie kopalnym, dowodz typowo ludzkiego behawioru narzdziowego, behawioru, ktry nie rni si istotnie od tego obserwowanego
duo wczeniej (np. przemys aszelski), natomiast rni si od tego
obserwowanego u map. Nie ma wic tutaj miejsca na przyjmowanie etapu poredniego, przedrozumnoci czy te zwierzcego
wzorca dziaa narzdziowych. Innymi sowy, zapis archeologiczny
najwczeniejszych dziaa narzdziowych moe suy za przykad
typowo ludzkiego behawioru narzdziowego.
Autor niniejszej pracy podj si zadania zbadania zasadnoci obu
powyszych stanowisk woparciu owybrane, aktualne badania zzakresu:
1. Archeologii paleolitycznej (przemys olduwajski; aktualnie najstarsze znane stanowiska paleolityczne East Gona, Omo, Lokalalei).
2. Archeologii eksperymentalnej (wytwarzanie izastosowanie narzdzi prehistorycznych wytworzonych przez wspczesnych archeologw-rzemielnikw).
3. Etologii, psychologii porwnawczej (dziaania narzdziowe
versus dziaania manipulacyjne zwierzt, dziaania narzdziowe
szympansw, dziaania narzdziowe wron brodatych).
4. Etnologii (wspczesne prymitywne ludy praktykujce technologi kamienn).
355
Struktura dysertacji
Rozprawa skada si zpiciu rozdziaw poprzedzonych obszernym wprowadzeniem. Jest zaopatrzona wzakoczenie, bibliografi
ikrtkie podzikowania. Znajduje si wniej 45 czarno-biaych rycin
wamanych wtekst oraz 13 tabel.
Rozdzia 1
Teleologiczny charakter dziaa narzdziowych non est dubium.

Jest on oczywisty zarwno w dziaaniach narzdziowych zwierzt,
jak iludzi. Oile wpowyszej kwestii istnieje do powszechna zgoda, to nie mona si jej doszuka wsprawie definicji dziaa narzdziowych, czyli wytwarzania i uywania narzdzi. Przedstawiane
przez rnych autorw propozycje definicji uwidaczniaj wyrany
brak konsensusu.
Poprawne porwnanie i analiza dziaa narzdziowych wymaga
dokonania rozrnie terminologicznych. Jednym z wanych elementw pracy byo dokonanie przegldu ianalizy dotychczasowych,
najbardziej reprezentatywnych prb zdefiniowania dziaa narzdziowych.
Mona byo zauway, e cz autorw wswoich definicjach odnosi si albo tylko do uywania narzdzi, albo tylko do wytwarzania
narzdzi. Nieliczni definiowali zarwno wytwarzanie, jak iuywanie
narzdzi. Za niezmiernie rzadki naley uzna fakt zaliczania posugiwania si narzdziami biologicznymi do dziaalnoci narzdziowej. Ze
wzgldu na arbitralne wykluczenie uywania narzdzi biologicznych
zdziaalnoci narzdziowej, dochodzi do znieksztacenia opisu behawioru narzdziowego. Ignorowanie narzdzi biologicznych wopisie
dziaa narzdziowych czsto prowadzi do jawnych absurdw.
Uywanie niezmodyfikowanych przedmiotw jako narzdzi lub
przedmiotw zmodyfikowanych za pomoc organw ciaa naley zaklasyfikowa do uywania przyborw. Wodrnieniu od przyborw,
prawdziwe sztuczne narzdzia s wytworzone i zmodyfikowane za
pomoc innych narzdzi.
356
RAFA KUPCZAK
Wytworzenie narzdzi sensu stricto wymaga przeksztacenia

struktury materiau (czy to mineralnego, czy te biologicznego)
iutworzenia uchwytu oraz kocwki roboczej.
Aby poprawnie opisa cae bogactwo behawioru narzdziowego,
utworzono katalog zachowa, dziki ktremu mona precyzyjnie
rozgraniczy terminy obserwowanych iopisywanych zachowa narzdziowych.
Przyjte w pracy rozstrzygnicia terminologiczne, pozwalaj opisa zarwno dziaania z uyciem narzdzi biologicznych, jak
i technicznych. Zawanie kategorii dziaa narzdziowych tylko
do wytwarzania iposugiwania si przedmiotami zewntrznymi wobec zwierzcia zostao potraktowane jako arbitralne inieposiadajce
empirycznego uzasadnienia. Podnoszony przez niektrych autorw
problem zaliczania lub te wykluczania konstrukcji zwierzcych
zkategorii narzdzi uznany zosta za wynik nieporozumie terminologicznych. Konstrukcje s wytwarzane za pomoc narzdzi biologicznych, ale same narzdziami nie s.
Gruntowna analiza danych empirycznych, dotyczcych dziaa
narzdziowych, wymaga dokonania przegldu ipoczynienia okrelonych rozstrzygni terminologicznych, definicyjnych ipojciowych.
Obecna wliteraturze przedmiotu rnorodno definicji wytwarzania
i uywania narzdzi jasno wskazuje na brak konsensusu w kwestii
stosowanej terminologii. Ustalono, i obecne wliteraturze przedmiotu definicje dziaa narzdziowych (wytwarzania iuywania narzdzi) wsposb arbitralny izupenie nieuzasadniony pomijaj wytwarzanie iuywanie narzdzi biologicznych.
W niniejszej pracy zaproponowano rozwizanie kwestii definicyjnych, przywoujc przykady zachowania rnych gatunkw
zwierzt: pajkw krzyakw, strzelczykw, szympansw, wron
brodatych. Przedstawione przykady dziaa rnych zwierzt miay
zobrazowa fakt szerokiego spektrum inteligentnych dziaa narzdziowych ijednoczenie rozgraniczy dynamik uywania narzdzi
biologicznych od dynamiki wytwarzania iposugiwania si wytworzonymi narzdziami.
357
Naley powiedzie, e nie ma posugiwania si narzdziami technicznymi bez posugiwania si powstaymi wprocesie embriogenezy narzdziami biologicznymi. Pomijanie narzdzi biologicznych
wopisie behawioru zwierzt prowadzi do jawnych absurdw. Wniniejszej pracy podkrelono donioso faktu powstawania narzdzi
biologicznych wprocesie embriogenezy, jako warunku sine qua non
behawioru narzdziowego.
Dotychczasowa, niekonsekwentna terminologia zaciera granic
pomidzy uywaniem narzdzia auywaniem niezmodyfikowanych
przedmiotw jako narzdzi. Podjte prby przeanalizowania terminologii idefinicji zwizanych zdziaalnoci zwierzt wykazay wyrany brak spjnoci co do przyjtych przez rnych autorw definicji. Sprawy ustalenia jednoznacznej terminologii waden sposb
nie uatwia aprioryczno przyjmowanych rozstrzygni. Wzalenoci od gatunkw opisywanych zwierzt, bywaj formuowane rne
definicje. Zaproponowane wtej pracy definicje, najszerzej inajwierniej, jak si wydaje, oddaj to, co moemy obj pojciem behawioru narzdziowego. Dziki szerokiemu ujciu zachowa narzdziowych, wczajc wnie narzdzia biologiczne, uniknito paradoksw
isprzecznoci obecnych wsytuacji, gdy przyjmowane definicje nie
uwzgldniaj narzdzi biologicznych. W opinii autora nie powinno
si ulega antropomorfizmom, ktre faszuj interpretacj behawioru
zwierzt. Uywanie terminw motek, kowado, anawet narzdzie wodniesieniu do dynamiki szympansw jest terminologicznym
naduyciem. Nie jest to wyraz postpu wiedzy, araczej regres wsferze empirii iinterpretacji przyrodniczych.
Wbrew temu, co prbuje si sugerowa na polu prymatologii, wytwarzanie narzdzi za pomoc innych narzdzi pozostaje nadal wyjtkow cech czowieka ijego antenatw. Co wicej, wytwarzanie
narzdzi za pomoc innych narzdzi moe stanowi istotne kryterium
rozrnienia dziaania narzdziowego zwierzt iludzi.
Czsto niedostrzegany lub ignorowany jest fakt, e sama struktura
narzdzi technicznych czy te biologicznych nie determinuje zachowania.
358
RAFA KUPCZAK
Naley zauway, e nie istnieje proste, bezporednie przeoenie biologicznej bezbronnoci na tendencj do wytwarzania
iuywania narzdzi technicznych. Nie mona zgodzi si zopini,
e biologiczna bezbronnoci stanowi przyczyn dziaalnoci narzdziotwrczej.
Przypomn zaproponowane wpracy rozrnienia terminologiczne ipojciowe:
1. Wytwarzanie wprocesie embriogenezy narzdzi biologicznych
(rk, dzioba, pazurw itd.)
2. Uywanie narzdzi biologicznych do dziaa innych ni narzdziotwrcze dziaania konstrukcyjno-architektoniczne (budowanie
gniazd, pajczyny itd.)
3. Uywanie za pomoc narzdzi biologicznych niezmodyfikowanych przedmiotw, substancji, energii
a. surowiec
b. surowiec wyselekcjonowany
4. Wytwarzanie narzdzi za pomoc narzdzi biologicznych narzdzia pierwotne, przybory
a. surowiec
c. surowiec zmodyfikowany (materia I)
d. ksztatowanie materiau I
e. ksztatowanie kocwki roboczej
f. ksztatowanie uchwytu
5. Uywanie narzdzi wytworzonych za pomoc narzdzi biologicznych
6. Wytwarzanie narzdzi za pomoc innych narzdzi narzdzia
wtrne
a. surowiec
c. surowiec zmodyfikowany (materia I)
d. ksztatowanie materiau I
e. ksztatowanie kocwki roboczej
f. ksztatowanie uchwytu
359
g. selekcja materiau II do obrbki

h. ksztatowanie materiau II
7. Uywanie narzdzi wytworzonych za pomoc innych narzdzi.
Rozdzia 2
Prawidowe przedstawienie iporwnanie dziaa narzdziowych

wymaga przykadw empirycznych. Przykady dziaa narzdziowych musz uwzgldni zarwno behawior zuyciem narzdzi biologicznych, jak imodyfikowanie orazuywanie surowcw zewntrznych. Opisane tutaj zostay zachowania pajka krzyaka (Araneus
diadematus), strzelczyka (Toxotes jaculatrix), wron brodatych (Corvus moneduloides) i szympansw (Pan troglodytes). Wprzedstawionych przykadach zachowa narzdziowych zwierzt uwidacznia si
ich inteligencja, czyli racjonalno.
Dynamika budowy sieci pajczej wyranie ukazuje orientacj, korelacj iintegracje dziaa bdcych elementami behawioru manipulacyjnego pajka.
Dziaania konstrukcyjne, jak te opisane wprzypadku pajka, nie
mogyby by realizowane bez odpowiednich struktur biologicznych
i behawioru. Pajk posugujc si narzdziami biologicznymi, wytwarza zewntrzn wobec niego struktur materialn. Pajk postpuje wsposb uporzdkowany iukierunkowany. Swoboda manipulacji jest cile poczona zorientacj wlicznych fizycznych cechach
iwaciwociach otoczenia. Materia do wykonania pajczyny zostaje wytworzony w organizmie pajka, a nastpnie wykorzystany do
produkcji sieci.
Strzelczyk wykorzystuje do poowu ofiar wodny spray, ktry wystrzeliwuje zpyszczka wkierunku ofiary. Dziki swojemu doskonale
przystosowanemu narzdowi pyszczkowi potrafi tak uksztatowa struk wody, aby zestrzeli ofiar, ktra porusza si winnym
ni ryba rodowisku. Zachowanie zwizane znamierzeniem ofiary,
wykonanie celnego strzau oraz co jest zwieczeniem wszystkich
wczeniejszych dziaa schwytanie zestrzelonej ofiary wymaga od
360
RAFA KUPCZAK
strzelczyka orientacji ilicznych skorelowanych dziaa. Ryba ustawia si tak, by lufa utworzona przez jzyk ibruzd na podniebieniu
bya wycelowana wowada. Ryba musi bra poprawk na zaamanie wiata na granicy dwch orodkw.
W dziaaniach narzdziowych strzelczyka widoczne jest dziaanie
zuyciem narzdu biologicznego (pyszczka), za pomoc ktrego formowana jest struga wody.
Analiza wytwarzania iuywania przyborw przez mapy iwrony
pokazaa, e dziaania narzdziowe szympansw nie mog stanowi
przykadu najbardziej wyrafinowanego behawioru narzdziowego.
Opisana dziaalno narzdziowa wron iszympansw ujawnia, i rozpowszechniany czsto pogld owyjtkowoci dziaa narzdziowych
szympansw nie wytrzymuje konfrontacji z danymi empirycznymi.
Innymi sowy, mona dostrzec wyran rnic pomidzy narzdziow dziaalnoci map zjednej strony awron kaledoskich zdrugiej.
Dziaalno wron kaledoskich bardziej (ni dziaania map) przypomina dziaania czowieka. Wwietle tej empirii trudno uzna hipotez
o,,mapich korzeniach ludzkiej dziaalnoci narzdziowej.
Rozdzia 3
Dziki coraz liczniejszym badaniom i nowym wykopaliskom

zmienia si obraz hominidw yjcych na przeomie plio-plejstocenu. Szerokie spektrum podejmowanych bada wodmiennym wietle
stawia zdolnoci narzdziowe wczesnych czowiekowatych.
Aktualnie istniej trzy regiony, wktrych odkryto najstarsze narzdzia kamienne: dorzecze Auaszu (Etiopia), dolny bieg rzeki Omo
ibasen jeziora Turkana, tzw. region West Turkana (Kenia, czciowo
Etiopia). Wraz zrosnc liczb prowadzonych bada powiksza si
stan wiedzy na temat dziaa narzdziowych hominidw zokresu plio-plejstocenu. Niemniej pewne kwestie nadal pozostaj mocno dyskusyjne (np. lady uywania ognia).
Obecnie, w zapisie archeologicznym, lady uywania narzdzi
niemale 3,5 mln lat temu (3,44 mln lat temu) poprzedzaj lady wy-
361
twarzania narzdzi (2,6 mln lat temu). Dotychczas nie znaleziono narzdzi starszych ni 2,6 mln lat. Duo starsze lady ich uywania jednoznacznie wskazuj na fakt wytwarzania iuywania narzdzi ponad
3 mln lat temu.
Pocztkowo narzdzia olduwajskie byy okrelane jako najstarsze
i jednoczenie najprostsze wytwory czowiekowatych. Wraz z rosnc liczb jeszcze starszych znalezisk, datowanych na 2,6 mln lat
temu, suponowano, i pogbia si bdzie prowizoryczno oraz
dorano dziaalnoci narzdziotwrczej. Miaoby to by zgodne
zdarwinowsk teori stopniowego rozwoju ludzkiej intelektualnoci.
Dotychczasowe wykopaliska wskazuj, i pozorna prostota pierwszych narzdzi kamiennych okazuje si zjednej strony efektem gbszej orientacji we waciwociach surowca skalnego oraz zrozumieniu mechaniki przeamu muszlowatego, a z drugiej strony, badania
wskazuj na wielofunkcyjno uycia narzdzi oraz ich dopasowanie
do celu dziaania (uchwyt ikocwka robocza).
Rozdzia 4
Badajc prehistori czowieka, naley mie wiadomo, i dua

cz ludzkiej dziaalnoci intelektualnej nie moe pozostawia ladw materialnych (np. taniec, piew). Trzeba te zwrci uwag na to,
e przez miliony lat, a do XXI wieku po Chrystusie, niektre plemiona ludzi (,,czowiekowatych) uywaj stale takich samych narzdzi.
Najwczeniejsze narzdzia kamienne okazuj si efektem licznych,
rnorodnych i skorelowanych dziaa narzdziotwrczych. Peny
cykl dziaa narzdziotwrczych hominidw, poczwszy od selekcji
surowca, ana wytwarzaniu narzdzi za pomoc innych narzdzi koczc, ukazuje caociowo icelowo tego procesu. Rnorodno
dostpnego surowca iwybr tylko tego waciwego uwidacznia gbok orientacj wmateriale, ktry jest twardy, homogeniczny ibardzo trudny do obrbki narzdziami biologicznymi.
Rekonstrukcja dziaa narzdziowych najwczeniejszych hominidw uwidocznia, e ju pierwsze lady wskazuj na duy za-
362
RAFA KUPCZAK
kres dziaa narzdziowych. W wietle przeprowadzonych analiz,

uwzgldniajc wyniki archeologii eksperymentalnej, mona wykaza, e wszystkie diagnostyczne elementy techniki produkcji narzdzi kamiennych s ju obecne wprehistorycznych ladach behawioru
narzdziowego hominidw.
Przedstawione ogniwa acucha dziaa, zwizanych zbehawiorem narzdziowym hominidw, wskazuj na zoono procesw,
ktrych zakoczeniem jest zrczne uycie wytworzonego narzdzia
kamiennego. Bez zrozumienia zasady przeamu muszlowatego, trudno wykona penowartociowe odupki kamienne, aco dopiero narzdzia rdzeniowe. Nie mona zapomina, e cay proces produkcji
narzdzi kamiennych podporzdkowany jest funkcji, jakie maj one
peni, ate s konsekwencj behawioru konkretnego osobnika.
Przedstawione przykady jednych znajwczeniejszych stanowisk
archeologicznych ukazuj, e dziaalno narzdziowa hominidw
sprzed milionw lat nosia cechy charakterystyczne dla typowo ludzkich dziaa narzdziowych.
Selekcja surowca skalnego, ksztatowanie i obrbka materiau
zwizana zwytwarzaniem narzdzi kamiennych oraz ich pniejsze
uywanie, wskazuj na rozumn dynamik hominidw. Rnorodno struktur skalnych oraz oczywista selekcja najlepszego surowca wyranie pokazuj gbok orientacj hominidw w fizycznych
waciwociach ska. Oprcz selekcji odpowiedniego materiau na
narzdzia, konieczne jest wyselekcjonowanie odpowiedniego tuczka. Kamienny tuczek musi mie inne waciwoci ni obrabiany materia. Badania wykazay, e klasyczny przykad selekcji surowca kamiennego na narzdzia, znany ze stanowisk olduwajskich, ma swoje
odpowiedniki wduo starszych stanowiskach.
Teza, e lady dziaalnoci hominidw potwierdzaj stopniowe
uzyskiwanie rozumnoci, jest, jak dotd, nieudowodniona. Czsto
gosi si, e im dalej cofamy si w prehistorii rodu ludzkiego, tym
bardziej lady ludzkiej, rozumnej dziaalnoci przypominaj te, jakie
pozostawiaj mapy. Taka teza zupenie nie pasuje do przedstawionych faktw.
363
Goosowno pojcia przedrozumnoci polega na tym, e jest

ono czysto hipotetycznym konstruktem intelektu, anie zawiera treci,
ktre wynikaj zobserwacji danych empirycznych.
Rozdzia 5
W rozdziale tym, wskazano na fakt, e darwinizm napotyka na

powane trudnoci zwizane zprb okrelenia zdolnoci narzdziowych hipotetycznego wsplnego przodka Homo iPan. Typowo ludzki charakter dziaa narzdziowych pierwszych hominidw przekracza wszystko to, co moemy zaobserwowa u wspczesnych nam
map. Przeprowadzone badania i eksperymenty w zakresie wytwarzania narzdzi kamiennych przez mapy miay dowie podobiestw
pomidzy zdolnociami narzdziowymi wspczenie yjcych map
ahominidami. Ewentualne analogie miayby dowodzi istnienia etapu poredniego, czcego dziaania narzdziowe map iludzi. Przeprowadzane eksperymenty, majce za zadanie wytrenowanie umap
zdolnoci wytwarzania narzdzi kamiennych, s rdem licznych
kontrowersji. Wopinii wielu badaczy, szczeglnie archeologw ipaleoantropologw, wykonywane przez mapy w ramach eksperymentu kamienne wytwory nie mog by uznane za prawdziwe artefakty. Stanowi raczej co, co nie ma odpowiednika wzachowaniu
narzdziotwrczym hominidw.
Porwnanie dziaa narzdziowych hominidw i map czekoksztatnych pokazao, e pomimo rnych prb i eksperymentw,
kamienne produkty wytwarzane przez mapy s w swej charakterystyce istotnie rne od najwczeniejszych narzdzi kamiennych.
Prby wytrenowania u szympansw bonobo wytwarzania narzdzi
kamiennych (ostrych odupkw) wtym znajbardziej znanym inajdokadniej opisanym przypadkiem szympansa Kanziego odniosy
niewielki sukces. Pomimo e Kanzi nauczy si wytwarza quasi-odupki, jego wytwory byy nadal istotnie rne od tego, co znajdowano
w najwczeniejszych stanowiskach archeologicznych. Jednym zdaniem, mona zaobserwowa, wyran rnic pomidzy dziaalnoci narzdziow map czekoksztatnych akultur olduwajsk.
364
RAFA KUPCZAK
Porwnania dziaa narzdziowych map, zwizanych zupaniem

orzechw iwytwarzaniem oraz uywaniem narzdzi przez hominidy,
dobitnie wykazay tylko pozorne podobiestwo obu zachowa. Wytwarzane nieintencjonalnie podczas upania orzechw kamienne fragmenty nie mog by porwnywane zcelowo wytwarzanymi ipniej
uywanymi paleolitycznymi odupkami kamiennymi. Wkonsekwencji trudno wywie pocztki dziaania narzdziowego hominidw
zdziaalnoci narzdziowej map.
Wnioski
Przeprowadzone wdysertacji analizy istudia doprowadziy do nastpujcych wnioskw:
1. Do tej pory kwestia dziaa narzdziowych zwierzt i hominidw nie bya wystarczajco szeroko omawiana w polskiej literaturze naukowej. Formuowane wnioski filozoficzne czsto opieray
si na przyjtych przedwczenie uoglnieniach nauk przyrodniczych
i historycznych, przy niedostatecznym uwzgldnianiu nagromadzonej bazy empirycznej i woparciu opewne przedfilozoficzne supozycje. Ze wzgldu na pochopne uoglnienia oraz ekstrapolacje obraz
wczesnych przodkw czowieka bywa znieksztacony.
2. Obserwuje si istotn, wyran rnic pomidzy dziaalnoci narzdziow map czekoksztatnych akultur olduwajsk.
3. Mona dostrzec wyran rnic pomidzy narzdziow dziaalnoci map zjednej strony awron brodatych zdrugiej. Dziaalno wron brodatych bardziej (ni dziaania map) przypomina dziaania czowieka.
4. Wwietle aktualnej wiedzy nie wydaje si uzasadnione wprowadzanie wprocesie rozwoju przemysu kamiennego etapu przedolduwajskiego, ktry to etap mgby stanowi pomost pomidzy
typowo ludzk dziaalnoci narzdziotwrcz adziaalnoci narzdziow map czekoksztatnych.
365
5. Dziaania narzdziowe wspczenie yjcych map czekoksztatnych nie pozostawiaj ladw, ktre przypominayby lady
kultury olduwajskiej. Eksperymenty przeprowadzone na szympansach wykazay, e mona wytrenowa wnich umiejtno wytwarzania kamiennych quasi-odupkw. Jednake one wyranie rni si
od narzdzi wytwarzanych przez najwczeniejsze hominidy.
6. Obserwacje wytwarzania iuywania przyborw przez zwierzta nie potwierdzaj jakich wyjtkowych zdolnoci narzdziowych
map czekoksztatnych (por. np. casus wron brodatych). Te obserwacje nie mog uwiarygodni tezy o,,mapich korzeniach ludzkiej
dziaalnoci narzdziowej.
7. Wbrew temu, co prbuje si sugerowa na polu prymatologii,
wytwarzanie narzdzi za pomoc innych narzdzi pozostaje nadal cech wyjtkow czowieka ijego antenatw.
8. Wane dla filozofii wnioski s bardzo czsto, wobszarze paleoantropologii, formuowane bez dostatecznej weryfikacji empirycznej
oraz w oparciu o pewne aprioryczne przewiadczenia. Std obraz
prehistorycznych przodkw czowieka jest swojego rodzaju karykatur. Hominidy rekonstruowane s jako przedrozumne mapoludy,
nieporadne ipokraczne stworzenia, ktre wswych dziaaniach narzdziowych nie przekroczyy progu dziaa map.
9. Wwietle tego, co byo do tej pory powiedziane, trudno przyj,
e hipoteza przedrozumnoci czowiekowatych ma uzasadnienie
wdanych empirycznych pochodzcych zobszaru bada, na ktrych
bywa najczciej formuowana awic tam, gdzie dziaania narzdziowe czowiekowatych porwnuje si do dziaa narzdziowych
zwierzt, amap wszczeglnoci.
10. Dyskutowana wniniejszej pracy kwestia pojciowych rozrnie pomidzy rozumnoci intelektualnoci a,,racjonalnoci inteligencj doprowadzia do ukazania, e pojcie przedrozumnoci jest pojciowym artefaktem.
11. Naley zakwestionowa uznawanie dziaalnoci narzdziowej
szympansw jako optymalnego przykadu dziaalnoci czowiekopodobnej. Poszerza si wachlarz zwierzt, ktrych behawior na-
366
RAFA KUPCZAK
rzdziowy dorwnuje lub przewysza ten obserwowany uszympansw. Naley zastanowi si nad susznoci tezy opartej na drabinie
szczebli poznawczych zwierzt. Wwietle tego, co byo przedstawione wniniejszej pracy, nie mona jak si wydaje argumentowa, i
dane empiryczne wskazuj na zacieranie si granicy midzy dziaaniem narzdziowym hominidw imap. Zjednej strony mamy coraz
wiksze bogactwo danych dotyczcych rnorodnoci inteligentnych
dziaa narzdziowych zwierzt, az drugiej coraz wiksze bogactwo
danych wiadczcych ostaroytnoci rozumnych dziaa narzdziowych hominidw. Prby czenia tych dwch sfer poprzez wprowadzenie pojcia przedrozumnoci nie wydaj si przekonywajce.
12. Hipoteza przedrozumnoci wczesnych czowiekowatych nie
ma zatem jak si zdaje uzasadnienia wdanych empirycznych.
Piotr S. Mazur
Sprawozdanie zII Midzynarodowej
konferencji naukowej zcyklu
Wkrgu pyta oczowieka:
Spr ogenez bytu ludzkiego
W dniach 19-20.04.2012 r. wAkademii Ignatianum wKrakowie
odbya si II Midzynarodowa Konferencja zcyklu Wkrgu pyta
o czowieka zorganizowana przez Katedr Filozofii Czowieka. Tematem przewodnim bya wieloaspektowa problematyka genezy bytu
ludzkiego. W konferencji zaprezentowane zostay referaty goci
zrnych orodkw naukowych zkraju (UJPII, UWr, KUL, UKSW)
izagranicy prof. Pavla Dancka (Preovsk Univerzita, Preszw
Sowacja) iprof. Bertholda Walda (Theologische Fakultt, Paderborn
Niemcy). Zasadniczy trzon konferencji stanowiy referaty wygoszone przez wykadowcw Akademii Ignatianum.
Program konferencji zosta przygotowany tak, by ukaza bogac
two problematyki genezy bytu ludzkiego i wieloaspektowo jego
uj, co znalazo wyraz w wystpieniach prelegentw. Problemowi
szeroko rozumianej filogenezy czowieka wkontekcie ewolucjonizmu powicone zostay referaty prof. Anny Lemaskiej (UKSW),
Pocztki czowieka: ewolucja czy kreacja?, oraz prof. Piotra Lenartowicza (AI), Czowiek jako istota biologiczno-intelektualna. Na
kwestii ontogenezy czowieka i jej moralnych implikacjach skupili
si prof. Tadeusz Biesaga (UPJPII), Normana Forda ewolucja pogldw wkwestii pocztku czowieka wokresie prenatalnym oraz dr hab.
Grzegorz Houb (UPJPII), Naturalizm apocztek ycia osoby, ado-
368
Piotr S. Mazur
peniy je wystpienia prof. Pavla Dancka, Otwarto jako warunek

ontogenezy czowieka imgr Anny Powide, Spotkanie osb: kontakt
z dzieckiem w okresie prenatalnym. Wci podnoszon w filozofii
kwesti tzw. opnianej animacji zaj si w swoim referacie Spr
oopnion animacj: Arystoteles, w. Tomasz prof. Andrzej Maryniarczyk (KUL), natomiast ogenezie duszy wrnych koncepcjach
filozoficznych debatowali prof. Jzef Bremer (AI), prof. Stanisaw
Ziemiaski (AI) i prof. Piotr Mazur (AI). Dyskusj t poprowadzi
prof. Roman Darowski (AI). Wtemat ten wpisay si te wystpienia dra Stanisawa ucarza (AI), Filogeneza iontogeneza czowieka
wujciu Klemensa Aleksandryjskiego oraz dra Piotra Duchliskiego
(AI), Epistemologiczno-metodologiczna problematyka duszy wujciu
filozofii klasycznej. Pozostae wystpienia podczas konferencji ogniskoway si na wskazaniu innych ni biologiczne uwarunkowa (kulturowych, cywilizacyjnych czy spoeczno-rodowiskowych) majcych wpyw na zaistnienie czowieka wjego osobowo-indywidualnym wymiarze. Itak referat prof. Bertholda Walda podnosi problem
wynalezienia podmiotowoci na kanwie myli Jana Dunsa Szkota,
Kartezjusza i Johna Lockea. Zagadnienie antropogenezy w ujciu
Andrzeja Wierciskiego przedstawi dr hab. Krzysztof Pawowski
(AI), dr Carl Humphries (AI, UJ) skupi si na pochodzeniu czowieka i koncepcji przeszoci, dr Jacek Bielas (AI) przybliy kwesti
psychologicznych koncepcji genezy tosamoci pciowej czowieka,
adr Monika Kowalczyk (AI) zaja si problemem czowieka jako
dziea sztuki w renesansowej wizji Leona Battisty Albertiego oraz
wspczesnych artystw sztuki ciaa. Ponadto podczas konferencji
odbyy si dwie debaty panelowe powicone zaistnieniu czowieka w kontekcie czynnikw kulturowo-cywilizacyjnych. Pierwsza,
zudziaem dra Dariusza Dakowskiego (AI), dra Pawa Skrzydlewskiego (AI), dra Damiana Leszczyskiego (UWr) poprowadzona zostaa przez dra Jarosawa Kucharskiego (AI), natomiast druga przez
dr Monik Kowalczyk, za panelistami byli: dr Krzysztof Waczyk
(AI), mgr Krzysztof Duda (AI) oraz mgr Radosaw Brzzka. Podczas
konferencji odbya si take promocja czasopisma Imago.
Sprawozdanie zII Midzynarodowej konferencji...
369
Konferencja pokazaa, e zagadnienie genezy czowieka jest problemem interdyscyplinarnym, niemieszczcym si w obrbie jednej
dziedziny naukowej. Przebiega ono na styku m.in. nauk przyrodniczych i spoecznych psychologii, socjologii czy pedagogiki oraz
teologii. Przede wszystkim jest jednak problemem filozoficznym.
Zdaniem znakomitej wikszoci prelegentw kwestia genezy bytu
ludzkiego nie daje si zredukowa wycznie do aspektu biologicznego iopozycji midzy ewolucjonizmem akreacjonizmem wzakresie
filogenezy oraz do poczenia plemnika zkomrk jajow dla wyjanienia ontogenezy. W wyjanianiu powstawania czowieka natrafia
si na wakie problemy ocharakterze ontycznym, etycznym, metodologicznym czy nawet historycznofilozoficznym. Obok problemw
zwizanych zbiologicznym zaistnieniem czowieka wgr wchodz
take czynniki spoeczno-kulturowe majce istotny wpyw na jego
urzeczywistnienie (zaktualizowanie si) jako osoby.
Konferencja cieszya si sporym zainteresowaniem suchaczy,
wrd ktrych przewaali studenci, doktoranci isuchacze Uniwersytetu Trzeciego wieku Akademii Ignatianum. Nie zabrako te goci
zinnych uczelni Krakowa, regionu czy Polski.
Zamierzeniem Katedry Filozofii Czowieka, ktra przygotowaa
konferencj, jest kontynuacja cyklu wkolejnych latach wcelu rozwoju bada idyskusji filozoficznej nad rnymi aspektami istnienia
idziaania czowieka, integracji zrnicowanego rodowiska filozoficznego Akademii Ignatianum oraz pogbienia wsppracy naukowej zrnymi orodkami uniwersyteckimi wkraju iza granic.
Jerzy Sadowski
Sprawozdanie zOglnopolskiej Interdyscyplinarnej Konferencji Metafizycznej PT.
Moliwo metafizyki we wspczesnym wiecie,
Akademia Ignatianum, Krakw 8.12.2011
Pobienie rzucajc okiem wstecz, mona zobaczy wielkie systemy metafizyczne budowane przez filozofw. Platon, Arystoteles,
Tomasz, uktrego E. Gilson dostrzeg bardzo wany aspekt istnienia,
Kartezjusz ze swoim dualizmem: res cogitans i res extensa, Spinoza zmonizmem ipanteizmem, wktrym materia iduch s jedynie
aspektami jednej substancji, Leibniz ze swoimi monadami, Hegel ze
swoim sawnym Byt inic s tym samym, Bergson ijego intuicja
bytu i wielu innych. Dla Stagiryty zadaniem metafizyki jest analiza bytu jako bytu irozwaanie zasad iprzyczyn istnienia. Kwestie
metafizyczne s wspczenie obecne wfilozofii chrzecijaskiej, fenomenologii (due tutaj zasugi ma R. Ingarden), egzystencjalizmie.
Wtym ostatnim niejako wychodz one na wierzch na skutek uwiadomienia sobie sytuacji granicznych.
Metafizyka moe nam si jawi jako horyzont horyzontw. Ta
metafora przywoana w referacie S. Budy pt. Obecno metafizyki, czyli sztuka odnoszenia si do horyzontu horyzontw wydaje
si adekwatna, poniewa zjednej strony jest horyzont nieuchwytny
(cay czas si oddala), a z drugiej nie ma granicy. Granica to wyodrbniony ukad wsprzdnych Kartezjusza, co okrelonego, zdeterminowanego. Ahoryzont wszystko sob ogarnia, rodzi przestrze
372
Jerzy Sadowski
nieograniczon, lecz skoczon, jestemy wnim zanurzeni; za horyzontem nico moe si wyania. Nico staa si brzemienna bytem
zawiera w sobie bycie (nie na odwrt) jak podkreli S. Buda.
Nieskoczono wyania zsiebie skoczono. Metafizyka bya ruchem odnoszenia si do horyzontu. Wszelki sens odnosi si do niego.
Innymi sowy metafizyka to sztuka odnoszenia si do horyzontu;
wszelka aktywno polega na doskonaleniu si wsztuce odnoszenia
si do niego. Metafizyka polega na wziciu odpowiedzialnoci za horyzont. Otwarcie skoczonoci na nieskoczono musi opiera si
na zawierzeniu, bo skoczono nie moe zawiera nieskoczonoci.
Wkracowym przypadku znika rozrnienie na przedmiot ipodmiot.
Koczc swoje wystpienie, S. Buda powiedzia, i aktywno artysty to nawizanie dialogu zodbiorc, awielka sztuka jest zistoty
metafizyczna. W wystpieniu zatytuowanym O imaginatywnych
aspektach dyskursu metafizycznego K. Koryk stwierdzi m.in.,
e mamy niepowtpiewalne dowiadczenie istnienia; Dasein, czyli
byt przytomny Heideggera, to bycie przy tym oto. Zperspektywy
nauk przyrodniczych wiat po prostu jest, a przez nasz mzg jest
on przetwarzany barwy to dugoci odpowiednich fal, dwiki to
czstotliwoci fal. wiat to rekonstrukcja wnaszej psychice raczej,
anie wierne odzwierciedlenie. Std wiat fizyczny jest inny ni nasza
ja; interpretacja to sposb istnienia. Wane jest zastosowanie koa
hermeneutycznego. Natura naszego poznania jest taka, i poznajemy przedmioty, aprzestrzeni nie, jest to nasze wyobraenie zwizane
zprac mzgu. Zkolei wreferacie A. Gielarowskiego pt. Metafizyka
bez metafizyki mylenie religijne wkulturze wspczesnej zostay
przedstawione pogldy filozofw dialogu: E. Levinasa iF. Rozensweiga. Obaj mwi oBogu poza metafizyk; skoro klasyczna metafizyka zuya si, wic powstaje pytanie, jak mwi oBogu poza ni.
Itu naley rozrni Boga filozofw ireligii. Rozensweig twierdzi,
i uHegla nastpuje kulminacja wtym punkcie, gdzie myl = rzeczywisto. Wyjcie poza metafizyk to Objawienie, wwczas moe zaistnie mylenie religijne. Bg religii wchodzi wrelacj ze wiatem,
lecz go przekracza, objawia czowiekowi swoj mio. Mimo e Bg
Sprawozdanie zOglnopolskiej Interdyscyplinarnej...
373
wymyka si myli ludzkiej, to dowiadczamy Jego mioci. UE. Levinasa metafizyka traktowana jest jako etyka, Boga ontoteologia
rozwaamy poza byciem (bytem). Bg, ktry przychodzi na myl,
jest Bogiem religii, a nie metafizyki. Filozofi pierwsz jest przeto
nie metafizyka, lecz etyka. A. Kliszcz wwystpieniu pt. Metafizyka
wUrzdzie Przesyek Niedorczalnych przywoaa recenzje filmowe zwizane ztzw. kinem metafizycznym. Wskazaa na nieuprawnione uywanie terminu metafizyka wwielu przypadkach; metafizyka
wfilmach staje si synonimem religijnoci, absolutu, psychicznoci,
arcydziea, dobrej muzyki (bo dobrze si sucha) itd. Wiele niezrozumiaych zda wrecenzjach odnoszcych si do metafizyki wystpuje,
co zwizane jest ze zym rozumieniem metafizyki; metafizyka naduywana jest czsto, by podnie poziom.
W sesji filmowej przedstawione zostay referaty ilustrowane
czsto fragmentami filmw. Itak L. Dorak-Wojakowska wwystpieniu na temat poszukiwania aktora transcendentalnego uKrystiana
Lupy wskazaa, i ureysera wystpuj wtki metafizyczne, postaci
wjego teatrze tworz mikrokosmos poszukujcy transcendencji, pytaj oBoga, dobro izo. Akt teatralny jawi si jako poznanie samego
siebie itranscendencji. J. Wojnicka wreferacie zatytuowanym Bg
icar. Prawosawne misteria wIwanie Gronym Siergieja Eisensteina
wskazaa, e chodzi tu raczej odyskurs sakralny, anie metafizyczny,
aponadto istotny iznamienny jest element sakralizacji wadzy wRosji (Iwan Grony). K. Waczyk wnawizaniu do filmu Las Piotra
Dumay wskaza na niemoc wkomunikowaniu rzeczy wanych (syn
nie potrafi zrozumie, wczu si wuczucia ojca); wdrwka przez las
staje si parabol zmagania si ludzi zlosem. Ometafizyce wsztuce
mwimy poprzez symbol, ktry wskazuje poza siebie iodsya do innej rzeczywistoci, iw niej uczestniczy (znak tylko odsya). Wfilmie
cielesno odsya do duchowoci czowieka, pielgnacja ciaa iuczucia przeplataj si wzajemnie (wida to wyranie wscenie pielgnacji ojca przez syna). K. Pawowski, omawiajc film Ludzie Boga,
wskazywa na wartoci, jakie wyznawali trapici. Filozofowanie jest
wiczeniem si wmierci (sztuk umierania) przypomnia. Przeor
374
Jerzy Sadowski
wciela wycie mio nieprzyjaci. Wyjazd mnichw byby ucieczk przed samym sob. Pozostali wierni Chrystusowi do koca. K.Loska stwierdzi, i celem jest nie tyle rozwizanie sprzecznoci, co
przekroczenie jej wfilmach. Dla niektrych twrcw japoskich kino
stao si autoopowieci, przywoaniem obrazw zprzeszoci, pragnieniem odbudowania utraconej wizi, tosamoci. Wiele filmw japoskich pozwala odkry prawd osobie (reyserw iwidzw), adla
niektrych reyserw japoskich kino jest rodkiem autoanalizy.
W panelu dyskusyjnym udzia wzili: T. Gadacz, J. Janik, K. Loska iL. Majewski. Dyskusja miaa si toczy wok filmu A. Tarkowskiego pt. Stalker. Ale, jak to zwykle bywa, wykroczya poza film,
obejmujc rnorodne wtki. Wprzywoanym filmie tytuowy Stalker
prowadzi istotne rozmowy zprofesorem ipisarzem. Film rodzi filozoficzn refleksj nad sensem icelem ycia; wjednej ze scen Stalker
mwi: Dziki wszystkim tym technologiom czowiek mniej pracuje,
awicej re, albo: Wy, profesorzy, jestecie gupi. T. Gadacz
stwierdzi, i czowiek cay czas jest wdrodze, a na kadej drodze
kad si cienie drg, ktrymi nie poszlimy; jak rozpozna drog,
ktr idziemy? Stalker (jak Platon) wskazuje drog, do czego? Dalej
T. Gadacz zastanawia si, na czym polega metafizyczno filmw
Tarkowskiego. Ot nie da si wypowiedzie czsto wakich kwestii,
std zpomoc przychodzi sztuka, poezja, malarstwo. UTarkowskiego (podobnie jak u Kierkiegaarda) dotyka si poza sowem czego
innego, wanego. A jaka jest rnica midzy idolem a ikon? Idol
patrzy na co, aikona patrzy na nas. J. Janik zkolei mwi odwch
dziwnych rzeczach wmechanice kwantowej: otrzymujemy wniej nie
stany, lecz superpozycje stanw (wic moliwoci). Po drugie jak
nastpuje redukcja do jednego stanu? Nawiza do Tomaszowego ens
= esse + esentia orazArystotelesowego bytu moliwego iaktualnego. Superpozycja stanw to np. rozterka przed decyzj, apodjta decyzja to ju jest stan. Matematycy dotykaj nieskoczonoci, chocia
wprowadzili cigi ifunkcje. K. Loska stwierdzi, e Tarkowski czyta
teozofw iantropozofw, awic porusza si po obrzeach klasycznej
filozofii. Wedle Tarkowskiego nauka itechnika staj si przeszkod
375
dla wspczesnego czowieka do kontaktu z sacrum; widzi on ocalenie wmioci jako wyjcie zniewiary. L. Majewski zada pytanie:
Czy dominant jest zo wnaszym ludzkim dziaaniu? Czy my jestemy skaeni zem, czy te pierwiastek dobra wnas istnieje?.
Tytu konferencji mona rozumie rozmaicie, co najmniej na dwa
sposoby: jako warunki moliwoci uprawiania metafizyki przez zawodowych filozofw oraz jako moliwoci wystpowania zagadnie
metafizycznych w szerszej refleksji kulturalnej. Biorc pod uwag
caoksztat, wjaki wpleciona zostaa konferencja, to drugie znaczenie jest chyba waciwsze. Chodzi bodaj ofundamentalne zagadnienia wystpujce wfilmach iszeroko pojtej sztuce. Chocia termin
wspczesny wiat jest zbyt oglny imao precyzyjny. adne zwystpie nie usiowao nawet zmierzy si ztytuowym zagadnieniem.
Jak wida ztego krtkiego, powyszego przegldu, wystpienia dotyczyy raczej konkretnych zagadnie, niekoniecznie zwizanych
z metafizyk, szczeglnie t ujmowan stricte. Jeli zdefiniujemy
metafizyk jako teori bytu jako bytu, to niewiele w referatach si
oniej mwio. Jednak moemy te rozumie metafizyk wszerokim
znaczeniu jako refleksj nad zagadnieniami ycia, mierci, cierpienia,
absolutu, wiary (co moe j zblia do mistyki) itd. Wwczas moemy uzna, e przynajmniej cz referatw podejmowaa problemy
metafizyczne (sensu lato). Wspczenie raczej zwyko si mwi
oontologii, atypow, klasyczn metafizyk si odrzuca. Wydaje si
wszake, i nie tyle moliwo, ile konieczno metafizyki we wspczesnym wiecie wystpuje. Bez metafizyki oczywicie mona y
iprzey, ale by procesy te przebiegay gbiej, trzeba pyta onajistotniejsze sprawy. Charakterystyczne dla pozytywizmu logicznego
byo programowe unikanie zagadnie metafizycznych jako bezsensownych, bowiem problemw tych nie da si zweryfikowa empirycznie. K. Popper twierdzi, e nie da si uciec od metafizyki rozumianej raczej jako metanauka. Mylenie antymetafizyczne wystpuje
uniektrych wspczesnych filozofw analitycznych. Jednak czy da
si uciec od zasadniczych zagadnie metafizyki? Wielu twierdzi, i
nie. Jestemy niejako skazani na ni nieusuwalno metafizyki.
376
Jerzy Sadowski
Wnioski wypywajce z rozwoju innych kierunkw filozoficznych

(fenomenologia, analiza jzyka, filozofia nauki), jakie pojawiy si po
zaamaniu neopozytywizmu, rniy si wszczegach, ale zmierzay
wstron stwierdzenia nieusuwalnoci metafizyki1. Nie ma praktycznie ucieczki od zagadnienia sensu i wartoci etyczno-estetycznych,
problematyki istnienia czy kwestii ostatecznych podstaw racjonalnoci2. Filozofia pierwsza wypchana drzwiami wchodzi (wrcz wpycha
si) oknami. Wida to szczeglnie wwczas, gdy podejmujemy badania mikro- czy makrokosmosu. Tam te zagadnienia same cisn si do
gowy. Dlatego te, co symptomatyczne, zagadnieniami metafizycznymi ywo si interesuj fizycy, chemicy ikosmolodzy, aczsto programowo, pomijaj je zawodowi filozofowie. Oile wKole Wiedeskim zzaoenia odcinano si od tych problemw, o tyle wobrbie
filozofii analitycznej wielu filozofw podejmuje zagadnienia filozofii pierwszej. Przykadem moe by ksika Ireneusza Ziemiskiego pt. Zagadnienie mierci w filozofii analitycznej. Grup, ktra
bya analityczna, ajednoczenie podejmowaa sprawy metafizyczne,
byo Koo Krakowskie traktowane jako neotomistyczna ga szkoy
lwowsko-warszawskiej. Metafizyka bya dominujc, by nie powiedzie jedyn (w jakim stopniu te historia logiki) dziedzin filozofii,
w ktrej przedstawiciele Koa Krakowskiego realizowali swj program. J. ukasiewicz uznawa odejcie filozofii nowoytnej od metafizyki wkierunku zagadnie teoriopoznawczych za najwikszy bd
myli pokartezjaskiej, aKartezjusza, Lockea iKanta za wyjtkowych szkodnikw filozoficznych3. Inni uczniowie Twardowskiego,
uznani wwiecie, podejmowali wiele razy kwestie metafizyki4. Orehabilitacj metafizyki wystpi H. Bergson. Przeprowadzi on krytyk
S. Wszoek, Elementy metafizyki, Tarnw 2008, s. 55.
Tene, Nieusuwalno metafizyki. Logiczno-lingwistyczne aspekty debaty Rudolfa Carnapa zLudwikiem Wittgensteinem iKarlem R. Popperem, Krakw Tarnw 1997, s. 392.
3
J. Woleski, Ontologia wKole Krakowskim, w: Z. Wolak (red.), Logika imetafilozofia, Tarnw Krakw 1995, s. 86.
4
Zob. np. K. Ajdukiewicz, Zagadnienia ikierunki filozofii, Kty 2003; T. Czeowski, Ometafizyce, jej kierunkach izagadnieniach, Kty 2004.
1
2
377
pozytywizmu, scjentyzmu, determinizmu i materializmu i wysun

wasny program bada metafizycznych opartych na intuicji rozumianej jako swoisty rodzaj wspodczuwania, za pomoc ktrego mona
przenikn wewntrz jakiego przedmiotu, by utosami si ztym, co
ma wsobie jedynego, niewyraalnego. We Wstpie do metafizyki
pisze, e wprzeciwiestwie do nauk pozytywnych, ktre poznaj rzeczywisto za pomoc analizy, metafizyka posuguje si poznaniem
intuicyjnym. Metafizyka, moc intuicji, styka nas zsam rzeczywistoci i umoliwia dostp do niej. O ile neopozytywici odrzucili
metafizyk, otyle Heidegger dokona destrukcji klasycznej metafizyki zajmujcej si bytem. Przedmiotem metafizyki powinno by samo
bycie (Sein), anie byt. Cige zajmowanie si bytem doprowadzio
do zapomnienia bycia. Problemy metafizyczne wrnorodnej postaci
pojawiaj si wic, czsto wbrew woli, wfilozofii. Programowe ich
usuwanie prowadzi do redukcjonizmu iminimalizmu filozoficznego,
nieraz do paradoksw. Oile zatem nie da si usun cisych problemw metafizycznych zfilozofii, otyle zycia codziennego moemy
je wyeliminowa. Natomiast wsensie szerszym nie unikniemy ich,
aczym bardziej bdziemy je spycha na margines ycia, tym zwiksz moc w swoim czasie wypyn. Zadaniem wielkiej sztuki jest
wanie uwiadomienie widzw o tym. Tutaj przeto widz nie tyle
moliwo, co konieczno metafizyki sensu lato.
Na zakoczenie kilka uwag. Szczerze mwic, na konferencji nie
zastanawiano si nad zagadnieniem tytuowym, ktre wydaje si fundamentalne, lecz krono na marginesie wakich problemw. Zagadnie typowo metafizycznych byo niewiele, by moe powodem byo
to, i konferencj organizowa Instytut Kulturoznawstwa, anie typowi filozofowie. Tytu raczej nie przystawa do treci wystpie. Odniosem wraenie, i temat troszk przers organizatorw. Zamiast
specjalistw od tytuowego zagadnienia, mielimy mniej i bardziej
ciekawe referaty, ale krce wok zasadniczej problematyki. I powan wad by brak dyskusji po referatach. Dyskusj przewidziano
jedynie wpanelu dyskusyjnym (a itu ograniczon).
recenzje
Stanisaw Ziemiaski SJ
Jacek Wojtysiak, Spr o istnienie Boga. Analityczno-intuicyjny
argument na rzecz teizmu, Wykady otwarte zteologii naturalnej
im. J.M. Bocheskiego OP, n. 3, Pozna 2012, ss. 368.
Co jaki czas ukazuj si w Polsce ksiki powicone filozofii
Boga, najczciej wkrgach tomistycznych (Judycki, Wcirka, Kowalczyk). Obecnie wWydawnictwie Polskiej Prowincji Dominikanw W drodze ukazaa si ksika bdca owocem Wykadw
otwartych z teologii naturalnej. Autor posuy si w niej metod
analityczno-intuicyjn. Polega ona jak pisze Autor na s. 14 na
analitycznej kombinatoryce poj imoliwoci ontologicznych, ktrej towarzysz wgldy czy intuicje. Przypomina ona metod zastosowan przez Romana Ingardena wksice Spr oistnienie wiata.
Do tej ksiki nawiza zreszt Autor wsamym tytule swojej rozprawy: Spr oistnienie Boga. J. Wojtysiak, pracujcy na KUL, orientuje
si w metafizyce klasycznej, lecz nieobca jest mu te fenomenologia (prac doktorsk pisa pod kierunkiem A.B. Stpnia). Zna dobrze
filozofi analityczn, czemu daje wyraz w podejmowanych w tej
ksice dyskusjach zfilozofami tego kierunku (Alston, Flew, Geach,
Hick, Plantinga, Swinburne). wiadczy te otym metoda argumentacji, wktrej formuuje si precyzyjnie przesanki idba opoprawne
wynikanie.
Tre ksiki ujta zostaa w czterech rozdziaach o tytuach:
Naturalna prototeologia, Naturalna teologia relacyjna, Naturalna teologia atrybucyjna, Naturalna teologia praktyczna. Oprcz
tego na s. 17-23 pod nazw: Struktura argumentacji mamy sche-
382
RECENZJE
matycznie przedstawiony pochd myli Autora, ponadto na ostatnich

stronach 362-368 znajdujemy: Szczegowy spis treci, wktrym
poszczeglne podrozdziay opatrzono liczbami arabskimi onumeracji cigej. Do tych liczb odwouje si Autor wtekcie, ztym e tzw.
Addenda zaznacza gwiazdk *. Ksika zawiera bogat bibliografi
(177 pozycji), wwikszoci autorw obcych, oraz Indeks osb.
Po tych uwagach formalnych przejdmy do oceny zawartoci merytorycznej ksiki. Podstawowymi intuicjami, stanowicymi punkt
wyjcia jego argumentacji teodycealnej, s dla Autora dwie intuicje:
Intuicja przygodnoci (IP) oraz intuicja racjonalnoci (IR). Termin
przygodno rozumie J. Wojtysiak jako nietrwao (s. 29).
Kade to, co wiatowe, jest nietrwae. To rozumienie przypomina
pogld w. Tomasza zAkwinu, ktry wtrzeciej drodze stwierdza,
e wrzeczach znajdujemy takie, ktre mog by inie by, poniewa
powstaj iniszczej. Problem polega na tym, e Autor nie do koca
wyjani, co znaczy trwa iistnie. Trwao dotyczy struktury bytw
materialnych zoonych hylesystemicznie zczstek powizanych siami na kilku hierarchicznie uporzdkowanych paszczyznach. Siy
te maj swoje granice wytrzymaoci. Dziaanie na te ukady energi
przekraczajc prg wytrzymaoci si powoduje rozerwanie struktury. Wojtysiaka zasad nietrwaoci bytw naleaoby wic sformuowa: Kade, co wiatowe, da si rozerwa. Nietrwao dotyczy
tu treci bytw, anie ich istnienia. Taki rozpad bytu mona zaliczy
do zmian substancjalnych. W zmianie substancjalnej pisze A.B.
Stpie we Wprowadzeniu do metafizyki, Krakw 1964, s. 94 bierze
udzia wsplne podoe (podmiot) przemian. Gdyby takiego podoa
nie byo, wwczas nie byoby przemiany jednej substancji wdrug,
ale cakowite zniknicie jednego przedmiotu izaistnienie zniczego
drugiego przedmiotu. cilej wic powstanie bytu lub jego zniknicie naleaoby zwiza ze stwarzaniem iunicestwianiem, do czego
zdolny jest tylko Bg. Inne byty mog tylko przetwarza, anie stwarza. Dostrzega si brak wksice okrelenia terminw istnienie,
zaistnienie, ktre raz po raz stosuje (np. s. 248, 253). Nie wiadomo,
czy Autorowi chodzi o stwierdzenie faktu, czy oelement bytu, prze-
RECENZJE
383
ciwstawiony jego treci irny od niej rzeczowo, jak uw. Tomasza,

lub mylnie zpodstaw wrzeczy, jak uSureza. Mimo e Wojtysiak
widzi rnic swego ujcia i ujcia arystotelesowskiego w tym, e
wedug niego Stagiryta kad nacisk na zmienno, aon na istnienie
(s. 116), dopki jednak nie okreli bliej, jak to istnienie rozumie, nadal trzyma czytelnika wzawieszeniu. Wprawdzie przeciwstawia istniejce pomylanemu, ale sama negacja nie wystarcza do definicji.
Nie wydaje si wic, by intuicja przygodnoci, jak proponuje
J. Wojtysiak, wystarczaa do argumentacji. Natrafiaaby ona trudno,
jaka wynika zkonfrontacji zmiennoci zzasad przyczynowoci zamknitej, wedug ktrej wszelkie zmiany odbywaj si wewntrz
wiata, w materiale nieulegajcym zanikowi, a corruptio unius est
generatio alterius. Watomistyce zjawisko transformacji jednych czstek w inne nazywa si zjawiskiem zesznurowania (bootstrap phenomenon). Sam zreszt Autor, wyczuwajc ten problem, podejmuje
dyskusj wok zasady zachowania energii lub oglniejszej zasady
zachowania rzeczywistoci (s. 69-71). Ostrzega take przed naduywaniem sw kreacja ianihilacja wfizyce (s. 63-64). Tym trudnociom mona by zaradzi, definiujc inaczej przygodno, np. jako
poczenie elementw wzajemnie wobec siebie obojtnych, ktre jednak tworz razem jedn cao. Innymi sowy, przygodno opieraaby si na relacji wieloczynnikowej midzy elementami na rnych
poziomach zoe bytowych1. Podobne sformuowanie przygodnoci
znajdujemy uG.W. Leibniza: Ot tej racji istnienia wszechwiata
nie mona znale wserii bytw przygodnych (), poniewa materia jest sama zsiebie obojtna wobec ruchu ispoczynku oraz wobec
ruchu takiego czy innego2.
Drug intuicj wystpujc wargumentacji teodycealnej J. Wojtysiaka jest intuicja racjonalnoci (IR), ktr formuuje on jako: KaZob. S. Ziemiaski SJ, Teologia naturalna. Filozoficzna problematyka bytu,
Krakw 2008, s. 145.
2
G.W. Leibniz, Principes de la nature et de la grce fonds en raison, n. 8, w:
uvres philosophiques de Leibniz avec une introduction et des notes par M. Paul
Janet, Paris 1866, t. II, s. 613.
1
384
RECENZJE
de to, co istnieje, posiada (w sobie lub poza sob) racj swego istnienia lub zaistnienia (s. 29). Mona tu wobec tej intuicji wysun
dwa zastrzeenia dotyczce zakresu tej zasady: 1) Autor rozciga t
zasad na wszelki byt, take na Boga. Nie jest to zgodne zpostulatem wysunitym przez Arystotelesa wMetafizyce Z17, 1041a10-15:
W ten sposb zawsze pytamy o powd, e pytamy, dziki czemu
co przysuguje czemu innemu. () Pyta wic, dlaczego co jest
nim samym, to wcale si nie pyta. Wobec tego nie powinno si odrnia wyjaniania zewntrznego (odwoujcego si do czynnikw
rnych od wyjanianego bytu) oraz wewntrznego (odwoujcego
si do niego samego lub tego, co go istotnie tworzy) (s. 36), akonsekwentnie szuka racji dla Boga wNim samym, poniewa relacja racji
do tego, czego ona jest racj, jest niezwrotna. 2) Autor nie rozstrzyga problemu, co potrzebuje, aco nie potrzebuje wyjaniania. Moim
zdaniem trafnie otej sprawie pisze R. Nozick3, e stan normalny nie
potrzebuje wyjanienia, natomiast odstpstwo od stanu normalnego
go potrzebuje. Wpodobnym sensie pisze R. Harr: Trwanie nie wymaga wyjanienia. () Jedynie zmiana domaga si wyjanienia4.
Z tego punktu widzenia trzeba przyzna suszno Autorowi, gdy
jako przykad potrzeby poszukiwania racji podaje zjawisko zmian.
Zmienno pisze na s. 32 nie tylko jest znamieniem nietrwaoci zmienno take, odsyajc nas do przyczyn, stanowi motor
mylenia kauzalnego lub szerzej: racjonalnego. Odwoanie si do
zmian jednak nadal nie rozwizuje wyej wspomnianego problemu
przyczynowoci zamknitej. Wyjciem jest by moe oparcie argumentacji na jednorazowych wydarzeniach we wszechwiecie, jakimi
s Wielki Wybuch lub minimum entropii wczesnego wszechwiata.
Do tych wydarze J. Wojtysiak odnosi si jednak zdystansem, np.
kiedy pisze: Pomijam tu problem dopuszczalnoci ontologicznych
ekstrapolacji tych teorii (s. 79).
Do niebezpieczne wydaje si twierdzenie Autora, e intuicja racjonalnoci jest nie tyle osadzona wdowiadczeniu (), ile intui3
4
Philosophical Explanations, Oxford 1981, s. 142 nn.

The Principles of Scientific Thinking, London Chicago 1970, s. 248.
RECENZJE
385
cj bardziej osadzon wrozumie (s. 37). Przypomina to stanowisko

I. Kanta, ktry traktuje zasad przyczynowoci wanie jako kategori
rozumu czystego, co atwo prowadzi do idealizmu. Myl, e lepiej
by byo zawierzy realistycznej intuicji bytu jako bytu.
Raz po raz u J. Wojtysiaka pojawia si problem poruszony ju
przez Johna R.T. Lamonta5: Czy jeli elementy maj jak wasno,
cao te j posiada? (s. 29, przypis 2; 61-62; 71; 121). Rozwizuje
go on w ten sposb, e odrnia wasnoci ilociowe od jakociowych. Te pierwsze si nie dziedzicz, drugie tak. Oglniejsze rozwizanie uwzgldniaoby odrnienie wasnoci istotnych od nieistotnych. Przymioty nieistotne, np. na prawo, na lewo nie dziedzicz si,
przymioty istotne, poszczeglnych bytw, jak wnaszym przypadku
przygodno, s dziedziczone przez wszechwiat jako cao6. Pozostaje problem, czy krucho bytu jest waciwym przejawem przygodnoci. Jeli jest to cecha nieistotna, azdaje si, e taka jest, bo nie
kady byt musi si rozpa (jak dotd nie zaobserwowano rozpadu
protonu), to nie dotyczyaby caego wszechwiata, aprzecie Autor
chce znale wyjanienie caej rzeczywistoci, anie jakiej jej czci.
Inne ujcie przygodnoci, choby zaproponowane wyej, byoby tu
wygodniejsze.
Cz II pracy powicona omwieniu stosunku wiata do Boga
to bardzo interesujcy wykad na temat kreacjonizmu iinnych konkurencyjnych pogldw. Tu szczeglnie uwidocznia si poytek ze
stosowania przez Wojtysiaka ingardenowskiej metody eliminowania
hipotez nieprzekonujcych. Naley doceni ostrono Autora wstosunku do popularnych interpretacji niektrych teorii fizycznych, np.
tzw. prni w teorii kwantw (s. 63), teorii E.P. Tryona o zerowej
sumie energii pozytywnej i negatywnej we wszechwiecie (s. 75).
J. Wojtysiak polemizuje ztez, jakoby energia bya pierwotn postaci trwaego elementu wszechwiata (s. 86). Odmawia jej waloru sub5
277.
An Argument for an Uncaused Cause, The Thomist, 59 (1995) n. 2, ss. 261-
6
Por. S. Ziemiaski SJ, Filozofia analityczna aargument zprzygodnoci, Forum
Philosophicum, t. 5 (2000), s. 201-219.
386
RECENZJE
stancjalnoci. Rzeczywicie, na pierwszy rzut oka energia wydaje si

przypadoci: jest to ruch skorelowany zinnym ruchem lub spoczynkiem. Jednak energi mona uzyska zubytku masy, np. wprzemianach atomowych (H + H = He + foton), zenergii za uzyska mas
wwyniku bombardowania tarczy wysoko energetycznymi czstkami
wedug zasady Einsteina: E = mc2, co sugerowaoby substancjalno
energii. Autor susznie odmawia substancjalizacji czasoprzestrzeni,
cho nie tumaczy ostatecznie, jak t czasoprzestrze rozumie. Wydaje si, e przestrze jest wynikiem rwnowagi si zruchem (energi
kinetyczn). Czas wchodzi wskad ruchu jako parametr prdkoci v,
prdko za to s/t. To t wynika z ograniczenia prdkoci. Granic
prdkoci wwiecie jest 300000 km/s (prdko wiata). Zpowodu tego ograniczenia wszelkie procesy odbywaj si nie natychmiast,
lecz trwaj. Z pojciem czasu naleaoby by ostronym. Uywanie np. w kontekcie stwarzania wyraenia: w tym-a-tym czasie
(s. 181) jest niestosowne, poniewa uBoga nie ma czasu. Czas bowiem,
jak zauwaylimy, jest zwizany nieodcznie zruchem materialnym,
przestrzennym, ktrego wBogu, jako niematerialnym, nie ma. Samo
te trwanie czasowe nie jest jeszcze zmiennoci7. Niezrczne jest te
wyraenie wprzypisie 167 onieodwracalnoci czasu. To nie czas jest
nieodwracalny, ale procesy fizyczne z powodu chaotyzacji energii,
wyraonej matematycznie wzrostem entropii. Przy kadym zdarzeniu
stan entropii jest nieuchronnie wikszy na kocu ni na pocztku.
Wtpliwy jest pogld Autora (przypis 168 na s. 247), e Bg mgby si podzieli stwrcz moc ze stworzeniem. Moc ta musi by
nieskoczona. Gdyby Bg si ni podzieli, musiaby podzieli si
swoj substancj, co jest niemoliwe, aprzy tym wadza przerastaaby podmiot. Trudno te si zgodzi zpogldem Autora (przypis 169,
s. 248), ktry dopuszcza molinistyczn koncepcj supercomprehensio. Dogbna poznawalno ludzkich moliwoci zakadaby cakowity determinizm ludzkiej woli, tymczasem wolno polega m.in. na
nieprzewidywalnoci.
7
Jak to Autor wyraa wprzypisie 116 na s. 182.
RECENZJE
387
Interesujce s rozwaania Autora, wIII czci ksiki, na temat

pojcia doskonaoci, przy okazji prezentowania wasnej koncepcji
perfekcjonizmu personalistycznego (s. 216-220). Nasuwaj si przy
tym dwa spostrzeenia. 1) Wojtysiak pisze opiknie jako doskonaoci. Problem wtym, e pikno jest jednym ztranscendentaliw, one
za nie s doskonaociami dodanymi do bytu, tylko jego aspektami.
Taka doskonao nie moe, ale musi przysugiwa bytowi, jest
wic rwnozakresowa zbytem iinnymi transcendentaliami. 2) Doskonaoci czyste przypisuje si Absolutowi na zasadzie przyczynowoci. Stosuje si tu adagium: Co wskutku, to wprzyczynie. Chodzi
otzw. synonimi przyczynowo-skutkow. Problemem jednak przez
Autora nie do koca rozwizanym jest zagadnienie, dlaczego skutek
ma by podobny do przyczyny? Niektre wpywy przyczynowe s
synonimiczne, np. ruch powoduje inny ruch; uzwierzt potomstwo
nosi cechy przodkw, poniewa jest od nich oderwane, przy czym
przy klonowaniu otrzymuje peny garnitur chromosomw od jednego
przodka, przy rozrodzie pciowym od pary rodzicw. Utwrcy idea
znajduje swoje podobiestwo dziki temu, e kontroluje on swoje
ruchy twrcze tak, by ostatecznie w materiale nastpia odpowiednio struktury idei idziea. Czy te przykady mona ekstrapolowa
na kade przyczynowanie? 3) Ewolucjonici kwestionuj transcendencj osoby, sprowadzajc j do bardziej skomplikowanej postaci
materii, amzg do misnego komputera. Wojtysiak nie konfrontuje
si ztymi podejciami.
Cz IV ksiki powicona jest analizie religii, jako praktycznego zastosowania przekonania oistnieniu Boga, ktry si zblia do
czowieka, objawia mu si iwybawia od za.
Idea religii widzi Autor wchrzecijastwie. Przeprowadza swego
rodzaju jego apologi na rzecz chrystologii filozoficznej.
W dodatku zatytuowanym: Bg aBoeing 747, czyli czy Richard
Dawkins dowid, e niemal na pewno nie ma Boga Wojtysiak
krok po kroku analizuje argumentacj tego zdeklarowanego ateisty,
dochodzc do wniosku, e doprecyzowany i najyczliwiej zinterpretowany jego wywd zawiera dwa zaoenia, oktrych niemal na
388
RECENZJE
pewno wiadomo, e nie s zkoniecznoci (czy niemal na pewno)

prawdziwe (s. 330). Chodzi ozaoenie, e Bg nie moe by prosty
oraz e kady byt zoony wymaga wyjanienia. Wojtysiak wykazuje,
e oba zaoenia s faszywe, argumentacja Dawkinsa nie podwaa
wic twierdze klasycznego teizmu.
Ksika Jacka Wojtysiaka, cho porusza jedne znajtrudniejszych
problemw metafizyki, jest napisana jzykiem przystpnym i, jak na
analityka przystao, precyzyjnym. Jeli znajduj si wniej pewne niedocignicia czy niejasnoci, to nikn one wbogactwie pozytywnej
treci. Myl, e moje uwagi przyczyni si do pogbienia problematyki teodycealnej zawartej wtej oryginalnej iwartociowej pozycji.
Wiesaw szuta
Tomasz Trbacz, By czowiekiem peniej wmyli Edyty Stein, Wydawnictwo Salwator, Krakw 2010, ss. 119.
Ks. dr Tomasz Trbacz jest autorem publikacji z dziedziny antropologii filozoficznej1 i teologicznej2, w ktrej przyblia filozofi
i teologi czowieka zawarte w pismach Edyty Stein, pniejszej
witej. W tle pojawia si rwnie antropologia Karola Wojtyy
b. Jana Pawa II, obraz czowieka wKatechizmie Kocioa Katolic
kiego oraz antropologiczne fragmenty Biblii. Autor ma przygotowanie teologiczne, dobrze sobie radzi te na terenie filozofii czowieka.
Przyblia on byt ludzki, odwoujc si do fenomenologicznej koncepcji osoby rozwijanej przez uczennic Husserla, jednego z twrcw
fenomenologii. Antropologi, gwnie teologiczn, w. Edyty Stein
Teresy Benedykty od Krzya przedstawi wtrzech rozdziaach recenzowanej pracy.
Antropologia filozoficzna to cz refleksji filozoficznej wodrnieniu od antropologii przyrodniczej badajcej czowieka od strony czysto biologicznej iewentualnie analizujcej zoologiczn osobliwo gatunku homo sapiens podejmuje dociekania dotyczce istoty lub natury czowieka, jego powoania, sensu jego istnienia
idziaania, stosunku do wytworw wasnych dziaa. Zob. wicej w: Sownik terminw ipoj filozoficznych, red. A. Podsiad, Warszawa 2001, s. 49-51, rwnie: Oksfordzki sownik filozoficzny, Warszawa 2004, wyd. 2, red. naukowa J. Woleski. Tam
czytamy na s. 24: Antropologia filozoficzna. Inna nazwa filozofii czowieka. ()
Zadaniem antropologii filozoficznej jest analiza bytu ludzkiego ijego kondycji.
2
Antropologia teologiczna to nauka ostworzeniu czowieka oraz ojego istocie
rozpatrywanej wwietle Objawienia, czyli korzystajca przede wszystkim ze rde
poznania nadprzyrodzonego. Szersze omwienie antropologii podaje m.in. Sownik
terminw ipoj filozoficznych, red. A. Podsiad, Warszawa 2001, s. 49-51.
1
390
RECENZJE
Pierwszy rozdzia jest gwnie adresowany do filozofw, drugi

itrzeci maj charakter rozwaa natury teologicznej ipowinny zainteresowa teologw. Tematem przewodnim ksiki jest czowiek
rozpatrywany integralnie. Omawia si jego duchowo icielesno,
ale przede wszystkim kadzie si nacisk na jego wymiar nadprzyrodzony, szczeglnie otwarcie si na ask Bo. Uwzgldniona zostaa
rwnie realizacja czowieczestwa na drodze powoania, wwietle
aski i celw do wypenienia (teleologiczny wymiar egzystencji) oraz
przyjcia odpowiednich rl w spoeczestwie (wymiar dialogiczny
ispoeczny).
Analiza duszy ludzkiej dokonana przez Edyt Stein zostaa przedstawiona szczeglnie wpierwszym najobszerniejszym rozdziale omawianej pozycji. Wtym rozdziale autor przedstawi m.in. nastpujce
kwestie, (i) ciao ludzkie jako wyraz wntrza, (ii) rozumienie duszy
ludzkiej, (iii) oraz rnic pomidzy duchem adusz ludzk wujciu
Edyty Stein.
Wg Tomasza Trbacza: Stein mwi, e istnienie ludzkie jest istnieniem cielesno-psychiczno-duchowym. Czowiek, bdc ze swej
istoty duchem, dziki swemu yciu duchowemu wychodzi z siebie
iwkracza wotwierajcy si przed nim wiat, cho siebie jednoczenie nie opuszcza3.
Nieco dalej ks. Trbacza pisze, i w swoich antropologicznych
rozwaaniach Edyta Stein podkrelaa, e przedmiot materialny bez
duszy jest tylko ciaem fizycznym, nie za ciaem ywym (ludzkim
ciaem). Zkolei gdy istota duchowa nie ma duszy, nie jest dusz ludzk, jest czystym duchem, np. anioem. Gdzie jest ywe ciao, tam te
jest dusza. Autor ksiki By czowiekiem peniej wmyli Edyty Stein
stwierdza, e wedug interesujcej go mistyczki ifilozofki dusza stanowi zasad w czowieku, a znajduje swe zastosowanie tam, gdzie
jest wntrze. Jej ycie duchowe zwizane jest zciaem inie wykracza poza ycie cielesne, jako dajca si okreli bytowo osamoistnym typie istnienia. Wedug Tomasza Trbacza uczennica Husserla
3
By czowiekiem, s. 11.
RECENZJE
391
pojmowaa dusz wswojej koncepcji jako przestrze umieszczon

w rodku caoci zoonej z ciaa, duszy i ducha4. W sposb jasny
izrozumiay opisaa odniesienie duszy do ducha.
T. Trbacz komentuje iprecyzuje to tak, e Edyta Stein: Zaznacza jednak, e podzia ten nie dotyczy samej duszy bo dusza jest
duchowa ale procesu, ktry wniej zachodzi. Stein mwi, e dusza
jako forma ciaa zajmuje porednie stanowisko pomidzy duchem
imateri, waciwe dla formy rzeczy materialnych. Jako duch, dusza
ma swj byt w sobie i w osobistej wolnoci jest zdolna wznie
si ponad siebie iprzyj wsobie ycie wysze. Nie chc przez to
powiedzie, jakoby wczowieku istnia duch obok duszy. To jednak
dusza duchowa rozwija wwieloraki sposb swe istnienie. Podziau
na ciao dusz ducha nie naley te bra wsensie podziau na ducha (mens) izmysowo, czyli na wysz ina nisz cz duszy,
ani biorc pod uwag sam wysz cz na ducha wznaczeniu wadzy poznawczej (rozum, ac. intellectus) ina wol. Dusza jest
duchem (ac. spiritus) wedug swej najbardziej wewntrznej istoty,
bdcej podstaw wszystkich jej si5.
Powysze dwa cytaty niech bd ilustracj stylu wypowiedzi,
zjakimi spotka si czytelnik wtej publikacji. Ograniczylimy si do
omwienia pierwszego rozdziau. Dwa pozostae obejmuj gwnie
aspekt teologiczny antropologii Edyty Stein, wsppatronki Europy,
w. Teresy Benedykty od Krzya.
Ksik dopenia duy aneks, na ktry skadaj si trzy teksty:
(i) list Motu Proprio, ogaszajcy w. Brygid Szwedzk, w. Katarzyn ze Sieny iw. Teres Benedykt od Krzya wsppatronkami
Europy, (ii) homilia Jana Pawa II, Wdrodze na gr Karmel, wygoszona 11 padziernika 1998 roku podczas uroczystoci kanonizacji
Edyty Stein, oraz (iii) yciorys Edyty Stein. Cao koczy bibliografia, na ktr skada si ponad trzydzieci pozycji podzielonych na
dwie grupy: (i) literatura podstawowa oraz (ii) literatura pomocnicza.
4
5
Tame, s. 23 inn.
Tame, s. 26.
392
RECENZJE
Przy wznowieniach tej ksiki przydaby si indeks rzeczowy oraz

indeks osb, krtkie streszczenie w jzyku obcym np. niemieckim,
ztej racji, e Edyta Stein bya filozofem niemieckojzycznym.
Wzrok czytelnika przyciga schludna mikka oprawa. Ksika
jest poytecznym przyczynkiem do dyskusji wok fenomenologicznej koncepcji osoby. Wartociowe s przede wszystkim analizy czowieka, azwaszcza gbi duszy ludzkiej. Zracji przejrzystego jzyka
ksika zainteresuje kadego, kto szuka prawdy oczowieku ijego
wntrzu, opowoaniu oraz jego realizacji z pomoc aski Boej.
Robert Janusz
Pojcia. Jak reprezentujemy ikategoryzujemy wiat, (red.) J.Bremer, A.Chuderski, Krakw: Universitas, 2011, ss.509.
Zagadnienie poj naley niewtpliwie do fundamentalnych problemw filozoficznych. Omawiana ksika dotyczy wanie tej tematyki, ale nie stanowi ona ujcia czysto filozoficznego, gdy pisana jest
z perspektywy kognitywistycznej wiedzy interdyscyplinarnej. Czy
moe ona wnie istotny przyczynek do samej filozofii? Zdecydowanie tak, oile ta bdzie umiaa waciwie doceni wspczesne badania
iuzupeni rozwaania kognitywistw osobie waciw perspektyw
ogln.
Ksika zawiera wprowadzenie pochodzce od Redaktorw,
17 rozdziaw pisanych przez specjalistw reprezentujcych wiele
dziedzin skadajcych si na wspczesn kognitywistyk, indeks
nazwisk oraz noty biograficzne dotyczce autorw. Rozdziay monografii s wzasadzie odrbnymi wykadami wskazujcymi na problematyk poj rnie ujmowan przez rne dziedziny wiedzy. Powizanie midzy nimi jest raczej swobodne. Redaktorzy, zapewne wiadomi tego stanu rzeczy, przedstawiaj wic obszerne wprowadzenie
majce na celu ukaza caociowo problematyk poj zfilozoficznej
perspektywy. Publikacja ksiki bya finansowana przez Uni Europejsk zEuropejskiego Funduszu Spoecznego oraz przez Instytut
Filozofii Uniwersytetu Jagielloskiego.
Wstp pisany przez Redaktorw, Adama Chuderskiego (dr. zZakadu Kognitywistyki Instytutu Filozofii UJ) i Jzefa Bremera (dr.
hab., prof. Ignatianum oraz UJ) nosi tytu: Pojcia jako przedmiot
394
RECENZJE
bada interdyscyplinarnych i dzieli si na trzy czci, niezbyt widocznie wyodrbniane od siebie przez Wydawnictwo. Po krtkim
Wprowadzeniu do zagadnienia poj nastpuje obszerna cz:
Pojcia krtki przewodnik po teoriach ibadaniach oraz zakoczenie: Podsumowanie niektre pytania stojce przed interdyscyplinarnymi badaniami poj. Cz druga wstpu omawia pojcia wfilozofii, jzykoznawstwie, psychologii, sztucznej inteligencji ineuronauce, co stanowi wyrane podprowadzenie do kolejnych rozdziaw
ksiki. WPodsumowaniu Redaktorzy formuuj pytania, ktre stoj
przed wspczesnymi dziedzinami kognitywistyki: 1.Jakimi obiektami s pojcia (gdzie s zlokalizowane: wgowie czy wwiecie)?,
2.Czym jest tre poj?, 3.Co jest medium (nonikiem, reprezentacj) poj wumyle?, 4.Jaka jest struktura systemu poj?,
5.Jaka relacja wystpuje pomidzy pojciami ijzykiem?, 6.Jaka
relacja wystpuje pomidzy pojciami ipercepcj?, 7.Jaka relacja
wystpuje pomidzy pojciami i otoczeniem, spoeczestwem oraz
kultur?, 8. Jak ludzkie umysy i maszyny nabywaj pojcia?,
9.Jak mzg tworzy ireprezentuje pojcia?. To wstpne omwienie
koczy si niespodziewanie Literatur cytowan, waciw raczej
dla wykadu.
Na ksik skadaj si nastpujce rozdziay: Pierwszy, pisany
jest przez Roberta Piata (prof. dr hab., Instytut Filozofii iSocjologii PAN) nosi tytu Realizm poj. Kolejne to: Marek Hetmaski (dr hab., Zakad Ontologii i Teorii Poznania Instytutu Filozofii
UMSC), Zawarto informacyjna poj umysowych, Arkadiusz
Gut (dr hab., Katedra Teorii Poznania Wydziau Filozoficznego
KUL), Otreci inabywaniu pojcia przekonania (od tekstw faszywego przekonania do testw na intensjonalno), Maciej Witek (dr,
Instytut Filozofii Uniwersytetu Szczeciskiego), Koncepcja poj
ad hoc jako wytworw interpretacji aktw komunikacyjnych. Analiza krytyczna, Jzef Bremer, Rola regu jzykowych w tworzeniu poj opisowych, Elbieta Tabakowska (prof. dr hab., Katedra
UNESCO do Bada nad Przekadem iKomunikacj Midzykulturow UJ), W co przechodzi ludzkie pojcie?, Aleksander Szwedek
RECENZJE
395
(prof. dr hab., jzykoznawca), Rola metafor w ksztatowaniu poj abstrakcyjnych, Piotr Francuz (dr hab., Katedra Psychologii
Eksperymentalnej KUL), Wyobraeniowa natura poj, Tomasz
Smole (dr, Pracownia Psychologii Uniwersytetu Pedagogicznego
w Krakowie), Bayesowska teoria oceny podobiestwa i kategoryzacji, Maciej Haman (dr hab., psycholog), Dlaczego pojcia musz
by badane wujciu rozwojowym[?], Edward Ncka (prof. dr hab.,
Zakad Psychologii Eksperymentalnej Instytutu Psychologii UJ),
Twrczo jako zmiana pojciowa, Marian Bukowski (dr, Instytut
Psychologii UJ), Reprezentacje pojciowe zperspektywy psychologii poznania spoecznego, Mariusz Flasiski (prof. dr hab., Katedra
Systemw Informatycznych UJ, AGH), Zagadnienie reprezentacji
poj w sztucznej inteligencji, Grzegorz J. Nalepa (dr in., AGH,
UJ), Pojcia winynierii wiedzy, Ryszard Tadeusiewicz (prof. zw.
dr hab. in., Krakowski Oddzia PAN, Katedra Automatyki AGH),
Awangarda sztucznej inteligencji maszyny[,] ktre potrafi same
tworzy nowe pojcia, Filip Gsiarz, Neurobiologia poj konkretnych iabstrakcyjnych, Wodzimierz Duch (prof. dr hab., Katedra Informatyki Stosowanej, Uniwersytet Mikoaja Kopernika wToruniu),
Jak reprezentowane s pojcia wmzgu ico ztego wynika[?].
Jak wida z przegldu treci, ksika zawiera rnorodny i obszerny materia, stanowicy bogate rdo kognitywnej wiedzy. Mona wyrazi pragnienie, aby przysze tomy analiz kognitywistycznych
wzbogaci bardziej przez analiz poj matematycznych.

Hum NR 3 Karas M

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Hum NR 3 Karas M

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

ROCZNIK

Editiones IGNATIANUM Editiones WAM

Wydawnictwo IGNATIANUM Wydawnictwo WAM

Akademia Ignatianum w Krakowie

ul. Kopernika 26, 31-501 Krakw

Paleolithic Tools, Rationality and the Pre-Rational in Man

Rocznik Filozoficzny Ignatianum

Akademia Ignatianum w Krakowie

PRBA UZGODNIENIA FILOZOFII GRECKIEJ

Granic mdroci milczenie, ale samo milczenie nie jest mdroci.

Majmonides zdawa sobie spraw, e czasami najmdrzej jest milcze,

PRBA UZGODNIENIA FILOZOFII GRECKIEJ...

Jednake rwnie interesujcym przedsiwziciem poznawczym moe

bardzo kontrowersyjnym politycznym faktem jego ycia, rzutujcym

PRBA UZGODNIENIA FILOZOFII GRECKIEJ...

PRBA UZGODNIENIA FILOZOFII GRECKIEJ...

inauki, ateraz mog j odzyska jedynie t sam drog, czyli poprzez

PRBA UZGODNIENIA FILOZOFII GRECKIEJ...

ydowski uczony ifilozof Abraham bar Hija (1065-1143) czy

rozumie i bdw. Tekst biblijny naley zatem podda racjonalnej

PRBA UZGODNIENIA FILOZOFII GRECKIEJ...

Jedynym czynnikiem odrniajcym doktryny obu ydowskich

Por. J. Ochman, dz. cyt., s. 155.

powici rozjanieniu religijnej wiadomoci judaizmu (przy okazji

PRBA UZGODNIENIA FILOZOFII GRECKIEJ...

ne Tora (Druga Tora). Byo to kompendium talmudyczne zbierajce

PRBA UZGODNIENIA FILOZOFII GRECKIEJ...

oni wystarczajcego autorytetu, by ogasza nowe prawa. Prorocy

PRBA UZGODNIENIA FILOZOFII GRECKIEJ...

W dziedzinie filozoficznej egzegezy Biblii Majmonides ma swoje

sensie Majmonides sam nalea do ludzi wahajcych si, dla ktrych

H. iM. Simon, dz. cyt., s. 130.

PRBA UZGODNIENIA FILOZOFII GRECKIEJ...

Przykad Jehudy ben Samuela Halewiego (1080-1145), autora

zmian lub transformacj tradycji, a przynajmniej stanowi zmian

W Uwagach przedwstpnych do Przewodnika czytamy: Moim

PRBA UZGODNIENIA FILOZOFII GRECKIEJ...

Przewodnika za dzieo filozoficzne wtym przynajmniej sensie, e

Zpewnoci nie naley do nich tum zwykych ludzi, oktrych nie

PRBA UZGODNIENIA FILOZOFII GRECKIEJ...

przypadku dozwolone byo zaznajomienie ucznia jedynie zoglnymi

tami ametafizyk i, wrzeczy samej, stanowi one cz jej tajemnic.

PRBA UZGODNIENIA FILOZOFII GRECKIEJ...

je wszystkie wtpliwoci wumysach osb, ktre go zrozumiej, ale

wizki, ajednoczenie oddaje si filozoficznym dociekaniom, sowa

PRBA UZGODNIENIA FILOZOFII GRECKIEJ...

do metafizyki prowadzi. Wedug Rambama poznanie metafizyczne

Por. J. Ochman, dz. cyt., s. 155.

PRBA UZGODNIENIA FILOZOFII GRECKIEJ...

Rozszerzanie si filozofii byoby zatem niezamierzonym skutkiem

M. Majmonides, dz. cyt., L, s. 115.

tu wHiszpanii, atake wnapisanym po hebrajsku kodeksie Miszne

A.J. Heschel70 podkrela, e gorce pragnienie poznania Boga

Por. A.J. Heschel, Maimonides. Eine Biographie, dz. cyt., s. 175nn.

PRBA UZGODNIENIA FILOZOFII GRECKIEJ...

M. Majmonides, dz. cyt., V, s. 36n.

gatywne wasnoci, lecz nie stosujc poj oznaczajcych wasnoci

Tame, LVIII, s. 139n.

PRBA UZGODNIENIA FILOZOFII GRECKIEJ...

dobny sposb, poprzez negatywne atrybuty, zbliysz si do wiedzy

Majmonides sobie pozwala. Poznaje on zatem, e Bg nie posiada

PRBA UZGODNIENIA FILOZOFII GRECKIEJ...

Jak przyznanie si do winy brzmi owiadczenie Majmonidesa, e