Vous êtes sur la page 1sur 143

: oi

Dl se V R s o
sobre

A SALVBFJRRIMA
BEBIDA
chamada

C AH
V
E
ov
CAF'
POR FAVSTO NAIR.ONO BANESIO

Maronita
Leitor de Lingua Qaldiaou Siriaca
do Ilustre A ryuigin/io
Romano.
EDIO
DO DEPARTAMENTO
NACIONAL

DO CAF
Rio de Janeiro,Brasil. 19^5-

DI

se VR s o
sobre

A SALVBERRIMA
BEBIDA
chamada

C AHVE
QV

CAF

POR FAVSTO NA1R.ONO BANESIO

Maronita,
Leitor de Lngua Caldiaou Siriaca
do Ilustre Arauiginfio
Romano.
EDIAX>
DO DEPARTAMENTO
NACIONAL

DO CAF
Rio de Janeiro,Brasil. 1945.

DESALVBERRIMA
POTIONE

C A H V E>
S E V

CAF
Nuncupat
7)1SCVRSVS
FAVSTI NAIRONI
Muomit i

BANESII

LitigH* CbalJah:tiJtu
Sjrut.
m /iltno Vrbu
AuHynf
n<i/i Letrii
AdFmincn;iii.ic Reneindif.

PRIN Cl PEM

D. IO- NICOLA VM
S.R.E. CARD.
DE COMIT1BVS.
^ - i ; *.^ ><-

jor..*.Tvpi: M'<!;jeli; I'ctt!.lis.l6yi'

DI

se vR s o
sobre

A SALVBERRIMA
BEBIDA
chamada

CHVE
ov

CAF'
POR FAVSTO NAIRONO BANESIO
Maronita,
Leilorde Lngua aldiaou Siriaca
do Ilustre Arauiginfp
\R.omano.

EDIO
DO DEPARTAMENTO
NACIONAL

DO C A F
Rio de Janeiro,Brasil.1945-

E s t a edio de De Saluberrima
PotioneCahue seu Caf Nuncupata
Discursus,
primeira no Brasil e segunda no mundo, foi feita nos estabelecimentos
grficos dos Irmos Pongetti, do
Rio de Janeiro, p a r a o DEPARTAMENTO

NACIONAL

DO

CAF,

com sede na mesma Cidade.


Consta de 2.000 exemplares numerados, impressos em papel "Holand a " , todo? fora d e
comrcio. Acabouse d e imprimir
a 26 de dezembro de
1945.
*

Este exemplar tem o n.

Introduo
edio
brasileira

M 1671, e em
lingua
latina, imprimiu-se
o primeiro tratado que, versando sobre o
.

caf exclusivamente, apareceu no s no Ocidente como no Universo: o de


Antnio Fausto Naironi, erudito
maronita que, segundo uns, viveu
de 1635 a 1707 e quase sempre
na Itlia. E segundo outros, nasceu em 1635, falecendo em 1711.
Estudou o patriarca da bibliografia cafeeira impressa na Universidade de Parma e regeu, durante certo tempo, no Colgio da
Sapincia de Roma, as ctedras
de siriaco e calaico.
Foi na capital pontifcia e na
oficina de Miguel Hrcules que
imprimiu
De saluberrima po-

iill

XIV

tione cahue seu caf nuncupata


discursus, opsculo de 57 pginas, de sete sobre quatorze centmetros, hoje no raro e sim,
seno rarssimo, rarissssimo.
De tal edio possui o Museu
Paulista um exemplar devido
generosidade do Dr. Alfredo
Guedes de Souza, poltico paulista que foi Secretrio do Interior do Estado, homem cheio de
instigaes culturais e patriticas.
Supomos que o exemplar do
Museu seja o nico
existente
no no Brasil, mas na Amrica.
E tal hiptese nos sugere o fato
de no lhe haver Ukers reprodu~
zido a folha de rosto em seti
Ali About Coffee, quando tudo
o levaria a tal reproduo, dado
a importncia deste cimlio.
Ao Dr. Alfredo Guedes deve
o Museu Paulista outra ddiva
do maior valor: a de uma
grande barra de ouro, magnfica,
provinda das Minas de Guapor
(Vila Bela de Mato Grosso),
barra a que acompanha a respectiva guia, o que lhe reala
notavelmente o valor numismtico.
Era o Dr. Guedes (1868-1905}

XV

filho dos Bares de Pirapitinguv


e irmo da ilustre dama D. Olivia Guedes Penteado (1872-193/t),
personalidade de to alta projeo no meio paulista e de to
saudosa memria, graas aos
excepcionais dotes de inteligncia, ilustrao, corao e esprito cvico.
Voltemos, porm, ao nosso
Naironi, nome
prestigiosssimonos anais da Sria Libanesa, mas
de pequena repercusso nos fastos ocidentais, a no ser nos
da bibliografia cafeeira.
Recorramos ao "Grand Dictionnaire Universel du XIXme
Sicle", o Larousse, fonte da
erudio de tanta gente boa de
que dela se serve, certa de que
est fazendo figura quando se
acha a praticar o que o bom senso
popular, com iniludivel critrio?
qualifica de sabedoria larousseana.
"NAIRONI (Antnio Fausto)
Sbio maronita nascido em Ban
(Lbano), nas vizinhanas de
16S5, falecido em Roma em 1707.
Estudou em Parma e, aps curta
viagem pela Sria, veio fixar-se
em Roma, seno nomeado professor de lngua siriacq no Colgio

XVI

da Sapincia. Deve-se-lhe "Officina Sanctorum juxta ritum ecclesiae maronitarum" (Rom a,


1656, infol.).
De saluberrima potione cahue
seu caf nuncupata discursus
(Roma, 1671, in 12). Dissertatio
de origine, nomine ac religione
maronitarum (Roma, 1679, in 8)."
Muito mais extensa a noticia
biogrfica que a magnfica Enciclopdia Universal Ilustrada Europia Americana, dos Hijos de
J. Espasa, d do nosso patriarca
da bibliografia cafeeira.
"NAIRONI (Antnio Fausto)
Sbio maronita, nacido en Ban,
pueblecito dei Monte Lbano en
Ia primera mita dei siglo XVII,
hcia ei ano 1635.
Terminados sus estdios en
Roma, regres Oriente, donde
acumulo gran copia de datos referentes Ia historia dei pueblo
maronita.
Vuelto Roma en 1666, fu
nombrado profesor de lengua
siriaca calaica en ei Colgio
de Ia Sapientia, cargo que ocupo
hasta 1694. Muri en Ia Ciudad
Eterna en 1711f sieno casi octogenrio.
Sus principales obras son Ias

XVII

seguentes:
Of f itia Sanctorum
juxta Ritum Eccleeiae Maronitarum (Roma, 1665 y 1666).
De saluberrima potione caliue
seu caf nuncupata discursus
(Roma 1671, traucita dos veces ai italiano, en Roma, 1671
y en Milan, 1673). Evoplia
Fidei Catholicae Romanae histrico dogmtica (Roma, VWJi),
Dissertatio de originalis nomine ac religione Maronitarum
(Roma, 1679).
En estas dos ultimas obras
prueba que los maronitas han
perseverado en Ia f catlica
desde los tiempos apostlicos y
que su nombre no proviene de
Juan Marn, hereje monotelita,
muerto en ei ano 707, sino de
San Marn, clebre anacoreta
dei Monte Lbano que vivi en
ei siglo Vil."
Em La Grande Encyclopdie,
vulgarmente
chamada Enciclopdia de Berthelot, do nome do
seu imortal diretor, Marcelino
Berthelot, o artigo biogrfico
sobre Naironi da autoria de
F. H. Krger, professor no Instituto das Misses Evanglicas de
Paris.
D alguns pormenores acerca

XVIII

do nosso autor. Contesta a verso de que haja morrido em


1711, havendo realmente falecido
em 1707, a 3 de novembro.
Era sobrinho
de AbrahoEcchelensis, sbio maronita, falecido em Roma, muito idoso, em
166^, professor de siriaco e rabe
na Propaganda, colaborador da
Biblia Poliglota de Le Jay,
professor de rabe e siriaco noColgio 'de Frana de 1646 a
1652. Neste ano, voltou a Roma.
Relata, ainda, que percorreu
largamente a Sria, coletando
documentos sobre seus correligionrios.
Suas obras, diz Krger, passam
por asss superficiais. Mantevepolmica com J. Selden) no Euty
chius vindicatus (Roma, 1661),
publicou uma edio das obras
de Santo Anto (Paris, 1646) e
uma gramtica siriaca (Roma,
1628).
Conta ainda de Naironi que,
em sua Evoplia, se narram fatos
asss curiosos sobre o caf, em
opsculo traduzido em francs,
no ano de 1673, e verso editada
em Milo.
A edio principal deste cUmlio, a latina, traz a seguinte

XIX

folha de rosto: De saluberrima /


potione / cahue / seu / caf /
Nuncupata / Discursus / Fausti
Naironi Banesii / Maronitae /
Lngua chaldaica seu Syriacae
/ in Almo Urbis Archigym /
nasio Lectoris / Ad Eminentissac Reverendis / Principem / D.
IO. Nicolaum / S. R. E. Card.
De Comitibus / Romce Typis
Michaelis Herculis, 1671 / Superiorum permissu.
desta raridade que temos o
grande prazer de ofertar ao nosso
pblico a tima traduo feita
pelo Sr. Prof. Dr. Alexandre CorJra, ilustre humanista
brasileiro, para quem a correspondncia do latim e do portugus no
tem segredos, e a cujo nome sobremodo prestigia magnfica verso da Suma Teolgica. Dele
breve esperamos ter a verso por*
tugusa da obra clebre de Guilherme Piso, o companheiro de
Marcgrave: De medicina brasiliense, primeiro tratado de medicina tropical referente no s
ao Brasil como a todo o Continente americano.
Que posio cabe a Naironi na
bibliografia
cafeeira?
Afirma
Ukers em sua notvel monogra-

XX

fia Ali About Coffee (2.a ed., p.


12) que foi autor do
primeiro
tratado impresso versando exclusivamente
sobre o caf.
Algumas
pginas
adiante,
afirma
formalmente:
"o
primeiro tratado, revestido de autoridade (authoritative),
e exclusivamente
dedicado ao caf, s
apareceu em 1671. Foi escrito em
latim por Antnio Fausto Naironi
(1625-1707), maronita,
professor
das lnguas caldaica e siriaca no
Colgio de Roma." (sic). (1)
Referncias
impressas
ao decocto da rubicea j ento eram
bem mais antigas. A
primeira
surgiu na obra de Rauwolf em
1582, texto alemo. De 1598 se
data a primeira
inglesa,
tambm impressa, traduo da obra
holandesa de Bernardo
ten
Broeke.
(1) Diz Paulo Porto Alegre em
sua to conhecida monografia que,
em 1659, foi em Oxford publicado
um opsculo em rabe e inglez sob
o titulo Da Natureza da bebida chamada Kahui ou caf. Ukers que em
seu Ali about coffee to acuradamente pesquizou acerca dos primrdios da bibliografia cafeeira nada
informa a respeito deste caso que
no estamos em condies de elucidar.

XXI

De 1595, a holandesa deste


mesmo ten Broeke, mais conhecido pelo nome cientifico latinir
zado de Paluanus. Anterior a
estas notcias, existe a italiana,
tambm do sculo XVI, a do ilustre botnico Prspero Alpini ou
Alpinus (1553-1617), que em 1592
publicou, em Veneza e em latim,
o seu tratado sobre As plantas
do Egito. A primeira referncia
francesa impressa mais recente: consta da obra do famoso
botnico Charles de VEcluse
(1526-1609), de nome latinizado
para Clusius. A um francs se
deve, porm, o. primeiro tratado
sobre o caf escrito por europeu,
e o segundo por ordem cronolgica na bibliografia cafeeira.
Foi le o farmacutico Philippe
Sylvestre
Dufour, autor -dos
Traitez nouveaux et curieux du
caf, du th et du chocolate.(sic)
livro hoje rarissimo, impresso em
Lyon no mesmo ano que o opsculo de Naironi (1671), rUmprcsso em 1864, na mesma cidade,
e na Holanda, em Haia, em
169S.
Nesta obra, hoje alis sobremodo rara, declara Dufour ter
lanado mo, para explicar de

XXII

que modo foi o caf descoberto,


de uma memria do Sr. Fausto
Uaironi, professor das lnguas
calaica e siraca no Colgio de
Roma, memria inserta no "Jornal Italiano dos Sbios" (sic)
impresso em 1671, o que nos
induz a supor que Naironi fez a
primeira publicao do seu trabalho nesse peridico, para depois o
imprimir em volume. Esta declarao de Dufour mais um atestado em favor da prioridade que
ao nosso maronita parece dever
atribuir-se como patriarca da
bibliografia cafeeira.
Aceitou Naironi como digna de
todo o crdito a lenda de Ornar
e do rebanho de cabras abissir
nias, no que foi criticado pelo
famoso orientalista francs Antnio Galland (1646-1715), ao
traduzir, em 1699, um manuscrito rabe: De 1'origine et du
progrs du Caf. Este trabalho,
que em seu tempo gozou de
muito crdito, foi, a seu turno,
severamente criticado pelo clebre Sylvestre de Sacy (1758
1838), tido como o primus inter
pares da antiga escola orientalista francesa.
Como c sabido, acusou muito a

XXIII

Galland de ter feito tradues


defeituosas do rabe, sobretudo
quanto aos textos das Mil e uma
noites.
A glria de Naironi consiste
em sua prioridade como chefe
de fila, como patriarca da bibliografia impressa do caf, em volume de vulgarizao cientfica,
dado o seu carter fisiolgico e
mdico.
No que, antes de seu trabalho, deixasse de haver impressos
espalhados pela Europa, louvando as propriedades do decocto etipico. le prprio, Naironi, conta-nos que vrios avulsos corriam mundo tratando do
caf.
E, com efeito, alm das referncias de diversos autores, hd
os prospectos conhecidos, impressos por Pasqua Rose, que
no se sabe se seria grego ou
armnio, e passa por ter aberto
o primeiro caf pblico da Inglaterra.
E, realmente, de 1652 data-se
uma espcie de grande cartaz,
por le mandado imprimir, exaltando as virtudes do caf, sob o
cabealho, em titulo
grande,
The vertue of the coffee Drink

XXIV

first publiquely made and sold


in England by Pasqua Rosee,
preciosidade extraordinria que
se conta entre os incalculveis
tesouros do British Museum.
Refere-se Naironi a uma Relao sobre o caf, impressa primeiro em Londres reproduzida,
certamente, depois de traduzida,
em Gnova, Florena e Roma,
exatamente no ano da publicao do seu trabalho.
Nela se diz que a semente do
cafeeiro "fria e seca e, embora no aquecendo, nem inflamando, ajuda a digesto e avir
venta os espritos, til s doenas dos olhos, reprime os vapores internos, sendo por conseqncia, muito propcia para
combater as enxaquecas. Impede
as fluxes catarrais, que da cabea descem ao estmago, preserva o homem da tsica e elimina a tosse proveniente da inflamao dos pulmes".
Na Inglaterra, a experincia
ensinava que aquele Reino muito
aproveitara depois que usava esta
bebida, sobretudo nos casos de
hiropisia, podagra, e de outro
gnero de doena chamada pelos
ingleses "Scuroy"
(sic).

XXV

Tudo isto se encontra no cartaz de Pasqua Rose, de que h


excelente reproduo no AliAbout Coffee, de Ukers.
Nesta
pea no
existe
"Scuroy", como aparece no livrinho de Naironi, e sim, perfeitamente ntido, "Scurvy" (escorbuto), que o nosso maronita
no soube verter ou por le os
tradutores de Gnova, Florena
e Roma.
No pode haver dvida de que
a referncia naironiana se reporta ao cartaz de Pasqua Rose.
Vejamos alguns dos seus tpicos: vrios deles, alis, mutilados, porque o British Museum
recolheu a preciosa pea bastante avariada.
"The quality of this Drink is
cold and Dry; and though it be
a Dryer, yet it neither heats, nor
inflames more than hot Posset..
It's very good to help igestion.
It quicks the Spirits and makes
the Heart lightsome. It is good
against sore eyes. It suppresseth
Fumes exceedingly and therefore is good against the Headach, and will very much stop any
Defluxion of Rheums, that istiT
from the Head upon the Stomack,

XXVI

and- so prevent and help Con


sumptions; and the Cough of the
Lungs. It is excellent to prevent
and cure the Dropsy, Gout and
Scurvy", etc.
Acompanha o nosso Naironi
pari-passu o enorme elogio feito
por Pasqua Rose s vritudes do
caf, quando o misterioso grego,
ou armnio, exalta-lhe os benefcios contra os abortos, as molstias do bao, a podagra, mostrando-se ao mesmo tempo nem
relaxante, nem adstrigente do
corpo nas funes intestinais, etc.
No pode, para ns, haver dvida possvel: foi o conhecimento
do cartaz de Pasqua Rose que
levou Fausto Naironi a compor
o seu De saluberrima.
Naturalmente
a tanto tambm o levou a circunstncia de
ser oriental e haver largamente
viajado nas terras do Oriente
Prximo, na Sria, Palestina e
Egito, onde j encontrou o caf
bebido em muito larga escala.
No crivei que haja conhecido o primeiro, por ordem cronolgica, anncio de caf pela
imprensa> o que estampou The
Publick Adviser, hebdomadrio

XXVII

londrino, entre 19 a 26 de mato


de 1657, dezeseis meses antes
do primeiro anncio relativo at>
ch saido no
hebdomadrio
Mercurius Politicus, tambm londrino, entre 23 e 30 de setembro de 1658, segundo relata Ukers
em Ali About Coffee.
stc mesmo autor estampa
nessa obra diversos cartazes e
panfletos ingleses, impressos, relativos ao caf e anteriores ao
livro de Naironi. Assim A cup
of Coffee or Coffee in its Colours (de 1663), The Coffee
Man's Granado discharged upon
the Maiden's Complaint against
Coffee (1663), The character of
a Coffee house by an e!ye and ear
witness (1665), News from the
Coffee house (1667), todos estes
quatro em versalhada.
0 quinto Nature, Quality and
Most Excellent Vertues of Coffee, data-se de 1670, em prosa
e mostra-se influenciado pelo
cartaz de Pasqua Rose.
Pela data da publicao se v
que le no esteve provavelmente em mos de Naironi que,
como vimos, deve ter desconhecido a lngua inglesa.
Dedicou o maronita o seu tra-

XXVIII

tadozinho a um membro do Sacro


Colgio, o Cardeal Conti, da ilustre casa romana que data do
sculo XI e tanto brilho teve.
Basta lembrar que deu um Sumo
Pontfice,
o Papa
Inocncia
XIII (Miguel ngelo Conti, cujo
pontificado durou de 1721 a 1724).
Longos anos nncio em Lisboa,
assistiu s experincias de Bartholomeu de Gusmo, havendo
sobre elas deixado depoimento.
Numerosos cardeais e outros dos
mais altos dignitrios da Igreja
pertenceram a esta famlia notvel.
A um destes Conti, um dos imperadores da Alemanha concedeu
o ttulo de duque de Poli.
Um descendente deste duque,
Paulo Conti, tambm duque de
Poli, teve dois filhos, Joo Nicolau, bispo de Ancona, criado cardeal em 1664, e Carlos Conti,
duque de Poli, primeiro gentilhomem da cmara da famosa
rainha Christina da Sucia.
Este Carlos veio a ser o pai
do futuro Inocncio XIII, que,
assim, era sobrinho do cardeal
a quem Naironi dedicou o seu
livro.
Conta-nos o nosso autor que

XXIX

entre os grandes propaganistas


do caf se arrolava Innocnclo
Conti, parente do cardeal, ViceGovernador Geral dos Estados da
Igreja e antigo cabo de guerra,
com campanhas da Guerra dos
Trinta Anos e da Dalmcia, contra os turcos.
Gabava, e muito, este ilustre
militar o caf como digestivo e
tomava-o "vrias vezes por semana". Esta ingesto em to
modesta escala prova que ainda
no se generalizara o hbito
dirio do ecocto da fava arbica.
Conserva o nome de Naironi
grande reputao entre a gente
de sua raa. De tal me coube
interessante
demonstrao que
aqui deixo consignada por me
parecer pitoresca.
Tive, certa vez, que receber a
visita do arcebispo Maronita do
Lbano, vindo de Buenos Aires,
onde assistira ao grande Congresso Eucarstico Universal.
De regresso ptria, aportou
a Santos, subindo a So Paulo.
Acompanhado de numerosas
personalidades de destaque da

XXX

colnia sirio-libanesa paulistana,.


foi visitar o Museu Paulista.
Era homem idoso, de belo e
grave aspecto, falando francs
com a maior correo.
Muito apreciei com le conversar, em prosa cerrada e longa.
Deu-me muitos informes sobre a
situao do catolicismo no Lbano e na Sria, sempre interessantes e teis,
mostrano-se
muito inteligente, culto e bem
informado.
No decorrer da conversa, referiu-se contribuio maronita ao
orientalismo na Itlia. Falei-lhe,
ento, no nome de Naironi.
Mostrou-se sobremodo surpreso.
To admirado que, como num ato
reflexo, comeou a falar em
rabe aos seus acompanhadores.
Proferiu algumas frases em que
viias vezes distingui o nome da
patriarca da bibliografia cafeeira.
Para mim olhou vrias vezes e
seu espanto fez com que os seus
amigos tambm me
fitassem
curiosos.
Voltando a falar francs, interpelou-me: "O Sr. conhece Naironi t Mas como que o Sr. conhece Naironit W simplesmente

XXXI

espantosol Fique sabendo que se


trata de uma das mais purasglrias do intelectualismo libans tradicional. Que surpresa
encontrar um brasileiro que
saiba da existncia de Naironi!
Prodigioso!"
Antes de dar ao bom arcebispo
a chave da minha "cincia", resolvi fazer a minha "fuinha" ou,
j que falvamos em francs, a
minha "esbrouffe".
Conheo perfeitamente no
s quem foi Naironi como ainda
sei que teve como tio Abraho
Ecchelensis.
Abraho Ecchelensis! exclamou o prelado, ainda mais
admirado. Mas o senhor
orientalista? Dedica-se acaso aoestudo
do srio-caldaico, do
rabe? A histria das Igrejas do
Orientei
Era demais abusar de mera
circunstncia fortuita de aproximao de assuntos para me
arvorar em gralha empenada de
pavo orientalista.
Contei, ento, ao antistite que
a incumbncia recebida do Departamento Nacional do Caf, deescrever sobre os fastos da rubicea no Brasil, me proporcionara

XXXII

-o ensejo de conhecer a De saiuberrima potione cahue seu caf.


Da a necessidade de procurar
saber alguma coisa sobre a personalidade do sbio maronita.
Sobre le discorreu bastante o
arcebispo, contando-me que o
nome de Naironi tido na mais
alta conta entre os libaneses, sobretudo graas aos estudos his.
trico-religiosos, a respeito da
origem do culto maronita.
E assim s vezes se cria
imerecida reputao, Sr. Arcebispo! observei ao meu ilustre interlocutor. No fora a explicao que lhe dei, ficaria
V. Ex. intrigaissimo com o fato
de haver encontrado em So
Paulo, terra to istante da sua,
um brasileiro sabedor da existncia de Antnio Fausto Naironi
e Abraho Ecchelensis.
Realmente assim seria,
concordou o prelado, rino-se.
O Sr. testemunhou a surpresa
que me causou o incidente. Em
todo o caso, fico satisfeito em
saber que, graas ao livrinho de
Naironi, mais um lao se estabeleceu entre o Lbano e o Brasil.
E estou certo de que o senhor
far justia memria hist-

XXXIII

rica desse patriarca da bibliografia cafeeira universal, meu


compatriota ilustre, desenvolveno-lhe a biografia e tornando-a
conhecida dos brasileiros.
Deste encontro com o eminente
prelado oriental me veio a sugesto de publicar, mais dias menos
dias, o De saluberrima, o que
agora fao, valendo-me da magnfica traduo de um dos mais
notveis humanistas do nosso
pas.
Falando acerca de tal possibilidade a Theophilo de Andrade,
achou le excelente a idia. E a
este propsito, com o apurado
pendor esttico e o gosto pelas
coisas tradicionais, ao servio de
agilima inteligncia,
imediatamente sugeriu: "Esplendido ser
que editemos o livrinho em tiragem fac-similar antecedendo a
traduo e os comentrios. Constituir bela homenagem do Departamento Nacional do Caf ao
patriarca da bibliografia cafeeira
universal" o que esta tiragem, aprovada pelo Presidente do Departamento, Sr. Jayme Fernandes
Guedes, que, com tamanho empenho, tem sempre impresso sua

XXXIV

grande autarquia elevado feitio


de apurada cultura, procura significar: uma homenagem nacional
ao mais velho tratadista cafeeiro
e propaganista de "Coffea Brasiliae fulcrum".
AFFONSO DE E.

TATJNAY

DE SALVBERRIMA
POTIONE

CHVE
S E V

CAF
Nuncupata
~blSCVRSVS
FAVST

NAIRONI

BANESIl*

Mtxoniix t
LingUt CbaUaic.r,ltu
Syri.t
in .iLi/,0 Vtku Anbij/ym*
n.i/io Leons
AdFiiinicntiU.ic Reycier.dif.

PR IN Cl PEM

D.JO.NCOLAVM
S.R.E. CARO.
DE COMITIBVS.
., i' v* r < J *
Hr.ifc.TV.:: M<(!:iel. : 1'criulis 1671-

Imiaentifiimo. ic F.euerenfimo

PRINCIPI

D. IO. NICOLAO
S.R.E. CARD.
DE COMITIBVS
Faufiui Nsirems Banefius
Maronita f&iuuatm.

VM Oriente Y
Emintifllmc
Princcps,vfqi
dcan. 1650peragrauerim, cmquc
varia du&us curiofitatc
adnotauerim, hanc, inter alia, potionem, quas
Cahue, feu Caf nuncu*
A i
pa-

patur diligenter exquifui, c que de hac vti


oculatus tcitis vidi, audiu& expertus fum,en
paucis pro bono publico exhibeo lineis, quas
idcnonnifi Tibi, qui
fummo populorum applaufu in Tuis fufccptis
jtnuncribus, bonum pubiicum, & in temporalibus, maximque in fpiritualibus fouifti fernper,acfoues5 humillim
ofero . Ne igitur hoc
xncum pro bona valetudine dedignris munufculum

culum, pro ca enim tuda, nequaquam quantitasin medicamine attdicur, fed qualitas, qua
etfi tenuifsima cxtaret,
tanto fubPrincipe grdioreuadet,atquc perfcior. Vale.

Irri-

Imprimatur, fvidebitur
Reuerendifs. P. MagilroS.A.Pr
IM Ang.Archip. Vrb.
Vicefa

WWWfrtiffi&itSfc
Tttprimatur
Fr. Hiacynthus Libcilu*
MagifterS.A.P.

Ad

Ad Le&orerru
OVVMhoc ptiams
genus Caf, per Erepam-t modq-, ftr
bant Romamm Vrfom diff*fum > uonnxltes tf G*/bmterrmt, de eiiui flei&fita
te?ac bonis ejficibm pr&rsus
ignaros; deoqae Poticnem
bane prorua fhnrrimte^benigne Lecior^hoc breui dif.urfu libetijjxm propinando" eg
metfufcephvt ea libere \>taris; Experientia eetim decet ,
To ti Onenth qui non e/l mnima Terrarupars-) multam
frofuijfe^acprodeffe; quare
Vt omne a te dubium expelia* Ttbi his paginis ofenda
proprietates httic potioni ad*

di~

diClas, ac bonspro tua vaUtndine ejfecius, experieatia-.atque Scrip/orum utheritate approbatos, rjr Vtfaa;ns ab emnibus intelliganlur 'uulgaribus v/ts fum_,
fylo- ac vocabulis. nterim
Deus teferuet mclumcm.

Cum

9
V M Deus OptimusMaximus faluti, bona?q; mortalium valetudini j acquo
incolumitaci ftiempcrintentus , vt ab illis omnia^
illorum opera ummo dirigantur Opifci, maioribulque, ac validis viribus
diuina eius ab ipfs obfcruentur prceptatquidquid
boni in herbis y quidquid
pretioioris in lapidibus >
quidquid perfeitorjs in_>
animalibus concIufit,fumma eius munifcentia mor.
talibus eribuit; & quia_,
ubtilima bominum ingenia omnia naturar miracula, hoc cft naturalium_>
rerura virtuces , arquo

pro-

IO

proprietates adinuenircj>
ac perfcrutari ncquiuero
mirabilis Deus fummoerga nos exardecens amorc incgnitas rerum virtutesjcognitas nobis vel fortuit in pluribus reddidit>
vel quod mirabilius cft
raonabilia ab irrationabilibus cdotta > fecrettores> hatc> natura? efTe&us
quinim ipfammet mcdcndi rtionein > illa iro
mukisedocuere, fie Didamisum herbam ad extrahendas fagittas, & alia
lmilia ex vulneribus vtii
Cerui hominibus1 monftra.
uere 9 vt notat Matthiolus
in 2. Diofcoridis ; obferuatum enira fuit in Regno
Crera?

Crece VcaatoribustCcruos paftu illius heiba? tela


eijccrc cx vuJneribus
Chclidoniam vifui falubcrrimam &k Polidoius
Virgilin3lib.2.csp.si. hirundines docuerc -i culos
cnim pullorum vexatos"illa rnedentur, & eibdk Apros in morbis hedera_
ibi rnederi : MuftcJa in_
aaguium venaturuta ibi
falutern qua?rere,& Ciconiam origano
Ab Mippopotamo>hoccl
Equo fluuiali ( quod cft
animal in Nilo ) Mediei
mittere in morbis fanguinem > quod phleboromate vocant didicerunr> affdua namque fatietate graA 6
uedi-

I
trcdinofut fa&us, cxr Itu
littus,rcccntcs arundinum
ca*furas perfpeculaturus,
afquc vbiacutifllmum vidct tipirem , imprimcns
corpus, venam quandam_>
in crurc vulncrat > atque_>
ita profluuio sguinis mor
bidum corpus exonerar >
plagam vero rurss limo
obducit j fie habec ideitL>
Polidorus> & Matthiolus
locis citatis.
bis et quaedam auis
foli Aegypto peculiaris,
& Ciconia; non abfmilis
quxvttradit Plinius lib*
8.cap.27.Clyfteris vfum_,
prima cmonlrauir, que d
confuetudinem habeat f o
repurgandi roftri aduncitace

*3
fatceam pcrlucns partem
ua ciborum onera rcdunturGalenus lib. 11. de mplicium medicamentorum
facultatibus ai> cm quidam MeTores, diurnum-#
poft laborem voluiTent fe
reficcre vioo relido in-
agro in quodam fitfili&
dum pro more impleuifent craterem, vna excidic
Vipera mortua, quar attoniti MeTores, vcriti, ne
quod f bibifcnc ind ibi
malum cueniret., uairu
quidcmfrimaquar potione fedare maluerunt; Ca>
term cm illinc difcefffentpra: humanitate, ac
mifericordia>hoinini cui~
'dam

dam Elepnci jnorbo (qui


eftquoddam pcrniciofioris Lepra? genus)obnoxio>
vinum illudlargiti funt
rati expediri lli potius
mon, qum viuere in c_,
nsifena; acillevbi bibiffet admirabili modo fanitati rchtutus et, vnd faclum chvt in horum morborum curatione, vinum-j
viperatum adhibeatur, &
fbdit Galenus paul inferius hoc eTe experienti
fortuirar docurnentum
Pari ratione diccndum
eP> hc potionem Cahue>
Teu Caf ncupatam fuiffe fortuifae experitia? docurnentum, vti cx narranis patebit.

Con-

Conquercbatur enim-,
quidam Camelorum Teu
vc alij aiunt, Caprarum_
Culos,vccommums Oricnrali fert tradicio,cum
Monachis cuiufd Monafterij , in Ayaman Rcgione, qua cft Arbia Fclix
Tua armenta non Teme] in
hebdomada vigilarc > im
per tocam noclem j praecer
confuetum Talcirarc, iiut
Monaterij Prior curiolratedtitus ) hoc ex paTcuis prouenirc arbicratus
cft , & artent coniderans
vn cnm eius focio Iocum
vbi Caprafi vel Cameli ilJanoctc, qua Taldtzbanc
pafcebantur > imtenit ibi
qujedam arbuTeula > quorum

16

mm fruibusTeu potiu
baccis vcTcebanturjhuiufce fructus virtutes voluie
ipfcmet expertri, ideoque
illos in aqua ebullens tatm tllorum pocum non
vigilantiam excnare cxpertus et > ex quo ti&ara.
cft > vt Monachis quoddi adhiberi propter. noturnas viglias iufcrit >
vt prompciores ad notis
aliterent orationes , at
quia ex hoc quotidiano
potu > cm vrios ac falubcrrimos pro humana Talutc, ac bona valetudino
cfFe&us in dics experircntm, per vniuerTam paulaeim regioncm illam, deind per alias Orientis Prouin-

17
uincias,ac Regna temporis progreTu nou huius
potinis genus, fbrtuit 9
ac mirabili Dei prouidcntia ea diflfufum el Talubritate, vt ad Occidentales ctiam, ac praefertim_*
Europajas peruaferit plagas
Primos igitur huius pccionis Inucntores ex Ca|>rarum3 Teu Camelorum >
vt ita dicam nutibus > Tujpradios rerunt extitiTo
Monachos Chritianosj vt
ipfimet Turcae Tateri vt
plurimum afolenc > in_*
quorum gratiam, animiquc obfequium pro illis
Tundunt preces, ac pra>.
Trm Tnrca? (lli>qui Tun\
huius

iS

huius potionis minitrato*


res, ac ditributores, pro*
prias enim hi> c quotidianas habent precationes"
ipro Sciadlh & Aidrus,<\ui3i
haec iipradiclorum Monachorum TuiTc nomina-
aTerunt
Magna horum rbufctl
lorum copia in Arbio
Fa?Iici inuenieur> qua? fruCis Tcrunt ad inftar Cao } Ted Tcios per longum lcut os Dayli, binique diuidtur in eadem
cortice, qui Truclus duo
forciuntur nomina > prim
cft nomen Tru&us, fccundumautem potionis; fruclus iigitur vocatur Ban>&
&Ben, Bon? &Bun, co
qui*

19

quia rabes c nnifi lie


teras conTcribant conTom naptes, ideoq;!cribanc
^ i cum tefcdid uper litteram quod lignum in_
pronunciatione habet vim
reduplicandi illam litteram 5 uper quam et teTc
did, & Iegitur qual cum
duabus literis nfichnn*
uper qns litteras confolantes a?que ben cadie
vnaquatque diclar voca*
lium, ideoque ali; legunt
JBan, & Ben , vti nonnulli
cx OrienralibuS". alij Bon *
vt Alpinus, alij Bun > Teu
Bunch vti Cotouicus, 3c
Auiccnna, icut inbrius'
iio loco videbitur .Sed
polquam h*c Temina c trita

20

trica cbulliunt in aqu&^


nuneupantur Cahue > Teu
Cafs non Tecus ac fru'incntum quod pofquam
molicur mola, non amplius frumentij Ted Tarins
nomen rednct; fie criam-/
.$>otioj qua: fie ex vua vocatur vinum, & non vua ,
lict vinum non Ttt aliud
quim ipmef vua evpref.
: nomen cnim Caf non
ru&us j Tcd potionis cl
uomen
In duas diuiditur Tpecies 3 voa namquc in albu
enditederem? altera in.,
citrinum ita obfcurum, vC
videaiur tendere aliquantulum in viridem, & ha?c
cft aliaprajtantior>ac perfe-

21

feftior, quia in cbullicione s eius aqua vald leoTa apparet: de hac duplici Tpecic loquitur tiam_
Auicenna lib.i.tracl.2. vti
Tuo loco patcbit Duas
habet cortices, prima exterior nigra, Tecunda &
interior alba, cuius confcienda potionis hic c
modus
Smen hoc> Teu fruclus
dcbet in puluerem prius
redigi, & vt Tacilius con-,
teratur> igneinlagcna_>*.
aliquantulum vfulatur >
donecin colorem vertatur violaceum obfcurum 9
i enim penicus exfccareturnullius cflct loboris,
quare ne comburatiuscoclcarij

22

clcari, Teu alio intrumento continuo commifcetur>


& tatim in molatrufatili>
Teu in mrmore piftillo lignco fubtiliim contimditur,& Tubcerniculo ccrnirur, poniturque inaqua
cbullienti in vafeftamni>
quodltalic dicitur Cscumo , Teu in fi&ili vitriato, vel vti in Aegypto
in vfc lapideo cxlis elaborato; & quia tatim ac
puluis hic in aquam Tunditur ebullientem egurgitatur , idco vasabigno
amouetur > aliquando per
duas, vel trs vices, quo~
uTque puluis incalefcat>&
in aquacmiTceatur; tunc
cnim potquam. aliquan
tu-

tulum ebulliuerit, bibitur


fc ebulliens , vel potius
guttatim Torbetur in fidelijs, Teu Tcutellis, & Teccs>
que in illis remanenc abijciuntur
Non Tolct ab Orientalibus Tumi ieiuno ventre
tunc enim flauam bileci_
commouere aiunr, dum*
enim eam Tumcrecupiunt
de mane, comedunt prius
fruhim , fcu pauxilumu
panis>aut qiud imile.
De qutitate huius puU
ueris ponenda non datur
regula certa, Ted vt plurimm in tribus libris aquje
Tolent ponidua? pulueris
vnciaj, & qui in Tundo renaanetinferuit eti pro kr
quen-

*4
qucti die cum pauca eiuTdcm pulucris additione.
Centum Ter ab hinc
annis frcqucntior huius
potionis vfus in Aegypto
expie vigerc, quod deducityrex Authoribus , qui
Turcarum mores, cibos,
ac potiones TcripTcrunt >
qui ante Tupradidum tpus enumerando varias
Turcarum potiones, nullam de Caf mentionem-,
faciunt, vt videre el in_
Ludouico BaTno , qui
Tcripitdcanno 1545. A.
Ioanne Antnio Menauinodeanno 1548. & in_t
FrancifcoSanfouinolib.i.
3c j.hiftoriarum Turcicarum de anno 1563. trs.
ran-

as

tsntm cnumerant Turcarum potiones nimirum


Sorbettum-t quod ft aqua

faccharo diluta, vel fucco


cicrinorum mixta; Secunda crilla, qua? vocatur
Sctpjlnh > qua! compouirur cx raellc,& vuis pafs
aqua mixtis ; Tertia cft
Pechmez , qua fie ex muito cocto aqua diluto.
lacobus tamen Cotouicus Vltraie&enfis in Tuo
Icincrario HicroTolymicano anno 15 98. mito, poft
trium Tupradi&arum potionum enumeracionem >
diTerit ctiam aceurat de
quarta, qua? er Caf* > vti
hic inTcrius videbitur
Quid autem de hac poB
tione

i6

rione Authores difseranr,


& quid de eius cntiant
qualitate atque effehbuslegenti ex dicendjs ,
atque adnotandis patebit.
Auicennamcitat Alpnus locutum TuiTe d<L?
hocemine, Ted vbi dc_>
illo dilferat nonclnotatu-m i puto ramen Bunch,
dcquo Auicenna loquitur lib. i.tra.2. cTc. ver
hoc Temen , de quo rradamas primo, quia apud
rabes vocatur ctiaou
Bunch> vti norat lacolius Cotouicus cap.7* Itinerarij HieroTolymitani
vbi de hac loquens potione k a i t , Qahua , fea vt
at/

I&IMMI

Bunntt j feit
bunch

27

Bunch. Secundo, qma edem proprietates, ijdemquc effecius, qui sut hiuc
addidci Temini, Tunt etiam
huic Auicenna* Buncho
proprij, & inuenitur itu
ipfamct Regione hoc e
in Ayaman , Teu Arbia.
F liei, Cie enim habet in-
Joco Tupracrtato
Bunxhum quid ejt <>ejl Tes delata de lamen , quidam~*
amem dixerunt > quod ex
radicibns Anigaen , cum.*
lntiqudtur cadit EletfiO
melius ejt citrinum , & leut
lont odor/s; lbum vero>&
grue e/f malum Natura_
eft calidum ejrficcum in primo t fecundm tjutfdam ejl
frigidum in primo* Opera-;
B 2
tio-

tiofics , & proprierates >


cnferut membro,. Decoratio, mttndijcat cuent^f
jr exficcas humiditates^ qtsa
fnnt ab ea &factt odoret
iorpons bonum , ejr abfcindit odor em P/ilotrt.Mcmbra nutri menti ; efi bonum
fiomacho.
EiuTdem opinionis videtur efe Iones Veslingius , qui m adnotationibusin Bon Alpinicap.i6.
ait, eu?nqtse Buncho Autcenne avbitrantur
Sed TorTan quis contra
nTerta arguct, fruclunuhunc, Teu Temen minim
cx radiei bus naTci, Ced cx
arbufculisjideoque hunc
Truclum Bunch Aiucenna;
quem

*9

quem cx radicibus Anigailen colligiair,non conucnire c noflxo hoc Bon>


dequodilerimus
Pro huius difficultatis
Tolutione notandum cft:
textum Arabicum Auicna, ex quo deTumptus el
prajfatus textus Latinus
duplicem haberc Tenfum i
In textu enim Arbico
non iegitur Aniailen, cd
vi
Am GailatL- %
^ X ( ' quod in duas
diuiditur ditiones,& non
Iegitur Tub vnica tantm
diclione, vti habetur ia
textu Latino ; at quia_
Am in idiomatc Arbico
explicatur, feu-, vel, idcoque hxc uicenna auB i
tho-

thoriras poteft lc explica ri , Bomh tjl rts delata^,


de la*tttn , quidan anteni^
dtxerunt ex radicibus, feu
ex Qailan, quod Toran_>
el quoddam illius Regio-.
ms arbuTculum
Secundo Am Gailan-
guamuis duae lnt dictiones, potet tamen eTt
cuiufdam arbuli nomen >
vti vult Antonius Gigge*
ius in iheauro Lngua
Arbica? > & lict legatur.
Luuchy eji ex radicibus Am
Gailan, debet hic intelli-gi,Truclus nequaquarro
cTc in radicibus fed m
arbufo Am Gailan nuncupatoi Ti enim eet in_*
radicibus, immediat non

lege-

Jffgeretur, cim antiquatur-,


tadit; dum enim dicitur
fruftus cadere, preTuppouitur ab alto cadere, igitur ex arbufto , 3c non cs
radicibus > qua Tunt Tub
terra; ifti namque Truus
ver coliiguntur, & cadunt dum antiquanrur
feu cxiccantur- Cxterina
Aoicenna quidquid dicas
in hoc textu > an ite fruus (it es radicibus , vel
cs arbuTculis pro certo
non habet, refert cnim_
tantm nonnullorumopi
nionem,quod car deducitur , dum dcit, qutdam
stem dixerunt; fupradia
ergo cx fc minim profert.
B -4
Tra-

3*
PrcTatus igirur IacobuS)
otouicus infine capitis
-jepcisii Itincrarij HieroTolymitaai fie aie: Ad k*s
quotidiana quadam v/usstur potione > quam Cahlia_,
Arabic indigttant-% l/ali
COM aqua h*c inflar atramenti nigra, gufiu amara >
im herb cuiufd&m fcmiuLS
( cui Cahua > vel vi alij
Vlunt Bunnu , feu Buuthi
nmmen eft, & in Aegypto
toptofiffmc nafeitur ) detla tftomachoprodejfe, wrroborare cerebrum, acttexittm expellere humorem^
fertur; Smen id mola tru
ftilt prius contufum* Vil
cote contrttum , aqua decoquitur in hunc fere modem,

Sef

Sefquilibram femmh vigintilibris aqua immifcent->qnli


ad dimtdia partis confumptionem bullire finunt-, eam-'
que calidi[ftmam i ac fer~~
bullientem fidelqs Indicis >
vulgo Forcellams bibuut >
velpotius guttatim forbenf %
fibique intticem propinttt
um lente-, vt interdum integra hora vnam jideli&m-*
vix epotent exhauria&tuy
quod quidem ea fe rations
facere ajferunt, ne fimuU&
faxes-, qut paulatim Jidunt >
ebibant, eas fiquidem vti
noxias abforpta aqua abi/*>
tiunt, Suntex plebe quamplurimh qui bazarros,viafque publicas matutino prxfertim tempore percurrunt $

aquam

&$&m bani* venalem cirttmferunt & Jroculo fupp*J/t^caJeftciunt,


caltfatlam
pfcenti pomgunt, nec nifi
AlsdiJfimam pr.xbent - Nulli fiqmdem vitio Vertitur
. aui dsdecori ctiiufiunqut
demum cnditionisy aut religionis fit > fi eam in publica
bihat i d publica vero diuerforia fmgulisfere horis
aqua huius { cuis funt appetenti(f\mi ) fotand*caufa
tnfititi contteniunt ej confabulationibus terunt tempus
Qud autcm ifte Author air de aqua huius
potionis, qud vidclicer
ad dimidia partis conTumptionem bullir fina;
tur,

35
tur , modo non atteaditur, dum Tatis eft vt vn
cum puluere aliqutulum
cbulliat.
ProTper Alpintis Mcdicus Venetus in lib. d o
Plantis Aegypticap. 16,
fie ait % Arbotem vidi iet-j>
Virid&riuAlib Tureayfuius
t leotstm nssnc fpeclabis
ex qua JemittA Mia vulgaffma Bo&i vel Bom fpeliata prduewatnr $ tx his
mnes ium Aegypttf*. tm^L
rabes Parani de^estm^
vulgatjjjvnm-^ qs*d vim
toco ipfi potaniy ve&ditntequtinpublxis emplfSy &m
fecksqum apstd natvinumy
lique tpfun Vcaxs C&Im.
Haefemtua ex Faltei ArB 6
&i

3S

hi& fpormm^r ; Arisr*


qss&s tm ififpexiffe dixfiy
Mnnc^& Jimiss ebferuata^
ejl yfed tamen folia crefsiry durioraque habebat 5 viniimr& y perpetuoque vire-*
ti . Vfsss e/ illortm femi*
xnm $mmhu$ notifsimm\
d paratsdum iam imn~>
scsSium y qusd quo paflp
,&k illij paretur alias me
umefi.
Vtunfur tamiM
mts deset sd tborattm.
%sfgmlm frigiiortm~* >
inu&mqut cosscfti
sm*)& nmmms ai f$fePgdtts k vi/eribus ebfra-.
Mimes s m tuneeribss b$fa~
m* Uemjaue frigidis y. &
mquis tbflruftiombns fmssfori umfuccejfu ecoclum
mui-

n
muitos dies expertuntur ,
quod etiam vterum maximrefpicere videtur\ ip/itm
enim excalefacityobftruttionefque ab eo aufertyfis enim
familiari vfu ejl apud emnes Aegjpu&s Arabefqne
mulierSfyVt femper durn^
flussnt mcnfcs ipferum > vacuationem huius decoftifcr*
uens multum paulatim
forblantes adiuuets apr*
moaenos etiam m quib&s
ftipprefsi funt Vfus huius
decocli purgato corporemnU
tis diebus vtilifsimus eft Auicenna de hts femiuibus memimt yftmilifquey vel
eofdem vfus me narratos
mmorU prodidit yipfumque
femen calidum tn ter tio y &
ficcum

pccumin fecundo gr du coic


Jiituit y quod tamen verum
mg videtar, quando femtn
fupore duUefcat cum paru
amar ore , nuamque acrirmniam prafeferat; nihiUminus tpfum bfiruionihus
vifcerum-, frigtdifque lume*
rtbus hepatisyvel lienis multum conferre docuit yfed ait
fiomacho naufiamconcitare%
fituitamque purgare, atque
multa alia h&cfim>naprafiare exptrientia penes Aegjpties idtci, atque hxc ejl.
Arbor y.quam Cayri olinu?
infpexeram.
Ioanncs Veslingius itu
adnotationibus in pra?Ta*
cum caput x6- Alpiniputat Bon effe Bunch Auiccnnje

39

cenoa?, Tateor enim idem


eflfcBon 8c Bunch, ied
citado Alpini nonconnenit cum Buncho Auicenna; i tradit enim Alpinus>
opinionem Auicnar efc
ud hoc Tcmen ft calium in tertio-, & ficcum_
in Tecundo , Sc idem Auicenna loqucns de Buncho vti uperius innuimus ait > quod ct calidum, 3cfiecumin primo,
Tccdum quoTdam et rigidumiin primo; manifeSc ergo deducituf Alpi4jum dum Auicennam d
tat, Quilo modo loquidc_
Buncho , Ted de aliquo
alio Teraine vTque adhuc
mihi incgnito, t i i s o
non

on inTpeclo eo quia ab
Alpino locus Auiccnne
non citatur.
loannes Bahumus in_,
hiloria Plantarum lib.8.
cap. 21. loquitur de Calai, Teu Ban Alpini, ideoque aliqui arbitrati Tunt >
cfe hunc Truclnm Bon_i
grtis autcm hoc illos aTerere colligo; nam idem
ASpinus ditinguit Calaf
fsyBan> Triirtu Bon*:
dilerit enim de primo
cap. 15. & de Tecundo
cap. 16*. quod etiam apcrt colligitur cx TubTequtibus y citat nimirm prarfatus AuthorBellun.qtii in
interpretatione Arabicorumnominum ait> hoc

ar-

4i

arbuculum fruus noru


ferre, Tedtantm flores,
;GX quibus inquit Alpinus
ditilari aquam Macalef
vocatara, ex quibus euidentilim dedcitur arbufculum Calai, Teu Ban,
de quo loquitur Bahuieus, non ene arbuTculum
Boa, hoc enim fert Truclus, non autem flores,vti
vTque adhuc demonftrauimus
Pctrus delia V&lle ttti
obiliiatc, tm in conTcribendis aceurat Tuis itineribus celeberrimus in^
epiftola tertia Ccntanti.
isopoli conferipta d i o
Teptima Februarij I $ I J .
ater Turcatum potiones
enu-

4a
numerai Cahue , & ait,
illam multm conferro
fanitati, adiuuat nimirm
oncoclionem, veritnculum corroborat , ac riuxiones reprimitcararrha]es ipol coenam d Tumacur incita* vigiliam, ideoquc prodet iJIis , qui no
du Auderecupiunt.
Dominicus Magrus Mclitenfis in epiftola ad Eminentilimum Cardinaleaa
Brancaccium conTcripta.
diTerens de Caf, poft
fruclus dcfcriptionem, de
eius qualirate, atque eflfeibusfc Tcntire videtur,
nimirm quod Temen hoc
ex Tui natura eft calidum
3c fiecum , ideoque cor-
rob-

43
roborat vtriculum, adiuuatconcoclionem, dummodo vna hora poft cii>um Tumatur, prodeft ca*
tarrho, ac mirabiliter capitis leuamini , expellit
{omniim, ac pro ftuden*
tium vigilijs proficuunkj
cl,TenTus venerei rnoeus
t.&m reprimitshominem*
que caum Teruat, pro
qeft magis hyeme, qum
ffftate , ciuTquc Tuinpcio

ekacior eft fine cortKbus ipfiurhtet Teimais j


Oriental es Caf bibunt
uai tempere ,im etiara
in menfis vini ad inftar, St
i!hqui hac vtitur potione maximum erit iutia-
nsen, 3t poteft libere Tuini

44
mi per quatuor vices in.
vna hebdomada , quia_
nunqu auditum eft aliem
nocuiTc;e paul infcrius
fubdit; aufert obftruclioses, 3copilationes, 3c experientia nos docet Cat fluxiones expellere caeanhales, aliaque infirisitates es lecoris fodina proucnicntes, & ha*c
abqneftomachinocuro.5to operarar: quamobrem
Tares vt plurimm nunsuam fiusionibus, neque
JkasmoloTCy necPodagra neque fimilibus labernt morbis.
Idem Aathor affcrt epiftolam catafdara Mediei Conftantiaoppli exararam

45
ratam ad quendam virurft
illuftrem Epidaurum, EL
qua varia leguntur huius
potionis cquentes proprictates, atque efeus;
prodcft mulierum mcnftruis, illifquepulcherrimum confert carnibus colorem viuacitatem oculis, alijfque corporis partibus; prodcft etiam morbis hemoroidalibus , nec
non Viatoribus, qui hac
vtuntur potione, laboribus enim rcfiftunt diei,ac
fiti, noclifque vigilijs j
profcua etiam cftpro do*
lore Podagrar, pro diminutione, & prouocationc
menftrui,3c quamuis omnesfi.ntcfreclus inter Tj
con-

46

(Contrarir, nam vigilia^


,qua: omnes augct dolojres , nequaquam Podagrs dolorein deberet minuercitis humido moderatur & viglia ficco
fouetur , & tamerf hos
duos contrrios effedtus>
Te expertos fuile ait $
Deind fubdit, ab omni
bus humoribus aufertopilationes,& reprimir vapores ftomachi ad caput,
econcludit debere Tumi
iimpliciter , 3c fine Taccharo, cuius opiniorris el
etiam pra?fatus Dominieus Magcus in eadem cIn Relatione huius potionis isnprefl primnw
Lon-

47
Londini in Regno Anglia?,& pofte Gcnua? ,
Floientiae , & hoc anno
hic Roma Iegitur ; Tcmen
hoc cTe Trigidum, c ccum , 8c quamuis exccet non caleTacit, nequo
inflammat, adiuuat concoctionem % Tpiritus viuificat i eius Turnos prodet
oculorum morbis, Turnos
reprimitinternos, aeper
confequens capitis dolores fluxiones impedi
caearrhalcs , qua? ex capite dcTcendunt in ftomacaum pra?feruat hominem tabe, & aufert tufim inflammationis pulsnonura.
In Anglia experienti^

docuit, illi Regno , potquam hac vfa eft potione multm profuife, ac
prefertim in Hydropifia,
Podagra , ac alio cuiufdam morbi generc ab An,
glis Scurot) vocato
Experrtur omnibus potionibus exficctibus pcrfe&ior pro Tenibus,& pue.
ris, qui humoribus pati.
tur Trigidis
Prodeft mulieribos pre.
gnantibus, vtben parcus fcrant, atque ctiasa..
illis, qua menftrua ami
Terunt per trs, vel quatuor menTes
Vald profcua eft pro
morbo fplenis, Tca pro
opilationibus ventofitatibus

49
tibus hippocondriacis, fie
pro his fmilibus.
impedir Tomnum,ideoque qui non vult vigilare, illam poft cnam non
Tumat.
ObTeruatum eft in Turcarum Rcgionibus , vbi
continuo hac podo Tumitur, non regnare nequo
morbum Calculorum,neque Podagra? neque hydropifa;
Non eft relaxadua cor>
poris, neque aftringens .
lones Veshngius addit
hnc vald prodefte cm
cor, aut venericulum !anguoroecupat.
Ifta?ergo Tunt ex pra?fatis Aurhoribus Caf faC
lubres

lubrcs pro humana falutc


qualitatcs atque cfefus>
quorum aliquos egomec
<grn Oricntaes an. 1^50-,
perluifo::ucrim plagas expertus Tum; multam enim
pro concotionc cibi, pro
corroboratione ftomachi,
ac pro cois vigilia mihi
proTuie.
P^er Ludouicus GSSinus Socierate lefu ,
Regni Gallia Subftitutus,
mirabiliadehac narrabat
poeione, & ipfe forfan_
inter primos hic Roma;
illa vfus eft, & iam Tenes omnibus reftitic labo.
ribus diei, & no&is in.*
Tua? Religionis negotijs,
3c fatebatur fitam bonam
vale-

51

ralctudinem cx potiono
Caie proueniTe * 8c Taep
Tspis vt illam Tumerera
me hortabatur; adhuc viuitin Gallijs o&uagenarius
Idem plane mihi sTercbat Anconius Sangiorfius nobjlis Bononienfis
Cardinalis Bernardini Spa
s Tamiliaris , qui eandem expcrtus eft vtilitatemac pra?cipucin fio
xionibus catarrhalibus >
quibus antequam ea vtetetur valdc laborabac >
& obijt Roma? fere Tepuagenarius
D. nnocencius exnobiliflima Romanorum de_>
Comitibus famlia, Status

5*

Ecclefiaftici Locumtcns
^encralis, ea non Temei
jn hcbdomada me prsatc potabat propter cibi
cenco&ioncm ;. ha?c tamsn illi non profuit ad
e^pellcndas quas fuftukrat calamieates tm in.
belii expeditionibus ia-
Ckrmania fub Ferdinando
Secundo, & Tertio Irnperatoribs mire patratis,
tom in Dalmatic munira ine pro Cathoiica Religiooe contra Turcas iro
ipifmetferucnrifimis anni ardoribus,quibus delitutus laboribus adhuc
quadragenario maior non
fine Europe lacrymis Ro*
ms: cccuhuit
Quo-

Quomodo auem ex
nac potione onantur effe&us contra ri j , & ih*
an proueniant ex qualitate calida 8c ficca , an_
V'r ex qualitatc frigida , hoc Phyfcis relinquo; obTeruandum tamen
eft; huius potionis colorem nigrum, Taporcmque
amai um non proueniro
cx Tui natura , Ted per
accidens proper vftulationem Teminis; Temen-,
enim ex Te eft album_
adcoquc guftui gratunL-.
cum aliqua dulcedine , vt
vix leuifima percipiatur
amantudo, vti viderc eft
in citato loco ^Ipini:
Idcoque Oricntales opiC ?
nan-

r;iotur, hoc Temen qu


participare de calido, ac
dcfrigido, hac videlicec
radone; exiftimantenim
cortices huius Teminis cfTe frigida? qualitatis > Tcd
ipTummct cmen efc tem.
perata? qualitatis, 8c tcodere aliquantulum ad calidam quod idem videturannuere Petrus delito
VUe in citata cpiftol&j
tertia Conlandnopoli exarata> 8c loanncs VeTlingius in nods ad caput
i6.Alpini,vbiait: Q^alieaum , quas manifeftas
v&Cnt harmonia in hocfru.
B di/har eft Cortex enim
frigidi particeps, cum exufercmii tamcnjiccitate, nuclcus

5J
deu: iter moerte calidus; llleleuiquadam <zc'tditate hic eaidenti amaritudine Imgne fenfum haud
inclevnemer affictt; haque
tsecftom&chonaufeam infen q;i-%mamuis larvius
decctlum hauriatxr, nec mtenfiore c&Uris grada etdem infeftus"ej,. faltem mdica torrefat , atque in-
mrmore pi/Itllo ligneo contufumjh t.Gorticit deraCtam
inter gftiuot ardores recites
fcbricitsmtibvs exhibetar
rurfaraque eam fngidi , CT
crajft fucei 5 vifcera, esmtnune/que corpons duilus
noxio mfareia impediunt
ftteram contufomclcoprx.
ferendum eft, haudnegletlo
l&men

56
tixz vtrlufquSy cum id
gxigii > temperamento
Totum noc comproba
tur, quia in Acgypto, fie
in Arbia, qua? IURE Rcgiones magis cal ide tempore sftiuo in hac podo
ne vt plurimm non umuntur nifi cortces, qu
eodem modo ac fmea.
contunduntur,& tempore
hyemali ipfamct Temina >
& inales Regionibas minus calidis, vd ia Regno
Syria? ficutego ipTc vii y fumitur a?ftate ha?c
podo vn cum cordcibus
quod in hyeme non fit
tunc enim fumitur fino
ccrticibus,fignum ergo euidens et,cordces efc ip-

57
fo fcminc Trigidioris qualitatis
Summas igitur Deonoftro Conferuatori gradas,
qui noum in dies profert
mocm Tcrusndi nos inclumes , 8c Tanos , cui
laus, 8c gloria in sternusm

Dl

SC V R S O
sobre

A SALVBRR1MA
BEBIDA
chamada

CHVE.
ov

CAF'
POR FAVSTO NA1R.ONO BANESIO
Maronita,
Leitor cie Lngua Qaldiaou
do Ilustre

Sirlaca

Arcjuigin/io

Romano.
AoEminentifsimoe R.euerendifsimo

PRNCIPE

D.JO-NICOLAV
CAR.DAS.I.R.
ISANTA IGREJA ROMANA)
Em Rom.nTipogrdpa de Miguel Hercules. 1671Com licena dos superiores

Ao Leitor
CAFE', esta bebida de novo
gnero,
divulgada pela Europa, e recentemente nesta cidade de Roma,
amedrontou a no poucos cidados, completamente
ignorantes
das qualidades e bons efeitos dela.
Por isso, leitor benvolo, para
tua segurana, eu mesmo sustentei, com este breve discurso, que
tal bebida deve ser empregada
do melhor grado, a fim de livremente a usares. Pois, como o
ensina a experincia, foi e ainda
muito til em todo o Orien'e,
que no a mnima d'is partes
da Terra. Por onde, para dissipar
todas as tuas dvidas, explico-te
nestas pginas as propriedades
que distinguem esta poo e os
seus bons efeitos para a tua

62
sae, tudo comprovado pela experincia e autoridade dos escritores. E para serem mais facilmente entendidas de todos, usei
de estilo e vocbulos vulgares. No
entanto, Deus te conserve com
sade.

imma
UMMJ

Ao Eminentssimo e Reverendssimo
PRNCIPE
D. JO. NIGOL.AU
CARD. DA S. I. R.
DA CASA DOS CONT
Fausto Nairono Bansio
Maronita deseja felicidade.

ENDO, Eminentssimo Prncipe, percorrido o


Oriente, desde o
ano de 1650, e
havendo, levado
pela curiosidade, observado vrias coisas, inayuei diligentemente, entre outras,
da bebida chamada "cahve" ou
caf, e o que sobre ela vi, como
testemunha ocular, ouvi e experimentei, aqui o divulgo em poucas linhas, para o bem pblico.
E por isso no nas ofereo humildemente seno a Vs que, com

04

sumo aplauso dos povos, favorecestes sempre e favoreceis, nos


cargos que desempenhastes, obem pblico temporal e sobretudo espiritual. No desdenheis,
pois, este meu pequeno presente,
tendo em vista a conservao da
sade; pois, para defend-la, de
nenhum modo se leva em conta
a quantidade do medicamento,,
vias s a qualidade que, embora
seja mnima, sair maior e mais
perfeita sob a proteo de to
eminente Prncipe. Tale.

Imprima-se, se assim o parecer ao Bevereniss. P. Mestre


do S. P. A.
I. de Ang. Vice-gov. do Arceb.
Roma.
.^^. ^2? J^^. J

Imprima-se
FR. JACINTO LIBELO
Mestre do S. P. A..

EUS ptimo
Mximo, tendo
s e m p r e em
vista o bem-estar e a vida dos
mortais, a f i m
de consagrarem todas as suas
obras ao Sumo Opfice e, com
maiores e mais vlidas foras,
observarem os Seus divinos preceitos, por isso, tudo o que de
bom encerrou nas ervas, de mais
precioso nas pedras e de mais
perfeito nos animais, a Sua munificncia suma o concedeu aos
mortais. E como os sutilssimos
engenhos dos homens no puderam descobrir e perscrutar todos
os milagres da natureza, isto ,
as virtudes dos seres naturais e
as suas propriedades, Deus admirvel, exardendo de sumo amor
para conosco, tornou-nos conhecidas as incgnitas virtudes das
coisas, ou fortuitamente, na
maioria dos casos, ou, o que
mais admirvel, sendo os racionais ensinados pelos irracionais,
estes revelaram muitas vezes
queles os mais secretos efeitos
da natureza e at mesmo o pr-

66
prio caracter curativlo. Assim,
os veados, como nota Matolo,
no comentrio do livro 2 de
Dioscrides, revelaram a utilidade da erva poejo para extrair
das feridas as setas e coisas
semelhantes; pois, os caadores
observaram no Reino de Creta,
que os veados, comendo dessa
erva, expulsavam dos ferimentos os dardos.
Verglio Polidoro (liv. I, cap,
21) diz que as andorinhas ensinaram que a quelidnia saiubrrima para a vista, pois curam
com ela os filhotes doentes dos
olhos; e acrescenta que os javalis
curam suas doenas com a hera;
a doninha, na caa s cobras,
busca o remdio na arruda; e a
cegonha, no ourgo.
Com o hipoptamo, ou cavalo
fluvial (animal que vive no
Nilo), os mdicos aprenderam
a curar as doenas pela sangria,
a que chamam flebotomia. Segundo o narram os mesmos Polidoro e Matolo nos lugares citados, quando este animal ee
sente empanturrado, pela excessiva alimentao, sai para as
margens procura de canios
recentemente cortados e, encontrando uma haste bastante agu-

67
cada, aplica-lhe o corpo de modo
a pungir certa veia da perna,
exonerando o corpo doente pelo
curso do sangue; e logo depois
fecha a ferida por meio do limo.
O ibis certa ave peculiar s
ao Egito e no dissemelhante
da cegonha. Segundo o refere
Plnio (liv. 8, cap. 27), foi o primeiro a ensinar o uso do clister, pelo seu costume de, por
meio do agudo bico, purgar-se,
lavando a parte do corpo por
onde expulsa os excrementos.
Galeno, no liv. II, das faculdades dos medicamentos simples, conta que certos segadores,
quiseram, depois do trabalho do
dia, recrear-se com o vinho deixado no campo, num vaso de
barro. Quando, segundo o costume, enchiam um frasco, caiu
de dentro uma vbora morta.
Atnitos com o fato e temerosos de algum mal, se bebessem,
antes preferiram aplacar a sede
com gua. Depois, ao partirem,
levados da humanidade e misericrdia, ministraram desse vinho a um homem atacado de
morbo elefantino (certo gnero
de lepra mui pernicioso), convencidos lhe fosse melhor morrer que viver vida to miser-

68
vel. Mas le, depois de haver bebido, teve a sade restituida de
modo admirvel, donde se veio
a aplicar o vinho viperado
cura dessa doena. E, pouco
mais adiante, acrescenta Galeno
que foi esse um documento de
fortuita experincia.
Pela mesma razo se deve dizer que a bebida chamada Cahve
ou caf, se revelou, e por um
documento de casual experincia, como pela narrativa seguinte se ver.
Certo pastor de camelos ou,
como dizem outros, de cabras,
conforme a comum tradio dos
Orientais, queixava-se aos monges de um mosteiro da regio
de Ayaman, na Arbia Feliz,
que os seus rebanhos ficavam
acordados mais de uma vez na
semana, e mesmo como que saltavam durante a noite inteira,
contra
o que
costumavam.
O prior do mosteiro, levado
da curiosidade, pensando que
isto proviesse da pastagem e
examinando atentamente, junto
com um confrade, o lugar onde
as cabras pastavam, na noite
em que se agitavam, nele descobriu uns arbsculos, de cujos frutos ou antes, bagas, se nutriam.

69
Quis experimentar le prprio
as virtudes desse fruto e ento,
tendo-os fervido em gua e logo
lhes ingerido a poo, experimentou que provocava a insnia
durante a noite. Por isso mandou fosse ministrada aos monges
todos os dias, afim de os conservar em viglia noturna, para assistirem mais prontos s oraes da noite. Mas, como cada
dia melhor experimentassem os
vrios e salubrrimos efeitos
para a conservao da vida e a
boa sade, essa bebida de novo
gnero
difundiu-se,
fortuitamente e por admirvel providncia de Deus, com tal salubridade, aos poucos, por toda a
referida regio; e depois, com o
progresso do tempo, por outras
provncias e reinos do Oriente,
e tambm invadiu as plagas ocidentais e sobretudo europias.
Dizem, pois, que os primeiros
supra-ditos inventores desta bebida, pelo aceno, por assim dizer, das cabras ou camelos, eram
monges cristos, como os prprios Turcos de ordinrio costumam confessar. E em aco de
graas e sufrgio das almas fazem preces por eles, sobretudo
-aqueles Turcos que so minis-

70

tradores e distribuidores dessa


bebida: pois fazem precaes
prprias e quotidianas por Sciadli e Airo, afirmando que tais
eram os nomes dos supra-referidos monges.
Grande cpia destes arbsculos
se encontra na Arbia Feliz, produzem frutos semelhantes ao cacau, mas tendidos longitudinalmente como o caroo da tmara;
bipartem-se no mesmo crtice.
Recebem esses frutos dupla denominao: uma, do fruto; a
outra, da bebida. Quanto ao
fruto, chama-se ban, e ben, bon
e bun, porque os rabes, que escrevem s as letras consoantes,
grafam com texi sobre a letra
n, o qual texdid um sinal que
tem fora reduplicativa da letra
sobre a qual est colocado e se
l quase como se fossem dois n,
a saber bnn. E sobre essas letras consoantes cai, igualmente
bem, cada uma das referidas
vogais; por isso uns lem ban e
ben, como certos orientais; outros como Alpino, bon; outros
bun ou bunch, como Cotovico e
Avicena, segundo mais abaixo,
em seu lugar, se ver. Mas, depois que essas sementes modas
se fervem em gua, chamam-

71
nas Cahue ou caf, assim como
o trigo que, depois de modo, j
no conserva o nome de trigo,
mas o de farinha; e, como tambm a bebida feita da uva se
chama vinho e no uva, embora o vinho no seja seno a
uva mesma expremida, .Assim, o
nome de Caf no o do fruto,
mas o da bebida.
Divide-se em duas espcies:
uma de cr tirante a branco;
outra a um citrino to escuro
que parece tender um tantinho
para verde. Esta melhor e
superior quela porque, ao ferver, d uma gua muito oleosa.
A estas duas espcies se refere
tambm Avicena (liv. I, trat.
2), como em seu lugar se ver.
Tem dois crtices: o primeiro
e exterior, negro; o segundo,
interior, branco. O modo de preparar a poo o seguinte:
Primeiro deve-se reduzir a p
a semente ou fruto; e para ser
modo mais facilmente, seja torrado algum tanto, ao fogo, numa
vasilha, at assumir uma cr
violceo escura; pois, torrado
em excesso, perderia toda virtude. E assim, para no se queimar, mexicT continuamente
com uma colher ou outro instru-

72

mento e logo bem modo num


moinho de mo ou numa lgea
com uma mo de pilo e abanado
numa peneirinha; em seguida,
posto em gua a ferver num
vaso de estanho, chamado em
italiano cucumo, ou num de
barro vidrado ou, como no Egito,
num de pedra trabalhado com
o buril. E, para o p no vir
logo para fora quando posto na
gua a ferver, deve-se tirar o
vaso do fogo, por duas, ou trs
vezes, at que o p esquente e
se misture com a gua. E ento,
depois de fervido algum tanto,
bebe-se assim quente; ou me
lhor, sorve-se gota a gota em
tijelas ou chcaras, rejeitando-se
as borras que a ficarem.
No costumam os Orientais
tom-lo com o estmago jejuno
porque, dizem, move a bile amarela; e, por isto, quando dese
jam tom-lo de manh, comem
antes um bocado, um pedacinho
de po ou algo semelhante.
No h regra certa sobre a
quantidade de p que se deve
pr: geralmente costumam deitar em trs libras de gua duas
onas de p; e o que fica no
fundo ainda serve para o dia

73

seguinte,
adicionando-se
um
pouco do mesmo p.
O uso mais freqente desta
bebida no Egito comeou a vigorar cerca de cem anos para
c, o que se conclui dos autores
que descreveram os costumes,
comidas e bebidas dos Turcos;
pois, ao enumerarem, antes ao
supra-referido tempo, as vrias
bebidas dos Turcos, nenhuma
meno fazem do caf, o que se
pode ver em Ludovico Bassano,
que escreveu no ano de 1545;
em Joo Antnio Menavino, no
ano de 1548 e em Francisco Sansovino nos livros 1 e 3 das histrias dos Turcos, no ano de
1563. Pois, s referem trs bebidas turcas, a saber: o sorbeto,
feito de acar diluido em gua
ou misturado com suco de limo;
a segunda a chamada sciosaph,
composta de mel e uvas passas
misturadas com gua; a terceira
o pechmez, feito de mosto cozido diluido em gua.
Mas Jac Cotovico, de TJtrecht,
no seu "Itinerrio a Jerusalm",
concludo no ano de 1598, d e
pois de enumerar as trs suprareferidas bebidas, discorre, tambm, acuradamente, sobre a

74

quarta que o caf, como mais


adiante se ver.
Quanto ao que os autores dizem desta bebida e ao que pensam das suas qualidades e efeitos, o leitor o ter a limpo pelo
que vamos dizer e notar.
Alpino cita Avicena como tendo
tratado desta semente, mas no
indica o lugar onde a ela se referiu. Mas penso que o Bunch,
de que fala Avicena (liv. I, trat.
2), verdadeiramente esta semente de que tratamos: primeiro,
porque entre os rabes tambm se chama bunch, como o
adverte Jac Cotovico no cap. 7
do "Itinerrio a Jerusalm",
onde, falando desta bebida, assim se expressa: Cohva, ou,
como querem outros, bunce ou
bunch; segundo, porque as mesmas propriedades e os mesmos
efeitos, atribudos a esta semente, so tambm prprios a
esse bunch, de Avicena, e se
encontra na mesma regio, isto
, em Ayaman ou Arbia Feliz.
Pois assim est no lugar supracitado: Que o bunch?
coisa trazida do Iamen, e certos
disseram
que cai das razes
Anigailen
quando
envelhecem.
Escolha: o melhor o citrino e

75
leve, de bom odor; mas o branco
e pesado mau. Natureza:
quente e seco em primeiro grau,
e segundo certos frio em primeiro. Operaes e propriedades: conforta os membros. Embelezamento: mundifica a pele,
exseca as umiaes que nela se
manifestam, torna bom o cheiro
do corpo e elimina o odor do
psilotro. rgos de nutrio:
bom para o estmago.
Da mesma opinio Joo Veslngio, que nas suas anotaes a
Alpino sobre o bon, cap. 16, diz:
equiparam-no ao buncho de Avicena.
Mas, porventura, objectar algum, contra o que afirmamos,
que este fruto ou semente no
nasce das raizes, mas dos arbsculos; logo, o fruto bunch de
Avicena, que diz colher-se das
raizes Anigailen, no convm
com o nosso bon, de que tratamos.
Para solver esta dificuldade
deve notar-se que o texto rabe
de Avicena, donde foi extrado
o citado texto latino, tem duplo
sentido. Pois, no texto arbico
no se l anigailen, mas am gailan, que se divide em duas dices e no se l numa s dico.

76
como est no texto latino. Mas
como am, no idioma rabe significa ou (seu, vel), por isso a
citao de Avicena pode interpretar-se: o bunch coisa trazida do Iamen, certos porm disseram, que das raizes ou do gailan, que talvez algum arbsculo daquela regio.
Segundo, embora am gailan
sejam duas dices, pode porm
ser o nome de certo arbusto,
como quer Antnio Gigeio no
Tesouro da Lngua Arbica; e
embora se leia bunch, provm
das raizes am gailan deve entender-se, no que o fruto esteja
nas raizes, mas no arbusto chamado am gailan; pois se fosse
produzido pelas raizes, no se
leria logo a seguir: quando envelhece, cai; pois o dizer-se que
o fruto cai pressupe que cai
do alto, logo do arbusto, e no
das raizes, que esto debaixo
da terra; por onde, estes frutos verdadeiramente se colhem
e caem quando envelhecem ou
ee dessecam. Demais, Avicena,
seja o que fr que diga neste
texto, que este fruto provm das
raizes ou dos arbsculos, no o
tem como certo, pois somente
refere a opinio de alguns, o-

77

que claramente se deduz do seu


dito certos porm disseram;
logo o supra referido no o d
como seu.
Quanto ao citado Jac Cotovico, assim se exprime no fim
do captulo stimo do "Itinerrio a Jerusalm": Para isso
usam quotidianamente de uma'
certa bebida, chamada cahue em
rabe e em italiano cauo; esta
uma gua, negra como tinta,
de gosto amargo, cozeno-senela a semente de uma certa
erva (cujo nome Cahua, ou
como outros querem, bunnu, ou
bunchi, e cresce mui copiosa no
Egito); dizem que boa para
o estmago, corrobora o crebro,
e expulsa o humor nocivo. Essa
semente, primeiro moida num
moinho de mo ou esmagada
com uma pedra, coze-se em gua
mais ou menos deste modo: misturam libra e meia de semente
em vinte libras de gua, que deixam ferver at a evaporao da
meia parte e a bebem muito
quente e quase a ferver nuns
vasos ndicos, chamados, vulgarmente, porcelanas; ou antes,
sorvem gota a gota e se propinam entre si to lentamente que,
s vezes, levam uma hora inteira-

78
para beberem e esgotarem apenas um pcaro, o que afirmam
costumam fazer para no beberem ao mesmo tempo resduos
que assentam aos poucos, e que
rejeitam como nocivos, depois
de absorvida a gua. H muitos
do povo que percorrem os bazares e vias pblicas, sobretudo
de manh, oferecendo venda
essa gua, que aquecem num
fogareiro posto por baixo e a
ministram a quem quiser, aquecida, e s muito quente a distribuem. E ningum
considera
como feio ou deselegante, seja
de que condio ou religio fr,
se a beber em pblico; nas diverses pblicas, quase em cada
hora, infinitos se renem para
beberem essa gua (de que so
mui vidos), e matam o tempo
conversando.
Quanto ao dito deste autor,
referente gua desta bebida,
que se deve deixar ferver at
se lhe consumir a metade, j
agora no se usa, considerando-se suficiente que ferva algum
tanto com o p.
Prspero Alpino, mdico vneto, no cap. 16 do livro sobre
as Plantas do Egito, assim se
exprime: Vi a rvore no virid-

79
rio de Alibeu Turco, cuja figura
tu agora vers, rvore essa que
produz as sementes divulgassimas, chamadas bon ou ban e
com os quais todos, tanto Egpcios como rabes, preparam
aquela espalhadssima decoco,
que bebem em lugar do vinho,
e que se vende pelos negociantes pblicos de vinhos, no menos que o vinho entre ns, e a
que eles chamam cahua. Essas
sementes so trazidas da Arbia
Feliz: a rvore que digo ter
visto, observei que semelhante
ao eunomo, mas de folhas mais
grossas e duras, mais verdes, e
<Le perptua viridncia. O uso
dessas sementes, que servem
para preparar a referida decoco, conheciissimo de todos;
e j alhures mencionei de que.
modo a preparam. E a empregam para corroborar o estmago
frio e ajudar a digesto, e no
menos para eliminar as obstrues das vsceras, e durante muitos dias com feliz sucesso empregam essa decoco nos tumores hepticos, na frieza do bao
e em antigas obstrues: e tambm parece ser muito boa para
o tero, pois o aquece, livra-o
das obstrues, seno por isso

80
de uso comum entre todas as
mulheres egpcias e rabes, que
sempre, durante o fluxo mensal, auxiliam a evacuao dele,
sorvendo aos poucos grande
quantidade desta decoco quente,
que tambm serve para mover
as regras suspensas. 0 uso desta
fervura, depois de purgado o
corpo, e durante muitos dias, &
utilissimo.
Avicena faz meno destas sementes e refere os mesmos ou
semelhantes usos dos referidos
por mim; e afirma que a semente quente em terceiro
grau, e seca em segundo; o que
contudo no verdade, quandoela tem sabor agri-doce e no
apresenta nenhuma
acrimna.
Tambm ensina que muito
til contra as obstrues das
vsceras, os tumores frios do
fgado ou do bao, mas diz que
provoca nuseas do estmago,
purga a pituita. E que estas
sementes tm muitas
outras
utilidades eu o aprendi por experincia junto dos egrpcios, e
esta a rvore que outrora vi
no Cairo.
Joo Veslngio, nas anotaes
do supracitado captulo 16 de
Alpino, pensa que o bon o-

81
bunch de Avicena; pois, confesso
que bon e bunch o mesmo,
mas a citao de Alpino no
convm com o bunch de Avicena.
Pois Alpino refere ser opinio
de Avicena que essa semente
quente em terceiro grau e seca
em segundo; e o mesmo Avicena, tratando do bunch, como
referimos acima, diz que
quente e seco em primeiro grau
e frio no primeiro, segundo certos. Donde se deduz com clareza
que Alpino, ao citar Avicena, de
nenhum modo se refere ao
bunch, mas a alguma outra semente que at agora me desconhecida e no vista, porque o
lugar de Avicena no citado
por Alpino.
Joo Bahuino, no livro 8 cap.
21 da Histria das Plantas, trata
do Galaf, ou ban de Alpino; e
por isso outros pensaram ser
esse o fruto bon. Mas acho que
o afirmam gratuitamente, pois
o mesmo Alpino distingue o
calaf ou ban, do fruto bon, ao
dissertar sobre o primeiro no
cap. 15, e do segundo no cap.
16; como tambm claramente
se conclui do que diz a seguir,
onde sem dvida cita o referido"
autor a Bellun, que, na inter-

82
pretao dos nomes rabes, diz
que este arbsculo no produz
frutos, mas s flores das quais,
diz Alpino, se distila a gua
chamada Macalef; donde evirtentssimamente se conclui que o
arbsculo Calaf ou ban de que
trata Bahuino no o arbsculo
bon, pois este produz frutos,
mas no flores, como at aqui o
mostrmos.
Pedro delia Talle, celebrrimo
tanto pela nobreza como pelo
cuidado com que escreveu suas
viagens, na epstola terceira,
escrita em Constantinopla no
dia sete de fevereiro de 1615,
enumera o cahue entre as bebidas dos Turcos, e diz que
muito boa para a sade, sobretudo ajuda a digesto, corrobora o estmago e reprime as
fluxes catarrais; tomado depois da ceia, provoca a viglia e
por isso til aos que desejam
estudar noite.
Domingos Magro Melitense,
na epstola escrita ao Eminentssimo Cardeal Branccio, dissertando sobre o caf, depois da
descrio do fruto, das suas qualidades e dos seus efeitos, faz
sentiT que esta semente por
natureza quente e seca e, por

83
isso, corrobora o estmago, ajuda
a digesto, sendo tomada uma
hora depois da refeio; boa
contra o catarro, alivia admirvelmente a cabea, expulsando o
sono, sendo por isso til s viglias dos estudantes; tambm reprime os. movimentos do instinto venreo, conservando o
homem casto; aproveita mais
no inverno que no vero e
mais eficaz tomado sem o crtice
da prpria semente. Os Orientais
bebem o caf em todo tempo, e
mesmo na mesa em lugar do vinho; muito aproveita a quem usa
desta bebida e pode ser tomada
sem inconveniente quatro vezes
por semana, pois nunca se ouviu
dizer que a ningum fizesse mal.E um pouco adiante acrescenta:
elimina as obstrues e opilaes
e a experincia nos ensina que o
caf expele os catarrais e outras
enfermidades oriundas do fgado
e obra tais efeitos sem ofender
ao estmago. E a razo por
que os Turcos em geral no sofrem de flexes, nem de dor de
dentes, nem da podagra, nem de
doenas semelhantes.
O mesmo autor aduz uma epstola de certo mdico de Constantinopla, dirigida a um varo

84
ilustre, Epddauro, onde se lem
as seguintes vrias propriedades e efeitos desta bebida: til
s mulheres menstruadas, e lhes
confere s carnes uma cr belssima, a vivacidade aos olhos
e s demais partes do corpo;
tambm til nos males hemorroidais; e os viandantes, que
usam desta bebida, resistem aos
trabalhos do dia, sede e s viglias da noite; tambm profcua nas dores da podagra;
para
diminuir
e provocar o
mnstruo; e embora todo=i esses efeitos sejam contrrios entre si; pois a viglia, que aumenta todas as dores, de nenhum
modo deveria acalmar a da podagra; a sede se modera com
a umidade, a viglia provocada
pela secura; contudo diz que
experimentam esses dois efeitos contrrios. Depois acrescenta
que elimina as opilaes e todos os humores e reprime os vapores que sobem do estmago
cabea; e conclui que deve ser
tomado puro e sem acar, de
cuja opinio tambm participa
o referido Domingos Magro na
citada epstola.
Na Relao sobre esta bebida,
impressa primeiro em Londres,

85
no Reino da Inglaterra, e d e
Bois em Gnova, em Florena e
este ano aqui em Roma, se l
que esta semente fria e seca;
e embora desseque, no aquece
nem inflama, ajuda a digesto,
vivifica os espritos; o seu fumo
til s doenas dos olhos, reprime as fumosidades internas e
por conseqncia as dores de
cabea; impede as fluxes catarrais que da cabea descem ao
estmago, preserva o homem do
tabes e elimina a tosse proveniente da inflamao dos pulmes.
Na Inglaterra, a experincia
ensina que aquele reino muito
aproveitou depois que usou desta
bebida; e sobretudo na hidropisia, na podagra, e num outro
gnero de doena chamada pelos ingleses scuroy.
A experincia ensina que
superior a todas as poes dessecantes para os velhos e crianas, que sofrem de humores frios.
Aproveita s grvidas para
terem feliz parto e tambm s
que tiveram as regras suspensas
por trs ou quatro meses.
muito profcua nos males
do bao, ou das opilaes, nas

86
ventosidades hipocondracas e
doenas semelhantes.
Impede o sono e, portanto,
quem no quiser ficar acordado
no a beba depois da ceia.
Observou-se que nos pasesdos Turcos, onde sempre se toma
esta poo, no reina o mal dosclculos nem o da podagra, nem
o da hidropisia. No relaxante,
nem adstrigente do corpo.
Joo Veslngio acrescenta que
muito til quando o languor
invade o corao ou o estmago.
Tais so, segundo os referidos
autores, as salutares qualidades
e efeitos do caf para a sade
humana; e certos deles eu mesmo os experimentei quando percorri as plagas orientais no ano
de 1650; pois muito me aproveitou para a digesto dos alimentos, para a corroborao do estmago e para as viglias da
noite.
O Padre Luiz Gianini, da Companhia de Jesus, substituto doReino da Frana, narrava coisas
admirveis sobre esta bebida; e
talvez foi dos primeiros que a
usaram aqui em Roma, e j v e
lho resistia a todos os trabalhos
do dia, s atividades noturnas
da sua Religio, confessando que

87
na bebida do caf hauria a boa
sade e muitssimas vezes me
exortava a tom-la. le ainda
vive na Frana, octogenrio.
0 mesmo abertamente me afirmava Antnio Sangiorgio, nobre
familiar do Cardeal de Bolonha,
Bernardino Spada; experimentou-lhe a mesma utilidade e sobretudo nos fluxos catarrais de
que muito sofria antes de usar
do caf. Morreu em Roma quase
septuagenrio.
O Senhor Inocncio, da nobilssima famlia romana dos
Conti, vice-governador geral dos
Estados da Igreja, vrias vezes
na semana e em minha presena
tomava essa bebida, para ajudar a digesto dos alimentos.
Mas, no lhe foi til para livrl-lo
dos sofrimentos padecidos tanto
nas expedies blicas Alemanha, admirvelmente levadas a
cabo sob os imperadores Fernando Segundo e Terceiro, como
na fortificao da Dalmcia em
defesa da Religio Catlica contra os Turcos, no tempo mais
quente do ano. Livre destes trabalhos, morreu em Roma, mais
que quadragenrio, no sem ser
chorado da Europa.
Gomo, porm, desta bebida

88
proveem efeitos contrrios; e
se procedem da qualidade quente
e seca ou da qualidade fina, isso
o deixo aos fsicos. Devese, porm, notar que a sua cr negra
e o sabor amargo no provm
da sua natureza, mas acidental, da torrefao da semente.
Pois a semente de si branca,
e to grata ao gosto, acompanhado de certa doura, que mal
se lhe percebe levssimo amargor, como se pode ler no citado
lugar de Alpino. Por isso os Orientais so de opinio que esta
semente participa igualmente do
quente e do frio, pela razo seguinte de pensarem que os crtices dela so de qualidade fria,
mas a semente mesma de qualidade temperada, tendendo algum tanto para quente. E com
isso concorda Pedro delia Valle,
na citada epstola terceira, escrita em Constantinopla, bem
como Joo Veslngio nas notas
ao capitulo 16 de Alpino, onde
diz: A harmonia das qualidades
deste fruto, a que chamam manifestas, dispar. Pois o crtice
participa do frio, mas com secura predominante, ao passo que
o caroo
moderadamente
quente. Aquele afeta, no com

89
inclemncia, o sentido da lngua, com certa acidez, e este
com evidente amargor. Por isso
nem causa nusea ao estmago,
por mais que se tome a decoco, nem lhe prejudicial com
intenso grau de calor, contanto
que seja tomado moderadamente
e modo numa pedra com pilo
de madeira. A decoco do crtice se ministra melhor nos calores estivais dos febricitantes.
Ao contrrio, como os sucos frios
e crassos impedem pelo infarto,
nocivo a condies comuns do
corpo, deve-se preferir a outra
decoco, do caroo modo, sem
se deixar de lado, sendo necessrio, uma mistura de ambos.
Tudo isto comprovado pelo
fato de, no Egito e na Arbia,
que so regies mais quentes,
geralmente no se tomarem desta
bebida no tempo estivai, seno
os crtices modos do mesmo
modo que as sementes; e na estao hibernai as prprias sementes. E em outras regies menos clidas, como no Reino da
Sria, segundo eu mesmo o p r e
senciei, se toma esta bebida no
vero junto com os crtices. o
que no se faz no inverno,
quando se toma sem eles, sinal

90
evidente de que os crtices so
de qualidade mais iria que a
semente.
Graas sumas sejam pois dadas a Deus, nosso Conservador,
que cada dia nos oferece novos
modos de nos preservarmos fortes e sos, a quem seja dado
louvor e glria eternamente.

NDICE
PAG.

Introduo edio brasileira


Traduo brasileira

XI
1
59

FAUSTO
NHIRONC
IANESIO

ttJ
LU
<

u
o
OQ

to

tn

t/i

D.N.C
1945

'

'tv

li
vi

5^

y
r.^r

BRASILIANA DIGITAL
ORIENTAES PARA O USO
Esta uma cpia digital de um documento (ou parte dele) que
pertence a um dos acervos que participam do projeto BRASILIANA
USP. Tratase de uma referncia, a mais fiel possvel, a um
documento original. Neste sentido, procuramos manter a
integridade e a autenticidade da fonte, no realizando alteraes no
ambiente digital com exceo de ajustes de cor, contraste e
definio.
1. Voc apenas deve utilizar esta obra para fins no comerciais.
Os livros, textos e imagens que publicamos na Brasiliana Digital so
todos de domnio pblico, no entanto, proibido o uso comercial
das nossas imagens.
2. Atribuio. Quando utilizar este documento em outro contexto,
voc deve dar crdito ao autor (ou autores), Brasiliana Digital e ao
acervo original, da forma como aparece na ficha catalogrfica
(metadados) do repositrio digital. Pedimos que voc no
republique este contedo na rede mundial de computadores
(internet) sem a nossa expressa autorizao.
3. Direitos do autor. No Brasil, os direitos do autor so regulados
pela Lei n. 9.610, de 19 de Fevereiro de 1998. Os direitos do autor
esto tambm respaldados na Conveno de Berna, de 1971.
Sabemos das dificuldades existentes para a verificao se um obra
realmente encontrase em domnio pblico. Neste sentido, se voc
acreditar que algum documento publicado na Brasiliana Digital
esteja violando direitos autorais de traduo, verso, exibio,
reproduo ou quaisquer outros, solicitamos que nos informe
imediatamente (brasiliana@usp.br).

Vous aimerez peut-être aussi