Vous êtes sur la page 1sur 262

KICHWA

Yachakukkunapa Shimiyuk Kamu

Runa Shimi - Mishu Shimi

Mishu Shimi - Runa Shimi

MANA KATUNACHU
DISTRIBUCIN GRATUITA

Rafael Correa Delgado


PRESIDENTE CONSTITUCIONAL DEL ECUADOR
Ral Vallejo Corral
MINISTRO DE EDUCACIN
Doris Sols
MINISTRA COORDINADORA
DEL PATRIMONIO NATURAL Y CULTURAL
Gloria Vidal Illingworth
VICEMINISTRA DE EDUCACIN
Guido Rivadeneira
SUBSECRETARIO ADMINISTRATIVO FINANCIERO
Ariruma Kowii Maldonado
SUBSECRETARIO DE
EDUCACIN PARA EL DILOGO INTERCULTURAL
Vernica Benavides
SUBSECRETARIA DE
PLANIFICACIN DE LA EDUCACIN
Alberto Guapizaca
DIRECTOR NACIONAL DE
EDUCACIN INTERCULTURAL BILINGE

2009

Educamos para tener Patria

RUNAKAY KAMUKUNA
Yachakukkunapa Shimiyuk Kamu

Runa Shimi - Mishu Shimi


Kichwa - Castellano
Mishu Shimi - Runa Shimi
Castellano - Kichwa

SEPDI

COORDINACION GENERAL

Mara T. Chango A.
Fabin Potos C.

Coordinacin Tcnica.
Asesora y estudio lingstico del Qichwa.

EQUIPO TCNICO
Bernardo Chango J.
Mara Chango A.
Jos Caiza Caiza
Luz Ma. De la Torre A.
Alfonso Cachimuel T.

KAMAK ALKI - DINEIB


SEPDI
DINEIB
SEPDI
Universidad Tcnica del Norte / DIPEIB-I

EQUIPO DE APOYO
Alberto Conejo
Pascual Cerda
Julio Agualongo
Manuel Gualn
Humberto Muenala
Juan Cepeda
Ral Cevallos
Hctor Ugua
Enrique Tasiguano
Wendy Zaldumbide
Csar A. Guanoluisa G.
Lucila Lema
Miriam Quisintua
Margarita Coronado

DINEIB
DINEIB
DINEIB
DINEIB
MINISTERIO DE CULTURA
DIPEIB-P
DIPEIB-I
DIPEIB-A
CODENPE
SEPDI
SEPDI
SEPDI
SEPDI
SEPDI

REVISIN KICHWA - CASTELLANO


Adriana Tamariz
Teodoro Gallegos
Adrin Suarez
Diseo y diagramacin:
Fotgrafo:
Fotografa portada:

Pal Meja Benavides (SEPDI)


Ricardo Mora
Faja del pueblo Salasaca

Financiamiento etapa
de Investigacin
y sistematizacin

CARE
Universidad Andina Simn Bolvar (UASB)

Presentacin
Un da mama Rosario Quinche del sector de Morlan Chupa de la comunidad de Quinchuqu, parroquia
Miguel Egas Cabezas de la provincia de Imbabura, me cont que en los tiempos del nacimiento de la
tierra, todo era oscuridad y soledad, que a duras penas se escuchaba un dbil rumor del agua que reposaba quietecita sin emitir ningn suspiro, ningn movimiento.
Un da, un trueno inicialmente y luego un poderoso rayo, hicieron estremecer la tierra y provocaron grietas
y desniveles que obligaron al ro a movilizarse con mayor agilidad; as, en algunos lugares se formaron
vertientes que, al comps del viento emitan diversos silbidos; en otros, surgieron cascadas, unas con
voces agudas, otras con voces graves, el rumor del agua se convirti en un coro y dio lugar al nacimiento
de la luz y del kuichi, el arco iris se extendi en el firmamento y la tierra fue embellecida por los colores
de su diversidad, con la luz del da, tambin brotaron muchas aves, animales que se sacudan y bostezaban como si despertaran de un largo sueo y emitieron rugidos, cantos que llenaron de sonido el da y
la noche de este lugar.
El rayo, dijo mama Rosario Quinche, parti al tiempo en da y en noche y con ello el nacimiento del sol y
de la luna, as el tiempo sigui creciendo y su entorno se pobl de mucha vegetacin. A los seres de aquel
tiempo les gustaba concentrarse en la cascada para recibir su brisa, escuchar su canto y contemplar el
kuichi que, segn los mayores dicen, es la resbaladera de los dioses para bajar a la tierra y abastecerse
de los frutos que en ella se producen. Un da, cuando todos disfrutaban del calor del sol, killa mama que
haba decidido desvelarse y disfrutar de las maravillas de la tierra, extendi su rebozo oscuro y abraz a
inti tayta y as se mantuvieron por un largo tiempo, entonces el cielo qued oscuro, apenas unos breves
destellos se desprendan de aquel abrazo que fueron a parar en la tierra, cuando se separaron, la luz retorn a su normalidad y en el entorno de la cascada se encontraban un hombre y una mujer que miraban
y escuchaban con admiracin el canto de la cascada y de los pjaros que volaban y sobrevolaban a su
alrededor. Al atardecer, la pareja bebi el agua de la cascada y cayeron invadidos por un profundo sueo,
fue un sueo de miles de colores, soaron que el canto de la cascada, de las aves, el rumor de los animales, los insectos, el viento, etc., se deslizaban y enraizaban en sus venas, sus entraas; soaron que
junto a ellos cantaban y exclamaban gritos de jbilo y alegra, soaron que sus cantos asignaban nombres
a cada objeto, a cada elemento de la tierra, que sus palabras iluminadas por la vitalidad del sol y de la
luna se agolpaban en caudales junto al ro, como seal de que su lengua, su palabra, vivir el tiempo que
vivan, el sol, la luna, el agua y la tierra; de pronto despertaron y la pareja comenz a repetir las palabras
que en el sueo haban pronunciado. As dijo mama Rosario Quinche, el runa shimi naci del canto de
la naturaleza, por esa razn cada palabra es un taki, una cancin, un sanjuanito que se disfruta al hablar.
As naci el runa shimi que ahora dicen se llama kichwa shimi.
El Ministerio de Educacin cree en la vitalidad de las lenguas indgenas y precisamente por esa razn, y
dando cumplimiento al Plan Decenal de Educacin, estamos empeados en impulsar acciones que garanticen la valoracin, uso y desarrollo de las mismas, que ayuden a definir e institucionalizar polticas
lingsticas que brinden el soporte que requieren las lenguas para su estandarizacin y su vigencia efectiva
en el sistema educativo del pas y en su uso cotidiano.
El presente diccionario es parte de ese propsito, lo hemos elaborado en un formato que le permita al estudiante, al profesor, a la ciudadana en general, llevarlo consigo como un amigo inseparable, que dialogue
y discuta sobre la historia y la cultura que se transcriben en el significado de las distintas palabras. Con
los diccionarios que formarn parte de esta coleccin, queremos rendir nuestro homenaje a los ancianos
de las distintas comunidades, a las personas mayores, a los jvenes y nios que siguen comunicndose
en su propia lengua y nos dan la seguridad de que, efectivamente, lograremos la recuperacin integral
de las mismas.

Ral Vallejo Corral


MINISTRO DE EDUCACIN
5

Bosquejo Histrico y Lingstico Qichwa


Por Fabin Potos C.

I
Breve historia de la tradicin lexicogrfica qichwa
Pal Rivet y Georges de Crqui-Montfort (1951-1956) en cuatro volmenes catalogan
las producciones acerca del qichwa simi aparecidas desde la segunda mitad del siglo
XVI hasta la primera mitad del siglo XX. Algunas de ellas, tanto lexicogrficas como gramaticales que han aparecido durante la segunda mitad del siglo XX hasta la actualidad
han sido registradas por Fabin Potos en el diccionario Quri Qinti (2004), en el artculo
Panorama Lexicogrfico (2005), y en los documentos acerca del pensamiento qichwa
a travs de su lengua y su historia (PUCE, 2007). Algo similar se halla en el diccionario
de Ynez Cossio (2007). Este panorama lexicogrfico, de manera muy breve lo presentaremos en cuatro perodos. Usamos qichwa para lo general y kichwa para la variante ecuatoriana, segn la tradicin de la Andinstica.
1. Primer Perodo (siglos XVI-XVII)
En este perodo se hallaran los siguientes autores: Domingo de Santo Toms, 1560;
Blas Valera, 1586; Diego Gonzlez Holgun, 1608; Diego de Torres Rubio, 1619; Juan
de Figueredo, 1700. Se manifiesta el uso de un mtodo etnogrfico (en la elaboracin
de artes y vocabularios): informantes directos, lite inka, no inka cuzquea, quitea y
de otros lugares que acudan al Cuzco.
Se observa tambin un estudio comparativo: latn-castellano/qichwa; conceptos y modelos de la lengua latina y castellana; sin embargo, se caracteriza la lengua qichwa; a
veces, se consignan glosas o definiciones en latn; se adoptan nuevas grafas o dobles
para representar los sonidos propios del qichwa.
2. Segundo Perodo (siglo XVIII)
En esta poca se hallan: El Annimo; Una gramtica Colonial del Quichua del Ecuador,
siglo XVIII, esta obra incluye un breve glosario; Juan de Velasco, 1787, con su Vocabulario de la lengua ndica. Estas obras sigue el canon establecido, adems se nota una
simplificacin de las obras tempranas, sobre todo el Vocabulario de Velasco, parece
ser una abreviacin del Vocabulario de 1586 (ver Garcs, 1999).
7

3. Tercer Perodo
Perodo comprendido entre fines del siglo XIX-primera mitad del siglo XX. En varios pases se han editado obras lexicogrficas sobre el qichwa, en Europa (Alemania, Francia)
como en Amrica del Sur (Bolivia, Per y Ecuador).
a) Europa
Ernst W. Middendorf, 1890, Wterbuch des runa simi (Alemania).
Jos David Berros (1904, impreso en Pars) menciona su Diccionario de dos volmenes
(8.000 pginas ?). En su obra gramatical acerca del qichwa boliviano presenta algunos
trminos tcnicos para: nombre (suti), pronombre (sutij rantin), verbo (rimai), participio
(chayakej), adverbio (rimaiman tantakuj), partculas (rakina, tinkullina), interjecciones
(huajyana); nombres de las estaciones, de los meses del ao y de los das de la semana
(8, 20-21: punchau/punchai, da; killachau, atichau, koillurchau, illapachau, chaskachau,
kuichichau, intichau.
b) Per
Juan Lobato, Reproduccin del arte y diccionario Quechua-espaol del P. Diego Gonzlez Holgun, Lima, 1901.
Franciscanos, Vocabulario Polglota Incaico, 1905 (aimara; qichwa: Cuzco, Ayacucho,
Junn, Ancash).
Jorge A. Lira, Diccionario Kkechuwa-Espaol, Cuzco, 1941.
c) Ecuador
Enrique Onffroy de Thoron, Historia Natural, pgs. 173-260, [1866].
Julio Paris, 1892 (gramtica y ejercicios; vocabulario quichua-espaol-quichua).
Luis Cordero, 1895 (notas gramaticales, diccionario quichua-castellano-quichua; cartas
(1901-1902) de explicaciones sobre el origen de palabras del haitiano, zapoteco, maya
y quichua; documento sobre botnica (Segundo Congreso Cientfico Latinoamericano,
Montevideo, 1901); carta de anlisis del quechua cuzqueo y ecuatoriano; poesas religiosas y profanas en qichwa.
Juan Manuel Grimm, 1896 (esbozo gramatical; vocabulario quichua-espaol/apndice
de un vocabulario del Oriente Ecuatoriano de los jesuitas, poesas/vocabulario espaolquichua: prlogo con referencia al documento de 1725; notas referentes al Primer y Tercer
Concilios Limenses.
PP. RR., Vocabulario Inga-espaol (hablado en la provincia del Oriente Ecuatoriano), 1896.
Manuel Guzmn, SJ., 1920 (esbozo gramatical; apndice I: nombres de parentesco; poesas, rezos; vocabulario quichua-espaol, diccionario espaol-quichua; apndice II:
textos religiosos sobre fundamentos de la religin; alusin al compendio de la doctrina
cristiana (ao ?) y la relacin existente entre los curas, dueos de haciendas y encomenderos.
8

Octavio Cordero Palacios, 1924; se sealan las diferencias entre el quechua y el caari,
o las palabras de ste como muestra de pervivencia. Diramos que sus aportes se basan,
sobre todo, en los datos proporcionados por Garcilaso de la Vega.
4. Cuarto Perodo (1950 - 2007)
Sin desconocer los distintos diccionarios que se produjeron durante la dcada de los
aos 70s en el Per entre el Ministerio de Educacin y el Instituto de Estudios Peruanos,
para esta etapa y objetivo, nos centraremos sobre todo en la produccin ecuatoriana.
Como primer intento este perodo se lo podra clasificar en dos momentos. El uno, antes
de la DINEIB (1988); y el otro, despus de la DINEIB (1988), no necesariamente hay
una ruptura radical entre uno y otro perodo, pues lo que se nota son los enfoques, intereses y los beneficiarios a los que se dirigen dichas obras. Sealaremos que, los datos
de los autores y sus obras se los pueden hallar en la seccin de la bibliografa.
1950-1988
En una breve ojeada histrica, en este perodo se halla un grupo aproximado de diez
obras. Todas estas obras no son necesariamente diccionarios, sino que, a la vez que
son tratados de gramtica del qichwa o de aprendizaje de la lengua incluyen a su vez
varios segmentos de glosarios o vocabularios que refuerzan el contenido tratado.
En esta fase se nota la presencia de varias instituciones relacionadas con comunidades
indgenas: Instituto Nacional de Capacitacin Campesina, El Instituto Lingstico de Verano, La Iglesia Catlica, a travs de la Conferencia Episcopal, Fundacin Interandina
de Desarrollo. Desde el corpus recogido, en pocas obras se nota un trabajo colectivo y
que de cierta manera responde a las diversas realizaciones fonticas de las comunidades donde fueron recogidos los datos empricos. Las obras que caben resaltar por su
valor son las de Stark-Muysken (1977) y la de Luis Montaluisa (1982).
1988-2007
En este perodo se halla un grupo de aproximadamente 20 obras. Es la poca de la lingstica aplicada, del uso de la lengua en el aula y de la presencia del trmino etno: (etnomatemticas, etnolingstica, etnoliteratura, etnociencias, etnomusicologa,
etnomedicina, etnobotnica, etc). Los autores en un buen porcentaje son personas relacionas con los procesos de EBI. En menor porcentaje se da la participacin de la Iglesia (catlica; luterana).
En cuestin del uso de grafas y estructuras, sobre todo las realizadas como textos para
EBI se atienen a los acuerdos realizados en distintas instancias y tiempos (LAEB, 1994,
1996; DINEIB, 1998; KAMAK, 2004) siempre bajo la asesora de expertos en temas sobre
lexicografa (Cerrn-Palomino, 1994; Lus Montaluisa, 1994) y la participacin colectiva.
El material, a veces es recogido en forma metodolgica y por campos semnticos (Sisayacuc shimipanpa, 1994, primer borrador), o tiene la forma de un diccionario de bolsillo
elementalsimo (de la Torre, 1998); en otras veces, se nota la pretensin Pan-andina
pero sin una rigurosidad lingstico-cientfica (Glauco Torres, 2002; Alberto Rosat, 2004).
9

Tambin se nota, en este mismo perodo, varios esfuerzos en la creacin de trminos


nuevos (cfr. Ynez, 2007); as mismo se hallan la revisin, recopilacin y sistematizacin
de algunas obras lexicogrficas del qichwa ecuatoriano de los ltimos cincuenta aos,
a partir del presente (Potos, 2004).
Para poder mirar de manera interrelacionada y metdica acerca del contexto de la produccin durante la segunda mitad del siglo XX hasta la actualidad, dividimos en varios
momentos.

II
Historia del alfabeto y diccionarios qichwas en el ltimo tercio del siglo XX e inicios del XXI
En lo que respecta al uso de una escritura para el qichwa ecuatoriano habra que tomar
en consideracin algunos momentos: antes del Campamento Nueva Vida (en adelante
CNV); durante el Campamento Nueva Vida; despus del Campamento Nueva Vida; Reunin de Tabacundo; y las reuniones en la UASB-MEC.
1. Antes del Campamento Nueva Vida (1970- 1980)
Desde fines de la dcada de los cuarenta hasta el momento del inicio del Subprograma
de Alfabetizacin (CIEI, 1979) se han presentado una serie de iniciativas de EBI: Escuelas Indgenas de Cayambe (1945-1963); ILV (1952-1981); Misin Andina (19561970); ERPE (1964-1990); Escuelas de Simiatug ( ?); SEIC /Escuelas y Colegio
(1974-2007); FCUNAE (1975- ?). En todos estos proyectos se han elaborado materiales en quichua con el uso indiscriminado de las grafas del castellano.
Esta etapa anterior al CVN, tiene una anterior inmediata que son los momentos e inicios
de preparacin del material para la alfabetizacin en qichwa (y en otras lenguas) para
nios y adultos, en el CIEI, 1978 (1986), durante el Subprograma de alfabetizacin.
Estos materiales fueron realizados con grafas que de cierta manera atendan a las caractersticas de una estandarizacin del qichwa, entre las grafas innovadoras se hallaban <k, w>.
Se produjo una gran cantidad de materiales, pero la insurgencia de la organizacin indgena (sobre todo la Evanglica, que ya se hallaba organizada), desde una posicin
protagonista e ideolgica hizo que se invalidara esa produccin de textos.
2. Reunin del Campamento Nueva Vida (1980)
Previamente a este reunin, se haba dado una en INEFOS, luego varios representantes
de las organizaciones indgenas, durante la segunda semana de abril de 1980 (70%
evanglicos; 20% Ecuarunari; 10 CIEI), propusieron por votacin la oficializacin de un
10

sistema alfabtico unificado (el cuadro de Caiza, 2005: 8, presenta 19 grafas): <a, c,
ch, h, i, j, l, ll, m, n, , p, q, r, s, sh, t, ts, u, y, z>. Luego de esta reunin y oficializacin
(17 de abril), se delegaron a cinco representantes y con ellos, en el Ministerio de Educacin, se realizaron ligeros ajustes al alfabeto (se eliminaron las siguientes grafas <b,
d, g, f). Incluso surgi la sugerencia de una simplificacin por parte de Gabriel Tarle, el
de suprimir las semiconsonantes (iaia, padre; iacu, agua; ianta, lea). Las obras que reflejan esta poltica son: las cartillas nuevamente elaboradas para la campaa de alfabetizacin, el Caimi ucanchic shimiyuc-panca, de 1982; y el ucanchic llactapac shimi
(<ukanchik llaktapak shimi) se adapt al nuevo sistema escriturario (Luis Montaluisa,
comunicacin personal, diciembre, 2007).
3. Despus del Campamento Nueva Vida
i) Seminarios internacionales
A partir de este sistema alfabtico surgi la idea de unificar todos los dialectos y una escritura quechuas en varios seminarios Internacionales, Bolivia (1983), Lima (1985), Bolivia (1989), la unificacin de la escritura qichwa sera para 1992 (Montaluisa, 1990: 180).
En el Ecuador, este sistema unificado fue adoptado por varias instituciones relacionadas
con EBI y se imprimieron grandes cantidades de textos y esto ocasion graves fricciones
entre distintos sectores de EBI.
ii) Revisin y propuestas
De una u otra manera se iban recogiendo las iniciativas de los tres Seminarios Internacionales y madurando en una formacin en Lingstica y Educacin Bilinge. Muestras
de adopcin de este sistema se hallan en los distintos textos de la Corporacin Educativa
Macac o de la DINEIB. Por otro lado, representantes o autoridades de la DINEIB aportaban datos empricos acerca de la existencia y uso de nuevos fonemas, como el caso
de las aspiradas (ph, th, chh, kh), fricativas sonoras (<zh>) y postvelares (/q/); con argumentaciones tcnicas, lingsticas, histricas y pedaggicas se mencionaba la incorporacin de <k> y <w> en vez de <c/q, hu>, respectivamente, (Montaluisa, 1990:
130-131; lvarez Palomeque, 1997; Montaluisa y lvarez Palomeque, 2007).
Recogiendo estas diversas iniciativas, en una labor conjunta, en 1996, la DINEIB-UNICEF-GTZ-LAEB, delegaron a cuatro personas para la revisin y correccin del diccionario Sisayacuc Shimipanpa (Fabin Potos C. LAEB; Cristbal Quishpe Lema-DINEIB;
Mercedes Cotacachi-LAEB; y Manuel Jess Duchi-yanapac) con la finalidad de publicarlo como material de EBI.
En este diccionario como un indicio innovador y para discusiones futuras se insertaron
entre parntesis nuevas formas como <k, w>, los diptongoides <ai, au, ii> se cerraban
con una semiconsonante segn convenga, uso de alternancias entre <ch y ts>, secuencia <mp>:
Entrada
Cunan
Pirca
Huairu
Huahua

propuesta
(kunan)
(pirka)
(wayru)
(wawa)
11

Diptongoides
Causai
Caina
Raquii
Huaui

(kawsay)
(kayna)
(rakiy)
(wauy)

alternancias entre <ch y ts>


<ch
ts>
chinpalu /
tsinpalu
chirapa /
tsirapa
chahuar /
tsahuar
secuencia <mp>
Chanpa
(champa)
Chanpuru
(champuru)

iii) Una nueva forma escrituraria (1997)


Durante el ao de 1997, algunos representantes de la CONAIE, del rea de Educacin
en relacin con la DINEIB y la GTZ-CONPLADEIN convocaron a varias personas para
la realizacin de un diccionario trilinge kichwa-shuar-castellano (Yachakukkunapak kimsaniki shimiyuk panka) pero con las innovaciones que entre parntesis presentaba el
Sisayacuc Shimipanpa. Luis de la Torre (CONAIE), Alberto Conejo (DINEIB), Anita Chvez (CONPLADEIN), Fabin Potos (SEIC) fueron los encargados de tal obra. Durante
varios talleres se revisaron las innovaciones arriba sealadas y se discuti acerca del
sistema alfabtico y de la metodologa; se recogieron sugerencias vertidas durante el
taller de Lexicografa, de 1994, en Cuenca (LAEB) por parte de Luis Montaluisa sobre
la conveniencia de la separacin entre y /-na, para indicar el infinitivo y el concretivo,
respectivamente.
Para este nuevo diccionario se opt por registrar aquellas dos formas luego del tema
verbal: kawsa-y (-na). Su parte introductoria constara de los siguientes temas explicados
y ejemplificados: cuadro de fonemas y alfonos; estructura silbica; diptongoides; uso
de <k,w>; distincin de palabras con <ch> para las palabras de procedencia qichwa y
<ts> para las de origen prekichwa, previo inventario, reflexin y comparacin; uso de
<h> en vez de <j>; distincin entre funcin genitiva y benefactiva /-pa/, /-pak/ respectivamente; recuperacin de la forma genitiva en los pronombres de primera persona en
singular y plural /ukapa, ukanchikpa/; reinsercin de la forma y despus de los
temas verbales que terminan en i: puri-y, ri-y, tukuri-y; separacin de la estructura sintctica de la funcin de finalidad inmediata: -k/ riy (mikuk rinchik).
El cuadro alfabtico para este diccionario sera de 20 grafas: <a, ch, h, i, k, l, ll, m, n, ,
p, r, s, sh, t, u, w, y> para los trminos de procedencia qichwa; y, <ts, z, zh> para los
trminos preqichwas (an falta realizar un inventario riguroso de palabras que portan
estas grafas).

12

4. A partir del Encuentro de Tabacundo


i) La reunin de Tabacundo
Durante el II Encuentro del 21 al 23 de julio de 1998, en Tabacundo (Pichincha), se ratific el sistema grafmico de 1997 (con ligersimas variaciones) y su uso.
ii) Reunin de la Academia de la Lengua Kichwa
En noviembre del 2003, la DINEIB cre Kichwa Amawta Kamachik KAMAK-, (Academia de la Lengua Kichwa/ALKI), encargada del estudio, investigacin, vigilancia, decretos, interrelaciones y proyectos para el desarrollo del kichwa al interior del pas como a
nivel de los dems pases de habla qichwa. Con esta finalidad, KAMAK se reuni del
22 al 26 de marzo del 2004, en Riobamba para legitimar una vez ms el sistema de
1997. Lo destacable es la mencin de la estructuracin del alfabeto en base a criterios
del Alfabeto Fontico Internacional (AFI) y con miras a uno de alcance Pan-andino (ver
Caiza, 2005: 9).
iii) Sistematizacin lexicogrfica de la segunda mitad del siglo XX
Como producto de un acompaamiento continuo desde 1988, en diversos mbito de EBI
a nivel nacional e internacional, mediante talleres de literatura, gramtica y lingstica
qichwas, surgi la sugerencia de reunir en un solo documento algunos de los diversos
diccionarios que se haban editado acerca del qichwa ecuatoriano como material de
ayuda a los maestros y alumnos de los espacios de EBI, pero que a su vez tome en
cuenta los diversos criterios de la lexicografa ms los momentos polticos por los que ha
atravesado el Ecuador Indgena; el Quri Qinti tiene algunas caractersticas y stas luego
de su edicin fueron explicadas durante varios talleres o Congresos como en Polticas
Lingsticas UASB, DIPEIB-Azuay; Centro Educativo de Tavabela-Pichincha; Hatun Yachay Wasi-Colta, Universidad Tecnolgica Equinoccial-Quito, etc. (Potos, 2004: iii-xiii).
5. Hacia el nuevo Diccionario Escolar Intercultural Bilinge
La Subsecretara de Educacin para el Dilogo Intercultural (SEPDI), con la finalidad de
elaborar un Diccionario Escolar Intercultural Bilinge kichwa-castellano-kichwa como
texto en los procesos de EIB, con la participacin de varios delegados de la DINEIB, DIPEIBs, Centros Educativos, Instituciones relacionadas con EBI, Universidades, etc., ha
realizado varios talleres sobre lexicografa, historia, lengua y cultura qichwas y metodologa de enseanza de lenguas. Se hallan tambin varias actividades sobre revisin, modificacin, actualizacin y conocimiento de diccionarios kichwas a lo largo de su historia.
i) Etapas de trabajo colectivo
Todo este proceso ha llevado ms de dos aos en tres etapas de trabajo y participacin
colectiva. La Primera Etapa se llev a cabo a mediados del ao 2006, en la Universidad
Andina Simn Bolvar, en Quito. La Segunda Etapa se realiz durante el mes de noviembre del mismo ao y se extendi hasta los dos primeros meses del 2007, luego se le encarg a Alberto Conejo (DINEIB) para una revisin general del material lexical acordado.
La base para este trabajo diccionario son varios documentos histricos de los siglos
XVI-XVII y actuales; entre otros, el Caimi ucanchic shimiyuc-panca, 1982; el Sisayacuc shimipanpa, 1996; el Shimiyukkamu, 2007; sobre todo, para la precisin de los tr13

minos se ha utilizado el , Vocabulario y Praxis de la lengua general de los indios del


Perv llamada quichua, o del Inca, de Fabin Potos, que es la Sistematizacin de los
vocabularios qichwas de los siglos XVI-XVII (Tesis de Maestra en FilosofaPUCE/Quito).
La Tercera Etapa se dio durante el segundo semestre del ao 2007 hasta el momento
actual; en un primer momento de esta tercera fase, participaron delegados de ALKI y
DINEIB, proporcionando el corpus lexical recurrente y pertinente para uso en el aula.
ii) Metodologa y procedimientos
Con la participacin colectiva se procedi a la actualizacin del sistema alfabtico, de
acuerdo a las normas emanadas del KAMAK; se revisaron los elementos de la microestructura del diccionario: grafas, estructura sintctica, ejemplos, definiciones (se las
eliminaban, se ampliaban o precisaban); se precisaban los lugares de uso. En lo que
respecta a los lugares de uso se mencion varias veces que como producto de la EIB
lo que en aquel tiempo (1982) era un localismo ahora se presentaba como de conocimiento y manejo generalizado, por lo tanto, en algunos casos, ya no se requera sealar
tal o cual provincia.
iii) Componentes de la microestructura lxica
Se precisaba sealar los componentes y el orden de la microestructura lxica (ver Cerrn-Palomino, 1994: 21-22).
a) entrada. sta se hallara resaltada.
b) etimologa. En algunos casos sera necesario para la distincin y origen de ciertos
trminos (<*uspun > puzun).
c) pronunciacin. La pronunciacin, entre corchetes [manga] <manka>.
d) categora gramatical (rumi, s.; puka, adj., wakin, det.).
e) lugar de uso. Para ciertas palabras iran con su lugar de uso: tu. Tungurahua, pi. Pichincha.
f) glosa. Cada trmino tendra su traduccin (rumi, piedra).
g) descripcin. La definicin deba considerar los trminos que se hallan en la parte
kichwa-castellano.
h) ejemplificacin. Cada entrada con su ejemplo respectivo y toda la estructura en cursiva y el trmino en cuestin resaltado.
i) otras acepciones anlogas. stas iran numeradas con nmeros ndicos o hindes
(1, 2, 3); su ordenamiento obedecera a cuestiones lgicas e histricas que a su vez se
tornan didcticos y se distribuyen en grupos de analoga; luego de este nmero el procedimiento sera igual a la primera entrada.
14

j) los sinnimos. Cerrarn la microestructura y con el nmero segn corresponda a la


acepcin respectiva.
k) trminos de forma similar. Los formalmente iguales pero con significados distintos
iran en una entrada aparte (ejemplificamos con nmeros romanos: I makana, mazo; II
makana, tipo de prenda; III makana, lugar para golpear).
l) trminos genricos.- Se requera para utilizarlos en la definicin de ciertos nombres
genricos:
yura
ara rumi
wiwa
palamaku
munchi
challwa

todo tipo de rbol


mineral
todo tipo de animal
insecto
todo tipo de ave
todo tipo de pez, pescado.

iv) Cuestiones gramaticales


a) Distincin entre <ch> y <ts>; uso de la <h> con valor fonolgico (fricativa velar, sonido como en el ingls o alemn); uso de <m> antes de <p>.
b) Uso del infinitivo
Sealamos que en el Ecuador en determinados contextos se presentan varias formas
de infinitivo como: -y, -na, -sha y una forma no definida o ausente, slo se aprecia la
raz. La primera es coherente en sus distintas formas desde lo conceptual, etimolgico,
histrico, filolgico y filosfico (ver anexo 2) y, para nombres abstractos y forma verbal infinitivo.
c) terminacin verbal
Por finalidades estrictamente localistas y prcticas, sobre todo identidad lingstica dialectal ecuatoriana, el uso de na sealar la marca de terminacin verbal, que no es
el concepto de infinitivo (en aras de la costumbre y unidad interna inmediata); adems
esta marca na ser para sealar sustantivos concretos: objetos o topnimos.
d) Separacin de sintagmas.- en el caso de la estructura de finalidad inmediata: muyunkapak rikrini> muyunkapak rik rini.
Utilizar en forma recurrente la estructura oracional kichwa: S.C.V.
Habr distincin entre /-pa/ para genitivo y /-pak/ para benefactivo (ver anexo 2).
e) Signos diacrticos o de puntuacin.- Durante el proceso de revisin surgi la necesidad de insertar los signos de puntuacin que ayudaran aclarar el sentido de la estructura sintctica. Entre otros signos tenemos: punto (.), punto y coma (;), coma (,), de
interrogacin (?), de admiracin (!), etc.

15

v) Cuestiones histrico-culturales
a) historia y cultura.- Los ejemplos pretenden incorporar contenidos histricos, culturales y polticos de la cultura kichwa: Wiraqucha inka, Waskar, Tupak Amaru, Daquilema,
Alejo Saes, Dolores Cacuango, etc.
b) No esencialismos.- Evitar puntos de vista esencialistas o etnicistas: ukanchikka
mana ankas awiyukchu kanchik. Tukuy kichwa runakunaka apunchikta iin.
vi) Cuestin de gnero.- Revisar la cuestin de gnero: Rosaka mikunata yanushka>
Rosaka raymipimi tushun. Warmika yanunkapak kiruta chiktan> Warmika puunapi samakun.
vii) Funcin del diccionario
El diccionario no pretende ser necesariamente un espacio en el que se congele y se
mantenga congelado el significado para todo tipo de usos, contextos y tiempos.
Por un lado intenta ser una norma ante ciertas dudas que asaltan a todos los hablantes
en cualquier lengua, normas y reglas basadas en determinados criterios. Por otro lado,
lo que con mayor relevancia pretende es, ser el tesoro de la lengua que recoja de la lengua hablada, de la manera ms cuidada y conservadora, que sea el reflejo de la tradicin
del pueblo en su forma general, sin privilegiar una u otra variedad por encima de las
dems, sino que todas las variedades o dialectos de una u otra manera se sientan representados en el thesaurus lexical.
En otras lenguas tambin se recurre al aporte de los grandes escritores, pero en el caso
del qichwa simi no se cuenta con tal estado; lo que hasta el momento se ha intentando
sin criterios clasificatorios es una recopilacin, rescate o mantenimiento de la literatura
(oral).
De otra parte, se dir que el diccionario basado en ciertos criterios pretende proporcionar
una estructura normalizada, aceptada y vlida para un determinado espacio de tiempo
histrico social y esto sirve como indicador para hacer un seguimiento de la evolucin
de la lengua y de su pueblo, que la habla.
De igual manera, para la definicin de los trminos de cada campo del saber cultural es
preciso la participacin de los especialistas: mdicos (medicina, anatoma, biologa);
matemticos (aritmtica, geometra); astrnomos (astronoma); lingistas (conceptos
gramaticales), filsofos (cosmovisin, cosmologa, pensamiento, lgica), etc.
viii) Nuevas propuestas en este diccionario
El Diccionario Escolar Intercultural Bilinge, como producto de revisiones de los materiales producidos por instituciones de EBI, discusiones y aportes colectivos (DINEIBALKI) mediante talleres presenta nuevas propuestas acerca de: nombres de los
meses, nombres para los das de la semana, hora, minuto y segundo; de igual manera,
se hallan los nombres de los planetas del sistema solar. Todo este trabajo se halla argumentado con evidencia histrica, lingstica, filosfica, cosmovisin, pedaggica, cultural, poltica y simblica. Vase los respectivos apndices.
16

ix) Caudal lexical del diccionario


El diccionario en su parte kichwa-castellano consta de aproximadamente 1.920 entradas.
Las entradas de esta parte, por lo general, constan casi todas en la segunda seccin
castellano kichwa. En esta parte se han precisado algunos significados, por ejemplo:
hachuntinhachu, milln; huu, diez mil; ayi, arma; kaway, mirar; napaykuy, saludar;
napay, estar en celo; taptana, baco andino; yupana, contador andino; tullpuy, teir; llimpiy, pintar con colores; awi, ojo; unancha, bandera, emblema; uya, cara, rostro Sealamos tambin que no todo sinnimo tiene su lugar en la entrada respectiva, toda vez
que no se trata de un diccionario de sinnimos kichwas.
En cambio, la parte castellano-kichwa abarcara ms o menos 2.800 entradas. Estas
entradas no necesariamente se hallan todas en la parte primera (kichwa-castellano).
Como muchos trminos kichwas se hallan corrientemente ya en el habla castellana, as
se registran en la entrada respectiva, ejemplo: inca, coya, quipo, carpa, cancha, canguil,
chillca, chullpi, papa, quinoa Otros vocablos se han kichuizado como: siwara, trigu,
alvis, pircha, luway, kumun (cebada comn, signo de pobreza de los kichwas), akichay,
ransiw (<Francia), sawli (<sable).
Tambin se observan muchos trminos del castellano antiguo que han sido adoptados
como propios y la mayora (sin un conocimiento histrico de la lengua por supuesto) los
asumen como kichwas: tayta, laya, harsia, amelga, milga, luway
En lo que respecta al caudal mencionaremos que su nmero es superior a la parte
kichwa-castellana. Por un lado, porque en varios casos, una entrada kichwa, dispone
de tres o cuatro glosas castellanas (que demuestra el conocimiento ms amplio del castellano), por ejemplo, sumak: lindo, bonito, hermoso, bello; churay: poner, colocar, ubicar,
posicionar, etc.Todo lo contrario ocurre con el manejo de los sinnimos kichwas, con dificultad se maneja uno o dos sinnimos por trmino, en el caso de haberlo. Por otro
lado, durante el registro de la parte castellana-kichwa, muchos trminos eran necesarios
consignarlos por lo menos en esta seccin; adems, el hecho prctico seala que el
kichwa hablante va desde la glosa castellana a la del kichwa shimi.
Los trminos qichwas presentes en las variedades del Per y Bolivia y otros que pertenecen al kichwa antiguo, procedentes del corpus neologismos ALKI, son aproximadamente 400 (de aproximadamente 3600 expresiones).
x) Ciertos cuidados
Sealamos que en el texto aparecen algunos trminos con ciertos errores, estos, a veces
son involuntarios; y otras, son provocados por la (supuesta) correcin de la computadora
que tiene su propio sistema de trminos. Por ejemplo:
Se escribe /
la computadora registra
Atiy
tai
Hampi
hampa
Llakta
llanta
Churi
churo
Amawta
amanta
Hawalla
Hawalli

17

III
Apuntes sobre Gramtica Qichwa
Este captulo tratar brevemente algunos elementos bsicos de la gramtica qichwa relacionados con aspectos de la fonologa (primera parte), fonemtica (segunda parte) y
sintagmtica o sintaxis (tercera parte).
Sealamos que un diccionario no es precisamente un tratado completo de gramtica
sino que, con fines didcticos, presenta un breve bosquejo de elementos gramaticales
bsicos; adems, en este diccionario, los apuntes gramaticales se presentan en un solo
bloque. Mencionamos que, tanto los ejemplos como el esquema y algunos conceptos
han sido extrados de varios textos precedentes, como la Lingstica Quechua de Rodolfo Cerrn-Palomino (1987, 1994), la Gramtica General Qichwa de Fabin Potos
(1998-2004, en preparacin).
En lo que se refiere a los conceptos lingsticos utilizaremos los castellanos. No hemos
adoptado los trminos kichwas porque stos merecen un anlisis ms detallado; muchos
son de traduccin literal del castellano; otros creaciones forzosas; y unos cuantos, una
misma forma se refiere a conceptos distintos (shutilli: adjetivo, pronombre y adverbio);
otros bajo la misma raz sealan conceptos diferentes: imak, imashka, imachik (sujeto,
objeto y verbo, respectivamente).

Primera Parte
Fonemtica (fonologa)
Aqu se tratarn aspectos relacionados con los fonemas kichwas, sus variantes, los fonemas prekichwas; las grafas, escritura de los topnimos, escritura de las palabras castellanas; la estructura silbica; y los fenmenos espordicos de la lengua.
1. Fonemas kichwas
Los fonemas como unidades distintivas en su manifestacin oral, en el habla cotidiana
se expresan de maneras distintas (propio de las lenguas vivas) segn la lengua, la edad,
la zona geogrfica, el estatus y la poca de su manifestacin. Como signos fonticos
convencionales, para este caso utilizaremos: = <ch>, ly = <ll>, h= <h> (aspirada como
en el castellano antiguo o ingls o en el alemn), = <sh>, ts = <ts>, R = <rr>, = <zh>,
0 = cero. En primer lugar presentaremos los fonemas kichwas y luego los que se podran
asignar expresiones de pervivencia de fonemas de lenguas preqichwas (palta, caari,
puruguay). Acerca del fonema oclusivo postvelar /*q/ y su vigencia o pervivencia en el
rea ecuatoriana, sobre todo en la Sierra Central, ver lvarez Palomeque (1993: 42),
Garcs (1997: 96), Potos (2004: vii-viii), Montaluisa (1994; 2006: 118). Por lo tanto, debido a su vigencia eventual (por los pocos datos que hasta la fecha se tienen) en reas
ecuatorianas, aquel lo registramos en esta parte; para la determinacin de palabras con
/k/ y con /q/ vase Cerrn-Palomino (1994) y Fabin Potos (2007-2008).
18

i) Fonemas consonnticos kichwas


/p, t, k, *q, , h, s, , m, n, , l, ly, r/
ii) Fonemas semiconsonnticos kichwas
/w, y/
iii) Fonemas voclicos kichwas
/i, u, a/
2. Fonemas y variantes kichwas
En lo que respecta a las variantes o realizaciones en el habla casi resulta imposible registrarlas todas y a cada una de ellas con sus caractersticas, por ello, aqu presentaremos las ms recurrentes o registradas previamente en otros textos (ver Caimi ucanchic
shimiyuc-panca, 1982; Sisayacuc shimipanpa [primer borrador], 1994; Kimsaniki shimiyuk panka, 1998).
Un diccionario importante para hacer un seguimiento de los alfonos del qichwa serrano
es el de Stark y Muysken (1977). El diccionario Lxico Ampliado del Quichua I-II (2007)
requiere, por un lado, mayor revisin y precisin para la distincin tanto de las oclusivas
y africadas simples y laringalizadas; por otro lado, se requiere mayor conocimiento de
la historia interna de la lengua para la delimitacin, por ejemplo de trminos qichwas y
preqichwas en el caso de <ch> y <ts> respectivamente. Acerca de la presencia de las
aspiradas en el qichwa ecuatoriano ver Luis Montaluisa Ch. (1990: 125-131).
Fonemas
variantes
i) Fonemas consonnticos

caso

escritura

/p/

[p]
[ph]
[f]
[b]

[paka]
[phuyu]
[fanga]
[umbi]

<pakcha>
<puyu>
<panka>
<chumpi>

/t/

[t]
[th]
[d]
[r]

[turu]
[thiyu]
[tanda]
[payra]

<turu>
<tiyu>
<tanta]
<payta>

/k/

[k]
[kh]
[x]
[g]
[0]

[kimsa]
[khuyay]
[paxta]
[angu]
[wantu0]

<kimsa>
<kuyay>
<pakta>
<anku>
<wantuk>

/*q/

[q ]
[k]
[kh]
[x]

[qan]
[koa]
[khari]
[soxta]

<qan>
<qucha>
<qari]
<suqta>

//

[]

[arki]

<charki>
19

[ts]
[]
[s]
[]

[tsawar]
[aka]
[pasak]
[puna]

<chawar>
<achka>
<pachak]
<puncha>

/h/

[h]
[x]
[0]

[humpi]
[xallmay]
[0ani]

<humpi>
<hallmay>
<hamchi>

/s/

[s]
[]

[samay]
[makay]

<samay>
<maskay>

//

[]
[s]

[imi]
[masna]

<shimi>
<mashna>

/m/

[m]
[n]
[w]

[maki]
[kinsa]
[wilma]

<maki>
<kimsa>
<millma>

/n/

[n]
[m]
[k]

[nina]
[yamta]
[muyuntik]

<nina>
<yanta>
<muyuntin>

//

[]
[n]
[y]
[ly]

[an]
[niy]
[yan]
[lyau]

<an>
<iy>
<an>
<au]

/l/

[l]

[liwar]

<liwar>

/ly/

[ly]
[l]
[]
[]
[]

[lyaki]
[ali]
[tupu]
[apa]
[uki]

<llaki>
<alli>
<tullpu>
<allpa>
<lluki>

/r/

[r]
[R]
[l]
[ly]

[rumi]
[Ruku]
[lulun]
[kilypay]

<rumi>
<ruku>
<rurun>
<kirpay>

ii) Fonemas semiconsonnticos


/w/

[w]
[b]
[0]

[wiru]
[bira]
[0iay]

<wiru>
<wira>
<wiay>

/y/

[y]

[yaya]

<yaya>

20

iii) Fonemas voclicos


/i/

[i]
[e]

[inti]
<inti>
[uqanek] <uqanchik>

/u/

[u]
[o]

[uma]
[soxta]

/a/

[a]
[i]
[u]

[mama]
<mama>
[hayik]
<hayak>
[-munda]<-manta>

<uma>
<suqta>

3. Grafas del qichwa ecuatoriano


En la primera columna se hallan las grafas, en la segunda se trata de la pronunciacin
y en la tercera van algunos ejemplos de cada caso.
Grafias
<a>
<ch>
<h>
<i>
<k>
<l>
<ll>
<m>
<n>
<>
<p>
<*q>
<r>
<s>
<sh>
<t>
<u>
<w>
<y>

pron.
a
cha
ha
i
ka
la
lla
ma
na
a
pa
*qa
ra
sa
sha
ta
u
wa
ya

ejemplos
ari, anta, kancha
chawar, chikniy, pachak
hampi, hillu, huktu, uhuy
ima, inti, puriy, chiktay
kancha, kincha, kutin
lancha, linchi, walun, kankil
llama, llipta, mullu, kallpay
mati, mincha, muyu, kimsa
napaykuy, nina, nuna, kutin
achak, iy, itiy, utu
pachak, pinllu, puka, llipta
qan, qichwa, quri, yachaq
rasu, rimay, runa, kurpa
sarun, sillu, sumak, aas
shamuy, mishki, awkish
tawri, timpuy, tuklla, mitma
uma, urpi, chunka, wachu
wayta, mawka, aaaw
yurak, ayllu, kallpay, puriy

4. Presencia de las lenguas prekichwas


i) Datos histricos y actuales
Varios documentos e investigaciones de campo realizadas durante el siglo XX sealan
la presencia de fonemas y trminos que se podran postular como pertenecientes a lenguas prekichwas que se ubican en el rea del Ecuador actual. Estas lenguas (algunas
de ellas) se hallan mencionadas en los documentos del Snodo Quitense de fines del
siglo XVI, por orden de fray Lus Lpez Solis, Obispo de la Real Audiencia de Quito (lenguas: caari, puruguay, pasto, quillasinga). Muchos trminos con estos fonemas an se
21

hallan en vigencia dentro del habla tanto qichwa como castellana de las personas de la
sierra ecuatoriana.
Para una mejor comprensin y especificacin se requiere hacer un inventario tanto de
los documentos escritos como orales, de datos que se escuchan en el habla actual. Los
fonemas /g, / se hallan presentes en las provincias sureas (sur de Chimborazo, Caar,
Azuay, Loja, Zamora); y /ts, z/ se encuentran, sobre todo, desde el centro hasta el norte
de la sierra como en la amazona ecuatoriana; stos, en el diccionario o en el alfabeto
ocupan su lugar respectivo y los ejemplos se han extrado del corpus proporcionado por
ALKI. Sobre la presencia de fonemas de sustrato vase Montaluisa (1990: 122, 131).
Una primera aproximacin a este tipo de inventario (sobre ts, z, zh) se halla en el diccionario Quri Qinti (ver Potos, 2004).
ii) Fonemas consonnticos prekichwas
/ts, g, z, /
Fonemas

var.

caso

escritura

/g/

[g]

[gaal]

<gaal>

/ts/

[ts]
[t]
[]

[katsu]
[tiampitsu]
[ukulpuy]

<katsu>
<tsiampitsu>
<tsukulpuy>

/z/

[z]
[s]

[zirma]
[sarpa]

<zirma>
<zarpa>

//

[]
[x]
[]

[aru]
[xadan]
[umir]

<zharu>
<zhadan>
<zhumir>

5. Escritura de topnimos antiguos


En la dcada de los 80s se propuso escribir de forma distinta a la de la norma histrica:
Chimborazo> chimpurasu
Ecuador> Icuadur
Imbabura> Impapura, etc.
Sin embargo, este es un tema pendiente; al respecto, KAMAK ha sealado normativamente y por decreto que el topnimo se escribir tal como se ha escrito tradicionalmente, pero en la oracin, seguidamente debe hallarse un trmino qichwa que alude a
lugar: Quito llaktaman rini; Imbabura markapi kawsanchik; Ecuador mamallaktamantami kanchik, etc.
6. Escritura de palabras castellanas
De igual manera que en el punto 5, se intent escribir de otra forma que no fuera como
en castellano: Luis Octabiu Muntaluisa, Alpirtu, Jusi, etc. Sin embargo, no se mantuvo
esta propuesta. De ah que aos despus se emitieron ciertas normas para sealar que
22

los nombres se escribirn tal como se hallan en la Cdula de Identidad o conforme a la


lengua original (ver Montaluisa, 1990: 135). Desde KAMAK decretan que luego del nombre se pongan los trminos mama, tiya, tayta, mashi: Rosa mama; Juana tiya, Manuel
tayta, Pascual mashi, etc.
7. Estructura silbica
La slaba qichwa de manera recurrente presenta cuatro tipos de estructuras: V, VC, CV,
CVC. V= vocal; C= consonante. Utilizaremos el punto para sealar la segmentacin de
las slabas (en el aula, para trabajar con los estudiantes se lo puede hacer separando
con guiones). Contribuciones sobre la estructura silbica del qichwa de Cotopaxi se hallan en Garcs V. (1997: 90-94).
V
VC
CV
CVC

u.ma, i.lla, a.ri


in.ka, an.cha, ur.pi
mu.yu, chu.ru, ra.su
chik.tay, chuk.lla, chak.ra, chuk.ri, tas.ki, wa.kar

8. Fenmenos espordicos de la lengua


En el qichwa, al igual que en otras lenguas, en el habla y an en la escritura se hallan
varios casos denominados fenmenos espordicos de la lengua como: afresis, apcope, asimilacin, disimilacin, epntesis, sncopa, mettesis, prtesis, eptesis, alternancias.
El desconocimiento de estos fenmenos espordicos, hace que al momento de intentar
buscar la forma normativa, antigua o etimolgica se tomen estas variaciones de la lengua
como normas y se produce por lo tanto la etimologa popular. Acerca de este tratado
vase Potos (1997: 73-78).
i) Afresis: wiksa > iksa
ii) Apcope: kunan> kuna
iii) Asimilacin: millayay>miliyay
iv) Disimilacin: chiqniy> chiknay
v) Sncopa: wauchiy> wanchiy
vi) Epntesis: *tuqay> tiwkay
vii) Eptesis: *quyllur> quylluru; kama>kaman
viii) Mettesis: *uqllay> ullkay
ix) Alternancias: atapara / apatara

23

Segunda Parte
Morfologa o monemtica
En esta segunda parte trataremos temas relacionados con la monemtica nominal y verbal, de igual manera con el tema denominado monemas delimitadores (este tema tambin es denominado morfologa).
I. Morfologa o monemtica nominal
En esta seccin trataremos brevemente los siguientes temas: la flexin, la derivacin
nominal, los pronombres, determinantes, adverbios, adjetivos y el gnero. Al presentar
este bosquejo bajo este esquema intentaremos superar una tradicin tan arraigada en
la enseanza del qichwa, la misma que ha consistido en abordar los talleres estudiando
los diversos monemas en forma alfabtica (ver Montaluisa, 1982:15-19, 1990: 57-118).
1. 1. Flexin
1. 1. 1. Flexin de persona
El kichwa ecuatoriano, hasta el momento no seala marcas de persona en forma de flexin, sin embargo, revisando materiales sobre literatura oral de las provincias centrales
(Cotopaxi, Salasaca: tiyu-n, shunku-yki) y sureas (Caar: ana-n) se pueden encontrar
vestigios de dicha flexin, sobre todo en tercera persona y segunda, tambin hallamos
en textos religiosos; la forma de primera de plural se ha lexicalizado en trminos religiosos: apu-nchik, mama-nchik.
La primera persona la hallamos en los cnticos tanticos que, sobre todo la viuda recita
ante la tumba de su esposo (qusa-lla-y, maridito mo, querido); es un dato registrado en
Oyacoto-Pichincha. De manera recurrente lo que se aprecia en el habla cotidiana tenemos las formas lexicales independientes, entre parntesis registramos las formas flexivas de manera didctica y para conocer la estructura respectiva del qichwa general.
Vase la parte de los determinantes posesivos o relacionales de persona.
Lexical
Kichwa
uka-pa
Kam-pa
Pay-pa
ukanchik-pa
Kankuna-pa
Paykuna-pa

flexivo
(-y)
(-yki)
(-n)
(-nchik)
(-ykikuna)
(-nkuna)

ejemplo
qichwa
mama-y
shunqu-yki
aa-n
apu-nchik
wawa-ykikuna
aa-nkuna

1. 1. 2. Flexin de nmero
Tenemos de manera universal la marca de nmero con -kuna:
rumi-kuna
runa-kuna,
pacha-kuna
ukanchik-kuna, etc.

24

1. 1. 3. Flexin de caso
El sistema de casos en el qichwa se relaciona con trminos o frases nominales, dentro
de la estructura sintagmtica se halla cumpliendo diversas funciones como: CD, CI, CC
o complemento nominal. Cada uno de estos monemas sealan diversas funciones y significados, pero aqu no sealamos todos ellos, sino uno solo de ellos. Para mayores
datos ver Potos (2004).
i) Relacin nominal (en frase nominal)
-pa, pertenencia: Runa-pa yuyaykuna, llama-pa aycha, wawa-pa pukllana.
ii) Relacin verbal (en sintagma verbal)
Ver parte del sintagma verbal.
-ta, CD:
Wawa-ta kuyani.
-pak (<*paq), CI: Yaya-pak-mi wakaychini.
-kama, CC:
Quito-kama paktamurkakuna.
-man, CC:
Pakcha-man chayamunki.
-manta, CC:
Mayu-manta shamuni.
-pi, CC:
Raymi Pampa-pi tushunchik.
-pura, CC:
Wawa-pura pukllan.
-rayku, CC:
Unkuy-rayku waurka.
-shina, CC:
Amawta-shina kawsan.
-wan, CC:
Apu-wan rimanchik.
1. 2. Derivacin nominal
a) A partir de races nominales
Para la formacin o derivacin de nombres (adjetivos) tenemos los siguientes monemas:
-yuk (<*yuq), posesivo:
wasi-yuk
*-nak (<*nnaq), privativo: wasi-nak
-ntin, inclusivo:
chakra-ntin
-sapa, aumentativo:
uma-sapa
-niki, de orden:
shuk-niki, kimsa-niki
En Ecuador, no se utiliza nak (<*nnaq), en vez de ello se antepone el adverbio mana:
mana wasiyuk, sin casa.
Apreciativos/valorativos
-siki, habitual:
-ruku, valorativo:
*-cha, afectivo:
-lla, afectivo:

wakay-siki
suni-ruku
wasi-cha, wawa-cha
mama-lla, wawa-lla, kusa-lla

En la Amazona del Ecuador, el afectivo -cha se presenta como chu: wawki-chu, papachu: Tambin en el dialecto qichwa ecuatoriano (igual que en otras variedades del qichwa
general) se usa el monema ku (<*-cu) del castellano: mama-ku, wawa-ku, wasi-ku.

25

b) A partir de races verbales


-na, concretizador:
-y, infinitivizador:
-shka (<*sqa), participial:
-k (<*q), agentivo:

picha-na, kuchu-na, tipi-na


kawsa-y, wau-y, unku-y, musku-y
unku-shka, wau-shka, tarpu-shka
yacha-k, hampi-k, yachachi-k.

1.3. Categoras Pronombres


1.3. 1. Pronombres
Para cumplir con la funcin de pronombres stos deben desenvolverse como ncleos
dentro de la estructura de la frase. En esta categora de pronombres tenemos varias
clases: personales, relacionales, demostrativos, interrogativos e indefinidos. Comprese
con los determinantes (ms abajo). Estas dos categoras en sus funciones respectivas
son confundidas de manera reiterativa en muchas obras o manuales gramaticales del
kichwa.
a) Pronombres personales
Singular
plural
uka
ukanchik
kan
kankuna
Pay
paykuna
b) Pronombres posesivos o relacionales de persona
Singular
plural
ukapa
ukanchikpa
ukanchikkunapa
Kanpa
kankunapa
Paypa
paykunapa
c) Pronombres demostrativos
Singular
plural
kay
kaykuna
chay
chaykuna
*chakay
*chakaykuna
d) Pronombres interrogativos
Pi
pikuna
Ima
imakuna
Maykan
maykankuna
e) Pronombres indefinidos
Singular
plural
Shuk
shukkuna
Shuktak
shuktakkuna
Wakin
wakinkuna
Mana-pi
mana-pikuna
Mana-ima
mana-imakuna
Pipash
pikunapash
26

1.3.2. Los Determinantes


Los determinantes preceden al nombre/ncleo dentro de un sintagma nominal; los determinantes son de varias clases: relacionales de persona, demostrativos, interrogativos,
indefinidos, de cantidad, numerales cardinales y numerales ordinales (los resaltamos).
La marca de plural (-kuna) se liga al ncleo. Vase los pronombres.
a) Determinantes posesivos o relacionales de persona
Singular
ukapa mama
Kanpa yaya
Paypa wawa

plural
ukanchikpa mama
kankunapa yaya
paykunapa wawa

b) Determinantes demostrativos
Singular
Kay wasi
Chay yura
*Chakay wiwa
c) Determinantes interrogativos
Singular
Pi runa
Ima muyu
Maykan llama
d) Determinantes indefinidos
Singular
Shuk rumi
Shuktak rumi
Wakin urpi
Mana-pi wawakuna
Mana-ima yura
e) Determinantes de cantidad
Se forman con los adverbios de cantidad
Asha sara
Achka muyu
Pachan rumi
Tawka runa
Piti tanta
Chawpi puncha
f) Determinantes numerales
Se forman con la presencia de los nmeros dgitos o polidgitos.
Shuk wawa; ishkay yura; kimsa wasi, chunka sukta allpaka, hunu runa
g) Determinantes numerales ordinales
Se forman con la aglutinacin del monema niki al nmero; pasado de la decena niki
27

se liga inmediatamente al ltimo dgito. Igualmente se liga al adverbio de orden (awpa);


tambin se forman con ciertos adverbios de orden.
i) con monema niki ligado al nmero
Shuk-niki wawa
Ishkay-niki yura
Kimsa-niki wasi
Chunka kanchis-niki pata
awpakniki wawa
ii) con adverbios de orden
awpak wawa
Katik wawa
Kurak churi
Sullka churi
1.3.3. Adjetivo
En qichwa se manifiestan muchos adjetivos calificativos, en tal funcin modifican al nombre/ncleo de la frase:
Adj.
N
Sumak
sisa
Alli
yuyaykuna
Suni
an
1.3.4. Adverbio
Se clasifica en distintos grupos; en la estructura oracional o sintagmtica cumple la funcin de complemento circunstancial:
i) De lugar: kaypi, chaypi, chakaypi, awpa, qipa, washa, karu, sichpa, hanan, uray,
ichuk, allawka.
ii) De tiempo: kunan, kayna, kaya, awpa, qipa, mincha, pakari, unay, a, alla, aka,
apash, wiaypak.
iii) De duda: icha, ichapash.
iv) De afirmacin: ari, shinallatakmi.
v) De negacin: mana, ama.
vi) De cantidad: asha, achka, tawka, pachan, tukuy, piti, chawpi.
vii) De modo: allimanta, kunkaymanta, allilla, mana alli.
1.3.5. Gnero
En el qichwa, el gnero (G) se presenta bajo cuatro elementos lexicales. Dos de ellos
son muy conocidos (qari, warmi) y dos de ellos, procedentes del qichwa general que
han sido reintroducidos durante los procesos de EBI (china, ullqu); estos dos ltimos
28

solo para referirse a seres no racionales, hembra y macho respectivamente.


Desde lo simblico y cultural se manifiestan otras formas de sealar el gnero (forma,
tamao, color), pero aqu solo nos referiremos a la cuestin netamente gramatical. El
primer par tambin se utiliza para referirse a seres animados (como en las leyendas).
i) Masculino
G
N
Kari
wawa

femenino
G
N
warmi wawa (personas)

ii) Macho
G
N
Ullku
llama

hembra
G
N
china llama (no personas)

II. Morfologa o monemtica Verbal


Aqu presentaremos dos grandes aspectos: procesos de flexin o declinacin y los procesos de derivacin verbal.
2. 1. Flexin verbal de persona, tiempo y nmero
En lo que respecta al tiempo disponemos en el qichwa de tres tiempos bsicos: presente,
pasado y futuro. Las marcas sealan de manera amalgamada conceptos de tiempo, nmero y persona; dichas marcas se aaden inmediatamente a la raz verbal. Por lo tanto,
desde una perspectiva didctica resulta muy prctico tratar estas tres categoras: persona, tiempo y nmero de manera conjunta y simultnea.
a) Tiempo presente
En este caso, la misma marca, ligada a la raz verbal seala simultneamente el tiempo
y la persona.

Prim.
Seg.
Terc.

singular / plural
-ni
-nchik
-nki
-nkichik
-n
-nkuna

ejemplo
(ka-ni, ka-nchik)
(ka-nki, ka-nkichik)
(ka-n, ka-nkuna)

b) Tiempo pasado
La marca que seala el tiempo pasado se presenta bajo dos formas: rka /-shka (<*rqa
/<*sqa respectivamente), y la marca de persona en la primera y segunda se aade despus de las de tiempo.
I) Primera forma: -rka (<*rqa)
singular / plural
Prim.
-rka-ni -rka-nchik
Seg.
-rka-nki -rka-nkichik
Terc.
-rka
-rka-kuna

ejemplo
(ka-rka-ni, ka-rka-nchik)
(ka-rka-nki, ka-rka-nkichik)
(ka-rka, ka-rka-kuna)
29

ii) Segunda forma: -shka (<*sqa)


singular /plural
ejemplo
Prim.
-shka-ni /-shka-nchik
(ka-shka-ni, ka-shka-nchik)
Seg. -shka-nki /-shka-nkichik (ka-shka-nki, ka-shka-nkichik)
Terc.
-shka
/-shka-kuna
(ka-shka, ka-shka-kuna)
c) Tiempo futuro
El tiempo futuro se divide en dos formas, el denominado futuro real, en este caso la
misma marca seala tanto la persona como el tiempo; la segunda forma se denomina
futuro hipottico y su marca es man y sta se ubica despus de las marcas de persona.
En la tercera de plural por mettesis se realiza como: -man-kuna (rikunmankuna).
i) Primera forma: futuro real
singular / plural
Prim.
-sha
-shun
Seg.
-nki
-nkichik
Terc.
-nka
-nkakuna

ejemplo
(ka-sha, ka-shun)
(ka-nki, ka-nkichik)
(ka-nka, ka-nka-kuna)

ii) Segunda forma: futuro hipottico


singular / plural
ejemplo
Prim.
-y-man / -nchik-man
(ka-y-man, ka-nchik-man)
Seg.
-nki-man / -nkichik-man (ka-nki-man, ka-nkichik-man)
Terc.
-n-man / -nkuna-man
(ka-n-man, ka-nkuna-man)
2. 2. Flexin verbal de subordinacin
En el qichwa tenemos las siguientes marcas que sealan subordinacin: -shpa, -kpi (kllapi), -chun.
a) -shpa
El monema -shpa seala a un mismo actor dentro de la estructura oracional.
Riku-shpa shamuni.
b) -kpi
Este monema kpi (-k-lla-pi) en una estructura sintctica manifiesta dos actores, uno de
la frase principal y otro de la subordinada (ver oraciones compuestas).
Pay chayamu-kpi ukanchikmi rishun.
c) -chun
De igual manera que el anterior, el monema chun seala dos actores (ver oraciones
compuestas).
Pay shamu-chun ninkichik.
2. 3. Flexin verbal de imperatividad
La forma imperativa en qichwa se presenta en la segunda persona, en singular y en plural con sus marcas y, -ychik, respectivamente (-y cae en la raz verbal que termina en
i, por ello se la debe insertar a nivel escrito).
30

singular
shamu-y
puri-y

plural
shamu-ychik
puri-ychik

2. 4. Derivacin verbal a partir de temas o races verbales


Este proceso de derivacin lo clasificamos en tres bloques. Tambin existen otros monemas y stos solo a manera de ilustracin y comprensin del qichwa general los registramos y los sealamos con un asterisco (*).
a) Decticos o direccionales
Este grupo de monemas sealan movimientos hacia determinadas direcciones, tambin
indica formas en que sucede la accin. En Ecuador, unos se manifiestan de manera derivativa y otros se halla ya lexicalizados.
*-yku: hacia adentro: ya-yku-na.
*-rqu: hacia fuera: su-rqu-na.
*-rku: hacia arriba: wa-rku-na.
*-rpu: hacia abajo: ta-rpu-na.
-ykacha: oscilativo: puri-ykacha-na.
-mu: cis-translocativo: chaya-mu-na.
b) Relacionales
Estos monemas sealan relaciones de: induccin, uni-accin-reflexin, interaccin-reciprocidad, cooperacin, etc.
-chi: induccin: miku-chi-na.
-ri: reflexivo: aspi-ri-na.
-naku: recproco: rima-naku-na.
*-ysi: asistivo: puri-ysi-na.
c) Aspectuales
Sealan la accin en forma de inicio, repetitivo, durativo, frecuentativo, etc.
*-ri- incoacin: puri-ri-na.
-ku: durativo: miku-ku-na.
*-pa: repetitivo: rima-pa-na.
-paya: frecuentativo: riku-paya-na.
-raya: continuativo: rima-raya-na.
-naya: desiderativo: miku-naya-na.
El sentido de *ri con valor de inicio an se escucha eventualmente en el habla ecuatoriana. Acerca de pa, an quedan rezagos de este valor repetitivo en boca de los ancianos; con frecuencia se ha asumido con valor de exhortacin, sobre todo en las oraciones
imperativas; y se nota siempre dos valores semnticos unidos.
31

Shamu-pa-y, ven, por favor.


Tiyari-pa-y, por favor, sintate.
2. 5. Derivacin Verbal a partir de races nominales
Estos monemas se ligan a ciertos nombres para conformar verbos.
-chi (<*-cha) factivo: wasi-chi-na.
-lli: que cubre: chumpi-lli-na.
-tuku: simulativo: runa-tuku-na.
-ya: transformativo: rumi-ya-na.
-y: verbalizador: yanta-na.
III. Morfemas o monemas Delimitadores
Se denominan delimitadores porque sealan el lmite de una expansin primaria o secundaria; adems se conocen como independientes porque pueden aparecer en el sujeto, en el complemento o en el verbo.
3. 1. Indicadores de modalidad
-mi: evidencia constatativa: Wawa-mi kanchapi pukllan.
-shi: citativo: Wawa-shi kanchapi pukllan.
-cha: conjetural: Wawa-cha kanchapi pukllan.
-chu: interrogativo: Wawa-chu kanchapi pukllan?.
3. 2. Conectores
*-ri: reanudador: Wawa-ri, maypitak pukllan?.
-pash: aditivo: Wawa-pash kanchapimi pukllan.
-tak (<*taq): contrastivo: Kanpa wawa-tak kanchapi pukllan, mana shuktak wawa.
-rak (<*raq): continuativo: Wawa-rak kanchapi pukllanrakmi.
-a: discontinuativo: Wawa-a kanchapimi pukllan.
-lla: limitativo: Wawa-lla kanchapimi pukllan.
3. 3. Enfticos
-ka (<*qa): Wawa-qa kanchapimi pukllan.
*-puni: allin-puni.
-ya:
rishun-ya.
-pacha: alli-pacha.
-ari:
shamuy-ari.

32

Tercera Parte:
Sintagmtica
1. Estructura y componentes de la oracin
En la estructura de la oracin simple afirmativa se hallan tres componentes y de manera
preferencial, en el siguiente orden: sujeto, complemento, verbo (S.C.V). Sin embargo,
segn la intencin comunicativa y pragmtica del hablante cada uno de estos componentes puede intercambiarse de lugar u orden. En otras obras se representan como sujeto, objeto, verbo (S.O.V). Nosotros mantenemos la primera denominacin.
S
Inkakuna
Kan
Wawa

C
qiruta
churiman mikunata
kanchapimi

V
llimpishka
kurkanki
pukllan.

2. Estructuras, tipos y componentes del sintagma


En la estructura oracional qichwa se detectan dos tipos de sintagmas: nominales y verbales.
2.1. Sintagma Nominal
El sintagma nominal se puede estructurar de ncleo (N) ms sustantivo (Sus.), o ms
adjetivo (Adj.), o ms determinante (Det.). Cada uno de estos sintagmas pueden cumplir
distintas funciones dentro de la oracin: Sujeto, o complementos (CD, CI, CC). Los complementos se manifiestan con sus marcas respectivas: los monemas funcionales o los
adverbios.
a) Sus.
Rumi
Allpa
Tumi

N
wasi
chaka
pampa

b) Adj.
Sumak
Puka
Killu

N
taki
allpa
sisa

c) Det. Gen.
Paypa
ukapa
d) Det. Dem.
Kay
Chay

N
wawa
wasi
N
llama
wasi

e) Det. Int.
Pi
Ima

N
wawa
yura
33

f) Det. Indef.
Wakin
Shuktak

N
atallpa
runa

g) Det. Num.
Kanchis
Ishkay

N
llama
yura

h) Det. Cant.
Asha
Achka

N
muti
puyu

i) Det. Ord.
Shukniki
Sullka

N
pata
churo

2.2. Sintagma Verbal


El sintagma verbal se caracteriza por llevar como ncleo el verbo conjugado (V) y expansiones denominadas complementos: directo (CD), indirecto (CI) o circunstancial
(CC); el mismo sujeto se torna un complemento de manera discontinua y explcita. Cada
uno de estos complementos forman el sintagma verbal cuyo ncleo es el verbo como
ya hemos dichos lneas arriba, conjugado en los tres tiempos bsicos: presente, pasado
y futuro (ver flexin verbal de tiempo, nmero y persona, monemtica verbal 1).
2.3 Los Complementos
Los complementos del verbo son: CD, CI, CC (y el sujeto).
a) Sujeto
Es la explicitacin doble la misma que se manifiesta en la desinencia verbal de persona,
puede ser representada por los pronombres, sustantivos o una estructura que cumpla
la funcin de ncleo. El sujeto no lleva ninguna marca o monema especial indicador de
dicha funcin (excepto los delimitadores).
S
uka
Kan
Allkumi

V
yuya-ni.
tushu-nki.
waka-n.

b) CD
ste se presenta aglutinado con el monema ta y con verbos transitivos
Sara-ta tarpunki.
Muti-ta yanuni.
c) CI
Este complemento aparece marcado mediante tres monemas: -man, -pak, -ta:
Wawa-man tantata kunchik.
Wawa-pak-mi chumpita awankichik.
Mishukuna-ta allpatami kichunchik.
34

d) CC
Este complemento se manifiesta marcado por un sustantivo ms los monemas funcionales o de caso (-kama, -man, -manta, -pak, -pi, -pura, -rayku, -shina, -ta, -wan) o con
los adverbios de: tiempo, lugar, afirmacin, negacin, duda, cantidad, modo.
Quito llakta-pi-mi kawsanchik.
Kunan-mi chayamuni.
Achka-mi shamushka.
Allimanta-mi purinchik.
3. La Oracin Qichwa
La oracin qichwa se caracteriza por presentarse bajo tres grandes criterios: a) por su
estructura verbal, b) por su modalidad; y, c) segn su estructura (simple o compleja).
3.1. Oraciones segn su estructura y tipo verbal
Aqu se tratan de tres tipos de oraciones segn la estructura verbal.
a) Oraciones transitivas
Se conforman con verbos que requieren para la explicitacin de su comunicacin del
Complemento Directo, de manera casi inmediata y necesaria, entre otros verbos tenemos: tarpuy, pallay, mikuy, kuyay, rikuy, llimpiy, takshay, etc.
Sarata pallanchik.
Ukata mikunki.
Warata takshankichik.
b) Oraciones intransitivas
Se hallan conformadas de complemento circunstancial.
Kushillami kawsanchik.
Pakarinkama puurka.
c) Oraciones copulativas
Se componen de los verbos copulativos: kay, tukuy, rikchay, tiyay.
Allimi kanchik.
Yachachik tukurka.
Sisashina rikchan.
Wasikunami tiyan.
3.2. Oraciones por su modalidad
Se clasifican en varias clases
a) Oraciones afirmativas
Portan, a veces, el monema -mi:
Yachachik-mi kanchik.
Pukina shimipi rimashkanchik.
b) Oraciones negativas
Llevan la marca lexical mana y el monema ligado chu en forma discontinua.
Manami yachachik-chu kanchik.
Mana shamushka-chu.
35

c) Oraciones prohibitivas
Llevan la marca lexical ama ms el monema ligado chu en forma discontinua. (Ver
oraciones imperativas).
Ama llakilla-chu kaychik.
Ama wakay-chu.
d) Oraciones dubitativas
Se manifiestan con la presencia de dos marcas, una lexical (ichapash) y otra, ligada (cha).
Pay ichapash shamunka.
Payka shamunka-cha.
e) Oraciones interrogativas
Se presentan bajo dos formas:
i) Con monema ligado -chu
Este signo ayuda a la especificacin del acto comunicativo a nivel escrito:
Yachachik-chu kanki?
Chay muyuka, muruchu-chu kan?
ii) Con monema ligado -tak
Estas oraciones se manifiestan enfatizadas con el monema tak (<*taq) ligado a los pronombres interrogativos: pi, ima, maykan, o en sus formas pluralizadas o en su condicin
de determinantes interrogativos.
Pi-tak shamushka?
Ima yura-tak wiakun?
e) Oraciones interrogativo-negativas
Se conforman aadiendo al adverbio mana la marca chu:
Mana-chu shamunki?
f) Oraciones imperativas
Se utilizan para las segundas personas en singular y plural, sus marcas son y, -ychik,
respectivamente.
Singular
Shamu-y

plural
shamu-ychik.

3.3. Oraciones por su complejidad estructural


Se clasifican en dos grandes grupos: estructura simple y estructura compleja.
a) Las oraciones simples
Para nuestro caso, son aquellas que portan un solo sujeto relacionado con una o varias
acciones o con su(s) predicado(s) respectivamente.
Wawakuna kanchapimi pukllan.
ukanchikka tushunchik, takinchikpash.
b) Oraciones complejas
Son las que portan varios sujetos relacionados con sus predicados respectivos.
36

i) Estructuras conjugadas
Wawaka pukllan, yayaka awanmi.
ii) Estructuras no conjugadas
Las estructuras subordinadas pueden cumplir funciones de complemento directo o circunstancial.
Kan shamu-chun nirka.
Pay shamushkata yachanchik.
Wawa shamu-kpi mamaka rirka.
Pay chayamu-nkakama shuyashun.

37

Abreviaturas
1. Topnimos
amz.
az.
bo.
Bol.
ca.
chi.
co.
gua.
im.
lo.
na.
or.
ore.
pa.
Pe.
pi.
S.
sc.
sn.
ss.
suc.
tu.
za.

Amazona
Azuay
Bolvar
Bolivia
Caar
Chimborazo
Cotopaxi
Guayas
Imbabura
Loja
Napo
El Oro
Orellana
Pastaza
Per
Pichincha
Sierra
Sierra centro (Cotopaxi, Tungurahua, Chimborazo, Bolvar)
Sierra norte (Pichincha, Imbabura)
Sierra sur (Caar, Azuay, Loja)
Sucumbos
Tungurahua
Zamora

2. Gramaticales
adj.
adv.
C.
C.
cant.
CC.
CD.
CI.
38

adjetivo (puka, alli, sumak)


adverbio (kunan, karu, allimanta)
complemento
consonante
cantidad
complemento circunstancial
complemento directo
complemento Indirecto

con.
CV.
CVC.
dem.
det.
excl.
gen.
indef.
Interj.
int.
N.
num.
onom.
ord.
preg.
pron.
s.
S.
SCV.
sin.
v.
var.
V.
VC.

conector (chaymanta, shinaka, shina kaspaka)


consonante y vocal
Consonante- vocal-consonante
demostrativo
determinante (wakin, ukapa, pi)
exclamacin (aaaw, alalay, imanash)
Genitivo (-pa: uqapa, paypa)
Indefinido
Interjeccin
Interrogativo, interrogacin
ncleo
numeral, nmero (shuk, ishkay, pichka)
onomatopeya (kulun, tulun, tuntn)
ordinal (awpaniki, shukniki, ishkayniki)
pregunta
pronombre (uka, kan, pay, kay, chay)
sustantivo, nombre (urku, wayku, inti, killa)
sujeto
sujeto, complemento y verbo
Sinnimo (kucha, walun)
verbo (kawsay, puriy, wauy)
variante, alternancia (chimpalu, tsimpalu, simpalu)
vocal (a, i, u)
Vocal-consonante

3. Siglas
ALKI
ANAZPPA
CEE
CIEI
CNV-Q
CONAIE
CONPLADEIN
DINEIB
DINSE
DIPEIB
EBI
EIB
ECUARUNARI
EIBAMAZ
FEINE
FENOCIN-E
GTZ
IEQ
ILL/PUCE
ILV

Academia de la Lengua Kichwa (ver KAMAK)


Asociacin Nacional Zpara de la Provincia de Pastaza
Conferencia Episcopal Ecuatoriana
Centro de Investigaciones Educativas Indgenas
Campamento Nueva Vida - Quito
Confederacin de Nacionalidades Indgenas del Ecuador
Consejo de Planificacin y Desarrollo de los Pueblos Indgenas
Direccin Nacional de Educacin Intercultural Bilinge
Direccin Nacional de Servicios Educativos
Direccin Provincial de Educacin Intercultural Bilinge
Educacin Bilinge Intercultural
Educacin Intercultural Bilinge
Ecuador runakunapak rikcharimuy
Educacin Intercultural Bilinge para la Amazona
Federacin de Evanglicos Indgenas del Ecuador.
Federacin Nacional de Organizaciones Campesinas, Indgenas y Negras del Ecuador.
Agencia Tcnica de Cooperacin Alemana
Instituto de Estudios Qichwas
Instituto de Lenguas y Lingstica-PUCE
Instituto Lingstico de Verano
39

INCC
KAMAK
LAEB-UC.
ME
ONGs
PLEIB
PRODEPINE
PUCE
SEPDI
SEIC

Instituto Nacional de Capacitacin Campesina


Kichwa Amawta Kamachik (Academia de la lengua kichwa)
Lingstica Andina y Educacin Bilinge/Universidad de Cuenca
Ministerio de Educacin
Organizaciones no Gubernamentales
Programa de Licenciatura en Educacin Intercultural Bilinge
Proyecto de Desarrollo de los Pueblos Indgenas y Negros del Ecuador
Pontificia Universidad Catlica del Ecuador
Subsecretara de Educacin para el Dilogo Intercultural / ME
Sistema de Escuelas Indgenas de Cotopaxi

4. Simbologa lingstica
[]
//
<>
()
>
<
*
**
.
~
//
/ly/
//
//
//
/ts/
/R/
/0/
FN
FV
O
OC
OS
Rn
Rv
SN
SV
Tv

40

indica representacin fontica.


indica representacin fonolgica.
indica representacin ortogrfica.
indica formas opcionales.
indica que lo que precede da lugar a lo que sigue: *uspun > pusun.
indica que lo que precede se deriva de: pusun < *uspun.
el asterisco seala una forma etimolgica o reconstruida: *ya-yku-y.
los dos asteriscos sealan que la reconstruccin se basa en concepciones y
datos histricos.
el punto seala el lmite silbico.
el guin seala lmite fonemtico de monemas ligados: kay-pi-mi.
indica que la entrada que se ubica en este lugar.
seala un fonema africado palatal.
seala un fonema lateral palatal.
seala un fonema lateral palatal.
seala un fonema fricativo palatal sordo.
seala un fonema fricativo palatal sonoro
seala un fonema africado dental sordo.
seala una vibrante mltiple.
seala ausencia de fonema o marca cero.
seala una frase nominal.
seala una frase verbal.
seala una oracin.
seala una oracin compleja.
seala una oracin simple.
indica raz nominal.
indica raz verbal.
seala un sintagma nominal.
seala un sintagma verbal.
indica tema verbal.

Kichwa - Castellano

A
achachay [aaay, aaaw, atsatsay] interj. expresindefro.Yapa chiri kakpi rimay.
Wawakunakaachachaynishpachayamun.
Sin. Chiri chiri.
achachaw [aaaw, auuy] interj. amz.
expresindecalor.Yapa rupay tiyakpi rimay.
achachaw, mikunakarupakmikashka.
Sin. Araray, rupakuk.
achka [aka, aika, aka] adv. bastante,
harto, mucho.Imatapash tawkata, tawka tiyakta, mana ashallata rikuchik.
Chakramantakaachka saratamipallarkani.
Sin. Ashtaka, hatunta, pachan, tawka, llashak.
achik [aix, aig, ai] s. luz,claridad,claro.
Killamanta, intimanta, kuyllurmanta llukshik
llipyarik; imatapash rikunkapak kak.
Tamyapunchapikaachikka manarikurinchu.
achiklla [aixlya] adj. lcido,claro,ntido.
Killamanta, intimanta, kuyllurmanta llukshik
ancha llipyarik; imatapash rikunkapaklla kak.
Tamyapunchakamanaachikllachukan.
Sin. chuya.
achikmama [aikmama, aimama] s. S.
madrina. Wawa shutirikukpi markak warmi.
Achikmamakaachikwawamankatantatami
kamarin.
achikyana [aixyana, aigyana] v. brillar.
Inti killa llukshimushpa punchayachimuna.
Killakaamsatutapimiachikyachin.
achikyaya [aikyaya, aiyaya] s. S. padrino. Wawata shutirikukpi markak kari.
ukaka,kaywawapaachikyayamikani.
achillik-yaya [ailikyaya, ailyaya, atsilyaya] s. sn. dios. Runakunapa yuyaypi tukuyta ushak, tukuyta kuk.
Achillikyayamiyachaytakaushachirka.
Sin. Apunchik, pachakamak, achiktayta, atsil,
achillyaya.
achira [aira, aera, atsira] s. achera. Papashina raku muyu, allpa ukupi pukuk mishki
mikuna

Ashakunukllaallpapimiachiratakatarpun.
achukcha [auka, auga, auxa] s.
achogcha. Purutushina ankushpa pukuk,
waylla muru, shunkupi yana muyuyuk, yanushpa mikuna yuyu.
Wasipikaachukcha lukrutamikurkani.
achupalla [aupalya, aupaa, aupilya]
s.s. achupalla. Kashayuk panka, uchilla chawarshina, sunilla amuk pankayuk yura.
Allpasaywapimiachupalla yuratakatarpuni.
ahana [axana] v. ofender, insultar, denigrar.
Pitapash piachishpa rimana.
Yayakayankamanta,wawatamiahan.
Sin. kamina, takurina.
akankaw [akagaw, akagu] s. amz. variedaddepava. Aw aw nishpa takik, yana patpayuk, puka kunka hatun pishku.
Akankaw pishkukasachapimikawsan.
akapana [akapana, xakapana] s. s. remolinodeviento. Sinchi wayra tukuyta hatarichishpa muyuk.
Wasikatatakaakapanamiaparka.
akapana [akapana] s. Jpiter. Intipa ayllupi
tiyak rumpu.
akcha [aka, axa, aga] s. pelo,cabello.
Runapa umamanta au puchkashina wiak.
Akcha rutuchishkakashpapashrunallatakmi
sakirin.
akcha shuwa [aka uwa] s. s. liblula,
cortapelos. Shuk chuya rikrayuk, yakupi armak chillikshina rikurik.
Akchashuwakalarkapimitiyan.
Sin. chikaru.
akichana [axiana, akiana] v. s. cerniren
harnerooencedazo. Achka hutkuyuk antapi
imatapash shushuna.
Palantahakutachuakichakunki?
Sin. Shushuna.
akirinri [axiriri, axiximbri, axikimbri] s. jengibre. Uchushina hayak, mishki ashnak,
wiksa nanaypa, kunka nanaypa upyana
hampi.
43

AkllAnA

Kunkananakpikaakirinritatimpuchishpaupyarka.
akllana [aglyana, agana, alyana] v. elegir,
escoger,seleccionar. Allita rikushpa hapina.
Mamakakamchankapakkarakusaratamiakllan.
aklluna [axlyuna] v. tartamudear. Harkarishpa harkarishpa mana alli rimana, watarishpa rimana.
Manuelwawakamanchaymantaakllurka.
Sin. Harkarina, shimi-watarina.
akma [agma, akma] adj. sc. Quenosecocina. Wakin murukuna yanukpipash mana
chayak, mana yanurik.
Akma papakunatallayanushkanki.
2. papaspeladasquealnoserremojadas
tomanunacoloracinamarillenta.Llushtishka kipa mana yakupi churakpi killuyashka
papakuna.
Akma papatakapipashmanamikunchu.
Sin. 1 Llumi, kaluk.
aknina [agnina axnina, awnina] v. eructar.
Mikushka, upyashka kipa shimimanta wayra
llukshina.
Hayakaswataupyashpamipaykaaknirka.
2. dudar. Imatapash mana aishpashina, manashina yuyay charina.
Kushipatarimashkataachkatamiaknini.
Sin. akitana.
aksu [axsu, aksu] s.tipodefalda.Anakushina, warmipa churana.
Sisakuytsakamushukaksutamichurakun.
Sin. anaku.
aktuna [axtuy] v. ss. escupir. Shimimanta
tukata llukshichishpa shitana.
Yachanapachapikamanaaktunichu.
Sin. Tukana.
akuna [akuy] v. sn. masticar.Mikunata kirukunawan kashtuna.
Hatunyayaka  kamchata chayrak allimi
akurka.
Sin. Kashtuna, kutarina, mukuna, kaskana.
akwa [akwa, axwa] s. amz.rboldecanelo.
Mishkilla ashnak kaspi, sau tullpuyuk kara
yura.
Akwa karapayakutaupyanakaallimikan.
akwas [axwas, awas, axuwas] s. amz.
sarna. Karapi llukshik unkuy.
44

Mapa allpawan pukllakpika akwasmi llukshin.


2. s. pelusa.Wakin kurukunapa, pankakunapa kashalla utu millma.
Kaspitallakllakpikaakwasmillukshin.
Sin. 1 Izi, shikshi.
ala [ala] s. amz. hongo.Sisashina, wanukunapi, ismu kaspikunapi wiak. Ismu kaspimantamikunaalataapamuni.
Sin. Kallampa.
alalay [alalay, alaw, alay, lay] interj. expresindetemor,miedoolstima. Mancharishpa kapariy, rimay.
Wawakamachakuywanmancharishpaalalay nishpakaparirka.
alama [alama, ala] s. amz.Tratoentreamigosycompaeros. Antisuyu runakuna kari
mashipura riksirinkapak rimay.
ukapaalamakachuntataapamuni,nirka.
alapana [alapana, alazana, arapana] v.
snc. liar,rematar. Sinchita watashka sakirichun nishpa maytapash kutin achkata pilluna.
Palantaallitapukuchunnishpaalaparkani.
2. v. sc. entretejer. Puchkakunata, ankukunata ashankata awankapakshina churana.
Warmipaakchataamakacharishkakachun
nishpaalapakuni.
3. v. manera peculiar de pelear, especialmentelasmujeres. Warmipura makanakuna.
Chaywarmikunaalapanakurka.
Sin. 1-2 Chaknarina.
allawka [<*alyawka] s. ladoderecho. Lluki
chimpapi kak manya.
Wakinrunakunakaallawka makiwansinchitamillamkan.
Sin. Paa, alli.
allana [alyana, aana] v. s. sacar,excavar.
Imatapash surkunkapak, imatapash satinkapak allpata hutkuna.
Ukata,papatapashallamuni.
2. v. Nivelar,igualar,aplanar.Allpakurpakunatahillaywanwaktashpapampayachina.
Wasitarurankapakyanaallpataallakuni.
Sin. 2 Pampayachina.
alli [alyi, ai, ai] adj. bueno,bien. Mana millay shunkuta charik, imatapash sumakmi
kan ninkapak rimay.

AmAru

Wakinmishukunallamialli shunkuyukkan.
2. lado derecho. lluki manyapi tiyak.
Wakinkunakaalli makiwanapashkillkan.
Sin. paa, allawka.
allichina [alyina, aiina, aliina] v. arreglar,componer,adornar,decorar,modificar,
mejorar.Mana alli kakta sumakyachina, wakllishkata alliman tikrachiy.
Kaypunkutamiallichirkani.
2. v. sn. guardar, ahorrar, reservar. Muru
kakpi, kullki kakpi, churana kakpi, ima kakpipash wakaychina.
Wiwatarantinkapakkullkitaallichikuni.
Sin. 1 sumakyachina.
allikana [alyikana, aikana, alikana] s.
salud, bienestar. Mana unkuywan kana.
Allikanatacharinkapakkaallimikunatamimikunakanchik.
allilla [alyilya, aila] adv. cuidadosamente,
concuidado,despacio.Imatapash ama pakirichun, ama wakllirichun, ama piarichun
nishpa hawalla ruray.
Mamakashilataallilla apamunki,nirka.
2. adv. bien. Imapash alli kak.
Unkushkakaamiallilla kan.
Sin. 1 Allimanta.
allimanta [alyimata, alimanda] adv. cuidadosamente,concuidado,despacio,pocoa
poco.Imatapash ama pakirichun, mana sinchita rurana.
Mankatakaallimanta apamunki.
Sin. Allilla.
alliyana [alyiyana, aliyana, aiyana] v. sanarse, curarse. Unkushkamanta, chukririshkamanta hampirina.
Sin. Hampirina.
allku [alyku, alku, aku, aku, aku] s. perro.
Runakunawan mashiyarishpa kawsak wiwa.
Wasitakamachunnishpapiakallkutacharini.
allpa [alypa, alpa, apa, apa] s. tierra,
polvo, terreno.Tukuy ukanchikpa awipi
rikurik pampakuna, allpapachapashmi kan.
Tawkawakchamimanaallpatacharinchu.
2. adj. silvestre. Mana tarpushka yurakuna.
Irkiallpa kashpamimanaallipukuchin.
Sin. 2 Sacha.
allpaka [alypaka] s. alpaca, camlido an-

dino. Puna suyupi kawsak, llamashina wiwa.


Allpaka millmaka awankapakmi allipacha
kan.
allpamama [alypamama, alpamama] s.
lugar donde se vive, la tierra.Maypi kawsanchik
Allpamamapitukuymuyutatarpunchik.
allu [alyu] adj. amz. moho. Rupashka kaspikunapi, sara kuruntakunapi wiak, puka uchpashina.
Rupashkayantapikaallumirikurin.
2.s.amz.chichadeyucaasada. Kusashka
lumukunamanta rurashka aswa.
Allutarurankapaklumutakusakuni.
Sin. Pula.
almayari [almayari] s. amz. tejidodehojas
depalmera. Wasita kumpankapak chilli pankamanta, chincha pankamanta, shiwa pankamantapash awashka.
Mushukwasitakaalmayariwan katakrinchik.
ama [ama] adv. no. Ima rurashkata harkankapak, sakichinkapak rimay.
Wasimanka ama rinkichu.
amakulu [amagulu, amalu] s. sn. inflamacindeganglios. Runapa kunkapi shuk rumpashina, punkirishpa llukshirik.
Juanawarmikaamakulu unkuytacharin.
amallatak [amalyatak] adv. sn. ni dios
quiera. Mana munashka ama paktachun.
Amallatak yachashkatakunkarinkichu.
Sin. amatak.
amankay [amankay, amankaya] s. lirio,
azucena. Shuk sisa ayllu.
Amankay sisakapampapiwian.
amapash [amapa, amapi] adv. aunque
no. Ama nikpipash imatapash ruray.
Paykunaamapash shamukpiukarirkani.
amarak [amarak, amara] adv. s. todava.
Imapash chayrak ama rurarichun nishpa harkay.
Hampishka kashpaka amarak kanchaman
llukshinachu.
Sin.Chayrak ama, manarak.
amaru [amaru, amarun] s. boa. Tukuy machakuymanta ashtawan yalli suni, runata, wiwatapash mikuklla, yakupipash sachapipash
kawsak.
ukapaallkutakunanpunchashukamaru
45

AmAtAk

mikurka.
amatak [amatak] adv. sn. ni dios quiera.
Mana munashka ama paktachun.
Amatak yachashkatakunkarinkichu.
Sin. amallatak.
amawta [amauta, amawtax] s. sabio,cientfico del incario. Inkakuna kawsashka pachapi yuyaysapa runa, yalli yachak runa.
Tawantin suyupika achka amawtami
kawsarka.
Sin. Yachak.
aminta [amida] adj. sn. inspido.Kachita,
mishkita mana charik mikunakuna.
Rosakaaminta mikunatachuyanukun?
2.aptico,singracia. Shuk killasiki, imatapash mana rimayta, rurayta munak runa.
Chayrunakaamintamitukurka.
Sin. 1, 2 chamuk, upa, chamcha, hamlla,
chama, hamun, uku.
amina [amina] v. hastiar,empalagar,hartar.
Ima mikunamanta, shukkunamantapash
shaykuna.
Paykaaswaupyanatakamanaamirkachu.
ampana [apana, ampana] v.s.bostezar.
Puunayakpishimitapaskana.
Wawakayarkaymantaamparka.
Sin. Haynalliy.
ampuku [abuku] interj. expresinquedenotairona(nofriegues).Pipash watukashpa
asikpi yankami niwanki ninkapak rimay.
Pay ukata asikpimi ampuku nirkani.
amsa [amsa, asa] adj. sc, amz. oscuro,tiniebla,crepsculo.Yana tutashina.
Amsa kakpikaamallukshinkichu.
Sin. llantu.
amullina [amulyina, amuina, amulina] v.
engullir;traeralgoenlaboca. Mikunata shimi
ukuman kachana.
Amukllasarakamchataamullini.
ana [ana] s. lunar. Shuk aycha murushina,
aycha karapi wiak.
Kariwawaparikrapiana wiakun.
anak [anak] adj. duro. Imapash sinchi kak.
Kayrumikaanakmikan.
Sin. Sinchi.
anaku [anaku] s. saya,falda. Warmikuna
chumpiwan wiksapi watarishpa churarina
pachashina.
46

Hatunmamakallamamillmaanakutachurarin.
Sin. aksu.
ananas [ananas, anunas] s. amz. frutasimilaralachirimoya.Killu pukuk, mishki yurak
mikunayuk muyu.
Ananas muyuta paktanaraykuyuramantaurmarkani.
anchayana [achayana] v. s. empeorarse,
agravarseenunaenfermedad.Kari, warmi,
ima kashpapash ashtawan unkurishpa katina.
Sisakauhuunkuywanmianchayakun.
Sin. Kutiparina, tukurina, ayatukuy, kalakyay.
anchuchina [anuina] v. quitar,mermar.
Ima harkakunatapash shuktak kuskaman
churana.
Antawapurichunanmantarumitaanchuchirkani.
2. restar. Achkamanta mashnatapash kichushka kipa mashna puchushkata yachana.
Yallikuykunamirakpikatushpaanchuchini.
3. s. resta. Achkamanta mashna puchushkata yupaykunawan yachay.
Kunankaanchuchiykunatakaamiyachakunchik.
Sin. suchuchina.
anchurina [auna] v. retirarse,apartarse,
quitarse.Maykanpash shukman rina.
amiwakrakaanmantaanchurikun.
Sin. Kichurina, shuchurina, karuyarina.
anka [aga] s. avederapia,guila. Chuchita, urpita mikuk pawak hatun pishku.
Sisapachuchitaanka mikun.
ankara [agara] s. snc. recipientegrande
demate.Yapa hatun pillchi.
Ankarapichu
mutita,
challwantin
hapirkanki?
2. adj. excesivamente ancho. Imakunatapash yapa patak kak.
Ankara muchikutamirantipashkanki.
ankas [angas, aga] adj. azul. Hawapachashina rikurik tullpu.
ukanchikka ankas muchikutami charinchik.
2. adj. amz. pintn. Manarak pukushka muyukuna.
Kaypakaykachayrakankasmirikurin.

ApArinA

anku [agu] s. vena, arteria; raz. Aycha


ukupi yawarta tukuy aychaman pushak waskashina.
ukapaankupikamapayawarmihuntashka.
2.s.guadeunaplantaodelbejuco. Yurakunapi, kiwakunapi llullu waskashina llukshik.
Sampuankutakaamapitinkichu.
3. s. hojas delgadas de cabuya seca.
Chawar kiru sikipi wiak pankakuna.
Chawarankuwanmiwaskatarurakuni.
4. s. amz.tipodebejuco. Sachapi hatun yurakunapi kipiriyak waskashina.
Patasyurapiankukunahuntashka.
Sin. 1sapi.
ankulla [agulya, agua, angura] adj. cauchoso; enserenado. Kanchapi pakarichikpi
asha llampuyashka.
Kayukshaka ankulla pakarishka.
2. adj. mediomojado. Manarak alli chakirishka takshashkakuna.
Ankulla kaspikamanarupanchu.
ankuyana [aguyana] v. marchitarse,
secarse. Yaku illakpi, llantu illakpi yurakuna
tarpushka chakiriy kallarina.
Yalliusyaykakpichakraankuyashka.
Sin. Wauyana, chakiyana, urmayana.
ansa [asa] det. sc. amz. poco. Ashalla,
mana achka.
Ansa allpatacharini.
Sin. asha.
anta [ata] s.cobre,meta;fierrol. Mankata,
achik ankukunata, shukkunatapash rurana
puka tullpuyuk rumishina.
Anta waskaka sinchimi kan.
antawa [atawa, antawiwa] s. carro,vehculo. Antamanta rurashka, pirurushina
chusku chakiyuk, runata, kipita aparik.
Tukuykuna antawapi shamunchik.
Sin. Anta-chuna.
anti [ati, andi] s. reginoriental;oriente,
este. Inti llkushina.
Intikaantitamillukshin.
Anti suyu [atisuyu] s. reginorientaldel
Tawantinsuyu. Inkakunapa pachapi inti llukshina Cuzco llaktaman sakirik suyu.
Kanka Antisuyu markamantami kanki.
Sin. inti suyu, sacha suyu.
antuchi [adui] s. amz., ss. chicha tierna.

Llullu aswa.
Llulluantunchitaupyashpaunkushkakani.
2. chichademaiztierno. Chukllu sarata alluwan kimsa punchapi apiyachishka washa rurashka aswa.
Yakunayaywankani,atunchitakaraway.
Sin. 1, 2 Kushuk, tikti.
aanku [aagu, aigu] s. hormiga. Usashina rumi ukupi, yurapi kawsak puka, yana
uchilla wiwa.
Runakunakaaankushinamitantanakunchik.
aaay [aaay, ananay, aaaw, ananaw]
interj. s. expresinparareferirseaalgohermoso.Imakunapash kuyaylla rikurik, sumak
rikurik.
Antisuyukuytsakaaaaymikarka.
aas [aas, aagu, aigu] s. zorrillo.Ashnak aychayuk uchilla allkushina allpata
allankapak tuta llukshirik.
Kaytuta aas ukataallashka.
apachi [apai] s. carga,maleta. Hatun kipi.
Kay apachitaka  yachakuk churimanmi
kachakuni.
apachina [apaina] v. hacer cargar. Imakunatapash washapi churana.
Kurikayantatamiwiwamanapachin.
apamama [apamama, apama] adj. s. vieja;
abuela. Achka watayuk apa warmikunata
ninkapak shimi.
Apamama warmikunaka  ninan yachakkunamikan.
Sin.Paya.
apamuna [apamuna] v. traer. Imatapash
karumanta paktachimuna.
Juanmashikawakrataachuapamurka?
apankura [apagura] s. amz. cangrejo.
Chunka chakiyuk, awpaman washaman,
alliman llukiman purik, yaku rumi ukupi kawsak wiwa.
Apankuratayakupimashkakuni.
apapa [apapa] s. amz. bho negro de
pecho amarillento. Uchpa tullpu millmayuk
tutapi tun tun rikrata uyachik pishku.
Wawaka apapa wakakpillaamancharin.
Sin. Kukupa.
aparina [aparina] s. manta para cargar.
Wawakunata,imatapashwashapichurashpa
shukpachawanpilluriy.
47

ApArinA

Kayaparinawanwawatapachallichini.
Sin.pintu.
aparina [aparina] v. cargar. Imatapash
waskawanwatashpawashapichuray.
Palantawan ashankataka llashak kakpimi
manaaparirkani.
2. cargar frutos el rbol. Ima yurakunapash
muyuyuk tukuk.
Shauyurakaamiaparishka.
apay [apay] s.paquete,bulto.Imapash kurpashka allita watashpa maymanpash kachanalla.
Kay apayta Quito llaktaman kachasha
nini.
Sin. Kipi, kipishka, watashka, maytushka.
apana [apana] v. llevar. Imatapash kaymanta maymanpash yallichina.
Kay kamuta yachanawasiman apakunchik.
api [api] s. mazamorra,colada,sopa.Kutakunata yakuwan chakrushpa yanushka mikuna.
Waaapitamashamankararkani.
2. adj. suave. Imakunapash mana sinchi kak.
Api palantataapamunchik.
3.adj.amz,sc.Dbil.Manasinchiaychayuk
runakuna.
Apikashkamantapaykamanayachankapak
rirka.
Sin. 1katu;  2 utu, sampa, llampu; 3 irki,
kalak.
apichu [apiu] s. camote. Papashina allpa
ukupi pukuk.
Apichutakauuntinmikunchik.
Sin. kumal.
apiw [apiw,apyu,abiu]s.caballo.Ushkuta
ashtawan yalli hatun wiwa, imatapash
aparinkapakalli.
Runallaktakunapikaashtawanapiwkunami
raymipakmutsurin.
Sin.Hatunpaku.
apiyana [apiyana] v. suavizarse.Muyukunata, ima murutapash yanukpi amukyana.
Mutikayanukukpillatakapiyarka.
Sin. Kapiyana.
apu [apu, apux, apug, apuk] s. jefe,soberano,autoridad. Hatun tantanakuypi runakunata pushachun shutichishka runa.
Apu pushaktaakllaymanrini.
48

Sin. Kuraka, pushak, apak.


apu [apu] s. amz. tipo de insecto. Uchilla
chillikshina, hapikpi ashnak wiwa.
Apukurutahapishkamakiwanhilluta
hapini.
Sin. Manchu.
apunchik [apunik, apuni] s. nuestro
dios; Jess. Pachakamak kachashka, chakatapi waushka runa.
Iikrunakunakaapunchiktamikuyan.
Sin.Achillikyaya.
apunchik-wasi [apunik wasi] s. iglesia,
templo. Pachakamakta willankapak, maankapak rurashka wasi.
Iikkunakapunchantamiapunchikwasiman
rin.
Apya yala [apya yala] s. continente americano. Aztecakuna, mayakuna, chibchakuna,
inkakuna kawsashka hatunllakta.
Apya yalapikaachkachikanrunamikawsan.
Sin. Pantinsaya.
ara [ara] s. sc. Tipo de piedra; mineral. Allpa
ukupi tiyak rumi.
Chayurkupika kuri ara rumimi kaman.
araray [araray, araw, aRaRay] interj. s.expresindecaloroquemante. Yapa rupaymi
ninkapak rimay.
Rumiawiwawakachakipirupakmikunaurmakpika araray nirka.
Sin. achachaw.
araw [araw] s. amz. variedaddelora. Waylla patpayuk, rimayta yachapayak, uma
chawpipi killu patpayuk, araw araw kaparik
hatun pishku.
Kankallulluarawtachuhapirkanki?.
arawi [arawi, xarawi] s. poesadelaliteraturakichwa.Sumakyachishka rimaykuna.
Runa ayllukunaka may sumak arawikunatamicharinchik.
arawikuk [arawik, arawikuk] adj. poeta. Allichishka rimayta rimak, killkak runa.
Arawikukkawawakunatakusichinmi.
ari [ari] adv. si. Munanimi ninkapak rimay.
Ari, kayami yanapankapak shamusha
yuyani.
arina [arina] v. estrenar; impermeabilizar.
Mushukta imatapash yachachina.
Mushukmankataarikuni.

Atuk

armana [armana] v. baar. Ukkuta mayllana.


Wawatakunukyakuwanarmachikuni.
asha [aa] det. poco. Mana achka.
Asha kullkitamaankapakrikuni.
Sin. Ansa, piti.
ashalla [aalya, aala] adv. muy poquito.
Ashtawan piti.
Kapika,yakukaashallamillukshin.
ashanka [aanka, aanga] s. canastade
fibra de palma. Ukshamanta rurashka, yanuna ukupi mikunata, aychata churankapak
warkurayak.
Ashankapi aychatachurani.
ashi [ai] adj. s. amante. Sawarishka kipa
kari kashpa, warmi kashpa shuk kuyashkata
charik.
Ashita rikunkapakshamuni.
Sin. Wayna, kuyak.
ashnak [anax, asna, anak, asnak, anag,
asnag] adj. oloroso (agradable o desagradable). Imapash alli, mana alli mutkirik.
Mishkiashnak sisatatarimuni.
ashnana [anana, asnana] v. oler. Imapash
ukanchikpa sinkaman mutkirik.
Ishpinkupankakayapataashnan.
ashtawan [atawan, astawan, ataun] adv.
ms,adems. Imapash charishka, tiyashka,
munashka hawa yapa kak.
Mishkimikunataashtawan mikunayan.
Sin. yapana.
ashtana [atana, astana] v. acarrear,trasladar, transportar. Imatapash shukmanta
kutin shukman churay.
Yakutapukyumantawasimanashtakuni.
asichik [asiik] s. bromista. Imatapash
asichinkapak rimashka.
Imata nishpapash asichik runaka tukuyta
asichinllami.
Sin. nuspa.
asina [asina] v. reir,burlar. Imatapash yuyarishpa, rikushpa, uyashpa, shikshichikpi shimiwan kushiyarina.
Kushillukakanwanmiasikun.
aspi [aspi] s. raya. Sunipash, kutupash au
rawashina kak.
Allpapishukaspitarurashpasakini.
aspina [aspina] v. raspar,araar,escarbar,

rascar, firmar. Silluwan imatapash hawalla


kakuy, chukrichiypash.
Chawarkashakasinchitaaspin.
aswa [aswa, asa, asuwa] s. chicha. Muru
kutashkata
yakuwan mishkiwanpash
yanushpa, pukuchishpa upyana.
Raymipikahuraaswatamiupyani.
aswana [aswana, asana] v. prepararchicha. Sara, chawar mishki, lumu, palantata
yanushpa pukuchina.
Lumukutatayanushpaaswakuni.
atakapi [atakapi] s. variedad de boa gigante. Runata mikuklla hatun, yapa millay
amaru.
Yaku manakunapi tuta purinaka llakillami
atakapi rikurin.
ataku [ataku] s. ss. sangorache.Kapulishina pankayuk, nanaykunata hampik, mikunapash yuyu.
Apitaatakuwanyanuni.
atallpa [atalypa, atalpa, atapa, atawallpa,
atapa, ataba, atia, atilpa, atilba, atilypa,
atulba, atil] s. snc. gallina. Runapa wasipi
kawsak, ishkay chakiyuk, lulunta wachak
hatun pishku.
ukapawasipikaatallpatamikurkani.
Sin. Wallpa.
atatay [atatay] interj. expresinquedenota
asco. Imakunapash mana alli ashnak.
atatay! Aychakaaismushkamikashka.
Sin. millanay.
atina [atiy] v. vencer,poder,sobresalir.Utkalla imatapash mishashpa rurana.
Utkashunnishpapaytallankaypiatirkani.
2.porfiar,exigir,insistir,apurar,prevalecer.
Maashka kipa, mana utka tukuchikpi kutin
maana.
Kanka,imanishpatakatikunki?
3. sc. hablardemasiado.Yapata rimana.
Paykaimatarimashpapashatikunmi.
Sin.1 Mishana; 2 utkana.
atsikyana [atsikyana, atsiyana] v. estornudar. Sinka uku shikshikpi atsik niy.
Allpa haku sinkaman yaykushkamanta,
paykaatsikyan.
atuk [atux, atug, atuk, atu] s. S. lobo.Allkushina rikurik: waykupi, kakapi, chiri urkupi
kawsak wiwa.
49

Atuk sArA

Atukkapukaatallpatahapishka.
atuk sara [atux sara] s. maz silvestre.
Puka tulluyuk takshanapak muyuta aparik
kiwa.
Warataatuk sara muyuwantakshani.
atupa [atupa] s. s. mazplagado.Yana kutawan chakrurishpa ismushkashina tukushka
sara.
Kunanpikachukllukunapashatupamitukun.
2. s. vieja. Atupa warmi, paya warmi.
Kankaatupa warmishinamimanakallpanata
ushanki.
3. ss. necio. Mana imatapash uyak.
Atupa kashkamantayachakuktakamirka.
Sin. 2 Paya; 3 uparinri.
atyak [atyak, atyag, atiax] s. babosa. Chaki
illak wiwa, llukashpalla pampakunapi
llawsata sakishpa purik kuru.
Tamyapachakunallapimiashtawanatyakkunakarikurin.
Sin. Unik.
awanakaspi [awanakaspi] s. s. telar.
Chakatashpa rurashka kaspi.
Jos awanakaspipimimakanatakaawan.
awasi [awasi, agwasi] adj. amz. ineptoen
la caza y pesca. Wiwata, challwatapash
mana hapinata ushak runa.
Chaykarikaawasimirikurin.
awana [awana] v. tejer. Churanakunata,
imakunatapash achka puchkata chimpachishpa rurana.
Maykankunakachumpikunataawan.
2. v. amz. Ponercubiertaalacasa. ukapa
wasitawayuriwanawarkani.
3. v. amz. Hacerobjetosdebarro. Manka allpawan kallanata ruray.
Anti suyupika shinami  mukawatapash
awanchik.
awinchina [awinina, awinina] v. ss. resembrar. Mana wiashkakunapi kutin tarpuy.
Saratakaspiwanutkushpaawinchinki.
2.
rellenar. Allpawan, imawanpash
chushakkunata huntachina.
Yachakukkashuyukunataawinchin.
Sin. 1 Katichina, 2 huntachina.
awka [awka, awkak] adj. guerrero,militar,
soldado. awpamanta pacha sinchi runa, millay, makanakuk runa.
50

Rumiawikasinchiawkamikarka.
2. personainadaptablealascostumbresde
unpueblo. Mana llaktakunapi yacharik runa.
Paykakayllaktapikaawkamikan.
Sin. 1. makanakuk.
awki [auki] adj. prncipe, persona noble; sacerdote; divinidad. awpa pachapi ushayyuk
runa.
Atawwallpakaawkimikarka.
awkish [auki] s. comidaritualdelosfunerales. Runa wauypi chakrushka mikunakuna.
Awkish mikunataruraytamiyachani.
awkish [auki] s. danza del ao nuevo.
Mushukwatapitushuna.
Runakaawkishtatushun.
awlakanu [awlaxanu, alwaxanu, alwakanu]
s. sc. repartidordealimentosenlasfiestas.
Raymipi mikunata rakik.
Churisawarikpikaawlakanukunamikunata
rakirka.
Sin. Mulumasha.
awllina [awlyina, awina, alwina] v. s. urdir.
Churanata awankapak puchkakunata kaspipi
allichina.
Yachakukpuchkataawllin.
Sin.allwina.
aya [aya] s. cadver. Waushka runa.
Kaynakaayatawantushpaaparkachik.
2. fantasma,espritu;poder,fuerza. Chawpi
tuta unkushkapa awipi runashina rikurik.
Runa yuyaypi manchachishpa purik.
Uchillawamratakaayamimanchachishka.
3.silvestre.Imapashmanatarpushpawiak.
Aya kiwakaachkatawianllami.
Sin.1.wauska;2.ushay,kallpa,samay;3
sacha.
ayampakuna
[ayampakuna, ayumphakuna] v. amz. snc.
sancochar,soasar. Hawa hawalla yanushkakuna, kusashkakuna ruray.
anpi mikunkapak challwata ayampakunchik.
Sin. Hawchana.
ayapampa [ayapamba, ayapampa] s. cementerio, panten. Waushka runapa aychata pampana.
Tukuy runakunami ayapampapi ayakuna-

AysAnA

mankarankapakrinchik.
ayar (<*ayar) s. noviembre. Chunka shukniki killa.
Ayar killapikaayapampamanwaushkakunatarikunkapakyuyarinkapakpashrinchik.
aycha [aya] s. carne. Runakunapa, wiwakunapa tukuy ukku.
ukakachallwaaychatamikusakuni.
2. cuerpo. Kawsakkunapaukku.
Tukuyaychaminanawan.
Sin. 2 Ukku.
ayki [ayki] s. bo. estafa. Imatapash umachishpa kushka.
Kachitarantikukpiaykitarurarka.
aykina [aykina] v. bo. estafar. Imatapash
umachina.
Kachitarantikukpikullkitaaykirka.
Sin. Umachina, muspachina.
ayllu [aylyu, ayu] s. familia,pariente,linaje,
genealoga; sistema. Yaya, mama, churikuna, hachi, hatunyayamama tantalla kawsakkuna.
Kaypunchakunaayllukunatamuyunkapak

rikrini.
ayllu llakta [aylyu lyakta] s. comunidad.
Ayllupura, mashipura tantakushpa kawsana
suyu.
Runakunakaayllullaktata charinchik.
ayllu shuti [aylyu uti, ayu uti] s. apellido.
Yayamamamanta chaskishka, mana chinkarishpa katimuk shuti.
ukapamashipaayllushutikaPichisakami
kan.
aymuray (<*aymuray) s. mayo. Pichkaniki
killa.
Aymuray killapikallamkakpapunchamikan.
ayri
[<*ayri] s. hacha. Millashpa
wauchinkapak hillay.
Ayriwanyantatachiktani.
ayriwa (<*ayriwa) s. abril. Chuskuniki killa.
Ayriwa killapikaachkatatamyan.
aysana [aysana] v. halar,extender,estirar,
deslizar,arrastrar. Imatapash makiwan chutay.
Mamakamakimantawawataaysarka.
Sin. Chutana, shitana.

51

CH
chachina [aina] v.s. sentarselosnios.
Maypipash wawakuna tiyarina.
Marawawakapuunapimichachin.
chaka [aka] s. puente. Mayu hawata
chimpankapak kaspikunawan, mana kashpaka rumi-kutawan rurashka an.
Yachakukwawakunakachakatamiyallin.
2. cadera,anca.Runapa washa tulluwan ishkantin chankawan tinkichik siki tullu.
Paykachaka tullutaminanachikun.
chakana [akana] s. camilla.Kawitushina
waushkakunata,
unkushkakunatapash
wantunkapak rurashka.
Unkushkamashitachakanapiaparkanchik.
2. s. escalera. Ishkay suni kaspipi kinrayman
tawka uchilla kaspikunata watashka.
Yuramanta palltata  hapinkapakka hatun
chakanatamiruranchik.
chakata [akata] s. cruz. Shayak kaspipi
umaman kinray watashka kaspi.
Ayapampapikaachkachakatamirikurin.
chakatana [akatana] v. entrecruzar;entrelazar;crucificar.Ishkay kaspita chawpipi
chimpachina.
Juanmashikawasihawapikaspikunatachakatan.
Sin. Waskachina.
chakchuna [axuna, akuna, aguna]
v. s. descomponer, regar, botar,  esparcir
aguaogranos. lmatapash karu karupi shitana.
Pichankapakamaallpahatarichunkayakuwanchakchun.
2. v. haceralgoaescondidas. Imatapash pakalla rurana.
Churikamanachariymantayayaparuwanata
raymimanchakchun.
Sin. 1 Hichana, chiwana, shitana, tallina, parkuna.
chakchuna [axuna, axana, axuna,
axina] v. scs. alabarse,ponderar. Llullashpa rimankapaklla alli yuyaykuna.
52

Wakin pushakkunaka alli rimaykunawan


chakchun.
chaki [aki] s. pie,pata. Runakuna, wiwakuna purinkapak mutsurik ukku.
Tiyuallpatasarukpichaki pamparirka.
chakichina [akiina] v. secar. Ima shutushkata, hukurishkatapash intipi churana.
Hurasaratakaaswankapaksumaktamichakichin.
chaki chichu [aki iu] s. pantorilla.Runakunapa kunkuri washa uraypi sakirik aychasapami kan.
Mamapachaki chichupichupullukshishka.
chaki kati [aki kati] s. rastro,huella,pisada. Ima purishkata riksinkapak tarinkakama rikuy.
Tutapi shuk llamata hillu allku mikushka,
chaytachaki katitarurakunchik.
Sin. Yupi, sarushka.
chakka [axa, aga] s. amz. variedadde
raposa. Uchilla aasshina, ashnak yakuta ishpak.
Millay chakkakaatallpaluluntamikurka.
Sin. chucha, sinik.
chaklla [aglya, aga] s. s. palosycarrizos
utilizados para cubiertas y paredes de
casas,corralesycercas.Wasita katankapak,
pirkankapak sukuskunata, kaspikunawan
watashka.
awpawasikunakasukuschakllawanrurashkami kan.
chakmana [akmana, tsakmana] v. bo. cultivarlatierraparasembrar;virarlatierracon
elazadn. Llachuwan allpata ukumanta hawaman tikrachiy.
Yanaallpapipapatatarpunkapakchakmani.
chakmay (<*akmay) s. agosto. Pusakniki
killa.
Chakmay killapika, Sallka suyupika
yachakukwawakunakasumaktasamakun.
chaknana [aknana, tsaknana] v. maniatar,
amaar, amarrar, liar, atar pies o manos.

CHAmkAnA

Maykantapash chakita makita waskawan


watana.
Chinawakratauutakapinkapakkachakita
chaknanchik.
chakra [akra, agra] s. sementera,chacra.
Muyukunata tarpushka pampa.
Tukuyayllumisarachakratahallman.
chakrana [akrana, agrana] v. s. cultivar,
prepararlatierraparalasiembra.Allpamanta
mapa kiwakunata anchuchishpa allichina.
Saratatarpunkapakallpatakawanuwanmialli
chakranchik.
2. s. recogerlosprimerosfrutosdelasementera.Pukuy kallarik mushuk murukunata chakramanta pallana.
Yayakamushukkapulimurukunatachakran.
chakruna [akruna, agruna] v. mezclar,
combinar. Imatapash shukkunawan chapuna.
Allimikuytacharinkapakkatukuysamimurukunatamichakrun.
Sin. Chapuna.
chakuk [akuk] s. cazador. Imatapash
hapik.
Yayakaallichakuk kashpa,lumukuchitahapirka.
chakukina [akukina] v. emitir sonidoslos
cerdosalmasticar. Kuchikuna mikunakunata
akuna.
Kuchimanismusaratakarakpikaachkatami
chakukin.
chakuna [akuna] v. ss. desmontar,cazar
Allpakunata allichina, aya kiwakunata anchuchina.
Muyukunata tarpunkapakka allpatarakmi
chakun.
challa [alya, ala] s. ss. Planta seca del
maz; productos o granos que se quedan
despus de la cosecha. Murukuna pallashkapi sakirishka.
Papaallaypikachalla sakirinmi.
challana [alyana, alana] v. ss. recoger
granosoresiduosdecosechas.Murukuna
pallay kipa puchushkakunata tantachina.
Wamrakunaka uchilla papataka achkatami
challan.
Sin. Chukchina, challina.
challana [alyana, aana, alana] v. ss.

descriarse,daarse,descarriarse,desviarse
de los valores. Maykanpash wakllirishka
tukuna.
Wakchawawakunahatunllaktakunamanrishpakaachkatamichallan.
Sin. Wakllina.
challchina [alyina] v. sc. rasgar, pedacearlaropa.Ima churanakunapash llikina.
Wawakapukllaymantawaratachallchirka.
Sin. Llikina, chillpina.
challina [alyina, aina] v. s. recogerresiduosdecosechas. Murukunata pallay washa
puchushkakunata tantachina.
Ayllullaktawamrakunakapapatachallin.
2. v. descarriarse.Maytapash riklla.
Aylluwakllirikpikawawakunakachallin.
Sin. 1 challana, chukchiyna
challun [alyun, alun] s. amz. variedadde
mosquito. Uchilla puka chuspi. Aswa
mankapi, mishki mikunakunapipash tantarik.
Aswahamchipikaachkachallunmitiyarinata
munan.
challwa [alywa, azwa, alua, awla] s.
pescado,variedaddepezbocachico. Yakupi
kawsak wiwa. Hatun turuta chumkak, tantanakushpa purik wiwa.
Katupampapichallwatarantinkapakrikuni.
Sin. Yaku aycha.
chamcha [ama, ama, au, au]
adj. sc. aptico,singracia. Killaysiki, imatapash mana munak.
Paykachamcha runamikan.
2. sn. ss. inspido,desabrido,soso.Mishki
illak.
Unkushkamankaashachamcha mikunatami
karanchik.
Sin. 1 Upa, chamuk, aminta, hamlla. 2 uku,
aminta, hamlla.
chamiku [amiku] s. s. chamico,plantasilvestrepequea. Sisa ukupi kashayuk, waylla
tullpuyuk yura.
Sarachakraukumantachamiku yurakunata
tantanchik.
chamka [amka, anka] adj. mal molido.
Rakulla kutashka.
Chuchikunakachamkatamikun.
chamkana [amkana, ankana, tsamkana,
tsankana] v. triturar, moler grueso. Ima mu53

CHAmpA

rukunata raku rakulla kutana.


Chuchimankarankapakmikutanarumipisaratachamkanchik.
champa [ampa, amba, aba, aba] s.
s. terrndecsped. Allpata kiwantin llukshichishka.
Tarpunkapak llachuwan champata chakmani.
champayana [ambayana, abayana,
abayana] v. sc. tenermalestar;decaerse.
ukanchikpa aychakuna shaykushkashina
tukuna.
ukapaaychakaaswataupyakpimichampayan.
Sin. urmarina.
champira [ambira] s. chambira. Sacha
ukupi tiyak, killu puchkayuk yurami, pitashinalla.
Champiramanta puchkawanunkutamiawarkani.
champuru [amburu] s. chamburo. Papayashina mikuna muyuta aparik yura.
Champuru yuraallipukuchunkakamanami
kan.
2. tipode rbolespinoso. Hatun kashayuk
api yura.
Anti suyupika champuru yuramanta allimi
mitsarinakanchik.
Sin. 1 Chilliwakan.
chamuk [amuk, amux, amug, xamun,
ama, amak] adj. inspido,desabrido,soso.
Ima mikuykunapash mishkita, kachita mana
charik.
Unkushpakachamuk mikunatallamimikun.
2. aptico,singracia.Killaysiki, imatapash
mana munak.
TantanakuypiJuanmashikachamukmiyallin.
Sin. uku, hamlla, upa, chamcha, aminta.
chanchana [aana] v. sc. entablillar.
Kaspikunapura llutachishpa tullu pakirishkata
chumpiwan pilluchina.
Chakitullupakirikpikahampiwasimanapankapakkakaspikunawanmichanchanchik.
Sin. Watana.
chani [ani] s. precio, valor. Imakuna mashna kak.
Kaykuchikakimsapachakwarankachani54

yukmikan.
chanka [aga] s. pierna;muslo. Kunkurimanta sikikaman tiyak aycha.
Wakrachankatacharkishpakaraymipakwakaychinkuna.
chankana [agana] v. entrecruzar  las
piernas, sujetar con las piernas. Pitapash
chankawan pilluna.
Hatun yuraman sikankapakka chankawan
chankani.
chantasu [antasu, antazu] s. sc. Llama;
burro.Ushushina hatun wiwa, apachikunata
aparik
Chantasu wirawanmiwayrashkaunkuytaka
hampin.
Sin. Llaminku, runallama.
chaawi [aawi] s. amz. variedaddepjaroqueimitaalosdemsdesuespecie. Yanawan, killuwan muru pishku, tukuy
pishkukunata yachapak.
Antisuyupikachaawi pishkukasumaktami
takin.
chapa [apa] s. amz. frutosquecrecenpegados. Tinkirishpa, llutarishpa wiak murukuna.
Kaychapa palantatakuchimankaray.
Sin. Misha.
chapak [apak] s. vigilante,polica,agente,
detective. Awka runashina, llaktapi kawsak
runakunata kamak.
Chapakkunaka millay runakunamanta
kaman.
chapana [apana] v. espar,mirar,observar. Imatapash pakalla rikuna.
Amashuwachunkatukuykunachapanchik.
Sin. Rikuy.
chapul [abul] s. mariposa. Sumak
tullpuyuk patak rikra, pawashpa chuspishina
purik.
Sisayurakunapikasumaktamichapulkunaka
tiyarin.
Sin. Pillpintu.
chapuna [apuna] v. mezclar,hacermasa,
hacerbarro;desordenar,confundir,desigualar. Imakunatapash shukwan chakruchina.
uuta,machkawanmikunkapakchapuni.
charapa [arapa] s. amz. variedaddetortugaacutica. Yakupi kawsak yawatishina.

CHAWCHA

Charapa wiwaka hatun mayukunapimi


kawsan.
charina [arina] s. scs. mancera.Yapuna
kaspipi shuk uchilla kaspita hapirichun
churashka.
Alli yapunkapakka sinchi charinatami ruranki.
charina [arina] v. sujetar,sostener,tener.
Imatapash harkana, hapina.
Yayaka  wawa ama urmachun makimanta
charin.
charki [arki, tsarki, arki] s. scs. cecina,
carneseca. Wiwakunapa chakishka aycha.
Charki aychatapapawanyanushpamikuni.
charkina [arkina, tsarkina] v. cecinar,
secarcarnealsol.Aychata kayman chayman
kuchushpa chakichina.
Llamaaychatasumaktamishkichishpaintipi
charkinki.
chas [as] s.ca. brotedesemillascadasen
lassementeras. Chakrapi urmashka muyukuna wiariy.
chas wiashkapapatahallmani.
Sin. Ushun, purun, wala, iil.
chaska [aska] s. planetaVenus. Hawa pachapi intishina llipyak, tutamantata, chishiyakpipash rikurik rumpu.
awpa pachapika, inkakunaka chaskata
muchakkarka.
chaski [aski] s. mensajero, correo. awpa
pachapi, apukunapa willaykunata apak.
Wawakunakachaskitarurashpapukllan.
chaskina [askina] v. recibir,aceptar,admitir. Imakunatapash hapina.
Wawawasimantikramukpimamakakushilla
chaskin.
2.s.Recibimiento y bendiciones que dan los
padres y padrinos a los novios. Yayamama,
achikyayamama kunaykunata kushka.
Rukuyayasawariypikachaskiytakun.
chaspina [aspina, apsina, awsina] v. sacudir. Imakunapash urmachun sinchita kuyuchina.
Yurakunamanta allpa llukshichun sinchita
chaspin.
chasu [asu, azu] adj. ss. aculturado. Kikinpa sapi kawsayta mana charik. Shuktakkunapa kawsayta hapik.

Chasukunakarunakashkatakamanayuyanchu.
Sin. Chinkarishka.
chawa [awa] adj. crudo,semicocido. Manarak yanurishka mikuna murukuna.
Chawa kamchatamikushpawiksakawakllirin.
2. leaverde. Mana chakishka yanta.
Chawa yantawanyanunkapakkaachkapachatamimutsurinchik.
chawamanku [awamanku] s. amz. pjaro chaguamango. Sumak patpayuk pishku.
Chawamankukaantisuyupimitiyan.
chawar [awar, tsawar, sawar] s. s. cabuyo,
penco, maguey. Sapimantapacha pankasapa, suni kashayuk yura.
ukapa chakrapi chawar harkata churarkani.
chawar kiru [awar kero, awar kiru,
tsawar kiru] s. s.maderadepenco,madero
o maguey.  Sisa chakirishka washa suni
kaspi tukushpa sakirik.
awpayayakunakachawar kiruwanmiwasi
kumpatakarurakkarka.
2. adj. persona alta y delgada. Sunilla,
aulla runa.
Wamrakachawar kirushinallakan.
Sin.2Hatun.
chawar mishki [awar miki, tsawar
miki] s. s. pulque,aguamiel,jugo,acresegregado del penco, bebida extraida de la
base del penco. Pukushka chawar sapita
hutkukpi mishki yaku llukshik, mikunakunata
mishkichinkapak may alli.
ukapa mamaka chawar mishkiwanmi
pukaapitakayanun.
chawana [awana] v. ordear,exprimir,escurrir.Wakra uuta, takshashkata,
yanushka murukunatapash kapina.
Payka lumu yanushkata aswa rurankapak
chawan.
Sin. Kapina.
chawcha [awa] adj. delicado,dulce,sabroso;quemaduraosecocinarpido. Hawalla, raku, mishki, utka yanurik, pukurikpash
murukuna. Chawcha papayanushkakamay
sumakmikuymikan.
Sin. Mishki, patashka.
55

CHAWCHA

chawcha [awa] adj.amz.chistoso. Imakunatapash nishpa asichik, kushiyachik.


Raymipikatawkachawcha mashimiasichin.
Sin. asichik.
chawpi [awpi, awbi] det. mitad,medio,
centro. Imakunatapash ishkaypi rakiyta rurashka.
Churimanchawpi allpatakurkani.
chawpina [awpina] v. dividir,partirenmitades;partirunenteroenquebrados. Imakunatapash ishkaypi pakta pakta rakiy.
Allpatakaishkantillamichawpirkanchik.
chawsirina [awsirina, apsirina, aspirina] v. sacudir. Llutarishkakunata sinchita kuyuchishpa urmachina.
Allpapitarpunkapakkachampakunatachawsirinchik.
2. amz. dispersar,regarse. Runakuna, wiwakuna kayman, chayman rakiriy.
Uturunkuta mancharishpa wakrakunaka
chawsirin.
Sin. Patpay, chaspiy.
chay [ay, iy] det. ese,eso,esa.Maykanpash imapash karulla kashkata ninkapak
shimi.
Chay urkumanka ninanta purishpami chayanchik.
chayamuna [ayamuna] v. llegar. Maymantapash purishapa, pawashpa, kallpashpa shamukta nina shimi.
YayakaQuitollaktamantamichayamun.
Sin. Paktamuna.
chay chay [ay ay] interj. amz. sensacin
quedejalapicaduradeungusano.Kashayuk kuru chinikpi aychayachishka.
Chinikkurumakipichinishkamichay chay
nanan.
chaymanta [aymanta, aymanda, aymunda] adv. de ah, despus. Rimakuk
ashtawan rimashpa katichun nina shimi.
Kaynawasipiawakushpa,chaymanta kiwamanrirkani.
2. poreso. Chayrayku, shinamanta ninkapak
rimay.
Ruku yayakunaka kunashpa rimankuna
chaymantamiuyanakanchik.
Sin. Chayrayku.
chayrak [ayrak, ayrig] adv. todava,an.
56

Imatapash manarak tukuchishkata ninkapak


shimi.
Yachanawasimantamichayrak rikuni.
chayrayku [ayrayku] adv. por eso, por
ello. Chaymanta, shinamanta ninkapak
shimi.
Kipayarkani, chayrayku manatantanakuymanyaykurkanichu.
Sin. Chaymanta.
chay shina [ay ina, asna, ana, azna]
adv. as, de esta manera. Imakunatapash
shinami nik shimi.
Killkanapankapikachay shina shuyunki.
Sin. Kashna, shina.
chi [i] expresinparaahuyentaroadelantar
a los animales. Wakin wiwakunata manchachinkapak kaparina shimi.
Chi nishpa atallpakunata wasi ukumanta
kallpachin.
Sin. Chisha chisha, hishi hishi, kisha kisha,
hushu hushu.
chichiku [iiku] s. amz. elmspequeo
de los monos. Yana millmayuk, yurak
shimiyuk uchilla kushillu.
Chichikukunataka kuyashpami charina
kanchik.
chichu [iu] adj. encinta, embarazada;
preada. Wiksapi wawata charik warmi,
wiwa.
Chichu warmikasinchiruraykunatakamana
ushanchu.
Sin. wiksayuk.
chichuyana [iuyana] v. embarazarse;
prearse. Warmikuna, wiwakuna wiksapi
wawa-muyuwan sakirina
Yakuaychakunakakaykillapimichichuyan.
chika [ika, eka] adv. Verdad,cierto. Mana
llullashpa kashkata nina rimay.
ukanchikkachikallatakmirimanchik.
chikaksu [ikaxsu] s. amz. tipodefrutacomestible. Yanushpa mikuna sacha muyu.
Mamakachikaksu muyutayanushpakaran.
Sin. tikasu.
chikan [ikan, ikan, hikan] adj. aparte,distinto,ajeno. Imakunapash mana chaypura,
paypura kashkata nik shimi.
Yanasarata,yuraksaratachikanmichuranchik.

CHillpinA

Sin. Chuku, hamu, hullu.


chikanyachina [ikanyaina, ikanyaina,
hikanyaina] v. clasificar,separar,apartar,
diferenciar. Imakunatapash tantarishkamanta karuyachishpa churana.
Wawakunapukllaykunatariksichunkatantachichishpa,chikanyachina.
chikaru [ikaru, tsikaru] s. amz. liblula,
cortapelos. Shuk chuya rikrayuk, yakupi armak chillikshina rikurik, shuk llaktakunapi akchashuwa shutiyuk kan.
Chikarukamayukunapimitiyan.
Sin. Akcha-shuwa.
chiki [iki] adj. malaugurio,desgracia,adversidad,infortunio,crisis. Llaki shamunata
rikuchik.
2. amz. ineptoencasera. Wiwakunata hapinapi mana ushak.
Sin. 1 Tapya.
chikin chikin [iki ikin] s. amz. variedad
depjaropequeo. Uchpa patpayuk chakrakunapi kawsak uchilla pishku.
ukapachakrapikaachkachikin chikinkunamitiyarishka.
chiknina [ixnina, iknina, ignina, tsixnina,
tsiknina, tsignina] v. snc, amz. Despreciar,
odiar,aborrecer. Mana allipi churashpa piana, millana.
Millay shunku mishukunataka achkatami
chikninchik.
Sin. millana.
chikta [ixta] s. grieta, partido,resquebrajado,rajado. Mama allpa kashpa, ima sinchi
pirkakuna, kaspikuna chawpirishka.
Cotopaxiurkuumapichiktamitiyan.
2. amz. brazodelro. Hatun mayupa yaku
rikra.
Uray chiktapimi yaku aychakunataka
hapirkani.
chiktana [ixtana, iktana] v. s. rajar,partir,
hender,resquebrajar.Kaspikunata, kullukunata rakina.
Wasichinkapakkakaspikunatakachawpipimi
chiktan.
2. amz. desviarunro.Mayu yakuta paypa
anmanta shukman aysay.
Kay mayuta urku washata kachankapakka
allpatachiktanchik.

Sin. 1 Rakina, rakrayana, shallina.


chikwan [ikwan] s. amz. pjaritodeplumajecaf. Uki patpayuk uchilla pishku.
Antisuyurunakunakachikwan pishkutami
wasipicharin.
chilina [ilina] s. naranja. Yunka llaktakunapilla wiashpa pukuk muru, purushina mishki
mikunata aparik hatun yura.
Rantinapampamanrishpakachilinataapamunki.
Sin. laranha.
chillchill [ilil, ilil] s. s. variedad de
plantamedicinal. Uchilla tawrishina yura.
Llamauhuhapikpichillchill yurawanhampinchik.
chilli [ilyi] s. amz. palmera cuyas hojas
sirve para techar viviendas. Chinchashina
pankayuk puntsuta charik, awashpa wasita
katankapak, kunampushina rikurik yura.
Sachamanta chilli pankataka wasita kumpankapak, muyutaka mikunkapakmi apamunchik.
chillik [ilyik] s. amz. Langosta. Achkata mirarik, puriykachak, yurakunapi kawsak palamaku.
Chillikkatukuyyuratamikurka.
chillina [ilyina, ilina] s. mdula. Tullu
ukupi tiyak, wirashina.
Chillinaka kawsayta kun.
chilliwakan [ilyiwakan, iwalkan] s. sn.
chamburopequeo. Papaya yurashina, uushina yakuta charik yura.
Chilliwakan yurakunata wanuwan tarpushunchik.
Sin. Champuru.
chillka [ilyka, ilka] s.Arbustoramosoconocidocomochilca. Waylla tullpuyuk, tullusapa hampi yura, maypipash wiak.
Makikiwirishkapiyanachillkatawatanchik.
chillpina [ilypina] v. s. sacartiras,partiren
fragmentosotiras. Imatapash llikishpa sakina.
Chawarta pitishpaka imatapash watankapakmichillpinchik.
2. desramar. Mallkikunata mukupi pitina.
Yurakunaamachakratamakachunmallkikunatachillpin.
3. abrir algo a presin manual. Imatapash
57

CHimpA

makiwan paskay.
awikaratahampinkapakkamakiwanallilla
chillpinchik.
Sin. 1 Challchina, 2 rawmana; 3 paskana.
chimpa [imba, iba] adv. alotrolado,al
frente. awpaman sakirik manya.
Josmashikachimpapimillamkan.
chimpa [simba, simpa, imba, iba,
imba, iba] s. trenza. Akchata, puchkakunatapash, kimsapi rakishpa awashkashinata
ruray.
Warmikapaakchachimpakaachkarakumi
kan.
chimpalu [imbalu, tsimbalu, simbalu] s.
ss. chimbalo,baya,bellotaandina. Lulunshina rikurik papa tsumkana mishki muru.
Chimpalukashuktakipashmitiyan.
chimpaluk [impaluk, imbalux] s. renacuajo.Uchilla kuru, chupasapa hampatu, yakullapitak kawsakuk, manarak chupapash
pitirishka.
Wawakunaka chimpalukta yaku kuchamantahapishpapukllan.
Sin. Putu kulu, willi willi.
chimpapurachina [impapuraina] v. carear, aclarar, rendir cuentas, confrontar
ideas.
Ishkantinmanta ranti ranti rimachina, taripachina.
Ayllullaktakunapika pushakkuna rurashkamantarimachunchimpapurachinchik.
Sin. awinchina.
chimpana [imbana, imbana, imbana,
ibana] v. cruzar. Shuk manyamanta shuk
manyakama yalliy.
Kay mayutaka alli rumikunata rikushpami
chimpanchik.
chimpana [simpana, imbana] v. trenzar.
Akchata, puchkakunata kimsa wankupi rakishpa, kawpushkashinata ruray.
Imbaya, Caar runakunapash akchataka
akchashpamichimpan.
chimpi [impi, imbi, ibi] s. sc. verruga.
Murukunashina chakikunapi, makikunapi
wiak aycha.
Chimpi llukshikpika atallpa chaki karata
kunuchishpamikakunakan.
Sin. Mitsa, misha.
58

chimpilaku [impilaku, imbilaku] s. amz.


murcilago. Ukuchashina awi, patpayuk
wiwa. Wiwakunapa yawarta tsunkak, tutalla
llukshik.
Chimpilakukunakahatunkakaukukunapimi
kawsan.
Sin. Mashu, tutapishku.
chimpu (<**impu) s. Saturno. Inti ayllupa
tiyak rumpu.
china [ina] adj. hembra. tukuy wiwakuna
wachak kak, mana kari kak.
Yanachina kuchikasuktawawakuchitami
wacharka.
china [ina] adj. criada, sirvienta. Yanapak
warmi.
Inkapachapipashchinakunamitiyashka.
chinanku [inanku, tsinagu, tsinaku] s.
amz. caracolgrande. Sachapi kawsak hatun
churu.
Chinanku aychatakamikunallamikan.
chincha [ia] s. amz. variedad de palmera. Chillishina pankayuk uchilla yura, shuk
llaktakunapika shipati shutiyuk yura.
Yachakuk wawakunaka chincha muyukunatapukllankapakpallakun.
Sin. Shipati.
chinchay [iay] s. norte. Alaska llaktaman sakirik suyu.
Inka pachapika Quito llaktaka chinchaypi
sakirishka.
chinchina [inina, inlyina, inina] v. ss.
desayunar. Tutamantapi mayllak shunku
kashpa ashallata mikuy.
Juanmashikallamkanamanrinkapakkaachkatamichinchin.
Sin. pakarinmikuy, Shunkuy, shunkunchiy.
chini [ini, tsini, sini] s. hortiga. Pankapi utu
kashayuk yura, nanaykunata upayachinkapak alli.
Chini yurakunakachakraukukunapiwianllami.
chinina [inina, tsinina, inina, sinina] v.
hortigar. Chini yurawan tukuy aychata waktay, mana kashpaka kakuna.
Killaywanmanautkallamkakpichiniwarka.
chinkana [igana] s. sc casucha.Uchilla
uksha wasi.
Wakrakunatakamankapakkashukchinka-

CHiWArinA

natamiurkupikacharinchik.
2. s. cueva, laberinto, caverna. Machayshina.
Wawakunakachinkanatapakakun.
Sin. chuklla; 2 machay.
chinkana [igana] s. pa. variedaddeguada. Yaku manyapi wiak, wampushina
rikurik yura.
Mayumanyapichinkanamiwiarka.
chinkarina [igarina, igarina] v.
perderse. Shunku shuwarishpa pantashpa
purina.
Karumanta wawakuna sachaman rishpaka
chinkarin.
chinkillis [ikilyis, igilis] s. amz. bilis. Wiwakunapa, runakunapa yana shunkupi tiyak
waylla rikurik hayak yaku.
Wiksayukkashpakaamashunkumillankapakkakuychinkillistamimillpunakan.
Sin. Hayak, hayakin.
chinku [igu] s. amz. palmeranocomestible. Kasha ankuyuk taraputushina rikurik
yura.
Puna suyumanta runakunaka chinku muyutamikunatamunanllami.
chinlla [inlya] adj. amz. chicharecinfermentada. Pukurishkalla aswa.
Raymipika chinlla aswata sumakta upyachirka.
chinlus [inlus] s. pa. pezsardina.Killu wiksayuk uchilla challwa.
Ayllukunashamukpikarankapakkachinlus
challwatamihapinakanchik.
chinta [ita, ida] s. amz. chamisa.Chakrapi muyuntinta kaspikunata, kiwakunata
harkata rurashka.
Chakra chintamanta llukshishpa yapa lumutamikushka.
2. amz. basurero.Mapakunata tantachik.
Lumukaratachintapishitay.
chintana [itana, idana] v. amz. depositarmalezaenlasorillasdelachacra. Chakra manyakunapi kiwakunata muyuntinta
kimichina.
Jos mashipa chakraman wiwakuna ama
yaykuchun. Kiwawan, yurawan chintakunchik.
chipu [ipu] s. amz. saltamontes, grillo.
awpaman kutu chakiyuk, washamanka suni

chakiyuk yurakunapi, kiwakunapi, kallpashpa


purik chuspi.
Wawakunautkatapurichunkachipuwanmi
chakipikakun.
Sin. Chilli, hiki, llukllu.
chirapa [irapa, tsirapa] s. llovizna, lluvia
menuda con sol. Intikukpi utu tamya.
Chirapakatarpushkatawakllin.
chirapana [irapana, tsirapana] v. s. lloviznar, caer lluvia menuda mientras hay sol. Intikukpi utulla tamyana.
Kunanchishipikachirapakun.
Sin. putsuna.
chiri [iri] s. fro. Ima kashpapash mana
kunuk.
Chirimantamitullunanaykahapin.
chirisiki [irisiki] adj. friolento. Inti rupakpipash yapa chirichik.
Chirisiki wawakaarmarkachu?
chisha chisha [ia ia] expresinpara
ahuyentaroadelantaranimales.Wakin wiwakunata karuyachinkapak manchachik
rimay.
Wakrakunautkayapuchunkachisha chisha
nishpamimanchachin.
Sin. Chi, kushi kushi, hishi hishi, hushu
hushu.
chishi [ii] adv. tarde. Chawpi punchamanta tutayankakama pacha.
Chishipisaratarpuytatukuchinchik.
chishinmikuna [iinmikuna] v. merendar.
Tutayakpi mikuna.
Tutapikaashallatachishinmikurka.
chita [ita] s. chivo. Kari llamashina ishkay
kachuyuk wiwa.
Chita uukauhutahampinkapakmiallikan.
chitus [itus] s. amz. tallosdelracimo,extradolosfrutos. Palantata, chuntata, lumuta,
shiwa muyutapash ishkukpi chushak sakirik
tullu.
Chituskunata wanu rurak kuykakunaman
karanchik.
Sin. Watu.
chiwarina [iwarina, iwarina] v. desmoronarse.Kakakuna, rumiyuk allpakuna payllatak tuirina.
Achka tamyakpika kaka manyata yallik
ankapayllatakmichiwan.
59

CHiWillA

2. regar,botar,esparcir.Imatapash karu karupi shitana.


Urkuallpapitarpunkapakkaachkamurukunatamichiwanchik.
3. desgranar.Murukunata ishkuy.
Yanunkapakpurututachiwanchik.
Sin. 2 hichana, chakchuna, shitana; 3 ishkuna.
chiwilla [iwilya, iwia] s. pia.Achupallashina pankayuk, yunka llaktapi pukuk mishki hatun muyu.
Aswamishkikachunkachiwillatami churan.
chiwillu [iwilyu] s. sn. pjaro solitario, pjaro colorado. Puzu patpayuk, pukalla kaskuyuk pishku.
Chiwillukatutamantapimisinchitatakin.
Sin. uchukutak.
chiwlli [iwlyi] s. amz. pjaro de verano.
Uchpa patpayuk, suni chakiyuk allpapi, chiwlli chiwlli nishpa wakak pishku.
Usya pacha chayamukpika achka chiwlli
pishkumichakrakunapikapurin.
chiya [iya, tsiya, tsia, sia] s. liendra. Usakuna wachashka lulun.
Llakimantakanpaakchapichiyakunahuntashka.
chiyun [iyun] s. amz. pjaroquehabitaa
la orilla de los ros. Yana patpayuk chiyun
chiyun nishpa wakak, yaku manyakunapi
kawsak pishku.
Mayu manyapi churashka kukayutaka chiyun pishkumimikushka.
chucha [ua] s. raposa. Kuchishina suni
sinkayuk, raku millmayuk, suni chupayuk,
mishki aychayuk wiwa.
Chuchakalulunkunatamikushpamaymishkiaychayukmikan.
Sin. Wanchaka, sinik.
chuchi [ui] s. pollo,polluelo. Lulunmanta
chayrak llukshishkalla llullu atallpa.
Chuchitakakuyashpamiwiachinakanchik.
chuchu [uu, uku] s. seno,teta,pezn,
ubre. Wawaman tsunkachina uu aycha.
Mamakakikinchuchuwanmiwawatakawiachin.
chuchuk [uuk] s. mamfero. uuta
chumkak.
Wawaallkukachuchuk wiwamikan.
60

chuchuka [uuka] s. choclococidodeshidratado. Chukllu yanushkata intipi alli chakichishka. Raymipika chuchuka apitaka
sumaktamimikurkanchik.
2. adj. arrugadopormojarse.Yakupi tiyaymanta sipu tukushka murukuna, takshakpi
sipu tukushka .
Chakishkahabastayakuwanchurashpapakarichikpikachuchukami tukun.
chuchu awi [uu awi] s. pezn. Chuchupa umashina.
Llulluwawaka chuchu awita chumkan.
chuchuna [uuna, ukuna] v. mamar,lactar. Llullu wawakuna, wiwakunapash uuta
chumkana.
Wawakaalliwiankapakka,mamapauuta
chuchun.
chukchina [uxina, ugina] v. recogerresduosdelascosechas. Chakrakunapi puchushka murukunata pallay.
Yayakaachkapapatami chukchin.
Sin. Challay, challiy.
chukchu-unkuy [uku unkuy] s. Paludismo. Ima millay unkuykuna, chuspi kanishkamanta yunka, guzu llaktapi tiyak.
Chukchu unkuykasinchimikan.
chukchuwasu [ukawasa, uuwasa,
uwaa] s. rbolcuyacortezaseusapara
curar el reumatismo. Puka karayuk, karamanta yawarshina llukshik yura. Kara yanushka yakuta upyakpi tullu nanayta hampik.
Chukchuy unkuy hapikpika chukchuwasu
kaspiyakutaupyani.
Sin. Kurikaspi.
chukchuna [uxuna, ukuna, uguna]
v. temblar, tiritar por escalofro. Manchaymanta, piaymanta, kushikuymantapash
ukku kuyurina.
Kariwayrasumanrishpakaachkachirimanta
chukchunchik.
Sin. Manchana.
chuki [uki] s. tipo de arma. Imapash makanakuypi ima. Makanakuypika runakunatakachukiwanwauchishka.
chuki [uki] s. amz. perico,tipodepjaro.
Waylla millmayuk, wichu wichu nishpa takik,
yapa uchilla pishku.
Chuki pishkukunakaachkatamichakrapika

CHulunyAnA

takin.
Sin. Wichu, ichillu.
chukirawa [ukirawa, ukira] s. s. chuquirahua. Killu sisayuk, kashalla pankayuk
hampi kiwa, urkukunapi wiak.
Chukirawa yakuwanmi washa nanaytaka
hampin.
chuklla [uxlya, uxa, uklya, uga] s.
choza,cabaa.Pankakunawan, ukshakunawan, katashpalla rurashka uchilla wasi.
Wakrakamanachukllakakunukllamikan.
Sin. Chinkana.
chukllu [uxu, uxlyu, uklyu, uku,
ugu] s. choclo. Llullu sara mishkilla mikuyta
charik muru.
Chukllutatullpapikusashpakaraway.
chukni [ukni, tsuxni, tsugni] s. lagaa.
awi lulunmanta sanku wikishina llukshik.
Wawapaawimantachukni pakarishka.
chukri [ukri, ugri] s. herida. Ukku aycha
llikirishka.
Sachamanyurakashakarikrapichukritarurarka.
chukririna [ukririna, ugririna] v. lastimarse,herirse. Ima aychapash llikirina.
Kapuliyuramantaurmashpachakichukrin.
chuku [uku] s. amz. rbolcuyassemillas
seusanparacollares. Kashayuk hatun yura,
pukata sisak, purutushina pakayta aparik.
Wawakunachuku muyuwanwallkataruran.
chuku [uku] s. ss. extrao,extranjero,forastero,desconocido,ajeno. Shuktak llaktamanta, mana riksishka runa.
Antisuyumankaachkachuku runamiriksinkapakyaykun.
Sin. chikan, hullu.
chuku [uku, ugu] s. ss. variedaddeave
cantora. Killu patpayuk yana pishku, sumakta
takik.
Tutamantakunakachuku pishkukasumaktamipunchayakushkatawillashpatakin.
Sin. wirakchuru.
chukuri [ukuri] s. variedaddecomadreja.
Kuyshina puka millmayuk, chupayuk uchilla
wiwa. Kuykunapa yawarta chumkashpa
wauchik wiwa.
Kunan tutapi chukurika wawa kuykunata
wauchishkami.

chulakyana [ulaxyana] v. ampollarse,reventarse. Aycha karakunapi yaku purushina


llukshirina.
Inti raymipi achka tushushkamanta chaki
chulakyan.
Sin. Huklluyana, chullpukyana.
chulla [ulya, ua] adj. det. impar. Imapash
shuklla tiyana.
Chulla pachallillatamiwawakacharin.
Sin. chullanik, sapalla.
chullanik [ulyanik] adj. det. impar. Imapash shuklla tiyana.
Kimsa yupayka chullanmikan.
chullku [ulyku, ulku] s. s. plantamedicinal
desaborcido. Uka yurashina hampi yakuyuk uchilla yura, mishki mishkilla hayaklla yakuyuk yura.
Uhuunkuyhapikpika chullkutamitsunkan.
chullpi [ulypi, ulpi] s. s. variedaddemaz.
Chununyashka, sipuyashkapash uchilla mishki sarami.
Chullpi kamchakasumakmikunamikan.
chullpukyana [ulpuxyana] v. ampollarse,
reventarse. Aycha karakunapi yaku purushina llukshirina.
Inti raymipi achka tushushkamanta chaki
chullpukyan.
Sin. Huklluyay, chulakyay.
chullu [ulyu] s. amz. tipo de grillo. Chillishina rikurik. Punchayakpi, inti punchakunapi wakak wiwa.
Anti suyupika sapan punchayaykunapika
achkatamichullukunakawakan.
chullumpi [uyympi, uyypi, ulypu] s.
amz. miel de abeja. Putankuna rurashka
mishki yaku.
Chullumpi mishkikahampimikan.
2. s. abeja. Putankunapa shuti.
Chullumpikasisakunatapawan.
Sin. 2 putan chuspi.
chulunlla [ulunlya, uluna, unlya] adj. silencioso, desolado. Imapash mana uyarik
upashina.
Yachanawasika samay pachapika chulunllamikan.
Sin. Upalla.
chulunyana [uluyana] v. callarse,silenciarse.Imatapash achiklla uyankapak upa61

CHumkAnA

yana.
Imarimashkataallihamutankapakchulunyanchik.
Sin. chunyana, Upallana, kasiyana.
chumkana [umkana, tsumgana, sumkana, sugana] v. chupar,absorber,succionar. Ima yakutapash shimiwan chuchukshina
rurashpa llukshichina.
Llullu wawakunaka yarkaywan chuchuta
chumkan.
chumpi [umbi, ubi] s. correa,faja,cinturn. Tawka sami tullpuyuk sunilla karashinata
awashka. Uchilla wawakunata pillunkapak,
anakukunata watarinkapak.
Wawataka sinchi wiachunmi chumpiwan
maytun.
chuna [una] s. ss. Variedaddeescarabajo
negroyrojo. Hatun katsu, antawashina uyarik, chuspirukuman rikchakmi.
Wawakachunawanmipukllan.
chunchu [uu] s. amz. rbolgrandesimilaralcedro. Hatun yura, wampukunata rurana, karapipash hampita charik.
Antisuyupikachunchu yurawanmiwampukunatakaruran.
chunchulli [uulyi, uui, uulyi, unul] s. intestinos,tripas. Wiksa ukupi mikushkakunata utuyachik ankukuna.
Raymipikakuchichunchullitakaran.
chunka [unka, uga] num. diez. Iskun yupaymanta katik yupay.
Chunka watayukwawakaayllutayanapan.
chunkana [unkana, ugay] v. ss. Jugar
juegosdeazar. Rumpapurata haytachishpa
pukllana.
Wawakunawan rumpata haytashpa chunkaychik.
Sin. Pukllay.
chunta [unta] s. chonta. Kunuk llaktapi
wiak, sinchi, suni, yana tullpuyuk kiru.
AntisuyumachikunakaChunta raymitaruranmi.
chunu [unu, uu] adj. arrugado; papa
deshidratada. Sipuyashka muyukuna, runakunapika rukuyakpi sipu tukushka aycha
kara.
Yakupichakishkapurututasakikpikachunu
purutumitukun.
62

chunyarina [uyarina] v. callarse,silenciarse.Imatapash achiklla uyankapak upayana.


Imarimashkataallihamutankapakchunyanchik.
Sin. chulunyana, Upallana, kasiyana.
chupa [upa] s. sc. rabo, cola; nio que
sigueasuspadres. Wakin wiwakunapa sikimanta suni anku tullu wiashka.
Wakrapachupakapaypaukkutachuspiama
kanichunmanchachinkapakmikan.
2. adv. ltimo.Ima kashpapash puchukaypi
tiyak, sakirik.
Shuk chaski runaka, chaki wakllirishkamanta
chupapimi sakirishka.
Sin. 2 Puchukay.
chupana [upana] v. sn. remendar. Churanakuna llikirishkata tinkishpa siray.
Wakcharunakunakachuranakunallikirikpika
chupankuna.
Sin. Lampana, putyuna, llachapana.
chupu [upu] s. tumor. Wakin runakunapa,
wiwakunapa aychapi kiya tukushpa punkirik
unkuy. Puklashina unkuy.
Sinchitatakarishkamantamichupu wian.
churana [urana] s. ropa,vestimenta. Runakunapa ukkuta killparinkapak awashka.
Mapachuranatatakshanakaachkasinchimi
kan.
Sin. pacha, phacha.
churana [urana] v. poner,colocar,ubicar.
Imatapash maypipash sakichina.
Yayaka,saraashankatawasiukupichuran.
churi [uri] s. hijo. Yaya-mamamanta
wacharishka kari wawa.
Paymiukapaawpachuri kan.
churu [uru] s. caracol. Chaki illak, llawsasapa uchilla wiwa pampata llukashpa purik.
Kayapikachuru hichurikpimiwakllirirka.
2. s. caracolutilizadocomoinstrumentomusical. Takinkapak kayankapak ima.
Hatun churuta hutkushpa alli takinata rurashka.
3. adj. rosca,espiral. Imapash pillurishkashina tukushka.
Wawakunaka churu kaspiwanpukllan.
churu anka [uru anka] s. amz. tipodepjaro. Suni shimiyuk, yana patpayuk, suni

CHuyAn

chakiyuk churuta mikuk anka, shuk


markakunapika churu anka shutiyuk.
Churu ankami churutamikushkarikurin.
Sin. Pusayu.
chushak [usax, uak] adj. estril,baldo,
vaco. Murukunata mana pukuchik allpa,
imapachapipash mana tarpushka allpa.
Antisuyullaktapikamanachushak allpakunakatiyanchu.
chushik [uix] s. s. lechuza. Ankashina
achka patpayuk tuta pishku.
Chushikkashuwapuriktamiwillan.
chusku [usku] num. cuatro. Kimsa yupayta katik yupay.
ukanchikka, mama llaktapika pushakkunatakachusku watapakmiakllanchik.
chuspi [uspi] s. mosco. Ishkay patpashina
rikrayuk, awisapa millay kuru, pawashpa
kawsak, mishkikunapi, mikunakunapi, kupakunapi ashtawan tantarik.
Kupa tantachishkapimi achka chuspika
wiarin.
Sin. Mama kuru, waa, challun, pumpushi.
chusu [usu, uzu, usa] adj. s. frutopequeo. Yapa uchilla hamchi muru, puchukayta wiarik; mana raku.
Kaychusu papatakakuchimanmikaran.
2. adj. pequeo. Wawa ninkapak shimi.
Chusu wawakunaman karankapak tantata
apamuni.
Sin. 1 Hamchi, utu; 2 uchilla, wawa.
chusulunku [usulugu, uzalugu] s.
duende. Hatun muchikuyuk, suni ulluyuk,
uchilla aya, tutakunapi runakunata manchachik.
Chusulunkukaurkupikawsan,ninmi.

chutanakuna [utaakuna] v. amz. forcejear. Ishkaypura kayman chayman aysanakuy.


Achkapura kashpa wankurinakushpa makanakukshina kuyuriy.
Wawakunawan pukllashpa waskamanta
chutanakunchik.
chutana [utana] v.estirar,halar,extender,
lanzar. Imatapash aysashpa wiachiy.
Yuratamaymanpashurmachinkapakkawaskawanchutanchik.
Sin. Aysay, shitay.
chuti [uti] s. amz. pezdemanchasamarillasenlacabezaycola. Suni umayuk, chupapi, umapi, rumpashina killu tullpuwan
hawirishka, hutkukunapi kawsak challwa.
Antisuyurunakunakachuti yakuaychatami
mikun.
chuwalli [uwalyi, uliwalyi] s. amz. gaviln
grande.Hatun anka kushilluta mikuk.
Chuwallikapawashpakushillutamikunkpak
aparka.
chuya [uya] adj. limpio,aguado. Imapash
mapa illak, yakulla, mana sanku.
Maramashipawasikachuya ukukunatami
charin.
chuyaklla [uyaxlya, iyuxlya] adj.bienbarrido,limpio. Imatapash sumakta pichashka
mapa illak.
Wasikachuyakllamirikurin.
chuyan [uyan] adj. amz. ser mtico maligno. Tarukashina supay tutapi, achka tamya
punchapi rikurik.
Wawaka chuyanmanta rimakpi achkatami
mancharin.

63

H
hachi [xai, ai] s. amz. to. Yayapa,
mamapa wawki.
ukapa hachi Julin kayman paktamurkachu?
2.seor,don. Inti llukshina llaktamanta runakuna chikan rukuta llakishpa, kuyashpa
rimay.
Maymantatakkikinpahachikakan?
Sin. 2 yaya.
hakan [xakan] adj. brillante,brillo,luminoso,
resplandeciente. Imapash intishina llipyak.
Kuytsapakurishiwikahakanmikan.
Sin. achiklla, llipyak, palanikuk.
haku [xaku. aku] v. Vmos. Rishun ninkapak rimana.
Raymitarikunkapakhaku, nirka.
hakuchik [xakuik. akuik] v. Vmonos.
Rishunchik ninkapak rimay.
Raymitarikunkapakhakuchik, nirka.
hakuna [xakuna, akuna] v. amz. desmenuzar. Imatapash makiwan utuchina.
Yuraksaratamakiwanhakuni.
hallinka [xalyiga] s. amz. collardesemillas
silvestres. Sacha muyukunamanta rurashka
sumak rikurik wallka.
Kay hallinkaka sacha muyumanta rurashkami.
Sin. tallika.
hallkan [kalyka, alykan] s. amz. variedad
decucaracha. Wasipi mirak uchilla yana hikishina.
Tamyapiyapahallkan mirarka.
hallma [xalma] s. aparejo. Apiwkunapi palltashpa alli watashpa imakunatapash apachita ruray.
Runallamakunatahallmapipapakunata,habaskunataapachishpakatunamanapanchik.
hallmana [xalymana, xamana] v. desyerbar. Chakramanta kiwakunata anchuchiy, allpata yura chakipi churana.
Kaynakasarachakratahallmarkani.
Sin. Kiwana.
64

halunzu [xaluzu] s. sn. mantausadapara


lacosechademaz. Murukunata chaypi tantachinkapak pacha.
Anitakahalunzupisaratatantachiy, nirka.
hamallina [xamaina] v. ss. estar deprimido(decaimientofsicoeinterno).Mana mikushpa, shunku kashpa llakiwan unkurina.
Imanishpatakpaykahamallin?
Sin. Impayana, kalakyana.
hamchi [xami, xamtsi, katsi, anzi] s. afrecho. Mikuykunapa puchu.
Hamchi aswatakashushushpamiupyanki.
2. adj. amz. pequeo.Tukuy mikuna muyukuna mana rakuyashpa uchilla tukushka.
Kaysarachuhamchi tukushka?
3. adj. delgado.Mana raku, mana wira.
Hamchi runakunakapankallapurin.
4. adj. sn. amz. estopadecabuya. Chawarmanta takshakpi, puchkakpipash llukshik.
Chawartapuchkakpihamchikaallpapihicharirka.
Sin. 2 chusu, au, uchilla, wawa; 3 chusu;
4 karachi.
hamlla [xamlya, xama] adj. sc. desabrido,
inspido.Kachita mishkita mana charik mikuna. Manamishkichurakpikahamlla mikunamillukshin.
2. sc. Aptico, sin gracia. Shuk killaysiki,
mana imatapash munak.
Chaymishukahamllamikarka.
Sin. 2 Chamuk, upa, chamcha, aminta,
hamu.
hampara [xampara] s. mesa. Chusku chakiyuk, pampayuk, imatapash hawapi churana.
Hamparapishimiyuktachurakuni.
Sin. Pataku.
hampatu [xambatu, xabatu] s. s. variedad
desapo. Waykukunapi kawsak yana karayuk
uchilla kuwa.
Hampatu wakakpika, ami tamyanka, ninchik.

HAtuku mAmA

hampi [xambi, xabi, ambi, abi] s. remedio,medicina. Alliyachik, sinchiyachik, tukuy


unkuykunata wauchik kiwakuna, aychata
sinchiyachik muyukuna.
Kankaimahampikunataupyashpatakalliyarkanki?
2. veneno. Imakunatapash wauchik.
Hilluallkumanhampitarantimupanki.
hampirina [xambirina, abirina, abirina] v.
sanarse,curarse.Ima unkuymantapash alliyay.
Churikaamimuruunkuymantahampirirka.
Sin. Alliyana.
hampiwasi [xampiwasi, xabiwasi] s. hospital,centrodesalud. Unkushkakunata alliyachik wasi.
Wawakauhuunkuywanninantamiruparikun,
hampiwasimanapanki.
hampina [xambina, xabina, ambina, abina] v.curar. Hampita kushpa unkushkakunata alliyachiy.
Manarakanchakakpihampichirkani.
2. envenenar. Wauna yakuta, hampita upyachun mikuchiy.
ukapaallkuwatamillishpahampirka.
hamun [xamun, gamu, amun] adj. tu. casi
desabridoAshalla kachiyuk mikuna, ashalla
mishkiyuk mikuna.
Kaychawarmishkikahamunmikashka.
hamutana [xamutana] v. comprender,pensar,razonar,discernir,meditar,reflexionar,
entender. Imatapash achiklla yuyaywan hapina.
Killkashkatakahumutakuniami.
2.s.comprensin, inteligencia, razn. Achiklla yuyaymi kan.
Kawsaypika alli hamutaykunatami charinchik.
Sin. yuyana.
hanak [xanax, anax, xana, xanan, ana] adv.
arriba, encima,alto,partesuperior,elevado.
Mana uray, wichayman rikuypak.
Juanchuyayakahanakpiyapunkapakrikun.
hanak pata [xanax pata, xana pata] adv s.
partealtadelapared,delacuesta,pea,
casa.
Mana uray kuskapi kak.
Chay hanak pataman sikashpa wakrata

rikuy.
hankana [xakana, agana, xagana] v.
cojear. Chaki unkushka kakpi wishtu wishtu
puriy.
Yuramantaurmashpachukankakunki?
hapina [xapina, apina] s. trampa,agarradera,asa. Imatapash charinkapak rurana.
Pishkukahapinapiurmarka.
hapina [xapina, apina] v. coger, apresar,
asir Imatapash makiwan chariy.
Yayapaushutatachuhapirkanki?
2. entender. Ima nishkakunata umapi yaykuchina.
Kankayachachikwillashkatakahapirkankichu?
hapiyu [xapiyu, apiyu, xawiyu, awiyu] s.
amz. caimito.au pankayuk, yura wikiyuk
mishki muyuta aparik yura.
Wawakunakahapiyutami mikunakun.
harka [xarka, arka] s. obstculo,barrera.
Ama llukshichun, ama yaykuchun churashka.
Paykunamipunkupiharkatachurarka.
2. barrasdivisoriasverticales. Ama yallichun
shayachishka kaspikuna.
Wakraamayallichunpalltapalltakaspiharkatachurarkani.
harkashka [xarkaka] s. amz. corral. Wiwakuna ama llukshichun kaspiwan pirkatashina rurashka.
Atallpataharkashka ukupikacharikriy.
Sin. Kincha.
harkana [xarkana, arkana] v. atajar,obstaculizar,detener,estorbar. Rurakukta sakichiy.
Amalarkayakutallirichunnishpaharkarkanchik.
harnina [xarnina] v. roncar. Puukukpi
samay sinkamanta shimimantapash harkarikshina uyarishpa llukshina.
Manchachinkapakpukllashpalla harnirka.
hatarina [xatarina, atarina] v. levantarse, alzarse, pararse, ponerse de pie. Tiyakushpa,
sirikushpa shayarina.
Unkushkawarmikaamihatarirka.
hatuku mama [xatuku mama] s. im.
abuela. Yayamamakunapa mama.
Chayraksinchihatuku mamatacharini.
Sin.hatunmama.
65

HAtuku yAyA

hatuku yaya [xatuku yaya] s. abuelo.


Yayamamakunapa yaya.
Hatuku yayaka allimantamipurin.
Sin.hatunyaya,hatuntayta.
hatun [xatu, atu] adj. inmenso,amplio.
Imapash mana uchilla.
Paykahatun allpatamicharin.
2. importante,principal,grande. Shuk manchanay yachak, llaktata pushak, tantanakuyta pushak.
Paykatantanakuypahatun pushakrunami.
Sin. 2 kapak.
hatunmama [xatunmama] s. abuela. Mamakunapa mama.
Hatunmamakaimatapashyallitamiyachan.
Sin. Wachaku, hatuku, hatuku mama.
hatunyachaywasi [xatunyaaywasi] s.
colegiosecundario. Chunka pata yachashka
kipa yachaywasi.
ukapachurikaamihatunyachaywasiman
rirka.
Sin. unanchay wasi.
hatunyaya [xatunyaya] s. abuelo. Yayapa,
mamapa yaya.
Hatunyayawan imashinatapunatayacharkani.
Sin. Hatuku, hatuku yaya, wachaku.
haw [xaw, xa] interj. qudijo?qu?perdn?cmo? Imatak nirkanki nishpa kutintak
tapuy, mana kashpaka imatak ninki? niy.
Haw!.KankaQuitokitimanrishaninkichu?
hawa [xawa, awa] adv.
arriba, alto, afuera. Mana wichaypi, mana
ukupi kak.
Maramashipawasikarumihawapimirikurin.
hawalla [xawalya] adv. superficial;suavecito. Imatapash mana allinta, yankalla ruray.
Kaychukllatakahawallami rurarkani.
haway [xaway] s. chim. cancindelacosechadeltrigo.
Siwara kuchuypi taki.
Chimborazollaktapikasiwarakuchuypimihawaytatakinchik.
haway (<**xaway) s. mircoles. Kimsaniki
puncha.
hawcha [xawa, xawtsa, xawtza] s. snc. col
ynabosamediococer,verdurassancocha66

das. Winkulakpash yanka hawa hawalla yanushka.


Winkulaktahawchatamiyanushkanki.
hawchana [xawana, xawtsana] v. sc. sancochar,coceramedias. Hawa hawalla yanushka mikunakuna.
Mariatiyakayuyutahawcharka.
hawina [xawina, awina, xabina, kawina, awina] v. manchar. Imatapash mapayachiy.
Pukllaymantachari wawakunaka churanata
yapahawirka.
2.ensuciar.Mapakunawan mapayana, turuyana.
Maypitakshinapachatakahawirkanki?
3. embarrar.Maykanpash; pipash turuyana.
Kuchikunakaturupihawirishka.
4. untar. Imawanpash kakuna, llutana. Hampinata hawiway.
5. v. amz. pintar,dibujar.Imatapash ima tullpuwan imawanpash allichiy.
Paykatushunkapakawitahawirka.
6. tantear, manosear, palpar, tocar. Imatapash makiwan kakuy.
Amachukritahawinkichu.
Sin. 1 mapayana, karkayana, wikiyana; 2 turuyana; 3 armarina; 4 llutana, kakuna; 5 llunchina, shuyuna, llimpina; 6 llamkana.
hawina [xawina, awina, xabina, kawina, awina] v. sc. meterseendiscusiones. Ima llakipipash satirina.
Kaypikayankamantahawirishkanki.
hawkay [<*xawkay] s. domingo. Kanchisniki puncha.
hawriyana [xawriyana] v. sc. carbonizarse
losgranos. Imatapash kamchakukpi shinkitukushpa rupay.
Sarakamchakahawriyashkami.
2. sn. Hacerse amargoslosalimentos.Mikunakuna yalli wakllirina.
Sampumuyutayallikamchashpahawriyashka.
hawya [xawya, awya] s. amz. consuegra.
Kusapa, warmipa yayamamapura.
Hawyapura raymipitantanakurka.
hay [xay] interj. sn. amz. expresindesobediente. Killawan kashpa kutipay rimay.
Hay!, imapaktak alla alla mashkawanki?.

Hiki

2. sn. expresinconllamadadeatencinen
una conversacin. Shuk rimaypi rikchachinkapak rimay, imatapash rimakushpa
tikrachiy.
Hay!,kaykakarimi.
hayak [xayak, xayax, xayag, xaya, ayax]
adj. amargo. Imapash mana mishki kak. Shimita rawrachik.
Hayak kakpimi wantuk upyanataka mana
munanichu.
2. amz. picante. Uchushina shimita rawrachik.
Kayuchukayapahayakmikashka.
3. snc. agrio.Llullu muyukunapa tani yaku.
Hayak kakpimillullukapulitakamanamikunchikchu.
Sin. 3 tani.
hayakin [kayakin] s. bilis.
Wiwakunapa, runakunapa yana shunkupi
tiyak waylla rikurik hayak yaku.
Wiksayukkashpakaamashunkumillankapakkakuyhayakintamimillpunakan.
Sin. chinkilis, hayak.
hayampi [xayambi, xayabi, ayambi,
ayabi] s.amz. iguana. Yanawan, killuwan
hawirishka,
yakupipash,
sachapipash
kawsak wiwa.
Hatun hayampitachaylarkapillukakuktarikurkani.
haycha [xaya] s. cancintriunfaldelacosechaodelaguerra. Sara pallay tukurikpi
kushilla taki.
Inkapachapikaawkakkunakahaycha takita
takishka.
Sin. haylli.
haycha (<**haycha) s. viernes. Pichkaniki
puncha.
hayka [hayka] adv. ss. cundo? Ima pachapi paktarinata tapuy rimay.
Haykatakaymantikramushaninki?.
2. interj. sc. expresindeadmiracin. Mancharishpa imatapash rikushpa rimay.
Chayrunakaimahaykatayaykurka.
haykamanta [haykamanta] adv. s. de
golpe, de pronto, el momento menos pensado,enseguida,sorpresivamente,sbitamente. Shuk mana yuyashkapi utka utkalla,
rurak katimuk, yallimuk.

Haykamanta wawakunakawakarkalla.
Sin. Kunkaymanta, zas.
haylli [xaylyi] s. cancintriunfaldelacosechaodelaguerra;viva. Sara pallay tukurikpi
kushilla taki.
Inkapachapikaawkakkunakahaylli takitatakishka.
Sin. haycha.
haynallina [xaynaina] v. ss. bostezar. Runakuna yarkachishpa, shaykushpa shimita
paskay.
Yachachikkashaykushpahaynallirka.
Sin. Ampana.
hayina [<*xayina, xayniyna v. s. rezongar, responder. Imamantapash piarishpa
kutichina.
Wakinkamillayraykupiallatukushpahayinmi.
hayri (<**xayri) s. minuto. Sukta chunka
uchilla pacha kak.
Muraykasuktachunkahayriyukmikan.
haytana [xaytay, aytay] v. patear,cocear,
pisarelarado. Chakiwan imatapash waktay.
Juanwawakahatunrumpatahaytarka.
2.amz. pisar.Chakiwan imatapash allpapi sirikta saruy.
Tutapurikuymantamachakuytahaytarkani.
Sin. 1itkay; 2 saruy.
hichana [xiana, iana] v. botar,regar,esparcir, derramar. Yakuta, muruta pampapi
shitay.
Pampapimiwakrauutahichashkanki.
2. rebasar.Imapipash yapa yakuta, yapa aswata churashpa tallirinkama huntay.
Yakutarumihutkupi hicharkani
Sin. 1 chiwana, chakchuna, shitana, 2 tallina.
hichuna [xiuna, iuna] v. abandonar,desamparar. Churikunata yaya mama piana,
imatapash shitay kunkarina.
Kanpakuyashkatakaachuhichurkanki?
hikama [xikama] s. s. tipo de tubrculo.
Allpa ukupi ankukunallapi pukuk, chawata
mikuna, mishki kumalshina kak.
Ashtawanmishkiyachunhikamataintipichurani.
hiki [xiki, xixi, ixi] s. amz. saltamontes.
Sachapi kawsak llukllushina, shuk llaktakunapi chillik nishka.
67

HikiAs

Sachapihikitarikurkani.
2. variedaddegrillo. Chuklla ukupi kawsak
yana chillik.
Yanahikitasachamantaapamuni.
Sin. Chillik.
hikias [xixias, ixias] s. amz. mosquito
llamadoarenilla. Tutapi kaninkapak llukshik
uchilla chuspi.
Hikias kanishkapiachkatashikshinmi.
hikyana [xikyana, xigyana, xixyana] v. sollozar. Hatun llakiwan wakay.
Wawakamamamantahikyarka.
hillay [xilyay, kilyay] s. hierro,herramienta,
instrumento. Imatapash llankankapak rurashka antakuna.
Yapuypahillaytarantini.
hilli [xilyi] s. caldo,jugo,zumo;savia. Imakunapash yaku mikuna.
Atallpahillitamiyanunchik.
hillu [xilyux, xiux, xiug, xilyu, xiu] adj. goloso. Akllashka mikunatalla mikuk.
Hillu wawakamanamikunllachu.
hipana [xipana] v. sc. pujar. Uku wiksamanta sinchi samayta tankashpa kachay.
Rukuyaymanta, unkuymanta yalli aparishkamantapash kalakyashpa samayta sinchita
kachay.
Killarunaka,ashatallaaparishpapashhipanllami.
hishi hishi [xiixii, kiikii] interj. sn. expresinutilizadaparaahuyentaro haceradelantar a algn animal. Wakin wiwakunata
manchachinkapak kapariy rimay.
Kuchihishi hishi!.
Sin. Chisha, hisha, hushu hushu, chi.
hita [xita] s. amz. lago, laguna. Sachapi,
urku chakipi sakirishka hatun kucha.
Kayhitapikaachkacharapamitiyan.
Sin. Kucha.
hucha [xua] s. culpa,pecado,falta.Shuk
millayta rurashka.
Paykayankamantahuchatarurarka.
2.s.regaloritualparafiestas.Raymipikamarikuna.
Intiraymipihuchakunatakararka.
huchanchina [xuanina ,xuaina] v. culpar. Pitapash kakpi, mana kakpi rurashkanki
nina shimi.
68

Paykayankamantahuchanchirka.
huchu [xuu] s. sc. dulcedecabuyaode
capul. Capulita yanushpa, chawar mishkiwan apita rurashka.
Huchutayanunkapakkamanamishkitamutsunchikchu.
huka [xuka] s. sc. huero. Lulunta ukllachikpi mana wawa pishku tukuk.
Huka luluntaamamikunkichuupawawatami
wachanki, mana kashpaka kuyashkakuna
hichunkami.
hukana [xukana, hunkana] v. sc. desdear.
Yayamama, ushushita mana kuyana.
Kankachuranataimamanta hukarkanki.
2. noempollarloshuevos. Atallpa, pishku lulunkunata ukllashpa mana tukyachiy.
Pukaatallpaluluntahukashka.
hukipuna [xuxipuna, uxipuna] v. amz. Silbar.Wirpawan pinkullu takikshina uyachiy.
Kanchamanllukshichunnishpakuytsatahukipuni.
huklluyana [xuxlyuyana] v. amz. ampollarse.Makita yapa kakukpi, chaki yapa purikpi, kara ukupi yaku puru tukuk.
Payaushutawanpurishpachakika huklluyarka.
Sin. Chulakyay, chullpukyay.
huku [xuku] adj. hmedo,mojado. Imapash
ashalla ankuyashka kak.
Huku churanatamiintimanchuranki.
hukuna [xukuna, ukina] v. humedecer,mojarse,estilarse,empaparse. Hawa hawalla
yakuwan zutukyay.
Runtukpipampaallpahukushka.
Sin. zutukyana, mutiyana, lapukyana.
hullu [xuu] adj. sc. desconocido,forastero,
extrao,extranjero,ajeno. Imapash mana kikinpashina kakpi shuk llaktamanta shamushka.
Payka,kayllaktapihullumikan.
Sin. Chikan, chuku, ista.
hulun [xulun] s. amz. Badea.Purushina ankupi aparik muyu.
Hayka,huluntaapamuni.
hulunchi [xului] s. amz. tipoderbolde
maderaincorruptiblequeseusaenconstruccin. Killu sisayuk, wasi chakita rurana,
achka watapipash mana ismuk kaspi.

HuWin

Hulunchi kaspiwanwasichirkani.
humpi [xumbi, xubi, umbi, ubi] s. sudor,
transpiracin. Shaykushpa, intipilla purishpa,
sinchita llankakpi aychamanta yakushina
llukshik.
Yayakayapaallpapillamkashpamihumpita
llukshichikun.
humpina [xumbina, xubina, umbina, ubina] v. sudar, transpirar. Shaykushpa, intipilla purishpa, sinchita llankakpi aychamanta
yakushina llukshiy.
Yayakayapaallpapillamkashpamihumpin.
hunta [xuda] adj. lleno, satisfecho, saciado; entero. Imapash mana chushaklla,
paktakta churashka.
Kaymankapiyakutahuntata apamunki.
huntachina [xudaina] v. llenar. Imapipash itina, pakta pakta tukuna.
Yanapapataashankapihuntachini.
huntana [xudana] v. llenarse, inundarse.
Achkata tamyakpi yakukuna manchanayakta
achkayay.
Kunanpunchasarachakrapiyakuhuntarka.
Sin. Nuyuy, kuchayay.
hunu [<*xuu] num. diez mil. Chunka waranka.
Inkakunakaayllumantakahunukamamiyu-

parka.
hupi [xupi] adj. sn. intil. Mana imatapash
ruranata ushak runa.
Chayrunakakillamantahupi tukushpakatin.
hura [xura] s. mazgerminadoutilizadoen
lapreparacindelachicha. Aswata rurankapak sarata allpa ukupi churashpa wiachishka.
Kaysarahurawanaswatarurarka.
hushu hushu [xusu xusu] interj. amz. expresinparaahuyentaralosanimales.Wiwakunata manchachinkapak rimay.
Hushu hushu!,wakrakunakatiychik.
Sin. chisha, hishi, chi, kisha.
hutku [xutku, xuktu, uktu, uxtu, ugtu, utuxu,
utuu] s. hueco,hoyo,agujero,cueva. Tarpunkapak, ayata pampankapak allpata ukuman allashka.
Saratatarpunkapakkahutkupichuranchik.
2. adj. agujereado. Imapash awi awiyuk
kak.
Mamakahutku mankatashitarka.
huwin [xuwi] s. amz. variedaddesapocomestible. Muru karayuk, tamya siririshka
kipa, tutayakukpi win win kaparik hatun
kuwa.
Huwinkakunanmiwakan.

69

i
icha [ia] adv. ss. quiz, quizs. Imapash
ushay tukunkacha nirik shimi.
Lus yayaka  icha kullkita maachinkawachari.
Sin. Ichapash, -cha, -chari.
ichapash [iapa] adv. ss. quiz,quizs.
Imapash ushay tukunkacha nirik shimi.
Lusyayakaichapash kullkitamaachinkawachari.
Sin. Icha, -cha, -chari.
ichillu [iilyu] s. amz. perico,tipodepjaro.
Waylla millmayuk, wichu wichu nishpa takik,
yapa uchilla pishku.
Ichillu pishkukunakaachkatamichakrapika
takin.
Sin. Chuki, wichu.
ichu [iu] adj. rpido,apurado,ligero. Imatapash hawalla rurashpa mishashpa rurak
runa.
ukapayayakaichu kashpamiHawallawasitaruran.
ichu [iu, iilyu] s. amz. perico. Yapa uchilla
waylla patpayuk, wichu wichu nishpa takik,
arawkunapa ayllu pishkumi kan.
Puna suyupika ichu pishkukunataka wichkashpamicharinkuna.
Sin. wichu, chuki.
ichuk [iuk] adv. lado izquierdo. Imapash
allawka makiman sakirik.
Shuk wawaka ichuk makiwanmi pukllak
kan.
Sin. lluki.
ichuna [iuna] s. hoz. Ima kiwatapash kuchunkapak winkuyashka achka uchilla kiruyuk hillay.
Ichunawankasiwaratakuchuni.
ichuna [iuna] v. segar,cortar. Kiwakunata,
yurakunata, murukunata pitina.
Puna suyu ayllullaktakunapika minkawanmi
siwarata ichunchik.
ikina [ikina] v. partir, fraccionar, picar, cortar
en pedazos, rozar, agrietar, rajar, rebanar,
70

abrir, separar; copular, fornicar. Imakunatapash ashallata chiktay.


Lukrutarurankapakkapapataikinchikmi.
ila [ila] s. amz. higuern. Hatun yura au
pankayuk, yurak wiki llukshik yura.
Ila kaspiwanmimikuypakpatakukunatakarurashkakan.
illak [ilyak] det. cero,vaco. Chushakta rikuchik shuyushka rumpa, mana tiyanchu nina
shimipashmi kan.
Ishkaychunkatakillkankapakkaishkayyupaypakipakashukillak rumpatamikillkanchik.
illakta [ilyaxta, iaxta, iixta, iakta, ilyagta,
iagta] adv. absolutamentetodo. Mana puchuchishpalla tukuyta ruray.
Chakrashka papataka illaktami katurkanchik.
Sin. Tukuypacha, llampu.
illapa [ilyapa] s. escopeta. Pukuna kaspishina chawpika kaspimanta chawpika hillaymanta rurashka, nina-muruta tukyachikpi
wiwakunata wauchik anta.
Wiwakunatakamashpacharinkapakkaillapatakachinkachinamikanchik.
Sin.tukyana.
illana [ilyana, iana] v. faltar,noexistir, viajar, ausentarse Imapash mana tiyay.
Paykunatukuypapatakatukpimiillan.
illimpu [iimbu, iibu] s. sc. plantaespinosa. Kashayuk uchilla yura, urkukunapi
wiak.
Wawapachakipiillimpu kashayaykushka.
illulli [ilyuly i, ilyui] s. amz. culebradenombreiluloo pudridora.Uchilla yana machakuy,
allpa ukupi kuykashina kawsak.
Illulli machakuykamillaykurumikan.
ilta [ilta] s. amz. variedaddeguaba. Hatun
pakay mishki mikunayuk.
Wawakunakaantisuyupikailtatakasumakta
mikurka.
ima [ima] det. qu? Tapunkapak shimi.

intunA

Kunanka,imatatakninki?
2.s.cosa,objeto. Maykanpash kak.
Yachanawasipikaimakunatiyan.
imamanta [imamata, imamada, imamunda] adv. amz. porqu? Imarayku, ima
nishpa tapunkapak shimi.
Imamantatakwarmikunakayalliwacharin?
imashi imashi [imai, imai] expresinde
adivinanza. Mana riksishkakunata tapuy.
Imashi, imashi,punchakachushak,tutaka
chichu. (chaykawasimi).
imashnaray [imanaray, imanaray] exp.
amz. muletilladelhabla. Shutita kunkashpa
rimay.
Imashnaray,chayrunakapiachu,kushichu
kan?
Sin. Imashti.
imashti [imati] exp. muletilla. Shutita kunkashpa rimay.
Imashtika shamurkachu?
Sin. Imashnaray.
impayana [imbayana, ibayana] v. estar
deprimido fsica y espiritualmente. Unkushkashina, llakikunamanta kalakyashka kawsay.
Paykamamawaushkamantaimpayarka.
2. resentirse. Piarishka tukushpa sakiriy.
Yachachikrimashkamantawawakaimpayakun.
Sin. 1 Hamallina, kalakyana; 2 nanakyana.
inchik [iix] s. amz. man. utu pankayuk,
allpa ukupi muyuta aparik uchilla kiwa.
Raymipika kuy aychata inchikwanmi
kararka.
inka [iga, ika] s. emperador,rey,suprema
autoridad. awpa pachapi tukuyta kamak
apu.
Espaarunakunashamushpawauchishkamantamimanainkatakacharinchikchu.
inku [igu, iku] s. carnero. Chusku kachuyuk llama.
Pedromashikainku llamatamiyayapakcharin.
inlli [ilyi] adj. amz. tibio,caliente. Kunuklla
yaku.
Chiri tutamantaka inlli yakuwan awita mayllanchik.
Sin. Kunuk.

2. s. carneamedioasar. Ninapi ashalla kusarishka aycha.


Inlli aychatakawakaychinapimisakin.
inta [ita, ida] s. amz. inflamacinporheridas,golpesypicaduras. Aychapi puka muyukuna llukshishpa ruparik unkuy.
Inta nanaymichuspikanishkamantahapirka.
inta [ita, ida] s. amz. tizn, lea con
fuego. Tullpamanta surkushka ninayuk yanta.
Yanatutapika inta ninakaspiwanllamipurinchik.
inti [iti, idi] s. sol. Kay pachata achikyachishpa rupaywan kunukta kuk.
Yayaintiparupaykamaymutsuymikawsaypakkakan.
inti (<*inti)junio. Suktaniki killa.
Inti killapika kichwa runakunaka hatun inti
raymitaruran.

inti anka [inti anka] s. amz. variedadde


gaviln. Takik, inti punchakuna hawapi
wampurayak pishku.

Inti ankakasarachakrahawapiwampurayakun.
Sin. usturiw.
intillama [idi lyama] s. amz. monoperezoso,pericoligero. Uchpa millmayuk, mana
utka kuyurik, yura pallkakunapi kawsak kushillumi kan.
Inti llama wiwakaallimantayurapisikakun.
intipa ayllu [intipa aylyu] s. sistema solar.
Hawa pachapi tiyak rumpukuna.
Intipa aylluka pusakrumpuyukmikan.
intipacha [idi paa] s. verano.Rupay killakunami kan. Tamyaka manallatak tiyanchu.
Inti pachapimimurukunatapallanchik.
Sin. Usyay pacha.
inti raymi [inti raymi] s. fiestadelsol. Intimanta hatun raymi. Kunanpipash inti raymitaruranchik.
intina [intina] v. solear. Mana tamyay, mana
puyu tukuy, kunuk achiklla puncha.
Agostokillatakasumaktamiintin.
intiyana [intiyana] v. salir el sol. Inti rikurimuna.
Tutamantatakaintiyayakasumaktamiintiyan.
intuna [iduna] v. amz. mosquearse. Achka
71

intunA

chuspikuna, putankuna, mama kurukuna


mishki mikunapi tantarina.
Tawkapunchataaychatamanawakaychikpikachuspikunaintun.
intuna [iduna] v. amz. amontonarsepersonasoanimales. Wiwakuna, runakuna tantarina.
Rimanakuypikaachkarunamiinturka.
2. s. colaboracin. Imapipash yanapana.
Minkapika intuykunawan utkalla llamkanchik.
Sin. 1 Waykana; 2 yanapana.
iil [iil] s. ss. plantasilvestre. Mana tarpushka muyumanta wiak yurakuna.
Iilkunakahampi,mikunayurakunapashmi
kan.
Sin. Chas, wala, purun, ushun.
iina [iina] v. creer, asentir, testimoniar,
tenerfe. Shukpayuyaykunataallikakpimana
allikakpipashchaskiy.
Umuwillashkatakatukuykunaiinllami.
iu [iu] s. s. cosadiminutainvisible. Pikishina yapa uchilla rikurik.
Aanku kuruka iushina may uchillami,
manaawiwanllakarikuyushanachukan.
2. s. nigua. Shuk uchilla pikishina yawarta
chunkak.
Kuchikunapachakikunapiiu yaykushpaka
kaninllami.
3.punto. Shuk takayta rurakpi uchilla hutkushina sakirik.
Shukyuyaytakillkashpatukuchishpakashuk
iutachuranamikan.
irki [irki] adj. s. dbil;flaco,raqutico. Runa
kashpa, wiwa kashpapash mana mikushpa
waunalla tukushka. Yapa tsalamanta tullulla
rikurik.
Chayirki runakallakillamitikramushka.
Sin. Api, chusu, sampa.
ishkantin [ikadi, ikadi] adv. ambos,
pareja,par. Ishkaypura.
Quitollaktaman ishkantin shamurkanchik.
ishkantishun [ikadiun] expresin para
brindar. Mashipura imatapash upyakushpa
rimay.
Pushakkunashamushkamantamiishkantishun.
Sin. Upyashun.
72

ishkay [ikay, iki] num. dos. Shuk yupayta


katik.
Paykunakaishkay wawallatamicharin.
ishkuna [ikuna, iskuna, wikuna] v. desgranar.Karata paskashpa murukunata surkuy.
Usyapachapikasaratachakichinkapakmiishkunchik.
Sin. Chiwana.
ishpapuru [ipapuru] s. vejiga. Yaku-ishpa
tantarina puru.
Manaishpapuru yaku-ishpahuntatakacharinachukan.
ishpana [ipana] v. orinar. Ishpapurupi tantarishka yakukunata pakchaman llukshichina.
Yakutayalliupyashpakaachkatamiishpanchik.
Sin. Yaku-ishpana.
ishpinku [ipigu] s. rboldecanela. Mishkita ashnak yura, sisapash, karapash yakuta mishkiyachikmi kan.
Chiripika ishpinkuta timpuchishpa upyashpamikunukyanchik.
isi [izi, igzi] exp. amz. expresindespectiva
a los nios (mocosos). Wawata piashpa
rimay.
Isi wawakunatakaamatantanakuymanyaykuchinkichu.
isi [izi, igzi] s. tu. sarna. Runa aychapi muruklla llukshishpa yapa shikshichik unkuy.
Wawakunataisi hapikpikaachkatamihayak
yurakunawanhampinchik.
isiyana [iziyana, idziyana] v. sc. emperrarse. Wawa yapata wakashpa mamamanta
mana karuyana.
Kaywawakamamamantaisiyanka.
iska [iska, isku] s. fsforo. Ninata hapichik
rumishina.
Yanunkapakka iska kaspitamimutsunchik.
isku [isku, iku] s. cal,yeso. Yurak allpashina wasi pirkakunata tullpukpi yurakta sakik.
Kunanpachawasikunakaiskuwanyurakyachishkallamikan.
Sin. Pukshi.
islampu [islambu, islabu, islabu] s. amz.
bolsotejidodehilodechambira. Champira
kawchushkawan awashka uchilla shikra.

iWilAn

Ayllullaktawarmikunakasumakchampiraislamputamirurankuna.
isma [isma, izma] s. excremento, heces,
mierda,abono,estircol,deposicin. Mikushka kipa sikimanta llukshik wanu.
Wiwakunapaismawanimatapashtarpukpika
achkatamimurukunakapukun.
ismana [ismana, izmana] v. defecar. Mikushka kipa aycha mana chaskishkata siki hutkumanta llukshichina.
Runakaukupimi isman.
ismu [ismu] adj. podrido. Imapash a wakllirishka mana alli.
Ismu aychatakamanamikuyushanchikchu.
Sin. ismushka.
ismushka [ismuka] adj. amz. podrido;
mortecina.Waushka wiwakunapa wakllirishka aycha.
Allkupa ismushka aychaka achkatami as-

hnakun.
Sin. ismu, waushka.
ismuna [ismuna] v. podrirse, descomponerse. Imapash wakllirishka tukuna.
Wanukaallpapimiismun.
itsipu [itsibu] s. im. orzuelo. awi kara sikipi
shuk uchilla chupushina wiak.
Wawaka itsipu unkuyhapikpimiwakan.
itsipuna [itsibuna] v. im. cerrar los ojos.Puunayakpi awita alla alla sipuy.
awipiallpayaykukpimiitsipun.
Sin. Sipuna, pimpinrana.
iwa [ixwa] s. amz. tubrculo. Lumushina
mishki mikunata charik.
Sachapikaiwata mikun.
iwilan [iwilyan] s. arbusto. Allpa ukupi rakuyak, takakpi puskuyak, umata armankapak
alli anku.
Rukuka, iwilan ankuwanumataarman.

73

k
kacharina [kaarina]v.soltar,safar,permitir.Watashkamantapaskay.
Urkupi,sachapipashwakratakapurichunkacharin.
2. s. Permiso. Kishpiyta maana.
Samanaman rinkapakka kachariyta maarka.
Sin. Ishkurina, paskana.
kachana [kaana] v. enviar,mandar. Imakunatapash maymanpash chayachiy.
ukapakillkashkatayayamankachakuni.
2. echar,despedir. Millay kashkamanta pitapash ukumanta llukshichiy.
Raymipimakanakuymantakacharka.
Sin. 2 karkuna.
kachi [kai] s. sal. Yurak utu rumishina
mama kuchapi, wakin urkupilla tiyak, mikunata mishkichik.
Kuyaychapikachitachurani.
kachik [kaix] s. amz, ss. guabapequea.
Uchilla pakay, mayu manyakunapi pukuk,
shuk llaktakunapi yaku pakay nishka yura.
Sachapika kachik murutamimikun.
Sin. Pakay.
kachi kachi [kai kai] adj. salado, -da.
Imapash ashtawan kachiyuk.
Kay mikunaka kachi kachi kashkamanta
manamikunachu.
2. interj. expresin de llamada al ganado.
Wakrakunata kayankapak rimay.
Wakrakakachi kachi nishpakayakpimikallpamun.
kachun [kau, xau] s. nuera. Churipa
warmi.
ukapa kachunka Cotacachi llaktamanta
warmimikan.
2.cuada.Wawkipa warmi.
Kachunka ukapa wawkita kuyashpami
kawsan.
kahalli [kaxalyi] s. amz. arbustocuyashojas
seusancomobarbasco.Challwata hapinkapak, yaku hampina pankayuk yura, shuk llak74

tapika tanampu nishka.


Antisuyupikakahalli pankawanmichallwatakahapinkuna.
Sin. tanampu.
kahas [kaxas] s. cordillera. hatun urkuna
kak.
Kahaskunapikapapata,siwaratatarpunchik.
kaka [khaka, xaka, kaka] s. pea,abismo,
despeadero.
Rumisapa hatun wayku.
Chaykakapihampiyurakunatiyan.
kaka [khaka, kaka] s.vasoredondodemaderadecuellolargo.
Suni kunkayuk kiru.
Kakapi aswata churani.
kakuna [kakuna, xakuna] v. frotar,fregar,
sobar. Imatapash makiwan lluchkachikshina
rurana.
Chakikiwirishkatakunukhampiwankakuway.
2. sc. untar. Wirashina apiwan hawina.
Utkaalliyachunwakrawirawankakupay.
Sin. Kitina; 2 llutana, hawina.
kalak [kalax] adj. snc. ss. deprimido; depresinfsicay/oespiritual.Aychapash, yuyay
samaypash unkushka.
Mishukakalakllamikan.
kalamatu [kalamatu, gamalatu] s. amz.
pezpequeocasitransparente.Maywa karayuk uchilla challwa.
Wamrakayawriwanmikalamatutakahapin.
kalatis [kalatis] s. amz. bejuco.Millmayuk
pakayta aparik sacha anku, yaku manyapi
wiak yura.
Wawakunakakalatis ankuwanmipukllan.
Sin. Pulanti.
kallampa [kalyaba, kaaba] s. hongo,
seta.Sisashina panka illak, wanukunapi, ismu kaspikunapi wiak uchilla yura.
Ambatokitipikallampatakatukllamirini.
Sin. Ala.
kallana [kalyana, kaana] s. tiesto. Turu all-

kAmAnA

pamanta rurashka hatun pukushina rikurik.


Murukunata kamchankapak, tantata kusankapak may alli.
Allpa  kallanapi kusashka tantataka may
mishkimikan.
kallari [kalyari, kaari] adv. inicio, comienzo,
gnesis, principio. Imatapas chayrak rikuriy.
Kallari pachapipurunrunakunakawsashka.
kallarina [kalyarina, kaarina] v. comenzar,
principiar,iniciar,empezar.
Imatapash shuknikimanta rurarina.
Runakunaka inti rikurishkamantami llamkaytakallarin.
kallcha [kalya, kala] s. sc, ss. talloyhojas
demazseco. Murukunata pallashka washa
chakishka sara yura.
Kallchawansaratakamchani.
Sin. Chakishka sara panka, pukus.
kallchay pacha [kalyay paa] s. tiempo
desiega. Ima chakishka tarpushkata kuchuy.
Kallchay pachapikaaswataupyanchik.
kalli kalli [kalykaly] s. amz. loropequeo.
Uchilla arawshina achkapura tantanakushpa
purik pishku.
Kalli kalli pishkukasumaktamiwakan.
Sin. Shakalli.
kallpana [kalypana, kapana, kalpana] v.
correr,trotar. Utka utka tatkishpa purina.
ukapachurikayachanawasimanamikallparka.
kallwa [kalywa, kawa, kalwa] s. lengeta.
Sawlishina llampuchiska kaspi, ruwanata,
chumpita awankapak rurashka.
Chumpitaawankapakkallwatarurakuni.
kallu [xau, kau, khau, khalyu, xalyu, kalyu]
s. lengua. Shimi ukupi kuyurishpa rimachik
aycha.
Manuel runaka  wakra kalluta rantinkapak
rin.
kaluk [kalux, kalu, xalun] adj. amz. ss. semicocido, difcildecocinar. Manallatak yanurik muru.
Kaluk lumutamirantishkani.
Sin. llumi, akma.
kamachik [kamaik] s. juez,autoridad.Kamachiyta paktachichik runa.
ukapakitipikaallikamachiktacharinchik.
kamachinakuy (<**kamachinakuy) s. De-

recho: conjunto de leyes que regulan el comportamiento recproco de los hombres.


Kichwakamachinakuykarimayllapimitiyan,
chayrakkillkakunmi.
kamachina [kamaina] v. amz. aconsejar.
Ama llakitukuchun alli yuyaykunata kuna.
Pedrollakitarurakpimi,paytakapushakkunakakamachirka.
2.legislar,hacerleyes.Alli kawsachun kamachiykunata rurana.
Luispushakkashpakaallitamikamachirka.
Sin. 1 Kunana.
kamachiy [kamaiy] s. ley,reglamento,artculo. Ama pantachun. Alli kunay yuyayyukta
killkashka.
Alli  rurashka kamachiymi kay llaktapika
illan.
kamari [kamari] s. regalo,ofrenda. Imatapash shukman karashka.
awpakunakakushipatakunamankasapan
raymikunapimikamaritakasakikkarkanchik.
Sin. Pinzhi, tumina, hucha, karana.
kamarina [kamarina] v. regalar. Pimanpash
imallatapash yanka karay.
Raymipikarantipakmikunatakakamarinchik.
Sin. karana.
kamana [kamana] v. amz. probar,saborear.
Kalluwan mallina: mishkita, chamukta, hayakta, rupakta, chirita. Ima kashkata yachankapak.
Paykamikunatakachiallikashkatakaman.
Sin. Mallina.
kamana [kamana] v. amz. competir.Imakunapipash shukkunawan chimpapurachishpa
maykan maykan alli kashkata yachankapak
tupuna.
Wawakunaka yachana wasipa muyuntin
ankunatakallpashpamikaman.
Sin. Mishana.
kamana [kamana] v. sc.abundar. Tarpushka murukuna, wachashka wiwakunapash
achka wiariy.
Sarachakrakaachkatamikaman.
Sin. nanakllakana, usuna.
kamana [kamana] v. cuidar;gobernar.Runakuna, apukkuna llaktakunata rikushpa
kawsay.
75

kAmAy

ukapayayakawakratachukllapikaman.
Sin. Pushana, wakaychina.
kamay (<*kamay) s. enero. Shukniki killa.
Kamay killapika, wakin kichwa llaktakunapikaReyesraymitaruran.
kamcha [kaa, kaa, kama] s. s. tostado. Chakishka murukunata kallanapi kusashka.
Chullpi sara kamchataka katunkapakmi
apani.
kamchana [kaana, kaana, kamana,
kamana] v. tostar. Kallanapi murukunata
kusana.
Kukayunkapakmisaratakakamchan.
kamina [kamina] v. insultar. Pitapash millay
shimiwan rimana.
Shuwatakaachkayayakunamikamikun.
Sin. ahana, takurina.
kampik [kabix, kabi] s. amz. cacaosilvestre. Killu karayuk, mishki mikunayuk chiwallkanshina mishki muru.
Shimikaraamachakirishpachiktarichunka
kampik wiratachuray.
kan [kan, xam] pron. T,usted.Ishkayniki
shutipa ranti ninkapak rimay.
Kanllachukaynapunchakallamkarkanki?
kancha [kalla, kaa, kaa] adv. fuera.
Mana ukupi kak. Punku pampa, wasiman
yaykuna pampa.
Punku kanchapimitushukunkuna.
2.s.patiodejuego. Pukllana punku pampa.
Pukllankapakmikanchatakaallichishun.
Sin. 1 Hawa.
kanchis [kais] num. siete. Suktaniki yupayta katik yupay.
Kanchis llamataurkupicharini.
kanichina [kaniina] v. sc. hacermorder.
Imatapash pitapash kiruwan kashtuchina.
Chiriunkuyanchurichunkaputanwanmikanichirka.
2. acuar. Imatapash uchilla tulawan paktachina.
Chaykaspikunatakaamikanichirkani.
kanina [kanina] v. morder,picar(insectos).
Chuspishina wiwakuna, shimiwan nanakta
aychata hapina.
Aankuwiwakachakitakanirka.
76

Sin. Mikuna, kashtuna.


kankik [kagix] s. amz. cadera. Mama
chanka kallarik tullu.
Wamrayuramantaurmakpi,kankikmikuyurirka.
kankil [kagil] s. amz. canguil. Kamchakpi
tukyak uchilla killu sara.
Mamaka kankiltapallankapakrirka.
kankuna [kankuna, xamkuna] pron. ustedes. Tawkakunata ishkayniki shutipa ranti
ninkapak rimay.
Kankunaka runa kawsayta sinchiyachishpamikawsanakankichik.
kantina [katina] v. amz. buscarpecesbajo
piedras. Challwakunata rumi sikipi maskay.
Hatunrumisikipichallwatakantini.
2. mecer. Mikuna apita, shukkunatapash
kaspiwan kuyuchina.
Mishkitahampiyakupikantirka.
kapak [kapak, kapax] adj. principal,grande,
importante;grandeza.
May ancha sumak ninkapak shimi.
Atawwallpakakapak runamikarka.
kapak (<*kayak) s. diciembre. Chunka
ishkayniki killa.
Kapak killapika,Saragurorunakunakakapak
raymitaruran.
kaparina [kaparina] v. gritar,chillar. Yapa
sinchita rimana.
ukapaturikashuwatakaparirka.
2. ladrar. Allku, runatapash, wiwatapash aw
aw nina.
Marapaallkukahillumisitakaparikun.
Sin. 2 Awnina.
kapi runa [kapi runa] s. amz. rbol con
frutocomestibleparapavassilvestres. Muyuyuk hatun sinchi sacha yura.
Pishkukunakapi runa muyutamikun.
kapina [kapina] v. ordear,exprimir. Wakra
uuta chawana.
Rosamamakawakrauutakakaynamikapirka.
Sin. Chawana.
kapuli [kapuli, kapus] s. capul. Pallkasapa,
achka pankayuk, uchilla yana mishki murukunata aparik paza yura.
Mashiman karankapakmi kapuli murutaka
pallani.

kAsillA

Sin. usun.
kapya [kabya] adj. ss. frgil, muy suave.
Imakunapash may amuklla, yapa utu kak.
Yanushkamutikaamikapya tukun.
Sin. utu, api, llampu, amuk, ishkurik.
kapyarina [kabyarina] v. ss. suavizarse.
Murukuna pukushpa apiyana, yanukpipash
apiyana, utuyana.
Lumukaamikapyarka.
Sin. Apiyana.
kara [kara] s. piel,cuero,pellejo, cscara.
Tukuy runakunapa, wiwakunapa ukkuta pillurik.
Makikarapimisisuunkuykahapin.
2. cscara,corteza. Yura kaspikunata, muyukunata pilluriyashpa killpak.
Habaskaratallushtikuni.
karacha [karaa, karai] s. costra. Aycha
chukrishkapi chakirishka kara.
Makichukrikaracha tukurka.
karachi [karachi, karatsi] s. sn. estopade
cabuya. Chawar karata takakpi llukshik
puntsu.
Chawarkarachitaapamuni.
Sin. Pakpa, pala, puntsu, hamchi.
karana [karana] v. brindar,convidar,servir,
dar de comer. Imatapash shuk runaman
kuna.
Paykakusamanpapata karan.
2. amz. regalar. Imakunatapash pimanpash
yanka kuna.
Lumuyuratamashimankarani
Sin. 2 kamarina, kuna, kuyana.
kari [xari, kari, khari] adj. hombre, varn;
macho. Runa kashpa, wiwa kashpapash
mana
chichuk.
Yurakunaka
raku,
sinchipashmi kan.
Urkukunapika kari wakrakunatalla charinchik.
2. amz. esposo, marido. Kuyashka warmiwan kawsankapak sawarik runa.
Kanpakkarikaimashutitakkan?
Sin. 2 kusa.
kariyana [kariyana, hariyana, xariyana] v.
reanimarse,convalecerse. Unkurishka kashpa, kalakyashka kashpa alliyashpa sinchiyarina.
Yayakauhuymantahampirishpakaamika-

riyakun
Sin. Alliyana, hampirina.
karkayana [karkayana] v. s. ensuciarse,
mancharseelrostroyelpecho. awi kashpa, churana kashpa, ima kashpapash turuyay, yana tukuy, mapayaymi kan.
Wawakaapitamikushpakarkayan.
Sin. Mapayana, wikiyana, hawiyana, llunchiyana.
karkuna [karkuna] v. arrear, despedir,
echar. Wiwakunata awpachishpa llukshichina.
Millayallkuamakanichunkarkuni.
Sin. Kachana.
karpa [karpa] s.cubiertagrande,toldo. Wasitashina rurashpa katallata churashka. Tamyamanta, intimantapash mitikunkapak alli.
Pintushina hatun kata rurashka wasi.
Wakrakamakkakarpa ukupimipuun.
karu [karu] adv. lejos,lejano,distante(espacio). Mana kuchulla ninkapak shimi.
Turikakaru llaktapimikawsan.
karuyana [karuyana] v. alejarse. Kuchumanta anchurishpa karuyana.
Imamantatak kanka warmimanta karuyakunki?
kasa [kasa, kaza] s. s. helada(fenmeno
atmosfrico). Chakishka rasu. Yurakaunapi
tuta urmashpa inti llipyawan yurakunata rupachik rasu.
Achka kasa urmakpikasaratakaninantami
wakllichin.
kasana [kasana] v. s. helar,caerlahelada.
Chakishka rasu chakrakunapi urmay.
Kunantutamipapachakrapi kasashka.
kasha [kaa] s. espina,-o. Wakin yurakunapi wiak yawrishina tuksik.
Wawaka chunta kashapimi tuksirishpa
wakan.
kashtuna [katuna] v. s. mascar,masticar.
Mikunata kirukunawan mukuna.
Kiruillakrukukunakamanaallikashtunchu.
Sin. Kaskana, mukuna.
kashuk [kaux] s. axila. Runapa rikra uku.
Mamakakipitakashuk ukupimiapan.
kasilla [kasilla] adj. quieto,tranquilo,pacfico, sereno. Wawa kashpa, wiwa kashpapash upalla tukuy.
77

kAsku

Pushakrunakamaykasillamikan.
kasku [kasku] s. pecho. Wiksa chushakmanta pilischakakama tiyak tullu.
Wakrakaskukamaymishkimikan.
kaskana [kaskana] v. scs. desgastar,roer,
pelarconlosdientes. Mikunakunata, shukkunatapash kirukunawan mukuna.
Chayallkukawakratullutamikaskakun.
Sin. Kashtuna, mukuna.
kaspa [kaspa] s. s. mazorca. Kuruntantin
sara, cebada murukunapash manarak ishkushka.
Tukuy kaspakunata wayunkashpa warkurkani.
kaspana [kaspana] v. s. chamuscar. Wiwapa millmata rupachishpa anchuchina.
Kuchitaka raymipi mikunkapakmi kasparkani.
Sin. Rupachina.
kaspi [kaspi] s. palo. Yurakunapa tullushina
sinchi kak.
Llamatakaspipiwatan.
2. amz. madera. Raku sinchi yurakuna, ruraypi mana wakllirik kaspi.
Wasitarurankapakmikaspitakamashkaklla
rini.
Sin. 2 kiru.
kastilla [kastilya, katilya] adj. Espaa, de
Castilla. Espaamanta kak.
Kaypikakastilla shimitapashriman.
katana [katana, khatana, xatana] s. cobija;
cobertor. Chirita harkarinkapak awashkakuna.
Wamra,chaykatanataapamuy.
katana [katana, khatana, xatana] v. cobijar,
cubrir.Imawanpash hawamanta killpay.
Urkupikawaytaukshawankatanchik.
2 s. techar. Pankakunawan, ukshawan,
shukkunawanpash wasita killpay.
Lisanpankawanwasitakakatarkanchik.
katichina [katiina] v. scs. resembrar,
hacer seguir. Muru mana wiashkakunapi
kutin tarpuna.
Juanwawakasaratamikatichikun.
Sin. Awinchina, kumpana.
kati kati [kati kati] interj. expresin para
hacercaminarapersonasoanimales. Yapukuk wakrakuna wachuta purishpa richun nina
78

shinchi rimay.
Yayakawakrayuntatakati kati nishpamiyapukun.
Sin. Richun.
katina [katina] v. seguir. Shukpa washapi
purina.
Yayapawashatakatikuni.
2.perseguir. Imatapash hapinkapak washalla
purina.
Wawaallkukachuchutanishpakatirka
3. imitar. Ima rurashkatapash chayshinallatak rurana.
Yachachikhankashpapuriktakatikuni.
Sin. Rikchana.
katsu [katsu, kazu, xatsu] s. sn, sc. escarabajo.Kuzu kuru rukuyashpa chuspiman tikrashka wiwa. Tamya pachakunapi ashtawan
pawashpa purik, wakinkunaka mikunkapak
allimi.
Imbaburallaktapikakatsukunatakamchashpamimikun.
Sin. chuna.
katu [katu] s. amz. coladade pltano verde.
Palanta utushkata, sacha aychawan yanushka mikuna.
Palanta katuta  mikushpaka yuyaysapami
kani.
katuwasi [katuwasi, xatukwasi] s. almacn, tienda. Mutsurishkakunata katunkapak
charik.
Katuwasimantakachitarantirkani.
katuna [katuna, xatuna, khatuna] v. snc.
vender. Imatapash kushpa kullkita chaskina.
Kankaukamanwakratamanakaturkankichu.
kaw [kaw] adj. choclobienmaduro.Chukllu
pukurishpa saraman tikray kallarik.Manarak
chakirishka muru.
Kaw sarawanmichukllutantatakaruran.
Sin. Walu, paruk, halun.
kawana [kawana] v. mirar, observar con
detenimiento. Imatapash alli alli rikurayashpa
katiy.
Wirallawakratarantinkapakmikawanchik.
Sin. Chapana, rikuna.
kawchu [kawu] s. piola, soguilla. Ima
puchkakunatapash pillushpa pillushpa sinchi
rurashka au waska.

kAyAs

Wayakatawatankapakkawchutaapani.
kawchushka [kawuka] adj. torcido.
Puchkapura pilluchishka.
Kanka kawchushka waskata charikunkichu?.
kawchuna [kawuna] v. torcer. Puchkapura pilluchishpa ishkay makiwan waskana.
Kankachawartachukawchukunki?
2. hacer soga. Puchkapura pilluchishpa
waskata ruray.
Kanka waskata rurankapakchu kawchunki?
Sin. Kawpuna.
kawina [kawina, xawina, kabina] s. amz.
remo. Wampunata yakupi purichik kaspi.
Kanwamputakawinawanpurichinki.
kawirina [kawirina] v. amz. revolcarse; hacerse un movimiento en vaivn. Kayman
chayman kuyurina.
Kanpawawakaturupimikawirikun.
kawitu [kawitu, khawitu, kayutu] s. cama,
catre. Sukusta watashpa pallashka puunkapak patashina rurashka.
Puunkapakkawitutasumaktamiallichin.
Sin. Puuna.
kawina [kawina, xawina, kabina] v. batir,
mecer,menear,mover.Imatapash muyuchishpa kuyuchina.
Aswatarurankapaksaraakutakaspiwanmi
kawin.
Sin. Muyuchina, kuyuchina.
kawka [kawka] adj. s. cerealesyleguminosasamediococer. Sara, purutu, inchik, shuk
murukunatapash hawa hawalla yanushka.
Kawka saratakutashkatayanushkamikuyka
sumakmikan.
2.s. coladademazpelado.Llushtishka sarata kutashpa yanushka api.
Kawka apitamikurkani.
Sin. Kalun, chawalla.
kawlla [kawlya] adv. amz. crocante. Imatapash mikukpi kaw kaw uyarik.
Sarataka kawlla uyarayarichunmi kamchanki.
kawllarina [kawlyarina] v. s. maduracin
delchoclo. Chukllu sarakuna pukushpa sinchiyay.
Chaysarachakrakaamikawllarishka.

kawpi [gawpi] s. amz. variedad de tucn


pequeo.Uchilla suni kiruyuk, sikwankashina
pishku.
Kawpika chuntayurapimitiyakun.
kawpuna [kawpuna] v. torcer. Millmakunata, puchkakunata maki ukuwan pilluchishpa waskata rurana.
Kankachawartachukawpukunki?
Sin. Kawchuna.
kawsak [kawsak] s. servivo,viviente. Maykanpash waunkakama tiyak.
Kayllaktapikawsakkunakatantallatarpun.
kawsay [kawsay] s. vida. Runakuna, wiwakuna, yurakunapash waunkakama tiyay.
Wakcharunapakawsaykallakillamikan.
2.cultura. Shuk ayllu llakta runakuna imashina kashkata riksichik.
ukanchikpakawsaytakuyanamikan.
3. v. vivir.Tukuy kuyurikkuna allpa pachapi
tiyay.
ukakaantisuyupimikawsani.
4. habitar. Tukuy runa, wiwa kay allpa pachapi wacharina, wiarina.
Kaypachamamapikawsanchik.
Sin. 3-4 Tiyana.
kawtayana [kawtayana] v. amz. aplastar,
machacar.itikpi waklliriy, llapiriy.
Ashankahawapiamatiyarichunkawtayankami.
kana [kana, xana, ay] v. ser,estar. Tiyakta
rikuchik shimi.
Kichwarunakunakakaypimikanchik.
kay [kay] pron. este,esta,esto. Imatapash
rikuchinkapak rimay.
Kaymiukapawasi.
kaya [kaya] adv. maana,eldasiguiente.
Kunan punchata yallishpa shamuk puncha.
ukapaayllullaktamankakayamirishayuyani.
kayantin [kayantin] adv.
Kayapa washa punchami kan.
Kayantintakashamushaninkichu?.
Sin. MIncha.
kayas [gayas] s. amz. lora pequea de
colorverde. Waylla patpayuk, yurak awiyuk
wakamayushina uchilla pishku.
Kayas pishkusachamuyutamikun.
Sin. Sakan.
79

kAyAnA

kayana [kayana] v. llamar. Runakunata, wiwakunatapash, shamuy nishpa kuchuyachina. Wawakuchitakayakuni.


2. invitar. Raymikunaman, mikuykunaman,
tushuykunaman, upyaykunamanpash shamuy nina.
Kayapunchaukaraymimanmashikunata
kayasha.
3.citar,convocar. Maypipash, ima pachapipash, piwanpash rikurinkapak yuyariy.
Quitollaktamantantanakuypakkayarka.
kayka [kayka, xayga, xi, xayka] interj.
toma, he aqu . Imatapash kusha nishpa
rimay.
Kayka, mishkiyakutaupyay.
kayllayana [kaylyayana, kayayana] v. snc,
amz. acercarse. Kuchuyashpa kimirina.
Mashiyachachikkawasiman kayllayarka.
Sin. Kuchuyana, manyayana, llutarina, kimirina.
kayna [kayna, khayna, xayna] adv. ayer.
a yallishka puncha.
Kayna punchakaantisuyupikatamyarkami.
kaynarina [kaynarina] v. demorarse, holgazanear.Ashtawan yalli pachata sakirina.
Kankakaynaka,maypitakkaynarkanki?
kaypi [kaypi, kaybi, kayi] adv. aqu. Maypi
kashkata rikuchik shimi.
Juanmashika kaypimiyachachirka.
kaytu [kaytu] s. hebra de hilo. Imapash
puchkashina.
Kaykaytuwansirakuni.
kazuk [khazux, kazux] adj. sc. quemado
por el sol. Inti llipyakpi yapata ruparishka
muyu.
Kazuk ukakaintipimishkiyakun.
kicha [kia, xia] s. diarrea. Wiksa wakllirikpi yaku tukushpa llukshik isma.
Kanpawawakakicha unkuywanmikan.
kichana [kiana] v. tenerdiarrea. Yaku ismata kachay.
Wiksananayunkuywankashpakaachkatami
kichan.
kichki [kiki, kiki, kiixi, kiski] adj. estrecho,
angosto,tupido. Imapash mana chushaklla
rikurik.
Sachaankunakaachkakichkimikan.
kichuna [kiuna, iuna, hiuna] v. quitar,
80

arrebatar. Shukpakta apashpa hapina.


Kullki maashkata mana tikrachikpika ima
charishkatamikichun.
kiki [kiki] s. chocloenformacin. Llullu sara
chayrak kutulyay kallarik.
ukapasarachakrakachayrakkikillamikan.
kikin [kiki] adj. mismo,propio,verdadero.
Alli kashkata, chayllatak kashkata rikuchik
shimi.
Kikin yuyaywanrimankichik.
kikin [kiki] pron. usted. Kanta ninkapak
shimi.
Kikinkasinchiyuyayyukhatunyayamikanki.
Sin. kan.
kila [kila] s. amz. cacaoblanco. Killu karayuk, pukushpa payllatak urmak, ukupi achka
yurak muyuyuk.
Kilamantamimishkitsunkanakunatakarurankuna.
Sin. Kula, patas.
kilampu [kilampu, kilambu] s. amz. variedaddebejuco. Kashayuk waskashina yura.
Sachapi wiak.
Allpamanyakunataamapipashyallichunka
kilampu yuratamitarpunkuna.
killa [kilya, kia, khia] adj. ocioso,vago. Rurayta mana munak runa.
Killa wawatakakuyashpamikunanakan.
killa [kilya, kia] s. luna. Tutakunalla intishina
punchayachik.
Llullukillapichuranakunatatakshakpikaapashmihutkurin.
2. mes(kamay,panchiy,pawkar,ayriwa,aymuray, inti raymi, purun, chakmay, kuya
raymi, yaku raymi, ayarmaka, kapak inti
raymi). Kimsa chunka punchayuk pacha.
Usyakillakunapallaykan.murukunatakapallaykan.
killiku [kilyiku, kiliku]s. variedaddepjaro.
Uki patpayuk, killi killi nishpa takik uchilla
pishku.
Uchillakillikukaankatamimakan.
killimsa [kilyimsa] s. carbn. Yanta kaspi rupashkakunapi puchuk yana tukushka kaspi.
Sacha rupachishkamanta killimsakunata
tantanchik.
Sin. shinki.
killin [kilyin] adj. terreno duro, estril, erosio-

kipA

nado. Mana pukuk yanka killuyashka allpa.


Killin allpapikachillkallamipukun.
killka [kilyka, kika, kilka] s. letra. Killkankapak shuyu.
Kichwa shimipika: a, ch, h, i, k killkakunami
tiyan.
Wawakunakakillkakunataruran.
killkakatina [kilykakatina] v. leer. Killkashkata awiwan rikushpa shimiwan rimashpa
katina.
Yachachikkawawakunawankillkakatin.
Sin. awirina.
killkana [kilykana] v. escribir. Killkana kaspiwan pankapi killkakunata shuyuna.
Paykakillallamkaywillaytakillkan.
killpana [kilypana, kipana, kilpana] v.
tapar,cubrir, ocultar. Manka shimita, puntu
shimita wichkashpa churana.
Yanushkamankataamaimapashyaykuchun
allikillpan.
killpuntu [kilpudu] s. amz. pjaroverde.
Waylla patpayuk allpa hutkupi kawsak uchilla
pishku.
Sarachakraukupikaachkakillpuntumikawsan.
killu [kilyu, kiu] s. amarillo. Intishina tullpuyuk, pukushka palanta karashina tullpu.
Aswatakakillu sarawanmiruranchik.
Sin.karwa.
kimirina [kimirina] v. acercarse. Shukpa kuchuman chayarina.
Wawakunaawasimankimirin.
Sin. Kayllayana, kuchuyana, manyayana, llutarina.
kimina [kimina] v. acercar,arrimar,apegar;
reforzar, sostener lo que est por caerse.
Shukpa manyaman kuchuyana.
Paykapirkamankimin.
2. pa. linderar. Kikinpa allpa ama shukpa allpawan pantarichun sayway.
Juanmashiwanamaallpakunapamanyata
pantankapakkiminchik.
kimsa [kimsa, kisa] num. tres. Ishkay
washata katik yupay.
Paykakimsa wallinkutamicharin.
kincha [kia, kima, kina] s. corral,cerco.
Kaspikunawan watashpa muyuntinta harkashka, wiwakuna ama llukshichun.

Tukuykunaminkatarurashpakuchikinchata
rurakunchik.
Sin. Harkashka.
kinchana [kiana, kiana] v. haceruncorralocerca.Kaspikunawan pirkatashina rurashpa harkana.
Wawakuna pukllachun, yachana wasi
manyamuyuntintakinchanchik.
kinku [kiku] adj. zig-zag, curva, sinuosidad.Imapash achka kutin winkuyashka.
Kuraray mayu yakuka tawka kinkuyukmi
kan.
kinkuna [kikuna] v. curvar,irenzig-zag.
Alliman llukiman muyushpa rurana, purina.
Kay urku chakita manyashpaka alliman
kinkushun.
kinray [kinray, kigray] adv. horizontalmente. Chayllapitak suniyashka tiyak.
Yachakukwawakakinraymansirikkaspita
shuyukun.
kinti [kinti, kidi] s. colibr. Waylla patpayuk
suni chupayuk, sisa mishkita chumkak
uchilla pishku.
Kinti pishkutakamanahapinachukan.
kintiyana [kidiyana, kidina] v. encogerse,
achicarse. Wakin churanakuna takshakpi,
timpuchikpi kutuyana.
Pachallinaka timpuchishkamantami kintiyashka.
2. encanijarse. Chiri yakupi armashpa,
tamyapi hukushpa chukchuy.
Rasuyakupiarmashpakintiyarkanchik.
Sin. 1 Aysarina, kuruyana, waurina,
tusuyana.
kinuwa [kinwa, kinuwa, kiniwa, kiiwa]
(<*kiwa) s. quinoa. Rumpashina uchilla
yurak muru, sisapi muruyuk.
Punasuyupikaachkatamikinuwa murutaka
tarpunkuna.
kinzhullina [kinzhullina] v.s. guardaralgo
enlacintura.
Imatapash uchillakunata chumpillishkapi allichina, wakaychina.
Wallkamurutaallikinzhullinki.
kipa [kipa, khipa, xipa] adv. despus,acontinuacin, seguidamente. awpakkunata
katik.
Ambatollaktamantatikramushka,kipakaya81

kipA

punkapakmirini.
kipa [xipa, kipa, khipa] s. bocina, instrumentomusical. Pukukpi churushina uyarik
taki.
Tantariymankipawankayachinakanchik.
kipana [khipana, kipana, xipana] v. ss. tocar
laquipa. Kipapi pukushpa uyachina.
Utkallatantarinkapakmashikunakakipan.
kipchan [kipan] s. hgado. Wiksa ukupi,
allawka manyapi tiyak.
Kipchankahayaktallukshichin.
Sin. Yana shunku.
kipi [kipi] s. maleta,bulto,fardo. Hatun shikrashina ukupi imatapash churashpa apanallata rurashka.
uka,kipitaantawapikacharkani.
kipu [kipu] s. nudo,sistemadecomunicacin;archivoyadministracinincsica. Tullpuyuk au waskakunata watashpa
llaktakunapi ima tiyashkata willachik.
Kipukunayachaytakakunanpachakunapika
sinchiyachinamikanchik.
kipuna [kipuna] v. escribirennudos.Inkakunapawaskapikillkay.
Amawtakunakakikinkawsaytakipushka.
kiru [kiru] s. diente. Shimi ukupi wachulla wiashka yurak uchilla tullukuna.
Kaynaka kiru hampichinkapakmi Ambato
llaktamankarirkani.
kiru [kiru, kero] s. paloquenacedelcabuyo.
Chawar sapimanta suni kaspi wiashka.
Punasuyumantaawparunakunakachawar
kiruwanllamiwasikunatakarurarka.
2. madera.Hatun yurakunapa kaspikuna.
Ukalitu kirukunata wasichinkapak allichikunchik.
3. viga.Pallkayachishka kaspi.
Wasipi ishkay shayak kirukunatami allichikunchik.
kiruyana [kiruyana] v. brotarlosembrado.
Tarpushka muyukuna wiay kallarina.
Papamuyuallipachakiruyakun.
kiruyuk [kiruyux] s. amz. pezgrandecon
dientes,similaralbocachico.Kiruyuk hatun
challwa.
Kiruyuk challwatakusakmirini.
kisha [kia] s. nido. Pishkukuna, atallpakuna, wachana hutku wasi.
82

Yurapimiurpikapaypakishatakarurashka.
Sin. Paya, kusha.
kisha kisha [kia kia, kii] expresinpara
ahuyentaralosanimales.Wiwakunata kallpachinkapak kaparina.
Wakratakisha kisha nishpakaparishpautkatakallpachin.
Sin. chi, hushu hushu, chisha chisha, kisha
kisha.
kishpichina [kipiina] v. perdonar,disculpar,salvar,excusar,dispensar,librar,liberar.
Ima hatun llakimanta llukshichina; llakichikta
mana millana.
Paytachuapukakishpichirka?
Sin. Kishpiy.
kishpirina [kipirina] v. salvarse,liberarse.
Llakimanta llukshirina.
ukanchikkakichwashimitarimashpamikishpirishun.
Sin. Kishpikuna.
kishpina [kipina v. salvar,liberar. Ima llakikunamanta llukshina.
ukanchik, millay unkuymantami  kishpirkanchik.
kishwar [kiwar, kiuwar]. s. kishuar. Malltalla urku yura.
Kishwar ukupikaayamikawsan,nin.
kita [xita, kita] adj. arisco,indmito. Yapa
manchaysiki wiwa.
Kita kuchikashkamantamikatunkapakrini.
Sin. Millay.
kiti [kiti] s. cantn. Markapi llaktakuna chikan chikan rakirishkata rikuchik shuti.
Kiti pushakkaachkallamkaytamicharin.
kitilli [kitilli] s. parroquia.Tawka ayllu llaktakunata shukllapi tantachishkata rikuchik
shuti.
Sapankitikunami kitillipirakirishkakan.
kitina [kitina] v. amz. fregar. Imatapash
maki ukupi churashpa kakuna.
Kayyuratakitikunki.
Sin. kakuna.
kitiwpi [kitiwpi, kityupi] s. amz. tipodepjaro. Kunkamanta chupakama killu patpayuk,
umapilla yurak tullpuyuk, kitiwpi kitiwpi nishpa takik pishku.
Kitiwpi pishkuka sumaktami yura hawamantasapantutamantatakin.

kullisHtiti

kitu [kitu] s. tu. calabaza,zapallo. Mishki mikuna sampushina muyu charik.


Mamakakitu lukrutamiyanushka.
Sin. Sapallu.
kiwa [kiwa, xiwa, khiwa] s. hierbaengeneral. Tukuy allpapi wiak uchilla yurakuna.
Chakrakunatamanaallichikpikaayakiwakunakahuntanllami.
kiwana [kiwana, xiwana, khiwana] v. deshierbar,sacarlahierba. Aya kiwakunata anchuchina, tantachina, pitinapashmi kan.
Tukuyayllukunamichakrapiayakiwatakakiwanchik.
2. juntar,cortarhierba.Kuchushka kiwakunata tantachina.
Kunuwiwakunamankiwanchik.
Sin. 2 Hallmana.
kiwina [kiwina, kibina] v. lisiar,torcer,dislocar. Chaki tullu, maki tullu kuyurishpa wakllirina, wishtushpa kuyuchina.
Atallpatawauchinkapakkakunkatakiwinchik.
kiya [kiya, kya] s. pus. Aycha punkishkamanta chupu tukushpa killu sanku api.
Chupumantaka kiyata kapishpami hampitakachuranchik.
kiyayana [kiyayana, kiayana] v. enconarse,
infectarselasheridas. Chukrishkakuna, chupukuna killu sanku apiyuk tukuna.
Chukrikamanaallihampishkmantakiyayashka.
kucha [kua, koa] s. lago,laguna,charco.
Maypipash allpa hutkukunapi achka tantarishpa tiyak yaku.
Kaykuchapikaachkachallwamitiyan.
Sin. Hita, walun, punza.
kuchayana [kuayana] v. inundarse, formarseunlago,charcooalgosimilar. Yapata
tamyakpi yaku huntashpa sakiriy.
Yalli tamyakpi kaypika manchanay kuchayashka.
Sin. Huntana, nuyuna.
kuchi [kui, xui, khui] s. chancho, marrano,cerdo,puerco.Chusku chakiyuk, suni
sinkayuk, raku millmayuk wiwa. Wirata, aychatapash kuk wiwa.
Kuchikapalantatamikushpawirayan.
kuchu [kuu] s. rincn. Maypipash sakirik

uchilla uku.
Puunakuchupimikullkitakatarirka.
2. s. esquina. Ishkay pirkakuna tantarina kuskapi sakirik uku.
Kanchakuchupitiyakun.
3. adv. allado,cerca.Imakunapash shukpa
manyapi tiyak.
Quitokuchupimikawsani.
Sin. 3 manya, kaylla.
kuchuna [kuuna] v. cortar. Imatapash pitina.
Wakramankarankapakkiwatakuchuni.
2.talar.Yurakunata pitishpa urmachina.
Llulluyuratakaamakuchunkichu.
Sin. 1 Pitina.
kuchuyarina [kuuyarina] v. acercarse.
Karumanta kimirina.
Yachanapunchakunakaamikuchuyarin.
Sin. Manyayana, kayllayana, kimirina.
kukawi [kukabi, kukawi, kukayu, kukaw] s.
fiambre,tonga,colacin.Yarkayta samachinkapak asha mikunakuna.
Minkapikatukuysamikukawitamimikunchik.
kukupa [kukupa] s. bhonegrodepecho
amarillo. Yana patpayuk, misishina awiyuk,
tutapi tun tun nishpa rikrata uyachik anka.
Kukupa awikamanchanayaymikan.
Sin. Apapa, kuskunku, pukunku.
kula [kula] s. cacaoblanco.Killu karayuk,
pukushpa paypa munayta urmak, ukupi
achka uchilla yurak muyukunata charik yura.
Kula muyumantamishkimikunatasurkuni.
Sin. Kila, patas.
kulla [gulya] s. martes. Ishkayniki puncha.
Wakin hampikkunaka kulla punchapi allita
alliyachin.
kullan [gulyan, guan] s. ss. taxo. Yapa sunita ankuyashpa wiarik yura, killulla mishki
murata aparik yura..
Kullantayuramantapaktankapakrini.
Sin. Takzu.
kullay suyu [kulyay suyu, kulya suyu] s. regin sur. Argentina llaktaman sakirik suyu.
Boliviallaktakakullay suyupimisakirin.
kullishtiti [kulytiti, kulyutitin] s. amz. pjarocarpintero. Chakirishka yurakunata tapsawan takashpa hutkuk pishku.
Kullishtitikasachapimikawsan.
83

kullki

kullki [kulyki, kuki, kulki] s. plata. Allpa


ukupi taririk achiklla yurak anta.
Warmitupullinakakullkimantarurashkami
kan.
2. s. dinero. Rantinkapak rurashka antakuna,
pankakunapash.
Ishkaychunkapankakullkitaapamuy.
kullpina [kulypina, kupina] v. dardenalgadas. Wawakunata sikipi makiwan waktana.
Kaynami paypa churitaka kuyashpa kullpirka.
kullu [kulyu, kuu, xuu] s. tronco. Yurakunata asha asha pitishka.
Yantatarurankapakmikullutakakuchurkani.
Sin. Putu.
kulluna [kulyuna] v. accinfallida.Munashka yuyayta mana paktachina.
Paytakatikushpamikullurirkani.
2.v.mutilar.Imatapash pitina, kuchuna.
Imanishpatakkanparukatakullurkanki?
kulta [kulta] s. pato. Yakupi wampuk, atallpashina pishku.
Pedrokakultatawampuchishpapukllan.
kulun [kulu] onom. trueno. Tamyakuk pachapi puyupura takarishpa tukyakshina uyarik.
Sinchi kulun uyarikpimi wawaka mancharirka.
Sin. Tulun.
kumal [kumal, kumar] s. amz. camote.
Uchilla lumushina allpa ukupi aparik anku
yura.
Kumalkamishkipashkachipashmitiyan.
Sin. apichu.
kumir [kumir] adj. colorverde. Mana chakishka, llullu kiwashina llimpi.
Yuyukakumir llimpiyukmikan.
Sin. waylla.
kumu [kumu] adj. scs. jorobado,corcobado.
Washa kunka tullukuna wakllirishpa kipishinata aparishka runa.
Manuelmashikauchillamantamikumu kan.
kumuna [kumuna] v. agachar, inclinar.
Tukuy ukkuta urayachina, tiyarikshina rurana.
Umataarmankapakallikumuna.
kunampu [kuna] s. amz. variedaddepalmera. Chillishina pankayuk raku yura.
Anti suyu wasikunaka kunampu panka84

wanmirurashkakunakan.
Sin. lukata.
kunan [kuna, kunu] adv. ahora,hoy,actual. Kay pacha rurakukta rikuchik shimi.
ukapayayakakunanmipuukun.
kunawaru [kunawaru] s. amz. variedadde
sapo pequeo. Waylla karayuk, yura hutkukunapi kawsak uchilla hampatu.
Wawakunakunawarutamaskashpapukllan.
kunana [kunana] v. aconsejar. Sumak yuyayta alli rimaytapash kuy.
Sawariypunchapikahatunyayamamakaalli
rimaykunawankunan.
2.s.consejo.Alli rimayta kuna.
Sawarinapunchapikahatunyayamamakaalli
kunaykunatakun.
kunchu [kunchu] s. s. residuodelachicha.
Sanku puchukay aswa.
Kunchu aswatamanamunanichu.
Sin. tikti.
kunti suyu [kunti suyu] s. reginoccidental,occidente. Mama kuchaman sakirik suyu.
Yunkallaktakakunti suyupimisakirin.
kunuk [kunuk] adj. caliente,abrigado. Mana
chiri kak.
Yunkallaktakakunukmikan.
kua [kua, khua, xua] s. snc. moco. Runapa, wiwapa sinkamanta llawsashina llukshik.
Wawapasinkamantakuatapichay.
kupa [kupa, xupa] s. basura. Imapash shitashka kak. Kupakawanumantikran.
Sin. uku, mapa.
kuri [kuri, kori] s. oro. Killu llipyakuk antashina.
Nambijallaktapikaachkakurimitiyan.
kuri kaspi [kuri kaspi] s. oro. rbol cuya
cortezaseusaparacurarelreumatismo. Puka karayuk, karamanta yawarshina llukshik
yura. Kara yanushka yakuta upyakpi tullu nanayta hampik.
Chukchuyunkuyhapikpikakuri kaspi yakuta
upyani.
Sin. Chukchu wasu.
kurikinki [kurikinki, kurikinge, kurikinga] s.
curiquingue. Urkupi kawsak umasapa sinchi
silluyuk, ankashina pawak pishku.
Ishkaykurikinki hawatayallikpimisawariyti-

kusHpAnA

yanatayachanchik.
kurpa [kurpa, kulpa] s. s. terrn. Rumiyashka allpa muru.
Sautarurankapakmiallpakurpakunataka
utuykallarin.
2. adj. enano,rechoncho. Rukuyashka uchilla runa.
Kurpa kashkamantamanapaktarka.
Sin. 2 Piruru.
kuru [kuru, xuru, khuru] s. gusano. Tullu
illak, chakisapa uchilla wiwa. Murukunapi, yurakunapi mirarik.
Pinkalakaaychakunapikurutachuran.
2. adj. amz. corto.Imapash kutulla kak.
Takshakpimikushmaka kuru tukushka.
kurumama [kurumama, kuruma] s. amz.
moscagrandequenopica. Kurukunata wachak hatun chuspi. Mishkikunapi, mikunakunapi, mapakunapi tantarik.
Mishkimankapikurumamakatiyarishka.
Sin. Pinkala.
kurunta [kuruda] s. tusa. Sarata ishkukpi
tullushina sakirik kaspi.
Chakishka kuruntawanmutitakayanun.
kururu [kururu] s. ovillo. Puchkata pillushka
rumpashina rikurik.
Puka,wayllakururukunatatantachini.
kururu [kururu] s. amz. pez pequeo de
franjasamarillasynegras.Yanawan killuwan
tullpurishkashina uchilla challwa.
Kururutamayumantaaychamuni.
kururuna [kururuna] v. ovillar. Puchkata pilluy.
Llamamillmamantapuchkatamikururuni.
kuruna [kuruna, xuruna, khuruna] v. agusanarse;apolillarse. Aychakunapi, muyukunapi,
shukkunapipash kurukuna mirarina.
Manahampishkapapakaachkatamikurun.
Sin. kuruyana, susuna.
kuruyana [kuruyana, xuruyana, khuruyana]
v. agusanarse;apolillarse. Aychakunapi, muyukunapi, shukkunapipash kurukuna mirariy.
Mana hampishka papaka achkatami kuruyan.
Sin. kuruna, susuna.
kuruyana [kuruyana, xuruyana, khuruyana,
kuruna] v. encogerse. Awashkakuna takshakpi uchilla tukun, kutuyan.

ukapawarakatakshakpimikuruyashka.
Sin. Kutuyana, kurullayana.
kusa [kusa] s. marido,esposo. Kuyashka
warmiwan kawsankapak sawarik kari.
Kanpakkusakaimashutitakkan?
Sin. Kari.
kusana [kusana] v. asar. Aychata, muruta,
shukkunatapash nina murupi chayachina.
Kunankakuyaychatamikusakuni.
kushi [kui, kusi] s. alegra,felicidad,dicha,
ventura; fortaleza, energa. Llakikuna illak
sumak kay.
Karu llaktamanta churi tikramukpimi kushi
tukuni.
2. s. amz. canas. Rukuyakpi umapi akcha yurakyana.
Kanpaumapikaamikushi wiashka.
Sin. sami.
kushilla [kuilya, kusilya, kuia, kusia]
adv. feliz,contento,alegre,dichoso. Llaki illak, mana llakirik.
Quitokitimantawasimankushilla tikrarkani.
kushma [kuma, kuma] s. especiedetnica,camisa,camiseta. Ukkuta killpankapak
rikra illak churana.
Kanpa kushmata takshashpa intipi chakichikun.
Sin. Unku.
kushni [kuni, kusni] s. humo,humareda.
Imatapash rupachikpi wakinpika yurak, wakinpika yanalla puyushina llukshik.
Wayllayantatarupachikpikayanakushnimi
llukshirka.
kushnichina [kuniina] v. humear. Imatapash rupachishpa puyushinata llukshichiy.
Kushitahapichunwamratakushnichirka.
kushniyana [kuniyana] v. tiznarse. Kushni
kakuwan imatapash yanayachiy.
Chawayantatarupachishpayanukpikushniyan.
kushparina [kuparina] v. sc, amz. patalear. Runakuna, wiwakuna chakita sinchita
kuyuchiy.
Kasillapuunki,amakushparinkichu.
2. molestar. Shayarishpa, tiyarishpa, kuyurishpa tukuykunata kushpachiy.
Yachakukwawakamashikunatakushparin.
kushpana [kupana] v. s. saltar, brincar.
85

kusHpi

Runakuna wiwakuna, pishkukunapash haytarishpa hawaman pawan.


Paykapampapi kushparka.
kushpi [kupi] s. peonza. muyuchinkapak
pukllana.
Wawakakushpiwanmipukllan.
Sin. piruru.
kuska [kuska] s. amz. puesto,lugar,direccin,sitio. Maypi kashkata, kawsashkata riksichik shimi.
Kaykuskapimiwasitarurasha.
Sin. tiyaskan, suyu.
kuskunku [kuskugu] s. sns. bho. Uchpa
patpayuk, misi awishina tutapi pawak anka.
Kuskunku wakakpikawauytiyachunninkunami.
Sin. Pukunku, apapa.
kutama [kutama] s. costal. Tulushina, imapash wakaychinkapak rurashka.
Atukka kutamapi urpita, yututapash
churashka.
kutashka [kutaka] s. harina. Murukunata
utukpi llukshik haku.
Kutashkatautkayanunki.
Sin. kuta, haku.
kutana [kutana] v. moler. Murukunata kutana rumiwan utuchiy.
Paykaapitarurankapakmisaratakutarka.
Sin. Chamkana.
kutichina [kutiina] v. contestar. Pipash,
maykanpash imata nikpi rimashpa tikrachiy.
Wawakunaukanishkatakutichirka.
2. devolver. Maashkakunata tikrachiy.
Maachishkallamataami kutichirka.
Sin. 1 Kutipana, tikrachina, rantimpana.
kutimpu [kutimbu, kutibu] s. amz. armadillogrande.Suni silluyuk, raku karayuk charapashina rumi washayuk, allpa hutkupi
kawsak wiwa.
Kutimpukaallpataaspishpaukumanchinkarirka.
kutimuna [kutimuna] v. retornar,regresar,
volver. Maymantapash kikin suyuman tikray.
Wakinkichwarunakunakakikinllaktaman
kutimun.
kutin [kuti] adv. otravez,denuevo,nuevamente.Chayllatatak ruray.
awasimankutin tikrakun.
86

kutsi [kutsi, kusi] adj. s. ligero,gil. Imatapash hawalla utka utka rurak runa.
Chayrunatakakutsi kakpimisawarirka.
2. amz. laborioso.Mana killa runa.
Paykakutsi kashpamiallikawsan.
Sin. 1 Utka.
kutu [kutu] s. bocio. Kunka punkirishpa
rumpashina wiak aycha.
Wawapakunkapi kutu wiashka.
2. s. s. corto.Imapash mana suni, kutulla rikurik.
Wawakakutu warayukmikan.
Sin. 2 kuru, kurulla.
kutu [kutu] s. amz. variedaddemono. Killu
millmayuk, sinchita kaparik sachapi kawsak
shuktak sami kushillu wiwa.
Sachapikututariksinkapakrini.
kutul [kutul, xatulu, katul, katulu] s. s. hoja
quecubrealchoclo. Sara kaspata pillurik
panka.
Chukllutantatakutulwanpillurka.
kutuyana [kutuyana] v. s. encogerse.
Awashkakunata takshakpi kichkiyashpa uchilla tukuy.
Ruwanaawashkatatimpushkayakuwansarukpiallikutuyarin.
Sin. Kuruyay, kurullayay, kurpayay.
kuwa [kuwa] s. amz. sapoquehabitaenrboles. Yurakuna hawapi kuwa kuwa nishpa
kaparik, mikuna hampatushina rikurik wiwa.
Kuwa hampatukayurapimikawsan.
kuwayu [kuwayu] s. amz. pjaronocturno
denominado huacharro. Muru patpayuk
uchilla pishku, tutalla llukshik, mikunkapak
mana alli.
Kunan tutamantaka kuwayumi yallita wakarka.
kuwayu [kuwayu] s. amz. sapo pequeo
comestible. awisapa uchilla rikrayuk kuwayu kuwayu nishpa kaparik wiwa, mikuypak
alli.
Kuwayu aychakamishkimikan.
kuna [kuna] v. dar. Ima charishkakunata
shukman karay.
Kanpashuyushkatakapaymankurkani.
Sin. karana.
kuy [kuy, kuwi, kowi] s. cuy,conejillodeindias. Wasi ukupi, uchilla, mishki aychayuk

kuzu

wiwa.
Intiraympicakuy aychatamikunchik.
kuya [kuya, koya] s. esposa del inka.
awpa kawsaypi inkapa warmi.
Inkapachapikashukkillapikuyakunaraymitarurakkarka.
kuya [kuya] s. amz.tipoderbolgrande.
Pillchi muyuta aparik hatun yura.
Kuya purupiyakutaapamuy.
2. amz. palmera para hacer bodoquera.
Chuntashina rikurik
hatun yura, pukunakunata rurankapak alli.
Pukunatarurankapakkuyataapamuy.
Sin. 1 pillchi
kuya (<*kuya) s. septiembre. Iskunniki killa.
Kuya killapika,Cotacachirunakunakakuya
raymitaruran.
kuyachina [kuyaina, xuyaina] v. seducir,
acariciar. Imallatapash huchachishpa mishki
rimaywan kimirayak tukushpa kakuriy.
Allishunkutarikuchishpakuyachirkani.
Sin. munachina.
kuyachina [kuyaina, xuyaina] v. darpalmadas.Pitapash makiwan waktashpa kuyay.
Tikramuk mashita paypa mamaman kuyachirkani.
kuyachina [kuyaina, xuyaina] v. s. amz.
regalodeahijadosasuspadrinos. Achikwawakuna imatapash achikyayaman karana.
Kusamankuyachiytakararkani.
kuyana [kuyana, xuyana, khuyana] v. s.
amar. Karipash warmipash tukuy shunkuwan
llakirina.
ukapayayakaallikuyawashka.
2. acariciar,mimar. Wawakunata, pitapash

ukllarishpa kushikuy.
ukapawawkitamikuyarka.
Sin. 1. llakina, munana.
kuyana [kuyana, xuyana, khuyana] v. regalar,obsequiar. Imatapash tukuy shunkuwan
karay.
Kaymishkimuyutakuyani.
Sin. Karana, kuna.
kuyaylla [xuyaya, kuyaylya, kuyaya, khuyaya] adj. snc, amz. bonito,lindo,amoroso,
hermoso,-a.Imakunapash sumaklla rikurik.
Kuyaylla millmayukllamawatarantimuni.
2. adj. ss., amz. triste,dignodelstima.Llakilla purik, llakinayakta rikurik runa.
Runakakuyayllamipurikushka.
Sin. 1 sumak, 2 llakilla.
kuytsa [kuytsa] s. sn. muchacha,seorita,
jovencita. Manarak sawarishka mallta warmi.
Chaykuytsakasumakyuyayyukmikan.
Sin. Wamra, chinunka, mallta, pasa.
kuyuchina [kuyuina] v. mover, menear,
mecer,batir,girar.Imakunatapash muyuchiy.
Apimankatarikushpaallialli kuyuchin.
kuyuna [kuyuna] v. moverse,agitarse. Imapash mana shuklla kuskapi tiyak.
Allpachukchukpimiwasikakuyurirka.
kuzu [kusu, kuzu, gusu, xuzu] s. gusano
grandesubterrneo.Hatun yurak kuru. Allpa
ukupilla kawsak ukata, papata mikuk.
Achkakuzukunatamiatallpamankararka.
kuzu [kusu, kuzu, gusu, guzu, xuzu] s. ss.
cinega,fango,pantano.Turu pampakuna,
urkumanta llukshik yaku.
Kuzupikuchikayaykushpapamparirka.

87

l
lalu [lalu] s. amz. tipodeplanta. Hatun pankayuk, yurak wikiyuk, shikshichik kiwa.
Wawakunalalu kiwawanpukllashpamakita
shikshichin.
lampa [lampa] s. pala. Llamkana hillay.
Larkatakalampawanpichani.
lampana [lampana] v. im. remendar.Churana llikirishkakunata asha llachapawan killpashpa siray.
Ruku yayakunaka paykunapa kushmakunata,allimantalampan.
Sin. Chupana, llachapana, putyuna.
lan [la] s. amz. rbolcuyaresinaesmedicinal. Balsa yurashina pankayuk, puka wikiyuk, yaku manyakunapi wiak hampi yura.
Lan yuratakahampikashkamantamiachkata
maskan.
lancha [laa] s. s. plagadeplantas. Tamyashina urmashpa yurapa pankakunata rupachik, llullu murukunata chakichik, ismuchik
utu tamya.
Kay yurata lanchami hapishka, chaymantamichakirikun.
Sin. Pitsik.
lanchana [laana] v. destruirplantasy/o
frutosporplaga.Tamya urmakpi tarpushka
yurakuna, murukuna, ismushpa, wakllishpa,
chakirina.
Kay llullu papa chakrataka achkatami lanchan.
Sin. Sulayana.
lanta [lada] adj. pa. turbio Tamyakpi turulla
tukushka yaku.
Urkutatamyakpikamayuka lantamitukun.
Sin. Sanku.
lapukyana [lapukyana] v.
estilarse,empaparse,mojarse. Churanakuna
shutunkakama yakuwan, tamyawan hukuyay.
Yayaka allpapi llankakushpa yallita lapukyarka.
Sin. mutiyana, hukuyana, zutukyana.
88

lapuna [lapuna] v. amz. doblar. Shuk kaspita hapishpa kumuchiy, suni churanakunata
patarichina.
Shuk
kaspita
winkuyachinkapakka
waskawanwatashpamilapunchik.
Sin. Patarina.
larka [larka, larga, rarka] s. acequia.Allpa
ukuta wachushina allashkata yaku purichun
rurashka, yakupa an.
Ayllullaktakunapika larkakunataka allitami
charinkuna.
larkana [larkana, rarkana] v. haceracequia.
Yaku purina anta allpa ukuta allay.
Chakishka allpakunapi murukuna pukuchunka,yakuantamiminkawanlarkanchik.
latsik [latsix, laix] s. amz. gusanoblanco.
Yurak, suni, au kuru.
Yachachikkayachakukkunamanyachachinkapakkalatsik kurutahapin.
laychu [layu] adj. ss. mestizo. Mana chaypurallatak, runawan mishuwan chapuymanta wacharishka runa.
Tawkalaychumiukanchikwantantarin.
Sin. Mishu, misti, tsala.
liklik [liglik, ligli] s. avequeanuncialalluvia.
Tamya shamuchun liklik liklik nishpa takik pishku.
allamitamyanka,liklik nishpapishkunaka
takikunmi.
linchi [lini] s. red. Kawpushka puchkapura
watashpa watashpa rurashka llika. Rumpawan pukllankapak, challwakunata hapinkapak rurashka.
Challwata hapinkapak Pedro mashika linchitarantikun.
linchi [lini] s. arbusto. Purun pampakunapi
wiak yura.
Mamaka linchi kiwata wiwakunaman
kuchun.
lisan [lisa] s. pajatoquilla. Uchilla pankasapa yura, muchikuta awankapak panka,
wasi katatapash rurarik yura.

luyu luyu

Manab marka warmikunaka sumak


muchikukunatami lisan pankawanruran.
lukarya [lukarya, ukarya] s. amz. variedad
desapo. Shuk uchilla hampatu puka pukalla
karayuk, tutakunapi lukarya lukarya nishpa
kaparik.
Lukarya hampatukatamyashamunataawpashpatakmikaparin.
lukata [lukata] s. amz. variedad de palmera. Chillishina pankayuk raku yura.
Pankakunaka wasi katata rurankapak alli.
Anti suyu wasikunaka lukata pankakunawanmirurashkakunakan.
Sin. Kunampu.
lukllikirina [luglyikirina] v. bo. buscarinsistentementehastaencontrar. Imatapash ashtawan kutin, kutin, hapinkakama mashkay.
MamaRosamashikakuchitachinkachishpa
lukllikirin.
Sin. maskapayana.
lukma [luxma, rukma] s. amz. tipodefruta.
Uchpa karayuk sacha muyu, siku mikuna
muru.
Siku wiwaka sumaktami lukma muyutaka
mikun.
lulun [lulu, ruru] s. huevo;testculo. Pishkukuna wachashka aycha tukuna muyukuna, karikunapa ullu sapipi warkuriyak
ishkay rumpashina aychakuna.
Wirayachunmikuchitakalulunta surkukunchik.
lumarisu [lumarisu, rumarisu] s. amz.
moco. Runapa, wiwapa sinkamanta llukshik
llawsa.
Wawapasinkamantalumarisutapichay.
Sin. Kua.
lumu [lumu] s. amz. yuca.Papashina allpa
ukupi pukuk, yunka llaktakunapi wiak muru.
Chawpipunchamikunatakaatallpatalumuwanyanunki.
lumucha [lumua] s. amz. guanta. Puka

millmayuk sacha wiwa, punchanashina lumuta mikuk.


Antisuyuayllukunakalumuchatamimikunkapakhapin.
lumu kuchi [lumukui] s. amz. sano. Suni
sinkayuk, karu karullapi suni akchayuk, kutu
chupayuk, kunka washa chawpipi pupushinamanta ashnak samayta shitak sachapi
kawsak kuchi.
Antisuyupikalumu kuchitakawasikuchukunapimiwiachinkuna.
lunchik [luik] s. amz. tipoderbol. Yurakta sisak, au pankayuk yura.
Lunchik yuraka anti suyu sachakunapimi
wian.
lunkuchina [lukuina] v. amz. cubrirlacabeza. Umata imawanpash killpay.
Wawatakapintuwanumatalunkuchin.
Sin. Tiyunkullina, killpana.
luntsa [lutsa] s. s. racimopequeo. Uchilla
watupi murusapa tiyak mallki, uchilla tika.
Kapuliluntsatapaktashpamikunchik.
Sin. Tika, putsa.
lupi [lupi] s. amz. pez pequeo. Uchilla
challwa rumi ukupi kawsak.
Lupi yaku aychataka kusashpami mishkichishpamikunchik.
lutsana [lutsana] v. estrujar;chupar. Imatapash rukakunawan sinchita charishpa kapina.
Antoniomashikachilinatalutsan.
Sin. Llapina, tsutsukina.
lutsu [lutsu] det. sc. puado. Imakunatapash maki huntakta hapina.
Shuklutsu sarataatallpakunamankaray.
Sin. Maki, tsutsuk.
luyu luyu [luyu luyu, liwliw] adj. amz. pintadocomoeltigre. Uturunku karashina tullpurishka.
Luyu luyu millmayukallkukaachkapiami
kan.

89

ll
llachapa [lyaapa, aapa] s.trapos,paal,
remiendo. Awashkakunamanta pitishka uchilla pintukunami, llullu wawakunata sikita pillunkapak rurashka.
Mawkachuranakunatakallachapakunatami
wawakunamanruran.
2. adj. mendigo. Imatapash mana charik
runa.
Llachapa runaka antakunata maashpallamikawsan.
Sin.2wakcha.
llachapana [lyaapana, aapana] v. s. remendar. Llikirishka churakunata tawka pintukunawan tinkishpa siray.
Ruwanataka achka kullki kashkamantaka
llachapankunami.
llachu [lyau, au] s. azadn. Suni kaspiwan manyapi patak hillaywan rurashka takllashina.
Sarachakratakallachuwanmihallmanchik.
llakana [lyakay] v. magullar,remellar,despellejar,descascarar. Aycha takarishpa chukrina.
Paykarumikunapiurmashpamakillakan.
2.v. trozar.Chukllukunata kutulkunantin yuramanta llukshichina.
Shuwakunamichukllutakatukuytallakashka.
3. v. ss.deshojar. Pankakunata anchuchina.
Wirunkapaknishpamisarapankatallakakun.
Sin. 1-2 Rawmana, lluchuna. 3 llushtina, rawchana, tipina, saklana.
llaki [lyaki, aki] s. dolor,sufrimiento,pena,
amargura,desventura,problema,accidente,
lstima. Nanariy tiyaymanta rimana shimi,
kuyaytapash nina shimi.
ukanchikka mama waushkamantaka
achkallakitamicharinchik.
llakinayak [lyakinayax, lyakinay, akinayax,
akinay] adv. expresin de lstima. Imatapash rikushpa shunkuta llakichik.
Shuk ayllu unkukpika llakinayaktami kawsanchik.
90

Sin. Kuyaylla.
llakina [lyakina, akina] v. sufrir,lamentar,
apenar,tenerpena.Nanayta charina
Kikinpawawakunatakaachkatamillakinchik.
2.amz.amar,querer. pitapash yuyashpalla
kawsay.
ukapawawataachkatallakikuni.
Sin. 2 kuyana, munana.
llakirina [lyakirina, akirina] v. entristecerse,
afligirse, tener pena, apenarse. Kushi illak
tukuy.
Pachamamaka runakuna wakllichishkamantaachkatamillakirin.
llakllana [lyaklyana, axlyana, agana] s.
amz. azuela.Uchillallachushina,kaspikunata
auyachinkapakanta.
Kaspitakallakllanawanllampuyachini.
llakllana [lyaklyana, axlyana, agana] v.
labrar,desgajar,esculpir. Kaspikunata, yurakunatapash auyachina, mallkikunata pitina.
PaykaApunchikpaawitakaspipillakllan.
llakta [lyakta, lyaxta, axta, agta] s. pueblo,
ciudad,comarca. Maypipash runakunapura
tantalla kawsana kuska.
Kichwarunallaktakunakaachkamikan.
2.s. nacin,patria,pas.Mama llaktayuk runakuna kawsana.
Ecuadorllaktakachinchaysuyushutiyukmi
karka.
Sin. 1 ayllullakta; 2 Mamallakta.
llaktana [lyaxtana, axtana, agtana] v. s.
regresarallugardeorigen. Maykan llaktamantapash kikinpa llaktaman tikray.
achullaktakunki?
2. amz. poblar. Mushuk llaktata ruray kallariy.
Karumantashamukrunakunakakaypichu
llaktarikun?
llakwarina [lyakwarina] v. almorzar.
Chawpi punchapi mikuy.
Kuyaychatapapantinmillakwarinchik.
llama [lyama, ama] s. camlido andino,

llAtAnAnA

llama; borrego. Millmasapa wiwa, aychatapash kuk.


Runallaktakunapikaachkallamatamicharinchik.
llama uhu [lyama uhu] s. coscoja, tos persistente. Tunkurita rawrachik unkuy.
Llama uhu hapikpichillchillyurawanhampinchik.
llaminku [lyamigu, amigu] s. s. variedad
de llama. Millmata kuk hatun wiwa.
Ushushina aparik.
Urkukunamantakallaminkupimiimakipikunatakaapachimunchik.
Sin. Chantazu, runa llama.
llamkana [lyamkana, lyakana, agana,
lyagana, akana] v. trabajar. Imakunatapash ruray.
Ayllullaktapikatukuykunamimakitakushpa
llamkanchik.
Sin. rurana.
llamkana [lyamkana, lyakana agana,
lyagana, akana, maki lyakana] v. tocar,
manosear, palpar, tantear. Imakunatapash
makiwan riksiy.
Piarikpikaamallamkaychu.
Sin. Kawina.
llampu [lyambu, ambu] adv. totalidad,
todos. Tukuylla ninkapak shimi.
Minkamanka llampullami shamunkichik.
Sin. tukuy.
llampu [lyambu, ambu] adj. liso.Imakunapash illak, llushkashka kaspi.
Llampu kaspiwanmipuunatakarurashunchik.
Sin. lluchka.
llampuna [lyabuna, abuna] v. cepillar,limar,pulir. Kaspipa mukukunata, chamkakunata anchuchiy.
Payka awana kaspikunatami kaynamanta
llampukun.
2. v. suavisarse,ablandarse. Imapash apiyariy, murukuna pukushpa apiyarina.
Timpuskayakupikapapakunakatukuyllami
llampun.
3. v. amz. enlucir. Pirka hutkukunata llutarik
allpawan chinkachishpa sakiy.
Ayllullakta wasikunataka yurak iskuwanmi
llampunkuna.

llantu [l adu, adu] s. sombra. Inti yayamanta pakak rupay illak.


Shaykushpakallantupisamapay.
2. tiniebla,oscuro. Yana tutashina inti yaya
mana achiklla rikurin.
Llantu tutakakpikaamallukshinkichu.
Sin. Amsa, phakna.
llapitukuna [lyapitukuna, apitukuna] v.
tenerpesadillas. Puuypi ayakunata rikushpa kaparina.
Paykayallitamikushpapuukushpakallapitukun.
Sin. nuspana.
llapina [lyapina, apina] v. aplastar. Imatapash itiy.
Wawamanpapatakarankapakllapiy.
2. sn. amz. apuar,estrujar. Imatapash maki
ukupi charishpa sinchita kapiy.
uuta llukshichinkapakka makiwanmi llapin.
llapitukuna [lyapitukuna] v. tener pesadillas.
Puuypi ayakunata rikushpa kaparina.
Paykayallitamikushpapuukushpakallapitukun.
Sin. nuspana.
llashak [lyax, aax, aag] adj. pesado.
Imapash ruku rumishina mana pankalla.
Kaypapaashankakayapallashakmikan.
2.det.s.mucho,bastante,harto. Yapa achkata ninkapak shimi.
Yayakallashak palantatamiapamurka.
Sin. 2 Tawka, manchanayakta, ashtaka,
achka.
llashana [lyaana, aana] v. pesar. Imatapash tupuna.
Kayruwanakipikallashakun.
llatan [lyata, ata] adj. desnudo. Churana
illak runa. Millma illak wiwa.
Kanpawawakunakallatanllamipukllarka.
Sin. Lluchu, llushti.
llatanana [lyatanana, atanana] v. desvestirse, desnudarse. Churanakunata anchuchishpa lluchulla sakiriy.
Wawakaarmankapakallimantallatanan.
2.  v. im. alzar el vestido hasta la cintura.
Churanata wiksakama hawayachiy.
Wayrakaanakutahawakamamillatanarka.
y

91

llAWAnA

Sin. 1 Llushtina, lluchuna.


llawana [lyawana, awana, lyawkana] v. sc,
amz. lamer. Imatapash kalluwan pichana.
Maykan wiwakuna kalluwanlla hapishpa mikuna.
Misikapaypamulutakamayllashkashinatami
llawashka.
llawsa [lyawsa, awsa] s. saviadelasplantas;baba.Yura karakunata purishpa llukshik
yaku.
Wakin yurakunamanta llukshik llawsaka
hampimikan.
2. adj. viscoso. Apishina tukushka yaku.
Svilapankamantallukshik llawsakahampi
yakumikan.
llawtu [lyawtu, lyaytu, awtu] s. corona,diadema.Patpakunamanta, sisakunamanta muyuchishpa rurashkata umapi pillurina.
Saraustakasumakllawtutamichurarka.
llika [lyika] s. amz. redparapescar. Challwakunata hapinkapak awashka hatun linchi.
Katunkapakmillikatakaawakuni.
llikchalla [lyixalya] adv. pa. a tiempo.
Imatapash chay pachallapitak ruray.
Mikukushkapillikchalla chayashkanki.
lliki lliki [lyiki, lyiki] adj. destrozado,despedazado. Imapash llikishka.
Wakcharunakalliki lliki churanakunatachurarishkakawsan.
llikina [lyikina, ikina] v. romper, rasgar.
Chawar karata, churanakunata, pankakunata, imakunatapash chawpishpa chillpina.
Wawakapukllashparuwanatakallikishka.
lliklla [lyiglya, iga] s. ss. rebozo. Warmikunapa hatun pachallina.
Kaykaukapawarmipallikllamikan.
2. s. rebozomatrimonial. Sawarik warmi rurarichun rurashka pachallina.
Sawariypakllikllatamaskakuni.
llikuy [lyikuy] s. amz. lorohablador. Arawshina rimak waylla patpayuk hatun pishku.
Runashinamillikuy pishkukariman.
llimpi [lyimpi, impi] adv. pa. Cuerdo,ensus
cabales. Tukuy yuyayyuk mana machashka.
Wawakunatayachachinkapakkaallillimpiwanmirinakan.
llimpina [lyimpina] v.pintar.Imallimpikunawan,tullpunawanpashshuyuy.
92

Tigua llaktapi runakunaka sumakta llimpikun.


Sin. tullpuna.
llipinshi [lypini] s. pa. pestaas. awi
hutku manyapi tiyak millmakuna.
Rosawarmikahatunllipinshitacharin.
llipyana [lyipyana, lyimpiyana, impyana,
iyana, impiyana] v. relampaguear,brillar,
resplandecer. Hatun tamyapi punchalla ninashina rikurik.
Achkatatamyakukpimi llipyakun.
Sin. Phalanina.
lluchka [lyuka, lyua, lyuka, uka, uka]
adj. resbaloso. Imakunapash yakulla llushpirinalla kak.
Wichayankunakatamyakpikaachkalluchkamitukun.
2. adj. liso.Ima kakpipash sumak llampushkami kan.
Wasichinkapakmarukullukamaylluchkami
kan.
Sin. 2 Llampu.
lluchkana [lyukana, lyukana, ukana,
ukana] v. resbalar,deslizar. Turu allpapi,
ima karakunapipash sarushpa chakikuna
llushpina.
Tamyapirumpawanpukllashpakalluchkanchikllami.
Sin. Llushpina.
lluchu [lyuu, uu] adj. desnudo, pobre.
Millma illak wiwa, churana illak runa.
Wawataka mana lluchullata charinachu
kanchik.
Sin. Llatan, llushti.
lluchunka [lyuuga, lyuuna] s. amz. camarn. Chillikshina rikurik wiwa.Yakupi sirik
rumi sikikunapi kawsak wiwa.
Chayhatunrumisikipikaachkalluchunkami
mitikushpatiyakun.
lluchuna [lyuuna, uuna] v. pelar,despellejarporcompleto.Muyukunapa karata llushtina, wiwakunapa karatapash surkuna.
Raymipikarankapakwakratalluchukunchik.
Sin. Llushtina.
llukana [lyukana, ukana] v. gatear. Kunkuriwan makiwanlla purina.
Mashipawawakaamillukan.
lluki [lyuki, uki] adj. izquierdo,zurdo. Ima-

llutArinA

pash allawka makiman sakirik.


Shukwawakalluki makiwanmipukllakkan.
Sin. ichuk.
llukllu [lyuklyu] s. grillo.
saltamontes. awpaman kutu chakiyuk, washamanka suni chakiyuk yurakunapi, kiwakunapi, kallpashpa purik chuspi.
Wawakunautkatapurichunkalluklluwanmi
chakipikakun.
Sin. Chilli, hiki, chipu.
llukshichina [lyuxiina,lyuxina,uxiina,
uxiina, ugina] v. sacar. Ukumanta kanchaman surkuy.
Tantanakuymanta allkukunata kanchaman
llukshichinchik.
Sin. Surkuna.
llukshina [lyuina, uxina, ugina] v. salir.
Ukumanta kanchaman riy.
Wasiukumantallukshimuni.
llulla [lyulya, ua] adj. mentiroso, falso.
Umachik runa. Imatapash yanka rimak.
Wakinpushakkunakallulla runakunamikan.
llullawawa [lyulyawawa] s. mueca, mueco. Imatapash wawashinata rurashpa pukllana.
Wawakasaytikunawanmipukllan.
llullana [lyulyana, uana] v. mentir,falsear.
Imatapash yanka rimana.
Wakinrunakunakatukuytallullan.
llullu [lyulyu, uu] adj. tierno,blando.Imakunapash hawalla, apilla, chayrak wacharishkalla.
Wachashkallawawapatullukallullumikan.
2. amz. frutoverde. Waylla murukuna, muyukunami.
Apyukallullu saratamimikushka.
llulluk [lyulyux,lyulyu] s. amz. retoo.Yurakunamanta, kiwakunamanta mushuk wiarik
pankakuna, mallkikunami.
Lumupallulluktaaswapichurankapakapamuni.
2. cogollo. Chuntakunamanta, lisankunamanta llukshik mushuk panka.
Shiwayurakallulluk illakkaachkayuyutami
charin.
Sin. 1 awi, mallki.
llumi [lyumi, umi] adj. s. duro, difcil de
cocer. Yanukpipash mana chayak, mana api-

yak murukunami.
Kayllumi papakamanayanurinchu.
2. adj. s. emperrado,aferrado.Imata yachashpa mana sakik.
Imataruraynikpipashllumi wawamikan.
Sin. 1 Akma, kaluk.
llunchina [uina, unina] v. snc. pintar.
Imatapash ima tullpuwanpash hawina.
ukamiwasitallunchikuni.
2. im. co. manchar. Imatapash, imawanpash
mapayachina.
Paymi ukapa churanataka tukuyta
llunchikurka.
Sin. 1. llimpina; 2 mapayachina, hawina, karkayachina, wikiyachina.
lluru [lyuru, uru, zuru] adj. amz. spero.
Ima karakunapash hutku hutkuyuk, hamchiyuk. Shuk llaktakunapi tsaka nishka.
Paykamuruunkuyhapishkamantami lluru
awitukushka.
Sin. sakra.
llushpina [lyupina, upina] v. resbalarse,
deslizarse.Turu allpapi, ima karakunapipash
sarushpa chakikuna itkariy.
Kayturuallpaantarikushpallushpirka.
Sin. Lluchkana.
llushti [lyuti, uti] adj. ss. desnudo. Churana illak runa, millma illak wiwa.
Millmatawiwakutarutukpikallushtimisakirin.
Sin. Lluchu, llatan.
llushtina [lyutina, utina] v. pelar. Ima karakunatapash anchuchiy.
Papatayanunkapakkakaratallushtinchik.
2. ss. despellejarporcompleto. Wiwa karata
anchuchiy.
Wakrawaukpikakaratakatukuytamillushtinchik.
Sin. 1-2 Lluchuna.
llutarina [lyutarina] v. acercarse,apegarse.
Maymanpash kimiriy, kuchuyay.
Wawakunakapukllanamanllutarin.
2. v. adherirse,afiliarse. Imapipash shukman
hapirina.
Tantanakuypikaukanchikpayuyaymanllutarirkakuna.
Sin. Kayllayana, kuchuyana, manyayana, kimirina.
93

llutAnA

llutana [lyutana, utana] v. pegarconsubstanciasadherentes. Hapiriklla llawsawan kimichina.


Kaypankakunatapirkapillutay.
2. tu. amz. juntar,unir. Ishkurishkata, pitirishkata, pakirishkata chayllapitak churashpa hapichina.
Kaykaspitachayshukkaspiwanllutani.
Sin. Tinkuna, tantana, hawina.
llutipa [lyutipa] s. pa. guabopequeo. Uchi-

94

lla pakay, yapa pakirik, yaku manyakunapi


wiak yura.
Chayhatunllutipa yurakatukuykunapakmi
kan.
lluya [lyuya] s. na. gaviota. Shuk kari atallpashina rikurik puka patpayuk hatun
pishku.
Sumaklluya pishkukaantisuyusachapimi
kawsan.

m
machakuy [maakuy, maakway] s. serpiente,culebra.Chaki illak llukarishpa purik,
kuykashina yapa suni wiwa.Sachakunapi
kawsak.
Machakuyka payta piachikpimi kanin;
chaymantamanapiachinachu.
Sin. amaru, palu.
machana [maana] s. borrachera. Hayak
yakuta upyakpi yuyay chinkariy.
Machaykaalliyuyaytachinkachikunkuymi
kan.
2. v. emborracharse,embriagarse.Machana
yakuta upyashpa yuyayta chinkachina.
Karullaktamantashukayllushamukpiraymishpamacharkani.
Sin. 2 Shinkayana.
machay [maay, mai, matsi] s. scs.
Cueva,gruta. Kaka uku payllatak kinrayman
utkurishka. Wasishina hatun uku.
Wakrakunakaruntumantamachaypipakaytukushka.
machin [main] s. amz. mico,variedadde
mono. Shuk uchpa millmayuk, tsala awiyuk
kushillushina sacha wiwa.
Shukmachintasachapirikurkani.
machka [maka] s. harina de cebada.
Wakin muru kamchata kutashka utu kuta.
Mishki yakuwan chapushpami  machkata
mikunchik.
machu [mau] s. amz. alimentoenvueltoen
hojasparacocer. Mikunata yanunkapak pankapi maytushka.
Mamakamachutayanukun.
makana [makana] s. chalina a colores.
Sumak tullpukunawan awashka pachallina.
Chaywaminsimakanatachuraripay.
makana [makana] s. amz. mazo. Wiwakunata wauchinkapak, makanakunkapak llakllashka kaspi.
Shuwatakamakanawanwaktarka.
makana [makana] v. pegar,golpear. Pitapash makiwan, imawanpash waktay.

Shuwakuktahapishpamakarkani.
maki [maki] s. mano,antebrazo. Pichka rukayuk rikra tukuri tullu. Imatapash hapinkapak alli.
Makiwanrurashkachuranatamichuranchik.
makipura [makipura] s. trabajorecproco.
Imatapash rantinpak kunakuy, ruranakuy.
Runakunaka makipurami allpakunataka
llamkanchik.
makiwatana [makiwatana] s. pulsera,
manillas.Makipi pillunkapak pallashka mullukuna.
Otavalo kuytsakunaka puka wallkawanmi
makiwatanataruran.
mallik [malyix, maix] adj. snc. sobrio,en
sano juicio. Yuyayyuk, manarak shinkayashka
runa.
Hatunyayakamallikmichayamun.
Sin. Mayllik.
mallik [malyix, maix] s. co. tipodehierba.
Shuk uchilla puzu kiwa.
Mallik kiwata sacha ukupi tarirkani.
mallina [malyina, maina, malina] v. probar,
saborear.Imatapash kalluwan mishkita,kachita yachay.
Yanushkamikunatamallirka.
Sin. kamana.
mallki [malyki, malki, maki] s. s. rama;
plantaengeneral.Yurakunamanta rikrakunashina wiashka pallka.
Yurapamallkitakamanapakinachukan.
Sin. Pallka.
mallta [malyta, malta] adj. mediano. Wiwa
kashpapash mana rukuchu.
Katuna pampamanta mallta kuchita rantimuni.
mallta [malyta, malta] adj. mediano; adolescente,joven. Runa kashpapash mana
rukuchu.
Mallta wawaka chayrak yachana wasipimi
yachakun.
95

mAmA

mama [mama] s. mam, madre, seora;


doa,matrona. Wawayuk warmi, sawarishka
warmi.
Mamatakakuyanamikanchik.
mamachanka [mamaanga] s. muslo.
Runapa, wiwapa raku utu aychayuk
chanka.
Wawakamamachankapimihaytarishpananachikun.
Sin. raku chanka.
mamaku [mamaku, mamagu]exp. s. muchachita, mujercita; expresincariosadirigidaalasseoritas. Kuytsakunata kuyashpa
rimay.
Mamaku, kanpayayakawasipichukan?.
2. amz. expresincariosaamadresymujeresadultas. Mamata, payamamata kuyaywan ninkapak shimi.
ukapa mamakumikanki.
Sin. Payaku.
mamakucha [mamakua] s. mar,ocano.
Allpa mamata yalli killpak yaku kucha.
Mamakuchapikaachkasamichallwakunami
tiyan.
Sin. hatun kucha.
mamallakta [mamaakta] s. pas,patria,
nacin.Tukuy hatun llaktapa shuti.
Colombiamamallaktapipashqichwarunakunakawsanmi.
Sin. Llakta, hatunllakta.
mamallaw [mamaau] interj. pi. amz. expresindetemorosusto. Mancharishpa kapariy.
Mayhatunkurumi,mamallaw!.
mamapuzun [mamapuzun, mama uspun]
s. estmago.Runapa, wiwapa ukupi mikushkakunata tantachik tulushina, raku chunchulliwan kimirayak wiksa.
Wakrapa mamapuzunka mishki mikuymi
kan.
mama tullu [mama tulyu] s. fmur. Mama
chanka ukupi tiyak suni tullu.
Mama tullutakaallitarikurayanamikan.
mama wiksa [mama wiksa] s. vientre. Wawatiyana.
Llulluwacharikpika,mamawiksa ukumanta
llukshin.
mana [mana, na] adv. no. Imatapash ama
96

ari ninkapak shimi.


Mana ukachaytakarurarkanichu.
manachu [manau, nau, mau] exp. no
escierto?,esverdad?.Shinachu karka nishpa tapuy.
Paymikaytakarurarka,manachu!.
mana-ima [mana-ima] det. Nada. Imapash
illak.
Mana-imata yachashpakamanarimanachu.
manapi [manapi, nipi] det. s. nadie.Maykanpash mana rikurikpi rimay.
Kunantutamantakamanapi shamurkachu.
Sin. Manapipash.
manapipash [manapipa, manapi, manapiwas, manapi, nipipa] det. s. nadie.
Maykanpash mana rikurishkata ninkapak
shimi.
Kunan
tutamantaka
manapipash
shamurkachu.
Sin. Manapi.
manarak [manarax] adv. todavano. Imatapash chayrakmi ninkapak shimi.
Manarak killkanatayachanichu.
Sin. Chayrak mana, amarak.
manchachina [manaina, manaina] v.
espantar,asustar,hacertenermiedo. Pitapash shunkuta chukchuchina.
Wawakunatakamanamanchachinkichu.
Sin. kallpachina.
manchanayana [mananayay, mananayay, mananay] s. miedo, espanto, susto.
Manchayta chariy.
Manchanayaymanta
ayapampamanka
manayaykunichu.
manchariy [manariy] s. espanto, susto,
miedo. Shunku chukchuy.
Puma rikurikpi, wawaka manchariymanta
kaparirka.
manchana [manana, manana] v. tener
miedo,espantarse,asustarse,atemorizarse,
temer. Millayta rikushpa, rurashpa, llaki
willayta uyashpa chukchuna.
Amayachaytamanchankichu.
Sin. Chukchuna.
manchu [manu] s. amz. insecto. Hapikpi
ashnakta ishpak uchpa karayuk chuspi.
Manchutakaamahapinkichu.
Sin. Apu.

mAsHAlli

manka [manka, maga] s. olla. Turu allpamanta rurashka puntushina, yanunkapak.


Allpamankapiyanushkamikunakamishkillamiyanurin.
manku [magu] s. amz. tipo de pjaro.
Yurak kiruyuk, killu sikiyuk, killu rikrayuk,
yana patpayuk, chuntata mikuk pishku.
Manku chuntamuyutamikushkarikurin.
mantakakiru [mantakakiru, mantakiru] s.
horcn,horqueta. Wasita rurakushpa chakllata sirichina kiru.
Amawayraapachunmantakakirupiukshatawatani.
Sin. pallka.
mantana [mandana] v. tender, extender.
Imatapash katay, chutachina.
Takshashkakunatamantanki.
manya [manya, mayan, mana] s. orilla,
borde,filo. Ima kashpapash tukuri kuska.
Manayakumanyatapurinkichu,urmankimi.
manyayana [manyayana, manayana] v.
s. acercarse. Maymanpash kimiriy.
Yakumanmanyayana.
Sin. Kuchuyana, kayllayana, llutarina, kimirina.
maa [maa] s. amz. bejucoamarradoen
forma circular. Waskata rumpalla rurashpa
watashka.
Maatawatashpachinchayurapisikashun.
maachina [maaina, maina] v. prestar. Imatapash tikrachichun nishpa shukman
kuna.
Kaya tikrachipashallami kullkita maachiway.
maana [maana] v. pedir,solicitar,pedir
prestado.Maykantapash imatapash kuway
nina shimi.
Minkapillamkankapakllachutamaamuni.
2.rogar,suplicar,invocar,rezar.Yanapachun
nishpa, tukuy shunkuwan muchay.
Kawsaypika urku yayata kuyarayashpami
maanchik.
Sin. 2 muchana.
maayachina [maayaina] v. amz. enrollarbejuco. Suni ankuta pillushpa rumpayachina.
Wamputa watankapakankutamaayachipay.

mapa [mapa] adj. s. sucio. Imapash karkayashka, mana takshashka, mana chuyalla.
Mapa umamikanki,utkaarmanki.
2. s. expresindedesprecio. Pitapash piaywan nina shimi.
Mishuka,mapa runanishpakamiwarka.
mapamari [mapamari] s.amz. sanguijuela.
Pala rikurik, yana washayuk, yurak wiksayuk,
turu kuchakunapi kawsak, yawarta tsunkak
palamaku.
Mapamari wiwakaantisuyukuchakunapimi
tiyan.
mapayana [mapayana] v. ensuciarse,
mancharse.Imakunapash turuyariy, kawiriy.
Wawakapukllashpamapayarka.
Sin. Karkayana, llunchina, hawina, wikiyana.
mara [mara] adj. nio, nia. Wachashkalla,
kawsay kallariy pachapi kak.
Kanpamarakawayrallamikallpan.
Sin. wawa.
marka [marka] s. provincia. Mamallaktata
rakishka kitikunayuk llakta.
Ecuadorllaktakaamiishkaychunkachusku
markayukkan.
markakmama [markakmama] s. madrina
debautizo. Chikan mama wawata markashpa shutichichik.
Paymi,ukapa markakmama kan.
Sin. Achikmama, achiku.
markakyaya [markakyaya, markaktayta]
s. s. padrino de bautizo. Chikan runa,
wawata markashpa shutichichik.
MashiIntimiukapamarkakyaya kan.
Sin. Achikyaya, achiku.
markana [markana] v. llevar en brazos.
Imatapash maki rikrawan mikllay.
Wawatamaytushpamarkay.
marku [marku] s. altamisa.Chillpishkashina
yana kumir pankayuk ashnak hatunlla hampi
yura.
Papaamaismuchunkamarku yuratamishitanchik.
masha [maa] s. yerno. Ushushipa kusa.
Kanpamashakaamawtayuyaytamicharin.
mashalli [maalyi] s. amz. variedad de
garza. Suni kunkayuk, suni chakiyuk hatun
yurak patpayuk pishku.
Mashallitakamanawauchinachukanchik.
97

mAsHAnA

mashana [maana] v. ss. solear, asolear.


Inti rupaypi ukunta rupakyarina.
ukanchikkatutamantaintipimi mashanchik.
mashi [mai, masi] s. s. compaero,amigo.
Riksishka kari, warmi runa.
Kanpamashitayanapakmirini.
Sin. riksik.
mashna [mana,mana, masna] pron.
cuntos?. Ima charishkakunata tapuchik
shimi.
Mashna llamakunatatakcharinki?
mashu [mau] s. s. murcilago. Pawashpa
purik ukuchashina rikurik, tutakunapi wiwapa
yawarta chumkak.
Mashukawakrayawarta,apyuyawartapashmitsumkan.
Sin. chimpilaku, tutapishku.
mashu [mau, masu] s. amz. tejn. Muru
millmayuk, muru chupayuk wiwa, achkapura
tantarishpa purik. 2 s. murcilago. Sin. chimpilaku.
Mashutachaypampapirikumuni.
mashuwa [mauwa] s. s. variedaddetubrculo. Ukashina killu muru, ashnaklla mikunayuk.
Mashuwatakahampipakrantinkuna.
maskana [maskana, makana] v. buscarel
sustentoolavida.Ima kawsaytapash, chinkashkatapash tapuna.
Tukuykunaallikawsaytamaskashun.
maskana [maskana, makana] v. investigar.Ima chinkashkatapash, yachaytapash tapuy.
Imatapash yachankapakka allita maskanchik.
Sin. Taripana.
mati [mati] s. mate. Imatapash wishinkapak
hatun pillchishina.
Kaymati huntaaswataupyachiway.
mawka [mawka] adj. antiguo,usado,viejo
(paraobjetos).Ima kashpapash payayashka,
wakllirishka tukurikukpashmi kan.
Mawka llachuwanchakmani.
Sin. Paya.
mawma [mawma, magma, maxma] s.
sncs. vasija grande de barro, tinaja. Yapa
hatun allpa manka, aswata pukuchik manka.
Mawmapiyakutahuntachirkani.
98

may [may] adv. s. muy,mucho;exageracin. Imatapash yalli hatunyachishpa nirik


shimi.
May karutapurimuni.
Sin. Yapa, ninan, yalli.
maykama [maykama]
pron. hasta
dnde?. May kuskakama nishpa tapuchik
shimi.
Maykama rikunki?.
maykan [maykan, mayxan] pron. cul?.
Imatak nishpa tapuchik shimi.
Kanpakllamakamaykantakkan?.
maylla [maya]adj. sns. sobrio,ensanojuicio. Tukuy yuyayyuk, mana shinka, mana
machashka runa.
Raymimantayayaka mayllamishamushka.
mayllakshunku [maya uku] adj. s. en
ayunas. Imatapash manarak mikushka,
chushak wiksa.
Yawarta
surkuchinkapakka
mayllak
shunkumirini.
mayllana [maylyana, mayana] v. lavar.
Tukuy mapata chuya yakuwan turuta anchuchina.
Kaymankatamayllapay.
mayma [mayma] adj. sn. inmenso. Yapa
hatun.
Napomayukamayma yakupimiyaykun.
mayman [mayman, maymun, mayma,
maymu] interrog. dnde?,adnde?. Tapuchik shimi.
Mayman rikunki?.
maypi [maypi] pron. en dnde. Llaktapa
kuskata tapuchik shimi.
Kanka maypitakkanki?
mayta [mayta, mayda] pron. pordnde?
Maykan kuskata tapuchik shimi.
Mayta purirkanki?.
maytu [maytu] s. envoltorio,envuelto. Imakunawanpash pillushka kipi.
Chaki nanakpi chillca  pankawan, maytuwanpashwaktarkani.
2. amz. paqueteatadoenhojas. Imatapash
pankawan pillushka kipi.
Maytutakaantisuyupimiyanunkuna.
maytuna [maytuna] v. enrollar,envolver.
Imatapash ukupi churashpa pilluna.
Wawatakaallitamaytunchik.

minkArinA

Sin. Pilluna.
mayu [ mayu] s. ro. Tukuy pacha hatun
anshinata purik yaku .
Tukuy mayukunapi wampuwan puriyta
ushanchikchu?.
Sin. Hatun yaku.
mayu (<*mayu) s. valctea.Hawapachapi
uushinasunian.
Mayupikaachkakuylluryukmikan.
Sin. kasa anku.
maywa [maywa] adj. snc. morado, lila.
Puka tullputa ankas tullpuwan chapukpi papa
sisashina rikurik tullpu.
Yachachikkamaywa sisataapamunkinirka.
Sin. Sai.
mayzana [mayzana, mayzina] v.ss.perder
elconocimiento.Uma muyushkashina unkuy.
Paytakairkirunakakpimimayzarka.
Sin. Shinkana.
michik [miix,miig,miex,mii] s. s. pastor,
-a. Punchanta wiwakunaman kiwata mikuchishpa purik runa.
Michik runaka llamakunata urkuman pushan.
michina [miina] v. s. pastar, pastorear.
Achka wiwakunata pampakunaman pushashpa mapa kiwakunata mikuchiy.
Wakinwawakunamillamakunatamichin.
mikllana [miglyana, mixllyana, migana,
mikana] v. s. llevaralgoenlafalda. Imatapash churashka punchupi, anakupi apana.
Papamuyutatupunkapakmikllakuni.
mikmichu [mixmiu] s. amz. variedadde
gaviln. Inti punchapi mik mik mik kaparishpa purik anka.
Mikmichu ankawakaktauyarkani.
mikuna [mikuna] s. comida, alimento.
Wiksa yarkayta anchuchik.
Minkapikaachkamikunamitiyan.
mikuna [mikuna] v. comer, alimentarse.
Yarkay richun mikunata millpuna.
Kunankatantatamikukuni.
mikya [mikya] interj. amz. expresindecortesadirijidoalasmujeres. Kusayuk warmita
ama shutipi kayankapak shimi.
MashiTamyakaamimikya kan.
millay [milyay, miay, milyi, milyik, milyig] adj.
malgenio,malhumorado. Piak runa, mana

alli shunkuyuk.
Wakinrunakunakamillay yuyaytamicharin.
millana [milyana, milyana. miana] v. asquear,repugnar,tenerasco;aborrecer. Imatapash ashnayta charik runa.
Runapura kashkamantaka  mana millarkachu.
2. amz. tener nusea. Kuynanayay, wiksa
waklliy kakpi mikushkakunata tikrachinayay.
Unkuymantakutinkutinmillarka.
millayana [milyayana, milyiyana, miayana]
v. enojarse,enfurecerse,malhumorarse.Alli
kashpa piariy.
Kanmillaykakpimimillayani.
Sin. Piarina.
millchina [milyina, milina] v. ss. expulgar.
Pikikunata, piliskunata umamanta, katamantapash chawsishpa anchuchiy.
Pikikanikukpimimillchikunki.
millma [milyma, mima, mima, wilyma,
ilyma] s. lana,vello,cerda. Runapa, wiwapa
karapipash akchashina tiyak.
Wawaparinrimanauyakpikallaminkumillmatamirinrihutkupisatirka.
millpuna [milypuna, mipuna, nilypuna, ilypuna] v. tragar. Mikunata, upyanata shimimanta wiksaman kachay.
Mishkimuyutawiksaukumanmillpurkani.
milluku [milyuku, miuku, ulluku] s. s. melloco. Llawsayuk, papashina allpa ukupi pukuk muru.
Minkamanrinkapakmillukutatimpuchipanki.
mimish [mimi, mismi] s. amz. encas.
Kiru sikipi tiyak aycha.
Kirukunallukshikpikamimishllamisakirin.
mincha [mina, mina] adv. pasado maana, traspasado maana. Kayapa washa
punchami kan.
Minchatakashamushaninkichu?.
Sin. Kayantin.
minka [minka, miga] s. trabajocomunal.
Ayllullaktapura tantarishpa llamkana.
Tukuykunamiminkamanrinakanchik.
minkachina [migaina] v. brindarposada,
hospedar. Kikinpa wasipi shuk kuchuta puuchun maachiy.
Kayakakikinpawasipiminkachiwanki.
minkarina [migarina] v. snc. hospedarse.
99

minkAnA

Shukpak wasipi puunkapak chayay.


Runapuraka kikinpa wasipi minkarin.
minkana [migana] v. pedirayudaaotro.
Shuktak mashikunata yanapachun maay.
Llaktamashimanwasitarikuchunminkarkani.
2. encargar, encomendar. Imakunatapash
shukman kushpa sakiy.
ChuranakipitaQuitollaktamanminkarkani.
mintalana [mindalana] v. comercializar.
Imatapash katuy, rantiy.
Otavalo runakunaka Europa llaktapipash
awashkakunatamintalanmi.
2.s.comercio.Imatapash katuy, rantiy.
Awashkakunapikaallimintalaymikan.
mirachina [miraina] v. multiplicar, acrecentar. Chayllatak tawka kutin yapachishpa
achkayachiy.
Kayyupaykunatamirachirka.
mirana [mirana] v. multiplicarse. Imakunapash ashtawan wachariy.
Shukwatapillakayllaktapikamirarkanchik.
2. s. propagacin,aumento.Imapash achka
tukuy.
Kaypikakuykunamantakamiraykunamirikurin.
mirka [mirka, mirga] s. peca. Aycha karapi
llukshik yana shuyu.
Chaywarmikaachkamirkayukmikan.
2. manchasdelrostro(pao).Yana sisushina
awipi llukshik.
Kanpauyapi mirka llukshishka.
misha [mia] adj. snc. dosfrutospegados.
Ishkay tinkirishka wiak murukuna, muyukuna.
Tipikushpamisha saratatarirkani.
2. amz. podrido. Ismushka muru, kuruyuk
muyu.
Misha saratatarpushkanki.
Sin. 1 Chapa; 2 ismu.
mishana [miana] v. s. competir, ganar.
Chayllatatak rurakushpa awpashpa tukuchiy.
Yachaykunapimishakuni.
Sin. Kamana, yallina.
mishki [miki] adj. dulce, fragante;
sabroso.Sumak ashnarik, mana hayak.
Mishki ukataukamankaraway.
100

2.s.pulquedecabuya. Chawar sapita hutkukpi wikishina llukshichik yaku.


Mishkita pukushkachawaryuramantaapamuni.
3. raspadura. Wiru yakuta timpuchikpi sinchiyashka rumishina muru.
Saraapipikamishkitachurarkani.
Sin. 1 chawcha.
mishkichina [mikiina] s. condimento. Mikunata sumakyachik kiwakuna, kutakuna,
shukkunapashmi kan.
Chawpipunchamikunatamishkichinawan
yanunki.
mishkichuspi [mikiuspi] s. abeja. Mishkita kuk chuspi.
Mishki chuspikasisakunatamishkitamaskakun.
Sin. putan chuspi.
mishkishimi [miki imi] adj. lisonjero.
Imatapash mishkilla rimak.
Chaywamrakamishki shimimikashka,paktarak.
mishu [miu, misti] adj. mestizo. Espaol
runawan, Abya-yala runawan tantarishkamanta wacharishka runa.
Tawka mishumi kay mamallaktapika kawsan.
Sin. laychu, tsala.
mishun [miun] s. herramientaparadeshojar.Atallpa chankamanta llukshichishka tullu.
Sarata tipinkapak rurashka tullu.
Mishunwanmisaratasumaktatipinchik.
Sin. Tipina.
misi [misi, mii, miu] s. gato. utu millmayuk, suni chupayuk, uchilla rinriyuk wiwa.
Ukuchata hapik, runakunawan kawsak.
Wawamisimanmikunatayanushpakaranki.
mita [mita] s. poca,perodo,edad.Tukuykuna kawsay pacha.
Chay mashika ukanchikpa mitamantami
kan.
Sin. pacha.
mitayu [mitayu] s. amz. carneahumada.
Kushniyachishka aycha.
Mitayu aychatayachachikmankararkani.
mitayuna [mitayuna] s. amz. irdecacera
ypesca. Sachaman wiwakunata hapinkapak
riy.

munAnAyAy

awpaWaomashikunakasachapillamiwiwakunatamitayushka.
Sin. Purina.
mitikuna [mitikuna] v. huir,fugarse,esconderse. Maymanpash rishpa pakakuy.
Ushushikamanasawarinatamunashpamitikurka.
Sin. pakakuna.
mitsa [mia, mitsa, mia] s. verruga. Chaki
aychapi, maki aychapi wiak muyushina.
Chay uchilla wawapa makipika mitsami
wiakun.
Sin. Chimpi, michamuyu.
mitsak [miak, mitsak, mitsax, mitsa, misa]
adj. varo, -a, mezquino, miserable. Karanata manallatak munak runa.
Chayrunakamitsakmikashka.
mitsamuyu [miamuyu, mitsamuyu, miamuyu] s. verruga. Chakipi makipi wiak muyushina.
Chay uchilla wawapa makipika mitsamuyumiwiakun.
Sin. Chimpi, mitsa, micha.
mitsana [mitsana, misana, miana] v. mezquinar; defender. Imatapash mana karay.
Makanakuypi kishpichina.
Intiraymipikaaswataamamitsankichu.
miyu [miyu] s. veneno.Wauchina hampi.
Shanshimuyukamiyumikan.
miyuna [miyuna] v. envenenar,contaminar.
Wauna hampita upyashpa wauy.
Imaachkallakikunatacharishpapash,rimarinami,amamiyunkichu.
2. s. contaminacin.Imawanpash mapayachiy.
Antillaktapikamaytapashmiyuymitiyan.
Sin. 1 Hampirina.
muchana [muana] v. besar, respetar,venerar. Shimipura tantachiy.
Kuyashkamanta,llakishkamantapaytamuchani.
2. adorar,invocar. Apunchikta, apukunata
kuyay.
Iikkunakaapunchiktayanapachunnishpami
mucharka.
Sin. 2 maana.
mukawa [mukawa] s. amz. vasijadebarro
para bebida. Turu allpamanta rurashka

manka, sumak shuyuyuk. Aswata upyankapak mutsurik.


Mukawatakashitashpapakishkanki.
muklupuna [muxlupuna] v. amz. hacergrgaras. Yakuta amullishpa kunkakama kachashpa, kutinllatak tikrachishpa shitay.
Wayusatakashtushpamuklupuni.
muku [muku] s. articulacin,nudo. Ishkay
tullupura tantarik amuklla yurak sinchi aycha.
Imamantachari, maki mukumi achkata
nanan?
mukuna [mukuna] v. sn, amz. mascar,masticar.Kiruwan mikunata utuna.
Sarakamchatakaallitamimukunki.
Sin. Kaskana, kashtuna, akuna.
mullapa [mulyapa] s. envoltorio;nudo,envuelto;racimo. Kullkita watanami.
awpayayakunakamullapapimikullkitawakaychikkarka.
mullchi [mulychi] s. amz. rbolsilvestrecon
fruto. Muyuyuk sacha yura. Pishkukuna mikuna muyuyuk.
Wakamayuka mullchi muyutamikun.
mullu [mulyu, muu] s. cuenta de collar.
Kunkapi, makipi churarinkapak rurashka wallka murukuna.
Otavalumantamullutarantimuni.
Sin. Wallka.
mullu (<**mulyu) s. Marte. Intipa ayllupi tiyak
rumpu.
mulu [mulu, muluku] s. ss. plato. Mikunata
churankapak rurashka kallanashina rikurik.
Apitakaantamulupichukararka?
munachina [munaina] v. hacer antojar.
Imallatapash rikuchishpa mana karay.
Amaukapawawamanmishkitamunachinkichu.
munanayak [munanayax, munanayag,
munanayak] adv. hermoso,bello,lindo. Imakunapash sumak rikurikta ninkapak shimi.
Chayurkupikarasukamunanayaktamirikurin.
Sin. munanayay, sumak.
munanayay [munanayay] adv. hermoso,
bello, lindo. Imakunapash sumak rikurikta
ninkapak shimi.
Chay urkupika rasuka munanayaytami
rikurin.
101

munAnA

Sin. munanayak, sumak.


munana [munana] v. querer,desear,antojar,aficionar,tenerdeseosdealgo. Imatapash
tukuy
shunkuwan
charinayay,
rikunayay.
Paykachaywarmitakuyankapakmunarka.
2. amar. Karipash, warmipash llakiy, tukuy
shunkuwan kuyana.
Paytamitukuyshunkuwanmunani.
Sin. 2 kuyana, llakina.
munchi [mui] s. ss. ave,pjaro. Tukuy
pishkunapa shuti.
Wamra
kashpaka
munchikunata
hapirkanchik.
Sin. zhuta, pisku.
munchi [mui] s. co.variedaddeplanta
subtropical.Wasi uku mapa kakpi pichankapak pankalla yura.
Wasikanchatamunchiwanpicharkani.
muntiti [munditi] s. amz. pavo nocturno.
Punchayakpi titiri titiri kaparik hatun sacha
pishku.
Muntitikatutamipawashpapurin.
Sin. Waturitu.
munzira [munzira, munza] s. bo. constelacin. Hawa pachapi anshina achka kuyllur
rikurin.
Mashnamunzira tiyashkatamanayachanchikchu.
muray (<**muray) s. hora. Punchapa ishkay
chunka chusku rakishka kak.
Ecuadorllaktapka,wakinpachapika,sukta
muraypiintimirikurin.
murintu [murindu] s. amz. variedad de
sapo. Hatun muru, puka karayuk, pur pur nik
mikuna hampatu.
Chaywaykupimurintu wakakun.
Sin. Puy.
muriti [muriti] s. amz. palmeraconfrutocomestible. Hatun pankayuk, chuntashina muyuyuk, turu pampakunapi wiak yura.
Turupampapimuriti yuratarikurkani.
muru [muru] s. s. fruto. Tawka yuramanta
wiarik muyu, ashtawanka sisatukuk.
Saramurukunatawayrachini.
Sin. muyu, awi.
muru [muru] adj. bicolor:depintasnegras
conblancas. Puma karashina tullpurishka wi102

wakunapa kara.
Muru wakratamiraymipikawauchirkanchik.
muru-unkuy [muru ukuy] s. viruela,sarampin.Puka murukunawan aychata katak
wakinpika wauchik unkuy.
Wakin llaktakunapika muru-unkuyka a
chinkarirkami.
mushuk [muuk, muux, muu, musuk] adj.
nuevo(objetosytiempo). Imapash chayrak
llukshirishkalla, manarak riksishka, kallarishka, churashka kak.
Mushuk punchuwanraymimanrirkani.
muskuna [muskuna, nuskuna] v. soar.
Puukuy pacha imakunatapash mana usharinata rikuy.
Kunantutakaimatatakmuskurkanki?
muspa [muspa, mupa] adj. s. torpe,tonto,
imbcil,ingenuo,zonzo,idiota,bruto,bobo.
Mana imatapash ushak, mana yachak runa.
Yayakallakitarikushpamuspalla tukurka.
Sin. Upa, upayashka.
muspana [muspana] v. tontear. Rimak kashpapash apash upa tukuy.
Rikchariy,amawawashinamuspakuychu.
muspayana [muspayana] v.
enmudecerse, embobarse, anonadarse.
Mancharishkashina sakirina.
Wawaka raymipi supaytukushka runata rikushpakamuspayan.
Sin.upayana.
musyana [musyana, misyana] v. amz. preveer. Imatapash a paktarinata yachay.
ukapayayashamunataami musyarkani.
mutilun [mutilun] s.amz. tortugaterrestre.
Kutu chakiyuk, allpapi llukashpa purik, kaspishina sinchi karayuk, sachapi kawsak yawati.
Llullumutiluntahapimuni.
Sin. Yawati, tsawata.
mutiyana [mutiyana] v. amz. estilarse,empaparse,mojarse. Churanakuna shutunkakama yakuwan, tamyawan hukuyana.
Yayaka allpapi llamkakushpa yallita mutiyarka.
Sin. Lapukyana, hukuna, zutukyana.
mutki [mutki] s. olfato. Tukuy kawsak kuyurikkuna ashnayta riksik yuyay.
Runakunakamanawiwakunashinamutkita

muyunA

charinchu.
mutkina [mutkina, muxtina] v. oler. Sinkawan samayta aysashpa, ima samaytapash
riksina.
Paywarmikamaysumakashnakyakutami
mutkirka.
mutul [mutul, mutulu] s. amz. cartlago.
Tullu mukukunapi tiyak amuklla tullu.
Joswawamitikrashpamutulpiwaktarirka.
mutulu [mutulu] s. amz. serpiente matacaballo. Uchpa tullpuyuk hatun machakuy zar
zar nishpa tutakunapi wakak.
Chaysachapimimutulukatutapiwakarka.
muya [muya] s. huerta, potrero,pastosescojidos. utu wayllalla yura, mana yapa
hatun, achka yakuwan wiak kiwa pampa.
ukanchikka wakrata muyapimi michinka-

pakrinchik.
muyan muyan [muya muya] adj. amz.
frutodesagradable. Wakin chuntata, mikukpi
shimita shikshichik muyu.
Muyan muyan chuntatamikurkani,chayka
shimitashikshirka.
muyu [muyu] s. semilla,pepa,grano. Raku
raku murukunata tarpunkapak akllashka
muru; wianalla muru.
Papamuyutatarpunkapakakllakuni.
muyuntin [muyudi, muyudi] adv. alrededor. Imakunatapash muyushpa tiyak.
Wasi muyuntintami sisakunataka tarpurkani.
muyuna [muyuna] v. girar, dar vueltas alrededor. Pirurushina puriy.
Kushpika,utkallamuyun.

103

n
nanakllakana [(<*nanakllakana)] v.abundar.Muyukuna, mikunakuna, churanakuna,
imakunapash achka tiyay, achka tukuy.
ukapachakrapiachkapalantaminanakllakan.
Sin. kamana, usuna.
nanakyana [nanaxyana, nanakyana, nanagyana] v. sn. resentirse,enojarse,encapricharse. Rimashkamanta, piashkamanta
shunkupi nanarina.
Paypashutitahapishpallullakpika,paykananakyanmi.
Sin. Impayana, piarina.
nanampi [nanambi, nanabi] s. amz. bejuco. Suniyashka waska yura, pallkapi wiak.
Tiyarinatakananampi ankuwanmirurashka.
nanarina [nanarina] v. arrepentirse,tener
remordimiento, dolerse. Runapura mana
allita rurashkamanta llakiriy.
Mamakapaypakuyashkachurikarullaktamanrikpikaachkataminanarin.
nanay [nanay] s. dolor. Aycha ukku unkuriy.
Umananaywanllakillamikan.
2. v. doler. Imatapash yapa rurakpi aycha
unkuriy.
Yapapurishkamantachakikayapatananawan.
napana [napana] v. na. estarencelo,estar
en poca de apareamiento. Warmi wiwakuna, kari wiwanayachiy.
Wakrakakaypunchakunakanapakun.
Sin. Salinana.
napaykuna [napaykuna, napana] v. saludar.Maypipash, piwanpash rikurishpa makita
kushpapash rimariy.
Kankunatatukuyshunkuwannapaykuni.
nina [nina] s. fuego,candela.Yantata rupachikpi kunuklla punchakllapash rikurik.
Papata yanunkapakka ninatami mutsurinchik.
Sin. rupay.
ninan [ninan] adv. s. muy,mucho;exage104

racin.Imatapash yalli hatunyachishpa nirik


shimi.
Ninan karutapurimuni.
Sin. Yapa, may, yalli.
ninanta [ninanta, ninanda, ninandax] adv.
im. amz. agusto.Imatapash yapata, achkata
rikuchik.
ukapawasipikaninantamimikumuni.
ninanta [ninanta] adv. Rapidsimo,veloz.
Utka ruray.
Yachanawasimankaninanta kallpashpapaktarkani.
Sin. Utka.
nitkana [nitkana, nixtana, niktana, nitixana,
iktana, mitkana] v. tropezar. Purikushpa
chakiwan takarina.
ukakakayanpiminitkarkani.
nina [nina, ina] v. decir. ukapa yuyayta
shukman uyachinkapak rimana.
Sumakyuyaytamiwawamannini.
2. v. forma verbal auxiliarparaexpresaronomatopeyas. Rimaypi uyarishkakunata churay.
Tamyakpikasinchitamikulunnin.
nuna [nuna] s. alma,espritu.Samayshina
sinchiyashka mana rikuypak kak, mana
hapiklla kak.
Sachallaktapika,chikannunamipurin.
Sin. Aya, samay.
nuspa [nuspa] s. pa. bromista. Imatapash
asichinkapak rimashka.
Imatanishpapashnuspa runakatukuytaasichinllami.
Sin. asichik.
nuspana [nuspana, muspana] v. tenerpesadillas. Puuypi ayakunata rikushpa kapariy.
Paykayallitamikushpapuukushpakanuspan.
Sin. llapitukuna.
nuya [nuya] s. variedaddehaba.Shuk habasshina muru.

nuyunA

Llullunuyukamishkimikuymikan.
nuyuna [nuyuna] v. s. inundarse.Yapa tamyakpi achka yaku huntay.
Achkayakushamukpichakakanuyurka.
2. v. s. remojarse,humedecerse.Sinchi murukuna utka yanurichun nishpa yakupi chu-

ray.
Sarakayakupiurmashpanuyun.
3.v. desleirse,derretirse. Imakunapash yakuyay.
Kachipiyakuyaykushpakatukuyminuyun.
Sin. 1 kuchayana; 2 Huntana, hukuyana.

105


a [a] adv.ya,alinstante. Ari ninkapak ranti
shimimi kan.
a llaktamantashamunimi.
achak [aax, aak, aa, aix] s. ss.
plantamedicinaldefloramarilla.Killu sisayuk, pampakunapi wiak uchilla kiwa. Rupay
unkuyta hampik yura.
Unkuytahampirinkapakkaachak kiwayakutaupyanchik.
aka [aka, axa] adv. antes. Yallishka pachata rikuchinkapak shimi.
Wasipikaakamipurikurkani.
akalla [akalya] adv. recin,hacepoco.
Kunanlla pacha ninkapak shimi.
Kanpayayakaakallamikaymantarirka.
akarina [akarina, axarina] v. atormetarse,lamentarse. Ima llakikunamantapash
shunkupi nanarina.
Paypawarmiwaushkamantaachkatamiakarin.
Sin. nanarina.
akchana [axana, agana] v. peinar.
Akchata allichinkapak akchawan llampuy.
Akchatayakuwanhukuyachishpaakchan.
alla [alya, aa] adv. casi,yamismo,enseguida. Imatapash utkarinmi nina shimi.
Pachamamakamanaallikamakpikaallami
achkatallakichinka.
an [a, ampi] s. camino,sendero,va.
Maymanpash purishpa chayankapak rurashka.
Kayantakatishpamiurkumankachayanki.
aa [aa] s. hermanaahermana. Chay
mamamantallatak wacharishka ushushipura
nina shimi.
Paymiukapakipaaa kan,Maranirka.
au [au] adj. delgado. Imapash ashtawan chusulla. Runawarmikunapapuchkaka
achkaaumikan.
atak [atak, atax, ata, atag] interj. expresinprohibitivacuidado!.Ama chayta ruraychu ninkapak shimi.
106

Amatamyapirinkichu,atak urmankiman.
Sin. paktarak.
awchi [awi] adj. punta,agudo,aguzado.
Imapash kasha, yawri umashina kak.
Shuarkunapawachikaawchimikashka.
awi [awi, abi, iwi] s. ojo,vista. Runakunapi, wiwakunapi tukuyta rikuk.
Rukuyakpikaawikaawsatamirikun.
2.s. cogollo. Yurakunapi, kiwakunapi chawpimanta llukshik llullu panka.
Yakuta,wanutachurakpikayurapaawika
sumaktamiwian.
3.cara,rostro. Shimi, sinka, rinri, tirkutapash
charik, shuk llaktakunapi uya shutiyukmi kan.
Runakunapaawikakushillamikan.
Sin. 2 llulluk, 3 uya.
awpa [awpa, apa] adv. antiguo, remoto;adelante. Kawsaykuna kallarik pacha.
Runakunakaawpa yayakunapakawsayta
katinakanchik.
awpak [awpax, awpak, awpag, awbug] adv. delante, primero, delantero, predecesor. Imakunapash payrak tiyak, mana
washaman sakirik.
ukapaawpakpimillamakunatarantirka.
awpana [awpana, apana] v. adelantarse,anticiparse. Imapipash shukta yallishpa ruray.
Yachachikkahatunantaawpakun.
awsa [awsa] adj. ciego. Mana awiwan
rikuyta ushak, awi wakllirishka.
awsa awitukushpakaachkallakimikan.
irak [irak, nirak] comp. Clase,variedad.
Kayka chayshina rikurikmi kan nishpa rimay.
Kaysisakaamankayirakmikan.
Sin.sami,-shina.
itina [itina, nitina] v. oprimir,apretar,apachurrar, comprimir, hacer presin, apiar,
agolpar,atracar,embutir. Imatapash sinchita
llapiy ama wakllirichun.
Chaychuranakunaamawayrapirichunrumiwanitin.

utunA

uka [uka, uxa, ux, uku] pron. yo. Kikin


shutipa ranti ninkapak shimi.
ukakakaypimikawsani.
ukanchik [ukanix, ukanik, ukunik,
ukunig, ukunix, ukuni, kwanchik] pron.
nosotros. ukawan shukkunawanpash tantalla kashkamanta rimana shimi.
ukanchik allikawsankapakkaallimikuyta
mikunakanchik.
uku [ugu] adj. soso,desabrido. Mana
kachita, mana mishkita charik mikuna.
Kachiillakmikunakaukumikashka.
2. tu. empalagoso.Yapa mishkiyuk.
Kaymikuykauku mikuymikan.
Sin. 1 Chamuk, chamcha.
uku [uku] s. basura,residuo,aserrn. Imapash shitashka, sakirishka kak.
ukukawanumantikran.
uu [uu] s. lechematernahumana. Warmikunapa chuchumanta llukshik yurak yaku,
mikuypa may alli.
Llulluwawakamamapa uutamichuchun.
uukina [uukina] v.s.
guardaralgoenelceno. Imatapash chuchupi
allichina, wakaychina.
Kullkitaallialliuukinki.
usta [usta] s. princesa, reina soltera.

Tawka kuytsakunamanta akllashka sumak


warmi.
Saraustaka,maysumakwarmimikan.
utku [utu, uxtu, utuxu] s. cerebro,
seso. Runakunapa, wiwakunapa uma tullu
ukupi tiyak yurak api.
Tarukaumapikaachkautkumitiyan.
2. s. mdula. Tullu ukupi tiyak wira api.
Ruku yayakuna chiri unkuywan  nanachikpika wakra utkuta ninapi kunukyachishpamikakun.
Sin. 2 Chillina.
utu [utu] s. amz. plantaquedafruto. Mishki mikunata aparik kiwashina uchilla yura.
Antisuyumanrishpakaututamimikunchik.
utu [utu] adj. pulverizado,suave. Ima murukunapash kutashinami kan. Chukllutantata
rurankapakkaututamikutanchik.
2. adj. ss. na. pequeo.Imakunapashyapa
uchilla.
Sachapikautu kiwakunakaashallamitiyan.
Sin. 1 kapya, api, llampu; 2 chusu, wawa,
uchilla, hamchi.
utuna [utuna] v. pulverizar,suavizar,refinar. Imakunatapash kutatashina ruray.
Yayakaukatatarpunkapakmiallpatautun.

107

p
pacha [paa] s. mundo, espacio, naturaleza;ecosistema.Tukuy mashna wiay, kawsay kay.
Kayallpapachapillatakkawsanchik.
2. poca,tiempo. Imakuna, runakuna kawsay mita.
Chayrunakaukanchikpapachamantakashpapashrukumirikurin
Sin. 1. pachamama; 2 mita.
pachak [paak, patsax, patsak, patsag,
pasak] num. cien,ciento. Chunka kutin chunkachikpi tukuk yupay.
Shukapiwtapachak kullkipimikaturkani.
pachakamak [paakamak] s. dios.Wakin
runakunapa yuyaypika tukuyta ushak, kawsayta kuk, wiaypak kawsak.
Wakin runakunaka pachakamakta yupaychashpamisumaktatushurka.
Sin. Achillikyaya.
pachallina [paalyina] s. Ima puchkawanpash awashka, warmipa washata pillurina.
Kusakapachallinatawarmipakmiawan.
pachamama [paamama] s. hbitat, naturaleza, medio ambiente, ecosistema. Tukuy
tiyakpa tiyana.
Pachamamaka yurakuna mana tiyashkamantallakitukun.
Sin. pacha.
pakarichina [pakariina] v. amz. alumbrar,
daraluz.Chichu warmi wachariy.
Rosa mashika  wachana wasipimi pakarichirka.
Sin. Wacharina, mirarina.
pakarinmikuna [pakarinmikuna] v. desayunar. v. desayunar. Tutamantapi mayllak
shunku kashpa ashallata mikuy.
Mashikallamkanamanrinkapakkaachkatami
pakarinmikun.
Sin. chinchina, Shunkuna, shunkunchina.
pakarina [pakarina] v. amanecer. Inti llukshinkapak achikyashpa punchayay.
Hatunmayupichallwakukpipakarirka.
108

2.trasnochar. Tutapi mana puuy.


Shuwatachapashpapakarirkani.
pakana [pakana] v. ocultar,esconder. Ima
kashpapash mitikuy.
Kuchitakaamaunkuchunwasiukupipakarkani.
pakay [pakay] s. sns, amz. guaba. Mishki
mikunata kara ukupi charik, yana muyuyuk
hatun purutushina.
Juanchukatulupipakaytapallankapakrirka.
Sin. Kachik.
pakcha [paxa, phaxa, faxa] s. fuentede
agua, chorrera, cascada. Allpa ukumanta
llukshik, kaka urmak yaku.
Unkushka wawataka pakchapimi armachirka.
Sin. 1 taski.
paki [paki, phaki, faki] adj. pedazo,rotura,
fractura; fraccin (quebrado en matemticas).Llikishka, utuyachiska, chiktarishka.
Paki lumutakuchimanshitay.
Sin. piti, chawpi, iki.
pakina [pakina, phakina, fakina] v. pedacear,romper,quebrar,fracturar,dividir. Imatapash tawkapi utukshina pitiy.
Yayakawasitachupakishka?
Sin. Pitina.
paklla [paxlya, paka] adj. amz. despejado,
claro. Sachapi yurata, kiwata pitikpi chushak
punchaklla sakirina.
Paklla pampatayallimuni.
pakllana [paxlyana] v. amz. despejar;dejar
algoaldescubierto. Sachapi yurakunata kuchushpa chushakyachiy.
Saratatarpunkapaksachatapakllarka.
Sin. paskana.
pakta [paxta] adj. amz. concluido, terminado,finalizado. Imatapash tukuchinkakama
llamkay.
Yachaytakapaktamikan.
Sin. Tukurishka, tukuchishka.
paktachina [paxtaina] v. igualar,comple-

pAllA

tar. Imatapash tuputa churay.


Yanunkapakyantatapaktachirkani.
paktalla [paxtalya, paktaa] adj. mediano.
Imapash chawpiyashka, mana hatun, mana
uchillachu.
Paktalla wakratakatushpawaratarantirka.
Sin. Mallta.
paktamuna [paktamuna] v. llegar. Maymanpash chayana.
Wayrakachishikamamipaktamunka.
Sin. Chayamuna.
paktarak [paxtarak] interj. expresinprohibitivacuidado!.Ama chayta ruraychu ninkapak shimi.
Ama tamyapi rinkichu, paktarak, urmankiman.
Sin. atak.
paktana [paxtana] v. alcanzar. Imatapash
tukuyman kuy.
Killupalantakatukuymashimanpaktarka.
2. amz. terminarse. Ima ruraykunatapash tukuchiy.
Allpallamkaytakaamipaktarka.
3. amz. pedirlamanoporsegundavez. Kuytsapa makita ishkay kutin maay.
Sawarinaraykuchaykuytsapamakitapaktarkani.
paku [paku, paxu, paxo] s. amz. brujo,curandero. Imatapash hawalla usharik hampik
runa. Ayawaskata, sayrita, wakinpika kiwakunatapash upyashpa rikuk.
Paku runakayurakunawanunkushkatahampikun.
Sin. sakra, salamanka, yachak.
paku [paku, paxu] s. amz. pezgrande. Tukuyta yalli hatun challwa.
Pakutamayumantahapimuni.
paku [paku, pako] adj. sn. colorcafoscuro.
Turu allpashina rikurik tullpu.
Paku rumitawaykumantaapamuni.
paku [paku, pako] adj. amz. malacostumbrado, temtico; anormal. Mamapa wiksa
ukumanta unkushka llukshik runa. Imatapash
yuyaysapashina rikurik, wakinkunaka aychakuna wakllirishka runa.
Kay runaka  paku kashpami  puunapi ishpan.
pala [pala] adj. amz. ancho. Kinrayman pa-

takyashka.
Mashikapala kaspitarantirka.
Sin. patak.
palak [phalag] s. sc. afrecho de cebada.
Machka hakuta shushukpi sakirik hamchi.
Kuchimikunapipalaktachurarka.
Sin. Hamchi.
palamaku [palamaku, falamaku, palama]
s. bo. divinidad que origin los insectos.
awpa pacha runapa yuyaypika tukuysami
chuspita wachachishka.
Palamaku apukatukuychuspitawiachishka.
2. bo. insectoengeneral. Tukuy uchilla chuspikunapa, kurukunapa shuti.
Chaywawamashikamanarikshishkapalamakuwanunkurka.
palanikuk [palanikuk, phalanigux] adj. sc.
brillante,resplandeciente. Ima antakunapash
llipyarikuk.
Palanikuk kullkimirikurin.
Sin. Llimpik.
palanina [phalanina] v. brillar,resplandecer.
Ima antakunapash llipyarik.
Kunantutamantakaintikamanchanay!palanin.
Sin. Llipyana.
palanta [palata, palanda] s. pltano,guineo. Killu karayuk, maki rukashina suni mishki mikunayuk.
Palantatarantinkapakyunkamanrikuni.
palata [palata, balata] s. amz. caucho.
Shuk hatun pankayuk, achka yurak wikiyuk
yura.
Palata yurakaantisuyusachapimiwian.
palik [palik, phalix] s. bo. migaja. Tantamanta, kamchamanta urmashka haku.
Wawachuchimi palik tantatakamikukun.
palikina [palikina, phalikina, pharikina] v. bo.
desmenuzar.Imatapash utuy.
Pedromashimi,misimantantatapalikirka.
Sin. Hakuna.
palla [palya] s. mujernoble,escogidaenel
tiempodelincario. Kapak warmi, inkapa akllashka warmi.
Pallaka akllashkawarmikarkanin.
palla [palya] s.rondador.Sukus pitishkakunata kimichishpa watashka pukuna takik.
109

pAllAnA

Wamrakunapallapitakishparikuchirka.
pallana [palyana, paana] v. cosechar,recogergranos. Murukuna pukukpi tantachiy,
imapipash hapiy.
Kaypunchakasachasaratapallarka.
pallka [palyka, paka, palka, parka] s. horqueta,bifurcacin. Yura wiarishpa ishkaypi
rakirishka.
Pallka kaspiwankupatawayrachirkani.
2. catapulta. Rumita warakankapak rurashka
kaspi.
Andreswamrakapallkawanrumitakaruman
shitarka.
Sin. 1 mantakakiru.
pallkayana [palykayana, palkayana] v. crecerpegadolosfrutos. Ishkaypura tinkirishpa
wiarik murukuna.
Sachasaraakaspatukushpaka pallkayashka.
pallta [palytay, palta] s. aguacate. Waylla karayuk, waylla mikunayuk, sinchi muyuyuk
muru.
Salasaca llaktapika, aya punchakunapimi,
achkapalltatakamikunchik.
palltana [palytana, paltana] v. poner una
cosa sobre otra, sobreponer. Imatapash
shukpa hawapi churay.
Papayanuhawapikuykusatapalltarka.
palu [palu] s. lagartija. Uchilla waksashina,
allpapi llukashpa purik wiwa.
Chaysirikkaspihawatapalukakallparka.
2. amz. culebra. Witapi kawsak machakuy.
Ishpinkuyurapishuksumaktullpuyukpalumi llukan.
Sin. 2 Machakuy.
pampa [pamba, paba] s. suelo,planicie,
llanura,valle. Pukrukunapi suniyashka allpa.
Wayllallapampapipiawakramikukun.
pampa [pamba, paba] adj. comn, general. Tukuyta ninkapak shimi.
Pampa unkuytawarwaryakuwanhampirini.
pampana [pambana, pabana] v. enterrar,
inhumar. Allpata allashpa, ukupi imatapash
allpawan killpay.
Waushkaallkutaallpapipamparka.
panchiy (<*paniy) s. febrero. Ishkayniki
killa.
Panchiy killapika,12punchapi,Antisuyupa
110

pachamikan.
pani [pani] s. dehermanoahermana. Chay
mamamantallatak llukshishka kari churi
warmi ushushita ninkapak.
Mashi,kanpapaniwanmisawarinakani.
panka [paga, phaga, fanga] s. hoja.
Tukuy yurapa pallkakunapi wayllalla wiashka.
Wayusapankakawayllallamikan.
2.pgina. Killkankapak rurashka kara.
Kaypankapikillkashpakatinki.
Sin. patara.
pankalla [pagalya] adj. gil,veloz,liviano.
Imapash Hawalla, mana llashak kak.
Wawakunakapankallamikallpan.
Sin. wayralla.
panshi [pai, pasi] s. amz. armaznde
palospequeoscolocadosdentrodelaolla
paracocinar. Yanunkapak manka ukupi churana kaspikuna.
Lumutayanunkapakpanshitaruraychik.
pantay [panday] s. error, equivocacin,
confusin. Waklliy ruraykuna, yuyaykunapashmi kan.
Kaypantaytaallichipay.
pantana [pandana] v. errar, equivocar,
confundir. Waklliyta ruray, mana alli anta riy.
Chakiantarishpapantarka.
panti [pati] s. yerbaparateir. Imatapash
tullpuk kiwa.
Panti kiwawantullpuytayachachishunchik.
pantinsaya
(<**
patinsaya:
pa+ntin+saya) s. Continente americano. Pacificopa, Atlanticopa chawpipi sakirik suyu,
hatunllakta.
Pantinsayapikaazteca,maya,chibcha,inka,
guaranirunamikawsan.
Sin Apya Yala.
pantu [padu] s. amz. animaldenominado
cabezademate,similaraltigre.Yana millmayuk, killu kunkayuk, pala umayuk papayata, palantata, chiwillata mikuk uchilla
pumashina wiwa.
Pantu ama palantata mikuchun kamana
kanchik.
Sin. Tuwi.
panwa [pawa, pagua] s. amz. trampade
cacera para animales pequeos. Uchilla

pAtAs

sacha wiwakunata hapinkapak rurashka.


Kaytutamantashuksiku panwapi urmashka
panzaw [pazaw] s. amz. tipodepjaro.
Yana patpayuk suni kishata rurak, yurak shimiyuk, panzaw panzaw kaparik pishku.
Llullu panzawtayuramantahapini.
paa [paa] s. amz. piraa. Puka awiyuk,
sinchi shinchi kiruyuk, aycha mikuk, yakupi
kawsak challwa.
Paa aychapashsumakmikan.
paa [paa] adv. ladoderecho. Lluki chimpapi kak manya.
Wakinrunakunakapaa makiwansinchitami
llamkan.
Sin. allawka, alli.
papa [papa] s. papa, patata. Allpa ukupi
tiyak ankukunapi mikuna muruta aparik yuyu.
Mashnaashankapapatatakkanpachakramantaallarkanki?.
paparawa [paparawa] s. amz. rboldefrutoscomestibles. Achka hatun muyuta aparik
yura, yurak wikiyuk, achka hatun pankayuk
yura.
Yayakapaparawa muyutaapamurka.
paramuna [paramuna, paramuyana] v. s.
lloviznar. utu tamya urmay.
Kunanchishipimiparamurka.
parawaku [parawaku] s. amz. variedadde
mono. Puzu millmayuk kushillu, shuk llaktakunapika sipuru nishka.
Parawaku kushillusachapikaparikun.
Sin. Sipuru.
parkuna [parkuna, parkona] v. ss. regaro
esparciragua.Tarpushkakunapi yakuta talliy,
hichay.
Papachakrapiparkurkani.
Sin. Tallina, chakchuna.
paruk [paruk] s. pulmn. Kawsakkunaman
samayta chaskik.
Parukpichiriamayaykuchunkawashataallitapachakillpanchik.
Sin. surkan, yurak shunku.
paskana [paskana] v. abrir, despegar.
Wichkashkata, watashkatapash kachachiriy,
karuyachiy.
Imaraykutakpunkutakamanautkapaskarkanki?
Sin. pakllana.

pasa [pasa] s.adolescente,muchacha,


mozuela.
Malltalla warmi.
Paypaushushikapasallamikan.
Sin. Kuytsa.
paspa [paspa] s. paspa. Aycha kara chakirishpa karachashka.
Imamantatakpaspa awikanki?.
paspayana [paspayana] v. agrietarse,resquebrajarselapiel. Yapa inti rupaywan aycha
kara uchpalla tukushpa llushtiriy.
Paykasumakawimikarka,kunankaawika
paspayarka.
pasu [pasu] s. amz. tipoderboldefrutos
comestibles. Raku yura au pankayuk, mikuna muyuta aparik.
Pasutahapinkapakmimamakarirka.
pata [pata] s. grada,orilla. Wichkankapak,
urayankapakpash chakanashinata rurashka.
Wasihawamansikankapak patatarurarkani.
2. grado,curso. Yachakuykunapi ima watakunapi purikushkata willak.
Pichkapatapimiyachakushparikuni.
3. piso. Wasi ukupi hatun kawitushina, chay
hawapi kawsankapak rurashka.
Pata hawaallpamanurmarkani.
patak [phatax, phatix] adj. ancho. Tupuypi
imapash hatun pankashina.
Patak rinriyuk wakrami achka aychata
charin.
Sin.Pala.
pataku [pataku] s. mesa;altar. Chusku chakiyuk patak pampayuk, imatapash palltashpa
churankapak alli.
Yachanawasikunapiyachachikkamukunata
patakupipalltashpachuran.
patara [patara] s. hoja, pgina. Killkankapak rurashka karallashina.
Kaypatarapikillkashpakatinki.
Sin. panka.
patarina [patarina] v. doblar,plegar.Shuk
kaspita hapishpa kumuchiy, imakunatapash
lapuchiy.
Wayllakaspita patarirka.
Sin. Lapuna.
patas [patas] s. amz. cacaoblanco.Killu
karayuk pukurishpa payllatak urmak, ukupi
achka yurak muyukunata charik hatun muru.
111

pAti

Pukushka patasta yunkamantaapamuni.


Sin. Kula, kila.
pati [pati, badi] s. ss. bolso. Shikrashina
imatapash apankapakmi kan.
Patipikullkitawakaychini.
Sin. Shikra, tulu, wayaka.
patma <**patma) s. jueves. Chuskuniki
puncha.
patpa [patpa] s. s. pluma. Tukuy pishkukunapa millma.
Kintipapatpakawayllamikan.
patpana [patpana] v. s. sacudir las aves
susplumas.Pishkukuna paypa millmakunata
kuyuchiy, chawsiriy.
Kariatallpakaninantamipatparka.
Sin. Chawsirina.
patsak [patsak, patsya, batsak] s. co. bagazo. Muyukunapa kara.
Wanutukuchun,wirupatsaktaallpapipampanki.
patsak [paak, patsax, patsak, patsag,
pasak] num. cien, ciento. Chunka kutin
chunkachikpi tukuk yupay.
Shukapiwutapatsak kullkipimikaturkani.
pawana [pawana, phawana, fawana] v.
volar.Imakunapash hawa wayrata puriy.
Uchillapishkukamanakarutapawarkachu.
2. brincar. Maykanpash wichayman, urayman, tukuy manyaman tushukshina tukuy.
ukapa wawaka patamantami pukllashpa
pawarka.
Sin. 1wampuna; 2 tushuna.
pawkar (<*pawkar) s. marzo. Kimsaniki
killa.
Pawkar killapi, 21-22 punchaka equinocciomikan.
pawshi [pawi] s. amz. pavademontedenominadapaujil;ganzo. Hatun atallpashina,
yana millmayuk, puka shimiyuk, sikipi yurak
millmayuk pishku.
Pawshikunaamatukurichunkakamanami
kanchik.
pay [pay] pron. l,ella. Karullapi tiyak runata
mana shutichishpalla rimay.
Paymiukapakuyashkawarmi.
paya [paya] adj. s. vieja; abuela. Achka
watayuk apa warmikunata ninkapak shimi.
Paya warmikunaka  ninan yachakkunami
112

kan.
Sin.Apamama.
payaku [payagu] exp.amz.expresinpara
referirsealahijaapreciada.Kuyashkaushushita nina shimi.
Payaku,aswataupyachiway.
Sin. Mamaku.
paychi [payi, paysi, payi] s. amz. unavariedad de pez. Chutishina rikurik challwa,
hatun sachapi, kuchakunapi kawsak.
Chaykuchamanta paychitahapimuni.
payku [payku, payko] s. s. yerbamedicinal.
Mishkilla ashnarik uchilla yura. Yuyayta kamachik, kuykapak hampi, lukrupi churashpa
mishkichina.
Yuyaymirarichun payku yakuta rurashpaupyanki.
paykuna [paykuna] pron. ellos,ellas. Karullapi tiyak wakin runata mana shutichishpalla
rimay.
Paykunakaurkupikuchukushpamihawayta
achkatatakin.
paza [paza] adj. spero,escabroso,tosco.
Ima karakunapash kapul yurapa karashina
kashallalla.
Yapachiripi,wayrapi paza makitukushkanki.
Sin. lluru, sakra.
pi [pi] pron. quin?. Maykantak nishpa tapuna shimi.
Pitakshamurka?
pichana [fiana, piana, phiana] s. escoba,
borrador. Sunilla sinchi kiwakunata shuk
kaspi manyapi watashka. Pampakunata
chuyachinkapak rurashka.
Llaktamantashuk pichanatarantimuni.
pichana [fiana, piana, phiana] v. barrer,
limpiar. Wasi ukukunamanta tukuy mapakunata pichanawan anchuchiy.
Yachanawasiukutamipichakunchik.
pichka [pika, piika, pika, pia] num.
cinco. Chusku yupayta katik yupay.
Pichka wirallakuchitacharini.
piki [piki] s. pulga. Kayman chayman pawashpa purik uchilla palamaku. Yawarta
tsumkak wiwa.
Kayallkukayapatamipikitamirachishka.
2. amz. nigua.Yapauchillapiki.Chaki rukakunapi yaykushpa wiak.

piAnA

Ushutaillakpurikpimi,pikika chakipiyaykushka.
Sin. 2 Iu.
pilis [pilis, pigli] s. s. piojoblanco. Kuchikunapi, runakunapipash tiyak usashina yawarta
tsunkashpa kawsak.
Kaykuchikapilis huntashpamiirkiyashka.
pilis [pilis] s. amz.frutoscadosantesde
madurar. Yankamanta ishkurishpa urmak llullu muyukuna.
Pilis muyuwanwawakapukllarka.
pillchi [pilyi, pili] s. recipientedelacscaradelcoco. Shuk kuku karamanta chawpishka rumpalla rikurik. Yakuta, aswata
upyankapak rurashka.
Shukpillchi aswatakaraway.
2. amz. tipoderbol. Pillchi muyu nishkata
aparik yura.
Ankaratarurankapak,yuramantashukpillchi muyutaapamuni.
Sin. 2 kuya.
pilluna [pilyuna, piuna] v. enrollar,envolver,enredar. Imatapash waskawan sumakta
kipiy, maytuy.
Warmikawawatamichumpiwanpillurka.
Sin. Maytuna.
pillpintu [pilypitu, pipilyitu, pimpillitu pilpidi] s. mariposa.Tawka tullpuyuk uchilla rikrayuk pawashpa purik chapul.
Pillpintukasumaktullpukunatamicharin.
Sin. Chapul.
pimpirana [pipirana] v. amz. pestaar.
awita alla alla sipuy.
awipiallpayaykukpipimpirakuni.
Sin. Sipuna, itsipuna.
pimpis [pimpis, pipis] s. amz. aletadepez.
Challwakunapa waytarik uchilla rikrashina
tullu.
Challwakunaka pimpiswan utkashpa waytan.
Sin. Winkanas.
pinchi [pini] s. amz. canelo.Mishki ashnayuk killu kaspi yura.
Pinchi yurawankasumaktiyarinatamiruran.
Sin. Akwa.
pinkala [pigala] s. amz. mosca grande
que no pica. Kurukunata wachak hatun
chuspi, mishkikunapi, mikunakunapi, mapa-

kunapi tantarik.
Mishkimankapipinkalakatiyarishka.
Sin. kurumama.
pinkay [pigay] s. vergenza,rubor,recelo.
Asha manchay awiman rikurik.
Pinkaymanta wasiukumanyaykurka.
pinkana [pigana] v. avergonzarse,ruborizarse. Runapa awi pukayay, llakishina sakiriy.
Manariksishkaayllukakpipinkarkani.
pinkullu [pigulyu, piguu] s. pingullo,tipo
deflauta. Kimsa hutkuyuk, pukukpi uyarik takina kaspi.
Pinkullupi takishpa tushunchik.
2.canilla. Kunkurimanta chakikama shayak
tullu.
Allpatatulakushpa pinkulluta takarini.
Sin. 2 sampi.
pinllu [pilyu, pinu] s. lechero. Mallkita,
pankata pitikpi yurak uushina llukshik
yura.
Pinllu yurapiankatiyakun.
pintu [pitu] s. s. tela. Tukuy sami au
puchkakunamanta awashka.
Uku churanata rurankapak yurak pintuta
rantimuni.
pintuk [pituk, pintu] s. amz. caa brava.
Ashankata, kawituta, wasi chakllatapash rurana, waykukunapi wiak sukusshina hutkuyuk yura.
Antisuyupikapintukwanmiwasikatakarurankuna.
pia [fia, pia, phia] adj. bravo,furioso.
Maykanpash imamantapash millay kak.
Pia allkukawawatakanirka.
piarina [fiarina, piarina, phiarina] v. resentirse, enojarse, encapricharse. Rimashkamanta, piashkamanta shunkupi nanariy.
Paypashutitahapishpallullakpika,paykapiarinmi.
Sin. Impayana, nanakyana.
piana [fiana, piana, phiana] v. enojar,
disgustar,encolerizaralterar.Shuk runa payllatak, shukkunawanpash milliyay.
Antawatapushakmiukatakullkimaashpa
piarka.
2. reprender,reclamarconenojo,criticar,regaar. Imamantapash shuk runata sinchita ri113

pirCHA

may.
Payukata,yankashuwanishkamantapiarini.
Sin. 1milliyana.
pircha [pira] s. bo. cardo. Sisapi sinchi
kashayuk uchilla yura. Millmakunata akchankapak alli.
Pirchawan llamamillmataamukyachini.
piripiri [piripiri] s. amz. variedadde sapo
pequeo. Shuk sami uchilla hampatu. Tamyashka kipa sachakunapi piripiri nishpa kaparik.
Kaynachishiyurapipiripiri kaparirka.
Sin. hampatu.
piripiri [piripiri] s. amz. ceremonialparala
lluviaycomotalismnenlacazaypesca.
Sinchi tamyata kayankapak kapariy
Tamyankami, ami piripiri takiyta kaparin.
pirka [pirka] s.s.pared,muro. Wasikunata
shayachinkapak rurashka sinchi pata.
Wakra ama llukshichun chunta palamanta
pirkatarurarkani.
Sin. Kincha, pata.
piruru [piruru] s. tortero parahilar, disco.
Rumpashina chawpipi hutkuyuk kallana paki.
Puchkana siksikpi llashakyachun churana.
Puchkanapiruruwanmiwawakapukllakun.
2. sn. trompo. Allpaman shitashpa pukllankapak rurashka kushpishina kaspi muyu.
Piruruwanhakupukllashun.
piruru [piruru] s. amz. tipodepez. Pala rikurik uchilla challwa.
Kaynakapiruruta hatunmayupihapirkani.
pishi [pii] adv. poco,escaso. imapash ashalla kak.
Wiwakunamankapishi kachitakunchik.
Sin. asha.
pishiyana [piiyana] v. escasear.Ashalla
tukuy, illak tukuy, ansalla tukuy.
Allpa chakirishkamanta murukuna pishiyanmi.
Sin. Mutsuyana.
pishku [piku, pisku, piko] s. ave,pjaro.
Patpayuk wiwakuna. Wakinka pawak, wakinka mana pawakkuna.
Kaypishkupashutikachawamankumikan.
Sin. zhuta, munchi.
pisha [pia] s. amz. nutria. Kushillushina
114

millmayuk, pala umayuk, yakupipash, allpapipash kawsak wiwa.


Pisha wiwakunataka mana tukuchinachu
kanchik.
Sin. Yaku ukucha.
pitakaya [pitakaya] s. amz. tipodefruta.
Yurak mishki mikunayuk muyuta aparik kashayuk yura.
Wamraka pitakaya muyuta yachana wasimanaparka.
pitalala [pitalala] s. amz. culebrax. Killu
wiksayuk, uchpa washayuk, miyuta charik
machakuy.
Antisuyupika, pitalala machakuywanmancharirkani.
piti [piti] det. Mana achka.
Piti tantatamimikun.
Sin. Asha.
pitirina [fitirina, pitirina, phitirina] v. expirar,
morir. Imapash samay chinkariy.
Llulluwawakauhuunkuywanmipitirirka.
Sin. Wauna.
pitita [pitita] s. departamento, alcoba. Wasi
ukupi pirkawan, imawanpash rakishka.
Pititapikasumaktapuunchik.
Sin. Killi.
pitina [fitina, pitina, phitina] v. cortar,romper
enpedazospequeos;deshojar. Waskata,
pitalala kaspita imatapash kuchuy.
Kuchi aychata pitini.
Sin. Kuchuna, saklana.
pitsik [pitsik] s. plantasilvestreproliferante.
Purun yura maypipash mirariklla.
Inchikchakrapipitsik wiashka.
pitun [pitu] s. amz. rboldefrutoscomestibleymedicinal.Pala, suni pankayuk, shinallatak suni mikuna muyuta aparik yura, paypa
uku muyuka kuynankapak upyana hampi,
kay muyuka aswata rurankapak alli.
Pitun muyutaupyashpakuynarkani.
piyan piyan [piyan piyan] s. amz. tipode
pjaro. Muru patpayuk, killu wiksayuk uchilla
pishku. Lisan muyuta mikuk, piyan piyan nik.
Piyan piyan pishkuka luluntawachashkami.
puchka [puka, puka, pua] s. hilo,hebra.
Ima millmakunamantapash awana ankuta rurashka. Wiwa millmamanta, chawarmanta,
champiramanta shukkunamantapash kak.

pulAk

Yanapuchkawananakutaawarkani.
puchkana [puakana, pukana, puana] v.
hilar. Millmata, chawarta, champirata au
ankuta awankapak ruray.
Punchutaawankapakllamamillmatapuchkakuni.
puchu [puu] adj. sobra, resto. Imapash
mana tukurishpa sakirik.
Mikunapuchutaallkumankaray.
2. resduomatemtico. Yupaykunamanta sakishkakuna.
Mirachikpikakaypuchumisakirirka.
Sin. 1 patsak.
puchukay [puukay] adv. ltimo.Imapash
washapi, tukuripi sakirik.
Kallpakuymantakapuchukaypisakirirkanki.
Sin. Chupa.
puchukana [puukana] v. acabar,concluir. Rurakushkata tukuchiy.
ukapawasitapuchukarkani.
puchul [puul, fuul] s. sc. Vainastrilladas
luego de sacar los granos. Wayrachishka
murukunapa, muyukunapapash kara.
Purutupuchultaismuchikuni.
puchuna [puuna] v. sobrar. Imapash paktachishka kipa sakiriy. Rakishka kipa, katushka kipa.
Rantishka kipaka mashna kullkitak
puchurka?
puka [puka] adj. rojo. Yawarshina rikurik
tullpu.
Puka chuntamantarurashkaaswamikan.
pukara [pukara] s. castillo,fortalezaenel
tiempodelincario; lugarsagrado,sitio ceremonial. Makanakuypi ama runakuna yaykuchun nishpa hatun pirkakunawan urkukunapi
rurashka wasi.
Chay pukaramanka mana yaykunallachu
kan.
2. s. sns. pelea ritual. Wakin raymikunapi
apunchikpa wasita hapirinkapak shuk ayllu
llaktamanta runakunawan makanakuy.
Kunan punchaka pukaratami makanakunchik.
Sin. 1 pata, tula.
puka shunku [puka ungo] s. corazn. Tukuy runakunapa, wiwakunapa yawarta rakik
aycha.

Imamantapash yalli piarikpika shunkuka


nananllami.
Sin. shunku.
pukla [pugla] s. amz. lobanillo.Aycha punkirishpa chupushina tukushka.
Rumipiumatakarishpapukla wiawarka.
2. amz. Roncha. Chuspikuna tuksikpi aycha
kara chupushina tukushka.
Wawapachakipimipukla tukushka.
Sin. 1 Muku.
pukllana [puglyana, pugana] v. jugar.
Imata rurashpapash kushiyay.
Wawakunakarumpawanpukllan.
Sin. Chunkana.
pukru [pukru, pugro] s. hondonada. Waykupi tiyak hutku pampa. Shuk uchilla kuchashina rikurik.
Pukru allpapisaratatarpuni.
pukshi [puxi] s. ss. cal.Yurak utu kutashina allpa, wasi pirkata yurakyachina.
Wasitatullpunkapakpukshitarantinakanchik.
Sin. Isku.
puku [phuku] s. platodemadera. Raku kaspita hutkushpa kallanashinata, mulushinata
rurashka.
awpapachakapukupimimikukkarkanchik.
pukuna [pukuna, phukuna] s. bodoquera.
Chuntata, kuyata aspishpa rurashka suni
kaspi. Pishkukunata, wiwakunata wauchinkapak alli.
Sachamanrishpaka pukunata apanki.
pukuna [phukuna] v soplar. Shimimanta
wayrata kacharina.
Yantarupachunninatapukurkani.
pukuy [phukuy] s. soplodecuracin. Unkuyta kallpachiy, llukshichiy.
Mancharishkaunkuyanchurichunpukuykunatarurarkani.
pukuna [phukuna, pokona] v. madurar. Muyukuna may raku, sinchi, mishkipash
tukushka.
Sarakaamipukushka.
pukyu [pukyu] s. vertiente, pozo,manantial.
Allpa ukumanta yaku llukshirik.
Chachimbirullaktapikakunukyakupukyumi
tiyan.
pulak [phulax] s. scs. alimentosenmoheci115

pulAnti

dos. Ima mikunapipash ismushkashina puzu


millma wiashka.
Mishkitantapipulak wiashka.
pulanti [bulandi] s. amz. variedaddebejuco. Taruka awi nishka muyuta aparik
anku, shuk llaktakunapika kalatis anku nishka.
Pulanti muyuwankawallkakunatamiruranchik.
Sin.kalatis
pullu [pulyu] s. amz. troncoseco. Pallkakuna illak chakishka kutu kaspi.
Chakishka pulluta rupachinkapakapakuni.
pullukuku [bulyukuku] s. amz. variedadde
lechuza.Uchilla muru patpayuk, tutalla purik,
puka awiyuk pishku.
Pullukukukatutamipawashpapurin.
puluna [puluna, puruna] v. amz. agujerear.
Imatapash hutkuy.
Pitakukapahamparatapulurka?
puma [puma] s. amz. Tigre,puma.Hatun
misishina rikurik, muru millmayuk, yurapi,
hutkukunapi puuk, aychallata mikuk sacha
wiwa.
Sachapumakunatakamanawauchinachu
kanchik.
puna [puna] s. sierra,cordillera;altiplano.
Hatun urkuyuk chirisapa llakta.
Punapikaachkarasuurkumitiyan.
puna suyu [puna suyu] s. regindelasierra. Urkukunayuk chirisapa llakta.
Puna suyupikachirichirimikan,shinapash
achkakichwarunamikawsan.
Sin. sallka suyu.
puncha [pua, puna, puna, punlya] s.
da. Inti yaya allpa mamata muyushpa chayay: sullka, kulla, haway, patma, haycha,
tinki, hawkay.
Kaypunchakasumakintiyukmikan.
punchana [puana, puana] s. guatusa.
Kuyshina umayuk, puka rinriyuk, yana millmayuk, lumuta chakrapi mikuk sacha wiwa.
Punchana aychakasumakmishkimikan.
Sin. Siku.
punchantin [puandi, puandi] adv.
amz. diariamente, a diario. Tukuy punchakuna ninkapak shimi.
Juanmashikayayawanpunchantin llam116

kan.
punkara [pugara] s. amz. tipodefruta.
Killu wikiyuk mishki mikuna muyu.
Punkara yurawikitasinchiyachishka.
2. petrleo. Allpa mamapi tiyak yana wira.
Punkarakatukuyrunakunapakmikan.
Sin. 1 Kuytansiw; 2 allpawira.
punkina [pugina, phugina, fugina] v. hincharse,inflarse. Unkurishpa aycha wiariy,
wiksayuk warmishina aycha chutarina.
Kirunanaymantauyapunkirka.
punku [punku, pugu] s. puerta,entrada.
Wasi ukuta wichkankapak rurashka.
Wasi punkutawichkay.
punsa [phunza, punsa] s. bo. charco.Sachapi, maypipash achka yaku tantarishka
kucha.
Kaypunsapikaachkawawamipukllan.
Sin. Kucha, walun.
puntu [fudu] s. s. vasija,pondo. au sikiyuk manka. Yakuta apankapak rurashka.
Puntupiaswataachurankichu?.
puntulunku [phutulugu, putulugu] s.
sn., sc. recipientehechodeltronco decabuya.Chawar yurapa sapiwan puntutashina
rurashka.
Puntulunkuta haytashpapukllanchik.
punzu [puzu, putsu, phutsu] s. s. resduo
de hierba o paja que dejan los animales
luegodealimentarse. Ima kiwakunapash wiwakuna mikushka kipa tamushina sakirik.
Wakramikushkapuchupunzutarupachini.
2. adj. enredado. Patanyashka llama millmashina kak.
Sachamantapunzu kiwatatantamuni.
3. s. amz. viruta. Kaspita aspikpi llukshik utu
hamchikuna.
Punzutallukshichinkapakkaspitallakllarkani.
punzuyana [puzuyana, puntsuyana] v.
amz. erizarse. Wayrawan akcha chawsiriy.
Kanpaumakapunzuyashkami.
puu [puu, puyu] s. s. cntarodeuna
oreja;pondo. Turu allpamanta rurashka shuk
rinriyuk manka.
Apitayanunkapakpuu mankatarantini.
puuna [puuna] v. dormir. awi wichkarishpa samariy.

putsA

Kaynatutakakaypuunapimipuurkani.
pupu [pupu] s. ombligo. Wacharishka ankuta pitishka wiksapi tiyak hutku.
Pupupi ama wayra shitachun kushmawan
katariy.
purina [purina] v. caminar,andar. Chakita
kuyuchishpa maymanpash tatkichiy.
Sachaukutayayawanpurirkani.
2. amz. irdecacera.Sacha aychata maskankapak sachaman riy.
Kayamiukakachaypampatapurikrini.
Sin. 2 mitayuna.
puru [puru] s. tutuma. Pillchishina ukupi
chushakyuk.
Puruwantakinataushankichu?
2. amz. objetospequeosdebarro. Turu allpamanta rurashka uchilla mankakuna, wallukuna.
Purupiyakutaapakuni.
purun [purun, purum] adj. silvestre,rstico.
Mana llamkashka allpa, mana tarpushkapashmi kan.
Wakrakapurun pampapikawsan.
2.adj.lugarabandonado. Shitashkalla,chulunllapampa.
Sin.Aya,sacha;2chulunlla.
purun [purun, purum] sc. plantasilvestre.
Hicharishka muyukunamanta wiak yura.
Kuykunakapurun kiwatapashmikunllami.
Sin. chas, wala, ushun.
purun (<**purun) s.julio. Kanchisniki killa.
Purun killapipashwakinllaktakunapikainti
raymitatushun.
purutu [purutu] s. frjol. Ankupi, pakay
ukupi muyuyuk mikuna muru.
Llullupurututachuklluwanyanurkani.
pusak [pusax, pusak, pusag, pusa, pusux,
pusuk, pusug, pusu] num. ocho. Kanchis yupayta katik yupay.
Pusak watayukwawatacharini.
pusayu [pusayu] s. amz. tipo de pjaro.
Suni shimiyuk, yana patpayuk, suni chakiyuk
churuta mikuk anka, shuk markakunapika
churu anka shutiyuk.
Pusayu churutamikushkarikurin.
Sin. churu anka.
pushak [puax, puak, puag, pua] s. dirigente,lder,presidente,gobernante.Ayllu-

llakta runa tantarikunata awpachik.


Allipushak runatacharinchik.
Sin. Kuraka, apu.
pushana [puana] v. guiar,dirigir,conducir.
awpashpa purik, imatapash riksichik.
Mashikunapakchatariksichunpusharkani.
2. gobernar. Kurakashina tukushpa paypa
llakta runakunata alli anta apay.
Mamallaktataallipusharka.
Sin. Kamana.
pushinshi [puii] s. amz. hormiga
conga. Shuk yana, uchilla, yuturishina sikipi
tuksinayuk aanku.
Pushinshikasinchitamituksiytayachan.
pushllu [pulyu] s. amz. variedad de serpiente. Ismu panka ukupi sirik millay machakuy.
Pushllu machakuykapakallamisirinatayachan.
Sin. Ushukullin.
pusku [pusku, putsuxu] s. espuma; fermento,levadura. Yaku timpurishpa yurak sisashina tukushka.
Yakupuskuwanpukllani.
puskuna [puskuna] v. hacer espuma.
Chawar karata rumipi takshakshina kakukpi
apishina tukuy.
Mamakaankaschawarankutapuskurka.
puskuyana [puskuyana] v. agriarse, hacerseagrio. Yanushka mikunata achka pachakunata sakikpi hayakyay.
Atallpawanyanushkamikunakapuskuyarka.
pusun [pusun, puzun, buzun, uspun] s.
panza. Runa wiksapi, wiwa wiksakunapi tiyak
mikushka tantarina hatun chunchulli.
Wakrapusuntayanunkapakrantikllarini.
Sin. uspun.
putan chuspi [putan uspi] s. abeja. Mishkita kuk chuspi.
Putan chuspikasisakunatamishkitamaskakun.
Sin. Mishki chuspi, chullumpi.
putasyana [putasyana, putusyana] v. sc,
amz. podrirse, iniciarseladescomposicin
dealgo. Aychakuna ismuy kallarina, ashnay
kallarina.
Allkuwaushkakaputasyakun.
putsa [phutsa] s. sc. racimopequeo.Uchi117

putsu

lla watushina, luntsashina.


Kapuliputsatapaktashpakupay.
2.bo.nidomalformado.Yanka rurashka pishku kisha.
Urpikaputsapiluluntachurashka.
Sin. 1 Luntsa, 2 kisha.
putsu [putsu] s. s. hierbaespinosa. Sisa
chakirishpa kashalla tukuk kiwa.
Sachapipurikpimiputsukunahapirishka.
putu [putu] adj. snc, mocho. Kutushina.
Chayallkukaputu chupayukkashka.
2. s. sn. tronco. Kuchushka yurakunamanta
llukshik kullu.
Pututaapamupay.
putu [putu] s. amz. ceibo. Hatun, au pankayuk, putu muyuta aparik yura.
Putu yurata urmachikpika, sachaka tukurinka.
2.amz.algodn silvestre.Sachahatunutku.
Putu millmakawayratapawan.
putukulu [putukulu] s. amz. renacuajo. Llullu wawa hampatu.
Putukulukunakachinkarikunmi.

118

Sin. willi willi.


puy [puy] s. amz. variedaddesapo. Hatun
muru, puka karayuk, pur pur nik mikuna hampatu.
Chaywaykupikapuy hampatumi wakakun.
Sin. murintu.
puyu [puyu, phuyu, fuyu] s. nube,niebla,neblina. Hawa pachapi yurak, yana, puka kushnishina tiyak.
Puyu punchapiantapantarini.
puzu [puzu, pusu] adj. colorgris, blancoy
negro jaspeado. Yurakpi yanata chapuchishka tullpu.
Puzu kuytahapishpapapawan yanunki.
2adj. cana,cabelloblancoogris.Yuraklla
akcha.
Hatunyayakapuzu umayukmikan.
puzun [pusun, puzun, buzun, uspun] s.
panza. Runa wiksapi, wiwa wiksakunapi tiyak
mikushka tantarina hatun chunchulli.
Wakrapuzuntayanunkapakrantikllarini.
Sin. uspun.

r
raka [aka, raka] s.vagina,vulva. Warmikunapa ishpana, wachana hutku.
Rakataka mayllarayashpa, rikurayashpami
kawsanakan.
rakiy [rakiy, akiy] s. divisin, parte,pedazo.
Imatapash chay tupullapi chawpina.
Yayapa chunka waranka kullkitaka pichkantinmirakiytaruranchik.
rakina [rakina, akina] v. distribuir,dividir,
repartir.
Ima
charikushkakunata
chawpishpa kuy.
Sapanpunchakunamiwawakunamanmikunakunatakarakinchik.
2. partir. Imatapash chawpiy, chiktay.
Kaykaspikunatarakinchik.
Sin. 1-2 Chiktana, shallina.
rakrayana [agrayana] v. resquebrajarse,
agrietarse. Ima sinchikunapash yantashina
chiktariy, chillpiriy.
Allpakuyuymantawasipirkakarakrayarka.
Sin. chiktay.
raku [raku, aku] adj. grueso. Imakunapash
mana au, mana utu.
Paykaraku palantatarikushparantin.
rakuyana [rakuyana] v. engrosarse. Imapash hatunlla tukuy.
Papakaamirakuyakun.
ransiw [ransiw, ransiyu, yansu] adj. extranjero. Urupa llaktamanta shamushka runa.
Ransiwkunakatukuytarikushpapurin.
Sin. wayra apamushka, ista.
ranti [randi, andi] adv. acambiode,reciprocidad.Shukmanta shuktak ruray, shuktak
yanapay.
Tushuymanka yayaparanti churimirirka.
rantimpa [andimpa] adv. ayuda mtua.
Mashipura ima yanapayta kunakuy.
ukanchikkarantimpa llamkashpamikawsanchik.
rantipana [andipana, andibana, randipana] v. s. contestar,responder.Imata nikpipash kutichiy.

Manuelkakayrimashkatakipallarantiparka.
rantina [andina, randina] v. comprar,intercambiar Imatapash kullkita kushpa hapina.
Otavalollaktapikayruwanatarantimuni.
Sin. mintalana.
rapyana [rapyana] v. contraerselosmsculos. Shuk runapa awi, shimi, rikra, chanka,
ima kashpapash, aycha yankamanta kuyuriy.
Yapapurishkamantachankapashpayllarapyan.
rasu [asu, rasu] s. nieve,hielo. Rumishina
chiriwan sinchiyashka yaku.
Rasuwanchakrushkayakukachirikllamikan.
Sin. riti.
rasuna [asuna, rasuna] v. nevar. Urkukunapi achka rasu tamya urmay.
Chimborazourkurasuwankashpakakaytapashrasun.
rawa [awa] v. sc. surco. Allpapi larkashina
kak.
Rawapikasaratatarpunchik.
Sin. wachu.
rawana [awana] v. sc. Hacersurcos. Allpapi wachuta ruray.
Wakrakunawanutkallarawanchik.
Sin. wachuna.
rawchana [awana] v. desramar. Mallkikunata mukupi pitina.
Kapuliyurapamallkikunatarawchankichik.
2. tu. deshojar. Pankakunata anchuchiy.
Wirunkapaknishpamisaratarawchani.
Sin. 1-2 Rawmana, chillpina.
rawmana [awmana] v. magullarse,remellarse. Aspirishpa chukririy.
Rumikunapiurmashpamakirawmarini.
2. im. Desramar,deshojar;descascarar,despellejar. Mallkita mukupi pitiy; karata llushtiy.
Yurapamallkikunataamasarachakratamakachunrawmakuni.
Sin. Llakana, rawchana, chillpina, lluchuna,
saklana.
rawrana [awrana, rawrana, lawrana] v.
119

rAymi

arder. Imapipash ninata churakpi rupay.


Rupay unkuywan tukuy aycha rupariy.
Ukshawasipininatachurakpimi rawrakun.
raymi [raymi] s. fiesta,festividad. Tukuy runakuna upyashpa, tushushpa rimashpa
shunkuta kushiyachina.
Churi sawarikpi hatun raymitami rurarkanchik.
rikchak [ixak, igak] adj. idntico,igual,
semejanza. Imakunapash chayshina pakta,
pakta rikurik.
Churikayayashinarikchakmikashka.
2. fotografa,retrato,imagenfigura. Runakunapa shukkunapash kikinshinata pankapi
shuyushka llukchirishka.
Kayrikchakkaukapayayashinamikan.
rikcharina [ixarina, ikarina, rigariy] v.
despertarse. Puukuymanta awita paskay.
Allpamamakuyukun,rikchariychik.
rikchana [ixana, igana] v. parecerse,
asemejarse. Imapash chayshinallatak rikuriy.
ukapapanikahatunmamamanrikchan.
2. s. imitar. Imatapash chayllatatak katishpa
ruray.
Yachachikmanaallirimashkatawawakuna
rikchan.
Sin. 2 katina.
rikra [igra, ikra] s. brazo. Maki mukumanta
wichayman sakirik tulluyuk aycha. Tukuyta
rurankapak yanapak aycha tullu.
Papatarikrapiapani.
2. ala. Pishkukunata pawachik patpayuk
tullu.
Urpikayuramanrikrawanpawashpasikan.
riksina [ixsina, iksina, rigsina] v. conocer.
Rikushpa, uyashpa, hapishpa, mallishpa
umapi hapiy, yachay.
Chikanrunatariksini.
rikuchina [ikuina] v. mostrar,indicar,sealar,hacerver,devolverlavista. Imatapash
kaymi kan nina shimi.
Hachipawasitarikuchin.
rikurina [ikurina] v. asomarse,aparecerse,
presentarse. Imakunapash maymantapash
llukshiy.
Mashikachakraukumantaapashrikurin.
rikuna [ikuna] v. ver,mirar,observar. awiwan muyuriypi tiyakkunata riksiy.
120

Kaysisatamirikukunchik.
Sin. Kawana, chapana.
rimanakuna [imanakuna] v. dialogar.
awi awi rimay.
Tantanakuypikayuyashpallarimanakunchik.
rimana [imana, rimana] v. hablar, conversar. Imatapash shimiwan niy.
Wawakunayachachunkakuyashpamirimanchik.
rimay [imay, rimay] s. palabra, expresin.
Ima shimipash kak.
Wawakaasharimaytanikun.
Sin. shimi.
rimsi (<**rimsi) s. mercurio, el planeta. Intiman kuchulla sakirik rumpu.
rinri [iri, ini, iri, igri, nigri, rinrin] s.
odo,oreja. awi manyapi rimashkata uyana
hutku.
Rinrikamaymutsurikukhuaychamikan.
rinriwarkuna [rinriwarkuna] s. aretes, zarcillos. rinripi warkuska ima.
Saraguro warmika sumak rinriwarkunata
rikuchin.
rirpu [irpu, irpu, lirpu] s. espejo. Kikin awillatatak rikuchik.
Kayrirpupimi rikuni.
riti [riti] s. nieve,hielo. Rumishina chiriwan
sinchiyashka yaku.
Ritiwanchakrushkayakukachirikllamikan.
Sin. rasu.
riti [(<**plutn)] s. Intipa ayllumanta puchukaypi tiyak rumpu.
rina [ina, rina] v. ir,viajar. Shuk llaktamanta
shukman purishpa, pawashpa imashinapash
anchuriy.
ukapallaktamantarini.
ruku [uku, ruku] adj. viejo,anciano. Achka
watayuk runa.
Kanparuku yayakamaypitakkawsan?
2. amz. vieja,anciana. Achka watayuk paya
warmi.
Ruku warmita,allikawsachunallimicharina
kanchik.
Sin. 2 Paya.
rumi [umi, rumi] s. piedra,roca. Yapa sinchi kurpa tika.
Hatunrumipitakarishpawamputikrarka.
rumikuta [rumikuta] s. cemento. Kutashka

ruWAnA

rumi.
Kunanka,rumikutawanwasichin.
rumiyana [rumiyana] v. petrificarse. Imapash sinchitukuy.
Kayshitashkaallpakasinchitarumiyashka.
rumpa [rumpu, rumpa] s. crculo, redondo,
esfera,circunferencia. Imapash muyushka.
Kayhatunrumpa ukupipukllachin.
2. pelota,bola. Muyuklla punkichishka pukllana kara.
Shukpukllanarumpatarantirkani.
rumpu (<*rumpu) s. planeta. Hawa pachata
muyurik.
Intipa ayllupika iskun rumpumi tiyan: rimsi,
chaska, tiksimuyu, mullu, akapana, chimpu,
tinkullpa, turumanya, riti.
runa [una, runa] s. ser humano;persona.
Kari kashpa, warmi kashpapash tukuy yuyayyuk shimiwan rimak.
Tukuyrunapuramitantanakushpakawsana
kanchik.
runakay [runakay] s. humanidad. Runapa
nuna, yuyaypash.
Kay mamapachapi runakaytami sinchiyachinchik.
runtu [udu, rudu] s. granizo. Yana puyumanta yakumi rasu muru tukushpa urmak.
Runtu urmakpitukuypampayurakllasaquirirka.
runtuna [uduna, ruduna] v. s. granizar.

Rasu muru tamyashina urmay.


Kaynapunchakaachkatamirunturka.
rupachina [upaina, rupaina] v. quemar,
incendiar. Imatapash ninawan hapichiy.
Sachayurakunatakaamarupachinkichu.
ruparina [uparina, ruparina] v. quemarse,
arder,inflamarse. Imapipash nina hapiriy.
Kupata rupachikushka ninawanka achkata
ruparinchik.
rupay [upay, rupay] s. calor. Imakuna kashpapash sinchita kunuk.
Kunankasinchi rupaymikan.
2. calentura. Rupay unkuy.
Rupay unkuywanmikani.
rurana [urana, rurana, ana, ruwana] v.
hacer,realizar,trabajar. Imatapash llamkay.
Chakrahallmaytarurani.
2.s.actividad. Imapash llamkay.
Wawakunakaruraytaallichin.
Sin. Llamkana.
ruru [ruru] s. pepa,semilla. Imapash muyushina. Palltakahatunrurutacharin.
rutuna [utuna, rutuna] v. trasquilar, corte
decabello.
Akchata, millmata pitiy.
Llamamillmatarutukuni.
ruwana [ruwana, ruana] s. tipodeponcho.
Awashka churakuna. Ruwanakamushukmi
kan.

121

s
sacha [saa] s.monte,maleza,bosque.
Achka yurakunalla huntashka allpa.ukaka
sachapimi kawsani.
sacha [saa] adj.salvaje;silvestre;mediocre. Imatapash mana rikuk, mana riksik;
mana alli yachak; manchaysiki wiwa.
Uturunkukasacha wiwamikan.
Sin. Aya.
sacharuna [saaruna] s. na. variedadde
lagartija. Waylla karayuk puka kunkayuk,
washa tullupi kashata charik hayampi, yurakunapi kawsak.
Sacharuna hayampikasumakwiwami,chaymantamimanawauchinachukanchik.
sachawakra [saawagra, saawakra] s.
danta. Kachu illak, suni sinkayuk, kurulla chupayuk, sachapi kawsak wakrashina hatun
wiwa.
Anti suyupika sachawakratami yallika mikunkuna.
sakina [sakina] v. dejar; abandonar, dejar
entestamento. Imakunatapash shukpi churak rina.
Payka ushushipa muchikuta allichichun
sakin.
saklana [saglana, saklana] v. deshojarel
maz. Sara pankakunata chukllumanta anchuchina.
Chuklluwirutakuchikunamansaklanchik.
Sin. Pitina.
sakra [sagra, agra, tsaka, tsagra, zagra]
adj. tosco,spero,escabroso. Imakunapash
wakinpi hutku hutku kashalla paza kara.
Allpapi punchantin llankakpika makika sakramitukun.
Sin. lluru, paza.
sakra [sagra, agra, tsagra] s. amz. brujo,
curandero. Imatapash hawalla usharik hampik runa. Ayawaskata, sayrita, wakinpika kiwakunatapash upyashpa rikuk.
Sakra runaka yurakunawan unkushkata
hampikun.
122

Sin. Paku, salamanka, yachak.


saksana [saksana, saxsana, sagsana] v.
hartarse. Wiksa huntakta mikuy.
Katunkapakrinakuchikaallimisaksarka.
Sin. Amina.
salamanka [salamaga, tsalaga] s. brujo.
Imakunawampash hawalla hampinata yachak runa.
Shuksalamanka runakaallihampikmikan.
Sin. Sakra, yachak, paku.
salinana [salinana] v. estarencelo. Warmi
wiwakuna kariachina.
Warmiwakrakapachapaktakpikaamisalinan.
Sin. napana.
sallka [salyka, salka] s. sierra,pramo. Chirilla urkuman sakirik suyu.
Sallkamantamikanchik.
Sin. puna.
sallka runa [salyka runa] s. serrano. Sallka
suyupi kawsak runa.
Sallka runakunakapapata,siwarata,tawritapashtarpun.
samarina [samarina] v. calmarse,cesarse.
Imakunapash chinkarina, tukurina, upayana.
Kanpananaykasamarinchu?.
Sin. Tukurina.
samay [samay, samiy, sami] s. respiracin,
aire,aliento. Kawsak runakuna, wiwakuna,
wayrata hapishpa ukumanta kutin kachariy.
Samaykakawsaytamikun.
2. s. descanso. Runakuna, wiwakunapash
shaykushka kipa llankayta sakiy pacha.
Wakrakunakayapushkakipakasamaytami
munan.
3. s. espritu,alma. Kawsakkunaman kawsayta, yuyayta kuk.
Runawaukpikasamaykachinkarin.
samana [samana] v. descansar. Sampayashpa, shaykushpa rurakushkata sakina.
Achkallamkaykipaka samankichikchu?
sami [sami]. Dicha, alegra, alegra,felici-

sArun

dad,dicha,ventura;fortaleza,energa.Llakikuna illak sumak kay.


Karullaktapipashsamiyukmikanchik.
Sin.kuchi.
sami [-sami] comp. Clase,variedad.Kayka
chayshina rikurikmi kan nishpa rimay.
Kaysami sisakunamitiyan.
Sin.irak,shina.
sampa [samba, saba, ampa] adj. dbil,
suave; perezoso, cobarde. Imapash mana
sinchi.
Paykaunkushkakashpamiyapasampa kan.
Sin. Irki, waullanki.
sampayana [sambayana, sabayana] v.
amz. cansarse, fatigarse, agotarse. Imatapash achkata llamkashpa shaykuriy.
Kayna tukuy puncha tarpushpami achkata
sampayarkani.
Sin. Shaykuna.
sampi [sambi, sabi] s. canilla. Kunkurimanta chakikama tullu.
Payka sampi takarishpami achkata nanachin.
Sin. Pinkullu.
sampu [sampu, zambu, zabu] s. s. sambo,
mate,calabaza. Waylla karayuk suni sapallushina mikuna muyu.
Wayllasamputaturimankararkani.
san [sa] s. pa. untejidoconhojasdepalmera. Chilli pankamanta awashka. Pirutita
wakaychinkapak rurashka.
San hukukpimihampiyukpirutikunakawakllirka.
sanku [sagu] adj. turbio. Uki yaku, mana
chuyaklla.
Sanku aswataupyankapakmunani.
2. adj. espeso. Imapash apishina.
Mishkimikuykaachkasankumikarka.
Sin. 1 Lanta, 2 tikti.
sai [sai, sani] s. hierba morada. Puka
pankayuk uchilla yura, churanata sumakta
tullpunkapak tarpushka.
Sai yurakunatakakatunkapakmitarpunchik.
2. adj. morado. Tsimpalu sisa tullpushina,
shuk llaktakunapi maywa shutiyuk.
Sai pachallinatamirantirkani.
Sin. Maywa.
sau [sau] s. teja. Turu allpawan rurashka

wasi kata.
Sauwanrurashkawasikasumakmirikurin.
sapalla [sapalya, sapaa] adj. solo,abandonado. Shuklla wakchalla sakirishka.
Kaywasipikayuyakmamakasapallamikawsan.
sapallu [sapalyu, sapau] s. sapallo. Pankasapa ankuyashpa wiak yura, shuk hatun
rumpashina killu mikunayuk muyu.
Chamukmikunatakasapalluwanmiyanunchik.
sapan [sapa] det. cada. Ima shutikunapa
kipapi usharik shimi.
Paykasapan punchamikillkachishpapurin.
sapi [sapi] s. raz;origen,cimiento,principio.
Yurakunapi anku wiay kallari kuska.
Allpapi tarpunkapak yurapa sapikunata
surkukunchik.
Sin. Anku.
sapiyana [sapiyana] v. enraizarse. Tarpushka yurakunamanta anku wiay kallariy; yurakuna achka ankuyuk tukuy.
Kapuliyurakaallpaukupikaachkatamisapiyan.
sara [sara] s. maz. Hatunlla suni yura, suni
pankayuk, wiruyuk, kutul ukupi wiak muru.
Minkakunamanka sara kamcha kukayuwanmirinchik.
sara panka [sara paga, sara faga] s.
hoja de maz. Sara tullupi llutariyak suni
panka.
Llullu sarapankataka wakramanmi karanchik.
2. amz. hojasquecubrenalchoclo. Chuklluta
killpak panka.
Chukllu tantataka sarapankawanmi ruranchik.
Sin. 1 Kallcha, 2 kutul.
sarpa [sarpa] s. roco, escarcha. Tutamanta
shuk tamyashina urmak.
Sarpa kiwatamikushpawiwakunakawiksa
punkishpawaunkuna.
Sin. shulla.
sarpana [sarpana, zarpana] v. rociar,caer
elroco. utu tamya urmay, sullayachiy.
Kunanpunchayaktakaachkatamisarpan.
Sin. Shullana.
sarun [saru] adv. pasado, antes, hace
123

sArusHkA

tiempo. Yallishka pachakunata nina shimi.


Sarun pachapikakaypimikukkarkanchik.
Sin. awpa.
sarushka [saruka] s.
rastro,huella,pisada. Ima purishkata riksinkapak tarinkakama rikuy.
Tutapi shuk llamata hillu allku mikushka,
chaytasarushkatarurakunchik.
Sin. Yupi, chaki kati.
saruna [saruna] v. pisar,atropellar. Imatapash, imawanpash allpapi llapichiy.
Ayakiwakunatakahutkupishitashpasarunchik.
Sin. Haytana.
sasi [sasi] s. ayuno,dieta,abstencin. Imapash mana mikuy upyay.
Inkakunaka wakin kapak raymipika sasiyukmikashka.
sasina [sasina] v. ayunar. Imatapash mana
mikushpalla yalliy.
Kunanpunchallamisasikuni.
satina [satina] v. meter,introducir.Imakunatapash ukuman yaykuchina.
Aswatawishinkapakmimatita satikuni.
sawarinalla warmi [sawarinalya warmi]
s. novia.Karipa warmi tukuna kuytsa.
Raymipikasawarinalla warmiwantushurkani.
sawarina [sawarina] v. casarse,contraer
matrimonio. Kariwan warmiwan pakta pakta
kawsankapak arininakuy.
Wakinrunakunakaapunchikwasipisawarin.
sawna [sawna] s. cabecera,almohada. Kawitupi puunkapak umata kimichina kipi.
Sawnataumapichurankapakmaachipay.
sawnana [sawnana] v. arrimarlacabeza
(sobrelaalmohada). Umata hawayachishpa
churay, imapipash umata kimichiy.
Sumaktapuunkapakkaumatakaallimisawnanchik.
sayri [sayri, ayri] s. tabaco,cigarrillo. Ashnak utu kiwata pankapi pilluchishka tsunkankapak rurashka.
Wakin runakunaka chirimanta sayrita
kunukyankapaktsunkan.
sayrina [sayrina, ayrina] v. fumar. Sayri
kushnita kunkakama yaykuchishpa, shimimanta sinkamantapash llukshichiy. Pacha124

mamata ama mapayanchinkapakka mana


sayrinchikchu.
sayti [sayti, siti] s. mueca,mueco. Imatapash wawashinata rurashpa pukllana.
Wawakasaytikunawanmipukllan.
Sin. llullawawa.
saywa [saywa] s. lindero, lmite, mojn.
Llaktakunapa allpapura ama pantay tiyachun
imawanpash harkayta rurashka. ukapa
allpasaywatakarikurayashpamikawsani.
saywana [saywana] v. limitar, poner lindero
omojn. Harkayta churay.
awpa pachamanta allpa manyapika saywankuna.
sichi [sii] s. amz. variedaddepez. Yapa
uchilla yaku aycha.
Napomayupisichitamikunkapakhapini.
sikana [sikana] v. montar,subir,ascender.
Hawaman wichiyay.
Kapulitahapinkapakkayurapimisikanchik.
Sin. Wichiyana.
siki [siki] s. nalga,glteos. Washa tullu tukurishkapi tiyarinkapak mutsushka utu
aycha.
Karullaktamanantawapirikpikasikikaachkataminanan.
siksik [sixsix, sixsi, sigsix, sigsi] s. s. paja
gruesa de hojas speras. Ukshashina, akchashinata charik yura.
Wasitakatankapakmisiksiktapitinchik.
siku [siku] s. amz. guatusa.Yana millmayuk,
lumuta mikuk, yapa kita, sachapi kawsak
wiwa.
Antisuyupikasiku aychatamisumaktamikunchik.
Sin. Punchana.
sillkukis (<**silykukis) s. semana. Kanchis
punchayuk pacha.
sillu [silyu, siu] s. ua,casco,pezua. Tullushina, maki, chaki rukakunapi llukshik.
ukapa
chakitaka
wakra
sillumi
chukrichirka.
simpa [simba, simpa, imba, iba, imba,
iba] s. trenza. Akchata, puchkakunatapash, kimsapi rakishpa awashkashinata
ruray.
Warmipaakchasimpakaachkarakumikan.
simpana [simpana, imbana] v. trenzar.

suCHu

Akchakunata, puchkakunata kimsa wankupi


rakishpa, kawpushkashina ruray.
Imbaya, Caar runakunapash akchataka
akchashpamisimpan.
sinchi [sii, sii, xii] adj. duro,fuerte,
robusto,resistente,slido;difcil;recio,valeroso. Imakunapipash karilla kay, mana urmarishka kay, mana imatapash manchak,
unkuy illak runa.
Runakunakasinchimikanchik.
Sin. Anak, tiyaylla.
sinik [sinix] s. pa. variedadderaposa. Atallpata maskashpa tuta purik ashnak aychayuk
wiwa.
Sinik wiwakaishkayatallpatamimikushka.
Sin. Chakka, chucha.
sinka [siga] s. nariz,trompa. Runakuna,
wiwakuna imatapash mutkinkapak charishka
hutkukuna.
Sinkawanmisumak,waklliashnakkunatapashmutkinchik
sinkuna [siguna] v. revolcarse,rodar. Urmashpa kushpariy.
Wawakunakauraymuyapampapisinkun.
Sin. Kawirina.
sipichi [sipii, sipi] s. amz. variedad de
rbolmedicinal. Yurak wikiyuk, au pankayuk, hampi yura.
Sipichi yurata hampi kashkamanta wiachinchik.
sipina [sipina] v. ajustar,estrangular,ahorcar.Imakunatapash kunkapi sinchita watashpa, llapishpapash wauchiy.
Wakinllaktakunapikawallinkutawauchinkapakkasipinkunami.
sipri [sipri] s. labioinferior(verwirpa). Rimakpi, mikukpi kuyurik uray hawa shimi kara.
Paykasipritamichukrichirka.
sipu [sipu, tsipu] s. arruga. Imapash mana
chutalla kak.
Hatukuyayakaachkasiputamicharin.
sipuru [sipuru] s. pa. variedad de mono.
Shuk uchpa, puntsu millmayuk, hatun
chichikushina rikurik kushillu.
Sipuru wiwakasachaukullapimimitikushpa
kawsan.
Sin. Parawaku.
sipuna [sipuna, tsipuna] v. pestaar,guiar.

awita alla alla, wichkay.


Paytakayankapakmiawitasipuni.
2. fruncir,arrugar. awi lulun karata wichkay.
Kay wawa piarishpaka sinchimi awita
sipun.
sirana [sirana] v. coser,zurcir. Ima churana
manyakunata kumpay, llikirishkakunata llutachiy.
Kayapuncharaymimanrinkapakruwanallikitamisirakuni.
Sin. chupana.
sirichiy [siriiy] s. ceremonia nupcial.
Sawarishkakunata
kari
warmiwan
chankachishpa puuchiy.
Sawarikpika sirichiyta rurashpami achka
mashikunakushiyashpaupyan.
siririna [siririna] v. acostarse,echarse. Imapipash, maypipash chutariy.
Samankapaknishpamiashatasiririni.
sirik aspi [sirik aspi] s. lneahorizontal. Kinray wachushina sunilla rikurik.
Pankapishuksirik aspitashuyuy.
sisa [sisa] s. flor.Yurakunapi tukuy tullpuyuk
pankakunashina muruyankapak llukshikkuna.
Wasi manyakunapi sisakunatami tarpuna
kanchik.
sisa pacha [sisa paa] s. primavera.Yurakuna sisana pacha.
Sisa pachapipurinakasumakmikan.
sisa pampa [sisapamba, sisapampa] s. jardn. Sisakunata tarpushka pampa.
Sisa pampapirimanakunkapakmirikunakushun.
sisu [sisu] s. hongosdelapiel. Aycha karata
wakllichik kallampa unkuy.
Kallampaunkuyhapikpimisisu chakitukushkani.
2. bo. ronchas. Chuspikuna kanikpi aychapi
chupushina llukshik.
Chakipichuspikanikpisisu tukushpapurin.
3. im. enfermedaddeunsermtico. Runakuna yuyaypi, ayamanta shamuk aychata
chupuyachik unkuy.
Paypamakipikaayamisisutachurashka.
suchu [suu] adj. tullido. Mana purinata
ushak.
Imamantacharichaywarmikasuchu tukun.
125

suCHuCHinA

suchuchina [suuina] v. retirar,apartar.


Chaymanta anchuchishpa shukman churay.
Kayrumikunataachkallashakkashkamanta
waykatukushpamisuchuchinchik.
Sin. Anchuchina.
suchuna [suuna] v. s. arrastrarse. Mana
puriyta ushay, chankakuna waushkashina
kakpi, mana tatkiyta ushay.
Yaparukuyashpamiyayakasuchukun.
suksu [suxsu, sugsu, tsuxtsu] s. mirlo. Killu
chakiyuk, killu tapsayuk, yana patpayuk pishku.
Suksu pishkutakakuyashpamicharinakanchik.
sukta [suxta, sukta, sogta] num. seis.
Pichka yupayta katik yupay.
Sukta wawaatallpata,sukta dlarkullkipimi
katurkani.
sukus [sukus] s. carrizo. Ashankata, kawituta, wasi chakllatapash rurana, waykukunapi wiak pintukshina au yura.
Punasuyupikasukuswanmiwasikatakarurankuna.
sullka [sulyka] s. lunes. Shukniki puncha.
sulluy [sulyuy, suzuy] s. aborto.Shuk wawa
manarak puncha paktashkapi llukshiy.
Sulluyka mana allichu, shuk hatun llakimi
kan.
sumak [sumax, sumak, sumag, suma] adj.
bello,bonito,lindo,precioso,delicioso,distinguido.Imapash may alli kak.
Chaywasipishuksumak warmimikawsan.
Sin. Kuyaylla, kapak.
sumakyachina [sumakyaina] v. arreglar,
componer,adornar,decorar,mejorar. Mana
alli rikurikta sumak rikurikta ruray, wakllichishkata allichiy.
Paykayurashuyutasumakyachin.
Sin. Allichina.
sumpu [sumphu, sufu] s. hierbaaromtica
delpramo. Timpuchishpa nanayta hampirinkapak upyana kiwa.
ukapa nanayta sumpu yura pankawan
hampirini.
suni [suni] adj. largo,extenso. Imakunapash
wichayman, urayman, maymanpash kashpa
hatun kak.
Ayllu llaktaman chayankapakka kay suni
126

antamirinakanchik.
sunka [sunka] s. barba,bigote. Karikunapa
shimi muyuntinpi wiak akcha.
Mashakasunkatamirutukun.
Sin. munza.
supay [supay] s. espritu,sermtico. Mana
tukuypak awipi rikurik ayashina.
Wawaka supayta manchashpami tutaka
manallukshinchu.
supi [supi] s. pedo. Sikimanta llukshik
samay.
Chirimantawiksapunkishpakasupitakacharinchik.
supina [supina] s. peer. Supita llukshichiy.
Chawamikukpikasupinllami.
surkan [surkan] s. pulmn. Kawsakkunaman samayta chaskik.
Surkanpichiriamayaykuchunkawashataallitapachakillpanchik.
Sin. paruk, yurak shunku.
surkuna [surkuna, surkona] v. sacar. Hutku
ukumanta imatapash pakllaman aysay.
Mankamantayanushkapapatasurkunchik.
Sin. Llukshichina.
suru [suru] s. variedad de carrizo. Yaku
kucha manyakunapi wiak suni pankayuk
kiwa.
Suruwankawitupichurankapakruranchik.
susu [susu] s. polilla. Kaspita, churanata,
murukunata mikushpa ismuchik uchilla wiwa.
Sara wakaychishkataka susuka tukuytami
mikushka.
susuna [susuna] v. apolillarse.Murukuna,
kaspikunapash, kuruyashpa hutkuriy, ismuriy.
Manautkamikukpisarakasusun.
Sin. Kuruyana.
sutukyana [sutukyana, zutuxyana, zutugyana] v. sc. humedecerse,mojarse;gotear.
Yakuwan hawa hawalla hukuy.
Armashkakipaumaka sutukyan.
Sin. hukuna, mutiyana.
suyu [suyu] s. regin. Imashinapash shuk
mamallaktata, imakunamantapash rakishka.
Ecuador mamallaktaka Yunka suyu, Puna
suyu Antisuyupi,Yawatisuyupimirakishka
kan.

suyu

suyu [suyu] s. na. variedaddegolondrina.


Yana patpayuk, wayrapi, tamyapi pawak
pishku.

Suyu
pishkukunaka
hukunchu.
Sin. Shillishilli.

mana

tamyapi

127

sH
shakalli [akalyi] s.na.loropequeo. Uchilla arawshina pishku, achkapura tantanakushpa purik.
Shakalli pishkukapayllasakirishpamipurikun.
Sin. Kallikalli.
shakan [aka] s. na. variedad de lora.
Waylla patpayuk, yurak awiyuk uchilla wakamayushina pishku.
Shakan pishkukunakaantisuyusachapimi
kawsan.
Sin. Kayas.
shallipu [alyipu] s. amz. tipoderbolcon
semillas. au pankayuk, pishkukuna mikuna muyuta aparik yura.
Pishkukunamikuchunnishpamishallipu yuratakatarpunchik.
shallina [alyina, alyina] v. amz. rajar,hender. Yantata rurankapak kaspita chiktay.
Paykayantatamishallirka.
Sin. Chiktana.
shampana [abana] v. im. Desenredarel
pelo(yotrascosassemejantes). Punzu tukushka akchata akchay.
Ushushikaakchatashampakun.
shamuk [amux] adv. futuro,venidero,lo
quevendr. Kipapa yuyarishka, pacha kipalla chayamuk.
Shamuk killakunapimiwasitarurasha.
2. s. el que viene. Pipash shuk kuskaman
chayamuk, rikurik.
Paykasapanpunchakunamishamuk runa
kan.
Sin. chayak.
shamuna [amuna] v. venir. Maypi kashpa
kutin tikramuna.
ukaka kaya puncha ushashpami shamusha.
shau [au] s. caf,plantaybebida. Yunkapi pukuk hatunlla yura, puka muruyukmi
tukun.
Shau yakukapuuytaanchuchinmi.
128

shapaka [apaxa] s. variedaddepalmera.


Kunampushina kashpallata uu pankayuk,
suni muyuta aparik, paypa pankaka mana
wasi awankapakka allichu.
Shapaka kunanpika achka muyutami kay
watakaaparishka.
shayak [ayak] adv. vertical. Hawamanta
urayman tiyak.
Hatunrunakashayakmirikurin.
shayak aspi [ayak aspi] s. lneavertical.
Hawamanta urayman aspishka aspi.
Hatunshayak aspitapankapikillkay.
shayarina [ayarina] v. detenerse,pararse;
ponersedepie. Maypipash harkariy, sakiriy,
tiyakushkamanta hatariy.
Shukmashirikurikpimirimanakunkapakshayarirkani.
shayana [ayay] v. parar,detener. Hatarishka kana.
Wasikamakkunakapunkuyaykunapimishayan.
shaykuna [aykuna] v. s. cansar,fatigar,agotar. Achkata imatapash rurashpa sampayashpa sakirina.
Tukuypunchallamkashpaachkatashaykuni.
Sin. Sampayana, kalakyana.
shikitu [ikitu] s. amz.Uchilla siklli challwa.
Shikitu aychakamishkimikan.
shikina [ikina] v. amz. descamar. Yaku
aychapa karapi llutarayakuk hawa karata anchuchiy.
Payka,yakuaychatakusankapakshikikun.
2. amz. rallar. Lumuta, palantata, chuntata,
karata llukshichiy.
Challwawansankuyachishpayanunkapakmi
palantatashikikuni.
Sin. 1-2 shikitana.
shikra [ikra, sigra] s. bolso. Chawarmanta
patishina, imatapash wakaychishpa apankapak rurashka.
Saratashikrapikatunkapakapani.

sHinAmi

shikshi [ixi, igi] s. sarna. Runa aychapi


muyuklla llukshishpa yapa shikshichik unkuy.
Wawatakahatunshikshi unkuymihapishka,
hampinamikan.
2. comezn.Imamantapash ukkuta aspinayachiy.
Amachawartallikishpapukllankichu,shikshitakunkami.
Sin. 1 Isi.
shikshina [ikina, igina] v. dar comezn. Aycha karapi aspiyta munay.
Umatayapashikshin.
shiktikuy [ixtikuy] s. na. ciempis. Yana
tullpuyuk, achka chakiyuk kuru.
Tarpuna allpakunapika achka shiktikuymi
purin.
Sin. Shiway, tatis.
shila [ila, ilya] s. vasija de barro, jarra,
taza. Aswata, yakuta upyankapak allpamanta
rurashka mulu.
Aswatakashilapimiupyanchik.
shillinkuk [ilyikux] adj. travieso.Imatapash hapishpa yapa piachik wawa.
Wawakuna ama yapa shillinkukkuna kachunkapukllashpa,rurachishpamillamkana
kan.
shillinkuna [ilyiguy] v. amz. fastidiar.Kanishpa, waktashpa, sillushpa, tankashpa piachiy.
Yachana wasipika wakin wawakunaka
achkatamishillinkun.
shillishilli [ilyiilyi] s. amz. variedad de
golondrina. Yana tullpu, sinchita wayrata
musyashpa, achkapura tantarishpa shillishilli
nishpa takik, hawapi wampurik pishku.
Shillishillimiwayratapawan.
Sin. Suyu.
shilltipu [ilytipu] s. amz. variedad de
mono. Chichikushina kashpallatak yana millmayuk yapa uchilla wiwa.
Anti suyuman rishpaka shilltipu wiwata
sumaktamirikunchik.
shimi [imi, simi] s. idioma,lenguajearticulado. Runakunapa shuk shuk rimaykuna.
Kankaimashimipitakrimanki?
2. Boca. Rimay llukshina, mikuna yaykuchina
hutku.
Amashimitamanchanaytapaskaychu.

shimi-chinkachina [imi ingaina] v. delirar. Waukushpa, yuyay chinkarishpa maytapash rimay.


Mashikayuramantaurmashpamanahamutayrimaywanshimi-chinkachin.
Sin. Musparina.
shiminchina [iminina, imiina] v.
hacerbordes. Imakunapipash manyakunata
churay.
Sawariypakllikllatashiminchikuni.
shimiyuk [imiyuk] s. diccionario. Achka
shimita tantachina.
Yachakukwawakunakamushukshimiyukpi
manariksishkashimitamaskakun.
shimpi [ibi, imbu, impu] s. variedadde
palmera. Shiwashina mikuna muyuta aparik
yura.
Kayashkakunamankarankapakshimpi muyutapallakunchik.
shina [ina, ina, sina, ina, xina] adv.
como. Kayka chay sami rikurikmi kan nishpa
rimay.
Kayshina punchutarantinatamunani.
2. igualque. Imapash pakta pakta kak.
Kayshina rikuriktaruranki.
3. parecido,-a. Piwanpash rikchak rikurik.
ukashina rikurikwawkitamicharini.
4. ejemplar, por ejemplo. Imakunapash
achka tiyakpi wakinkunatalla hapiy.
Imbaburamarkapi,kitillaktakunatacharinchik,shina: Otavalo,Cotacachi,Ibarra,Atuntaqui
5. similar,semejante. Ashalla, rikchak kakpi.
Kanpayayashina llukshishkanki.
Sin. chashna, sami, irak.
shinallatak [inallatax, inaladig, inaladig] conj. pero. Shinapash ninkapak rimay.
ukallaktamantikranatamunani;shinallatak, wasiillakkashpamanaushani.
2. igualmente, de la misma manera, as
mismo, dela mismaforma. Chaypuralla
kachun ninkapak rimay.
Imashinami kanman kullkita maachirkani,
shinallatak kutichiway.
shinami [inami] adv. por supuesto.
Chashna kakpika ninkapak rimay.
Raymipishinami tushurkani.
Sin. Manakayari, shinaykuti, shinayka.
129

sHinApAsH

shinapash [inapa, inapi] conj. pero,de


todasmaneras. Chashna kakpipash, ninkapak rimay.
Kimsatantanakuymanmanashamushkachu,
shinapash yallichishunchik.
shinana [inana] v. hacersiguiendounmodelo. Kayshinata ruray ninkapak shimi.
Shuyay,kashnamimakitashinanchik.
Sin. Rurana.
shinayka [inayga, inaga] adv. na. porsupuesto. Chashna kakpika ninkapak rimay.
Shinayka,raymipikatushukrishallatakmari.
Sin. Manakayari, shinaymi, shinaykuti.
shinaykuti [inaykuti] adv. porsupuesto.
Chashna kakpika ninkapak rimay.
Raymipi,shinaykuti tushurkankilla.
Sin. manakayari, shinami, shinayka.
shinka [inga] adj. borracho,chumado,embriagado. Pukushka aswata upyashpa yuyay
chinkay.
shinka runaka, aswata upyashpa allimantamishamurkani.
Sin. Machashka.
shinkana [igana] v. marearse, desmayarse. Ashalla pukushka aswata upyashpa,
uma takarishpa, shukmantapash muspashina sakiriy.
Paykaumapitakarishpashinkan.
Sin. mayzana.
shinkayana [igayana] v. emborracharse,
chumarse,embriagarse. Aswata, hayak yakuta upyashpa machay.
Ayllullakta raymipi mashikunawan shinkayarkani.
Sin. Machay.
shinki [iki] s. amz. carbn. Yanta kaspi rupashkakunapi puchuk yana tukushka kaspi.
Sacha rupachishkamanta shinki yantakunatatantanchik.
Sin. killimsa.
shinshin [ii, ini] s. amz. serpiente
pequea. Muru karayuk, killu chupayuk,
wauy hampiyuk uchilla machakuy.
Antisuyumanrishpakashinshin machakuytakaallirikushpamipurinchik.
shinshin [ii, ini] onom. amz. onomatopeya del gemido. Shuk runa
wakakushpa sinkawan uyachiy.
130

Shukshinkarunakasinkawanshinshi shinshin nishpami wakakun.


shipati [ipati] s. na. Unavariedaddepalmera. Chillishina kashpallatak uchilla, pankaka wasi awankapak; muyuka mikunkapak;
shuk llaktakunapika chincha nishka yura.
Ashankapishipati muyutakatunkapakmipallani.
Sin. Chincha.
shirinka [irika, iriga] s. amz. caucho.
Yurak wikiyuk yura.
Shirinka yuramantamitukuysamiwiariklla
imakunatakarurankuna.
shitana [itana] v. botar,arrojar,tirar,lanzar. Imatapash kachariy, hichuy, tuksiy.
Palantakarakunatakachintapishitanchik.
2. amz. cazarconbodoquera. Wiwakunata
wauchinkapak yawrita pukuna ukupi churashkata sinchita pukuy.
ukapachurikasachawiwakunatahapinkapakshitakun.
Sin. 1 Chutana, aysana, karkuna.
shitana [itana] v. amz. brujear. Yachak
runa imatapash mana alli kaskamanta llakichiy.
Wakinhampikkunakamillayrunatakashitanllami.
shiwa [iwa] s. pa. variedad de palmera.
Mishki yuyuta charik, achka yana muyuta
aparik, sachapi wiak chuntashina yura.
Akchata shiwa muyu wirawan  armakpika
sumakmiwian.
Sin. Unkurawa.
shiway [iway] s. pa. ciempis. Yana
tullpuyuk, achka chakiyuk kuru.
Wawakunakashiway kuruwanmipukllan.
Sin. Shiktikuy, tatis.
shiwi [iwi, siwi] s. anillo,sortija.Maki rukapi
churachinkapak antakunamanta rurashka.
Paykasawarinkapakshiwitarantin.
shiwtana [iwtana] v. amz. desbordarse,
regarse. Yaku timpushpa talliriy.
Wakra uuka huntashkamantami shiwtakun.
Sin. Tallirina.
shuk [uk, ug, ux, u] num. uno. Kallarik
yupay.
ukakashuk watayukwawatamicharini.

sHuyu

shukkuna [ux] s. unidades. Ima kashpapash shuk shuklla iskunkama yuparik.


Kaypankapishukkunatakillkashunchik.
shukarina [ukarina, ukarina] v. atrancar.
Imatapash mikushpa harkariy.
Yachakukkachallwatamikukushpamishukarirka.
2. hincharse. Yallikta mikushpa wiksa punkishkashina tukuy.
Yapachiritayallishpamiwiksashukarishka.
Sin. 2 Punkina.
shuklla [uklya, uka] adj. nico. Shuk
runa, imakunapash sapalla kak.
ukapa shuklla churika karu llaktamanmi
rirka.
Sin. Chulla.
shulla [ulya ] s. roco, escarcha. Tutamanta
shuk tamyashina urmak.
Shulla kiwatamikushpawiwakunakawiksa
punkishpawaunkuna.
Sin. sarpa.
shullana [ulyana, uana] v. caerelroco.
Tutapiamsallatamyashinaurmay.
Puyupachamantatamyarikshinasisakunapi
shullan.
Sin. sarpana.
shulluy [ulyuy, uuy] s. aborto. Shuk
wawa manarak puncha paktashkapi llukshiy.
Warmikunapa shulluyka mana allichu, llakimikan.
2. v. abortar. Chichu kashpa manarak puncha paktakpi wacharina.
Imatapash munashpa wakin warmikunaka
shullunllami.
shunku [ungu, ungo, sunko] s. corazn.
Tukuy runakunapa, wiwakunapa yawarta
rakik aycha.
Imamantapash yalli piarikpika shunkuka
nananllami.
2. mduladevegetales,elncleooelcentro
deobjetos.Tukuy yurakunapa, rumikunapa
chawpi ukupi tiyak.
Kapulishunkuwan awanakaspitarurakuni.
Sin. 1 Puka shunku.
shunkuchina [unkuina] v. curardelespanto. Ima unkuykunata, mancharishkakunata anchuchishpa hampina.
Wawataka manchariy unkuywan kakpimi

shunkuchinchik.
shunkuy [uguy] v. s. desayunar.
Tutamantapi mikuy, mayllak shunkupi mikuy.
Achkakarupurinamanrinakashkamantami
allishunkunchik.
Sin. Pakarimikuna, chinchina.
shunkuna [uguna] v. amz. indicar,sealar.Ama pantachun, kashna ruranki nishpa
shukta yachachiy.
Payka ukapa wasiman paktamushkallami
pitakshialli shunkuchishka.
shunkuyuk [unguyuk] adj. adulto,pensante. Alli yuyak runa.
Payaushushikaashunkuyukmikan.
Sin. Yuyayyuk, yuyak.
shushuna [uuna] s. cedazo. Huku hukuyuk rurashka hillay.
ukakashushunapimikutatashushukuni.
shushuna [uuna] v. cernir.Ima kutamantapash palakta llukshichiy.
Sarakutatashushukuni.
shuti [uti] s. nombre. Runakunata, llaktakunata imashina rimanata yachay.
Kayallkukaimashutiyuktakkan?
shutu [utu] s. gota. Ima huku kashpapash
wikishina talliriy.
Hampimantakaishkayshutullatamiupyan.
Sin. Wiki.
shuturina [uturina] v. mojarse. Ima yakupi,
tamyapi mutiyay.
Tamyapimishuturirkani.
Sin. Hukuna, mutiyana.
shutuna [utuna] v. filtrar,gotear,chorrear.
Yaku kashpa, mikuna kashpapash hicharishkashina urmay.
Mawkawasimantatamyayakukashutun.
shuwa [uwa, ua] s. ladrn. Shukpa imakunatapash hapishpa apak.
Tawkashuwamiukapawasimanyaykurka.
shuwana [uwana] v. robar. Shukpa ima
charishkakunata apay.
Chakrata chapakpika mana shuwankunachu.
shuyana [uyana] v. esperar, aguardar.
lmatapash chapay.
Tukuyllamachayamuchunshuyakuni.
shuyu [uyu] s. dibujo, cuadro. Pankapi,
kaspipi, karakunapipash tullpukunawan ha131

sHuyunA

wishkakuna.
Wawakunakashuyutaruranmi.
shuyuna [uyuna] v. manchar. Imakunatapash mapayachiy.

132

Pirkapishuyunki.
2. dibujar. Llimpiwan rikuchiy.
TrnsitoAmaguaawarmitashuyushun.
Sin. 1 Llunchina; 2. llimpina.

t
takallina [takalyna, taxaina, taxalina] v.s.
ceirdeformacruzada. Shukpa ukunpi imatapash chimpakta watay.
ustakunatakaamitakallikun.
takarina [takarina] v. rozarse,golpearse,
tropezarse. lmapipash waktariy.
Yayakashinkashamukushpayurapichakita
takarirka.
Sin. Waktarina.
takarpu [takarpu] s. estaca; clavo. au
chupayuk, satina kaspi.
Wakratakatakarpupi watarkani.
takana [takana] v. machacar, pedacear,
martillar.Imakunatapash waktashpa utuyachiy.
Aswatarurankapaklumutatakakuni.
2. sc. afilar. Imatapash kuchunkapak antakunata llampuyachiy.
Kiwatapitinkapakkuchunatatakakriy.
Sin. 1 Waktana.
taki [taki] s. cancin,piezamusical. Uyaypak, tushuypak, sumaklla uyarichiy.
Sikuankanishkatamitakirkani.
taki [taki, take] s. troje. Muyukunata
wakaychinkapak rurashka kincha.
Papatatakipi wakaychirkani.
takina [takina] v. entonaruninstrumento
musical. Pinkulluta, churuta, imatapash pukushpa sumakta uyachiy.
Tantanakuymankayashpakachupitakini.
2. cantar. Shimiwan rimashpa, kinkuchishpa
sumaklla uyachiy.
Hachiyayamiarawitakasumaktamitakirka.
takla [taxla] adj. amz. flojo. Shuk yapa
hatun churay, churarikpi mana allita rikurik.
Kaywarakataklamisakirin.
taklla [taxlya] s. arado. Yapuykunapi allpata
chiktak, suni anta muyuk.
Takllatachurantikunki?
takllana [taxlyana] v. amz. ajustar. Imatapash, imapipash sinchi sinchi watay, llapiy,
churaypashmi kan.

Kaymuchikutatakllapay.
takllu [taxlyu] adj. tartamudo.Shuk mana allita rimak, harka harkalla rimak runa.
Takllu wawakaharkarishpamiriman.
Sin. Taytiw, tiyarpa.
takshana [taxana, tagana, taxsana] v.
lavarropa. Ima churanakunata yakupi chuyayachina.
Kankaachuwaratataksharkanki?
taksu [tagzu, tagsu, tawzu] s. scn. taxo.Ankupi aparik, mana yapa mishki, hulunshina
mikunayuk suni, killu muru.
Taksu muyutayuramantapaktarkani.
Sin. Kullan.
taktarina [taxtarina] v. ss. endurarse. Turu
allpa, millmapash, ima kashpapash sinchi
tukuy.
Yallitamyakpitarpunaallpataktarishka.
takurina [takurina] v. sn. insultar. Ima mana
alli rimashkamanta kikinpash tikrachiy.
Wawatakamanayallikatakurinachu.
Sin. Kamina.
takyak-unkuy [taxyay-ukuy] s. bo. enfermedadpersistente. Mana utka, utka hampirik
unkuy.
ukapayayapa unkuykatakyak-unkuypimi
tikrashka.
takyarina [taxyarina] v. bo. enfermarse
persistentemente. Pipash tukuy pacha unkushkalla yallina.
Chaywawakakutinllataktakyarin.
tallika [talyiga] s.collardepepas.Muyukunawan,
tullukunawan,
millmakunawan
rurashka aparina wallka.
Tallikatawatarishparaymimanhaku.
Sin. Hallinka.
tallirina [talyirina, tairina] v. sc., amz. iren
aglomeracin,aglomerarse;regarse. Achkapura tantarishpa rina.
amirunakunakalarkamantallirirka.
tallina [talyina] v. S. regar,esparcir.Imapipash huntachishkata chawsichiy, imapipash
133

tAlpA

churay.
Pitaksarahuntachishkatakatallirka?
2. verter,regaragua.Yakuta, aswata, ima yakutapash shitay.
Pitakkawitupiaswatatallirka?.
Sin. 1 chakchuna, hichana, chiwana, 2 parkuna.
talpa [talpa] s. ss. blusa. Kunkamanta wiksakama warmipa churana.
Ushushikamushuktalpatamichurakun.
tampu [tampu, tabu] s. depsitosdelincario; posada. Mikuna muyukunata wakaychinkapak, samankapakpash ankunapi
rurashka wasikuna.
Kunanpipashmitampu llaktakunakatiyan.
tamya [tamya] s. lluvia. Hawa puyumanta
urmak yaku.
Kunanyallitamya urmarka.
tamya pacha [tamya pacha] s. invierno.
Ashtawan yapa tamyana killakuna.
Tamya pachapikasumakwayllallamirikurin.
tamyana [tamyana] v. llover. Puyumanta
achka yaku allpaman talliriy.
Kunanpachatakayapa tamyakun.
tanampu [tanabu] s. amz. arbustocuyas
hojasseusancomobarbasco. Challwakunata hapinkapak yura, shuk llaktakunapi kahalli nishka.
Tananpu yuratakamanayapayakupishitanachu,tukuyllachallwakunamiwaun.
Sin. kahalli.
tani [tani, tai] adj. sc. agrio. Llullu muyukunapa hayak yaku.
Limnyakukatanimikan.
2.amargo.Mana mishki, hayak.
Llullukapulimuyukamanamikuypakchu,tanimimallirin.
Sin.1 hayak.
tankana [tagana] s. amz. variedad de
rbol. Yurakta sisak, wasikunata rurana kaspi
Tankana yurataamapitiychu.
tankana [tagana] v. empujar. Imatapash
sinchi suchuchina.
Chayhatunrumitatankashun.
tanla [tanla] s. amz. variedaddepez. Killuwan yanawan tullpuyuk hatun challwa.
Tanlaka hatunmayupimikawsan.
tanta [tada] s. pan. Sarata, chuklluta ku134

tashpa yakupi apiyachishpa ninapi kusashka


mikuna.
ukanchikpamamakachukllutantatarurakun.
tantachiy [tadaiy] s. agrupacin,unin.
Imatapash shukllapi churay.
Kullkitatantachiykaallimikan.
2. v. amontonar, agrupar, reunir. Tukuyta
shukllapi tawkachiy.
Papatakayukshachukllapitantachirkani.
Sin. 1 Tantana.
tantanakuy [tadanakuy] s. reunin,
asamblea,congreso. Achka runa, wiwa, imapash shuklla kuskapi kay.
Kaytantanakuypikaukanchikpamutsuykunamantamirimashun.
tantana [tadana] v. recolectar, recoger,
juntar.Shukllapi mikuna muyukunata shukllapi churay.
Kaysaratakanchapampapimitantarkani.
Sin. Llutana, tinkina, tantachina.
tapsa [tapsa] s. pico de aves. Pishkupa
shimi.
Kultakapataktapsayukmikan.
tapuna [tapuna] v. preguntar,averiguar,interrogar. Yachankapak, riksinkapak shukkunata taripay.
Shamushkatayachakchayankapakmitapurkani.
tapya [tapya] s. amz. malaugurio.Llaktakunaman, runakunaman llakikuna shamunata rikuchik wiwakuna.
Waushkatamuskushpakatapyashinayallinkapakmikan.
Sin. Chiki.
tapyana [tabyana] v. sc, amz. hablar sin
sentido,desvariar. Imatapash mana yuyaywan rimay.
Kankamanaallikachuntapyashkanki.
Sin. pantayrimay.
taraputu [taraputu] s. amz. palmeradecogollocomestible.
Chinkushina hatun suni rikurik yura.
Antisuyupikaachkataraputu yuramitiyan.
tarinakuna [tarinakuna] v. encontrarse.
Ashtawanka runapuralla shuk pampapi, shuk
wasipi maypipash rikunakuy.
Mamawan yayawanka Napo llaktapimi ta-

tikAsu

rinakushka.
Sin. Rikunakuna, tinkunakuna.
taripay [taripay] s. examen. Yachankapak
rikuy kallariy, maskay kallariy.
Kayapunchakashuktaripaytamicharishunchik.
2. v. amz. juzgar,examinar,investigar.Ima
tukushkata yachankapak kallarishkamanta
puchukaykama sumakta maskaymi kan.
Yachachikka,  ima yachachishkatami tariparka.
Sin. Maskana.
tarina [tarina] v. encontrar,  hallar. Hichushkata, kunkashkata, pay munay rikurikta
hapiriy.
Shukmuchikutaanpimi tarirkani.
tarpuna [tarpuna] v. sembrar. Muyukunata,
mallkikunata, kaspikunata allpapi pampay.
Hatunpampapilumuta,saratapashmitarpurkani.
taruka [taruka, taruga] s. venado. Shuk
puka millmayuk, yurak chupayuk, umapi ishkay kachuyuk hatun wiwa.
Urkupikapuka tarukatami rikurkani.
taski [taski] s. ss. cascada. kakamanta
urmak yaku.
Azuayrunakunakataskipimiarmakun.
Sin. pakcha.
taslla [taslya] adj. amz. elegante,gallardo.
Karilla runa, mana unkushka runa, llakipash
illak runa.
Taslla churakushkahachitamicharini.
tatis [tatis] s. tu. ciempis. Achka chakiyuk
sunilla kuru.
Tatis tiyanapikahukuallpamikan.
tatki [tatki, taxti, tiyaxti] s. paso. Purinkapak
shuk chakita awpachiy.
Llukiwanshuktatkitakupay.
2.s.metro. Shuk tatkishina tupu.
Chunkatatkitatupushpayuratakapitinki.
tatkina [tatkina, taxtina, tiyaxtina] v. darpasos,marchar. Chankakunata chutachishpa
shukpi shukpi puriy.
Hatun yayaka  yapa sampayashpa mana
utkatatkinchu.
tawa [tawa] num. cuatro. Kimsapa katik
yupay.
Wakrakatawa chakiyukmikan.

Sin. chusku.
tawantin suyu [tawantin suyu] s. elTawantinsuyu,cuatroregionesinterrelacionadas. Mawlli mayumanta Ankas mayukama
inkakunapa hatun, suni llakta.
Wayna Kapakka Tawantin suyumanta
apumikashka.
tawka [tawka] det. algunos, bastante.Imatapashashalla kashkata hawalla yupay.
Kayllaktapikatawka wasimitiyashka.
Sin. Achka, ashtaka, manchayakta, pachan,
llashak.
tawna [tawna] s. bastn. Ruku yayakuna,
paya mamakuna yanaparishpa purina kaspi.
YayaWayramipaypatawnawanwaktarka.
2.amz.remo,bastnusadoparaimpulsar
lascanoasalnavegarcontracorriente. Shuk
suni, au kaspi, wampunata purichinkapak
rurashka.
Tawnatamaykancharihapirka.
tawnana [tawnana] v. apoyarenelbastn,
apuntalar. Shuk kaspiwan yanaparishpa sinchita shayariy.
Kayllampushkakaspiwanmitawnarinki.
tawri [tawri, tarwi] s. S. chocho. Yurak rikurik, chawapi hayak kak, yakupi hayakta anchuchishpa mikuna muyu.
Tawritahayakrichunyakupichurarkani.
taylla [taylya] adj. duro,resistente.Muyu,
kaspi, imapash mana pakiypak tukushka yapakta sinchiyashka.
Taylla chakamikan.
Sin Sinchi.
taznu [taznu] s. s. granostostadosycocinados. Yanushka, kamchashka mikuna murukuna.
Sarataznutaurkumanapani.
tika [th ika, tika] s. adobe. Wasita, pirkata rurankapak rurashka allpa paki.
Wasitarurankapakmitikataapakuni.
tika [th ika] s. amz. racimo de chonta.
Chunta muyuyuk luntsa, chunta muyuyuk
watu.
Aswatarurankapakchuntatikataapashun.
tikasu [tikasu, ikaksu] s. amz. tipodefruta.
Ankupi aparik, yanushpa, kusashpapash mikuna muyu.
Tikasu muyutaapamurkani.
135

tikAyAnA

Sin. Chikaksu.
tikayana [tikayana] v. ss. ensuciarsehasta
hacersenegro. Churanakuna, imakunapash
yapata mapayay.
ukapayayapachuranakayallimitikayashka.
tiklla [tixlya, tixa] s. snc. mancha. Ima wikipash aychapi, churanapi urmashpa yanayachishka,
pukayachishka,
mapayachishka.
Mushukwarapitikllamirikurin.
Adj. manchado. Ima wiki urmashkamanta
mapayasha. Tiklla muchikutami churashkanki.
tikrachina [tigraina] v. contestar,responder;traducir.Mana upalla sakirishpa ashtawan kutichiy.
Paytapushkatatikrachikuni.
2. voltear,ponerbocaabajo,virar. Imakunatapash allpaman, hawaman awiyachishpa
churay.
Chaymaachishkamankatamitikrachikuni.
3.devolver. Ima maashkakunata kutichiy.
ukapamaachishkakullkitaimapunchatak tikrachimunki?
Sin. 1kutipana, kutichina, rantipana; 2 muyuchina.
tikramuna [tigramuna] v. retornar,regresar,volver.Maymanta llukshishpa chaymanllatak rina.
HachikaQuitollaktamanmanapaktashpallatakunkushpatikramurka.
Sin. Tikrana.
tikrana [tigrana] v. volver,regresar,retornar.Kutin chaymanllatak rina.
Kaymantalla kushikushpa wasiman tikrakuni.
2. sc. voltear. Imatapash wichayman awiyachiy.
Chay puushka wawaka wichayman
tikrashka.
Sin. Tikramuna.
tiksimuyu [tigsimuyu] s. planeta tierra. Intipa ayllupa tiyak rumpu.
Runakuna,wiwakuna,yurakunatiksimuyupi
kawsan.
tiksimuyuyachay [tiskimuyuyaay] s.
geografa. Allpamanta, kawsaymanta, pak136

chakunamantapash yachay.
Anitakakunanwatamitiksimuyuyachayta
paktarka.
tikta [tixta] s. amz. trampadecacerapara
animales grandes. Kaspiwan waskawan
sachapi kawsak wiwakunata hapinkapak
rurashka.
Tiktawanmi sikutahapirkani.
tikti [tixti] s. s. residuo, conchodelachicha.
Sanku aswa.
Tikti aswatamanamunanichu.
2. adj. espesoSanku, api mikuna, api upyanakuna.
Yamuraswatayanukushpakatiktitamihawamantatantachina.
Sin. Sanku, kunchu.
tillimanku [tilyimagu] s. amz. garrapata
pequea.Uchilla aankushina aychapi llutarishpa yawarta tsumkak.
Wawaallkutatillimanku katishpayapatairkiyachikun.
Sin Waku.
tillimpu [tilyimbu] s. amz. lucirnaga.Tuta
llukshik, awipi ninayuk chuspi.
Tillimpu achikwanmi amsa tutapi chayamuni.
Sin. ninakuru.
timpuna [timbuna, tibuna] v. hervir,borbotear, fermentarse. Yakuta ninapi churakpi
achkata rupakyay, aswakuna ima upyanakunapash pukuriy.
Chayyakukaamitimpukun!.
tinkana [tigana] v. papirotear. Rukawan
tankay.
Amsatutapichayaankutakapukllashpami
tinkarkani.
tinki [tinki] s. sbado. Suktaniki puncha.
tinkina [tigina] v. apegar, unir, juntar.
Shuk imakunatapash llutachiy.
Hachikakaykaspitapirkapimitinkichirka.
Sin. Llutay, tantay, tinkuy, kimiriy.
tinkula [tigula] s. amz. variedaddelora.
Waylla millmayuk, tinkula tinkula tinkula kaparik waylla pishku.
Tinkula pishkutamihapirkani.
tinkullpa [tinkulypa] s. planeta urano. Intipa
ayllupi tiyak rumpu.
tinkuna [tiguna] v. ss. tambalear,Kayman

tukilu

chayman tikray tikray riy, shayakuy.


Tawkarunamitushuypitinkurka.
2. unir.Imatapashshukwanshuktawanllutay
Ishkaymayukakaypimitinkun.
tipina [tipina] s. herramientaparadeshojar
(elmazenlascosechas).Kaspimanta llukshichishka rurana. Sarata tipinkapak rurashka
kaspi.
Tipinawanmikillusaratasumaktatipinchik.
Sin. Mishun.
tipina [tipina] v. deshojar el maz. Saramanta, chukllumantapash kutuluta anchuchina.
Kunanyanunkapakmichuklluta tipirkani.
tisana [tisana] v. snc. escamar, cardar.
Puchkana millmakunata, awashkakunata sumakta allichina.
Mara,puchkachunmimillmatatisanki.
titi [th iti, titi] s. plomo. Chuya rikurik mana
yapa sinchi anta.
Titikaukanchikpaukunpakkamanaallichu
kan.
tiwinkulu [tiwinkulu, tiuwikulyu] s. amz.
tipodepjaro. Yana millmayuk, puka tapsayuk uchilla pishku.
ukapachurika tiwinkulutami sachamanta
hapishka.
tiw tiw tiw [tiw tiw tiw] interj. amz. expresinquesedicealosperroscazadorespara
seguir el rastro de personas o animales.
Shuk sacha wiwata katichun nishpa allkuta
kaparina shimi.
Juanmashikatiw tiw tiw nishpamiallkuta
kayarka.
tiyamshi [tyami, tani] s. amz. bejuco,
mimbre. Ashanka awana waska.
Tiyamshitamaskankapakripay.
tiyarina [tiyarina, tyarina] s. banco,silla,
asiento. Sikiwan samankapak rurashka ima.
Sumaktiyarinatarurarkani.
tiyarina [tiyarina, tyarina] v. sentarse,tomar
asiento. Allpapi kashpa, imapi kashpapash
sikiwan samay.
Kaykaspihawapitiyaripay.
tiyarpa [thyarpa, thyapa] adj. tartamudo.
Waktarishpa, unayashpa rimak.
Shuktiyarpa wawkitamicharini.
Sin. Takllu, tyatiu.

tiyaskan [tiyaskan] s. sitio,lugar. Imapash


maypi tiyak kak.
Kaytiyaskanpikawsani.
Sin. suyu.
tiyatina [tiyatina] s. amz. plantamedicinal
desinflamante.Shuk uchilla au pankayuk
chaki shikshita hampik kiwa.
Tiyatina kiwatachakishikshipakapamuni.
tiyana [tiyana, tiana] v. haber,existir,estar.
Wasipi kashpa, maypi kashpapash chayllapitak kay.
Yayakawasipimitiyakun.
tiyu [tiyu, thiu, tiu] s. arenafina.utu tsatsa.
Wasipirkatallutachinkapaktiyu allpatarantimuni.
Sin. illul.
tiyunkullina
[tiugulyina, tiuguina,
h
t iuina, tiyunkurina] v. sn., cs. cubrirsela
cabeza. Umata imawanpash pillurina, kataypashmi kan.
Llantushpaumatatiyunkullirkani.
tiyunti [tiudi, tiudi, tindi] s. amz. tipode
pjaro. Yana millmayuk, achkapura tantanakushpa purik, sara chakrakunata
mikushpa tukuchik pishku.
Tiyunti pishkukunasarachakrapiwakakun.
tiyuti [tiwti] s. amz. variedaddegaviln. Yana millmayuk, killu chakiyuk uchilla anka.
Tiyutitarikushpashamuni.
tuka [tuka, thiuka, tiyuka, tiwka, uka] s. saliva. Shimimanta llukshik pusku, llawsalla
yaku.
Amawasiukupikatukatashitankichu.
Sin. Llawsa.
tukana [tukana, thiukana, tiyukana] v. escupir, salivar. Shimimanta pusku yakuta
llukshishpa shitay.
Pitakkaypikatukarka?
2. v. soplarelespanto. Manchaymanta unkushkakuna hampiy.
Kayunkushkawawatahampinkapakshuk
yachaktukarka.
Sin. 2 pukuna.
tukilu [tukilu, tugilu] s. amz. variedad de
perdiz. Uchpa millmayuk allpata purik uchilla
yutu.
Tukilu kishatarikurkani.
Sin. yutu.
137

tukllA

tuklla [tuxlya, tuxa, tuga] s. lazo, agujero


deunacuerda. Waskata rinritashina rurashka.
Llamatakatukllawanmihapirkani.
2.trampaparacacera. Sacha wiwakunata
hapinkapak kaspikunata waskakunawan watashpa rurashka.
ukapachurashkatukllapi aasurmashka.
tukru [tugru] s. cugulo. Aychamanta llukshishpa sinchiyashka yawar.
ukaparukataka tukru yawarmikillpashka.
tuksik [tuksix] s. amz. tipodepez. Yurak
karayuk, winkanaspi kashayuk, tuksishpa
sinchi nanachik uchilla challwa.
Tuksik challwakamanayapaaychatacharinchu.
tuksina [tuksina] s. jeringuilla. Hampita
ukunman yaykuchinkapak.
Hampikrunakatuksinapihampitachurarka.
tuksina [tuxsina, tugsina] v. amz. clavar,estacar,punzar. Imatapash shuk auyachishka kaspiwan aychapi takay.
Shuk  hatun challwata hapinkapak   tuksirkani.
2. inyectar. Tuksinawan hampita aycha ukuman churay.
Kunka nanay unkuymanta hampita tuksirkani.
tuktu [tuxtu, tugtu] s. flor de maz. Sara
sisa.
Tuktutamikuchunmiwakramanshitani.
tuktuma [tuxtuma, tuktu] s. sn. flor de
maz. Sara sisa.
Wawakunaka sara tuktumakunawan sumaktapukllan.
tuktuma [tuxtuma, tuktuna ] adj. amz. gallina que empolla. Lulunkunata ukllakuk
mama atallpa.
Puka tuktuma atallpaputsamantapawan.
Sin. Turuk.
tuku [tuku] s. amz. gusanocomestibledela
palmera. Shiwa yurakunapi muriti yurakunapi
wiak mikuna kuru.
Tuku kurutamishiwayuramantaapamuni.
tuku [tuku, toko] s. ventana. Wasi ukuman
achik yaykuchun pirkata hutkushka kak. Ninakurukatukutaukumanyaykushka.
tukuchishka [tukuika] adj. concluido,
138

terminado, finalizado. Imatapash tukuchinkakama llamkay.


Kayyachaytakatukuchishkamikan.
Sin. Tukurishka.
tukuchina [tukuina] v. terminar,acabar,
finalizar. Ima ruraykunatapash puchukay.
uka,kallarishkashuyutakunanpunchatukuchisha.
tukuri [tukuri] s. fin,culminacin.a rurana
illakta rikuchik rimay.
Kallpakuymantakatukuripimisakirirka.
Sin. Puchukay.
tukurishka [tukurika] adj. concluido,terminado, finalizado. Imatapash tukuchinkakama llamkay.
Kayyachaykatukurishkamikan.
Sin. Tukuchishka.
tukurina [tukurina] v. terminarse, acabarse;cesar. Chinkariy, illakyay.
Runakunakatantanakushpakawsaymantami
manatukurinchikchu.
2. expirar,morir,fallecer. Runapa samay pitirikpi wauy.
Hachipakawsayami tukurishka.
Sin. 1. samarina; 1-2 Puchukana.
tukurpilla [tukurpilya, tukurpia, thyukurpilya, thyukur] s. scns. variedad de trtola.
Uchpa patpayuk, uchilla yapa kita, urpishina
pishku.
Tukurpillatakamanakatiykachanachukanchik.
tukuy [tukuy] det. todo, todos, entero.
Mana rakishka.
Tukuy llamataharkaukumanmiyaykuchirka.
tukuna [tukuna] v. volverse,transformarse,
convertirse,hacerse,fingir, aparentar; suceder. Shukshina kay, shukman tikrariy.
Achikllayuyaykamanashukmantukunchu.
Sin. 1. Llampu, illakta, mashnalla kak.
tukuymashna [tukuymana, tukuymana]
adv. ss. absolutamentetodo.Tukuy tiyakkunata kayankapak shimi.
Tukuymashna wasipitiyakrunakunakaraymimanmirishka.
Sin. Illakta, tukuypacha, llampu, pachan.
tukuypacha [tukuypaa] adv. snc. absolutamentetodo.Tukuy tiyakkunata kayankapak shimi.

tumpiki

Tukuypachamiraymimanrirka.
tukyachina [tuxyaina, tugyaina] v. reventar.Sinchita uyarishpa rakirichun nishpa
imatapash ruray.
Kaykaninapishitashpatukyachinmi.
2. v. disparar. Illapa ukumanta wauchik nina
llukshichun nishpa takayta itina.
Tarukata machachishpalla illapataka tukyachirka.
Sin 1 hulakyana, huklluyana.
tukyana [tuxyana, tugyana] v. reventarse,
erupcionar;brotarvegetales. Imatapash ninapi churakpi sinchita uyarishpa rakiriy.
Ninapichurashkalulunmitukyarka.
2. amz. despostillarse. Allpamanta rurashka
mankakunata ninapi kusakukpi wakinpi
hutku, hutku tukushpa waklliriy.
Chaykallanakaninaukupichurakpimitukyarka.
tula [tula] s. estaca. Sarata, purututa, lumuta
tarpunkapak chakiman auyachishka kaspi.
Tulawanyanaallpapilumutatarpuni.
2. amz. Palanca. Takana kaspi.
Tulapi wakratawatakmirini.
tularina [tularina] v. derrumbarse.Yura, allpapash pay munay tuirishpa urmay.
Yapatamyakpiallpatularishka.
2. erosionarse.Tarpuna allpa tuirishpa tullu
allpa sakiriy.
Tarpunaallpakunanwatatularishka.
Sin. 1 tuirina.
tulana [tulana] v. amz. empujar rboles
paratumbar.Shuk yurata makiwan tankashpa urmachina.
Chayyuratatularkani.
2. S. barbechar. Allpata shuk kaspiwan
utuy, aya kiwakunata anchuchishpa surkuy.
Papachakramantamikiwatatularkanki.
3. ss. amz. Hacer hoyos para sembrar el
maz. Sarata tarpunkapak allpata shuk kaspiwan hutkuy.
Saratatarpunkapaknuyushkaallpatatularkanchik.
tullik [tulyix] s. amz. tipo de pjaro. Yana
millmayuk, tullik tullik nishpa sachapi allpata
purik pishku.
Kaynatamyakukpachatullikta rikurkani.
tullpa [tulypa, tupa, tulpa] s. fogn. Kimsa

rumikuna chawpipi yantata churashpa mikunata yanuna kuska.


Tullpapiyantatachurapay.
tullpu [tulypu, tupu, tulpu] s. color,tintura,
pintura. Puka, yana, yurak, waylla, killu, sani,
shukkunapash tukuy rikurikkuna.
Kanparuwanapatullpukayanamikan.
Sin. Llimpi.
tullu [tulyu, tuu] s. hueso;caa;tallo. Runakunapa, wiwakunapa aychata shayachik.
ukakachayrakmanatullu unkuytacharinichu.
2. adj. flaco, raqutico. Shuk ima wira illak
runa, wiwapash.
Raymipikatullu wakratamiwauchirkakuna.
Sin. 2 irki, tsala, charki.
tullumpa [tulyumba, tulyuba] s. amz. variedadde ranacomestible.Uchpa karayuk, tuta
tutalla kaparik, karata anchuchishpa mikuna
kuwa.
Tullumpatamikunkapakaysamunimi.
tullumpa [tulyumba, tulyuba] s. amz. palanca. Tankana kaspi.
Tullumpawanmi kayrumitakakuyuchirkani.
tulu [tulu] s. ss. saquillo,bolso.Shikrashina
awashka.
Mashnakullkipitakkanpatulutakakaturkanki?
Sin. Wayaka.
tulun [tulun] s. trueno.Tamyakuk pachapi
puyupura takanakushpa sinchi uyarik.
Hawapachapimitulunkauyarin.
Sin. Kulun.
tumi [*tumi] s. variedadde cuchillo,como
segur. Yantata chiktankapak antamanta rurashka hillay.
Tumiwanaychatakuchuni.
tumpana [tumbana, tubana] v. amz. tener
celosdealguien,celar. Shuktatak munanki
nishpa warmi kusawantin pianakuy.
Imamantatakkanpawarmitaukawantumpanki?
tumpiki [tumbiki, tubiki, dumbiki, dubiki]
s. amz. pjaro tucn. Suni kiruyuk, kunkapi
millmayuk achkapura tantanakushpa purik
hatun pishku.
Tumpiki pawakushpapatpatapampamanmi
shitarka.
139

tumpinA

tumpina [thumbina, thubina] v. bo. apuntalar. lmatapash ama urmachun nishpa shuk
kaspita kimichishpa sinchiyachiy.
Mishkimuyuyukyuraamaurmachunnishpa
tumpirkani.
tunchi [tui] s amz. unavariedaddepjaro. Witapi tunchi tunchi kaparik uchilla
pishku.
Tunchi kapariktamiuyarkani.
tunchi [tui] s. (mitologa) amz. alma.
Runa yuyaypi, runapa shunkuta shuk tuta
mikushpa purik supay.
Tunchi supaymanaallirunapashunkutamikushkanin.
tunkuri [tuguri] s. garganta,esfago. Mikunata millpuk hutku, mikunata wiksa ukuman yaykuchik hutku.
Yalliuhukpitunkuri nanawan.
tunsa [tusa] s. amz. variedaddepez. Killu
karayuk, puyu awiyuk uchilla yaku aycha
Tunsata llikawanyakumantahapini.
tuntu [tudu] s. amz. tipodepjaro. Tuntu
tuntu kaparishpa purik muru millmayuk uchilla pishku.
Tuntu pishkutakatukuykunamikamanakanchik.
tuirina [tuirina] v. derrumbarse.Yurakuna hawalla suchuriy, allpa yapa tamyakpi
tulariy.
Saratatarpunaallpakaamituirishka.
Sin. Tularina.
tupana [tupana] v. encontrarse. Shukkunawan anpi, wasipi maypipash tarinakuy.
MashiJuanQuitollaktapimituparka.
Sin Tarinakuna, tinkunakuna.
tupu [tupu] s. s. prendedor. Pachallina ama
urmachun nishpa tuksichina au anta.
Mariaka mushuk pachallinata kullki tupuwanmitupullin.
2. medida,metro. Imakunapash chaypuralla
kashkata yacharinkapak rurashka.
Chayallpatamashnakashkatayachankapak
tuputaapamuy.
tupuna [tupu] v. medir. Imapash mashna
kashkata shuk hillaywan yachay.
Allpatarantinkapaktupushunchik.
turi [turi] s. hermanodehermana. Warmikuna paypa yayamamapa kari churikuna
140

nina shimi.
SaragurollaktamantaMarawarmipaturimi
shamunka.
turu [turu] s. lodo,barro. Api allpa, yakuyashka.
Turupiurmarkani.
turuk [turux, turug] s. scs. gallina que
empolla. Lulunkunata ukllakuk atallpa.
Turuk atallpakaluluntamiukllakun.
Sin. Tuktuma.
turumanya [turumanya] s. planeta neptuno. Intipa ayllupi tiyak rumpa.
turuyana [turuyana] v. enlodarse,embarrarse. Mapayay, turupi yanayay.
Wamrakamushukchuranataturupi turuyashka.
Sin. Armarina, kawirina.
tushuna [tuuna] v. bailar. Takishkakunapi,
ishkantin, shukllapash sumakta kuyurishpa
kushiyay.
Shamuy,ukawantushushun.
2. v. s.brincar. Hawaman pawarikshina ruray.
Chaysaramikallanapitushukun.
3.insultar.Runata piashpa kapariy.
Wasimanmanautkachayakpimitushurkani.
Sin 2. Kushparina, 3 kamina.
tuta [tuta] s. noche. Inti yaykushka pacha kipa, shamuk yana llantu.
Kaynatuta Ambatokitimantachayamurkani.
Sin. chishituta.
tutamanta [tutamanda] s. lamadrugada,
la maana. Manarak allita punchayashpa
llantu llantu kak.
Payakunakatutamantapirimanakunami.
tuta pishku [tutapiku] s. s. murcilago.
Pawashpa purik ukuchashina rikurik, tutakunapi wiwapa yawarta chumkak.
Tuta pishkukawakrayawarta,apyuyawartapashmitsumkan.
Sin. mashu.
tutayana [tutayana] v. anochecerse. Inti
yaykukpi, puncha tukurikpi llantu paktamuy.
ukapawawkikapaypawasipimitutayarka.
tutipa [tutipa] s. amz. variedaddelagartija.
Waylla karayuk, puka kunkayuk, washa tullupi kashata charik, yurakunapi kawsak hayampishina.
Yallisunitutipa anmisirikurka.

tuzuyAnA

Sin. Sacharuna.
tutu [tutu] s. sc. Caa hueca delgada; tubo.
Hutkuyuk kaspi, sukusshina.
Siwaratullukatutumikan.
tutuna [tutuna] v. snc. cargaraunbeb.
Llullu wawakunata apariy.
Llulluwawatashutichinkapaktutukuni.
tuwaman [tuwaman] adv. amz. bocaabajo.
Washata hawaman churashpa; wiksata, awita allpaman kimichishpa siriy.
Yayakawiksananaywantuwaman sirikun.
Sin. uray sinka.
tuwi [tuwi] s. amz. animalsimilaraltigre,
denominadocabezademate.Yana millmayuk, papayata, pukushka palantata, chiwilla-

tapash mikuk uchilla pumashina wiwa.


Tuwita hapinkapakchapakllamirini.
Sin. Pantu.
tuyaka [tuyaka] s. remanso.Purik yaku allpaman yaykushpa hawalla kucha tukushka.
anpampapituyakakunatiyarishka.
Sin. Walun.
tuylla [tuylya] s. segundo, en relacin con el
tiempo, componente del minuto.
Shukhayrikasuktachunkatuyllayukmikan.
tuzuyana [tuzuyana] v. ss. encogerse,
achicarse.Ima kashpapash uchillayay.
Wamrapachuranaka tuzuyashkami.
Sin. Waurina, kintiyana, kuruyana, aysarina,
yaykurina, kichkiyana.

141

ts
tsala [tsala, tsalan, sala, ala, zala] adj.
flaco,delgado,raqutico,desnutrido,plido;
alto. Runakuna, wiwakunapash ima wira
illak; shukkunapika un-kushkashina tukushpa
tullukunapash rikurik.
Raymipika tsala wakratamiwauchishka.
2. Mestizo.Kastilla yawarwan runa yawarwan chakrurishka runakuna.
Tawkatsalamimanaukanchiktariksinchu.
Sin.1 irki, charki, 2 laychu, mishu, misti.
tsalak manku [tsalax manku] s. amz. tipo
depjaro. Shuk hatun manku, tsalak tsalak
kaparik, shuk llaktakunapika tsalak tsalak
shutiyuk.
Tsalak manku pishkuta yuramanta pawachirkani.
Sin. Tsalak tsalak.
tsalakulun [tsalakulun] s. amz. variedad
delagartija. Shuk yanawan wayllawan hawirishka intipi kunuk uchilla hayampi, shuk llaktakunapi palu nishka wiwa.
Tsalakulun intipikunukushka.
tsalak tsalak [tsalax tsalax] s. amz. tipo
depjaro. Shuk hatun manku, tsalak tsalak
kaparik, shuk llaktakunapika tsalak manku
shutiyuk.
Tsalak tsalak pishkutayuramantapawachirkani.
Sin. Tsalak manku.
tsalanchuspi [tsalanuspi] s. zancudo.
Suni chaki chuspi.
Tsalanchuspikaninantamikanin.
tsalayarina [tsalayarina] v. palidecer;adelgazarse. Imapash aulla tukuy.
Wakraka mana mikushkarayku tsalayarishkami.
tsan [tsa] adj. amz. inclinado, vertical.
Mana sikaypak urku, yura, imapash shayak
kak.
Tsan
urku kakpimi mana sikayta
usharkanichu.
tsatsa [tsatsa] s. amz. tipo de arena
142

gruesa. Killu rikurik raku tiyu.


Hatunmayumanta tsatsata surkurkanchik.
tsawata [tsawata] s. amz. tortugaterrestre.
Sachapi kawsak charapashina.
Tsawata allpapillukan.
tsiklla [tsixlya] adj. amz. recto; directo
(haciaunadireccin). Shuk mana wistu, mukupash illak kaspi.
Tawnarayku tsiklla kaspita rikushpa pitimunki.
tsili anku [tsili anku] s. variedaddebejuco.
Shuksukusshinaayllu.
Yayakatsili ankuwanashankataawakun.
tsilinkitsi [tsilikitsi, tsilyikitsin] s. sc. variedaddelagartija. Shuk puzu au palu.
Tsilinkitsi intipikununkapakllukshishka.
tsimpiyu [tsibiyu] s. amz. plantamedicinal
desinflamante. Hayak pankayuk, puka muyuyuk, uchilla hampi suni yura.
Tsimpiyu yurakahampimikan.
tsimukina [tsimukina] v. sc. Pestaear.
awita alla alla sipuy.
Mapaawiukumanyaykukpikutinkutintsimukin.
Sin. sipuna, kimllana, pimpirana.
tsintsimpu [tsintsimpu] s. amz. Variedad
deplantaritual. Alli hampi yurami kan.
Kay tsintsimpu yura yakuta upyashpaka
wamrakaallichakukmi tukun.
tsinzu [tsizu, tsintsu] s. variedaddeplanta
denominada tsinzu. Ashnak yuyu, wayrashkata pichankapak kak.
Wayrashkatatsinzuwanpichaway.
tsinzu [tsizu, tsintsu] adj. amz. raqutico.
Mana mikunata munak wawa, tullu, irki wiwa.
Tsinzu
kakpimi
kuchitaka
mana
rantirkanichu.
Sin. Irki, tsala, charki, tullu.
tsitsi [tsitsi] adj. arruga de la piel de los
ojos. awipi sipuyashka.
Yayapaawikatsitsiyukmikan.
tsitsikina [tsitsikina] v. sc. pellizcar.Maki

tsuWAn

silluwan imatapash tipsiy.


Wawapamakitaamatsitsikiychu.
Sin. Tipsiy.
tsiwi [tsiwi] s. sc. choclo maduro. Shuk
pukushka chukllu ashtawan sumak mishki
kak.
Tsiwitaakllashpakamchanki.
Sin Kaw.
tsiyampitsu [tsiyampitsu] s. amz. variedad
de mono. Killu millmayuk, muru awiyuk,
llushti chupayuk pukushka palantata tuta mikushpa purik uchilla wiwa.
Tsiyampitsu wiwakatutakunapipurin.
tsuklupuna [tsuglupuna, ukulpuna, tsulupuna] v. amz. enfriarlquidos. Shuk timpuk
yakuta shuk pillchiwan wishishpa, achka
kutin chiriyankakama talliy.
Apitashukpillchiwanutkallachiriyachuntsuklupunki.
2. agitar. Timpuk yakuta shuk kaspiwan chiriyachinkapak kawina, kuyuchina.
Allkupamikunatatsuklupurkani.
tsumkana [umkana, tsumgana, sumkana,
sugana] v. chupar, absorber, succionar.
Ima yakutapash shimiwan chuchukshina rurashpa llukshichiy.
Llullu wawaka yarkaywan chuchuta tsumkan.
tsunzu [tsutsu, tsunzu] adj. andrajoso;
pobre. Piti, piti, lliki, lliki churanakunata churarishka runa; allpata, kullkita, imatapash

mana charik runa.


Runakasachapichinkashpamitsuntsu tukumushka.
Sin. wakcha.
tsutsuk [tsutsuk] s. sc. Puado. Imapash
maki hunta.
Saratakatsutsuktamikurka.
tsutsukina [tsutsukina, tsuktsukina] v. sc.
estrujar,apuar.Imatapash maki ukupi charishpa sinchita llapiy.
Imatatakllukimakiwankatsutsukirkanki?
2. atar. Kipi shimikunata au waskawan
watay.
Mushuk shikra shimita watuwan tsutsukishka.
Sin. 1 lutsana, llapina, 2 wankuna, watana.
tsutu [tsutu, soto] s. scs. Amarradoenlas
puntasdeunpauelo;nudo. Pintu manyakunapi ashalla watashkami.
Yayakarantishkakunatatsututarurashpami
aparin.
tsutuna [tsutuna] v. sc. Amarrar, anudar (las
esquinas de mantel o pauelo). Tsututa
ruray.
Kullkitakapintupimitsutuni.
tsuwan [tsuwa] s. amz. avedenominado
guajalito. Amsa puka millmayuk, yura hutkupi, kuruta mikushpa purik pishku.
Tsuwan pishkuta chay kaspi hutkupi tiyakurka.

143

u
uchilla [uilya, uia, uuylya, iuklya, iila,
utila] adj.pequeo. Mana yapa hatun, mana
yapa suni, mana raku.
Uchilla allpatacharishkamantamanamaypi
tarpuytaushanchik.
2. Nio. Chayrak wiakuk wamra.
Uchillakunakamaypipaspukllan.
Sin. 1 Chusu, wawa, hamchi, utu; 2 wamra,
wawa.
uchpa [upa, upa, uupa, uufa] s. ceniza.
Kaspikuna rupashkamanta puchuk kuta.
Tullpapiachkauchpa tantarirka.
2. adj. gris. Yanawan yurakwan chapukpi
llukshik tullpu.
Uchpa tullpuyukkatanataawachikmirini.
uchu [uu] s. aj. Puka, killu, waylla
tullpuyuk,
hayakyachik,
mikunakunapi
churashpa mikuna muyu.
Chiri pachapika mikunata uchuwan  chapushpamikuykasumakmi.
uchukutak [uukutak] s. sn. pjaro solitario, pjaro colorado. Puzu patpayuk, pukalla
kaskuyuk pishku.
Uchukutak pishkukatutamantapimisinchita
takin.
Sin. chiwillu.
uchutikan [uutikan] s. (mit.) amz. sermtico. Tamya punchakuna hatun yura ankukunapi makanawan takashpa purik supay.
Machashkapurikpikauchutikanmirikurin.
uchuna [uuna] v. comercolada. Yanushka
kachiyuk apita mikuy.
Raymiyukwasipiuchurkani.
uhu [uxu] s. tos. Kunkata shikshichishpa
hapik unkuy, kunka unkuy.
Kayka,uhu chinkachikhampimikan.
uhuna [uxuna] v. toser. Uhuy unkuy
hapishkapi uhu uhu kapariy.
ukapa wawata lumarisu hapikpi sinchita
uhukun.
uka [uka] s. oca. Mishki mashuwashina,
allpa ukupi pukuk muyu.
144

Karumanrishpakauka timputamikukayushpaapanchik.
ukku [ukku, ukun] s. cuerpo. Tulluntin
yawarnintin tukuy tiyak aycha.
Sinchiukkutacharinkapakkayuyutamikuna
kanchik.
Sin. aycha, ukun.
ukllana [uglyana, ugana] v. abrazar. Rikrawan kunkapi, imapi kashpapash muyuchishpa hapiy.
ukapawarmitakakuyaymantaukllani.
2. empollar. Wawa pishkukuna llukshichun
nishpa, lulunkunapa hawapi mama pishkukuna siririy.
ukapaatallpakachunkaishkayluluntaukllakun.
uksha [uxa, uga, uksa] s. pajablanca.
Wasikunata katana panka, urkukunapi wiak.
Urkupikaachkaukshamiwian.
2. amz. variedad de hoja para cubierta de
casas. Wasikunata katana hatun panka.
Sachamantaapamushkaukshawanwasita
katakunchik.
uku [ukhu, uku] adv. interior; debajo de.
Tukuy harkashka chawpipi sakirik.
Puunaukukawashamansakirin.
2. s. cuarto. Wasikunapi pirkakunawan harkashka kuchukuna.
ukapakawsana ukukakunukllamikan.
Sin. 2 Pitita, killi.
ukucha [ukua] s. ratn. au sinkayuk,
uchpa millmayuk, suni chupayuk, sarata
mikuk uchilla wiwa.
Ukuchaka sara tuluta hutkushpami mikushka.
ukumpi [ukumbi] s. amz. culebrasubterrnea. Shuk killuwan, yanawan, pukawan
hawirishka mana kanik machakuy.
Ukumpi machakuy rikurikpika mana mancharinachukanchik.
ukun [ukun, ukku] s. cuerpo. Tulluntin
yawarnintin tukuy tiyak aycha.

upAllA

Sinchiukuntacharinkapakkayuyutamikuna
kanchik.
Sin. aycha, ukku.
ukunchina [ukunina, ukuni, ukuna] s.
refajo, debajero. Ukuman churana utulla
anaku.
Waynaka ukunchinata awakun.
ukuy [ukuy] s. amz. hormigacomestible. Mikuna aanku.
Ukuy aankutakakamchashpamimikunchik.
ullawanka [ulyawaga, ilyawaga] s. gallinazo. Ismu aychakunata mikuk, yana patpayuk pishku.
Ullawankakunakaashnakismushkaaychakunatamikushpaanchuchin.
Sin. Ushku.
ullkana [ulykana] v. hilaramano. Makiwanlla puchkay.
Yayakamillmataullkakun.
ullu [ulyu, uu] s. pene. Yumankapak, ishpankapakpash kari charishka ankushina
aycha.
Ullutakarikurayanamikan.
uma [uma] s. cabeza. Sinka, shimi, awi,
rinri, akchata runakuna charina kuska.
Runakunapawiwakunapaawikunakauma
awpapirikurin.
umana [umana] v. engaar,embobar. Pantata, mana kikintak, llullashpa rimay.
Hampikatukrunamiumarka.
Sin. pantachiy.
umu [umu] s. sacerdote. Pachakamakmanta
yachashpa rimak.
Inkapachapi,intiraymipikaumukunallahuchakunatakurka.
umutu [umutu] adj. enano. Mana hatun wiashka runa.
Umutu runakaachkatamipukllakkan.
Sin. Hatak, antsala, uchilla.
unancha [unana] s. bandera, emblema.
Rikuchinkapak nik. Ecuadormanta Kichwa
runakunapa unanchaka kimsa llimpiyukmi
kan:puka,yurak,yana.
unanchaywasi [unanaywasi] s. colegio
secundario. Chunka pata yachashka kipa yachay wasi.
ukapa churika ami unanchaywasiman
rirka.

unay [unay] adv. hacemuchotiempo. Suni


pacha, achka pacha yallishka.
Llaktamantaukallukshishkakaunaymikan.
unayana [unayana, uniyana] v. demorarse,
tardarse. Mayman rishpa achka pachata sakiriy.
Imamantatakachkataunayarkanki?
unaylla [unaylya] adv. haceunmomento.
Mana yapa unay ninkapak shimi.
Paypa wasiman paktay unayllapimi shamurka.
Sin. Unaynik.
unaynik [unaynik] adv. haceunmomento.
Mana yapa unaylla ninkapak shimi.
Paypa wasiman paktay unaynikpimi
shamurka.
Sin. Unaylla.
unku [uku] s. especiedetnica,camisa,
camiseta. Ukkuta killpankapak rikra illak churana.
Kanpaunkutatakshashpaintipichakichikun.
Sin. kushma.
unkurawa [ugurawa] s. na. variedadde
palmera. Chuntashina kashpapash kasha
illak, achka yana muyuta aparik, muyuta, yuyutapash mikuna, sachapi wiak yura.
Akchataunkurawa wirawanarmakpikasumaktamiwian.
Sin. Shiwa.
unkushka [uguka] adj. enfermo. Mana
alli kay, unkuy hapishka runa.
Unkushka runatahampinawasimanpusharkani.
unkuy [uguy] s. enfermedad. Runakunata, wiwakunatapash ukkuta wakllichik nanay.
ukapawakrataunkuy hapishpawauchirka.
unkuna [uguna] v. enfermarse. ukanchikpa aycha nanaywan kay.
ukapawarmikaachkachirimantaunkurka.
upa [upa] adj. mudo, bruto, idiota. Shuk
mana rimak runa.
Yayakashpa,mamakashpapashunkuywan
kakpikawawakaupamiwacharin.
upalla [upalya, upaa] adv. ensilencio,silenciosamente,calladamente.Chulunlla kay.
Amaallkuhatarichun, upalla llukshinki.
Sin. Chulunlla.
145

upAllAnA

upallana [upalyana, upaana] v. callarse.


Mana rimana.
Imayuyaykunatarimashkataallihamutankapakkaupallanchik.
Sin. Chunyana.
upayana [upayana] v. enmudecerse,embobarse, anonadarse. Mancharishkashina
sakiriy.
Wawaka raymipi supaytukushka runata rikushpakaupayan.
2. amortiguarse. Chaki, makipash nitishka,
llapishka kashpa waushka aychashina
tukuy.
Manaalliantawapitiyashpashamukpichaki
upayashka.
Sin. 1 Muspayana.
upina [upina] v. ss. copular,hacerelamor,
tenerrelacionessexuales. Kariwan warmiwan yumanakuy.
Warmiunkushkakakpimimanaupirkanichu.
Sin. Yukuna, yumana.
uputinti [uputidi] s. amz. alacrn. Shuk apankurashina, sinchi millay tuksinayuk hatun
kurushina.
Uputinti may ukkupipash tuksishpa
kanikpikaaychakaapashpunkin.
upyanayana [upyanayana, upinayana] v.
tenersed,tenerganasodeseosdebeber
algo. ukanchikpa aycha yakunayay.
Pukllashpashaykushkakipakayakutaupyanayan.
upyana [upyana, upina, ufiana, uphiana,
uxyana] v. beber,tomarlquido. Yakuta, aswata imatapash shimimanta wiksaman huntachiy.
Achka shaykushka kipaka aswata upyanchik.
uray [uray, ura, uri, urin] adv. abajo. Hawamanta allpaman sakirik, urku umamanta urku
chakiman sakirik.
Kikinpatarpunaallpakauray waykupimisakirin.
2. s. declive. Ima pampapash waykuman
sirik.
ukapaayllullaktakauray allpamikan.
urayana [urayana, uriyana, uryana] v. s.
bajar,descender. Urkumanta pampaman riy.
Wawakunakasumaktakushiyashpaurayan.
146

Sin. Uraykuna.
uraykuna [uraykuna, urayguna, urayxuna,
urikuna, urixuna, uriguna, igruna] v. bajar,
descender,apearse. Hawamanta, patakunamanta, wiwakunamantapash allpaman shayariy.
Payka,Quitollaktamantaapiwpishamushpa,
shaykushkauraykun.
Sin. Urayana.
uray sinka [uray singa] adv. amz. boca
abajo. Washata hawaman churashpa; wiksata, awita allpaman kimichishpa siriy.
Ruku yayaka nitkashpa uray sinkami  urmarka.
Sin. tuwaman.
uritu [uritu] s. amz. lora. Waylla patpayuk,
uritu uritu nishpa kaparik arawshina hatun
pishku.
Uritu pishkukasumaktamipaypashutitatakishpayurapitiyakun.
urku [urku] s. cerro,monte,montaa,colina,
volcn,loma. Allpa hatunta hawaman kurpayashka.
KayurkukaChimborazoshutiyukmikan.
urmarina [urmarina] v. tu. decaerse,marchitarse. Waunalla, champayashka tukuy;
yurakuna wauriy.
Kaysisakunakayakuillaymantaurmarishka.
2. tu. avergonzarse. Pinkaymanta awi pukayay, uma kumurishpa sakiriy.
Llullarunakatukuytachimpapurakpikaurmarirka.
Sin. 1 Waurina, ankuyana, champayana; 2
pinkarina.
urmana [urmana, umana] v. caerse. Hawamanta urayman shitarina.
Kapuliyuramantaurmarkani.
urpi [urpi, urpay] s. trtola. Uchpa patpayuk,
puka chakiyuk, allpata purik, hawatapash pawak pishku.
Puna suyupika awpakunaka illapawanmi
urpikunatakahapikkunakarka.
uru [araa] s. araa. Achka makiyuk, allpa
hutkukunapi, wasi kuchukunapi, llikata paypa
sikimanta llukshik puchkawan awashpa kawsak kuru.
Urukawasipatakunapillikatamirurashka.
usa [usa] s. piojo. Mana armakpika akchapi

uturunku

kawsak, pilisshina mirarik.


Wamrapaumapikaamiusa huntashka.
usana [usana] v. despiojar. Usakunata umamanta anchuchina.
Paypamamamiwawatakausakurka.
ushay [uay] v. poder,sercapazde... Ima
llamkaytapash rurayta utipana.
Allpata wachuy punchapika minkata ruray
ushanchik.
ushku [uku] s. amz. gallinazo. Ismu aychakunata mikuk, yana patpayuk, llushti umayuk
pishku.
Ushkukaushuwaushkatamikukun.
Sin. Ullawanka.
ushpitu [upitu] s. amz. variedad de venado.Uchpamillmayukuchillataruka.
Ushpitu wiwakasachaukullapimikawsan.
Sin.Taruka.
ushu [uu] s. burro,asno. Kipikunata aparik,
mana runakunapa mikuna aychayuk wiwa.
Kiwakunata ushupiapachishpallaktakunapikawiwakunamankaranchik.
ushukullin [uukulyin] s. na. variedadde
culebra. Pala aychayuk, ismu panka ukupi
sirik millay machakuy.
Ushukullin kanikpikawaunallamikan.
Sin. Pushllu.
ushun [uun] s. amz. plantasilvestre. Ima
yurapash mana tarpushka muyumanta
wiak.
Chinikaushun yuramikan.
Sin. Chas, wala, purun, iil.
ushushi [uui, ui] s. hija. Yaya, mamapa
warmi wawa.
Kanpa ushushika kunan punchakunaka
hatunpushakwarmimitukushka.
ushuta [uuta] s. sandalia,zapato. Karamanta, shukkunamantapash, chakipi churarinkapak rurashka.
Paypayurakushutamichurakuni.
uspun [uspun, puzun, pusun] s. s. panza.
Runa wiksapi, wiwa wiksakunapi tiyak mikushka tantarina hatun chunchulli.
Wakrauspuntayanunkapakrantikllarini.
Sin. pusun.
usturiw [usturiw, usturyu] s. na. variedad
degaviln. Usturiw usturiw nishpa takik, inti
punchakuna hawapi wampurayak pishku,

shuk llaktakunapika inti anka nishka.


Usturiw pishkuka sara chakra hawapimi
paypashutitatakishpawampurayakun.
Sin. Inti anka.
usuchina [usuina] v. amz. derrochar,desperdiciar. Achka murukuna pukukpi mana
wakaychishpa usu usu mikuy.
Achkamurupukukpikaamausuchinkichu.
usun [usun] s. ciruela,capul. Mishki muyuyuk, pukayashpa, yana tukushpa muru.
Caarllaktapikamishkiusunmipukun.
Sin. kapuli.
usuna [usuna] v. amz. abundar. Muyukuna,
mikunakuna, churanakuna, imakunapash
achka tiyay, achka tukuy.
ukapachakrapiachkapalantamiusukun.
Sin. kamana, nanakllakana.
usu usu [usu usu] adv. despercio, malversacin. imapash apash tukuchik.
Wawakatantatakausu usumimikurka.
usyay pacha [usyay paa] s. verano.
Rupay killakunami kan. Tamyaka manallatak
tiyanchu.
Usyay pachapimimurukunatapallanchik.
Sin. Inti pacha.
utipana [utipana] v. amz. poder,sercapaz.
Imatapash rurayta ushay.
Wawakunaka imata rurankapakpash yapa
utipanmi.
Sin. Ushana, tukuna.
utka [utka, uxta, ugta, utixa, utya, ua] adv.
rpido,pronto,breve,apurado. Mana unayay, wayrashina imatapash ruray.
allatamyanka,wasimanutka shamuy.
Sin. Ninanta.
utkana [utkana, uxtana, utixana, ugtana, utyana, uana] v. apurar,acelerar,hacercon
rapidez. Imatapash mana unayashpa ruray.
Tukuyminkapillamkakkunautkashunchik.
utku [utku] s. algodn. Yurak millmashina,
yurapi pukuk, puchkashpa churanakunata
awana yura millma.
Utku churanakunami ukanchikpa ukkunpakkaallikan.
uturunku [uturunku] s. tigre.Misishina rikurik, muru millmayuk, yurapi, hutkupi puuk,
aychallata mikuk sacha wiwa.
Sachakunallapimiuturunku wiwakakawsan.
147

uyA

uya [uya] s. ss. cara,rostro,faz.Runakunapa, wiwakunapapash awipi, awpa kak.


Urmashpamiuyatachukrirkani.
uyana [uyana, xuyana] v. oir, escuchar,

148

atender. Shukkuna rimashkata rinriwan


hapiy.
ukarimashkatauyapanki.

W
wachansu [waasu, waasi, aasu] s.
amz.mandelmonte.Hatun sacha yura, inchikshina muyuta aparik, chay muyu kamchashpa mikuna.
Wachansu yuratakamanapitinachu.
wacharina [waarina] v. nacer. Mamawiksa ukumanta llukshina.
ukakaLatacungapimiwacharirkani.
Sin. Pakarina.
wachana [waana] v. sns, amz. daraluz,
alumbrar;parir;ponerhuevos. Maykan warmikuna wawata wiksa ukumanta llukshichiy.
Kanpapaniwaachuwawatawacharka?
Sin. 1 pakarichina, mirachina.
wachi [wai] s. amz. lanza. Challwakunata
tuksinkapak rurashka kaspi.
awpa yayakunaka wiwata wauchinkapakkawachitamicharirka.
2. flecha,saeta.Wiwakunata wauchinkapak
rurashka kaspikuna.
Pishkukunatakawachiwanmihapin.
wachi [wai] s. amz. tejn. Suni au sinkayuk, achkapura purik, sacha wiwa.
Wachi purikuktarikuni.
wachu [wau] s. surco. Allpapi yapushka
shuk anshina rikurik.
Saratakawachutakatishpatarpunki.
2. fila, hilera; lnea. Imatapash shukpa
washa, shayarishka kak.
Purututapashwachutakatishpamitarpunki.
Sin.1 rawa.
wachuna [wauna] s. surcar,hacer surcos.
Allpapi yapushka shuk anshinata ruray.
Sarata tarpunkapak ka wachunchik.
Sin. Rawana.
waka [waka] s. s. desigual. Imakunapash
chulla chulla churashka, mana alli pitishka.
Llachupayayashpakawakami tukurka.
2.adjhendido,agrietado.Shuk hutku hutku
tukushkakuna, mana alli pirkashkakuna.
Waka pirkakuchupillachukasirikun.
3. adj. sc. labioleporino. Shimikara llikishka

wachariy.
Waka wirpakashpakahampichinamikanki.
Sin. 1 chulla, 3 wantukshimi.
waka [waka] s. lugar u objeto sagrado,
tumbaantigua,diosfamiliar. awpa pachapi
waushka apukunata pampana ukukuna.
awpayayakunakawakapimiPachakamaktakamaakkarka.
wakamayu [wakamayu, wakamaya] s.
amz. guacamayo. Uritushina killu, ankas,
puka patpayuk hatun pishku.
Antisuyupikawakamayu urkukunamitiyan.
wakar [wakar] s. garza. Sunilla yuraklla
kunkayuk kultashina pishku.
Wakarkunakakuchamanyapipurin.
wakarina [wakarina] v. sc, amz. oxidarse.
Antakuna, hillaykuna tamyawan, yakuwan ismuriy.
Antawakamanapurishpamiwakarirka.
wakana [wakana, waxana] v. llorar. Llakimanta, nanaymanta awimanta wiki talliriy.
Wawakananaymantamiachkawakarka.
2.v.emitirvocesosonidoslosanimales. Wiwakunapa kapariy.
Wakramiachkatawakarka.
wakayana [wakayana] v. s. desigualarse.
Imakunatapash chullayachiy.
Awashkakunakaamiwakayashka.
wakaychina [wakayina, wakiina] v. guardar,ahorrar,conservar.Mikuna kakpi, kullki
kakpi, imatapash kipa punchakunapak nishpa allichiy.
Kaypapamuyutatarpunkapakmiwakaychikuni.
Sin. Allichina.
wakcha [waxa, waxu] adj. s. pobre. Allpata, kullkita, imatapash mana charik runa.
Juanmashikawakcha kashpamimanayachanawasimanrirkachu.
2. viudo,-a. Wauskamanta shuk kari warmi
illak sakirik, shuk warmi kusa illak sakirik.
Warmiwauymantawakchallatukurkani.
149

WAkin

3. hurfano,animalopersona.Yaya, mama
illak runa, wiwapash kak.
Wawaka yayamama waukpimi wakcha
kan.
Sin. 1 tsuntsu, llachapa; 2 sapalla.
wakin [wakin] det. algn,-no,-a.
Ashalla kashkata achiklla rikuchik.
Wakin wawakamanaunkushkachu.
wakllichina [waglyiina, wagliina, waxiina] v. violar, hacer dao, deteriorar,
daar.Imatapash alli kakmanta mana alliman
tikrachiy.
Mamallaktatapushakkunakakamachiytami
wakllichin.
wakllina [waglyina, wagana, waglina] v.
daarImapash alli kashkamanta kipa mana
alli tukuy.
Imanishpatakwakllirikunki?
Sin. Challana.
wakra [wagra] s. ganadovacuno. Llamata
yalli hatun kachuyuk, warmika uuta kuk
wiwa.
Allpata rantinkapak wakrata katunkapak
rirka.
waksa [waxsa, wagza] s. variedaddelagartija. Shuk hatun raku palu.
Wawakawaksa paluwanmimancharirka.
waktarina [waxtarina] v. rozarse, golpearse, tropezarse. lmapipash takariy.
Yayakatutapishamukushpayurapi waktarirka.
Sin. takarina.
waktaway [waxtaway, wastawi] s. amz. gavilnquesealimentadeculebras. Waktaway
waktaway nishpa kaparik anka, machakuyta
mikushpa kawsak.
Waktawaykamachakuytamimikukun.
waktana [waxtana, waktana, wagtana] v. s.
golpear;pegar. Makiwan, kaspiwan takay.
Mamaka chakishka tawrita  muyu llukshichunmiwaktan.
2. amz. talar,rozar. Kipa hatun muruta kuchunkapak, uchilla yurakunata pitiy.
Payka lumuta tarpunkapak nishpa yurakunatawaktarka.
Sin. 1 takana, 2 kuchuna, tulana.
waku [waku] s. amz. variedaddegarrapata
pequea. Uchilla aankushina aychapi lluta150

rishpa yawarta chumkak.


ukapachankapi waku llutarishka.
Sin. Tillimanku.
wakuyashka [wakuyaka] adj. bo. tusa
sin choclo. Chukllushinalla kak, muyu illak
kurunta.
Tawkawakuyashka sarakunatakuchikunamanshitamuni.
wal [wal] s. amz. variedadde pezgrande
con dientes, similar al bocachico. Kiruyuk
hatun challwa.
Kaynapunchakawal kusashkatamikurkani.
Sin. Kiruyuk.
wala [wala] s. plantasilvestre. Ima yurapash
mana tarpushka muyumanta wiak.
Kaychakrapikawala papawiashka.
Sin. Chas, ushun, purun.
wala [wala] s. sc. surcos muy apegados.
Llutariklla wachukunata rurashka.
Wala wachutaallichikuni.
Sin. waru.
walak [walax] s. sc. calabaza tierna cortada. Manarak pukukllapitak pitishka zampu.
Walak zamputakuchimankarani.
walampariw [walambariu, walabariu] s.
im. (mit.) tipodearcoiris, sermticoreferente
alasexualidad. Pakchakunapi tiyak kuychishina, warmikunata hapishpaka wiksayuk
sakik; karikunata hapishpaka shikshi unkuyta
hapichik aya.
Kakakunapi, pakchakunapipash walampariwtakarikurkanchik.
walinyana [walinyana] v. oscilar, balancearse.
Ima kashpapash kayman chayman kuyuriy.
Wamrakunakapukllaypachapikaachkatami
walinyakun.
wallinku [walliku] s. s. conejo. Shuk llaktakunapi kunu shutiwan riksishka wiwa.
Wallinkutasumaktakusashpamikurkanchik.
Sin. Kunu.
wallka [walyka, walka, waka] s. collar,
cuentas de collares. Warmikuna kunkapi
aparina.
Warmiyachachikkakilluwallkatachurarin.
Sin. mullu.
wallpa [walypa, wapa] s. ss. gallina.Aylluwan kawsak, kishapi lulunta wachak hatun

WAnkurinA

pishku.
Kullkiyukmanmanawallpatakurkanichu.
Sin. Atallpa.
wallu [wau , waly u] s. cntaro. Shuk
mankashina, puntushina rinriyuk.
awpa yayakunaka wallupimi aswataka
karakkunakarka.
waluk [walux] adj. ropasucia. Mapayashka
churanakuna.
Waluk churanakaunkuytamikatichin.
walun [walun, walu] s. amz. gusano que
produceabscesosenanimales.Wiwakuna
aychapi chupushina rurashpa wiak kuru.
Chitapawashatullupiwalun wiashka.
walun [walun, walu] s. sn. charco.Allpapi
kuchashina yaku tantarishka.
Kuchikunakawalunpimisinkurin.
2.sn.remanso. Mana sinchita purik yaku.
Walun yakutapurimuni.
Sin. 1 hita, kucha, punza; 2 tuyaka.
wamak [wamax] s. amz. caaguada. au pankayuk, kaspipi kashayuk, sukusshina
achkapura wiak, kinchata wasita rurana
yura.
Wasitarurankapak wamakta apamuni.
waman [waman, guaman] s. gaviln,halcn. Shuk atallpashina hatun pishku, mallta
chuchita, urpita mikuk. Shuk llaktakunapika
anka shutiyukmi.
Waman chuchitaamamikuchunkaparinki.
wamintsi [wamintsi, waminsi, wamini] s.
sn. planta medicinal de flores rosadas.
Rupay unkuyta hampinkapak uchilla yura.
Wamintsi yakuwanrupakunkuytahampirini.
2. adj. sn. fucsia,rosado,lila.Shuk pukalla
rikurik tullpu.
Pachallinatakawamintsi tullpuwantullpuni.
wampu [wambu] s. barco. yakuta, mayuta
purina.
Punarunakunakawampukunapipurikkarka.
wampula [wambula, wabula] s. amz. rbol
demaderaincorruptibleparaconstrucciones.
Wasi chakikunata rurakpi, achka watata
mana ismuk kaspi.
Wampula wasichakikapichkachunkawatatacharin.

wampuna [wambuna, wabuna] v. s. navegar,nadar,flotar. Runa kashpa, ima kashpapash yaku hawapi chutariy.
Hatunyakupiwampurkani.
2. volar. Ima pishkukuna, ankakuna hawata
paway.
Chay yuramantaka ami pishkuna wampurka.
Sin. 1 waytana; 2 pawana.
wamra [wamra, wara, wambra, warma]
adj. adolescente,muchacho. Sukta watayukmanta, chunka ishkay watayukkama runa.
Chaywamrakaamisawariytamunan.
Sin. Mara, warma.
wanaku [wanaku] s. s. variedaddellama.
Chantazushina, llamashina wiwa.
Perumantashukwanakutaapamuni.
wanchaka [waaka] s. ss. raposa.
Uchilla allkushina, akllashpalla mikuk, mishki
aychayuk wiwa.
Sara chakrapimi wanchakataka  allkuwan
hapirkanchik.
Sin. Chucha, sinik.
wanka [waka] s. palanca.Tankana kaspi.
Wasi kaspita wantunkapak wankakunata
markamukmirini.
2. amz. bastnoremoparaimpulsarcanoas.
Tawnarishpa wampupi tankashpa purina
kaspi.
Wamputawankawantankashun.
Sin. 1 tula, 2 tawna.
wankana [wagana]
s. amz. jabal.
Sachapi kawsak hatun kuchishina wiwa.
Wankana aychatayanunkapakhapimuni.
wankar [wakar] s. tambor. Piruru kaspipi
wiwa karata pillushka, takinkapak wiksashina rikurik.
Wankarpitakishpatushunchik.
wankana [wakana, wagana] v. levantar
haciendopalanca. Imatapash kaspikunawan
hawayachiy.
Urmashkaantawatallukshichinkapakwankashunchik.
wanku [wagu] s. atado,carga.Imatapash
watashpa kipishinata rurashka.
Wasichinkapaksachapanka wankutarurani.
wankurina [wagurina] s. amz. amontonarse,aglomerarse.Rikunkapak, uyankapak
151

WAnkunA

achka runakuna tantariy.


Marka pushak rimashkata uyankapakmi
wankurishun.
Sin. Waykana, tantanakuna.
wankuna [waguna] v. atar,amarrar,liar.
Imakunatapash pillushpa watay.
Rakukullutayantapakwankurkani.
Sin. Tsutsukina, sipuna.
wanlla [walya, wana] adj. productoptimo.Alli, hatun, sumak mikuna murukuna.
Wanlla papataapani.
2. reservadealimentosqueselleva. Raymi
wasikunapi mikunata karakpi wakaychishpa
kikin wasiman apana.
Sarapallaypikawanllatamihapirkani.
3. s. bulla, gritero. Amsa amsa rimay.
Makanakuypikawanllallamiuyarin.
wanllana [walyana, waana] v. guardar
comida para llevar. Mashipa wasipi
karakushka sumak mishki mikunata wasiman
apay.
Sisatiyakaatallparakuaychatachuriman
wanllamurka.
wantuk [watux, wantug, wantu] s. floripondio.Killu, yurak sisayuk, unkuyta pichashpa
hampina yura.
Wayrashkaunkuytawantukwanpicharkani.
wantuk shimi [watug imi] adj. labioleporinoLlikirishka shimi wacharik wawa.
Kaywawakawantukshimi wacharirka,kunankaamialliyashka.
Sin. Waka.
wantuna [waduna, widuna] v. llevar en
camilla. Kawitushina rurashpa chay hawapi
imatapash churashpa apariy.
Unkuywanwaushkawakrataallpautkuman
wanturkanchik.
wanu [wanu] s. abono. Tukuy wiwakunapa
isma.
Yapushkapichurankapakwanutautukuni.
waa [waa] s. tipo de mosca. Shuk
chuspi.
Waakunakakupakunapitantarin.
wauchina [wauina, wanina] v. matar,
asesinar.Pikunatapash kawsayta kichuy. Antawallapishpaallkutakawauchirka.
waurina [waurina] v. enojarse,morirse
deiras. Imamantapash shunku ukupi sinchita
152

piariy.
Yankamantakaamawauriychu.
2. marchitarse. Ima yurakuna, kiwakuna chakirinkapak kallariy.
Kaysisakaami waurishka.
3. encogerse,achicarse. Awashkakuna uchillayay.
ukapapunchukatakshakpimiwaurirka.
Sin. 2 ankuyana, urmarina, 3 kuruyana, kintiyana, tuzuyana.
waushka [wauka] adj. s. mortecina.
Runapash, wiwapash kawsayta mana charik.
Ushkukunawaushka wakratamikurka.
2.muerto,difunto,cadver.Kawsay illak.
Unkuywanwaushka wiwatakamanamikunachu.
Sin. 1 ismu; 2 aya.
wauna [wauna] v. morir,fallecer,apagar.
Kawsay tukuriy.
Llulluwawaka sipikuhuwanmiwaurka.
wauy [wauy] s. muerte. kawsay pitirik
pacha.
Wauykatukuykawsakkunapakchayan.
Sin. pitiriy.
wapsi [wapsi] s. vapor; atmsfera. Allpamanta lluksik samayshina, yakulla samay.
Tamyashkakipa,intikukpikawapsi rikurin.
wara [wara] s. pantaln. Siki tullumanta
chakikama ishkay tutuyuk churana.
Inkapachapikawaratachurankapakkawarachikuyraymitarurakkashka.
warak warak [warak warak] adv. sc. de
mal humor. Piarishpalla rimak.
Manayachashkamantami warak warak yachachinki.
waranka [waraga] num. mil. Chunka
kutin patsakyashka.
Waranka kullkita mana charinichu, chaymantamanarantinipashchu.
waranku [waragu] s. hojasderbolmedicinalparalavarelcabello. Uchilla pankayuk,
pankapi hampita charik, umata mayllankapak
alli yura.
Warankuwanakchatamayllani.
2. planta con vainas similar al chocho, til
paracurtirelcuero.Tawrishina rikurik yura,
wiwa karakunata chakichinkapak kak.
Warankuwan llamakarataamukyachini.

WAWA

warapu [warapu] s. jugo fermentado de


caa de azcar Pukuchishka puskuk wiru
yaku.
Minkapi warapu yakutaupyashkani.
warkuna [warkuna] s. colgar. Imatapash
wallinyachishpa, wayunkatashina churay.
Takshashkachuranatawarkukuni.
warma [wama] adj. adolescente, muchacho. Sukta watayukmanta, chunka ishkay
watayukkama runa.
Chaywarmakaamisawariytamunan.
Sin. Mara, wamra.
warmi [wami] adj. mujer, hembra. Wiksa
ukupi wawata wiachiy ushayta charik.
Chaywarmikayachachikmikan.
2. s. esposa. Sawarishka warmi kak.
Juanchupa warmikaimashutiyukkan?.
waru [waru] s. sc.surcosmuyapegados.
Llutariklla wachukunata rurashka.
Waru wachutaallichikuni.
Sin. wala.
warwar [warwar] s. s. zumodelfloripondio.
Wantuk yaku.
Pampaunkuytawarwar yakuwanhampirini.
was [was] interj. amz. hojasyyerbasresecasconvertibleenpolvo. Kiwakuna, waytakuna, pankakunapash sumakta intipi
chakirishkata ninkapak rimay.
Chakirishkapankatahapirikpiwas nin.
washa [waa] s. espalda,lomo. Kipaman
sakirik, mana awpakpi kak.
Wawatawashapiapariy.
2.adv.atrs.Kipapi tiyak. Wawakamamapa
washapikatin.
washakuna [waakuna] v. sumergirse,
hundirse. Maymanpash urmay.
Chantazukawaykumanwashakushka.
Sin. Matuyana.
wasi [wasi] s. casa,vivienda. Kawsankapak
rurashka uku.
ukanchikpawasikaukshawankatashkami
kan.
Sin. tiyana.
wasipunku [wasipuku] s. s. retazodetierraentregadaalostrabajadoresporprestar
serviciosenlashaciendas. Hatun allpayukman llankashkamanta, shuk runaman karashka uchilla allpa.

Wasipunku allpatallacharini.
waska [waska] s. soga.Imatapash watankapak puchkata, chawarta pilluchishpa rurashka ankushina.
Waskatarantinkapakkullkitamutsuni.
Sin. Kawchu.
waska [waska] s. amz. bejuco. Tukuy
sachapi rikurik ankukuna.
Kaywaskatakasachamantaapamuni.
Sin. Anku.
wata [wata] s. ao. Chunka ishkay killayuk
pacha.
1533 watapimi Ataw wallpakta waichurka.
watawata [watawata] s. amz. salamanquesaMawka wasikunapi kawsak tsalakulun
tupu uchpa karayuk hayampishina.
Chay shitashka wasipika manchanayakta
watawatakamirashka.
watana [watana] v. amarrar,maniatar. Imatapash waskawan pilluchishpa churay. Kuchitakiwapiwatarkani.
watu [watu] s. s. cordel,cadena. Imatapash
watankapak au waskashina rurashka.
Wawakuchitawatankapakshukwatutaapamunki.
2. ss. especiedepretina. Anakupi, shuktak
churanakunapipash sirashka, chumpishina
watarinkapak kak.
Chumpiwatupikupaaparishka.
watu [watu] s. amz., tu. tallodeunracimo
sinfrutos. Murukunata ishkukpi sakirik tullu.
Palantawatutapitinki.
2. sc. racimo de gran tamao. Achka muruyuk hatun wanku.
Kaypakaykaachkawatutacharin.
Sin. 1 Chitus.
waturitu [waturitu] s. amz. pavonocturno.
Punchayakpi titiri titiri kaparik hatun sacha
pishku.
Waturitukatukuytutamipawashpapurin.
Sin. Muntiti.
watuna [watuna] v. adivinar. Ima mana yachashkata yuyarishpa, umawan maskashpa
yachay.
Llullayachakkakunanwatushun,nin.
wawa [wawa] s. nio,beb. Wachashkalla
runa.
Kanpawawakaimashutiyukkan?.
153

WAWA mAmA

2.adj. pequeo.Chayrak wiakuk wamra,


uchilla wamra, wiwapash.
Wawa llamatamakimantachutamuni.
Sin. 1. mara; 2 chusu, uchilla, hamchi.
wawa mama [wawa mama] s. placenta.
Wiksa ukupi wawa wiana wayakashina
aycha.
Chaywarmikaamiwawamamatashitarka.
wawa muyu [wawa muyu] s. feto. Wiksa
ukupi kawsay kak.
Wawamuyukapunchantapunchantarunamantukun.
wawa tiyana [wawa tiyana] s. tero.
Wiksa ukupi wawa tukuna.
Wawa tiyanapiwawakatukun.
wawki [wawki, wuki, wawke] s. hermanode
hermano. Shuk mamamantallatak llukshishka kari churipura rimay.
ukakachuskuwawkiyukmi kani.
wayaka [wayaka, wayaga] s. ss. bolsa,
bolso,talega,alforja. Imatapash apankapak
shikrashina .
Mashnapitak kanpa wayakataka katurkanki?
Sin. Tulu.
wayka [wayka] det. s. aglomeracin, tumulto. Minkapi, makanakuypi tukuylla tantariy.
Wayka runakawasiruraytatukuchirka.
Sin. tantariy.
waykana [waykana] v. s. agruparsepara
aceleraruntrabajo.Ima ruraykunata utka tukuchinkapak, tantarishpa ruray.
Tukuykunamisarapallaytawaykarka.
Sin. tantarina.
wayku [wayku, wayko] s. quebrada, barranco Tuirishpa uray pukru tukushka allpa.
Rumikawaykumanurmarka.
waylla [waylya] adj. verde. Yurakunapa pankashina rikurik tullpu.
ukapachallitakawayllapitullpukuni.
Sin. Kumir.
waylla aycha [waylya aycha] s. col. Winku
sinchilla pankayuk yuyu.
Rupariypikawaylla aycha pankatachuran.
wayna [wayna] adj. joven. Manarak ruku,
wamraraklla kari.
Wayna Kapakinkakasinchirunamikashka.
154

2. adj. amancebado,amante. Kari kashpa,


warmi kashpapash sawarishka kipa, shukwan kawsak.
Paypakarikawaynallamikan.
Sin. 1 wamralla, 2 Ashi.
wayra [wayra] s. viento. Sinchita pukuk
samay.
Kunukwayrawanpukllani.
wayra apamushka [wayra apamuka]
adj.
extranjero.
Urupa
llaktamanta
shamushka runa.
Wayra apamushkami kichwallaktata purin.
Sin. ransiw.
wayra pacha [wayra paa] s. otoo. Yurakunamanta pankakuna urmana pacha.
Kishwarpankakawayra pacha kakpimiurmarka.
wayrana [wayrana] v. contraerelmalaire
. Wawakunapash, rukukunapash millay
wayramanta unkuy.
Wawakawayrashkami.
wayru [wayru] s. huesodejuegoenvelaciones. Waushkakunapi pukllankapak llakllashka tullu.
Sarunpachapikawayruwanmipukllashkakuna.
wayta [wayta] s. clavel,flor. Shuksami sisa.
Wayta sisa yakuka shunku nanaypak alli
hampimikan.
waytana [waytana] v. nadar. Rikrata,
chakita kuyuchishpa yakuta chimpay.
Wampuillakpimihatunmayutawaytarkani.
Sin. Wampuna.
wayunka [ wayuga, wayuna] s. atadode
frutosquesecuelganenelinteriorde lasviviendas. Akllashka murukunata, kaspakunata, tinkishpa wasi punkupi warkushka.
Sarawayunkatawarkuni.
wayunkana [wayungana, wayugina] v. s.
estar, colgado. Tinkishpa warkurayachiy.
Wawakunakatukuypunchamikapuliyurapi
wayunkan.
wayuri [wayuri] s. amz. paja para techar
casas. Wasita katankapak sacha panka.
Wayuriwan kuchiwasitakatani.
wazik [wazix] s. sc. instrumentoparapedacear la cabuya. Chawarta chillpinkapak,
wakra chaki tullumanta rurashka hillay.

WipAlA

Chawarpankatawazikwanchillpirka.
wazikina [wazikina] v. sc. pedacear la
cabuyafresca.Yurak chawarta chillpina.
Yurakchawarpankatawazikipanki.
wichayana [wiayana, wiiyana, bitsyana,
iiyana] v. subir,ascender. Hawaman sikay.
Yachakukkunakaurkumanwichayarka.
Sin. Sikana.
wichi [wii] s. scs. cazuela. Mikunata churankapak allpamanta rurashka hatun kallanashina.
Kachitantatawichipichurani.
wichkana [wikana, wiikana, wikana,
wiana, biana, ikana] v. cerrar,encerrar.
Ama llukshichun, ama yaykuchun nishpa
punkukunata, hutkukunata imawanpash harkay.
Hillumisitamankaukupiwichkarka.
wichu [wiu] s. s. escorbuto. Shuk llullu wiwakunapa kicha unkuy.
Wichu unkuyyukwakrakautkamiirkiyan.
wichu [wiu] s. amz. perico. Waylla millmayuk, wichu wichu wichu nisha kaparik yapa
uchilla pishku.
Llulluwichutayuramantahapini.
Sin. ichu, chuki.
wiki [wiki, biki, irki, wirki] s. lgrima. Wakakpi awimanta llukshik yaku.
ukapawawakaachka wikitashitashpami
wakakun.
2.sn.gota.Yaku shutuy.
Pinllumantawikitallukshichini.
Sin. 2 shutu.
wikiyana [wikiyama] v. lagrimear. Runapa,
wiwapa awi urmay.
awikaallpayaykushpawikiyashka.
2. amz. mancharse. Churarina yura wikipi yanayay.
ukapachuranakawikiyashka.
Sin. 2 Mapayana.
wiksa [wixsa, wiksa, wigsa, bixsa, ixsa] s.
barriga,vientre,estmago,abdmen. Chunchullita katak aycha kara.
Wiksa nanakpikakunukkiwayakutaupyarkani.
wiksayuk [wigsayuk, bixsayux] adj. en
cinta, embarazada, preada. Wiksa ukupi
wawata charik, chichu warmi.

Wiksayuk warmikamayallimikunatamimikunakan.
Sin. Chichu, unkunalla.
willak [wilyak, wiak, bilyak, biak] s. informante. Imatapash nik.
Willak runakamushukyuyaytanin.
2. verbo. Chikan yuyayta nik.
Kuyay,yuyay,willakmikan.
willana [wilyana, wiana, bilyana, biana] v.
avisar,informar,advertir,declarar. Ima yachashkata shukman chimpachiy.
Churirimashkatayayamanwillarka.
willi willi [wilyi wilyi] s. renacuajo. Uchilla,
chupayuk wawa hampatu.
Yawaryashka awi luluntaka willi willipa
chupawanpicharka.
Sin.Putukulu, tushil, pinkulu, williku, chimpaluk, pimpalu.
winkanas [wikanas] s. amz. aletas de
pescado.Challwapa washapi, kunka sapipi
wiak, pala uchilla rikrashina.
Kaychallwapawinkanastamikuchurkani.
Sin. Pimpis.
winku [wiku] adj. encorvado. Imakunapash kumuklla tukuk.
Llullukillakawinkumikan.
Sin. Wistu.
wiachik [wiaix, wiaik, wiaig,
biaix, iaix] adj. adoptivo. Chikan wawata
kikinpa churitashina kuyashpa hatunyachiy.
Wiachik yayachayamun.
wiachishka
[wiaika,
biaiska,
iaika] s. adoptado. Shuktak ayllupa
makipi wiak, kipaka churishina wawa.
Kankawiachishkallatamiyallikuyanki.
wiana [wiana, biana, iana] v. crecer,
desarrollarse;retoar. Llullumanta hatunyashpa katiy.
ukapachurikamanaunkuysikikashpahatuntawiarka.
wiakun.
wiay [wiay] adv. siempre. Ima pachapipash shinalla punchanta punchanta katiy.
Kantakawiaypakkuyashami.
wipala [wipala] s. bandera, emblema del
Tawantinsuyu. Kanchis tullpuwan kuychishinata awashka.
AbyaYalapaunanchakawipalamikan.
155

WirA

Sin. Unancha.
wira [wira, bira, ira] s. manteca, aceite,
grasa. Mikunapi churankapak, kamchankapak wiwamanta, yuramantapash surkushka
yakuyaklla apishina.
Wirawansaratakamcharkani.
2 adj. gordo,grasoso.Rakulla, mana irki kak.
Wira kuchitawauchirkani.
wirakchuru [wirakuru, virakuru] s. huirac
churo. variedaddeavecantora. Killu patpayuk yana pishku, sumakta takik.
Tutamantakunakawirak churu pishkukasumaktamitakin.
Sin. chuku.
wirakucha [wirakua, virakua, wiraxua]
s. divinidaddelincario. Inkakunapa apunchik yaya.
Wirakuchakainkakunatasamaytakukkashka.
2. trmino que se refiere a los espaoles y
mestizos. Mana runa kakpi mishukuna nishpa rimay.
Panikawirakuchawan sawarishkallakitukurka.
wirakwirak [wirakwirax] interj. sc. gritoininteligible. Achka runakunapa kapariy. Upa
runamiwirakwirak rikuyarin.
wiriwiri [wiriwiri] s. amz. variedaddepjaro. Yana rikurik, wiriwiri nisha kaparik pishku.
Wawawiriwiritayuramantahapimuni.
wirpa [wirpa] s. labiosuperior(versipri). Rimakpi, mikukpi kuyurik hawa shimi kara.
Paykawakuwirpatamicharin.
wiru [wiru, biru, iru] s. caa . Mishki yakuyuk, sukusshina tulluyuk, sarashina pankayuk yura.
Wirutakachumkankapakrantirkani.
wishina [wiina, biina, iina, wia] s. cuchara. Kallanamanta mikuna sankuta wishinkapak rurashka.
Kaspiwishinatarantimuni.
wishinka [wiiga, iiga, wiina] s. amz.
red pequea para pescar. Challwata hapinkapak champira kawchumanta awashka

156

hatun shikrashina rikurik.


Wishinkawankachallwatahapirkani.
wishina [wiina, biina, iina] v. cogerlquidos y granos. Murukunata, mikunata, yakuta, mulupi hapishpa churay.
Aswatapillchipiwishiy.
wisiyana [wisiyana, wisyana] v. scs. expandirse substancias grasosas. Wirakuna
yakuyashpa talliriy.
Kuywirakaninapiwisiyarka.
wistu [wistu, witu, wiksu, ] adj. encorvado;
deformedelaboca,torcido,baldado. Imapash chulla chulla kak; patay pukru kakmi.
Paypashimikawistumikan.
Sin. winku.
wistuna [wistuna, istuna, wituna, ituna] v.
s. torcerse,deformarse. au kaspikunata
imakunatapash kumuyachiy.
Wakratawatakpikapuliyurawisturka.
wita [wita] s. amz. lugarllenodemaleza.
Achka kiwayuk, kashayuk, ankukunayuk,
uchilla yurakunayuk pampa.
Kayakawitamanrishanini.
witayana [witayana, itayana] v. amz. cubrirse de maleza. Chushak pankakuna,
chushak chakrakuna, kiwamuy tukuy.
Chakrapimiwitayashka.
wituk [witux, itux] s. amz. rbolconfruto
coloranteparapintarlacarayelcabello.
Akchata yanayachinkapak, awita, rikrata
shuyurinkapak yana yakuyuk muyu.
Pukllashpawituwanawitayanayachini.
wiwa [wiwa, wiba, uywa] s. s. animal. Wakinka runata yanapak, wakinka runa mikuna
aychata charik, runata manchachik.
Wakin wiwallami runata yanapashpa kawsan.
2. amz. animaldomstico. Wakra, allku, misi,
kuchi, shukkunapash runawan kawsak.
Chaywiwakaukuchatahapin.
wiwana [wiwana, wibana, uyway] v. amz.
domesticar,amansar. Wiwata wasipi yachachiy.
Andrskawawakushillutawiwarka.

y
yachachik [yaaix, yaaig, yaai] s.
profesor,maestro,educador,docente. Shuk
anshina wawakunaman, malltakunaman, pimanpash yuyayta paskachishpa riksichiy.
ukapamamakayachachikmikan.
yachachikuy [yaaikuy] s. educacin. Yachaykunata riksichiy.
Kunanpachapikamushukyachachikuytami
katinchik.
yachak [yaak, yaax, yaag, yaa] s.
sabio, cococedor. Imamantapash allita
yuyak,hamutak.
Yachakka, uku kawsayta yuyashpami
shunkuyuyaytayachan.
2.mdico.Manchanayakta hampi yuramanta
tukuyta riksik runa.
Riksishka yachakmi ukataka shunku nanaytahampirka.
Sin. 1. Amawta; 2 hampik, paku, sakra.
yachakuk [yaakux, yaakuk, yaakug,
yaagux, yaaxuk, yaaxug] s. alumno,
aprendiz,estudiante. Yachachikpa yachayta
katik runa.
Chunkayachakukllamiyachanawasimanka
purinchik.
yachakuna [yaakuna, yaaxuna, yaaguna] v. estudiar,aprender. Yachachishkata
umapi yaykuchiy, yachashpa katiy.
Yachanawasipikillkakatinatayachakuni.
yachanawasi [yaanawasi] s. escuela.
Killkayta, yupayta, shukkunatapash yachakunkapak ukukuna.
Killkatayachakunkapakkayachanawasiman
rinamikanchik.
Sin. Yachay wasi.
yacharina [yaarina] v. acostumbrarse,ensearse,habituarse. Runakunapa, Ilaktakunapa kawsayta hapina.
KarullaktamantarunakunakaEcuadorpiyacharirkami.
yachana [yaana] v. saber. Imatapash riksiy, alli ruray.

Yupayta,mirachiyta,anchuchiytapashallita
yacharkani.
yachay [yaay] s. sabidura, inteligencia,
juicio, razonamiento. Kawsaypi riksishka,
umapi yuyay tukushpa sakirik kak.
Kichwashimimantayachaykasumakmikan.
yachay wasi [yaaywasi] s. escuela. Killkayta, yupayta, shukkunatapash yachakunkapak uku.
Killkatayachakunkapakkayachay wasiman
rinamikanchik.
Sin. Yachana wasi.
yachik [yaix] s. amz. sabor. Imatapash
mallishpa alli, mana alli kakta ninkapak rimay.
Kayhampikahayakyachikmi.
yachina [yaina] v. amz. sabera. Wakin mikunakuna chay mikuy shinallatakmi kan ninkapak rimay.
Yutuaychakaatallpaaychashinayachinmi.
yakami [yakami, yami] s. amz. avetrompetero.Uchpa millmayuk, suni kunkayuk, suni
chakiyuk allpata purik hatun pishku.
Yakamitakamanawauchinachukanchik.
yaku [yaku] s. agua,lquido. Tukuy kawsakkunapa upyana.
Yakutaupyashpamikawsanchik.
yaku (<*yaku) s. octubre. Chunkaniki killa.
Yaku killapika,Inkapachapika,umaraymita,
paramaaytapashrurashka.
yaku aycha [yaku aya] s. pez, pescado.
Yakupi kawsak wiwa. Hatun turuta chumkak,
tantanakushpa purik wiwa.
Katupampapiyaku aychatarantinkapakrikuni.

Sin. challwa.
yaku-ishpana [yaku ipana] v. ss. orinar.
Ukkunmanta llukshik mapayashka yaku.
Rupakyakutaupyashkamanta yaku-ishpakun.
Sin. ishpana.
yaku ukucha [yaku ukua] s. amz. variedadde nutria. pishashina millmayuk, pala
umayuk, yakupipash, allpapipash kawsak
157

yAkuyACHinA

wiwa.
Yaku ukucha wiwakunatakamanatukuchinachukanchik.
Sin. pisha.
yakuyachina [yakuyaina] v. desler,disolver,dilur. Imata kashpapash yakuman tikrachiy.
Kayrasutayakuyachishun.
yalli [yalyi, yai, yali] adv. demasiado,
dems, en exceso, excesivamente. Yapa
imatapash churay, ruray, rimay, yapa hatun
achka, suni.
Paymiyalli sumakshuyutarurashka.
Sin. Yapa, ninan, may.
yallika [yalyika] s. amz. bejucoparatejer
canastos. Hatun yurakunamanta warkurimuk
ashanka awana waska.
Yallikawan ashankataawani.
yallina [yalyina, yaina] v. pasar,exceder,
sobrepasar. Maymanpash chimpay, maypipash pitapash mishana.
Jos mashintin  kallpakushpa, payta yallirkani.
yami [yami, yakami] s. amz. variedaddeave
trompetero. Uchpa millmayuk, suni kunkayuk, suni chakiyuk allpata purik hatun pishku.
Yami pishkukakaypisachapimikawsan.
yana [yana] adj. negro. Tutashina tullpu.
Yana millmayukllamatacharini.
yana [yana] adj. ayudante,criado,servidor,
sirviente. Imapipash yanapak runa.
Inkakunakaachkayana runatacharikkashka.

yanapana [yanapana] v. ayudar,auxiliar,


socorrer,favorecer,servir.
Shukta imatapash rurashpa kuy.
Kanpachakrapikiwapitinapiyanaparkani.
yanapay [yanapay] s.ayuda,auxilio, cooperacin. Imapipash shukman rurayta kuy.
Yanapaytamunashpaka,kayawankilla.
yana shunku [yana unku] s. hgado.
Wiksa ukupi, allawka manyapi tiyak.
Kipchankahayaktallukshichin.
Sin. kipchan.
yanka [yaga] adv. gratuitamente,debalde.
Imatapash mana rantina, imatapash mana
kullkipak rurana.
Antonio mashika kayna chawpi tutamanta
yanka shuyakurka.
158

2. inservible,envano.Imapakpash mana alli


kak.
Kaykayankatakmikaypiitkarikun.
Sin. 2 yankamanta, yankata.
yankamanta [yagamanta] adv. debalde,
envano,sinmotivo. Imamantapash yanka
huchachiy tukuy.
Yankamanta ukatapiawarkanki.
Sin. Yanka, yankata.
yankata [yagata] adv. debalde,envano,
sinmotivo. Imamantapash yanka huchachiy
tukuy.
Yankata ukatapiawarkanki.
Sin. Yanka, yankamanta.
yanta [yata] s. lea. Ninapi churankapak
shallishka, chiktashka kaspikuna.
Hatun llaktakunapika mana yantawan yununchikchu.
yantana [yadana] v. hacerlea,lear,ira
buscarlea. Shuk yurata shallishpa, chiktashpa utuyachiy. Yurakunamanta urmashka
kaspikunata, pankakunata pallashpa ninapi
churay.
Chakishkakapuliyurata yantani.
yanuna [yanuna] v. cocinar. Chawa aychata, chawa muruta, ima mikunatapash
unayta timpuchiy.
Yanapapataalliyanunki.
yapa [yapa] adv. demasiado,mucho, muy.
Yalli ninkapak shimi.
Yapa hillumikanki.
2. s. vendaje. Rantishka hawapi ashtawan
churay.
Kayka yapamikan.
Sin. 1 yalli, may, ninan.
yapachina [yapaina] v. amz. ganar,ganar
dinero. ukanchikpa imatapash charishkata
achkayachiy, mirachiy.
Kimsapunchatallamkashpapichkapachak
kullkitayapachirkani.
yapay [yapay] s. suma. Chaypurallata shukllapi tantachishpa mashna kashkata yachay.
Yachachikkakayyapaykunatarurachunmaarka.
yapana [yapana] v. aumentar, agregar.
Shukmanta hapishpa shuktakpi achkayachiy.
Maramashikapukchapapatakatushpaashatayapachirka.

yupAnA

3.sumar. Shukmanta, kutin shukman mashna kashkata shukllapi tantachishpa yachay.


Kaytaishkaypipichkatayapay.
yapuna [yapuna] v. s. arar. Muyukunata
tarpunkapak allpata sumakta allichina.
ukapawawkikapaypaallpatayapurka.
yarina [yarina] s. amz. tipo de palmera,
marfilvegetal. Sachapi wiak yura.
Yarina kaspiwankapukllanataruranchik.
yarkay [yarkay, yarxay, yarikay, yarixiy] s.
hambre. Runakunata, wiwakunata mikunayay hapiy.
Wawakatukuypunchatayarkaywanmikaynarka.
yarkana [yarkana] v. tenerhambre. Mikunayay, wiksa mikunata maay.
Tukuy puncha mana mikushkamanta yarkanmi.
yata [yata] s. terrenopisoteadodeanimales,paredesdeunacasaabandonada. Wiwakuna achkata sarushpa sakishka pampa,
hichushka wasipa pirkakuna.
Mushukwasitawasichinkapakyatatapichakunchik.
yawar [yawar, raway] s. sangre. ukanchikpa aycha ukkuta purik, kawsayta kuk,
puka yakushina.
Yawar mirachunka alli mikunatami mikuna
kanchik.
yawari [yawari] s. na. animal amaznico.
Sachapi kawsak wiwa. Rukullaktapiyawarikunatiyan.
yawar kicha [yawar kia] s. disentera.
Yawarta ismachik unkuy.
Yawar kichawanukapawawakawaurka.
yawati [yawati, tsawata] s. amz. tortuga
terrestre y acutica. Sachapi, yaku ukupipash kawsak, charapashina rikurik, shuk llaktakunapi tsawata shutiyuk wiwa.
Kayna
chishika
yawati
aychata
mikurkanchik.
Sin. Mutilun, tsawata.
yawati suyu [yawati suyu] s. regin insular
de Galpagos. Pacfico mama kuchapi sakirik marka.
Yawati suyupika, yawatikuna, chitakuna,
pishkukuna,kichwarunakunapashkawsan.
yawisun [yawisun] s. amz. variedaddepez.

Shuk yanawan killuwan tullpuyuk uchilla


challwa.
ukapa yayaka yawisunkunatami mayupi
hapirka.
yawri [yawri] s. aguja, dardo. Sirankapak
rurashka sikipi hutkuyuk hillaymi.
Llikirishkatakayawriwansirakuni.
yaya [yaya] s. pap,padre,tayta;semental.
Taytata ninkapak shimi.
ukayaya rimashkatakatirkani.
yaykuna [yaykuna, ikuna, waykuna] v. entrar. Kanchamanta ukuman churay, satiy.
Waka hutkuman hampinata yachankapak
yaykurkani.
yayu [yayu] s. amz. variedaddepez. Shuk
yana, raku challwa.
Rakuyayutamikunankahapishka.
yayuna [yayuna] v. sc. inseminar,polinizar.
Karipa yumanata imawanpash warmipa wawamama ukupi churana; yurapa sisa muyuta
chaysamillatak yurapa sisapi hichachina.
Shukllaktakunapikawarmiwakrakunachichuchunkayayunmi.
2. v. bo. arrojar. Imatapash pakllaman shitay.
Llamawanutapapachakrapiyayurkani.
yuksi [yukzi] s. cc. arenafina.Wayrapi pawariklla allpa, yapa utu rumi allpa.
Mayumanyapimiyuksi allpakatiyan.
Sin. Tiyu.
yukuna [yukuna] v. amz. copular,hacerel
amor,tenerrelacionessexuales.Shuk kari
paypa ulluta warmipa rakapi satiy.
Wamrarakkashkmantamanayukunchu.
Sin. Upina, yumana, rurana.
yumana [yumana] v. s. hacerelamor,tener
relaciones sexuales, copular. Shuk kari
paypa ulluta warmipa rakapi satiy.
Machashkakashpakamanayumanachu.
Sin. Upina, yukuna, rurana.
yunkarak [yugarax] s. sn. papa rojiza.
Shuk puka karayuk papa.
Chishipimikunkapakyunkarak papatayanunki.
yupay [yupay] s. nmero. Imakunatapash
yupankapak killkashkakuna.
Imayupaytatakkillkanakanchik?.
yupana [yupana] v. contar,enumerar. Mashna runa, mashna wiwa, mashna muyu,
159

yupAyCHAnA

mashna yura, mashna imatapash rikuy.


Shukmantapatsakkamayachashkatayuparkani.

yupaychana [yupayana] v. agradecer;


honrar. Shuk runa imatapash karakpi, sumak
shimiwan rantipay.
ukata yanapashkamanta achkatami kantakayupaychani.
yupi [yupi] s. rastro,huella,pisada. Ima purishkata riksinkapak tarinkakama rikuy.
Tutapi shuk llamata hillu allku mikushka,
chaytayupitarurakunchik.
Sin. chaki kati, sarushka.
yura [yura, yula, ruya] s. rbol,mata,planta,
vegetal. Pankakunata charik kirukuna.
Kishwarllulluyuratatarpurkani.
yurak [yurax, yurag, yurug] adj. blanco. uushina rikurik tullpu.
Kaynakayurak millmataruturkani.
yurak shunku [yurak unku] s. pulmn.
Kawsakkunaman samayta chaskik.
Yurak shunkupi chiri ama yaykuchunka
washataallitapachakillpanchik.
Sin. paruk, surkan.
yurimawas [yurimawas, yurimas] s. amz.
pltano maqueo. Raku, mana yapa suni,
hatun uma tukuk uki tullpuyuk palanta.
Kayaka yurimawas palantatatarpunakanchik.

yutsu [yutsu] s. amz. rboldecortezamedicinal. Shuk au pankayuk sumakta sisak,


yaku manapi wiak raku yura, karaka hampimi kan.
Yutsupa karawanmihampirkani.
yutu [yutu] s. perdiz. Uchpa millmayuk, allpata purik, waylla lulunta wachak, yunyun
yunyun nishpa chishikunapi kaparik hatun
pishku.
Yutu lulunwayllakashkatariksimuni.
Sin. tukilu.
yuturi [yuturi, yutsuri] s. amz. hormiga
conga. Hatun, yana, paypa sikipi tuksina sinchi kashata charik, miyutapash charik
aanku.
Mishki mikunapi yapatami yuturi wiwaka
huntashka.
yuyak [yuyax, yuyak, yuyik] adj. adultopensante.Imatapash taripashka kipa, yuyarishka
kipa rimak, ruku runa.
160

Yuyak runakamanawawashinaimatapash
ninachu.
Sin. Yuyayyuk, shunkuyuk.
yuyarina [yuyarina, yarina] v. acordarse,recordar. Kunkashkakunata yuyaywan maskashpa kawsachina.
ukapawarmitakakarumantayuyarini.
2. estarpensativo. lmakunapipash yuyashpa
tiyay.
Imashina shamuk wata llamkanata yuyarirkanchik.
yuyay [yuyay] s. pensamiento,idea,memoria. Umawan allita yuyarishpa imatapash
rimay.
Wakinpimusparishpakayuyaytapashchinkachirinllami.
yuyana [yuyana] v. pensar. Ama pantankapak umawan taripashpa rurana.
Kanallikashkamantaachkatayuyanki.
3. suponer. Yuyarishpalla imatapash niy,
rimay, rurana.
Paycharichaypipakashkatantatakamikurka,
yuyani.

yuyaychinkana [yuyayigana] v. perder


el conocimiento. Uma takarishpa waushkashina sakirina.
Mashikaumatakarishpa yuyaychinkan.
Sin. Umamuyuna.
yuyayyuk [yuyayyux, yuyayux] s. amz.
pensante. Imatapash taripashka kipa, yuyarishka kipa rimak runa.
Yuyayyukkamanawawashinaimatapashrimanachu.
Sin. Yuyak, shunkuyuk.
yuyu [yuyu] s. s. verduras,yerbascomestibles;hortalizas. Mikuna kiwa.
Ukayuyutakuymankarankapakapakllami
rini.
2. cogollocomestibledelaspalmeras. Chuntakunapi, kiwakunapi llukshik mikuna llullu
panka.
Chuntayuyutapitishpamikunatarurashun.
Sin. 1 kiwa.
yuyuna [yuyuna] v. amz. descogollarpalmeras. Chuntamanta, taraputumanta, kunampumanta, shiwamanta, chillimanta
yuyuta mikunkapak surkuy.
Tukuychuntatamiyuyunkichik.

z
zakzikina [zagzikina] s.bo.extenderselas
guasdeunbejucoocalabaza. Mallki ankukunata pushay. Sapalluka ami zaksikikun.
zalan [zalipa, lazipa] s. s. tipo de rbol.
Hatun suni yura.
Zalan yuratarikurayani.
zalipa [zalipa, lazipa] s. s. energasexual
negativaquecausaenfermedaddiarreica,no
definidaniidentificadaporlamedicinaactual.
Shuk kari, shuk warmi yumashpa wasiman tikrakpi wawakunata, kuykunatapash unkuchik
unkuy.
Wawakazalipawanchuunkushka?
zalipana [zalipana, lazipana] v. s. transmitirlaenfermedadzalipa. Zalipa unkuyta shuk
wasiman apay.
Wawakaapashzalipakun.
zanzan [zazan, sasa] adj. ss. mujerde
trabajolento. Unayashpa llamkak warmi.
Zanzan warmi kashpamimanautkautkayanuytaushanchu.
zas [zas] adv. amz. degolpe,depronto,momentomenospensado,rpido,sorpresivamente,
en
seguida,
sbitamente.
Kunkaymanta imatapash mana unayashpa
ruray.
Chay warmika zaslla yakumanta shamushka.
Sin. Haykamanta, kunkaymanta.
zimpunina [zimbunina, zibunina] v. sc.
aglomerarse,conglomerarse. Runakuna taw-

kariy.
Hatunllakitiyakpimirunakunakazimpunirka.
Sin. waykana.
zinzin [zinzin] adj. ss. resistenciaquepone
lapersonaalserhalada. Mana munakta aysakukpi sinchita shayariy.
Zinzin nishpamanashamushanirka.
zinzin [zinzin] s. amz. doloragudoportumores,heridas,etc. Tuksikukpishina nanay.
ukapakunkurizinzin nikun.
Sin. shikshik.
zipi [zipi] s. ss. paspa. Aycha karata inti rupachikpi karachashina tukuy.
Zipi awitahampikunimi.
zirka [zirga, izka, irka] s.
ss. rboldecuyamaderasefabricancucharas. Mikuna wishinakunata, kallanakunatapash rurana yura.
Zirka yurakapukruukupiwiakun.
zulayana [zulayana] v. ss. daarselosfrutos.Muyukuna yana tukushpa ismuriy, chakiriy.
Papamuyukahukushpa zulayan.
Sin. Lanchana.
zullu [zulyu, uyu,] s. amz. cigarra. Pakarinapi, inti punchakuna kaparik chillik.
Zulluka chayyurapiyaykun.
zupu [zupu] s. ss. chichn,chibolo. Runakunapa, wiwakunapa umapi chupushina llukshik.
Yayapaumapikazupumi llukshishka.

161

zH
zhapra [apra], s.hojarasca. Imapash urmashka ismu yura panka.
Zhapra ukupikaimakurukunatiyan.
zharpi [arpi, irpi, arpi, arpa] s. maz de
tusa fina con grano abundante. Achka muyuyuk sara.
Zharpi saraapikamishkimikan.
zharu [aru] s. ca. piedraspequeas,ripio,
granillo. Wasichinkapak chusu rumikuna.
Caarrunakunakazharu rumikunatawasichinkapakpallakun.
zharu [aru] s. especie de arroz hecho de
maz. Chamka sarashina.
Zharu apitamikunchik.
zhilik [ilik] adj. ss. Maz blanco. Yuraklla
sara.

162

Zhilik sarakautullakashayukmikan.
zhima [ima, ima] adj. ss. Maz perla. Yuraklla pukalla sara.
Zhima sarakaallitawian.
zhiripi [iripi] s. ss. Tipo de rbol.
Chugupishkukazhiripi muyutamikun.
zhiru [iru] adj. ss. color gris. Ukillashina llimpi.
Llamamillmakamapamantazhirumikan.
2. lana de oveja blanca y negra. Yanantin yuraknintin llama millma.
Zhiru millmawanawakun.
zhuta [uta] s. ca. ave,pjaro. Tukuy pishkukunata ninkapak shimi.
Allpamamapizhutakunaamachinkarichunka
kamanamikan.
Sin. Munchi, pishku.

Castellano - Kichwa

A
a cambio de, adv. ranti, rantimpa.
a continuacin, adv. kipa; chaymanta.
a diario, adv. punchanta punchanta, punchantin.
a gusto, adv. ninantak.
a tiempo, adv. llikchalla, kachka.
baco qichwa (objeto), s. yupana.
abajo, adv. uray, wayku.
abandonado, adj. sapalla, sakishka, shitashka, hichushka.
abandonar, v. sakina, hichuna, shitana.
abdmen, s. wiksa.
abeja, s. wayrunku, chullumpi, putan
chuspi.
abismo, s. kaka.
ablandarse, v. llampuna, apiyana.
abonanzar, v. kasiyachina.
abonar, el terreno, s. wanuna.
abono, s. wanu, isma.
aborrecer, v. chiknina, millana.
abortar, v. shulluna.
aborto, s. shullu, shullushka, shullushka
wawa.
abrazar, s. ukllana.
abrigado, adj. kunuk.
abril, s. <*ayriwa.
abrir, v. paskana, chiktana; a presin manual: chillpina.
absolutamente todo, adj. tukuypacha,
illakta, tukuymashna.
absorber, v. chumkana, tsumkana.
abuela, s. hatuku mama, hatunmama.
abuelo, s. hatuku yaya, hatunyaya.
abultado, adj. raku.
abundar, v. kamana, nanakllakana.
acabar, v. puchukana, tukuchina.
acabarse, v. tukurina.
acariciar, v. kuyachina, kuyana.
acarrear, v. astana.
accidente (desgracia), s. llaki, kulluy.
acechar, v. <*qaway; kawana; chapana.
aceite, s. wira.

acelerar, v. utkana.
aceptar, v. chaskina, hapina.
acequia, s. larka; hacer acequias: larkana.
acercar, v. kimina, kuchuyachina.
acercarse (en el espacio), v. kayllayana,
kimirina, kuchuyana, llutarina, manyayana.
achera, s. achira.
achicarse, v. kintiyana, tuzuyana, waurina.
achiote, s. mantur, manturu.
achogcha, s. achukcha.
achupalla, s. achupalla.
aclarar problemas, v. chimpapurachina.
aclararse el da, v. punchayana.
aconsejar, v. kunana.
acordarse, v. yuyarina.
acostarse, v. siririna.
acostumbrado, adj. yacharishka.
acostumbrarse, v. yacharina.
acrecentar, v. mirachina.
actividad, s. ruray, llamkay.
actual, adv. kunan.
aculturado, adj. chasu.
acuar, v. kanichina.
adelantar, v. awpana; expresin para
hacer adelantar a los animales: chi, chisha
chisha.
adelantarse, v. awparina.
adems, adv. ashtawan.
adherirse, v. llutarina.
adivinanza, s. watuy; expresin de ~:
imashi imashi.
adivinar, v. watuna.
adivino, s. watuk.
admiracin, expresin de, hayka, imanash, manchanay, natikala.
admitir, v. chaskina, hapina, arinina.
adobe, s. tika.
adolescente, adj. varn: wamra; ambos:
mallta, mara; mujer: pasa, kuytsa.
adnde?, preg. maymantak?.
adoptado, adj. wiachishka.
165

Adoptivo

adoptivo, adj. wiachik.


adorar, v. muchana.
adornar, v. allichina, sumakyachina.
adulto, adj. shunkuyuk.
adversidad, adj. chiki.
advertir, v. willana.
aferrado, adj. llumi.
aficionar, v. munana.
afilar, v. cuchillo: mulana; sacar punta en la
madera: auyachina.
afiliarse, v. llutarina.
afligirse, v. llakirina.
afrecho, s. hamchi; de cebada: palak.
afuera, adv. hawa, kancha.
agachar, v. kumuna.
agente, s. chapak.
gil, adj. kutsi, pantalla, hawalla.
agitar, v. kuyuchina; cosas lquidas: tsuklupuna.
agitarse, v. kuyuna.
aglomeracin, s. wankuriy, talliriy, wayka.
aglomerado, adj. tallirishka, wankurishka.
aglomerarse, v. tallirina, wankurina, zimpunina.
agolpar, v. itina.
agnico, adj. ayakara.
agosto, s. <**chakmay.
agotarse, v. tukurina; fsicamente: sampayana, shaykuna.
agradable, adj. mishkichiypak.
agradecer, v. yupaychana.
agravarse de enfermedad, v. anchayana.
agregar, v. yapana.
agriarse, hacerse agrio, v. puskuyana.
agrietado, adj. waka, chiktashka.
agrietarse, v. chiktarina, rakrayana; la piel:
paspayana.
agrio, adj. hayak, tani.
agrupacin, s. tantachiy, tantanakuy, wankuriy.
agrupar, v. tantachina; de la misma especie: paypurachina.
agruparse para acelerar un trabajo, v. waykana.
agua, s. yaku.
aguacate, s. pallta.
aguado, adj. chuya.
166

aguamiel, s. chawar mishki.


aguardar, v. shuyana.
agudo (filo, puntiagudo), adj. awchi.
guila, s. anka.
aguja, s. yawri.
agujereado, adj. hutku.
agujerear, v. hutkuyachina, puluna.
agujero, s. hutku.
agusanado, adj. kuruyashka.
agusanarse, v. kuruyana.
aguzado, adj. awchi.
ah, adv. chaypi.
ahora, adv. kunan.
ahorcar, v. sipina.
ahorrar, v. wakaychina, allichina.
ahuyentar, v. manchachina, kallpachina;
expresin para hacer adelantar a los animales: chi, chisha chisha, hishi hishi, hushu
hushu, kisha kisha.
aire, s. samay, wayra.
ajeno (distinto), adj. chikan, chuku, hullu.
aj, s. uchu; rukutu, piki uchu.
ajustar, v. sipina, takllana.
alargado, v. suniyashka.
alargar, v. suniyachina.
alargarse, v. suniyana.
al frente, adv. chimpa, awpa.
al instante, adv. a, apash.
al lado, adv. kuchu.
all, adv. chakaypi.
al otro lado, adv. chimpa.
ala, s. rikra.
alabarse, v. chakchuna.
alacrn, s. uputinti.
alcanzar, v. paktana, chayana.
alcoba, s. (<*pitita, killi).
alegre, adv. kushilla.
alegra, s. kushikuy, kushi.
alejarse, en el espacio, v. karuyana.
aleta(s) del pez, s. pimpis, winkanas.
alforja, s. wayaka.
algodn, s. usual: utku; silvestre: putu.
algn, -o, -a, det. wakin.
algunos, det. tawka, achka, wakinkuna.
aliento, s. samay.
alimentar, v. karana.
alimentarse, v. mikuna.
alimento, s. mikuy; envuelto en hojas para

ApArte

cocer: machu; enmohecido: pulak.


alma, s. nuna, samay; tunchi.
almacn, s. katuwasi.
almohada, s. sawna.
almorzar, v. (<*llaqwariy), llakwarina.
alpaca, s. allpaka.
alrededor de, adv. muyuntin.
alto, -a, adj. hatun, suni; lugar alto: hanak,
hawa; persona alta y delgada: chawar kiru.
altamisa, s. marku.
alterarse, v. piarina.
alumbrar, dar a luz, v. pakarina, wachana.
alumno, -a, s. yachakuk.
alzamiento, s. hatariy.
alzar, v. hawayachina; el vestido hasta la
cintura: llatanana.
alzarse, v. hatarina.
amado, adj. kuyashka, munashka.
amamantar, v. chuchuchina.
amancebado, adj. wayna.
amanecer, v. pakarina.
amansar, v. wiwana, uywana.
amante, s. kayak, munak; adj. varn:
wayna; mujer: paya; dos gneros: ashi.
amaar, v. chaknana.
amar, v. kuyana, maywana, llakina, munana.
amargo, adj. hayak, tani.
amargura (dolor), s. llaki.
amarillo, adj. karwa, killu.
amarrado, adj. watashka; las puntas del
pauelo o tela: tsutu, sutu.
amarrar, v. watana, wankuna; las esquinas
de un mantel o pauelo: tsutuna.
Amazonia, s. Anti llakta.
amaznico, persona del oriente, s. antiruna.
ambos, adv. ishkantin.
Amrica, continente, s. Pantinsaya; Apya
yala.
amigo, s. mashi; trato entre los amigos:
alama.
amontonar, v. tantachina.
amontonarse (personas, animales), v.
tantarina, intuna, wankurina.
amoroso, -a, adj. kuyaylla.
amortiguarse, v. upayana, waurina.
amplio, adj. hatun.

ampollarse, v. chulakyana, huklluyana.


amuleto, s. (<*wakanki).
anaconda, s. yakumama.
ananas, fruta similar a la chirimoya, s. ananas.
anatoma, s. <*ukunyachay.
anca, s. chaka.
ancho, adj. patak, pala; excesivamente
ancho: ankara.
anciana, adj. paya.
anciano, adj. ruku, machu.
andar, v. purina.
andariego, adj. yanka purik.
andrajoso, adj. tsuntsu, tsunzu.
angosto, adj. kichki.
anillo, s. shiwi, siwi.
animal, s. wiwa, uywa.
ano, s. ukuti, hutku.
anochecer(se), v. tutayana.
anonadarse, v. upayana.
anormal, adj. paku.
antebrazo, s. aurikra, maki.
antes, adv. recin: aka; hace mucho
tiempo: sarun, awpa, unay.
anticiparse, v. awpana.
antiguo (en tiempo, edad), adv. awpa;
para objetos: adj. mawka.
antojar, v. munana.
antropfago, s. runamikuk.
anudar el kipu, v. kipuna.
anular, dedo, s. shiwi ruka.
anunciar, w. willana.
anzuelo, s. (<*yawrina); yawri.
ao, s. wata.
apachurrar, v. itina.
apaciguar, v. kasiyachina.
apagar la luz, v. wauchina.
apagarse (la candela o el fuego), v. waurina, wauna.
aparato digestivo, s. mikuyhilli tukuna.
aparear, estar en celo, en poca de apareamiento, v. napana, salinana.
aparecerse, v. rikurina.
aparecido, adj. rikurishka.
aparejo, s. hallma.
aparentar, v. tukuna.
apartar, v. akllana, chikanyachina.
aparte, adj. chikan.
167

Aptico

aptico, adj. aminta, chamcha, chamuk,


hamlla.
apearse, v. uraykuna, waykuykuna.
apegar, v. kimina, tinkina.
apegarse, v. llutarina.
apellido, s. ayllushuti.
apenarse, tener pena, v. llakina, llakirina.
apiar, v. itina.
aplanar, v. allana.
aplastar, v. kawtayana, llapina.
apolillarse, v. kuruyana, susuna.
apoyar en el bastn, v. tawnana.
aprender, v. yachakuna.
aprendiz, s. yachakuk.
aprendizaje, s. yachakuy.
apresar, v. hapina.
apresurarse, v. utkana.
apretar, v. itina.
apuntalar, v. tawnana, tumpina.
apuar, v. llapina, tsutsukina.
apurado, adv. ichu, utka.
apurar, v. atina, utkana.
aquel, -llo, -a, pron. chakay.
aqu, adv. kaypi.
arado, s. yapuna, taklla.
araa, s. uru.
araar, v. aspina, sillkuna.
arar, v. yapuna.
rbol (variedades), s. yura: champuru,
chukchuwasu, chuku, chulan, chunchu, hulunchi, kapi runa, kapuli, kuya, lan, lunchik,
mullchi, paparawa, pasu, pillchi, pitun, sipichi, sirak, shallipu, tankana, tukti, wampula,
waranku, wawal, wituk, yutsu, zirka.
arbusto, s. variedades: iwilan, kahalli, linchi, tanampu.
arco iris, s. kuychi.
arder, v. rawrana.
arderse, v. ruparina.
ardilla, s. chukuri, waywash.
arena, s. fina: tiyu, yuksi; gruesa: tsatsa.
arenal, s. tiyu tiyu.
arenilla, tipo de mosquito, s. hikias.
aretes, s. rinriwarkuna.
arisco, adj. kita.
armadillo, s. kirkinchu, kutimpu.
armazn (palos pequeos colocados dentro de la olla para cocinar) s. panshi.
168

arrastrar, v. aysana.
arrastrarse, v. suchuna.
arrear, v. karkuna.
arrebatar, v. kichuna.
arreglar, v. allichina, sumakyachina.
arrepentirse, v. nanarina.
arriba, adv. hanak, hawa.
arrimar, v. kimina; la cabeza sobre la almohada: sawnana.
arrojar, v. shitana, yayuna.
arruga, s. sipu; de los prpados: tsitsi.
arrugado, adj. sipushka, chunu, chuu; por
mojarse: chuchuka.
arrugar, v. sipuna.
arteria, s. anku, sirka.
articulacin (del cuerpo), s. muku.
artculo (legal), s. kamachiy.
arvejas, s. alwis.
asamblea, s. tantanakuy.
asar, v. kusana.
ascender, v. sikana, wichayana.
asco, expresin que denota, interj. atatay.
asemejarse, v. rikchana.
asentir, v. iina.
asesinar, v. wauchina.
as mismo, conj. shinallatak.
as, adv. chay shina, chashna.
asiento, s. tiyarina.
asir, v. hapina.
asno, s. chantasu, upawiwa, ushu (?).
asolear, v. mashana.
asomarse, v. rikurina.
spero, adj. lluru, paza, sakra, tsaka.
asquear, v. millana.
astrlogo, s. (<*pacha-unanchaq).
asustar, v. manchachina.
asustarse, v. mancharina.
atado, adj. watashka, wanku; de frutos que
se cuelgan en el interior de la casa: wayunka.
atajar, v. harkana.
atar, v. watana, tsutsukina, wankuna; pies o
manos: chaknana.
atardecer, v. chishiyana.
atemorizar, v. manchachina.
atemorizarse, v. mancharina.
atender, v. uyana.
atleta, s. kallpak.

Azul

atmsfera, s. <**wapsi.
atormentarse, v. akarina.
atracar, v. itina.
atrancarse, v. chukarina, tukarina, shukarina.

atrs, adv. kipa, washa.


atrasarse, v. kipayana.
atropellar, v. saruna, llapina.
augurio malo, adj. chiki, tapya.
aumentar, v. yapana, mirachina.
aumento, s. miray.
an, adv. chayrak.
an no, adv. manarak.
aunque no, adv. amapash.
ausentarse, v. rina, illana.
ausente, s. illak.
austral, s. hanansuyu.
autoridad, s. apu, kamachik.
auxiliar, v. yanapana.
auxilio, s. yanapay.
varo, -a, adj. michak, mitsak.

ave, s. munchi, variedades: anka, chuku, killiku, kuntur, lluta, munchi, pishku, tsuwan,
zhuta.
avena, tipo de gramnea, s. <* waylla.
avergonzarse, v. pinkana, urmarina.
averiguar, v. tapuna.
avin, s. antanka.
avisar, v. willana.
aviso, s. willay.
axila, s. (<*wallwaku), kashuk, rikra-uku.
ayer, adv. kayna.
ayuda, s. yanapay; mtua: rantimpa.
ayudante, adj. yana, yanapak.
ayudar, v. yanapana.
ayunar, v. sasina.
ayuno, s. sasi; da de ayuno: sasi puncha.
azadn, s. llachu.
azcar, s. <**akumishki.
azucena, s. amankay.
azuela, s. llakllana.
azul, adj. ankas.

169

B
babosa, s. unik, atyak.
badea, s. hulun.
bagazo, s. patsak, patsuk.
bailar, v. tushuna.
bajar, v. urayana, uraykuna; los precios o
costos: urayana.
balancearse, v. walinyana.
balanza, s. <* aysana.
baldado, adj. wistu.
baldo, adj. chushak, purum.
banca, -o (para sentarse), s. tiyarina.
bandera, s. (<*unancha), wipala.
baarse, v. armarina.
barba, s. sunka.
barbechar, v. chakmana, tulana.
barbudo, adj. munza shimi.
barco, s. wampu.
barnizar, v. hawina, llunchina.
barranco, s. wayku.
barra(s) (divisorias verticales), s. harka.
barredor, (persona), s. pichak.
barrendero, s. pichak.
barrer, v. pichana.
barrera, s. harka.
barrido, adj. pichashka; muy bien: chuyaklla.
barriga, s. wiksa.
barro, s. turu; hacer barro: turuyay, chapuy.
bastante, det. achka, llashak, tawka, pachan.
bastn (en general), s. tawna; para impulsar canoas: wanka, tawna.
basura, s. kupa, uku.
basurero, objeto: kupachurana; lugar
donde se amontona: kupashitana; lugar
donde se amontona la maleza: chinta.
batir, v. kuyuchina.
beb, s. wawa, llullu wawa.
beber, v. upyana.
bebida, s. upyana; extraida de la base del
penco: chawarmishki.
bejuco (variedades), s.: anku, kalatis, ki170

lampu, nanampi, pulanti, tiyamshi, tsili-anku,


waska; para tejer canastos: yallika; amarrado
en forma circular: maa.
bello, adj. sumak.
besar, v. muchana.
bicolor, de pintas negras con blancas, adj.
muru, muru muru; blanco y negro: pazil,
puzu.
bien, adj. alli; adv. allilla.
bienes (recursos), s. <* kaqnin; kaknin.
bienestar, s. allikay.
bifurcacin, s. pallka.
bigote, s. sunka.
bilinge, adj. ishkantinshimi.
bilis (glndula biliar), s. (<*hayaqin), hayakin, chinkillis.
blanco, color, adj. yurak.
blando, adj. llullu, apilla.
blusa, s. tallpa.
boa, s. amaru; atakapi.
bobo, adj. muspa, upa.
boca, s. shimi; boca abajo: uray shimi, tuwaman; boca arriba: wichay shimi.
bocio, s. kutu.
bodoquera, s. pukuna.
bola, (<*rumpu), rumpa.
bolso, -a, s. islampu, pati, shikra, tulu, wayaka.
bonito, -a, adj. kuyaylla, sumak.
borbotear, v. timpuna.
borde, s. manya.
bordes, hacer, v. shiminchina.
borrachera, s. machay, shinkay.
borracho, adj. machashka, shinka.
borrador (objeto), s. pichana.
borrar, v. pichana.
borrego, s. uwiha.
bosque, s. sacha.
bostezar, v. ampana, haynallina.
botar, v. shitana, chakchuna, chiwana, hichana.
brazo, s. rikra, rakurikra; del ro: chikta,

BuscAr

pallka yaku.
breve, adv. utka.
brillante, adj. punchalla, hakan, palanikuk.
brillar, v. achikyana, llipyana, palanina.
brincar, v. kushparina, pawana, tushuna.
brindar (alimentos), v. karana.
brindemos, expresin para brindar, ishkantishun.
bromista, adj. asichik, nuspa.
brotar (lo sembrado), v. kiruyana, tukyana.
brujear, v. pukuna, shitana.

brujo, s. chuntapala, sakra, salamanka.


bruto, adj. muspa, upa.
buen, -o, -a, adj. alli.
bho, s. apapa, kukupa, kuskunku.
bulla, s. wanlla.
bulto, s. kipi.
burlar, v. asipayana, asina.
burro, s. chantasu, ushu, muspa wiwa (?).
buscar, el sustento o alimento: v. maskana; con insistencia: lukllikirina; peces debajo de las piedras: kantina.

171

c
caballo, s. (<*hatun paqu), apiw.
cabaa, s. chuklla.
cabecera, s. sawna.
cabello, s. akcha; blanco o gris: puzu.
cabeza, s. uma.
cabeza de mate (animal similar al tigre),
s. pantu, tuwi.
cabuyo, s. chawar.
cacao blanco, s. kila, kula, patas; silvestre: kampik.
cada, det. sapan.
cadver, adj. aya, waushka.
cadera, s. chaka, kankik.
caer el roco, v. shullana, sarpana.
caerse, v. urmana.
caf, color, adj. paku; planta y bebida:
shau.
caimito, s. hapiyu.
cal, s. isku, pukshi.
calabaza, s. kitu, sampu; cortada tierna:
walak.
caldo, s. hilli.
calendario, s. (<*pachakipu).
calentura, s. rupay.
clida regin, s. yunka suyu.
caliente, adj. inlli, kunuk.
calladamente, adv. chulunlla, upalla.
callarse, v. chunyana, upallana.
calmar, v. kasiyachina.
calmarse, v. kasiyarina, samarina.
calor, s. rupay; expresin de calor: achachaw; expresin por el calor de algo quemante: araray.
cama, s. <*puuna; rstica: kawitu.
camarn, s. lluchunka.
camilla, s. chakana.
caminar, v. purina; empezar a caminar los
bebs: tatkina; expresin para hacer caminar, a personas o animales: kati kati.
camino, s. an.
camisa, s. kushma, unku.
camiseta, s. kushma.
172

camote, s. apichu, kumal.


canas, s. kushi, puzu.
canasta, s. ashanka, saparu.
cancin, s. taki; de la cosecha del trigo:
haway; triunfal de la cosecha del maz o de
la guerra: haylli; matrimonial: mashalla, kaynawisu.
candela, s. nina.
canelo, rbol de, s. akwa, ishpinku, pinchi.
cangrejo, s. apankura.
canguil, variedad de maz, s. kankil.
canilla, s. pinkullu, sampi.
cansarse, v. sampayana, shaykuna.
cantante, s. takik.
cantar, v. takina.
cntaro, s. wallu; de una oreja: puyu,
puu.
cantn, s. kiti.
caa, s. wiru; guada: wamak.
capul, rbol y fruto, s. kapuli, usun.
cara, s. uya; awi.
caracol, s. churu; instrumento musical:
churu; caracol grande: chinanku.
carbn, s. killimsa, shinki.
carbonizarse (los granos), v. hawriyana.
crcel, s. wataywasi.
cardar, v. tisana.
cardo, s. pircha.
carear, v. chimpapurachina.
carga, s. apachi, kipi, wanku.
cargar, v. aparina; al beb: tutuna; frutos
el rbol: aparina; hacer cargar: apachina.
carne, s. aycha; seca al sol: charki; ahumada: mitayu; a medio asarse: inlli.
carnero, s. inku.
carnvoro, s. aychamikuk.
carpa, s. karpa.
carrizo, s. sukus.
carro, s. anta-shuntu, anta wiwa, antawa.
cartlago, s. mutul.
casa, s. wasi.
casado, -da, adj. sawarishka.

coger

casarse, v. sawarina.
cascada, s. pakcha, taski.
cscara, s. kara; de arroz, cebada o trigo:
kushma.
casco, s. sillu.
casi, adv. alla.
castellano, s. kastilla.
castillo, s. pukara.
casucha, s. chinkana.
catapulta, s. pallka.
catre, s. kawitu.
caucho, s. palata, shirinka.
cauchoso, adj. ankulla.
caverna, s. chinkana, machay.
cazar, v. chakuna; purina; con bodoquera:
shitana.
cazuela, s. wichi.
cebada, s. siwara.
cecina, s. charki.
cecinar, v. charkina.
cedazo, s. shushuna.
ceibo, s. putu.
ceja, s. awi pata; cejas-pelos: awi millma.
celar (tener celos), v. tumpana.
cementerio, s. ayapampa.
cemento, s. rumikuta.
cenit, s. <* tiknu.
ceniza, s. uchpa.
centro de salud, s. hampiwasi.
centro educativo, s. yachaywasi (ver: escuela, colegio, universidad).
centro, adv. chawpi; parte central de cosas,
minerales o vegetales: s. shunku.
ceirse, v. chumpillina; de forma cruzada:
tahallina.
cepillar (madera), v. llampuna.
cerbatana, s. pukuna.
cerca, adv. kuchu.
cercar, hacer cercas, v. kinchana.
cerco, -a, s. kincha.
cerda, pelo, s. millma.
cerdo, s. kuchi.
cereales a medio cocer, adj. kawka.
cereal, s. <* murir.
cerebro, s. utku; cerebro izquierdo: lluki
utku; cerebro derecho: allawka utku.
ceremonia nupcial, s. sirichiy; para llamar la lluvia, s. piripiri.

cernir, v. shushuna, akichana.


cero, det. illak.
cerramiento, s. kincha.
cerrar, v. wichkana.
cerro, s. urku.
cesar, v. tukurina.
cesarse, v. samarina.
ciego, adj. awsa.
ciempis, s. tatis, shiktikuy, shiway.
cien, ciento, num. pachak, patsak.
cinega, s. kuzu, guzu.
cientfico, s. alli-yachak, amawta.
cierto, adv. (<*chiqa), chika.
cigarra, s. kiskis, zullu.
cigarrillo, s. sayri.
cimiento, s. sapi, tiqsi.
cinco mil, num. pichka waranka.
cinco, num. pichka.
cincuenta, num. pichka chunka.
cintura, s. wikaw.
cinturn, s. chumpi.
crculo, s. muyu.
circunferencia, s. muyu.
ciruela, s. usun.
citar, v. kayana.
ciudad, s. hatunllakta, llakta.
claridad, s. achik, achiklla.
claro, adj. achik, paklla.
clase, comp. sami.
clasificar, v. chikanyachina.
clavar, v. tuksina.
clavel, flor, s. wayta.
clavo, s. takarpu.
cobarde, adj. sampa.
cobertor, s. katana.
cobija, s. katana, pullu.
cobijar, v. katana.
cobre, s. anta.
coca, planta medicinal, s. kuka.
cocear, v. haytana.
cocido, adj. yanushka; a medias: chawa,
hawtsa, kawka.
cocina, objeto, s. yanuna; cuarto de cocina:
ninapata, yanunakilli.
cocinar, v. yanuna; a medias: hawchana.
cocinero, -a, s. yanuk.
codo, s. kuchus, kuchush.
coger, v. hapina; lquidos o granos en un
173

cogollo

recipiente o en las manos y traspasarlos a


otro espacio: wishina.
cogollo, s. llulluk, awi, yuyu.
cojear, v. hankana.
col(es), s. waylla-aycha; coles y nabos a
medio cocer: hawcha.
cola (parte del cuerpo del animal), s. chupa.
colaboracin, s. intuy, yanapay.
colacin, s. kukayu.
colada, s. api; de maz pelado: kawka; de
pltano verde: katu.
colegio secundario, s. <**unanchaywasi;
hatunyachaywasi.
colgado, adj. warkushka.
colgar, s. warkuna.
colibr, s. kinti.
colina, s. urku.
collar, s. wallka; de semillas silvestres: hallinka, tallika.
colocar, v. churana.
color, s. (<*llimpi); tullpu.
colores (para colorear, pintar), s. llimpinakuna.
columna, s. (<*tunu).
coma, signo diacrtico, s. samay.
comadreja, s. chukuri.
comarca, s. llakta.
combinar, v. chakruna.
comenzar, v. kallarina.
comer, v. mikuna; colada especial realizada
en las fiestas: uchuna (ver desayunar, almorzar, merendar).
comercializar, v. mintalana.
comerciante, s. mintala, rantinakuk.
cometa, s. <*sasaka.
comezn, s. shikshi.
comida, s. mikuna; comida que se ofrece
en los funerales: awkish.
comienzo, adv. kallari.
como, adv. shina.
cmo?, interj. haw?.
compaero, s. mashi; trato entre compaeros: alama.
comps, s. muyuchik, muyuchina.
compatriota, s. llaktamashi.
competir, v. kamana, mishana.
complementado, adj. paktachishka.
complementar, v. paktachina.
174

complemento gramatical, s. paktachiy.


completar, v. paktachina.
componer, v. allichina, sumakyachina.
comprar, v. rantina.
comprender, v. hamutana, hapina.
comprimir, v. itina.
compuesto, adj. allichishka, sumakyachishka.
comunicador, -ra, s. willak.
comunicar, v. willana.
comunidad, pueblo, s. ayllu-llakta.
con cuidado, adv. allilla, allimanta.
concho (de la chicha), s. tikti.
concluido, adj. tukurishka, pakta.
concluir, v. tukurina, puchukana.
condimento, s. mishkichina.
conducir, v. pushana.
conductor, v. purichik, pushak.
conejillo de indias, s. kuwi, kuy.
conejo, s. wallinku.
confrontar, v. awinchina; ideas: chimpapurachina.
confundir, v. pantachina, chapuna.
confundirse, v. pantana.
confusin, s. pantay.
conglomerarse, v. tantarinakuna, waykarina, zimpunina.
congreso, s. tantanakuy.
conocedor, s. riksik; yachak.
conocer, v. riksina.
consejero, s. kunak.
consejo, s. kunay, kunakuy.
conservar, v. wakaychina; allichina.
constelacin un tipo de, s. munzira.
construir, v. rurana; acequias: larkana, rarkana; casas: wasichina.
consuegra, s. hawya.
contador qichwa (objeto), s. yupana; persona que cuenta, persona: yupak; de fbulas: hawarikuk.
contaminacin, s. miyuy.
contaminar, v. miyuna.
contar, s. nmeros: yupana; contar fbulas: hawarikuna.
contento, adv. kushilla.
contestar, v. kutichina, rantipana, tikrachina.
contraer el mal aire, v. wayrana.

cuidAdor

contraerse los msculos, v. rapyana.


contratiempo, s. llaki, harkay.
convalecerse, v. kariyana, alliyana.
conversacin, s. rimanakuy.
conversar, v. rimana.
convertirse en, v. tukuna.
convidar, v. karana.
convocar, v. kayana.
cooperacin, s. yanapay.
copular, v. upina, yukuna, yumana.
corazn, s. shunku, puka shunku; de los
animales: <*puywan.
corcobado, adj. kumu.
cordel, s. watu.
cordillera, s. kahas, puna.
corona, s. llawtu.
coronilla, s. mukuku.
corral, s. harkashka, kincha.
correa, s. chumpi.
corredor (atleta), s. kallpak; parte de la
casa: kanchapunku.
correo, persona, s. chaski.
correr, v. kallpana.
cortapelos, s. tsikaru, akcha shuwa.
cortar, v. kuchuna, pitina; gramneas: pitina, ichuna; hierba: kiwana; el pelo y la lana:
rutuna.
corte del cabello, s. rutuchikuy, rutuy.
cortesa, dirijida a las mujeres, expr. mikya.
corteza, s. kara.
corto, adj. kuru, kutu.
cosa, s. ima.
coscoja, s. llama uhu.
cosecha, s. pallay.
cosechador, s. pallak.
cosechar, v. pallana.
coser, v. sirana.
costa, regin costea, s. yunka.
costal, s. kutama.
costeo, persona de la costa, adj. (<*yunkaruna).
costra, s. karacha.
costurero, -a, v. sirak.
coya, s. kuya, esposa del inka.
crneo, s. uma tullu.
creador, s. kamak, wallpak, rurak, yachachik; divinidad: pacha yachachik.
crear, v. kamana, wallpana, rurana, yacha-

china.
crecer, v. wiana; pegado los frutos: pallkayana.
creencia, s. iikuy.
creer, v. iina.
creyente, s. iikuk.
criado, adj. china.
criado, adj. yana.
crisis, adj. chiki, llaki.
criticar, v. washarimana.
crocante, adj. kawlla.
crucificar, v. chakatana.
crudo, adj. chawa.
cruz, s. chakata.
cruzar (al frente, al otro lado de la calle o
del ro), v. chimpana.
cuaderno, s. killkanapatma, killkanapanka.
cuadro, recuadro, s. (<*tapta); shuyu.
cugulo, s. tukru.
cul?, pron. maykan?.
cundo?, adv. hayka?.
cuntos?, pron. mashna?.
cuarenta, num. chusku chunka.
cuarto, s. (<*pitita, killi); uku.
cuatro mil, num. chusku waranka.
cuatro, num. chusku, tawa.
cuatro cientos, num. chusku pachak,
chusku patsak.
cubrir, v. katana, killpana; la cabeza: lunkuchina.

cubrirse, v. killparina; la cabeza: tiyunkullina; de maleza un lugar: witayana.


cucaracha, s. hallkan.
cuchara, s. (<*wislla), wishina.
cucharn, s. mama wishina, mamawislla.
cuchillo, s. kuchuna; cuchillo, como el
segur: (<* tumi).
cuello, s. kunka.
cuenco de la mano, s. maki uku.
cuentas (de collares), s. mullu, wallka.
cuento (antiguo), s. awparimay.
cuerdo, adj. llimpi.
cuero, s. kara.
cuerpo, s. aycha, ukku.
cueva, s. chinkana, hutku, machay, uku.
cuidado!, expresin prohibitiva, atak!.
cuidador, s. kamak; de la casa: wasikamak.
175

cuidAdosAmente

cuidadosamente, adv. allilla, allimanta.


cuidar, v. kamana, rikuna.
culebra, s. machakuy, machakway, palu,
ushukullin, ukumpi, illulli, pitalala.
culminacin, s. tukuri.
culminar, v. tukuchina.
culo, s. siki.
culpa, s. hucha.
culpar, v. huchanchina.
cultivar (la tierra para la siembra), v. chakmana, chakrana.
cultura, s. (<**ayarqapaq), ayarkapak;

176

kawsay.
cumbre, s. uma.
cuada, s. kachun.
curandero, s. hampik, chuntapala, sakra.
curar, v. hampina; del espanto: shunkuchina.
curarse, v. alliyana, hampirina.
curiquingue, ave, s. kurikinki.
curso escolar, s. pata.
curva, adj. kinku.
curvar, v. kinkuna.
cuy, s. (<*quwi); kuwi, kuy.

cH
chacra, s. chakra.
chalina (a colores), s. makana.
chamburo, s. champuru; pequeo: chilliwakan.
chamico (planta silvestre pequea), s.
chamiku.
chamisa, s. chinta.
chamuscar, v. kaspana.
chancho, s. kuchi.
charco, s. kucha, punsa.
chibolo, s. zupu.
chicha, s. aswa; de maiz tierno: antuchi;
recin fermentada: chinlla; de yuca asada:
allu; de maz germinado: hura.
chichn, s. zupu.
chilca, s. chillka.
chillar, v. kaparina.
chmbalo, s. chimpalu.

chistoso, (<*hawkaq), chawcha.


chivo, s. chita.
chocho, s. (<*tarwi), tawri.
choclo, s. chukllu; en proceso de formacin: kiki; maduro: tsiwi; bien maduro:
kaw; deshidratado: chuchuka.
chofer, s. purichik.
chorrear, v. shutuna.
chorrera, s. pakcha.
choza, s. chuklla.
chulpi, variedad de maz, s. chullpi.
chumado, adj. shinka.
chumarse, v. shinkayana.
chonta, s. chunta.
chupar, v. chumkana, tsumkana, lutsana.
chuquirahua, s. chukirawa.
churo, s. caracolillo: churu; tipo de juego
con canicas, s. churu.

177

d
danta, s. sachawakra.
danzante, s. tushuk.
danza, s. tushuy.
danzar, v. tushuna.
daar, v. wakllichina, wakllina; la lancha a
la sementera: lanchana.
daarse, v. challana; los frutos: zulayana.
dar, v. kuna; dar de comer: karana; dar a luz:
pakarina, wachana.
de ah, conj. chaymanta.
de balde, adv. yanka, yankamanta.
de esta manera, adv. kay shina, kashna.
de esa manera, adv. chay shina, chashna.
de golpe, adv. haykamanta, zas.
de la misma forma o manera, conj. shinallatak.
de nuevo, adv. kutin.
de pronto, adv. haykamanta, kunkaymanta, zas.
de todas maneras, conj. shinapash.
debajero, s. ukunchina.
debajo de, adv. uku.
dbil, adj. api, irki, sampa.
dcada, adv. chunkawata.
decaerse, v. urmarina.
decir, v. nina.
declamar, v. luwana.
declarado, adj. willashka.
declarar, v. willana.
declive, adv. kinray, uray.
decorar, v. allichina, sumakyachina.
dedo, s. (<*rukana), ruka.
defecar, v. ismana.
defender, v. mitsana, michana, mitsana.
deformarse, v. wistuna.
deforme de la boca, adj. wistu.
degollado, adj. nakashka.
degollador, s. nakak.
degollar, v. nakana.
deidad, s. wirakucha, pachakamak, pacha
yachachik.
dejar, v. sakina; algo al descubierto: pak178

llana; algo en testamento: sakina.


delante, adv. awpak.
delantero, s. awpak.
delgado, adj. hamchi, au.
delicado, adj. chawcha.
delicioso, adj. (<*uku), mishki.
delirar, v. musparina, shimi-chinkachina.
dems, adv. yalli.
demasiado, adv. yalliymana, yalli, yapa.
demorarse, v. kaynana, unayana.
demostrar, v. rikuchina.
demostrativo, s. rikuchik.
dentro, adv. uku.
departamento, s. (<*pitita, killi).
deposicin, s. isma.
depositar, v. wakaychina, churana; malezas en las orillas de la chacra: chintana.
depsito, mesn del incario, s. tampu.
depresin (anmica), s. kalakyay.
deprimirse, v. hamallina, impayana, llakirina.
derecho, leyes, s. <*kamachinakuy.
derecho, lado, adv. allawka.
derramar, v. hichana.
derritirse, v. nuyuna.
derrochar, v. usuchina, yakuyachina.
derrumbarse, v. tuirina, tularina.
desabrido, adj. chamcha, chamuk, hamlla,
hamun, uku.
desamparar, v. hichuna, sakina, shitana.
desarrollarse, v. wiakuna, wiana.
desauciado (a punto de morir), adj. ayakara.
desayunar, v. (<*paqarinmikuy), pakarinmikuna, chinchina, shunkuna, shunkunchina.
desayuno, s. (<*paqarinmikuy), pakarinmikuy, chinchiy, shunkuy, shunkunchiy.
desbordarse, v. tallina, shiwtana.
descalzo, adj. lluchu chaki, llapanku.
descamar, v. shikina.
descansar, v. samana.
descanso, s. samay; da de descanso:
samay puncha; tiempo de descanso: samay

dicHA

pacha; tierra cultivable en proceso o fase de


descanso: purun.
descarriarse, v. challana, challina.
descascarar, v. llakana, rawmana.
descender, v. urayana, uraykuna, waykuna.
descogollar palmeras, v. yuyuna.
descomposicin, s. conducta: wakllikuy;
daarse las cosas: putasyay.
descomponer, v. chakchuna.
descomponerse (daarse), v. putasyana.
desconocido, adj. mana riksishka, chuku,
hullu.
descriarse, v. challana.
descuartizado, adj. nakashka.
descuartizar, v. nakana.
desdear, v. hunkana.
desear, v. munana.
desenredar (el pelo o cosas semejantes),
v. shampana.
desgajar, v. llakllana.
desgastar, v. kaskana.
desgracia, adj. chiki, llaki.
desgranar, v. chiwana, ishkuna.
deshierbar, v. kiwana.
deshojar, v. llakana, rawchana, rawmana;
el maz: tipina, saklana.
desigual, adj. waka.
desigualar, v. wakayachina.
desigualarse, v. wakayana.
desler, v. yakuyachina.
desleirse, v. nuyuna, yakuyana.
deslizar, v. aysana, lluchkana.
deslizarse, v. llushpina.
desmayarse, v. shinkana.
desmenuzar, v. hakuna, palikina.
desmontar maleza, v. chakuna.
desmoronarse, v. tuirina, chiwana.
desnudarse, v. llatanana.
desnudo, adj. llatan, lluchu, llushti.
desobedecer, v. mana-uyana.
desobediente, adj. mana-uyak.
desobediencia, adj. mana-uyay; expresin de desobediencia: hay.
desolado, adv. chulunlla.
desordenar, v. wakllina, chapuna.
desovar (los peces hembras sus huevos),
v. wachay.

despacio, adv. allilla, allimanta.


despedir, v. kachana, karkuna.
despejado, adj. paklla.
despejar, v. pakllana, paskana.
despellejar, v. llakana, lluchuna, llushtina,
rawmana.
despeadero, s. kaka.
desperdiciar, v. <*usuchiy.
despertarse, v. rikcharina.
despiojar, v. usana.
despostillarse, v. tukyana.
despreciar, v. chiknina.
desprecio, s. chikniy; expresin de desprecio: mapa.
despus, adv. kipa, washa; conj. chaymanta.
desramar, v. chillpina, rawchana, rawmana.
destruccin grande, general, s. pachakuti.
destruir plantas y/o frutos una plaga, v.
lanchana.
desvariar, v. tapyana.
desventura, s. llaki.
desvestirse, v. llatanarina.
desviar un ro, v. chiktana.
desviarse (de los valores), v. challiy.
desyerbar, v. hallmay.
detener, v. harkana, shayarichina.
detenerse, v. shayana.
deteriorar, v. wakllichina.
deuda, s. <*manu.
devolver, v. kutichina, tikrachina; la vista a
alguien: rikuchina.
da, s. puncha; medio da: chawpi puncha;
el da siguiente, adv.: kaya.
diadema, s. llawtu.
dialogar, v. rimanakuna.
dilogo, s. rimanakuy.
diamante, s. <*yurak umia.
diariamente, adv. punchanta punchanta,
punchantin.
diarrea, s. kicha; tener diarrea: kichay.
dibujar, v. <*llimpikuy, hawina, shuyuna.
dibujo, s. (<*llimpisqa), shuyu.
diccionario, s. shimiyuk.
diciembre, s. <*kapak.
dicha, s. kushi, sami.
179

dicHo

dicho, adj. nishka.


dichoso, adj. kushilla, samiyuk.
diente, s. kiru.
diez mil, num. (<*hunu).
diez, num. chunka.
diferenciar, v. chikanyachina.
difcil, adj. sinchi; de cocinarse: kaluk, llumi.
difunto, adj. waushka.
digno de lstima, adj. kuyaylla.
dilur, v. yakuyana.
diluirse, v. yakuyarina.
diminuta, cosa, s. iu; chusu.
dinero, s. kullki.
dios no lo quiera, adv. amallatak.
dios, s. achillik-yaya; dios de los incas: wirakucha, pachakamak; dios familiar: waka.
direccin, s. kuska.
dirigente, s. pushak.
dirigir, v. pushana.
disco, s. piruru; disco musical: takik-piruru.
disculpar, v. kishpichina.
discursar, v. luwana.
discutir, meterse en discusiones, v. hawina.
disentera, s. yawarkicha.
disgustarse, v. piarina.
dislocar, v. kiwina.
disparar, v. tukyachina.
dispensar, v. kishpichina.
dispersarse, v. chawsirina, tallirina.
distante, en el espacio, adv. karu.
distinguido, adj. kapak; sumak.
distinto, adj. chikan.
distribuir, v. rakina.

180

dividir, v. pakina, rakina; en la mitad: chawpina.


divinidad del incario, s. wirakucha, pachakamak; divinidad que cre los insectos:
palamaku.
divisin, s. rakiy.
doblar, v. lapuna, patarina.
docente, s. yachachik.
doler, v. nanana.
dolerse, v. nanarina.
dolor, s. llaki, nanay; agudo por tumores,
heridas: zinzin.
domesticar, v. wiwana, uywana.
domingo, s. <*hawkay.
don, s. hachi.
dnde?, preg. mayman?.
doa, s. mama.
dormido, adj. puushka.
dormiente, s. puukuk.
dormir, v. puuna.
dorso de la mano, s. maki washa.
dos mil, num. ishkay waranka.
dos, num. ishkay.
doscientos, num. ishkay pachak, ishkay
patsak.
dudar, v. tunkina.
duende, s. chusulunku, aya, tunchi.
dueo de casa, s. wasiyuk.
dulce, adj. mishki, chawcha; de cabuya:
chawar mishki.
duro, adj. anak, sinchi, taylla; de cocinarse:
akma, kaluk.
do, s. ishkantin, yanantin.

e
echar, v. kachana; fuera: karkuna.
echarse (en el suelo), v. siririna.
edad, s. wiay, mita.
educacin, s. yachachikuy.
educador, -a, s. yachachik.
ejemplar, s. shina.
ejemplo, s. shina.
l, pron. pay.
electricidad, s. <**illariy; zirmay.
elegante, adj. taslla.
elegir, v. akllana.
elevado, adv. hanak.
ella, pron. pay.
ellas, -os, pron. paykuna.
embarazada, adj. chichu, wiksayuk.
embarrar, v. hawina.
embarrarse, v. turuyarina.
embellecer, v. sumakyana.
emblema , s. unancha; del Tawantin
suyu: wipala.
embobar, v. umana, upayachina.
embobarse, v. upayarina.
emborracharse, v. machay, shinkayay.
embriagado, adj. totalmente: machashka;
semiembriagado: shinka.
embriagarse, v. machana, shinkayana.
embustero, adj. challi.
embutir, v. itina.
emitir sonidos (los animales), v. wakana.
empalagar, v. amina.
empalagoso (dulcsimo), adj. uku.
empaparse, v. hukuna, mutiyana.
empeorarse, v. anchayana.
empeine del pie, s. pichuski.
emperrado, adj. llumi, llumiyashka.
emperrarse, v. llumiyana, isiyana.
empezado, v. kallarishka.
empezar, v. kallarina.
empollar, s. ukllay.
empujar, v. suchuchina, tankana; rboles
para derribarlos: tulay.
en ayunas, adv. mayllakshunku.

en cinta, adj. chichu, wiksayuk.


en dnde?, preg. maypitak?.
enero, s. <*kamay.
en exceso, adv. manchanay, llashak, yalli.
en sano juicio, adj. mayllik.
en seguida, adv. haykamanta, apash, zas.
en silencio, adv. chulunlla, upalla.
en sus cabales, adj. mayllik.
en vano, adv. yanka, yankamanta.
enano, adj. kurpa, umutu.
encanijarse, v. kintiyarina.
encapricharse, v. nanakyarina.
encargar, v. minkana.
encender la luz, v. hapichina.
encerrar, v. wichkay.
encharcarse, v. kuchayarina.
encas, s. mimish.
encima, adv. hanak.
encogerse, v. kintiyarina, kuruyana, kutuyana, tuzuyana, waurina.
encolerizarse, v. piarina.
encomendar, v. minkana.
enconarse las heridas, v. kiyayay.
encontrar, v. tarina.
encontrarse (con alguien), v. tarinakurina.
encorralar, hacer corrales, v. kinchana.
endurarse, v. taktariy.
energa, s. kallpa, kushi; energa sexual negativa que causa enfermedad diarreica, no
identificada por la medicina actual: zalipa.
enero, s. <*kamay.
enfermarse, v. unkurina; persistentemente: takyarina.
enfermedad, s. unkuy; persistente: takyakunkuy; que provoca un ser mtico: s. sisu.
enfermo, adj. unkushka.
enfriar, lquidos: v. chiriyachina, tsuklupuna.
enfurecerse, v. millayarina.
engaar, v. umachina, umakuna.
engrosarse, v. rakuyana.
engullir, v. amullina.
enlagunarse, formarse un lago:
181

enlodArse

v. kuchayana.
enlodarse, v. turuyana.
enlucir, v. llampuna, llunchina.
enmudecerse, v. upayarina.
enojado, adj. pia, piashka.
enojarse, v. piarina, nanakyarina, millayarina, waurina.
enraizarse, v. sapiyana.
enredado, adj. chaknarishka, pillurishka;
(hilos) punzu.
enredar, v. pilluna.
enrollar, v. pilluna, maytuna; bejuco: maayachina.
enseguida, adv. alla, apash.
enseado, habituado, adj. yacharishka.
ensear, v. yachachina.
ensearse, v. yacharina.
enserenado, adj. ankulla.
ensordecerse, v. rinri-upayarina.
ensuciar, v. hawina.
ensuciarse, v. karkayarina, mapayarina,
matayarina, tikayarina.
entablillar, v. chanchay.
entechar, v. awana, kumpana.
entender, v. hamutana, hapina.
entero, det. tukuy, hunta.
enterrar, v. pampana.
entonar (un instrumento musical), v. takina.
entrada, s. punku.
entrar, v. yaykuna.
entrecruzar, v. chakatana; las piernas:
chankana.
entrelazar, v. chakatana.
entretejer, v. alapana.
entristecerse, v. llakirina.
enumerar, s. yupay.
envenenar, v. hampina, miyuna.
enviar, v. kachana.
envoltorio, s. maytu, mullapa.
envolver, v. maytuna, pilluna.
envuelto, s. maytu, mullapa; adj. maytushka.
poca, s. mita, pacha.
equivocacin, s. pantay.
equivocado, adj. pantashka.
equivocarse, v. pantarina.
erizarse, v. punzuyarina.
erosionarse, v. tularina.
errado, adv. pantashka.
182

errar, v. pantana.
error, s. pantay.
eructar, v. aknina.
erupcionar (el volcn), v. tukyana.
es verdad? adv. manachu?.
esa, pron. chay.
escabroso, adj. sakra, paza, tsaka.
escalera, s. chakana.
escamar, v. tisana.
escarabajo, s. shuntu, katsu, chuna.
escarbar, v. aspina.
escarcha, s. shulla.
escasear, v. pishiyana.
escaso, adv. pishi.
escoba, s. pichana.
escogedor, adj. akllak.
escoger, v. akllana.
escogida, adv. aklla, akllashka.
esconder, v. pakana.
esconderse, v. mitikurina.
escopeta, s. illapa.
escorbuto, s. wichu.
escribir, v. killkana; escribir en nudos o en
el kipu: kipuna.
escrito, adj. killkashka.
escritor, s. killkaykamayuk.
escritorio, s. (<*chakiqiru).
escuchar,v. uyana.
escuela, s. (<*yachaywasi), yachanawasi.
esculpir, v. llakllana.
escupir, v. aktuna, tukana.
escurrir, v. chawana.
ese, pron. chay.
esfera, s. (<*rumpu), rumpa.
esferogrfico, s. killkana.
esmeralda, s. <*qumir umia, kumir
umia.
eso, pron. chay.
esfago, s. millpuna, tunkuri.
espacio, s. pacha; exterior: hawa pacha;
espacio superior: hanan pacha; espacio inferior: uku pacha.
espalda, s. washa.
espantado, adj. mancharishka.
espantar, v. manchachina.
espantarse, v. mancharina.
espanto, s. manchay.
espaol, trmino que se refiere al, s. wira-

extremidAd

kucha.
esparcir, v. hichana, tallina; agua o granos:
chakchuy; agua de regado: parkuy.
espejo, s. rirpu.
esperanza, s. shuyay.
esperar, v. shuyana.
espermatozoide, s. (<*yumaynin), ullu-api.
espeso, adj. sanku, tikti.
espar, v. chapana.
espina, -o, s. kasha.
espinazo, s. washa tullu.
espiral, adj. churu.
espritu, s. aya, nuna, samay, supay.
esposa, s. warmi; esposa del inka:
(<*quya), kuya.
esposo, s. kusa; esposo de la coya: inka.
espuma, s. pusku.
espumarse, v. puskuyarina.
esquina, s. kuchu.
esta, pron. kay.
estaca, s. takarpu.
estacar, v. takarpuna.
estafa, s. ayki.
estado, s. <**aylluntintinkuy.
estafar, v. aykina, shuwana.
estao, s. titi.
estar, v. kana, tiyana.
este, pron. kay.
este, oriente, s. intillukshina.
estril, el terreno, adj. tsala, kankawa, killin,
tullu.

estircol, s. isma.
estilarse, v. hukurina, mutiyarina.
estirar, v. chutana.
estirpe, s. panaka.
esto, pron. kay.
estmago, s. mamapusun, mama uspun,

wiksa.
estopa (de cabuya), s. hamchi, karachi.
estorbar, v. harkana.
estorbo, s. harka.
estornudar, v. atsikyana.
estrangular, v. sipina.
estrecho, adj. kichki.
estrella, s. kuyllur.
estrenar, v. arina.
estrujar, v. llapina, lutsana, tsutsukina.
estudiado, adj. yachakushka.
estudiante, s. yachakuk.
estudiar, v. yachakuna.
exageracin, adv. may, manchanay.
examen, s. <*taripay.
examinador, s. <*taripak.
examinar, v. <*taripay.
excavar, v. allana.
exceder, v. yallina.
excesivamente, adv. yalli, yalliymana.
excremento, s. isma.
excusar, v. kishpichina.
exigir, v. atina.
existir, v. tiyana.
expandirse, v. mirarina; substancias
grasosas: wisiyay.
expirar, v. pitirina, tukurina, waurina.
exprimir, v. chawana, kapina.
expulgar, v. millchina, usana.
extender, v. aysana, chutana, mantana.
extenderse, v. aysarina, chutarina; las
guas de un bejuco o calabaza: zakzikiy.
extenso, adj. suni.
exterior, adv. hawa.
extranjero, adj. chuku, hullu, ransiw.
extrao, adj. chuku, hullu.
extremidad, s. puchukaynin.

183

F
faja, s. chumpi; la grande: mamachumpi; la
pequea: wawachumpi.
falda, s. aksu, anaku.
fallecer, v. tukurina, wauna.
falsear, v. llullana.
falso, adj. llulla.
falta, s. hucha.
faltar, v. illana.
familia, s. ayllu.
fango, s. kuzu, guzu.
fantasma, s. aya, atsinku, supay.
fardo, s. kipi.
fastidiar, v. kushparina, shillinkuna.
fatigarse, v. sampayana, shaykuna.
favorecer, v. yanapana.
faz, s. uya.
fe, s. iikuy; tener fe: iiy.
febrero, s. <**panchiy.
felicidad, s. kushi, kushikuy.
feliz, adv. kushilla.
fmur, s. mama tullu.
fermentarse, v. timpurina.
festividad, s. raymi.
fiambre, s. kukayu.
fiesta, s. raymi; fiesta del sol: inti raymi.
figura, s. rikchak.
fila, s. wachu.
filo o agudo, adj. awchi; filo u orilla: manya.
filtrar, v. shutuna.
fin, s. tukuri.
fingir, v. tukuna.
firmar, v. aspina.
flaco, adj. irki, tsala, tullu.
flecha, s. wachi.
flojo, adj. takla.
flor, s. sisa; macho de maz: tuktu, tuktuma;
flor hembra del maz: chukllu akcha.
floripondio, s. wantuk.
flotar, v. wampuna.

184

fogn, s. ninapata, tullpa.


forastero, adj. chuku, hullu.
forcejear (uno con otro), v. chutanakuna.
fortaleza (construccin), s. pukara; del
cuerpo: kushi.
fsforo, s. ninayuk; iska.
fotografa, s. (<*uyap rikchay), rikchak.
fracasar, v. kulluna.
fracaso, accin fallida, s. kulluy.
fraccin, en matemticas, s. paki.
fraccionar, v. ikina, pakina.
fractura, s. paki.
fracturar, v. pakina.
fragante, adj. mishki.
frgil, adj. kapya.
fregar, v. kakuna, kitina.
frjol, s. purutu.
frente, parte del cuerpo, s. tirku.
fro, s. chiri; expresin de fro: achachay.
friolento, adj. chirisiki.
frotar, v. kakuna, kitina.
fruncir, v. sipuna.
fruta (variedades), s. wayuri: chikaksu, pitajaya, punkara, tikasu.
fruto, s. muru; cado antes de madurarse:
pilis; desagradable: muyan muyan; pequeo:
chusu; fruto verde: llullu; dos pegados:
chapa, misha.
fucsia, adj. wamintsi, chiyu.
fuego, s. nina; para llevar: iska.
fuente de agua, s. pukyu; pakcha.
fuera, adv. kancha, hawa.
fuerte, adj. sinchi.
fugarse, v. mitikuna.
fumar, v. sayrina.
fundamento, s. (<*tiqsi), sapi.
futuro, adv. kipa, shamuk; tiempo futuro:
kipa pacha; pasado maana: mincha.

g
galaxia, s. <**muyukchuru.
gallardo, adj. taslla.
gallina, s. atallpa, wallpa; que empolla: tuktuma; tuktu.
gallinazo, s. ullawanka, ushku.
ganado vacuno, s. wakra.
ganar, v. mishana.
ganglios, inflamacin de, s. amakulu.
garganta, s. tunkuri.
gargarizar, hacer grgaras, v. muklupuna.
garrapata, v. tillimanku, waku.
garza, s. wakar, mashalli.
gas, s. yanta, samay-yanta.
gatear, v. llukana.
gato, -a, s. misi.
gaviln, s. waman, mikmichu, usturiw, chuwalli, waktaway.
gaviota, s. lluya.
gemido, onomatopeya: shinshin.
genealoga, s. ayllu.
geografa, s. <*tiksimuyuyachay. Ver tierra,
planeta
gegrafo, s. <*tiksimuyuyachak.
girar, v. muyuna; kuyuchina.
glndula biliar, s. (<*hayaqin), hayakin,
chinkillis.
glteos, s. siki.
gobernacin, acto de gobernar: v. pushakuna.
gobernante, s. pushak, kamak.
gobernar, v. kamana, pushana.
golondrina, variedad de, s. suyu, shillishilli, wayanay.
goloso, hillu.
golpear, v. makana, waktana.
golpearse, v. takarina.
goma para pegar: s. (<*tuquru), tukuru; lluta.
gordo, -a, adj. wira.
gota, s. shutu, wiki.
gotear, v. shutuna.

grada, s. pata.
gradero, s. pata pata.
grado escolar, s. pata.
granadilla, s. <*tintin.
grande, adj. hatun, kapak, mama, yaya.
grandeza, adj. kapak.
granillo, s. sharu, zharu.
granizar, v. runtuna.
granizo, s. runtu.
grano, s. muru; granos tostados y cocinados, s. taznu, kallpu.
grasa, s. wira.
grasoso, adj. wirasapa.
gratuitamente, adv. yanka, yankamanta,
yankalla.
grieta, s. chikta.
grillo, s. chipu, chullu, hiki.
gris, color, adj. puzu, uchpa.
gritar, v. kaparina.
grito, s. kapariy; ininteligible: wirakwirak.
grueso, adj. raku.
gruta, s. machay, matsi.
guaba, s. pakay, kachik, ilta, llutipa.
guacamayo, s. wakamayu.
guanta, s. lumucha.
guardar, v. wakaychina, allichina; en el
seno: kinchullina; comida para llevar a la
casa: wanllana.
guardera, s. wawawasi.
guatusa,s. punchana, siku.
guerra, s. awka, awkanakuy.
guerrero, s. awka, awkak.
gua, s. persona: pushak; de una planta o
del bejuco: anku.
guiar, v. pushana.
guineo, s. palanta.
guiar el ojo, v. sipuna.
guin, s. (<*sillkuska), aspi.
gusano, s. kuru, kuzu, latsik, tuku.
guzhan, s. kullan.

185

H
haba, variedad de, s. nuya.
haber, v. tiyana.
habitacin, s. pitita, killi.
habitar, v. kawsana, tiyana.
hbitat, s. pachamama.
hbito, s. yachariy.
habituado, adj. yacharishka.
habituarse, v. yacharina.
habla, acto del habla, s. rimay.
hablante, s. rimak.
hablar, v. rimana; demasiado: atina; sin
sentido: musparina, tapyana.
hace mucho tiempo, adv. unay, awpa.
hace poco, adv. akalla, kunanlla.
hace tiempo, adv. sarun.
hace un momento, adv. kunanlla.
hacer, v. rurana; siguiendo un modelo: shinana; algo a escondidas: chakchuna; hoyos
para sembrar pltano, maz, frjol: tulana; el
amor: upina, yukuna, yumana.
hacerse (transformarse), v. tukuna; hacerse

o malograrse los alimentos: hawriyana.

hacha, s. (<*ayri).
halar, v. aysana, chutana.
halcn, s. waman.
hallar, v. tarina.
hambre, s. yarkay; tener hambre, tener:
yarkay.
harina, s. <*aku; kuta, kutashka.
hartar, v. amina.
hartarse, v. saksana.
harto, det. achka, llashak, pachan.
hasta dnde?, preg. maykama?.
hastiar, v. amina.
he aqu, toma, exp. kayka.
hebra, s. puchka, kaytu.
heces, s. isma.
helada (fenmeno atmosfrico), s. kasa.
helar, caer la helada, v. kasana.
helecho, s. llashipa.
helicptero, s. antachikaru.
hembra, adj. china; warmi.
186

hender, v. chiktana, shallina.


hendido, adj. chiktashka, waka.
herida, s. chukri; adj. chukrishka.
herirse, v. chukrina.
hermana de hermana, s. aa; hermana
de hermano, s. pani.
hermano de hermano, s. wawki; hermano de hermana, s. turi.
hermoso, -a, adj. kuyaylla, sumak; expresin para describir lo hermoso: ananay, munanayay.
hernia, s. pawacha.
herramienta (en general) s. llamkanakuna; de metal: hillay; para deshojar el maz:
mishun.
hervir, v. timpuna.
hervvoro, s. kiwamikuk.
hielo, s. rasu; hacerse hielo, v. rasuna.
hierba, en general, s. kiwa; morada: sai;
espinosa: putsu; aromtica del pramo:
sumpu; un tipo de hierba: mallik.
hierro, s. killay, hillay.
hgado, s. kipchan, yana shunku.
higuern, s. ila.
hija, s. ushushi; hija nica; murushka ushushi; expresin que indica hijita apreciada:
payaku.
hijo, s. churi; hijo nico, murushka churi.
hilado, adj. puchkashka.
hilar, v. puchkana.
hilera, s. wachu.
hilo, s. puchka.
hincharse, v. punkirina.
hoja que cubre al choclo, s. kutul, panka;
hoja de la caa del maz: sarapanka; hoja
delgada de cabuya seca: anku; hoja y yerba
reseca convertible en polvo: was; hoja de
papel: (<*patma), panka.
holgazanear, v. killakuna, kaynana.
hombre, adj. kari; hombre comn: <*hatunruna.
hombro, s. wamani, waman rikra.

Hundirse

honda, objeto, s. waraka.


hondonada, adj. pukru.
hongo, s. kallampa, ala; de la piel: sisu.
honrar, v. yupaychana.
hora, s. <**muray.
horcn, s. mantakakiru.
horizontal, adv. sirik.
hormiga, s. aanku; comestible: ukuy;
conga: pushinshi, yuturi.
horqueta, s. mantakakiru, pallka.
hortalizas, s. yuyu.
hospedar, v. minkachina.
hospedarse, v. minkarina.
hospital, s. hampiwasi, hampina wasi.
hotel, s. tampu.
hoy, adv. kunan.
hoya, adj. pukru.
hoyo, s. hutku.
hoz, s. <*kuchuna, ichuna.
huaino, s. wayu, waynu.

huanaco, camlido andino, s. wanaku.


hueco, s. hutku.
huella, s. (<*yupi); chaki kati.
hurfano (animal o persona), adj. mana
mamayuk, mana yayayuk; wakcha.
huero, huevo, adj. huka.
huerta, -o, s. muya.
hueso, s. tullu; de jugar en los velorios:
wayru.
huevo, s. lulun.
huir, v. mitikuna.
humanidad, s. runakay.
humareda, s. kushni.
humear, v. kushnichina.
humedecerse, v. hukuna, sutukyana.
hmedo, adj. huku.
humita, s. (<*huminta).
humo, s. kushni.
humear, v. kushnichina.
hundirse, v. washaykuna.

187

i
idea, s. yuyay.
idntico, adj. rikchak.
idioma, s. shimi.
idiota, adj. muspa, upa.
iglesia, s. wakawasi, apunchikwasi.
igual o parejo, adv. <* kuska; rikchak; que
otra cosa: shina.
igualar, v. allana, paktachina.
igualmente, conj. shinallatak.
iguana, s. hayampi.
imagen, s. rikchak.
imbcil, adj. muspa.
imitar, v. katina, rikchana.
impar, det. chullanik, chulla.
impermeabilizar (objetos de barro), v. wirana.
importante, adj. hatun.
inadaptable (a las costumbres de un pueblo), adj. awka.
inca, suprema autoridad en el Tawantin
suyu, s. inka.
incendiar, v. rupachina.
inclinado, adj. kinray, tsan.
inclinar, v. kumuna.
indicacin, s. rikuchiy.
indicar, v. rikuchina.
ndice, dedo, s. tuksina ruka.
indmito, adj. kita.
inepto (para la cacera o la pesca), adj.
awasi, chiki.
infectarse (las heridas), v. kiyayana.
inferior, adj. sullka.
inflamacin (por heridas, golpes, picaduras), s. inta.
inflamarse, v. ruparina.
inflarse, v. punkina.
informar, v. willana.
infortunio, adj. chiki.
ingenuo, adj. muspa.
inhumar, v. pampana.
iniciar, v. kallarina.
188

inicio, adv. kallari.


inmediamente, adv. apash.
inmenso, adj. hatun, mayma.
inquieto, adj. kushpachik, shillinakuk.
insecto, s. apu, manchu, palamaku.
inseminar, v. yayuna.
inservible, adv. mana-alli, yanka.
inspido, adj. aminta, chamcha, chamuk,
hamlla.
insistir, v. atina.
instantnemente, adv. a, alla.
instrumento, s. hillay; para pedacear la
cabuya: wazik.
insultar, v. kamina, takurina, tushuna.
inteligencia, s. yuyay.
inteligente, adj. yuyaysapa.
inter, mon. naku-.
interaccin, s. ruranakuy.
intercambiar, v. rantinakuna.
intercomunicacin, s. rimanakuy, willanakuy.
interior, adv. uku.
interrogativo, el que interroga, v. tapuk.
interrogar, v. tapuna.
intestinos, s. chunchulli; grueso: raku
chunchulli; delgado: au chunchulli.
introducir, v. satina.
inundarse, v. huntana, kuchayana, nuyuna.
intil, adj. hupi, mana-alli, yanka.
investigar, v. <*kuskikuy; mashkana, taripana, lukllikirina.
invierno, s. tamya pacha.
invisible, cosa, s. mana rikuypak, iu.
invitar, v. kayana.
invocar, v. maana.
inyectar, v. tuksina.
ir, v. rina; en aglomeracin: tallirina, wankurina; de cacera y pezca: mitayuna, purina; a
buscar lea: yantana.
izquierdo, -a, adj. ichuk, lluki.

J
jabal, s. wankana.
jardn, s. sisa pampa.
jarra, s. shila.
jaspeado, adj. puzu.
jefe, s. apu, kuraka.
jengibre, s. akirinri.
jess, jesucristo, s. apunchik.
jicama, tipo de tubrculo, s. hikama.
jora, maz germinado utilizado en la preparacin de la chicha, s. hura.
jorobado, adj. kumu.
joven, adj. ambos: mallta; varn: wayna;
mujer: pasa, kuytsa.
juego, s. pukllay, chunkay; juego y tablero,
similar al ajedrez: <*tapta, taptana; otros:
wayru, pichka.
jueves, s. <**patma.

juez, s. (<*kuskachaq), kuskachak, kamachik.


jugar (juegos de movimientos fsicos y de
competencias), v. pukllana; juegos de azar o
de fortuna: chunkana.
jugo, s. hilli; del penco: chawar mishki; fermentado de caa de azcar: warapu.
juicio (inteligencia), s. yuyay.
juicioso, adj. yuyaysapa.
julio, s. <**purun.
junio, s. <*inti.
juntar, v. tantachina, llutana, tinkina; hierba:
kiwana.
junto, al lado, adv. kuchu, kuchulla.
jpiter, s. <**akapana.
justicia, s. <*kuskachaq, kuskachak.
juzgar, v. taripana.

189

l
laberinto, s. chinkana.
labio, s. inferior: sipri; superior: wirpa; leporino: waka, wantukshimi.
laborioso, -a, adj. llamkak, kutsi.
labrar madera, v. llakllana.
lactar, v. chuchuna.
ladrar, v. awina, kaparina.
ladrn, s. shuwa.
lagaa, chukni.
lagartija, s. palu, sacharuna, tsalakulun,
tsilinkitsi, tulipa, waksa, yaku palu.
lago, s. kucha, hita, mamakucha, hatun kucha.
lgrima, s. wiki.
lagrimear, v. wikiyana.
laguna, s. kucha, hita.
lamentar, v. llakina.
lamentarse, v. akarina.
lamer, v. llawana.
lana, s. millma.
langosta, s. chillik.
lanza, s. wachi.
lanzar, v. shitana, chutana.
lpiz, s. killkana.
largo, adj. suni.
lstima, s. llaki; expresin de lstima: alalay, llakinayakta.
lastimarse, v. chukrina.
lavar, v. el cuerpo o la cabeza: armana; partes del cuerpo u objetos:
mayllana; ropa: takshana.
lazo, agujero de una cuerda, s. tuklla.
leche, s. uu.
lechero, tipo de rbol, s. pinllu.
lechuza, s. chushik, pullukuku.
leer, v. (<*qillqaktarikuy), killkakatina.
legislador, s. kamachik.
legislar, v. kamachina.
lejano, adv. karu.
lejos, adv. karu.
lengua, rgano articulatorio, s. kallu.
lengua(je) articulado, s. shimi; lengua
quichua: kichwa shimi; lengua castellana;
190

kastilla shimi.
lengeta, s. kallwa.
lea, s. yanta; verde: chawa; con fuego:
inta; hacer lear: yantay.
lerdo, -da, adj. sampa; lerda, mujer: zanzan.
letra, s. killka.
levantamiento, s. hatariy.
levantar, v. hawayachina; con palanca:
wankana.
levantarse, v. hatarina.
ley(es), s. (<*kamachikuska), kamachiy;
hacer leyes: kamachiy.
leyenda, s. awparimay.
liar, v. wankuna, alapana; pies o manos:
chaknana.
liblula, s. chikaru, tsikaru, akcha shuwa.
liberar, v. kishpichina.
liberarse, v. kishpirina, kishpina.
librar, v. kishpichina.
libro, s. (<*qillqa, qillqa kipu, qillqaykusqa),
killka, killka kipu, killkaykushka; kamu (?).
lder, s. apu, pushak.
liendre, s. chiya.
ligero, adj. ichu, kutsi; adv.: utkay.
lila, adj. maywa.
limar, v. llampuna.
lmitar, v. saywana.
limn, s. ishnul.
lmite, s. saywa.
limpiar, v. pichana.
limpio, adj. chuya, chuyaklla.
linaje, s. ayllu.
linderar, v. saywana, kimina.
lindero, s. saywa
lindo, adj. kuyaylla, sumak
lnea, s. (<*siqi); aspi, wachu; horizontal:
sirik aspi; vertical, s. shayak aspi.
lquido, s. yaku.
lirio, s. amankay.
lisiar, v. kiwina.
liso, adj. llampu, lluchka.
lisonjero, adj. mishkishimi.

luz

liviano, adj. pankalla.


lobanillo, s. pukla.
lobo, s. atuk.
lbulo, parte inferior carnosa de la oreja: s.
llutu.

lodo, s. turu; hacerse lodo, v.: turuyana.


loma, s. urku.
lomo, s. washa.
lora, -o, s. uritu, kayas, araw, tinkula, llikuy,
kalli kalli, shakalli, shakan.
lucero, s. kuyllur.
lucirnaga, s. ninakuru, tillimpu.

lucma, tipo de fruta, s. lukma, rukma.


luego, conj. chaymanta, chay kipa, kipaman.
lugar, donde est algo: <*tiyaskan; lugar, regin o parte: suyu; kuska; sagrado: pukara,
waka; lleno de maleza: wita; abandonado:
purun.
lumbre, s. nina.
luminoso, adj. hakan.
luna, s. killa.
lunar, s. ana.
lunes, s. <**sullka.
luz, s. achik.

191

ll
llama, camlido andino, s. llama un tipo de
llama: chantasu, llaminku.
llamar, v. kayana; expresin para llamar al
ganado: kachi kachi; llamar la atencin en
una conversacin: hay.
llanura, s. pampa.
llegar, v. chayamuna, paktamuna.
llenar, v. huntachina, paktachina.
lleno, adj. hunta, huntashka.
llevar, v. cosas: apay; llevar algo en la falda:

192

mikllay; llevar en andas o en camilla wantuy;


llevar en brazos: markay; llevar a la espalda:
apariy; llevar en las manos: markay; llevar en
los hombros: rikray.
llorar, v. wakana.
llover, v. tamyana, paramuna; en forma menuda mientras hay sol: chirapana.
lloviznar, v. paramuna.
lluvia, s. tamya; menuda con sol: chirapa.

m
machacar, v. kawtayana, takana.
mchica, harina de cebada, s. machka.
macho, adj. (<*ullqu), ullku; kari.
madera, s. (<*qiru) kiru; kaspi; del penco:
chawar kiru.
madre, s. mama.
madrecita, expresin cariosa para las
mujeres adultas o jvenes: mamaku.
madrina de bautizo, s. achikmama, markakmama.
madrugada, adv. tutamanta.
madurar, v. (<*puquy), pukuna.
madurarse, el choclo, v. kawllarina.
maestro, -a, s. yachachik.
maguey, s. chawar.
magullar, v. llakana.
magullarse, v. rawmana.
maz, s. sara; variedades: zhima, wantanku;
plagado: atupa; silvestre: atuk sara.
mal, -o, -a, adj. mana-alli; mal acostumbrado: paku; mal genio: millay; mal molido:
chamka.
malestar, tener, v. champayana.
maleta, s. kipi.
maleza, s. sacha.
malhumorado, de mal humor, adj. millay,
warak warak.
malhumorarse, v. millayana.
malograrse, no empollar los huevos, v.
hukana.
mam, s. mama.
mamar, v. chuchuna.
mamfero, s. chuchuk.
manantial, s. pukyu.
mancera, s. charina.
mancha, s. tilla, mapa.
manchado, adj. tilla, shuyushka.
manchar, v. hawina, llunchina, shuyuna.
mancharse, v. karkayana, mapayana,
wikiyana.
mancha, s. mapa, tiklla; del rostro o pao:
mirka.

mandar, v. kachana.
man, s. inchik, wachansu.
maniatar, v. watana.
manillas, s. makiwatana.
mano, s. maki; dorso de la mano: maki
washa; palma de la mano: maki pampa;
cuenco de la mano: maki uku; parte central
de la mano: maki shunku.
manosear, v. llamkana, hawina.
manta, s. mantana; para cargar: aparina;
para cosechar el maz: halunzu.
manteca, s. wira.
maana, adv. kaya; la maana: tutamanta.
maqueo, s. yurimawas.
mar, s. mamakucha.
marcador, para escribir, s. killkana.
marchar, v. tatkina.
marchitarse, v. ankuyana, urmarina, waurina.
marearse, v. shinkana.
marfil vegetal, s. yarina.
marido, s. kusa.
mariposa, s. pillpintu, chapul.
marrano, s. kuchi.
marte, planeta, s. <**mullu.
martes, s. <**kulla.
marzo, s. <*pawkar.
ms, adv. ashtawan.
masa, hacer, v. chapuna.
mascar, v. kashtuna, mukuna.
mashua, s. mashuwa.
masticar, v. akuna, kashtuna, mukuna;
masticar y emitir sonidos los cerdos al
comer: chakukina.
mata, s. yura.
matar, v. wauchina.
mate, s. mati, zampu.
matrimoniarse, contraer matrimonio, v.
sawarina.
matrimonio, s. sawari, sawariy.
matrona, s. mama; mamakuna.
mayo, s. <*aymuray.
193

mAyor

mayor, adj. kurak, kuraka.


mazamorra, s. api.
mazo, s. makana.
mazorca (de gramneas y cereales), s.
kaspa.
mecer, v. kuyuchina, kawina, kantina.
mediano, -a (objetos, personas y animales), adj. mallta, paktalla.
medicina, s. hampi; especialidad: hampiyachay.
mdico, s. hampik; yachak.
medida, s. tupu.
medio ambiente, s. pachamama.
medio, det. chawpi.
medio, el dedo, s. chawpi ruka.
mediocre, adj. sacha.
medir, v. tupuna.
mdula, s. (<*chillina), chillona; utku; de
vegetales: shunku.
mejorar, v. allichina, sumakyachina.
melga, s. milka.
melloco, s. milluku.
memoria, s. yuyay.
mencionado, adj. nishka.
mencionar, v. nina.
menear, v. kawina; hacer menear: kuyuchina.
menor, adj. sullka.
menos pensado, adv. haykamanta, kunkaymanta.
mensaje, s. willay.
mensajero, s. chaski.
menstracin, s. <*yawarikuy, mapakuy;
yawarta rikuy, killa unkuy, mapa killa; primera
menstruacin: <*kikuy.
menstruar, v. <*yawarikuy, mapakuna; killa
unkuy.
mentir, v. llullana.
mentira, s. llulla.
mentiroso, adj. llulla.
mentn, s. kakichu, sintu.
meique, dedo, s. sullka ruka.
mercurio, s. <**rimsi.
merendar, v. (<*chishinmikuy), chishinmikuna.

merienda, s. (<*chishinmikuy), chishinmikuy.


mermar, v. anchuchina.
mes, s. killa.
mesa, s. (<*chakiqiru); pataku, hampara.
194

mestizo, adj. laychu, mishu, tsala, wirakucha, misti, mishu.


metal, s. anta
meter, v. satina.
metro (medida), s. tatki.
mezclar, v. chakruna, chapuna.
mezquinar, v. michana, mitsana.
mezquino, -a, adj. michak, mitsak.
miedo, s. manchanayay; expresin de
miedo: alalay.
miel de abeja, s. chullumpi.
mircoles, s. <**haway.
mierda, s. isma.
migaja, s. palik.
mil, num. waranka.
milenio, adv. warankawata.
militar, s. awka, awkak.
milln, num. (<*hachuntinhachu, hachuhachu).
mimar, v. kuyana.
mimbre, s. tiyamshi.
mina, s. charka, kuya.
mineral, tipo de piedra, s. ara rumi.
minuto, s. <*hayri.
mirar, v. chapana, kawana, rikuna.
mirarnos, nos volveremos a encontrar,
exp. rikunakushun.
mirlo, s. suksu.
miserable, adj. michak, mitsak.
mismo, -a, adj. kikin.
mitad, det. chawpi.
mocho, adj. putu.
moco, s. kua, lumarisu.
mocosos, expresin despectiva a los
nios: isi.
modificar, v. allichiy.
moho, s. allu.
mojado, adj. huku; semimojado: ankulla.
mojarse, v. hukuna, mutiyana, shuturina,
sutukyana.
moler, v. kutana; grueso: chamkana.
molestar, v. kushparina, shillinkuna.
molido, adj. kuta, kutashka; grueso:
chamka.
molle, planta y frutos, s. mulli.
mollera, upu.
mono, s. chichiku, kushillu, intillama, kutu,
machin, parawaku, shilltipu, sipuru, tsiyam-

muy

pitsu.
montaa, s. urku.
montar, v. sikana.
monte, s. urku; monte y maleza: sacha.
morada, lugar donde se vive, s. tiyana,
kawsana.
morado, adj. maywa, sai.
morder, v. kanina; hacer morder: kanichina.
morir, v. wauna, pitirina, tukurina.
morirse de iras, v. waurina.
morocho, s. muruchu.
mortecina, adj. ismushka, waushka.
mosca, -o, s. chuspi, hikias; kurumama.
mosquearse, v. intuna.
mostrar, v. rikuchina.
mote, maz o choclo cocido, s. muti.
moteado, adj. luyu luyu.
moverse, v. kuyuna; en vaivn: kawirina.
movilizar, v. kuyuchina.
mozuela, adj. pasa, kuytsa.
muchacha, adj. kuytsa, pasa.
muchacho, adj. wamra.

mucho, det. achka, llashak, may, yapa.


mudo, adj. upa.
muela, s. mamakiru.
muerte, s. wauy.
muerto, adj. waushka.
mujer, s. warmi; noble, escogida en el
tiempo del incario: palla; mujer mtica: mama
awaduna, chificha, mama hataba; lenta en el
trabajo: zanzan.
mujercita, expresin cariosa para las
adultas: mamaku.
muletilla en el habla, exp. imashnaray,
imashti.
multiplicar, v. mirachina.
multiplicarse, v. mirana.
mundo, s. pacha.
mueca, -o, s. llullawawa; sayti (?).
murcilago, s. mashu, chimpilaku.
muro, s. pirka.
muslo, s. raku chanka, mama chanka.
mutilar, v. kulluna.
muy, adv. may, yapa, ancha.

195

n
nacer, v. wacharina, pakarina.
nacido, en algn lugar, adj. wacharishka.
nacin, s. llakta, mamallakta.
nacionalidad, s. <**suyukawsay, ayllusuyu.
nada, det. mana-ima.
nadar, v. waytana, wampuna.
nadie, det. manapi, manapipash.
nalga, s. siki.
nalgadas, dar, v. kullpina.
naranja, s. laranka, laranha, chilina.
nariz, s. sinka.
narrador de cuentos, s. hawarikuk.
narrar (cuentos, fbulas), v. hawarikuy.
naturaleza, s. pacha, pachamama.
nausear, v. <*kuynay); kuynana, millana.
navegante, s. wampuk.
navegar, v. wampuna.
neblina, s. puyu.
necio, adj. atupa.
negro, color, adj. yana.
neptuno, s. <**turumanya.
nevado, el cerro, s. rasu urku; rasushka.
nevar, v. rasuna.
ni dios lo quiera, adv. amallatak.
nido, s. kisha, kuzha, putsa.
niebla, s. puyu.
nieve, s. rasu.
nigua, s. iu, piki.
nia de los ojos, s. pichiw.
nio, s. wawa, uchilla; que sigue a sus padres: chupa.
nivelar, v. allana.

196

no es cier to?, adv. manachu?.


no, adv. ama, mana.
noble, adj. kapak.
noche, s. tuta.
no friegues, expresin: ampuku.
nogal, s. tukti.
nombre, s. shuti.
norte (regin), s. chinchay; punto cardinal:
uraysuyu.
nosotros, pron. ukanchik.
novecientos, num. iskun pachak, iskun
patsak.
noventa, num. iskun chunka.
novia, s. sawarina kuytsa.
noviembre, s. <**ayar.
novio, s. sawarina wamra.
nube, s. puyu.
nublado, adj. puyu puyu, puyushka.
nublarse, v. puyuna.
nuca, s. washa kunka.
ncleo, s. shunku.
nudo, s. kipu, muku, sutu.
nuera, s. kachun.
nuestro seor, s. (Jesucristo) s. Apunchik.
nuevamente, adv. kutin.
nueve mil, num. iskun waranka.
nueve, num. iskun.
nuevo (persona, objeto, tiempo), adj. mushuk, wamak.
numerado, adj. yupashka.
numerar, s. yupana.
nmero, s. yupay.
nutria, s. pisha; yaku ukucha.

o
objeto, s. ima; sagrado: waka; de barro:
puru; hacer objetos de barro: v. awana.
obsequiar, v. kamarina, kuyana.
observar, v. rikuna, chapana.
obstaculizar, v. harkana.
obstculo, s. harka.
oca, s. uka.
occidente, s. inti yaykuna.
ocano, s. mama kucha; ocano pacfico:
<*wirakuchap kutimunkan.
ochenta, num. pusak chunka.
ocho cientos, num. pusak pachak.
ocho mil, num. pusak waranka.
ocho, num. pusak.
ocioso, adj. (<*qilla), killa.
octubre, s. <*yaku.
ocultar, v. killpana, pakana.
odiar, v. chiknina.
oeste, s. inti yaykuna.
ofrecer, v. kuna.
odo, s. rinri hutku.
oido, adj. uyashka, uyarishka.
oir, v. uyana.
ojo, s. awi; cerrar los ojos: v. itsipuy.
oler, v. ashnana, mutkina.
olfato, s. mutki.
olla, s. manka.
oloroso, adj. ashnak.
olvidado, adj. kunkashka.

olvidar, v. kunkana.
olvido, s. kunkay.
ombligo, s. pupu.
omnvoro, adj. tukuymikuk.
omplato, s. karmin.
oprimir, v. itina.
ordenar, poner en orden, en buena disposicin, v. (<*hichyay), hichyana.
ordear, v. chawana, kapina.
oreja, s. rinri, rinri kara.
orientacin, s. rikuchiy.
oriente, s. punto cardinal: inti llukshina; regin: anti suyu.
origen, s. sapi.
orilla, s. manya.
orinar, v. ishpana; yaku-ishpana.
ortiga, s. chini.
ortigar, v. chinina.
orzuelo, s. itsipu.
oscilar, v. walinyana.
oscuro, adj. amsa, llantu, pakna.
oso, s. ukumari.
otoo, s. wayra pacha.
otra vez, adv. kutin.
oveja, s. llama.
ovillar, v. kururuna.
ovillo, s. kururu.
oxidarse, v. wakarina.
oyente, s. uyak.

197

p
pacfico, adj. kasilla; ocano pacfico: <*wirakuchap kutimunkan.
padre, s. yaya.
padrino de bautizo, s. markakyaya,
achikyaya.
pgina, s. (<*patara), patara, panka.
paico, yerba medicinal, s. payku.
pas, s. llakta, mamallakta.
paja (variedades, s. uksha, siksik, wayuri,
lisan.

pjaro (varidedades), s. munchi, chaawi,


chikwan, chiwlli, chiyun, killpuntu, kitiwpi, kullishtiti, kuwayu, chikin chikin, liklik, lluta,
manku, panzaw, pishku, piyan piyan, pusayu,
tiwinkulu, tiyunti, tiyuti, tsalak tsalak, tullik,
tunchi, tuntu, wiriwiri, zhuta.
pala, tipo de, s. wallmu.
palanca, s. tula, wanka.
palla, tipo de rondador, s. palla.
palma de la mano, s. maki pampa.
palmadas, dar, v. kuyachina.
palmera (variedades), s. chilli, chincha,
chinku, kuya, lukata, murito, shapaka,
shimpi, shipati, shiwa, unkurawa, yarina.
palo, s. kaspi; que nace del cabuyo: (<*qiru),
kiru; palos y carrizos para cubiertas y paredes
de casas, corrales y cercas: chaklla.

palpar, v. llamkana, hawina.


paludismo, s. chukchu-unkuy.
pan, s. tanta.
pncreas, s. iducha; kantsapata.
pantaln, s. wara; poner pantalones: warachikuy; ponerse pantalones: warallikuy.
pantano, s. guzu, kuzu.
pantorilla, s. chakichichu.
panza, s. (<*uspun), pusun.
paal, s. llachapa, pintu, akawara.
pao (manchas del rostro), s. mirka.
papa, s. papa; rojiza: yunkarak; deshidratada: chunu, chuu, muray; pelada y amarillenta: akma.
pap, s. yaya.
198

papel, s. (<*patara); panka.


papirotear, v. tinkana.
paquete, s. apay; atado en hojas: maytu.
par, adv. ishkantin, yanantin.
pramo, s. puna, sallka.
parar, v. shayarina.
pararse, v. hatarina, shayana.
parecerse, v. rikchana.
parecido, -a, adv. rikchaklla, shina.
pared, s. pirka; de una casa abandonada:
yata.

pareja, adv. ishkantin, yanantin.


pariente, s. ayllu.
parir, v. wachana.
prpado, s. awi kara.
parque, s. sisa pampa.
parroquia, s. kitilli (?).
parte alta de la casa, cuesta, pared o
pea, adv. hanak pata.
parte, s. rakiy.
partido (poltico), s. (<*suyuchakuska); partido o semi, medio: chikta.
partir, v. chiktana, ikina, rakina, chillpina; en
la mitad: chawpina, patmana.
pasado, adj. yallishka; pasado maana:
mincha; tiempo pasado: sarun pacha, awpa
pacha, unay pacha, wayma pacha.
pasar, v. yallina.
pasarse, el tiempo, v. (<* yalliriy), yallirina.
pasear, v. puriykachana.
paso, s. tatki; dar pasos el nio: tatkiy.
paspa, grieta en la piel, s. paspa, zipi.
pastar, v. michina.
pasto, s. waylla, muya; lugar de pasto: michina.

pastor, -a, s. michik.


pastorear, v. michina.
pata, cosas o animales, s. chaki.
patalear, v. kushparina.
patata, s. papa.
patear, v. haytana.
patio, s. kancha.

piezA

pato, variedad de, s. kulta.


patria, s. <*pakarishka llakta; llakta, mamallakta.

patrono, s. llamkayyuk.
pausa, s. samay.
pava, -o, s. akankaw, muntiti, pawshi.
peca, s. mirka.
pecado, s. hucha.
pecador, s. huchallik.
pecar, v. huchallina.
pecho, s. kasku.
pedacear, v. pakina, takana; la ropa: challchina; la cabuya fresca: wazikina.
pedazo, s. paki, rakiy.
pedir, v. maana; ayuda a otro: minkana; la
mano de la novia por segunda vez: paktana.
pedo, s. supi.
peer, v. supina.
pegar (golpear), v. makana, waktana; con
substancias adherentes: llutana.
peinar, v. akchana.
peine, s. akcha.
peinilla, s. akcha.
pelar, v. lluchuna, llushtina; con los dientes:
kaskana.
pelea, s. makanakuy; pelea ritual: tinkuy,
pukara.
pelear, v. makanakuna; las mujeres: alapana.
pellejo, s. kara.
pellizcar, v. tispina, tsitsikina.
pelo, s. akcha.
pelota, rumpa.
pelusa, s. akwas.
pena, s. llaki, llakikuy.
penco, s. chawar.
pender, estar colgado, v. wayunkana,
wayurina, warkurina.
pene, s. ullu.
pensamiento, s. yuyay.
pensante, adj. yuyak, yuyayyuk, shunkuyuk.
pensar, v. yuyana.
pensativo, adj. yuyarikuk; estar pensativo,
v. yuyarina.
pea, s. kaka.
pepa, s. muyu, ruru.
pequeo, adj. uchilla, wawa; chusu, hamchi,
utu.

perder, v. chinkana; el conocimiento: mayzana, yuyaychinkana.


perderse, v. chinkarina.
perdiz, s. yutu, tukilu.
perdn?, interj. haw?.
perdonar, v. kishpichina.
perezoso, adj. killasapa, sampa.
perico ligero, s. intillama.
perico, tipo de pjaro, s. chuki, ichu, wichu.
perodo, s. mita.
permitir, v. kacharina.
pero, conj. shinallatak, shinapash.
perro, s. allku; expresin para los perros cazadores que siguen el rastro de personas o
animales: tiw tiw tiw.
perseguir, v. katiykachana.
persona, s. runa; inadaptable a las costumbres de un pueblo: awka.
pesadillas, s. <* llapik; tener pesadillas, v.
llapitukuna; nuspana.
pesado, adj. llashak, llashashka.
pesar en balanza, v. llashana.
pescado, s., adj. challwa.
pescar, v. challwana; buscando debajo de
las piedras: kantina.
pestaar, v. kimllana, pimpirana, sipuna.
pestaas, s. kichipra, llipinshi.
petrificarse, v. rumiyana.
petrleo, s. punkara, allpawira.
pez (variedad), s. challwa, chinlus, chuti, kalamatu, kiruyuk, kururu, lupi, paku, paychi, piruru, sichi, siklli, shikitu, tanla, tuksik, tunsa,
wal, yaku-aycha, yawisun, yayu.
pezn, s. chuchu awi, chuchu muyu.
pezua, s. sillu.
picadura, adj. kanishka; que deja el gusano: chay chay.
picante, adj. hayak.
picar, dar comezn, v. shikshina; los insectos: kanina.
pcaro, adj. challi.
pico (de ave), s. tapsa; shimi.
pie, s. chaki.
piedra, rumi; piedra preciosa: <* umia; piedra pequea: sharu, zharu.
piel, s. kara.
pierna, s. chanka; chuscha.
pieza, musical: s. taki.
199

pincel

pincel, s. tullpuk-kaspi.
pinchar, v. tuksina.
pingullo, tipo de flauta, s. pinkullu.
pintar con colores, v. (<*llimpiy), llimpina,
hawina, llunchina; pintar con pintura una
casa u otro objeto: tullpuna.
pintn, adj. ankas.
pintor, de artes plsticas, adj. (<*llimpik), shuyuk, hawik.
pintura del dibujante o artista, s. (<*llimpinakuna); para teir: (<*tullpuna), tullpu.
pia, s. chiwilla.
piojo, s. usa, pikli, pilis.
piola, s. kawchu.
piraa, s. paa.
pisada, s. (<*yupi), chaki kati.
pisar, v. saruna, haytana.
piso, s. pata.
pizarrn, s. killkanapirka.
placenta, s. wawamama.
plaga de plantas, s. lancha.
planeta, s. <**rumpu.
planicie, s. pampa.
planta del pie, s. chaki pampa, chaki uku.
planta, general, s. yura, mallki; (variedades): chill chill, chullku, illimpu, iil, lalu, munchi, utu, pitsik, purun, tsimpiyu, tsintsimpu,
tsinzu, tiyatina, ushun, wala, wamintsi, waranku; planta seca del maz: challa, kallcha.
plata, mineral, s. kullki.
pltano, s. palanta; maqueo: yurimawas.
plato, s. mulu, puku.
plaza, s. kancha, pata, pampa; plaza de entretenimientos, en el Cuzco antiguo: (<*kussi
pata); kushipata.
plegar, v. patarina.
plomo, s. titi.
pluma, s. patpa.
plutn, planeta, s. <**riti.
poblar, v. llaktana.
pobre, adj. wakcha, tsunzu.
poco a poco, adv. allimanta.
poco, det. asha, ansa, aslla, pishi.
poder, v. atipana, atina, ushana.
podrido, adj. ismu, ismushka, misha.
podrirse, v. ismuna.
poesa, s. arawiku, harawi.
poeta, adj. arawikuk.
200

polica, s. chapak.
polilla, s. susu.
polinizar, v. yayuna.
pollo, s. chuchi, chiwchi.
polvo, s. allpa.
ponderarse, v. chakchuna.
pondo, s. puntu.
poner, v. churana; una cosa sobre otra: palltay; huevos las aves o peces: wachana; boca
abajo: tikrachina; poner algo en el seno: kinchullina; poner cubierta a la casa: awana.
ponerse de pie, v. shayarina, hatarina.
por dnde?, preg. maytatak?.
por ello, conj. chayrayku.
por eso, conj. chaymanta, chayrayku.
por qu?, preg. imamantatak?.
por supuesto, adv. shinami, shinayka, shinaykuti.
porfiar, v. atina.
posada, s. tampu.
potrero, s. muya.
pozo, s. pukyu.
precepto, s. (<*kamachikuska).
precio, s. chanin.
precioso, adj. sumak.
predecesor, s. awpak.
preguntar, v. tapuna.
prendedor, s. tupu.
preada, adj. chichu.
prearse, v. chichuyana.
preparar, v. allichina; la chicha: aswana; la
tierra para la siembra: chakrana.
presentador, v. riksichik, rikuchik.
presentar, v. riksichina, rikuchina.
presentarse, v. rikurina.
presente, adv. kunan; tiempo presente:
kunan pacha.
presidente, s. pushak.
presionar, v. atina; algo: itina.
prestar, v. maachina.
pretrito, adv. awpa pacha, sarun pacha.
pretina, especie de, s. watu.
prevalecer, v. atina.
prever, v. musyana.
primavera, s. pawkar waray, sisa pacha.
primero, adv. awpak, shukniki; hijo,-a primeros: awi.
princesa, s. usta.

pus

principal, adj. hatun, kuraka, kapak.


prncipe, adj. awki.
principiar, v. kallarina.
principio, s. sapi; adv. kallari.
prisin, s. wataywasi.
probar, v. kamana, mallina.
problema o contratiempo, s. llaki.
producto ptimo, adj. wanlla; productos
o granos que se quedan despus de la cosecha: challa, chukchi.
profesor, -a, s. yachachik.
pronto, adv. utka, hayka.
propagacin, s. miray.
propio (de suyo), adj. kikin.
provincia, s. marka.
provocar, hacer antojar, v. munachina.
pueblo, s. llakta.
puente, s. chaka.
puerco, -a, s. kuchi.
puerta, s. punku.

puesto, s. kuska.
pujar, v. hipana.
pulga, s. piki.
pulgar, dedo: s. mama ruka.
pulir, v. llampuna.
pulmn, s. (<*surqan), surkan; paruk, yurak
shunku.
pulque, de cabuya: s. chawarmishki, mishki.
pulsera, s. makiwatana.
pulverizado, adj. utu, kutashka, kuta.
pulverizar, v. utuna.
puma, felino americano, s. puma.
pumamaki, tipo de rbol, s. pumamaki.
punta, adj. awchi.
punto, s. iu.
punzar, v. tuksina, tulana.
puado, det. lutsu, tsutsuk.
puo cerrado, s. <*chuqmi; chukmi.
pupitre, s. (<*chakiqiru), pataku.
pus, s. kiya.

201

Q
qu dijo?, interj. haw?.
qu cosa?. pron. ima.
quebrada (depresin geogrfica), s. wayku.
quebrado, adj. paki, pakishka; fraccin en
matemticas: paki.
quebrar, v. pakina.
quemado por el sol, adj. ruparishka,
kazuk, kazukyashka, muzuklla.
quemar, v. rupachina.
quemarse, v. ruparina.
querer, v. munana, llakina.
quichua, adj. kichwa.
quin?, pron. pi?.

202

quieto, adj. kasilla.


quilico, variedad de ave, s. killiku.
quinientos, num. pichka pachak, pichka
patsak.
quinoa, s. kinuwa.
quipa, instrumento musical, s. kipa.
quipo, nudos del registro y administracin
incsica, s. kipu.
quipocamayoc, s. kipukamayuk.
quishuar, s. kishwar.
quitar, v. anchuchina, kichuna.
quitarse, v. anchurina.
quiz, quizs, adv. icha, ichapash.

r
rabo, s. chupa.
racimo, s. luntsa, putsa, watu; de chonta: tika.
raz, s. sapi.
rajar, v. chiktana, shallina.
rallar, v. shikina.
rama, s. mallki.
rpidamente, adv. apash, utkalla.
rapidsimo, adv. ninantak.
rpido, adv. ichu, utka, hayka, zas; rpido
de cocinarse o de madurarse: chawcha.
raposa, s. chakka, chucha, sinik, wanchaka.
raqutico, adj. irki, tsala, tsinzu, tullu.
rascar, v. aspina.
rasgar, v. llikina, challchina.
raspadura (dulce), s. mishki.
raspar, v. aspina.
rastro, s. chaki kati.
ratn, s. ukucha.
raya, s. aspi.
razonamiento, s. hamutana, yuyana.
realizar, v. rurana, llamkana.
reanimarse, v. alliyana, kariyana.
rebasar, v. hichana.
rebozo (matrimonial), s. lliklla.
recelo, s. pinkay.
rechoncho, adj. kurpa.
recibir, v. chaskina, hapina.
recin, adv. akalla, kunanlla.
recio, adj. sinchi.
recipiente, s. de la cscara del coco: pillchi; grande de mate: ankara; hecho del tronco de cabuya: puntulunku.
reciprocidad, adv. ranti, ranti ranti.
reclamar, con enojo, v. piana.
recoger, v. tantana; recoger granos: pallana; los primeros frutos de la sementera:
chakrana; los residuos de cosechas: challina,
chukchina.
recolectar, v. tantachina.
recordar, v. yuyarina.
recto (hacia una direccin), adj. tsiklla.
recuadro, cuadro, s. (<*tapta); shuyu.

recuerdo, s. yuyariy.
red, s. llika, linchi; pequea para pescar:
wishinka.
redondo, macizo esfrico, adj. (<*rumpu);
rumpa.
refajo, s. ukunchina.
refinar, v. utuna.
reforzar, v. kimina.
regalar, v. kamarina, karana, kuyana.
regalo, s. kamari; que se da en las fiestas:
hucha; que dan los ahijados a sus padrinos:
kuyachiy.
regaar, v. piachina.
regar, v. hichana, chakchuna, chiwana, shiwana, tallina; agua de regado: parkuna.
regarse, v. hicharina, tallirina, shiwtana.
regin, s. suyu; regin oriental: anti suyu;
regin occidental: kunti suyu; regin del
norte: chinchay suyu; regin del sur: kullay
suyu; regin de la sierra: puna suyu; regin
de la costa o clida: yunka suyu.
regla, objeto escolar, s. (<*siqina).
reglamento, s. kamachiy.
regresar, v. kutimuna, tikramuna, tikrana; al
lugar de origen, a la tierra materna: llaktana.

reina soltera, s. usta; reina casada:


(<*quya, kuya.
reir, v. asina.
relaciones sexuales, (tener), v. yukuna,
yumana.
relampaguear, v. llipyana.
rellenar, v. awinchina, huntachina.
reloj, s. (<*pacha-unanchanqa).
remanso, s. tuyaka, walun,
rematar, v. alapana.
remedio, s. hampi.
remellar, v. llakana.
remellarse, v. rawmana.
remendar, v. llachapana, chupana, lampana.
remiendo, s. llachapa.
remo, s. kawina, tawna, wanka.
remojarse, v. nuyuna.
203

remolino

remolino, de viento: s. akapana; de agua:


muyuna.
remorderse, tener remordimiento, v. nanarina.
remoto, pasado, adv. awpa, unay, sarun.
renacuajo, s. chimpaluk, putukulu, willi
willi.
rendir cuentas, v. chimpapurachina.
repartidor de comida y bebida en las fiestas, s. awlakanu.
repartir (alimentos, objetos), v. rakina.
reprender, v. piachina.
reproducin, s. mirana, muruna.
reproducir, v. mirana, muruna.
reproductor, s. mirak, muruk.
repugnar, v. millana.
resbalar, v. lluchkana.
resbalarse, v. llushpina.
resbaloso, adj. lluchka.
resembrar, v. awinchina, katichina.
resentirse, v. impayarina, nanakyana.
reserva de alimentos que se lleva a la
casa, adj. wanlla.
residuo, s. hamchi, kupa, uku; de la chicha: tikti; de hierba o de paja que dejan los
animales luego de alimentarse: punzu; residuo matemtico: puchu.
resistencia que pone la persona al ser halada, s. zinzin.
resistente, adj. sinchi, taylla.
respetar, v. muchana.
respiracin, s. samakuy.
resplandecer, v. llipyana, palanina.
resplandeciente, adj. hakan, palanikuk.
responder, v. kutichina, tikrachina, rantipana.
resquebrajar, v. chiktana, chillpina.
resquebrajarse, v. chiktarina, chillpirina,
rakrayana; la piel: paspayana.
resta, s. anchuchiy.
restar, v. anchuchina.
resto, s. puchu.
retazo (tela, madera, hierba), s. puchu; de
tierra que tenan los kichwas por trabajar en

204

la hacienda: wasipunku.
retirar, v. anchuchina, suchuchina.
retirarse, v. anchurina.
retoar, v. wiana.
retoo, s. llulluk.
retornar, v. kutimuna, tikramuna, tikrana.
retrasarse, v. kipayana.
retrato, s. (<*uyap rikchay), rikchak.
reunin, s. tantanakuy.
reunir, v. tantachina.
reventar, v. tukyana.
reventarse, v. tukyarina, chulakyarina.
revolcarse, v. sinkuna, kawirina.
rezar, v. maana.
rincn, s. kuchu.
rin, s. rurun.
ro, s. mayu, hatun yaku.
ripio, s. sharu, zharu.
robar, v. shuwana.
robusto, adj. sinchi.
roca, wanka, rumi.
roco, s. shulla; caer el roco: v. shullana,
sarpana.
rodar, v. sinkuna.
rodilla, s. kunkuri.
roer, v . kaskana.
rogar, v. maana.
rojo, adj. puka.
romper, v. llikina, pakina; en pedazos pequeos: pitina.
roncar, v. harnina.
roncha, s. pukla, sisu.
ropa, s. churana, churarina; sucia: waluk.
rosca, adj. churu.
rostro, s. uya; awi.
rtula, s. piruru.
rotura, s. paki.
rozar, v. waktana.
rozarse, v. takarina.
rub, s. <*puka umia.
rubor, s. pinkay.
ruborizarse, v. pinkarina.
rstico, adj. purun.

s
sbado, s. (<**tinki).
saber, v. yachana; saber a: yachina.
sabidura, s. yachay.
sabio, s. amawta, yachak.
sabor, s. yachik.
saborear, v. kamana, mallina.
sabrosa, -o, adj. (<*uku), chawcha, mishki.
sacapuntas, s. awchichina.
sacar, v. surkuna, llukshichina; productos
de la tierra: allana; sacar tiras: chillpina.
sacerdote (principal del incario), s. umu;
kushipata.
saciado, adj. hunta, saksashka.
sacudirse, v. shiwarina; las plumas, el
ave: patpana.
sacudir, v. chaspina, chawsirina.
saeta, s. wachi.
safar, v. kacharina.
sano, s. lumukuchi.
sal, s. kachi.
sala, s. <*pitita.
salamanquesa, s. watawata.
salir, v. llukshina; salir el sol: intiyana.
saliva, tuka.
salivar, v. tukana.
saltamontes, s. chipu, hiki.
saltar, v. kushpana.
salud (de bienestar), s. allikay.
saludar, v. napaykuna.
salvaje, adj. sacha, awka.
salvar, v. kishpichina.
salvarse, v. kishpirina.
sambo, s. sampu, zampu, kitu.
sanarse, v. alliyana, hampirina.
sancochar, v. hawchana, ayumpakuna.
sandalia, s. ushuta.
sango, tipo de pan, s. sanku.
sangorache, s. ataku.
sangre, s. yawar.
sanguijuela, s. mapamari.
sapallo, tipo de calabaza, s. sapallu.
sapo (variedades), s. hampatu, huwin, ku-

nawaru, kuwa, kuwayu, lukarya, murintu, piripiri, tullumpa.


saquillo, s. tulu.
sarampin, s. muru-unkuy.
sarna, s. shikshi, isi, akwas.
satisfecho (de comer), adj. hunta, saksashka.
saturno, s. <**chimpu.
sauce, s. wayaw.
savia (de las plantas), s. llawsa.
saya, s. anaku, aksu; ponerse la saya: anakullikuy, aksullikuy.
secar, v. chakichina; la carne al sol: charkina.
secarse, v. ankuyana, chakirina, waurina.
sediento estar, v. upyanayana.
seducir, v. kuyachina.
segar, v. pitina, ichuna.
seguidamente, adv. kipa, kipalla.
seguir, v. katina; hacer seguir: katichina.
segundo, tiempo, s. <*tuylla. En lugar o espacio: ishkayniki.
seis, num. sukta.
seis cientos, num. sukta pachak, sukta
patsak.
seleccionado, -a, adj. aklla, akllashka.
seleccionar, v. akllana.
selva, s. sacha.
semana, s. <**sillkukis.
sembrado, adj. tarpushka.
sembrador, s. tarpuk.
sembrar, s. tarpuna.
semejante, adv. shina.
semejanza, s. rikchak.
sementera, s. chakra, tarpushka allpa.
semilla, s. muyu; cada en las sementeras:
chas.

sendero, s. an.
seno, s. chuchu.
sentar a los nios, v. chachichina.
sentarse, v. tiyarina; sentarse los nios:
chachina.
sealar, v. rikuchina, riksichina, shunkuna.
seor, s. yaya, hachi.
205

seorA

seora, s. mama.
seorita, adj. pasa, kuytsa; expresin cariosa dirigida a las seoritas: mamaku, payaku.

separar, v. chikanyachina, karuyachina.


septentrin, s. uraysuyu.
septiembre, s. <*kuya.
ser capaz de, v. atipana, ushana.
ser humano (hombre y mujer), s. runa.
ser, s. kak, vivo: kak, kawsak; ser fantstico: atsinku, chificha, chusulunku, chuyan,
ishkay umayuk waksa, sacharuna, supay,
uchutikan, walampariw, mama awaduna,
mama hataba.
ser, v. kana.
sereno, adj. kasilla.
serpiente, s. amaru, machakuy, mutulu,
pushllu, shinshin.
serrano, persona de la sierra, adj. sallka

runa.

servidor, adj. yana, yanapak; el que sirve


las comidas en las fiestas: rakik, awalahanu.
servir, v. yanapana; servir alimentos: karana.
sesenta, num. sukta chunka.
sesenta mil, num. sukta waranka.
seso, s. utku.
seta, s. kallampa.
setecientos, num. kanchis pachak, kanchis patsak.
setenta, num. kanchis chunka.
setenta mil, num. kanchis waranka.
si, adv. ari.
siega, tiempo de, s. kallchay pacha.
siembra, s. tarpuy.
siempre, adv. wiay, wiaypak, tukuy
pacha.
sien, s. <*wauna.
sierra, s. puna, sallka.
siete mil, num. kanchis waranka.
siete, num. kanchis.
siglo, adv. pachak-wata.
sigse, s. siksik.
silbar, v. hukipuna.
silenciarse, v. upallayana, chunyana.
silenciosamente, adv. upalla, chulunlla.
silla, s. tiyarina.
silvestre, adj. allpa, aya, purun, sacha, mapa.
similar, adv. shina.
sin gracia, adj. aminta, chamcha, chamuk,
206

hamlla.
sin motivo, adv. yankamanta.
sinuosidad, adj. kinku.
sirviente, adj. yana, yanapak.
sistema, s. llika; sistema solar: intipa ayllu.
sitio o lugar, s. <*tiyaskan; ceremonial:
pukara, waka.
soasar, v. ayampakuna.
sobar, v. kakuna.
soberano, s. apu, kapak.
sobra, s. puchu, sikiyashka.
sobrar, v. puchuna.
sobrepasar, v. yallina.
sobresalir, v. yallina, atina.
sobrio, adj. mayllik.
sociable, adj. maylla.
socorrer, v. yanapana.
soga, s. waska; soga delgada o soguilla:
kawchu; hacer sogas: kawchuy.
sol, s. inti; salir el sol: intiyay.
soldado, s. awka, awkak.
solear (el sol), v. intina.
solearse, v. mashana.
solicitado, adj. maashka.
solicitar, v. maana.
slido, adj. sinchi, kaspiyashka, rumiyashka.
solista, det. sapalla, shuklla.
solitario, pjaro, s. chiwillu.
sollozar, v. hikina, hikiyana.
solo, adj. sapalla.
soltar, v. kacharina.
sombra, s. llantu.
sombrero, s. muchiku.
sombrilla, s. <*achiwa.
sonar, v. <*unyay, rukyay), unyana, rukyana.
soador, s. muskuk.
soar, v. muskuna.
sopa, s. api.
soplar, v. pukuna; el espanto: tukana.
soplo de curacin, s. pukuy.
sordo, adj. rinri-illak, uparinri.
sorpresivamente, adv. haykamanta, kunkaymanta, zas.
sortija, s. shiwi.
sosegar, v. kasiyachina.
soso, adj. chamuk, chamcha, uku.
sostener, v. charina; lo que est por
caerse: kimina.

susto

soto, s. sutu.
suave, adj. kapya, utu, api.
suavecito, adv. hawalla, amuklla, apilla.
suavizar, v. utuna, apiyachina, amukyachina.

suavizarse, v. apiyana, kapyana, llampuna.


subir, v. sikana, wichayana; los precios o
costos: wichayana.
sbitamente, adv. haykamanta, kunkaymanta; zas.
succionar, v. chumkana, tsumkana.
suceder, v. tukuna.
sucio, adj. mapa, karka, tiklla.
sudar, v. humpina.
sudor, s. humpi.
suelo, s. pampa.
sueo de dormir, s. puuy; sueo de soar:
muskuy.
sufrimiento, s. llaki.
sufrir, v. llakina.
sujetar, con las manos, v. charina; sujetar
con las piernas: chankana; sujetar con los

brazos: ukllana.
suma, s. yapay.
sumar, v. yapana.
sumergirse, v. washaykuna.
superficial, adv. hawalla.
superficialmente, adv. hawalla, hawalla.
superior, adj. kurak; parte, adv. hanak.
supervisar, v. tukuyrikuna.
supervisor, s. tukuyrikuk.
suplicar, v. maana.
suponer, v. (<*watuy), watuna, waturina;
yuyana.
sur, (punto cardinal), s. hanansuyu; kullay

suyu.

surcar, v. wachuna, rawana.


surco, s. wachu, rawa; surcos muy apegados: wala.
suro, variedad de carrizo, s. suru.
sustantivo, s. shuti.
susto, s. manchay; que produce susto:
manchanayay; expresin de susto: mamallaw, yayawalla.

207

t
tabaco, s. sayri.
taita, s. yaya.
talar, v. kuchuna, waktana.
talega, s. wayaka.
talismn, s. para el amor: wakanki; el maz
de granos bicolor que se hallan durante la
cosecha: misha; utilizado en la caza y en la
pesca: piripiri.
tallo, s. tullu; tallo y hojas de maz seco:
kallcha, sarapanka; tallo de un racimo sin frutos: watu; tallo del racimo, extrado los frutos: chitus.
taln, s. tayku.
tambalear, v. sinkuna.
tambor, s. wankar; pequeo: tuntulli.
tamo, s. tamu.
tantear, v. llamkana, hawina.
tapa, s. killpana.
tapar, v. killpana.
tardarse, v. kaynana, kipayana, unayana.
tarde, la, adv. chishi.
tarea, s. ruray.
tartamudear, v. aklluna.
tartamudo, adj. akllu, tiyarpa.
tawantin suyu, las cuatro regiones del
rea inca, s. Tawantin suyu.
taxo, s. kullan, gulln, taksu.
teatro, s. (<*hawkaypata), hawtaypata.
techar, v. katana.
teja, s. sau.
tejer, v. awana.
tejido rstico, comn: awashka; tejido fino:
kumpi; de hojas de palmera: almayari, san.
tejn, mashu, wachi.
tela, s. pintu.
telar, s. awanakaspi.
telaraa, s. (<*urup llikan), urupa llika.
temtico, adj. paku.
temblar, v. chukchuna.
temblor de tierra, s. allpa chukchuy.
temer, tener miedo, v. manchana.
temor, s. manchay; expresin de temor:
208

alalay, mamallaw.
templo, s. wakawasi; apunchikwasi.
tender, v. mantana.
tener o sostener, v. charina; tener pena:
llakina; tener relaciones sexuales: upina, yumana, yukuna.
terminado, adj. pakta; tukurishka.
terminar, v. tukuchina.
terminarse, v. paktarina; tukurina.
terremoto, s. allpa chukchuy.
terreno, s. allpa; duro, estril, erosionado:
killin; pisoteado de animales: yata; terreno
baldo: purun.
terrn, s. kurpa; terrn de csped: champa.
testculo, s. lulun.
testimoniar, v. iina.
teta, s. chuchu.
tibio, adj. inlli, kunuklla.
tiempo, s. pacha; tiempo presente: kunan
pacha; tiempo pasado: awpa pacha, sarun
pacha, yallirik pacha; tiempo futuro: kipa pacha.

tienda, s. katuwasi.
tierno, adj. llullu.
tierra, s. allpa; lugar donde se vive: allpamama.
tierra, planeta, s. <*tiksimuyu.
tiesto, s. kallana.
tigre, s. uturunku.
tinaja, s. mawma.
tiniebla, adj. amsa, llantu.
tintura, s. tullpu.
to, s. hachi.
tipina, objeto para deshojar el maz durante
la cosecha, s. tipina.
tirar, v. shitana.
tiritar, por escalofros, v. chukchuna.
tiza, s. aspina, aspik.
tiznarse, v. kushniyana.
tizn, s. inta.
tocar, algn instrumento musical: takina;
tocar la quipa: kipana; alguna cosa: llamkana, hawina.

tutumA

tocte, s. tukti.
todava no, adv. manarak.
todava, adv. amarak; chayrak.
todo (s), det. tukuy, llampu.
toma, he aqu, exp. kayka.
tomar lquidos, v. upyana; algo con las
manos: hapina.
tonga, s. kukayu, kukawi.
tontear, v. muspana.
tonto, adj. muspa, upa.
torcer, v. kawchuna; torcer lana o hilo: kawpuna.
torcerse, v. wistuna; dislocarse: kiwina.
torcido, adj. wistu, winku.
torpe, adj. muspa, upa.
tortero para hilar, s. piruru.
trtola, s. urpi, tukurpilla.
tortuga, s. acutica: charapa; terrestre, s.
mutilun, tsawata; anfibio: yawati.
tos, s. uhu.
tosco, adj. paza, sakra, tsaka.
toser, v. uhuna.
tostado, s. kamcha.
tostar, v. kamchana.
totalidad, adv. tukuylla, llampu.
trabajador, s. llamkak.
trabajar, v. rurana, llamkana.
trabajo, s. llamkay, ruray; comunal, colectivo: minka; familiar: ayiy; trabajo recproco:
makipura, rantimpa.
traducir, v. tikrachina.
traer, v. apamuna, pushamuna; traer algo
en la boca: amullimuna.
tragar, v. millpuna.
trampa, s. tuklla, hapina, panwa, tikta.
tranquilizar, v. kasiyachina.
tranquilo, adj. kasilla.
transformacin, s. pachakuti.
transfor marse, v. tukuna.
transmitir la enfermedad zalipa, s.
zalipana.
transparente, adj. chuya, chuyalla.
transpirar, v. humpina.

trapo(s), s. llachapa.
trasladar, v. ashtana.
trasnocharse, v. pakarina.
traspasado maana, adv. kaya mincha.
trasquilar, v. rutuna.
travieso, adj. sayti, shillinkuk.
treinta, num. kimsa chunka.
tren, s. <**antatatis, antakuru.
trenza, s. (<*simpa); chimpa.
trenzar, v. (<*simpay); chimpana.
tres cientos, num. kimsa pachak, kimsa
patsak.
tres mil, num. kimsa waranka.
tres, num. kimsa.
trigo, s. triku, waa.
tripa(s), s. chunchulli.
triste, adj. kuyaylla, llakilla.
triturado, adj. chamka, chamkashka.
triturar, v. chamkana.
troje, s. (<*taqi), taki.
trompa, s. sinka.
trompetero, ave, s. yakami.
trompo, s. piruru, kushpi.
tronco, s. kullu, pulla, putu.
tropezar, v. itkana.
tropezarse, v. itkarina.
trotar, v. kallpana.
trozar, v. llakana, kiwina.
trueno, onom. kulun, tulun.
t, pron. kan.
tubrculo, s. <**allpapimuruk; tipo de tubrculo: papa, rakacha, apichu, iwa.
tubo, s. tutu.
tucn, s. kawpi, tumpiki.
tullido, adj. suchu.
tumba, s.- aya-utku; antigua: waka.
tumor, s. chupu.
tumulto, s. wayka.
tnica, especie de, s. kushma.
tupido, adj. kichki.
turbio, adj. lanta, sanku.
tusa, s. kurunta; sin choclo: wakuyashka.
tutuma, s. puru.

209

u
ubicar, v. churana.
ubre, s. chuchu.
ltimo, adv. puchukay, chupa; kunchu.
nico, adj. sapan, sapalla, shuklla; nica hija:
murushka ushushi; nico hijo, murushka churi.

unidad(es), s. shuk(kuna)
unin, s. tantachiy, tinkiy, tinkuy.
unir, v. tinkina, tinkuna, llutana.
universidad, s. hamutaywasi.

210

un(o), num. shuk.


untar, v. hawina, kakuna.
ua, s. sillu.
urano, planeta, s. <**tinkullpa.
urdir, v. awllina, allwina.
usado, adj. mawka, paya.
usted, pron. kan, kikin.
ustedes, pron. kankuna, kikinkuna.
tero, s. wawatiyana.

v
vaco, adj. chushak, illak.
vagina, s. rakakara, raka.
vagabundo, adj. yanka purik.
vago, adj. (<*qilla), killa.
vainas trilladas, como tamo, s. puchul,
puchuy.
valeroso, adj. sinchi.
valle, s. pampa.
valor en precio, s. chanin.
vmonos, exp. hakupashun, hakupashunchik.

vamos, exp. haku, hakuchik.


vapor, s. <*wapsi.
variedad, comp. sami.
varn, adj. kari.
vasija de barro (variedades), s.: puntu; de
barro para bebida: mukawa; tipo de jarra:
shila; grande: mawma.
vaso, s. (<*qiru), kiru; redondo de madera
de cuello largo: kaka.
vecino, adj. wasi mashi.
vegetal, s. yura.
vehculo, s. antawa, anta-shuntu, antawiwa.
veinte, num. ishkay chunka.
vejiga, s. ishpapuru.
vello, s. millma; vello axilar: kashuk millma;
vello pubiano masculino: ullu millma; vello
pubiano femenino: raka millma.
velludo, adj. millmasapa.
veloz, adj. pankalla, wayralla.
vena, s. anku, sirka.
venado, s. taruka, ushpitu, yamala.
vencer, v. atina.
vendaje, s. yapa.
vender, v. katuna.
veneno, s. miyu, hampi.
venerar, v. muchana.
venidero, l o lo que vendr, adv. shamuk.
venir, v. shamuna.
ventana, s. (<*tuqu), tuku.
ventura, s. kushi.
venus, planeta, s. <*chaska.

ver, v. rikuna, kawana.


verano, s. intipacha, usyay pacha.
verbo, s. willak; verbo auxiliar para expresar
onomatopeyas: nina.
verdad, adv. (<*chiqa), chika.
verdadero, adj. chiqallatak; kikin.
verde, color, adj. (<*qumir), kumir, waylla.
verduras, s. yuyu; verduras sancochadas:
hawcha.
vergenza, s. pinkay.
verruga, s. micha, mitsa, michamuyu,
chimpi.
verter, v. tallina.
vertical, adj. shayak, tsan.
vertiente, s. pukyu.
vestimenta, s. <* pacha; churana.
vestirse, v. <*pachallikuy; churarina.
va, s. an.
va lctea, s. <* mayu; kasa-anku, kasa an.
viajar, v. rina, illana.
vicua, s. wikua.
vida, s. kawsay.
vidrio, s. kispi.
vieja (animados), adj. paya, atupa; ruku;
para cosas: mawka.
viejo (animado, no animado), adj. ruku; para
objetos: mawka.
viento, s. wayra; fuerte: akapana.
vientre, s. wiksa.
viernes, s. <**haycha.
viga, s. (<*qiru), kiru.
vigilante, s. chapak; vigilante de la casa:
wasikamak.
viniente, s. shamuk.
violar, v. wakllichina.
virar, v. tikrana.
viruela, s. muru-unkuy.
viruta, adj. punzu.
viscoso, adj. llawsa.
vista, s. awi.
viuda, -o, adj. (<*ikma), wakcha.
vivienda, s. wasi; sin paredes, cubierta de
211

viviente

paja desde el asiento: chakiwasi.


viviente, s. kawsak.
vivir, v. kawsana.
volar, v. pawana, wampuna.
volcn, s. urku; en erupcin: nina urku.

212

voltear, v. tikrana, sinkuna.


volver, v. kutimuna, tikramuna, tikrana.
volverse en, transformarse, v. tukuna.
vomitar, v. <*kipnay; kuynana.
vulva, s. raka

y
ya, adv. a; ya mismo: alla.
yerba en general, s. kiwa; para teir: panti;
yerbas comestibles: yuyu.
yerno, s. masha.

yeso, s. isku.
yo, pron. uka.
yuca, s. lumu.

z
zapallo, s. sapallu, kitu.
zapato, s. ushuta.
zarcillos, s. rinriwarkuna.
zig-zag, adj. kinku; ir en zig-zag: kinkuy.
zonzo, adj. muspa, upa.

zorrillo, s. aas.
zumo, s. hilli; zumo del floripondio: warwar.
zurcir, v. sirana, chupana.
zurdo, -a, adj. lluki, ichuk.

213

ANEXOS

ANEXO 1

Trminos del qichwa general


Introduccin
El ttulo hace referencia a los trminos del qichwa general en uso en Per y Bolivia, que a su
vez han sido utilizados por EBI y ALKI, en el Ecuador, en los ltimos 10 aos.
La documentacin temprana de los siglos xvi y xvii, en lo que se refiere al qichwa simi muestra
el inters y necesidad de disponer de nuevos trminos qichwas que sealen significados religiosos, culturales y polticos. Al iniciar el siglo xx, en los pases qichwa hablantes se encuentran
esfuerzos de creacin de neologismos para referirse a categoras gramaticales; durante la segunda mitad de este siglo, sobre todo, en los procesos de EBI se presentan varios esfuerzos
para disponer de una nueva terminologa kichwa.
a) Siglos XVI-XVII
En estos siglos, en los vocabularios qichwas, se hallan alusiones a nuevos trminos o a extensiones semnticas que se adaptarn tanto por esfuerzos de los espaoles como de los mismos qichwas a los nuevos procesos comunicativos. En el mbito religioso espaol: Jesucristop
suyun, el cielo; qillqakta rikuy, leer; qillqa kipu, libro de cuentas; qillqata chantay, imprimir, etc.
En el mbito de los qichwas tenemos: machu capitu, capitn (Francisco Pizarro); hatun paqu,
caballo; paos con letras, libro; conversar con los paos con letras, leer, etc.
b) Primera mitad del Siglo XX
A inicios de este siglo, en la gramtica del qechwa boliviano de David Berrios (1904: 8, 20-21),
se hallan algunos trminos, por un lado, para referirse a ciertas categoras gramaticales como:
nombre, suti; pronombre, sutij rantin; verbo, rimai; participio, chayakej; adverbio, rimaiman tantakuj; partculas, rakina, tinkullina; interjecciones, huajyana. Por otro lado, se presentan nombres de los das (punchau/punchai, da) de la semana: killachau, lunes; atichau, martes;
koillurchau, mircoles; illapachau, jueves; chaskachau, viernes; kuichichau, sbado; intichau,
domingo. En stos se notan claramente traducciones sintctico-semnticas de la cultura latina
a la cultura qichwa.
c) Segunda mitad del Siglo XX
Durante la segunda mitad del siglo xx se aprecian varios esfuerzos en la creacin de neologismos que se ubican dentro de una serie de acontecimientos socio-polticos y culturales:
i) Contexto sociopoltico
El inters por atender a la educacin rural y campesina motivar las campaas de Educacin
y Alfabetizacin (III Curso de Formacin Nacional/CIEI, 1980-1982) hasta demandar la Educacin Bilinge Intercultural de forma institucionalizada (DINEIB: 1988) y su uso y produccin
correspondiente de materiales escritos en lenguas maternas, entre ellas, en el kichwa shimi.
ii) Instituciones
Casi en los ltimos 40 aos se han presentado varias entidades como: CIEI, Proyecto Macac
(luego Corporacin Macac), CEDIME, P. EBI-GTZ, DINEIB/ALKI, etc., todas ellas relaciona217

ANEXO 1

das con actividades de Educacin Bilinge, mediante la elaboracin de sus propios materiales en lenguas. Asimismo, algunos programas a nivel superior en Educacin Bilinge, se
han convertido en espacios para la creacin de nuevos trminos tcnicos de algunas reas
educativas a travs de la elaboracin de las tesinas o monografas (Universidad de
Cuenca/LAEB, Universidad Salesiana/PAC); algunos de aquellos materiales se han impreso
en revistas o en textos completos.
iii) Actores
Los encargados de la creacin de los neologismos son los mismos miembros de las instituciones arriba sealadas; adems, en dicho proceso, se ha requerido de la participacin de
la misma dirigencia indgena (Montaluisa, 1990: 166), de los tcnicos, asesores (DIPEIBSucumbos, 2007, Fausto Jara) o de la participacin de especialistas investigadores internacionales (Cerrn-Palomino y el equipo de Gabriel Cachimuel y Alberto Conejo, Pujil,
1994). En los ltimos tiempos, se hallan en este proceso los miembros del ALKI.

I
Procedimientos de creacin

Antecedentes
La revisin de los neologismos que se hallan en los diversos textos escolares ofrece pistas
acerca de los procedimientos desarrollados en cada una de las instituciones participantes. Por
lo general, se detectan esfuerzos aislados, empricos, sin conocimiento de los dems aportes
y un desconocimiento de la realidad de la lengua qichwa, de su historia total y territorial. Sin
embargo, en el Caimi ucanchic shimiyuc-panca (Montaluisa, 1982: 141) y en el ucanchic
shimi 1 (Montaluisa, 1989: 159-178), se sealan los caminos del qichwa para su desarrollo lingstico o Ingeniera Lingstica: 1) la reintroduccin (consulta a los ancianos y a los diccionarios antiguos); 2) generalizacin; 3) reencuentro con el significado original; 4) la
creatividad; 5) prstamos peruano-bolivianos; 6) prstamos del espaol y otras lenguas
(como ltimo recurso).
As, a partir de los aos 80s los materiales destinados a EBI-qichwa contienen trminos nuevos:
pachamanta yachacui, geografa; antashca micuna, comida enlatada; yachana-huasi, escuela;
aspic, lpiz, tiza (C..S-P, 1982). Quillcacatina, leer; uyariclla, vocal; upauyari, consonante (ucanchic shimi 1, 1989: 163). Pachapac shimi, adverbio de tiempo; paltai, gerundio; quillcana
panca, cuaderno; quiquin shuti, sustantivo propio (Serie pedaggica y didctica 9, 1993: 223229). Hay otras fuentes que han sido revisadas ligeramente como el lxico actvalizado espaol-qvechva (Ileana Almeida, 1992) o el lxico ampliado quichua-espaol, espaol-quichua
(Consuelo Ynez, 2007), que de cierta manera presentaran algunos procedimientos metalingsticos, aunque no siguiendo la composicin qichwa, etc.

218

ANEXO 1

II
Los Neologismos y KAMAK
El documento denominado Neologismos-ALKI, proporcionado por los representantes de la
DINEIB y KAMAK, se nos entreg el da martes 6 de mayo del 2008, en la oficinas de SEPDI,
y no llevaba los nombres de los autores o participantes, solo se mencion que era producto
elaborado por ALKI. Dicho texto contena aproximadamente 3077 trminos (a = 404, ch = 285,
h = 142, i = 115, k = 513, l = 54, ll = 24, m = 181, n = 24, = 20, p = 231, r = 124, s = 163, sh =
65, t = 135, ts = 67, u = 65, w = 251, y = 162, z = 42, zh= 10).
Este documento previamente se haba trabajado, revisado y discutido con los miembros de
KAMAK tanto en la Sierra, en Toril/Chimborazo, en el que se hallaban como coordinadores,
entre otros, Angel Ramrez, Bolvar Yantalema, Polivio Chaln, Mara Cunduri, etc., durante los
aos 2003, 2004 (informacin de Nieves Morocho, 21 de agosto, 2008, Quito), como en la Amazona. De igual manera, aquellos trminos se hallaban registrados en los kukayus pedaggicos
y en el nuevo diccionario kichwa (ALKI/Sucumbos, 2007), por ello se argumentaba que ya
estn publicados en textos de EIB y socializados desde hace mucho tiempo y por lo tanto, se
deben registrarlos o servir como base para los nuevos documentos.
Pero, en qu condiciones?, bajo qu formas?, o como qu se presentaban estos trminos
denominados neologismos ALKI?.
Despus de considerar los casos abajo expuestos, se ha decidido precisar el concepto de neologismo y slo los trminos que se acerquen a este criterio han sido dejados en aquel documento (proporcionado por DINEIB-KAMAK, mayo, 06, 2008), en un Apndice especial, para
una edicin posterior. Por lo tanto, solo algunos de aquellos trminos se registraron en la parte
del diccionario, como apndice 1; y otros ya se hallaban en la parte kichwa -castellano.
Concepto de Neologismo: Formacin o creacin de una palabra nueva; expresin nueva
que todava no se ha integrado al lenguaje coloquial. Las causas del neologismo pueden
ser: desarrollo de la ciencia, la tcnica, la cultura, poltica, etc..
A continuacin presentamos algunos casos en que varios trminos, en el documento primero
(ALKI), han sido considerados como neologismos. En ciertos casos, el trmino que se halla
entre parntesis y con el asterisco significa que tiene una reconstruccin o forma originaria posible (etimologa). La consideracin de los diversos casos que abajo presentamos se ha hecho
tomando como fuente el documento: Horizonte de Sentido y Mundo Histrico de los qichwas,
siglos xvi-xvii: reconstruccin lexical (Fabin Potos C.; Tesis de Maestra/Filosofa, PUCE,
Quito, 2008).
1. Trminos qichwas de los siglos xvi y xvii
Varios trminos que se hallan en diccionarios antiguos han sido tomados de ellos; y muchos, sin previa crtica y conocimiento de su forma original, su significado y su posible reconstruccin.
i) trminos antiguos
Chusna (<*chusa) acto pequeo.
Chusa, nariz pequeita.
219

ANEXO 1

Ipa, ta.
Sapsi, comn.
Tiksi (<*tiqsi) base, fundamento de origen.
Urpa, paloma.
Wakanki, amuleto.
Wallpay, crear.
Wayma, antiguo, antao (oto ?).
ii) Alteracin de formas y significados
Aka chinchay (<*aqu chinchay), cometa fugaz.
Amutakay (<*hamu-ta-ka-y), inteligencia.
Awkiy (<*ayqiy), huir.
Chupuyu (<*chupullu), tataranieto.
Chutkiy (<*desollar, pelar); desarrollar.
Ishun (<*usun), ciruela.
Waksi (<*wapsi), gas.
Warpay (<*warpiy), trinar.
iii) imprecisin de fuentes histricas
Hakikaylluski, primer mes del ao, Cristbal de Molina (cul de ellos ?, el cuzqueo o el almagrista ?).
Walak, dios de la agricultura (?).
2. Procesos de formacin lexical y sintctica
i) elementos formativos del qichwa
-cha: wiwacha, protozoario.
-ni (<*-i): yachayniyuk, instruido.
-wa (<*wawa), iuwa, molcula.
ii) Sustantivos concretos con infinitivo y
Amawllay ruray, laboratorio.
Chukay, bomba.
Kuchuyay, cuadra.
Pirwayay, maqueta.
iii) elementos formativos del castellano
-ku (<*-cu): chiliku, limn; chumpiku, cinta; iuku, tomo tantariku, subconjunto.
-laya: imalaya, diferente.
iv) trminos del castellano (antiguo y/o actual)
Almu, arroba.
Harsia, cabuya.
Kanchachani milka, cuadro estadstico.
Milga (<* amelga, mielga), cuadro.
Racha, buena suerte.
Rapay, desplumar.
220

ANEXO 1

Tayta, padre, pap.


Tisis, tuberculosis.
Tupay (<*topar), encontrar.
v) Acomodamiento forzoso
Ichanik yuyay, oraciones dubitativas (<* tunkiq yuyay).
niki-chik, ordenador: taptana nikichik (<*hich-ya-y, ordenar, disponer secuencialmente).
Killimsa rumi, carbn de piedra (<rumi killimsa ?).
3. Adopcin de trminos Per-bolivianos
i) Qichwa
Kutimuy, estar volviendo al mismo lugar.
Panay, hermana de hermano.
Ripuy, volver donde antes estuvo.
Tawa, cuatro.
Turay, hermano de hermana.
ii) Aymara
Achachlla (?), culto que rinden los aymaras.
Yatiri, sabio del pueblo colla.
4. Neologismos distorsionados bolivianos y ecuatorianos
Awaki, lunes (?).
Awkak / wamra, martes (?).
Chaska, viernes (Berros, 1904: 21).
Chillay, mircoles (?).
Inti, domingo (Berros, 1904: 21).
5. Expresiones de la cotidianidad
i) trminos simples
Achiklla, claro, claramente.
Chunkay, juego de azar.
Chushak, vaco.
Kupa, basura, etc.
ii) trminos compuestos
anay mayu, luna nueva.
Hatun kucha, mar (mamakucha).
hatun yaku, ro (<mayu).
Hatun rumi, piedra de gran tamao.
Kitian, calles.
Yuyu pallay, cosechar hortalizas.
221

ANEXO 1

6. Variantes fonticas como neologismos (el mismo significado)


Iariy (<*wia-ri-y), comenzar a crecer.
Tsakna (<*chaqna-), atadura.
Tsarki (<*charki), carne cecinada.
Tsini (<*chini), ortiga.
Tsukni (<*chuqni), lagaa, etc.
Zakra (<*saqra), spero.
Zala (<*challa), flaco.
7. UN CORPUS INICIAL
El corpus que se halla en el apndice presenta an problemas de delimitacin, pues de muchos
trminos se ignoran sus fuentes de origen. Esta situacin implica que en lo posterior se realice
una discusin, anlisis, reflexin, su correspondiente clasificacin. A continuacin presentamos
los trminos que de cierta manera se hallan vigentes en otras reas, tanto del Ecuador como
de Per y Bolivia; sealamos tambin que varios trminos de este apndice han sido recogidos
en el rea ecuatoriano y sealan ser vestigios de lenguas prekichwas y/o variantes de ste. Dichos trminos los insertamos para su correspondiente conocimiento y su posible utilizacin y
aplicacin en los procesos de EBI.

222

A
achakmi adj. bello, bonito.
achalak adj. esplndido.
achachlla s. culto que rendan los aymaras
a ciertos accidentes geogrficos.
achiwa s. sombrilla, paraguas.
achiy v. echar suertes con saliva en las
manos (I. A. Ataw).
achuray, v. dar porciones de carne.
aharway (?), s. langosta.
ahayu, s. alma (I. A. nuna).
akaktay, v. enlazar
akakuyay, v. proveer (defecar).
akalaw, interj. Qu pena! Qu lstima!
akallin, adj. magnfico.
akana, s. letrina, bacn, corral. Miel de las
abejas
akay, akakipay, s. xido metlico.
aki, s. suegra.
akilla, s. vaso de plata.
akituy, v. eructar, descomponer el estmago.
aknay, v. celebrar.
akta, s. garrapata.
aku chinchay, s. cometa fugaz. Diosa protectora del ganado salvaje en la mitologa.
akuy, adj. cuerpo muerto; malvado.
akyaniy, v. animar, alentar.
alli yachak, s. el que sabe, bien habituado.
allichakuy, v. pulir, afilar algo.
allichay, v. hacer bien a otro. 2 s. ornamento.
allikay, adj. bondad, afinidad, virtud, nobleza, distincin.
allikillkay, s. ortografa
allima, interj. Qu bueno!
allpa utuy, v. quebrantar terrones.
allpa utuyay, v. desterronarse.
amachak, s. protector.
amankay, s. sol del ocaso.
amaariy, v. acostumbrar.
amawtakay, s. sabidura
amawtay, s. ciencia
amishka, s. hasto, empalagoso.

amparu, s. ceja.
ancha, adv. muy, mucho.
ancha alli, exp. muy bueno.
anchiy, v. gemir con suspiro.
ankas umia, s. zafiro.
ankas llimpi, adj. azul claro.
ankaschay, adj. color cardenillo.
ankasyay, adj. azularse, volverse azul, teirse de azul.
ankaylli, s. eco.
anuka, s. alga. Sin. llayta.
anunya, s. variedad de oca.
aallaw, interj. Qu hermoso! Qu sabroso!.
aallay, interj. excelente.
aallu, s. hormiga pequea, plaga, insecto.
apachik, s, remitente, transportador.
apachikuk, s. conductor, transportador.
apachiy, v. hacer llevar, hacer cargar.
apakuk, s. transportador
apanakuy, s. interrelacin
apantin, s. gemelo.
aqay, v. hacer chicha, oxidar, enmohecer.
arinsay, v. alquilar, arrendar.
ariruma, s. nardo (planta).
ashuka, s. lobo marino.
atapara, s. cucaracha.
atillcha, s. dos cosas iguales, como dos
cereales.
atinay, v. entender.
atipa, s. victoria.
atipak, adj. victorioso, vencedor.
atipay, v. conquistar.
awankay, s. guila real.
awki mallku, s. buitre.
ayar, s. quinua silvestre.
ayrampu, s. grana (planta).
aysachiy, v. arar alrededor del terreno; recolectar papas; aporcar con la yunta.
aysariy, v. arrastrarse.
ayuy, v. cometer adulterio la mujer (vocablo
antiguo).

223

CH
chacha (>tsatsa) adj. bisabuelo, -a; tatarabuelo, -a.
chakana, s. tres estrellas que llaman las
tres Maras.
chakariy, s. cruzamiento.
chakay, v. cruzar un puente.
chakchu, s. el que tiene facilidad de palabra.
chakichishka, adj. seco, con el agua agotada.
chakmashka s. tierra virada con el azadn.
chakna s. atadura de pies y manos.
chaknashka adj. maniatado, amarrado.
chakpa, s. nio que nace de pie.
chaku, adj. cosa diferente, mal pronstico, vegetacin cortada para lea, sementera nueva.

chakwas, adj. viejas.


chala, s. ltimo hijo; 2. propina para los ayudantes en una cosecha; 3. cpsula vaca de
un proyectil.
challaku, s. ceremonia de inauguracin de
una casa; playa (?).
challana, s. hisopo.
challpuy, v. sumergir, empapar, baar.
chama pacha (?), s. fase, poca de oscuridad anterior a la creacin del mundo.
charkiriy v. marchitarse.
chanichiy, v. valorar.
chantashka pillu, s. guirnaldas.
chapipay, v. desoldar, desunir.
chapiy, v. soldar, fundir.
chapu, s. mezcla de harina con azcar,
leche y caldo.
chapuriy, s. combinacin
chaska, s. Venus, lucero, estrella; crespo,
encrespado.
chaska chuki, s. lanza con bolas usada
por los caaris.
chatay, v. denunciar, inculpar, delatar.
chawpi yunka, s. tierra subtropical
chawpichay, v. medir, estar a la mitad, intercalar, mediar.
chayachinakuriy, v. acertar, llevar de un
224

lugar a otro, repartirse entre s.


chayanta, s. estao.
chayashka, s. alimento cocido y sazonado.
chaylla an, exp. No hay ms que ese camino, existe solo eso.
chaylla, exp. Eso basta.
chaymantapacha, expr. desde entonces,
desde ese momento.
chaynik, prep. Hacia all.
chaynikllamanta, prep. desde all.
chaya, s. jilguero.
chayay, v. concluir.
chaypaktak, exp. por eso.
chayshi, pron. eso dice que es, as razonando.
chichi kuri, adj. oro en polvo.
chik s. odio, aborrecimiento.
chika, det. tamao.
chikanchiy, v. diferenciar.
chikanyachishka, adj. separado, clasificado, apartado.
chikullu, s. ruiseor.
chimpachiy, v. hacer pasar al otro lado.
chinchi, s. desayuno.
chiniriy v. ortigarse.
chinishka adj. ortigado.
chirakru, s. llantn.
chiriyachiy, v. poner a orear alguna cosa.
chiyasapa adj. liendroso.
chiyay v. enliendrar.
chuknisapa adj. lagaoso.
chuknishka adj. con lagaas.
chukniy v. producir lagaa.
chumal, s. humita.
chuu, s, pimiento, tubrculo. 2 adj. deshidratado.
chupilla, s. vagina, rgano genital femenino.
churu kiki, s. pichn de trtola pequea.
churuta, s. trtola.
chusa, s. nariz pequea.
chutarik, s. elasticidad.
chuyniy, v. zumbar en el odo.

haki, s. loro.
hakikaylluski (?), s. primer mes del ao (ver-

ichma, s. color extrado de un vegetal, tierra


amarilla, cal de mercurio de color carmes
usado por las mujeres como afeite; azogue;
enfermedad del trigo.
ichmay, v. teirse el rostro con achiote.
illuy, v. cavar, profundizar, ahondar.
imak, s. dato.
imilla, s. mujer joven, nia, adolescente,
muchacha.
inka mikuy, s. comida del inca.
inka muchay, s. visita del inca al templo
oratorio.
inka puncha, s. (?) dcimo da de la semana kichwa.
inka umachay, s. proclamacin del inca.
inkil, s. flor; jardn.
inti chillay, s. astro de primera magnitud.
inti llika, s. sistema solar.
inti puriy, s. el caminar del sol.
inti wachi, s. insolacin.
inti wauynin, s. eclipse solar.
inti wata, s. ao solar, milenio, calendario,
reloj solar.
inti yaykuna, s. poniente, occidente,
oeste.
inti yaykuy, v. ponerse el sol.
inti watay, v. determinar la posicin solar.
2 s. posicin solar.
ipa, s. ta materna, ta paterna; suegra; cuada.
ipa (?), s. gara, llovizna.
ipa, caa de Guayaquil.
ipala, s. ta abuela.
iwila, s. shampoo natural (planta).

sin del cronista Cristbal de Molina, cul de ellos?).

hallalan kiru, s. muela.


hallpa, s. insecto pequeo que irrita la piel de

las personas.

hamka, adj. cojo, maz tostado semi crudo.


hampa, s. tabla.
hamuy, adj. modo.
hapinakuy, s. rivalidad, emulacin. 2 v. rivalizar, emular.
hapi uu, s. duende, fantasma de la mitologa colla.
haplla, adj. iracundo, atrevido, descorts.
hapta, s. medida, cantidad contenida entre
las dos manos juntas.
hatun kahas, s. montaa grande.
hatun kucha, s. mar.
hatun urku, s. loma.
hatun yaku, s. ro.
hatunyachiy, v, alargar, hacer grande, ensanchar, estirar.
hawa pacha, s. espacio exterior al planeta

Tierra.

hawa shimi, s. idioma extranjero.


hawayachiy, v. hacer ascender.
hawayay, v. subir, ascender.
hawi, s. cntaro de chicha, pomada, aceite.
2 adj. arrugado, marchito, seco, sucio.
hawka, s. diversin.
hawkay, adj. cmodo.
hawri, s. cereales tostados y ligeramente
carbonizados.
hayakin, s. gran espritu.
hayma, s. ayuda, servicio, favor.
haytak, s. arador, el que usa la taklla.
hillaysapa, adj. ferroso.
hiwiy, v. consumir, acabar, mermar.
hukuchiy, v. remojar, humedecer.
hullki, s. renacuajo.
hunichiy, s. comprometer.
hui (?), s. consenso, aprobacin, asentimiento.
huikuy, s. obediencia.
huukuy, s. congregacin.

225

K
kacha, s. mensajero.
kachacha, s. centella.
kachakuy, v. estar enviando un mensaje.
kacharichiy, v. relajarse, soltarse, zafarse.
kacharishka, adj. libre.
kachay, s. mensaje.
kachi illak, adj. sin sal.
kachi chakra, s. salinas, minas de sal.
kachichaska, s. cosa salada.
kachichay, v. salar.
kachi churana, s. salero.
kachiyashka, adj. convertido en sal.
kachiyay, v. convertirse en sal.
kachka, s. piedra de amolar.
kachkay, v. roer un hueso.
kahas, s. nudos de una cordillera.
kahaskancha, s. cordillera.
kakcha s. fruta. Sin. wayu.
kaki, s. herencia. 2 s, quijada, mandbula.
kaklla, s. mejilla.
kakniyay, v. tronar, estallar, reventar.
kallchay pacha, s. tiempo de cosecha.
kallma, s. tallo, rama pequea. 2 v. accin
y efecto de podar las plantas.
kallmay, s. ramificacin . 2 v. podar, desgajar.
kallpanchay, v. reforzar, fortalecer, potenciar.
kanipu, s. plancha de oro, diadema de plata
usada por los miembros de la realeza inca.
kankan, s. viento que levanta polvo.
kantsa, s. pncreas.
kapak, s. real.
kapak ayllu, s. familia real.
kapak mama, s. matrona.
kapak an, s. camino real.
kapak yawar, s. sangre real.
kapakchay, v. hacer a otra persona grande
o poderosa.
kapakkiy, pron. mi supremo seor.
kapak raymi, s. fiesta solemne del solsticio de invierno.
kapak tuta, s. nochebuena.
kapak wasi, s. casa real, palacio.
kaparichiy, v. hacer gritar.
kapisayu, s. poncho alargado y entero.
226

karaywa, s. lagartija.
karpana, s. regadora, canal de riego.
karpay, v. regar.
karwayay, v. marchitarse.
kashil, s. franjas de tierra con diferentes
sembros.
kasikay, s. paz.
kasi kispilla, adj. sano y salvo.
kaskuriy, v. rumiar.
katana, s. cobertor, cobija.
kawata, adj. color turquesa.
kawchi rumi, s. pedernal.
kawsachiy, v. dar vida, alimentar.
kayachiy, v. convocar.
kaya mincha, adv. algn da, un da de estos.
kay chika, adj. de este tamao.
kaynachiy, v. detener, demorar.
kayra, s. rana.
kay shuk, adv. lo dems.
kayyuk adj. dueo de algo.
kichipra s. prpado. Sin. kichimra.
kichipta s. pestaa.
kichirpa s. ceja.
killay s. acero.
killin adj. tierra dura, erosionada, no cultivable.
kimchay v. cerrar los ojos, parpadear, guiar.
kimikuy v. arrimarse, inclinarse, acercarse,
aproximarse.
kipcha s. hgado. Sin. kukupi.
kishpina s. refugio.
kuk s. el que da.
kukan, s. pechuga de ave.
kulli, adj. colorado.
kulli sara s. maz colorado.
kullka s. depsito.
kullku adj. jorobado.
kullku adj. tronco, tabla.
kulluk adj. estril.
kultacha s. piquero de patas azules.
kumir s. verdura o vegetal lozano, fruto inmaduro; verde.
kunka warku s. collares.
kunuk yaku s. agua termal.
kuruyashka adj. lleno de gusanos.

kuskuy v. matizar.
kutana s. molino.
kutimpay v. responder, contestar.
kutipa s. segundo aporque de papas, segundo deshierbe del maz.
kutiy v. volver al mismo lugar.
kutuy v. aporcar. 2 v. cortar para hacer pequeo.

L
laha, s. grieta o hendidura, de la tierra.
laya s. tipo clase, variedad.
layan (?), s. sauco.
luychu s. venado pequeo.

LL
llukllay s. inundacin, aluvin, avalancha.
llukllay pacha, s. tiempo de diluvio.
lluku s. red pequea para atrapar conejos.
llumpak s. pureza, limpieza.
llushpi s. deslizamiento.
llutu s. verdolaga. 2 s. sombrero viejo. 3 s.
canto de la perdiz que anuncia lluvia con granizo.

M
makanakuk, adj. guerrero, soldado, peleador.
makimaachiy s. colaboracin mutual.
makma adj. vividor, irresponsable.
mallki s. cuerpos momificados de los antepasados.
mallki mallki s. bosque. Sin. sacha.
mallki panka s. hojas.
mallkiy v. volver a plantar rboles.
mamantin s. madre e hijo.
mamawishina s. cucharn de madera.
manarakchu exp. Todava no?.
manatak exp. de ningn modo, en ningn
caso, tampoco.
manu s. deuda.

manyalla adv. Cerca, a cierta distancia.


maashka s. cosa prestada.
markalliy v. abrazar.
masana s. cordel para tender la ropa.
mashikay, s. amistad (I.A.).
mashipurariy s. relacin mutua.
mayhatun adj. macro.
maymampash expr. a donde quiera.
maynikpi prep. hacia que parte est?.
may mutsuriy s. necesidad extrema.
may pachaman pron. hacia que tiempo vamos?
may pachapipash exp. en todas partes, en
cualquier tiempo.
maytak pron. qu es de ello?.
mika s. plato de madera.
mikuchiy v. hacer comer, dar de comer.
minchakama expr. hasta una prxima ocasin.
mirachik s. reproductor.
mirak s. el que multiplica.
mirariy v. aumentar, reproducir. Sin. miray.
mirashka, adj. lo multiplicado, lo reproducido.
mishanakuy s. competencia. 2 v. competir, apostar.
mishki shimi adj. lisonjero, zalamero.
miyuchiy v. contaminar.
munachay v. amar platnicamente.
muspariy v. disvariar.
mutsurik adj. til.
mutsuriy s. necesidad.
mutsuypa s. utilidad.

N
naya s. deseo, anhelo. 2 adj. mal agero.
nayay v. desear, querer, tener ganas (junto
a races verbales).
nikpika exp. es decir.
nina wachi s. chispa de la candela.

ukapa yuyaymanta exp.de mi consideracin.


utuyachiy v. ablandar.
227

pacha tupuy s. medida de tiempo.


pachamamapi tiyakkuna s. recursos
naturales.
pallka an s. bifurcacin o divisin de caminos.
panay s. prima.
panka allpa s. terreno virgen apto para
sembrar.
pankalla adj. fcil, liviano, frgil.
pankayay v. accin de nacer o brotar hojas
de una planta.
parku yaku s. agua de regado.
patma s. mitad, parte.
pichkalla adj. solamente cinco.
pi pitak pron. quin es?.
pishi pron. quin ser?. Alguien debe ser.
pishimuy v. tardar.
pishkalla s. maz o cereales tostados.
pistaku adj, el que mata, asesino.
pitak pron. quin es?.
pitiku s. bocado. Sin. pitiwa.
pitita s. departamento, alcoba.
pituk s. el que disuelve la harina.
pituy v. comer la harina de maz tostado y
molido. 2 v. solicitar, procurar.
pukaray v. fortalecer.
puputi s. cordn umbilical.
purik s. caminante, viajero.
puskuchiy v. hacer fermentar.
puyu awi s. cataratas o nubes de los ojos.

rakinakuy s. distribucin.
rakuyay v. engrosar, volverse voluminoso
un objeto cilndrico.
ransiw llakta s. pas cuyos habitantes son
de fenotipo anglosajn.
rantimpa s. ayuda mutua.
rantimpay v. intercambiar.
rasuyay v. congelarse o solidificarse el
agua.
raymi pampa s. plaza pblica donde se realizan festividades.
riksichiy v. mostrar, presentar.
riksinakuy v. conocerse mutuamente.
rikuchik s. indicador.
rikurayay v. cuidar. Sin. kamay.
rikurichiy v.hacer aparecer.
rimanakuy v. dialogar, conversar.
ripuy v. volver donde antes se estuvo.
rumiyay v. empedrar, adoquinar, enlosar.
2 v. endurecer, cuajar.
runku s. cesto.
rurak s. el que hace, autor.
rurana allpa s. terreno productivo.
ruranalla adj. fcil de hacer.
rutuchiy v. cortar el pelo; 2. s. ceremonia
del primer corte de pelo de un nio.

228

SH

sakinakuy v. apartarse uno de otro.


sallka s. pramo, sierra.
samana puncha s. da feriado.
samaykuy v. dar el aliento o la respiracin
a alguien en la cara.
sanampa s. signo, seal, indicio. 2 s. seal
de ruta.
sanka s. gangoso.
sankuyay v. hacerse espeso un lquido.
sau allpa s. barro para hacer objetos de
loza.
saparu s. canasto.
sapichakuy v. enraizar.
sapiy v. enraizar, echar raz.
sapsi adj. caracterstico, comn, ordinario.
sarupayay v. pisar con frecuencia.
sasa adj. difcil, spero.
sasa an adj. camino difcil, spero.
sasayay v. volverse difcil.
sawintu s. rbol y fruta de guayaba.
sawka s. algo que es motivo de burla.
sawkapayay v. hacer burla de otra persona.
saywashka adj. limitado.
sikana s. peldao, grada.
sikina s. instrumento para rayar.
sipuyariy v. arrugarse.
sipuyashka adj. arrugado.
sisa chantashka s. ramillete de flores.
sisak s. inflorescencia.
sumakchay v. hermosear.
sumaychay v. respetar.
suntu s. montn.
suntur wasi s. casa construida a manera
de una pirmide.
suri s. avestruz, and.
suti adj. visibilidad clara.

shinapi conj. entonces, por lo tanto.


shinapika adv. luego, despus. Sin. kipata.
shutuchiy v. derramar un lquido gota a gota.

T
takarpu s. estaca, clavo.
takataka s. platero.
tantalla adj. juntos.
tantarinakuy s. asamblea.
tantariy s. unin, conexin enlace.
tikpay v. desgranar.
tiksi s. base, fundamento, origen.
tiksimanta adv. desde el principio, originalmente, radicalmente.
tiksimuyu s. todo el mundo, el planeta tierra.
tinki adj. par de cosas iguales.
tinkinakuy v. unirse por parejas, copular,
aparearse.
tiray v. arrancar una planta.
tispiy v. pellizcar.
tuki adj. inquieto.
tupa s. hoja menuda de coca. (nombre de
un rey inca).
turay s. primo.

U
uchillayachiy v. reducir.
uchpay v. convertirse en ceniza.
ukururu s. berro.
umia s. piedra preciosa. Diosa de la antigua ciudad de Jocay, hoy Manta en la provincia de Manab.
uray pacha s. una de las tres regiones en
la cosmovisin kichwa.
urpa s. paloma. Sin. kukuli.
usnu s. altar con forma de silla de piedra.
uypa s. plomada, nivel. 2 s. instrumento de
construccin. Sin. wipachi.
229

W
wakamayu s. papagayo americano.
wakanki s. talismn, amuleto.
wakman adv. all.
waklli s. crisis.
wakta tullu s. costilla.
waluk s. tierno.
waluk sara s. maz tierno.
wallak s. sapo.
wallpak s. creador, hacedor, inventor.
wallpay s. creatividad, formacin. 2 v.
crear, producir, formar, inventar.
waminka s. veterano, soldado de historias
legendarias.
waminkay s. fortaleza, destreza.
wampu s. embarcacin, barco.
wampuru s. calabaza.
wampuy s. navegacin; natacin.
wanachay v. escarmenta, castigar, reprender.
wanwa s. zancudo. 2 adv. vaco, sin huella
(usado para cosas).
wapsiy v. evaporarse, emanar vapor.
waralli s. calzoncillo, ropa interior de hombre.
warku s. balanza.
washa kunka s. nuca.
washapura exp. en fila, en hilera.
washa rimay s. murmuracin, habladura
a las espaldas de alguien.
washa tullu s. espinazo, espalda; columna vertebral.
waspiti s. aguardiente, trago.
watantin adv. anualmente, todos los aos.
wawakay s. niez, infancia.
waylluy v. amar tiernamente.
wayma adv. antiguo, el tiempo de antao.
wayrachiy v. aventar los cereales cuando
se est trillando.
wayta s. ramillete, plumaje que traen algunos hombres como corona.
waytampu s. abridor, variedad de durazno.
wayu s. fruta. Sin. kakcha.
wichuy v. tirar, botar algo.
wiksuy v. torcerse, inclinarse.
willapuk s. abogado.
willka s. rito. 2 adj. sagrado, divino. 3 sust.
230

nieto, bisnieto. (I. A. churipawan).


willkay v. adorar, venerar.
wiariy v. desarrollar, empezar a crecer.
wiaylla adv. siempre, continuamente,
perfectamente, eternamente. 2 adj. normal.
wiay mita adv. tiempo eterno, infinito.
wiay pacha adv. tiempo de crecimiento.
wiaypak adv. eterno, para siempre.
wipachi s. plomada, nivel. 2 s. instrumento
de construccin. Sin. uypa.
wishaku s. cucharada.

Y
yachapayay v. remedar, imitar.
yachashka s. costumbre, norma.
yaku kucha s. charco.
yakuku kuska s. lugar donde el agua es
profunda.
yakunayay v. tener sed.
yakuyashka adj. lquido.
yallikuy v. ocurrir.
yamki (?) adj. noble.
yamur s. variedad de chicha elaborada con
cinco variedades de maz.
yanapanakuy v. ayudarse, auxiliarse mutuamente.
yanapayay v. solidarizarse.
yankiy v. cambiar, realizar trueque (I. A.)
yawyay v. menoscabar, deteriorar, menguar, decrecer.
yuyun s. placenta, secundinas.

ANEXO 2

Algunos argumentos a favor sobre el infinitivo y


en el qichwa del Ecuador

Introduccin
Este es el Documento discutido el da martes 06 de mayo, 2008, en las oficinas de SEPDI mediante la participacin de representantes de la DINEIb, ALKI, Universidades, Punto de Encuentros Interculturales, escuelas de Kichwa y otros estudiosos sobre la lengua y cultura kichwa.
Presentaremos algunos argumentos pertinentes para registrar en el Diccionario Escolar Intercultural Bilinge, como entrada lexical, el verbo bajo la forma del infinitivo y.
Entre los argumentos tenemos: 1) tomar en cuenta la definicin de infinitivo; 2) lo histrico-filolgico; 3) la forma histrica de registrar las entradas verbales en los siglos XVI-XVII, XVIII y
XX; 4) lo lingstico-filosfico en los procesos de formacin nominal; 5) lo actual-sincrnico y/o
transdialectolgico; 6) los argumentos pedaggico-productivos y de discriminacin semntica;
y, 7) los argumentos polticos, etc.
1. Definicin
El infinitivo es una forma nominal de actualidad, llamado tambin presente de infinitivo (que
en el caso del castellano coincide con ar, -er e ir: amar, temer, vivir).
En los procesos de derivacin, el infinitivo sirve para formar los sustantivos abstractos, por lo
que, entre la forma del infinitivo y la forma del sustantivo abstracto se presenta una especie de
identidad semntica (a veces, tambin formalmente, caso del trmino el ser).
El sustantivo o nombre abstracto seala fenmenos y propiedades como: pensamiento, amistad, muerte, viaje En el qichwa se expresa bajo la forma: yuyay, mashikay, wauy, puriy (respectivamente).
2. Criterio histrico-filolgico
En el caso del qichwa general, para saber si la forma del infinitivo se halla emparentado semntica y formalmente con el sustantivo abstracto, revisemos brevemente cmo se lo presenta
en los primeros documentos:
i) forma infinitivo y
Los textos antiguos hacen referencia a la forma del infinitivo como y:
Kcuyapai, adorar, hamutai, reflexionar (cfr. Fernando de Avendao, en sus Sermones en la
lengua Chinchaisuyu, 1648). Y el kichwa ecuatorioano se halla emparentado con esta rama.
ii) Nombre abstracto con y
Los primeros documentos que tratan de la estructura sintctica y semntica del qichwa (siglos xvi-xvii) aluden al nombre abstracto de la siguiente forma:
231

ANEXO 2

Micui alli, comer es bueno (Domingo de Santo Toms, 1560, cap. Nono).
Yachayca allim, saber es bueno (Diego de Torres Rubio, 1603: 63).
Los cuatro ejemplos arriba expuestos: kcuyapai, hamutai, micui, yachay que sealan el infinitivo y el nombre abstracto se hallan marcados por *-y.
3. Distintas formas para las entradas de los distintos verbos en su historia lexicogrfica
a) Siglos xvi-xvii
La forma de la entrada de los verbos en los diccionarios qichwas de la poca clsica (siglos
xvi-xvii) se registra bajo las tres primeras formas verbales personales conjugadas en presente
de indicativo, segn la poca y el autor; y a su vez considerando el tipo de verbos: acccin y
cosas. El primer tipo se refiere a hechos humanos; el segundo, a actos de la naturaleza, cosas
que no hablan.
i) Domingo de Santo Toms
En este autor, en su vocabulario (1560: 8-9) las entradas relacionadas con los verbos se
presentan en primera y segunda para formas personales; y en tercera persona, para acontecimientos u obras de la naturaleza (aunque seala que por conformidad los pondr como
los dems):
micuni, micungui, comer.
llover, parani, gui.
indi yaycun, sol ponerse.
ii) Despus del Tercer Concilio Limense de 1582
Una vez que en este Concilio se decretaron una serie de normas sobre el uso de la escritura,
elaboracin de artes y vocabvlarios y la traduccin de varios textos al qichwa, los siguientes vocabularios presentan dos formas: primera persona de indicativo para actos humanos;
y tercera persona para actos de la naturaleza:
Rimani, hablar.
puyun, haber nubes.
b) Durante el siglo xviii, en la Provincia de Quito
i) Padre Toms Nieto Polo del guila (1753)
Esta misma forma (siglos anteriores) se mantiene en la gramtica del Padre Toms Nieto
Polo (1753), el verbo se presenta en primera y en segunda persona: cuiani, cuiangui, amar.
ii) Gramtica Colonial del Quichua del Ecuador (mediados de siglo xviii)
Cosa similar se halla en la Gramtica Colonial del Quichua del Ecuador (siglo xviii).
iii) Annimo de Praga (fines del siglo xviii)
En el Annimo de Praga, segn se cree que es de fines del siglo xviii, se halla igual forma:
huauni, morir, cani/cangui, ser.

232

ANEXO 2

iv) Juan de Velasco (1787)


En el vocabulario de Juan de Velasco, de 1787, tenemos la misma tradicin de los siglos
anteriores:
Purini, andar.
Chisiyan, anochecer.
c) Textos del siglo XX ( fines del siglo xix e inicios del xx)
Los textos relacionados con el qichwa ecuatoriano de fines del siglo XIX e inicios del XX, presentan varias alternativas, cronolgicamente tenemos:
i) Julio Paris, 1982
Con un infinitivo en i: rurrai tucuni, puedo hacerlo. Con un infinitivo con na: purinata tucushcani, he tenido que andar (Julio Paris, 1982: 26). Pero las entradas lexicales de los verbos
lo hace con na:
ricuna, ver.
runduna, granizar.
ii) Luis Cordero, 1895
Luis Cordero (1895: xviii-xixx) menciona la slaba na del infinitivo. Que no es conjugado en
la primera persona como tantas obras: cana, ser, estar, haber.
iii) Juan Manuel Grimm, 1896
Por su parte, Juan Manuel Grimm (1896:10), seala el Infinitivo, Cuya-i, amar (o amor). Ms
adelante (pg. 14) menciona: el presente de infinitivo sirve como sustantivo abstracto: causai
(vivir), o vida.
Paita chungaita amaircani, le prohib jugar [a l] (pg. 24).
El futuro de infinitivo, como sustantivo [concreto], sirve para expresar el instrumento con que
se ejecuta la accin del verbo, tambin el lugar donde se la hace (pg. 24):
Pichana, barrer y la escoba.
Tiyana, estar sentando y el asiento.
iv) Manuel Guzmn, S. I., 1920
Manuel Guzmn, S. I. (1920: 19-20), refiere: las gramticas slo dan al presente de infinitivo
la terminacin en na cmo la nica; mas esto no es exacto, unos terminan en ai, otros en ui,
otros en ri(i) y algunos en na. Ejemplos: Rurai tucungui, podrs hacer.
Quillcai callari(i) comienza [t] a escribir.
Samai tiari(i), sintate a descansar.
Puui siriri(i), acustate a dormir.
Pedro mana apari(i) tukunchu, Pedro no puede cargar.
La palabra que termina en na puede ser nombre como pichana, escoba; puede ser verbo
como pichanallami, es fcil de barrer [adverbio], puede ser participio de futuro: pichanami
cangui, teneis que barrer.

233

ANEXO 2

d) Textos del siglo xx (segunda mitad del siglo xx-actualidad)


i) con -na
Los textos de la segunda mitad del siglo XX, sobre el qichwa ecuatoriano presentan la forma
infinitiva con na como la nica (similar a la forma del aymara (-na/-a), a primera vista parecera ser una forma arbitraria y parcializada. Ejemplos de algunos diccionarios que portan
dicha marca son: Louisa Stark (1977), Caimi ucanchic shimiyuc-panca (1982); Ileana Almeida (1992); Sisayacuc Shimipanpa (1996); Jos Caiza (2005), etc.
ii) alternancias con y/-na
En el diccionario Kimsaniki shimiyuk-panka, de 1998, en cuya elaboracin participaron personas representantes de varias instituciones como: CONAIE (Luis de la Torre), MEC/ DINEIB
(Alberto Conejo A.), Universidad de Cuenca/LAEB (Fabin Potos) y CONPLADEIN (Anita
Chvez), se tomaron en cuenta diversos criterios: lingsticos, histricos, polidialectales, polticos y pedaggicos para utilizar las formas del infinitivo verbal con y y con na en la entrada de las microestructuras del diccionario. Ejemplos:
Puri-y/-na, caminar.
Chari-y/-na, sostener, sujetar.
iii) Nueva propuesta con -y
En el ao 2004, en el Diccionario Quri Qinti, luego de sistematizar varios materiales lexicogrficos sobre el qichwa ecuatoriano de los ltimos 60 aos del siglo xx, atendiendo a diversas razones (pg. x) se opt como forma de entrada lexical del infinitivo mediante y:
Puriy, caminar.
Rikuy, mirar.
Kallpay, correr, etc.
Igual propuesta (infinitivo con y) presenta el diccionario Shimiyukkamu (2007) realizado
bajo el equipo y supervisin de la Academia de la Lengua Kichwa del Ecuador y de la DINEIB
(Bernardo Chango, Jos Caiza, Alberto Conejo y otros).
4. Criterio lingstico-filosfico
En la definicin (1) hemos sealado que el infinitivo se relaciona semnticamente con el sustantivo abstracto, y en el caso del qichwa, ambos se identifican formalmente:
kawsay, vivir/vida.
wauy, morir/muerte.
unquy, enfermarse/enfermedad.
kusikuy, alegrarse/alegra, etc.
Desde la concepcin temporal, el infinitivo se refiere al tiempo presente, es actualizacin plena.,
esto se nota con claridad en los procesos de formacin y de frases nominales:
Marca
-shka:
-na:
-y:

234

tiempo
frase
glosa
pasado:
shamushka masikuna, amigos que han venido.
futuro:
shamuna mashikuna, amigos que vendrn.
actualidad/presente: shamuy, venir

ANEXO 2

La marca del infinitivo de presente -y junto a la raz del verbo kay, ser permite formar nuevos
trminos de contenido abstracto:
Runa, persona
Mashi, amigo
Yuraq, color blanco

runakay, humanidad.
mashikay, amistad.
yuraqkay, blancura, etc.

5. Criterios sincrnico y transdialectolgico


Los diccionarios actuales que recogen muestras de distintas variedades del quechua general
de Colombia (Francisco Tandioy, 1997), Per (Cerrn-Palomino, 1994), Bolivia (Jess Lara,
1991), Argentina (Jorge Alderetes, 1995), Ecuador (ALKI, 2007) presentan la forma del infinitivo
con y.
Toda esta realidad y evidencia lingstica ayudara a unificar las formas del lenguaje a nivel escrito como herencia de una misma raz histrica y en su conjunto cultural y poltico (ver punto
7).
6. Criterios pedaggicos
a) Acerca de los distintos tipos de verbos
En el qichwa general tenemos dos tipos de verbos: regulares e irregulares. Estos ltimos no
presentan una forma ntida de infinitivo. Y en el caso de sealar la raz verbal, sta quedara en
vocal y sin su forma infinitiva respectiva para registrarlo en el diccionario, por lo que se los debera registrar en forma sintctica-conjugada:
Singular
Haku
Hala
Shay

plural
hakuchik
halachik
shaychik.

b) distincin entre nombres concretos y abstractos


i) nombre concreto
Luis O. Montaluisa Ch. (talleres de Lexicografa Quichua, LAEB/Cuenca, febrero de 1994;
comunicacin personal, diciembre 2007), expresa que esta forma (-na) se la debe utilizar
expresamente para sustantivos concretos:
chiriyachina, refrigeradora.
rasuyachina, congeladora.
pichana, escoba, etc.
ii) nombre abstracto
La forma del sustantivo abstracto, es comn y corriente en toda el rea del qichwa general
(Colombia-Argentina) hallarlo bajo la forma de y:
Unquy, enfermedad
Wauy, muerte
Kawsay, vida
Kusikuy, alegra, etc

235

ANEXO 2

c) Acerca de la forma del infinitivo actual, en el rea ecuatoriana


En el rea ecuatoriana actual, tanto a nivel oral como escrito, la forma y como marca de infinitivo, se manifiesta en determinados contextos y estructuras sintcticas con los verbos tukuy,
kallariy, ushay, kay:
Rima-y tukuni, puedo hablar.
Puri-y kallarinchik, comencemos a caminar.
Rima-y-ta ushanki, eres capaz de hablar, puedes hablar.
Rima-y-pak kani, estoy en la facultad de hablar
En general, diramos que en el caso del qichwa general, la forma del nombre concreto (-na) y
del nombre abstracto (-y) tienen cada una su forma particular vigente:
concreto
Kawsana, vivienda
Kuchuna, cuchillo
Pichana, escoba
Wauna, sienes
Puuna, cama

abstracto
kawsay, vivir
kuchuy, cortar
pichay, barrer
wauy, morir
puuy, dormir

d) varias formas de infinitivo (?)


La forma del infinitivo de los verbos qichwas, dependiendo si son regulares o irregulares, en el
habla cotidiana (ecuatoriana) se manifiesta de varias formas (aparentemente):
i) -y
El sustantivo abstracto se realiza con la forma y: wauy, kawsay, unquy. Y es este sustantivo
abstracto el que se relaciona ntimamente con la forma del infinitivo (-y). La evidencia emprica lingstica actual seala que an se halla en determinados contextos (ver 6c):
Ruray tukunki, podrs hacer.
Killkay kallariy, comienza (t) a escribir.
Samay tiyariy, sintate a descansar.
Puuy siririy, acustate a dormir.
Pedro mana apariy tukunchu, Pedro no puede cargar.
Por lo tanto, de todos estos datos, se puede postular que cotejando varias evidencias tanto
histricas como transdialectales se registra an para el infinitivo ecuatoriano la marca y:
pichay, barrer; puriy, caminar; tushuy, bailar
Un falso argumento que se mantiene es el que se lo confunde con la forma imperativa; pero
se debe recordar siempre e interpretar los significados en contexto; y, adems que, en el
diccionario se registran como entradas las formas lexicales no formas gramaticales relacionadas con conjugaciones, tipos de oraciones, nmero, gnero, tiempo, etc (se deber tratar
aparte el caso de los verbos irregulares).
ii) -na
Sobre todo los verbos regulares se presentaran bajo la forma de na, pero esta forma se
relaciona inmediatamente con el sustantivo concreto que seala un objeto o lugar: tushuna,
kawsana, pichana.
236

ANEXO 2

Esta es la forma que se presenta en los topnimos de reas qichwas (a nivel general) como
muestra de lugar concreto: inka samana, urpi wachana, vaca wauna, etc.
iii) sha + verbo auxiliar (niy)
En formas compuestas aparece el sentido de infinitivo (al traducirlo al castellano) bajo la
forma de sha ms la presencia del verbo auxiliar niy (querer, desear):
Miku-sha nini, quiero comer.
Rima-sha ninkichik, (ustedes) quieren hablar.
Puu-sha ninmi, (l, ella) quiere dormir.
iv) sin marca definida
Esto se presenta en los verbos irregulares:
Singular
Haku
Hala
Shay

plural
haku-chik
hala-chik
shay-chik.

7. Criterios Polticos
Desde la etapa poltica denominada Vuelta a la Democracia, a inicios de los 80s, la Sociedad
Latinoamericana en general pretende construir sistemas que los unifique y permita la circulacin
de todo tipo de productos: polticos, econmicos, culturales, lingsticos, educativos, monetarios,
militares, etc. Muestra de ello tenemos: Pases del Pacto Andino, Convenio Andrs Bello, Las
rutas del Libertador, El Banco del Sur, MERCOSUR, etc.
En este contexto socio-poltico, los Movimientos Indgenas tambin han presentado sus iniciativas de integracin regional mediante diversas actividades: culturales, histricas, lingsticas,
polticas y educativas. Como ejemplo hallamos intercambios y pasantas de los dirigentes, encuentros de jvenes lderes, vivencias de mujeres dirigentes (caso de la Escuela de Formacin
Poltica de Mujeres Dolores Cacuango).
Por ejemplo, en el caso del qichwa shimi, durante la posesin de reeleccin del presidente del
Ecuarunari, Humberto Cholango, ante la presencia del Primer Mandatario de Bolivia, Evo Morales, en la Casa de la Cultura, pronunci que el qichwa shimi deber ser idioma oficial de los
pases andinos.
Otro caso, a nivel del uso de materiales destinados al proceso de EIB, el viceministro de Educacin de Bolivia, en una reunin a nivel de Amrica del Sur y del Caribe, a fines del 2007, en
el Hotel Quito, sealaba que de ser una sola forma unificada de escritura, dichos materiales
ecuatorianos se podran aplicar en Bolivia en EIB y viceversa.

237

ANEXO 3

Aportes para la comprensin del Tiempo y del Espacio


en el Pensamiento Qichwa
Considerando varios criterios: histricos (documentos antiguos), arqueolgicos, culturales, simblicos, religiosos, filosficos y actuales (poltico-educativos, pedaggicos, etc.), presentaremos
algunas eividencias que hagan relacin a los nombres de los meses, das, semanas, medida
de tiempo (hora, minuto, segundo) y a los planetas de la familia solar.
En esta parte reconocemos la participacin y observacin de los miembros de Ruyru Seminarium (PUCE, UCE,UPS); as mismo, en estas discusiones y argumentaciones han participado
varios representantes y autoridades de EIB, Ministerio de Cultura, el equipo de SEPDI tanto
del Diccionario como de las Cartillas de Alfabetizacin Dolores Cacuango, Fundacin Kawsay.
A continuacin presentamos datos registrados tanto en los primeros siglos de la Colonia como
durante los siglos XIX-XX-XXI.
I. Propuestas aparecidas en los siglos XVI-XVII
Ver cuadro 1a

Cuadro 1 b:

Pacha kipu (diccionarios, siglos XVI-XVII)


MESES

Blas Valera, 1560

Gonzles Holgun, 1609

Torres Rubio, 1616 (<1601)

Enero

Colla pucoy

Kolla ppocoy

Febrero

Hatun pucoy

Marzo

Paucar huaray

Pacar huaruy

Abril

Ayrihua

Ayrihua quilla

ayrihua

Mayo

Aymuray
Hatun cusqui

Hatun cuzqui
Aymoray q.

aymuray

Junio

Ynti raymi

Ynti raymi

Ynti raymi

Julio

Anta Situa

Antta cittua

Anta acitua

Agosto

Capac situa

Kapak cithua

Septiembre

Uma raymi

Uma raymi

Uma raymi

Octubre

Ayar maca

Ayar maca

Ayar maca

Noviembre

Capac raymi

Kapak raymi
Aya marca

Diciembre

Capac raymi

raymi

Capac raymi

238

Allapo Coiquis

Pacha
Pocoiquis

Ayriguaquis

Haucai Quos
Quiquilla

Huarachicuy
pacha

Paray pacha

Rinrituccina
pacha

Aymuray
pacha

Yntiraymi
pacha

Pachac
yahuarllama
pacha
Yapuy pacha

Febrero

Marzo

Abril

Mayo

Junio

Julio

Coya raymi
pacha

Para maay
pacha

Aya marcay
pacha

Capacyntiraymi
pacha

Septiembre

Octubre

Noviembre

Diciembre

Agosto

Hatumpo
Coiquis

Huaca pacha

Enero

Pucoy
Quillaraimequis

Cantaraiquis

Camayquilla

Raymiquilla

Chaupicusqui
cantarayquilla

Omarime Quis

Camaiquiz

Laimequiz

Cantaraiquiz

Puzcuaiquiz

Cituaquiz

Tarpuyquilla
Cituaquilla

Chaguar
Vayques

Aucay
Cuxqui

Aimurayquiz

Ariquaquiz

Pauca
Ruaraiquiz

Cac Maiquiz

Pura
Opiaiquiz

IV
D.Fernndez
1571

Chauaruay

Hatuncusqui

Aymoray
quilla

Haocaycusqui

Ayriuaquilla

Pachapocoy

hatumpocoy

III
Jes.
Annimo
1570

Satuaiquis

Carpaiquis

Caguaquis

Hatun Quosqui
quilla

II
Juan de
Betanzos
1551

I
Blas Valera
1532/1570

Capac Raymi

Ayarmaca
raymi

capacraymi

Homa
Raimi
Puchayquis
Aya marca

Coya
Raymi

Coya Raymi
Omac rayma

Yapaquis

Moronpassa
Tarpuiquilla

Chahua
Huarquiz

Aucay
Cuzqui

Hacicay
Llusque
Cauay
Chahuarhuay

Hatun
Cuzqu
Raymoray

Ayriguay

Antihuaquiz

Pacha
pucuy

Pachapucu
Paucarguara

Hatun
pucuy

Camay

VI
Polo de
Ondegardo
1585

Atunpucuy

Camayquilla

V
C. Molina, El
cuzqueo
1575

Ayamarca
Raymi
cancarayquiz
Itu Raymi
Capac raymi

Coya
raymi
Citua
Oma raymi
Puchayquiz

Yapaquiz

Aucay
cusqui
Inti raymi
Chagua
guarquis

Hatun cusqui
Aymuray

Ariguaquiz

Pacha
pucui

Hatum
pucui

Pura
Opiayquiz
Camay

VII
Cabello
Balboa
1586

Homa
Raymi
Puchayquiz
Ayamara
Raymi
cantar
Rayquis
Capac
raymi

Coya raymi
Citua

Yapaquiz

Aucay
czqui
Inti raymi
Chahua
Huarquis

Hatun
cusqui
Aymuray

Camay

VIII
Jos de
Acosta
1590

PACHA KIPU (Crnicas de los siglos XVI-XVII)

MESES

CUADRO 1a:

camaykis

Laymi
ykiz

Cantara
ykiz

Puzqua
ykis

Cituya
ykis

Chauxua
ykiz

Aucay
kuski

Anday
Muraykis

Ayrihua
kis

Pauca
ykis

Cacma
ykis

Pura
Opia ykiz

IX
G. Santa
Clara
1590

Capac
ynti
raymi

X
B.
Valera
(G.
Poma)
1615
Capac
Raymi
Camay
q.
Paucar
Uaray
Hatun
Pocoy q.
Pacha
pocoy
quilla
Ynca
Raymi
mamay
q.
Hatun
Cusqui
Aymoray
quilla
Haucay
Cusqui
Quilla
Chacra
Conacuy
Quilla
Coya
Raymi
Quilla
Coya
Raymi
Quilla
Uma
raymi
Quilla
Aya
Marcay
Quilla

raymi

Homa
raymi
puchaykis
Aya
Marca

Coya
raymi

Yapaquiz

Aucay
kuski inti
raymi
Chahuar
huaykis

Hatun
kuski
aymuray

Ayrigu
kis

Pacha
pucoy

Hatun
pucoy

Camay

XI
B. Cobo
1653

ANEXO 3

239

ANEXO 3

En el cuadro 1 a y b se pueden encontrar datos histricos documentadamente que han sido


escritos en crnicas (cuadro 1a: 11 aportes) y en diccionarios (cuadro 1b: 3 registros) durante
los primeros siglos de presencia espaola en el rea del Tawantin suyu por diversas personas:
religiosos, civiles, polticos y qichwas.

II. Propuestas aparecidas durante los siglos XIX-XX-XXI


Ver cuadro 2

En este tiempo hallamos 10 propuestas acerca del calendario (exceptuando la propuesta para
este nuevo diccionario, que se halla en el casillero denominado Talleres-Discusiones 20072008). De estas diez formas de presentar el calendario, la primera, aparece con Juan Manuel
Grimm, de 1896, que considera la forma de concebir el tiempo de los indios de los alrededores
de Quito. La segunda, es de Berros (Bolivia, 1904); luego, las dems son intentos de adaptacin a un sistema de escritura kichwa del momento, a la forma de Berrios. La de Pedro Andy
Vargas (2005) es un localismo puro. Despus de revisar las distintas propuestas acerca del calendario, das de la semana, el trmino semana, tanto el equipo de la elaboracin de las cartillas de alfabetizacin, como el equipo del diccionario infantil kichwa, delegados de varias
provincias, el personal de la Subsecretara y con la participacin del mismo Subsecretario han
considerado, despus de varios talleres de discusin, presentar una propuesta atendiendo a
diversos criterios, como los siguientes:
Revisin histrica de los documentos antiguos (crnicas y diccionarios);
principios lingstico-filosficos;
principios de formacin de palabras;
realidad astronmica desde los Andes;
realidad poltica, cultural, econmica, simblica y educativa del pueblo kichwa, en los ltimos
tiempos.
Para proponer los nombres de los meses del ao se han revisado por un lado, las crnicas
(Blas Valera, 1532/1570; Juan de Betanzos, 1551: 71-74; Jesuita Annimo, 1570; Diego Fernndez, 1571:129; Cristbal de Molina, el cuzqueo, 1575: 66-118; Polo de Ondegardo, 1585:
16-24; Pedro Gutirrez de Santa Clara, 1590: 561-565; Blas Valera [Guamn Poma], 1615, I:
210-234; Bernab Cobo, 1653: 142); y por otro, los diccionarios de los siglos XVI-XVII (Blas
Valera, 1560; Diego Gonzlez Holgun, 1608; Diego de Torres Rubio, 1601/1619). Los datos
procedentes de estas fuentes en relacin con el nombre de un determinado mes coinciden en
un 80%.
Ante esta realidad se han tomado en consideracin varios criterios: nombres que de cierta manera coincidan entre s a la luz de las explicaciones y actividades del tiempo de los kichwas del
siglo xvi; nombres que, de cierta forma, coincidentes con lo histrico hayan sido retomados en
la actualidad para sealar un ciclo de fiestas. Ciertos fenmenos atmosfricos y climticos que
se presenten en la actualidad; enlace con la historia y lo religioso simblico ancestral, trminos
que presentan otras instituciones: DINEIB, DIPEIBs, UNICEF, ALKI, etc.

240

Chahuahuarki

Sara pallana

Sara pallana
papa tarpuna
Rastrojo
quilla
Sarapac
punta tarpui
Tarpui juria

Huahua
jashmai

Julio

Agosto

Dic.

Nov.

Oct.

Sep.

Raimi

Ayamarka

Kantaraikis

Puskoaikis

Situaki

Aimurai

kapakiz

umaray

puchykiz

situakiz

Kapak situa

Aya
markay
Qapak
raymi

Uma raymi

Chaw
arway
Chakra
yapuy
Quya raymi

Inti raymi

Aymuray

Jaukay

Ayriwa
Aymuray

Kapak
raymi

Tamya
raymi
Aya warkay

Kapak
situwa
Kuya raymi

Anta situwa

Inti raymi

Aymuray

Ayriway

Huchay
pukuy
Mushuk
pukuy
Pawkar
waray

Qulla
puquy
Pawkar
waray
Parway

Aymuray

V
DINEIB
Conejo
2005: 78

IV
I.E.Q.
Potos
2004

Sasi

Wayru

Kuski

Karwa

Sitwa

Raymi

Aymuray

Ayriwa

Pawkar

Panchi

Kulla

VI
DINEIB
Caiza
2005

Mishki

Aya

Ukuy

Mutsuy

Sara

Papanku

Tamya

Ala

Chunta

Wiwa

Mijanu

Puyu

VII
DINEIB
Andy V.
2005:60

Kamay/
Wawa killa

Raymi/
Chiri killa
Sitwa/
Mayu huntana
Karwal/
Putu killa
Kuski/
Aanku killa
Wayru/
Inti killa
X

Ayriwa/
uritu killa
Aymuray/
Tamya killa

Kulla/
punta killa
Panchi/
chunta killa
Pawkar

VIII
DINEIB/UNICEF
EIBAMAZ
2006

Pachakipu (siglos XIX-XX-XXI)

Ayriwa

Airihuai

Pukuykiz

Jatun
pukuy

Paukar Huaraz

Jatun pokoi

Jaukai kuski

Junio

Mayo

Abril

Marzo

Febrero

Kamay

III
Almeida
1992

Kajmai

Jashmana
quilla
Sara
apachina
Parhuana,
choclloyana,
chocllo
pacha
Cauyashca
pacha
Sara quihua
paquina;
Allvis tarpuna
Allvis tarpuna

Enero

II
Berros-Bolivia
1904: 20-21

I
J. GrimmEcuador
1896:38

Meses

CUADRO 2:

Raymi /
Tamya
Sitwa/
Papanku
Karma/
Sara
Kuski /
Unki
Wayru/
Ukuy
Sasi /
Aya
Kayak/
Mishki

Ayriwa /
Chunta
Aymuray/
Ala

IX
ALKI
DipeibSuc.
2007
Kulla/
Puyu
Panchi/
Mijanu
Pawkar/
Wiwa

Kapak

Sasi

Wayru

Kuski

Karwa

Sitwa

Raymi

Aymuray

Ayriwa

Pawkar

Panchi

X
DINEIB
DipeibChim
2008
Kulla

Kapak

Ayar

Yaku

Kuya

Chakmay

Purun

Inti

Aymuray

Ayriwa

Pawkar

Panchiy

kamay

XI
*Talleres
Discusiones
2007-2008

ANEXO 3

241

ANEXO 3

a) Fiestas actuales: retomadas y coincidentes


Inti (raymi): junio;
Pawkar (raymi): marzo;
kuya (raymi) (<*quya ): septiembre;
kapak (raymi): diciembre: fiesta celebrada por los kichwas de Saraguro; y denominada hatun
pishta [fiesta grande] y celebrada por los kichwas Salasacas, en la actualidad.
b) De las crnicas y con contenidos simblicos, histricos y religiosos
Algunos de estos contenidos se presentan de manera vigente en la actualidad.
Para enero se ha retomado los datos de Molina, Ondegardo y de Blas Valera, quienes lo representan bajo la forma de <camay quilla>, a esto se ha considerado el significado: kamay,
producir, cuidar (kamaq allpa: tierra frtil), sumando a esto la concepcin actual que seala que
en este mes se tiene mucho cuidado tanto de las sementeras como de la planificacin del nuevo
ao cristiano-catlico. Para febrero, por un lado se ha considerado que resulte coherente el
proceso natural de desarrollo de las plantas que lleva al siguiente mes (pawkar: florecimiento
pleno), por ello se ha consignado, desde lo lgico el trmino panchiy que significa que las
flores se hallan en botn y a punto de florecer; y por otro lado, coincidimos con las propuestas
de la DINEIB y de las DIPEBs. Para abril, retomamos su valor histrico, cultural y religioso, expresados en sus trminos: ayriwa (grano de maz de dos colores presentes en la misma mazorca o dos mazorcas en una misma planta de maz). Para mayo, aymuray que significa
transportar el maz y guardarlo en los depsitos (<*qullqa); accin necesaria para celebrar el
inti raymi, del siguiente mes. Para julio, se ha considerado el estado en que se encuentra la
tierra cultivable y su accin sobre ella: purun (perodo de descanso de la tierra). Para agosto,
chakmay, que significa primeros preparativos de la tierra cultivable. Para octubre, en vez del
trmino aymara uma, agua, se ha insertado su correspondiente en kichwa: yaku, por su
concepcin de ser la poca necesaria del agua beneficiosa para los sembros, por su valor simblico dentro de la medicina ancestral y por la importancia a nivel mundial, en la actualidad.
Para noviembre, se ha mantenido un elemento histrico ayar (que lo asociamos con su antiguo trmino ayar, relacionado con los cuatro hermanos ayar, fundadores del Cuzco) y unimos
al hecho cultural vigente an en las comunidades en el que se recuerda a los muertos o difuntos
mediante la ofrenda de alimentos a ellos y el intercambio con los familiares que se hallan en el
cementerio. Sntesis de la nueva propuesta:
Pachakipu (talleres y discusiones, 2007-2008)
Killakuna
Kamay
Panchiy
Pawkar
Ayriwa
Aymuray
Inti
Purun
Chakmay
Kuya
Yaku
Ayar
Kapak
242

Meses
Enero
Febrero
Marzo
Abril
Mayo
Junio
Julio
Agosto
Septiembre
Octubre
Noviembre
Diciembre

Glosa
Produccin, vigilancia, cuidado de los cultivos y del nuevo ao.
poca de las flores en botn y a punto de florecer.
poca de la diversidad de los colores de las flores.
Dos granos de maz blanco y negro en una misma mazorca.
Acarrear y guardar la cosecha del maz en los <*taqi.
Fiesta en honor al Sol por la cosecha del maz.
poca de descanso de la tierra cultivable.
poca de barbechar la tierra.
Fiesta en honor a la Luna, esposa del sol, que proporciona el agua.
Fiesta en honor al agua.
Ofrenda a los seres histricos y mticos.
Fiesta grande en honor al sol y a las autoridades polticas.

ANEXO 3

III. Trmino para los das de la Semana


Ver cuadro 3

a) Antecedentes
De estas nueve primeras formas de presentar los das de la semana, la primera, de Berros
(1904) seala una adaptacin semntica y formal de las concepciones mitolgicas latinas relacionadas con hroes y dioses, de su panten religioso; y simplemente se las ha traducido al
kichwa shimi boliviano de la poca. Y el resto son repeticiones y adaptaciones a la grafa actual.
Nuevamente se aprecia que el aporte de Andy es un esfuerzo localista lejos de la interculturalidad y del encuentro con la historia y races ancestrales; esto se halla leyendo las explicaciones
de Andy Vargas (2005: 47-53). Estas propuesta han aprovechado los espacios de la DINEIB
para su socializacin mediante la elaboracin de calendarios o textos escolares, legitimando
as su vigencia y valor. Ninguna se relaciona con la tradicin histrica documental. Cada uno
de estos trminos se pretende explicar de diversas formas que rayan con lo absurdo y folclrico
y de hecho, lejos de una forma que se acerque al pensamiento qichwa, en lo que respecta a la
concepcin del tiempo. Acerca de otros trminos, sobre el tiempo como hora, minuto y segundo
se hallan en palabras creadas de la misma forma y esfuerzo epigonales.
b) Explicacin de los nombres de los das de la semana
Desde lo histrico documental, los cronistas coinciden en sealar que el tiempo, en el mundo
inka no se divida en semanas ni los das tuvieron sus propios nombres (B. Cobo, 1563: 143).
Sin embargo, Diego Gonzlez Holgun (1608: 155) nos ofrece un dato importante como punto
de partida: hawkay punchaw, domingos y fiestas. Por ello, con el primer valor tomamos para
asignar al da domingo como hawkay puncha.
(Para el da lunes) Considerndolo al domingo como da grande e importante y como oposicin
y/o complementariedad, y adems que se halla en el otro extremo, se ha considerado al lunes
con el trmino de sullka (menor) y ste coincide con la manera de nominar los dedos de la
mano (sullka rukana: dedo meique) lo opuesto a mama rukana (dedo pulgar).
Para el martes, se ha considerado la cuestin cultural, medicinal y simblica de los kichwas en
la que se considera como el da de las curaciones mdicas (sin desconocer que se presenta
una influencia cristiana) y una de las plantas ms representativas, en estas prcticas, es la
awaqulla o mamaqulla, bajo la forma de kulla.
Para el mircoles, se ha considerado el espacio laboral actual de cinco das, cuya mitad es
este da y se ha unido el hecho cultural de la siega en que a la mitad de la faena se cantaba el
haway haway como signo de alegra y por vencer la mitad de la tarea agrcola, as, quedara
la forma haway.
(Para el jueves) La misma lgica en la nominacin de la mano para el dedo medio (chawpi rukana) nos ha guiado en la nominacin del da jueves como patma (mitad) tomando en cuenta
que se halla en la mitad de los siete das: patma, chawpi, chikta son trminos aplicados para
tiempo y espacio.
Para el viernes, se ha considerado la finalizacin de un espacio laboral, actual de cinco das
concebido ya as en el mundo kichwa y que toda actividad se debe terminar aunque sea traba243

ANEXO 3

jando hasta la noche (caso del Oriente) y el grito de triunfo de finalizacin sobre actividades
tanto agrcolas como guerreras en el incario eran: haylli y haycha y se ha tomado el segundo para el quinto da, pues el primero se ha tomado como himno cvico.
Para el sexto da, sbado, se ha considerado la realidad actual del mundo kichwa, que bajo
cualquier condicin social, se regresa al hogar o a la tierra materna y all se da el encuentro familiar, comunitario y social; y los trminos de encuentro son: tinku, tinki; por el contenido
simblico se ha adoptado el segundo trmino.
c) Para el trmino semana
Se ha considerado los trminos utilizados en el sistema de medidas y que se los utilizan tambin
para el tiempo y espacio (Gonzlez Holgun, 1608: I - II).
Por un lado, los documentos antiguos sealan que el mes se contaba desde el 1 al 30, desde
una sukanka a otra (segn numeracin kichwa); este espacio se denominaba killa (no kimsa
chunka). As, para mes: killa; mes entero: hunta killa; mes y medio: killa patmayuk, killa chiktayuk; mediado el mes: chawpi killapi; mediado el ao: chawpi wata. Sillku, la mitad del medio,
que es cuarta parte.
Por otro lado, se ha considerado que de cierta manera, tanto histrica como actualmente el
mes se lo divide en cuatro fases lunares. Por ello, considerando al mes (killa) como un todo y
que ste en la actualidad para su contabilizacin del tiempo se divide en semanas y que sta
es la cuarta parte del mes se ha denominado como: sillku; como ste trmino se refiere al mes,
hemos acudido a las formas: killa, kis, mes (este ltimo trmino presente en la forma de denominacin de los meses en las crnicas antiguas): ayriwakis, camaykis, pachapocoikis). Y para
esta palabra nueva y compuesta se han fusionado los dos trminos: sillkukis = semana.
IV. Para otras medidas de tiempo
Gonzlez Holgun (1608: 365), presenta datos al respecto: huk yanuy chika, una hora, que es
lo que se tarda un guisado en cozer; huk yanuy patma, media hora. Bernab Cobo (1653: 143)
seala que en casi todo el reino del Per, las papas se cuecen en una hora poco ms o menos;
y este tiempo que se tardan en cocer las papas, los indios toman para medir la duracin de las
cosas que se hacen en este tiempo.

tr.

Almeida
1992

DINEIB
Caiza
2005

DINEIB
Conejo
2005

MACAC
2007

DINEIB
ALKI
Dip. Suc.
2007

*Talleres,
discusiones:
2007-2008

Hor

Suylla

Saylla

Sukailla

Saylla

Muray

Min.

Chillina

Chiniku

Uchilla pacha

Sailla

Chiniku

Hayri

Seg.

Chinilla

*llullu pacha

Chinilla

Chinilla

Tuylla

244

Kuichichau

Intichau
X

Sbado

Domingo
Semana

Illapa p.

Aucayoc
Pirua
Haucha
X
X
X
X

Marte
Jpiter
Saturno
Urano
Neptuno
Plutn
Planeta

Catuilla
Chasca
(pachamama)

Mercurio
Venus
Tierra

Sistema solar

I
J. Annimo
1570: 153-154

Inti p.
jurkai

Kuichi p.

Chaska p.

PLANETAS

CUADRO 4:

Illapachau

Chaskachau

Viernes

Koillurchau

Jueves

Anti p.

Atichau

Martes

Mircoles

Kuillur p.

Killa p.

Killachau

Lunes

II
MACAC
2007: I

I
BerrosBolivia
1904:21

Das

CUADRO 3:

Puri

Chaska
Iluku
(p. 52)

Sasi

Wituk

X
Junkan
(p. 69)

Inti, indi
X

Kullka/ Illapa
Chaska

Kullka
Chaska
Wacha

Chillay

Awkayuk
Jpiter
Hawcha
Urano
Neptuno
Plutn
Allpa rumpapacha
Rumpapacha
Inti awariy

II

Inti ayllu

Mullu
Watalliska
Rinrintin
Shiwiyuk
Turumanya
Chiriyachina
Ruyru

III
I.E.Q
Potos C.
2004: ll. 5
Wapsipachanak
Chaska
Tiqsimuyu

Inti llika

Awkarik
Pirwa
X
X
X
X
Allpapacha

DINEIB/
Caiza
2005
Chaska
Chaska
Allpamama

IV

Inti llika

Katuylla
Chaska
Allpamama
Chaska
Awkarik
Pirwa
Awcha; hawcha
X
X
X
Chaska

V
ALKI/ Dipeib-Suc.
2007

Awaki/
Kuyllur
Wanra/
Chiki
Chillay/
Licha
Kullka/
Puriy
Chaska/
Wituk
Wacha/
Samay
Inti
hunkay

Awaki
Wanra

VIII
ALKI
Dipeib-Suc.
2007

VII
DINEIB/UNICEF
EIBAMAZ
2006

Chillay

Awkak

Chiki
Licha

VI
DINEIB
Caiza
2005

V
DINEIB/dipeib
Napo
P. Andy V.
2005:52
Kuyllur

Sistema Solar (Siglos XVI/ XX-XXI)


DINEIB/
Conejo
2004: 11
Katuylla
Chaska
Allpamama

intichau
Juntauna
(p. 146)

Kaychichau

Chaskachau

Illapachau

Ati puncha
Kuyllur
puncha
Illapa
puncha
Chaska
puncha
Kuychi
puncha
Inti puncha
Kanchisri
(p. 78)

Atichau

Killa puncha

IV
DINEIB
Conejo
2005:78

Koyllurchau

Killaka

III
Almeida
1992

Das de la semana (Siglos XX-XXI)

Inti
X

VI
*Talleres
Discusiones
2007-2008
Rimsi
Chaska
Tiksimuyu

Hawkay
Sillkukis
(<*sillku+kis)

Tinki

Haycha

Patma

Haway

Kulla

Sullka

X
*Talleres
Discusiones
2007-2008

Intipa ayllu

Mullu
Akapana
Chimpu
Tinkullpa
Turumanya
Riti
Rumpu (<*rumpu)

Wacha

Chaska

Kullka

Chillay

Wanra

Awaki

IX
DipeibChim.
2008

ANEXO 3

245

ANEXO 3

Ejemplos:
03:0h-08-15 = Kimsa muray, pusak hayri, chunka pichka tuylla.
Macac (tomo I), seala que el trmino sukailla se halla conformado de tres vocablos: sukta + chunka +
sailla. Sin embargo, no se explica ni el significado histrico ni la procedencia documental de saylla.

Para los datos presentes en el casillero 7, de los talleres, hemos tomado dos datos, uno histrico
y cientfico; y otro, actual.
a) Hora, minuto y segundo
Para expresar formas de tiempo, se seal el que hace relacin al tiempo en que se demoran
en cocinarse las papas (muraya) y se hallan dos trminos ms: hayri, tuylla (Valera, 1560; Gonzlez Holgun, 1608). De los dos ltimos trminos, segn se puede inferir de los ejemplos que
presentan los autores, que el ltimo sealara tiempo instantneo y el primero, menos instantneo.
El dato actual hace relacin al trmino papa yanu, papas cocidas con cscaras (que segn la
tradicin, un tipo de papa, al cocinarse con lea, llevara una hora aproximadamente). Esta
forma tal como es, molesta en su significado para hora. Y por ello, en vez del primero, recurrimos a otros datos histricos y actuales.
Tomamos un dato antiguo y que se mantiene vigente en ciertas comunidades qichwas de Per
y Bolivia. Muraya o muray que es una especie de papa o chuu, a esto sumamos la importancia
del laboratorio inka denominado Moray: laboratorio experimental agrcola inka, que se halla
en Maras-Cuzco (Instituto Pedaggico San Marcos, I, 2000: 6-8, Lima). ste es considerado
por los cientficos como espacio de control del tiempo y aclimatacin de las plantas y que en su
interior llevaba un inti watana en miniatura. As presentamos esta forma: muray, hora.
V. El Sistema Solar
Ver cuadro 4

a) antecedentes
La gran familia solar o el sistema solar tambin ha sido objeto de diversas asignaciones a sus
componentes, desde el siglo XVI. Pero el anlisis semntico-filosfico de dichos trminos demuestra ser una transposicin de contenidos mitolgicos latinos hacia el qichwa ssimi en el
siglo XVI.
Asi, el cuadro siguiente demuestra la adaptacin semntica latina al qichwa simi.

246

DIOSES ROMANOS

FUNCIN

Mercurio
Venus
Marte
Jpiter
Saturno

Dios del comercio


Catuilla.
Diosa de las flores
Chaska.
Dios de la guerra Aucayoc.
Dios de los dioses y de la produccin Pirua.
Dios de las tempestades y amarguras. Haucha.

GLOSA EN KICHWA

ANEXO 3

En la actualidad, en varios documentos, de manera reiterativa, se hallan aquellos mismos nombres, creyendo que es una forma propia de designacin qichwa e inka; nada ms alejado de la
realidad de nominacin desde el pensamiento qichwa de aquella poca (ver Lozano, 1991,
1994, 1996, 2004; cuadro 4).
b) talleres y discusiones
En varios talleres se ha considerado pertinente revisar los trminos relacionados con el sistema
solar, existentes en documentos antiguos crnicas o diccionarios. A partir de ellos inferir la manera de nominar y asignar significados. Los documentos antiguos nos presentan:
Inti
Killa
Chaska
Tiqsi muyu
Sasaka

sol
luna
Venus
el mundo o tierra en su totalidad
cometa

Las constelaciones, desde la percepcin, segn la forma relacionada con algo existente en la
tierra adquieren un nombre determinado, por analoga:
Machaqway: por su forma de una serpiente.
Ullqu llama, por su tamao de llama grande.
Llama mama, por hallarse junto a su cra, etc.
Qullqa, constelacin en forma de corral que contiene una serie de elementos en forma de
granos y as se relaciona con la funcin de la qullqa como granero o espacio para guardar
los productos.
Por ello, Chaska por su forma adquiere este nombre y hace relacin a algo despeinado (chaska
uma, tampa uma).
Killay significa brillar la luna y todas las estrellas, de ah se nominaliza como killa para luna.
Inti relacionado con calor y otros semejantes:
In-ti
In-ka
In-lli
In-ta
Tiqsi muyu

sol/calor.
hijo del sol.
caliente (datos actuales).
lea con fuego, tizn (datos actuales).
lugar de las semillas bsicas para la vida.

Desde estos principios de nominacin emprica y perceptible hemos considerado tomar en


cuenta dichas caractersticas sensibles de cada uno de los planetas restantes para su nominacin respectiva:
INTI, sol
1. Rimsi (Mercurio) por su visibilidad en el ocaso; rimsi, luz del ocaso.

247

ANEXO 3

2. Chaska (Venus) por su forma despeinada (presente as en el dibujo de Blas Valera /Guamn
Poma).
3. Tiksimuyu, <*tiqsimuyu, por considerarse desde antiguo como la tierra total (Gonzlez
Holgun, 1608: 349); y en la actualidad, como el lugar de la semilla o vida fundamental.
4. Mullu (Marte) por parecerse al color de la concha spondylus y sta como elemento religioso
de ofrendas importante de la cultura kichwa.
5. Akapana (Jpiter) por su forma de presentar franjas o manchas horizontales y porque los
huracanes se desplazan en esa misma direccin.
6. Chimpu (Saturno) por su forma de sobresalir en el sistema solar en relacin con sus cien
mil anillos que lo rodean. Y chimpu significa un cerco de luz que rodea determinados astros
(intip chimpun, killap chimpun, quyllurpa chimpun).
7. Tinkullpa (Urano) por su grupo de anillos que lo cubren en forma de aros; tinkullpa, aro.
8. Turumanya (Neptuno) porque sus anillos son vistos, mediante telescopios desde la tierra
en forma de arcos luminosos de color azul-morado. Por ello hemos tomado un nombre que nos
ofrece Santa Cruz Pachacuti Yanqui (1613: 196), turumanya, un tipo de arco iris.
9. Riti (Plutn), por su estructura de roca y hielo y su atmsfera que cae en forma de granizo.
Y este nombre lo relacionamos en la actualidad con la gran fiesta de los qichwas peruanos, denominada Quyllur Riti que realizan en Ausangate. Y, riti en el qichwa sureo significa granizo.
Como denominacin genrica para el sistema solar, se hallan varios nombres en materiales
para EBI, como:
Inti awariy, sistema solar (Conejo, 2004: 11). Inti llika, sistema solar (materiales EBI/ALKI, 2007).
Todas como traducciones literales de manera aproximada.
Desde los talleres, presentamos como: Intipa Ayllu, sistema solar. Esto, por un lado, por razones histricas, culturales y simblicas presentes tanto en la mentalidad qichwa del siglo XVI
como en la actual, en determinadas zonas kichwas:
Inti, hombre, esposo de la luna, protector del inka y divinidad oficial.
Killa, mujer, esposa del sol, protectora de la quya y del agua.
Chaska, hijo de los dos anteriores y protector del Awki, heredero del trono inka, etc. Y por otro
lado, el trmino ayllu significa una especie de sistema de tres cuerdas con sus piedras respectivas que forman un arma para la cacera; y adems, en la divulgacin cientfica tambin se
maneja la expresin la familia solar.
Para planeta, MACAC tiene el trmino allpachas (<allpa+chaska); nosotros presentamos el
trmino rumpu (<*rumpu), relacionado con las formas histricas. Rumpu, planeta (<*rumpu:
cosa slida y esfrica).
Resumiendo tenemos, rumpukuna: Rimsi, (Mercurio), Chaska (Venus), Tiksimuyu (tierra), Mullu
(Marte), Akapana (Jpiter), Chimpu (Saturno), Tinkullpa (Urano), Turumanya (Neptuno) y Riti
(Plutn)
248

ANEXO 4

PUNCHANTA RIMAYKUNA
achu shamunki?,
achu rikunki?,
achu purikunki?,
achu muyumunki?,
achu tikramunki?,

ya vienes).
ya te vas?.
ya ests caminando?.
ya vienes de cuidar (chakra)?.
ya ests de regreso?.

achu rurakunki?,
achu llamkakunki?,
Wasiyuk, kaypichu kanki?
Yapata rukuyakunki,

ya ests trabajando?
ya ests trabajando?
ests aqu dueo de casa?.
Ests envejeciendo demasiado.

Haku wichayman,
Haku urayman,
Haku kinrayman,
Haku ukawan,
Imanalla,
Kayka,

vmos hacia arriba.


vmos hacia abajo.
vmos adelante (espacio plano).
vmos conmigo.
hola, que tal?, cmo ests?.
ten, toma, he aqu!.

Imanallatak kanki?,
Allillachu kanki?,
Shina shinallami kani,
Kawsankichu, tiyankichu?,
chayrak kawsakunkichu?,
Kawsakupankirakchu?,

cmo ests?.
ests bien?.
Estoy ms o menos.
ests vivo?, existes?.
todava vives? (despus de largo tiempo)
sigues viviendo an?.

*Inti, kanpa kawsaypi achikyachun,

que el sol ilumine en tu vida (saludo antiguo).

ami mikunayan,
ami puunayan,
Haku mikushun,
Haku mikupashun,

Ya tengo ganas de comer.


Ya tengo ganas de dormir.
vamos a comer (comeremos).
vamos a comer (con cortesa).

ami tikramuni,
Minchakama,
Ashakama,
Kipallakama,
Haku nikpika, mana uyanki.

ya estoy de regreso.
hasta otro da.
hasta luego.
hasta despus de un rato.
Cuando te digo vmos, no me escuchas.

Shamuy, yaykuy, tiyariy, samariy:


Paktarak,
Ishkantishun,
Upyashun,

ven, entra, sintate y descansa.


ten cuidado!
salud, brindemos.
bebamos, tomemos.

249

ANEXO 4

Araray
Achachay
Imanash

est caliente (quemando)!


qu fro!
qu grandioso, descomunal!

Tiempo:
ami pakarin,
ami punchayakun,
ami chishiyakun,
ami tutayakun,

ya amanece.
ya est aclarando el da.
ya est atardeciendo.
ya est anocheciendo.

Pregunta por el tiempo hora

(forma antigua)

*May chika intim?


*May chika punchawmi?

qu hora es?.
qu hora es?.

Respuesta:
*Kay chika intim,
*Kay chika punchawmi,
*Pacha yallirinllami.

250

es esta hora (sealando el suelo o el cielo).


es esta hora (sealando el suelo o el cielo).
El tiempo pasa sin detenerse.

ANEXO 5

En este anexo, de forma ilustrativa, slo se presentan cifras aproximadas, toda vez que se han
ido insertando nuevas entradas durante las etapas finales de la revisin del diccionario.

Caudal lexical
1. Kichwa-Castellano
A:
Ch:
H:
I:
K:
L:
Ll:
M:
N:
:
P:
R:
S:
Sh:
T:
*Ts:
U:
W:
Y:
*Z:
*Zh:

152
189
93
61
254
32
60
160
15
28
183
51
91
75
152
27
67
136
63
11
9

2. Castellano-Kichwa
A:
B:
C:
CH:
D:
E:
F:
G:
H:
I:
J:
L:
Ll:
M:
N:
O:
P:
Q:
R:
S:
T:
U:
V:
Y:
Z:

354
88
334
28
205
224
69
68
98
68
25
86
11
180
61
54
249
22
139
186
141
16
79
6
9

251

ANEXO 6

252

ANEXO 6

253

ANEXO 6

254

ANEXO 6

255

ANEXO 6

256

ANEXO 6

257

VII. Bibliografa
I. Fuentes Clsicas
(Siglos XVI-XVII)

1. Diccionarios
Bertonio, Ludovico, Vocabulario de la lengua Aymara [1612]. Ediciones el Lector, Arequipa-Per, 2006.
Figueredo, Juan de, [1700], Vocabulario de la lengua Chinchaysuyo. En: Torres Rubio, Diego de [1616],
Arte de la lengua quichua. Edicin facsimilar, EBI, Convenio MEC/GTZ, 1991. Quito-Ecuador.
Gonzlez Holgun, Diego de [1608], Vocabulario de la lengua qqichua I, EBI/Corporacin Editora Nacional,
1993, Quito.
Santo Toms, Domingo de [1560], Vocabulario de la lengua general de los indios del Per, llamada quichua.
Edicin facsimilar por Ediciones de Cultura Hispnica, 1994, Madrid.
Torres Rubio, Diego de [1619], Vocabulario breve en la lengua quichua de los vocablos ms ordinarios
[segundo vocabulario: castellano-ndico] - Breve vocabulario que comienza por los vocablos quichua al trocado del pasado [ndico-castellano]. Edicin facsimilar, EBI, Convenio MEC/GTZ, 1991, Quito.
Valera Blas (y/o Alonso de Barzana, Annimo?) [1586], Vocabulario y praxis en la lengua general de los
indios del Per, llamada quichua. Imprenta Rimac, 1951, Lima.
2. Gramticas
Bertonio, Ludovico, Arte de la lengua Aymara [], 1612. PROEIB ANDES, Edicin de formato fascimiliario,
Cochabamba-Bolivia, 2002.
Gonzlez Holgun, Diego de [1607], Gramtica y arte nueva de la lengua general de todo el Per, llamada
lengua quechua o lengua del inca. Nueva edicin revista y corregida, 1842, s/loc.
Huerta, Alonso de [1616], Arte breve de la lengua quechua. EBI/Corporacin Editora Nacional, 1993, Quito.
Santo Toms, Domingo de [1560], Gramtica o arte de la lengua general de los indios de los reynos del
Per. Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolom de las Casas, 1995, Cuzco-Per.
Torres Rubio, Diego de [1619], Arte de la lengua quichua. Edicin facsimilar, EBI, Convenio MEC/GTZ,
1991. Quito-Ecuador.
3. Crnicas
Acosta, Jos de, Historia Natural y Moral de las Indias. Col. Crnicas de Amrica 43, Madrid, 2002.
Albornoz, Cristbal de [1530-1603], Instruccin [acerca de los ritos y mitos de los incas]. Col. Crnicas de
Amrica 48, Historia 16, Madrid, 1989.
Andagoya, Pascual de, Carta del Adelantado Pascual de Andagoya dirigida al Emperador Carlos V [],
1540. Por Hermann Trimborn, Hamburg, 1954.
Annimo, La Conquista del Per, llamada la Nueva Castilla, 1534. pgs: 307-328. En: Los Cronistas de la
Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.
258

Annimo, Relacin de las costumbres Antiguas de los Naturales del Pir, pgs. 151-189. Biblioteca de Autores Espaoles [], Ediciones Atlas, Madrid, 1968.
Annimo de Yucay, El, El parecer de Yucay, 1571. Estudio y edicin crtica de Isacio Prez Fernndez, O.P.
Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolom de las Casas, CBC, Cuzco, 1995.
Arriaga, Pablo Joseph [1564-1622], La extirpacin de la idolatra en el Per. Centro de Estudios Regionales
Andinos Bartolom de las Casas, CBC, Cuzco-Per, 1999.

La extirpacin de la Idolatra del Pir, pgs. 191-277. Biblioteca de Autores Espaoles


[], Ediciones Atlas, Madrid, 1968.
Atienza, Lope de, Compendio Historial del Estado de los Indios del Per []. En: J. Jijn y Caamao, La
religin del Imperio de los incas. Apndices-Vol. I, Escuela Tipogrfica Salesiana, Quito, 1931.
vila, Francisco de [1573-1647], Ritos y Tradiciones de Huarochiri, Edt. Instituto de Estudios PeruanosInstituto Francs de Estudios Andinos, Per, 1987.
Benzoni, Girolamo [1547-1550], La historia del Mondo Nvovo. Edic. Museo Antropolgico del Banco Central
del Ecuador, Guayaquil, 2000.
Betanzos, Juan Diez de [ -1576], Suma y Narracin de los incas, Ediciones Atlas, Madrid, 1987.
Borregan, Alonso, Crnica de la Conquista del Per. Escuela de Estudios Hispanoamericanos, Sevilla,
1948.
Cabello Balboa, Miguel, Obras Vol. 1. Editorial Ecuatoriana, Quito, 1945.
Cabello Balboa, Miguel, Miscelnea Antrtica. Una historia del Per. Universidad Mayor San Marcos, Lima,
1951; pgs.: 201-561.
Calancha, Antonio de la, fray [1638], Crnica Moralizada del Orden de San Agustn en el Per, pgs. 15140. En: Los Cronistas de Convento. Biblioteca de Cultura Peruana, Primer Serie Nro 4, Descle de Brouwer, Pars, 1938.
Cieza de Len, Pedro [1520/1535-1554]. La Crnica del Per, Col. Crnicas de Amrica 5, Madrid, 2000.

El Seoro de los Incas, Coleccin Crnicas de Amrica 6, Madrid, 2000.

Descubrimiento y conquista del Per, Col. Crnicas de Amrica 18, Madrid, 2001.
Cobo, Bernab [1580?-1657], Historia del Nuevo Mundo, Tomos I-II, Ediciones Atlas, Madrid, 1964.
Crdoba y Salinas, Diego de fray, Crnica Franciscana, pgs. 237-264. En: Los Cronistas de Convento. Biblioteca de Cultura Peruana, Primer Serie Nro 4, Descle de Brouwer, Pars, 1938.
Estete, Miguel de, Noticia del Per, 1532-1533, pgs: 195-251. En: Los Cronistas de la Conquista; Horacio
H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.
Garcilazo de la Vega, Inca [1609], Comentarios Reales de los Incas, Tomo I, Biblioteca Ayacucho, Caracas,
1976.
-, Comentarios Reales de los Incas, Tomo II. Fondo de Cultura Econmica, Mxico, 1991.
-, Comentarios Reales (seleccin). 3ra edicin, Ediciones Ctedra, Madrid, 2001.
Guaman Poma de Ayala, Felipe [1616], El Primer Nueva Cornica y Buen Gobierno, Tomos I-II-III, Siglo
XXI Editores, Mxico, 1988.
Gutirrez de Santa Clara, Pedro (1544-1548), Guerras Civiles del Per, Tomo Tercero, Librera General de
259

Victoriano Surez, Madrid, 1905


Herrera, Antonio de, Historia General de los hechos de los Castellanos en las Islas y Tierra Firme del Mar
Ocano, Tomo I, Madrid, 1934.
Jerez, Francisco de, Verdadera Relacin de la Conquista del Per [], 1534. pgs: 15-115. En: Los Cronistas
de la Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.
La Gasca, Pedro de, Descripcin del Per, pgs. 140-148. En: J. jijn y Caamao, Boletn de Revista Ecuatoriana XXIX. B.S.E.E. H. Tomo III, Nro. 7-9. BCE, Quito, 1919.
Las Casas, Bartolom de, De las antiguas gentes del Per. Tipografa de Manuel G. Hernndez, s/l, 1892.
Lizrraga, Reginaldo de [1545-1615], Descripcin del Per, Tucumn, Ro de la Plata y Chile, Coleccin
Crnicas de Amrica 44, Madrid, 2002.
Lpez de Gmara, Francisco, Historia General de las Indias, Primera Parte 12. Ediciones Orbis, S.A., Barcelona, 1985.
, Descubrimiento del Per, Pgs. 224-279. En: Historia de las Indias. Biblioteca de Autores Espaoles [], Tomo I, Imprenta Estereotipia, Madrid, 1877.
Matienzo, Juan de [1567], Gobierno del Per. IFEA, Pars-Lima, 1967.
Melndez, Juan fray, Tesoros Antrticos, pgs. 192-236. En: Los Cronistas de Convento. Biblioteca de Cultura
Peruana, Primer Serie Nro 4, Descle de Brouwer, Pars, 1938.
Molina, Cristbal de (el cusqueo) [1529-1585], Relacin de las Fbulas y ritos de los incas. Coleccin Crnicas de Amrica 48, Historia 16, Madrid, 1989.
Molina, Cristbal de (el almagrista), Relacin de muchas cosas acaecidas en el Per, pgs. 57-95. Biblioteca
de Autores Espaoles [], Ediciones Atlas, Madrid, 1968
Montesinos, Fernando [1644], Memorias Antiguas Historiales y Polticas del Per, Cusco, 1957.
Mura, Martn de, fray (1577-1616), Historia General del Per, Coleccin Crnicas de Amrica 20, Madrid,
2001 (la de la Biblioteca Aurelio Espinosa Plit tiene grficos).
Oliva, Anello [1562-1631], Historia del Reino y Provincias del Per, de sus incas reyes [], 1598. Libro Primero, Imprenta y Librera de S. Pedro, Lima, 1895.
-, Historia et Rudimenta linguae Piruanorum (1600-1730). Universidad de Bologna. Italia, 2007.
Ondegardo, Polo de [1545-1574], El mundo de los incas. Coleccin Crnicas de Amrica 58, Historia 16,
Madrid, 1990.
Informaciones acerca de la religin y gobierno de los incas
De los adoratorios y guacas (sistema de los seques o de los cuatro caminos imperiales
del Cuzco), pgs. 169-185. En Bernab Cobo, Volumen II, Obras, Historia del Nuevo Mundo, B.A.E., Ediciones Atlas, Madrid, 1964.
Pallas, Gernimo, sj., Misin a las Indias con advertencias para los religiosos de Europa, que la hubieren
de emprender, como primero se ver en la historia de un viaje y despus en discurso (1620). Transcripcin
y presentacin: Paulina Numhauser. Alcal de Henares-Espaa, 2007.
Pizarro, Hernando, A los magnficos [], 1533. pgs: 253-264. En: Los Cronistas de la Conquista; Horacio
H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.
260

Pizarro, Pedro, Relacin del Descubrimiento y Conquista del Per, 1571. pgs: 265-305. En: Los Cronistas
de la Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.
Relaciones Geogrficas de Indias-Per, por don Marcos Jimnez de la Espada. Tomos I, II, III, B.A.E., Ediciones Atlas, Madrid, 1965
Sancho de la Hoz, Pedro, Relacin [], 1532-1533. pgs: 117-193. En: Los Cronistas de la Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.
Santa Cruz Pachacuti Yanqui Salcamaygua, Joan de, Relacin de Antigedades deste reyno del Piru. Estudio etnohistrico y lingstico de Pierre Duviols y Csar Itier. Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolom de las Casas, CBC, Cusco, 1993.
Santilln, Hernando de [1550-1575], Relacin del origen, descendencia, poltica y gobierno de los incas,
pgs. 97-149. Biblioteca de Autores Espaoles [], Ediciones Atlas, Madrid, 1968.
Sarmiento de Gamboa, Pedro [1530-1592 ?], Historia de los Incas. Miraguano Ediciones, Madrid, 1988
(tambin de relaciones de Francisco Toledo).
Tito Cusi Yupanki, Diego de Castro [1519-1536], Relacin de la Conquista del Per y hechos del Inca Manco
II. Coleccin de libros y documentos referentes a la Historia del Per, Tomo II. Imp. Y Libr. Sanmart, Lima,
1916.
Toledo, Francisco de, Memorial de don Francisco de Toledo [], su vida y su obra. Roberto Levillier, Ediciones Espasa-Calpe, Madrid, 1935.
Torres, Bernardo de, fray, Crnica Agustiniana, pgs. 266-311. En: Los Cronistas de Convento. Biblioteca
de Cultura Peruana, Primer Serie Nro 4, Descle de Brouwer, Pars, 1938.
Valera, Blas, Ruyru runa, Exsul Immeritus Blas Valera Populo suo. Alcal de Henares (1618). Universidad
de Bologna. Italia, 2007.
Zrate Agustn de [1514-1555], Historia del Descubrimiento y Conquista del Per, Fondo Editorial de la
Pontificia Universidad Catlica del Per, Lima, 1995.

II. Fuentes Actuales


ALKI-Academia de la lengua Kichwa/Chango Bernardo, Algunos tpicos sobre la lengua kichwa en Amrica.
Ambato, 2007 (13 pgs.).
Almeida, Ileana, Lxico actvalizado espaol qvechva. Edt. Abya Yala, Cayambe-Ecuador, 1992.
Por la oficializacin de la lengua quichua en el Ecuador, pgs. 21-39. En: Pueblos Indgenas y
Educacin, 5:18, Quito, 1991.
lvarez Palomeque, Catalina, Lingstica 1 [] Una introduccin a la fonologa, morfologa y semntica
aplicada a la EIB, pgs. 137-264. En: Lingstica 1 []. MEC-DINEIB, Quito, 1997.
Andrade Paladines, Carlos, Kwatupama zpara. Palabra zpara [y quichua]. ANAZPPA, Pastaza-Ecuador,
2001.
261

Andy Vargas, Pedro, Kichwapi rimashun (contiene vocabulario), Consejo de Lengua Kichwa de Napo, Napo,
2005.
BIBLOGRAF, S.A., Diccionario General Ilustado de la Lengua Espaola VOX, Imp. Emeg, S.A., Barcelona-Espaa, 1987.
Caiza C., Jos, Ishkay shimiyuk kamuku, pequeo diccionario Bilinge, Inkanupak killka, Escritura de los
incas. Impresin digital Desing. Quito, 2005.
Cerrn-Palomino, Rodolfo, Lingstica Aimara, Centro Bartolom de las Casas, Lima, 2000.

Quechumara: estructuras paralelas de las lenguas quechua y aimara. CIPCA, La Paz-Bolivia,


1994.

Quechua Sureo: diccionario Unificado. Biblioteca Bsica Peruana V, Lima, 1994.


Apuntes sobre lexicografa qichwa. Seminario-taller. LAEB-Universidad de Cuenca, Cuenca,
1994.
Prstamos, elaboracin lxica y defensa idiomtica. Pgs. 361-392. En: Allpanchis 35-36, vol. 2.
Per, 1990.

Lingstica Quechua. Universida Nacional de Puno / GTZ / Centro Bartolom de las Casas,
Cuzco, 1987.
Conejo A., Alberto, Espacios Hegemnicos de la lengua kichwa en el campo de la educacin, la poltica y
en la produccin escrita, pgs. 137-148. En: Identidad Lingstica de los Pueblos Indgenas de la Regin
Andina (Ariruma Kowii, comp.). Ediciones Abya Yala, Quito, 2005.
KURI SHIMI. Kichwa funcional activo [], Imp. Offset Santa Rita, Quito, 2005.
Conejo, Alberto/ DINEIB/, Chaska 6, sukta patapak, DINEIB/GTZ. Quito, 2004.
Conejo Maldonado, Mario, Importancia del kichwa en una Sociedad Intercultural Globalizada, pgs. 207213. En: Identidad Lingstica de los Pueblos Indgenas de la Regin Andina (Ariruma Kowii, comp.). Ediciones Abya Yala, Quito, 2005.
Cordero Palacios, Octavio (1870-1930), el quechua i el caari. 2da edicin, Universidad de Cuenca, Cuenca,
[1923] 1981.
Corominas, Joan y Jos A. Pascual, Diccionario Crtico Etimolgico Castellano e Hispnico. Edt. Gredos,
Madrid, 1980.
Cotacachi, Mara Mercedes, Shimicuna (glosario), pgs. 171-175. En: ucanchic Quichua Rimai Yachai.
LAEB-Universidad de Cuenca, Cuenca, 1994.
Cotacachi, Mercedes y Mara Eugenia Quintero, Quiquintallac quichua shimita yachacupai, Tomo 7 (incluye
vocabulario pgs. 269-302), INCC, Ediciones Abya-Yala, Quito, 1987.
Covarrubias Orozco, Sebastin de, Tesoro de la Lenguas Castellana o Espaola (1539-1613). Editorial
Castalia, Madrid, 1995.
De la Torre, Luz Mara, Diccionario Espaol-Quichua. Tupac Producciones didcticas, Otavalo-Ecuador,
1998.
DINEIB/Alberto Conejo, Chaska 6, sukta patapak, DINEIB/GTZ. Quito, 2004.
DINEIB, Legalizacin de la escritura kichwa, 16 de septiembre 2004 (nro. 244, 00000842), Quito9.

Modelo de Educacin Intercultural Bilinge. MEC, Quito, 1993 (oficializado en Riobamba/Instituto


Pedaggico Jaime Rolds Aguilera).
262

DIPEIB-Sucumbos/ALKI, Diccionario Kichwa-Espaol, Espaol-Kichwa. Imprefepp, Quito, 2007.


EIBAMAZ, Diccionario kichwa-castellano- awpa Yacha Shimikuna [del Oriente Ecuatoriano], Quito, 2005.
Garcs, Fernando, Cuatro Textos Coloniales de la Provincia de Quito (se incluye lxico de los textos tratados), 1999.
El Sistema de Escritura Unificado del Quichua Ecuatoriano, pgs. 83-102. En: Revista Educacin
Intercultural Bilinge, ao 1, nro. 1, UPS-PAC, Quito, 1997.
Jara, Fausto, Ritos y ceremonias de los kichwas. Eibamaz, Quito, 2006.
Jurado, Fernando, Diccionario histrico genealgico [...quechua], Quito, 2002.
KAMAK, Neologismos (3.600 trminos), Riobamba, 2007.
Kowii, Ariruma (comp.), Identidad Lingstica de los Pueblos Indgenas de la Regin Andina. Ediciones
Abya Yala, Quito, 2005.
Diccionario de nombres quichuas, Kichwa shutikunamanta shimiyuk panka. Corporacin Editora
Nacional, Quito, 1998.
LAEB-2da Promocin, Sisayacuc Shimipanpa, diccionario infantil quichua. LAEB-F.F.L.CC.EE./Universidad
de Cuenca/DINEIB-UNICEF-GTZ, Cuenca, 1996.
Maldonado C., Jos, Diccionario quichua-castellano, castellano-quichua, pgs. 357-397. En: Quichuata yachacuncapac, Caarmanta rimai. Ediciones Abya-Yala, Quito, 1995.
Mendoza O. Miguel Alejandro, Ensayo Fonolgico del quichua ecuatoriano [sierra sur] (en francs), Tesis
Doctoral, Universidad de Toulouse, Francia, 1970.
Montaluisa Chasiquiza, Luis, uqanchiq Yachai Taptana, 5 ed. PUSEIB, Quito, 2006.
Potencialidades de las lenguas indgenas del Ecuador, pgs. 50-57. En: Revista Educacin Intercultural Bilinge, ao 3, nro. 5, UPS-PAC, Quito, 2000.
Apuntes sobre lexicografa kichwa. Seminario. LAEB-Universidad de Cuenca, Cuenca, 1994.
ucanchic shimi 1. El runashimi del Ecuador a fines del siglo XX: contribuciones para su estudio.
Convenio MEC-CONAIE, Quito, 1990.
Caimi ucanchic shimiyuc-panca. MEC- PUCE ILL - CIEI, Quito, 1982.
Historia de la Escritura del Quichua [ecuatoriano], pgs. 121-145. En: Revista de la Universidad
Catlica, 8: 28, Quito, 1980.
Montalvo M., Julio A. ing, Gramtica Elemental y Diccionario del idioma kichua []. Etd. Vida Catlica,
Quito-Ecuador, 1971.
Moreno Mora, Manuel, Diccionario etimolgico y comparado del kichua del Ecuador, Casa de la Cultura
Ecuatoriana, Ncleo del Azuay, Cuenca, 1956.
Moya T., Ruth y Mercedes Cotacachi, Pedagoga y Normatizacin del quichua ecuatoriano, pgs. 101-202.
En: Pueblos Indgenas y Educacin, 4:14, Quito, 1990.
Moya Ruth, El Quichua en el espaol de Quito, pgs. 119-334. Col. Pendoneros, 40. IOA. Otavalo, 1981.
Mujica, Camilo (misionero capuchino), Aprenda el quichua: gramtica y vocabularios, Quito- CICAME/
Napo, 1967.
Naula Guacho, Jos y Donald Burns, Bosquejo gramatical del quichua de Chimborazo (incluye parte lexical),
263

ILV, Quito, 1975.


Orr, Carolyn, Fonologa del quichua del Ecuador (del Oriente), pgs. 68-86. En: Estudios fonolgicos de lenguas vernculas del Ecuador. MEC-ILV, Quito, 1975.
Orr, Carolyn y Betsy Wrisley comp., Vocabulario quichua del Oriente, ILV/MEC, Quito, [1965], 1981.
Ortiz, Bernarda, Apuntes de gramtica quichua (incluye glosarios), CEE, Latacunga, Quito, 1974.
Pacheco Guzmn, Gerardo, Diccionario Quechua-Castellano, Cuenca, 1981.
Potos, Fabin, Vocabulario y Praxis de la lengua general de los indios del Perv llamada quichua, o del
Inca. Sistematizacin de los vocabularios qichwas de los siglos XVI-XVII. Es parte de la Tesis de Maestra
en Filosofa-PUCE/Quito: Lengua, Pensamiento y Mundo Histrico de los qichwas de los siglos XVI-XVII,
a travs del estudio de los primeros diccionarios. (ao sabtico, Universidad Central del Ecuador), Quito,
2007-208.
Conciencia Histrica Qichwa: lengua y cultura a travs del estudio de sus fuentes. Documento
preparado para el taller en el INPAC-MEC. Quito, diciembre 2007.
Panorama lexicogrfico del qichwa ecuatoriano entre 1950 y 2004: balances y propuestas, pgs.
123-135. En: Identidad Lingstica de los Pueblos Indgenas de la Regin Andina (Ariruma Kowii, comp.).
Ediciones Abya Yala, Quito, 2005.
Quri Qinti, mushukyachiska shimiyukpanka, Instituto de Estudios Qichwas, Quito, 2004.
Potos, Fabin, Fernando Garcs, Ileana Almeida y otros, Lxico multilinge (CDr) de reas de biodiversidad, agronoma y sanidad. (quechua, aymara, guaran, portugus, espaol) Unin Latina-UNESCO, 1999.
Potos, Fabin, Alberto Conejo y Luis de la Torre [y otros], Yachakukkunapak Kimsaniki shimiyuk panka,
MEC-CONAIE-GTZ, 1998.
Potos C., Fabin, Breve estudio dialectolgico del quichua del oriente ecuatoriano: fenmenos espordicos
de la lengua, pgs. 67-81. En: Revista Educacin Intercultural Bilinge, ao 1, nro. 1, UPS-PAC, Quito,
1997.
Rosat Pontacti, Alberto, ofm., Diccionario Enciclopdico Quechua-Castellano del Mundo Andino. Editorial
Verbo Divino, Cochabamba-Bolivia, 2004.
Stark R., Louisa y Pieter C. Muysken, Diccionario espaol-quichu; quichua espaol, Banco Central del
Ecuador, Guayaquil, 1977.
Torres Fernndez de Crdova, Glauco, Diccionario kichua castellano / Yurak shimi-runa shimi, Cuenca,
1982.
Lexicn etnolgico del Quichua Andino. Tomos I, II, III. Imprenta Rocafuerte, Tumipampa, CuencaEcuador, 2002.
Valiente Catter, Teresa (comp.), Ddctica del quichua como lengua materna (incluye glosario, pgs. 223229). Serie pedagoga y didctica 9. P.EBI, Ediciones Abya Yala, Quito, 1993.
Ynez Consuelo y Fausto Jara, Manuscrito de Diccionario Castellano-quichua, Quito, 1974.
Ynez Cosso, Consuelo, Lxico Ampliado Quichua-Espaol (II), Espaol-Quichua (I), Corporacin Educativa Macac, Quito, 2007.

264

ndice
Presentacin............................................................................................................................................
Bosquejo Histrico y Lingstico Qichwa...............................................................................................
.
I. Breve historia de la tradicin lexicogrfica qichwa

5
7

Primer perodo: siglos XVI-XVII.............................................................................................................


Segundo perodo: siglo XVIII..................................................................................................................
Tercer perodo: fines del siglo XIX e inicios del XX................................................................................
Cuarto perodo:1950-2007......................................................................................................................

7
7
8
9

II. Historia del alfabeto qichwa y diccionarios qichwas


en el ltimo tercio del siglo XX e inicios del XXI
Antes del Campamento Nueva Vida (1970-1980)..................................................................................
Reunin del Campamento Nueva Vida (1980).......................................................................................
Despus del Campamento Nueva Vida (1980-1990s)...........................................................................
A partir del encuentro de Tabacundo (1998)...........................................................................................
Hacia el nuevo Diccionario Escolar Intercultural Bilinge.......................................................................

10
10
11
13
13

III. Apuntes sobre Gramatica Qichwa


Primera Parte: Fonemtica...................................................................................................................
Segunda Parte: Monemtica................................................................................................................

18
24

I. Monemtica nominal
1.1. Flexin............................................................................................................................................
1.2. Derivacin nominal.........................................................................................................................
1.3. Categoras
1.3.1. Pronombres.............................................................................................................................
1.3.2. Determinantes.........................................................................................................................
1.3.3. Adjetivo....................................................................................................................................
1.3.4. Adverbio...................................................................................................................................
1.3.5. Gnero.....................................................................................................................................

24
25
26
27
28
28
28

II. Monemtica verbal


2.1. Flexin verbal..................................................................................................................................
2.2. Flexin verbal de subordinacin.....................................................................................................
2.3. Flexin verbal de imperatividad......................................................................................................
2.4. Derivacin verbal............................................................................................................................
2.5. Derivacin verbal a partir de races nominales...............................................................................

29
30
30
31
32

III. Monemas delimitadores


3.1. Indicadores de modalidad...............................................................................................................
3.2. Conectores......................................................................................................................................
3.3. Enfticos.........................................................................................................................................

32
32
32

265

Tercera Parte: Sintagmtica


1. Estructura y componentes de la oracin............................................................................................
2. Estructuras, tipos y componentes del sintagma................................................................................
2.1.Sintagma Nominal.......................................................................................................................
2.2. Sintagma verbal..........................................................................................................................
3. La Oracin Qichwa............................................................................................................................
Oraciones transitivas..........................................................................................................................
Oraciones intransitivas.......................................................................................................................
Oraciones copulativas........................................................................................................................
Oraciones afirmativas.........................................................................................................................
Oraciones negativa.............................................................................................................................
Oraciones prohibitivas........................................................................................................................
Oraciones dubitativas.........................................................................................................................
Oraciones interrogativas.....................................................................................................................
Oraciones interrogativo-negativas......................................................................................................
Oraciones imperativas........................................................................................................................
Oraciones simples..............................................................................................................................
Oraciones compuestas o complejas...................................................................................................

33
33
33
34
35
35
35
35
35
35
36
36
36
36
36
36
36

Abreviaturas
1. Topnimos..........................................................................................................................................
2. Gramaticales......................................................................................................................................
3. Siglas..................................................................................................................................................
4. Simbologa lingstica........................................................................................................................

38
38
39
40

Kichwa-Castellano Shimiyuk............................................................................................................... 41
Diccionario Castellano-Kichwa........................................................................................................... 163
ANEXO 1
Trminos del qichwa general.................................................................................................................. 217
Introduccin y estudio............................................................................................................................ 217
Corpus inicial.......................................................................................................................................... 222
ANEXO 2
Algunos argumentos a favor sobre el infinitivo -y en el qichwa del Ecuador....................................... 231
ANEXO 3
Aportes para la comprensin del Tiempo y del Espacio en el pensamiento Qichwa............................

238

ANEXO 4
Punchanta rimaykuna............................................................................................................................ 249
ANEXO 5
Caudal lexical (kichwa-castellano, castellano-kichwa)..........................................................................

251

ANEXO 6
Lminas ilustrativas................................................................................................................................ 252
Bibliografa............................................................................................................................................ 258
ndice.................................................................................................................................................... 265

266

ECUADOR:

Tawkasami kawsaypi tinkunakuy


Pas Intercultural y Plurinacional

STO.
DOMINGO

STA. ELENA

Segn el Artculo 1 de la Constitucin de 2008, el Ecuador


es un Estado constitucional de derechos y justicia, social,
democrtico, soberano, independiente, unitario, intercultural,
plurinacional y laico

REPBLICA DEL ECUADOR


GOBIERNO DE LA REVOLUCIN CIUDADANA
PRESIDENCIA DEL EC. RAFAEL CORREA DELGADO

Mama llaktata charinkapakmi


yachakunchik
Educamos para tener Patria

Av. Ro Amazonas, entre Av. Atahualpa y Juan Pablo Sanz, Quito, Ecuador.
PBX: (02) 396-1400 / 396-1500

www.educacion.gov.ec

Vous aimerez peut-être aussi