Formacja ideowo-artystyczna, ktra ogarniajc wszystkie dziedziny sztuki, zacza
krystalizowa si w europejskim krgu kulturowym (rwnie w pozakontynentalnych obszarach kultur jzykw europejskich) okoo r. 1910 wraz z pojawieniem si manifestw futuryzmu, formu kubizmu i ekspresjonizmu jako odpowied na kryzys sztuki oraz jako denie do takiego jej przeksztacenia, jakie pozwolioby sprosta nowym warunkom spoecznym i kulturowym XX w. Bya formacj burzc dotychczasowe kanony estetyczne: poczucia pikna, rozumienia dziea sztuki, pojmowania sztuki w ogle, przey z ni zwizanych, konwencji twrczych oraz zobowiza wobec rzeczywistoci i odbiorcy. Permanentny, a charakterystyczny dla awangardy, stan antytradycjonalistycznej rewolty i cigych poszukiwa nowych, rzeczywicie nowatorskich i oryginalnych idei spoecznokulturowych i formalno-estetycznych przeksztaci si w latach dwudziestych w istn eksplozj izmw, manifestw i programw, Wrd nich decydujc rol dla caej sztuki europejskiej odegray oprcz wspomnianych wyej kierunkw dadaizm, konstruktywizm, surrealizm i formuy sztuki proletariackiej. Inicjoway one rozmaitego typu mutacje i transformacje artystyczno-programowe w ewolucyjnych procesach kultury poszczeglnych krajw. Stay si istotnym impulsem take do rozwoju kultury i sztuki narodw maych, ktre dotd egzystoway jakby na kulturowych obrzeach Europy. Tak rozumiana awangarda, uwikana przez cay okres swej ekspansji w burzliwe konteksty historii pierwszych dziesicioleci XX w., traci ywotno na pocztku lat trzydziestych na skutek przemian wiadomociowych wczesnych spoeczestw, take pozaartystycznych decyzji ideologiczno-politycznych, rwnie i na skutek rozczarowania artystw co do moliwoci ucielenienia swoich ideaw wiatopogldowych i artystycznych. Nazwa awangarda, co wrd poj literackich nie jest niczym wyjtkowym, pochodzi z jzyka innej dyscypliny, a mianowicie z taktyki wojskowej. Oznacza tam, najkrcej mwic, oddzia lub pododdzia wydzielony z maszerujcej kolumny, majcy za zadanie ubezpieczenie jej od czoa przed niespodziewanym napadem nieprzyjaciela. Oddzia w stanowi wic forpoczt si gwnych, jest ich zapowiedzi. Przejcie tego terminu przez retoryk polityczno-ideologiczn nastpio w okresie ksztatowania si perswazyjnej leksyki rewolucyjnej, a wic w latach wielkiej rewolucji we Francji. Semantyczna pojemno i metaforyczna obrazowo sowa awangarda zdecydoway o tym, i przyjo si ono na stae w idiomatycznych zwrotach przekazw propagandowych o charakterze politycznospoecznym XIX-wiecznej Francji. Hasem awangarda posugiway si partie polityczne oraz rozmaite ugrupowania i organizacje spoeczne bez wzgldu na przyjte zaoenia wiatopogldowe. Do krytyki artystycznej nazwa ta przesza wtedy za porednictwem ideologii socjalizmu utopijnego (m.in. prace O. Rodriguesa, G. D. Laverdanta i H. Saint-Simona) i bya wyrazem polemiki z hasami lart pour lart (sztuka dla sztuki) i wczesnymi programami sztuki czystej. Artysta awangardowy w rozumieniu socjalistw to artysta zaangaowany w problemy spoeczne i polityczne swego czasu. Sztuka awangardowa jak j chciano w krgach socjalistw widzie to sztuka aktywistyczna, utylitarna i spoecznie uyteczna. Kariera krytycznoliteracka terminu awangarda rozpoczyna si u pocztkw XX w. razem z pojawieniem si rnorakich nowatorskich tendencji artystycznych. Pocztkowo zwyczaj posugiwania si tym terminem ma charakter incydentalny i przypadkowy (najczciej sowo awangarda pojawia si w programach i manifestach futurystw chyba ze wzgldu na swoj militarn etymologi). Wtedy jeszcze funkcj syntetyzujcego nazwania ksztatujcych si wanie tendencji penio okrelenie nowa sztuka w rnych odmianach jzykw narodowych. lart moderne ,nove umeni, nova umetnost, modern art, moderne Kunst itp., cho sowo awangarda jako etykietka integrujca zaczynao
zdobywa zwolennikw (tu istotna rola ksiki hiszpaskiego nowatora G. de Torre
Literaturas europeas de vanguardia, 1925, ktra uzyskaa rezonans w krytyce europejskiej). Na gruncie polskim termin awangarda pojawia si sporadycznie, i to raczej jako sugestywna figura stylistyczna ni syntetyzujce nazwanie okrelonego zespou zjawisk artystycznych. Mona przypuszcza, e to T. Peiper po powrocie do Polski z pobytu we Francji i Hiszpanii wprowadzi na stae w termin do jzyka krytyki. Jednak dopiero w poowie dwudziestolecia midzywojennego, kiedy zaczy pojawia si pierwsze prby podsumowa i jednoczenie zarysowaa si moliwo krytycznoliterackiej syntezy dotychczasowych dokona, awangarda zaczyna zakorzenia si w wiadomoci odbiorcw i artystw. W Polsce, niemal bez wyjtku, termin w oznacza zesp tendencji artystycznoliterackich uksztatowanych wok programu i poetyki wanie Peipera, zwanego papieem awangardy, w redagowanej przez niego krakowskiej Zwrotnicy (Awangarda Krakowska) i rozwijanych potem w twrczoci byych jej wsppracownikw: J. Przybosia, J. Brzkowskiego, nastpnie za przez orientacje poetyckie powstae w literackich rodowiskach Wilna (agary) i Lublina (Awangarda Druga). Wyczano wtedy z tego zakresu futuryzm i inne wczesne nurty oraz grupy w Polsce, ktre usioway si do awangardyzmu przypisa, i ktre w istocie awangardowymi byy (ekspresjonici z poznaskiego Zdroju, Kwadryga, Skamander, autentyci, Czartak) majc tosame z awangard cele: stworzy now literatur dla nowego czowieka. W rozlicznych dyskusjach na temat nowej sztuki dominowao przekonanie (I. Fik, M. Czuchnowski, T. Bujnicki, M. Piechal), e prawdziwa awangarda winna by zwizana zawsze z postpowymi ruchami spoecznymi i e to winno stanowi jej istotn determinacj ideologiczn. Spoeczno-radykalny wanie aspekt terminu awangarda i ksztatujcego si jej pojmowania ujawni si w szczeglnym nateniu w krytyce sowackiej i czeskiej. Etykietka ta, inaczej ni w Polsce, nie oznaczaa jakiej okrelonej grupy twrcw ani pocztkowo nie generalizowaa nowatorskich tendencji europejskiej sztuki tamtych dziesicioleci. Jej uycie przez krytykw wskazuje na do jednoznaczne rozumienie celw i dziaa awangardy: rewolucyjna aktywno, radykalizm i spoeczna bezkompromisowo, jawne zaangaowanie, uyteczno i funkcjonalizm. Cho niekiedy te nadawano jej tre ponadhistoryczn, pozaideologiczn i stricte wewntrzartystyczn. W innych krajach w jzyku krytyki w termin w funkcji unifikujcej nowatorskie denia i programy artystw pojawia si od przypadku do przypadku, nawet w jzykach i kulturach neolatyskich (Francja, Wochy, Hiszpania). Obok dominujcego terminu moderne nowy, nowoczesny w krajach tych upowszechniay si okrelenia takie, jak futuryzm, esprit nouveau, ultraizm, ktre wprawdzie byy nazwami okrelonych programowo tendencji, jednak w rozumieniu artystw, krytykw i odbiorcw staway si synonimami sztuki nowoczesnej. Podobn funkcj w Niemczech penio pojcie ekspresjonizm, ktrym obejmowano zwaszcza na pocztku do dowolnie wszelkie nowo powstajce w Europie kierunki. W latach pniejszych ideologia nazistowska przekrelia i zlikwidowaa wszelkie nowe kierunki, uznaa je za przejaw sztuki zdegenerowanej. Tym samym zamkna moliwo przyswojenia w obszarze jzyka niemieckiego pojcia awangarda. Spoeczno-artystyczne okolicznoci, w ktrych okrelenie awangarda pojawia si wtedy w publicystyce radzieckiej, mogy zadecydowa o jego terminologicznej karierze. Jednak nie weszo ono do sownika radzieckiej krytyki artystycznej. Gdy w sztuce zachodnioeuropejskiej w latach trzydziestych dokonuje si pierwszych podsumowa nowatorskich tendencji okrelanych mianem awangardy, pierwszy zjazd zwizku pisarzy radzieckich dezawuuje jej zaoenia i w sposb jednoznacznie negatywny ustosunkowuje si do dokona sztuki nowoczesnej. Awangarda z przydatkiem tak zwana, utosamiona ze sztuk antyrealistyczn, literatur buruazyjn w rozkadzie, pseudoartystyczn
dekadencj, w ocenach wczesnych ideologw sztuki i literatury staje si zaprzeczeniem
wszelkiego postpu. I w krytyce anglo-amerykaskiej okresu midzywojennego sowo awangarda mimo innowacyjnych rewolt dadaistw w Nowym Jorku, nowatorskich programw wortycyzmu i imayzmu naley do rzadkoci. Niekiedy rozumiano je jako okrelenie dla elitarnej fazy literatury w schykowej kulturze mieszczaskiej XX w. Podsumowujc, mona wyliczy kilka sposobw funkcjonowania omawianego pojcia w wiadomoci literacko-artystycznej poowy naszego wieku: 1) okrelenie awangarda wprowadzone do obiegu przez XIX-wieczn publicystyk jako haso wywoawcze dla programu sztuki spoecznie uytecznej, a przeciw sztuce czystej, w w. XX stao si etykietk dla wielu radykalnych w sensie spoecznym i politycznym tendencji artystycznych; 2) uyteczno semantyczna tej figury stylistycznej determinowaa, zwaszcza w latach trzydziestych, prby traktowania sowa awangarda jako nazwy-syntezy dla ogu nowatorskich tendencji obecnego stulecia; 3) sugestywno hasa-porwnania awangarda sprawia, i wybierano je nader chtnie jako nazw dla grupy literackiej bd dla tytuu czasopisma (liczne przykady w literaturze europejskiej); 4) zarysowaa si take wtedy skonno do traktowania awangardy jako swoistego typu sztuki elitarnej; 5) gwnie w krytyce marksistowskiej awangarda przeciwstawiona sztuce realistycznej i koncepcjom realizmu socjalistycznego (G. Lukcs) traci swoje znaczenia postpowoci, wyprzedzania, przodowania i staje si synonimem dekadentyzmu sztuki mieszczaskiej w dobie jej kryzysu. Dopiero po drugiej wojnie poczynania historykw literatury, czy szerzej historykw sztuki dcych do uporzdkowania i racjonalizacji burzliwych procesw w kulturze XX w. stworzy moliwo jej syntetycznego opisu. W tym momencie rozpoczyna si waciwa kariera terminu awangarda (awangardyzm). Dwie zwaszcza ksiki odegray tu szczeglnie istotn rol R. Poggiolego i M. de Michelego. Wczeniej awangarda bya postulatem, przypadkowym zawoaniem, porczn etykietk krytycznoliterack frazeologicznym sloganem, teraz stawaa si historycznym faktem, ktry domaga si kodyfikacji. Dzisiaj w sowniku krytyki artystycznej sowo awangarda naley do najczciej uywanych (na marginesie: akceptuje je take krytyka radziecka) oznaczajc nim postpowe w sensie spoeczno-politycznym tendencje w nowatorskich nastawieniach sztuki XX w.; natomiast krytyka anglo-amerykaska czciej posuguje si okreleniem modern std modernism i postmodernism w odniesieniu do nowoczesnej literatury angielskiej i amerykaskiej sowo awangarda jakby rezerwujc dla przejaww sztuk francuskiej, cho i w tych uyciach trudno dostrzec konsekwencj). Awangarda obecnie obrosa dodatkowymi treciami. Nierzadko rozumie si j jako nazwanie permanentnego elementu w dziejach sztuki: w kadym ich procesualnym momencie wystpuje zesp zjawisk, ktre wyprzedzaj swj czas. Lub te jako nazwanie elementu o charakterze czasowym, pojawiajcego si w pewnych tylko, ale przeomowych dla owych dziejw, okresach. Mianem awangardy nazywa si take rozlegy etap w rozwoju sztuki od ostatniej tercji XIX w. po dzie dzisiejszy, wydzielajc jej trzy fazy: awangardy wykltej, awangardy wojujcej i awangardy zwyciskiej (W. Tatarkiewicz). Mwi si wreszcie: awangarda to XX-wieczny prd artystyczny lub wsplnota szk literackich, zesp niekoherentnych prdw artystycznych albo formacja stylistyczna (A. Flaker) itp. Genezy XX-wiecznej formacji awangardowej (tak jak j rozumie si w tym opracowaniu) naley poszukiwa w XIX w., ktrego wiadomociowe i historyczno-
spoeczne ewolucje zdaj si determinowa ksztat i rozwj sztuki pierwszych dziesicioleci
obecnego stulecia. Trzeba tu przede wszystkim wskaza na wiele uwarunkowa spoecznopolitycznych, ukadajcych si w cigi sprzecznoci i antagonizmw tak w praktyce, dziaaniach, jak i w ideologiach. Sprzecznoci klasowe, ktrych gwatowna erupcja nastpia we Francji pod koniec XVIII w., a ktre rnorako inspiroway radykalizm najpierw mieszczastwa, potem formujcego si proletariatu, przez cay XIX w. podlegay wektorom konfliktowych interesw pastwowo-politycznych Europy. Upolitycznienie ycia i wiadomoci spoecznej spowodowao, e sztuka XIX w. musiaa dokona przewartociowa w zakresie przypisywanych jej dotd funkcji i rl spoecznych. Wanie wwczas pojawia si po raz pierwszy haso awangarda jako nazwanie spoecznie zaangaowanego ruchu w sztuce, ktremu towarzyszy przez cae ubiege stulecie myl krytycznoartystyczna o spoecznych koniecznociach i zobowizaniach sztuki. Natenie antagonizmw klasowych od przeomu wiekw a po rewolucj padziernikow i inne ruchy rewolucyjne ksztatowao wektory ideologiczne awangardy, co znalazo swj wyraz w programach sztuki rosyjskiej po r. 1917, awangardy czeskiej i wgierskiej, niemieckiego ekspresjonizmu itd. Istotnym czynnikiem byo pojawienie si szerszego rynku idei, dzie sztuki, literatury, na ktrym reguy gry okrelone byy przez polityk typu laissez-faire (wolna konkurencja, konieczno zdobywania publicznoci, uzurpowanie sobie roli mandatariusza publicznoci etc.). Ten wanie szereg uwarunkowa, radykalnie zrewoltowanych i nawarstwiajcych si od rewolucji francuskiej po rewolucj padziernikow, staje si podstawow dominant interpretacyjn awangardowych ideologii. XIX-wieczne tradycje bezporednich aliansw artystw z ruchami spoeczno-politycznymi jako wyraz ich de take pozaartystycznych znalazy swoje przeduenie w aktywnym dziaaniu wielu przedstawicieli awangardy w partiach politycznych (F. T. Marinetti i woski faszyzm), w radykalnych instytucjach spoecznych i dziaaniach rewolucyjnych (komfuturyzm w Rosji; czechosowacka Leva Fronta, francuscy surrealici; niemieccy dadaici itd). Sztuka i polityka tworzyy wsplny obszar awangardowych oddziaywa, czsto take perswazji propagandowo-publicystycznej. Konflikty narodowe i polityczne, ktre doprowadziy do wybuchu pierwszej wojny wiatowej, ale take pami o ich XIX-wiecznych zakorzenieniach, rnicoway po czci wiadomo twrcw awangardy. Std np. topos rewolucji upowszechniany przez polskich futurystw, a take innych poetw tego czasu, odwoywa si do mitologii rewolucji francuskiej, a nie rosyjskiego Padziernika. Tym take mona tumaczy rezerw i dystans francuskiej awangardy do ekspresjonizmu niemieckiego. W sumie jednak owe akcenty nacjonalistyczne miay drugoplanowy charakter (wyjwszy moe programy Marinettiego zwaszcza w latach trzydziestych), a awangarda generalnie zwizana bya z demokratycznym rynkiem idei i sztuki. Na genez zjawiska XX-wiecznej awangardy skada si take wiele uwarunkowa wiatopogldowo-filozoficznych, dla ktrych charakterystycznym rysem w w. XIX bya wielokierunkowo i wewntrzna opozycyjno mylowych konstatacji i postulatw. Relatywizmowi programw filozoficznych, wiadomoci bankructwa nauki i moliwoci poznawczych czowieka, koncepcjom irracjonalnym i metafizycznym, idealizmowi rnych odcieni mona przeciwstawi ukad wiatopogldowy rwnie w w. XIX wyrany, w ktrym dostrzeemy pozytywistyczny kult nauki, programy racjonalizmu, konstruktywne diagnozy materializmu historycznego, socjalistyczne prby teoretycznego opracowania zintensyfikowanych procesw spoecznych. Owe charakterystyczne dla XIX w. opozycje wiatopogldowe przewijaj si w cigu caego okresu formowania si postaw ideowych awangardy. Nie trzeba podkrela, e w przewaajcej czci nie s to przeniesienia bezporednie, ale e nastpuj gwnie poprzez media filozofii przeomu stuleci i pocztku XX w., w ktrej kontekstualnych ramach rozwijaa si nowa sztuka. Taki intermedialny charakter ma np. nietzscheanizm odwoujcy si choby do Schopenhauera w
wiatopogldach ksztatowanych przez ekspresjonizm i futuryzm. Podobnie moemy
powiedzie o Bergsonowskim intuicjonizmie i aktywistycznych programach W. Jamesa, gdy idee te budowane byy na podstawie rnorakich tradycji filozoficznych XIX w. Przedstawiona wyej antynomiczno wiatopogldowa ubiegego stulecia, ktrej spadkobierczyni wydaje si awangarda, tworzy zasadny argument dla wielu historykw stratyfikujcych t formacj ideowo-artystyczn w cigi opozycji: nurty irracjonalne nurty racjonalne, aktywizm nihilizm, utopijny idealizm materialistyczny realizm itd. Nawet analiza poszczeglnych kierunkw awangardy i ich ideologii prowadzi czsto do wnioskw o zawartych w nich wewntrznych antynomiach i sprzecznociach filozoficznych, o niemoliwoci skonstruowania koherentnych opisowych modeli wiatopogldowych tych kierunkw, czego przykadem s np. prace na temat futuryzmu i ekspresjonizmu. Ale take i opracowania surrealizmu, ktrego wiatopogld wyznaczony jest przez o problemow: marksizm freudyzm. Sam marksizm bdcy pomostem midzy poprzednim stuleciem i w. XX, rozwarstwiony przez niezbiene czsto koncepcje ideologiczno-polityczne, nie tworzy w wiatopogldzie awangardy jednolitego wtku. O pojawieniu si XX-wiecznej awangardy zdecydowa rwnie szereg uwarunkowa kulturowo-estetycznych, dla ktrego determinacje szeregw poprzednio omwionych odgrywaj rol chemicznego odczynnika, krystalizujcego obraz uwika XIX-wiecznej kultury. Amplitudzie progresji bd regresu, to radykalnych, to konserwatywnych de wczesnych spoeczestw towarzysz nakadajce si zjawiska kulturowego demokratyzmu z jednej strony i elitaryzmu z drugiej. Z w. XIX bior pocztek demokratyzacyjne procesy kulturowe zwizane z nie spotykan dotd ekspansj demograficzn, procesy tak wyranie zintensyfikowane w naszym stuleciu. Tum, masa tworz maksymalistyczn wizj odbiorcy, do ktrego odwoywa si autor manifestw futurystycznych. Do mas wielkomiejskiego proletariatu odwoywaa si awangarda rosyjska. Kultura masowa jako przejaw zwyciskiej cywilizacji ze wzgldu na swoje moliwoci asymilacyjne wrd odbiorcw staa si wic obszarem wielu awangardowych strategii. Ale i w nich rwnie daway zna o sobie przeciwstawne skadniki: negacja wielkich metropolii i anonimowego tumu, utopie o prymitywie i naturze, indywidualistyczne obrazy artysty, ktry broni si przed degradujcym naciskiem kultury masowej. Ju w w. XIX zauwaalnym tendencjom komercjalizacji sztuki (std pojawiajce si wtedy spostrzeenia o jej industrialnym charakterze) przeciwstawiay si programy sakralizujce dziaania i wytwory artystyczne. Wiek XIX sformuowa, utrwalon na przeomie stuleci, a podjt przez awangard, opozycj geniusz filister, romantycy uksztatowali mitologi pote maudit, ktra tak silnie owadna postawami poetw z koca wieku, a potem i artystw awangardy. Te dialektycznie zwizane orientacje kultury XIX w. daj si sprowadzi do wsplnego mianownika dwch gwnych tendencji ogarniajcych wczesne relacje sztuka spoeczestwo. A mianowicie: hermetyzmu i elitaryzmu estetycznego, ktre ujmuje formua lart pour lart, oraz przeciwstawnego nurtu sztuki otwartej, zakorzenionej spoecznie i przyporzdkowanej funkcjom spoecznym (lart utile sztuka uyteczna, lart social sztuka uspoeczniona, lart engag sztuka zaangaowana). Czyli od V. Cousina i T. Gautiera poprzez parnasistw i symbolizm do O. Wildea i S. Przybyszewskiego (aby poprzesta na wybranych nazwiskach) z jednej strony i od Madame de Stal poprzez edukacyjne programy socjalizmu utopijnego, rosyjsk szko realizmu, zaoenia pozytywistw do G. Plechanowa i A. unaczarskiego z drugiej. Wprawdzie mona byoby powiedzie, e sztuka awangardowa kontynuuje te dwie gwne tendencje, i na tym poprzesta. Jednak formacja awangardowa sytuuje si w wyranej opozycji wobec postaw dekadencko-modernistycznych, wyrasta w wiadomoci jawnych wizi sztuki, i spoeczestwa. Dotrzyma kroku czasom i rzeczywistoci, aktywnie w niej
uczestniczy tego rodzaju intencje przywiecay wszystkim programom awangardy. A jeli
nawet znajdziemy tam sformuowania odnoszce si do technologii twrczoci, sugerujce cechy autonomizmu i estetycznego autotelizmu, wynikaj one nie tyle z postawy lart pour lart, ile ze samowiadomoci warsztatu, funkcji i moliwoci tworzywowych sztuki. W tym trzecim szeregu determinant kulturowo-estetycznych XX-wiecznej awangardy mona dostrzec jeszcze jeden antagonizm wiadomociowy: wyraon jeszcze w XVIII w. przez Rousseau a potem wielorako rozwijan (Schopenhauer, Hartmann, Burckhardt, Hegel, Dilthey, Marks Nietzsche) ide kryzysu kultury. Ide t podjo nastpne pokolenie mylicieli (Spengler, Ortega y Gasset, Freud, Bierdiajew, Znaniecki,. Huizinga i Toynbee), ktrzy formuowali swoje katastroficzne i pesymistyczne wizje w wyniku analizy sytuacji kultury europejskiej z przeomu wiekw. Ta wiadomo schyku, kryzysu, katastrofy przerodzia si w programach awangardy w zdecydowan negacj tradycji i kultury epok przeszych; stworzya motywy profetyczne i pesymistyczne w twrczoci wielu przedstawicieli nowej sztuki, ale jednoczenie, jako negatywny ukad odniesie, skierowaa awangard ku utopiom spoecznym i artystycznym: tworzy od nowa poszukiwa wartoci niezdegradowanych, od nowego jzyka poczynajc, a na nowym adzie spoecznym koczc. Te sekwencje procesw, zjawisk i rde tworz fundament wiatopogldowy awangardy. Jej hasa, intencje, postulaty, a take jej konteksty zewntrzne z tej perspektywy mona uzna wic za swoisty efekt antytetycznych nastawie wiadomoci ubiegego stulecia. Przechodzc do waciwej historii awangardy, mona zauway, e przeom stuleci, okres, ktry dla przyszych awangardystw sta si etapem istotnych dowiadcze, wykrystalizowa strategie o preawangardowym charakterze. Przede wszystkim trzeba wskaza na powszechn dno artystw do ponadnarodowej integracji sztuki, do otwarcia jej na zewntrz i tworzenia mechanizmw asymilacyjnych. Zjawiska te, cho widoczne ju wczeniej, na pocztku XX stulecia przybray rozmiary dotd nienotowane. Wystarczy przyjrze si wczesnym kontaktom artystw, ich podrom i rozmaitym formom wsppracy. Istotn rol odegray tu powstajce wtedy lawinowo czasopisma, szeroko informujce czytelnikw o faktach i wydarzeniach artystycznych z caej Europy. Z zaoenia chciay by i w rezultacie rzeczywicie byy platform wymiany pogldw. Rodzcy si kosmopolityzm sztuki utwierdzay liczne wystawy, ktre uzyskiway gono brzmicy rezonans wrd odbiorcw. Ustaliy si wtedy formy wsppracy artystw reprezentujcych rne sztuki. To jednoczenie si dziaa artystycznych, widoczne ju w 2. poowie XIX w., teraz przybiera charakter symptomatyczny. Awangarda uczyni je kanoniczn regu. Nasilia si w tym preawangardowym okresie w stopniu o wiele wikszym ni uprzednio (cnacles romantykw czy XVII-wieczne cercles) dno do zespoowoci, grupowoci inicjatyw i dziaa artystycznych. Tak funkcj speniaj pocztkowo wsplne wystawy bd kolegia redakcyjne czasopism. Tymczasem s to grupy o sytuacyjnym raczej ni programowym profilu. Strategie artystyczne wyksztacone w dziaaniach najpierw futurystw (naley podkreli ich wyranie priorytetow i inicjujc rol w awangardyzacji sztuki poszczeglnych kultur narodowych, od Woch poprzez kraje europejskie a po Ameryk Poudniow), potem ekspresjonistw, dadaistw i surrealistw naday formacji awangardowej rys szczeglnie wyjtkowy i oryginalny na tle dotychczasowej historii sztuki. Uderza przede wszystkim obecno motywacji integracjonistycznych, tak w planie socjologicznym (grupowo wystpie), jak i w planie programowo-estetycznym (tzw. awangardowa korespondencja sztuk). Integracjonizm w przejawia si take w dziaaniach na rzecz kosmopolityzacji sztuki, w budowaniu ponadnarodowych platform dziaania i twrczoci. Cho trzeba przyzna, e w kolejnych latach rozwoju awangardy taka kosmopolityczna postawa spotkaa si z reakcjami, ktre prowadziy w rezultacie do poszukiwania idei zakorzenionych w rodzimych i narodowych wartociach (tzw. bakanizm propagowany w
awangardowych krgach jugosowiaskiego czasopisma Zenit czy te przykadowo
programy palo-brasil i antropofagizmu brazylijskiego awangardysty O. de Andrade, ktry opowiedzia si za nieeuropejskimi wartociami Ameryki aciskiej). Te cechy ka widzie awangard w planie socjologicznym jako zdeterminowane okrelonym kontekstem spoeczno-politycznym, zespolone tosamoci dowiadcze generacyjnych grupy artystw, ktrzy zintensyfikowali i zdynamizowali istniejce bd przez siebie wytworzone, cywilizacyjno-kulturowe mechanizmy perswazyjnego oddziaywania na odbiorc i wykorzystali je z nieznan uprzednio pragmatycznoci. w kontekst spoeczno-polityczny (poczucie kryzysu sztuki byo rwnie silne, jak poczucie kryzysu istniejcego adu spoecznego) zadecydowa o aktywnym czeniu si caych grup artystw lub ich przedstawicieli z radykalnymi i rewolucyjnymi ruchami spoecznymi i o wpisaniu w awangardowe programy politycznych ideologii. Dziaania awangardy motywowaa te strategia publicity, wspierana przez poczynania ludyczne i skandalizujce, inspirowane wprost zjawiskami parakultury i rozwijajcej si kultury masowej (cyrk, kino, gazeta codzienna, afisz reklamowy, plakat etc.). Got du scandale (zamiowanie do skandalu, skandalizm) awangardy kierowa jej przedstawicieli w rne rejony: dywersji w obrbie form obyczajowych i spoecznych, antymieszczaskiego ekscesu i drwiny omieszajcej uznane witoci, antyreligijnoci oraz anarchizmu. Tymi dziaaniami awangardyci prowokowali anatemy, wyklcia, procesy sdowe, areszty i inne tego rodzaju restrykcje ze strony establishmentu. Artyci awangardowi w swoich poczynaniach wykorzystali, a waciwiej nadali nowe funkcje istniejcemu instrumentarium form dialogu z odbiorc. Dotd tak podstawow form dialogu byo, niemal wycznie, dzieo literackie. Tymczasem twrca awangardowy podj dialog z odbiorc poprzez czasopismo, na wiecu, odczycie, wieczorze poetyckim, w kabarecie, kawiarni artystycznej i w klubie literackim. Z tego wanie instrumentarium wywodzi si strategia manifestu literackiego, formy gatunkowej, z ktrej awangarda uczynia najbardziej wojowniczy or perswazji programowo-ideowej. A rwnie strategia prozelityzmu, denia do awangardowego nawracania innych, do pozyskiwania jak najwikszej liczby nowych wyznawcw. Tak funkcj peniy propagandowe ekspedycje Marinettiego do krajw europejskich i Ameryki Poudniowej, podre Bretona, objazdowe imprezy grupy rosyjskich kubofuturystw Hylea, wieczory polskich futurystw w Zakopanem i w Warszawie itd. Zamykajc ten socjologiczno-historyczny wtek dziejw awangardy trzeba wyranie powiedzie, e jej europejska i pozaeuropejska ekspansja przyniosy w kulturach poszczeglnych narodw niejednakowe skutki. Wyraniej odcisna swoje pitno zwaszcza na literaturach i sztuce tych krajw, w ktrych narodziy si i ukonstytuoway podstawowe programy i zaoenia nowej sztuki, tj. we Francji, w Niemczech i w Rosji. To byy trzy gwne centra kulturowe awangardy ze wzgldu na programow jako, gbi przewartociowa i ilociowy zakres nowych propozycji. Inspiracje i zapoyczenia przenikay do innych krajw w niejednakowy sposb. Tam staway si bd przejciow mod bez wikszych konsekwencji (taki efemeryczny charakter fascynacji nowymi kierunkami da zna o sobie np. w krajach skandynawskich, ale take i w Anglii), bd te zakorzeniy si silniej, ulegajc rozmaitym mutacjom i przeksztaceniom (w innych krajach europejskich), jakby wtapiajc si w ich podoe kulturowe. Potrzebne jest tu jeszcze jedno istotne spostrzeenie: formacja awangardowa, cho prbowaa monopolizowa wczesny rynek sztuki i literatury, w rezultacie tworzya i propagowaa swoje wartoci w ssiedztwie i cigej opozycji do wartoci tradycyjnych, zachowawczych i konserwatywnych, ktre nie utraciy swoich odbiorcw. Od strony poetyki awangard mona definiowa jako jej i nie tylko jej waciwy zesp tematw i preferowanych z pen programow wiadomoci idei oraz postulowanych i
realizowanych w praktyce twrczej chwytw artystycznych, rodkw wyrazu i form
literackiej ekspresji. Charakterystyczna i wyjtkowa w historii literatury jest samowiadomo artystyczna awangardy, jej nasilona dno do autoprecyzacji celw i rodkw wyrazu oraz do poznania mechanizmw jzyka i procesw tworzenia (por. kolejne manifesty, ukadajce si w serie programowych dopowiedze). Taka poznawcza postawa wobec sztuki i twrczoci wydaje si niekiedy waniejsza od efektw stricte artystycznych. wiatopogld i poetyka awangardy w dopeniajcej si wizi ugruntowane zostay na fundamentalnej zasadzie ,,sztuka ycie dziaanie. Pomijajc incydentalne i wyjtkowe propozycje w rodzaju poezji czystej H. Brmonda, cration pure V. Huidobra (w drugi przypadek, ze wzgldu na ewolucyjny charakter poetyki tego Chilijczyka z urodzenia, reprezentanta europejskich izmw, nie jest tak jednoznaczny), klaryzmu M. Kuzmina, wszystkie programy zakaday bezporednio odniesie porzdku ycia i porzdku sztuki, poezji i rzeczywistoci, dziaa kreacyjnych artysty i jego aktywnoci spoecznej. Sprzeciw wobec zastanej rzeczywistoci rwna si negacji zastanej sztuki. Biorc pod uwag manifesty, promujce poszczeglne tendencje awangardy, mona powiedzie, e to wanie przebudowa rzeczywistoci bya zadaniem nadrzdnym. Hasa nowego czowieka i nowego spoeczestwa miay cechy wiatopogldowego priorytetu. Caoksztat tego rodzaju zada okreli podstawy ideologiczne awangardy, jej antymieszczasko, rewoltujcy radykalizm, lewicowo, proletariacko, anarchizm. Dyrektywa bezporedniego udziau w przebudowie rzeczywistoci prowadzia od destrukcji do konstrukcji. Zadecydowaa o witalizmie, aktywizmie i dynamizmie nowej sztuki. Twrczy rozpd i programowa pioniersko kieroway uwag awangardy na te formy i osignicia cywilizacji, ktre w zaoeniu miay przyspiesza i intensyfikowa transformacj rzeczywistoci. Std wziy si w nowych programach idee maszynizmu, fascynacji technik, urbanizmu, std zwrot ku demokratyzacyjnym nastawieniom ksztatujcej si kultury masowej i jej wielkomiejskich przejaww. Z drugiej strony, rysujce si przekonanie o nieprzystawalnoci formuowanych utopii spoecznych i egzystencjalnych do istniejcych warunkw tworzy jakby antynomiczny aspekt przewartociowania wszystkich wartoci: odrzucenie walorw kulturowych i cywilizacyjnych zniewalajcych czowieka i faszujcych jego autentyczno. Rodzajem remedium miay by: pierwotno, powrt do przedkulturowych rde, prymitywizm i barbarzysko, ucieczka w prapocztek i naiwna prostota. Zawieraa si w tym ch rozpoczynania wszystkiego od nowa, od niezapisanych kart wiadomoci i sztuki. w zwrot ku prymitywowi wyrazi si zarwno w poszukiwaniach jzykowych, jak i tematycznych, w stylizacji motyww i w konstrukcji bohatera. Std take ludowo wielu nurtw awangardy, chopskie miary i inspiracje nisk literatur anonimow. Dalej: idea autentycznoci i przekonanie o faszujcych deformacjach kultury zmurszaej Europy prowadziy awangardystw ku nie-kulturowym wartociom egzotycznego prymitywu. Wybr poetyki i postulaty teoriopoetyckie oraz wszelkie inne przejawy awangardowego autotelizmu byy wic tyle zdeterminowane chci zrewolucjonizowania wewntrznych mechanizmw literatury, co modyfikacji zewntrznych potrzeb ycia i rzeczywistoci. atwiej byo burzy znienawidzone instytucje, rewoltowa wiadomo, kreowa koncepcje nowego czowieka ni przezwycia obiektywne prawa literatury, jej jzyka, tradycji i przyswojonych konwencji. Dlatego te twrcy awangardowi tak czsto podejmowali w swoich programach kwestie nowego jzyka i gosili potrzeb literatury eksperymentalnej. Eksperyment jzykowy od ortografii do semantyki stawa si zadaniem pierwszoplanowym. I w tym wypadku trzeba podkreli, i techniczne manifesty futurystw, publikowane w czasopismach caej Europy, staway si podstawow inspiracj w programowaniu nowej poezji i dla awangardy rosyjskiej (kubofuturyci), i dla dokona B. Jasieskiego, dla niemieckich ekspresjonistw i dla twrcw spod znaku dada, a take dla
jugosowiaskich zenitystw itd. Przecieray programowo-teoretyczny szlak, wskazyway na
kierunki eksperymentu jzykowego i jego potencjalne moliwoci. Dwa zwaszcza nastawienia programowe w kanonie postulowanej poetyki pierwsze: poezja jest ekwiwalentem nowoczesnej cywilizacji, i drugie: poezja odrzuca faszujce narola tradycji i zwraca si do pierwotnych rde zdaj si odgrywa rol dyrektyw gwnych. To pierwsze zmierzao do poszukiwania w jzyku jego potencji dynamizujcych, symultanicznych, sw-ekwiwalentw rzeczy i przedmiotw, do poszukiwania jego zwyczajnoci w ywej mowie potoczn, prostoty leksykalnej i syntaktycznej. Z tego nastawienia wywodziy si prby oddania w nowym jzyku brzmie miasta, tumu i ulicznego dwikw muzyki cywilizacji technicznej. Std bray pocztek rwnie wysiki zwizania tekstu poetyckiego poprzez jego wizualizacj i eksperyment typograficzny z tworzc si wanie ikonosfer kultury masowej. Nastawienie drugie prowadzio do odcicia jzyka nowej poezji od ju wyksztaconych w literaturze norm i konwencji. Std obnienie jzyka do form prymitywizujcych, odsemantyzowujcych, do quasi-pierwotnej gry czystym brzmieniem, uproszczon onomatopej, niby leksyk berbarzycy i mow dziecka. Czyli przejcie od hase jzykowego pragmatyzmu, rzdzonego logik tego, co chce si wyrazi, a nie logik normy i konwencji, jzyka emocji i dynamicznego skrtu, do postulatw samoistnoci sowa, sowa jakoo takiego i autonomicznej kreacji. Od konstruktywistycznego funkcjonalizmu do gry czystego przypadku, aby jak pisali nadrealici zwrci jzykowi jego przeznaczenie, zrobi wielki krok w kierunku poznania, wysawiajc tym samym ycie (A. Breton, Les pas perdus, 1924). Nasilone przez awangardystw badanie jzyka kierowao ich programowe zainteresowania ku eksperymentom w sferze frazeologii, leksyki, chwytw stylistycznych, obrazu poetyckiego, metafory, poetyckiej wyobrani i struktur wersyfikacyjnych. Wynaleziony przez symbolistw tu wolny (vers-libre), przyswojony nastpnie przez rne poetyki postsymbolistyczne pocztku XX w. sta si w dziaaniach awangardy wanym orem rewolucjonizowania form nowoczesnej poezji. Nie byo wwczas manifestu, ktry idei wolnoci wiersza by nie podj, poniewa odpowiadaa ona postulatowi twrczej swobody i niezalenoci od tradycji. Stosunek do tradycji wanie wydaje si dla awangardy problemem podstawowym. Nigdy bowiem w historii sztuki atak na tradycj nie przybra tak radykalnego i totalnego charakteru. Analiza relacji awangardy z poprzedzajcym j bezporednio pokoleniem wykazuje, e generalna co sugeruj manifesty negacja tradycji ujawnia jednak rnorakie wizi i uzalenienia od zanegowanych poetyk. Po pierwsze, zwizki te to nieuwiadamiany skutek inercyjnoci procesu historycznoliterackiego, bezwiednego poddawania si jego mechanizmom, uniemoliwiajcym w gruncie rzeczy nago zmian i przewrotw. Powiadczaj to na przykad refleksy poetyk ekspresjonistycznych w rnych literaturach narodowych, ktre to refleksy, ze wzgldu na widoczne cienie rodzimych tradycji, tworz tam swoisty quasi-ekspresjonizmm, Nowatorstwo tego nurtu awangardy (nawet w Niemczech, gdzie da si wskaza wyranie zwizki, na bardzo wielu polach, ekspresjonizmu z poprzedzajcymi go poetykami XIX w.) polega raczej na gono manifestowanym protecie wobec przeszoci ni na rzeczywicie radykalnych innowacjach poetyk immanentnych. Po drugie, zwizki z przeszoci s artystycznym efektem postaw o charakterze kontynuacyjnym, wyraanych wprost lub widocznych na paszczynie poetyki. Z tym e nie chodzio tu o bezporedni kontynuacj, jaki epigonizm, ale o wystylizowane wedle potrzeb nowych czasw podejmowanie i rozwijanie poprzednich dokona poetyckich (sytuacja rosyjskiego imaynizmu i akmeizmu oraz ich stosunek do rodzimego symbolizmu, zwaszcza jego ostatniej fazy).
Po trzecie, wizi owe s wynikiem wiadomego i programowo uargumentowanego
wyboru takich wartoci z tradycji, ktre ju w swoim czasie stanowiy awangardowy przykad braku pokory wobec obowizujcych konwencji. Std kariera Baudelairea, Rimbauda, Mallarmgo i Lautramonta, de Sadea i Poego w wiadomoci i poetykach surrealizmu, std fascynacje ich antyestetyzmem, niskim tematem, blunierczymi motywami, immoralnym bohaterem, buntem artystycznym i egzystencjalnym, std kreacja i utwierdzanie mitologii wok tamtych autorw, a te stylizacje wedug ich wzorw wasnych postaw twrczych itp. Po czwarte, uzalenienia te, widoczne w wielu literaturach narodowych, wytworzyy si na skutek podejmowania przy jednoczesnym przekreleniu wasnej przeszoci wartoci literackich francuskiego symbolizmu: te, obce rodzimym kontekstom, wydaway si wolne od pitna tradycjonalizmu. A jeli nawet asymilowano je wczeniej, to teraz w dziaaniach awangardystw nabray treci cakiem odmiennych. Awangarda bowiem przehierarchizowaa ustabilizowane ju w odbiorze ukady wanoci okresu modernistyczno-symbolistycznego, zarwno te wiatopogldowe, jak i estetyczne. Tak rol antytradycjonalistycznej tradycji graa w ksztatowaniu si europejskich poetyk awangardowych twrczo artysty z innego wiata W. Whitmana oraz E. Verhaerena. Po pite, istotnym wizadem dla obu formacji symbolistycznej i awangardowej albo inaczej mwic wak paralel, wobec ktrej nowatorzy XX w. nie mogli przej do porzdku, bya wysoce intensywna samowiadomo teoretyczna przeszego pokolenia. Erupcja teorii artystyczno-programowych (szczeglny przykad to literatura rosyjska srebrnego wieku) z przeomu wiekw jakby domagaa si odpowiedzi i polemiki. Manifestowi naleao przeciwstawi manifest, dawne zawoanie wymieni na nowe, przebi zuyty argument. Nic dziwnego zatem, i w tej batalii na sowa dochodzio czsto do bezwiednego przejmowania treci, ktre si zwalczao (np. rosyjski egofuturyzm). Mona wic rzec, e awangarda oczyszczajc obszary literatury z tradycji (atak szed zwaszcza na naturalizm, dekadentyzm i impresjonizm) paradoksalnie zmuszona zostaa do jej wybirczego podjcia. Wyjtkiem jest tu dadaizm, ale te ruch ten przez ekstremalny trzeba przyzna antytradycjonizm utkn w lepym zauku, jeli ocenia twrcze efekty w postaci konkretnych utworw literackich. Pozostae kierunki awangardy, ktrym take nie mona odmwi radykalizmu w negowaniu przeszoci, chcc wypeni pustk, jaka w wyniku tej puryfikacji powstaa, dokonay istotnych przesuni w rozumieniu tradycji. Tradycja, ktr zwalczamy zdaj si mwi przedstawiciele awangardy to to, co literackie, co za literackie jest powszechnie uwaane, przynalene do kultury oficjalnej, ,,wysokiej, akceptowanej, a wic wszystko to, co w niej zakorzenione, ustabilizowane, petryfikujce i konwencjonalne, zgodne z obowizujcymi systemami norm i wartoci, wytworzone przez kolejne nawarstwienia kulturowe. Tak rozumianej i negowanej tradycji awangarda przeciwstawia porzdek wasny. Niwelujc, warstwa po warstwie, fasze kultury oficjalnej sigaa do tych pokadw przeszoci, w ktrych widziaa walor autentycznoci, wartoci zapomniane i niedocenione bd te pierwotne, czyste i niewyeksploatowane. A odbiorcy sztuki awangardowej indoktrynowani perswazjami manifestw poddawali si antytradycjonalistycznym utopiom peni dobrej wiary, e przyjmuj co zupenie nowego i oryginalnego. Dowiadczenia awangardy literackiej od lat dziesitych do trzydziestych XX w. pozostaj nie bez wpywu na wspczesno. Przewartociowania, jakich ona dokonaa, zaznaczyy si gwnie w poezji, w tej dziedzinie sztuki sowa, gdzie moliwo awangardyzacji bya potencjalnie bogatsza ni w prozie tu kodyfikacje strukturalne, take genologiczne wydaj si bardziej jednoznaczne i mniej podwaalne. Zmiany w prozie nie miay wwczas manifestacyjnie awangardowego charakteru, a waciwy przewrt w jej strukturach dokona si dopiero na przeomie lat pidziesitych i szedziesitych. Dramat
natomiast ucieka od sztuki sowa, podporzdkowujc si jakby innym elementom sztuki
teatru, ktre rewolucjonizowaa na swj sposb tzw. wielka reforma. Lata po drugiej wojnie daj si charakteryzowa nastpujcymi cechami, ktre w zdecydowanej czci mona wywodzi z eksperymentw awangardy, zarwno tych postulowanych, jak i zrealizowanych w praktyce: 1. Zintensyfikowana wiadomo warsztatu literackiego, rodkw artystycznych, swobd i ogranicze tworzywa jzykowego; std autotematyzm, skupienie si nad wewntrznymi strukturami utworu, eksperymentalizm jzykowy. 2. Liberalizm w obrbie tematw, w konwencjach zgodnoci podjtego tematu i zastosowanych w jego konstrukcji rodkw; std antyestetyzm, turpizm, rugowanie tabu, styl niski, aliteracko, zwyczajno, stylistyczna chropowato. 3. Przekroczenie granic wytyczonych przez tradycyjne pojcia poezji, liryki, prozy, literatury, std liberalizm genologiczny, ostateczne zwycistwo wiersza wolnego, sprozaizowanie poezji, dramatyzacja prozy, hybrydyczno gatunkw. 4. Rozchwianie rygorw kompozycyjnych, koncepcje dziea otwartego, wielointerpretowalno, niedookrelono, prezentowanie odbiorcy tekstw jakby niedokoczonych, w trakcie tworzenia lub ledwie pomysw na tekst. 5. Antymimetyzm albo raczej poszukiwanie bardziej wiarogodnych metod wyraania rzeczywistoci zarwno wewntrznej (psychologicznej) jak i zewntrznej (socjologicznej). 6. Pogbione inspiracje rodkami ekspresji innych sztuk; std wizualizacja poezji, lettryzm, spacjalizm, zwizki z filmem etc. 7. Konceptualizm; std formy poezji konkretnej, literatury potencjalnej, najnowsze eksperymenty w prozie amerykaskiej. 8. Negacja sztuki; std kryzys estetyki, formuy a-sztuki, po-sztuki i koca sztuki. 9. Lit.: J. STEMPOWSKI, Chimera jako zwierz pocigowe. Prba interpretacji ekonomicznej futuryzmu i surrealizmu, Przegld Wspczesny 1933, nr 132; M. de MICHELI, Le avanguardie artistiche del noyecento, l9S R. POGGIOLI, Teoria dellarte dayanguardia, 1962 (thzm. ang. The Theory oj the Ayant-Garde, 1968); J. TRZYNADLOWSKI, Wok poetyki awangardyzmu literackiego, Acta Uniyersitatis Wratislayiensis, Prace Literackie Y, 1963; A. HuTNiKuwicz, Od czystej formy do literatury faktu. Gwne teorie i programy literackie XX stulecia, 1965; M. BAKOt, O pojme umieleckej ayantgardy, [w zbiorze:] Problmy literirnej ayantgardy, 1968; A. LAM, Polska awangarda poetycka. Programy lat 19171923, 1969; Z. MATKAUSER, K struktufe eyrops. kych ayantgard, Slayica Sloyaca 1970, nr 4; E. Bon Awangarda wczesnoeuropejska jako kierunek literadd Miesicznik Literacki 1973, nr 11, 12; P. BROGEK, Theorie der Ayantgarde, 1974; A. MARINO, Essai dwie dJinition de layant-garde, Reyue dc lUniyersit de Bruzelles 1975, nr 1; S. MORAWSKI, Awangardy XX wieku stara i nowa, Miesiczmk Literacki 1975, nr 3; E. BA1.CnizAN, Wieloznaczno awangardy, [w zbiorze:] Lektury i problemy, 1976; A. FLAKER, Stilske for. macije, 1976; S. JAwozsiu, Midzy awangard a nadrealizmem. Gwne kierunki przemian poezji polskiej w latach trzydziestych na tle europejskim, 1976; A. WAYK, Dziwna historia awangardy, 1976; N. HAOJINICOLAU, Sur liddologie de Iayant-gardisme, Histoire et Critique des Arts 1978, nr 6; K. Runztstc, Midzy awangardI a kultur masow. Wok spoecznej roli pisarza, 1978; Z. JARosIrtsKt, Literatura i nowe spoeczestwo. Idee lewicy literackiej dwudziestolecia midzywojennego, 1983; Les Ayant-gardes littraires au XX sicle, vol. 1: Histoire vol. 2: Thiorie, red. J. Weisgerber, 1984 (tame bogata bibliografia); M. ZALESKI, Przygoda Drugiej Awangardy, 1984; Wybory ryzyka awangardy. Studia z teorii awangardy,
red. U. Czartoryska i R. Kluszczyski, 1985; S. MORAWSKI, Na zakrcie: od sztuki do po
sztuki, 1985; G. GAZDA, Awangarda nowoczesno tradycja, 1986. Grzegorz Gazda